np16 Novi Plamen Br. 16

nP
novi PLAMEN
Godina V. broj 16 www.noviplamen.org cijena 35 kn
asopis demokratske ljevice za politika, drutvena i kulturna pitanja
4
5
0

D
I
N

2
7
0

D
E
N

7

K
M

1
0

E
U
R

1
4

U
S
D
Latinka Perovi
Nae elite
parazitiraju
na zaostalosti
Bogdan Deni
Nemamo kulturu
demokratske
kritike
Pompeo Batoni, Alegorija Marsa i Paxa, 1776.,
ulje na platnu, The Art Institute of Chicago
3
Novi Plamen
asopis za politika,
drutvena i kulturna
pitanja
Izdava:
Demokratska misao d.o.o.
Pavla Hatza 14,
10 000 Zagreb
www.noviplamen.org
redakcija@noviplamen.org
asopis izlazi dvaput
godinje.
Glavni urednici:
Filip Erceg
Mladen Jakopovi
Goran Markovi
Ivica Mladenovi
Redakcija:
Jasna Tkalec, Filip Erceg,
Mladen Jakopovi,
Goran Markovi, Marko
Veligaj, Ivana Amidi,
Vuk Baanovi,
Milena Timotijevi,
Ivica Mladenovi
Urednik znanstvene
sekcije:
Neven Jakopovi
Grafiki urednik:
Nenad Pejukovi
Tisak:
GMG GRAF, Sesvete
iro-raun:
2484008-1103959884
(Reiffeisen banka)
Pretplate iz inozemstva
mogu se vriti na:
SWIFT RZBHHR2X
IBAN: HR37 2484 0081
1039 5988 4
INTERNACIONALNI
Noam Chomsky - Prof. Emeritus, lingvist i
politiki pisac, najistaknutiji suvremeni javni
intelektualac prema anketi britanskog asopisa
Prospect
Ken Coates - vodei svjetski strunjak
za samoupravljanje, predsjednik Bertrand
Russell Peace Foundation, 10 godina bio lan
Evropskog parlamenta, a pet godina
predsjednik Komisije za ljudska prava
Evropskog parlamenta
David Graeber - profesor na Yaleu, vodei
svjetski antropolog, slobodarski socijalist
Michael Albert - vodei svjetski strunjak za
participativnu demokraciju, urednik ZNeta
Chris Ford - britanski humanistiko-
socijalistiki filozof i sindikalni aktivist
prof. dr. Bogdan Denitch - prof. emeritus
sveuilita u New Yorku, predsjednik udruge
Tranzicija u demokraciju i su-predsjednik
Demokratskih socijalista Amerike
John McDonnell MP - lijevo-laburistiki lan
britanskog parlamenta
prof. dr. Dragan Plavsic - profesor prava
u Oxfordu
prof. dr. Catherine Samary - suradnica u
francuskom izdanju Le monde diplomatique
i vodea strunjakinja za podruje bive
Jugoslavije
prof. dr. Jean Ziegler - bivi vicarski parlamen-
tarac i UN-ov povjerenik za pravo na hranu
SLOVENIJA
dr. Sonja Lokar - politiarka, biva lanica
Predsjednitva CK SK Slovenije
prof. dr. Rastko Monik - sociolog i profesor
sociologije kulture, lan Foruma za levico
prof. dr. Slavoj iek - sociolog, filozof
i kulturni kritiar
BOSNA I HERCEGOVINA
prof. dr. Nerzuk urak - profesor na Fakultetu
politikih nauka u Sarajevu, novinar
Bratislav Napotnik - predsjednik sindikalne
organizacije ROS ajavec, Banja Luka
prof. dr. fra Marko Oroli - bivi BiH ministar
za Multireligijska i multinacionalna pitanja
Josip Pejakovi - glumac, predsjednik
Alternativnog ministarskog vijea
prof. dr. Dragoljub Stojanov - profesor
ekonomije, bivi ministar za vanjsku trgovinu BiH
prof. dr. Miodrag ivanovi - predsjednik
Stalnog meunarodnog komiteta za
humanizam i poredak, poasni predsjednik
Evropskog pokreta BiH
prof. dr. Slavo Kuki - profesor sociologije i
prodekan Ekonomskog fakulteta Sveuilita u
Mostaru
HRVATSKA
prof. dr. Inoslav Beker - novinar
prof. dr Nadeda ainovi - profesorica
filozofije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu,
predsjednica Hrvatskog PEN kuluba
Ivan Grguri - magistar ekonomske i socijlne
povijesti sa Sveuilita Oxford
prof. dr. Maja Hribar Oegovi - teatrolog
dr. Ivan Jakopovi - politolog
Kasum Cana - umjetnik, predsjednik Foruma
Roma Hrvatske i lan Internacionalnog Roma
parlamenta u Beu
prof. dr. Ljubo Juri - profesor na
Ekonomskom fakultetu u Zagrebu, bivi
ministar gospodarstva RH i predsjednik
Drutva hrvatskih ekonomista
dr sc. Hrvoje Juri - predava na Filozofskom
fakultetu u Zagrebu
prof. dr. Svetozar Livada - sociolog
Dorino Manzin - novinar
prof. dr. Predrag Matvejevi - pisac, profesor
na rimskoj Sapienzi i parikoj Sorboni
prof. dr. Milorad Pupovac - lingvist, saborski
zastupnik
Boo Rude - direktor izdavake kue
Prometej
dr. Guste Santini - financijski strunjak,
poslovni konzultant i urednik znanstvenog
asopisa Ekonomija/Economics
Slobodan najder - pisac i kazalini redatelj
prof. dr. Slobodan Uzelac - potpredsjednik
Vlade RH
mr sc. Velimir Viskovi - predsjednik Drutva
hrvatskih pisaca, leksikograf, urednik Knjievne
republike i Sarajevskih biljenica
dr sc. Antun Vuji - filozof i leksikograf, saborski
zastupnik SDP-a, bivi ministar kulture RH
Milan F. ivkovi - tajnik Sredinjeg Savjeta
SDP-a, predsjednik SDP-ovog Savjeta za kul-
turu i medije, direktor Novog drutva - udruge
za razvoj socijalne demokracije
SRBIJA
Biljana Kovaevi-Vuo, odvjetnica, pred-
sjednica Komiteta pravnika za ljudska prava
prof. dr Todor Kulji - profesor sociologije
na Univerzitetu u Beogradu
Duan Gojkov - beogradski pisac, reiser,
urednik Balkanskog knjievnog glasnika
prof. dr. Olivera Milosavljevi - profesorka
historije na Univerzitetu u Beogradu
Miroslav Samardi - politolog, urednik
u Kulturnom centru Zrenjanina
Zlatoje Martinov - glavni urednik lista Republika
prof. dr. Zagorka Golubovi - antropologinja i
sociologinja. Predavala je Sociokulturnu
antropologiju na Univerzitetu u Beogradu.
Dugogodinja je suradnica Instituta za filozofiju i
drutvenu teoriju u Beogradu
Duan Maljkovi - filozof, prevodilac i
izdava. Urednik asopisa za queer teoriju
i kulturu QT. Kolumnista site-a B92.net, sarad-
nik NIN-a i Treeg programa Radio Beograda,
urednik u izdavakoj kui Karpos
prof. dr. Djokica Jovanovi - sociolog iz Nia,
profesor sociologije na Univerzitetu u Beogradu
Vladan Milanko - filozof i filmski kritiar, glavni. i
odg. urednik ciklusa Filmovi koji nas gledaju
Jelena Velji - studentkinja etnologije i
antropologije, aktivistkinja i novinarka
Sran Miloevi - historiar, suradnik Instituta
za noviju istoriju Srbije
Duan Vukadinovi - politiki pisac
Ivan Zlati - novinar, aktivist Pokreta
za slobodu
CRNA GORA
doc. dr Filip Kovaevi - predava politike
psihologije i psihoanalize na Univerzitetu Crne
Gore u Podgorici
MAKEDONIJA
prof. dr. Ljubomir Cuculovski - profesor
filozofije na Univerzitetu Sv Kiril i Metodij u
Skoplju
mr. Traje Panov - doktorant politikih nauka
na Evropskom univerzitetskom institutu
u Firenzi, Italija
SAVJET NOVOG PLAMENA IMPRESSUM
Treba vjerovati u
mozak ovjeka, treba
hodati, kretati se,
misliti, boriti se, to je
jedini ljudski nain, a
sve ostalo je dim.
Miroslav Krlea
SADRAJ
UVODNE MISLI
Planetarni nemir
TEMA BROJA
Filip Erceg, Republika Hrvatska 20 godina nakon ras-
pada Jugoslavije
Goran Markovi, Dvadeset godina bosanskohercego-
vake tranzicije: Rezultati jedne tragedije
Sonja Lokar, Rast na sipkom pesku: sluaj Slovenija
prof. dr. Milan Popovi i doc. dr. Filip Kovaevi,
Crnogorska kontralustracija 1991 - 2011.
prof. dr. Ljubomir Cuculovski, Makedonija: prihvaanje
cinizma ili radikalizma?
Ivica Mladenovi, ekajui Godoa: Srbija, dve decenije
nakon Zloina i kazne
HRVATSKA
Filip Erceg, Ususret parlamentarnim izborima 2011.:
to da se radi?
Milan F. ivkovi, Hrvatsko pitanje: zato bi industrij-
ska politika trebala biti prioritet socijaldemokrata?1
BOSNA I HERCEGOVINA
Goran Markovi, Lai, kriza i legitimitet
Vuk Baanovi, Socijaldemokratija u BiH: Izmeu
autoritarnog nasljea prolosti i neoliberalizma
SRBIJA
Goran Musi, Politika ekonomija srpske tranzicije
- II deo: Izgradnja kapitalizma od ruevina privrede
Vladan Milanko, Beograd, grad strasti
MAKEDONIJA
Traje Panov, Omladinski protesti na makedonski
nain: Da li je moglo vie?
Anastas Vangeli, Kako da izaemo iz antikog
sadanjeg vremena?
INTERVJU
Bogdan Deni, Rak rane levice na post-jugoslovenskim
prostorima jo su uvek neizleeno liderstvo i seksizam
Latinka Perovi, Jugoslavija je bila historijska ansa koja
je samo delimino iskoriena, pa onda isputena
Inge Hoger, Kapitalizam dovodi do ogromne
preraspodjele u korist bogatih
SVIJET U 21. STOLJEU
Emily Johns i Milan Rai, Zbog ega Britanija naoruava
arapske diktatore?
Alain Badiou, Otvoreno pismo Alaina Badioua
Jean-Luc Nancyu
Samir Amin, Arapska proljea i jesen kapitala
Jasna Tkalec, Italija: Patuljak na pleima diva
Leigh Phillips, Grka: Bes irom drutva
Deena Stryker, Aktualna revolucija na Islandu
Sanja Bulatovi, Lulin Brazil
Mirza Mustafi, Etnografska crtica: ivot amerikog
radnika
Alexander Cockburn, Amerika ljevica zaboravila svoje
pobjede
EVROPSKA DEMOKRATSKA LJEVICA
Stuart Holland, Demitologizacija Starog laburizma
Tony Benn, Nacionalizacija ili radniko upravljanje?
Ivana Amidi, Mitbestimmung u Nemakoj
Goran Markovi, U Pragu ponovo proljee
FINANCIJSKI SEKTOR I LJEVICA
Sargon Nissan, Trai se: alternativni bankovni sustav
Leo Panitch, Obnova bankarstva: Banke trebaju
postati javno dobro
Mick Mcateer, Kredit tamo gdje je potreban
Costas Lapavitsas, Banke za narod
Oliver Penrose, Kako pobijediti recesiju: dravna
ulaganja, a ne fiskalni poticaji
Hilary Wainwright, Ljuljanje sustava
Molly Scott Cato, Prie sa obale rijeke: prema odrivoj
ekonomiji
Jim Jepps i Rupert Read, Zeleni New Deal
NOVE TEHNOLOGIJE I LJEVICA
Michel Bauwens, Tehnoloke alternative
MANIFEST
Todor Kulji, 11 teza za Novu levicu
SINDIKATI
Mladen Jakopovi, Konstruiranje transevropskog
radnikog pokreta
Sheila Cohen, Organski intelektualci sindikalnog
pokreta
SOCIJALNO KRANSTVO
Georg Sans, to ostaje od Marxa?
(P)OGLEDI
Predrag Matvejevi, Requiem za jednu ljevicu
Zagorka Golubovi, Politika filozofija Roze
Luxemburg u naem vremenu
Dragoljub Stojanov, Suvremenost Marxove teorija
ekonomskih kriza: Ne(nauene) lekcije povijesti
Dubravka Kanoti, Javna uprava i timski rad
Guste Santini, Ekonomski panoptikum
- poruka kuni
Aleksa Milojevi, Evropska Unija - nova kolonijalna sila
HISTORIJSKA PITANJA
Sran Miloevi, O antikomunizmu kao izvoru legiti-
macije i ideolokom sadraju tranzicionog drutva
Goran Markovi, Uspon i pad radnikih savjeta
u Jugoslaviji
OBLJETNICE
Dragoslav Danilovi, Pariska komuna: godinjica koja
je samu sebe obeleila 2011
RECENZIJE
Todor Kulji, Hrvatski rat seanja
Milivoj Telean, Matvejeviev Kruh na u oima
talijanske kritike
Merima Omeragi, Subverzivna literarizacija
postojanja - dvostruka bolnost kao sinonim za
pamtee/govoree tijelo
PRAVA IVOTINJA
Romain Rolland, Neoprostivi zloin
People for the Ethical Treatment of Animals,
Vegetarijanstvo: zdravo i humano
KULTURA
Jasna Tkalec, Nemiri epohe i engleski
romantiarski genij
Percy Bysshe Shelley, eva
Lou Collins, Dez i revolucija
3
7
23
32
35
40
45
52
62
68
72
76
86
90
93
96
101
104
107
109
111
120
128
131
133
138
141
143
149
151
153
159
162
163
165
167
169
170
171
172
174
180
190
192
194
199
203
215
219
233
237
240
245
248
250
253
258
259
261
266
267
5
Svijet ulazi u novu fazu meudravnih globalnih i
unutardrutvenih lokalnih odnosa. Tendencije postup-
ne dekolonizacije perifernih zemalja nekadanjeg Tre-
eg svijeta - zapoete u prolom vijeku - i sve snani-
jeg gubljenja privilegiranih pozicija zemalja centra, prije
svega SAD i Zapada, u imperijalnom sistemu, danas oi-
to dobivaju na zamahu. Evropljani i Amerikanci se
nerado navikavaju na autonomizaciju Istoka i Juga i
svoje naizgled neminovno opadanje u odnosu na Indi-
ju, Brazil, azijske tigrove i, naroito, Kinu - kao nove
globalne kapitalistike centre. Meutim, svjetsko-kapi-
talistiki sistem i globalizacija, koji su u pojedinim auto-
ritarno-diktatorskim zemljama negdanje i/ili sadanje
periferije doveli do odreenog stupnja ekonomskog
razvoja i produktivnosti na bazi brutalne eksploatacije
svoje radne snage, danas sve jasnije ispoljavaju svoju
destruktivnost i iracionalnost. Sve je vei broj novih dru-
tvenih pokreta koji osporavaju suvremeni poredak i
dominaciju superkapitala kao nekontrolirane planetar-
ne sile. Trajnija stabilnost sistema je uzdrmana, ako ne
i ozbiljno ugroena, u meunarodnim razmjerima na
razliitim nivoima i u razliitoj meri. Arapsko proljee
je samo jedan primjer nedobrovoljne i neprirodne inter-
akcije (a ponegdje, poput Libije, i saveza) demokracije i
tzv. neoliberalnog kapitalizma. Drutveni procesi pod
kontrolom dobitnika globalizacije, meutim, i u zem-
ljama starog centra dovode do sve snanijih unutar-
drutvenih napetosti, a uslijed krize socijalne drave i
nemogunosti primjene socijaldemokratskih i klasinih
kejnezijanskih politika u uslovima globalizacije, i do po-
vratka na glavnu scenu novih oblika klasnih borbi. Svi-
jet danas karakterizira jedno globalno rasprostranjeno
nezadovoljstvo koje, iako uvjetovano drugaijim povo-
dima u svakom osobenom dravno-politikom kutku, u
osnovi ima svoje univerzalne korjene u prirodi duboko
nepravedne aktualno hegemone drutveno-ekonomske
formacije.
Stphane Hessel, 94-godinji heroj francuskog Pokre-
ta otpora iz Drugog svjetskog rata, vjerojatno nije mo-
gao ni zamisliti koliko e brzo njegov poziv na pobunu
i angaman protiv postojeih nepravdi - izraen u ese-
ju/brouri na 15-tak stranica Indignez-vous (Pobunite
se) - postati jedna vrsta politikog manifesta milijunima
ljudi na Zapadu i irom svijeta. Prvo izdanje broure, ko-
ja poziva na nenasilnu socijalnu revoluciju, tampano je
u samo 8000 primeraka, da bi prodaja u prvih 3 mjese-
ca dostigla 300.000, a u narednih 10 tjedana nakon to-
ga ak 950.000 prodatih tampanih primeraka, samo u
Francuskoj. Hessel na izuzetno izotren i artikuliran na-
in u svom kratkom radu iznosi razloge za pobunu pro-
tiv represivnih akcija vlada i diktata financijskog trita
koji ugroavaju osnovne ljudske slobode i socijalnu
pravdu. Popularnost i tira ovog eseja predstavljaju sa-
mo jedan od indikatora da je graankama i graanima
irom svijeta potrebno teorijsko meso koje bi na
kostur njihovih rasutih i nedovoljno koordiniranih
borbi stavilo univerzalni karakter, svrsishodnost i usmje-
renost.
Na tom irokom valu drutvenog nezadovoljstva u
posljednje vrijeme paradigmatino je to da su se i gra-
anke i graani SAD, koji su jo od makartizma indok-
trinirani antikomunizmom i gdje se u svakoj socijalnoj
politici vidi opasnost od socijalizma, relativno masovno
pobunili protiv neoliberalnog kapitalizma. Sam Marx je
inae tvrdio da e socijalistike revolucije - unutranjom
logikom historijskog materijalizma koja podrazumijeva
da (ekonomski) razvijenija zemlja pokazuje sliku bu-
dunosti zemljama koje nisu toliko razvijene (Kapital,
prvi tom) - izbiti prvo u najrazvijenijim zemljama kapita-
lizma, odakle e se onda proiriti i na ostatak svijeta.
Svijet je danas globaliziran vie nego ikad. To znai da
ako se kriza iz jednog centra - npr. iz New Yorka, s Wall
Streeta - moe preliti na ostatak svijeta, da se jednako
tako i pobuna protiv trenutno hegemonog globalnog
neoliberalnog kapitalizma moe preliti iz jednog centra
- u ovom sluaju upravo iz centra financijskog kapitala,
s Wall Streeta - na ostale zemlje. Kapitalizam je, naime,
latentno iskovao jedno od oruja protiv svog vlastitog
opstanka: Internet. Suvremena tehnoloka revolucija je
osim novih oblika barbarstava proizvela i novi potenci-
jal za usavravanje i transformaciju koji e vjerojatno
stubokom izmijeniti i same drutvene odnose. Face-
book, Twitter i druge drutvene mree unijele su zna-
ajne promjene u nae ivote. Ono to je do juer bilo
Uvodne misli
Planetarni nemir
6
nezamislivo danas je sasvim normalno. Milijuni ljudi di-
ljem svijeta - razdvojeni vremenski i teritorijalno, jezino
i kulturno - povezuju se preko interneta, slobodno dis-
tribuiraju informacije, i zakazuju demonstracije protiv
diktature financijskog kapitala istodobno na svim stra-
nama svijeta. U SAD-u je sve poelo s okupacijom Wall
Streeta od strane nekoliko stotina nezadovoljnika,
uglavnom studenata, organiziranih preko facebook
grupe Anonimni (Anonymous), da bi cijeli pokret za
nekoliko dana narastao na nekoliko tisua pa i stotina
tisua ljudi u vie amerikih gradova. Meutim, pros-
vjed ispred Wall Streeta bio je danima pod medijskom
cenzurom. O njemu se vie govorilo izvan Amerike, ne-
go u samoj Americi. To je samo jo jedan dokaz onog
na to Noam Chomsky upozorava ve godinama, da u
Americi nema prave medijske slobode jer su mediji -
kao moderna industrija za proizvodnju miljenja i pro-
pagandu - pod kontrolom krupnog kapitala. Istog onog
superkapitala (Kosik) protiv kojeg su ustali prosvjed-
nici. U ekonomski najrazvijenijoj zemlji svijeta industrija
propagande koja proizvodi pristanak i suglasnost, pot-
injavanje i prihvaanje, dostigla je svoj vrhunac. Iako
su prosvjedi bili nenasilni, policija je niim izazvana po-
ela primjenjivati silu i u samo nekoliko dana pohapsila
preko 1000 demonstranata. Snimke policijske represije
dospjele su na You Tube, pa je to kod graanki i graa-
na izazvalo jo vei revolt. Umjesto da se prosvjedi ras-
ture - kako su to prieljkivale reakcionarne snage u
amerikom drutvu - oni su postajali sve masovniji. Pros-
vjednike je podrao ve spomenuti Chomsky, filozof
Slavoj iek, kao i reiser Michael Moore, koji je izjavio
kako je skandalozno da se uhiuju prosvjednici, ali ni
jedan bankar, direktor s Wall Streeta, nitko iz korpora-
tivne Amerike. Ljudi koji su unitili budunost ove gene-
racije financijskim pekulacijama slobodni su, a pros-
vjednici su u zatvoru. ini li vam se to pravedno, pita
Moore. Prosvjede je podrao i kontroverzni multimilijar-
der i progresist George Soros, te urednik WikiLeaksa Ju-
lian Assange. ak je i Obama rekao da ima razumijeva-
nja za njihovo nezadovoljstvo.
to to gnjevni graani i graanke zamjeraju svojim
neoliberalnim dravama? Prije svega to to su one izra-
zito nepravedne, jer u njima bogati postaju sve bogati-
ji a siromani jo siromaniji, u trenutku kada u svijetu
ima drutvenog kapitala vie nego ikada u cjelokupnoj
ljudskoj historiji. Nepravedno je i nedopustivo da neko-
liko stotina multimilijarderskih dinastija kontrolira preko
50% ukupnog GDP-a, da ima najbolje stanovanje, naj-
bolju zdravstenu skrb, najbolje obrazovanje_ dok
50% stanovnitva jedva ima kontrolu nad 1% bogat-
stva, teko dolazi do osobnog vlasnitva nad stanom,
ima otean pristup obrazovanju itd. Kako je to spojivo
s UN-ovom Deklaracijom o univerzalnim ljudskim pravi-
ma ili s ustavima demokratskih zemalja, gdje stoji da se
ljudi raaju socijalno jednakima? Je li pravedno da u
ovakvoj krizi banke - sanirane od novca poreskih obvez-
nika/graana - isplauju svojim menaderima enormne
bonuse, dok ujedno poveavaju kamate tim istim gra-
ankama i graanima? Uzmimo primjer Hrvatske. U pr-
voj polovici ove godine banke u Hrvatskoj - od kojih je
95% u stranom vlasnitvu! - ostvarile su 14,4% ili 320,5
milijuna kuna veu bruto dobit u odnosu na onu iz pr-
vog prologodinjeg polugodita! Zar je to pravedno?
Zar je normalno da teret krize snose najsiromaniji slo-
jevi stanovnitva, dok banke zgru ekstra profite, koje
uz to drava ne oporezuje s odgovarajuim porezom
na kapitalnu dobit, jer on jo uvijek u Hrvatskoj nije uve-
den? Kakva je priroda sistema u Srbiji ako samo 3,7%
studenata potie iz siromanih porodica? Zar nije skan-
dalozno da u 21. stoljeu, pored svekolikog tehnolo-
kog razvoja, ljudi rade 12 ili vie sati dnevno, iako se za
tri osmice borilo jo u 19. stoljeu? Je li normalno da
ljudi vie nemaju vremena jedni za druge, da se ne
drue, da se obitelji ne mogu sastati ni nedjeljom za
rukom? Kako to da mladi ljudi, koji su u svoje kolova-
nje ulagali i novac i vrijeme i trud, ne mogu godinama
doi do posla, ili da umirovljenici koji su desetljeima iz-
dvajali za mirovinski fond danas strepe hoe li do kraja
mjeseca imati novaca za osnovne prehrambene namir-
nice? Zar je pravedno to da se kvalitetno lijee samo
bogatai, a da sirotinja umire po sanatorijima kao u
mranom srednjem vijeku, kad je harala kuga - jer ne-
ma novaca za skupocjene lijekove ili za davanje mita li-
jenicima- dok u isto vrijeme farmaceutske tvrtke zgru
enormne profite? Nedavno je jedan ameriki kongres-
men izjavio: tko nema zdravstveno osiguranje neka
crkne! Je li to odgovor politiara u 21. stoljeu? Tko
nema novaca neka crkne! Zar je to na civilizacijski do-
seg? Naravno da nije - i zbog toga su ljudi irom svijeta
sve nezadovoljniji i sve spremniji na aktivnu borbu pro-
tiv postojeeg duha vremena.
Spomenuti prosvjedi na Wall Streetu pokrenuli su do-
datno val prosvjeda diljem svijeta. Poslije nekoliko tjeda-
na prosvjednici su preko internet stranice 15octo-
ber.net pozvali sve poniene i prezrene diljem svijeta da
im se pridrue na globalnom prosvjedu protiv neolibe-
ralnog kapitalizma pod geslom: Narode svijeta, ustani
15. oktobra (listopada).
Prosvjedi protiv neoliberalnog kapitalizma odrani su
u oko 900 gradova u 80-ak zemalja. Najmasovniji je bio
onaj u Rimu gdje se okupilo oko 100.000 ljudi, a to je
bio i jedini prosvjed koji je zavrio sa sukobom radikal-
ne militantne manjine s policijom. Nikada prije u histo-
riji ovjeanstva graanke i graani svijeta nisu uspeli
da se istovremeno ujedine protiv jednog drutvenog sis-
tema kao tog dana (ako izuzmemo mnogomilijunske
meunarodne prosvjede protiv rata u Iraku 2003., koji
su uglavnom bili usmjereni samo protiv militarizma). Po-
ziv amerikih organizatora prosvjeda pod naslovom
Ujedinjeni za globalnu promjenu (United for Global
Change) podsjea na komunistiku parolu: Proleteri
svih zemalja, ujedinite se! - s tim da je na prosvjedima
15. oktobra bilo najmanje proletera u popularnom
smislu te rijei. Proleteri su naime danas svi oni koji su
nezadovoljni svijetom u kojem ivimo. U znak solidar-
nosti s prosvjednicima na Wall Streetu, 15. listopada or-
ganizirani su i prosvjedi u Zagrebu, Sarajevu i, poprili-
no neuspjeno, u Beogradu. Prosvjednici su u Zagrebu
proitali manifest u kojem se trai da se G8 zamijeni ci-
jelim ovjeanstvom - s G7 000 000 000 : Nedemo-
kratske meunarodne institucije su na globalni Muba-
rak, Asad, Gadafi. Meu njima su: MMF, WTO, svjetska
Uvodne misli
7
trita, multinacionalne banke, G8/G20, Europska sre-
dinja banka i Vijee sigurnosti, stoji u manifestu. Na-
e poslove, zdravlje, stanovanje, obrazovanje i mirovine
kontroliraju globalne banke, trita, porezni rajevi, kor-
poracije i financijske krize. Na okoli se unitava kroz
oneienje ostalih kontinenata. Meunarodni ratovi i
meunarodna trgovina orujem, drogom i prirodnim
resursima utjeu na nau sigurnost. Gubimo kontrolu
nad svojim ivotima. To mora prestati. To i hoe pres-
tati, zakljuuju prosvjednici. Na transparentima se mo-
glo proitati i ove poruke: Vadite ruke iz naih depo-
va, Novac bez rada je samo papir, Banko, zato
ima tako velika usta
Ipak, moramo konstatirati da i ovi prosvjedi boluju
od iste one bolesti od koje su bolovali i facebook pros-
vjedi u Hrvatskoj prole zime (o njima vidi u prolom
broju Novog Plamena). Prosvjednici, naime, odbacuju
sve tradicionalne vrijednosti ili mainstream oblike po-
litikog ivota: stranke, voe, parlamentarizam, dravu
kao takvu. Oni se pozivaju na tzv. direktnu demokraci-
ju koju i sami prakticiraju na licu mjesta u vidu plenu-
ma na kojima javnim glasanjem odluuju o daljnjim ak-
cijama. Meutim, za razliku od participativne demo-
kracije, apsolutno direktna demokracija kao konani
zahtjev nije realna. Ona nigdje u svijetu nije zaivjela,
niti to moe - iz najmanje dva razloga: prvo, zato to
je tehniki nemogue da iroke mase informirano od-
luuju o raznim pitanjima, i to to moe biti zamorno i
kontraproduktivno; i drugo, zato to veina ljudi (a to
zagovornici direktne demokracije nikako da shvate) ne
eli neposredno ni upravljati ni odluivati (iz sto i jed-
nog razloga: od toga da im se ne da, do toga da se
u nekim pitanjima ne osjeaju kompetentnima), ve to
ele prepustiti drugim ljudima. Direktna demokracija
moe biti dobra nadopuna parlamentarnoj demokraci-
ji, ali ne moe biti i njezina apsolutna zamjena. Na pri-
mjer, referendume treba ee odravati i na nacional-
noj i na lokalnoj razini, te u poduzeima, ali opet, ne
moe se o svakom pitanju odluivati neposredno, jer bi
to odvelo drutvo u jo vei birokratizam i apsurd. Sto-
ga su se nai napredniji preci i borili za parlament da u
njemu sjede izabrani predstavnici naroda. Ti politiari
uvelike reflektiraju snagu i slabost socijalnih pokreta,
kao i snagu (odnosno slabost) institucionalnih kontrol-
nih mehanizama.
ak i u najdemokratskijim drutvenim situacijama,
nuna je integracija progresivnih socijalnih pokreta s
elementima predstavnike demokracije. Ako zbog ni-
eg drugog, onda zbog toga to se narod zasiti vlas-
ti (tj. samoga sebe). Forme neposredne demokracije
(npr. savjeti, plenumi, radne grupe) poinju se raspada-
ti, pa na povrinu izbijaju prirodni lideri kojima narod
ukazuje povjerenje da ih zastupa. Manjak institucija
stvara klike i tiraniju nestrukturiranosti. Osim toga, ako
prosvjednici trae, primjera radi, nacionalizaciju bana-
ka, onda se postavlja pitanje: tko e taj zahtjev sproves-
ti u djelo? Da bi se to sprovelo u djelo, potrebno je s
tim programom izai na izbore, jer dinamika drutvenih
odnosa, ak ni u momentima iroke mobilizacije pro-
gresivnih snaga, ne otvara dovoljan prostor za zaobila-
enje drutvenih institucija.
Bez obzira to se, bar na jedan dan, istovremeno pro-
budio i Istok i Zapad, treba rei da je ovaj revolt protiv
sistema ipak najvie zahvatio zapadnu hemisferu. To
opet govori o tome da izmeu Istoka i Zapada postoje
odreene socijalno-politiko-kultoroloke razlike, te da
se svijet ipak nije u dovoljnoj meri globalizirao i kapita-
listiki unificirao. Prosvjeda gotovo da i nije bilo u Rusi-
ji, Kini, Turskoj i nekim drugim istonim zemljama, iako
se u njima graanke i graani izloeniji mnogo upadlji-
vijem siromatvu, odsustvu graanskih sloboda i bijedi
nego oni na Zapadu. Ipak, odrani su prosvjedi u Hong
Kongu, koji ima poseban status unutar Kine kao done-
davna britanska kolonija i poasni lan Zapada. (Inte-
resantno je da su tamo prosvjednici traili - socijalizam.
Nije sasvim jasno to su time eljeli rei: da u Kini nema
pravog socijalizma, ili da bi u Hong Kong trebalo uves-
ti kineski socijalizam?) Ove zapadne prosvjede protiv
reakcionarno agresivnih tendencija neoliberalnog kapi-
talizma treba samo djelomino svjetonazorski poistovje-
ivati s prosvjedima u arapskim zemljama, koji su tako-
er dijelom bili tehniki inicirani preko drutvenih mrea.
U arapskim zemljama, naime, graani zahtijevaju vii i-
votni standard, veu jednakost i pravedniju distribuciju
drutvenog bogatstva, te djelomino i liberalnu demo-
kraciju i politike slobode kakve ve postoje na Zapa-
du. S druge strane, na Zapadu se danas prosvjeduje
upravo protiv te i takve demokracije koja je u sutini - u
kontekstu suvremenog kasnog kapitalizma - svedena
na partitokraciju i bankokraciju. Meutim, za razliku od
demonstranata (radnika, politikih partija, graanskih
pokreta, sindikata) koji sudjeluju u arapskim proljei-
ma, koji su dosegli kritinu masu i uvelike uspjeli orga-
nizirati kontrahegemonsku politiku praksu, prosvjedni-
ci na Zapadu nisu uspjeli precizno artikulirati svoje cilje-
ve ni sredstva borbe, niti su osigurali iru mobilizaciju
graanstva. Ono to najvie brine jest da su to uglav-
nom oblici drutvenih pokreta bez bilo kakvih ozbiljnijih
organizacionih formi i bez masovne baze - u smislu da
su izolirani od graanskih masa, radnike klase i sindi-
kata kao neophodnih subjekata strukturalnih promje-
na. ini se da je, pored omasovljenja pokreta i artikuli-
ranja ciljeva i sredstava borbe, od kljunog znaaja za
pretvaranje ovih globalnih protesta u pobune, pa i ne-
to vie, zaustavljanje oiglednog talasa bijega iz politi-
ke i pronalaenje novih, vrsto koordiniranih, decen-
traliziranih i regionalnih formi organizacija, kako se ne
bi ponavljale historijske greke i upadalo u neravnoprav-
nu borbu s izuzetno dobro organiziranim protivnicima.
Ipak, bez obzira na razlike izmeu Istoka i Zapada,
Sjevera i Juga, stvara se klica koja spaja milijarde ljudi
diljem planete - to je tenja za pravednijim i boljim svi-
jetom. Rjeenje nije ni zapadni neoliberalni kapitalizam
ni istoni autokratski kapitalizam; rjeenje nije real-soci-
jalizam, ali to ne moe biti ni maksimalistiki anarhoid-
ni utopizam, ma koliko on bio dobronamjeran. Plane-
tarne tenje milijardi za pravednijim i civiliziranijim ivo-
tom mogu se materijalizirati kroz smislenu borbu za de-
mokratski socijalizam budunosti - humani socijalizam
po mjeri ovjeka i realnog historijskog trenutka. Prepre-
ke i puteve tog drutvenog razvoja istrauje i ovaj broj
Novog Plamena.
Uvodne misli
8
Tema broja:
Dva desetljea drutvene
transformacije na
post-jugoslavenskim prostorima:
dometi i ogranienja
Napomena: granice republika ex Jugoslavije, odnosno sadanje drave i entitetska podruja samo su simbolino nacrtane
9
Prije dvadeset godina, negdje u svibnju 1991. go-
dine, na Trgu (bive) Republike preimenovanom tih
dana u Trg bana Jelaia, upravo pored spomenika
banu, na bini, jedna je djevojica leala u kolijevci,
odjevena u narodnu nonju, i kroz suze zbunjeno
gledala u te udne face iznad njezine glave. Tog
sunanog dana, sada ve u prolom stoljeu, u eks-
ploziji nacionalne energije, u poaru boja - crvenih,
bijelih i plavih, pred masom Zagrepana, u pjesmi,
bunilu i ludilu, kardinal Franjo Kuhari krstio je tek
roenu Lijepu nau domovinu.
1
Od te esne djevoj-
ice puno se tada oekivalo. estitari su joj svata
poeljeli: da bude zdrava i vesela, da bude sretna i
berietna, da nae dobar posao, da se bogato
udaDanas, dvadeset godina poslije, Hrvatska je
sve tunija i sve bolesnija. Nije sretna, a bogami ni
berietna. Nezaposlena je, siromana i frustrirana.
Nije se jo udala, iako bi trebala 2013. za Europsku
uniju. A hoe li se bogato udati, i hoe li imati sre-
e u tom braku, to emo tek vidjeti!
Dvadeset godina je po mnogo emu prijelomno
razdoblje u ivotu svakog ovjeka, pa tako i drave.
Dvadeset godina je moda i najljepe doba u ivo-
tu. ovjek u dvadesetoj nije vie tako mlad, a opet
nije ni jo dovoljno zreo. To je vrijeme kad se die
punim pluima, kad se osoba formira kao figura od
gline, kad bi od snage poletio kao ptica i odletio
negdje na Jug. To je ono slobodno, bezbrino raz-
doblje, kad ti je uenje jedina briga, kad upija u se-
be znanja kao spuva, kad eli znati sve vie i vie,
pa na kraju spozna da vie nita ne zna. To je ono
najljepe doba od kolijevke do groba, kad dolazi
do novih spoznaja, kad ti se nove ideje otkrivaju
kao otoci na horizontu u osvit novog dana, kad pu-
ca od energije kao zreo ipak, kad bi elio mijenja-
ti svijet i kad misli da je jo mogue promijeniti svi-
jet. Dvadeset godina je doista prijelomno razdoblje
u ivotu svakog ovjeka. Djevojka s dvadeset godi-
na ili radi ili studira; ako se jo nije udala i nema dje-
ce, onda je u nekoj ozbiljnoj vezi. Lijepa naa sa
svojih dvadeset godina, ako uzmemo neki prosjek,
ili uope ne radi, pa ivi na grbai roditelja, ili radi
sezonski ili kao blagajnica u trgovini za plau s ko-
jom ne moe otii na more ni jedanput u pet godi-
na
2
; o braku jo ni u ludilu ne razmilja, a kako ne-
ma rijeeno stambeno pitanje, jo uvijek ivi sa star-
cima. A prije dvadeset godina izgledalo je sve dru-
gaije. Govorilo se da e Hrvatska biti kao vicar-
ska, da emo odmah nakon izlaska iz Jugoslavije
ui u EU (tada jo Europsku zajednicu), a ono danas
umjesto vicarske imamo nepovoljne kredite u vi-
carcima, dok u EU jo uvijek nismo uli, a i kad
uemo (ako uope i uemo), ui emo siromaniji
nego to smo bili kad smo izali iz Jugoslavije. Go-
vorilo se da e prosjena plaa biti 1000 maraka,
da e hrvatska puka biti na hrvatskom ramenu, a
hrvatska lisnica u hrvatskom depu, da e sve devi-
ze ostajati u Zagrebu, da nas vie nee krasti ni
Beograd ni Jugoslavija, da emo biti svoji na svome
- kad ono, gle vraga! Hrvatska je danas, dvadeset
godina nakon svog krtenja, opljakana i osiroma-
ena, jadna i bez perspektive; hrvatska puka je u
slubi NATO pakta, a hrvatska lisnica u stranim
bankama; ono to je generacijama stvarano ili je
ve rasprodano ili e se rasprodati, pa e prije biti
da smo svoji na tuem, nego svoji na svome; neza-
poslena je jedna etvrtina stanovnitva, dok mnogi
umirovljenici kopaju po kontejnerima
Lijepa naa u najljepim svojim godinama vene
danas kao neka stara frajla, usidjelica koja kod
kue pletui goblene eka svog princa na bijelom
konju - tako, eto, danas Kroacija eka da joj sunce
sine, da je izbave iz zla EU fondovi i nova Vlada to
e doi poslije izbora u prosincu ove godine. A tko
je kriv to Hrvatska danas nije onakva kakvu smo
sanjali devedeset i prve? Tko objesie moju Hrvat-
sku? - uskliknuo bi A. G. Mato jo davne 1909. Ob-
jesie je ko lopova, dok njeno ime brie/, Za volju
ne znam kome, bir u uzama!
3
Tema broja: Dva desetljea...
Republika Hrvatska 20 godina
nakon raspada Jugoslavije
Filip Erceg
10
I. TO SMO DOBILI A TO IZGUBILI
IZLASKOM IZ JUGOSLAVIJE?
Prvi viestranaki Sabor konstituiran je 30. svibnja
1990. godine. Taj se dan sve do 2001. slavio kao Dan
dravnosti. Onda je odlueno da se 30. svibnja vie
nee slaviti kao Dan dravnosti, jer da toga dana Hr-
vatska ustvari nije proglasila samostalnost, pa je za
novi Dan dravnosti izabran 25. lipnja kad je 1991.
godine Hrvatski Sabor donio Ustavnu odluku o samos-
talnosti i suverenosti Republike Hrvatske, dok je dota-
danji 30. svibnja proglaen za Dan Hrvatskog Sabo-
ra. Meutim, u sve se to umijeao jo jedan datum, 8.
listopada, kad je 1991. Hrvatski Sabor u podrumu Ine
donio Odluku o raskidu svih dravnopravnih sveza sa
SFRJ, pa se opet taj dan obiljeava kao Dan neovis-
nost.
4
Kad jo tome dodamo 5. kolovoza koji se slavi
kao Dan domovinske zahvalnosti, Dan pobjede i Dan
hrvatskih branitelja, onda se stvarno teko snai u
tom dravotvornom komaru. Prosjeni hrvatski gra-
anin uope vie ne zna kad je Dan dravnosti, i koja
je razlika izmeu Dana dravnosti, Dana neovisnosti i
Dana Hrvatskog sabora. Oni stariji prije znaju kad je
bio Dan Republike bive SFRJ, nego kad je Dan drav-
nosti sadanje Hrvatske. Hrvati tako danas imaju svo-
ju dravu, a ne znaju kad je njezin Dan dravnosti, to
ve samo po sebi govori o kakvoj je dravi rije. Prije
petnaest ili dvadeset godina nije se moglo proi uli-
com od izvjeenih zastava; kao da je svaki dan bio dr-
avni praznik. Danas, dvadeset godina poslije, jedva da
tko, osim dravnih institucija (kojima je to dunost) iz-
vjesi na svojoj kui hrvatsku zastavu za dravni praz-
nik. to se to u meuvremenu dogodilo s hrvatskim
ovjekom da mu vie nije stalo ni do Dana dravnosti
ni do mahanja zastavom? ini se da su se Hrvati izdo-
voljili svoje drave; kao ono dijete koje toliko silno e-
li neku igraku, pa kad ju dobije, onda se s njom igra
svega nekoliko dana, nakon ega je odbaci. No, mo-
da su se Hrvati ipak prije razoarali u svoju dravu, ne-
go to su je se izdovoljili? U svakom sluaju, dvadeset
godina od osamostaljenja Hrvatske dobar je povod da
se podvue crta i svedu rauni; krajnje je vrijeme da se
zamislimo i zapitamo: to smo dobili a to izgubili iz-
laskom iz Jugoslavije?
Mnogi e od uba prvo rei da smo izlaskom iz Ju-
goslavije dobili demokraciju, ime se sugerira da u vri-
jeme socijalizma nije bilo demokracije. Istina je da je
Hrvatska s osamostaljenjem uvela neke forme graan-
ske demokracije kakve nismo prije poznavali, ali to je
uglavnom politika demokracija, koja je, meutim, po-
tisnula socijalnu i ekonomsku demokraciju, koje su
jednako vane ako ne i vanije od formalne politike
demokracije. Pri tom treba naglasiti da je proces de-
mokratizacije poeo jo u Jugoslaviji sedamdesetih go-
dina, da bi se posebno intenzivirao u osamdesetima.
U posljednjoj dekadi socijalizma skoro da i nije bilo
razlike izmeu Jugoslavije i zapadnih demokracija: ri-
jetke su cenzure i progoni politikih neistomiljenika,
slobodan je protok robe, ljudi pa i kapitala, slobodno
se pie i objavljuje, a mogue je ak kritizirati i Tita te
dovoditi u pitanje i same temelje samoupravnog soci-
jalizma. Tono je da se u Jugoslaviji moglo odgovara-
ti za tzv. verbalni delikt, ali je jednako tako tono da
je devedesetih govor mrnje bio dozvoljen pa ak i
poeljan model komunikacije, to je moda jo i gore,
a ne treba zaboraviti da su u devedesetima bile este
i tube politikih monika protiv neovisnih medija za
tzv. duevne boli. Osim toga, to je to demokracija?
Ako demokraciju shvatimo u njezinom izvornom smis-
lu kao vlast naroda, demosa, puka, onda je istinske
demokracije bilo vie u vrijeme socijalizma kad je sva-
ki radnik bio samoupravlja. U Jugoslaviji je postojala
iroka mrea radnikog i drutvenog samoupravljanja;
demokracija je proizlazila iz materijalne baze, iz Orga-
nizacija udruenog rada, SIZ-ova idr. formi neposred-
nog odluivanja. U Jugoslaviji su bili esti referendumi
o svim bitnim pitanjima drutvenog ivota, kako na ra-
zini poduzea, tako i na razni opina, te zborovi rad-
nika, dok u Hrvatskoj gotovo da vie i nema radnikih
referenduma: jedini referendum na razini drave
odran je davne 1991., kad je trebalo odluiti: ostati
ili izai iz Jugoslavije. Godinu dana prije, 1990. odra-
ni su i prvi viestranaki izbori na kojima je pobijedio
HDZ. Meutim, ni te prve viestranake izbore nisu
raspisali liberalni demokrati ili nacionalisti; i njih su ras-
pisali komunisti (a time onda sebi potpisali smrtnu
presudu!).
5
SKJ, odnosno SKH posljednjih desetak go-
dina imao je sve slabiju ulogu u drutvu. Inae, samo-
upravljanje je i ilo za tim da demokracija odozdo
potisne Partiju u drugi plan. Partija je trebala ostati
avangarda, a prestati biti Vlast: ona je trebala odum-
rijeti kao i buroaska drava. A to smo dobili deve-
desetih? Dobili smo desetke stranaka koje se meu-
sobno bore za vlast, a meu kojima i nema neke su-
tinske razlike. Dobili smo partitokraciju (vlast politikih
elita), a ne demokraciju (vlast naroda). Ako znamo i
to da su devedesetih na vlast doli rigidni nacionalisti,
a da demokracija i nacionalizam ne idu zajedno,
6
on-
da emo lako zakljuiti da je devedesetih samouprav-
ni socijalizam (kao relativno najiri oblik neposredne
demokracije) zamijenila demokratura (to e rei, kre-
atura od demokracije), a ne prava, autentina Demo-
kracija. Prema rezultatima istraivanja Eurobarometra,
u Hrvatskoj je ak 84 posto ispitanika nezadovoljno
demokracijom; oni bi radije jakog vou koji e uvesti
red u dravi, nego predsjednika fikusa i parlament
kao kokoinjac (kako ga je jednom nazvao Zlatko
Vitez)
7
, to ve samo po sebi govori kakva nam je de-
mokracija.
Nadalje, mnogi e rei da je danas u Hrvatskoj sta-
nje ljudskih prava puno bolje nego to je bilo u Jugo-
slaviji. Nema vie Bleiburga i Golog otoka; nema mon-
tiranih politikih procesa, progona Crkve i vulgarnog
ateizmaIstina je da nema vie Bleiburga i Golog oto-
ka (s tim da treba rei, da je npr. na Golom otoku u
postotku stradalo daleko vie Srba i Crnogoraca nego
Hrvata i drugih naroda, a i da je na Bleiburgu bilo i et-
nika i belogardejaca, vlasovaca idr.!), ali je zato bilo
Pakrake poljane, Lore, paljenja kua poslije Oluje,
deloacije ljudi iz vojnih stanova i drugih nedjela, koje
ne spadaju samo u krenje ljudskih prava, ve i u zlo-
in protiv ovjenosti. Moda je u Jugoslaviji u prvim
godinama bilo i montiranih procesa, ali ih je bogami
11
bilo i u Hrvatskoj u devedesetima. Samo ako uzmemo
injenicu da u Hrvatskoj skoro nitko nije procesuiran
za ratne zloine poinjene u Domovinskom ratu, ili da
je rijetko tko osuen za malverzacije u pretvorbi i pri-
vatizaciji, znat emo o kakvoj se pravnoj dravi radi.
Da je Hrvatska pravna drava, onda ne bi poglavlje
23. o pravosuu bilo posljednje zakljueno u pretpris-
tupnim pregovorima za ulazak u EU. U Jugoslaviji je
nesumnjivo u poetku bilo i vulgarnog ateizma. Nije
se branilo ljudima da idu u crkvu ili da slave vjerske
praznike, ali se ponekad mogao stei dojam da to ba
i nije poeljno. U socijalizmu je Crkva bila strogo od-
vojena od drave, to je u sutini bilo dobro i za Crk-
vu i za dravu. Meutim, u devedesetima dolazi do
snane klerikalizacije i repatrijahalizacije drutva: po-
povi prisustvuju kod svakog rezanja vrpce, oni blago-
siljaju svaku novo otvorenu dvoranu (ak je i Raan
pozvao Kuharia da posveti zgradu SKH!), uvodi se
vjeronauk u kole, te Vojni ordinariji (na elu kojeg je
ve godinama notorni faista), potpisan je vrlo nepo-
voljan i neustavan Konkordat s Vatikanom, obnavlja
se sklapanja crkvenog braka, uvode se novi vjerski
blagdani, a pod pritiskom Crkve donijet je i vrlo res-
triktivan Zakon o umjetnoj oplodnji Kakva je bila si-
tuacija s pravima nacionalnih manjina u devedeseti-
ma, suvino je i govoriti. Po tom je pitanju, istina, pos-
tignut odreeni napredak, ali vie zbog pritiska izva-
na, nego zbog nae vlastite inicijative. Posljednjih je
godina pod pritiskom EU postignut napredak i u po-
gledu zatite rodnih prava i prava seksualnih manjina.
Ali, na pravima LGBT populacije radi se danas svugdje
u svijetu. To je opi trend, s tim da je homoseksual-
nost dekriminalizirana jo u Jugoslavija 1977. (npr.
osamdesetih se na kioscima slobodno prodavala Ero-
tika M, specijalizirani asopis za gay populaciju!).
to smo jo dobili izlaskom iz Jugoslavije? Dobili
smo - rei e apologeti tranzicije - bolje ceste i auto-
ceste, nove fasade, parkove. Istina, danas se vozimo
po boljim cestama, a koje smo morali izgradili zbog
razvoja turizma, ali je puno cesta izgraeno i u socija-
lizmu. Hrvatska je zato potpuno zapustila eljeznice,
dok je u socijalizmu izgraena skoro cijela dananja
eljeznika mrea. Pa kad k tome jo dodamo silne
drutvene stanove, tvornice i infrastrukturu, onda je
doista neukusno lamentirati o fasadama i parkovima.
Popravio nam se i vozni park: ne vozimo vie otrcane
fie i jugie, ve njemake, francuske, talijanske i
korejske automobile. Da, ali ta je Jugoslavija, kakva
god da je bila, imala i automobilsku industriju, te je
ak i izvozila automobile i na druga trita. Stojadin
i Yugo nisu bili kao Mercedes ili BMW, ali ih ne tre-
ba ni podcjenjivati; oni su bili napravljeni po mjeri
obinog socijalistikog ovjeka. Osim toga, sav taj voz-
ni park ima svoju cijenu: svi su ti automobili kupljeni
na kredit, esto i pod nepovoljnim uvjetima, po viso-
kim kamatnim stopama u stranoj valuti. Dobili smo i
mobitele i kompjutere, a s njima bogme i dodatne tro-
kove. Ali, to to nekad nismo razgovarali na mobitel
ili surfali preko Interneta, za to nam nije kriv socijali-
zam: toga nije bilo ni u kapitalizmu. Naprosto su ne-
ke stvari nesumjerljive: ono je bilo jedno, a ovo je dru-
go vrijeme. Mobitele i kompjutere nismo mogli imati
jer ih nije bilo nigdje na svijetu, a da ih je bilo, imali bi
ih kao i ve maine ili televizore u boji.
to smo jo dobili uspostavom samostalne Hrvat-
ske? Dobili smo rat, izbjeglice, prognanike, etniki is-
tu zemljuDobro, rat nam je toboe nametnut; njega
kao nismo htjeli, ali smo ga imali. Kad smo kroz pro-
zor izbacili Marxa, odmah je na vrata pokucao Hrvat-
ski Bog Mars; s Tranzicijom je doao On kao Tat - krva-
vi i prljavi Rat! A s Ratom i ratni profiteri, sitni i krup-
ni lopovi, ubojice i varalice. Dok je tako jednima rat
bio tat, dotle je drugima bio brat. Dok je jedna armija
bila na ratitu, dotle se na drugoj strani stvarala ar-
mija nezaposlenih. U ratu je izvrena beskrupulozna
pljaka stoljea, a pod kraj rata i zloin stoljea -
etniko ienje.
Dobili smo trinu ekonomiju, a s njom i sve nedae
kapitalistikog sistema. Trinu ekonomiju imali smo,
dodue, i u socijalizmu, ali socijalno odgovornu tri-
nu ekonomiju, iz koje je devedesetih na divlji, barbar-
ski nain eliminirana i socijalna osjetljivost i dravni
protekcionizam, i pravda i solidarnost, pa danas ima-
mo predatorski neoliberalizam u kojem se ljudi grizu
kao akali. Dobili smo razne markete i super markete,
konzume, getroe i metroe (u koje Hrvati nedjeljom ra-
dije odlaze nego na misu!), a izgubili Prvomajsku,
Jugoturbinu, RIZ, TAZ; eljezaru Sisak,
akovtinu, Kamensko, Plivu, a uskoro emo i
brodogradilita. Dobili smo 1.200.000 umirovljenika
koje uzdrava 1.400.000 zaposlenih, s tim da u priv-
redi koja najvie puni proraun radi svega 770.000 lju-
di! Dobili smo i nekoliko tisua nezaposlenih, pa pola
milijuna branitelja, od toga pola lanih, to je svjetski
raritet; zatim spomeniara Domovinskog rata vie ne-
go to je cijela Jugoslavija imala nositelja Spomenice
41. (spomenice su se dijele kao znake na predizbor-
nim skupovima), pa generale koji (poput ermaka) i-
ve u dvorcu, i koji su (poput Rojsa i Norca) prije bili o-
feri i konobari.
S jedne strane dobili smo razne tajkune i tajkunie,
novopeene skorojevie, hrvatski jat-set, celebrityije,
starlete, modne make i ostali polusvijet, a s druge
strane samozatajne radnike koji rade za 2-3 tisue ku-
na, koji ne idu ni na zimovanje ni na ljetovanje i koji
ne mogu svojoj djeci kupiti ni kolske udbenike, um-
irovljenike i nezaposlene koji skupljaju plastine boce
da bi za njih u trgovini dobili aku kuna, seljake koji s
traktorima blokiraju ceste jer bez poticaju ne mogu
zasaditi ni penicu ni kukuruz, studente koji na svojim
plenumima poruuju da znanje nije roba (iako je u
kapitalizmu sve roba, pa tako i znanje), sindikate koji
su nekad od dosade samoupravne svakidanjice na-
bavljali svinjske polovice, a danas skupljaju potpise
za izmjenu Zakona o radu, te na ulici trae pravi-
ceDobili smo novi sistem vrijednosti u kojem Profit
kao Bog sjedi na vrhu piramide, potroako drutvo
i ivot na kredit. Umjesto kulta Titove linost prvih
deset godina samostalnosti imali smo kult linosti Fra-
nje Tumana, a danas imamo kult bezlinosti, te no-
ve idole u vidu Ante ili Simone Gotovac. Dobili smo
nove spomenike, a poruili preko 3000 onih iz doba
12
mraka; dobili smo nove knjige, mnoge vrijedne a i
mnoge bezvrijedne, a one nepodobne, marksistike
provenijencije i na irilici, odbacili u kontejnere ili na
rezalite. Dobili smo novi jezik oien od srbizama a
s mnogo arhaizama, nekoliko pravopisa u kojima se
vodi bitka je li se pie neu ili ne u, nove inove,
nova odlija. Dobili smo svoju nacionalnu valutu - ku-
nu. Nema vie novih i starih dinara, i cijena u mi-
lijunima (zbog hiperinflacije), vonje na par-nepar i
nestaice robe u trgovinama. Istina, dobili smo nacio-
nalnu valutu, ali valutu koja je izgubila svoju financij-
sku, antropoloku i ekonomsku funkciju. Imamo ku-
nu, ali kredite plaamo u eurima i vicarskim francima,
a kad uemo u euro zonu (ako uemo) opet emo os-
tati i bez te nacionalne valute. Imamo precijenjenu ku-
nu koja pogoduje uvoznom lobiju. Nemamo neku na-
roitu inflaciju, ali zato nema ni onog doba da nam in-
flacija pojede kredit, pa da godinama novu kuu ot-
plaujemo u vrijednosti kutije ibica. Danas su banke
lukave i proklete - osigurale su se one s deviznom
klauzulom. Istina, u vrijeme naftne krize bilo je u Ju-
goslaviji tu i tamo vonje na par-nepar, ali smo ipak
dobivali naftu iz Titovih prijateljskih zemalja po puno
jeftinijoj cijeni nego neke druge zemlje; bilo je mjesec-
dva i nestaice kave i deterdenta, ali zbog toga nitko
nije ostao gladan, a danas bogme ima i sve vie onih
koji oskudijevaju i u kruhu i mlijeku. Od Jugoslavije
smo sukcesijom imovine, izmeu ostalog, naslijedili 13
tona zlata, a danas vie nemamo ni jednu zlatnu po-
lugu; od Jugoslavije smo, istina, naslijedili i dug od 3,5
milijarde dolara, ali smo zato u 20 godina samostal-
nosti taj dug povisili na ak 45 milijardi eura! Itd., itd
No, da ne bismo zaboravili ono najvanije. Nai va-
jni dravotvorci kau da smo, eto, konano nakon
stoljea sedmog, 1991. dobili svoju - dravu! Samos-
talnu, suverenu i meunarodno priznato! Imamo
Hrvatsku, uzviknuo je Franjo Tuman 1992. nakon
primanja Hrvatske u OUN. Imamo Hrvatsku, ali kak-
vu? Osim toga, ako je danas imamo, je li to onda
znai da je prije nismo imali? Hrvatska je danas lani-
ca Ujedinjenih naroda, a ak je bila i nestalna lanica
Vijea sigurnosti - ali kao da to neto znai. lanice
UN-a su i Papua Nova Gvineja i Sveti Vincet i Grenadi-
ni i Sejeli i niz drugi drava i dravica koje ni-
ta ne znae na svjetskoj politikoj sceni, a Ju-
goslavija je ipak bila neko i neto. Jugoslavija
je bila neformalni voa Pokreta nesvrstanih ko-
ji je nekad igrao nemalu ulogu u UN-u. to
znai jedna mala Hrvatska u UN-u, kad ionako
o svemu odluuje nekoliko zemalja u Vijeu si-
gurnosti. Hrvatska je i lanica NATO pakta, pa
kao lanica NATO pakta sudjeluje u petnaes-
tak tzv. mirovnih misija po svijetu. Sutra e hr-
vatski vojnici ginuti za interese zapadnih sila
kao nekad Trenkovi panduri za Austriju; mo-
da i negdje na Kavkazu kao nekad Pavelieva
Hrvatska legija u sastavu Wehrmachta kod
StaljingradaHrvatska e sutra biti 28 lanica
EU (ako se ona u meuvremenu ili ba kad Hr-
vatska ue u nju ne raspadne), ali u njoj nee
ni priblino imati ona prava koja je imala u Ju-
goslaviji. Hrvatska je 91. trebala postati suverena,
samostalna i meunarodno priznata, no danas je tek
meunarodno priznata, kao to su uostalom meuna-
rodno priznate i sve druge republike bive Jugoslavije.
Suverena nije, jer je temelje suverenosti - financijsku i
ekonomsku suverenost - izgubila. Gotovo su sve ban-
ke prodane strancima, pa je i HNB u vlasti stranog ka-
pitala (uz to to je guverner HNB-a odnedavno osob-
no u vlasti Todoria); Ina je praktiki ustupljena Ma-
arima, Telekom je prodan Nijemcima, Pliva Amerikan-
cimaHrvatska s domaom proizvodnjom pokriva
manje od 50 posto svojih potreba; ona vie nema
energetskih, pa ak ni robnih rezervi. O kakvoj to pak
samostalnosti moemo govoriti? Hrvatska da bi mo-
gla nastaviti s proizvodnjom brodova, mora traiti
dozvolu EU. Koliko e zasaditi maslina ili vinograda, o
tome e odluiti EU. Ako proglasi ZERP, uvest e joj
sankcije. Ako zabrani uvoz strane robe, iskljuit e je
iz WTO-a. Itd.
No, nije ba sve tako crno: za Hrvatsku se danas u
svijetu vjerojatno vie zna nego prijanjih vremena. U
iroj populaciji ona je moda najvie poznata po Davo-
ru ukeru i Blanki Vlai, vie nego po Miroslavu Rad-
manu ili Radi erbediji. Poznata je i po Dubrovniku, u
zadnje vrijeme i po kravati koja toboe potie od Hr-
vata (iako bi bilo bolje da te kravate vie mi proizvodi-
mo i izvozimo, nego to ih uvozimo), dok su u regiji
kao asocijacija na Hrvatsku jo uvijek poznati brendo-
vi iz socijalistikog vremena: Sumamed, Vegeta, Cede-
vita, Bajadera, Jamnica, liker Maraskino, Zvijezda ma-
joneza
8
Kulen i varke Hrvatska tek pokuava iz-
vesti kao brend, ali e to teko ii.
U iroj javnosti vlada uvjerenje da je Hrvatska dra-
va stvorena 1991., odnosno devedesetih. Ali to nije
tono. Kao prvo, drava se ne moe stvoriti preko no-
i, ad hoc, nekim dekretom ili odlukom Sabora. Ona
se stvara stoljeima. Na stvaranju hrvatske drave ra-
dile su generacije politiara, vojskovoa, intelektuala-
ca i obinih ljudi. Niti je sve poelo s Franjom Tuma-
nom niti je s njim sve zavrilo. A kao drugo, stvaranje
drave treba razlikovati od njezinog osamostaljenja
(razdruenja, secesije). Stvaranje drave je historijsko-
sukcesivni proces, dok je osamostaljenje vie jedan
F. Tudman, G. uak i
generali na kninskoj
tvravi 1995.
13
formalno-pravni postupak. Ako emo pravo, Hrvatska
ovakva kakve je, u granicama kakve danas ima, stvo-
rena je u toku Drugog svjetskog rata 1943. u Topus-
kom i Jajcu, odlukama ZAVNOH-a i AVNOJ-a, te je u
Domovinskom ratu eventualno obranjena, iako je i to
veoma diskutabilno. Poslije osloboenja 1945. Hrvat-
ska se zove Federalna Drava Hrvatska, zatim Narod-
na Republika Hrvatska, pa Socijalistika Republika Hr-
vatska. Namjerno naglaavamo ove prefikse drava i
republika, jer je u Jugoslaviji Hrvatska doista bila dra-
va, odnosno republika.
U sastavu Jugoslavije Hrvatska je imala sve atribute
dravnosti: Sabor, Vladu, razne ekonomske i kulturne
institucije (npr. u Zagrebu je bilo sjedite Jugoslaven-
skog leksikografskog zavoda sa Miroslavom Krleom
na elu), svoju nacionalnu komunistiku partiju, pa
ak i republiku vojsku - Teritorijalnu obranu, te civil-
nu zatitu (koje danas vie nema). Hrvatska je imala i
svoju himnu Lijepu nau, koja se mogla slobodno iz-
voditi uz jugoslavensku himnu Hej Slaveni, dok je
srpska himna Boe pravde bila zabranjena
9
. Svaku
je veer od 1945. do 1990. Radio Zagreb zavravao
svoj program s Lijepom naom. U Hrvatskoj je, da-
kako, bila dozvoljena i ahovnica, hrvatski grb, koji je
izranjao iz mora obrubljen klasjem ita sa petokrakom
na vrhu. Hrvatska je imala i svoju zastavu, samo s pe-
tokrakom u sredini, a koja se isticala na svaki dravni
praznik uz jugoslavensku i partijsku zastavu.
Koliko su Hrvati u Jugoslaviji bili diskriminirani, go-
vore, na primjer, i ove injenice: Prvi ovjek te drave,
njezin doivotni predsjednik (maral, vrhovni koma-
dant, ef Partije i jo tota drugo) bio je Hrvat. Josip
Broz, dakako, nije zbog te injenice nita vie preferi-
rao Hrvate u odnosu na druge jugoslavenske narode
(a to mu ele imputirati srpski nacionalisti). On je po
svom politikom opredjeljenju bio istinski Jugosla-
ven
10
, ali je ipak neosporno bio i etniki Hrvat, rodom
iz Zagorja. Titovi najblii suradnici - njegova lijeva i
desna ruka - bili su Vladimir Bakari i Edvard Kardelj:
jedan Hrvat a drugi Slovenac, dok su istaknuti Srbi i
Crnogorci iz njegovog okruenja s vremenom elimini-
rani jedan za drugim (s pravom ili ne, u to ovdje nee-
mo ulaziti): prvo Milovan ilas, onda Aleksandar Ran-
kovi, pa Koa Popovi. Predsjednik ve spomenutog
AVNOJ-a bio je takoer Hrvat dr. Ivan Ribar, istaknuti
politiar i u Kraljevini Jugoslaviji (inae, otac narodnog
heroja Ive Lole Ribara). Pa i prvi predsjednik Hrvatske,
ako emo pravo, nije Franjo Tuman, ve pjesnik Vla-
dimir Nazor (koji je, kao to znamo, bio prvi predsjed-
nik ZAVNOH-a, a onda predsjednik Prezidijuma). Prvi
ovjek do Tita u vojsci - general armije, bio je Hrvat
Ivan Gonjak (od 1953. do 1967). U JNA Hrvati su,
kao i ostali narodi, bili ravnopravno zastupljeni po na-
cionalnom kljuu. Da je ta nesretna JNA bila antihr-
vatski orijentirana, onda ne bi njezini istaknuti genera-
li i admirali, kao to su Petar Stipeti, Imbra Agoti,
Antun Tus, Martin pegelj, Domazet-Loo i dr. preli
na Tumanovu stranu (a osim toga, i sam je Tuman
svojevremeno bio najmlai Titov general!). Onda ne bi
admiral Petar imi (bosanskohercegovaki Hrvat) kao
predvodnik delegacije JNA na 14. Kongresu SKJ po-
drao hrvatsko-slovenski prijedlog da se prekine Kon-
gres, to je bio veliki udarac Slobodanu Miloeviu. Pa
ak je i taj zloglasni Veljko Kadijevi polu-Hrvat (po
majci iz Imotskog). Da je Kadijevi bio neki zagrieni
velikosrbin, onda se on ne bi zaustavio samo na Vuko-
varu, ve bi iao linijom Karlovac-Virovitica-Karlobag.
Hrvatska je u sastavu Jugoslavije bila trea ili etvr-
ta vojna sila u Evropi. Sjetimo se kad je 1946. Jugosla-
vensko ratno vazduhoplovstvo oborilo dva amerika
aviona koja su nelegalno u pijunske svrhe nadlijetala
jugoslavenski teritorij; Amerika je jedno vrijeme pro-
testirala i prijetila
11
, ali se nije nita usudila poduzeti
protiv Jugoslavije. Hrvatska danas ne samo da se ne bi
usudila sruiti amerike zrakoplove ili zrakoplove bilo
koje druge sile
12
, ve ih nema ni s ime sruiti; ona
nema vie ni jedan ispravan MIG, pa ak nema ni do-
voljno kanadera za gaenje poara. Jugoslavenska voj-
ska je 1945. pobjedonosno umarirala u Trst; kod nas
se uzvikivalo (jednako u Puli i Zagrebu, kao u Kragu-
jevcu i Beogradu): Trst je na! Tito se ipak morao
povui, ali je Istra vraena u sastav Hrvatske, dok je
Trst podijeljen na zonu A i B. Danas se Hrvatska ne
usudi proglasiti Zatieni ekoloko-ribolovni pojas na
moru, jer se boji kako e reagirati Italija, a kamoli da
bi poslala svoju vojsku na Svetu Geru ili na neku dru-
gu spornu granicu.
U trenutku raspada Jugoslavije na tri kljune funkci-
je u zemlji bili su upravo Hrvati. Predsjednik Predsjed-
nitva SFRJ bio je Stipe Mesi (koji je na tom mjestu
zamijenio nepodobnog Stipu uvara); predsjednik Sa-
veznog izvrnog vijea (savezne vlade) bio je bosan-
skohercegovaki Hrvat Ante Markovi, a ak je i pos-
ljednji jugoslavenski ef UDB-e bio Hrvat Zdravko Mus-
ta. Moda nije toliko vano, ali je ipak zanimljivo, da
je i predsjednik Saveza komunista -Pokreta za Jugosla-
viju (tzv. generalske stranke) bio Hrvat.
A tko je u Hrvatskoj pripremio teren za smjenu vlas-
ti 1990. nego Hrvati iz tzv. represivnog aparata bive
drave. Spomenimo samo Josipa Boljkovca i Josipa
Manolia, bive partizane i komuniste, koji su odmah
preli na Tumanovu stranu (i zauzeli visoke poloa-
je), a koje se danas proganja kao odgovorne za na-
vodne komunistike zloine. O tome koliko je pak la-
nova SKH prelo u HDZ, suvino je komentirati!
Tono je da je Tito 1971. u Karaorevu smijenio ta-
danje hrvatsko rukovodstvo na elu sa Savkom Dap-
evi-Kuar i Mikom Tripalom (koji je inae bio njegov
miljenik, a ostao je korektan i poten sve do smrti), ali
je na drugoj strani smijenio i srpske liberale. Istina je
da je ukinuta Matica hrvatska, ali je ukinuta i srpska
Prosvjeta (to se namjerno preuuje kako bi se po-
kazalo da su Hrvati bili toboe proganjani smo zato
to su Hrvati!). Ali je jednako tako tono i to da su u
Ustav 1974. inkorporirani mnogi zahtjevi hrvatskih
proljeara, te da je njime Jugoslavija praktiki pretvo-
rena u konfederaciju. Po Ustavu iz 1974. savezna vlast
nije mogla donijeti niti jednu odluku bez suglasnosti
svih republika, ukljuujui i Hrvatsku, to je ve pod
kraj dovodilo i do svojevrsne paralize sistema; a sve se
bojimo da e Hrvatska u EU moi ita bitno utjecati na
njezine vanije politike odluke.
14
III. DVIJE HRVATSKE - JEDNA
KOMPARATIVNA ANALIZA
U prirodi je svakog ovjeka da se usporeuje s dru-
gim ljudskim biem, pa se tako i Hrvatska esto uspo-
reuje, kako sa zemljama regije, tako i s drugim tran-
zicijskim zemljama ili zemljama EU. Mnogi e danas
rei kako se nekad bolje ivjelo. Ima, meutim, i onih
koji e rei da se danas ipak bolje ivi. To, je li se ne-
kad bolje ivjelo ili se danas bolje ivi, to je jedna vr-
lo subjektivna stvar; ona ne zavisi ili ne mora zavisiti
od objektivnih pokazatelja. Objektivno, danas se
moda i bolje ivi, ali to nita ne znai, ako se to ta-
ko subjektivno i ne osjea. Tako je, na primjer, sa sre-
om. Srea je jedno psiholoko stanje koje je teko ili
gotovo nemogue statistiki izmjeriti. Jesu li danas
ljudi sretniji (kad imaju nove automobile, mobitele,
kompjutere, mikrovalne penice ili perilice sua ) ne-
go prije (kad su vozili moskvie i gledali crno-bijele
televizore Rudi ajevec)? ini se da nisu. Uostalom,
dokazano je da materijalna dobra nisu uzrok sree
(dapae, mogu biti i uzrok nesree). Ako ak prihva-
timo tezu da se danas bolje ivi (to nije tono), opet
to ne znai da smo danas sretniji nego prije kad smo
puno skromnije ivjeli. Mi emo danas esto uti od
starijih ljudi kada kau kako je nekad bilo puno vie
slobode (iako smo po nekim pokazateljima ivjeli u
totalitarnom sistemu!): o, kakva je to bila sloboda -
rei e; moglo se svuda slobodno putovati, mogao si
spavati nou usred ume ili otvorenih vrata, nita ti se
ne bi desilo; nije bilo ovolike pljake i ubojstava; nisu
nam trebali zatitari, alarmi i video kamereTo je do-
ista zanimljivo razmiljanje ako znamo da su danas
ljudska prava na puno viem nivou. ovjek je po pri-
rodi nostalgino bie. On je sklon tome da idealizira
prolost. To je zato to ovjek (kao vremenito bie,
da upotrijebimo ovu filozofsku misao) ne zna kakva
e biti budunost, a kako mu je sadanjost oajna, i-
ni mu se da je prolost bila bolja. Je li prolost doista
bila bolja?
Mi emo ovdje na nekoliko primjera usporediti da-
nanju Hrvatsku s onom socijalistikom iz koje je ova
proizala. Netko bi mogao s pravom prigovoriti da to
i nije ba najsretniji metodoloki pristup, jer da je za
korelativni faktor trebalo uzeti sadanjost, a ne pro-
lost; odnosno, da Hrvatsku treba usporeivati, npr. s
ekom, Poljskom ili Maarskom, sa zemljama koje
su zajedno s Hrvatskom krenule u tranziciju, a ne s
Hrvatskom od prije 20 godine. Pitanje je koliko su so-
cijalistika Hrvatska i dananja Hrvatska sumjerljive.
To su dva razliita sistema, dva razliita svijeta. Po to-
me bi onda - prigovorit e kritiari ovog pristupa - mo-
gli komparirati i sadanju Hrvatsku s Banovinom Hr-
vatskom, ili ak s Hrvatskom Petra Kreimira IV.! No,
da ne pretjerujemo: dananju Hrvatsku ne moemo
usporeivati s Hrvatskom Petra Kreimira IV., jer o toj
Hrvatskoj nemamo dovoljno podataka. Hrvatska je
tada ivjela u srednjem vijeku, a mi danas ivimo u
21. stoljeu. S Banovinom Hrvatskom bi se ve mogli
usporeivati, jer je ona postojala u kapitalizmu - koji
jo uvijek traje. No, dananja Hrvatska nije proistekla
iz Banovine Hrvatske, ve iz socijalistike Hrvatske:
stoga se te dvije Hrvatske - socijalistika i samostalna
- mogu usporeivati. Tim vie to mi jo uvijek ivimo
20. stoljee; mi smo jo uvijek jednom nogom u pro-
lom stoljeu
Pa poimo redom. Spomenuli smo ve slobodu. Uz-
mimo, na primjer, slobodu medija. injenica je da su
danas mediji uglavnom osloboeni politikog pritiska
(iako to u Tumanovo doba nije bio sluaj). Mogli bis-
mo rei da nema vie politike cenzure (iako autocen-
zure ima itekako), da HTV nije partijska televizija kao
to je to moda nekad bio RTV Zagreb, da Predsjed-
nitvo HDZ-a ne moe vie ureivati novine, kao to
je to nekad mogao CK SKH, itd. Ipak, ako ve nema
toliko politikog pritiska na medije, onda svakako ima
korporacijskog pritiska (ega prije nije bilo), a to je
jednako opasno, ako ne i opasnije. Novinari danas
mogu pisati to god hoe protiv premijerke Jadranke
Kosor (vjerojatno im nitko zbog toga nee dati ot-
kaz), ali ne mogu, na primjer, protiv Ivice Todoria jer
je on glavni oglaiva u skoro svim medijima. S druge
strane, ba zato to je sve dozvoljeno, vie skoro ni-
ta nije zanimljivo. Kad je 1967. Telegram objavio De-
klaraciju o poloaju i nazivu hrvatskog jezika, o tome
su raspravljali svi ivi, pa ak i radniki savjeti. Danas
da Akademija objavi slinu Deklaraciju, ta vijest mo-
da ne bi dospjela ni u sredinji Dnevnik. Osim toga,
dananji tiskani mediji nisu nita kvalitetniji od onih iz
vremena socijalizma. Dapae, prije su novine bile pu-
no kvalitetnije, ozbiljnije, odmjerenije, s puno vie in-
formacija, analiza, komentara; danas je sve lijepo
upakirano, ali bez pravog sadraja, s puno poluistina
i senzacija, reklama, prikrivenog PR-a, golih ena i
bljetavih fotografija koje tekst potiskuju u drugi
plan. Privatizacija je od politikih magazina napravila
jeftine tabloide. Usporedimo nekadanji Start ili Polet
s dananjim Globusom ili Nacionalom. Vjesnik, koji je
poeo izlaziti jo u ratu kao glasilo KPH, a koji je pos-
lije rata dostigao zavidnu tirau (u sklopu njega izla-
zio je popularni Vjesnik u srijedu -VUS), danas ne ita
nitko osim Sredinjeg odbora HDZ-a. Dananji Veer-
nji list u vlasnitvu austrijske Styrie ne moe se uspo-
rediti s onim Veernjim listom kojeg su komunisti
pokrenuli 1959. Slobodna Dalmacija, taj ponos dal-
matinskih partizana, prvo je devedesetih opljakana
od Miroslava Kutle, a onda je prodana Europa press
holdingu Nine Pavia, koji danas ima gotovo mono-
pol na medijskog tritu - vei nego to je nekad ima-
la Partija. Splitski Feral Tribune jedina je asna iznim-
ka na medijskom tritu - bio je glas razuma i savjes-
ti, posebno devedesetih, pa ipak nije mogao opstati:
kako se skoro nitko u njemu nije htio oglaavati, a
pritisnut ovrhama od raznih tubi za duevne boli,
2008. je prestao izlaziti (sada neki njegovi novinari pi-
u za srpske Novosti!).
Od 2003. Hrvatska ima dvije nove nacionalne televi-
zije - RTL i Novu TV, ali one nisu ni sluge javnoj televi-
ziji. Dnevnik HRT-a je po svim istraivanjima i dalje naj-
gledanija informativna emisija, to samo govori o to-
me da javnost ipak vie vjeruje javnoj televiziji ne-
go privatnim medijima. Da nije HRT-a, kakav god da
bio, graani ne bi imali gdje pogledati ni jednu doku-
15
mentarnu emisiju znanstve-
nog, obrazovnog ili kultur-
nog sadraja. Trei program
Hrvatskog radija posljednja
je oaza kulture i umjetnike
glazbe, iako se razmilja i o
njegovoj privatizaciji
to se slobode tie, danas
- istina - nema politikih zat-
vorenika, ali su nam zatvori
opet prepuni. Samo od
2001. do 2007. broj zatvore-
nika je porastao za gotovo
1500
13
(s tim da se broj sta-
novnika smanjio). Na manje
od 4000 zatvorskih elija do-
lazi 5300 zatvorenika
14
.
Stoga se ve razmilja o ot-
varanju privatnih zatvora,
po uzoru na neke zapadnoevropske zemlje (kau da
bi to mogao biti dobar biznis u budunosti!). Razlozi
zato je toliko porastao broj zatvorenika su viestruki:
prije svega, porastao je broj gospodarskog kriminalite-
ta, sve je vie organiziranog kriminala, raznih oblika
delikvencije, ubojstava, razbojstava, silovanja, kao i
onih koji zbog nemogunosti da plate prekrajnu kaz-
nu odabiru zatvor
Ako uzmemo i neke banalne primjere, slobode je
danas manje nego prije. Na primjer, 2008. donesen je
Zakon o zabrani puenja na javnim mjestima, koji je
posebno pogodio ugostitelje. Takav zakon - u vrijeme
dok je Tito puio svoje cigare na sjednicama CK - bio
bi krajnje nezamisliv (ne kaemo da puenje nije izu-
zetno tetno, ali je alkoholizam jo tetniji, a pivo se
svakodnevno reklamira na TV-u). Pootreni su i uvjeti
u prometu. Danas je lako ostati bez vozake dozvole,
dok je to nekad bilo skoro nemogue (iako ne primje-
ujemo da je neto smanjen broj prometnih nesrea!).
U skladu s propisima EU, pootreni su i propisi koji se
tiu sela i seljaka: npr. ljudi vie nee moi pei rakiju
za prodaju, ve samo za sebe (jer za prodaju moraju
registrirati obrt), kumice vie ne mogu na trnici
prodavati sir i vrhnje bez hladnjaka, jer je to kao nehi-
gijenski, uskoro nee biti tradicionalnog kolinja bez
dozvole veterinarske stanice (koju, dakako, treba pla-
titi)
15

No, ostavimo sada slobodu po strani. Kau - kad je
ovjek mlad tei slobodi, a kad ue u zrelije godine -
vanija mu je sigurnost. U socijalizmu je bilo moda
manje slobode, ali je zato bilo vie sigurnosti - socijal-
ne sigurnosti, dakako - o kojoj danas moemo samo
matati. Kad posjedne djeda unuka na krilu, pa mu
pria to je nekad bilo - unuku to to uje zvui kao
bajka. A ta bajka glasi otprilike ovako: kad bi se jed-
nom zaposlio na nekom radnom mjestu, na njemu bi
najee ostao do mirovine; sa zavrenom gimnazijom
mogao si bez problema dobiti neki inovniki posao;
sa zavrenim fakultetom nisi mogao biti nezaposlen;
obrazovanje je bilo besplatno i svima dostupno; zdrav-
stvo takoer; radnik je bio zatien kao nigdje na svi-
jetu, praktiki nije mogao dobiti otkaz; kao samou-
pravlja on je odluivao o
mnogo emu, pa ak i o pla-
i direktora; radilo se od 7
do 15h, i ni minutu vie; is-
plaivali su se bonusi, regre-
si, K15, 13 plaa; u slua-
ju da poduzee zbog nelik-
vidnosti nije bilo u mogu-
nosti isplatiti osobni doho-
dak (kako se to nekad go-
vorilo), tu bi obavezu na se-
be preuzela drava; s jed-
nom plaom mogla se uz-
dravati cijela obitelj (nerijet-
ko je radio samo muki lan
obitelji, dok su ene bile do-
maice); najobiniji KV rad-
nik mogao je izgraditi kuu i
vikendicu, kupiti auto, otii
na more; svako je mogao doi do drutvenog stana;
svako je vee poduzee imalo na Jadranu svoja rad-
nika odmaralita u kojima su radnici mogli ljetovati
po mjesec dana uz neku simbolinu cijenu; krediti su
bili vrlo povoljni, u domaoj valuti (dinarima), s malom
kamatnom stopom; ljudi su s prosjeno pedesetak go-
dina odlazili u mirovinu s kojom su mogli vrlo lijepo
ivjeti itd, itd
A kako izgleda tisuljetni san dananje Hrvatske?
Kao nona mora, rekli bismo: sa zavrenom srednjom
kolom danas je gotovo nemogue nai posao (tko
poslije gimnazije ne ide na fakultet, praktiki nije ni-
ta), a ni fakultetska diploma nije garancija zaposlenja
(gotovo nema zanimanja koje nije suficitarno); nema
vie besplatnog obrazovanja - kolovanje postaje privi-
legija bogatih; nema vie besplatnog zdravstva - uve-
deno je dopunsko osiguranje (jer obavezno vie ne
pokriva trokove), razne participacije (pa su se medi-
cinske sestre pretvorile u blagajnice), uvedene su liste
ekanja za ultrazvuk, CT, magnetsku rezonancu isl. (a
tko ne moe ekati, mora u privatne poliklinike), u
bolnicama nedostaje kreveta, adekvatne medicinske i
tehnike opreme, sve je vie lijekova koje ne subven-
cionira HZZ, itd; radnik je pretvoren u djelatnika, pa
kao djelatnik djela po 12, 13 sati dnevno; prekovre-
meni rad se najee ne plaa (trenutno 80.000 ljudi
radi a da mjesecima nisu primili plau); radnik o nie-
mu ne odluuje, a esto ne zna ni tko mu je vlasnik;
zna se da menaderi imaju basnoslovne plae, ali su
one u otvorenom drutvu tajna; do stana ili kue ne
mogu doi visokoobrazovani ljudi, a kamoli radnici; za
pristojan ivot jedne etverolane obitelji nisu dovolj-
ne ni dvije plae, a kamoli jedna; bezbrian ivot pret-
vorio se u ivot na kredit, na rate, na dug; radnik je
postao roba, a dunik rob; umjesto s faksa na po-
sao (kako je glasila parola Raanove vlade) danas se
uglavnom ide s faksa na Zavod za zapoljavanje, dok
e se s posla uskoro u staraki dom ili u grob (jer se
dobna granica za odlazak u mirovinu pomie)
Da, ve je bio predloen zakon po kojem bi i ene
odlazile u starosnu mirovinu kad i mukarci sa 65 go-
dina starosti. Jer, prije su valjda bile diskriminirane u
Kud Ivo, tud i ja
16
odnosu na mukarce, pa bi ih sada i u tom smislu tre-
balo izjednaiti s mukarcima (sic!). Po tom prijedlogu
zakona, koji je zasad povuen, ali e se on ponovo ja-
viti kad se najmanje nadamo (da ne bi mislili da je
stvar svrena) - prijevremeni odlazak u mirovinu bi se
kanjavao, a prekovremeni toboe nagraivao. Ako bi
netko, npr. otiao pet godina ranije u mirovinu (ene
s 55, a mukarci sa 60 godina) dobivao bi, ni manje ni
vie, nego 20,4% manju mirovinu! Prema podacima
Matice umirovljenika ak 51 posto umirovljenika pri-
ma mirovinu u prosjeku 1.259 kuna, 79 posto ima
prosjenu mirovinu od 1.676 kuna, a to se po europ-
skim mjerilima smatra zonom ozbiljnog siromat-
va
16
. Koliko je sadanja Hrvatska nazadovala u od-
nosu na socijalistiku Hrvatsku govori nam i omjer za-
poslenih i umirovljenika: u socijalizmu je taj omjer bio
1 umirovljenik na 3 zaposlena (pa se onda i moglo ii
u mirovinu s pedesetak godina), a danas je 1: 1,2 to
je doista zabrinjavajue. Preciznije reeno: ako se ova-
kav trend nastavi, pitanje je odakle e se uope ispla-
ivati mirovine. Reformom mirovinskog sustava uve-
den je obavezni drugi stup (i trei kao vid tednje), no
predvia se da e oni koji su uplaivali samo u II. stup
(oko 130.000 osiguranika) imati 25% manju mirovinu
od onih iz I. stupa, pa Matica umirovljenika trai po-
vratak na sustav meugeneracijske solidarnosti.
Umirovljenika je danas oko milijun i 200 tisua. Go-
dine 1957. mirovinu je primalo samo 35 tisua ljudi,
da bi 1988. Hrvatska imala ve 548.856 umirovljeni-
ka
17
. Porast umirovljenika u socijalistikoj Hrvatskoj,
kojeg je ujedno pratio jo vei porast zaposlenosti, go-
vori o kontinuiranom drutvenom razvoju, dok porast
umirovljenika danas kad se ujedno smanjuje udio rad-
no aktivnog stanovnitva u ukupnoj populaciji, ukazu-
je na ozbiljne problem naeg tranzicijskog drutva.
1971. Hrvatska je imala samo etrdesetak tisua neza-
poslenih; nakon promjena 1990. bilo je ve 160.000
nezaposlenih; danas je pak oko 300 tisua nezaposle-
nih. Neki e rei da je u socijalizmu zaposlenost bila
fiktivna, odnosno da bi nezaposlenih bilo puno vie da
su u drutvu funkcionirali trini zakoni. Moda je to i
tono, ali samo djelomino, jer smo mi ve imali um-
jerenu trinu ekonomiju, pri emu je veliki broj ljudi
zapoljavao realni sektor, koji je danas uniten. Popri-
lino veliki broj ljudi odlazio je i na privremeni rad u
inozemstvo, posebno u Njemaku, to je takoer do-
prinosilo smanjenju nezaposlenosti. Danas, u vrijeme
Schengena, Hrvati manje odlaze na rad u inozemstvo
nego to su prije, u vrijeme eljezne zavjese. Ali,
razlog tome nije to se danas u Hrvatskoj bolje ivi, pa
ljudi onda nisu primorani odlaziti u inozemstvo trbu-
hom za kruhom, ve u tome to Hrvati vie nisu kon-
kurentni na zapadnoevropskom tritu: oni su presku-
pa radna snaga u odnosu na neke druge narode, a uz
to je i na Zapadu velika jagma za svako radno mjesto,
pa danas vabe bogme itekako rade ono to su ne-
kad preputali Jugiima.
U socijalistikoj Jugoslaviji, Hrvatska je, uz Sloveni-
ju, bila najrazvijenija republika. Od 1948. do 1989.
Hrvatska je imala prosjenu stopu rasta BDP od 5
posto, odnosno 4,2 posto po glavni stanovnika (s tim
da je u razdoblju od 1952. do 1965. prosjeni rast
BDP-a bio ak 9,5 posto!).
18
Od 1974. do 1979. Hr-
vatska je ostvarivala vii udio investicija u BDP-u od Ja-
pana, koji je tada bio u svom velikom zamahu
19
. to
se industrijalizacije tie, od 1952. do poetka devede-
setih, industrijska proizvodnja u Hrvatskoj poveana
je sedam puta. Hrvatska je ve sedamdesetih bila
srednje razvijena zemlja; stoga je UN (zajedno s Jugo-
slavijom) uvrtava meu deset novoindustrijaliziranih
zemalja. Hrvatski BDP u Jugoslaviji bio je 25 do 30
posto vei od jugoslavenskog prosjeka. Zagreb je
imao 111% vei drutveni proizvod od jugoslaven-
skog prosjeka, Rijeka 105%, Pore 92%, Krk 71%
itd
20
Ako je Hrvatska bila eksploatirana u Jugoslavi-
ji, kako se to danas tvrdi, kako je onda mogue da joj
BDP bude 30 posto vei od jugoslavenskog prosje-
ka?! One koje se eksploatira uglavnom su nerazvije-
ni, a Hrvatska je, kao to vidimo, bila najrazvijenija re-
publika. Hrvatska je eventualno mogla biti eksploata-
tor - to ne mislimo da je bila.
A kakve je rezultate postigla samostalna Hrvatska?
Hrvatski je BDP ve 1991. bio manji 21,1% nego pret-
hodne godine, a sljedee godine 11,7% nego 1991.
itd. Tek 2006. Hrvatska e dostii razinu BDP-a s kra-
ja osamdesetih. Usporedbe radi: Hrvatska je 1980.
imala 41,3% BDP-a SAD-a i 58,1% BDP-a Zapadne Eu-
rope, a 2004. samo 26,2% BDP-a SAD-a i 38,4% BDP-
a Zapadne Europe
21
. U dvadeset godina od osamos-
taljenja prepolovila se i industrijska proizvodnja. Udio
industrije, rudarstva, graevinarstva i energetike u
strukturi BDP-a 1991. iznosio je 41,20 posto; danas
on iznosi 19 posto! Udio poljoprivrede, umarstva, lo-
va i ribarstva 1991. bio je 12,2 posto BDP-a, a 2011.
on je 5,50 posto. Pao je i udio prometa i veza u BDP-
u: 1991. bio je 8,80 posto, a 2011. je 6,70 posto. Za-
nimljivo je da se nije ak poveao ni udio trgovine i
ugostiteljstva u strukturi BDP-a. tovie, ak se neto
i smanjio: 1991. iznosio je 27,5 posto, a 2011. iznosi
22,8 posto. Ali, zato se rapidno poveao udio finan-
cijskog poslovanje i poslovnih usluga: s 2,90 posto iz
1991. na 27,30 posto 2011.!
22
U smislu takve inter-
pretacije tranzicija je pomak unatrag - iz socijalizma u
kapitalizam, i to u onaj tip kapitalizma u kojem nisu
na vrijeme uspostavljene odgovarajua institucional-
na mrea i regulativa te institucije civilnog drutva
23
Ministarstvo turizma RH stalno se hvali dobrim re-
zultatima turistikih sezona. Za njih je svaka godina re-
kordna i bolja od prethodne. Ipak, razvoj modernog
turizma u Hrvatskoj nije poeo ni s Damirom Bajsom
ni s Nikom Buliem, ve s Milkom Kufrin
24
jo ezde-
setih godina prolog stoljea. Istina je da posljednjih
godina turizam biljei rast. Prole godine u Hrvatskoj
je bilo 53,4 milijuna noenja
25
. Da, ali toliko je noe-
nja bilo i 1980., dok je 1986. dostignut rekord od 68
milijuna noenja!
26
Osim toga, veina dananjih turis-
tikih kapaciteta izgraena je u vrijeme socijalistikog
mraka.
Hvale se vlade, kako HDZ-ove, tako i ona treesije-
anjska da su izgradile puno novih cesta i autocesta.
Pri tom se najvie istie Dalmatina (Zagreb-Split), ija
je izgradnja planirana jo sedamdesetih, ali je zaustav-
17
ljena nakon slamanja Hrvatskog proljea (projekt je
toboe proglaen nacionalistikim). Odmah nakon ak-
cije Maslenica poeo je proboj tunela Sv. Rok i iz-
gradnja maslenikog mosta (koji je toliko dobar da ga
se mora zatvarati kad god pue bura!). Izgraene su
ceste od Zagreba prema Krapini i Maclju, prema Va-
radinu i maarskoj granici, od Zagreba do Bregane,
pa autocesta Zagreb-Rijeka itdPonekad kad sluamo
nae politiare ispada da se u socijalistikoj Hrvatskoj
ceste uope nisu gradile. No, istina je bitno drugaija:
1952. godine suvremenih putova bilo je 965 km, a
1988. ve 23.080 km
27
, to ve samo po sebi govori
koliko se izgradilo cesta. Spomenimo samo liku ma-
gistralu (Karlovac-Plitvice-Graac-Obrovac), zatim au-
tocestu Zagreb-Beograd, pa cestu Knin-Sinj i Obrovac-
Stankovci-ibenik itd.
U vrijeme socijalizma izgraeno je na tisue i tisue
velikih i malih poduzea. Neka od tih poduzea posti-
gla su i meunarodnu afirmaciju, kao npr. Rade Kon-
ar ili uro akovi. Na industrijskog baza izrasli su
i mnogi instituti (kao kognitivna nadgradnja): npr.
Brodarski institut, Institut za elektroprivredu i energe-
tiku, Institut Ruer Bokovi idr. Prvo to je uinila
nova vlast, to je da je odmah neke institute ugasila
(npr. Institut Rade Konar), a bez novih znanstvenih
istraivanja i tehnolokih inovacija nema ni industrij-
skog razvoja. U proces pretvorbe i privatizacije 1991.
ulo je oko 2500 poduzea s tada procijenjenom vri-
jednou od 25 milijardi njemakih maraka. A prema
podacima Dravnog ureda za reviziju iz 2004. ak 64
posto privatiziranih poduzea nije ostvarilo ciljeve raz-
vojnog programa. Koliko je privatizacija bila uspjena
govori nam i podatak o porastu nezaposlenosti u od-
nosu na 1989. Prije rata u Hrvatskoj je radilo oko mi-
lijun i 500 tisua ljudi; 1995. zaposlenih je ve 500 ti-
sua manje; danas, 2011. u Hrvatskoj radi milijun i
300 tisua (dakle, opet oko 200 tisua manje nego
1989)
28
.
Tranzicija iz samoupravnog socijalizma u divlji kapi-
talizam dovela je i do velikih drutvenih nejednakosti.
U socijalizmu je omjer najvee i najmanje plae bio
1:5, s tim da se osamdesetih ak vodila ozbiljna ras-
prava o tome kako bi tu nejednakost (koja da je jo
prevelika) trebalo smanjiti na 1:3 (!). Danas je taj om-
jer kudikamo vei. Postoji niz poduzea (o bankama
da i ne govorimo) u kojima 80 posto zaposlenih prima
3000 kuna plau, dok si lanovi Uprave dijeli bonuse
od 40, 50 ili vie tisua kuna mjeseno. Tuman je go-
vorio da je Hrvatskoj dovoljno 200 bogatih obitelji.
U tih je 200 obitelji, dakako, ukljuio i svoju, a koliko
je danas bogatih obitelji u Hrvatskoj - teko je rei; sva-
kako ih je neusporedivo manje nego siromanih. U
Hrvatskoj je 2001. godine 20 % najbogatijih raspola-
galo s 39,6% nacionalnog bogatstva, doim je 20%
najsiromanijih raspolagalo sa svega 8,3%
29
U socijalizmu su svi, prije ili kasnije, mogli rijeiti
stambeno pitanje. Od 1953. do 1988. u Hrvatskoj je
izgraeno 395.000 drutvenih stanova u koje se use-
lilo oko milijun i 500 tisua ljudi (treina stanovnit-
va!). (Prosjena povrina stana 1953. bila je 43,2 m2,
a u stanu su ivjele 4, 4 osobe, a 1984 godine 64,1
m2 s 3,1 osobe)
30
Danas samo u Zagrebu oko
40.000 obitelji ivi u podstanarstvu, jer nisu stanju ot-
plaivati stambeni kredit. Na najamnine odlazi ak 47
posto ukupnih prihoda, dok se nekad u stambeni
fond izdvajalo najvie 10 posto od osobnog dohot-
ka
31
. No da bude jo vei tos, nove stanove uglav-
nom kupuju ljudi koji ve imaju stanove, kako bi ih
mogli iznajmljivati i ivjeti od stambene rente.
32
Ali,
zato je sve vie i beskunika; mnogi su u posljednje vri-
jeme i zbog hipotekarnih kredita ostali bez krova nad
glavom
Pitamo se, je li Hrvatska od devedesete naovamo
napredovala u bilo emu? Postoji li i jedna toka u ko-
ju moemo uprijeti prstom i rei: evo, to je to, svaka
ast, tu se vide rezultati. ak nije ni vano je li napre-
18
dovala, samo da nije nazadovalo; i to je ve mnogo.
Teko da emo pronai tu toku. Evo, Hrvatska je, na
primjer, od bive drave naslijedila 3,2 milijarde dola-
ra duga, ali je taj dug do danas poveala na nevjero-
jatnih 46 milijardi eura! Ujedno su trokovi dravne bi-
rokracije porasli preko 100 posto.
Hrvatska je 1991. imala 4,784.265 stanovnika, a
prema rezultatima popisa stanovnitva 2011. u Hrvat-
skoj ivi 4.290.612 stanovnika. Dakle, u dvadeset go-
dina Hrvatska je ostala bez 493.653 ljudi. Razlozi to-
me nisu samo u masovnom iseljavanju Srba od 1990.
do 1995., ve i u padu nataliteta kod Hrvata (jer je
150.000 stanovnika manje nego i 2001.)
33
Dobro, navodno se u desetak posljednjih godina i-
votni vijek produio za neke tri godine. Pitanje je, me-
utim, je li se time poboljala i kvaliteta ivota. Statis-
tika kae da od kardiovaskularnih bolesti umire danas
u Hrvatskoj preko 50 posto stanovnitva, a oko 20
posto boluje od razliitih oblika tumora. Puno je ovis-
nika o drogama i alkoholu, a sve je vea i pretilost sta-
novnitva. Stres, koji je u socijalizmu bio gotovo ne-
poznata stvar, danas je postao uzrok mnogih bolesti.
Poslije Drugog svjetskog rata PTSP nije bio poznat (ia-
ko se govorilo o tzv. partizanskoj bolesti); danas od
post-reumatskog stresa boluje oko 4 tisue branitelja
(s tim da je od devedesete naovamo oko 1600 brani-
telja izvrilo samoubojstvo).
Porastao je i broj visokoobrazovanih: sa 7 posto
(2001.) na navodno 18 posto (2011.). No, razloge to-
me nije u porastu ivotnog standarda, ve u pojavi no-
vih privatnih fakulteta (upitne kvalitete) na kojima se
diplome gotovo prodaju. Osim toga, broj visokoobra-
zovanih kontinuirano je rastao i u socijalistikoj Hrvat-
skoj: godine 1953. bilo je samo 13 tisua studenata,
ali ih je ve 1988. vie od 65 tisua; 1953. viu i viso-
ku kolu imalo je 0,7 posto stanovnika, a 1981. ve
6,4 posto
34
.
Hrvatska je u socijalizmu postigla goleme rezultate
i na kulturnom polju. Spomenimo samo neke vee
projekte: npr. Pulski filmski festival na koji su dolazi-
la najvee imena filmske umjetnosti, Muziko bijena-
le Zagreb, Zagrebake soliste, pa Zagrebaku kolu
animiranog filma (Vukoti, Kostelac, Mimica, Dovni-
kovi-Bordo), likovnu grupu EXAT 51 koja je prva
kod nas hrabro raskinula sa soc-realizmom, Nove
tendencije (Picelj, Knifer, Srnec, utej i dr.), zatim
Splitsko ljeto, Dubrovake ljetne igre
35
Filozofski
fakultet u Zagrebu bio je glavno sredite jugoslaven-
skog autentinog marksizma. Od 1960. do 1970.
u Zagrebu izlazi filozofski asopis Praxis, najbolji
marksistiki (i ne samo marksistiki) asopis toga vre-
mena
36
. U Zagrebu izlaze i drugi ugledni asopisi:
Forum, Krugovi, Republika, Enciklopedia mo-
derna, Nae temeNa Korulansku ljetnu kolu
dolaze najeminentniji intelektualci tadanje Evrope i
svijeta. Socijalistika knjievna avangarda mogla je s
ponosom na svoju zastavu istaknuti ime najveeg hr-
vatskog knjievnika Miroslava Krlee, koji je ivio i
djelovao u Zagrebu. U vrijeme mandata dr. Stipe
uvara, republikog sekretara za prosvjetu, kulturu i
sport od 1974. do 1984., izgraeni su kapitalni kul-
turni objekti: npr. Nacionalna sveuilina biblioteka u
Zagrebu, jedna od moda najljepih takvih biblioteka
u Evropi, Muzej Mimara, Muzej arheolokih spo-
menika u Splitu, obnovljeni je Muzej sakralnih umjet-
nosti u Zadru, Klovievi dvori, otvoren je SRC Bjelo-
lasica itd
Televizija Zagreb poela je s radom godinu dana
prije Televizije Beograd. Hrvatska je kinematografija u
vrijeme socijalizma postigla sjajne rezultate. Filmovi
kao Ritam zloina (reija Z. Tadi), Samo jednom se
ljubi (K. Golik), Rondo (Z. Berkovi), Tko pjeva zlo ne
misli (A. Babaja), Okupacija u 26 slika (L. Zafranovi),
prava su remek-djela. Serije poput Gruntovana (K.
Golik) ili Velog mista (J. Marui-M. Smoje), ostale su
neprevaziene do dana dananjeg
37
.
Hrvatska je pop muzika (ali i jazz, ansone i rock) u
Jugoslaviji bila bez konkurencije.
Pjevake legende, poput Josipe Lisac, Tereze Keso-
vije, Arsena Dedia, Gabi Novak, Olivera Dragojevia,
Doris Dragovi, Zdenke Kovaiek, Mie Kovaa i dr.,
svoje su karijere izgradili upravo u vrijeme socijalizma.
Novi fosili, Magazin, Parni valjak, Crvena jabu-
ka, Prljavo kazalite, samo su neki od najpopularni-
jih muzikih bendova nastalih u socijalistikoj Hrvat-
skoj
Hrvatska je od osamostaljenja nazadovala i u kultu-
ri. Devedesetih je na djelu bila repatrijahalizaciju kultu-
re u vidu duhovne obnove, a onda je uslijedila stihi-
jnost, komercijalizacija i provincijalizacija kulture. Ne-
ma velikih kulturnih projekata, nema utjecajnih i pre-
poznatljivih umjetnikih grupa, a nema ni originalnih
ideja. Tek se tu i tamo otvori neka nova kulturna insti-
tucija ili zgrada. Tako je 2009. u Novom Zagrebu ot-
voren osebujan Muzej suvremene umjetnosti, sluaj-
no preko puta oping centra Avenue Malla: tog no-
vog suvremenog muzeja konzumerizma. Ne moe
se rei da ne izlaze i neki dobri asopisi (Zarez, Knji-
evna republika, Tvra, Fantom slobode, Europ-
ski glasnik...), ali se oni slabo itaju. Prevode se i ob-
javljuju i mnoge dobre knjige, koje se opet slabo pro-
daju (s tim da se posljednjih nekoliko godina prodaju
na kioscima i u trgovinama, jednako kao cigarete ili
bomboni). Primjetna je i opa trivijalizacija kulture: ta-
ko je npr. 2008. starleta Nives Celzijus umalo dobila
prestinu nagradu Kiklop za najprodavaniju knjigu
opskurnog sadraja, a sve je vie i dilentantizma u kul-
Od samoupravljaa do skupljaa boca
19
turi: npr. za intendanta splitskog kazalita na prijedlog
tajkuna eljka Keruma izabran je pjeva lakih nota Du-
ko Mucalo.
Poetkom devedesetih iz Hrvatske je emigrirala ne-
kolicina pisaca lijeve provenijencije (Predrag Matveje-
vi, Dubravka Ugrei, Slavenka Drakuli), najvei hr-
vatski glumac Rade erbedija, reiser Lordan Zafra-
novi, dok su se u Hrvatsku vratili neki ustaki pisci
(npr. Vinko Nikoli), a iz Sarajeva se u Zagreb doselio
i Miljenko Jergovi, danas najznaajniji hrvatski pisac.
Jergovi je ujedno i najprevoeniji hrvatski pisac, a Mi-
ro Gavran najprevoeniji hrvatski dramski pisac. Na
prijelomu stoljea u Hrvatskoj se javlja grupa pisaca
mlae generacije okupljenih pod naziv FAK (Festival
alternativne knjievnosti)
38
. Oni piu tzv. stvarnosnu
prozu koja nema neku veu umjetniku vrijednost, ali
je znaila raskid sa tradicionalnom poetikom u duhu
anarho-liberalizma.
Devedesetih je hrvatska kinematografija strahovito
nazadovala u odnosu na onu prije rata, pa i u odnosu
na srpsku kinematografiju u isto vrijeme. Tek e s po-
javom reisera nove generacije (Dalibor Matani, Vin-
ko Brean, Arsen Ostoji, Hrvoje Hribar, Kristijan Mili)
hrvatski film uhvatiti korak s onim od prije rata. Ta
divna splitska no, Metastaze, Kino Lika, Karau-
la, filmovi su koji zasluuju panju. Hrvatska, me-
utim, nije snimila ni jedan kvalitetan filmski spektakl o
Domovinskom ratu koji bi ostao u sjeanju i zbog ko-
jeg bi ljudi hrlili u kina. Kako je poeo rat na mom
otoku jedino je to vrijedi, ali to je komedija o poet-
ku Domovinskog rata, a ne ozbiljna ratna drama. Du-
ga mrana no Antuna Vrdoljaka na temu Drugog
svjetskog rata i poraa nije na razini njegovih partizan-
skih filmova Kad uje zvona ili U gori zelen bor.
etverored ili Gospa, filmovi Jakova Sedlara,
ogavni su politiki pamfleti, ispod svake kritike. S dru-
ge strane, partizanske serije, kao Nepokoreni grad
(E. Gali) ili Kapelski kresovi (I. Hetrich), i dan danas
su rado gledane
39
. HTV kao javna televizija iji je za-
datak afirmacija nacionalne kulture i umjetnosti,
ve godinama ne snima domae umjetnike serije,
ve se sa komercijalnim televizijama utrkuje u sapuni-
cama, to je upravo skandalozno. Zanimljivo je i da su
u Hrvatskoj, koja pod svaku cijenu eli otii sa Balka-
na, posljednjih godinu dana najgledanije upravo turs-
ke serije (!). Pjevaka ikona ekstremne desnice godi-
nama je ve Marko Perkovi Thompson. Thompsonu
su mnoge evropske zemlje zbog faistikih ispada za-
branile nastup, ali u Hrvatskoj jo uvijek slobodno nas-
tupa. Od kvalitetnijih hrvatskih pop pjevaa valja iz-
dvojiti Tonija Cetinskog, Ninu Badri i Gibonnia. Uvjer-
ljivo najpopularnija pjevaica je Severina Vukovi;
ona je vrlo popularna i u Srbiji, a trenutno je u ozbilj-
noj vezi sa srpskim kraljem bakra Milanom Popovi-
em. Inae, u sferi popularne kulture moda je i najvi-
e dolo do nove junoslavenske suradnje. Sve su e-
i regionalni pjevaki dueti (npr. Toni Cetinski i pokoj-
ni Toe Proeski, eljko Samardi i Jelena Rozga, Ne-
da Ukraden i Ivan Zak itd.).
Mada se u Hrvatskoj toboe zazire od narodnjaka
(kao neeg primitivnog to dolaze sa Istoka), zanimljiv
je, npr. fenomen bosanskog folk pjevaa Halida Beli-
a: on u Hrvatskoj uiva golemu popularnost, a ak je
dva puta zaredom napunio zagrebaku Arenu. Najbo-
lja domaa humoristina serija od devedesetih naova-
mo Lud, zbunjen, normalan, snimljena je u zajedni-
koj junoslavenskoj koprodukciji. Ove je godine reali-
ziran i prvi regionalni Big Brothera u kojem se dogodi-
la i neoekivana ljubav jedne Hrvatice i jednog Srbina,
iju je romansu iz dana u dan pratilo 20 milijuna ljudi
kao najveu sapunicu.
Sport je u vrijeme osamostaljenja Hrvatske odigrao
veliku ulogu. Primanje Hrvatske u Olimpijski odbor
slavilo se kao primanje u OUN. Rat je praktiki i po-
eo na nogometnom stadion, 1991., za vrijeme utak-
mice Dinamo-Crvena Zvezda, kad je izbio krvavi su-
kob meu navijaima. Sam predsjednik Tuman bio
je vatreni navija Dinama. No, njemu se to ime nije
svialo (jer je toboe komunistiko i identino s rus-
kim Dinamom), pa je po njegovom nalogu ono pro-
mijenjeno, prvo u HAK Graanski, a onda u Croati-
ju. Ali, to novo ime Bad Blue Boysi nisu prihvatili, pa
je ime Dinamo ponovo vraeno. Hrvatska je - ne
moe se rei - u posljednjih dvadesetak godina posti-
gla doista zapaene sportske rezultate. Hrvatska no-
gometna reprezentacija 1998. osvojila je tree mjes-
to na Svjetskom nogometnom prvenstvu. Tenisa Go-
ran Ivanievi pobjednik je Wimbledona 2001 godi-
ne. 2004. na OI hrvatska rukometna reprezentacija
osvaja zlatnu medalju. Slijede i uspjesi u drugim spor-
tovima: skijanje (Ivica i Janica Kosteli), vaterpolo
(Gordan Koulj), dizanje utega (Nikolaj Pealov), atle-
tika (Blanka Vlai) idrIpak, to ne znai da je i Hrvat-
ska u sastavu Jugoslavije ita zaostajala u sportu za
samostalnom Hrvatskom. Naprotiv. Cibona je, primje-
ra radi, dva puta osvojila Kup europskog prvaka, a iz-
njedrila je i Draena Petrovia, jednog od najboljih ko-
arkaa svih vremena. Bjelovarski rukometni klub
Partizan 1972. osvojio je takoer KEP, dok je ruko-
metni klub Zagreb nekoliko puta bio prvak Jugosla-
vije. urica Bjedov na OI 1968. osvaja zlatnu meda-
lju za plivanje na 200 metara prsno. Boksa Mate Par-
lov zlato na OI 1972. (profesionalni prvak svijeta
1978.), Matija Ljubek zlato na OI 1976. u kanu, Dra-
gutin urbek postaje prvak svijeta u stolnom tenisu
1979...Split je 1979. pokrovitelj Mediteranskih igara,
te Europskog prvenstva u atletici 1990.,a Zagreb Uni-
verzijade 1980
40
. (za potrebe tih manifestacija izgra-
eno je vie sportskih objekata nego za svih 20 godi-
na hrvatske samostalnosti).
Danas, 2011. vie se ne sukobljavaju Bad Blue Boy-
si i Delije, odnosno Hrvati i Srbi; danas se na utakmi-
cama sukobljavaju sami Hrvati meu sobom. U zadnje
vrijeme posebno je izraen sukob Sjevera i Juga, od-
nosno Zagreba i Splita, Purgera i Dalmatinaca. Utak-
mice Dinama i Hajduka tretiraju se kao utakmice viso-
kog rizika
41
. Poseban je problem i navijako huligan-
stvo, ega nekad u Jugoslaviji gotovo da i nije bilo.
Mogli bismo, eto, na jo nekim primjerima povlaiti
paralele izmeu socijalistike i samostalne Hrvatske,
ali je i ovo dovoljno da se zakljui kako tranzicija u Hr-
vatskoj nije uspjela
20
Pod kraj osamdesetih, u vrijeme kad se Jugoslavija
nala u ozbiljnoj drutveno-ekonomskoj krizi, trailo se
rjeenje u novoj alternativi. No, ta nova alternativa bi-
la je ustvari stara alternativa - kapitalizam iz vremena
prvobitne akumulacije. I pored svih uspjenih rezulta-
ta samoupravnog socijalizma, odjednom se dolo do
zakljuka da je on potroen. Odjednom se, preko no-
i, privatizacija pojavila kao spasonosno rjeenje, kao
panaceja svih naih problema. ak je i komunistika
Borba 1989. privatizaciju nazvala posljednjom an-
som za socijalizam
42
- to je prvorazredni cinizam!
Danas, pak, dvadeset godina nakon osamostaljenja
Hrvatske, u Zagrebu se na Subversiv film festivalu pro-
milja nova socijalistika alternativa!
IV. NEGATIVNA BILANCA I MOGUA
ALTERNATIVA
Jo prije prvih viestranakih izbora Ivica Raan naz-
vao je HDZ strankom opasnih namjera. Danas, pos-
lije svega, esdepeovac eljko Jovanovi je puno preciz-
niji; on kae da je HDZ - zloinaka organizacija! A
HDZ to doista i jest. Jer, ako se u hakoj optunici
kae za njezinog prvog predsjednika da je stajao na
elu udruenog zloinakog pothvata, i ako znamo
da je njezin drugi dugogodinji predsjednik Ivo Sana-
der optuen za razne kriminalne radnje, i da su mno-
gi drugi hadezeovci umijeani u kriminalne afere, zak-
ljuak jedino i moe biti da je HDZ zloinaka organi-
zacija, barem u moralnom smislu. Od dolaska tog
Pokreta na vlast, pa preko njegove preobrazbe u
Stranku, sve do dananjih dana, HDZ i nije nita dru-
go nego zloinaka organizacija; od nasilnog izbaci-
vanja ljudi iz vojnih stanova i prebrojavanja krvnih zr-
naca, preko lova na lane snajperiste i objavljivanja lis-
ta za odstrel, do istki u devedesetim u policiji, na te-
leviziji, po sudovima i poduzeima (odakle su uklanja-
ni nacionalno i politiki nepodobni kadrovi), od mini-
ranja srpskih kua u krajevima gdje nije bilo ratnih su-
koba i paljenja kua poslije Oluje, preko ruenja par-
tizanskih spomenika i rehabilitacije ustatva, do poku-
aja miksanja kostiju u Jasenovcu i besramnog um-
anjivanja broja ubijenih u vrijeme NDH, od Paviljona
22 na Zagrebakom velesajmu, Lore, Pakrake po-
ljane, Ahmia, Kereterma i ruenja mosta u Mostaru,
preko Vukojevieve komisije do Hrvatskog fonda za
privatizaciju i Fimi medije, od pljake drutvene imovi-
ne i unitenja svega to je generacijama stvarano, pre-
ko afere Dubrovake banke i petog ortaka (za to
mnogi sumnjie Ivia Paalia) do rasprodaje nacional-
nog bogatstva, HDZ ne moe biti nita drugo nego
zloinaka organizacija. A prvi hrvatski predsjednik
Franjo Tuman bio je glavni Kum te organizacije. Od-
mah po dolasku na vlast, Tuman je pustio iz zatvora
najgore kriminalce koji e se infiltrirati u sve pore dru-
tvenog ivota. Ljudi koji u socijalizmu nisu mogli do-
i ni do portira u nekom poduzeu, odjednom e pre-
ko noi postati menaderi. Stranaki podobni ljudi la-
ko su dolazili do tzv. menaderskih kredita. Tada jo
dravne banke odobravale bi im kredite, dok bi im oni
za zalog davali poduzee koja jo nisu u njihovom
vlasnitvu. Banke koje su sudjelovale u financiranju
tajkuna koji su kupovali poduzee, nali su se pred
bankrotom, jer tajkuni nisu vraali kredite. U isto vrije-
me, banke nisu mogle unoviti svoja potraivanja.
Drava je pristupila sanaciji odabranih banaka
sredstvima iz dravnog prorauna. Dravni proraun
pune graani plaajui porez, pa je tako ispalo da su
graani kreditirali tajkune za kupovinu poduzea, ko-
ja su ti isti graani stvarali desetljeima, pie Darko
Petrii
43
.
Tuman je dobro opskrbio i svoju obitelj. Slubeni-
ca Zagrebake banke Ankica Lepej 1998. otkrila je jav-
nosti devizni rauna Ankice Tuman na kojem je bilo
210.000 DEM, (preraunato u eure, oko 150.000),
to u ono vrijeme nije bio mali iznos. No, nije bio va-
an toliko taj iznos, koliko injenica da su Tumanovi
navodno lagali o njegovom porijeklu (tvrdili su da je to
od Tumanovih honorara za njegove knjige iz osam-
desetih, iako se zna da povjesniari nikada nisu dobi-
vali tolike honorare). Novine su pisale i da je Ankica
Tuman izvlaila novce i preko Zaklade Spasimo dje-
cu Hrvatske na ijem je bila elu. Nevenka je takoer
optuena, a onda na kraju zbog navodnog nedostat-
ka dokaza i osloboena (to je bilo i za oekivati), da
je devedesetih godina iskoristila svoj drutveni poloaj
kako bi nelegalno namjestila posao svom bivem pos-
lovnom partneru Igoru Kneeviu za ugradnju telefon-
skih centrala na fakultetima. Prema navodima US-
KOK-a, ona je po tajnom dogovoru od Kneevia tre-
bala etiri godine primati proviziju u iznosu od 980 hil-
jada kuna
Pretvorba i privatizacija iz devedesetih bila je samo
uvertira za jo veu pljaku u narednom desetljeu.
Poslije smrti Franje Tumana za novog predsjednika
HDZ-a izabran je Ivo Sanader, dr. teatrologije koji je
prije bio predstojnik Tumanovog Ureda i ministar
znanosti . Visok, zgodan, armantan, naoit, bahat
(taman koliko treba), obrazovan, blagoglagoljivi poli-
glot, Sanader je na poetku 21. stoljea puno obea-
vao. Prvo to je napravio: oistio je stranku od primi-
tivnih nacionalista (paalievaca), s tim da je i sam
na splitskoj Rivi 2001. odrao zapaljujui nacionalisti-
ki govor protiv izruenja generala u Haag - a onda je
te iste generale izruio on sam. Prvi je uzeo Srbe u ko-
aliciju (to se Raan nije usudio); otiao je kod Pupov-
ca na proslavu pravoslavnog Badnjaka, i rekao ono fa-
mozno Hristos se rodi!. Nastavio je predpristupne
pregovore s EU, uveo je Hrvatsku u NATO pakt, doveo
je u Zagreb i onog nesretnog Busha Spanao se sa
bjelosvjetskom elitom, hvalisao da ima prijatelje meu
vodeim evropskim puanima (Merkel mu je sudjelo-
vala u predizbornom spotu), a uspio je ak armirati i
mnoge nae ljeviare. U vrijeme njegovog mandata,
mogao se stei dojam da nam i nije tako loe, da pa-
da nezaposlenost, da rastu plae, da se na sve strane
gradi. Bilo je i nekoliko dobrih propagandnih poteza
(npr. povrat duga umirovljenicima).
Kad je HDZ dobio i izbore 2007., inilo se da Sana-
deru nema kraja. A onda je 2009. naprasno podnio
ostavku. Otiao je bez obrazloenja. Odlazei, za svo-
ju je nasljednicu predloio Jadranku Kosor, koja mu je
godinama bila vjerna pratilja. Kosor je potom na iz-
21
vanrednom saboru stranke aklamacijom izabrana i za
novu predsjednicu HDZ-a, a Sanader za poasnog
predsjednika. Preuzimajui novu dunost, Jadranka se
zaklela svom dragom Ivi, da ga nikada nee iznev-
jeriti. Kad ono, gle vraga: nije prolo ni pola godine,
a pokrenute su istrage koje vode upravo do Sanade-
ra. Uvidjevi da e mu Jaca doi glave, kao pravi
oajnik, Sanader se pokuao vratiti u politiku, da iz po-
zicije moi spasi to se spasiti da. No, njegov strana-
ki pu nije uspio. Stranka koja ga je tek nedavno iza-
brala za svog poasnog predsjednika, odmah ga je po
kratkom postupku izbacila iz svojih redova. Sanader je
poslije aktivirao i saborski mandat, ali se u Saboru po-
javio svega dva-tri puta. A kad je Dravno odvjetnit-
vo podnijelo protiv njega prijavu, Sabor mu je jedno-
glasno ukinuo imunitet. Onog dana kad mu je treba-
la biti uruena optunica, Sanader je otiao u Austri-
ju: kupio je kartu za Ameriku, gdje je oito namjera-
vao pobjei, ali mu je amerika Vlada ukinula vizu, te
je po naloga Interpola uhapen od austrijske policije i
pritvoren. U austrijskom pritvoru ostao je skoro godi-
nu dana (pred tamonjim sudom trebao je odgovoriti
i na neka pitanja u vezi Hypo banke), te je tek nedav-
no izruen Hrvatskoj, pa sada u Remetincu eka poe-
tak suenja.
Jedna Tumanova knjiga nosi naslov Velike ideje i
mali narodi. Mi bismo, nakon svega, Hrvatsku mogli
nazvati malom zemljom-velikih afera. Neke od tih afe-
ra otkrivene su jo za vrijeme Sanadera: npr. afera In-
deks o korupciji na pojedinim fakultetima, Gruntov-
nica, mali i veliki Maestro (kojom prilikom je pute-
na USKOK-ova snimka na kojoj Josip Matanovi, pred-
sjednik HFP-a, uzima mito od 50.000 eura, uz komen-
tar kako mu je to samo za kavicu) i dr. Mesi je op-
tuio ministra Berislava Ronevia da je kod nabave
kamiona za MORH otetio dravni proraun za 12 mi-
lijuna kuna, pa je ovaj (nakon odugovlaenja) onda i
procesuiran i osuen
No, te su afere bile samo maji kaalj u odnosu na
ono to e tek uslijediti nakon Sanaderovog odlaska iz
politike. Poput neznanog gosta koji na odlasku puta
u kuu hladan vjetar (jer napolju je hladno i meava),
tako je i Sanader odlazei iz politike otvorio Pandori-
nu kutiju, iz koje su afere poele iskakati kao zeevi.
Jo 2005. kad je u Grkoj uhapen Hrvoje Petra ko-
ji je premijera nazvao Smradanerom bilo mi je jasno,
kae Radovan Ortynski, bivi glavni dravni odvjetnik
(koji je 2002. smijenjen nakon to je pokrenuo neke
istrage) da lonac ima svoj poklopac i da su svi oni u
nekoj mrei i da se znaju.
44
Bilo je onih koji su sum-
njali da je Sanader umijean u neke afere, ali je malo
tko mogao vjerovati da je taj uglaeni europejac (za
kakvog se predstavljao) jedan najobiniji kleptoman.
Nitko nije mogao vjerovati u takve razmjere korupcije
i kriminale koji se jo uvijek otkrivaju i utvruju, a za
koje navodno nisu znali ni njegovi najblii suradnici,
koji sada od svega peru ruke. Sanader je, izgleda, kao
pauk na sve strane ispleo jednu veliku korupcijsku
mreu u koju su se ulovile i neke sitne muhe, koje sa-
da ne znaju kako se osloboditi optubi. On je stvorio
paralelni sustav upravljanja, slino kao Gojko uak u
HV-u za vrijeme rata. Ako je optunica tona, pustio
je oko sebe dimnu zavjesu (da zamuti narodu vid) kao
pravi reiser koji na pozornici stvara lane efekte. U
teatru, u kojem je on bio i glavni glumac i glavni rei-
ser, spustio je Proeuropski Zastor da se ne vidi to se
radi iza kulisa. A iza kulisa pravi naturalizam: Sanader
sjedi u fotelji na sred pozornice (sa sunanim naoala-
ma) dok mu Barii i ostali, jedan za drugim, donose
kofere pune para opljakanih iz dravnih poduzea;
slika kao u filmovima o sicilijanskoj mafiji. I doista, Sa-
nader je od Lijepe nae napravio Cosa Nostru. Pa kad
je Baji podigao taj Zastor (plave boje s 12 utih zvjez-
dica), graanima je pao mrak na oi. Oni koji su se ta-
da zatekli na pozornici poeli su bjeati na sve strane
kao takori uslijed potresa. Odjednom je na povrinu
isplivala i marketinka firma Fimi medija za koju je Us-
kok utvrdio da je bila sredstvo (svojevrsna ve maina)
za pranje novca. Vlasnica te firme Nevenka Jurak bila
je stara ljubav Marijana Bariia, efa HDZ-ove blagaj-
ne i dravnih carina, koji je zajedno s njom, optunica
glasi, pljakao dravna poduzea po nalogu Sanade-
ra. Barii i Jurakova nisu zavrili u braku (to su plani-
rali), ali su zato zavrili u zatvoru (iz kojeg e ipak iza-
i kao svjedoci pokajnici). Sanader je, osim za isisava-
nje novaca preko Fimi medije, osumnjien i da je tvrt-
ki Dioki Roberta Jeia pribavio nezakonitu dobit od
10 milijuna eura na tetu JANAF-a, da je od MOL-a pri-
mio mito od 10 milijuna eura da prepusti upravljaka
prava u Ini Maarima, da je od Hypo banke dobio 3,6
milijuna kuna kao proviziju to je sredio da Vlada uz-
me od te banke nepovoljni kredit za izgradnju vele-
poslanstava i dr. Istraga je otkrila mnogobrojne Sana-
derove devizne rauna na kojima su pohranjeni miliju-
ni i milijuni eura. Iz njegove kue u Kozarevoj iznije-
to je stotine umjetnina procijenjenih na 850.000 eura
(s tim da pet skupocjenih slika Vlahe Bukovca koje
posjeduje nisu pronaene). Odakle jednom ovjeku
koji je do rata bio obini graanin, intelektualac i sitni
poduzetnik (a u djetinjstvu teka sirotinja) toliko bo-
gatstvo (navodno samo njegova kolekcija satova vrije-
di 150 tisua eura!)? Moe li se netko u politici toliko
obogatiti na legalan nain? Mi bismo rekli naravno da
ne moe. Sanader je lopov, u to izgleda nema sumnje;
pitanje je samo koliki je lopov (odnosno, koliko je te-
ak), i s kim je sve krao? Po svemu sudei, krao je s
Damirom Polanecom (ili je ovaj krao na svoju ruku,
to je svejedno), bivim potpredsjednikom Vlade, koji
je takoer za tota osumnjien; izmeu ostalog, i za
aferu Spice, da je s jo petoricom ljudi planirao preu-
zeti 25 posto dionica koprivnike Podravke (ije je ne-
kad bio direktor), te da je pri tome otetio dravni pro-
raun za 65 milijuna kuna (koliko je iznosio kredit ko-
ji je Podravka uplatila privatnoj splitskoj firmi SMS), a
Podravku za 250 milijuna kuna.
Sve u svemu, jedne su dnevne novine (ako im je vje-
rovati) prebrojile 35 afera u 8 godina HDZ-ove vlada-
vine vrijednih 11 milijardi kuna
45
Nedavno je i HDZ-ova blagajnica Branka Pavoevi
otkrila navodne crne fondove iz kojih je, izmeu os-
talog, financirana i predsjednika kampanja Jadranke
Kosor. U svakoj pristojnoj zemlji, premijerka bi iz mo-
22
ralnih razloga podnijela ostavku (kao i cijela Vlada),
ali Kosorova na to ni ne pomilja, jer da ona sa cr-
nim fondovima nije imala nita, kao to nije imala
nita ni s izbacivanjem brae Drobac iz stana u kojem
trenutno ivi. U svakoj normalnoj zemlji, HDZ bi na-
kon svih ovih afera nestao s politike scene. Ali, mi
nismo normalna zemlja, jer kod nas analitiari govo-
re kako bi to bilo loe za demokraciju (jer da je Hrvat-
skoj potrebna jedna snana demokranska stran-
ka!). Doista se postavlja pitanje, u kakvoj mi to dra-
vi ivimo? U dravu u kojoj se godinama ne moe
pronai naruitelj ubojstva Ive Pukania ili bankara
Ibrahima Dedia, niti razjasniti motivi ubojstva Ivane
Hodak, u dravi iz koje je novinar Duan Milju mo-
rao pobjei, jer godinama nije pronaen naruitelj
njegovog premlaivanja, kao ni naruitelj napada na
Igora Raenovia; u dravi u kojoj je normalno da mi-
nistar znanosti Dragan Primorac i sudac Slavko Lozi-
na odlaze na koncerte Marka Perkovia Thompsona,
i u kojoj se jednog meunarodnog teroristu (Zvonka
Buia koji je 1976. sudjelovao u otmici amerikog
zrakoplova, kojom je prilikom poginuo jedna polica-
jac) doekuje u Zagrebu kao nacionalnog heroja; u
dravi koja se poziva na antifaistike temelje, a fi-
nancira i takve udruge koje se skraeno zovu NDH
(kao sluajno: Nezavisni dragovoljci Hrvatske), u kojoj
se iz prorauna isplauju mirovine poraenoj kvislin-
koj Hrvatskoj dravnoj vojsci iz Drugog svjetskog ra-
ta (koja nikada pod tim imenom nije postojala); u ko-
joj ima branitelja vie nego svih partizana na podru-
ju bive Jugoslavije, i u kojoj je vie opina nego u
Velikoj Britaniji; u kojoj se 50% graana protivi ulas-
ku u EU, a da u Saboru nema ni jedne relevantne
stranke koja bi reprezentirala njihovo miljenje; u ko-
joj frizerke i konobari sjede po gradskim upravama i
upanijama, dok prof. sociologije rade kao zatitari,
drava u kojoj posla nema ni za lijeka
Poslije pijane noi (duge mrane noi koja je tra-
jala 20 godina) u hrvatskoj krmi, kad se zbroji sve
to smo popili i pojeli i muzika koju smo sluali, i kad
se ispod svega podvue crta, taj raun (bez krmara)
izgleda otprilike ovako: bivi premijer Ivo Sanader lei
u zatvor pod tekim optubama, njegov zamjenik Da-
mir Polanec brani se sa slobode, dok je ministar
obrane Berislav Ronevi optuen za aferu kamio-
ni. Generali Ante Gotovina i Mladen Marka nepra-
vomono su osueni u Haagu za udrueni zloina-
ki pothvat (Gotovina na 24, a Marka na 18 godi-
na). Franjo Tuman i Gojko uak su mrtvi, ali da ni-
su, gotovo je sigurno da bi danas u Haagu igrali ah
s Karadiem i Mladiem. U Haag bi otputovao i ge-
neral Janko Bobetko da takoer nije umro ba kad je
iz Tribunala stigla protiv njega optunica. General
Mirko Norac ve je skoro odsluio svoju kaznu za zlo-
ine u Medakom depu. eka se i haka presuda
protiv bh Hrvata Prlia, Praljka, Stojia, Petkovia i
oria. Najodlikovaniji Tumanov general Vladimir
Zagorec optuen je da je iz trezora Ministarstva obra-
ne ukrao dragulje vrijedne oko 5 milijuna amerikih
dolara. General Branimir Glava slui kaznu u BiH
(gdje je pobjegao od hrvatskog pravosua) za zloine
poinjene u Osijeku poetkom devedesetih. Nedavno
je uhapen i general Tomislav Merep zbog zloina u
Pakrakoj poljani. Bio je uhapen i general uro Bro-
darac zbog zloina u Sisku (o kojima je svojevremeno
pisala uvareva Hrvatska ljevica!), ali je u zatvoru iz-
nenada umro ne doekavi poetak suenja. General
Ivan Korade (osumnjien za zloine u akciji Juni po-
tez, inae sklon nasilju) 2008. u svom krvavom poho-
du ubio je petero nedunih ljudi, a na kraju je presu-
dio i samom sebiNedavno je i beogradski Vii sud
(koji dodue nema tu teinu kao meunarodni sud)
podigao optunicu protiv Vladimira eksa, Ivana Vek-
ia, Tomislava Merepa, Branimira Glavaa i jo etr-
deset i jednog branitelja za zloin genocida u Istonoj
Slavoniji. A sve su to nae gore listovi, korifeji nae
ratne i poratne tranzicije. Oni su stvarali ovu Hrvatsku
i ona je onakva kakvi su i oni sami.
Svaka je kua stabilna onoliko koliko su joj stabilni
temelji. A temelji Hrvatske Kue vrlo su nestabilni. Sa-
mostalna Hrvatska nastala je na dva temelja: na Do-
movinskom ratu i na tranzicijskom kapitalizmu. Do-
movinski rat nazvan je tako oito po uzoru na Veliki
domovinski rat ruskog naroda iz Drugog svjetskog ra-
ta (to je, dakako, vrlo pretenciozno), s tim da se u
zakljunom dokumentu pregovarakih poglavlja s EU
on naziva sukobi iz devedesetih, a ne Domovinski
rat. No, bez obzira na srpske zloine u tom ratu, i na
pravo svakog naroda da se brani od agresije, Domo-
vinski rat je ipak u Haagu indirektno okvalificiran kao
udrueni zloinaki pothvat. Ako je Hrvatska nas-
tala na Domovinskom ratu, onda je ona po tome nas-
tala na zloinu. S druge strane, Hrvatska je izrasla na
novom kapitalizmu (novom u odnosu na kapitalizam
iz vremena Austro-Ugarske i Kraljevine Jugoslavije),
tj. na tranzicijskom kapitalizmu koji se esto i neo-
pravdano izjednaava s demokracijom. A taj tranzicij-
ski kapitalizam nije nita drugo nego pljaka narodne
imovine od strane malobrojne manjine. Drugim rijei-
ma, to je zloin, kriminal - crimen, a po kranskom
nauku i smrtni grijeh. A od otetog nema sree: ono
to je oteto, to je prokleto!
Kua je stabilna onoliko koliko su joj stabilni temelji.
Ako su joj temelji nestabilni, ona e se uruiti. Hrvat-
ska naravno nee propasti. Ona eventualno moe
bankrotirati (to je vrlo izvjesno). Ali, kao drava vjero-
jatno nee nestati, jer vie nije ugroena vojno i poli-
tiki kao nekada. Hrvatska je opstala i u puno teim
vremenima kroz svoju povijest, pa to onda ne bi i da-
nas u promijenjenim okolnostima. Pitanje je samo, je
li dananja Hrvatska onakva kakvu smo doista htjeli, je
li to ono to smo sanjali, zbog ega smo ginuli i izga-
rali? Hrvati su kroz povijest uvijek imali neku alternati-
vu; i kad je bilo najtee, postojao je neki izlaz, neko
rjeenje. Kad je propala Austro-Ugarska, Hrvatska je
nala svoje rjeenje na istoku u jugoslavenskoj zajed-
nici. Kad se raspala NDH, Hrvati su se opet spasili u
novoj Jugoslaviji.
Hrvatska danas kad je pred vratima EU navodno ne-
ma alternative. Balkan nije nikakva alternativa (zabo-
ga, od njega smo jedva pobjegli), a ionako sve balkan-
ske drave nastoje ui u EU. Ni socijalizam nije alter-
23
nativa, pa ni onaj jugoslavenski s ljudskim licem, ko-
jem smo u cjelini besramno pljunuli u lice (jer, pobo-
gu, kako e biti alternativa ono to je propalo). A ka-
ko je svaka dravotvorna ideja kontaminirana nacio-
nalizmom, onda ni samostalna drava kao takva vie
nije alternativa. Dakle, ispada da je jedina alternativa
EU koja se raspada i neoliberalni kapitalizam koji je u
krizi. I Hrvatska podijeljena na regije u EU kao nekad
u Austro-Ugarskoj (uostalom, EU i je jedna proirena
Habsburka monarhija). U svakom sluaju, danas, 20
godina od osamostaljenja Hrvatske, nakon svih iskus-
tava, nove generacije trebaju osmiljavati novu alter-
nativu. Oni na kojima svijet ostaje zasluuju bolju Hr-
vatsku.
1 Vidjeti dokumentarni film Stvaranje hrvatske drave, HTV,
1992., autor Obrad Kosovac
2 Aludiramo na film Dalibora Matania Blagajnica hoe ii na mo-
re iz 2000.
3 A. G. Mato, Pjesme, Pet stoljea hrvatske knjievnosti, Matica
hrvatska, 1963., str. 85
4 Draen Cigleneki, Bespua raanja drave: http://novine.novi-
list.hr/
5 Inae, prvi viestranaki izbori odrani su odmah nakon oslo-
boenja, 1945., na kojima je uvjerljivo pobijedila Narodna fron-
ta na elu s KPJ. Treba spomenuti i da su tada prvi put i ene do-
bile pravo glasa, to je bilo veoma napredno za ono doba: npr.
u vicarskoj su ene dobile pravo glasa tek 1971.
6 Vidjeti: Milan Kangrga, Nacionalizam ili demokracija, Zagreb,
Razlog, 2002.
7 Prof. Dejan Jovi to ovako komentira: Graani su nezadovoljni
i skloni su idealiziranju prolosti. To ne znai da ele povratak u
prolost, kako onu iz Tumanova, tako i onu iz socijalistikog
razdoblja, ve da ele odlunije rjeavanje sadanjih problema.
Vidi: http://www.jutarnji.hr/84hrvatakod-nas-demokracija-
ne-postoji
8 Vidjeti: Ivan Hrsti, Brendovi koji su preivjeli raspad Jugoslavije,
str. 57-61, MadeIn, lipanj 2009.
9 Boe pravde nije bila zabranjena zato to je bila srpska himna,
ve zato to se u njezinom nazivu poziva a Boga, to je komu-
nistima bilo neprihvatljivo, i to se u sadraju velia kralj. Inae,
muziku za srpsku himnu napisao je Slovenac Davorin Jenko, dok
je za hrvatsku himnu komponirao Srbin Josif Runjanin (!).
10 Tito je jednom prilikom rekao Svetozaru Vukmanoviu Tempu:
to oni mene guraju u Hrvate? Ja sam Jugoslaven; Arhiv Josi-
pa Broza Tita, KPR II-I/1969. Zapisnik razgovora sa Svetozarom
Vukmanoviem Tempom, 6. veljae 1969., str. 5
11 Na primjer, Daily News je tada pozivao, da se za odmazdu, baci
na Jugoslaviju atomska bomba (!).
12 Naprotiv, postoje indicije da su kornatsku tragediju izazvale
bombe koje su NATO avioni bacali u Jadran i na hrvatske otoke
po povratku iz SRJ 1999.
13 http://www.index.hr/vijesti/clanak/zatvori-prepuni-zatvorenika-
a-proracun-novca-za-gradnju-novih-kaznionica/338545.aspx
14 http://www.politika.hr/hrvatska/5714-zatvori-prepuni-dolaze-
narukvice-za-kucni-pritvor
15 Ovim ne elimo prejudicirati da ti propisi nisu dobri. elimo sa-
mo rei da je i po tom pitanju manje slobode.
16 www.muh.hr
17 Stipe uvar, Hrvatski karusel, Razlog, 2003., Zagreb, str. 200
18 Jakov Sirotkovi, Hrvatsko gospodarstvo, Golden marketing, Za-
greb, 1996., str. 56
19 Ibidem, str. 60
20 Ivo Goldstein, Dvadeset godina samostalne Hrvatske, Novi Liber,
2010., str. 25
21 Ibidem, str. 270, 331
22 http://www.dnevno.hr/vijesti/novac/struktura_gospodar-
stva_ostal a_i sta_kao_u_sfrj _samo_j e_forma_promj enj e-
na_/324199.html
23 Ivan Teodorovi, Industrijalizacija i deindustrijalizacija, u knjizi: Ti-
tovo doba, Hrvatska prije, za vrijeme i poslije, Zagreb, 2008., str.
332
24 Milka Kufrin (1921.-2000.); narodni heroj, prva ministrica turiz-
ma.
25 www.dzs.hr
26 Goldstein, Ibidem, str. 25
27 uvar, Ibidem, str. 199
28 Goldstein, Ibidem, str. 275
29 Ibidem, str. 274
31 http://www.jutarnji.hr/u-zagrebu-zivi-115-000
32 Polovicu svih stanova kupuju oni koji ve imaju rijeeno stambe-
no pitanje, a to rade zbog oplodnje kapitala, odnosno investici-
je. To je zabrinjavajue ako se zna da je razina stanovanja u Za-
grebu izrazito niska te da je stambeni fond prenaseljen, kae
sociolog Gojko Beovan. (http://www.jutarnji.hr/u-zagrebu-zivi-
115-000-neprijavljenih-podstanarasamo-3600-registrira-
no/208973/)
33 www.dzs.hr
35 Teatrologinja Mani Gotovac smatra da su se Dubrovake ljetne
igre posljednjih godina totalno srozale u odnosu na one iz vre-
mena prije rata; vidjeti: http://www.tportal.hr/kultura/kazalis-
te/28487/Teatar-koji-ubija.html
36 Milan Kangrga, Znaenje asopisa Praxis i Korulanske ljetne
kole za kulturu i razvitak Hrvatske, u knjizi: Titovo doba - Hr-
vatska prije, za vrijeme i poslije, Zagreb, 2008., str. 535-549
37 Iscrpnije o kulturnim dostignuima SR Hrvatske vidjeti u knjizi Ni-
kice Mihaljevia, Bijeda malenih, Euroknjiga, Zagreb, str. 23-38 i
186-222
38 Velimir Viskovi, U sjeni FAK-a, V.B.Z, Zagreb, 2006.
39 Ivo krabalo, Hrvatska filmska povijest ukratko (1896.-2006.),
V.B.Z., Zagreb, 2008., str. 135
40 N. Mihaljevi, Ibidem, str. 225
41 Draen Lali, Split kontra Splita, Naklada Jesenski&Turk, 2003.
42 Borba, 1. lipnja 1989., str. 7
43 D. Pavii, Kriminal u hrvatskoj pretvorbi i privatizaciji, Abakus,
Zagreb, 2000., str. 83
44 Obzor, 10. rujna 2011., str. 19
45 24 sata, 16.rujna 2011., str. 10-15
OKRUGLI JUBILEJI GODINE - 2011
871. Knez Domagoj s franakim kraljem osvaja luku Bari 1140
1671. Urota zrinsko-frankopanska 340
1791. Svitovski mir: Hrvatska dobiva konture dananjih granica 220
1861. Povijesno zajedanje Hrvatskog sabora/osnivanje JAZU 150
1871. Rakovika buna pod vodstvom Eugena Kvaternika 140
1881. Sjedinjenje Vojne Krajine s Hrvatskom 130
1941. Osnivanje NDH i poetak Narodnooslobodila_ke borbe 70
1971. Hrvatsko proljee/Maspok 40
1991. Osamostaljenje Hrvatske/poetak Domovinskog rata 20
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2011. zavretak pregovora s EU 0
24
25
Prvi viestranaki izbori
Viestranaki izbori u Bosni i Hercegovini odrani no-
vembra 1990. godine bili su proglaeni trijumfom demo-
kratije, slobode i nadolazeeg blagostanja. Bosna i Her-
cegovina je, kao i Jugoslavija u cjelini, bila u ekonomskoj
i politikoj krizi iz koje se nije nazirao izlaz. Vladajua par-
tija je bila u fazi raspada. Ne samo da je ubrzano gubila
legitimitet kod graana, nego nije mogla ponuditi jedin-
stvenu platformu za izlazak iz krize.
1
Birokratija vie nije
mogla da odrava postojei sistem, niti da ga reformie.
Preostalo joj je da zaigra na kartu nacionalizma, u onim
republikama u kojima je to mogla, ili da reformie vlasti-
ti program, uz pokuaj da insistira na pozitivnim rezulta-
tima socijalizma, i da u toj kombinaciji emocija i realnih
prijedloga sauva vlast. Tome je trebala doprinijeti i pro-
mjena naziv. Prihvatanje novog naziva Savez komunis-
ta-Socijalistika demokratska partija Bosne i Hercegovi-
ne (SK-SDPBiH) nije bio samo propagandni trik. On je
trebao da odrazi promjenu ideoloke orijentacije, jer je
partija svojim novim programom prihvatila temeljne ide-
je socijaldemokratije (otud drugi dio naziva SDP), uz
zadravanje onog to se smatralo pozitivnim u dotada-
njem sistemu (otud prvi dio naziva SK). Ipak, nema
sumnje da je partija, uprkos svom programu i novoj ideo-
logiji, koja je bila naelno prihvaena, i dalje smatrana
komunistikom, kako zbog sastava svog vostva i lan-
stva, tako i zbog injenice da je nastala transformacijom
Saveza komunista Bosne i Hercegovine.
Izbori 1990. godine su donijeli veliku promjenu. Dotad
vladajua partija je ubjedljivo izgubila izbore, a nije bolje
prola ni partija saveznog premijera Ante Markovia Sa-
vez reformskih snaga, iako je isprva izgledalo da je njen
ugled vrlo veliki. Nacionalisti su osvojili 84% poslanikih
mandata, a ostala mjesta su podijelili reformisani komu-
nisti (u stvari socijaldemokrati), reformisti, te manje stran-
ke, uglavnom liberalne i socijaldemokratske orijentacije.
Skuptina SR BiH je imala dva vijea: Vijee graana i Vije-
e optina. Sastojala se od ukupno 240 poslanika, od to-
Dvadeset godina bosanskohercegovake tranzicije:
Rezultati jedne tragedije
doc. dr Goran Markovi
Izvor: Suad Arnautovi, Izbori u Bosni i Hercegovini 90. Analiza izbornog procesa, Promocult, Sarajevo, 1996, str. 108.
Bojim se da je iracionalizam ve pre-
vladao, da su izvrene sve pripreme
kako bi narod glasao protiv sebe!
(Jovan Miri Osloboenje, Sarajevo,
07.10.1990.)
26
ga 130 u Vijeu graana i 110 u Vijeu optina. Rezultati
izbora su bili sljedei:
Nekoliko inilaca je uslovilo ovakve rezultate izbora. Pr-
vo, dotadanji sistem, koji je nazivan socijalistikim, nalazio
se u dubokoj i sveobuhvatnoj krizi. Vladajua birokratija ni-
je uspjela pronai izlaz iz krize, formulisati i realizovati pro-
gram reformi. Drugo, vladajua partija je iznutra bila sna-
no podijeljena oko pitanja koje programe, ponuene u
drugim republikama, podrati, to ju je paralisalo u nasto-
janju da prebrodi krizu. Podjela lanstva i rukovodstva je
vrena po vie osnova, kako po njihovoj ideolokoj orijen-
taciji i sklonosti ka centralizaciji ili konfederalizaciji Jugosla-
vije, tako i po osnovu nacionalne pripadnosti. Tree, vlada-
jua partija je bila znaajno oslabljena aferama koje su se
dogodile krajem 80-ih godina (afere Agrokomerc, vi-
kendice), koje su stvarale utisak korumpiranosti vostva
ili barem njegove nesposobnosti, a moda i nespremnos-
ti, da stane na kraj neprihvatljivim privilegijama i zloupotre-
bama. etvrto, SKBiH je zasnivao svoj program na ideji
bratstva i jedinstva, odnosno ivota u multietnikom dru-
tvu ravnopravnih naroda. Ta ideja se krajem 80-ih godina
ve nalazila u krizi, jer su borbe republikih i pokrajinskih
birokratija za preraspodjelu moi dovele do porasta me-
unacionalnog nepovjerenja. Peto, iako je vostvo SKBiH
ve krajem 80-ih godina davalo signale da je spremno da
sprovede reformu drutvenog sistema, ono to nije moglo
uiniti iz dva razloga. Prvi je taj to je bosanskohercegova-
ko drutvo bilo dio jugoslovenskog, pa se nikakve reforme
nisu mogle sprovoditi samo u jednoj republici. Poto je u
tom trenutku za republike i pokrajinske birokratije bila
odluujua ustavna reforma, kako bi ouvale ili ojaale
svoje pozicije moi, ekonomska reforma je bila u drugom
planu. Osim toga, ako zanemarimo naelne stavove,
vostvo SKBiH u tom trenutku nije imalo detaljan i osmi-
ljen program reformi.
Uprkos tome, poetna istraivanja javnog mnjenja su
davala prednost komunistima, ije vostvo je oekivalo iz-
bornu pobjedu. Istraivanja su prvobitno predviala da e
komunisti osvojiti 25% glasova, reformisti 20%, SDA 20%,
SDS 15% i HDZ 10%.
2
Sva istraivanja su se, meutim, po-
kazala kao krajnje pogrena. Razlozi su, takoe, viestruki,
ali nas ovdje zanimaju oni koji ne proistiu iz eventualno
pogreno primijenjene metodologije ve oni koji su politi-
ke prirode. U prvo vrijeme nacionalne stranke jo nisu bile
dobro organizovane i nisu dovoljno razvile propagandnu
aktivnost. Stoga je njihov uticaj na birae mogao rasti sa-
mo u mjeri u kojoj su se organizovale i djelovale u javnos-
ti. Paralelno sa organizacionim sreivanjem nacionalnih
stranaka, dolo je do organizacionog slabljenja SK-SDP,
koju je napustio znatan broj lanova. Masovan odliv lan-
stva, koji je bio sasvim oekivan u uslovima paralize vlasti
i raspada SKJ na XIV kongresu u januaru 1990. godine,
morao je uticati na gubitak legitimiteta ove partije, pogo-
tovo u republici u kojoj je znatan broj graana bio u lan-
stvu te partije. Drugo, u isto vrijeme se dogaa zaotrava-
nje jugoslovenske krize. Republika vostva vie nisu u sta-
nju da se dogovore o budunosti zemlje, to pojaava me-
unacionalne tenzije u Bosni i Hercegovini i pogoduje pro-
pagandi nacionalnih stranaka. Tree, djelovanje nacional-
nih stranaka stvara strah kod graana od meunacional-
nih sukoba, pojaavajui utisak da samo nacionalne stran-
ke mogu tititi nacionalne interese, jer su komunisti vie-
nacionalna stranka, koja podjednako vodi rauna o svima.
etvrto, vjerske zajednice se aktivno ukljuuju u izbornu
kampanju, propagirajui za svoje nacionalne stranke, ire-
i, zajedno s njima, uvjerenje da je glas za komuniste ili re-
formiste izdaja nacionalnih interesa.
3
Imajui sve ovo u vi-
du, neki autori dovode u pitanje regularnost izbora i vjero-
dostojnost rezultata, budui da su nacionalne stranke fak-
tiki kontrolisale izborni proces.
4
vajcarska i rat
Alternativu vladajuoj stranci predstavljale su nacionalne
stranke. One su pretendovale na to da predstavljaju svoje
narode u cjelini, tvrdei da najbolje poznaju nacionalne in-
terese i da su jedine sposobne da ih zatite. Budui da se
Jugoslavija nalazila u dubokoj ekonomskoj i politikoj krizi,
svako ko je pretendovao na to da bude legitiman nosilac
dravne vlasti, morao je ponuditi rjeenja nekoliko grupa
pitanja: ekonomskih, koji su se ticali smanjenja nezaposle-
nosti, porasta drutvenog proizvoda, poveanja konku-
rentnosti na svjetskom tritu i smanjenja inflacije; politi-
kih, koji su podrazumijevali uvoenje i funkcionisanje poli-
tike demokratije, rjeavanje ustavne i politike krize jugo-
slovenske federacije, obezbjeenje ravnopravnosti naroda
i republika; socijalnih, koji su znaili bolji ivotni standard
stanovnitva, koji je postajao sve gori, kako se ekonomska
kriza zaotravala, uz ouvanje postojeih socijalnih prava.
Izborni slogani i programi nacionalnih stranaka
predstavljali su kombinaciju obeanja za ekonomskim i po-
litikim reformama i uvjeravanja biraa da e zatititi njiho-
ve nacionalne interese. Da bi nacionalni interesi bili zati-
eni, potrebno je da prethodno budu ugroeni ili da se pri-
padnici pojedinih nacija barem osjeaju ugroenim. Nacio-
nalne politike stranke su se potrudile da svojim djelova-
njem znaajno poveaju meuetniku distancu i izvre na-
cionalnu homogenizaciju. Stranka demokratske akcije je,
na primjer, 1990. godine tampala i distribuirala Islamsku
deklaraciju Alije Izetbegovia, a jedan od slogana ove
stranke bio je Muslimanska stranka. Slinu poruku je no-
sio slogan HDZ Nae ime je na program dakle, hrvat-
Steak kod Radimlja, 13. stoljee
27
ska stranka koja treba da oko sebe okupi hrvatski narod
(hrvatska demokratska zajednica). Srpska demo-
kratska stranka je izala sa sloganom Srbi, vi smijete da
budete Srbi, iz koga su se mogle razumjeti sljedee poru-
ke: prvo, Srbi dotad nisu smjeli da se izjanjavaju i osjea-
ju kao Srbi jer su bili nacionalno potlaeni; drugo, SDS je
ta koja Srbima donosi nacionalnu slobodu, pa oni treba da
se okupe oko nje. Osnovni slogan SK-SDP bio je ivjee-
mo zajedno, kojim je partija eljela ukazati na opasnost
koja postoji ne samo za opstanak Bosne i Hercegovine ve
i multietnikog drutva u ijoj tradiciji je zajedniki ivot Sr-
ba, Hrvata, Muslimana i ostalih.
Kako vidimo, izborna kampanja je bila zasnovana uglav-
nom na parolama koje su izazivale meuetniku distancu,
strah i nepovjerenje, jer su se vodee politike stranke de-
klarisale kao nacionalne (sa izuzetkom komunista i refor-
mista), iji glavni zadatak jeste da vrate nacionalni ponos i
slobodu svojim narodima, te da ih u cjelini okupe oko se-
be. Jasno je da je ve takva propaganda stvarala podozre-
nje i nepovjerenje, jer se svaki narod mogao pitati zato se
onaj drugi okuplja oko svoje nacionalne politike stranke,
ko je u Bosni i Hercegovini ugroen i ko bi u njoj mogao
biti ugroen.
Izjave stranakih lidera su tome znatno doprinosile. Ali-
ja Izetbegovi, predsjednik SDA, izjavio je 15. septembra
1990. godine u Velikoj Kladui: Sa punom odgovornou
kaem ovdje: muslimanski narod orujem e braniti Bos-
nu. Radovan Karadi, predsjednik SDS-a, izjavio je za
Osloboenje 2. oktobra 1990. godine: Srpski narod se
sporo laa oruja, ali ga vrlo sporo i ostavlja.
5
irenju
meunacionalne mrnje i nepovjerenja snano su doprini-
jeli pokuaji reinterpretacije istorijskih dogaaja iz Drugog
svjetskog rata. Dok su komunisti nastojali da objasne te-
ke zloine izvrene od strane kvislinkih formacija kao re-
zultat njihove ideologije i politikih ciljeva, u emu velika
veina Muslimana, Srba i Hrvata nije imala nikakvog udje-
la, nacionalne stranke su prikazivale te zloine kao rezul-
tat vijekovne meunacionalne mrnje, njihove poinioce
nisu odvajali od naroda u ije ime su zloini poinjeni, a po-
zivali su i na osvetu.
6
Prvobitne parole o vedskom standardu ili drutvu i dr-
avi ustrojenim po vajcarskom modelu, brzo su ustupile
mjesto nacionalistikoj demagogiji. Prvobitna kritika socija-
lizma obogaena je nacionalizmom, a parole o demo-
kratiji, tritu i blagostanju su koritene samo zato da bi se
lake porazili komunisti. Uostalom, izborna taktika nacio-
nalnih stranaka bila je krajnje dvolina i skrojena samo s
jednim ciljem preuzeti vlast i poraziti mrske komuniste. Da
je to zaista tako, svjedoi injenica da su nacionalne stran-
ke pozivale birae da glasaju za kandidate njihovih koali-
cionih partnera iz reda druga dva naroda, kako bi bili po-
raeni kandidati SK-SDP. Tako su voe SDS-a pozivale mus-
limanske birae da glasaju za islamskog fundamentalistu
Aliju Izetbegovia, kako ne bi bio izabran kandidat SK-SDP
Nijaz Durakovi, a za ustau Franju Borasa, kako ne bi bio
izabran kandidat SK-SDP Ivo Komi.
7
Prve posljedice tranzicije u demokratiju:
rat na pomolu i ratna stradanja
Nakon to su reformisani komunisti i ostale lijeve stran-
ke izgubili izbore, formirana je velika koalicija nacionalnih
stranaka. Od samog poetka, meutim, bilo je jasno neko-
liko stvari: prvo, vlada nacionalnih stranaka nee staviti ak-
cenat u svom djelovanju na rjeavanje ekonomske krize i
poboljanje ivotnog standarda; drugo, ona e staviti ak-
cenat na politika pitanja, ali pritom nee ii ka rjeavanju,
ve ka produbljivanju politike krize, uporedo sa pogora-
njem meunacionalnih odnosa; tree, lanice vladajue
koalicije imaju suprotna gledita o budunosti Jugoslavije i
Bosne i Hercegovine, to znai da ne samo da ne mogu
krizu drati pod kontrolom, nego e je vjerovatno dovesti
do take u kojoj e doi do konane paralize i sloma dr-
ave.
Bosna i Hercegovina je u izvjesnom smislu vraena pe-
deset godina unazad, u period prije 1945. godine. Pod tim
mislimo na podjelu u drutvu po nacionalnom i vjerskom
osnovu, stvaranje meunacionalnog nepovjerenja i mrnje
i zatvaranje tri naroda u svoje okvire. Drutvo je postalo
podijeljeno ili segmentirano. Ono se podijelilo na tri pod-
drutva : po jedno hrvatsko, srpsko i muslimansko. Tri na-
roda su imala svoje politike stranke i svoje politike elite,
ubrzano je dolo do sloma zajednikog sistema drutvenih
vrijednosti, stvaraju se i nepolitike organizacije sa nacio-
nalnim predznakom, javljaju se teze o tri jezika, koji se na-
zivaju srpski, hrvatski i bosanski. Meuetnika distanca se
poveava, i to u drutvu u kome je u poluvijekovnom pe-
riodu prije toga ona sistematski smanjivana i bila na vrlo
niskom nivou.
Ali, podijeljeno drutvo jo uvijek moe da funkcionie,
pod uslovom da su nacionalne politike elite sposobne da
sarauju, da ne dovode u pitanje opstanak drave i ne e-
le ugroziti jedna drugu. Prevaga nacionalizma kao politi-
ke ideologije, meutim, onemoguila je da bude postignut
konsenzus o dravnopravnom statusu Bosne i Hercegovi-
ne (ostanak u krnjoj Jugoslaviji, konfederalizacija Jugo-
slavije ili proglaenje nezavisnosti). Nacionalizam je zamije-
nio komunizam kao dominantnu ideologiju. Komunistika
ideologija je bila nadnacionalna, zagovarala je dravu jed-
nakih nacija, stavljala u prvi plan interese radnike klase,
koja je nadnacionalna, pa su takvi i njeni interesi, a stvori-
la je federalnu dravu ravnopravnih republika i nacija. No-
ve politike elite, koje stupaju na snagu od sredine 80-ih
godina, a u Bosni i Hercegovini od 1990. godine, koriste
ekonomsku i politiku krizu kako bi za nju okrivile druge
nacije ili republike.
8
U Bosni i Hercegovini, konkretno, srp-
ska i hrvatska politika elita tvrde da e njihovi narodi biti
ugroeni ako ne ostanu u Jugoslaviji (srpska elita) odnos-
no ako ne budu u zajednici sa Hrvatskom (hrvatska elita),
dok muslimanska politika elita tvrdi da Bosna i Hercego-
vina ne moe biti ravnopravna u krnjoj Jugoslaviji, a ve-
lika ili prava Jugoslavija vie nije mogua.
Nacionalizam nije bio sudbina Bosne i Hercegovine. On
je bio odgovor politikih elita na zaotravanje ekonomske
i politike krize, na koju nisu umjele nai odgovor,
9
kao i
na slom federalne drave, nakon ega su postojala suprot-
na vienja budunosti Bosne i Hercegovine. Do 1990. go-
dine nema primjera podvojenosti u drutvu po nacional-
nom osnovu, stepen meuetnike distance je bio najnii u
istoriji, a komunistika elita je i na planu politike socijali-
zacije i na planu krivinopravne politike, strogo vodila ra-
una o onemoguavanju nacionalizma.
10
Jo 1990. godi-
ne, skoro 70% graana Bosne i Hercegovine se izjanjava-
lo da eli ivjeti u federalnoj Jugoslaviji,
11
to nije bio poli-
tiki program nacionalnih stranaka, jer je federalno
ureena Jugoslavija bila i ostala dio programa jugosloven-
skih komunista.
Institucije Bosne i Hercegovine su vrlo brzo nakon dolas-
ka na vlast nacionalnih stranaka faktiki bile podijeljene na
28
tri dijela. Opozicija pojedinim ministrima nije bila toliko ja-
ka u skuptini, koliko u njihovim ministarstvima, a poticala
je iz redova predstavnika nacionalnih stranaka kojima do-
tini ministri nisu pripadali. Nacionalizam je doveo do pu-
ne paralize republikih institucija. Ve 1991. godine dolazi
do uspostavljanja nacionalnih politiko-teritorijalnih cjelina
(srpske autonomne regije i oblasti, a potom i Hrvatska Za-
jednica Herceg-Bosna), u suprotnosti sa vaeim ustavom
i zakonima. Dogaaji iz 1991. godine pokazali su ne samo
da nacionalne stranke nisu u stanju da postignu spora-
zum, ve i da e preduzeti sve potrebne jednostrane rad-
nje kako bi ostvarile svoje ciljeve, nezavisno od toga to bi
time dole u otvoren i nepovratan sukob sa svojim koali-
cionim partnerima. Kako je to izgledalo i do ega je do-
velo, neka svjedoi nekoliko kljunih odluka i procesa koji
su se odigravali tokom 1991. godine.
Srpska demokratska stranka je u proljee te godine for-
mirala srpske autonomne oblasti (SAO) na dijelovima teri-
torije Bosne i Hercegovine koje je stavila pod svoju kontro-
lu. Bilo ih je etiri i obuhvatale su 54% republike teritori-
je. Iako su se zvale srpske, a SDS je imala aspiraciju da
ih dri pod kontrolom, od 1,8 miliona stanovnika samo
47% su bili Srbi. Skuptina srpskog naroda u Bosni i Her-
cegovini je potvrdila njihovo stvaranje 21. novembra 1991.
godine.
Slino je bilo sa Hrvatskom Zajednicom Herceg-Bosna,
koju je stvorila HDZBiH. Ona je trebala obuhvatati podru-
je 30 bosanskohercegovakih optina, u kojima je ivjelo
oko 870.000 stanovnika od kojih su Hrvati inili samo
48%.
12
Kako vidimo, srpske i hrvatske nacionaliste nije bri-
nulo to su pretendovali da formiraju paradrave u kojima
je njihov narod, ak i pod pretpostavkom da je u cjelini gla-
sao za njih, a nije, ipak predstavljao manjinu. Za njih je su-
tinsko bilo da identifikuju teritorije na koje polau pravo i
koje ele drati pod svojom kontrolom.
Slino su razmiljali muslimanski nacionalisti iz SDA, s
tim to nisu bili separatisti kao njihove kolege, ve unitaris-
tiki hegemonisti, koji su eljeli ostvariti kontrolu nad cije-
lom Bosnom i Hercegovinom. Pokuaj da to postignu ui-
njen je 15. oktobra 1991. godine, kad je Skuptina Bosne
i Hercegovine, protiv volje srpskih poslanika, usvojila Me-
morandum o suverenosti, kojim je izraen politiki cilj dr-
avnog osamostaljenja Bosne i Hercegovine. Kako o tako
vanoj odluci nije bilo konsenzusa koalicionih partnera, ne-
go je odluka donesena preglasavanjem i protivno volji jed-
nog naroda, dodatno je zakomplikovala politiku situaciju
i predstavljala kap u prepunoj ai, poslije ega se pripre-
me za rat dovode u zavrnu fazu.
Politika jednostranih akata, iracionalna i neodgovorna
sa stanovita interesa graana i naroda Bosne i Hercego-
vine, jer je vodila u rat, nastavljena je i poslije toga. Prvo je
SDS u novembru 1991. godine organizovala plebsicit srp-
skog naroda o ostanku u krnjoj Jugoslaviji, da bi SDA i
HDZ 29. februara i 1. marta 1992. godine organizovale re-
ferendum o stvaranju nezavisne Bosne i Hercegovine.
Unaprijed se znalo kakvi e biti rezultat plebiscita i referen-
duma, budui da su se na prvom izjanjavali samo Srbi, a
na drugom samo Muslimani i Hrvati. Oni su, meutim, bi-
li potrebni nacionalistima, kako bi pokazali da uivaju pod-
rku svojih naroda i da njihove aktivnosti nisu rezultat stra-
nake samovolje.
Zemlja je ula u rat, o ijoj prirodi, uzrocima i ciljevima
jo uvijek traju rasprave. Formirane su tri kulture sjeanja,
tri istorije, tri istine o tome zato je rat poeo i s kojim cil-
jem je voen. Za Muslimane, bio je to odbrambeno-oslo-
bodilaki rat, za Hrvate domovinski, a za Srbe otad-
binski. Dakle, svi su se branili, jer su bili napadnuti i ugro-
eni. Ko je bio napada? Kad se stvar posmatra sa strane
i ako bismo htjeli da vjerujemo nacionalistima - niko, jer
ako su se svi branili, nije bilo napadaa. U stvari, ako su se
svi branili, svi su bili napadai. To i jeste sutina rata, jer je
on voen za preraspodjelu teritorija i kontrolu nad njima
od strane pojedinih nacionalnih politikih elita. A, uz kon-
trolu teritorija ide ne samo vladanje ljudima ve i kontrola
ekonomskih dobara.
Rat je odnio 100.000 ivota. Oko dva miliona ljudi su iz-
bjegli iz svojih domova, od kojih se veina nije vratila.
13
Iz-
vreno je temeljno etniko ienje na sve tri strane. Koli-
ko je promijenjena struktura stanovnitva, govore i sljede-
i podaci. Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine, u
optinama koje ine dananju Republiku Srpsku ivjelo je
54% Srba, 29% Muslimana, 9% Hrvata i 7,5% Jugoslove-
na i nacionalnih manjina. U optinama koje ulaze u sastav
dananje Federacije Bosne i Hercegovine ivjelo je 52%
Muslimana, 22% Hrvata i 17% Srba. Prema jednom istra-
ivanju, u Federaciji BiH danas ivi 76% Bonjaka, 20% Hr-
vata i 2% Srba. U Republici Srpskoj ivi 89% Srba, 9% Bo-
njaka, 1% Hrvata i 1% Ostalih.
14
Prve godine tranzicije su, bez ikakvog pretjerivanja,
predstavljale tranziciju: iz meunacionalnog povjerenja u
meunacionalnu mrnju; iz drutva vjerske tolerancije u
drutvo vjerske iskljuivosti, uz ruenje i skrnavljenje stoti-
na vjerskih objekata; iz homogenog u podijeljeno drutvo;
iz mira u rat; iz niske stope kriminala u sistemski spro-
voen kriminal, ratne zloine i etniko ienje; iz srednje
razvijene ekonomije u ratom i privatizacijom unitenu eko-
nomiju; iz drutva sa relativno malim u drutvo sa ogrom-
nim socijalnim, u prvom redu imovinskim, razlikama.
Dejtonska Bosna
Rat je nastavak politike drugim sredstvima. Nacionalisti
su vodili rat kako bi ostvarili ciljeve definisane u miru. Tran-
zicija u Bosni i Hercegovini, u najkrupnijim crtama, prolazi
kroz tri faze: predratna, ratna i poslijeratna. Predratnu fazu
odlikuju: radikalna promjena politikog sistema; ubrzanje
radikalne promjene ekonomskog sistema; prevaga nacio-
nalizma kao dominantne ideologije; prevaga meunacio-
nalne netolerancije i mrnje kao determinante meunacio-
nalnih odnosa; faktiki raspad drutva; podjela republikih
institucija na tri dijela. Ratnu fazu tranzicije odlikuju: rat;
ratni zloini; stvaranje etniki istih teritorija pod apsolut-
nom dominacijom SDA, SDS i HDZ; raspad graanskih stra-
naka, iji lideri prelaze u svoje nacionalne tabore; pljaka
drutvene imovine, prvo kroz njeno podravljenje a zatim i
privatizaciju; ratno profiterstvo; enormne socijalne razlike i
uobliavanje nove klasne strukture drutva; vrsta sprega
politikih elita i ratnih profitera, koji skupa ine novu bur-
oasku klasu; uplitanje vrhova vjerskih zajednica u politiki i
drutveni ivot, njihova dominacija duhovnim ivotom i
uee u podjeli politike i ekonomske moi; slom sistema
vrijednosti. Kako vidimo, proces tranzicije u Bosni i Herce-
govini nije imao nijednu pozitivnu posljedicu. Najveu od-
govornost za takav njegov ishod snose nacionalne politi-
ke elite koje su rukovodile nacionalistikim strankama.
a) Politiki sistem
Trea faza tranzicije zapoinje potpisivanjem Dejton-
skog sporazuma. Mirnodopska politika nakon potpisivanja
29
Dejtonskog mirovnog sporazuma bila je i ostala, na alost,
nastavak rata drugim sredstvima. Isti politiari i politike
stranke su dominirale politikim i drutvenim ivotom.
Meunarodna zajednica se nije potrudila da na bilo koji
nain utie na njih u cilju obuzdavanja nacionalistike reto-
rike. Drava je po ustavu imala vrlo ograniene nadlenos-
ti, to se ogleda i u injenici da je Savjet ministara Bosne i
Hercegovine u poetku imao samo tri ministarstva u svom
sastavu. To je bio izvor stalnih sukoba, jer je bonjaka po-
litika elita nastojala da izdejstvuje stalno proirenje nad-
lenosti, nezavisno od toga da li je to korisno i potrebno,
dok se srpska politika elita uporno borila protiv bilo kak-
vog prenosa nadlenosti. Hrvatska politika elita je zauzi-
mala srednju poziciju - ona nije imala nita protiv prenosa
nadlenosti, ali joj to pitanje nije predstavljalo politiki pri-
oritet.
Svaka od njih je imala razloge za takve stavove. Bonja-
ka politika elita zagovara koncept unitarne drave i proti-
vi se postojanju entiteta. Kako u ovom trenutku ne moe
izdejstvovati njihovo ukidanje, zalae se za njihovo slablje-
nje tako to e im oduzeti to vie nadlenosti. Pritom joj
nije vano da li je prenos nadlenosti nuan, odnosno da
li je u skladu sa federalnom prirodom drave. Srpska poli-
tika elita je izriito protiv prenosa nadlenosti na dravu,
jer time slabi svoje pozicije moi. Takoe je ne zanima
eventualna opravdanost prenosa nadlenosti. Hrvatska
politika elita nema svoj entitet, tako da prenosom nadle-
nosti moe samo dobiti, jer e na dravnom nivou ravno-
pravno uestvovati u odluivanju o pitanjima koja su do-
tad bila u nadlenosti entiteta, gdje ova elita igra manje
znaajnu ulogu, pogotovo u Republici Srpskoj, u kojoj Hr-
vata skoro i nema. U sutini, problem prenosa nadlenos-
ti i obrazovanja novih dravnih institucija, koji je s njim po-
vezan, predstavljao je prethodnih petnaest godina najva-
niji segment ustavnog pitanja i jedno od osnovnih politi-
kih pitanja. Razlog je jednostavan - svaka preraspodjela
nadlenosti izmeu drave i entiteta vodi preraspodjeli
drutvene, u prvom redu ekonomske i politike moi. Glav-
na borba ovdje se vodi izmeu srpskih i bonjakih nacio-
nalista. Dok srpski nacionalisti prenosom nadlenosti gube
pozicije moi, jer vie ne mogu samostalno odluivati o
odreenim pitanjima, bonjaki nacionalisti time dobijaju,
jer mogu uestvovati u odluivanju o pitanjima o kojima su
dotad mogli odluivati u znatno manjoj mjeri, i to samo u
svom entitetu.
Ovakav prikaz, naravno, bitno oteava
nastojanje da se hladnokrvno raspravlja
o problemu postojanja funkcionalne dr-
ave sa potrebnim i dovoljnim obimom
nadlenosti. Oigledno je da je drava u
Dejtonu dobila vrlo ograniene nadle-
nosti, jer nije imala svoju vojsku, bilo kak-
ve policijske i bezbjednosne strukture,
ak nije mogla ubirati poreze, vriti sud-
sku vlast i goniti uinioce krivinih djela.
Od samog poetka je bilo jasno da su te
nadlenosti morale biti proirene i one
su u poslijeratnom periodu zaista znatno
proirene. Ustav, meutim, nije precizno
propisao postupke prenosa nadlenosti,
to je takoe povremeno stvaralo politi-
ke krize. U sutini, pitanje prenosa nad-
lenosti se ne moe svesti na pitanje da
li je neko unitarista ili ne, da li zagovara
ukidanje entiteta ili je protiv takvog rjeenja. Nacionalisti,
naravno, pitanje postavljaju upravo tako, kako bi se prika-
zali kao zatitnici interesa svog entiteta (kad su u pitanju
srpske stranke) ili drave (kad su u pitanju bonjake stran-
ke). To su lane dileme, jer je mogue zagovarati prenos
nadlenosti, a pritom negirati potrebu ukidanja entiteta,
kao to je mogue biti za jaanje drave i njenih nadle-
nosti, a istovremeno biti protivnik unitarizacije Bosne i Her-
cegovine.
Poto je bosanskohercegovako drutvo multietniko i
duboko podijeljeno, jedan od politikih imperativa je us-
tavna garancija nacionalne ravnopravnosti. Kad se ita Us-
tav Bosne i Hercegovine, izgleda da je ona obezbijeena.
Paljivom itaocu, meutim, ne moe promai da se ustav-
nim rjeenjima ne garantuje ravnopravnost hrvatskog na-
roda. Moe se dogoditi da protiv nekog zakona ili drugog
akta budu svi hrvatski poslanici i delegati u Parlamentarnoj
skuptini Bosne i Hercegovine, svi hrvatski ministri u Savje-
tu ministara i sudije u Ustavnom sudu, a da on ipak bude
usvojen. Ovo ustavno rjeenje je odlino posluilo hrvat-
skim nacionalistima, okupljenim uglavnom u HDZ-u, da
tvrde kako je hrvatski narod ugroen i da trae podrku hr-
vatskih biraa kako bi titili hrvatske nacionalne interese.
Ovo ustavno rjeenje, uostalom, predstavlja osnov zahtje-
va za obrazovanjem treeg, hrvatskog, entiteta u Bosni i
Hercegovini, ime se dodatno produbljuje politika kriza,
jer o njegovom osnivanju nema unutranjeg konsenzusa,
niti su meunarodni inioci spremni da dopuste njegovo
formiranje. Treba primijetiti da o ugroenosti hrvatskih na-
cionalnih interesa najglasnije govori ona hrvatska politika
elita koja je od 1990. do danas izvrila ekonomski i socijal-
ni genocid nad vlastitim narodom, dovodei ga na rub
fizike egzistencije, i koja u kantonima u kojima vlada
sprovodi istu onakvu jednonacionalnu dominaciju protiv
koje se tako buno bori na dravnom nivou.
Tranzicija politikog sistema Bosne i Hercegovine je u
sjeni sukoba nacionalnih politikih elita za prevlast u zem-
lji o ijem postojanju i ureenju ne mogu postii ni mini-
mum saglasnosti. Za jedne, ona treba da bude unitarna
drava, za druge federacija, a za tree, u najboljem slua-
ju, konfederacija. Po jednom miljenju, odluke treba da
budu donoene tako to e se to vie i ee primjenjiva-
ti princip konsenzusa i pravo veta, u paritetno sastavljenim
institucijama, dok po drugom miljenju, odluke treba da
budu donoene na principu jedan o-
vjek - jedan glas, uz mogunost pregla-
savanja. Politiki sistem je po svojoj pri-
rodi uzrok krize, jer je nastao kao rezul-
tat tekog kompromisa, nametnutog
domaim politikim elitama. U Dejtonu
se polo pogrenim putem, jer je misija
izgradnje funkcionalne drave povjere-
na politikim elitama koje su zemlju uve-
le u rat. Kako su na vlasti ostali isti ljudi
i iste stranke, a poslije rata nita nije ui-
njeno da se utie na svijest ljudi u prav-
cu prevladavanja meunacionalnog ne-
povjerenja, nacionalizam je ostao domi-
nantna ideologija, a politiki sistem nije
mogao biti dograivan drugaije osim
intervencijom visokih predstavnika. Ta-
ko se ispostavilo da je irenje nadlenos-
ti visokih predstavnika poslije rata izraz
ne samo elje meunarodnih inilaca da
Konj napadnut strelicama, urezi u
spilji Badanj blizu Stolca, cca.
14.000 godina prije nove ere
30
kontroliu kretanja u Bosni i Hercegovini, ve i nemogu-
nosti funkcionisanja drave pod kontrolom nacionalista.
Pokuaj da se Visoki predstavnik manje mijea u unutra-
nja pitanja Bosne i Hercegovine, uinjen prvenstveno sa
varc ilingom, nije uspio jer nacionalne politike elite ni-
su izrazile spremnost za dogovor. One ga, zapravo, nisu
smjele postii. Da su u tome uspjele, skinule bi s dnevnog
reda problem opstanka i funkcionisanja drave i silom pri-
lika bi se morale okrenuti rjeavanju ekonomskih i socijal-
nih problema. Tek to su problemi s kojima se ne smiju su-
oiti i zbog kojih bi izgubile posljednje bijedne ostatke le-
gitimiteta.
Ustavni i politiki sistem Bosne i Hercegovine je vrlo
komplikovan, skup i neefikasan. Samo na nivou dra-
ve,dva entiteta i Brko Distrikta funkcioniu etiri vlade sa
58 lanova. Osim toga, svaki od deset kantona ima svoju
vladu. Sistem je komplikovan zbog prirode drutva, domi-
nantne ideologije, interesa dominantnih politikih elita i
nedavne ratne prolosti. Dokle god se ne promijene ovi uz-
roci, sistem nee postati mnogo jednostavniji. Njegova
komplikovanost nije izraz puke samovolje ili neznanja.
Ona je posljedica nacionalizma. Jedino to se u ovom tre-
nutku moe uiniti je smanjenje broja kantona u Federaci-
ji Bosne i Hercegovine na dva : jedan u kome bi veinu i-
nili Bonjaci i drugi sa hrvatskom veinom.
Neefikasnost politikog sistema se esto vezuje za sas-
tav pojedinih institucija i nain odluivanja. Kae se da sis-
tem mora biti neefikasan jer se odluke esto donose kon-
senzusom, koritenjem prava veta ili kvalifikovanog odlui-
vanja. U tome sigurno ima istine, ali ovi kritiari ne zamje-
raju uzrocima ve samo ukazuju na posljedice. Pod uzroci-
ma mislimo na razloge zbog kojih je sistem takav jeste. I
na raspravu o pitanju moe li biti drugaiji. Tvrdimo da ne
moe. Neefikasan politiki sistem je takoe posljedica do-
minacije nacionalizma. Prvo, ustavom i zakonom su mora-
li biti predvieni mehanizmi za spreavanje preglasavanja
i dominacije. U uslovima dominacije nacionalno iskljuivih
ideologija i nacionalnih politikih elita koje su se koliko do
jue borile na ivot i smrt za osvajanje to veeg komada
teritorije, nema vanijeg politikog i ustavnog cilja od pru-
anja institucionalnih garancija za punu ravnopravnost tri
naroda. U tome se, meutim, nije uspjelo do kraja. Drugo,
ak i savrene institucije ne mogu funkcionisati efikasno
ako nosioci vlasti, a to su nacionalne politike elite, nisu
spremni da postignu kompromis o osnovnim pitanjima
postojanja i funkcionisanja drave. Problem je, dakle, u no-
siocima politike i ekonomske moi, a ne u multietnikom
karakteru drutva ili u komplikovanosti politikog sistema
kao takvog.
Na koncu, ako se u Bosni i Hercegovini uopte moe go-
voriti o bilo kakvoj demokratiji, ne moemo je oznaiti dru-
gaije nego kao formalnu i elitistiku. U politikom ivotu
uestvuju samo politike elite. Graanima je onemogue-
no bilo kakvo djelotvorno uee u procesima odluivanja.
Ustavi Bosne i Hercegovine i Federacije Bosne i Hercegovi-
ne ne ureuju neposrednu demokratiju ak ni formalno-
pravno. Ustav Republike Srpske je garantuje, postoji ak i
zakon koji je detaljnije ureuje, ali se niko ne sjea da su
se graani poslije rata izjanjavali neposredno o bilo kom
pitanju. Civilno drutvo je tako slabo da ne postoje interes-
ne organizacije koje bi bile voljne i sposobne da vre priti-
sak na politike elite. Stoga se moe rei da su ove druge
faktiki neodgovorne, da tokom mandata mogu voditi po-
litiku po svojoj volji i u skladu sa svojim interesima, a da se
nijednog trenutka nee postaviti pitanje njihove odgovor-
nosti.
Budui da su izbori legalni nezavisno od izborne apsti-
nencije, koja se, po zvaninim podacima Centralne izbor-
ne komisije Bosne i Hercegovine, kree izmeu 45 i 50%,
moe se opravdano postaviti pitanje legitimnosti nosilaca
vlasti na svim nivoima. Ko za sebe moe tvrditi da je legi-
timan predstavnik graana, ako je za njega glasalo, u naj-
boljem sluaju, 50% od 50% onih koji su glasali, dakle
25% graana?
Graanin je sveden na mini-graanina i na jednodimen-
zionalnog ovjeka, jer nacionalne ideologije istiu u prvi
plan samo jednu vrstu drutvenih podjela - podjelu na na-
cije. Iako svaki pojedinac pripada razliitim drutvenim gru-
pama (klasama, slojevima, profesijama, vjerskim grupama,
interesnim grupama, ideoloko-politikim organizacijama,
itd.), apsolutizuje se samo jedna njegova uloga - kao pri-
padnika srpskog, hrvatskog ili bonjakog naroda, koji tre-
ba da slijedi svoje nacionalne lidere. Ako je neko, na pri-
mjer, Srbin, onda on mora biti lan srpskog sindikata, srp-
ske politike stranke (liberalne, socijaldemokratske ili neke
tree), srpskog kulturno-umjetnikog drutva, itd. Isto vai
za Hrvate i Bonjake. Nacionalna pripadnost je obogotvo-
rena, a iza njenog uzdizanja se kriju interesi one drutve-
Baarija,
Sarajevo
31
ne grupe koja je tokom rata koncentrisala cjelokupnu dru-
tvenu mo u svojim rukama - politike elite i ratno-porat-
nih profitera. Poto je svaka nacija unutar sebe klasno i in-
teresno podijeljena, nova vladajua klasa koristi nacional-
na osjeanja, strahove i posljedice rata da svoje klasne in-
terese proglasi nacionalnim interesima. Tako je nacionalni
interes ono to proglasi par procenata Hrvata, Bonjaka i
Srba. Demokratija je satrvena u korijenu i pretvorena u et-
nokratiju.
b) Ekonomski sistem
Na ekonomskom planu, tranzicija je znaila prelazak u
neoliberalni kapitalizam periferije. Jugoslovenska ekono-
mija se ve 80-ih godina XX vijeka nalazila u dubokoj krizi,
iz koje politika elita nije vidjela izlaz. Ipak, u poreenju sa
onim to se ekonomiji dogodilo nakon poetka tranzicije,
sve do danas, kriza iz 80-ih godina izgleda kao nedostian
ekonomski ideal. Tranzicija je na ekonomskom planu ima-
la za cilj da uvede ekonomski sistem zasnovan na trinoj
privredi i kapitalistikoj privatnoj svojini. Poto je dananja
ekonomija snano globalizovana, sa ogromnim razlikama
izmeu nacionalnih ekonomija, takva orijentacija je nuno
znaila da e bosanskohercegovaka ekonomija na global-
nom planu igrati ulogu privjeska najrazvijenijih kapitalisti-
kih ekonomija, kao trite za zapadne robe koje se ne mo-
gu potroiti na zapadnim prezasienim tritima i kao iz-
vor jeftine radne snage. Takva orijentacija je uslovila od-
sustvo bilo kakve ekonomske politike u poslijeratnom pe-
riodu, jer je insistiranje na tranziciji u neoliberalni kapitali-
zam nespojivo sa samostalnom ekonomskom politikom.
Domae politike elite savreno igraju ulogu koja im je na-
mijenjena na globalnom nivou i tu nikakvi programi eko-
nomskog oporavka ne mogu nita promijeniti.
Drugi razlog zbog kojeg nije izgledno da se u bliskoj bu-
dunosti oekuje promjena na ovom planu je odsustvo
drugog tasa na vagi, odnosno one drutvene snage koja
bi vrila pritisak na vlade da vode razvojnu i socijalnu eko-
nomsku politiku. Svugdje na Zapadu ulogu tog tasa igra
radniki pokret, nekad sa vie a nekad sa manje uspjeha,
ali je on jedina drutvena snaga sposobna da utie, mada
nikad dominantno, na oblikovanje ekonomske politike. Na
koncu, uveni tripartitni pregovori sindikata, vlade i poslo-
davaca nikad ne slue samo tome da se utvrde uslovi rada,
ve i da se, barem ogranieno, utie na vladinu ekonomsku
i socijalnu politiku. Kod nas nema vanparlamentarnog pri-
tiska na vlade, tako da one mogu voditi ekonomsku i soci-
jalnu politiku u interesu uskog kruga ljudi.
Bosanskohercegovaka ekonomija je doivjela sunovrat
u svakom pogledu. Ona je izrazito uvozno orijentisana, ak
i kad su u pitanju robe koje se proizvode ili se mogu proiz-
voditi u Bosni i Hercegovini. Drava u tom pogledu ne pos-
tavlja bilo kakva ogranienja i ne titi domau proizvodnju.
Uvoz je 2009. godine bio tano dva puta vei od izvoza
(8,8 : 4,4 mlrd. dolara),
15
dok je 2010. godine izvoz bio 7 a
uvoz 13 mlrd. KM.
16
Oigledno je da ovakva orijentacija od-
govara i dravi i privatnom kapitalu. Ulaganja u proizvod-
nju bi morala biti vea, ona su rizinija i daju profit tek na
dui rok. Lake je i jednostavnije investirati u trgovinu. Dr-
ava ne mora da brine zbog toga, jer Evropskoj uniji takoe
odgovara ova orijentacija, a u samoj zemlji nema nikoga ko
bi zahtijevao suprotnu ekonomsku orijentaciju.
Zaduenost Bosne i Hercegovine je krajem 2010. godi-
ne iznosila 6,3 mlrd. KM, od ega 4,3 mlrd. KM otpada na
dug napravljen po okonanju rata. Poreenja radi, drava
je krajem 2004. godine bila zaduena 4 mlrd. KM.
17
Jugo-
slavija je do 1973. godine bila zaduena svega 4,6 mlrd.
dolara, a do tog perioda je postigla izuzetan razvoj. Do
1980. godine, izmeu ostalog i kao rezultat svjetske naft-
ne krize i porasta kamatnih stopa (u SAD) sa 5,5 na
16,8%, zaduenost je porasla na oko 20 mlrd. dolara.
18
Sve jugoslovenske zemlje su 2009. godine bile zaduene
oko 155 mlrd. dolara, a ekonomski su nazadovale. Zadu-
enost je, dakle, skoro osam puta vea, a ekonomski rezul-
tati su znatno slabiji nego 1990. godine. Kako istiu eko-
nomski strunjaci, razvijene zemlje EU putem zaduivanja
i platnog deficita prebacuju teret krize na nerazvijene.
19
Kriza je, dakle, sistemska.
Prema Agenciji za statistiku Bosne i Hercegovine, stopa
nezaposlenosti je sa 24% 2009. poveana na 27% u
2010. godini. Prema drugom kriteriju, stopa nezaposle-
nosti se penje do fantastinih 46%.
20
Ovaj podatak uzima
za osnov formalni kriterij - broj lica prijavljenih zavodima za
zapoljavanje. Razlika izmeu ova dva procenta ukazuje
na visok nivo sive ekonomije - znatan broj ljudi radi na cr-
no iako se vode kao nezaposleni. Time gube drava i rad-
nici, a dobijaju privatni vlasnici, jer je rad na crno zastup-
ljen uglavnom u privatnom sektoru. Sindikalne organizaci-
je skoro ne postoje u privatnom sektoru. Inspekcije rada
ne funkcioniu. Privatni vlasnici tede znatna sredstva
upoljavajui radnike na crno. Radnici se tome ne mogu
oduprijeti jer nisu sindikalno organizovani, to je i teko
postii, poto znatan broj njih radi u malim preduzeima,
a velika rezervna armija rada predstavlja prijetnju zaposle-
nim radnicima koji se bune. Sindikalna borba protiv rada
na crno u pojedinim privatnim preduzeima ne moe da-
ti rezultata. Neophodna je koordinirana akcija na nivou en-
titeta, odnosno organizovan pritisak sindikalnih centrala
na entitetske vlade. Kako toga nema, vlade niim nisu pri-
morane da se bore protiv rada na crno. Slino je sa si-
vom ekonomijom u cjelini. Prema podacima iz 2008. godi-
ne, siva ekonomija je iznosila 6,5 milijardi KM.
21
Radi se o
novcu na koji se ne plaa skoro 1,3 milijarde KM poreza i
doprinosa, u situaciji kad su ukupni javni prihodi u dravi
iznosili 11 milijardi KM.
Bosna i Hercegovina je u periodu poslije Drugog svjet-
skog rata zabiljeila najbri i najsveobuhvatniji razvoj u svo-
joj istoriji. Za etrdeset godina, drutveni proizvod je pove-
an sedam puta, broj zaposlenih pet puta, a u industriji
osam puta. Drutveni proizvod je godinje u prosjeku ras-
tao po stopi od 5,2%, zbog ega se moe rei da je priv-
reda tokom itavog perioda imala brz razvoj. Industrija je
u drutvenom proizvodu uestvovala sa preko 50%, za
razliku od 13% odmah nakon Drugog svjetskog rata.
22
Za
razliku od izuzetno brzog rasta socijalistike ekonomije, re-
alna stopa rasta bruto drutvenog proizvoda u Bosni i Her-
cegovini iznosila je 2006. godine 6%, 2007. godine 6,2%,
2008. 5,7%, 2009. godine -3%, a 2010. godine 0,9%.
23
Privatizacija je okosnica procesa tranzicije. Iako se spro-
vodi od okonanja rata, jo uvijek nije dovrena. Budui da
proces ve dugo traje i da je odmakao, mogu se izvesti
zakljuci o posljedicama: poveavanje klasnih i imovinskih
razlika;
24
definitivno uobliavanje klase nove buroazije ko-
ja u svom vlasnitvu koncentrie ekonomske resurse; sim-
bioza i djelimina personalna identifikacija politike elite i
nove buroazije; legalizacija ratnog profiterstva kroz
proces privatizacije; unitavanje drutvenog bogatstva ko-
je je drava prvo nacionalizovala, a potom privatizovala;
korupcija; masovno otputanje radnika u privatizovanim
32
preduzeima; nepotovanje kupoprodajnih ugovora od
strane privatnih vlasnika; krenje radnikih prava u privati-
zovanim preduzeima.
Privatizacijom su se okoristili vlasnici privatnog kapitala,
domai i strani, pogotovo u bankarskom sektoru, i politi-
ka elita. Svi ostali, pogotovo radnika klasa, imali su samo
tete od nje. Revizija privatizacije, o kojoj se esto govori,
pogotovo u vrijeme izborne kampanje, nije mogua. Priva-
tizacija je jedan od oblika prvobitne akumulacije kapitala.
Ona treba da dovede do preraspodjele drutvenog bogat-
stva, a time i drutvene moi. Odvija se u uslovima izrazi-
te neravnotee drutvenih snaga, kad je radnika klasa, ra-
tujui, osiromaila i ostala bez svojih organizacija, dok su
se politika elita i razni kriminalni tipovi, koristei se patri-
otskom retorikom i nacionalistikom homogenizacijom,
naprasno obogatili. Nakon rata nisu postojale autonomne
radnike organizacije koje bi mogle uticati na tok privati-
zacije makar u maloj mjeri. Stoga je oekivanje da e pri-
vatizacija biti izvrena na zakonit nain predstavljalo najte-
u zabludu.
Privatizacija certifikatima odnosno vauerima predstav-
ljala je samo pogodan nain pljakanja drutvenog bogat-
stva. Svi su postali ponosni vlasnici certifikata i vauera, ko-
jim su mogli uestvovati u kupovini dravnog kapitala. Po-
kazalo se da je to za ogromnu veinu bio bezvrijedan pa-
pir, jer ljudi na ivici egzistencije, bez ikakvih informacija o
poslovnim kretanjima i u strahu za sutranjicu, nisu mogli
djelotvorno uestvovati u procesu privatizacije, pa su es-
to prodavali svoje akcije za nekoliko procenata njihove vri-
jednosti. Vaueri u RS i certifikati u FBiH su esto otkuplji-
vani nelegalno i ispod trine vrijednosti. Privatizacija je
esto sluila samo tome da novi vlasnici preduzea dou
do skupih i atraktivnih lokacija na kojima su se preduzea
nalazila, potom ih zatvarajui i otputajui radnike.
Prema stanju iz novembra 2008. godine, od priblino
8,3 mlrd. KM dravnog kapitala namijenjenog za privatiza-
ciju u Republici Srpskoj, privatizovano je 5,6 mlrd. KM ili
68,5%. U Federaciji Bosne i Hercegovine je do 2006. godi-
ne metodom tendera privatizovano 600 preduzea, nomi-
nalne vrijednosti 1,53 mlrd. KM, ija cijena je iznosila 782
mil. KM.
25
Uprkos tome to je privatizacija neupitna orijentacija svih
politikih elita u Bosni i Hercegovini, ona se odvija relativno
sporo. Stoga je jo znaajan dio kapitala u vlasnitvu dra-
ve. U Federaciji BiH je do kraja 2007. godine privatizovano
52% dravnog kapitala, a u Republici Srpskoj oko 2/3.
26
Pi-
tanje upravljanja dravnim kapitalom je vrlo vano, pogoto-
vo to mnoga preduzea u dravnom vlasnitvu posluju s
gubitkom, pa se u javnosti, uprkos tome to je miljenje o
procesu privatizacije izuzetno negativno, uvruje uvjere-
nje da je privatizacija dravnog kapitala neizbjena. Politi-
ka elita se priprema i na privatizaciju preostalog dravnog
kapitala. Da bi to to lake opravdala, u situaciji kad je oi-
gledno da je privatizacija kao proces doivjela krah, mora
se nekako opravdati. Kako, na primjer, opravdati privatiza-
ciju telekomunikacija ili elektroprivrede, zlatnih rudnika
nae propale ekonomije, ako se zna da od privatizacije ni-
su imali koristi ni ekonomija ni graani, a ponajmanje rad-
nici? Jedini nain je da se dravna svojina prikae kao nee-
fikasna. Dok se to ini i dravna preduzea pripremaju za
privatizaciju, sistematski se umanjuje njihova vrijednost, pri-
padnici politikih stranaka koji su postavljeni na upravljake
pozicije obezbjeuju kapital za sebe i svoje poslovne part-
nere, a donacije za svoje politike stranke.
Problem nije u dravnoj svojini kao takvoj, ve u nainu
na koji se njome upravlja i cilju koji ele postii oni koji njo-
me upravljaju. Ako politike elite tee totalnoj privatizaciji,
dravnu svojinu e posmatrati kao neto privremeno i ne-
e biti zainteresovane da obezbijede ekonomsku efikas-
nost dravnih preduzea. One, naravno, imaju mnogo raz-
loga da na negativan nain budu zainteresovane za drav-
na preduzea: radi se o preduzeima u kojima je koncen-
trisano znaajno bogatstvo; u pitanju su posljednja velika
preduzea koja treba unititi, budui da se, za razliku od
socijalistikog perioda, kao i orijentacije na Zapadu, kod
nas proteira filozofija malih i srednjih preduzea; sindi-
kalne organizacije su suvie slabe da kontroliu poslovanje
ovih preduzea; radnici ne uestvuju u upravljanju drav-
nim preduzeima; opozicija nije zainteresovana da se zala-
e za njihovu zatitu od obezvreivanja i privatizacije, jer
zagovara istu neoliberalnu politiku; pravosudni organi nisu
nezavisni, samim tim ni sposobni, a ni zainteresovani, da
ispituju i sankcioniu sluajeve nezakonitog postupanja u
ovim preduzeima i u vezi s njima.
Dravna intervencija u privredi, ukljuujui djeliminu na-
cionalizaciju, spasila je kapitalizam poslije velike ekonom-
ske krize 1929-1933. godine, pogotovo poslije Drugog
svjetskog rata. Tada se pokazalo da dravna preduzea
mogu biti itekako efikasna i korisna u privredi, ak i neop-
hodna. Samo, tad su bili ispunjeni izvjesni uslovi: drava je
htjela i morala da vodi aktivnu ekonomsku politiku, uklju-
ujui nacionalizaciju itavih grana industrije; snaan rad-
niki pokret, ukljuujui sindikate u dravnim preduzei-
ma, vrio je pritisak na dravu i upravu ovih preduzea da
upravljaju dravnom imovinom zakonito i ekonomski ra-
cionalno; dravna svojina je trebala doprinijeti ekonomskoj
stabilizaciji i izgradnji tzv. socijalne drave, to znai da ni-
je a priori posmatrana kao neto negativno; radnici su ue-
stvovali u upravljanju preduzeima, iako, naravno, nisu bi-
li ravnopravni u tom procesu.
Orijentacija na mala i srednja preduzea, koja nau priv-
redu dovodi u kolonijalan poloaj,
27
iskljuuje potrebu za
postojanjem velikih dravnih sistema kao pokretaa eko-
nomskog ivota. Treba promijeniti tu osnovnu postavku
ekonomske politike. Dravna imovina se posmatra kao
neto privremeno, to e ubrzo biti privatizovano, a dok je
tu, slui za bogaenje partijskih izaslanika i namjetenje nji-
hovih roaka, prijatelja, ljubavnica i sl. Treba odustati od
privatizacije dravnih preduzea. Radnici nemaju nikakav
uticaj na poslovanje preduzea. Treba im omoguiti da
uestvuju u upravljanju, kroz lanstvo u upravnim i nadzor-
nim odborima. Sindikalne organizacije su nijemi posmatra-
i korupcije i pljake. Treba im dati pravo kontrole nad
poslovanjem preduzea i uiniti organizacijom koja e se
protiviti privatizaciji dravnih preduzea.
Umjesto zakljuka
Tranzicija nije dala nijedan pozitivan rezultat u Bosni i
Hercegovini. Takvo stanje traje ve dvadeset godina, upr-
kos tome to su se sve politike stranke izmijenjale na vlas-
ti. Stoga su nacionalne politike elite primorane da neka-
ko opravdaju svoje neuspjehe. One koriste oproban recept
za sve loe, krive druge nacije. Taj scenario je ve vien u
jugoslovenskoj krizi i dao je katastrofalne rezultate. Iste
takve rezultate je dao u Bosni i Hercegovini i daje ih jo uvi-
jek, sada, na sreu, bez krvi. Kada penzioneri u Republici
Srpskoj nemaju penzija, za to nije kriva vladina neoliberal-
na politika, nego fond penzijsko-invalidskog osiguranja
33
drugog entiteta, koji je navodno duan ogroman novac
fondu Republike Srpske. Kad nema novca u budetu, za
jedne je kriv dravni sistem indirektnog oporezivanja, koji
prazni entitetske budete, a za druge je kriva podjela dr-
ave na entitete, jer drava nema dovoljna novca.
Dakle, uvijek su krivi oni drugi i trei i uvijek postoje po-
litiki uzroci krize. Vladajue elite predstavljaju sebe kao
nedune. Njihova ekonomska politika nikad ne moe biti
uzrok krize. Nikad nije kriva vladajua klasa jedne nacije,
nego je kriva itava druga nacija, koja se predstavlja nepri-
jateljskom. Tvrdi se da e borba za savladavanje krize biti
laka kad drava bude uinjena efikasnijom i jednostavni-
jom. A kako ustavne reforme koja to treba da obezbijedi
nema, borba protiv krize se odlae za neodreeno vrije-
me. Tvrdi se da e biti manje korupcije kad pravosue bu-
de nezavisno. Onda se zaponu rasprave o strukturalnoj
reformi pravosua, koje takoe jo nema, tako da se pro-
duava vijek korupcije. Istovremeno se amnestiraju krupni
kapital i politike elite od svake odgovornosti za korupciju,
jer bi se oni, jadni, borili protiv nje, ali ne mogu kad je pra-
vosue korumpirano, uz to i loe organizovano.
Narod ve odavno ne vjeruje u ove prie. Drutveni sis-
tem je truo. Vjetaki se odrava u ivotu, jer ga podra-
vaju stranci i nema ko da ga zamijeni nekim boljim. Zasad.
1 U trenutku kad je trebalo ponuditi program izlaska iz politike kri-
ze, vladajua partija je bila potpuno podijeljena. Njeni lanovi su
imali razliita miljenja kako o nainu izlaska iz drutvene krize, ta-
ko i o reformisanju vlastite partije. Na primjer, 52 % lanova SKBiH
je smatralo da odluivanje u SKJ treba da bude zasnovano na prin-
cipu veinskog odluivanja a ne konsenzusa. Dok je 51 % lanova
zagovaralo da pokrajine ne treba da budu direktno predstavljene u
organima federacije, ostali su zagovarali suprotno rjeenje. Slove-
naki program ekonomskih i politikih reformi bio je neto popular-
niji od srpskog (37 % : 24 %, kad je u pitanju program ekonomskih
reformi, odnosno 22 % : 14 %, kad su u pitanju politike reforme).
Rukovodstvo SKBiH pritom nije nudilo bilo kakav vlastiti program re-
formi. (Dejan Jovi: Jugoslavija: drava koja je odumrla, Prometej,
Zagreb, 2003, str. 463-467)
2 Suad Arnautovi, nav. djelo, str. 49
3 Nakon izbora su zabiljeene brojne albe multietnikih stranaka
zbog zloupotrebe vjerskih osjeanja biraa u interesu nacionalnih
stranaka, na ta Republika izborna komisija uglavnom nije reago-
vala. (vid. Suad Arnautovi, nav. djelo, str. 143-146)
4 Izvreni su u atmosferi masovnog kolektivnog ksenofobijskog stra-
ha, a, zna se, svaka, posebno ova vrsta straha i sloboda u miljenju,
odluivanju i izboru - nespojivi su. Nisu bili ni stvarno demokratski
budui da se izborna kampanja vodila, uz neskrivenu asistenciju eta-
bliranih struktura vjerskih zajednica - tih, inae, za svakodnevnu ma-
sovnu svijest, neprikosnovenih autoriteta moi i uticaja ne samo u
vjerskim stvarima, gdje je to prirodno i sasvim razumljivo, nego, po-
kazalo se, i u politikim orijentacijama i partijskim preferencijama -
na pervertiranoj, zastraujuoj politici apsolutne nacionalne homo-
genizacije, a, pri tome, pluralne opcije, te autentine indikacije de-
mokratskog ethosa - unutar masovnim strahovima monocentrira-
nih naroda-nacija - snanim su sredstvima manipulacije, uveliko se u
tome uspijevalo, kompromitirane i diskreditirane kao nacionalna iz-
daja. (Esad Zgodi, Vladavina konsenzusom, BZK Preporod, Sa-
rajevo, 2006, str. 241-242)
5 Suad Arnautovi, nav. djelo, str. 9
6 Milovan ilas i Nadeda Gae, Bonjak Adil Zulfikarpai, Bonjaki
institut , Globus, Zrich , Zagreb, 1995, str. 146-147.
7 Da je to tako, potvruju sljedei podaci: Alija Izetbegovi i Fikret Ab-
di, kandidati SDA za lanove Predsjednitva BiH, dobili su 61 % gla-
sova od ukupnog broja biraa upisanih u birake spiskove; Biljana
Plavi i Nikola Koljevi dobili su 36 % glasova od ukupnog broja bi-
raa; Franjo Boras i Stjepan Kljui dobili su 28 % glasova. Birai su
mogli glasati za jednog ili vie kandidata za lana Predsjednitva.
Ovakvi rezultati bili bi nemogui da nije postojao dogovor SDA, SDS
i HDZ da njihovi glasai glasaju ne samo za kandidate svoje stran-
ke, ve i za kandidate druge dvije nacionalne stranke, jer je svaki bi-
ra mogao glasati najmanje za jednog a najvie za sedam kandida-
ta. Na ovim izborima je glasalo 2,3 miliona biraa, a svi kandidati
zajedno dobili su 9,5 miliona glasova. (Suad Arnautovi, nav. djelo,
str. 103-104)
8 Taj uspon nacionalizma moe se objasniti fenomenom nacionalis-
tikog preobraanja ekonomskih ili politikih frustracija. (Ksavije
Bugarel: Bosna: anatomija rata, Fabrika knjiga, Beograd, 2004, str.
67)
9 Kako se za vreme 1980-ih produbljivala ekonomska kriza i kako je
legitimnost politikih elita bila dovedena u pitanje, tendencija gor-
njih ealona da etniciziraju sve socijalne konflikte postajala je sve
vidljivija (Schierup, 1991: 122; slino: Kellas, 1991: 114-116). (pre-
ma: Vladimir Goati, Politike elite, graanski rat i raspad SFRJ, Re-
publika, br. 147, 1-15. septembar 1996, Beograd,
http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/96/147/in-
dex.html)
10 Etnike su tenzije bile na vrijeme spreavane a elita je bila (pre)os-
jetljiva (ako se moe biti preosjetljiv) na svaki nacionalizam koji bi
mogao prerasti u otvoreni konflikt meu graanima. (Dejan Jovi:
Jugoslavija drava koja je odumrla, Prometej, Zagreb, 2003, str. 41)
11 Ivo Lui, Bosna i Hercegovina od prvih izbora do meunarodnog
priznanja, Status, Mostar, broj 12, zima 2007, str. 191
12 O ovome vie u Mirjana Kasapovi, Bosna i Hercegovina: podijelje-
no drutvo i nestabilna drava, Politika kultura, Zagreb, 2005.
13Prema podacima iz 1997. godine, u evropskim zemljama je bilo 1,2
miliona izbjeglica iz Bosne i Hercegovine, od kojih 307.000 Hrvata,
609.000 Bonjaka, 300.000 Srba i 4.000 Ostalih. (Ante F. Marko-
ti, Ratni uinci na promjene u broju stanovnika Bosne i Hercegovi-
ne i Hrvatske 1991. - 1998, Drutvena istraivanja, Vol.8 No.5-6
(43-44) Prosinac 1999.)
14 Ovi podaci su objavljeni na
http://www.poskok.info/index.php?option=com.content&task=vi-
ew&id=27524. Kao i svi drugi podaci o ovom pitanju, i oni su ne-
pouzdani, jer procjena nacionalne strukture stanovnitva se ne vri
na osnovu pouzdanih mjerila, a esto je i politiki uslovljena. U sva-
kom sluaju, stvarno stanje nije bitno drugaije od ovdje prikaza-
nog.
15 Aleksa Milojevi, Program oporavka i napretka Republike Srpske,
Ekonomski institut, Bijeljina, 2010, str. 34
16 Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine,http://www.bhas.ba/
17 Stanje spoljnog duga sektora vlade BiH, Internet prezentacija Cen-
tralne banke Bosne i Hercegovine,
http://cbbh.ba/gfs.php?id=31&lang=sr&table=vanjski_dug
18 Dejan Jovi, nav. djelo, str. 223
19 Aleksa Milojevi, nav. djelo, str. 34
20 Registrovana nezaposlenost u maju 2011. godine je iznosila oko
526.000 lica, dok radnu snagu ini 1,1 milion lica (Agencija za sta-
tistiku Bosne i Hercegovine, http://www.bhas.ba/saopste-
nja/2011/NEZ_2010M05_001_01_BH.pdf). U Bosni i Hercegovini
je 2008. godine bilo registrovano 480.000 nezaposlenih, dok je pre-
ma Anketi o radnoj snazi, koju je sprovela Agencija za statistiku Bos-
ne i Hercegovine, nezaposlenih oko 270.000 (Rajko Toma, Siva
ekonomija u Bosni i Hercegovini, Fridrih Ebert Stiftung, Banja Luka,
2009, str. 21, http://www.fes.ba/publikacije/200910-SIVA-EKO-
NOMIJA-U-BOSNI-I-HERCEGOVINI_TOMAS.pdf).
21 Isto, str. 28
22 Bajro Goli, Bosanskohercegovaka ekonomija od ZAVNOBiH-a do
Daytona, http://www.anubih.ba/speceditions/socialspecedi-
tions/fulltext/social37/GolicBajro.pdf
23 Internet prezentacija Centralne banke Bosne i Hercegovine,
http://www.cbbh.ba/index.php?id=32&lang=sr. Realan bruto dru-
tveni proizvod Republike Srpske iznosio je 2010. godine 1,7 mlrd.
KM, to je 2,6 puta manje od inostranih obaveza (platnog deficita
i inostranih kredita). O pogrenom raunjanju bruto drutvenog
proizvoda: Aleksa Milojevi, nav. djelo, str. 78-92.
24 Prema najee navoenim podacima, siromatvo u Bosni i Herce-
govini se kree oko 20 % (oko 700.000 ljudi ivi ispod linije siro-
matva), dok 48 % stanovnitva ivi na ivici siromatva. Oko 60 %
penzionera ivi u ekstremnom siromatvu, a 20.000 ljudi dnevno
dobija jedan obrok u narodnim kuhinjama. (Podaci Komisije Prav-
da i mir, http://www.vijesti.me/svijet/ekstremno-siromastvo-bih-
215-000-ljudi-prima-manje-150-eura-mjesecno-clanak-21062)
25 Privatizacija dravnog kapitala u Bosni i Hercegovini, Transparency
International u BiH, http://ti-bih.org/wp-con-
tent/uploads/2011/03/PRIVATIZACIJA_DRZAVNOG_KAPITA-
LA_U_BiH.pdf, str. 26-27
26 Isto, str. 36
27 Dok se nama preporuuje da razvoj zasnivamo na uveanju broja
malih i srednjih preduzea, kod razvijenih se uveava broj krupnih.
Broj multinacionalnih korporacija je porastao sa 7.000 (1970) na
50.000 (2000). (Aleksa Milojevi, nav. djelo, fn. 16, str. 59).
34
Slovenija me danas veoma podsea na porodicu vie
srednje klase, koja je sva srena nekako, na jedvite ja-
de, uspela da zakupi kabinu druge klase na najluksuz-
nijem i najsigurnijem prekookeanskom brodu na svetu.
Nije loe: imamo struju, grejanje, prozore, pristojne
leaje i hranu, ak moemo i da sluamo orkestar, dok
svira, i etamo po svom delu palube. Ali vidi vraga, od-
jedanput smo primetili: prekookeanski brod se zove
Titanik i ve je uplovio meu sante leda.
Kada smo se slovenaki komunisti sredinom osamde-
setih godina prologa veka poeli svesno pripremati za
neminovan silazak s monopola vlasti, pred oima nam
je bio model kapitalizma, kakav se razvio u skandinav-
skim dravama. U tadanjoj razvijenoj Evropi laburisti,
socijaldemokrati ili socijalisti su vladali skoro u svim
zemljama. Nadali smo se da emo ljudima u svojoj zem-
lji omoguiti novi ekonomski i civilizacijski zalet odusta-
jui od svog monopola vlasti, oslabaajui medije, poli-
tiko, sindikalno, versko i svako drugo civilno-drutveno
organizovanje. Shvatili smo da nam treba istinska pode-
la vlasti u parlamentarnoj demokratiji sa jakom prav-
nom i decentralizovanom dravom, sa socijalonom tr-
inom ekonomijom u kojoj e biti stvarne konkurencije
raznih oblika vlasnitva, jako radniko suupravljanje, ot-
voren prostor za inovativnost i ekonomsku ali i socijal-
nu inicijativu. Predviali smo zakonom propisano pra-
vo radnika na njihov poten udeo u profitu. Planirali
smo da e Slovenija ostati, ako ne odluno nesvrstana,
onda barem neutralna i nezavisna od bilo kog geopoli-
tikog bloka. U naem poslednjem programu, koji se
zvao Evropa sad, krajem 1989, predlaemo da Sloveni-
ja treba postati ekonomski razvijena, demokratska, ze-
lena zemlja, lanica demokratski preureene jugoslo-
venske konfederacije, punopravna lanica u socijalno
pravednoj, demokratski ureenoj EU.
Koliko se od toga to smo tada videli kao realan od-
govor na stranu ekonomsku, socijalnu i politiku krizu
socijalistike Jugoslavije obistinilo, a ta i kako je polo
potpuno drugaijim ili ak potpuno suprotnim pravci-
ma?
Na viepartijskim izborima, poetkom devedesetih
godina prolog veka, u svim bivim jugo republikama
pobedile su politike snage koje su imale nacionalisti-
ke programe preureivanja federacije ili nasilnom uni-
tarizacijom, ili nasilnim otcepljenjem sa prekrajanjem
granica. Sve su delile i skrivenu pretpostavku da u tran-
ziciji trebaju prerasti u novu, po mogunosti ponovo
venu, politiku i ekonomsku klasu unitarne federacije
ili pak svojih suverenih patuljastih drava.
Umesto u skandinavsku verziju socijalno demokrat-
skog kapitalizma sa socijalnim tritem, u Sloveniji smo
korak po korak krenuli u pravcu kapitalizma divljeg is-
toka u kome su se spojila i poela zahuktaviti tri veli-
ka procesa: globalizacija, tranzicija, i ujedinjavanje u EU
i ukljuivanje u NATO. Polet civilnoga drutva, slobodu
medija i politikog ivota, zajednikim snagama poste-
peno i sigurno su uguile novostvorene partije i njihove
lobistike grupe, koje su privatizovale drutvenu svojinu
i medije, a novac iz dravnih i optinskih budeta spret-
no usmeravale u svoje privatne depove. Stopa korup-
cije i organizovanog kriminala neprestano je rasla, a
pravna drava jaala je samo kada je u pitanju progon
sitnog kriminala i saobraajnih prekraja. Radnici godi-
nama ekaju na pravdu, dok se sve velike afere - proda-
ja oruja u balkanskim ratovima, graevinske afere,
afera Patria, bankroti firmi predvoenih nesposobnim
pekulativnim tajkunima, vuku godinama i ostaju bez
sudskih epiloga.
U tih 20 godina bitno se promenila i EU. U procesu
njenog proirivanja, nakon pada Berlinskog zida i SSSR,
socijaldemokrate su ili zamenili neoliberali, ili su se sa-
me socijaldemokrate dobrano preobrazili u neoliberale
- kao svi bivi komunisti svih bivih sovjetskih satelitskih
drava ili kao laburisti Tonyja Blaira, Schrderovi SPD u
Nemakoj, pa ak i Personovi SD u vedskoj. Vrlo slian
je bio i razvoj republikih organizacija SK u dravama
nastalim iz bive Jugoslavije. San o otvorenoj, naglo raz-
vijajuoj socijalno pravednoj udruenoj Evropi, sve vie
se pretvara u realnost Evrope tvrave, Evrope dveju br-
zina, Evrope u ekonomskoj i socjalnoj krizi, koja polako
i sigurno prelazi u politiku krizu. Dj vu?
Statistiki ured Republike Slovenije je za dvadestu go-
dinjicu nae samostalnosti izdao jednu veoma zanimlji-
vu malu publikaciju, nazvavi je: Sloveniji za 20. roen-
Rast na sipkom pesku:
sluaj Slovenija
dr. sc. Sonja Lokar
35
dan. Tu se moe veoma lepo iitati kako se za dvade-
set godina sve promenilo. Nije se sve promenilo na bo-
lje, niti se sve promenilo na gore. ak se vie promeni-
lo na bolje, nego na gore! Ali sve, to se promenilo na
bolje, stoji na sipkom pesku, ugroeno je neoliberal-
nom paradigmom razvojnog modela, koji sistematski
onemoguava odrivi razvoj!
Struktura privrede
Realni drutveni bruto proizvod je porastao za 73%,
ali se struktura privrede potpuno promenila. 1991
udeo poljoprivrede bio je 5.7 %, 2010 jo samo 2.4%.
Broj seljakih gazdinstava smanjio se za treinu, prose-
na povrina seoskog domainstva se poveala sa 4.5 na
6.4 ha, ekoloka domainstva sporo, ali ipak rastu.
2000 godine bilo ih je 600, danas ih je 2096, a samos-
nabdevanje hranom se naglo pogoralo. Od 2000 do
2010 samosnabdevenost Slovenije mesom spala je sa
92 na 83%, krompirom sa 83 na 63%, povrem na sa-
mo 35%, eerom sa 100% na 0%. Porasla je samo sa-
mosnabdevenost itaricama, sa 48 na 55%. Povrine
obradive zemlje opasno su se smanjile - za 17%.
Industrija i graevinarstvo inile su 44% , a danas sa-
mo jo 31% BDP, a udeo usluga sa 50% porastao je
na 67%. Gde su nekada bile jake tekstilne fabrike, fa-
brike obue i odee, Litostroj i Tam, Metalna, elezare,
fabrike posua i nametaja, danas stoje ogromni strani
i domai Merkatori i Tui, Spari, Hofferi i Leclerci. Od
nekadanje velike industrije ostali su nam Gorenje, Kr-
ka i Revoz. Slovenska neoliberalna elita je, umesto da
ga modernizuje i podigne na nivo zelene industrije,
praktino upropastila na realni sektor!
Produktivnost rada porasla je jo bre od realnog
BDP, za 77%, ali je zapoljavanje zaostajalo: stopa ak-
tivnosti stanovnitva je fluktuirala. 1991 u Sloveniji je ra-
dilo 972 hiljada ljudi, 1998 jo samo 881 hiljada, 2008,
989 hiljada, u picu prosperiteta, ali ve 2010 kriza je
oborila zaposlenost na 949 hiljada, a to je 2.4% manje
nego 1991. U Sloveniji je bilo 1991 godine 75.079, a u
junu 2011 ak 107.018 registrovano nezaposlenih lica,
7000 vie meu njima ima mukaraca nego ena, jer je
u zadnje dve godine propalo mnogo graevinskih pre-
duzea. Stopa anketne nezaposlenosti u jeku tranzicio-
ne krize 1995 godini bila je 9.1, u 2008 7.5, a danas je
11.5%.
Kuda je tokom 20 godina nestalo dvesto hiljada in-
dustrijskih radnika iz tajkuniziranih, netom upropate-
nih tvornica? Oko 100.000 njih je glavom bez obzira
pobeglo u penziju. Od 1991 do 2011 broj penzionera
sa ispunjenim uslovom starosti porastao je za 62%, a
njihove prosene penzije, koje su bile za 22% manje od
tadanje prosene plate, sada su za 35% manje od nje.
Ostatak je otiao u armadu rezervne radne snage, koja
je tokom dviju decenija neprestano fluktuirala.
Nain ivota
ak 92% ljudi u starosti od 25 do 65 godina govori
bar jedan strani jezik, engleski, njemaki ili jedan od je-
zika, koji su se razvili nakon raspada Jugoslavije. Izuzet-
no brzo se razvila i privatna upotreba raunara i inter-
neta. 1993 samo 11% domainstava imalo je raunar,
2008 49%. U prvoj etvrtini 2011 je bilo skoro 500.000
kablovskih prikljuaka za internet. 86% tih prikljuaka
se nalazi u domainstvima. Naglo se poveava broj lju-
di ukljuenih u sveivotno uenje. Prednjae ene. Na-
glo raste i broj ljudi koji pohaaju takozvani univerzitet
za treu ivotnu dob, sa 526 takvih studenata u 1991
poskoili smo na 4.944 u 2010.
U vremenima tranzicijske krize potpuno se promenio
stil radnog i privatnog ivota. Veina novih zaposlenja
36
su loe ili nikako socijalno osigurana, na kratko vreme.
Postotak stanova u privatnom vlasnitvu poskoio je s
visokih 69% u 1991 na ubitanih 92% u 2010. Broj so-
cijalnih stanova, koji bi reavali stambene probleme
mladih sa nesigurnim zaposlenjem ili otvoreno neza-
poslenih, skoro da i nema. Mladi bez stanova i sigurnog
zaposlenja su prestali da se ene. ene su naglo smanji-
le stopu raanja ili odloile raanje. Imali smo deset go-
dina negativnog rasta stanovnitva, tek nakon 2003
dolo je do malog baby booma, u kome se broj novo-
roene dece do 2010 postepeno popeo na 21.000, ko-
liki je bio i u 1991. godini. Staranje stanovnitva se na-
glo ubrzalo. Prosena starost ene u Sloveniji je 1991
bila 38 a u 2010 43 godina, mukarca 34 a u 2010
40 godina. Od 1991 do 2010 se je tako broj mladih
smanjio za 30 posto, a broj starijih od 65 godina pove-
ao za 56 posto. Jo bre je porastao broj starijih od 70
godina, za 74 posto.
Socijalna politika i obrazovanje
Slovenija je za tih dvadeset godina, bez obzira na po-
veavanje socijalnih razlika i stopa siromatva, ipak ne-
kako uspela ostati socijalna drava i drava sa relativno
visokom stopom jednakosti polova, malim socijalnim
razlikama i jednom od najniih stopa siromatva u EU.
Imamo najnii GINI koeficient u EU, 0.22. Raspon izme-
u porodica sa najveim i najmanjim prihodima kod nas
je 1:3.2, EU prosek je 1:4,9 a u Latviji naprimer, 1:7.3.
Ispod granice siromatva je nekada u socijalizmu bilo
3% stanovnitva, sada je taj postotak 11%. Evropski
prosek je 17%. Ostali pokazatelji te tvrdnje su sledei:
u radnoj snazi je skoro polovina zaposlenih enskog ro-
da, razlika izmeu muke i enske plate za rad jednake
vrednosti je 9%, dok je prosek u EU 17%. Solidan je
bio porast oekivane duine ivota, smanjene su razlike
u oekivanoj duini ivota izmeu mukaraca i ena,
smanjila se smrtnosti novoroenadi i djece u prvoj go-
dini ivota dostigavi najbolje evropske standarde, na-
predno zakonodavstvo, koje regulira slobodu raanja i
planiranje porodice, znatno je doprinelo opadanju bro-
ja abortusa, oevi su se konano poeli ozbiljnije baviti
svojom djecom; smanjio se broj saobraajnih nesrea sa
smrtnim ishodom, opao je broja samoubistava, povea-
li su se kapaciteti i dostupnost ustanova za djecu pred-
kolskog uzrasta, i domova za stare, kojih je u 1991 go-
dini bilo 53 a sada ih ima 69.
Ali se naa socijalna drava nije ouvala zbog demo-
kratski dogovorne i mudro sprovedene nuno potrebne
sistemske reforme, ve u seriji parcijalnih klasnih i ge-
neracijskih sukoba, u kojima su neoliberalne vladine ko-
alicije svih boja (desno-centristike, velike koalicije, levo-
centristike i otvoreno desne) kupovale socijalni mir, da
bi mogle iza kulisa dovriti privatizaciju druvenog vlas-
nitva i privatizovati i pljakati budetske rashode za
javne nabavke i investicije.
Tranzicijski talas visoke nezaposlenosti i pretnju jo
mnogo veeg socijalnog raslojavanja prevazili smo po-
veavanjem svih vrsta socijalnih transfera i zaduiva-
njem drave. Prvi su se punili prodajama drutvene imo-
vine i stranim sredstvima, to kreditima, to evropskim
pristupnim fondovima. Dravne investicije, bazirane na
zaduivanju, netom su otile u gradnju infrastrukture:
autoputeva, bolnica, kola, vladinih ureda, i u oprema-
nje vojske za NATO operacije.
Danas nema vie ni socijalistikog miraza, ni jeftinih,
pa moda uskoro ni skupih, stranih kredita. Konsolido-
vani bruto dug sektora drave je bio pred kraj 1994
ocenjen na 1.618 miliona EUR ili 18,7% BDP, a predkraj
godine 2010 na 13.704 miliona EUR ili 38,0% BDP.
Evropski socijalni fondovi tanje se i pretvaraju u poja-
seve spasa za velike finansijske evro bolesnike: Irsku,
Grku, a u redu ekaju i Portugal, panija, Italija. U pro-
maenim investicijama i finansijskim pekulacijama na-
gomilani dugovi tih zemalja prete da e pre ili kasnije
potopiti engleske, nemake, i francuske banke
Nove generacije su sve vie produavale kolovanje.
1991 procenat stanovnitva u starosti od 25 do 65 go-
dina sa zavrenom osnovnom kolom ili manje bio je
47%, danas je 18, sa srednjom kolom bio je 47%, sa-
da je 59%, sa viom ili visokom kolom bio je 12, a sa-
da je 23%. Tragedija je da je veina kolovanih ljudi ko-
lovana za pogrena zanimanja, sa stanovita potranje
na tritu rada, koje netom trai manje kvalifikovani rad
u trgovini, graevini ili turizmu, ili visokokvalifikovani i
usko specijalizovani tehniki kadar. Masovnu proizvod-
nju mlade inteligencije koju su formirale pravne, eko-
nomske i druge drutvene nauke, a u mnogo manjem
broju i medicinske i tehnike fakultete, uglavnom je za-
poslio javni sektor, gde se za dvadest godina broj za-
poslenih sa 112.000 u 1991 popeo na 158.000 u 2010,
a njihov udeo u strukturi zaposelnih podigao se sa 12
na 17%. Smanjivanjem ekonomske aktivnosti u Sloveni-
ji i padanjem realnog BDP zbog poslednje krize, mogu-
nosti zapoljavanja kolovanih mladih ljudi u realnom i
u javnom sektoru sa 2011 godinom potpuno su se zat-
vorile, a onima koji tu ve rade sledi otputanje ili bar
padanje plata i smanjivanje beneficija.
Tom najveem delu srednje klase, koja uveliko stvara
javno mnenje i raspoloenje, otvoreno preti ozbiljan
pad kupovne moi i socijalnog standarda. Ostaje neiz-
vesno da li e odmah krenuti putem velike drutvene
promene ka demokratskom socijalizmu, ili tek preko
faze prolaenja kroz tragikomediju faizama malih na-
cija, koji ve uveliko nude Hitleri iz moje ulice. Najvei je
problem da je ta klasa u mainstream politici izgubila po-
litku opciju u kojoj bi se mogla prepoznati, a u institu-
cijama, u kojima se sada nudi demokratija, u izborima,
partijama i parlamentu, vidi jo samo isprazne forme i
prazne ljuske. Ta klasa jo nije iznedrila alternativnu
politiku opciju, koja nee traiti samo promenu eko-
nomske nego i vrednosne, socijalne i politike paradig-
me.
Dr. Slavoj iek o istorijskom potencijalu dananjice,
u svojoj najnovijoj knjizi: Najpre kao tragedija, onda kao
farsa, prognozira, da je na redu: Pokuaj ponovo! Pro-
padni ponovo! Propadni bolje!
Dr. Sonja Lokar je istaknuta lijeva politiarka,
biva lanica Predsjednitva CK SK Slovenije i
slovenskog parlamenta za Socialne demokra-
te, te lanica Savjeta Novog Plamena.
37
Uvod
Odbijanje vladajue veine jednog drutva da se sui sa
traumama, ratovima i zloinima iz prolosti, nije nikakva
posebna balkanska specifinost. Velike socijalne katastro-
fe XX vijeka, posebno I i II svjetski rat, te najrazvijenije
zemlje svijeta, posebno Njemaka, Italija i Japan, prve su
upoznale ovaj zatamnjeni i teki istorijski kompleks. Pa
ipak, razmjere, dugotrajnost i snaga reenog odbijanja, u
naem, postjugoslovenskom i crnogorskom sluaju, ne-
posredno poslije kraja hladnog rata, sloma komunizma
(tj. dravnog socijalizma), i genocidnih ratova 1990-ih,
zasluuje podrobnije objanjenje.
O razmjerama, dugotrajnosti i snazi naeg odbijanja,
govore mnoge injenice. O nekima od njih bie rijei u ci-
jelom ovom tekstu. Na samom poetku, meutim, kao
ilustraciju, navodimo samo jednu, koju ve godinama re-
gistruju sva znaajnija ispitivanja javnog mnjenja, injeni-
cu, naime, da je u Crnoj Gori, svih ovih godina, pa i da-
nas, 2011, institucija koja uiva ubjedljivo najvee povje-
renje graana, Srpska pravoslavna crkva pod rukovod-
stvo mitropolita Amfilohija Radovia. Institucija koja je,
to svi vrlo dobro znamo, u ratovima 1990-ih, bila naj-
snanija podrka ratnom nacionalizmu Slobodana Milo-
evia i njegovim saradnicima-kriminalcima kakav je na
primjer bio eljko Ranjatovi-Arkan. Takoe, treba ima-
ti na umu da je mitropolit Amfilohije ve godinama poz-
nat po diskriminatorskoj retorici protiv pripadnika Crno-
gorske pravoslavne crkve. Ili, kako bi to slikovito kazala,
ona naa poznata narodna sentenca, ako lae koza
slubenih proevropskih retorika, ne lae rog nepromje-
njene ili veoma malo promjenjene masovne psihologije i
svijesti, kao i svijesti onih koji njome manipuliu radi poli-
tike koristi.
U tri odjeljka koji slijede, najprije emo izloiti nekoli-
ko najznaajnijih teorijskih ideja, zatim nekoliko najkrup-
nijih istorijskih faktora, najzad i nekoliko najkonkretnijih
oblika aktuelnog ispoljavanja, onog odbijanja, i one kon-
tralustracije, koja se na ovo odbijanje direktno nadove-
zuje. Sve u cilju ireg, dubljeg i boljeg razumjevanja i ob-
janjenja, ovog neobinog i sloenog fenomena. Za ne-
strpljivog, ali i za manje upuenog, itaoca ovog teksta,
meutim, na kraju ovog uvoda, slijedi jo samo jedna
kratka, veoma kratka naznaka, ovog razumjevanja i ob-
janjenja.
Naznaka o kojoj je rije, sastoji se od tri glavna poveza-
na elementa. Prvi je unikum ak i u najirim svjetskim raz-
merama, injenica, naime, da aktuelna crnogorska vlast
odnosno vladajua Demokratska partija socijalista (DPS),
nije doivjela izbornu, niti bilo kakvu drugu smjenu, ve
punih dvadeset godina, jo od svoje i nae nulte 1989.
DPS je naime kidnapovala sve dravne institucije i re-
surse da bi mogla da manipulie izborne procese u svoju
korist. Njeno rukovodstvo je uvijek bilo spremno da se pri-
lagodi svim dominantnim geopolitikim vjetrovima (kao
to je na primjer bio zapadni anti-miloeviki talas krajem
1990-tih) sa jedinim ciljem da se odri na vlasti kao i da
zadri svo svoje nelegalno steeno bogatstvo. Drugi je
blokada svakog pokuaja da se nakon ratova 1990-ih do-
nese bilo kakav pa makar i najblai Zakon o lustraciji. Blo-
kada koju sprovodi ova ista nesmjenjena vlast odnosno
vladajua partija. I to zato to bi upravo ona bila prva na
udaru jedne takve lustracije. Jer je, zajedno sa Socijalisti-
kom partijom Srbije (SPS) Slobodana Miloevia, bila pr-
va, i u onim stranim ratovima i zloinima 1990-ih. Na pri-
mjer, donedavni crnogorski premijer Milo ukanovi, ko-
ji je i sada neprikosnoveni predsjednik vladajue partije, je
bio premijer za vrijeme sramnog napada na Dubrovnik,
grad zatiene svjetske kulturne batine i turistiku ikonu
bive Jugoslavije. Treba se podsjetiti da je 22. oktobra
1991. godine ukanovi crnogorskom dnevnom listu
Pobjeda izjavio: Pohod na Dubrovnik je svrsishodan i
svako suprotno stanovite je izdajniko. I trei, koji zako-
nito proizilazi iz dva prethodna elementa, kontralustraci-
ja, krivini, politiki i svaki drugi progon, onih koji se u da-
nanjoj Crnoj Gori, principijelno, uporno i svakodnevno,
zalau za lustraciju i kanjavanje zloina. Progon koji spro-
vodi ista nepromjenjena vlast i vladajua partija. Ali, da
krenemo redom.
Knjige i ideje
Literatura, posebno filozofija, sociologija i psihologija
odbijanja, veoma je obimna, razgranata i raznorodna. Po
miljenju autora ovog teksta, meutim, posebno znaa-
jan, ako ne i najvei doprinos, rasvjetljavanju ovog zamra-
Crnogorska
kontralustracija
1
1991 - 2011.
prof. dr. Milan Popovi
doc. dr. Filip Kovaevi
enog fenomena, u prvoj polovini, a zatim i krajem XX vi-
jeka, dala su slijedea tri autora odnosno djela: Vilhelm
Rajh, Masovna psihologija faizma; Boris Buden, Kaptol-
ski kolodvor; i Mirjana Mioinovi, Nemo oiglednog.
Okolnost da prvi od ova tri autora odnosno djela, u osno-
vi, reflektuje veliku istorijsku traumu prednacistike Nje-
make, a druga dva veliku politiku dramu postjugoslo-
venskog raspada, naravno, nije ni malo sluajna.
Zasluga Vilhelma Rajha je u tome, to je ire, dublje i
bolje od ostalih, razotkrio i rasvjetlio dugotrajne drutve-
no-istorijske korjene, te masovne psiho-politike mehaniz-
me faizma, jer, recimo to odmah, i sasvim eksplicitno,
ovdje je, ipak, i prije svega, upravo o tome, odnosno o fa-
izmu rije. Ovaj njemaki frojdo-marksist, ija je ivotna
putanja bila jednako sloena i dramatina kao i njegovo
po mnogo emu osobeno i izuzetno nauno djelo, prvi je
koji je tako uvjerljivo i jasno pokazao, kako sutina faiz-
ma nije u patolokoj linosti voe, niti u zloinakoj bru-
talnosti faistikih aparata, koliko god ovi sami po sebi bi-
li moni i monstruozni, nego u masovnosti odnosno u
masovnoj psihologiji faizma, kako i glasi naslov njego-
vog najpoznatijeg djela. I mada u traganjima za korjeni-
ma ove (samo)ubilake psihologije, nije zanemario ni kon-
tradikcije modernog mainskog odnosno industrijskog
drutva, Vilhelm Rajh je u svom djelu naglasak, ipak, sta-
vio na istoriju dueg trajanja, na viemilenijumsku repre-
sivnost patrijarhata, te na maligne uinke ovog dugovje-
kog istorijskog sistema, na masovnu psihologiju odnosno
psihopatologiju modernog ovjeka kao i na antagonisti-
ku sredinu koju stvara kapitalistiki ekonomski sistem, de-
formiui osnovne ljudske potrebe.
Tek nakon Vilhelma Rajha, moe da se razumije, i jed-
na, samo na prvi pogled zbunjujua, za sljedbenike dog-
matskog liberalizma i socijalizma ak okantna, a zapravo
izvanredno duboka i lucidna teza iz Kaptolskih kolodvora
Borisa Budena. To je ona kljuna tvrdnja odnosno argu-
mentacija ovog autora, da problem postjugoslovenskih
zemalja i populacija, posle razornih ratova 1990-ih, nije
toliko, pa ni uopte, u odsustvu znanja, svijesti, istine, su-
oavanja sa zloinima iz prolosti, kako se to uobiajeno
odnosno dogmatski, povrno i pogreno misli, nego u od-
sustvu neophodnih drutvenih, politikih i psiholokih
pretpostavki, da se znanje o kojem je re odri, to nika-
ko nije isto, a odluujue je vano za razumjevanje naeg
problema.
Sa konceptom odrivog znanja, kojeg dugujemo Borisu
Budenu, u diskurs smo uveli odnos znanja i moi, koji je
za rasvjetljavanje naeg problema, apsolutno krucijalan.
Ovaj koncept svojstven je samo drutvenim, ne i prirod-
nim fenomenima i naukama. Zbog toga, tehnokratski i
scijentokratski um, danas dominantan i u drutvenim nau-
kama, u ovoj stvari, najee, nita ne razumije. Drugai-
je reeno, to je upravo ono to vehementno i provokativ-
no, ali argumentovano i uvjerljivo, dokazuje i Boris Buden,
najvei dio populacije kod nas, pa i najvei dio onog dije-
la te populacije koji pokazuje onako jasne i jake, gotovo
kliniki izraene simptome odbijanja, zapravo, veoma do-
bro zna za poinjene ratne zloine, ali nema ni minimu-
ma drutvenih, politikih i psiholokih uslova, da to zna-
nje odri, ili, jo bolje, izdri (podsjetimo se jo jednom, u
Crnoj Gori je i danas na vlasti, ona ista partija, koja je na
vlasti bila i u vreme ratova 1990-ih), pa upravo zbog toga
i tako uporno trai odnosno nalazi spas u narkotikom
poricanju i bjekstvu od slobode (Erih From). Ovo insisti-
ranje na neznanju je naime elementarna injenica koju ot-
kriva psihoanaliza. Time je psihoanaliza ula u koliziju sa
tradicionalnom politikom filozofijom tj. onim Aristotelo-
vim svaki ovjek po prirodi eli da zna. U stvari, svaki
ovjek po prirodi eli da ne zna tj. ne eli da prihvati od-
govornost za svoje inove i njihove posljedice. Zbog toga
se i deava da vrlo esto ona utljiva veina stanovnit-
va podrava lidere koji im obeavaju lagan izlaz iz krize tj.
metod potiskivanja i zaboravljanja. Meutim, kao to je
tvrdio francuski psihoanalitiar ak Lakan, ono to nije
artikulisano u Simbolikom, vraa se u Stvarnom. Dru-
gim rijeima, ako traume nisu verbalizovane, ako nisu in-
tegrisane u znaenjski ili smisleni okvir, onda e se bol i
patnja koju one uzrokuju vratiti i biti motivacija za jo je-
dan ciklus traumatinog nasilja. Zato je strategija kontra-
lustracije koja se smiljeno provodi u Crnoj Gori od strane
vladajue politike elite jasna prijetnja za dugoronu poli-
tiku stabilnost.
Na drugu, suprotnu stranu odbijanja, ukazala je Mirja-
na Mioinovi, jedna od najobrazovanijih i najhrabrijih e-
na, intelektualki i graanki iz ovog djela svijeta, pored os-
talog i jedna od rijetkih, ako ne i jedina, koja je, u znak
protesta zbog granatiranja i razaranja Vukovara u jesen
1991., dala ostavku na mjesto profesora Beogradskog
univerziteta. Nemo oiglednog, kako glasi naslov njenog
djela, predstavlja, zapravo, obrnutu, inverznu stranu mo-
i odbijanja, a i jedna i druga, i nemo oiglednog, i mo
odbijanja, dakle, samo su krajnji izraz, iste one dubinske
veze, izmeu znanja i moi, odnosno neznanja i nemo-
i, bez ijeg razumjevanja i uvaavanja, svaki diskurs o su-
oavanju, istini i pomirenju, nuno zavrava kao neopros-
tiva naivnost, ili, jo gore, kao manipulativni i okrutni cini-
zam.
Istorija i politika
Drama odbijanja, koju smo upravo opisali, a koja je to-
liko karakteristina za dananju Crnu Goru, i ostale post-
jugoslovenske zemlje, dio je dvadesetgodinje drame
postkomunizma. Dvadesetgodinja drama postkomuniz-
ma, dio poluvjekovne drame komunizma. Poluvjekovna
drama komunizma, dio polumilenijumske drame moder-
nizma.
Polumilenijumska drama modernizma, dio desetmileni-
jumske drame neolita. Ovako bi mogli da idemo unazad,
kroz jo najmanje nekoliko velikih vremenskih godova,
sve do Velikog praska, poetka kosmosa, naeg najveeg
bia. Ipak, i ovoliko je bilo dovoljno, da naglasimo svu slo-
enost istorije, te sablasti koja traje ve deset hiljada go-
dina, kako je to slikovito formulisala slavna italijanska spi-
sateljica, Elza Morante.
Izvan ove strane desetmilenijumske sablasti, nije mo-
gue ak ni da se zamisli, a kamoli objasni, ni sva ona pro-
mjenljiva ali obnovljiva, nestabilna ali vitalna, domaa i
meunarodna, lokalna i globalna, drutvena i politika
mo, koja ve vjekovima i milenijumima, pa i ovjde i da-
nas, u naoj maloj, uskovitlanoj, dvadestgodinjoj drami
postkomunizma, zakonito uslovljava, proizvodi i oblikuje,
i onu nau dramu odbijanja, o kojoj je ve bilo rijei, i onu
38
39
nau dramu, tragediju i farsu kontralustracije, o kojoj e
jo biti rijei.
Nau domau, lokalnu mo i vlast, ve smo upoznali.
To je DPS, partija koja je u Crnoj Gori na vlasti, u kontinui-
tetu, bez prekida, ve punih dvadeset godina, plus i onih
pedeset godina, koliko je na vlasti bila njena jednopartij-
ska komunistika prethodnica, koja je i pored svega bila
manje korumpirana (njeni lideri nisu meu svoje bliske pri-
jatelje ubrajali lica sa interpolovih potjernica, kako to radi
predsjednik DPS-a Milo ukanovi), te koja je u tom po-
gledu rekorder ak i u najirim svjetskim razmjerama. Vi-
e je faktora koji objanjavaju ovakvu njenu izuzetnu du-
govjekost, ali su meu ovima tri najkrupnija i najvanija.
Prvi je istorijski u uem smislu rijei, injenica, naime, da
se ova partija, a slino i njena komunistika prethodnica,
u svojoj stvarnoj, realnoj, operativnoj moi i vlasti, cijelo
vreme, zapravo, veoma uspjeno oslanja(la) na desetmile-
nijumsku snagu (neo)patrijarhata, koji je, kao to znamo,
u Crnoj Gori, kao i u drugim slinim, nerazvijenim i zavis-
nim zemljama svjetske i evropske periferije, ouvan u ve-
oj mjeri nego u drugim delovima sveta. To je dakle te-
melj za masovnu psihologiju faizma o kojoj je govorio
Rajh. Drugi faktor, direktno se nadovezuje na prvi, i ogle-
da se u izuzetno uspjenoj, programskoj, koalicionoj i sva-
koj drugoj adaptibilnosti ove partije i vlasti, ak i ako zna-
mo da se ovaj njen zaista izuzetni partijski i politiki us-
pjeh, cijelo vrijeme odvija(o), na tetu opteg drutvenog
interesa i razvoja. Trei faktor je njena kolonizacija dr-
avnih institucija i (zlo)upotreba dravnih resursa kao ko-
rumptivnih mehanizama u izbornim procesima. Na pri-
mjer, mnogim potencijalnim biraima je dat ili obean po-
sao u dravnim institucijama, ako glasaju na pravi na-
in. Takoe, postoje indicije da je kupovina linih karata
onih koji bi glasali protiv vrlo rasprostranjen fenomen.
O jednom znaajnom, zapravo najznaajnijem koalicio-
nom partneru vladajue partije, bez kojeg ne moe da se
razumije noviji, postmiloevievski i postindipendistiki
politiki razvoj u Crnoj Gori, pa ni razvoj koji objanjava
ovu nau devijantnu kontralustraciju, bie neto vie rijei
u slijedeem odjeljku. Ovdje emo samo jo neto vrlo
kratko rei o onoj drugoj, meunarodnoj moi i vlasti, ko-
ja se cijelo vrijeme nekako dri po strani, kao da je manje
ukoliko i uopte vana, a zapravo je, za razumjevanje i
praenje naeg problema, najmanje jednako znaajna,
kao i ova naa, domaa, unutranja vlast.
U neokolonijalnoj (samo)percepciji, meunarodna mo
i vlast, meunarodna zajednica, realpolitika velikih sila,
meu njima i EU kao i amerike predsjednike administra-
cije, a za ovu mo i vlast postoje i druga slina imena, (sa-
mo)prikazuje se kao poluboanstvo bez nedostatka i ma-
ne. U realnosti, meutim, ova, meunarodna mo i vlast,
jednako je kompleksna, ambivalentna i kontradiktorna,
ne rijetko i jednako oportunistika, negativna i loa, te u
tom smislu i u najmanju ruku sauesnika, kao i ova na-
a, do zla boga iskompromitovana, domaa, lokalna, na-
cionalistika vlast. Umesto podrobnije elaboracije, slijedi
samo kratko podsjeanje, na najnegativnije stranice, gre-
ke i promaaje, ove, meunarodne (nad)moi i (nad)vlas-
ti.
Zar upravo ova, meunarodna mo i vlast, ukljuiv i EU
i nekoliko amerikih administracija (Klitonova, Buova, a
sada i Obamina), nema makar dio odgovornosti, za samo
izbijanje, a zatim i za eskaliranje postjugoslovenskih suko-
ba, nasilja i ratova? Zbog katastrofalne kratkovidosti
(catastrophic short-termism), kako je to, u jednom preda-
vanju s kraja 1990-ih, dobro formulisao, jedan od koauto-
ra Nedovrenog mira, bivi britanski diplomata, Don Ro-
per, ali i zbog povremene, oportunistike, profane alijan-
se (unholy alliance) sa prononsiranim balkanskim neofa-
istima, kako je to, u jednom zborniku iz sredine 1990-ih,
jo bolje primjetio slovenaki teoretiar, Toma Mastnak.
I zar ova odgovornost ponekad zaista nije dobijala karak-
ter direktnog pa i najdirektnijeg sauesnitva? Kao, na pri-
mer, kada je kasniji prvooptuenik Hakog tribunala, Slo-
bodan Miloevi, najmanje pola decenije, tokom druge
Podgorica,
Crna Gora
40
polovine 1990-ih, preciznije od Dejtona do Kosova, 1995-
1999, od strane najviih meunarodnih foruma, tela i zva-
ninika, i eksplicitno promovisan, legitimisan i uvrivan
na vlasti, tako to je proglaavan za glavni faktor mira na
Balkanu. U tom smislu, i aktuelna EU i amerika podrka
Milu ukanoviu, jednom od najkorumpiranijih, ako ne i
najkorumpiranijem politiaru u naem dijelu svijeta, uz to
i ratno-nacionalistikom sauesniku Slobodana Miloevia
iz prve polovine 1990-ih, samo je ponavljanje, ili, bolje,
produavanje jedne mune i zamraene istorije.
Zar onda uopte treba da udi injenica, da su u svim
dosadanjim Izvjetajima o napretku Evropske komisije
(EK) za Crnu Goru, pa i u onom za ovu godinu, u prvom
planu vie administrativni i tehniki, nego supstancijalni
i sutinski problemi, meu ovim potonjim i problem
(ne)suoavanja sa prolou? U Srbiji i Makedoniji, reci-
mo, uz sve probleme i nedostake koji su ih pratili, neki
zakoni o lustraciji, na kraju su ipak donijeti, u Crnoj Go-
ri, ovaj zakon, na dnevni red parlamenta, nikada nije ak
ni stavljen. A EK zbog toga Crnoj Gori, preciznije njenoj
nesmjenjenoj i nesmjenjivoj vlasti, nikada nije pravila ni
najmanji problem. Zbog ega? Moda zbog toga to ni
sama EK ne eli previe da se sjea neprijatne (zapad-
no)balkanske ratne prolosti 1990-ih i svoje odgovornos-
ti u njoj? Ili zbog politikog i birokratskog zamora od
(zapadnobalkanskog) proirenja? Ili zbog one velike
desno-populistike konvergencije, koja je u poslijednjih
nekoliko godina ne samo uspostavljena nego i konsoli-
dovana, izmeu EU vlada desnih centara, koji su vie
desni nego centri, na jednoj, i postjugoslovenskih
(post)ratnih desnica, koje se ovdje i danas kriju ispod
proevropskih retorika, na drugoj strani? Ili zbog svih
ovih razloga zajedno, kako to autorima ovog teksta iz-
gleda? Kao jednu ilustraciju, samo se podsjetimo da su
neposredno prije posljednjih parlamentarnih izbora u
martu 2009. godina tadanjeg premijera Mila ukanovi-
a u Podgorici posjetili italijanski premijer Silvio Berlusko-
ni i tadanji eki premijer Mirek Topolanek (u to vrije-
me je eka predsjedavala Savjetom ministara EU) i da-
li mu punu podrku.
Retorika i zbilja
Jaz izmeu proevropske i prodemokratske retorike, na
jednoj, i antievropske i antidemokratske prakse aktuelne cr-
nogorske vlasti, na drugoj strani, nije sluajan, nego logian
i sistemski. Pomou one retorike, ova vlast prikriva svoje pra-
vo lice, pomou ove prakse brani steene monopole. Jedan
od najnovijih primjera je pokuaj crnogorske vlasti da sakri-
je od crnogorske javnosti odgovore na upitnik Evropske ko-
misije. Nevladine organizacije su morale da idu na sud da bi
dobile uvid u odgovore koji se tiu svakodnevnog funkcioni-
sanja dravnih organa, a u interesu je svakog graanina i
graanke da je sa stvarima takve prirode detaljno upoznat.
Naravno, sumnjalo se da e crnogorski reim pokuati da
ispegla neke odgovore dajui nepotpune ili neiskrene is-
kaze, to se na kraju pokazalo kao tano, pa su zbog toga
reimski zvaninici ubrzo dobili i dodatna pitanja.
Od unutranjih faktora, DPS dobija najveu pomo od So-
cijaldemokratske partije (SDP), koja je od 1998, dakle ve
punih trinaest godina bez prekida, istovremeno i najznaaj-
niji koalicioni partner u vlasti rekorderski vladajue DPS.
U periodu 1991-1998, uz Liberalni savez Crne Gore
(LSCG), SDP je bila i najznaajnija opoziciona antiratna i
proindipendistika partija. Svoju kljunu ulogu, u legitimi-
sanju vladajue DPS i cijelokupne vlasti u Crnoj Gori na-
kon 1998, SDP, slino i EU/EK, brani standardnom tranzi-
ciono-korektivnom mitologijom. Konfrontiramo li ovu mi-
tologiju sa injenicama, meutim, prije dolazimo do zak-
ljuka da je DPS pokvarila SDP i EU/EK, nego da su SDP i
EU/EK popravile DPS. Danas je jasno da je vrh SDP-a, na
elu sa predsjednikom crnogorske Skuptine Ranko Krivo-
kapiem, dio ogromnog koruptivnog kompleksa koji je u
zadnjih deceniju i po izgradio DPS u koaliciji sa licima iz
podzemlja.
Opisana inverzija pogodila je sve oblasti drutvenog i-
vota, ali se ona posebno bolno osjea u oblasti suoava-
nja sa ratno-zloinakom prolou i u jedinoj dravnoj in-
stituciji visokog obrazovanja, Univerzitetu Crne Gore, ko-
jim upravljaju kadrovi SDP-a ili njima bliske osobe. Ironi-
no, voljna rtva ove inverzije postala je i sama SDP. Za vre-
me ratova 1990-ih, naime, ova partija bila je antiratna,
posle ovih ratova, 2000-ih, ona je post festum postala rat-
na, u smislu poslije ratne odbrane ratnog naslea i plije-
na svog starijeg i veeg koalicionog partnera, odnosno
njegovih politikih, partijskih i ratnih voa. Ako je do refe-
renduma o nezavisnosti 2006, neko i mogao da se nada,
kako je ova inverzija bila samo iznuena, privremena i in-
strumentalna, u funkciji rjeavanja do tada jo uvijek ner-
jeenog takozvanog dravnog pitanja, politiki razvitak
nakon referenduma 2006, ovakva nadanja veoma brzo i
uvjerljivo je demantovao. Nekoliko dogaaja u zadnjih
pet godina to posebno dobro pokazuju.
Najprije, 2007. Poetkom te godine, parlamentarna
opoziciona Liberalna partija Crne Gore, jedna od partija
nasljednica antiratnog Liberalnog saveza Crne Gore, u
parlamentu i javnosti Crne Gore, pokrenula je postupak
za donoenje Zakona o lustraciji. U blokiranju donoenja
ovog zakona, do dananjeg dana, kljunu ulogu (od)igra-
la je upravo SDP. Bez protivljenja donoenju ovog zakona
od strane ove partije, naime, suprotstavljanje tome od
strane same vladajue DPS ne bi bilo djelotvorno. Zakon
o lustraciji bio bi donijet. Kao to je nekoliko godina prije
toga, zajednikom akcijom SDP i opozicije, sprijeeno
DPS-ovo potapanje kanjona rijeke Tare. Ali SDP ovoga pu-
ta oigledno nije bila spremna da rizikuje svoju koaliciju i
vlast sa DPS-om. Tako da je u ovom trenutku vrlo teko
razlikovati ove dvije partije u bilo kom sutinskom smislu.
Danas one, bez obzira na djelovanje tokom 1990-tih, for-
miraju jedan zajedniki anti-demokratski front. U ovoj a-
losnoj retrogresiji SDP-a kljune uloge su odigrali njen
predsjednik Ranko Krivokapi, ujedno i predsjednik Skup-
tine Crne Gore, kao i njegov najblii savjetnik za politi-
ka pitanja, Sran Darmanovi, bivi dekan Fakulteta poli-
tikih nauka u Podgorici, a sada ambasador Crne Gore u
Vaingtonu.
S druge strane, blokiranje Zakona o lustraciji, samo je
ohrabrilo kontralustraciju, progon antiratnih kritiara vlas-
ti, od strane vladajuih, ratnih i poratnih oligarha. Te iste,
2007., jedna do tada ugledna meunarodna nevladina
organizacija, Meunarodna liga humanista (International
League of Humanists, ILH), sa sjeditem u Sarajevu, dvo-
jici vodeih crnogorskih oligarha, ratnih i poratnih, Milu
40
41
ukanoviu i Svetozaru Maroviu, dodjelila je zvuna priz-
nanja humanista. Grupa od devetnaest vanstranakih
intelektualaca, profesora univerziteta, novinara i lidera
nevladinih organizacija, zbog toga je izrazila otar javni
protest, i pozvala etiri pozvana visoka gosta-predsjedni-
ka, Vaclava Havela (eka), Kira Gligorova (Makedonija),
Stjepana Mesia (Hrvatska) i Milana Kuana (Slovenija),
da se sa njihovim protestom solidariu, te sveanost dod-
jele priznanja na koju su pozvani bojkotuju.
Uz odgovarajua diplomatska obrazloenja, etiri viso-
ka gosta-predsjednika su poziv grupe intelektualaca prih-
vatili, odnosno nisu doli na sveanost dodjele priznanja.
To je nae oligarhe, a posebno onog najvieg, tadanjeg
predsjednika vladajue partije i vlade, prilino razgnjevilo.
Nesporni broj jedan crnogorske vlasti u poslednjih dva-
deset godina, Milo ukanovi lino, a za njim i cijelokup-
na mona stranaka i dravna mainerija, protiv svojih
oponenata, poveli su jednu beskrupuloznu kampanju go-
vora mrnje, koja po intenzitetu i strasti nije malo zaosta-
jala za onom s poetka ratnih 1990-ih. Ova kampanja
veoma brzo dala je i odgovarajue praktine rezultate. U
narednih godinu-dvije, naime, najmanje polovina kritiara
vlasti iz one grupe, doivela je ovaj ili onaj oblik politi-
kog, verbalnog ili fizikog nasilja, o svakodnevnim oblici-
ma politike, radne i ivotne diskriminacije da i ne govori-
mo.
Iz jednog od svojih rijetkih poraza u dvije decenije ne-
prekidnog vladanja, nai lani DPS humanisti, izvukli
su praktinu pouku. Da ubudue svoje (kontra)lustracije
ne izvode neposredno, te tako rizikuju da provociraju
proteste onih koji ne mogu i(li) ne ele da zaborave, ne-
go da to ine uz pomo svog mlaeg koalicionog part-
nera (SDP), koji ima oreol antiratne prolosti, te uz viso-
ko pokroviteljstvo briselske Svete stolice (EK), koja u
ovom dijelu svijeta jo uvijek uiva status poluboanstva.
Tako je, samo dvije godine nakon opisane humanisti-
ke farse, maja 2009, odran jedan regionalni skup pos-
veen suoavanju sa ratnom prolou 1990-ih. Ovoga
puta, dva unaprijed paljivo odabrana i projektovana vi-
soka gosta-pokrovitelja, bili su lider SDP i predsjednik cr-
nogorskog parlamenta, Ranko Krivokapi, i visoki zva-
ninik EK, Pjer Mirel. Prisustvo dva visoka gosta-pokrovi-
telja, trebalo je da napravi lobotomiju. Da se zaboravi
produeno opstruiranje donoenja Zakona o lustraciji, te
produena praksa kontralustracije u Crnoj Gori. Jedan
broj prisutnih antiratnih aktivista, ovo je na vreme proz-
reo, pa je i reagovao, protestno naputajui salu, u mo-
mentu pojavljivanja domaeg lobotomiara, Ranka
Krivokapia.
Ali je niz sasvim konkretnih kontralustracija, koje su se
i bukvalno dogaale u isto vrijeme kada i reeni skup, jo
uvjerljivije demaskirao neprihvatljivu i nepodnoljivu dvo-
strukost u ponaanju podgorikih i briselskih vlasti. Od
ovih, ovdje emo pomenuti samo tri najdrastinija. Tako
je neposredno uoi skupa o suoavanju, krajem aprila
2009, protiv Ibrahima ikia, jedne od najpoznatijih rta-
va policijske torture i montiranog sudskog procesa iz
olovno teke prve polovine 1990-ih, samo sada pod
maskom privatne tube za klevetu, vladajui reim obno-
vio je progon i teror. I sada, sredinom 2011. godine, ovaj
sluaj je jo u toku, iako je jasno da ovdje progonitelji na
DPS-u vrlo svojstven nain sebe stavljaju u poziciju rtve,
ime jo jedanput nekanjeno ponavljaju svoj zloin pre-
ma pravoj rtvi.
Drugi sluaj je isto tako tipian i ilustrativan. Samo ne-
koliko meseci prije, a zatim i nakon skupa o suoavanju
2009, Slobodan Pejovi, policijski inspektor iz Herceg No-
vog, koji se, u zlo prolee 1992, javno i hrabro suprot-
stavio deportacijama Muslimana- Bonjaka paravojskama
Radovana Karadia od strane tadanjih i do danas ne-
promjenjenih crnogorskih vlasti, doivio je jo nekoliko
najbrutalnijih prijetnji i napada. A sasvim nedavno od stra-
ne ukanovievih plaenika iz susjedne Bosne i Hercego-
vine je protiv Pejovia pokrenuta brutalna kampanja dis-
kreditacije linosti, sve sa ciljem da se kao kljuni svjedok
ovog dravnog zloina (kako je ovaj sluaj, na svjedoe-
nju nu Viem sudu u Podgorici u novembru 2010. godi-
ne, okarakterisao tadanji predsjednik Crne Gore Momir
Bulatovi) zauvijek uutka.
Trei nedavni primjer kontralustracione aktivnosti se
odnosi na udbenik istorije za etvrti razred srednje kole
koji su napisali ugledni istoriari Univerziteta Crne Gore
erbo Rastoder, Dragutin Papovi i Sait aboti, a koji na
zahtjev reimskog Savjeta za osnovno i srednje obrazova-
nje nije odobren za upotrebu u kolama. Naime, Savjetu
su bila sporna poglavlja koja se odnose na najnoviju crno-
gorsku istoriju i tiu se napada na teritoriju Republike Hr-
vatske (Konavli, Cavtat, Dubrovnik) kao i zlostavljanja i
progona Muslimana-Bonjaka iz Bukovice, graninog po-
druja izmeu sjeverne Crne Gore i Bosne i Hercegovine.
Drugim rijeima, zasmetalo im je to to se odluke tada-
njeg premijera Mila ukanovia i postupci Vlade kojom je
rukovodio stavljaju u ispravan istorijski kontekst i nazivaju
pravim imenom - zloinima protiv ovjenosti.
Lista primjera produene nekanjivosti ratnih zloina,
uz istovremene produene kontralustracije, protiv svih
onih koji se principijelno zalau za suoavanje sa prolo-
u, u dananjoj, proevropskoj Crnoj Gori mnogo je i-
ra i dua, ali su i samo tri navedena primjera za ovaj tekst
sasvim dovoljna. Da jo jednom upozore na onu stranu
sablast koja traje ve deset hiljada godina (Elza Moran-
te). Ali i na graansku borbu koja se nastavlja svakoga
dana na mnogo razliitih naina i koja nee posustati dok
ne dostigne svoj cilj - zasluenu kaznu svima odgovorni-
ma za ratne i poratne zloine.
Prof.dr. Milan Popovi redovni je profesor na
Pravnom, Politikolokom, kao i na Ekonomskom
fakultetu u Podgorici. Ekspert je za oblasti suv-
remenih politikih sustava i sociologiju politike.
Doc. dr. Filip Kovaevi je predava politike psi-
hologije i psihoanalize na Univerzitetu Crne Go-
re u Podgorici. lan je Savjeta Novog Plamena.
1 Ranija verzija ovog rada je objavljena na engleskom jeziku. Vidje-
ti Popovi, Milan and Kovaevi, Filip. Montenegrin Counter-Lus-
tration 1991-2009, in W. Petrisch and V. Dihi, Eds. Conflict
and Memory: Bridging Past and Future in [South East] Europe.
Baden-Baden, Germany: Nomos, 2010, 235-245.
42
Ove godine se u veini bivih jugoslavenskih re-
publika slavi dvadesetgodinjica njihove neovisnos-
ti i prijelaska - bar se tako tvrdi - iz socijalizma u ka-
pitalizam. Ovo slavlje neovisnosti i pobede nad
negdanjom federacijom i drutvenim sistemom
osobito dolazi do izraaja u Republici Makedoniji,
meutim, onoliko koliko mogu da slijedim dogaa-
je, prisutno je i u Republici Sloveniji, i u Republici
Hrvatskoj. Na poetku teksta, panju u usmjeriti,
prije svega, na proces raspada savezne drave, da
bi se, nakon toga, zadrao na sadanjem aktual-
nom stanju na prostorima bive Jugoslavije i osobi-
to na nekim procesima, koji su karakteristini za
Makedoniju.
A. Raspad
Sam proces raspada SFRJ bio je praen brojnim
kontroverzama i dilemama koje, kada bih i htio, ne
bih mogao analizirati u svakom njihovom detalju,
niti bih mogao sve njih obuhvatiti u jednom tekstu.
Upravo zato, ovom prilikom ukazat u na dva, bar
po mom miljenju, bitna momenata procesa raspa-
da negdanje drave. Prvi moment odnosi se na
problem - ili pitanje, svejedno - kada se tono do-
godio raspad SFRJ, dok drugi momenat obuhvaa
odnos takozvane meunarodne zajednice prema
raspadu SFRJ. Prvi problem se moe oznaiti i kao
pitanje nulte toke.
a) Nulta toka. Pod nultom tokom podrazumije-
vam pitanje o tome kada se tono dogodio raspad
Jugoslavije, odnosno do kada je ona postojala i ka-
da je prestala postojati. Po mom miljenju to je bit-
no pitanje jer nije samo teorijskog karaktera, ve u
sebi implicira i neka praktina pitanja. Ukoliko bi se
dogodilo, to je teko pretpostaviti, da se SFRJ
odrala, onda bi svi oni koji su se zalagali za osa-
mostaljenje republika i njihovo konstituiranje u ne-
ovisne i suverene drave danas bili osueni za ve-
lepredaju i za ratne zloine, poput onih koji se da-
nas nalaze u Hakom tribunalu. Naravno, u tom
sluaju ne bi bio Haag, nego Beograd ili neki drugi
grad bive drave, koji bi simbolizirao snagu i je-
dinstvo SFRJ. Prema
tome, ve i na ovoj
razini, jasno se vidi
da je i te kako bitno
opredijeliti nultu to-
ku, jer ovo pitanje
ima sasvim konkret-
nu, praktinu dimen-
ziju.
Meutim, sam in
raspada savezne dr-
ave ne moe se to-
no odrijediti, budui
da to nije bio akt ili
in, ve proces koji je
trajao bar nekoliko
godina unazad. Ne-
kom uobiajenom
inercijom smatra se
da je do stvarnog raspada SFRJ dolo 27-og juna
1991. godine, kada je dolo do takozvanog Dese-
todnevnog rata u Sloveniji, koji je poeo 27-og ju-
na i zavrio je 6-og jula iste godine. Meutim, za-
boravlja se da je dan prije (26-og juna) Slovenija
proglasila svoju neovisnost. Dan prije toga - znai,
25-og juna - isto je uinila i Hrvatska, donosei us-
tavnu odluku o svojoj neovisnosti. Dvije sedmice
prije toga, na jednom dijelu Hrvatske, naseljenom
veinom srpskog stanovnitva, glasalo se o savezu
sa Srbijom. To nuno implicira da su neki srpski po-
litiki krugovi najavljivali teritorijalni raspad Hrvat-
ske i, eventualno, ostvarenje velike Srbije, koja bi
se protezala sve do Karlobaga. Ujedno, ta drava
obuhvatala bi jo Makedoniju, Kosovo, Vojvodinu,
Crnu Goru, kao i Bosnu i Hercegovinu. Ako se po-
gleda na geografskoj mapi, uoljivo je da bi ta dr-
avna tvorevina obuhvatala skoro cijelu SFRJ, izu-
zetkom Slovenije i jednim malim dijelom Hrvatske.
Meutim, kronologija nastana, povezanih sa ras-
padom SFRJ ide jo unatrag. Zbog ogranienog
prostora, zadrat u se samo na neke momente za
koje smatram da su veoma indikativni za cio pro-
42
Makedonija:
Prihvaanje
cinizma ili radikalizma?
prof. dr. Ljubomir Cuculovski
Leonardo, crte za studiju za Bitku
kod Anghiarija
43
ces raspada. Poetkom maja - tonije, 6-og maja
1991. godine - u Splitu ubijen je Sao Geovski, pri-
padnik (vijerojatno ne svojom voljom) JNA. Kada je
ubijen imao je samo 20 godina. Narodskim jezi-
kom reeno, sva njegova krivnja bila je u tome to
se naao na pogrenom mijestu u, isto tako, po-
grenom vremenu. Svejedno tome, etiri dana pri-
je ovog nastana (tonije, 2-og maja) ubijeno je 12
hrvatskih policajaca u Borovom Selu. Ovaj dogaaj
poznat je jo i kao pokolj u Borovom Selu, dok za
druge ostaje kao incident u Borovom Selu, ovisno
o izvorima koji izvjetavaju o ovom traginom do-
gaaju, povezanim sa skidanjem, odnosno sa pos-
tavljanjem zastave u ovom hrvatskom selu.
1
Ipak,
kronologija dogaaja ide jo unazad. Tokom mar-
ta, dolazi do dva ozbiljna sukoba izmeu pripadni-
ka MUP-a Hrvatske i pobunjenih Srba iz Srpske Au-
tonomne Oblasti Krajina, koja je u to vrijeme bila
pod liderstvom Milana Babia. Prvi sukob dogodio
se na Plitvikim Jezerima, koncem marta 1991 go-
dine; dok se drugi oruani sukob dogodio poet-
kom marta u Pakracu, kada je dolo do nekontro-
liranog upada u policijskoj stanici tog mijesta.
U navoenju primjera ovoga tipa moglo bi se ii
i dalje. Meutim, smatram da su i ovi primjeri do-
voljni da se potvrdi teza da je veoma teko odrije-
diti datum - ili dogaaj, svejedno - kada se tono
dogodio stvarni raspad SFRJ. Naime, imajui u vidu
prethodno nabrojane dogaaje, moe se postaviti
pitanje da li se raspad dogodio tokom Desetdnev-
nog rata u Sloveniji. Ili je, moda, kljuni momenat
bio proglaenje ustavne neovisnosti Hrvatske?
Moda se to dogodilo masakrom u Borovom Selu?
Ako to nije bio masakr u Borovom Selu, moda je
to bio sukob u Pakracu? Slijedei ovu logiku u
odreivanju datuma kada je poeo zbiljski raspad
SFRJ moe se ii skoro u nedogled. S druge strane,
mislim da su pitanja ovog tipa neproduktivna i, u
osnovi, pogreno postavljena, jer ona pretpostav-
ljaju da je raspad SFRJ bio akt, nekakv odreeni
in, a ne sukcesivni red dogaaja, koji je imao svo-
ju unutranju logiku. Kada kaem da su ovi doga-
aji imali svoju unutranju logiku ne elim tvrditi da
je raspad drave bio dijelo jedino unutranjih sila,
ve samo da potenciram kako sve to nije bio slua-
jan zbir sluajno nastalih sluaja. Sve je ilo svojom
logikom, koja nije nastala preko noi i koja, upra-
vo zato, nije mogla nestati tokom neke noi.
Ujedno, mora se imati u vidu i to kako su funk-
cionirali savezni organi - kako na partijskoj, tako i
na dravnoj razini. Ne sme se zanemariti injenica
da su iz Saveza komunista Jugoslavije postupno iz-
lazili republiki savezi. Savez komunista Jugoslavije
prvi su napustili slovenaki komunisti.
2
Njihov pri-
mjer slijedili su i hrvatski i makedonski komunisti,
odbijajui da uestvuju u radu reduciranog SKJ. U
tom periodu po prvi put postavljena je nova troj-
na oska Ljubljana-Zagreb-Skopje, na mjestu klasi-
ne trojke Ljubljana-Zagreb-Beograd. U svakom
sluaju, odvijao se proces reduciranja SKJ na neko-
liko republikih saveza. Ujedno, s tim procesom
SKJ poeo je polako, ali zasigurno, gubiti svoj legi-
timitet. Zapravo, on je nestajao, poput pahuljaste
sumaglice. Savez komunista Jugoslavije sveo se,
zapravo, na one krugove koji su bili pod direktnim
utjecajem Slobodana Miloevia. To je i dovelo do
one famozne sintagme srbokomunizam iji smisao,
svejedno mojoj dobroj volji, i dan-danas ne mogu
shvatiti, ali koji i dalje, bar u Makedoniji, slui ka-
ko rasterujui bauk od svega to podsjea na kak-
vu bilo lijevicu i, osobito, na ideju komunizma, ma-
da sa lijevicom, kao i sa samim komunizmom, Mi-
loevi nije imao nikakvih dodornih toaka, osim
ako se pod pojmom komunizam ne podrazumjeva
mimikrini pokret, koji glumi komunizam, ali koji, u
svojoj sutini, ne predstavlja nita drugo osim pse-
udokomunizam. Ipak, i dalje u Makedoniji postoji
svijest po kojoj deklarirati se komunistom, je isto
to i deklarirati se za pristau Slobodana Miloevi-
a i njegovog neshvatljivo ekspanzionistikog na-
cionalistikog reima. Ovo govori da su procesi, a
s njima i sami pojmovi, tokom raspada SFRJ dobija-
li sasvim iracionalna i oprena znaenja i da taj
mentalitet i dalje postoji u nekom krugovima neka-
danje Jugoslavije, stvarajui animozitet prema bi-
lo kakvoj levo orientiranoj ideji, kao i prema sa-
mom spominjanju komunizma. Meutim, sve ovo
ne govori da se treba otkazati od ideje lijevice. Na-
protiv, ja sam duboko ubijeen, da je to razlog vi-
e za njezinu revitalizaciju.
Paralelno sa procesom raspadanja Saveza komu-
nista Jugoslavije, odvijao se i proces raspadanja
Predsjednitva Socijalistike Federativne Republike
Jugoslavije, koje je ujedno, nakon Brozove smrti,
predstavljalo svojevrsni kolektivni vrhovni koman-
dant Federacije. Sa raspadom Prijedsjenitva i nje-
govo svoenje na takozvano krnje predsjednitvo,
dolo je i do konanog raspada JNA. Dakle, nije
funkcionirala Partija, nisu funkcinirali dravni orga-
ni, kako to nisu funkcionirali ni policija ni armija.
Dolo se do situacije da postoji seistem bez siste-
ma.
b) Odnos meunarodne zajednice. U svim svojim
tekstovima, bez izuzetka, pojam meunarodna za-
jednica stavljam u navodnike, jer nikako mi nije jas-
no, nit e mi bilo kada biti jasno, kava je ta meu-
narodna zajednica koja ne obuhvata ni jednu zem-
lju Latinske Amerike, ni jednu zemlju Afrike, ni jed-
nu zemlju Azije, ukljuujui Rusku Federaciju, Indi-
ju ili Narodnu Republiku Kinu. Ovaj redukcionisti-
ki pristup da se cio svijet svede na Europsku Uniju
i Sjedinjene Drave, podsea me arogantnu izjavu
Ltat, cest moi, koja se esto puta pogreno pri-
pisuje Louisu XIV, ali koja ima svoju logiku, jer eli
potencirati neosnovanu aroganciju i neogranieni
apsolutizam, koji je prakticirao ovaj francuski mo-
narh. Ako se prethodnome doda da se pod poj-
mom meunarodna zajednica obuhvata i jedna
krajanje militaristika organizacija poput NATO-a,
onda mislim da postaje jasnije zoto meunarodnu
zajednicu nazivam meunarodnom zajednicom
Tek sada mislim da se moe tematizirati pitanje o
44
tome kakva je bila uloga meunarodne zajedni-
ce tokom raspada Jugoslavije. Kao po obiaju,
njena uloga bila je dvolina.
Upravo kada je zapoeo proces raspada Jugosla-
vije, odvijao se proces ujedinjenja Njemake Demo-
kratske Republike i Savezne Republike Njemake
koji se okonao 30-og oktobra 1990. godine. Po
miljenju meunarodne zajednice ujedinjenje
dvije njemake drave smatrao se demokratskim
procesom, dok se raspad Socijalistike Federativne
Republike Jugoslavije, isto tako, smatrao procesom
demokratizacije. Dakle, s jedne strane, ujedinjenje
nekih drava smatralo se aktom demokratizacije,
dok se, s druge strane, proces dezintegracije dru-
gih drava smatrao, isto tako, aktom demokratiza-
cije.
3
Meutim, ironija meunarodne zajednice,
koja ne rijetko prelazi u cinizam, ide i dalje. Na po-
etku raspada SFRJ tvrdila ja de se savezna drav-
na zajednica mora odrati u postojeim granica-
ma. Zatim, njen stav je malo (ili samo malo)
omekao i poelo se tvrditi da moe doi i do
raspada - odnosno razdruenja, kako se onda go-
vorilo - ukoliko se to ostvari zajednikim dovogovo-
rom saveznih republika. Inae, svako jednostrano
otcjepljenje nee biti priznato i bit e osueno kao
jednostrani nasilni akt.
4
Ubrzo, kako to esto biva,
dolo je do priznavanja otcijepljenih republika. Jed-
no od objanjenja zato se tako olako prihvata
raspad Jugoslavije bilo je sasvim lakonsko. Naime,
po njihovom miljenju SFRJ je bila vetaka tvorevi-
na, koja u sebi sadri vie nacija, vie religija, vie
kultura itd., te da ta mijeavina svega i svaega ne
moe opstati. Sada se, pak, isnistira da je budu-
nost drava, koje su nastale raspadom SFRJ, u mul-
tietninosti, u multireligioznosti, u multikulturi, u...
Dok se ovo tvrdi, kancelarka Angela Merkel izjavi-
la je, i to sasvim hladno, da je ideja o multikultur-
nim dravnim zajednica mrtva. Sline izjave mogu
se uti u Francuskoj, kao i u nekim drugim zemlja-
ma lanicama Europske Unije.
Sve ovo govori ne samo o cinizmu meunarod-
ne zajednice, ve i o nedostatku istih kriterija pri
procijeni istih procesa.
B. Sadanjost
Danas SFRJ ne postoji, isto onako kao to ne pos-
toji ni socijalistiko radniko samoupravljanje. Na
njihovo mijesto, umijesto negdanjih est drava,
sada postoji sedam drava unitarnog karaktera, i
jedna za koju se, sutinski gledano, ne zna da li je
federacija, konfederacija ili neto tree, a koja se
naziva Bosna i Hercegovina.
5
Te drave su: Sloveni-
ja, Hrvatska, BiH, Makedonija, Srbija, Crna Gora i,
napokon, famozno Kosovo.
Ovom prilikom neu ulaziti u analizi fenomena
koji se esto puta naziva jugonostalgijom. Meu-
tim, ne mogu ne notirati jednu uzreicu, koja od
prigode do prigode varira, i koja se moe srijesti na
svim prostorima bive drave. Grubo, ta uzreica
moe se formulirati na slijedei nain: Bruxelles je
gori od Beograda. Sutina ove uzreice, onoliko
koliko je mogu razumijeti, je u slijdeem: da su u
jugoslavenskoj federaciji republike bile samostalni-
je, nego sada kao neovisne i suverene drave. Da
je drugim rijeima, autonomija u odnosu na Beo-
grad, kao glavni grad Federacije, bila vea nego
autonomija koja se danas ima u odnosu na EU i
NATO. Na taj nain, dolazim do jednog od bitnih
pitanja. To pitanje je slijedee: Koliko su zaista su-
verene drave, proizale iz negdanje SFRJ?
a) Suverenost
Mislim da je danas cinino, ak i bedasto, govo-
riti o bilo kakvom suverenitetu drava nekdanje
Jugoslavije. Srbija je bila bombardirana od strane
NATO drava bez ikakve dozvole Savijeta bezbed-
nosti Ujedinjenih nacija i bez bilo kakve mogunos-
ti odbrane; Kosovo je jednostranom odlukom otci-
jepljeno od Srbije, a Srbija je i dalje prepuna izbje-
glicima. ini se da se san Miloevia ozbiljio. Danas
su svi (ili skoro svi) Srbi u jednoj dravi - Srbiji! Me-
utim, u krnjoj Srbiji. To je uvijek tako, kada se ne
posjeduje pravi osjeaj za mijeru. Srbi su nekada
zaista bili u jednoj dravi i ta se drava zvala Savez-
na Socijalistika Republika Jugoslavija. Meutim,
to netko nije registrirao ili nije htio da registirira to
to je zbiljski postojalo. Tako se, na alost, veliki
broj Srba naao izvan svojih vjekovnih domova. To
je rezultat nepromiljene politike Slobodana Milo-
evia.
Hrvatska je imala odreene teritorijalne sporove
sa Slovenijom ili, moda, Slovenija sa Hrvatskom,
svejedno. Sreom, danas ti sporovi vie ne postoje,
jer je razum stupio na mijestu emocija. Meutim
Hrvatskoj, kao i svim ostalim republikama, na nji-
hovom putu ka EU i NATO strukturama, bili su pos-
tavljani, i jo se postavljaju, bezbroj uvijeta. Nakon
ispunjenja prethodno postavljenih uvijeta, dolazili
su drugi uvijeti, da bi bili zamijenjeni treim uvijeti-
ma... Hrvatska je danas pred ulaskom u Europsku
Uniju. Meutim, moe li itko tvrditi da nee biti
naknadnih uvijeta? Posredno, u prilog potvrdnog
odgovora, mogu se navijesti neke sadanje preten-
zije koje Vatikan ima prema crkvenim imotima u
Hrvatskoj. Dalje, prije nekoliko godina, tonije 10-
og februara 2004. godine, u Donjem domu italijan-
skog Parlamenta donet je zakon kojim se 10-ti fe-
bruar proglaava Danom sjeanja na rtve i izbje-
gle Talijane iz Istre, Rijeke i Dalmacije, neto to se
dogodilo nakon zavretka Drugog svijteskog rata.
Indikativno je to to se 10-ti februar poklapa sa da-
nom kada 1947. godine potpisan Ugovor o miru iz-
meu Italije i Jugoslavije, kojim su Istra, Rijeka i
Dalmacija potpali pod jugoslavenskim (odnosno,
danas, pod hrvatskim) suverenitetotom.
6
Danas,
2011. godine, na italijanskoj strani - dodue, samo
u odreenim krugovima - ponovo se apue o va-
lidnosti Osimskih ugovora, koji su stupili na snagu
11-og oktobra 1977. godine. Na taj nain, ponovo
se dovodi u pitanje suverenitet Republike Hrvatske.
U Makedoniji stanje nije nita bolje. Ono je samo
neto gore! Makedonija jo nije priznata pod svo-
jim ustavnim imenom. Znai, kao Republika Make-
44
45
donija. Dodue, veina zemalja Ujedinjenih Nacija,
ukljuivi i vie zemalja lanica Europske Unije i NA-
TO-a, priznale su bilateralno Republiku Makedoni-
ju pod njenim ustavnim i jedino moguim imenom.
Meutim, to je tako na papiru, dok je u zbilji sas-
vim drugaije. Ulazak u Europsku Uniju, kako i u
NATO, uvjetovan je izmjenom imena. Kau da to
ne ovisi o njima, nego o Grkoj i da je, upravo za-
to, bitno da to prije Republika Makedonija i Repu-
blika Grka nau zajedniko rijeenje, odnosno za-
jedniki kompromis! U redu. Meutim, da bi se
dolo do kompromisa potrebno je da dvije strane
imaju uzajamna traenja. No, Makedonija od Gr-
ke ne trai nita. Makedonija od Grke ne trai ni
da je naziva pod njenim pravim, ustavnim imenom.
Makedonija preputa Grkoj svu slobodu da je na-
ziva kako sama odlui, no Makedonija ne moe se-
bi dozvoliti da se ona sama preimenjuje; odnosno,
da se samopreimenjuje i da na taj nain sam prei-
meni svoju naciju, svoj jezik, kao i cijeli svoj identi-
tet. Kakav bi to bio, primjerice, srednobalkanski je-
zik, ako se Republika Makedonija preimenjuje u
Srednjubalkansku Republiku? I kakav bi to bio
srednobalkanski narod? Pred ovim pitanjima me-
unarodna zajednica uti. Jedino to radi, to je da
nalae: Naite kompromis! U redu! No, s kim i o
emu treba nai kompromis, kada Republika Ma-
kedonija od nikoga nita ne trai. Jedino to trai,
trai da bude ono to jeste: Republika Makedonija.
U takvom sluaju, ko se odnosi iracionalno: Make-
donija ili netko drugi? Ipak, Europska Unija, kao i
cijela meunarodna zajednica, ne predaju se i
kau da su pod pritiskom Grke. Ako se prihvati
ovo objanjenje, onda slijedi da Grka vlada svije-
tom, to je, opet, daleko od bilo koje racionalnos-
ti.
Nita nije bolje ni sa imenom nacije, kao ni sa pi-
tanjem o postojanju makedonskg naroda. Bugari
smatraju da su Makedonci razbugareni Bugari,
koji nisu svijesni svoje bugarske prirode. Dodue,
Bugarska je prva priznala Makedoniju pod njenim
ustavnim imenom. Meutim, nije priznala postoja-
nje makedonske nacije kao zasebni entitet, razliit
od bugarskog. To znai da je stav bugarske politi-
ke slijedei: Jedan narod, dvije drave. Ako se prih-
vati ova teza, slijedei korak je prikljuenje Make-
donije Bugarskoj. To je ve direktni atak na terito-
rijalni integritet i suverenitet Republike Makedoni-
je. Ipak, to na nikakav nain ne smeta Europskoj
Uniji, niti NATO-u, da kao svoju lanicu imaju Bu-
garsku, isto kao to je njihova lanica i Grka.
Na planu Crkve stanje je identino. Srpska pravo-
slavna crkva (SPC) ne samo to ne priznaje posto-
janje Makedonske pravoslavne crkve (MPC) nego
je instalirala svoju instalaciju pomou instalanta Jo-
vana Vranikovskog, preko takozvane Pravoslavne
ohridske arhiepiskopije (POA). Time se dovodi u pi-
tanje i samo postojanje makedonske nacije, a time
i makedonske drave. Ono to najvie pogaa Ma-
kedonce pravoslavne vijere je pristanak jednog di-
Manastir Sv. Jovana, Ohrid
jela klera MPC da u Niu pregovara o eventualnoj
izmjeni imena MPC. Ono to se ni u kom sluaju ni-
je moglo zamisliti u Socijalistikoj Federativnoj Re-
publici Jugoslaviji, pojavilo se u suverenoj i neovis-
noj Republici Makedoniji.
U ovakvim uvjetima, zaista je cinino, ak i be-
dasto - kao to sam napomenuo malo prije - govo-
riti o bilo kakvom suverenitetu. Sada vie ne poso-
toji ak ni onaj glupi koncept Leonida Brenjeva o
ogranienom suverenitetu. Kaem da je to bio glu-
pi koncept jer je neto ili suvereno ili nije suvereno,
budui da sama rije suvereno upuuje na neto
to je iznad svega, te kao ono to je iznad svega
ne moe na nikakav nain biti ogranieno. Zato je
danas pojam ogranieni suverenitet izbaen i na
njegovom mijesto postavljen pojam nesuverenitet.
b) Ljudska prava. Dok je postojao socijalizam, ili
ono to se socijalizmom nazivalo, naveliko se govo-
rilo o radnikim pravima, odnosno o pravu radnika,
graditelj. Odmah nakon pada empirijskog socija-
lizma
7
pojam radnika prava bio je ekspresno zami-
jenjem pojmom ljudska prava, kao da radnici nisu
ljudska bia, te kao da njihova prava u sebi ne ukl-
juuju i ljudska prava. Meutim, lukavost kapitala
nije mala. Zato, morao se pojam radnika prava
supstituirati drugim i, navodno, irim pojmom. U
ovom sluaju, to je pojam ljudska prava. Ilo se na-
rodnom logikom, koja glasi: da se Vlaji ne dosete.
inilo se da pojam ljudska prava, nasuprot pojmu
radnika prava, zvui nekako modernije, savreme-
nije, moda, ak, i ljudskije.
Ipak, jedno je namjera, dok je neto sasvim dru-
go zbilja. U zbilji - prije svega mislim na jugosla-
vensku zbilju - radnici ne samo da su imali zbiljsko
pravo na rad, nego ga je bilo zaista teko zbiljski
izbrisati. Evo na to ciljam. Daleko sam od namje-
re da tvrdim kako je u negdanoj dravi postojala
apsolutna zaposlenost. Nje ne samo to nije bilo,
nego je zaposlenost esto puta bila izvan, ak i na-
suprot, ekonomskih kriterija: za jednim radnim mi-
jestom radilo je vie radnika. Rezultat takve prakse
bila je nia ekonomska efikasnost. Meutim, pored
pojma efikasnost, postoji i pojam ljudskost, odnos-
no socijalna solidarnost. Iznad nje, iznad ljudske
solidarnosti ne smije postojati vijea vrijednost,
makar ona bila i ekonomska efikasnost. Meutim,
kada sam potencirao da je zaista teko bilo zbiljski,
to znai stvarno, izbrisati pravo na zaposlenost
mislio sam na injenicu da je bilo skoro nemogue
zaposlenog radnika otpustiti, jer bi odmah reagi-
rao radniki savjet, nakon njega sindikat i zbor rad-
nika. Nakon njih bi jo doao Sud udruenoga ra-
da, nakon ije odluke eventualno otpuetni radnik
bi bio odmah vraen na svoje prethodno radno mi-
jesto. Ako je danas teko zaposliti nekoga, u to vri-
jeme je bilo teko otpustiti nekoga. U ovom kon-
tekstu, besmisleno je uspostavljati bilo kakve para-
lele izmeu onog vremena i ovog vremena. To su,
naprosto, dva razliita svijeta.
U vrijeme te drave i tog sistema, radnike plate
bile su isplaivane redovno. Svako je imao pravo
na kolovanje pod povoljnim uvjetima, kao i pravo
na medicinsku zatitu. Ne smije se zaboraviti da su
u veim kolektivima postojale i radnike ambulan-
te, ukljuujui i stomatoloku zatitu. Svako je mo-
gao ljetovati: privatno ili u radnikim i sindikalnim
odmoralitima. Svako je dijete moglo ii na more ili
na planinu: preko ferijalaca, preko izviaa ili dje-
kih odmoralita.
to od prethodnog imaju dananji graani, sa-
danjih suverenih drava, nastalih iz Socijalistike
Federativne Republike Jugoslavije? Imaju pravo da
trae zapoljenje, ali da ga ne nau; imaju pravo
na zdrastvenu zatitom, pod uvjetom da je mogu
platiti; imaju pravo da budu na moru, ali ako ive
pored mora... Imali su pravo vlasnitva nad
sredstvima za proizvodnju, koje im je oduzeto ta-
kozvanom privatizacijom. Ako su oni, radnici, bili
eksproprijatori eksproprijatora, danas je izvreena
eksproprijacija nad eksproprijatorima eksproprija-
tora. Imaju pravo, neki kau, da se ale na to, kao
to imaju pravo da to njihovo pravo ne bude ispu-
njeno. Ukratko, imaju pravo da nemaju pravo i to
je jedino njihovo pravo pravo.
Onda netko, pretpostavljam da je taj netko neki
mudrija, pita: Kada je bilo bolje?
Cinizmu, ini se, nema kraja. I tako, od kraja do
kraja, sve do kraja neljudskom kapitalizmu. Druga-
iji kapitalizam, koliko znam, ne postoji. Dakle,
mora se ii do kraja. Ili, kako je Marx jednom zapi-
sao: mora se biti radikalan. Biti radikalan, dodaje,
znai stvar zahvatiti u samom korijenu! Onda, ne-
ka bude tako - zahvatiti stvar u samom korijenu.
Prof. dr Ljubomir Cuculovski je profesor
filozofije na Univerzitetu Sv. Kiril i Metodij
u Skoplju i lan Savjeta Novog Plamena.
1 Cf. 10 Yugoslav Officers Said to Die in Strife, The New York
Times, May 3, 1991. U lanku se tvrdi da je ubijeno najmanje
deset hrvatskih policajaca.
2 Mislim da e povijesno biti zapamen odlazak slovenake dele-
gacije sa sednice XIV Kongresa Centralnog Komiteta SKJ. Taj od-
lazak, koji se zbio 22-og januara 1990 godine, bit e zapamen,
prije svega, zbog suza ondanje drugarice Sonje Lokar, koje su
bile, po mom miljenju, izraz saznanja da je Federaciji i zajedni-
kom ivotu doao definitivni kraj. S time i kraj jedne drave i jed-
nog drutvenog ureenja.
3 U to vrijeme dolazi do raspada bar dvije znaajne federacije. To
su ehoslovaka Socijalistika Republika (1992) i, prije toga, So-
vijetski Savez (1991).
4 Ovaj tekst ne ulazi u procijenu da li je trebalo odrati federaciju
ili ne, jer u ovom momentu bitno je konstatirati nekonzistentost
meunarodne zajednice.
5 U prilog njene stvarne nedefiriranosti ide i dravna himna simbo-
likog naslova: Intermezzo. Intermeco izmeu ega, koga ili ta?
Cinizam, zaista, ne zna za granice.
6 http://www.geografija.hr/clanci/print-verzija/286/esuli-ili-optanti.htm
7 Pod pojmom empirijski socijalizam mislim na realno, empirijski
postojeim socijalizmom, a ne na samu ideju socijalizma. Meu-
tim ni ovaj pojam nije dovoljno precizan jer su u praksi, u sa-
moj empiriji, postojala razliiti tipovi/modeli socijalizma. Jedan je
bio sovjetski, drugi je bio jugoslavenski, trei je bio pokuaj ne-
kih skandinavskih drava (poput vedske, primjerice) da u sebi
inkorporiraju vie socijalistikih rijeenja.
46
47
Umesto uvoda
Samjuel Beket (Samuel Beckett) je izmeu 1948. i
1949. godine napisao svoje moda najvanije, a si-
gurno najpoznatije, delo - tzv. dramu apsurda -
ekajui Godoa. Iako postoje brojne partikularne
psiholoke, socijalne i politike interpretacije sadra-
ja ove drame, zajedniki im je naglasak na autoro-
vom razobliavanju harmonije besmislenog ivo-
ta.
U najkraem, dvojica glavnih likova drame, skitnice
Vladimir i Estragon, ekaju nekakvog Godoa koji ni-
kako da se pojavi. U tom ekanju, oni poinju da vo-
de besmislene i nepovezane razogovore koji su sami
sebi svrha, pritom ne inei nita ili inei vrlo malo
(kroz uglavnom nerazumna delanja) tako da stalno
imaju potrebu da se uzajamno podseaju na to da
neto ekaju i ko je predmet tog ekanja. Njihov i-
vot se, dakle, odvija u ekanju koje za njih kvintesen-
cijalno prestavlja opravdanje svoga ne-smislenog
postojanja. Iako na racionalnoj ravni oni ne znaju ni
ko je Godo ni zato ga ekaju ni kako ih moe spasi-
ti, u podsvesti se nadaju da je on ipak taj spasitelj ko-
ji bi mogao da ih izvue iz besmisla koje ih okruuje
i da im obezbedi sigurnost za kojom toliko eznu.
Preneseno, Godo esencijalno otelovljuje shvatanje
po kome se ljudska egzistencija, koja neumitno tee,
razume kao ekanje, neinjenje ili nerazumno inje-
nje, predavanje defetizmu, pa i fatalizmu kojima je
uvek potreban neko drugi koji e uiniti neto sutin-
ski za nas. Socioloki, likovi iz Beketove drame nam
kroz ovu knjievnu formu jasno alju poruku nepoe-
ljnih i destruktivnih socijalnih i socijalno-psiholokih
crta drutvenog karaktera i delanja koji su, u manjoj
ili velikoj meri, univerzalni za sva drutva nevezano
od osobenosti datog prostornog okruenja.
Drugim reima, ini se da nije neumesna naa na-
mera da pos-jugoslovensku transformaciju srbijan-
skog drutva, s obzirim na sve njene pojavne mani-
festacije, pokuamo da razumemo i objasnimo u
ovom pomalo vulgarizovanom, ali ne i netanom,
godoovskom kljuu presipanja iz upljeg u praz-
no.
Tragikomedija u dva ina, na srbijanski nain
Beket je, inae, dramu ekajui Godoa napisao
najpre na francuskom, da bi je tek 1952. godine pre-
veo i objavio na svoj maternji engleski jezik, kada joj je
pridodao podnaslov: Tragikomedija u dva ina.
Struktura dela je takva da je drugi deo ove drame sa-
mo smisaono ponavljanje onog prvog kroz drugaiju
formu. ini se da se i post-jugoslovenski drutveno-po-
litiko-istorijski kontekst Srbije upravo moe tumaiti
kroz tu simboliku logiku dva ina, koju u ovom slua-
ju predstavljaju dva naizgled meusobno negacijska
perioda: onaj kvazi-socijalistiki miloevievski (koga
u ovom radu zbirno oznaavamo kao politiko-krimi-
nalni kapitalizam u jednoj dravi) od 1991. do 2001.
godine i, drugi, kvazi-demokratski (politiko-koruptivni
kapitalizam) od 2001. do danas tj. 2011. godine.
Obe ove savremene epohe u modernoj istoriji Srbi-
je obeleava, u nejednakoj meri i inspirisana drugai-
jim motivima, lokalno uslovljena - a gore ukratko opi-
sana - godoovska logika koja se u razliitim vremeni-
ma i promenljivim politikim okruenjima manifestuje
kroz divergentne politike simbole, ali sa jasnom soci-
jalnom vertikalom. U tekstu emo pokuati da, u kra-
im crtama, opiemo domete i ogranienja dvodece-
nijske politike, privredne i drutveno-kulturne tran-
sformacije iz realno-postojeeg-istorijskog-komunizma
(u daljem radu real-komunizam) u kapitalizam, nagla-
avajui njenu osobenost - tamo gde je ima - i glavne
karakteristike u dva pomenuta istorijska perioda post-
jugoslovenske Srbije.
Politika transformacija iz jednopartijske
u viepartijsku diktaturu
Ekonomska depresija i nova strukturalno-socijalna
kriza reprodukcije drutvenih odnosa u sistemu real-
komunizma tokom 1980-ih godina prolog veka poka-
zala se kao fatalna za opstanak ne samo real-komunis-
tike organizacije drutvenog i ekonomskog ivota,
koja se bliila svom kraju i u sovjetskom centru, ve i
jugoslovenske drave kao nadideoloke i nadnacional-
ne tvorevine. Jednopartijske politike i privredne biro-
kratije u Srbiji su se, u kontekstu gubljenja komunisti-
ekajui Godoa:
Srbija, dve decenije nakon
Zloina i kazne
Ivica Mladenovi
48
ke legitimacijske osnove za svoju vladavinu, a kako bi
zadrale privilegovane rukovodee poloaje i kontrolu
nad materijalnim resursima, veoma lako okrenule no-
voj, dekadentnoj i reakcionarnoj, koja je latentno, a
esto i otvoreno opstajala sve vreme i na marginama
samog komunistikog pokreta.
Eskalacija etnocentrikog nacionalizma u vrhu ko-
munistikog aparata veoma brzo je dobila svoje legiti-
macijsko uporite u drutvu u celini. Na tom talasu, u
specifinim nestabilnim i sloenim okolnostima, Savez
komunista Srbije, nakon estokih frakcijskih borbi,
preuzima najretrogradnija struja na elu sa Sloboda-
nom Miloeviem. Zahtevima za ukidanjem autonomi-
je Kosova i Vojvodine, vraanjem dostojanstva srp-
skom narodu, kao i tenjom ka centralizaciji zajed-
nike drave (kroz parolu: jedan graanin -jedan
glas), bude se stare rane i strahovi nasleeni jo iz
prve nekomunistike Jugoslavije kod graana/ki u
drugim republikama. Na taj nain je - uz dejstvo osta-
lih spoljnjih i unutranjih inilaca - otpoet srbijanski
zloin prema Jugoslaviji, u procesu u kome su srp-
skim nacionalistima nesebinu i punu pomo pruala
upravo njihova ideoloka braa i sestre iz Hrvatske,
Slovenije, BiHJugoslovenski primer iz tog perioda je
odlian indikator ve potvrene teze o meusobnom
podr(a)avaju razliitih etno-nacionalizama. Buenje
snanog nacionalizma u Srbiji je dovelo do toga da
graani/ke u ostalim delovima SFRJ, zbog straha, ne-
izvesnosti i raznih nacionalistikih manipulacija u tim
drutvima, daju veinsku podrku svojim nacional-ovi-
nistima, odluno odbacujui pomirljivije opcije.
S obzirom da je od poetka bilo jasno da predlog sr-
bijanskog politikog vostva o novom centralistiki-
jem ureenju drave u vienacinalnoj SFRJ nije imao
ansi - jer svaki centralizam podrazumeva dominaciju
onog ko je u veini, a to su u Jugoslaviji bili Srbi, to
je bila taka razdora i u Kraljevini Jugoslaviji - prelazi
se na novu strategiju: svi Srbi u jednoj dravi. Bor-
ba za socijalistiku Jugoslaviju, koju je srbijansko
vostvo formalno branilo, faktiki je podrazumevala
borbu za Srboslaviju. Kako je u Makedoniji i Slove-
niji iveo zanemarljiv broj Srba, njihovu nezavisnost i
odvajanje od Jugoslavije niko nije radikalno dovodio u
pitanje. Slina situacija je bila i u sluaju Crne Gore na
ijem elu su, na prvim viestranaim izborima 1990.
godine, doli reformisani komunisti bliski reimu u
Srbiji. Inae, Srbija, Crna Gora i Bugarska su jedine bi-
ve real-komunistike drave u kojima su na prvim vi-
estranakim izborima pobedu odnele reformisane
komunistike partije. Deklarisani nacionalisti su u ovim
jugoslovenskim republikama (Srbija i Crna Gora) doi-
veli pravi brodolom u susretu sa socijalistima koji su
potpuno preoteli njihov program. U Makedoniji, Slo-
veniji, Hrvatskoj i BiH su, na drugoj strani, trijumfova-
le jasno nacionalistiki obojene stranke, dok su refor-
misane komunistike partije, koje su u tim dravama i
u tom momentu pretstavljale manje zlo, doivele
teke poraze. S obzirom da je u BiH i Hrvatskoj tradi-
cionalno iveo znaajan broj Srba, strategija Srbosla-
vije je lako prouzrokovala ovinistiko-neoustake i
radikalno retradicionalistiko-muslimansko-verske od-
govore u tim okruenjima. Ratove, bedu i izolaciju vi-
e niko nije mogao da sprei. Pogotovo to su tada
najprogresivnije relevantne projugoslovensko-demo-
kratske grupacije, udruenja i organizacije (poput UJ-
DI-a i Saveza reformskih snaga Jugoslavije) doivele
potpuni neuspeh u svojim pacifistikim i internaciona-
listikim nastojanjima ka uspostavljanju demokratske
javnosti i nenasilnom reavanju sukoba.
Ustavnim promenama iz 1989. i donoenjem novog
Ustava Srbije u septembru 1990. godine zvanino je
ukinut jednopartijski sistem sa dominantnom ulogom
Saveza komunista, a restaurisan je oblik politikog tak-
mienja kroz tzv. parlamentarnu demokratiju koji je
postojao u pre-komunistikoj Jugoslaviji. Sa tom razli-
kom da je okrnjena SR Jugoslavija (koju su inile Srbija
i Crna Gora) ouvala kao dravnu formu republikanski
karakter koji je bio deo komunistikog naslea.
Socijalizam (kao drutveni) i SFR Jugoslavija (kao po-
litiki okvir) su ve postali deo prolosti. Novo-tronizo-
vani politiki i burazerski kapitalizam imao je svoju jas-
nu interesnu logiku u denunciranju komunizma i svih
vrsti internacionalnih socijalnih identiteta, ali i u peris-
iflai istinske demokratije. Nametanje usko-nacional-
nih identitetskih i simbolikih rascepa bilo je u funkci-
ji pljake drutvenog i javnog dobra stvaranog u ko-
munistikoj Jugoslaviji. Rat je bio samo jedno od
sredstava u procesu proizvodnje povoljnog okrue-
nja za masovnu konverziju razliitih priviligija iz jed-
nopartijske u viepartijsku diktaturu. Nominalno prok-
lamovano viestranaje i demokratizacija faktiki su
se svodili na autoritarni partijski pluralizam sa partijom
hegemonom.
Socijalistika partija Srbije (SPS) kao partija hege-
mon 1990-ih godina prolog veka odravala je takav
poloaj zastraujuim stepenom manipulacije graani-
ma/kama. Produkujui i kontroliui u isto vreme, za-
rad svojih partikularnih politikih i ekonomskih intere-
sa, odnosno interesa ljudi povezanih sa njom, nacio-
nalistiku histeriju i ksenofobiju, ova je partija poinja-
la i gubila svoje imperijalne balkanske ratove. U situa-
cijama kada bi njena strategija postajala previe pro-
vidna i neuspena, SPS & com politika oligarhija
se sluila politikim ubistvima i izbornim kraama. Me-
utim, u tim smutnim vremenima ona je, mora se i to
pomenuti, dobivala izdanu pomo od ubedljivo naj-
Skadarlija, Beograd
veeg dela politike opozicije, koja je, sa svoje strane,
bila potpuno sklerotina i senilna da osmisli alternativ-
ni model drutvene i politike transformacije. ak ta-
vie, esto su vlast i opozicija bili na istom nacionalis-
tikom koloseku koji su ocrtavale pojedine nacionalne
kulturne i drutvene institucije, tj. njihovi veinski de-
lovi, poput SANU (Srpska akademija nauka i umetnos-
ti), UKS (Udruenje knjievnika Srbije) i SPC (Srpska
pravoslavna crkva). Srpska radikalna stranka (SRS),
Srpski pokret obnove (SPO), Demokratska stranka Sr-
bije (DSS), pa i Demokratska stranka (DS) su se
predstavljale kao izrazito nacionalno obojene antiko-
munistike stranke, a do 1995. godine, apsolutno sve
one, ak radikalnije u nacionalistikim zahtevima i od
samog Miloevia. Recimo, DS koja se u javnosti naj-
ee percipira najprogresivnijim delom tadanje an-
timiloevievske koalicije, posle prvih izbora jasno se
okree nacionalnim pitanjima, a njeni poslanici u
Skuptini Srbije javno trae da se odrede zapadne
granice srpstva. Zoran ini, tadanji predsednik te
stranke, ak dobija aplauze socijalista konstatacijom
da odustajanje od autonomije Srba u Hrvatskoj nije
mir nego kapitulacija. Vrh ove stranke, kasnije, napa-
da Miloevia pre svega zato to je iz rata izaao kao
gubitnik a ne zato to je uestvovao u ratu, i eli da
ostavi dojam veih ratoboraca od samog Miloevia.
U najkraem, celokupna politika elita je u tom perio-
du nametala kontekst u kome su u politikom polju
dominirala politika pitanja nesocijalnog i neekonom-
skog karaktera sa jedne strane, da bi se sutinski, sa
druge strane, na socijalnom i ekonomskom planu od-
vijao proces razaranja i kriminalizacaije privrede i dru-
tva u korist nove uspinjue lumpenburoazije.
Ipak, izgubljeni ratovi u Hrvatskoj i Bosni, sankcije,
opta demonizacija drave u meunarodnoj javnosti, is-
prepletenost drave i kriminala, parlamentarna fasada,
masovno osiromaenje svih slojeva stanovnitva i novi
avanturistiki rat na Kosovu zadaju smrtni udarac Milo-
evievom reimu. Deo opozicije se, pod pritiskom sve
veeg graanskog nezadovoljstva, ujedinjuje i delimi-
no trezni od nacionalistikog i izolacionistikog ludila, a
ni les nouveaux riches vie nemaju interesa da podr-
avaju reim koji im je obezbedio nekontrolisane privile-
gije. Oni su sigurno konvertovali svoje privilegovane po-
loaje iz real-komunizma u kapitalizam, meutim, u no-
vom kontekstu, da bi nastavili dalje umnoavanje svo-
ga bogatstva i drutveno-ekonomskog uticaja, trebaju
politiku i ekonomsku stabilnost koju stari lokalno i glo-
balno ve kompromitovani reim nije mogao da im
obezbedi. Iz tog razloga postaje razumljivo menjanje
strana i neposredna podrka veeg dela lumpenburo-
azije udruenoj Demokratskoj opoziciji Srbije (DOS) ne-
posredno pre i odmah nakon tzv. bulduer revolucije
5. oktobra 2010.
Gubitak predsednikih izbora od 24. septembra
2000. godine i - usled nepriznavanja izbornih rezultata
i pobede kandidata DOS-a - impresivni graanski i rad-
niki protest 5. oktobra 2000. godine se obino ak i u
strunijoj javnosti tumae kao revolucionarni in svrga-
vanja diktatora. Meutim, o ovom dogaaju bismo pre
mogli da govorimo kao o vanrednoj promeni reima jer
deavanja od 5. oktobra i kasnija pobeda na parlamen-
tarnim izborima - a zatim i preuzimanje svih poluga
vlasti 2001. - nisu doveli do stvaranja neeg potpuno
novog niti je dolo do korenite promene celokupne
drutvene strukture, to su neophodni uslovi da neki
drutveni dogaaj ili proces kvalifikujemo revolucijom.
ak tavie, samoupravni i ratni profiteri iz perioda
1990-ih osvajaju legitimaciju u novom politikom okru-
enju a, u skladu sa logikom nunosti privatizacije svega
i svaega kao cilja po sebi i vodee uloge menadera
u drutvenoj transformaciji, dobijaju i drutveno-ideolo-
ku naklonjenost novih vlasti nakon 2001. godine. Ta-
koe, autoritarni partijski pluralizam sa partijom hege-
monom nasleuje lokalno uslovljena parcijalna parla-
mentarna demokratija zapadnog tipa koja se u nared-
nim godinama polako konsoliduje i reprodukuje.
Meutim, ovim deavanjima i promenom reima -
iako je nesumnjivo dolo do znaajnih demokratskih
pomaka i odmaka od samoizolacionizma i balkaniza-
ma - decenijska graanska borba za slobodu i demo-
kratiju u Srbiji nije esencijalno izmenila koncept par-
tijske diktature koji je duboko i strukturno usaen u
politiku kulturu ovih prostora i ija je jednopartijska
diktatura samo jedan oblik u specifinim konkretno-
istorijskim okolnostima. Namesto veeg broja frakcija
u SKJ koje, uprkos meusobnim razlikama, nisu ni na
koji sutinskiji nain smele niti elele da dovode u pi-
tanje zadati politiki okvir i dodeljene im partijske pri-
vilegije, danas postoje ispranjeni demokratski oblici
parlamentarizma koji, preko partijske drave i tajkun-
ske kontrole medija, spreavaju svaku nezavisnu poli-
tiku arikulaciju. SKJ (i njegove frakcije) je uspeno za-
menjen partijama-frakcijama jedne velike Nacionalno-
liberalne stranke ije se razlike ispoljavaju samo u gra-
nicama aktualno hegemonog neoliberalnog poretka.
Kao da su sve relevantnije politike partije i pokreti u
Srbiji postali beaucoup plus royaliste que le roi, u
odnosu na svoje pandane na Zapadu, doslovno i bez-
rezervno prihvatajui Fukujaminu liberalno-buroas-
ku sholastiku o kraju istorije i definitivnoj pobedi libe-
ralizma. Kada se ovako provincijalnom shvatanju de-
mokratije i savremenoga sveta doda uporno korumpi-
ranje siromanog drutva preko partijske drave i po
partijskoj osnovi dodeljenih sinekura, postaje jasno da
su politiki delatnici, uz privredne, kljuni akteri op-
strukcije istinskog drutvenog razvoja Srbije i glavni
petrifikatori nedemokratske politike kulture.
Privredna transformacija iz real-komunizma
sa ljudskim licem u kriminalni i koruptivni
politiki kapitalizam
Slom real-komunizma na globalnom planu je izaz-
vao prave tektonske poremeaje tada hegemone epo-
halne svesti koju je inila tvrda opozicija kapitalizam-
komunizam. Bivi komunisti su veoma brzo zamenili
staru komunistiku teleologiju novom teolokom
logikom o bezalternativnosti kapitalizma i kraju isto-
rije i ideologija.
U Srbiji je ovaj proces, meutim, po mnogo emu,
imao osoben karakter.
Nominalno, postkomunistika transformacija je ov-
49
50
de poela ve 1989. godine, nakon stupanja na sna-
gu saveznog Zakona o preduzeima kojim je bilo lega-
lizovano osnivanje privatnih preduzea. Meutim, u
ratnom okruenju 1990-ih, uvijenom u kvazi-socijalis-
tiku oblandu i lanu brigu za radniku klasu, dolazi
do dozirane kontrole procesa privatizacije dravnih i
drutvenih ali i osnivanja novih privatnih firmi, kako bi
se u takvom blokiranom kontekstu olakala pljaka
nekadanje drutvene svojine.
Poetkom rata 1991. godine i definitivnim raspa-
dom SFRJ, Srbija ulazi u fazu politikog (kriminalnog)
kapitalizma (Max Weber) koja traje do dana dana-
njeg, dodue u svom reformisanom koruptivnom obli-
ku. Najkrae, pod politiko-kriminalnim kapitaliz-
mom u jednoj zemlji, karakteristinim za period od
1991. do 2001. godine, na ovom se mestu podrazu-
meva privredni sistem zasnovan na iskoriavanju po-
litiki kreiranih monopola u osobenom okruenju na-
cionalno-zatvorene trine privrede i kriminalizovane
ekonomije koji proizvodi uski krug privatno-vlasnike
elite (tzv. lumpenburoazije) direktno umreene sa
politikom elitom. Ovi procesi razaranja privrede i dru-
tva su svakako u velikoj meri imali svoju interesnu lo-
giku. Kako pokazuju neka socioloka istraivanja (Mla-
den Lazi), oko dve treine srbijanskih elitnih privatnih
preduzetnika tokom 1990-ih potie iz ranije komunis-
tike nomenklature, dok se u drugim postkomunisti-
kim dravama ovaj procenat kree izmeu jedne e-
tvrtine i jedne treine.
Nacionalistika histerija koju su posednici dravnih
aparata indukovali odozgo prema drutvu i samoi-
zolacija drave prema svetu, omoguila im je - u perio-
du kada su graani/ke naseli/e na njihove nacionalis-
tiko-hukake mobilizacije - nesmetanu konverziju ra-
nijih monopolskih poloaja steenih u okviru real-ko-
munizma. Svaka mahinacija i zloupotreba bila je
opravdavana patriotskom borbom za najvie nacio-
nalne interese. Na taj nain, u kontekstu zatvorene
kapitalistike drave, bivi politiari i direktori drut-
venih preduzea postaju vodei privatni preduzetnici i
ministri - ili u tom meuperiodu zauzimanja direktor-
skih i vodeih funkija u velikim sistemima temeljno
stvaraju uslove za svoju privatniko-menadersku bu-
dunost - a komunistiki intelektualci konvertuju kul-
turni i socijalni kapital u politiki i preuzimaju vostvo
u novim nacionalnim politikim partijama. Veoma zna-
ajnu ulogu u reprodukciji toga sistema ima i nova us-
pinjua - jasno kriminogena - elita ije vlasnitvo nad
nekretninama i sredstvima za proivodnju predstavlja
rezultat raznih vrsti ratnog plena. Bilo kako bilo, u
ovom periodu poinje formiranje lumpenburoazije
kao nove vladajue klase koja u svoje preduzetnitvo
strukturno ugrauje podvale, direktno mafijatvo ili
kriminalne veze sa podzemljem i neraskidive koruptiv-
ne veze sa politikom.
Dakle, tokom 1990-ih, Srbija tj. njene rukovodee
politike i privredne elite, sistemski - a zarad svojih
partikularnih interesa - rukovode procesom unitavaja
(od onog to je ostalo) zdravog privrednog tkiva nas-
leenog iz real-komunistikog perioda. Finansiranje
ratova; dozvola kontrole ekonomskih tokova nefor-
malnim centrima moi uz kolaboraciju sa dravom;
mahinacije sa uvozno-izvoznim dozvolama u kontek-
stu meunarodnih sankcija i samoizolacije; jedna od
dve najveih pljaki graana/ki preko vetaki proizve-
dene inflacije u modernoj istoriji; pristup veoma unos-
nim poslovima sa naftom, gasom i cigaretama; podi-
zanje povoljnih bankaraskih kredita za podsticanje
proizvodnje; dobijanje deviza po zvaninom kursu
koji je bio dosta nii od onog faktikog; permanentno
unitavanje postojeih kapaciteta i neinvestiranje u
nove itd. dovode do pada BDP (Bruto drutveni proiz-
vod) za skoro 60% u odnosu na period pre raspada
SFRJ ili do toga da je recimo 2000. godine industrijska
proizvodnja bila ak 57% manja nego 10 godina rani-
je. Uz to, dolazi do radikalnog suavanja radnikih
prava i uruavanja svih pozitivnih socijalnih i osvojenih
civilizacijskih tekovina.
Kao posledica desetogodinje destrukcije ekonomi-
je i masovne pauperizacije i polarizacije drutva dolazi
do radikalne promene reima i prelaska iz faze poli-
tiko-kriminalnog kapitalizma u jednoj dravi u fazu
politiko-koruptivnog kapitalizma. Ovu drugu fazu po-
litikog kapitalizma karakterie izlazak drave iz autar-
hinog i samoizolacionistikog perioda i integracija u
meunarodne politike i ekonomske organizacije kroz
prihvatanje logike neoliberalne bezalternativnosti.
Nova liberalna tj. neokonzervativna pravovernost je
na ovim prostorima dovela do provincijalne zamene
onih starih novim iracionalnostima. Ta provincijalnost
se ogleda bilo u slepom sleenju globalno nametnutih
neoliberalnih dogmi trinog fundamentalizma nekri-
tiki ih primenjujui u svom drutvenom okruenju, bi-
lo kroz zanemarivanje ili potpuno odbacivanje svih
savremenih progresivnih socijalnih tendencija i iskusta-
va u najrazvijenijim ali i nekim manjerazvijenim drut-
vima u razvoju. Neupitno prihvaena neoliberalna
ideologija i strategija drutvene transformacije je naiv-
no predstavljana kao ekspresni put u zapadno-evrop-
ski model drutva izobilja periferne post-komunisti-
ke dravice. Konvertitske preduzetnike i politike kla-
se privatizaciju svega i svaega na nivou ideolokog
pravdanja predstavljaju kao samorazumljiv cilj po sebi,
a u praksi, kao to smo videli, kao sredstvo za zadra-
vanje i znaajno proirenje svojih privilegija iz real-ko-
munistikog perioda. Boljeviku parolu kadrovi rea-
vaju sve zamenjuju novom ortodoksnou u vidu
dogme privatnici reavaju sve. Pritom se pod privat-
nicima, u provincijalno-kapitalistikom maniru, podra-
zumevaju jedino veinski vlasnici koji imaju potpunu
gazdisnku kontrolu nad kapitalom ali ne i npr. rad-
nici kao privatni vlasnici deonica.
Krajem 2001. godine, dakle, kao rekcija na prethod-
ni period SPS-ovskog unitavanja privrede i drutva po-
zivanjem na socijalistiki legitimitet, i pod uticajem
naivne koncepcije i verovanja da e sam in promene
vlasnitva nad sredstvima za proizvodnju obezbediti
efikasniju privredu, doneen je novi, neustavni!, Za-
kon o privatizaciji koji predvia hitno i neopozivo ubr-
zavanje i zavretak procesa privatizacije i svojinske
transformacije preduzea koja nisu u privatnom vlas-
nitvu. Time je omogueno da se finiira korporativ-
51
ni lopovluk domae lumpenburoazije formalizova-
njem vlasnitva nad najveim delom preostale drutve-
ne imovine, ali i otvaranje privrede prema stranim,
stvarnim i fiktivnim, investitorima. Dravna uloga u
procesu drutvene transformacije je, na taj nain, sve-
dena na nonog uvara i iskljuivog branioca inte-
resa domaeg i stranog kapitalistikog sloja.
Neoliberalizam koji, kao opte mesto shvatanja eko-
nomije i drutva u sebi inherentno sadri ideju o le-
njem radniku i vrednom kapitalisti, dovodi do drut-
veno-ideoloke podrke novog reima (nakon 2001.
godine) preduzetnicima-tajkunima iz prethodnog pe-
rioda, i priznanja istih kao nove drutvene avangarde
koja bi trebala da vue drutvo u bolje sutra. Na rad-
nike se, u novom kontekstu, podozrivo gleda kao na
subjekte resantimana socijalizma i samoupravljanja iza
kojih stoji kultura nerada, trajkova, zaostalosti, lenjos-
ti i ranzih prevara. U tom smislu, ilutrsativan je stav jed-
nog od najveih profitera dosadanjeg procesa tran-
sformacije, najbogatijeg tajkuna bliskog svim vlastima
i partijama nadomak vlasti u proteklih dve decenije,
Miroslava Mikovia, koji kae da je ...radnika kla-
sa... razmaena. To potie jo iz vremena samouprav-
ljanja. Tada su dolazile vlasti koje su se udvarale radni-
koj klasi jer su elele glasove. I zato danas imamo traj-
kove, blokade puteva i razliite uticaje te radnike kla-
se koji se negativno odraavaju na stanje nae privre-
de. Nadobudnost tajkuna je zapanjujua, pogotovo
ukoliko se ima u vidu da su generalno retki trajkovi u
Srbiji vie koncentrisani na puko preivljavanje i rudi-
mentarnu odbranu prava na rad, za razliku od onih
mnogo eih na Zapadu (koji se obino uzima u poli-
tikoj, ekonomskoj i intelektualnoj eliti Srbije kao
ideal-tip drutvenog ureenja kojem teimo) orjentisa-
nih vie na borbu oko preraspodele dobitka. Dakle,
ovo dovravanje procesa tajkunizacije privrede, politike
i drutva u Srbiji, u krajnjem, predstavlja strategiju legi-
timacije miloevievskog kriminalno-politikog kapi-
talizma u postpetooktobarskom kontekstu. Iako se
dve prethodne decenije u velikoj meri razlikuju, u osno-
vi im je ista ekonomska filozofija proizvodnje i repro-
dukcije oligarhijskog privrednog sistema, podreenost
svih segmenata drutva najogoljenijem partikularnom
interesu i razaranje realnog sektora privrede.
Po stopama rasta drutvenog proizvoda, poveanju
drutvene pokretljivosti, brzini industrijalizacije i urbani-
zacije, obuhvatu stanovnitva obrazovanjem, ruenju
optih drutvenih i ekonomskih nejednakosti, osvoje-
nim nivoom radnikih prava itd. komunistika Jugosla-
vija tokom 1960-ih godina nije imala premca u svetu. I
to samo 15-tak godina nakon najrazornijeg svetskog
rata u istoriji ljudske civilizacije. Danas, dve decenije na-
kon poetka kapitalistike transformacije i tano deka-
du od ulaska u fazu mirnodopske neoliberalne demo-
kratske koncepcije tranzicije efekti ovog procesa se, u
najmanju ruku, mogu opisati kao dodatno ruiniranje i
paralisanje industrije i realne ekonomije, rast nezapos-
lenosti, pljaka preko privatizacija putem bankrot-
stva (npr. Sartid je prodat US Steel-u za 28 miliona
dolara iako je trino procenjen na 500 miliona, a tu su
jo i: Nacionalna tedionica, Dravne banke, Naftna in-
dustrija Srbije itd.) i opta stagnacija uprkos donacija-
ma, zaduivanju i milijardama stranih investicija. In-
dustrijska proizvodnja Srbije je 10. godina nakon de-
mokratskih postmiloevievskih promena jedva dosti-
gla kapacitete od 45% proizvodnje u odnosu na peri-
od pre 20. godina, dok je BDP za ak 30% manji nego
u periodu pred raspad SFRJ. Takoe, interesantno je
suoiti se sa mitom da se u SFRJ lepo ivelo zahvalju-
jui Titovim kreditima! Naime, danas samo tri bive
lanice zajednike drave (Hrvatska, Slovenija i Srbija)
imaju ukupan inostrani dug od najmanje 100 milijardi
evra, pri emu dug svake od ovih nezavisnih Repu-
blika premauje ukupan dug bive drave. Pri tome tre-
ba imati u vidu da je u periodu pre raspada SFRJ, njen
godinji izvoz bio 2.5 puta vei od celokupnog inostra-
nog duga, dok je recimo dananji dug Srbije skoro 4
puta vei od izvoza.
Da li ovi podaci, izmeu ostalih, na konkretnom pri-
meru opovrgavaju konsenzualno prihvaenu tezu da je
liberalni kapitalizam apriori najefikasnija drutveno-
ekonomska formacija i poslednja faza istorijskog razvo-
ja ljudskog drutva?! To bi trebalo da bude pitanje za
mnogo ambicioznije studije, meutim, na ovom mes-
tu, uzimajui u obzir neke od pomenutih pokazatelja,
moemo da se sloimo da je privredna transformacija
iz real-komunizma sa ljudskim licem u kriminalni i ko-
ruptivni politiki kapitalizam najoitiji primer sunovrata
dostignutog civilizacijskog drutvenog progresa.
Drutveno-kulturna transformacija/regresija
iz modernizma u tradicionalizam
Kapitalistika transformacija je pored politikih i
ekonomskih, imala i svoje drutveno-kulturne reperku-
sije. Njih u najveem delu obeleava proces retradicio-
nalizacije i konzerviranja drutvenog ivota koji produ-
kuje optu regresiju na predkomunistike obrasce i i-
votne prakse.
Real-komunistika drutveno-ekonomska formacija
je na ovim prostorima, kao istorijski drutveni oblik
zasnovan na specifinom spoju politike kulture ne-
razvijenih i prosvetiteljskog racionalistikog marksiz-
ma (Todor Kulji), predstavljala pokuaj autoritarne
modernizacije i kosmopolitizacije Balkana. Ona je, ia-
ko sputavana (i podraavana u isto vreme) lokalnim
konzervativnim i nedemokratskim socijalnim tradicija-
ma ali i boljevikom politikom kulturom, u poslera-
tovskom razdoblju globalnih okolnosti predstavljala
oito progresivniju opciju u odnosu na real-komunis-
tiko-staljinistiki Sovjetski blok ili pak u poreenju sa
kapitalistiko-novo-faistikim sistemima u paniji,
Grkoj i Portugalu. Ovaj oblik autoritarne moderniza-
cije uspeo je da obezbedi prelazak drave iz perifer-
nog u poluperiferni poloaj na makro-meunarodnom
nivou ekonomskih i politikih odnosa snaga kao i mo-
gunost voenja autonomne nacionalne politike polu-
periferne drave koja je postala slobodna od gosopo-
darenja najjaih drava centra. S druge strane, moda
su i vaniji bili, svakako direktno posredovani sa pret-
hodno pomenutim, rezultati postignuti na mikro dru-
tvenom nivou pod uticajem leviarske i kosmopolit-
ske uloge prosvetiteljskih sadraja marksizma, poput:
52
industrijalizacije, urbanizacije, laicizacije, antinaciona-
lizma, opteg obrazovanja, otvorenije drutvene struk-
ture i vee vertikalne socijalne pokretljivosti, ekonom-
ske produktivnosti, ravnomernije raspodele drutve-
nog bogastva itd.
Real-komunizam je na junoslovenskim prostorima
obezbedio skoro pola veka mira i znaajnog drutve-
nog prosperiteta. Parola bratstvo i jedinstvo nije ni-
kakva titoistika izmiljotina ve samo lokalno prila-
goena balkanska verzija prosvetiteljskih i modernis-
tikih ideala iz perioda Francuske revolucije: libert,
galit, fraternit. Posle svih etnikih tenzija i negativ-
nih iskustava zajednikog ivota u Kraljevini Jugoslavi-
ji, i posebno nakon etnikih ienja i lokalnih genoci-
da poenjenih u periodu graanskog rata za vreme
Drugog Svetskog rata, rezultati komunistike interna-
cionalistike strategije bratstva i jedinstva meu kul-
turno i socijalno srodnim junoslovenskim narodima
su zaista bili impresivni. Iako su sve vreme ivota ko-
munistike Jugoslavije tinjali sukobi meu republikim
oligarhijama u vidu frakcionakih borbi unutar central-
nih komiteta partije, socioloka istraivanja (sprovede-
na u predveerje rata na samom kraju 1980-ih) na pri-
meru brojnosti meanih etnikih brakova i etnike dis-
tance meu junoslovenskim narodima pokazuju
(osim u sluaju Kosova) veoma visok nivo meuetni-
ke tolerancije i meusobnog prihvatanja. Vii nego u
brojnim vieetnikim zapadnoevropskim dravama.
Meutim, nepodeljena vlast i od strane komunista
reprodukovana i osnaivana predkomunistika nede-
mokratska tradicija izrazite dominacije drave nad sla-
bim (i atomizovanim) drutvom omoguila je da se u
kratkom roku, masovno i sa neobino velikim uspe-
hom iz vrha komunistikih oligarhija reakcionarni za-
okret prema tradicionalistikim obrascima proiri i na
drutvo u celini. Bivi komunisti su zastraujue lako za-
menili internacionalistiki princip bratstvo i jedin-
stvo, potpuno suprotstavljenim, novo-uspostavljenim
legitimacijskim uporitem u nacionalistikim iskljuivos-
tima i ratnoj paranoji. Ideoloki inspiratori tog procesa
su upravo ljudi koji su neposredno pre toga napisali ce-
le tomove marksistike literature u kojoj su branili rea-
l-komunizam kao istorijski savreniji tip drutva i
ideoloku nadmo u odnosu na Zapad. Ratnohukaki
nacionalizam produkovan u kuhinji kvazisocijalistike
tajkunsko-intelektualno-krimogene klike oko Sloboda-
na Miloevia je krajem 1980-ih i u prvoj polovini 1990-
ih proeo sve pore srbijanskog drutva. Kao to je ve
pomenuto, i pozicija i najmasovniji deo opozicije su bi-
le deo tog nacionalnog projekta Srboslavije.
U meuvremenu, nakon svih istorijskih promaaja i
izgubljenih ratova, ovaj projekat, uz dosta potekoa,
biva naputen tek u prvoj deceniji ovog veka (danas ga
formalno podrava tek minorna Srpska radikalna
stranka u njegovoj ogoljenijoj formi Velike Srbije i
vei broj marginalnih desno ekstremistikih grupacija
koje ine delove ne-civilnog drutva) i zamenjen savr-
enijim evropski prihvatljivim konceptom tzv. demo-
kratskog nacionalizma u kontekstu usvajanja novog
manifesta destiny Srbije (Vladimir Ili) i njenih evrop-
skih integracija. Tako se privremeno zavrava taj ne-
principijelni polukrug konvertiranja najveeg dela srbi-
janske nacionalne politike i intelektualne elite: od ko-
munista, preko nacionalista, do evropejaca...
Nova aktuelna forma nacionalizma se manifestuje kroz
megalomanske fantazije o Srbiji kao kljunom fakto-
ru ekonomske i politike stabilnosti Balkana , kosovi-
zacijom srpske kulture, ustavnim odreenjem Srbije
kao drave Srba i ostalih, ali i doziranom provokacijom
nestabilnosti u nacionalnim okruenjima u kojima srp-
sko stanovnitvo ima politiki znaaj: BiH, Crna Gora i
Kosovo. Na taj nain i aktuelno politiko vostvo, na-
ravno u neuporedivo inteligentnijem i mimikrijskom - a
svakako i manje tetnom i okrutnom - obliku, nastavlja
kontinuitet politike predkomunistikog razdoblja i
1990-ih orjentacijom na srpski a ne srbijanski (Latin-
ka Perovi) koncept, dok srbijansko drutvo i institucije
u svojoj dubini trule na svim nivoima.
Opta kriminalizacija politikog i privrednog ivota
kao jednu od posledica ima anomiju drutvene orga-
nizacije i proizvodnju krize drutvene solidarnosti. Kao
znaajna karika u svim ovim procesima zaokreta
unazad se pojavljuje uloga Srpske pravoslavne crkve
(SPC), tj, njenih najretrogradnijih elemenata, koji su
ujedno i ubedljivo najdominantniji. U skladu sa prosve-
titeljskim elementima prihvaene komunistike ideolo-
gije, religija i SPC su nakon Drugog svetskog rata u Sr-
biji svedene na svoje osnovne funkcije. Slubena dr-
avna politika KPJ je ograniila, neto slino kao i u ka-
pitalistikoj Francuskoj, ispovedanje vere na lini izbor
i iskljuivo u privatnoj sferi. Meutim, po ulasku real-
komunistike organizacije drutvenog ivota u zavr-
nu fazu krize, religijski fanatizmi dobijaju na znaaju
kroz snano politiko i drutveno angaovanje svojih
predstavnika u etnomobilizacijama. Religije na ovim
prostorima nikada nisu dominantno imale univerzalni,
izvorno zamiljeni, karakter, ve iskljuivo ekskluzivis-
tiki i etnonacionalni. U tom kontekstu je razumljiva
vrsta povezanost nacionalnih drava i nacionalnih
crkava, ali i uestali procesi politizacije religije i re-
ligizacije politike. Nije neobino ni to to uprkos jakoj
retradicionalizaciji i vraanju religije u javnu sferu u
poslednjih dve decenije (a posebno verske nastave -
tzv. veronauke - u civilnim kolama nakon 2000.), po-
jedina istraivanja pokazuju da u Srbiji postoji tek 1/5
aktivno religioznih graana/ki, iako se preko 95% nje-
nih stanovnika, preko konfesionalne pripadnosti, izja-
njavaju vernicima. Ipak, okrenutost crkve dravi istu
odaljava od drutva. Crkvena lica su delovi razliitih
dravnih kulturnih institucija i agencija, krsnih slava
politikih partija i lokalnih samouprava, zvanini pu-
taoci u pogon i osvetitelji raznih tajkunskih biznis
projekata itd., ali ne i uesnici borbi radnikih grupa
za pravo na rad i egzistenciju i ostalih izvorno drutve-
nih inicijativa odozdo koje promoviu drutvenu so-
lidarnost sa depriviranim slojevima i ugroenim ma-
njinskim grupama.
Rezultati pojedinih sociolokih istraivanja (Slobo-
dan Cveji) nam, takoe, govore da je srbijansko
post-komunistiko drutvo trenutno jedno od nekoli-
ko najzatvorenijih drutava u Evropi. U sociologiji se
termini drutvena otvorenost i zatvorenost vrlo esto
53
koriste kao jedan od kriterija drutvenog razvoja pri
analizi nivoa meugeneracijske i unutargeneracijske
drutvene pokretljivosti stanovnitva u jednoj dravi.
Dakle, ova istraivanja pokazuju ne samo da osoba
koja recimo dolazi iz radnike porodice nema gotovo
nikakvu ansu da promeni svoje mesto u drutvenoj
strukturi u odnosu na svoje roditelje i da postane npr.
profesor u osnovnom, srednjem ili visokom obrazova-
nju, doktor medicine ili pak deo rukovodstva nekog
preduzea, ve i da je minimalna, tj. gotovo da se
granii sa nemoguim, ansa da jedna ista osoba na-
preduje u svom preduzeu ili, jo optije, tokom ce-
log radnog veka. Takoe, poslednjih godina, sa
uvoenjem radikalnih neoliberalnih reformi na Uni-
verzitetu, vrata visokog kolstva su gotovo potpuno
zatvorena za decu koja dolaze iz seljakih ili porodica
manulenih radnika. Ovi podaci dovoljno govore o
skandalozno niskom stepenu pravednosti aktuelne
organizacije drutvenog ivota u Srbiji uzimajui u ob-
zir ak i onaj minimalistiki liberalni indikator pravde
koji se iskazuje kroz sintagmu.: jednakost ansi za
sve. Da podsetimo, 1960-ih godina prolog veka Ju-
goslavija je, uz vedsku, predstavljala najotvorenije
drutvo po ovim kriterijima u svetskim razmerama. Ta
injenica je bila uslovljena ne samo formativnom pri-
rodom tadanjeg jugoslovenskog drutva i realnim
privrednim i strukturnim procesima u njemu, nego i
njegovim leviarskim i humanistikim utemeljenjem
zasnovanim na ukidanju svake zavisnosti od poloaja
porekla i pomeranju teita prema linom postignu-
u. ak je i birokratska vladajua klasa u real-kominiz-
mu imala privremeni karakter jer su je inili delovi
drutva koji su, vremenski omeeno, zauzimali ruko-
vodee politike i privredne funkcije, da bi odlaskom
sa tih funkcija svoje mesto u toj klasi preputali novim
kadrovima koji su dolazili iz srednjih ili, ree, rad-
nikih slojeva. Post-komunistika transformacija srbi-
janskog drutva je gotovo u potpunosti restaurisala
predmodernu konzerviranost drutvene strukture u
krvi i poreklu.
Re na kraju
Da li je Jugoslavija/Srbija mogla da izbegne kapita-
listiku i dravnu transformaciju u konkretno istorij-
skom globalnom i regionalnom okruenju poslednjih
decenija prolog veka? Svakako ne! Meutim, putevi
te transformacije su mogli i morali biti radikalno dru-
gaiji i uz manje razorne drutvene efekte. Primer Slo-
venije iz prve dekade tranzicije nam pokazuje da je sa-
mostalan - i relativno nezavistan od meunarodnih
neoliberalnih institucija - put u transformaciju bio mo-
gu. Meutim, na osnovu ovog saetog i pojednos-
tavljenog prikaza celog procesa i konsekvenci dvode-
cenijskog prelaza iz real-komunizma u kapitalizam u
Srbiji, jasno je da je postojala veoma prozirna interes-
na logika da sve to izgleda kako je izgledalo jer su po-
litiki ciljevi razbijanja drave bili nerazmrsivo interes-
no isprepletani sa poslovnim ciljevima elita koje su taj
proces predvodile. Nepostojanje, na relevantnom ni-
vou, socijalno-politikih snaga i drutvenih pokreta ko-
ji bi mogli biti agensi kvalitativno drugaijih drutvenih
promena glavni je razlog nedostatka ozbiljne i artiku-
lisane alternative. Ni tokom 1990-ih ni dan danas. Her-
bert Markuze (Herbert Marcuse) je jo poetkom
1970-ih godina, u trenutku kada je socijalistiki socijal-
ni i politiki pokret na Zapadu bio na svom vrhuncu,
obznanio da socijalizam jo uvek nije na dnevnom re-
du. Na alost, istorijsko iskustvo nam pokazuje da je
bio u pravu. Realna procena meunarodnih odnosa i
odnosa snaga u srbijanskom drutvu nam tek ne daju
previe nade u progresivnu promenu u savremenosti.
Meutim, u vremenu opte apatije i liberalnog tehno-
kratizma na levici, nije na odmet da se prisetimo da je
jedan Maks Veber, za koga se ak moe rei da je bio
tvrdi antileviar, branio tezu da nikada ne bismo do-
segnuli mogue da nismo teili nemoguem. Neop-
hodno je raditi na emancipaciji drutva i u okviru pos-
tojeeg sistema - preko ekonomskih i politikih prome-
na koje nisu ni male ni beznaajne - stvarati pretpos-
tavke za stvarni drutveni i demokratski preobraaj,
ma koliko on u ovom momentu utopijski izgledao.
w
w
w
.
j
o
s
d
.
o
r
g
Teka vremena iziskuju od nas teke odluke. Hrvatska
se ve due vremena nalazi u tekoj ekonomskoj krizi.
Teko je rei kada je kriza u Hrvatskoj poela, a jo tee
kada e ona zavriti. Statistiki gledano, ova zadnja kriza
poela je kad i kriza u svijetu, 2008., jo za vrijeme vlade
Ive Sanadera, ali gledano socioekonomski, ona je samo
nastavak i produbljenje strukturalne krize, koja je u Hr-
vatskoj poela jo 1991. godine, s poetkom tranzicije iz
samoupravnog socijalizma u divlji kapitalizam. Kriza u Hr-
vatskoj, dakle, traje jako dugo - s veim ili manjim oscila-
cijama, te povremenim razdobljima oporavka, ve 20 go-
dina. Od tih 20 godina, u Hrvatskoj je na vlasti HDZ ak
17 godina (s prekidom od tri godine u razdoblju od
2000. do 2003.), to e rei, da ta stranka snosi i najve-
u odgovornost za sadanju situaciju. Odgovornost, me-
utim, snose i stranke opozicije, koje nisu imale dovoljno
hrabrosti suprotstaviti se politici HDZ-a, i kojima nedosta-
je kvalitetan alternativni program. Hrvatska se nedvojbe-
no nalazi u dubokoj ekonomskoj krizi, a duboka kriza
trai odlune, korjenite promjene. Kada e Hrvatska iza-
i iz krize, ovisi, dakle, prije svega o tome, koliko e biti
radikalne mjere ekonomskog oporavka. Budu li one sla-
be, povrinske i djelomine, Hrvatska nee izai iz krize,
ve e samo produivati svoju agoniju. Bude li se rjeenje
krize odgaalo, Hrvatska e tonuti sve dublje i dublje, sve
dok jednog dana - u ne tako dalekoj budunosti - sasvim
ne potone u ivom blatu politike movare, i dok sas-
vim ne nestane kao politiko tijelo na geografskoj karti
Evrope. Lijepa naa nije samo ranjena; ona je sva izna-
kaena i deformirana; ona je runa i vie ne lii na sebe.
Tom ranjenom tijelu nisu dovoljne samo kozmetike mje-
re - njemu je potreban sloeni kirurki zahvat. Stoga na-
oj politici (koja je ionako estetizirana) ne trebaju vizais-
ti, ve politiki kirurzi, ljudi od formata, asni i poteni,
koji znaju to hoe i koji to to znaju ele sprovesti u dje-
lo. Nama ne trebaju pekulanti, kalkulanti i kruhoborci,
ve politiari koji politiku shvaaju u njezinom izvornom
smislu kao rad za ope dobro.
I. Predrasude neoliberalne ekonomije
U Hrvatskoj e 4. prosinca 2011. vjerojatno doi do
promjene vlasti. No, hoe li s promjenom vlasti doi i do
promjene ekonomske politike, to emo jo vidjeti. Stran-
ke Kukuriku koalicije ponudile su svoje programe izlas-
ka iz ekonomske krize, u kojem ima niz dobrih stvari, ali
i nekih o kojima bi se moglo raspravljati. Svoje rjeenje iz-
laska iz ekonomske krize ponudili su i sindikati, s kojima
se uvelike slaemo, kao i HUP, koji dakako stoji na pozi-
cijama kapitala, te jo neki politiki i ekonomski faktori u
zemlji
Inicijativni odbor Za Hrvatsku blagostanja ima svoje
rjeenje izlaska iz krize koje ovim putem eli predstaviti
javnosti. Inicijativni odbor, dakako, nema arobni tapi
za izlazak iz krize, ali ima ideoloko oruje, koje je, po na-
em dubokom uvjerenju, neminovna pretpostavka za iz-
lazak iz krize. U prvom redu, smatramo da je za izlazak
iz krize potrebno u javnosti razbiti dvije vrsto ukorijenje-
ne predrasude, koje dolaze s naslova neoliberalne para-
digme:
Prvu, da je drava lo gospodar, i drugu, da slobodno
trite nema alternative.
Mi ne moemo izai iz krize ako se prije toga ne oslo-
bodimo ove ideoloke zablude. To da je drava lo gos-
podar i da slobodno trite nema alternative, to je jedna
ideoloka podvala na koju su nasjele danas mnoge zem-
lje u svijetu, ukljuujui i Hrvatsku. To je kukavije jaje
podmetnuto pod nae dravne sisteme od strane pojedi-
nih centara moi - ustvari, jedna tempirana bomba koja
e raznijeti nae ekonomske sisteme u paramparad.
Oni koji imaju velike i snane drave govore nama ma-
lima da nam nije potrebna drava. Logino s njihove po-
zicije, jer je narod bez drave (to dokazuje cjelokupna
historija ovjeanstva) dobar plijen za raznorazne bjelos-
vjetske leinare. Oni to su bogati i moni govore nama
slabima o slobodnoj trinoj utakmici. Meutim, ne
moe lokalna momad igrati sa svjetskom reprezentaci-
jom. Moe, ali e uvijek gubiti. Da bismo bili slobodni,
moramo biti snani. Dijete se poinje osamostaljivati od
svojih roditelja onda kad pone samostalno ekonomski
privreivati. Ono postaje slobodno onda kad postane
ekonomski neovisno. A Hrvatska danas nije slobodna, jer
nije ekonomski neovisna. Hrvatska je danas u vlasti stra-
nih centara moi. Hrvatska je danas razdravotvorena,
oiena od svoje dravotvornosti, ili s manje dravotvor-
54
HRVATSKA
Ususret parlamentarnim izborima 2011.
to da se radi?
Mogue rjeenje za izlazak iz ekonomske krize
Filip Erceg
Inicijativni odbor Za Hrvatsku blagostanja
1
55
nosti nego 91. kad je krenula u proces stvaranja samos-
talne drave.
Meutim, istina je upravo drugaija: istina je da su sve
razvijene ekonomske sile, koje danas zagovaraju neolibe-
ralnu ekonomiju, na poetku kapitalistike drutveno-
ekonomske formacije, i kroz dugo vremena, gradile svo-
je snane drave na principima dravnog protekcioniz-
ma, da bi prele na liberalizam onog trenutka kad su
postale dovoljno mone. U drutvu ekonomske nejedna-
kosti, u drutvu u kojem vrijedi pravilo: tko jai-taj kvai,
sloboda odgovara samo najjaima. Onima slabijima i
najslabijima, nerazvijenima, polurazvijenima, siromani-
ma, njima ne odgovara sloboda u smislu slobodne tr-
ine konkurencije; njima treba drava koja e ih zatiti od
stranih banaka i multinacionalnih kompanija; njima treba
socijalna drava! A to se dogodilo s Hrvatskom? Poet-
kom devedesetih, kad je trebalo uloiti sve umne i fizi-
ke snage u izgradnju toliko nam eljene drave, poelo
je - paradoksalno - njezino razdravotvorenje (preciznije:
unitenje). Na poetku svog novog kapitalistikog ivota,
Hrvatska se nije ponaala kao zapadne sile u svojoj pro-
losti. Ona nije stvarala svoju dravu, ve ju je razgraiva-
la. Prvo kroz pretvorbu i privatizaciju, a onda kroz raspro-
daju dravne imovine
Prema tome, da bi Hrvatska uope poela rjeavati svo-
je ekonomske probleme, ona prvo mora odbaciti neoli-
beralnu koncepciju laissez-faire, te ujedno usvojiti post-
kenzijansku koncepciju drave blagostanja (Paul David-
son, Sydney Weintraub, Joana Robinson, itd). To je po-
etak abecede, odnosno poetak izlaska iz krize, i tek se
nakon toga moe razgovarati o nekim radikalnijim pro-
mjenama. Meutim, mi jo uvijek nismo doli ni do prvog
slova abecede. Naa politika elita, kao i dobar dio eko-
nomista, jo uvijek ne odustaje od neoliberalne Dogme.
Mi, naprotiv, elimo rei da drava nije a priori lo gos-
podar, i da slobodno trite ima alternativu.
Naime, veoma je vano razlikovati vlasnitvo od mena-
dmenta. Kada se kae da je drava lo gospodar, onda
se time ustvari eli rei, da je lo menadment. Ali, time
to je lo menadment ne znai da je loe i dravno vlas-
nitvo kao takvo. Menadment moe biti i dobar i lo, a
to ne ovisi o vlasnikoj strukturi. Postoje uspjena drav-
na poduzea s dobrim menadmentom, kao to postoje
i neuspjena privatna poduzea s loim menadmentom.
Ako je donekle menadment u dravnim poduzeima lo-
iji od menadmenta u privatnim poduzeima, onda je to
zato to je menadment u dravnim poduzeima pod
uplivom raznih politikih interesa. Stoga, menadment u
dravnim poduzeima (s obzirom da je kljuan za uspje-
no poslovanje) treba izabirati na dva mogua naina: 1)
putem javnog natjeaja (tendera) po kriteriju strunosti i
izvrsnosti, a ne kao do sada po kriteriju politike podob-
nosti, i 2) od strane radnog kolektiva, neposredno, odoz-
do (co-management, suodluivanje), a ne odozgo, po di-
rektivama Vlade ili stranakih tijela.
Jednako tako, smatramo da slobodno trite ima al-
ternativu. Ta alternativa, dakako, nije u komandnoj eko-
nomiji prolog stoljea. U konkurenciji s trinom ekono-
mijom, komandna ekonomija je, kao to znamo, izgubi-
la utrku. Pokazalo se da je trina ekonomija neusporedi-
vo efikasnija od komandne ekonomije. Meutim, neo-
buzdana trina ekonomija po naelu laissez faire -laissez
passer (pusti me da radim to hou) moe biti jednako
neefikasna i opasna kao i komandna ekonomija. Ni jed-
na krajnost nije dobra. Komandna ekonomija proizvodi
etatizam (neogranienu mo drave, tj. dravne birokra-
cije), te je kao takva baza totalitarnog drutva, dok neo-
liberalizam opet vodi u trini fundamentalizam , u ko-
jem bogati postaju jo bogatiji a siromani jo siromani-
ji. U dananjem veoma sloenom svijetu neophodno je
kombinirati trinu ekonomiju s drutvenim planiranjem.
U Politikoj ekonomiji socijalizma (nominiranoj za Nobe-
lovu nagradu), na ugledni ekonomist Branko Horvat do-
kazuje da jedino planiranje s tritem (1984: 270-282) u
HRVATSKA
Sjedite Industrije nafte Zagreb
56
okviru samoupravljanja pomiruje dva kriterija: efikasnost
i jednakost. Da je mogue uspjeno upravljati javnim tvrt-
kama dokazuje, izmeu ostalih, i Elinor Ostrom, dobitni-
ca Nobelove nagrade iz ekonomije za 2009. (vidjeti, npr.
njezinu knjigu prevedenu kod nas: Upravljanje zajedni-
kim dobrima-evolucija institucija za kolektivno djelovanje,
Jesenski&Turk, 2006.). Stoga se Inicijativa zalae za soci-
jalno odgovornu trinu ekonomiju.
II. Glavni strukturalni ciljevi
Ekonomska kriza u Hrvatskoj je strukturalne naravi.
Ona je samo jednim dijelom uvezena iz vana, dok je u ve-
ini sluajeva izvorno naa. Glavne uzroke, dakako, treba
traiti u pogrenoj ekonomskoj politici - prije svega: u
kontinuiranoj deindustrijalizaciji zemlje, u njezinoj izrazi-
toj uvoznoj orijentaciji, u zapostavljanju proizvodnje u
odnosu na usluno-trgovake djelatnosti, te u velikoj za-
duenosti. Najkrae reeno, u Hrvatskoj je gotovo sasvim
uniten tzv. realni sektor, tj., one privredne grane koje
otvaraju nova radna mjesta i stvaraju dodanu vrijednost.
Strukturalni problemi dovode i do tzv. strukturalne neza-
poslenosti, tj., do kontinuirano visoke nezaposlenosti
kao posljedice male potranje za radnom snagom. Ust-
vari, nezaposlenost je gorui problem hrvatskog drutva!
Iz tog problema generiraju se i onda ostali problemi: vi-
soki udio radno neaktivnog stanovnitva (umirovljenika,
invalida) u ukupnoj populaciji, visoki socijalni transferi
(socijalna pomo, naknada s burze isl.), sve manji prora-
unski prihodi, a sve vei rashodi i dr. (Kad se tome do-
da jo i sustavno pljakanje drave, organizirani kriminal
i korupcija, slika je poprilino otuna!).
Stoga je pitanje svih pitanja: kako rijeiti problem ne-
zaposlenosti? Odnosno: kako otvoriti nova radna mjes-
ta? Na to pitanje mogue je odgovoriti samo ako prije to-
ga odgovorimo na pitanje: kako rijeiti glavne uzroke kri-
ze (maloas gore navedene)? Jer, uklanjanjem struktural-
nih problema u gospodarstvu mi emo rijeiti i problem
strukturalne nezaposlenosti. To je zakon spojenih posu-
da. Dakle, problem nezaposlenosti rijeit e se samo ako
se promjeni ukupna ekonomska politika zemlje.
Drugim rijeima, potrebno je:
a) zapoeti proces reindustrijalizacije zemlje u cilju po-
veanja proizvodnje i otvaranja novih radnih mjesta, i
b) poveati izvoz kako bi se smanjila negativna trgovin-
ska bilanca.
Meutim, ni jedno ni drugo nije mogue bez aktivne
uloge drave. U Hrvatskoj gotovo svi znaju to treba ra-
diti kako bi se izalo iz krize. Treba, dakako, proizvoditi!
Glagol proizvoditi postao je omiljeni pojam nae sveu-
kupne (kako bi Krlea rekao) cilindrake elite. Proizvo-
diti, to je magina rije koja otvara sva vrata, amajlija
koja uklanja sve nae probleme. Proizvoditi, to je rije
koju danas na katedrama i na TV ekranima ponavljaju
kao papige. Proizvoditi! Treba, dakle, proizvoditi! Ali, nit-
ko ne eli rei: a tko to treba proizvoditi? I to to treba
proizvoditi? Prema naim neoliberalima, koji dominiraju
sveukupnim javnim ivotom, proizvoditi valjda treba Ne-
vidljivi Netko - bilo tko, svejedno je - samo da nije Dra-
va! Jednako tako, po njima, to to treba proizvoditi, to
e na tritu rasporediti nevidljiva ruka. Naravno, oni
ele rei da bi taj Neodreeni Netko trebao doi iz Privat-
nog Sektora. Jer, po njihovom miljenju, razvoj moe
pokrenuti jedino Privatno Poduzetnitvo, kako ono do-
mae, tako i ono strano.
Meutim, naa je praksa pokazala da privatno podu-
zetnitvo nije kadro pokrenuti proizvodnju. Zato?
Iz vie razloga: prvo, zato to privatni sektor preferira
malo i srednje poduzetnitvo, dok drutvo iz krize mogu
izvui jedino veliki projekti, velike investicije. To je opet
zato to velike investicije trae veliki poetni kapital, ko-
jeg privatni sektor u uvjetima krize ne moe ba tako la-
ko osigurati. No, ako ga i moe osigurati, privatni kapital
pekulira; on nee ulaziti u skupe investicije s velikim rizi-
kom i sa zaradom na dugi rok. On eli vratiti uloeno to
prije, zaraditi odmah i sada. Stoga se on seli u tercijalne
djelatnosti (trgovako-uslune) gdje su relativno mali rizi-
ci i bri obrt kapitala, a mi smo rekli, da tercijalne djelat-
nosti ne mogu izvui zemlju iz krize. Slino je i sa stranim
investicijama. Mnogi naivno misle da e zemlju iz krize iz-
vui strani investitori. Ali to se nee dogoditi. Zato? Za-
to to strani investitori, jednako kao i domai privatni po-
duzetnici, ne ele ulaziti u skupe investicije koje na krat-
ki rok ne donose velike profite. Da je tome tako, govori
nam injenica da su strane investicije u Hrvatskoj bile naj-
vee u financijskom sektoru, te u trgovakoj djelatnosti.
Stranci su pokupovali za budzato gotovo sve hrvatske
banke (od kojih su neke prije toga sanirane novcem po-
reznih obveznika!), da bi sada pljakali hrvatske graane
putem skupih kredita (s viim kamatnim stopama nego u
njihovim matinim zemljama). Naravno da se takve inves-
ticije isplate. Stranci su po Hrvatskoj otvorili i niz velikih
trgovakih kua u kojima se preteno prodaje roba stra-
nog porijekla. Itd. Ali, ima jo jedan vaan razlog zbog
ega strani investitori u pravilu zaobilaze Hrvatsku. To je
zato to je cijena rada u Hrvatskoj, u odnosu na neka
druga trita u Evropi i svijetu - previsoka. Graanima Hr-
vatske to zvui nevjerojatno: oni smatraju da su i prema-
lo plaeni za svoj rad (i to s pravom smatraju), ali stran-
ci, meutim, ne misle tako. Stranci trae jeftinu radnu
snagu, a Hrvati ipak vie nisu tako jeftina radna snaga.
Stoga neka ne ude najnoviji podaci po kojima su strane
investicije vee u Albaniji nego u Hrvatskoj! Naravno da
su vee u Albaniji, jer je ondje cijena rada naalost jo
manja nego kod nas.
III. Dravne investicije u realni sektor
Dakle, tko treba pokrenuti proizvodnju? Odgovor se
namee sam od sebe. Odgovor je, dakako - drava!
Mi na ljevici smatramo da je upravo Drava ta koja mo-
ra oiviti realni sektor. Drava mora izai iz ljuture svoje
birokratske samodostatnosti i postati prvi poduzetnik u
zemlji. Ona na svim poljima mora konkurirati privatnom
sektoru. Kao to kae sama rije - drava mora drati u
svojim rukama uzda svih privrednih aktivnosti. Jednako
tako, drava kao republika mora voditi rauna o javnom
dobru (res public-javna stvar), to privatni sektor nije du-
an.
Pitanje je sad, u kojem to smislu i na koji nain drava
treba pokrenuti proizvodnju?
Najkrae reeno, tako to e:
izraditi kratkoroni i dugoroni Plan razvoja pre-
ma pojedinim regijama;
HRVATSKA
57
osigurati potrebnu logistiku i infrastrukturu za iz-
voenje projekata;
intervenirati na trite putem instrumenata mone-
tarne i fiskalne politike, i
zatiti domau proizvodnju od uvoznog lobija.
Drugim rijeima, to znai sljedee:
1) Potrebno je osnovati Institut za gospodarsko plani-
ranje. Jedna od najveih greaka samostalne Hrvatske bi-
la je gaenje Planske komore poetkom devedesetih, pa
od tada lutamo kao muhe bez glave. U taj bi Institut tre-
bali ui svi najeminentniji strunjaci iz razliitih oblasti
drutvenog ivota: u prvom redu ekonomisti, zatim ine-
njeri tehnikih znanosti, pa sociolozi, politolozi, statistia-
ri, demografi idr. Njihov bi zadatak bio izraditi Plan raz-
voja Hrvatske po pojedinim regijama. Institut bi morao u
roku od godinu dana odgovoriti Vladi na sljedea pita-
nja: to Hrvatska moe proizvoditi, odnosno, u kojim je
proizvodima deficitarna; kako iskoristiti komparativne
prednosti regija za razvoj pojedinih industrija; kako teh-
noloki organizirati proizvodnju; koja je cijena investicija;
koliko je potrebno radne snage i kojeg profila isl
2) Drava sa svoje strane mora za proizvodnju osigura-
ti zemljite, projektnu dokumentaciju, materijalna sredst-
va, strojeve, i naravno - radnu snagu.
3) Vlada mora okrenuti instrumente monetarne i fis-
kalne politike u svrhu poveanja proizvodnje, poticanja
poduzetnitva i izvoza. U tom smislu potrebno je:
a) osnovati jednu snanu domau Industrijsku banku
(nazovimo je Feniks) koja bi imala za cilj kreditirati do-
mae poduzetnitvo po povoljnim ali strogo odreenim
uvjetima. Temeljni kapital Industrijska banka bi dobila od
Hrvatske narodne banke, te spajanjem s HBOR-om, ali i
od EU fondova (ija se sredstva mogu izvui ako se pri-
preme pametni projekti!). Krediti koje bi Feniks plasi-
rao na trite imali bi malu kamatnu stopu (izmeu 3 i 5
posto) s odgodom otplate glavnice (tzv. grace-period).
Glavni uvjet za dobivanje kredita bio bi taj da aplikant
mora dokazati da e pokrenuti proizvodnju i otvoriti no-
va radna mjesta. Povoljni krediti hrvatske industrijske
banke pozitivno bi utjecali na cijelo financijsko trite, jer
bi kao konkurencija oborili i visoke kamatne stope stra-
nih banaka. Ovdje treba naglasiti, da bi ova banka kredi-
tirala iskljuivo privatno domae poduzetnitvo, dok bi
drava svoje javne projekte financirala iz Razvojnog fon-
da, o kojem e poslije biti rijei.
b) potrebno je to prije ukinuti deviznu klauzulu koja
na svoj nain dokida financijsku suverenost zemlje, te
ujedno omoguuje pljaku hrvatskih graana od strane
stranih banaka. Devizna klauzula nema opravdanja jer je
nacionalna valuta stabilna. Ona je ak prejaka, pa bi je
moda trebalo i lagano deprecirati radi poveanja izvoza.
S druge strane, trebalo bi vratiti zatitnu kamatu na do-
bit (od 5 %) radi zatite investitori od moguih gubitaka
uslijed inflacije.
c) veliki problem Hrvatske je i negativna tednja. Stoga
je potrebno intervenirati na dva polja kako bi se povea-
la tednja i ujedno smanjio konzumerizam hrvatskih gra-
ana. Naime, poveanje tednje dovodi do poveanje in-
vesticija (S=I), dok s druge strane, prevelika potronja iz-
nad realnih mogunosti (to je sluaj u hrvatskom slua-
ju) vodi u zaduivanje (minuse na raunu isl.) Prema to-
me, potrebno je poveati kamatne stope na tednju (ka-
ko bi se motiviralo graane da tede), te ujedno povea-
ti porez na potronju (napose na luksuznu robu, alkohol,
cigarete)
d) openito je potrebno reformirati hrvatski porezni
sistem. Jedinstvena stopa PDV-a od 23% je nepravedna i
neodriva. Stoga bi PDV trebalo podijeliti na nekoliko ra-
zina sukladno vrijednosti potroakih dobara. Za pojedi-
ne prehrambene artikle trebalo bi uvesti nultu stopu
PDV-a (jer na hranu otpada oko 40 posto sindikalne ko-
arice, to je karakteristika siromanih zemalja), ime bi
se olakao ivot najugroenijih skupina stanovnitva. Tre-
balo bi uvesti jo neke meustope (na lijekove, npr.), s
tim da bi PDV ponegdje preao i sadanju stopu od 23%
na 25% do 30%. Tako bi se na drugoj strani kompenzi-
ralo ono to se na jednoj strani gubi. Ustvari, cilj je, s jed-
ne strane, rasteretiti najugroenije slojeve stanovnitva,
koji i najmanje troe, a s druge, uzeti onima koji puno
troe, kako bi se poveali proraunski prihodi.
e) nadalje: nuno je korigirati oporezivanje dohotka po
istom kriteriju po kojem bi se korigirao i PDV. Dakle, naj-
nie dohotke trebalo bi osloboditi oporezivanja, one nie
rasteretiti, prosjene oporezivati srednjom stopom i tako
navie po naelu progresivnog oporezivanja. Konkretno:
dohodak do 3000 kuna treba u potpunosti osloboditi po-
reza na dohodak; dohodak od 3000 do 5000 kuna treba
oporezivati po stopi od 5%; dohodak od 5001 do 8000
kuna po stopi od 10%; dohodak od 8001 do 15000 ku-
na po stopi od 15%; dohodak od 15.001 do 25.000 ku-
na po stopi od 20%; dohodak od 25.001 do 30.000 ku-
na po stopi od 25%; dohodak od 30.001 kuna i vie po
stopi od 30%. (slino predlae i dr. Guste Santini - vidje-
ti Mogui pravci porezne reforme, Rifin, 2011.)
f) pored toga, krajnje je vrijeme da se uvede porez na
nekretnine. Hrvatska je jedina zemlja u Evropi koja nema
porez na nekretnine, to ve samo po sebi govori koliko
je naa politika elita u vlasti tajkunskog lobija. Kad kae-
mo da bi trebalo uvesti porez na nekretnine, onda pri
tom ne mislimo na prvu nekretninu, odnosno stan ili ku-
u u kojoj ljudi ive, ve na svaku drugu nekretninu i vie.
Neshvatljivo je da netko ima tri stana, vikendicu i apart-
man na moru i da ne plaa nikakav porez na to (osim ko-
munalne naknade). Takoer je nuno uvesti porez na ka-
pitalnu dobit i dividendu, na luksuzne automobile, jahte
isl. Preko poreza na ekstra profite banaka moe se vrlo
efikasno utjecati na smanjivanje kamatnih stopa. Taj indi-
rektni pritisak na banke Vlada jo nije izvrila.
4) Od prvorazrednog je nacionalnog interesa uvesti
zatitne carine na uvoznu robu. Jasno je da se to kosi sa
principima neoliberalne politike slobodnog protoka ro-
ba i kapitala, ali - Hrvatska to mora uiniti (pa makar i
pod cijenu sukoba sa Svjetskom trgovinskom organizaci-
jom i EU-om). Ona to mora uiniti kako bi zatitila posto-
jeu (ionako slabu) domau proizvodnju, ali i kako bi
omoguila budui razvoj proizvodnje. Mi smo svjesni do
ega moe dovesti ovakva radikalna mjera. Osim politi-
kog pritiska iz vana, raznih ucjena i prijetnji (to je najma-
nja briga, jer se EU i svijet ionako nalaze u tekoj krizi),
sigurno bi dolo do velike nestaice roba na domaem
tritu. Mnogi proizvodi koji se danas uvoze, naprosto bi
nestali sa trita. (Kritiari e rei, da bi u tom sluaju
HRVATSKA
58
dolo do porasta sive ekonomije, tj. prekograninog ver-
ca, to je mogue, ali su loe posljedice toga opet neus-
poredivo manje od slobodnog uvoza). Nema sumnje da
bi to bio veliki ok. Meutim, uslijed velikog pada uvoza
dolo bi do velikog porasta potranje za robom koja se
dosad uvozila. To znai da bi porastom potranje auto-
matski porasla i domaa proizvodnja. Naime, na unutra-
njem tritu otvorile bi se mnoge mogunosti za doma-
e poduzetnitvo (koje drava treba svesrdno pomoi na
nain kako je gore navedeno), te bi domai kapital bio
motiviran za ulaganja u proizvodnju. Na primjer, ako na
tritu nestane uvoznog namjetaja, u Hrvatskoj e se ot-
voriti nove tvornice za proizvodnju namjetaja. Ako na
tritu ponestane svinjskog mesa iz uvoza, mnogi e se
poljoprivrednici okrenuti svinjogojstvu za domae trite
itdNaravno da drava ne bi zabranila apsolutni uvoz
svega. To bi bilo tetno, a nije ni mogue. Meutim, pre-
ko zatitnih carina drava bi mogla u prvoj fazi uvelike
smanjiti uvoz svega i svaega u Hrvatsku, te time pove-
ati domau proizvodnju, a slijedom toga i zaposlenost.
Bez smanjenja uvoza (a on se nee smanjiti sam od se-
be) nee i ne moe doi do poveanja proizvodnje. To
mora biti jasno svima! Zato? Zato to u prisutnosti uvoz-
ne robe na naem tritu za domae proizvode nema
mjesta. Ako je devet stranih deterdenata na policama
super marketa, tko e u Hrvatskoj proizvoditi jo deseti.
Osim toga, naa roba u mnogim sluajevima ne moe
konkurirati uvoznoj robi sa Zapada. Stoga domai podu-
zetnici nisu motivirani za ulaganja u proizvodnju, ve idu
u sigurne zone, kao to su trgovina, ugostiteljstvo, turi-
zam isl. Sukladno zatitnim carinama na prekograninim
prijelazima, svakako bi trebalo proglasiti i ZERP (Zatie-
ni ekoloko-ribolovni pojas) na moru, kako bi se zatitili
nai ribari od sve veeg izlova ribe od talijanskih, ali i slo-
venskih ribarica.
IV. Plan gospodarskog razvoja
Nevjerojatno je doista to sve Hrvatska uvozi. Na pri-
mjer, jabuke uvozi iz Novog Zelanda, svjee masline iz
Turske, luk iz Kine, perad s Kajmanskih otoka, ribu s Mal-
diva, jaja iz SAD-a, a cvijee iz Kanade, itd. Hrvatska je
prole godine za uvoz kostima, pelerina, haljina, potko-
ulja i majica s Grenlanda utroila 19.822 dolara. Sa Bar-
badosa smo prole godine uvezli valjaonike kalupe i etil-
ni alkohol u vrijednosti 98.686 dolara. Na uvoz crvenog
luka, enjaka, ljutike i poriluka iz Kine, Libije, Liberije,
Finske, Indije i Egipta potroili smo vie od 13,5 milijuna
dolara Zar je normalno da jedna mediteranska zemlja
uvozi masline iz Turske, a ribu s Maldiva? Zar nae selo
ne moe proizvesti dovoljno luka, jabuka ili jaja za nae
potrebe, ve to moramo uvoziti iz vana? Pitamo se: ku-
da to ide Hrvatska? to se to dogodilo s hrvatskom in-
dustrijom? Bagat, nekad uvena tvornica ivaih strojeva,
sistematski je unitavana, sve dok definitivno nije unite-
na krajem devedesetih; jednako kao i zadarski SAS, tvor-
nica specijalnih alatki, ili TOZ, tvornica olovaka. Prije rata,
Konar je proizvodio hladnjake, tednjake, bojlere i peri-
lice, zatim male kuanske aparate, poput miksera i gla-
ala i dr. Danas se pak pod markom Konara prodaju
hladnjaci proizvedeni u Turskoj, perilice rublja iz Italije,
dok se mali kuanski aparati vie uope ne proizvode.
Mnogima danas zvui nevjerojatno da je Hrvatska ne-
kad, prije 20 i vie godina, proizvodila autobuse. Ali to je
istina. Kao to je istina i to, da je Tvornica autobusa Za-
greb takoer unitena. Hrvatska je proizvodila i traktore.
Meutim, nema vie ni rijekog Torpeda. Nema ni Jugo-
plastike, ni Prvomajske, od nedavno ni Kamenskog, ni
Dalmatinke Nekadanji TE, Tvornica elektrinih aru-
lja, pokrivala je 43 posto jugoslavenskog trita. Danas
TE vie ne proizvodi arulje, nego samo pakira kineske
arulje u kutije s dizajnom nalik na dres hrvatske repre-
zentacije (!). Ako smo u vrijeme mraka mogli proizvo-
diti Croatia baterije, zato to ne bismo mogli i danas, u
vrijeme svjetlosti?
Odgovor na pitanje - to sve moemo proizvoditi, krije
se ve u odgovoru na pitanje - to sve uvozimo? Dakle,
proizvoditi moemo sve ono to uvozimo. Dobro, ne ba
sve. Ali, Hrvatska, osim kave i banana, moe gotovo sve
proizvoditi. Moda danas vie ne moe proizvoditi televiz-
ore, kao to je u vrijeme socijalizma proizvodio RIZ (koji je
takoer ugaen), ali zato moe proizvoditi kazetofone, li-
nije isl. (RIZ je proizvodio vrlo kvalitetne gramofone!).
No, jednako vano pitanje je i kako organizirati proiz-
vodnju. Pri tome valja voditi rauna o regionalnom razvo-
ju Hrvatske. Neprihvatljivo je da je sva industrija skoncen-
trirana u glavnom gradu ili u dva-tri najvea grada u zem-
lji. Neujednaeni razvoj Hrvatske jedan je od njezinih naj-
veih problema. Stoga bi spomenuti Institut za gospo-
darsko planiranje trebao voditi rauna o tome da rein-
dustrijalizacija obuhvati cijelu Hrvatsku.
U tom bi smislu Hrvatsku trebalo podijeliti na etiri
ekonomske regije, a koje su ujedno i povijesne regije: na
Slavoniju, Dalmaciju, Istru i unutranju Hrvatsku sa Za-
grebom. To bi, izmeu ostalog, trebalo uiniti i zbog
smanjivanja javne administracije, o emu e poslije biti vi-
e rijei. Institut bi za svaku regiju trebao izraditi zaseb-
nu strategiju razvoja vodei rauna o komparativnim
prednostima svake pojedinano. On bi trebao predloiti
to, gdje i kako proizvoditi, dok bi regije u suradnji s cen-
tralnom vlau trebale to sprovesti u djelo. Time se us-
postavlja bolja koordinacija izmeu centralne vlasti i lo-
kalnih jedinica.
Primjera radi: Slavonija e se usmjeriti na prehrambenu
industriju i proizvodnju eko-hrane. Dalmacija na metalnu
industriju, brodogradnju i tekstilnu industriju. Istra na
drvnu industriju i proizvodnju namjetaja. Unutranja Hr-
vatska na elektroindustriju, farmaceutsku idr. Onda se taj
plan sputa na niu razinu, na svaki pojedini grad i opi-
nu u regiji. Treba vidjeti to lokalne jedinice mogu uini-
ti same, a u emu im treba pomoi drava. Decentraliza-
cija ne znai ostaviti drugoga da propadne. Mi jesmo za
decentralizaciju, ali ne za decentralizaciju u kojoj e jed-
ni stalno jaati, a drugi propadati. Mi neemo Hrvatsku
u kojoj e, npr. Istra ivjeti svojoj ivot, na nain: ba nas
briga kako ive oni u Slavoniji. Mi moramo voditi rauna
o Dravi kao cjelini, jer Drava to smo svi Mi.
Pitanje je sada, na to bi se trebale usmjeriti javne in-
vesticije? Prema naem miljenju, one bi se, prije svega,
trebale usmjeriti na sljedea dva podruja:
1) na izgradnju poduzea, tvornikih pogona, skladi-
ta - dakle, cijele jedne industrijske infrastrukture, a u cil-
ju reindustrijalizacije zemlje;
HRVATSKA
59
HRVATSKA
2) na izgradnju drutvenih stanova za mlade brane
parove, za obitelji s vie djece, a opet u cilju poboljanja
demografske slike.
Javne se investicije nikako ne bi smjele usmjeriti na one
projekte koji gutaju puno novaca a ne stvaraju nove vri-
jednosti, kao to su ceste, mostovi isl. Nitko ne kae da
Hrvatskoj nije potreban Peljeki most, ali on u kriznoj si-
tuaciji nije prioritet. Za 200 milijuna eura koliko otprilike
kota njegova izgradnja, moglo se je tota napraviti na
izgradnji industrijske infrastrukture. Kua se gradi od te-
melja, a ne od krova. Temelj Hrvatske je realni sektor, a
ne ceste, trotoari, bandere, fasade isl. To je nadgradnja
koja ide tek kad izgradimo poruene temelje.
Sukladno ovim glavnim ciljevima trebalo bi prilagoditi i
ukupni ekonomski Plan razvoja. Odnosno, Plan razvoja
trebalo bi podijeliti na dva dijela:
- na srednjoroni (od 4 godine, koliko u pravilu traje
mandat jedne Vlade) i
- dugoroni (od 10 godina, koliko je potrebno za vee
projekte).
u srednjoronom periodu trebalo bi - prije svega:
a) izgraditi po 21 tvornicu u godini dana - jednu za sva-
ku sadanju upaniju (20 upanija plus grad Zagreb); da-
kle, u etiri godine 84 nove tvornice. To bi bile vee tvor-
nice koje mogu zapoljavati izmeu 500 do 1000 ljudi,
to e rei, da bi se u tih etiri godine samo u industrij-
skom sektoru zaposlilo izmeu 42 i 84.000 radnika (ne
raunajui pri tom nova radna mjesta u drugim sektori-
ma do kojih bi doveo razvoj realnog sektora; npr. u po-
ljoprivredi).
b) izgraditi 127 stambenih zgrada u etiri godine - po
jedan stan za svaki grad (u Hrvatskoj je 127 gradova).
Sukladno veliini grada, te bi stambene zgrade brojale iz-
meu 100 i 500 stanova. Time bi se u etiri godine stam-
beno zbrinulo izmeu 12 i 63.000 graana. Oni bi, da-
kle, dobili te stanove na koritenje (s tim da bi titular vlas-
nitva ostala drava), a za koritenje bi plaali naknadu -
ovisno o kvadraturi i mjesenim primanjima kuanstva -
ne viu od _ mjesenog dohotka. (U svakom sluaju, taj
bi iznos bio znatno manji od mjesene rate kredita ili sta-
narine). No, ono to je jednako vano: ti bi drutveni sta-
novi kao konkurencija stanovima privatnih graevinskih
investitora utjecali pozitivno na to da se konano ponu
prodavati i ti stanovi, jer bi ovi bili prinueni smanjiti nji-
hove nerealno visoke cijene. Suvino je posebno naglaa-
vati koliko bi ove dvije javne investicije - u izgradnju po-
duzea i u izgradnju stanova - oivjele ukupnu graevin-
sku djelatnost, te time sa svoje strane zaposlile veliki broj
radnika.
u dugoronom periodu (ija realizacija mora, daka-
ko, zapoeti paralelno s realizacijom srednjoronog pla-
na) trebalo bi uraditi sljedee:
a) obnoviti poljoprivredno-industrijske kombinate (PIK-
ove) kao posrednike izmeu obiteljskog seoskog gospo-
darstva i krajnjeg potroaa (a koji su u vrijeme socijaliz-
ma bili motor razvoja nae poljoprivrede). U samostalnoj
Hrvatskoj PIK-ovi su veinom kroz privatizaciju uniteni.
Meutim, zanimljivo je i indikativno, da je neke PIK-ove
preuzeo Todoriev Agrokor kako bi uklonio konkurenci-
ju, te time sebi osigurao monopolistiku ulogu na hrvat-
skom prehrambenom tritu. Zato je nuno obnoviti
PIK-ove? Zato to je izmeu seljaka i krajnjeg potroaa
nuan posrednik. Seljak danas nema kome prodati svoju
robu pa je ni ne proizvodi. Kako da njegova roba doe
na police trgovina? Potrebno je, kao to smo ve rekli,
prvo smanjiti uvoz robe, kako bi se oslobodio prostor za
robu domaih proizvoaa, ali, uz to, potrebno je osno-
vati kombinate koji sa seljacima ulaze u kooperaciju. Oni
sa seljakom - kooperantom ugovaraju otkup odreene
robe, koju potom plasiraju na trite po vioj cijeni (u ko-
ju su uraunati trokovi transporta, prerade isl.).
b) modernizirati 60-70% hrvatskih eljeznica koje se
nalaze u takvoj situaciji da su ve opasne po ivot. U tom
su smislu prioritet dvije trase: koridor 10 koji povezuje
srednju Evropu s Orijentom, i koridor 5B izmeu Budim-
pete i Rijeke. EU je zbog svojih interesa (jaanja konku-
rentnosti i zatite okolia) zainteresirana za modernizaci-
ju tih pruga, pa bi u svemu mogla sudjelovati s 85 posto
od ukupnih trokova (koji se procjenjuju na 4,5 milijarde
eura). Hrvatska, meutim, sa svoje strane mora osigura-
ti projektnu dokumentaciju i 15 % vlastitih sredstava, to
nije nemogue.
c) aktivirati neiskoritene turistike kapacitete na Ja-
dranu u dravnom vlasnitvu (npr. kasarne i odmaralita
bive JNA) po principu javno-privatnog partnerstva. Dr-
ava mora pripremiti projekte za desetak tih neiskorite-
nih lokacija (Brijuni, Faana, Sveti Juraj, Lastovo, Dujilo-
vo, Privlaka, Kupari), te raspisati natjeaj za koncesiju
(neformalna kooperacija) na 30 ili vie godina. Drava bi
uloila zemljite, objekte, infrastrukturu i novac iz EU in-
vesticijskih fondova (npr. EBRD-a, ako ga uspije povui),
a privatni poduzetnici ostatak kapitala, pa bi na dobitku
bili i jedni i drugi: privatni sektor jer bi ostvarivao profit iz
turistikog poslovanja, a drava jer bi za to dobivala nak-
nadu predvienu koncesijskim ugovorom. U svakom slu-
aju, ta se imovina nikako ne smije prodati ni domaim
ni stranim privatnim ulagaima; ona mora ostati u drav-
nom vlasnitvu!
d) investirati u razvoj energetike. Hrvatska uvozi vi-
e od 50 posto energenata (nafte, plina, struje), iako jo
uvijek ima dosta svojih neiskoritenih energetskih poten-
cijala. Stoga treba pokrenuti ulaganja u hidroelektrane
Virje, Senj i Dubrovnik, zatim u termoelektrane Plomin i
Ploe, Zagreb, Osijek i Sisak, te realizirati projekte LNG
Omialj i Druba Adrija. Pored toga, Hrvatska mora ula-
gati i u razvoj obnovljivih izvora energije.
e) investirati u zatitu okolia, u tzv. upravljanje otpa-
dom i vodama (waste and water management). Drava
mora zatiti svoje prirodne resurse, a kako je ispunjava-
nje ekolokih standarda i jedan od glavnih uvjeta ulaska
u EU, Hrvatska bi iz EU fondova za ove projekte mogla
dobiti znaajna sredstva (ak 75% od ukupnih trokova).
U sluaju da se uope osnuje Institut za gospodarsko
planiranje, neki od ovih srednjoronih i dugoronih pro-
jekata mogli bi se poeti realizirati tek za godinu, godinu
i pol dana, koliko je otprilike potrebno da se izrade prvi
planovi. Ali, kako neke stvari ne mogu ekati, potrebno
je djelovati odmah i sada. Ne samo putem instrumenata
monetarne i fiskalne politike (o emu je ve bilo rijei; da-
kle, progresivnim oporezivanjem, reorganizacijom PDV-a,
uvoenjem poreza na nekretnine, na kapitalnu dobit
isl.), ve i na sljedei nain:
60
1) sprijeiti daljnju privatizaciju i rasprodaju obitelj-
skog srebra, a posebno prirodnih resursa (vode, ume,
otoci).
2) prihvatiti prijedlog sindikata 3 maja za spas brodo-
gradilita. Po tom prijedlogu, u prijelaznom razdoblju od
10 godina drava bi zadrala nadzor nad kverovima,
dok bi lanove Uprave birali radnici po kriteriju strunos-
ti. Drava bi garantirala nastavak gradnje brodova za do-
mau flotu, te bi osigurala subvencije za restrukturiranje
brodogradilita u cilju nastavka proizvodnje i ouvanja
radnih mjesta. Nakon isteka prijelaznog razdoblja, uspos-
tavljanjem radnikog dioniarstva vlasnitvo bi u bro-
dogradilitima preuzeli sami radnici. Ipak, po naem mi-
ljenju, trebalo bi razmisliti i o objedinjavanju vie brodo-
gradilita pod jednu Upravu radi racionalizacije trokova.
3) omoguiti radnicima da preuzmu upravljanje nad
svim onim dravnim poduzeima ili poduzeima u vein-
skom dravnom vlasnitvu koja se nau pred steajem i
zatrae pomo od drave. Neprihvatljivo je da drava
spaava posrnula poduzea novcem poreznih obveznika,
da bi ih onda prodala za 1 kunu privatnim investitori-
ma, koji e ukinuti proizvodnju a radnike baciti na ulicu.
Drava mora pomoi poduzeima u krizi, ali uz pomo
radnika koji su i najvie zainteresirani za njihov opstanak.
4) traiti reviziju ugovora Ine s MOL-om. Neprihvatljivo
je da Maari, koji nemaju veinski paket dionica u Ini,
imaju vea upravljaka prava u toj kompaniji od hrvatske
drave. Ina je za nas strateka kompanija, i Hrvatska je
mora pod bilo koju cijenu zadrati u svojim rukama. Ako
je Ivo Sanader prepustio upravljaka prava MOL-u za mi-
to od 10 milijuna eura, onda je to kriminal i korupcija -
onda se takav tajni ugovor mora ponititi u korist Ine.
Ako je potrebno, Hrvatska mora tuiti MOL pred meu-
narodnim sudom. Oigledno je da MOL polako eli pre-
uzeti Inu kako bi je ugasio ili sveo na neki svoj lokalni po-
gon. Poznato je da MOL sprjeava daljnja istraivanja
naftnih polja u Hrvatskoj. Takvo neto je za nas neprih-
vatljivo. Hrvatska se mora ponaati kao veinski vlasnik (i
nastaviti s istraivanjem naftnih polja), jer ona i je vein-
ski vlasnik!
5) obnoviti pregovore sa Rusijom u vezi Junog toka i
projekta Druba Adrija. Kao to znamo, odnosi sa Rusi-
jom su na vrlo niskom nivou. Putin i Medvedev su ve ne-
koliko puta zaobili Hrvatsku na svojoj balkanskoj turne-
ji. Rusi se ale da njihovi investitori u Hrvatskoj nailaze na
niz problema koje drava ne eli ukloniti. Poznato je da
je Sanader kao eksponent amerike politike na Balkanu
onemoguio realizaciju projekta Druba Adrija, te priklju-
enje Hrvatske na Juni tok, to je neprocjenjiva teta.
No, jo uvijek se stvari daju ispraviti. Hrvatska mora pos-
tati dio jugoistone ruske energetske strategije - inae e
ostati slijepo crijevo Zapadnog Balkana.
6) ukinuti sve birokratske prepreke za dolazak stranih
investitora u Hrvatsku. Bez obzira to mi smatramo da
strane investicije same po sebi nee izvui zemlju iz krize,
to ipak ne znai da nam one uope ne trebaju. Naprotiv,
one su nam itekako potrebne. Ali, prije svega investicije
u realni sektor; one investicije koje pokreu proizvodnju
i stvaraju nove vrijednosti. Nisu svi privatni investitori lo-
povi i pekulanti. Meu njima je niz dobronamjernih lju-
di koji ele ovdje pokrenuti ozbiljan biznis, ali brzo odus-
tanu kad vide kroz kakvu sve birokratsku torturu moraju
proi. Stoga je nuno osnovati pri Vladi Ured za strane
investicije, koji bi imao zadatak da na zahtjev investitora
u roku od mjesec dana izda odobrenje (samo jednu pot-
vrdu) za pokretanje biznisa. Time bi se rasteretilo stran-
ce da ovdje po pola godine ganjaju razne papire, ve bi
taj posao na sebe preuzela drava. Dakle, sadanjih 50 ili
vie potvrda zamijenila bi jedna jedinstvena potvrda Ure-
da za strane investicije. Ujedno, trebalo bi za prve tri go-
dine dok se ne konsolidira biznis osloboditi investitore od
parafiskalnim nameta, smanjiti im stopu izdvajanja za do-
prinose, te im uvesti zatitnu kamatu (o kojoj je ve bilo
rijei) na profitnu stopu.
7) redefinirati prioritete vanjskotrgovinskog poslova-
nja. Hrvatska je dosad svoju ekonomsku politiku usklai-
vala sa vanjskopolitikim prioritetima, a kako su hrvatski
vanjskopolitiki prioriteti EU i NATO, tako je i izvozna po-
litika Hrvatske orijentirana prema Zapadu. Meutim, to
je pogreno, jer hrvatski proizvodi ne mogu konkurirati
na tritima visokorazvijenih zemalja. Hrvatska se mora
okrenuti kompatibilnim tritima. U vrijeme socijalizma,
Hrvatska je 60 posto svoje proizvodnje plasirala na jugo-
slavenska trita. Danas je taj postotak neusporedivo ma-
nji. Stoga, listu prioriteta u vanjskotrgovinskoj razmjeni
treba redefinirati na sljedei nain: na prvom mjestu mo-
raju se nai zemlje regije (ukljuujui i balkanske zemlje
u irem smislu: Turska, Grka, Rumunjska, Bugarska i Al-
banija), na drugom Istona Evropa i Rusija, na treem Ki-
na i Indija, na treem Brazil, Venezuela idr., na etvrtom
Sjeverna Afrika i Bliski Istok, a na petom Zapadna Euro-
pa, SAD i Kanada. U cilju poveanja izvoza treba ojaati
i gospodarsku diplomaciju u navedenim zemljama. Sulu-
do je da mi imamo jau diplomaciju u SAD-u, koja ne po-
kazuje nikakav interes za nau robu, nego u danas eks-
pandirajuim gospodarstvima, kao to su Indija ili Brazil.
Mi se moramo osloboditi tog malograanskog srama od
svega to nije Pax Americana.
V. Mogue mjere tednje
Hrvatska se danas nalazi u jednoj paradoksalnoj situa-
ciji. S jedne strane, veliki je broj nezaposlenih i ujedno ve-
liki broj umirovljenika: 1,2 zaposlenih dolazi na 1 um-
irovljenika, to je neodrivo. Opet, s druge strane, nama
se kontinuirano smanjuje prirodni prirataj. Posljednji po-
pis stanovnitva otkrio je poraznu injenicu: broj stanov-
nika u zadnjih 10 godina opao je za 120.000! Netko bi
mogao rei: pa to e nam vei broj mladih, kad je iona-
ko meu mladima pola nezaposlenih; da ih ima vie, bi-
lo bi ih jo vie nezaposlenih. Donekle je to tako. Meu-
tim, dugorono gledano, takva je situacije neodriva. Jer,
ako se ne povea radno aktivno stanovnitvo, uruit e
se cijeli mirovinski sistem. Da bi se mirovinski sistem odr-
ao, nuno je promijeniti omjer zaposlenih i umirovljenika
na 3 do 4: 1, a to nije mogue ako ne doe do ubrzanog
ekonomskog razvoja. Odnosno, to je mogue samo pod
gore navedenim pretpostavkama. Meutim, tu postoji
jo jedan problem, a to je problem (o kojem je ve bilo
rijei) neujednaenog razvoja zemlje. Postoje, naime,
krajevi u zemlji (Dalmatinska Zagora, Lika, Banija, Kor-
dun, Gorski Kotar) u kojima nije mogue pokrenuti
proizvodnju (i da se hoe) jer tamo nema tko raditi. U
HRVATSKA
61
tim krajevima, gdje su neko ivjeli mahom Srbi (koji su
nakon Oluje izbjegli iz Hrvatske), danas prevladava pre-
teno starije stanovnitvo. Meutim, nije istina da mladi
u tim prelijepim krajevima ne ele ivjeti. Oni bi tu htjeli
ivjeti da ima posla i budunosti. Ali, kako posla nema,
onda nema ni budunosti.
Stoga drava u izradi gospodarske strategije razvoja
mora voditi rauna i o razvoju tih krajeva. Drava jedan
dio poduzea i infrastrukture mora izgraditi u tim kraje-
vima, kao i dio drutvenih stanova. Otvaranjem novih po-
duzea i paralelno s njima i drutvenih stanova, mnogi bi
se mladi iz unutranjosti Hrvatske odluili za odlazak u te
krajeve. Ako su nekad nai preci mogli trbuhom za kru-
hom u Ameriku, ne znamo zbog ega ne bi mogle da-
nanje generacije u Liku ili Gorski Kotar. Reindustrijaliza-
cija bi privukla i mlae potomke izbjeglih Srba da ovdje
pronau svoj posao (Hrvatska i Srbija mogu ak i zajed-
niki ui u projekte reindustrijalizacije nekadanje Kraji-
ne), te mnoge bh Hrvate koji svoju budunost ne vide u
BiH. U krajnjoj situaciji, drava se moe odluiti i za uvoz
radne snage iz susjednih republika.
No, u svakom sluaju, drava mora djelovati i pronata-
litetno. Ovaj na prijedlog drutvenih stanova upravo je
poluga pronatalitetne politike. Na primjer, Vlada moe
donijeti odluku da svaka obitelj sa troje djece dobiva od
drave trosobni stan. (Hrvatski prosjek je danas 1,4 dje-
ce po obitelji, to je zabrinjavajue!). Ne kaemo da bi to
sasvim rijeilo problem negativnog prirodnog prirasta, ali
bi ga, uz otvaranje novih radnih mjesta, te uz neke dru-
ge mjere (besplatni vrtii i udbenici, vee porodiljne nak-
nade isl.) barem poeli rjeavati.
E sad, pitanje je svih pitanje: kako osigurati novce za
sve ove javne projekte? Mnogi e rei: sve to lijepo zvu-
i, ali odakle nam novci!? Mi nemamo nikakvu akumula-
ciju kapitala. Hrvatski javni dug je 90 posto BDP-a, a pro-
raunski deficit iznosi 15 milijuna kuna.
Je li rjeenje u novom zaduivanju?
Ne. Nikako. Hrvatska se vie ne smije ni feninga zadu-
iti na inozemnom tritu. Hrvatska je ve toliko zadue-
na da e i nai praunuci otplaivati dugove koje su stvo-
rile ova i prethodne vlade. Sabor RH mora donijeti zakon-
sku odluku po kojoj e Vladi biti strogo zabranjeno sva-
ko daljnje zaduivanje. Samovoljno zaduivanje drave
od strane ministara financija i Vlade uope treba tretira-
ti kao nacionalnu izdaju.
Hrvatska se mora osloniti na svoje vlastite snage, a gra-
ani moraju nauiti ivjeti u skladu sa svojim mogunos-
tima. Ne moemo troiti vie nego to privreujemo. Tre-
ba se pokriti s onoliko koliko imamo - a imamo vrlo ma-
lo. Rashode treba prilagoditi prihodima. Prvo treba utvr-
diti sve prihode, a onda u skladu s time donijeti dravni
proraun (to je temeljno pravilo svakog knjigovodstva!),
a ne kao dosad: donijeti proraun, bez obzira na priho-
de, pa onda ii na rebalanse i zaduivanja.
Pa koje je onda rjeenje? Rjeenje je, dakako, u ted-
nji. Treba tedjeti! Na narod bi rekao: u radie svega bi-
e, u tedie jo i vie! Naravno, lako je to rei, ali je to
teko sprovesti u djelo.
Hrvatskoj su potrebni otri rezovi. Proraunske rasho-
de treba rezati uzdu i poprijeko, ne tedei nikoga, osim
one najugroenije: umirovljenike i zaposlenike s ispod-
prosjenim primanjima. Prvo treba krenuti od preglomaz-
ne i rastrone dravne birokracije - ne zato to to od nas
trai EU ili to bi to traio MMF, ve zato to je to nuno
zbog nas samih.
U svrhu gospodarskog razvoja, drava mora osnovati
RAF, Razvojni fond. Svi novci dobiveni kresanjem prora-
unskih rashoda prebacili bi se u RAF kao poetni kapital
za dravne investicije u realni sektor. Ono to bi Industrij-
ska banka Feniks bila za kreditiranje privatnih investito-
ra, to bi RAF bio za javne investicije. Feniks bi dobio te-
meljni kapital od NBH (Hrvatska ima relativno velike de-
vizne rezerve), a RAF od utede kroz restrukturiranje dr-
avnih financija. Zato je vano novac za javne investicije
izdvojiti iz dravnog prorauna? Zato to u protivnom
prijeti opasnost da se taj novac potroi na tekue rasho-
de, te na servisiranje javnog duga. A tada smo opet na
istom. Cilj je rashode (i druge vrijednosti) pretvoriti u nji-
hovu suprotnost - u kapital koji kroz investicije donosi
oploeni novac!
Mi ne moemo ovdje proi kroz sve stavke dravnog
prorauna kako bi vidjeli gdje se to moe rezati, jer bi
nas to daleko odvelo. Ali, mi ipak moemo, uvidom u
stanje dravnih financija, ponuditi neka konkretna rjee-
nja za smanjivanje proraunskih rashoda. Stoga predla-
emo sljedee:
1) ukinuti sve upanije, a umjesto 21 upanije osnova-
ti etiri -pet regija (o emu je ve bilo rijei). Ukinuti i sve
one opine koje se ne mogu same financirati. Hrvatska
ima ak 429 opine - jednako kao i Velika Britanija koja
ima 13 puta vie stanovnika od Hrvatske. Srbija koja je
duplo vea od Hrvatske ima 170 opina. Na ovoj bi se
stavci mogle utedjeti milijarde kuna (npr. samo na pla-
e mnogobrojne lokalne administracije odlazi 4,4 milijar-
de kuna iz prorauna!).
2) smanjiti sve iznadprosjene plae u dravnoj upravi.
Dodue, neki predlau i radikalno smanjivanje broja za-
poslenih. Meutim, do smanjenja broja zaposlenih dolo
bi ionako kroz ukidanje upanija i opina, pa onda vie i
ne bi trebalo previe smanjivati broj zaposlenih u drav-
noj upravi. Ipak, nuno je sprovesti sistematizaciju radnih
mjesta u cilju racionalizacije trokova i poveanja produk-
tivnosti. Ali, ako ve treba birati izmeu otkaza i smanje-
nja plaa, mi bismo ipak izabrali ovo potonje.
3) ukinuti financiranje politikih stranaka iz dravnog
prorauna. Ove su godine parlamentarne stranke i neza-
visni zastupnici dobili iz prorauna ak 58,9 milijuna ku-
na. Politike stranke moraju podnijeti teret krize. Osim
toga, to e pridonijeti i njihovoj demokratizacije: u ne-
dostatku dravnog novca, okrenut e se svojoj bazi - la-
novima. lanarina mora ponovo postati glavni izvor fi-
nanciranja politikih stranaka. Uz lanarinu, stranke se
mogu financirati i iz privatnih donacija (pod uvjetom da
su one legalne i transparentne), ali vie nikako iz drav-
nog prorauna.
4) raskinuti tetni i neustavni Konkordat s Vatikanom.
Crkva, prema tom Ugovoru, svake godine dobije iz dr-
avnog prorauna oko 300 milijuna kuna. Odvajanje Crk-
ve od dravnih financija koristilo bi i samoj Crkvu u njezi-
noj evangelizaciji. Od politike, ona bi se tada okrenula
narodu, vjernicima. Crkva je u vrijeme komunizma bila
popularnije u narodu, nego to je to danas kad ivi vrlo
HRVATSKA
raskono. Osim toga, Hrvatska po lanku 15. Ugovora sa
Svetom Stolicom moe traiti izmjenu tog Ugovora ako
se promijene okolnosti u kojima je potpisan. A okol-
nosti su se promijenile, jer je danas Hrvatska u takvoj kri-
zi da joj ne mogu pomoi ni Sveti Otac ni sam Bog Otac!
5) ukinuti sve lane braniteljske mirovine i invalidnine.
Ali, prije toga potrebno je objaviti Registar hrvatskih bra-
nitelja, da se vidi tko je to sve branio Hrvatsku, kada i
gdje? Nemogue je da Hrvatska ima pola milijuna brani-
telja! Tvrdimo da bi revizija braniteljskih prava otkrila ve-
like malverzacije po tom pitanju. Pod posebnom lupom
trebali bi se nai oni branitelji koji nisu ni omiriali ba-
rut: tajnice, oferi, ekonomi, kuhari islNjima bi trebalo
ili ukinuti ili radikalno smanjiti mirovine. Jednako tako,
Hrvatska mora donijeti zakon po kojem bi se sve udruge
branitelja (pod odreenim uvjetima) morale ujediniti u
jednu udrugu (kao to borci NOB-a imaju samo jednu
udrugu - SAB). U Hrvatskoj ima preko 170 udruga prois-
teklih iz Domovinskog rata, to je raritet u svjetskim raz-
mjerima. Naravno, svaka od tih udruga sisa silne pare iz
dravnog prorauna - i tome treba stati na kraj. Drava
mora ukinuti dotacije svim braniteljskim udrugama, osim
jednoj krovnoj koju bi zadrala.
6) ukinuti dotacije veini tzv. nevladinih organizacija. U
Hrvatskoj ima ak 31.752 nevladinih organizacija, od ko-
jih velika veina ne radi nita, osim to preko projektin-
ga izvlai pare od drave. Na financiranje neproduktiv-
nih organizacija tzv. civilnog drutva ode iz dravnog
prorauna oko 500 milijuna kuna. To je previe i za jed-
nu puno bogatiju zemlju.
7) ukinuti financiranje neproduktivnih kulturnih i sport-
skih organizacija. Na primjer, neprihvatljivo je da jedan
desniarski list za kulturu dobiva svake godine od dr-
ave 700.000 kuna dotacija. Koliko samo Ministarstvo kul-
ture baci novaca na subvencioniranje knjiga koje nitko
ne ita osim samih autora? Milijune i milijune kune. Pa
na razne festivale koji lie na seoske pijanke isl. Slino je
i na lokalnoj razini. Na primjer, Mamiev NK Dinamo (ko-
ji inae sumnjivo posluje) dobiva od Grada Zagreba go-
dinje ak 39,6 milijuna kuna (od toga je pola ulupano
na obnovu stadiona)!
8) povui hrvatske vojnike iz NATO-ovih tzv. mirovnih
misija. Poznato je da smo mi bili protiv ulaska Hrvatske u
NATO-pakt, no sada - to je tu je. (Sjetimo se onih pria
da e Hrvatskoj ulaskom u NATO porasti kreditni rejting;
danas to zvui kao vic, jer je Hrvatskoj ulaskom u NATO
uslijed svjetske i domae ekonomske krize upravo pao
kreditni rejting!) Dovoljno je to Hrvatska uplauje godi-
nju lanarinu u NATO blagajnu; ne treba jo financirati i
ratne avanture zapadnih saveznike. Naime, Hrvatska je
prole godine na mirovne misije potroila 255,5 miliju-
na kuna!
9) oduzeti nelegalno steenu imovinu u akciji general-
no ienje. Traimo da se pone sprovoditi ustavni za-
kon po kojem kriminal iz privatizacije ne podlijee zasta-
ri. Mi smo svjesni da se neke stvari vie ne mogu popra-
viti. Prolo je puno vremena od prve pretvorbe i privati-
zacije, i kako narod kae: pojeo vuk magare, ili to bi re-
kao jedan na ivopisni politiar tko je jamio-jamio.
Ipak, ako se ve ne moe ponititi privatizacija i vratiti
stvari na staro, moe se barem oduzeti nelegalno stee-
na imovina. To je u sutini vrlo lako (samo ako se hoe):
uvidom, s jedne strane, u poreznu karticu, a s druge, u
imovinsku karticu, lako je utvrditi postoji li razlika (osim
toga, zato nam slui OIB?). Sve one koji su sumnjivi tre-
ba naprosto pitati da objasne odakle im to to imaju.
Ako u roku od pola godine ne opravdaju porijeklo svoje
imovine, drava im automatski konfiscira razliku od ono-
ga to su imali prije devedesetih i onog to su stekli pos-
lije. Procjenjuje se da je za vrijeme Sanadera preko FIMI
medije iz dravnih tvrtki isisano oko 180 milijuna kuna.
Gdje je sada taj novac? Treba ui u trag tog novca, te ga
oduzeti i potom prebaciti u Razvojni fond
Ovo su samo neke od mjera tednje. One nisu dovolj-
ne, ali su dobar poetak..
No, pored toga, drava za javne investicije moe isko-
ristiti i novac EU fondova. Ako bude pameti i dobrih pro-
jekata, iz EU fondova se mogu povui nemala sredstva.
Hrvatskoj je tako za prvu godinu lanstva odobreno
687,5 milijuna eura, dok za konkretne projekte moe do-
biti 313,2 milijuna eura. To, meutim, nisu neupitna
sredstva. Hoemo li ih povui ili ne ovisi o naim projek-
tima. A tko treba pripremiti te projekte? Pa drava. A tko
bi drugi. U protivnom e Hrvatska vie davati EU, nego
to e od nje dobivati. Npr. samo godinja lanarina Hr-
vatske u EU iznosi 374,3 milijuna eura.
Dakle, ako uteenom novcu iz dravnog prorauna
dodamo novac iz EU fondova, plus vrijednost konfiscira-
ne imovine, to i nisu tako mala poetna sredstva za Raz-
vojni fond.
To je dobar poetak za izgradnju bolje Hrvatske.
VI. Kako spojiti plavu i zelenu Hrvatsku?
Hrvatska je posljednjih godina sve karte svojeg razvo-
ja stavila na turizam. Meutim, kod turizma postoji je-
dan problem: pokazalo se da su trokovi u turizmu est
puta vei nego dobit, s tim da su trokovi javni, dok je
dobit u 67 posto sluajeva privatna. Turizam je, kako
kae dr. Slavko Kuli, relacioni fenomen koji se vrti
oko prirodnih i socio-kulturnih vrijednosti, ali sam po se-
bi ne stvari nove vrijednosti. Nitko ne kae da turizam
nije izuzetno vaan za Hrvatsku. Naravno da je vaan.
U vrijeme turistike sezone u Hrvatsku ipak ue neto
deviza koje amortiziraju dravni proraun. Ipak, kako
je Hrvatska izrazito uvozno gospodarstvo, kod nas turi-
zam ima i svojevrsni kontradiktoran uinak: s porastom
broja stranih gostiju, kod nas ujedno raste i uvoz. Tako
poveanje broja noenja dovodi do poveanje negativ-
ne platne bilance! Da bi se to promijenilo, potrebno je
promijeniti cjelokupnu ekonomsku politiku. Od uvozno
orijentirane ona mora postati izvozna ekonomija. A da
bi se to dogodilo, potrebno je pokrenuti proizvodnju. A
proizvodnju moe pokrenuti jedino drava. Drugim rije-
ima: potrebno je turizam staviti u slubu industrije i
poljoprivrede. Cilj je da se hrana proizvedena u sjever-
noj Hrvatskoj nae na stolovima naih restorana i hote-
la na Jadranu. Cilj je da stranci za vrijeme svog boravka
u Hrvatskoj kupuju hrvatsku robu, a ne kao dosad robu
iz uvoza. Opet, taj cilj nije mogue ostvariti ako se dr-
avnom intervencijom ne ogranii uvoz i ujedno ne po-
takne proizvodnja.
Kako Hrvatska nema nikakvu strategiju gospodar-
62
HRVATSKA
63
HRVATSKA
skog razvoja, tako nema ni strategiju razvoja turizma.
Tek su tu i tamo, izmeu redaka, moe zakljuiti da Hr-
vatska eli postati zemlja elitnog turizma. Naa politi-
ka elita, koja sve vie zazire od obinog puka, eli ov-
dje, logino, dovesti stranu elitu. Ali to je iluzorno. Hr-
vatska teko moe konkurirati drugim elitnim turisti-
kim destinacijama. Ona ima malo elitnih turistikih ka-
paciteta; nema dovoljno hotela sa etiri i pet zvjezdica,
nema izgraenih marina za elitne jahte, nema kockar-
nica, golf igralita idr. Sve bi to prvo trebalo izgraditi da
bi ovdje eventualno dolazili bogatiji gosti. Ali, tko to
treba izgraditi? Naravno da drava to ne moe, jer ne-
ma novaca. Hrvatska je ustvari davno ispustila iz ruku
veliki kapital koji joj je ostavila biva drava: veina ho-
tela koji su izgraeni javnim sredstvima u socijalizmu,
devedesetih je privatizirana. Stoga i imamo ovakvu si-
tuaciju da su prihodi u turizmu veinom privatni, a tro-
kovi javni. Pria o elitnom turizmu opet u konanici vo-
di u daljnju privatizaciju i rasprodaju prirodnih resursa.
Jer, ako drava ne moe (ili ne eli) izgraditi infrastruk-
turu za elitni turizam, onda to preuzima na sebe privat-
ni sektor. Naravno, u veini sluajevi - stranci. Jo je uvi-
jek aktualna rasprava o prijedlogu Zakona o golf igrali-
tima. Prema tom zakonu, mnoga se poljoprivredna
zemljita doslovno otimaju privatnim vlasnicima da bi
se prenamijenila u golf igralita. Predvia se i devasta-
cija uma i polja u interesu privatnih investitora, pa eko-
loke udruge s pravom ukazuju i na tetnost golf igrali-
ta po okoli (npr. dokazano je da prosjeno golf igrali-
te za navodnjavanje potroi godinje 1,16 milijuna ku-
binih metara pitke vode, to je ekvivalentno potronji
za 15 tisua stanovnika, a dokazano je i da su podzem-
ne vode oko golf igralita u veem postotku zagaene
pesticidima idr. otrovima). Osim toga, pojedini seg-
menti elitnog turizma spadaju u tzv. permisivnu potro-
nju. To je potronja jednog uskog sloja ljudi koja u ko-
nanici ne dovodi do poveanje javnih prihoda. Golf
igralita su dobar primjer permisivne potronje. Ona su
namijenjena za elitu, za nekih 500 do 1000 ljudi, a ta
elita koristi opremu koju mi ne proizvodimo, pa onda i
to moramo uvoziti itd.
Mi smo, dakle, protiv elitnog turizma. Smatramo da se
Hrvatska mora vratiti na masovni turizam. to to znai?
To znai da Hrvatska mora postati jeftinija destinacija za
srednji evropski sloj. Ona je danas preskupa, a nedovol-
jno atraktivna u odnosu na neke druge zemlje. S obzi-
rom da bogatai nee previe dolaziti u Hrvatsku, mi se
moramo prilagoditi srednjem sloju. Zato mi ne uspijeva-
mo vratiti Srbijance na Jadran (a Srbija nije malo trite)?
Nekada su graani Srbije masovno dolazili na Jadran. Ni-
su u pitanju samo politiki razlozi. Hrvatska je naprosto
preskupa za graane Srbije. Oni danas ljetuju u Turskoj,
Grkoj, pa i u Crnoj Gori, ali slabo u Hrvatskoj. To se mo-
ra promijenitiTu su onda i potencijalni gosti iz nama
potpuno neistraenih trita (Istona Evropa, Srednja i
Latinska Amerika, Azija, Bliski Istok).
Meutim, nije to jedini problem. Mi moramo najzad
shvatiti da se ne moe cijelu godinu ivjeti od dva-tri mje-
seca sezone. Mi moramo produiti turistiku sezonu na
pet do est mjeseci. Neshvatljivo je da neke zemlje koje
uope nemaju more imaju vee prihode od turizma od
Hrvatske. To je opet zato to je Hrvatska sve karte stavi-
la na morski turizam (na kupanje i plau). Meutim, bu-
dunost nije u morskom turizmu. Mi moramo shvatiti da
e zbog globalnog zatopljenja i tetnosti UV zraenja, lju-
di u skoroj budunosti s plaa sve vie bjeati u ume i
planine. Hrvatska je ustvari uvelike neiskoriteni turistiki
potencijal. Ona mora i svoje kontinentalne predjele isko-
ristiti u turistike svrhe. to je s planinskim i skijakim tu-
rizmom (a mi smo jo kakti skijaka velesila!), sa seoskim
i eko- turizmom, sa zdravstvenim turizmom, kongresnim,
sportskim? To je sve kod nas jo u povojima. A upravo
se tu drava treba ukljuiti sa svojim investicijama.
Strateki je cilj, dakle, povezati plavu i zelenu Hr-
vatsku, i to na dva naina:
tako to e se povezati ljetni turizam na moru s
turistikom ponudom u kontinentalnoj Hrvatskoj,
i
tako to e se stranim i domaim turistima proda-
vati roba proizvedena u Hrvatskoj, u prvom redu,
poljoprivredni proizvodi iz sjeverne Hrvatske.
Cilj je, jednom rijeju, promijeniti dosadanji trend po
kojem s porastom ulaska u zemlju stranih gostiju raste i
uvoz. Naprotiv, mi moramo postii to da s porastom do-
laska stranih gostiju raste i domaa proizvodnja, da turis-
tika potronja poveava nae javne prihode!
VII. Zakljuak: bez dravnog intervencionizma
nema gospodarskog oporavka
Mi ovdje nismo obraivali razliite politike (zdravstve-
nu, obrazovnu, kulturnu, mirovinsku), jer bi nas to da-
leko odvelo, a to uostalom i nije bio cilj ovog Manifes-
ta. Mi smo ovdje s pozicija autentine ljevice nastojali
ukazati na gorue probleme hrvatskog gospodarstva, te
ponuditi mogua rjeenja za izlazak iz krize. Da bismo
mogli lijeiti neku bolest, prvo je moramo dijagnosticira-
ti, a bojimo se da mnogi u Hrvatskoj nisu ni dijagnostici-
rali bolest hrvatskog drutva, pa je onda ne mogu ni lije-
iti. Mi, dakako, ne umiljamo da smo pronali udotvor-
ni lijek za opravak hrvatske ekonomije, ali si dozvoljava-
mo da smo barem dijagnosticirali problem.
A problem hrvatske drave je to je ona sve manje
drava. Ono to mi nudimo nije ni socijalizam ni komuni-
zam; ono to mi nudimo tek je dravni kapitalizam skan-
dinavskog tipa.
Mi samo elimo ukazati na jednu prostu injenicu, da
dravu ne moe izvui iz krize nitko osim same drave.
Mi samo elimo da Republika Hrvatska opravda svoje
ime, da u punom smislu te rijei bude republika - zajed-
nica opeg, javnog dobra, da se drava kao republika
stavi u slubu javnog interesa. Mi ne elimo da Hrvatska
bude samo uskoka drava, drava zatvora i policije,
korumpiranih politiara i neuinkovite birokracije; mi e-
limo da Hrvatska bude i dobar gospodarstvenik, investi-
tor, prvi i najvei poduzetnik u zemlji. To mi elimo, i ni-
ta vie. I na kraju, parafrazirajui onu poznatu izreku Ro-
se Luxemburg Nema demokracije bez socijalizma, nema
socijalizma bez demokracije, mogli bismo zakljuno rei:
Nema ekonomskog oporavka bez drave blagostanja,
nema drave blagostanja bez demokratskog socijalizma.
1 Inicijativni odbor Za Hrvatsku blagostanja je nezavisna inicijativa.
64
Moe se initi oiglednim, no pokuat u izloiti tri
odgovora: zbog svjetske krize, zbog domae krize i, na-
pokon, zbog krize politike ideje. Svjestan da veina ar-
gumenata i nije osobito socijaldemokratska, nego u
najboljem sluaju zdravorazumska, nadam se da e se
uklopiti zajedno. Uostalom, njeni zagovornici ne mogu
se lako dogovoriti to bi to danas bila socijaldemokraci-
ja, ako ne tek pokuaj dogovora o zdravom razumu u
politici.
Termin industrijska politika koristim u veoma iro-
kom znaenju, kao svako strateko ponaanje vlade
spram ekonomskih aktivnosti. Te aktivnosti ukljuuju, na-
primjer, i kulturne industrije, i turizam i poljoprivredu, a
ne samo proizvodnju meunarodno razmjenjivih indus-
trijskih dobara. Pa ak i odsutnost vidljive vladine politike
- ne, mi se neemo time baviti, nego emo sniziti pore-
ze i stvar prepustiti privatnom sektoru - takoer je in-
dustrijska politika. Dapae, esto veoma agresivna.
Odustajanje od mogunosti evidencije i strateke te odr-
ive uporabe lokalnih resursa na dobrobit umirovljenih,
aktivnih i buduih narataja lokalnog stanovnitva, te is-
te resurse, vidjeli smo, troi ubrzano i neefikasno, a do-
brobit preusmjerava malobrojnima i/ili drugdje. Takav
pristup, istina, moe dovesti u povoljniji poloaj vlasnike
- pa moda, nemam nita protiv da me netko uvjeri, i rad-
nike - neke trgovinske korporacije, ali ostali stanovnici
odreenog podruja mogu biti prisiljeni trpjeti nezapos-
lenost, scenarij zaduivanja i vie cijene.
Zato nam, dakle, treba industrijska politika? I tko bi
trebao rei kakva? Ako hrvatska proizvodnja nije priori-
tet Europske unije, i ako nije Hrvatske drave, iji jest?
Mnogi danas odgovaraju: stvarno, zato? Ako neto
uope treba proizvoditi, o tome e - ovoga puta zaista
rastereen od poreznih i parafiskalnih nameta - odlui-
ti privatni sektor. Zar odgovor nije u uzmaku drave pred
privatnim uslugama? Usporedno sa smanjivanjem broja
zaposlenih u dravnoj upravi smanjivali bi se i nameti ko-
ji danas usporavaju pokretanje novih biznisa i bilo kakvo
zapoljavanje, svjetonazorski saima komentator jed-
nog dnevnog lista: Pretpostavka je da bi osloboeni na-
meta, a uz viak radne snage na tritu, ulagai dobili do-
datan poticaj za pokretanje novih biznisa.
Ostavimo li po strani cinizam ove politike koja sama
priznaje da ne funkcionira bez vika radne snage na tr-
itu, koji je problem s njenom pretpostavkom? Imma-
nuel Wallerstein je to lijepo objasnio (u prijevodu objav-
ljenom na slobodnifilozofski.com): Postoji mali problem
o kojem su pisali Keynes i Kalecki - efektivna potranja.
U bilo kojoj srednjoronoj kalkulaciji, ako nema dovoljno
muterija, nee biti dovoljno prodaje, i ubrzo e presah-
nuti i profiti. Industrija koja poveava profite reducira-
njem svoje radne snage i pritiskanjem preostalih radnika
imat e nabujale profite samo kratkorono, dok ne doe
do vala ozbiljne deflacije. A onda slijedi krah. Zar to ne
vide? Naravno, neki vide, ali (...) nadaju se da e pobjei
sa svojim osobnim profitima prije nego to se cijela in-
dustrija urui.
Doba stimulusa: zato je za izlazak iz krize
potrebna aktivna javna politika?
Bilo je dobrih razloga za neka razoaranja u industri-
je kojima je rukovodila drava - pie Eric Hobsbawm u
Dobu ekstrema - pa ipak, samo vjerovanje da je poslov-
ni svijet dobar, a da je dravna uprava loa, nije bilo al-
ternativna ekonomska politika. (...) U svakom sluaju, ve-
ina neoliberalnih vlada je bila prisiljena upravljati i poti-
cati svoja gospodarstva, dok su tvrdile da samo potiu
snage trita.
Promovirajui u oujku 2009. godine vladine investici-
je od 59 milijardi dolara u ekoloki istu energiju i tehno-
logiju, ameriki predsjednik posluio se efektnom sineg-
dohom (dio za cjelinu). Naveo je, izmeu ostalih, primjer
proizvoaa dobro izoliranih prozora. Lani je tvornica
spustila rolete, a izgubljeno je vie od sto radnih mjesta.
ira slika je mnogo gora: Od poetka recesije izgubili
smo 4,4 milijuna radnih mjesta. A onda, zahvaljujui vla-
dinim mjerama, ista tvornica ponovno zapoljava ljude
ostale bez posla. I ti radnici sada imaju novu misiju: pro-
izvoditi jedne od energetski najuinkovitijih prozora na
svijetu. Ostali primjeri ukljuuju proizvoae pouzdanije
solarne tehnologije, tedljivijih ipova, baterija za elektri-
ne automobile, kao i graevinske tvrtke koja preureuje
zgrade ureda i kola kako bi bile energetski uinkovitije.
Primjeri govore za cjelinu vladine politike: Moja Vlada je
HRVATSKA
Hrvatsko pitanje: zato
bi industrijska politika
trebala biti prioritet
socijaldemokrata?
1
Milan F. ivkovi
65
zapoela primjenjivati Ameriki zakon o oporavku i rein-
vestiranju koji e stvoriti i sauvati 3,5 milijuna radnih
mjesta - 90 posto od njih u privatnom sektoru.
Na internetskoj stranici recovery.gov mogue je pratiti
kretanje broja radnih mjesta kojima je Zakon pomogao.
Iako e taj broj veoma teko dosei predsjednikovu opti-
mistiku najavu, na koju e njegovi oponenti vjerojatno
esto zlurado podsjeati, bitno je da se jasno vidi cilj: za-
poljavanje.
Zapravo se radilo o nominalnom iznosu od 787 milijar-
di dolara za poticanje zapoljavanja, investicija i potro-
nje koje je ameriki Kongres odobrio spomenutim Zako-
nom u veljai 2009. godine. Taj takozvani stimulus pred-
vidio je investicije u infrastrukturu i energiju, znanost i
obrazovanje, porezne olakice, pomo siromanima i ne-
zaposlenima... u visini od oko 2 % amerikog GDP-a.
Sline antirecesijske geste pokazale su i druge najraz-
vijenije zemlje: Velika Britanija u visini 1,4 % GDP-a (u
2009. godini), Njemaka 1,5, Japan 1,4, panjolska 2,3
itd. Moda s poneto drukijim akcentima - na povjere-
nje umjesto zapoljavanje - Europski plan ekonomskog
oporavka predvidio je stimulus u visini od oko 2 % BDP-
a u 2009. i 2010. Meu tranzicijskim zemljama prednja-
ile su eka i Rumunjska, a novinski naslovi reciklirali su
frazu amerikog predsjednika otprije etrdeset godina,
da smo sada svi keynesijanci - ponovno.
Jedan od njih, John Kenneth Galbraith nije doivio ovu
nau krizu, ali ga je prouavanje prethodnih uvjerilo u po-
uzdanu jednostavnost antirecesijskih politikih izbora. Mo-
gu se sniziti porezi, pie Galbraith otac u Dobrom drutvu,
ali nitko nije toliko sklon pasivnosti i nikoga toliko ne uz-
buuje mogunost poveanja prihoda kao imunog porez-
nog obveznika. Mogu se sniziti kamate, ionako je njihov
utjecaj na priljev agregatne potranje neznatan ili nika-
kav i to zato jer je ira perspek-
tiva previe nesigurna. Napo-
kon, drava moe izravno dopri-
nijeti priljevu potranje novim ras-
hodima koji premauju porezne
primitke - svjesno poveavajui
deficit. Sad, elimo li da taj defi-
cit buduim naratajima predstav-
lja ita osim dodatnog tereta, an-
tirecesijski stimulusi ne smiju biti
namijenjeni financiranju tekuih
rashoda drave. Drugim rijeima,
potrebna nam je industrijska poli-
tika. Ako su to prozori s izo-stak-
lom, u redu. Ako je i proizvodnja
energije iz obnovljivih izvora ili
obrazovanje, jo bolje, ali u sva-
kom sluaju mora biti jasno da je
diskrecijska odluka o deficitnom
financiranju namijenjena (eko-
nomskoj) aktivnosti koja potie
buduu dobrobit i ekonomski
rast.
Tijekom ekonomskih kriza odgovor na temeljno pita-
nje kapitalizma - to proizvoditi? - ne mogu ponuditi tr-
ita. Ona tada - upravo to je definicija kriza - naime, mi-
ruju. Odgovorni investitor je na sto muka, niti snienja
kamata mu ne znae nita. eli li nie poreze? Naravno,
ali to jo uvijek ne znai da hoe, niti da zna kamo e in-
vestirati. Tko e mu pokazati smjer ulaganja? Gdje se kri-
ju profiti budunosti? U novim modelima mobilnih tele-
fona? Izolacijskim prozorima? Marketingu? Javnom prije-
vozu? Financijskim operacijama? Kvalitetnoj hrani? Uz
sve razumne - i one poveane tranzicijske - sumnje u na-
u sposobnost kolektivnog rjeavanja problema, teko
emo pronai pouzdaniji okvir od razvojne drave. Mo-
da ak i regije ili grada, ali netko mora popisati zajedni-
ke resurse, procijeniti njihove potencijale i to dvoje spoji-
ti razvojnom linijom industrijske politike.
Ili je rjeenje moda, barem za drave lanice, na razi-
ni Europske unije? Sada, vie nego ikad, Europa treba
industriju, a industrija treba Europu, ambiciozno najav-
ljuje Europska integralna industrijska politika. Prednosti
odnosno mane ueg, lokalnog, ili ireg, nacionalnog i
nadnacionalnog fokusa su oigledne. Svi resursi i sva bu-
dua radna mjesta su, naime, lokalna, a vea koliina
novca i koordinacije (ali i demokratskog deficita) nalazi
se pak na nacionalnim i nadnacionalnim razinama. Tako
je bilo i u vrijeme onih izvornih keynesijanaca. Ono o
emu bi, ovoga puta, moda trebalo povesti rauna jesu
krize sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog
stoljea. Ako bi se sve dimenzije naftnih okova, kamat-
nih kriza i valutnih ratova mogle svesti na jednu pouku,
ona bi glasila: nemo nacionalne ekonomije. Ma koliko
nam to bilo teko prihvatiti, kao to precizno upozorava
Hobsbawm, drava-nacija otada vie nije mjesto keynesi-
janskog konsenzusa. Treba li novu socijalnu dravu
traiti na globalnoj ili na lokalnoj razini, stvarajui sve vi-
e prehrambeno i energetski odrivih zajednica - ili ipak
treba slomiti antisocijalnu urotu na razini drave-naci-
je? - vjerojatno e jo dugo biti predmetom spora. Ono
to je izvjesno, ipak, jest da i da-
lje postoji potreba i mogunost
kolektivnog odgovora na pitanje
to treba proizvoditi?
Cijeli ovaj revival tvornice i pro-
mjene balansa nacionalnih eko-
nomija podalje od financija i ne-
kretnina, a blie proizvodnji i uz
nju vezanim uslugama nije, da-
kako, proao bez razliitih shva-
anja, podmetanja kukaviijih ja-
ja bankovnih bailouta, kao i ne-
smiljenih kritika slijeva i zdesna.
Potonje saima klasini ideoloki
crveni karton koji drava dobi-
va od redakcije The Economista:
Barack Obama je 2009. rekao
da vlada mora donijeti strateke
odluke o stratekim industrija-
ma. Njegov plan stimulusa pro-
le je godine namijenio milijarde
za inovacije u sektorima kao to
su obnovljiva energija, brza e-
ljeznica i napredna vozila. Japanski premijer Nato Kan u
travnju je rekao da vlada eli stvoriti novi Japan d.d., pro-
dubljujui veze izmeu poduzetnitva i drave. U lipnju je
japansko Ministarstvo ekonomije, trgovine i industrije
HRVATSKA
Hrvatska narodna banka
66
HRVATSKA
(METI) objelodanilo strategiju borbe protiv narasle agre-
sivnosti industrijskih politika Amerike, Britanije, Kine,
Francuske, Njemake i June Koreje.
Moe se sve to initi jako razumnim, teorijski i prakti-
no dokazanim, ali u tom historijskom pasivu redakcije
uvijek se ipak zna kako vlade rijetko ispravno procijene
trokove i dobrobiti. Polemizirajui s The Economistom
Steven Ezell predlae da bi bilo konstruktivnije zamisliti
kontinuum odnosa vlada i trita koji raste u etiri stup-
nja - od laissez faire, prepustimo to tritu pristupa, pre-
ko podrke temeljnim uvjetima za inovacije (poput obra-
zovanja), idui dalje u poticanje kljunih tehnologija/in-
dustrija, do najekstremnijeg odabira nacionalnih am-
pionskih industrija, to jest proglaavanja pobjednika i
spaavanja gubitnika.
Lijeva kritika ne napada, dakako, stimulus kao takav,
nego njegovo eventualno kanjenje, mali opseg ili svoje-
vrsnu strukturnu neodlunost. ak i ako sav novac za
spaavanje banaka ostavimo po strani, ne morate bilti
Paul Krugman da u svakom antirecijskom planu prona-
ete lutanja u obliku nekog ustupka bogataima u zam-
ci likvidnosti.
Kako se na hrvatskom kae stimulus? - Nikako, jer ga
nema, a sav prostor se ostavlja privatnom kapitalu. Sav ap-
surd posrtanja veine hrvatske poslovne zajednice, pateih
medija, ekonomske struke i aktualne Vlade koju svi na-
vedeni savjetuju ilustrira kampanja poetkom 2011. koja
najavljuje 30 projekata u potrazi za investitorom. Mnogi
potencijalni ulagai su zbog birokracije davno odustali. Ka-
ko ih sada nagovoriti da se predomisle? - pita se jedan
dnevni list, ohrabrujui akciju preuzimanja strateke zajed-
nike imovine koja se sada ne zove niti privatizacija, niti
javno-privatno partnerstvo, nego (privatne) investicije.
Paradoks u voenju fiskalne politike veine tranzicij-
skih zemalja iji je manevarski prostor ogranien bivim
zaduivanjima, upozorava mladi ekonomist Saa Drez-
gi, je da udio javne potronje u BDP-u za vrijeme ko-
njunkture raste, a u vrijeme recesije pada. Troi sada,
dok je ekonomija u padu; tedi kasnije, kad se jednom
oporavi. Koliko teko je to shvatiti?, glasi jedan od naj-
efektinijih Krugmanovih aktivistikih priloga novoj razvoj-
noj paradigmi. Ali ako na koncu ipak trebamo povisiti
poreze i srezati potronju, ne bismo li trebali poeti ve
sada? Ne, ne bismo. Upravo sada imamo teko utuenu
ekonomiju koja nanosi trajne tete. Svaka godina eks-
tremno visoke nezaposlenosti poveava ansu da se
mnogi dugotrajno nezaposleni nikada ne vrate na posao
i postanu dijelom permanentne potklase. Umjesto da
usklauju potronju s proizvodnjom u dobrim vremeni-
ma, a sada poseu za deficitima, fiskalni konsolidatori na
europskoj periferiji se upravo natjeu u tome iji e rezo-
vi biti bolniji. Novo neokeynesijansko lice MMF-a, ako
postoji, iz njihove se perspektive uope ne vidi: Zapad re-
zove samo ohrabruje. Vidjet emo da u tome, kao niti u
krizi na balkanskom stranjem dvoritu Europe, nema
nita novoga.
Krupne tekoe i poremeaji
Hrvatska je od 1500. do 2000. imala samo dva kraa
razdoblja, mogli bismo rei epizode, u kojima je hvatala
prikljuak s razvijenim zemljama, pie u iscrpnoj analizi
hrvatske ekonomske krize Gordan Drui. To su razdob-
lje od 1870. do 1913., kada je BDP po stanovniku uve-
an za 2,3 puta, i od 1950. do 1980., kada je uvean e-
tiri puta. To je injenica o kojoj bismo trebali dobro raz-
misliti, preispitati ju i izvui pouke.
Ako su desetljea poslije 1973. - doba propasti eko-
nomske moi nacionalne drave - za razvijeni Zapad
predstavljala razdoblje vie ili manje munog, kako kae
Hobsbawm, raspada i krpanja socijalnog konsenzusa, kri-
za je bivu Jugoslaviju zahvatila vie nego oigledno, ia-
ko neto kasnije. Izlazak dolara iz Bretton-Woodskog re-
ima, Yom-Kippurski rat i prvi naftni ok - tj. skok cijene
barela (159 litara) s tri na 12 dolara u zadnja tri mjeseca
1973. godine - SFRJ je amortizirala relativno bezbolno,
zahvaljujui ponajprije nafti iz Libije. Ponudi jeftinih kre-
dita u petrodolarima, meutim, bilo je mnogo tee odo-
ljeti. Vanjski dug je od 1,2 milijarde 1971. narastao do
20,8 milijardi dolara 1981. godine.
Iako mnogi jo pamte sedamdesete kao - u njihovu sje-
anju moda i jedino - razdoblje razvoja, socijalne pokret-
ljivosti i optimizma, to se pokazalo veoma nezgodnim ka-
da je 1979. nastupio drugi naftni ok (40 dolara za ba-
rel), praen amerikim podizanjem cijene dolara i kama-
ta (realno s osam na 22 posto od 1980. do 1982.!). Zem-
lje u razvoju su tada krenule izvoziti sve to su mogle. Po-
ljoprivredne proizvode, sirovine, a to drugo, kojima je ta
kolektivna izvozna ofenziva u globalnoj recesiji dodatno
snizila cijenu. Otuna anegdota o poruci radnika tvorni-
ce Zastava u Kragujevcu koju je kasniji kupac Jugia pro-
naao u sfuanim vratima neeljenog vozila-simbola:
Kakva meni plata, takva tebi vrata!, datira upravo iz
poetka kriznih osamdesetih. Realna plata je u razdoblju
od 1980. do 1983. pala na razinu kraja ezdestih! Pret-
postavka da su politike elite krizu najprije skrivale kako
drugu Titu ne bi kvarila zadnje dane i dolijevala ulje eko-
nomske nesigurnosti na AVNOJ-evsku vatru jugosloven-
skog grba vjerojatno pripada u sferu lokalne mitologije.
Danas znamo da se radi o uroenoj nesposobnosti vei-
ne pripadnika poslovnih, politikih i ekonomsko-znan-
stvenih elita da priznaju kako kriza nije samo privremeni
poremeaj u njihovim karijerama koje su im, eto, ba ta-
da krenule uzlaznim putanjama. injenica je, ipak, da se
kolaps jednog razvojnog modela, utemeljenog na vanj-
skom zaduivanju, dobre dvije godine sustavno ignorira-
lo legendarnim eufemizmom (koji se ponekad jo moe
uti u starijih nogometnih trenera): situacija je sloena.
Na prve protumjere moralo se priekati do kraja 1982.,
a onda je krenulo.
Sagledavanje opasnosti od takvog ekstenzivnog raz-
voja i njegovih ogranienih mogunosti moglo je biti od-
lagano sve dok nisu presuili predimenzionirani izvori po-
tronje i dok koritenje inozemnih zajmova nije dostiglo
i premailo nae mogunosti, stoji u Polaznim osnovama
dugoronog programa ekonomske stabilizacije iz 1982.
Iako Jugoslavija, razumljivo, nije spadala u tekae du-
nike krize - Brazil, Meksiko i Argentina s po 60 do 110
milijardi dolara duga - nego meu tridesetak zemalja
srednje kategorije, svejedno joj je bio namijenjen scena-
rij Meunarodnog monetarnog fonda. Tada se njegovi
domai aktivisti nisu diili atributom struke. argon epo-
he im je dodijelio bezizglednu etiketu savezne komisije,
67
HRVATSKA
a politika bolnih rezova i fiskalne discipline nije se naziva-
la stand-by aranmanom (kao 2002.), nego Dugoroni
program ekonomske stabilizacije. Otvoreni poziv na re-
strukturiranje putem privatizacije tada ipak nije dolazio u
obzir, ali je trite sasvim precizno prepoznato, biljei
povjesniar Igor Duda u sjajnoj knjizi Pronaeno blago-
stanje, kao uvjet razvoja sistema socijalistikog samou-
pravljanja.
Meunarodni monetarni fond je, prema klasinoj ana-
lizi Josepha Stiglitza, vodio rauna o bilanci, a ne stvar-
nom ivotu. Doista, jedini pozitivan rezultat stabilizacij-
skog programa krajem desetljea bilo je ispravak vanj-
skotrgovinske bilance, odnosno via pokrivenost uvoza
izvozom, koja je od jedva polovine narasla na skoro 90-
postotnu. Meutim, kao to takoer primjeuje G. Dru-
i, bilo je i brojnih negativnih posljedica za hrvatsko gos-
podarstvo koje proizlaze, prije svega, iz injenice da je to
poboljanje vanjskotrgovinske bilance postignuto vie za-
hvaljujui smanjenju uvoza nego poveanju izvoza.
U kolektivnu memoriju MMF je, dakle, uao s par-ne-
par racioniranjem benzina, nestaicama kave i arulja (ili
je mrak bio naprosto zbog tednje struje?) te eernim
tablama umjesto okolade na policama tek otvorenih sa-
moposluga. Odavno opustjeli tvorniki krugovi pamte ga
po prvim nestaicama repromaterijala, a na zanimljiv as-
pekt stabilizacijske umjesto industrijske politike upozorio
je kazalini umjetnik Zlatko Buri u svom Dnevniku eljez-
niara iz 2009. godine, podsjetivi na ultramoderni brzi
vlak domae proizvodnje nazvan Srebrena strijela. Taj
srodnik japanskog Shinkansena i vrnjak francuskog
TGV-a proizveden u Slavonskom Brodu ostao je u fazi
prototipa. Restrikcija uvoza onemoguila je nabavu mini-
muma neophodnih dijelova i tehnologije. Tri vlaka - i za
dananje standarde nevjerojatno futuristikog dizajna -
bila su pokretana neprikladnim tenkovskim motorima ko-
ji su se stalno kvarili. Vlak je prometovao samo zahvalju-
jui entuzijazmu inenjera i projektanata Srebrene strije-
le koji su je popravljali na pruzi, tijekom putovanja, odu-
pirui se neko vrijeme, kao to kae Drui, sve veem
tehnolokom zaostajanju i nedostatku inovacija u proce-
su proizvodnje (...) kao rezultatu programa stabilizacije.
Da stvar bude gora, nezaposlenost se gurala pod tepih
ionako neproduktivne privrede. Kako su se investicije
smanjivale, svu radnu snagu pristiglu sa sela ili iz uioni-
ce morala su progutati postojea poduzea. Broj zapos-
lenih je tijekom desetljea porastao za preko 15 posto,
dok je drutveni proizvod stagnirao. Drui sugerira da
se uspjenost direktora tadanjih OUR-a i SOUR-a vie
mjerila brojem novozaposlenih nego financijskim poka-
zateljima. Nije mi namjera ovdje nagaati usporedbe
drutvenih trokova prave i prikrivene nezaposlenosti. Ta-
koer bi bilo neumjesno usporeivati ovu politiku socija-
listikog instinkta pune zaposlenosti s aktualnim, recimo,
njemakim sporazumima o skraenom radnom vremenu
tijekom krize (Kurzarbeit). injenica je ipak da politika i
ekonomija Hrvatske jo od 1980. ne pronalaze odgovor
na pitanje to da radi - kako god okrenuli - nekih pola mi-
lijuna njenih radno sposobnih graana. Barem kad je o
stabilizacijskom programu osamdesetih godina rije,
MMF nije pokazao namjeru da im u tome pomogne.
Pod okriljem struke
to namjeravate uiniti s gospodarstvom kad doete
na vlast? - Pa, otvoriti (ubacite neki velik broj) novih
radnih mjesta, bio je standardni odgovor politiara tije-
kom devedesetih, ako je netko tada za privredu uope
pitao. Ta je parola, uglavnom, bilo dovoljna, zapravo sve
dok je, nedavno, nije zamijenila retorika bolnih rezova i
otputanja. Ako bi novinarka bila ba neprijateljski nas-
trojena pa upitala kako namjeravate otvoriti ta mnogo-
brojna i nova radna mjesta?, nekolicina onih koji su do-
ista pobjeivali na izborima imala je i na to spremnu re-
enicu (nikada dvije): Pa jasno, ukidanjem administrativ-
nih barijera i stvaranjem pozitivnog ozraja za izravna
strana ulaganja, posebno greenfield investicije, te potica-
njem malog i srednjeg poduzetnitva!
Nekako mi je odmah - moda i prije nego to sam se
upoznao s radovima Joeta Mencingera o tetnosti izrav-
nih stranih investicija za tranzicijske ekonomije - bilo jas-
no da mi nismo Maarska ili, kasnije, Slovaka, i da to s
greenfield i export oriented - kao niti u spomenutim zem-
ljama, uostalom - nee timati.
Recimo da prihvatimo objanjenje da industrijska poli-
tika devedesetih nije mogla doi na dnevni red prije zavr-
etka najflagrantnijih ratnih razaranja, jednako kao to je
prethodnim razdobljem dominirao puui meunacional-
ni sukob. Drugim rijeima: nismo mogli imati autentinu
razvojnu politiku dok ne razrijeimo kompleksne odnose
s Beogradom, zatim je nismo mogli imati dok ne sauva-
mo ivu glavu, ali zato je nismo mogli imati barem pos-
lije? Odgovor na to pitanje treba traiti podjednako u
negativnom naslijeu biveg sistema (koje se, uzgred,
uvijek apostrofira s lakoom amnezije, kao da u toj jue-
ranjoj juhi nije bilo nimalo hrvatskih sastojaka), u neiz-
mjerivom ratnom kolapsu, privatizaciji (zapoetoj 1989.),
kao i politici Stabilizacijskog programa koji je hrvatska
Vlada usvojila 4. listopada 1993. godine. Treba se, ta-
koer, zapitati zato se veina opozicijskih prigovora toj
politici poziva na Europsku uniju, zatvarajui tako - ba
kao i vei dio postkomunistikog svijeta, izuzev Slovenije
devedesetih te moda jo nekih razdoblja drugih eko-
68
nomskih politika - bezizlazni krug tranzicijskog razvojnog
apsurda.
Bilanca te politike domae proizvodnje nie od potro-
nje naizravnije se oituje u postojanom rastu deficita te-
kueg rauna koji je vanjski dug u 2009. godini napum-
pao na neto vie od 43 milijarde eura odnosno 95 %
BDP-a. Postojani uzmak proizvodnje pred uvozom moe
ilustrirati hrvatski udio u ukupnom izvozu tranzicijskih ze-
malja koji je pao s 3,2 % 2001. na 2,9 % 2006. godine,
a pritom se izvoz kompleksnih proizvoda smanjio u korist
sirovih materijala. Recimo drvo - umjesto da ga prerau-
jemo u namjetaj - mi ga uglavnom izvozimo izravno iz
ume. Osim toga, pozitivnu bilancu imamo jedino u ka-
tegoriji pia i duhana. Hrana je posebna pria. Proizvod-
nja itarica se u razdoblju od 1985. do 1989. u odnosu
na petoljetku od 1995. do 1999. godine, navodi Dru-
i, smanjila s 3.826 na 3.086 tisua tona!
to je bilo s onim prividno zaposlenima iz osamdese-
tih? Oni, dakako, vie ne hvataju krivine po tvornikom
krugu, naprosto ve i zato to je veinu ruzinavih tvor-
nikih krugova zamijenila nova kvadratura shopping mal-
lova. Momci u plavim kapicama, kao to je najavila gru-
pa Haustor jo osamdesetih godina, krenuli su na put.
Oni koji su preivjeli sve ratne scenarije proglaeni su teh-
nolokim vikom, ranije umirovljeni ili naprosto prepute-
ni socijalnoj iskljuenosti dugorone nezaposlenosti.
Jednako kao to je SKH zakljuio za krupne tekoe i
promaaje osamdesetih, o ratnim mutikaama i priva-
tizacijskim smutljivcima mogla bi se takoer napisati, a
i napisala se pokoja, podebela knjiga. Analiza Gordana
Druia pokazuje da je hrvatsko gospodarstvo u eko-
nomskoj krizi koja se proteklih 30 godina neprekidno, po-
nekad skokovito, produbljavala. Uz mnoge dokaze za tu
ocjenu, njegove knjige donose i precizan, dokumentiran
popis teta rata i privatizacije. Navest u samo uspored-
bu ukupnog troka sanacije banaka, tog glavnog instru-
menta pljake i devastacije hrvatskog gospodarstva, ko-
ji se uz najbolju volju procjenjuje na vie od 10 milijardi
dolara - i javnog prihoda od prodaje tih istih banaka: 3,9
milijardi, ali ne dolara, nego kuna. Kako se to moglo do-
goditi?, pita se inae smireni autor, nije li bilo pametni-
je i kudikamo jeftinije banke pokloniti i novom vlasniku
dati jo 100 milijuna US dolara da mu se nae?.
Budui da je poprilino (i ispravno) raireno razumije-
vanje pogubnosti ovih procesa za razvojnu perspektivu
Hrvatske, spomenut u ukratko tek teajnu i monetarnu
politiku Hrvatske narodne banke. Ignoriranje njenih pro-
recesijskih uinaka, naime, podjednako je raireno. Od
interesa hrvatskog drutva svakako nezavisna, u privat-
nim medijima se politika te institucije esto prikazuje je-
dinom svijetlom tokom u tami tranzicijskog horizonta,
a njenom dugogodinjem guverneru eljku Rohatinskom
pripisuju se svojstva superheroja iz naeg sokaka te sim-
patini nadimak Roha.
Neizbjenim ulaskom u prekrasni novi svijet globalnog
trita, tranzicijska ekonomija je, slae se veina hrvat-
skih razvojnih ekonomista s Mencingerovom politikom,
trebala titove zastarjelih carina barem djelomino kom-
penzirati teajem. Hrvatska se, meutim, poevi od Sta-
bilizacijskog programa iz 1993., odrekla teaja kao sred-
stva makroekonomske politike. Za koji cilj je to teaj tre-
bao biti sredstvo? Za ouvanje domaeg proizvoda i do-
mae zaposlenosti, dakako. Za ansu da preivi, kakvu je
Slovenija pruila vemaini Gorenja i njegovim malim i
srednjim kooperantima. Kao to primjeuju Zvonimir Ba-
leti, Stjepan Zduni i Dubravko Radoevi i drugi hrvat-
ski neokeynesijanci, Hrvatska se takve mogunosti odrek-
la. Usidren za njemaku marku i, kasnije, euro - na razini
koja ukida konkurentnost domaeg proizvoda - teaj je
stvorio uvozniki ovisne elite koje ga brane svim raspolo-
ivim sredstvima. Od zastraivanja zaduenog stanovnit-
va do iluzija koje srednjeklasni aspiranti razvijaju u fiks-
nom dodiru s konvertibilnom valutom, retorika je ista:
Ako Roha padne, slijedi slom stambenih kredita!, Po-
gledajte to e sve i koliko poskupjeti ako kuna oslabi i
krene inflacija!, uzvikuju komentatori (ne samo jednih)
dnevnih novina, a dr. Darko Polek akademski suzdrano
upozorava: Inflacija je opij za narod. Upita li neki, reci-
mo, sindikalist bez stvarnih izgleda u predizbornom pozi-
cioniranju je li tzv. valutna klauzula uope ustavna u dr-
avi koja nominalno ima vlastito sredstvo plaanja, sprem-
no e se zaprijetiti: Banke diu kamate na kredite!
Ostavimo po strani pitanje je li uope mogue dodat-
no podii kamate na kredite u vrijeme recesije i na mjes-
tu gdje je tzv. kamatni spread (razlika izmeu kamate ko-
ju vi plaate banci i one sie koju banka plaa vama) io-
nako najvei u poznatom svemiru. Ali zato su uope ka-
matne stope koje plaamo toliko visoke?
Osim zarada banaka, uzrok tome su visoke devizne re-
zerve potrebne za obranu fiksnog teaja i interesa
uvoznika. Veina graana misli da su devizne rezerve
neto to je vlasnitvo drave, odnosno HNB-a, objanja-
va Drui, meutim, glavninu deviznih rezervi ine sred-
stva poslovnih banaka koja je HNB izvukao i imobilizi-
rao. Tih milijardi dolara i eura ima mnogo vie od
ogromnih kredita koje smo nepromiljeno i zahvaljuju-
i dunikom mentalitetu uspjeli podii, a kamatama
moramo platiti trokove ukupnih sredstava. Recimo
2005. je udio sterilnih sredstava u novanoj masi (tzv.
M1) bio vii od 80 %.! To znai, pojednostavljeno, da
ako ste te godine podigli kredit od 20 tisua eura, ban-
ka vam je zaraunala kamatu kao da ste posudili 100 ti-
sua! Naravno, to jo nije cijela pria: visini kamata u Hr-
vatskoj treba dodati umjetno stvorenu nestaicu novca i
ve uhodanu nelikvidnost privrede, stare gubitke u
bankarskom sustavu, raznorazne nadnice za strah (tj.
premije rizika) kao i sustav prebacivanja domaeg novca
u strane banke-matice, a plasmana stranog putem njiho-
vih hrvatskih ispostava.
Tako je 1993., otprilike na desetu godinjicu prvog sta-
bilizacijskog programa - na snagu stupila makroekonom-
ska politika koja bez promjena traje do danas. Struka
je rekla svoje: u Hrvatskoj se proizvoditi, jednostavno, ne
isplati. U zadnjim godinama globalne krize, ona svoje po-
gubne efekte zbraja s dugotrajnom domaom krizom ko-
ja, vidjeli smo, traje neprekidno od 1980. godine. Niti
nulte godine rasta potaknutog uvozom i infrastruktur-
nim investicijama Vlade predvoene socijaldemokratima
nisu pokazale rjeenje strukturnog problema: vee po-
tronje od proizvodnje. Ubrzo se sve vratilo na staro.
Rast nezaposlenosti podsjea na devedesete, a atmosfe-
ra pesimizma i kolektivne krivnje na desetljee prije. Pri-
HRVATSKA
69
premajui se za dolazak na vlast 2011. godine hrvatski
socijaldemokrati bi trebali odgovoriti na pitanja to pro-
izvoditi i kako stvoriti (makroekonomske) uvjete da se ta
proizvodnja isplati.
Zato su za izlazak iz krize vane politike ideje?
U eseju Kolonizirana misao: periferija bez razvojne
perspektive iz 2006. godine Vjeran Katunari pie: Za
razliku od sedamdesetih, kada se na ekonomski i tehno-
loki razvoj gledalo kao blagodat za sve ljude i drava je
vodila glavnu rije u ekonomskoj politici - danas, u eri
globalizacije, postoji dominantni sektor koji obuhvaa
oko 20 % stanovnitva (financijsko-vlasniko-menaders-
ku elitu plus radnike kojih ih opsluuju poslovima na
kompetitivnom tritu rada), i koji nije ogranien geo-
grafski nego prelazi nacionalne i regionalne granice (dru-
gim rijeima, sainjava ga i periferna elita). Najvei sek-
tor obuhvaa oko 50 % stanovnitva koji su, meutim, is-
kljueni iz globalnog sustava, ne obavljaju nikakvu proiz-
vodnu funkciju, niti pridonose tritu roba i usluga. Naj-
gore je, meutim, to ne postoji nikakva ideja, program
ili akcija da se ta veina ukljui u svjetski napredak pa je
razvoj praktiki mrtav pojam. (...) Dapae, ini se kao da
je misaona sfera koja bi trebala korespondirati potreba-
ma periferije pretrpjela modani udar.
Tako je razvojni optimizam - kojim je slubena govorni-
ca zavrnih desetljea SFRJ poravnavala devijacije ispod
tepiha socijalistike izgradnje - dobio svoju tranzicijsku
pljusku od koje nikako da se oporavi. Pretjerano samopo-
uzdanje opsjena o visokoj naobrazbi svih bosonogih daj-
ia koji haklaju u praini - dok im oba hladnoratovska blo-
ka ne daju da ostvare uroene talente - strovalilo se u pe-
riferijsku samokoloniziranost koju tako uvjerljivo anali-
zira Katunari. Promjenom geopolitike ravnotee u raz-
doblju 1989. do 1991. taj meuprostor je izgubio i svo-
ju autentinu razvojnu perspektivu. Preostala mu je, u
najboljem sluaju, periferijska anonimnost to breg pro-
cesa pridruivanja zapadnoj matici koja se prema biv-
em istoku sada odnosi kao hijerarhijski via instanca.
Nove periferijske elite se rutinirano zanimaju financija-
ma i marketingom. Njihovi aspiranti bi na avanturu ine-
njera Srebrne strijele - kad bi im uope bila poznata - gle-
dali s hinjenim zamorom podsmijeha nekoga tko je sito
i reeto Wall Streeta proao valjda jo u treem koljenu.
Oni ne znaju to bi mnogobrojni lokalni radnici trebali
proizvoditi, ali znaju da su si za to sami krivi jer nisu do-
voljno kompetitivni u drutvu znanja. I znaju da to, za-
boga, nisu lokomotive! Njih - ili, jo bolje, automobile -
treba uvoziti!
Unutar tako postavljenih pravila igre, pitanje industrij-
ske politike postaje prvorazredno pitanje na ideolokom
meniju. Politike ideje ne mogu sljedbenicima u tekim
vremenima poruiti samo to da se radi. Potrebno je od-
govoriti, podjednako inspirativno - ali i realno-ekonomski
uvjerljivo - to da se proizvodi?!
Mainstream politikim strankama je donedavno bilo
dovoljno definirati subjekt (recimo, koaliciju radnike i
srednje klase), njegove vrijednosti (npr., solidarnost) i cil-
jeve (jednakost i puna zaposlenost), a redistribucijske po-
litike su sve same provodile u djelo. Ako je nacionalnoj
ekonomiji trebalo malo gasa da krene, posegnulo bi se
za keynesijanskim stimulusom i konsenzualnom politi-
kom plaa, i stvar bi proradila. Uvijek je, dodue, bilo,
kao to kae Paul Krugman, bezobrazno bogatih ljudi ko-
ji iznimno mrze plaati poreze, i cijela ta situacija socijal-
ne drave mora da ih je uasno ivcirala, ali ni njima nije
bilo loe. Ta bili su, naprosto, bogati.
Takva politika, kau, nije vie odriva. Objanjenja se,
kao to je ve reeno, svode na - u neoliberalnim napa-
dima preesto prenaglaavane - nesposobnosti politikih
elita da deficitno financiranje upranjavaju samo za raz-
vojne projekte, a ne i pokrivanje minusa u tekuem pos-
lovanju drave, ili - jo gore - vlastitom depu. Politiare
se, uz to, smatra nesposobnima da s politike kratkoro-
nog proraunskog deficita prijeu na srednjeronu i du-
goronu stabilnost. Postoje razlozi koji, meutim, ne pri-
padaju u sferu nesavrenosti ljudskog faktora - nego
su, bojim se, strukturne prirode. Iako se mnogi ljudi s nji-
ma identificiraju. Radi se o promjeni geopolitikih odno-
sa poraa (ili Hladnog rata, kako elite) koju je pratio ne-
stanak bilo koje uinkovite prepreke globalnoj mobil-
nosti kapitala, kao to upozorava John Gray u eseju Pos-
lije socijaldemokracije. U jednom momentu ostvarivanja
Rooseveltova New Deala najvia porezna stopa na nas-
ljedstvo u SAD-u iznosila je 79 % - i ak 91 % sredinom
pedesetih - a pitanje kako takvu redistribucijsku politiku
provoditi u uvjetima slabih ivaca globalnog elektron-
skog krda danas i dalje, dakako, ostaje bez odgovora.
Eric Hobsbawm, kao to sam ve podsjetio, kolaps soci-
jaldemokratskog konsenzusa locira jo na poetak se-
damdesetih.
Socijaldemokrati se otada suoavaju s promjenom u
bazi birake podrke. Svjedoili su usponu nove srednje
klase urbanih profesionalaca koji se radnicima ne poka-
zuju tako vjernim saveznicima poput seljaka. Zatekla ih je
kulturalizacija politike, uspon pojedinca i identiteta, ali ih
nita nije tako pokosilo kao slobodno trite. I u najkom-
petitivnijim ekonomijama Zapada radna mjesta su otila,
a nama je ostala potreba za radom i zatitom od rizika
koje trite donosi i kojima nas izlae. Odgovornost za
zadovoljenje te potrebe moemo do mile volje pokuati
prebaciti na pojedinca, Europsku uniju ili privatni sektor.
Moemo traiti krivce u imigrantima, dravi i poslovino
looj poduzetnikoj klimi ili pak mentalnom sklopu i Bo-
lonji koja nije zaivjela, ali takvi stavovi e nas teko do-
vesti do nove ekonomske aktivnosti. Ona vie nije neko
specijalistiko pitanje ekonomske ili tehnoloke struke,
nego pitanje politike ideje. To vie nije pitanje neke no-
ve ili viskoprofitabilne tehnologije, nego pitanje radnih
mjesta na odreenom mjestu. To vie nije pitanje indus-
trije, nego politike.
Milan F. ivkovi je tajnik Sredinjeg Savjeta
SDP-a, predsjednik SDP-ovog Savjeta za kulturu
i medije, te je direktor Novog drutva - udruge
za razvoj socijalne demokracije. lan je Savjeta
Novog Plamena.
1 Esej je pripremljen za radionicu Export-led Growth in Central
Europe and the Western Balkans u organizaciji Friedrich Ebert
Stiftunga u studenom 2010. i bit e objavljen u knjizi istoga nas-
lova.
HRVATSKA
70
Hoemo li izai iz krize?
U svjetlu aktuelne svjetske krize, Bosna i Hercegovi-
na ima jednu prednost. Njena kriza je sveobuhvatna,
otra i dugotrajna, tako da nam nije bilo teko da se
prilagodimo na nova krizna kretanja i svu tu priu o
krizi. Dok ljudi na Zapadu strahuju, mi vie nemamo
za ta - sve nam je ve oduzeto. Kriza je sistemska i
totalna. Ona je podjednako ekonomska, politika, so-
cijalna i moralna. Teko je rei koja je tea, a uzete
skupa, imaju porazan rezultat - dovode do totalnog
unitenja drutva. Kad nam se dogodi jo tea kriza,
koja e biti samo eufemizam za potpuni krah siste-
ma, to nee biti u prvom redu zbog prelijevanja svjet-
ske krize kod nas, ve zbog nemogunosti sistema da
vie odolijeva vlastitim slabostima.
Politike elite u Bosni i Hercegovini, meutim, ne
brinu zbog toga. One su se uvjerile da sistem moe
jako dugo ivjeti u krizi a da ne doivi potpun slom.
To, naravno, nije nikakvo rjeenje, pogotovo nije po-
eljno stanje, ve je privremena realnost koja savre-
no odgovara politikim elitama. Treba imati na umu
da je bosanskohercegovakoj ekonomiji, smjetenoj
na periferiji kapitalistikog globalnog trita, namije-
njen latinoameriki scenario: decenije stagnacije ili, u
najboljem sluaju, rasta bez razvoja, izvora jeftine
radne snage i neregulisanog trita za plasman za-
padnih roba i divljanje bankarskog kapitala. Posljedi-
ca i pratilac toga je socijalno raslojavanje do neslue-
nih granica i otro klasno podijeljeno drutvo.
Domae politike elite prihvataju taj scenario iz vi-
e razloga. Prvo, postoji djelimino poistovjeivanje
politike elite i domae buroazije - neki pripadnici
politike elite su i sami krupni kapitalisti, pa im odgo-
vara ovakav ekonomski sistem. Drugo, kapitalistima u
cjelini odgovara odsustvo ekonomske politike drave
koja bi podrazumijevala da ona ureuje trite i us-
mjerava ekonomsku aktivnost putem umjerenog pla-
niranja, fiskalne politike i ograniavanja uvoza. Njima
odgovara najpuniji liberalizam u ekonomiji jer tad
mogu razvijati onu ekonomsku aktivnost koja u krat-
kom roku donosi najvei profit, prvenstveno u terci-
jarnom sektoru. Privatni kapital favorizuje privredne
djelatnosti u kojima su ulaganja sigurna, a profit se
moe ostvariti na kratak rok. Otud uporno insistiranje
na ekonomiji zasnovanoj na malim i srednjim predu-
zeima. Tree, ovakva ekonomska politika proistie
iz recepata zvaninih zapadnih ekonomista i odgova-
ra ekonomijama velikih sila, koje na nae trite plasi-
raju svoje suvine robe. etvrto, novim vladama nije
potrebna nova ekonomska politika. Njih nema ko da
primora na nju. U Federaciji BiH, Savez samostalnih
sindikata je otvoreno stao na stranu nove federalne
vlade, podravajui Platformu. Stoga nije realno
oekivati bilo kakav organizovan otpor koji bi pote-
kao od birokratske sindikalne centrale, ak i kad bi bi-
la sposobna da to uini. Ovaj put nije problem samo
u nesposobnosti, nego i u odsustvu volje - sindikat se
konano otvoreno upregao u zapregu SDP-ovog pre-
mijera Nikia.
Poto se ovdje radi o sistemskoj orijentaciji, ne tre-
ba oekivati da e nova vlada uiniti bilo kakve kora-
ke. Uostalom, SDP je formirao vladu u Federaciji Bos-
ne i Hercegovine, a ne vidimo bilo kakav otklon od
neoliberalne politike, to smo i oekivali i najavljivali.
Formiranje Savjeta ministara Bosne i Hercegovine ne
moe biti sutinski razlog zbog kojeg jo uvijek tavo-
rimo u ekonomskoj i socijalnoj krizi. Nova vlada e vo-
diti staru politiku, pa e i posljedice biti iste.
Uostalom, zar su vladajue stranke ponudile izlaz iz
krize? Savez nezavisnih socijaldemokrata vri apsolut-
nu vlast u Republici Srpskoj ve pet godina. Da su nje-
govi lideri bar ponudili neki program, pa nas onda sla-
gali da ga nisu mogli ostvariti zbog krize, moda bi
im neko i povjerovao. Tog programa nema. Jedini
program je zaotravanje politike krize kroz stalno
prepucavanje sa bonjakom politikom elitom. Sli-
no je sa HDZ-om, iji su se kadrovi pretplatili na minis-
tarske fotelje, a kojima ekonomski program nije po-
treban. Dva su razloga za to. Prvi je to je ekonomija
unitena u vrijeme HDZ-ove suverene vladavine. Dru-
gi je to vostvo HDZ-a jo uvijek osvaja vlast manipu-
liui hrvatskim nacionalnim interesima i objektivno
neravnopravnim poloajem Hrvata u Bosni i Hercego-
vini. Za veinu Hrvata koji izlaze na izbore, HDZ je jo
Bosna i Hercegovina
Lai, kriza
i legitimitet
doc. dr. Goran Markovi
Nacionalna
biblioteka
u Sarajevu
71
uvijek branilac hrvatstva u Bosni i Hercegovini, to je
za nacionalizmom zadojene, a donekle i uplaene i
frustrirane, mase dovoljno da glasaju za one za koje
misle da tite interese itave nacije.
Bosna i Hercegovina je specifina u mnogo emu,
ali je jedna od velikih, za mnoge neoekivana, speci-
finosti to to politike elite ne samo da nemaju anti-
krizni program, nego ga ne moraju imati. Nacional-
na, tanije nacionalistika, homogenizacija, s jedne
strane i odsustvo bilo kakvog organizovanog i osmi-
ljenog otpora odozdo, s druge strane, omoguavaju
politikim elitama da bezbrino tiraniu svoje podani-
ke, a da ne budu kanjeni gubitkom vlasti. Nacionali-
zam je tehnologija vladanja. To nam je bilo jasno jo
od kraja 80-ih godina u Jugoslaviji. Bez obzira na svo-
ju ideoloku mo, ni nacionalizam nije svemono
sredstvo vladanja. Da bi on mogao igrati neku ulogu
u dranju ljudskih dua u okovima, mora biti praen
drugim sredstvom - autoritarnom politikom kultu-
rom, koja negira i ne poznaje kulturu otpora, kulturu
participacije u politikim procesima.
Poslije izbora od oktobra prole godine, dogodilo
se neto novo - stvorene su velike koalicije. Na is-
toj strani su se nali SDP i SDA, SNSD i SDS, HDZ i
HDZ 1990. Parlamentarna opozicija skoro ne posto-
ji. Ovo se moglo dogoditi iz dva razloga. Prvi je po-
vezan sa ustavnim reformama. Zna se da e se mo-
rati pregovarati o izmjenama Ustava. U pregovorima
moraju jedinstveno uestvovati najjae stranke sva
tri naroda. Tako se dolo do tri nacionalna bloka,
mada to SDP porie. Stvaranje tako snanih nacio-
nalnih koalicija obeava burne pregovore, u kojima
svaka nacionalna politika elita mora da uestvuje
potpuno jedinstvena. Drugi razlog je, ini se, od ne
manje vanosti. Sistem je truo, drava je bankrotira-
la, sprema se jo vee stezanje kaia. Entitetske vla-
de e nastaviti da teret krize prebacuju na ljude koji
ive od svog rada - radnike i zemljoradnike, u prvom
redu. Ta politika e neminovno izazvati nezadovolj-
stvo, moda i otpor. Nijedna vlada, ma koliko jaka,
ne eli da se sama suoi sa tim nezadovoljstvom.
Ipak treba misliti na sljedee izbore. Stoga je SDP-u,
HDZ-u i SNSD-u najbolje da, drei najvee komade
vlasti, uu u veliku koaliciju sa svojim dojueranjim
protivnicima i podijele odgovornost za svoju politiku.
Na koncu, bie krivi, manje ili vie, svi koji su u vladi
ili za koje graani budu mislili da podravaju vladu.
Elita vlada tako to teret krize prebacuje na narod, a
teret vladanja dijeli sa slabijim koalicionim partneri-
ma. Ko e tu biti vien kao najvei krivac, ne moe
se unaprijed znati.
Politika kriza kao osnov legitimiteta
Prihvatajui neoliberalni koncept i ulazei u proces
tranzicije, domae politike elite su stvorile ekonom-
sku i socijalnu krizu. Za njih je, ini se, jo vanije da
odravaju i povremeno podgrijavaju politiku krizu.
Ekonomska kriza je posluila kao temelj uspostavlja-
nja nove klasne strukture drutva i novog ekonom-
skog sistema. Ona je predstavljala drutveno okrue-
nje u kome je u formi ratnog profiterstva, podravlje-
nja drutvene imovine, a potom privatizacije dravne
imovine, izvrena prvobitna akumulacija kapitala i
preraspodjela drutvene moi. Sad je potrebno za-
drati stvoreno stanje, a to se najlake postie time
to drava ne radi svoj posao, odnosno odbija da de-
finie i vodi bilo kakvu ekonomsku i socijalnu politiku.
Politika kriza je temelj legitimiteta nacionalnih po-
litikih elita, koje dominiraju politikim ivotom Bosne
i Hercegovine. Osnov ove krize je ustavna kriza. U i-
tavom spletu politikih problema, kojih nije malo, us-
tavno pitanje igra prvorazrednu ulogu. Stoga nacio-
nalne politike elite ne smiju dozvoliti da ono bude ri-
jeeno. Rasprave o ustavnoj reformi slue samo tome
da pomognu nacionalnu homogenizaciju, a politike
stranke iz reda svakog naroda meusobno se bore da
u tom procesu homogenizovanja prou to bolje, pa
ne ele da zaostaju jedna za drugom u onome to na-
zivaju odbranom nacionalnih, entitetskih ili dravnih
interesa, zavisno od toga da li je rije o hrvatskoj, srp-
skoj ili bonjakoj eliti.
Osnovna poruka koja dolazi do obinog ovjeka
je da se politike elite ne mogu dogovoriti i da dra-
va ne moe funkcionisati ovakva kakva je, pa treba
razmisliti o tome da se drava razgradi ili da se te-
meljno reformie. Oba rjeenja su nerealna, ali njiho-
vo promovisanje dodatno komplikuje politiku situa-
ciju. Postoje dva rjeenja, koja ne iskljuuju jedno dru-
go, ali je upitno koliko su izvodljiva. Jedno je da poli-
tike elite postignu sporazum o ustavnoj reformi.
Drugo je da Visoki predstavnik proglasi da su ustavne
reforme okonane za izvjesno vrijeme i da vlast treba
da se okrene rjeavanju ekonomskih i socijalnih pro-
blema. Dokle god je ustavno pitanje otvoreno, ono
e predstavljati izvor sukoba i nepovjerenja. Politike
elite mogu povratiti legitimitet samo eksploatisanjem
ustavnog pitanja. U suprotnom, potpun krah njiho-
vog legitimiteta je neminovan.
Stalna politika kriza, posebno zbog aktuelnosti us-
tavnog pitanja, ini otvorenim pitanje opstanka dra-
ve ili njenog temeljitog preureenja. ini se kao da
drava ne moe postojati i funkcionisati ako se poli-
tike elite tako dugo ne mogu sporazumjeti o tome
kako ona treba da izgleda. Zbog toga treba davati
najvei znaaj svakoj inicijativi za ustavne reforme do
kojih doe bilo koja multietnika i dvoentitetska gru-
pa ljudi, makar to bila lica koja su potpuni politiki
autsajderi. Za rjeavanje politike krize i, posebno, us-
tavnog pitanja u Bosni i Hercegovini vaniji je prijed-
log bilo koje grupe od deset ljudi, koji su uspjeli da
dou do njega bez svae i uzajamnih optubi i sum-
njienja, nego svi pregovori nacionalnih politikih eli-
ta koji ne dovode do bilo kakvih rjeenja.
Da je u Bosni i Hercegovini sve mogue i da pro-
blem nije u multietninosti drutva i u postojanju sa-
me drave, govori nekoliko injenica. Prvo, sklapaju
se sve mogue koalicije. Nakon to je SDP uao u ko-
aliciju sa HSP-om, pale su i posljednje maske. Teko
da iko moe povjerovati kako je HSP umjerena stran-
ka koja prihvata ideju multietninosti. Otkud onda ta
koalicija? Odgovor je, ini se, jasan. SDP-u je bio po-
Bosna i Hercegovina
72
treban koalicioni partner kako bi doao do parlamen-
tarne veine, uz to jo sa hrvatskim predznakom. S
druge strane, HSP je dobila jedinstvenu priliku, koja
se nee ponoviti, da ue u vlast. Postojao je, dakle,
obostran interes. Zato SDP nije ula u koaliciju sa
HDZ-om, koja nije nita ekstremnija stranka od HSP-
a? Odgovor je takoe jasan. Obje stranke su suvie
mone i uticajne da bi mogle lako doi do koalicio-
nog sporazuma, pogotovo u vrijeme kad se priprema
nova runda pregovora o ustavnim promjenama, koje
e po prirodi stvari postaviti na dnevni red pitanje
preraspodjele moi izmeu nacionalnih politikih eli-
ta. To je istovremeno odgovor na pitanje kako je mo-
gua tako vrsta koalicija SNSD-a i HDZ-a. U ovom
trenutku, srpska i hrvatska elita nemaju spornih pita-
nja, a imaju zajednikog protivnika - bonjaku poli-
tiku elitu, koju ele, svaka iz svojih razloga, da os-
labe. Eto dobrih razloga za vrstu koaliciju. A ne za-
boravimo da su srpski i hrvatski nacionalisti 1992. go-
dine stajali na suprotnim stranama barikada i vodili
rat. U Bosni i Hercegovini je, dakle, zaista sve mogu-
e i sve zavisi od interesa nacionalnih politikih elita.
Ako hrvatska politika elita sutra odlui da trai stva-
ranje hrvatskog entiteta koji bi ukljuivao Derventu i
Bosanski Brod u Republici Srpskoj, ovaj isti SNSD e
ui u koaliciju sa SDA i SDP, jer e s njima imati zajed-
niki interes - da osujeti stvaranje takvog hrvatskog
entiteta.
Tako ispade da nacionalisti elegantno vuku za nos
svoje sunarodnike, koji im u nacionalistikom transu
daju izbornu podrku. Za ta? Odgovor na to pitanje
je ona druga injenica o kojoj elimo govoriti i koja je
sutinska. Nacionalne politike elite dobijaju izbornu
podrku upravo za ostvarenje ciljeva suprotnih onima
koje javno istiu. Naime, one javno govore da se bo-
re za interese svoje nacije. Kod nas se, meutim,
uporno zabauruje ta je to nacionalni interes. Govo-
riti svojim jezikom, pisati svojim pismom, njegovati
svoju kulturu i tradiciju, uiti svoju istoriju - sve to je
nacionalni interes. Ali, zar nije nacionalni interes iv-
jeti u ekonomski naprednom drutvu, koje se uspje-
no bori protiv siromatva, socijalnih razlika, mrnje i
netolerancije, kriminala i korupcije? Kako su ovo ne-
sumnjivo interesi svakog naroda, a nae politike eli-
te ih ne ostvaruju, dolazimo do zakljuka da one uop-
te nisu u stanju, ak i kad bi imale najbolju volju, da
ostvare nacionalne interese u koje se toliko zaklinju.
U neemu ipak postoji pun konsenzus nacionalnih
politikih elita - one se savreno slau o ekonomsko-
socijalnim ciljevima koje ele postii. Od Dejtona do
danas, niko nije uo da se nacionalisti razilaze u od-
govoru na pitanje kakav ekonomski sistem nam je po-
treban. Oni imaju isti stav o problemu privatizacije,
socijalnim razlikama, eksploataciji radnika, odsustvu
vladine pomoi poljoprivrednicima, problemu spoljno-
trgovinskog deficita, itd. Otvoreno neprijateljstvo na
ustavnom frontu nadomjeteno je punim bratstvom
na ekonomsko-socijalnom frontu. Bosna i Hercegovi-
na, dakle, moe funkcionisati na ekonomsko-socijal-
nom planu, ali ne moe na politikom. Drugim rijei-
ma, ona moe funkcionisati kad i dokle se nacional-
ne politike elite slau. One odreuju granicu funk-
cionisanja drutva i drave.
Bosna i Hercegovina kao Belgija. Konano!
Nai politiari su se oduvijek ugledali na Zapad. Ko-
nano im se ispunila elja da u neemu lie barem na
jednu njegovu dravu. Kao i u Belgiji, u Bosni i Herce-
govini postoji kriza vlasti. Eto dokaza da su nas nacio-
nalisti uveli u Evropu! Nema dravne vlade, a i ona u
Federaciji Bosne i Hercegovine je formirana na neus-
tavan nain. Iako je Centralna izborna komisija odbi-
la verifikovati izbor Doma naroda Parlamenta Federa-
cije BiH, Visoki predstavnik je ponitio njenu odluku i
omoguio SDP-u da formira svoju parlamentarnu ve-
inu i federalnu vladu.
Ta odluka je samo dolila ulje na vatru i zakompliko-
vala proces formiranja vlasti na dravnom nivou. Uo-
i nove runde pregovora o formiranju Savjeta minis-
tara, predstavnici dva HDZ-a insistiraju na formiranju
nove federalne vlade i izboru novog predsjednika Fe-
deracije. Politiku situaciju zakomplikovala je izjava
HSP-a kojom zahtijeva formiranje novog distrikta na
podruju Posavine. Dva HDZ-a su, naravno, brzo rea-
govala, izjavljujui da sad nije vrijeme da se o tome
razgovara. Naravno da nije, sad kad cvjeta ljubav sa
SNSD-om, a pitanje distrikta u Posavini nuno otvara
pitanje prekrajanja linije razgranienja izmeu entite-
ta, poto se najvei dio Posavine nalazi u Republici
Srpskoj. Time HSP prebacuje loptu HDZ-ovima. Dok
voe dva HDZ-a optuuju HSP da se prodao bonja-
kom SDP-u, HSP idejom o distriktu Posavina eli pri-
morati dva HDZ-a da se izjasne o njoj, to njima u
ovom trenutku nikako ne odgovara, i da ih time kom-
promituje u oima Hrvata. Dakle, opet se vode ras-
prave o tome ko najbolje zastupa nacionalne intere-
se.
Da e Visoki predstavnik ponititi svoju odluku i vra-
titi proces formiranja federalne vlasti na poetak, te-
ko je zamisliti. Jedino je mogue da moni meuna-
rodni inioci izvre pritisak na SDP i primoraju njene
voe na rekonstrukciju federalne vlade. Time bi se
naao astan izlaz iz situacije koju je zamrsio OHR,
pothranjujui apetite za vlau SDP-a. S druge strane,
podjela plijena u Federaciji ve je izvrena. Teko je
oekivati da se tu neto drastinije promijeni, to e-
le oba HDZ-a, jer bi to znailo novu seriju smjena i
postavljenja. Na koncu, postavlja se pitanje kako re-
konstruisati federalnu vladu a da to odgovara i SDP-
u i HDZ-u. ini se nikako.
Stranci su svjesni da su pretjerali, SDP i HDZ-ovi ta-
koe. Svi su htjeli da ostvare maksimalne ciljeve, pa
se pokazalo da to nije mogue. Zato e moda kom-
promis biti pronaen u sljedeem: dva HDZ-a e i da-
lje tvrditi da je federalna vlast nelegalna i nelegitim-
na, ali je nee moi rekonstruisati. S druge strane,
SDP e se pomiriti sa ueem dva HDZ-a u Savjetu
ministara, kojima e ustupiti premijersko mjesto, ali
e zauzvrat sauvati vlast u Federaciji. Time e se po-
kazati koliko je SDP-ov program samo preslikana ver-
zija programa njenih socijaldemokratskih sestrinskih
partija sa Zapada. A to su oni isti programi protiv ko-
Bosna i Hercegovina
73
jih protestuju desetine miliona radnika. Najsvjeiji pri-
mjer je borba grkih radnika protiv programa grke
socijaldemokratske partije PASOK.
Sa stanovita ekonomsko-socijalnih interesa velike
veine stanovnitva, formiranje novog Savjeta minis-
tara nee donijeti poboljanja. Iste partije i ljudi e se
samo izmijenjati u ministarskim foteljama. Na koncu,
nije li ovih dana iz HDZ-a stiglo obavjetenje da e se
na sastanku stranakih lidera razgovarati o sastavu i
nainu rada Savjeta ministara? Dakle, ni rijei o pro-
gramu. Potpuno je jasno zbog ega: programa jedno-
stavno nema. Ekonomsko-socijalnog programa ne
moe ni biti, jer neoliberalni koncept eliminie vladu
koja bi eljela voditi aktivnu ekonomsku i socijalnu
politiku. Ma koliko ogromna veina stanovnitva oe-
kuje ovaj program, privatni kapital ga zabranjuje.
Politikog programa, s druge strane, jo uvijek ne
moe biti, jer nacionalne stranke ne mogu da pro-
nau minimum kompromisa o ureenju drave.
Nekima ak odgovara da Savjet ministara ne bude
formiran. S jedne strane, to odgovara svim parlamen-
tarnim strankama, jer dokle god nema Savjeta minis-
tara, nema potrebe i mogunosti da se vodi bilo kak-
va politika. Odsustvo politike znai odsustvo odgovor-
nosti, makar i formalne. S druge strane, odugovlae-
nje sa izborom Savjeta ministara najvie odgovara
strankama koje su prije ovih izbora inile parlamentar-
nu veinu, jer njihovi ministri nastavljaju da vre du-
nost a da pritom ne moraju voditi bilo kakvu politiku,
jer ekaju da budu razrijeeni. Ovo pogotovo vai za
politike stranke koje bi u novom Savjetu ministara
dobile manje mjesta nego to ih imaju trenutno.
Na koncu, ne treba zaboraviti jo jednu stvar. Nije
sluajno to je OHR insistirao na formiranju federalne
vlade, ak i po cijenu krenja federalnog ustava.
Stvarna vlast se vri na nivou entiteta, jer je drava
dosta razvlatena. Spoljnu politiku vodi Predsjednit-
vo. Od novog Savjeta ministara niko ne oekuje, ve
i zbog njegovih nadlenosti, da rjeava ivotne pro-
bleme graana i ekonomije. Zbog toga se nikome ne
uri da ga formira.
Ustav Bosne i Hercegovine i Zakon o Savjetu minis-
tara Bosne i Hercegovine ne sadre norme o partij-
skoj pripadnosti ministara iz reda svakog konstitutiv-
nog naroda. Nigdje ne pie da, na primjer, Hrvati mo-
raju biti iz reda stranaka za koje je glasala veina Hr-
vata. Na koncu, takvo to moda uopte nee moi
biti pouzdano utvreno. Ipak, dokle god je nesumnji-
vo da jedna ili dvije politike stranke uivaju naklo-
nost biraa iz reda jednog naroda koji su izali na bi-
ralita, njihovi kadrovi treba da dobiju ansu u Savje-
tu ministara. Ustav i Zakon to ne zahtijevaju izriito,
ali to proistie iz prirode samog politikog sistema.
Savjet ministara je znaajna politika institucija, a ne
tek institucija koja obavlja administrativne poslove.
On vodi politiku i nije prost izvrilac tue volje. Stoga
nije svejedno koje linosti sjede u njemu. Sa stanovi-
ta interesa velike veine stanovnitva, nema razlike u
tome da li e Hrvate, na primjer, predstavljati minis-
tri iz reda HDZ, SDP ili HSP. Zato? Zato to se ove
stranke ne razlikuju mnogo u pogledu svojih eko-
nomsko-socijalnih ciljeva. Razlike se moda mogu vid-
jeti pod mikroskopom, a u stvarnom ivotu ih malo
ko osjea. Rije je o strankama krupnog kapitala, ma-
da se SDP pokuava predstaviti kao stranka rada. Za-
nemarimo li kompletan program SDP-a, koji je oda
neoliberalizmu na socijaldemokratski nain, niko ne
moe shvatiti kako SDP moe voditi politiku u intere-
su ljudi iz svijeta rada, a pritom paktirati sa Lijanovii-
ma.
Kad je rije o politikim ciljevima ovih stranaka, raz-
like su uoljive. Imajui u vidu politiku koju je vodio
HDZ svih ovih godina, kao gospodar hrvatskih dua i
novanika, zvui krajnje odbojno misliti da ova stran-
ka treba da ima svoje ministre u dravnoj vladi. Ue-
e HDZ-a u radu Savjeta ministara jedna je od najja-
ih garancija da e se sve raditi po starom. ta uradi-
ti povodom toga? Jedino to se moe uraditi, SDP je
ve pokuala - formirati Savjet ministara u kome e tri
ili etiri mjesta koja pripadaju Hrvatima dobiti pristali-
ce SDP-a, HSP-a i Lijanovia. Da li bi to ita promijeni-
lo? Da, ali nagore. Ekonomsko-socijalno stanje
ogromne veine stanovnitva ne bi se ni najmanje
promijenilo, ali bi politika kriza bila zaotrena, poto
bi se Hrvati ponovo homogenizovali oko HDZ-a. I ta-
ko, umjesto da rejting Dragana ovia opada, zato
to ga tuilatvo tereti za zloupotrebu slubenog po-
loaja, on mu raste, jer Hrvati vjeruju da ih brani od
nasrtaja Lagumdijine stranke. Nacionalna homoge-
nizacija ponovo stavlja u zapeak sutinska, ekonom-
ska i socijalna, pitanja i ponovo zamagljuje osnovni
problem - nacionalne elite ne predstavljaju i ne mogu
predstavljati interese itavnih naroda, ve samo uskih
vladajuih grupa unutar svojih naroda.
Nismo bili u skuptini kad se usvajao Zakon o Sav-
jetu ministara, pa ne znamo pouzdano, ali sve se ne-
kako ini da su poslanici, odreujui njegov paritetan
nacionalni sastav, imali na umu obezbjeenje nacio-
nalne ravnopravnosti u njegovom radu. Ako, meu-
tim, bonjaki birai izaberu SDP-ove poslanike, a ovi
uz pomo minornih hrvatskih stranaka imenuju neko-
liko hrvatskih ministara, ravnopravnost nee biti pos-
tignuta. Samo e biti ojaana dva HDZ-a, a to je upra-
vo ono to ovoj zemlji nije potrebno. No, kako SDP i
njegovi sateliti ne mogu obezbijediti podrku relativ-
ne veine hrvatskih biraa, oni pribjegavaju irem tu-
maenju zakonske norme - hrvatski ministri ne mora-
ju pripadati bilo kojoj, a pogotovo ne najjaoj, politi-
koj stranci. ovi i kompanija trljaju ruke, jer je jasno
da e na koncu ui u Savjet ministara, samo e nakon
godinu dana dobiti nekoliko procenata vie, jer su se
pokazali kao branioci ugroenog hrvatskog naroda.
To to su HDZ-ovi ministri, poslanici i vijenici, zapra-
vo, glavni tlaitelji hrvatskog naroda, jer ga ekonom-
ski i socijalno ruiniraju, ne nailazi na razumijevanje
tog istog naroda u dovoljnoj mjeri, jer se on zabavio
drugim jadom - Lagumdija i drutvo hoe da mu na-
metnu ministre za ije stranke on nije glasao. Igre
bez granica se nastavljaju, a o krizi malo ko brine.
Dokle god je nacionalizma i lakovjernih da u njega
vjeruju, politike elite mogu vladati i ako proizvode
krizu.
Bosna i Hercegovina
Propadanje staljinistikih i staljinoidnih
1
sistema u jugois-
tonoj Evropi, krajem 80-tih i poetkom 90-tih godina pro-
log stoljea, natjeralo je partijske birokratije u jugosloven-
skim republikama da, kroz restauraciju kapitalizma, formira-
ju strategiju ouvanja povlatenog drutvenog statusa ste-
enog u SFRJ, odnosno SR BiH. Ova strategija je imala tri fa-
ze:
1. transformaciju u socijal-oviniste, koji e se, u sklopu
priprema za podjelu kolaa u predstojeoj privatizaciji, ko-
ristiti nacionalizmom, patriotizmom ili najrigidnijim oviniz-
mom, te vojnom i policijskom represijom, kako u razbijanju
trajkova i pobuna 80-ih godina, tako i zarad demonstraci-
je sile rivalskim republikim birokratijama. Najbolji primjer
ove faze je vlast Slobodana Miloevia, koji je desniarsku
opoziciju suzbijao sopstvenom nacionalistikom i agresiv-
nom velikosrpskom politikom 2.) masovno pridruivanje
(radi ostanka na vlasti) narodnjakim, odnosno nacionalis-
tiko-klerikalnim desniarskim partijama ija mo rapidno
raste usled novonastale klime ovinizma koju je sama tito-
istika birokratija stvorila. Ova je faza bila uspjena zbog
podrke opoziciji od strane imperijalistikih sila i narod-
nog nezadovoljstva vladavinom crvene birokratije koju su
desniari kanalisali ka antikomunistikoj histeriji. Ovakva
politika je bila najistaknutija u Hrvatskoj i BiH, ije birokrati-
je nisu iznjedrile socijalistu tipa Miloevia koji bi ekstrem-
nim nacionalizmom stavio pod kontrolu i tvrdolinijake libe-
ralne desniare. narodnjatvo, etniki nacionalizam i patri-
otizam ostaju najbitnije okosnice partijske politike 3.) profi-
liranje kao graanska ili centristiko-reformistika stran-
ka, pokuavajui da razvodnjenom socijalnom priom i dis-
kursom multikulturalizma popune politiki vakuum na lje-
vici koji je ostavio desni zaokret SKJ i da time profitiraju na
nezadovoljstvu masa u krajnjoj fazi procesa antiradnike re-
akcije koja je zapoeta upravo od strane SKJ. U ovom pro-
cesu nastaju u SDP Hrvatske, a u BiH, SDP BiH i SNSD. Ra-
di se o transformaciji u socijaldemokratske partije zapadno-
evropskog tipa, iako u nekim sluajevima narodnjatvo, et-
niki nacionalizam i patriotizam ostaju najbitnije okosnice
partijske politike.
U sva tri sluaja, od zastupanja interesa radnike klase i
radnikog internacionalizma, osim prilikom raznolikih ispraz-
nih deklamovanja povodom obiljeavanja bitnih godinjica
NOB-a i slinih prilika, nije ostalo nita. U svakoj od tri poli-
tike strategije radniko organiziranje i klasna borba se nas-
toje predstaviti, ili kao relikt 19. stoljea, ili se o njoj moe
diskutovati tek u okvirima podreenosti interesima novofor-
mirane tranzicijske klase kapitalista, odnosno sluenja naciji
i/ili domovini/otadbini. Mi emo se u ovom kratkom radu
o politikama bosanskohercegovakih socijaldemokrata
ograniiti na analizu politikih programa i ideologije dvije
najvee socijaldemokratske stranke u BiH: Socijaldemokrat-
ske partije BiH (SDP) i Saveza nezavisnih socijaldemokrata
(SNSD).
Geneza: Avangarda koja to nije bila
I jedna i druga partija nastale su mahom iz lanstva SK
BiH primarno na temelju primjenjivanja strategije, koju smo
gore oznaili pod 3.), s tim da je SNSD, u meuvremenu u
tolikoj mjeri degenerirao da se, bez mnogo premiljanja
moe svrstati i pod 1.). ta to zapravo znai? Ruski revolu-
cionar Lav Trocki, je jo 1936. predvidio slom staljinistikih
birokratskih despotija socijalizma u jednoj dravi. Prema
njegovoj analizi, staljinistika birokratija e kad tad nuno
morati traiti oslonac u vlasnikim odnosima
2
, dok e bu-
roaske partije koje budu restaurirale kapitalizam, nai ne-
mali broj spremnih slugu meu postojeom birokratijom,
administratorima, tehniarima, direktorima, partijskim se-
kretarima i privilegiranim vladajuim krugovima general-
no.
3
Ovaj scenario se nije odigrao samo u SSSR-u, ve i u
svim staljinoidnim reimima, kakav je, uz Titove i Kardeljove
preinake, progresivne inovacije i neizbjene kompromise sa
razvijenim kapitalistikim dravama, bio i jugoslovenski.
Gdje god se birokratija uzdigla do upravljake kaste i stvori-
la socijalizam u jednoj dravi, odnosno svoje parazitsko
gospodstvo nad radnikom klasom, bio je to prvi korak ka
ponovnom uspostavljanju kapitalistikih proizvodnih odno-
sa. Zbog toga se staljinizam, kao i staljinoidni derivati, s pra-
vom mogu definirati kao birokratska kontrarevolucija
4
.
I pored ogromnih zasluga u borbi protiv faizma i desni-
arskih ekstremizama, posljeratnoj industrijalizaciji i urbani-
zaciji zemlje, Savez komunista Jugoslavije (SKJ) je, prema
svojoj unutranjoj strukturi, kao i tehnici vladanja bio i ostao
staljinistika partija, koja se uasavala svake vrste radni-
kog organizovanja nezavisno od oficijalnih dravnih struktu-
ra.
5
Ovo je u realnosti znailo partijsko-dravnu kontrolu
sindikata i radnikih savjeta i skuptina, te onemoguavanje
74
Bosna i Hercegovina
Socijaldemokratija u BiH:
Izmeu autoritarnog nasljea
prolosti i neoliberalizma
Vuk Baanovi
75
donoenja bilo kakvih odluka odozdo. Kada se tome jo
doda do bigotrije promovisani kult nepogrjeivog voe, dr-
ave i vojske, nezasluene priviligije i crvenoburoaski eliti-
zam visokih partijskih dunosnika, direktora i birokrata, uni-
verzalistiko bratstvo i jedinstvo naroda i jugoslovenski na-
cionalizam naspram revolucionarnog radnikog internacio-
nalizma, onda nam je jasno iz kakvog su nedemokratskog,
patriotsko-mistifikatorskog, a samim time i sutinski ne-
marksistikog humusa iznikla trenutna liderstva socijalde-
mokratskih partija u BiH.
Ba kao to su staljinoidni reimi proizali iz ranije razvije-
nog staljinistikog sistema, tako su i bosanskohercegovake
socijaldemokratske partije izrasle iz staljinoidne SK BiH u ko-
joj su demokratizam, demokratsko donoenje odluka, su-
kob miljenja i interesa, formiranje veine i manjine kod bit-
nih pitanja bili svedeni na izravnavanje uskih interesa biro-
kratskih klika. Radnika klasa je bila u potpunosti istisnuta iz
partijske politike i svedena ne sredstvo birokratskih manipu-
lacija. Demokratija se zapravo svodila na izvravanje biro-
katskih dogovora. ak se ni radniko samoupravljanje, kao
jedinstveni fenomen jugoslovenskog socijalizma nije uspjelo
izvui ispod birokratske izme direktora i partijskih aparati-
ka, buduih privatizatora. Demokratija radnog mjesta bez
demokratije na nivou drave stvorila je zasebne republike
ekonomske interese
6
, koji su potom postali baza naciona-
lizma na ijim su se krilima uzdigli patriotski socijaldemokra-
ti. Kritikujui istoni blok, jedan od najpoznatijih jugosloven-
skih i svjetskih marksistikih teoretiara, Predrag Vranicki je
izneo ocjenu, koja se, bespogovorno, moe odnositi na ru-
kovodstvo komunistike partije, koja je 1990., prepustila
kormilo institucija SR BiH nacionalistima: Avangarda tak-
vog procesa ne moe biti skuenija, bojaljiva, netolerantni-
ja i nesposobnija da izae iz odreenih idejnih okraja i kon-
troverza od one sredine kojoj bi trebala da bude avangar-
da
7
.
Formiranje: Opskurni oportunizam u startu
Dvije bosanskohercegovake socijaldemokratske partije
nastale su, kao to je ve reeno, iz istog humusa, ali na raz-
liite naine. Dok je SDP kao samoproglaeni pravni sljednik
SK BiH, kako stoji u partijskom program, nastao na osno-
vama reformistiko-demokratskog iskoraka Saveza komu-
nista i Saveza reformskih snaga Bosne i Hercegovine , pot-
kraj osamdesetih i poetkom devedesetih godina prolog
stoljea, ka viestranaju- politikoj i ekonomskoj demokra-
tiji,
8
SNSD 1996. formiraju razliiti nezavisni poslanici
(bivi partijski aparatici) Karadieve ravnogorske narod-
ne skuptine Republike Srpske
9
. SDP-ovi reformski demo-
krati i reformske snage su 1992. za okvire svoga djelova-
nja prihvatile ideologiju bosanskohercegovakog patriotiz-
ma, dok je dio reformista srpske narodnosti iz skuptine
SR BiH (meu kojima je bio i trenutni ef SNSD-a i predsjed-
nik RS-a Milorad Dodik) pristao uz Karadievo velikosrp-
stvo, ime su se otvoreno svrstali na stranu ravnogorske re-
akcije
10
. Umjesto da formiraju jedinstveni front odbrane te-
kovina NOB-a, partijske birokratija se rasipa, uglavnom, po
nacionalnom kljuu i pronalazi si uhljebljenje svaka u svome
nacionalnom toru. Iako bi bilo vrlo nekorektno i banalno iz-
jednaiti nacinalistiki ovinizam kojem su se u startu povi-
novali budui osnivai SNSD-a sa SDP-ovim deklarativnim za-
laganjem za jednake socijalne i politike anse i ravno-
pravnosti svih graana i naroda i nacionalnih manjina
11
, iz-
meu dvije partije postoji bazina slinost, a to je njihova
ekonomska politika.
Politiki programi: staljinizam se spaja
s neoliberalizmom
Ekonomske politike obiju partija ne odudaraju od (neo)li-
beralne deregulacije koju su, poevi od 70-tih godina pro-
log stoljea, postepeno usvajale sve vodee socijaldemokrat-
ske partije u Zapadnoj Evropi. Zlatno doba drave blago-
stanja u kojem jer radnika klasa povjerenje poklonila soci-
jaldemokratiji pokazalo se neodrivim zbog vie puta prov-
jerene injenice da svaki reformizam u kapitalizmu ometa
bru oplodnju kapitala i bri rast profita.
12
Upravo zbog
toga se buroazije zapadnih zemalja, u skladu sa briljivo
pripremljenim doktrinama neoliberalnih ekonomskih gurua,
Friedmana, Misesa i Hayeka, vraaju laissez-faire kapitaliz-
mu, odnosno klasinom izrabljivakom liberalizmu 19. sto-
ljea. Upravo su se zapadnoevropske socijaldemokratske
partije pokazale najboljim izvriteljima interesa klase kapita-
lista, kada su u pitanju masovni napadi na izborena radni-
ka prava, sindikate, programe socijalne sigurnosti, te javne
firme i industriju
13
. Demontiranje drave blagostanja, a po-
tom i finansijska kataklizma do koje je neoliberalizam doveo
svijet u potpunosti su rasplinuli iluzije razoaranog staljiniste
i oduevljenog novoreformiste Milovana ilasa o dogled-
nim, malim svakodnevnim sredstvima, koja vode k velikim
ciljevima.
14
Socijaldemokratija koju su 90-tih godina u
svoje stranake programe unijeli staljinoidni birokrati SK
BiH, prema tome, nije nita drugo do paket najrigidnijih des-
niarskih ekonomskih doktrina zavijenih u crveni plat. Do-
voljno je samo letimino proi kroz programe obiju bosan-
skohercegovakih socijaldemokratskih partija da se utvrdi o
emu se radi. Naravno, prethodno je potrebno razgrnuti go-
milu namjernih nekonzistentnosti, neprincipijelnosti, kontra-
dikcija i skrivanja sutine, koje doslovno vrite iz svakog
pasusa.
Autori SDP-ovog Programa tvrde da partija svoju pro-
gramsku orijentaciju nije odvajala od radnikih sindikalnih i
nekih drutava i organizacija ije je interese artikulirala, pro-
gramirala i u granicama svoje moi realizirala, da podrava
interese onih koji ive prvenstveno od vlastitog rada, da bi
zatim nakon radnika i seljaka nabrojali i poduzetnike.
15
Autori Programa, koji se ak na jednom mjestu pozivaju
na ono najvrijednije u marksistikoj misli su, ini se, za-
boravili, njenu osnovnu vrijednost, a to je da svako ko
raspolae radnom snagom drugih i ko eksploatie njihov
rad pripada klasi kapitalista. Kako je onda mogue u one
koji ive prvenstveno od vlastitog rada ubrojati i poduzet-
nike? Kako je mogue istvoremeno podravati interese
onih koji ive od svoga rada i onih koji, pozovimo se pono-
vo na najvrijednije u marksistikoj misli, prisvajaju viak vri-
jednosti tog rada? Na to pitanje je dobro odgovorio urednik
web portal Internacionalne marksistike tendencije Allan
Woods. Socijaldemokrati se u svim zemljama susreu sa
vjenom dilemom: Jednom kada dograbe vlast, dovode
se pred teak izbor: ili e braniti interese radnike klase i na-
pasti kapital, ili e braniti kapital i napadati radniku klasu.
Redovno izaberu drugi put.
16
Ovime se naravno ne eli re-
i da ne postoje nikakve razlike izmeu malog i krupnog ka-
pitala.
Tako je sasvim mogue das u autori SDP-ovog politikog
programa za svoj cilj postavili uspostavljanje demokratskog
socijalizma, iju okosnicu ine emancipacija ovjeka od svih
vidove politike i ekonomske potinjenosti i otuenja, da bi
ve u narednom pasusu naglasili da je privatno vlasnitvo
nad sredstvima za proizvodnju (a koje je osnovni uzrok pot-
injenja veine manjini, kao i otuenja radnika od svoga pro-
Bosna i Hercegovina
76
izvoda) osnova ekonomskih odnosa
17
. U svojoj odbrani
radnike klase od otuenja i borbi za uspostavljanje demo-
kratskog socijalizma SDP BiH ide i dalje, te nas radna gru-
pa autora partijskog Programa uvjerava da Nijedan od cil-
jeva ekonomskog razvoja nije mogue ostvariti bez domi-
nantne uloge privatnog vlasnitva u BiH. Zbog toga, po-
ruuju iz SDP-a BiH, privatizacija dravne imovine nema al-
ternative, pogotovo ima li se u vidu injenica da strani stra-
teki investitori svoja sredstva nee u ozbiljnijem obimu an-
gairati u poduzeima koja nisu preteno privatna.
18
Na-
kon ovoga nas nita vie ne moe iznenaditi. Nikakvo udo
da partija koja se u istom program spominje ekonomsku
demokratiju, a planira rasprodaju drutvenog, dakle radni-
kog, vlasnitva stratekim investitorima u svojoj postizbor-
noj Platformi naglaava da se dravna preduzea nee pri-
vatizirati, odnosno prepustiti inostranim kontroverznim biz-
nismenima, za sada.
19
Da SDP BiH u svojoj brizi o politikim i ekonomskim pri-
oritetima ne bi bio usamljen, pobrinula se druga socijalde-
mokratska partija u BiH: SNSD. Slino SDP-u, autori SNSD-
ovog (u mnogome skromnijeg, ali nita manje namjerno
konfuznog i kontradiktornog) Politikog programa, na po-
etku izlaganja obeavaju zalaganje za slobodu, jednakost,
pravednost, socijalnu pravdu, solidarnost, kao i uzajamnu
odgovornost. Ove frazetine dopunjene su pozivanjem na
ideje socijaldemokratije Svetozara Markovia, Dimitrija Tu-
covia i Vase Pelagia
20
. Politika ubjeenja ovih progresiv-
nih revolucionarnih mislilaca slau se sa ostatkom SNSD-
ovog programa, taman onoliko koliko je Program SDP-a BiH
inspirisan najvrijednijem u marksistikoj misli. Tako zlou-
porebljivai Markovievog, Tucovievog i Pelagievog ime-
na, odmah u startu korigiraju svoje zalaganje za jedna-
kost: Drava mora bti garant uspjenog ekonomskog raz-
voja samo kroz dvije uloge u privrednom sistemu: regulativ-
nu i nadzornu. Sve ostalo treba da bude stvar trine utak-
mice.
21
Ovo je, u praksi vrenja privatizacija u RS-u, znai-
lo da su snsd-ovski socijaldemokrati uspjeno izregulirali i
nadzirali svaku pljakaku privatizaciju od kako su na vlas-
ti, te i sami u njima uestvovali kao uspjeni biznismeni i dru-
gi ugledni lanovi drutva. Oni, koji su napisali da brza i
efikasna privatizacija dravnog kapitala u preduzeima i
bankama, mora oduzeti dravi i dravnoj vlasti neefikasno i
netransparentno upravljanje kapitalom,
22
su oni oni ljudi
koji su tu neefikasnost uzrokovali, te je sada predupreu-
ju tako to e za sebe uzeti procenat, prilikom potpisivanja
privatizacijskog ugovora.
Zanimljivo je da je i SNSD u svome Programu, napisanom
za Opte izbore 2010, za naredni etverodgodinju period
predvidio zavretak procesa priatizacije svih preduzea
predvienih za privatizaciju, putem tendera, berzanske po-
nude ili drugih zakonom predvienih metoda. Za preostala
preduzea u kraem roku pripremiti privatizacione progra-
me i organizovano ponuditi stratekim stranim investitori-
ma.
23
SNSD je dodue, djelomino, obeao da nee vriti
privatizaciju Elektroptivrede RS, Pota Srpske, uma i e-
ljeznica, s napomenom da je otvoren za manjinska dodat-
na ulaganja ili dokapitalizacije
24
, to podosta podsjea na
platformako protivljenje privatizaciji kljunih dravnih pre-
duzea za sada. Zanimljivo je da i jedna i druga stranka in-
sistiraju na dominantnosti malih i srednjih preduzea u BiH,
dakle onih koja ne bi mogla biti konkurentna inostranim
korporacijama. Prema tome, jedni i drugi socijaldemokrati
dravnu imovinu ele prokockati kao da se radi o njihovom,
a ne vlasnitvu radnih ljudi koji su ga i stvarali i to sve pod
platom zalaganja za socijalnu pravdu i jednakost, ta
god to dvoje znailo. U tom smislu, njihovo insistiranje na
reviziji privatiacije i oduzimanju nelegalno steene imovine,
te borbi protiv pljakakog tranzicijskog kapitalizma
25
zvui kao lo vic. Nita udno s obzirom na staljinoidnu
upravljaku kastu iz koje su iznikli.
Ideologija i politiki nastupi - jo jedna
mjera degeneracije
Politiki nastupi, odnosno ideologije kojima socijaldemo-
krati zabauruju svoje ekonoske politike, takoer su spaja-
nje nespojivog i udruivanje neudruivog. Razlike u njihovim
politikim nastupima samo su razliite lokalne varijante spro-
voenja jedne te iste ekonomske doktrine. Kako je to jez-
grovito objasnio Goran Markovi:
Znaajno je da politike stranke ne razgovaraju o rjeava-
nju ekonomskih i socijalnih problema, niti se o tome spore.
Razlog je jednostavan - one imaju sutinski identine eko-
nomsko-socijalne programe, ili, tanije, pate od odsustva bi-
lo kakvog smislenog i dugoronog ekonomsko-socijalnog
programa, to se vidjelo jo u izbornoj kampanji. ak ni plat-
forma koju je ponudila SDP, a koja sadri odreene prijed-
loge ekonomskih mjera, nije izazvala polemike u tom dijelu
svog sadraja.
26
A ta je izazvalo postojeu politiku metastazu u BiH? Sa-
mo i jedino otrovne polemike oko toga u kakvom emo ti-
pu polukolonije ivjeti, odnosno da li je progresivniji SDP-
ov bosanskohercegovaki patriotizam, ili pak navodna zati-
ta srpskih nacionalnih interesa od unitarizacije i navodne
opasnosti majorizacije koju u svojim manipulacijama koristi
SNSD. Socijaldemokrati se ne sukobljavaju oko neophodnih
sveobuhvatnih reformi finansijskog sektora, uvoenja rad-
nike demokratije, progresivnih poreza za bogatae i tranzi-
cijsku mafiju. Osnova njihovog sukoba jeste u tome, koja e
od kompradorskih mafija koje zastupaju, ili iji su sami pri-
padnici dominirati u Bosni i Hercegovini. Prirodno je, svaka-
ko, da e osoba ljeviarskih politikih ubjeenja primjetiti da
je zapaljiva ovinistika retorika daleko zastupljenija u javnim
istupima predstavnika SNSD-a, nego kod predstavnika SDP-
a i u tome e imati pravo.
Nije zogreg ponoviti da, uprkos svim trulim kompromisi-
ma, SDP BiH jo uvijek nije pretrpio onaj stepen degeneraci-
je kao SNSD. SDP BiH jeste u koaliciji sa neoustakom parti-
jom HSP, ba kao i SNSD sa karadievskim SDS-om, no sam
SDP BiH, nije poprimio crte ekstremno nacionalsitike -
moe se slobodno rei i etnike - stranke kao SNSD. Ipak
ni jedan lan SDP-a, a pogotovo neko iz rukovodstva, jo uvi-
jek nije izjavio da je jedino zajedniko to imaju stanovnici
BiH Prvi maj i meunarodna Nova godina, kao to to na
tribinama koje organizira esto istie Mlorad Dodik.
27
Pa
ipak, kao marksisti, moramo izraziti svoju zabrinutost i prav-
cem kojim se kree SDP BiH, kao i svakim djelovanjem koje
klasne protivrjenosti nastoji prikriti maglom nacionalnog,
patriotskog i opteg. SDP se otvoreno deklarira kao partija
sa patriotskom obavezom
28
, pri emu je ta obaveza,
pogotovo kada se radi o javnim nastupima visokih rukovo-
dioca SDP-a, uvijek u okvirima bonjakog nacionalnog na-
rativa. Tako za Zlatka Lagumdiju Islamska zajednica BiH vo-
di dravotvornu politiku
29
, sdp-ovski premijer Unsko-san-
skog kantona Hamdija Lipovaa ne vidi nita sporno u tome
da budetski novac polanja za izgradnju kolosalne nove re-
zidencije reisul-uleme na sarajevskm Kovaima
30
, dok sdp-
ovski lan predsjednitva iz reda hrvatskog naroda eljko
Bosna i Hercegovina
77
Komi otvoreno podrava lana ustake emigracije, ko-
mandanta HOS-a, zapovjednika logora Dretelj Blaa Kralje-
via i ak ga izjednaava sa Josipom Brozom Titom.
31
Kom-
i je tada rekao da su Bla Kraljevi i Tito razliitog politi-
kog uvjerenja, ali su se obojica borili za BiH i ne moe se ni
jednom niti drugom obiti pera.
32
Ovakvi ispadi po svemu
podsjeaju na demagogiju Milorada Dodika i njegove skan-
dalozne pokuaje da obiljeavanje vanih godinjica NOB-a
pretvori u srpske nacionalistike manifestacije. Srpski na-
rod je, objasnio je Dodik u Kozarskoj Dubici povodom
obiljeavanja 27. jula pobjedom nad faizmom nairoko
dao slobodu i drugim narodima koji su se priklonili borbi, a
blagodati slobode koju su izvojevali danas uivaju svi na
prostoru Republike Srpske. U partizanskim jedinicama su
bili uglavnom Srbi, koji su 1941. vjerovali da ta sloboda
pripada svima, da bi 1991. shvatili da tu slobodu ele da
ugroze svi oni kojima je sloboda data u borbama od 1941.
do 1945 godine. Obiljeavanje godinjice ustanka na Spo-
men obiljeju rtvama faizma na sarajevskim Vracama, el-
nici SDP-a su takoer iskoristili za pokuaj stvaranja lanog
kontinuiteta izmeu NOB-a i bosanskohercegovakog patri-
otizma.
33
Epilog: Kriv je sistem!
Na osnovu svega iznesenog zakljuujemo da su bosan-
skohercegovake socijaldemokratske sitne, ali poneto
razliite ribe prisiljene da dijele isti lavor prljave vode i u
njemu se koprcaju kompromitujui se, po potrebi, na raz-
liite naine. Njihovi ekonomski programi nisu ak ni pro-
grami koje bi sainila nacionalna buroazija koja dri do
svojih interesa, ve kompradorskih interesnih skupina pro-
izalih iz totalitarne staljinoidne birokratije. Od borbe za in-
terese radnike klase, ostale su, u politikim programima
ovih partija samo fraze, koje se, uz titoistike dekoracije ili
pravoslavnu dekoraciju (ve po potrebi), koriste iskljuivo
u vrijeme predizbornih kampanja. U tom smislu, bosansko-
hercegovaki socijaldemokrati su po nivou unutarpartijske
demokratinosti daleko ispod nivoa velikih socijaldemo-
kratskih partija u Zapadnoj Evropi, u kojima je barem mo-
gue osnivati frakcije, koje mogu biti lanica razliitih soci-
jalistikih internacionala i na svaki mogui nain utjecati na
formiranje partijske politike. Voena s vrha, politika ovih
partija dozvoljava jedino razlike koje nastaju po pitanju
podjele interesnih zona i plijena. Staljinoidni monolitizam
se ujedinio sa najrigidnijim kapitalizmom polukolonijalne
drave. Neki razoarani lanovi ovih partija e rei da je to
realnost i da je sistem takav. Upravo u sistemu i jeste
bio i ostao socijaldemokratski problem.
1 Pod staljinistikim reimima autor podrazumjeva SSSR i reime koje je
u zemljama istone i jugoistone Evrope, nakon Drugog svjetskog ra-
ta silom nametnula Crvena armija. Staljinoidni sistemi jesu posebni obli-
ci drutvenog ureenja proizili iz staljinizma (zadravi staljinistiku
partijsku strukturu), ali su u posebnim materijalnim okolnostima razvili
odreene specifinosti, kao u Kini, Vijetnamu, Kubi, Albaniji i Jugosla-
viji. Staljinistiki sistemi su svi od reda bili dio jednog sistema, rukovo-
enog iz Moskve, dok su staljinoidni sistemi su bili nezavisni i izolovani
na pojedinane socijalizme u jednoj dravi.
2 Lav Trocki, Izdana revolucija, Online verzija: Pobunjeni um 1999-2002
/ Marksistika internet arhiva (marxists.org) 2002, http://www.mar-
xists.org/srpshrva/archive/trocki/1936/izdana-revolucija/index.htm,
06. 09. 2011, 11:02
3 Leon Trotsky, The Revolution Betrayed, What is the Soviet Union and
Where is it Going? (1936), Transcribed for the Internet: by Zodiac bet-
ween August 1993 and March 1996., http://www.marxists.org/archi-
ve/trotsky/1936/revbet/index.htm, 06.09.2011, 22:56, citirani odlo-
mak sa engleskog preveo V. B.
4 Ted Grant, Russia: from Revolution to counter-revolution, Foreword by
Vsievolod Volkov, http://www.marxist.com/russiabook/fore-
word.html, 06.09.2011., 23:24
5 Goran Musi, Balkanska kletva - rat i nacija na podruju bive Jugosla-
vije, http://josd.org/?q=node/30
6 Premda je radniko samoupravljanje uspjelo ostvariti odreeni stepen
demokratije radnog mjesta, decentralizacijom privrede je sprjeeno da
se takav demokratski model prenese i na institucije drave. Ovim frag-
mentovanjem organa radnike klase je staljinoidna titoistika birokrati-
ja sauvala svoju dominantnu ulogu u rukovoenju drutvom kao cje-
linom. Politike posljedice ovakvog privrednog modela su se ogledale
u javljanju i porastu lokalnog i nacionalnog ekonomskog ovinizma, ko-
ji e kasnije dovesti i do sveopteg raspada Federacije.
7 Predrag Vranicki, Drava i partija u socijalizmu, Praxis (Zagreb), 1967,
5-6, http://www.marxists.org/srpshrva/archive/vranic-
ki/1967/misc/drzava-partija-socijalizmu.html
8 Program Socijaldemokratske partije BiH, http://www.sdp.ba/doku-
menti/dokumenti/PROGRAM_SDP_BiH.pdf
9 Savez nezavisnih socijaldemokrata - zvanini portal; ISTORIJAT,
http://www.snsd.org/dnn/Default.aspx?tabid=54&language=en-US
10 Pod ravnogorskom reakcijom autor podrazumjeva sve velikosrpske
reakcionarne politike pokrete od uvoenja viestranaja 90-tih, pa do
danas
11 Program Socijaldemokratske partije BiH, ibidem
12 I. Silone, Der Faschismus - Seine Entstehung und Seine Entwicklung,
Europa Verlag, Zrich 1934; navedeno prema prevodu odlomka u T.
Kulji, Faizam, Nolit Beograd 1987, str. 208
13 Luke Cooper Fri, Social democracy, neoliberalism and new left parties
in Europe, http://www.fifthinternational.org/content/social-democra-
cy-neoliberalism-and-new-left-parties-europe, 25/09/2009 - 13:45
14 M. ilas, Nova klasa, Narodna knjiga Beograd 1990, str. 153.
16 Alan Woods, The Greek drama eneters a new stage, IMT, Wednes-
day, 22 June 2011, http://www.marxist.com/greek-drama-enters-a-
new-stage.htm
18 ibidem
19 Osnove za formiranje vlasti u Federaciji BiH i platforma zajednikog
nastupa institucijama BiH u mandatnom periodu 2010.-2014.,
http://sdp.ba/dokumenti/programska%20platforma.pdf
20 http://www.snsd.org/dnn/Portals/0/Dokumenti/politickiProgram.pdf
21 ibidem
22 ibidem
23 Koraci za budunost - 4X4=RS2, 50 ciljeva i politika za 50% glasova,
Opti izbori - 3. Oktobar 2010, http://www.snsd.org/dnn/Por-
tals/0/Dokumenti/koraci%20za%20buducnost2010.pdf
24 ibidem
25 http://sdp.ba/home/sadrzaj/166
26 G. Markovi, Mora li Bosna biti tamni vilajet?, Novi plamen, br. 19, str
27 Mi smo oduvijek bili razliiti. Jedina dva zajednika praznika naroda
BiH su meunarodna Nova godina i Prvi maj Milorad Dodik, predsjed-
nik SNSD-a i predsjednik Republike Srpske na tribini Republika Srpska
na dobrom putu, odranoj u Istonom Sarajevu 31.03.2011,
http://www.radiosarajevo.ba/novost/48929/dodik-bosnjaci-su-zeljni-
osvete-zbog-zrtava
28 http://sdp.ba/home/sadrzaj/166
29 Ono to je takoer povoljno u svemu ovome i to e takoer bitno
utjecati na to tko e biti lan Predsjednitva je, slobodno mogu rei,
dravotvorno i politiki pozitivno ponaanje vrha Islamske zajednice.,
MAGAZIN START, Intervju: Zlatko Lagumdija, predsjednik SDP-a i zas-
tupnik u Parlamentu BiH, http://www.sdp.ba/novost/11461/Intervju-
Zlatko-Lagumdzija-predsjednik-SDP-a-i-zastupnik-u-Parlamentu-BiH
30 Nedim Jahi, Reis i SDP - Od Lipovae do Suljagia, http://video.radio-
sarajevo.ba/novost/53372/reis-i-sdp-od-lipovace-do-suljagica, 16. Maj
2011. u 10:20
31 Ovu je izjavu Komi u decembru 2006 dao za hrvatski Veernji list, a
moe se u cijelosti nai na: http://www.livno-online.com/bih/3621-
komsipronao-ubojice-generala-blafa-kraljevi
32 Podsjetimo, Bla Kraljevi je bio lan ustake emigracije i 1972 je tre-
bao biti lan ustake diverzantske Bugojanske grupe sa ciljem podi-
zanja oruanog ustanka protiv SFRJ. Hrvatske oruane snage kojima je
komandovao 1992., odgovorne su za zloine nad srpskim civilma u se-
lu Bradina, miniranje manastira itomisli, miniranje pravoslavne crkve
u Mostaru i odvoenje i zatoavanje srpskih civila u logor Dretelj, iji je
Kraljevi bio zapovjednik.
33 Vidi: V. Baanovi, Kako se okoristiti antifaistikim ustankom?,
http://www.radiosarajevo.ba/novost/59631/kako-se-okoristiti-antifa-
sistickim-ustankom, 27. Juli 2011. u 18:41
Bosna i Hercegovina
78
Uvod
Desetogodinji periodi ine se sasvim odgovarajuim
vremenskim razgranienjem za analizu krizne istorijske
epohe koja se na ovim prostorima otvorila krajem se-
damdesetih godina prolog veka. Iako u svakoj od pro-
tekle tri decenije moemo jasno razlikovati tri politika
reima i tri drugaije drutveno-ekonomske konstelaci-
je, zajedniko obeleje epohe jeste svakako pokuaj vla-
dajuih struktura da izvre korenite izmene sistema ko-
ji je stvoren tokom perioda socijalistike modernizacije,
kao i permanentna drutvena kriza koja se javlja kao re-
zultat ovih pokuaja reforme odozgo.
Nakon perioda relativne stabilnosti i prosperiteta ko-
je je socijalistika revolucija donela posle Drugog svet-
skog rata, osamdesete su bile godine duboke ekonom-
ske krize i pokuaja dela partijskog rukovodstva da na-
pravi radikalan prekid sa dotadanjim tipom samou-
pravljake
1
planske privrede koji je ukljuivao kontroli-
sane uplive trita. Umesto toga, partija je reila da se
u potpunosti okrene integraciji u svetsko trite i profi-
tu kao jedinom merilu ekonomskih performansi predu-
zea. Raspad socijalistike Jugoslavije pokazao je da ti-
toistika birokratija nije bila dovoljno jaka da preivi dru-
tveno vrenje koje je usledilo u trentuku kada je stanov-
nitvo na svojoj koi poelo da osea posledice trine
reforme.
Posle rasformiranja Saveza komunista Srbije, Socijalis-
tika partija Srbije planirala je da jo odlunije nastavi
ovim reformskim putem. Meutim, ratovi i sankcije ko-
ji su usledili uinili su da devedesete lie na usporeni sni-
mak tranzicije kroz koju su u to vreme prolazila ostala
postsocijalistika drutva. Svoj program ekonomske
ok terapije, Srbija je doekala tek deset godina kas-
nije, kada su nagomilane protivrenosti specifine tran-
zicije pod Miloeviem otvorile prostor za ekonosmke li-
berale u dotadanjoj opoziciji da sprovedu u delo sop-
stvenu viziju ekonomskih reformi.
Pa ipak, protekle tri decenije nisu iznedrile samo hro-
ninu drutvenu krizu i periodine smene vladajuih re-
ima, ve i drutvene pokrete odozdo kao svojevrstan
odgovor na pogoranje ivotnih uslova i pokuaj sta-
novnitva da utie na politike prilike. Pribliavamo se
jedanaestogodinjici obaranja reima Slobodana Milo-
evia masovnim mobilizacijama na ulicama 5. oktobra
2000. Za marksiste, 5. oktobar je znaajan zbog inje-
nice da se radnika klasa, za razliku od drutvenih pok-
reta oko 9. marta 1991. i krae lokalnih izbora
1996/97. godine, po prvi put aktivnije ukljuila u poli-
tike procese u zemlji pod Miloeviem. trajkovi koji su
poeli sa radnicima gradske istoe, a kulminirali otvo-
renim sukobom rudara i policije u basenu Kolubara, bi-
li su presudan tas na vagi u korist obaranja reima koji
je dominirao politikim ivotom zemlje itavu deceniju.
Krajem osamdesetih, radniki trajkovi i demostracije
su se protezali od rudarskih jama na Kosovu do fabrika
u Sloveniji. Mobilizacije jugoslovenske radnike klase na
ulicama oznaile su konanu krizu jugoslovenskog sa-
moupravnog socijalizma i bile kljuni faktor u slamanju
kime tadanje titoistike birokratije. Danas se ovaj pok-
ret radnika u Srbiji preutkuje ili mu se negira autono-
mija stavljanjem u kontekst dogaanja naroda, nacio-
nalistike histerije i navodne manipulacije od strane Mi-
loevia kao velikog voe. Lakoa sa kojom se istorijska
iskustva radnike klase ignoriu ili zlonamerno interpre-
tiraju delimino jeste i zasluga samih pokreta.
Protesti radnike klase krajem osamdesetih, kao i one
oko 5. oktobra 2000-te, nisu uspeli da stvore klasnu or-
ganizaciju koja bi zastupala intrese radnih ljudi i pisala
sopstvenu istoriju. Politiki vakuum koji je usledio nakon
pada starog reima krajem 1980-tih ispunili su reform-
ski orijentisani bivi komunisti okupljeni oko Slobodana
Miloevia, a nakon 2000-te bivi opozicioni liberali i na-
cionalisti ujedinnjeni u koaliciji DOS. Tako se ulo u za-
arani krug izneverenih oekivanja, tj. politike demo-
ralizacije irih slojeva, koja je najtee pogodila osiroma-
enu i usitnjenu radniku klasu. U masama se rairio
stav da je aktivizam vid instrumentalizacije masa, koje,
nakon to srue jedan reim i dovedu na vlast drugi, bu-
du iskljuene iz politikih procesa i gube svaki drutve-
ni uticaj im bi se novi reim stabilizovao.
Nakon par turbulentnih godina, koje su odlikovali in-
terni obrauni razliitih intersnih grupa unutar reima,
Srbija
Politika ekonomija srpske tranzicije - II deo:
Izgradnja kapitalizma
od ruevina privrede
Goran Musi
79
slab ekonomski rast i institucionalna nestabilnost, us-
pon Borisa Tadia kao dominantne figure na politikoj
sceni i pojaan priliv stranih investicija putem privatiza-
cije konsolidovao je novi, post-miloevievski reim u Sr-
biji izmeu 2004 - 2008 godine. Politiki entuzijazam
vezan za produbljavanje ekonomskog i politikog po-
retka kapitalistike tranzicije nakon 5. oktobra 2000. je
bio relativno kratkog daha, ba kao i inicijalna podrka
reimu Miloevia. Uzrok tome je isti u oba sluaja -
drastian i kontinuiran pad ekonomskog standarda i
kvaliteta ivota ogromne veine stanovnitva. Svetska
ekonomska kriza od pre tri godine samo je uinila vid-
ljivijim unutranje granice ekonomskog modela zasno-
vanog na privatizaciji i rastu trgovine i usluga. Nakon
tri godine stezanja kaia, vlada ovih dana narodu poru-
uje da novi talas krize tek treba da usledi. Reim ve
neko vreme otvoreno priznaje da je dosadanji model
ekonomskog razvoja neodriv i da je potrebno uvesti
promene.
Meutim, veliki preokreti u ekonomskoj i politikoj
putanji ne zavise od nacrta ekspertskih komisija i elja
vladajuih politiara, ma koliko oni bili svesni gubitka
perspektive ukoliko stvari nastave da se odvijaju po sta-
rom. Svaki od vladajuih reima u proteklih trideset go-
dina bio je zavistan od niza delikatnih odnosa koji je us-
postavio sa razliitim klasama i grupacijama u drutvu,
pre svega sa dominantnom grupom iji su materijalni
interesi i sam opstanak usko povezani sa dotadanjim
modelom razvoja. Bilo da je u pitanju staljinoidna biro-
kratija osamdesetih, ratni profiteri i direktori dravnih
preduzea devedesetih ili privatizacioni tajkuni u prvim
godinama 21. veka, istorija pokazuje da vladajui sloje-
vi nisu sposobni za promenu kursa bez snanog pritis-
ka odozdo koji ih primorava na nagle zaokrete, ili ih ru-
i kada se za te zaokrete pokau nesposobnima.
U svesti graana Srbije se s punim pravom rairilo
uverenje da znaajnije promene u drutvu ne nastupa-
ju zaokruivanjem opcije na glasakom listiu, ve izlas-
kom na ulice. Izborna pobeda 2000-te bila je ostvarena
putem masovnih demonstracija, isto kao i promene na
loklanom nivou 1996-97. ili osvajanje demokratskih slo-
boda krajem osamdesetih. Nakon deset godina neoli-
beralnog kursa, oseaj da su potrebne drutvene refor-
me i otvaranje novih perspektiva je ponovo opte prisu-
tan. Nema sumnje da su pred nama novi drutveni su-
kobi koji e dovesti do raskida sa dosadanjim mode-
lom razvoja. Koliko e ta promena oznaiti prekid sa
dosadanjom tradicijom oslanjanja na trina reenja, i
u kojoj meri e ona otvoriti kanale za znaajniji uticaj
prosenog stanovnika na politike procese, zavisie pre
svega od snage i politikog programa radnike klase. U
Srbiji su se proteklih godina posle dueg vremena po-
novo javila jezgra marksistikih aktivista koji pokuava-
ju da uspostave komunikaciju sa radnikim pokretom.
Ova injenica bi mogla biti presudan faktor u slama-
nju zaaranog kruga u kome radnika klasa iznosi pro-
mene na svojim ramenima samo da bi se potom na
vlasti ustoliili politiari koji gaze po njoj. Drutvene mo-
bilizacije koje predstoje moraju se iskoristiti za irenje
svesti o potrebi izgradnje nove politike snage koja e
biti vrsto utemeljena u radnikoj klasi i svim ugnjete-
nim slojevima u drutvu. Zadatak marksista u tom pro-
cesu nije samo da ukau na neophodnost izgradnje tak-
ve organizacije, ve i da ponude konkretan politiki pro-
gram koji bi krenuo od trenutnog stanja svesti radnike
klase i povezao je sa irokom vizijom drutva osloboe-
nog od bremena razvoja kroz trite i eksploatoaciju ra-
da.
Vreme je za pokuaj formulisanja prve serije prelaznih
politikih zahteva u najboljoj tradiciji socijalistikog pok-
reta. U pitanju su zahtevi koji bi ponovo izdiferencirali
interese radnike klase i napravili temelje za nezavisnu
organizaciju svih ljudi koje mediji opisuju kao gubitni-
ke tranzicije. No, da bismo to uradili potrebno je prvo
analizirati osnovne drutveno-ekonomske i politike
procese koji su oblikovali drutvo u poslednjih deset go-
dina i uoiti njihove specifinosti. U ovom delu, fokusi-
raemo se na ekonomsko okruenje koje je ubrzana
restauracija kapitalizma stvorila u proteklih deset godi-
na.
Dve tranzicione decenije
Iako se koalicija koja je pobedila Miloevia na izbori-
ma 2000-te odavno raspala, a Srbija u meuvremenu
imala etiri razliite Vlade, ini se uputnim za politiku
vrhuku koristiti zbirni naziv DOS kako bi se ukazalo na
kontinuitet unutar reima. U dravnim kabinetima su se
kroz izbore smenjivali uglavnom jedni te isti pojedinci,
stasali u politikom miljeu opozicije devedesetih ili u
neoliberalnim intelektualnim inkubatorima zapadnih
biznis kola i banaka. Bez obzira koja je koalicija strana-
ka u proteklih deset godina formalno upravljala dra-
vom, osnovne smernice ekonomske i dravne politike
ostale su iste.
Postoje dve dominantne crte politike ideologije koja
se vremenom iskristalisala u krugovima srpske opozici-
je devedesetih. Prva jeste ideja da Miloeviev reim
predstavlja kontinuitet antinacionalne i komunisti-
ke vlasti, i da kao takav nije sposoban da ostvari srp-
ske nacionalne interese. Miloevi dakle nije bio krivljen
to je zapoeo bratoubilake ratove, ve zato to nije
bio dovoljno vet da u njima i pobedi, zadobije povere-
nje zapadnih sila i promovie Srbiju kao glavnog ekspo-
nenta imperijalistikih interesa u regionu. Druga taka
oko koje se okupljala opozicija jeste uverenje da Milo-
evi nije spreman da do kraja reformie ekonomski sis-
tem zemlje u skladu sa tadanjim tranzicionim trendo-
vima u Istonoj Evropi. Naravno, ove dve stavke su se
dopunjavale. Zapad, po njima, nije bio voljan da stane
na srpsku stranu u regionalnim obraunima upravo
zbog nespremnosti drave da u potpunosti usvoji tri-
te kao osnovni ekonomski mehanizam. Srbija, s druge
strane, navodno nije mogla da se razvije u modernu tr-
inu ekonomiju sve dok je zadravala iluziju o nekak-
vom jugoslovenstvu i odbijala da se vrati buroaskom
konceptu nacionalne drave kao prirodnom okviru za
drutveni razvoj. Tako, deset godina kasnije, polove
stranakog ivota i dalje predstavljaju tvrdoglavi nacio-
nalizam Vojislava Kotunice i liberalni fundamentalizam
edomira Jovanovia, politiara koji su proizali iz opo-
zicionog pokreta devedesetih.
Kontinuitet vladavine DOS-a u proteklih deset godina
Srbija
80
se pak najbolje vidi kroz ekonomsku politiku i individue
koji su je spovodile. Neoliberalni inovnici i ideolozi iz
Demokratske stranke i G 17 (plus) obeleile su itav pe-
riod u raznoraznim sastavima vlada. Figure poput Boi-
dara elia, Aleksandra Vlahovia, Mlaana Dinkia ili
Radovana Jelaia predstavljaju novi tip tehnokratskih
politiara, esto kolovanih u inostranstvu i sa iskust-
vom u restrukturiranju privrede raznih tranzicionih ze-
malja devedesetih kroz rad u finansijskim institucijama.
Ovi eksperti sa lakoom menjaju mesta na odgovor-
nim pozicijama kao ministri, guverneri Narodne banke
Srbije, savetnici za privatizaciju i evrointegracije,
predstavnici multinacioanalnih banaka, zastupnici hu-
manitarnih organizacija ili uspeni privatni preduzetni-
ci. Mlaan Dinki je u narodu postao posebno omra-
en kao simbol ove nove generacije hiperaktivnih japi
politiara koja je sa scene zbrisala nekadanji tip tromih
funkcionera nasleen iz SFRJ.
Poetkom raspada SFRJ, Socijalistika partija Srbije je
imala nameru da ode korak dalje od Saveza komunista
Jugoslavije usvajanjem novog zakona o privatizaciji sre-
dinom 1991. On je omoguavao znaajan uticaj u unu-
tranjem ekonomskom ivotu zemlje stranom kapitalu,
putem otvaranja granica zemlje za investicije, i otvorio
vrata privatizaciji izjednaavanjem privatnog vlasnitva
sa ostalim oblicima svojine. Do kraja devedesetih me-
utim, privatni sektor u Srbiji je uveao svoj udeo u pro-
izvodnji Drutvenog bruto proizvoda na skromnih 37%,
dok su drutveni, dravni i meoviti sektori zapoljavali
skoro 80% radne snage i zajedno doprinosili ak 61%
ukupno proizvedenih proizvoda i usluga u drutvu.
Strane direktne investicije tokom itave decenije iznosi-
le su minornih 1.1 milijardu dolara _ gotovo u potpu-
nosti vezanih za privatizaciju 49% tadanjeg Telekoma
pred parlamentarne izbore 1997.
Postoje dva osnovna faktora koji su uticali na to da se
tranzicija u Srbiji devedesetih prevori u ovako rastegnut
proces. Ka prvo, vostvo Socijalistike partije Srbije sas-
tojalo se od reformisanih titoistikih birokrata koji su
prelazak na trinu ekonomiju shvatali kao evoluciju sa-
moupravnog trinog socijalizma koji je dominirao eko-
nomskom politikom SFRJ ezdesetih godina prolog
veka. Privatizacioni zakoni su tako predviali vauerski
tip privatizacije, po kome sami radnici postaju akciona-
ri preduzea, kao najoptimalniji tranzicioni put za zem-
lju koja je ve imala veliko iskustvo u uvoenju trinih
stimulacija kroz radniko samoupravljanje.
U ostalim zemljama Istone Evrope, koje su posegle
za vauerskim tipom privatizacije, finansijska trita su
ubrzo, za male pare, otkupila akcije od osiromaenih
radnika, prebacujui vlasnitvo nad privredom u ruke
stranih multinacionalnih kompanija i lokalnih tajkuna. U
sankcijama i ratovima paralisanoj Srbiji, u nedostatku
sveeg inostranog kapitala i institucija finansijskog tri-
ta, naizgled nije bilo mnogo razlike izmeu starog sta-
tusa samoupravljaa nad drutvenom svojinom i akcio-
nara, vlasnika privatizovanog preduzea. Ostanak u
sklopu sistema dravne potpore kompanijama je garan-
tovao investicije za odravanje minimuma proizvodnje,
topli obrok, nastavk radnog staa i pristup zdravstve-
nom i socijalnom sistemu. Motiv za svojinsku transofor-
maciju bio je dakle slab i za radnike i za preduzetnike.
Usred izrazito nestabilne makroekonomske situacije i
hiperinflacije Miloeviev reim je novim privatizacionim
zakonom 1994. bio primoran da u velikoj meri poniti
prethodnu privatizaciju i ojaa druvenu i dravnu svoji-
nu kako bi spreio potpuni ekonomski kolaps.
Drugo, za razliku od najveih opozicionih stranaka s
poetka devedesetih poput Srpske radikalne stranke,
Srpskog pokreta obnove i Demokratske stranke, koje
su imale izrazito liberalne ekonomske programe, Socija-
listika partija Srbije se ugledala na zapadnoevropsku
socijaldemokratsku tradiciju i takozvanu socijalnu tri-
nu provredu ili kapitalizam s ljudskim likom, gde dr-
ava zadrava jak uticaj u regulisanju ekonomskih kreta-
nja. Miloevi je od privatizacije izuzeo i pretvorio u dr-
avna oko 530 preduzea kljunih za privredni ivot i
odravanje socijalnog mira, poput prirodnih monopola
i velkih industrijskih giganata. Na taj nain, uz zadrava-
nje presudnog uticaja drave u bankarskom sektoru,
reim nikada nije izgubio kontrolu nad osnovnim polu-
gama kojima je mogao da utie na ekonomske tokove
u zemlji i finansira ratove u regionu, iznajmljuje politi-
ke saveznike iz redova opozicije, kupuje lojalnost slubi
bezbednosti i saradnju vodeih kriminalnih grupa, kao i
da, to je najvanije, osigurava dalje nesmetano boga-
enje svojih kljunih ljudi.
Nova ekonomija destrukcije
Politiki profil vladajue garniture dakle nije bio glav-
ni motiv za odravanje u ivotu drutvenog sektora i i-
renje dravne svojine. Glavni kadrovi Socijalistike parti-
je Srbije bili su direktori neprivatizovanih preduzea ko-
ji su obavezno sa strane imali i manja privatna preduze-
a koja su obsluivala socijalistike gigante. Opstanak
drutvene i dravne svojine, uz ukidanje i minimuma
radnike kontrole koja je postojala pod socijalizmom, je
tako posluio kao paravan za isisavanje kapitala u pri-
vatna preduzea i bankovne raune na egzotinim lo-
kacijama. Prema tome, ekonomska politika Socijalisti-
ke partije Srbije devedesetih nije bila nikakva borba za
ouvanje tekovina socijalizma, ve specifian oblik res-
tauracije kapitalizma uslovljen ratovima, izolacijom i so-
cijalnim sastavom nove vladajue klase koja je nastaja-
la iz redova bive socijalistike birokratije i ratnih profi-
tera.
Srbija
81
Nakon izborne pobede 2000-te, ekonomski eksperti
DOS-a reili su da dignu ruke od kreativnih reenja i po-
kuaja kontrolisanja tokova tranzicije. Ekonomiju Srbi-
je je jednostavno trebalo postaviti na kolosek ve opro-
banih reenja koja su Evropska Unija, Vaington i Me-
unarodni Monetarni Fond ve itavu deceniju nalagali
reimima zemalja u tranziciji. Da ivimo kao sav nor-
malan svet i Nije teko biti fin bili su lajt motivi stva-
ranja nove atmosfere u drutvu koja je sugerisala ose-
aj kulturoloke (u krajnjoj instanci nacionalne) inferior-
nosti i najavljivala trend servilnosti i skruenosti pred
Zapadnom civilizacijom. Srbija je konano trebala da
se otrezni, da ne izmilja rupe na saksiji, da shvati
da ne moe da ratuje sa celim svetom i strpljivo sta-
ne u red u tranzicionoj ekaonici za bolju budunost.
Zemlja je navodno kaskala za kapitalistikom moder-
nizacijom koja je bila u punom zamahu u ostalim tran-
zicionim drutvima. Presija da se mnogo ne razmilja,
ve da se dela, po unapred zadatim, zdravorazumskim
linijama transformacije, postala je glavni politiki pro-
gram agresivnijeg reformatorskog dela DOS-a. Sa me-
taforama o neophodnosti graana da podnesu bez ot-
pora napad na kvalitet ivota, poput kad mora da
proguta abu, samo to uradi, ne gledaj koliko je veli-
ka ili bukuriima od parafraza reenica poznatih lide-
ra, poput ne pitaj ta drava moe da uradi za tebe,
ve ta ti moe da uradi za sebe, Zoran ini je bio
ovaploenje ove nove histerine demagogije pragma-
tizma i instant preduzetnitva.
Negde u to vreme, kritika neoliberalne ok terapije,
sprovedene u ostatku Istone Evrope deset godina ra-
nije, i novo interesovanje za znaaj institucija u tranzi-
cionim drutvima ulaze u mejnstrim globalne ekonom-
ske politike misli. Bivi glavni ekonomista Svetske ban-
ke, Dozef tiglic, 2002. obljavljuje bestseler Globaliza-
cija i njeni gubitnici u kome zagovara reformu meu-
narodnih finansijskih institutcija i mere uspostavljanja
trine ekonomije osetljivije na specifinosti svake od
zemalja. Profitirajui na preko dve decenije formiranoj
antikomunistikoj i antisocijalistikoj atmosferi, koja je
postala dominantna tek u spoju sa reagovanjem masa
na pseudo-socijalistiku retoriku SPS-a i, mnogo vie,
omraenog JUL-a Mirjane Markovi, te odsustvu dovolj-
no jakog pritiska od strane dezorijentisane i atomizova-
ne radnike klase, koja se nala u oku od siline naglog
ekonomskog napada i bila gotovo sasvim naputena
od strane sindikalnih rukovodstava, DOS-ov reim nije
oseao potrebu ni da se pretvara da e pokuati da ui
na grekama vlada koje su prve zakoraile u tranziciju.
Ekspertsko znanje novih DOS-ovih eksperata uglav-
nom se svodilo na mantranje neoliberalnih fraza o inhe-
retnoj neefikasnosti dravne svojine. Trebalo je u to
kraem roku nadoknaditi tranzicijsko kanjenje i privati-
zovati to vie delova ekonomije. U prolee 2010, suo-
en sa kritikama povodom prodaje dravne kompanije
Telekom, Predsednik Vlade Srbije Mirko Cvetkovi le-
po je sumirao svu vulgarnost vaee ekonomske doktri-
ne prethodne decenije sledeim reima:
Kada Vlada ne bi prodavala dravne kompanije, Sr-
bija bi bila komunistika, a ne moderna zemlja sa tri-
nom ekonomijom...ekonomska nauka je kao aksiom
stavila da je privatna svojina efikasnija od dravne
Ubrzo nakon poetka ubrzane trine reforme, poka-
zalo se da je privatizacija bila cilj sama po sebi, a ne
sredstvo nekakvog novog tipa razvoja. Uprkos ranim
naznakama da puna liberalizacija ne stvara novu podlo-
gu za ekonomski rast kroz strane direktne investicije u
izvozno orijentisane kompanije i poveanje konkurent-
nosti domae privrede, politika privatizacije preduzea
nastavljena je do samog kraja, praktino bez javne dis-
kusije. Praksa erupanja infrastrukture nasleene iz so-
cijalistikog perioda i prelivanje drutvenog bogatstva u
privatne depove iz devedesetih nastavila se jo jaim
tempom, ovaj put podrana novim privatizacionim za-
konima.
Nakon slabe zainteresovanosti stranih kompanija za
domau industriju u prve dve godine DOSove vladavi-
ne, vlada Zorana inia 2002. menja ranije ustanovlje-
nu metodologiju utvrivanja vrednosti preduzea koja
se prodaju putem javnih aukcija, i time prepolovljava
knjigovodstvenu vrednost kompanija. Osim toga, ta-
danji Ministar za privatizaciju, Aleksandar Vlahovi,
uveo je mogunost kupovine preduzea na vie godi-
njih rata u roku od pet godina. Time je, nakon sankcija
i NATO bombardovanja, otvoren prostor za novi talas
razaranja domae industrije.
Sitni kapitalisti i prevaranti raznih profila su se tako
poput leinara obruili na preivelu supstancu samou-
pravne privrede. Sve to je bilo potrebno jeste podii
kredit, kupiti preduzee, a zatim, kroz otru eksploata-
ciju zaposlenih, neisplaivanje plata i neuplaivanje do-
prinosa, otplaivati dug. Novi vlasnici koji su to inili jo
su i odravali kakvu takvu proizvodnju. Veina kupaca
pak nije imala ambiciju da se ostvari kao klasian kapi-
talista koji pokree proizvodni proces, ve je u privatiza-
ciju ulazila iz isto pekulantskih razloga. Preduzea su
unitavana proraunato, sa namerom da se zemljite
na kome se nalaze budu preprodata po ceni veoj od
one za koju je fabrika kupljena. Novi vlasnici otkidali bi
delove preduzea i po internim cenama ih prodavali ne-
koj od svojih brojnih firmi. Poznat je sluaj Jovice Stefa-
novia Ninija koji je putem lanih potraivanja zadui-
vao zrenjaninsku fabriku lekova Jugoremedija kod svog
matinog preduzea i time pretvarao dug u vlasnitvo.
Ovaj sluaj se probio u medije samo zahvaljujui istraj-
nosti radnika koju su kroz trajk i blokadu fabrike doli
Srbija
82
do raunovodstvenih knjiga i raskrinkali malverzaciju
unutar preduzea. Jugoremedija nije izuzetak ve tipi-
na praksa DOS-ove ubrzane privatizacije ije posledice
istorija tek treba da sagleda u punom obimu.
Svaka peta privatizacija u prethodnih deset godina u
Srbiji je ponitena usled neisplaene kupoprodajne ce-
ne, nepotovanja socijalnog programa i drugih neregu-
larnosti. Nedavno istraivanje javnog mnjenja sprovede-
no od strane Fridrih Ebert fondacije govori da 44% sta-
novnitva privatizaciju izjednaava sa pljakom dok do-
datnih 27% veruje da je to nuna mera, ali da se po-
greno sprovodi. Ovo je frapantan podatak koji dovodi
u pitanje legitimitet itavog tranzicionog poretka. Nai-
me, ne postoji nijedna stranka u Srbiji koja u svom pro-
gramu kao dosledan zahtev ima reviziju dosadanje pri-
vatizacije, da ne govorimo o konceptu ekonomskog
razvoja koji ne bi podrazumevao privatnu svojinu kao
glavni oslonac razvoja. Revizija privatizacije se u protek-
lih deset godina vie puta na momente spominjala kao
predizborna teza, no od nje se brzo odustajalo pod iz-
govorom da bi takva mera destabilizovala privrednu kli-
mu i poslala pogrenu poruku stranim investitorima.
Razlog za svojevrsnu zaveru utanja o pogubnosti pri-
vatizacije jeste injenica da celokupan establiment pro-
fitira od nje. U prvom redu to su novopeena domaa
buroazija i strane korporacije koji za male pare kupuju
preduzea i infrastrukturu koji su graeni decenijama.
Dravna birokratija i politiari su za svoje utanje plae-
ni malo krupnijim mrvicama sa stola. Zakon o privatiza-
ciji unapred predvia da se polovina prihoda od privati-
zacije ulae u razvoj republike ili pokrajinske privrede,
5% se odvaja za lokalnu samoupravu, 5% na naknadu
nacionalizovane imovine itd. Privatizacioni savetnici i
kompanije koje pruaju konsultantske i revizorske uslu-
ge su posebna pria. Dravni funkcioneri, poput biveg
ministra za privatizaciju, Aleksandra Vlahovia, biveg
predsednika Agencije za privatizaciju i sadanjeg pred-
sednika Vlade, Mirka Cvetkovia ili ekonomskog savet-
nika predsednika Srbije, Jurija Bajeca, bili su na elnim
pozicijama ako ne i vlasnici kompanija, poput Deloitte
and Touch i Ekonomskog instituta, koje procenjuju
vrednost preduzea u privatizaciji. Naravno, ovde govo-
rimo samo o legalnim primanjima koja razni nivoi dr-
avne birokratije i politiki povezanih tehnokrata stiu na
osnovu prodaje drutvene imovine. O razmerama ko-
rupcije unutar sistema i sumama koje politiari primaju
van javnih tokova moemo samo da nagaamo na os-
novu malobrojnih afera koje su isplivale u javnost kroz
sukobe unutar reima.
Defetistiki duh koji se proirio sa krizom staljinistikih
i staljinoidnih sistema osamdesetih godina prolog
veka, doneo je uverenje da kapitalizam, iako surov i ne-
human sistem, putem preduzetnike inicijative barem
najoptimalnije rasporeuje proizvodne faktore i dopri-
nosi brem i efikasnijem ekonomskom razvoju drava.
Poslednjih deset godina pokazuje da je u pitanju jo jed-
na u nizu zabluda. injenica je da slobodno trite nije
uspelo da regenerie privredu i donese znaajne inves-
ticije na kojima bi se bazirao budui ekonomski rast.
Drava danas nema taan uvid u proizvodne potencija-
le i distribuciju delatnosti u srpskoj privredi. Od ukupno
2 449 prodatih firmi, procenjuje se da je oko 580 za-
dralo dotadanju delatnost, dok za ostatak nije pozna-
to ime se zapravo bave.
Glavni izvozni proizvodi Srbije su elik, gvoe, alumi-
nijum, eer, kukuruz, voe i povre. U proteklih dvade-
set godina, izvoz maina i automobilskih delova pao je
sa preko 15% na ispod 5%. Udeo poljoprivrednih pro-
izvoda se za isto vreme u ukupnom izvozu popeo sa
4,8% na preko 20%. Drugim reima, restauracija kapi-
talizma, tranzicija, uspela je zemlju da gurne nazad u
status periferne ekonomije koja na svetsko trite izvo-
zi sirovine i poljoprivredne proizvode niih faza obrade,
to je pozicija slina onoj koja je Kraljevini Srbiji dodelja-
na poetkom prolog veka.
No, srpski kapitalizam jo uvek nije dosegao taku u
kojoj bi mogao da se brine o sastavu svog izvoza. Sis-
tem se uglavnom zasniva na uvozu roba iroke potro-
nje bez obnove izvozno orijentisane industrije. Naime,
u 2008. izvoz Srbije predstavljao je samo 33% BDP, za
razliku od ostalih zemalja sline veliine sa rastuim
ekonomijama, gde se udeo izvoza kree izmeu 50 i
80%. Struktura drutvenog proizvoda u poslednjih de-
set godina pokazuje da u rastu sa ak 80% uestvuju
sektori trgovine, finansija i saobraaja. Proces tranzicije
je stvorio hronino bolesnu ekonomiju koja kroz priliv
novca od privatizacije, zaduivanje i privlaenje pekula-
tivnog finansijskog kapitala odrava mehure u finansij-
skom sektoru, trgovini i na tritu nekretnina bez ikak-
vih temelja za rast u budunosti.
Monetarizam za siromane
Strani investitori i krupni domai kapitalisti se u svom
poslovanju sutinski nisu ponaali mnogo drugaije od
sitnih kriminalaca koji su se obruili na industrijska pre-
duzea po unutranjosti. Multinacionalne kompanije
pokazale su se nezainteresovanima za pokretanje pro-
izvodnje, ve su traile pristup ekonomskoj renti i bira-
le investicije sa sigurnim prihodima u kratkom vremen-
skom roku, poput banaka, prirodnih monopola (NIS,
Telekom) i industrija koje su od strane konkurencije za-
tiene akcizama i visokim trokovima transporta (du-
van, pivo, cement, mlekare).
Gubitak ekonomske suverenosti predajom bankar-
skog sistema u ruke stranih korporacija i putanjem
pod steaj najveih dravnih banaka 2002. godine,
predstavljao je kljuni momenat koji je odredio dalji tok
ekonomskog razvoja u zemlji. Strane banke, u ijem po-
sedu je danas 75% finansijkog trita, retko su se odlu-
ivale za rizine razvojne projekte ili ulaganja u firme
koje bi bile potencijalna konkurencija kompanijama iz
njihovih zemalja. Umesto da slui kao potpora za ubr-
zani razvoj realnog sektora, monetarni sistem u Srbiji
gui investicije insistiranjem na zelenakim kamatama
ija se visina pravda politikom nestabilnou u regio-
nu. Da liberalizovano trite i konkurencija neminovno
ne dovode do sniavanja cena i poboljanja usluga na
tritu najbolje se pokazalo u sluaju bankarskog sekto-
ra, koji je doiveo najvei procvat u poslednjoj deceniji.
Kartelski organizovane banke ve godinama odravaju
ekstremno visoke kamatne stope i svojevoljno povea-
vaju mare na ve ugovorene kredite. Samo 2008. go-
Srbija
83
dine bankarski sektor u Srbiji ostvario je istu dobit od
oko 470 miliona evra.
Najnoviji primer destruktivnog delovanja bankarskog
sistema u javnost se probio ovog leta, kada su putari Ni-
bens grupe nakon par meseci neisplaenih zarada od-
luili da blokiraju radove na izgradnji Koridora 10. Sin-
dikalni aktivisti putara su tokom trajka obelodanili po-
datak po kome su banke sa vlasnikom Nibens grupe
ugovorile po preduzee niz nepovoljnih kredita sa ka-
matama koje su dosezale i do 30%. Vlasnik Grupe, Mi-
lo urakovi, uhapen je u maju 2010. zbog zloupo-
trebe poloaja i malverzacija u privatizovanim firmama-
ma koje je kupio. A kupio ih je mnotvo. Kroz privatiza-
ciju niza regionalnih preduzea za puteve, dotini ura-
kovi pozicionirao je Nibens grupu kao jednu od glav-
nih firmi kojima drava dodeljuje odravanje i izgradnju
puteva u Srbiji, ukljuujui i deo famoznog autoputa
Koridor 10.
Ispumpavanjem kapitala iz kupljenih drutvenih pre-
duzea i njegovim prebacivanjem na matina predzea,
vlasnik Nibensa je u prethodnih par godina kroz divi-
dende zaradio najmanje 15 miliona evra. S druge stra-
ne, radnici Nibens grupe nisu primali plate od februara,
a regrese, putne trokove i tople obroke, firma im du-
guje jo od 2009. godine. Kao garanciju za papreno
skupe kredite, urakovi je kod banaka unapred zalo-
io novac koji mu je drava dodeljivala za usluge izgrad-
nje i odravanja puteva. Na kraju dana, ispostavilo se
da banke od Grupacije potrauju oko 160 miliona evra
koje firma nije bila u sanju da isplati. Kako to obino bi-
va u ovakvim sluajevima, drava je odluila da se um-
ea i zataka skandal garantujui parama poreskih ob-
veznika za zelenake kredite koje su ugovorile banke i
gazda-hohtapler, kako bi smirila trajk i omoguila nas-
tavak radova.
Kanjenje izgradnje Koridora 10, projekta koji drava
vidi kao okosnicu razvoja domae privrede, paradig-
matian je za stanje itave srpske privrede. I pored po-
voljnih kredita uzetih od Evropske investicione banke i
drugih meunarodnih finansijskih institucija, kao i am-
bicioznih izdvajanja iz dravnog budeta, rok za izgrad-
nju ove saobraajnice, koja bi Srbiju uvezala u evropsku
putnu mreu, ve godinama se odlae. trajk putara i
informacije koje su zahvaljujui njemu javnosti postale
dostupne razotkrivaju parazitsku prirodu srpskog kapi-
talizma. Problem je oigledno mnogo dublji od par ne-
odgovornih politiara i nametenih javnih tendera.
Predajom firmi izvoaa i bankarskog sistema u ruke
privatnika i stranih korporacija, drava je stvorila eko-
nomski sistem pun pijavica koje sisaju dravni budet i
gue ekonomski razvoj zemlje. Perspektive razvoja srp-
skog kaptalizma strukturno su zapeaene karakterom
novopeene domae buroazije i presudnim uticajem
meunarodnog finansijskog kapitala. Kompradorska
buroazija na periferiji evropskog kapitalizma ve dve
decenije zainteresovana je iskljuivo za ostvarivanje br-
zog profita kroz prodiranje drutvene i dravne svoji-
ne. Jedan stepenik iznad njih, multinacionalne banke
zadovoljno trljaju ruke pored reima koji je spreman da
ekonomsku politiku zemlje podredi brzoj zaradi peku-
lantskog finansijskog kapitala.
Politika odravanja jakog dinara bila je glavni oslonac
ovakvog tipa razvoja u proteklih deset godina. Zahval-
jujui ekonomskoj klimi koju su stvorile DOS-ovske vla-
de, domai kapitalisti nisu imali potrebe da prljaju ruke
ulaui u proizvodnju. Precenjenim kursom dinara dra-
va je stimulisala uvoz, a domae proizvode inila sku-
pim na stranim tritima. Gotovo svi bogatai u Srbiji
svoje imperije su ostvarili investicijama u trgovinu, uslu-
ge, saobraaj i nekretnine. Novac od privatizacije i kre-
dita usmeravan je ka potronji roba i usluga iz inostran-
stva, posredstvom domaih uvoznih firmi i trgovinskih
lanaca. Poetna ulaganja u trgovinu i nekretnine vodile
su ka rastu cena, ekspanziji kredita i stvaranju trinih
mehura nastavkom ulaganja u ove sektore. irenje po-
troakih i stambenih krediti indeksirani u evrima meu
obinim graanima stvarali su uverenje o neophodnos-
ti odranja vrste monetarne politike i odbrane kursa di-
nara po svaku cenu. Reim je tako celu zemlju uvukao
u zaarani krug ouvanja ekonomskog mehanizma ko-
ji stanovnitvu kratkorono omoguava da dri glavu iz-
nad vode, ali ga u perspektivi neminovno vue na dno.
Procenjuje se da je izmeu 2000. i 2010. u Srbiju u-
lo oko 30 milijardi dolara samo na osnovu privatizacio-
nih prihoda i novih zaduivanja u inostranstvu. Dakle,
priliv sveeg kapitala je bio 30 puta vei nego za deset
godina Miloevievog reima. Krajnji rezultat obrta ovih
sredstava je poraavajui. 720 000 stanovnika ivi ispod
granice siromatva. Broj nezaposlenih se nakon blagog
smanjenja polovinom decenije, ubrzo vratio na 20%
radno sposobnog stanovnitva. Strane direktne investi-
cije u tom periodu uposlile su svega 60 000 radnika,
dok je nivo plata meu najniim u regionu. 12% celo-
kupnog izvoza zemlje svodi se na jednu jedinu kompa-
niju _ U.S. Steel. Industrijska infrastruktura podizana
decenijama rasprodata je za kratkoroni potroaki
bum ija je jedina svrha bila kupovina vremena za zavr-
etak najvee pljake u istoriji na ovim prostorima. Na-
kon DOS-ove dekade, Srbija se nala tamo gde je Milo-
evi ostavio, samo ovog puta sa rasprodatom privred-
nom infrastrukturom i jo veom gomilom dugova.
Neoliberalni ekonomisti su od Srbije napravili raj za
pekulativni kapital svake vrste. Visoke kamatne stope i
precenjen kurs dinara omoguili su priliv sveeg peku-
lantskog kapitala koji su banke dalje plasirale u vidu po-
troakih kredita. Rast tranje je stimulisao uvoz, punje-
nje budeta kroz naplatu poreza na dodatu vrednost i
rast BDP-a. U nedostatku domae proizvodnje, ovaj me-
hanizam je produbljivao deficit platnog bilansa i dovo-
dio do konstantnih inflatornih pritisaka. Kako bi odbra-
nila kurs dinara, drava tako ve godinama preliva no-
vac poreskih obveznika u depove stranih banaka i pe-
kulanata isplaivajui dvocifrene kamatne stope na dr-
avne hartije od vrednosti i redovno interveniui na de-
viznom tritu.
Mlaan Dinki se hvalio rastom deviznih rezervi kao
ultimativnim dokazom uspeha DOS-ovske ekonomske
politike, ne shvatajui da time u stvari priznaje bezidej-
nost i parazitski karakter srpskog kapitalizma. Putajui
da milijarde evra godinama lee u trezoru kao mrtav
kapital, Narodna banka Srbije je pokazivala da nema
jasnu strategiju niti elju da pokrene srpsku privredu.
Srbija
84
Srbija
Umesto za investicije u razvoj, novac iz deviznih rezer-
vi, sakupljen prodajom dravne imovine, te raznim kre-
ditima i donacijama, sada se ubrzano vraa stranim kor-
poracijama i vladama donatorima kroz grevito odra-
nje kursa dinara, uprkos rastuem trgovinskom deficitu
i hroninoj nekonkurentnosti domaih proizvoaa.
Novac koji Srbija isplauje stranim bankama i finansij-
skim pekulantima za odravanje privida monetarne
stabilnosti samo je jedan tok ukupnog prelivanja stvo-
rene vrednosti u razvijene kapitalistike ekonomije.
Snana liberalizacija spoljne trgovine akcentovala je ve
postojee nepovoljne odnose razmene izmeu Srbije i
EU. Sadanja Vlada je u decembru 2008 odluila da,
uprkos tome to je EU zamrzla svoj potpis, jednostrano
primenjuje Prelazni trgovinski sporazum sadran u Spo-
razumu o stabilizaciji i prodruivanju. Za godinu dana
jednostrane primene, Srbija je izgubila stotine miliona
evra u prihodima od carine. Meutim, carine bi ionako
samo ublaile posledice nepovoljne strukture spoljnotr-
govinske razmene. I pored otvaranja EU za proizvode iz
Srbije, spoljnotrgovinski deficit nezaustavljivo raste. Sa-
mo u 2008. on je iznosio itavih 12 milijardi dolara, da-
kle 2 milijarde dolara na mesenoj bazi. Iznos godinje
rate srpskog spoljnog duga je prole godine bio za 34%
vii od ukupnog izvoza.
Dunika kriza se dakle odlae samo rasprodajom
dravne imovine i uzimanjem novih kredita po sve ne-
povoljnijim usovima. Uprkos isisavanju kapitala iz zem-
lje putem: intervencije drave na deviznom tritu, libra-
lizovane trgovine, dravnog subvencionisanja lihvarskih
kamata na kredite, prodoru stranih banaka i multina-
cionalnih korporacija na domae trite i prebacivanjem
profita domaih tajkuna na inostrane raune; meu
stanovnitvom se perfidno stvara utisak zavisnosti od
stranih donacija i investicija. U preambulama kredita Ev-
ropske banke za obnovu i razvoj esto se navodi stav-
ka po kojoj je drava duna da osigura da na mestima
realizacije projekta jasno budu postavljeni promotivni
panoi sa logotipom EU. Kolonijalni mentalitet primanja
milostinje samo se prirodno nadogradio na viegodinje
nacionalistiko potenciranje predstave naroda kao rt-
ve.
Jedno vreme, dok se ovakav model pekulacijskog
rasta zahuktavao, bilo je mogue priati bajke o razvo-
ju i postepenom pribliavanju evropskom standardu.
Meutim, dok je sistem jednom delu obinih graana
omoguavao da zaduivanjem, nakon viegodinjeg
srozavanja standarda, sebi eventualno priute novi fri-
ider, automobil ili renoviranje stana, na kraju dana,
profitirali su samo domai uvoznici i kreditne institutci-
je. Kapital je ubrizgan u zemlju kako bi napunio depo-
ve domaim tajkunima, putem trgovakih mari i pe-
kulacije na tritu nekretnina, stimulisao izvoz robe stra-
nih korporacija, putem precenjenog kursa dinara, i na-
pumpao profite banaka kroz zelenake kamate. Nakon
to se ciklus zavri a mehuri se ispumpaju, kapital se po-
vlai iz zemlje ostavljajui iza sebe deindustrijalizovanu
privredu i stanovnitvo koje grca u dugovima. Polako se
nazire kraj vrednostima u dravnom vlasnitvu koje se
mogu prodati, dok privlaenje finansijskog kapitala pos-
taje sve skuplje i tee usred globalne krize kapitalizma.
Kejnzijanizam za bogate
Neodrivost neoliberalnog modela postala je vie ne-
go oigledna 2009. godine kada je srpska ekonomija
za dlaku izbegla kolaps. Usled globalne ekonomske kri-
ze, priliv stranih direktnih investicija u Jugoistonu Evro-
pu u prvom kvartalu 2009. smanjen je za 46% u odno-
su na isti period 2008. U februaru iste godine, vlada je
obelodanila da 57 000 privrednih subjekata sa 152 000
zaposlena radnika ima blokirane raune usled nemo-
gunosti naplate potraivanja. Iz bankarskog sistema je
krajem 2008. povueno skoro 1 milijarda evra tednje i
113 miliona evra depozita firmi. Do 2008. priliv kapita-
la iz inostranstva bio je dovoljan da finansira deficit, no
sa irenjem krize ovi izvori presuuju ili postaju skuplji.
Cena koju je Vlada Srbije prieljkivala da dobije za Tele-
kom preko noi se prepolovila. Zaarani krug u kome
se drava oslanjala na inostrane kredite i prodaju imo-
vine, domai tajkuni na inostrane banke a proizvoai
na velike trgovinske lance naglo je prekinut. Privreda je
bila paralisana krizom likvidnosti i padom tranje.
Nakon par relativno mirnih godina politikog ivota,
u kome se veina predstavnika reima, svesna injenice
da ima putera na glavi, suzdavala od jakih rei i po au-
tomatizmu odravala laissez-faire princip, globalna kri-
za kapitalizma naterala je vladajuu klasu da unutranje
sukobe delimino prenese u javnost i zapone preispiti-
vanje dosadanjeg ekonomskog modela. U julu 2009.
Guverner Narodne banke Srbije, Radovan Jelai, alje
otvoreno pismo vodeim biznis asopisima u svetu, u
kome poziva istonoevropske vlade da iskoriste krizu
kao prekretnicu za novi model rasta baziran na vrim
monetaristikim osnovama i rezanju onoga to naziva
preuranjenim dravama blagostanja. Godinu dana
kasnije, Jelai podnosi neopozivu ostavku na mesto
Guvernera Narodne banke Srbije, nakon est godina na
toj funkciji. Mlaan Dinki u to vreme poinje da izjav-
ljuje kako ga je kriza naterala da revidira stavove i pos-
tane zagovornik dravne intervencije, najavljujui veliki
talas subvencionisanih kredita za izvoznike i domae
potroae.
U aprilu 2010. u javnost se probija vest o sastanku
krupnih kapitalista, predstavnika sindikata i vlade na te-
mu mera za izlazak iz krize. Glavna ideja plasirana sa
tog sastanka bio je ulazak tajkuna u deo neuspeno pri-
vatizovanih preduzea u ulozi menadera i preusmera-
vanje dela novca koji bi se dobio privatizacijom Teleko-
ma u oivljavanje tih preduzea. Nakon to je inicijativa
naila ne veliki odijum u javnosti, Predsednik Srbije, Bo-
ris Tadi, u leto 2010, naprasno kree da daje izjave u
kojima kritikuje ulogu krupnih kapitalista u drutvu, op-
tuujui ih za nepristojno bogaenje, sticanje prvobit-
nog kapitala pod Miloeviem i izbegavanje plaanja
poreza u Srbiji. U novembru iste godine, Vlada Srbije i
njeni ekonomski savetnici predstalvjaju novi Postkrizni
model privrednog rasta i razvoja usled iscrpljivanja
mogunosti na kojima se Srbija razvijala u prethodnoj
deceniji.
Vlada biva primorana da prihvati injenicu da je na ivi-
ci dunike krize i okrene se merama za oivljavanje in-
dustrije i izvoznih kapaciteta. Nova proaktivna industrij-
ska politika vlade delom se odslikavala u podravljenju
85
jednog broja neuspeno privatizovanih preduzea. In-
vesticijama u Poljprovreni kombinat Beograd, Rudarsko-
topioniarski basen Bor i Panevaku Azotaru, za godi-
nu dana je uraeno ono to privatna inicijativa nije bila
sposobna itavu deceniju, obnovljena je oprema i pok-
renut proizvodni ciklus. Za kratko vreme panevaka
Petrohemija postala je jedan od najveih izvoznika u
zemlji. Priteran uza zid, reim koji je godinama govorio
kako nema srestava za investiranje u dravna preduze-
a i kako je dravna svojina inherentno neefikasna, na
ovih par primera razotkrio je svoje tvrdnje kao obinu
propagandu. Da li to znai da je kriza 2008. otvorila no-
vi period u razvoju srpskog kapitalizma? Da li je drava
uspela da stekne odreeni nivo autonomije u odnosu
na tajkune i krene svesno da usmerava razvoj, izbega-
vajui greke iz prethodne decenije?
Povrno je govoriti o pogrenoj ekonomskoj politi-
ci DOSa ili nesposobnosti politiara na vrhu. Srpski
reim je u proteklih deset godina izgubio skoro svaku
autonomiju u odluivanju i svoj opstanak bazira gotovo
iskljuivo na podrci domaih tajkuna i transnacional-
nog kapitala. Uprkos negativnim iskustvima zemalja ko-
je su pre Srbije krenule u radikalnu liberalizaciju eko-
nomskih tokova, tranzicijski tok u naoj zemlji uspeo je
da ponovi, i esto nadmai, sve negativne pojave veza-
ne za restauraciju kapitalizma u Istonoj Evropi devede-
setih. Ovde se ne radi o tome da su DOS-ovi ekonom-
ski eksperti bili zaslepljeni neoliberalnom dogmom, te
da se ekonomska politika rukovodila pogrenim prinici-
pima i pretpostavkama razvoja. Naprotiv, sa ove distan-
ce postaje jasno da post-miloevievski reim od poet-
ka nije imao nikakav ozbiljan program razvoja niti vrs-
ta ideoloka ubeenja. Neoliberalna retorika bila je sa-
mo pogodan izgovor za sprovoenje interesa drutve-
nog sloja kome su devedesete posluile kao svojevrstan
inkubator -klasi novih bogataa.
5. oktobar 2000-te oznaio je kvalitativan iskorak u
trodecenijskoj putanji trine reforme, slian onome s
kraja osamdesetih, kada je rasformiran Savez komunis-
ta Srbije. Delu narastajue preduzetnike klase, koja je
u prvoj tranzicionoj deceniji polako gradila svoje poslov-
ne imperije na utrb dravnih preduzea, Miloeviev
poredak je vremenom postao tesan. Da bi se privatne
firme bivih socijalistikih direktora dalje razvijale, bilo je
neophodno raskriiti put za poptunu privatizaciju drut-
vene svojine i uspostaviti kreditne linije sa zapadnim
bankama.
Krajem devedesetih, niko od preduzetnika iz senke,
koje e Srbija uskoro upoznati i imenovati tajkunima, ni-
je vie bio siguran od samovolje vodeih ljudi reima ko-
ji je tonuo u dekadenciju. Bonapartistiki lider i njegov
dravni aparat, koji su nastajuoj buroaziji u prvim go-
dinama tranzicije sluili kao osiguranje od uzavrele rad-
nike klase i drutvenih gibanja, vremenom su postali
balast. Porodica Miloevi, kao i kriminalna bulumenta
koja se kroz ratove i sankcije oko nje okupila, postali su
ep koji je koio dalji razvoj srpskog kapitalizma. Nakon
svrgavanja Miloevia, srpski bogatai stavili su svoj ka-
pital iza nekadanjih opozicionih lidera koji su im
zauzvrat zakonski aminovali bogatstva steena sumnji-
vim radnjama tokom devedesetih.
Smene sume koje su tajkuni isplatili zakonom o jed-
nokratnom porezu na ekstra profit, usvojenom 2001.
godine, kupile su im aboliciju i osigurale mesto oligar-
hijskih vladara Srbije. U tome i jeste osnovna razlika iz-
meu dve poslednje tranzicione dekade. Devedesetih,
Miloevi se postarao da politiko zadri primat iz soci-
jalistikog perioda i bogatae esto silom primoravao
da se povinuju viim dravnim interesima. Mogu-
nost poslovanja i sticanja bogatstva zavisilo je od uslu-
ga koje su tajkuni spremni da naprave dravi. Danas su
politiari pod potpunom kontrolom uskog sloja bogata-
a i periferna drava svoje postojanje duguje njihovom
milosru i podrci stranih sila.
Imajui u vidu ovakve odnose moi postaje jasno da
se sistem perifernog kapitalizma u Srbiji suoava sa ne-
reivom dilemom. Da bi preiveo, on mora stati na put
dosadanjoj praksi tetoinskog pseudo-razvoja i poe-
ti da generie proizvodne investicije u drutvu. No, na-
kon deset godina liberalizacije i privatizacije, samozado-
voljni domai tajkuni i strane korporacije jesu jedini ak-
teri koji mogu znaajno uticati na ekonomske tokove.
Dinki i kompanija dakle moraju smisliti nain da ve
podgojeno krme, koje je davno izgubilo polni nagon,
namame da izae iz tora i zapone reprodukciju. Zaok-
ret u kursu ekonomske politike se sveo upravo na ovak-
ve pokuaje vetake oplodnje, gde se slabo motivisani
preduzetnici privlae da investiraju putem dravnih
podsticaja. Nova ekonomska politika se dakle svodi na
niz ustupaka koje vlada nudi bilo kom ulagau koji se
makar verbalno izjasni da razmilja o pokretanju proiz-
vodnje na teritoriji Srbije.
Tako je od 2008. vlada iz budeta izdvojila 106 milio-
na evra kako bi privukla 134 kompanije koje su otovri-
le 22 000 radnih mesta i investirale 506 miliona evra.
Ukupni podsticaji drave investitorima obino ukljuuju:
besplatno zemljite, poreske olakice, izgradnju infra-
strukture, obuavanje radne snage, a esto drava in-
vestitorima pokriva i polovinu inicijalnih ulaganja. Multi-
nacionalnoj kompaniji Dajtek, je tako za grinfild investi-
ciju od 12 miliona evra u Niu odobreno 10 000 evra iz
dravnog budeta po novozaposlenom radniku. Nacio-
nalna sluba za zapoljavanje finansira obuku Dajteko-
vih radnika dok je grad Ni obezbedio besplatno zem-
ljite. Samo sa stimulacijom za novozaposlene Dajtek se
faktiki oslobaa poreskih obaveza za svoju radnu sna-
gu u narednih 6 godina. Pri tome, ne treba zaboraviti
da ovi podsticaji za kapitaliste dolaze kao lag na tortu
uz ve due godina vaei najnii porez na dobit u Ev-
ropi od 10% ( u Hrvatskoj on iznosi 20%, u Rumuniji
24%).
Najbolju ocenu ovakve politike Vlade dao je vlasnik
kompanije Dajtek, ulijano Zuko, reima: Dajtek ima
fabrike po celom svetu, ali retki su sluajevi da naiemo
na ovakvu saradnju kakvu smo ostvarili sa vladom Srbi-
je i gradom Niom. Izjava gospodina Zuka jo bolje os-
vetljava prirodu vladinih mera kada se pogleda u svetlu
ostalih zemalja u kojima Dajtek posluje: Tunis, Meksiko,
Kina, Brazil, Turska, Rusija. Oko 64 industrijske zone,
koje drava sredstvima iz budeta grozniavo gradi po
optinama u Srbiji, predstavljaju pokuaje takmienja
na svetskom tritu oponaanjem modela koje su nave-
Srbija
86
dene zemlje sprovele devedesetih, i time postale najoz-
loglaeniji primeri negativnih posledica globalizacije.
Komparativna prednost Srbije jeste jeftina radna snaga
i spremnost drave da se servilno stavi na raspolaganje
stranom kapitalu. Sa platom od 250 evra, radnik na ju-
gu Srbije je esto jeftiniji od radne snage u veim fabri-
kama u Kini.
Isti oni ljudi koji su nas godinama ubeivali kako dru-
tvena i dravna preduzea ne vredi zadravati jer gu-
taju dravne subvencije za koje nema para, sada sipaju
novac u depove privatnih vlasnika kako bi ih privoleli
da obnove deli proizvodnih kapaciteta kojima je Srbija
raspolagala u SFRJ. Vladini inovnici se i ne kriju da sak-
riju prirodu njihovog odnosa sa krupnim kapitalom.
Mlaan Dinki ovako objanjava svoje vienje odnosa
drave i preduzetnika:
Investitori ne ele da imaju administraciju koja im se
mea u poslovne odluke. Svi oni koji dobro znaju eko-
nomiju mogu da kau da je trino odluivanje uvek
najbolje.
Jo od vremena Zorana inia ovakve floskule nabu-
bane iz prirunika za kurseve menadmenta opstaju
kao opravdanje za prelivanje drutvenog bogatstva u
depove pojedinaca.
Monstruoznost itavog pokuaja ponovne industrija-
lizacije kroz pokornost privatnom kapitalu moda se
najbolje ogleda u sitnim bizarnostima kao to su prime-
ri dodeljivanja imena ulica stranim kapitalisitma. Kom-
panija Rejm, iz nemake pokrajine Vitenberg nedavno
je u Svilajncu investirala vie nego skromnih 10 miliona
evra u proizvodnju plastinih komponenti. Da bi poka-
zala svoju zahvalnost, optinska vlast odluila je da jed-
nu od ulica imenuje po vlasniku Karl Reumu. Na isti na-
in, osniva kompanije Panasonik, Macuhitu Konosu-
keu, dobio je svoju ulicu. Simbolina politika, sa kojojm
je DOS trijumfalno zapoeo svoju vladavinu, skidanja
petokrake sa gradske skuptine u prestonici i menjanja
ulica koja su podseala na partizansko naslee, dobila
je svoj logian zavretak. Ekonomska i politika suvere-
nost koju je Srbija uivala kao socijalistika republika u
sklopu SFRJ danas se ini kao nedostian san. Parola
Kosovo je Srbija, sve ostalo je Delta, na najbolji nain
opisuje svu tragediju istorijskog momenta. Malogra-
anska politika nacionalizma pokazala se, kao to vidi-
mo, kao debakl.
Ako je ova velikodunost drave u davanju para pores-
kih obveznika stranim investitorima promakla domaim
medijima, to ne znai da su se i srpski tajkuni pokazali
podjednako neinformisanim. U aprilu 2010., nakon fa-
moznog sastanka vlade, sindikalnih voa i tajkuna, pred-
sednik Samostalnog sindikata Srbije, Ljubisav Orobovi,
pokazao se kao vispren glasnogovornik tajkuna izjavljuju-
i da u vreme krize vlada mora davati prednost domaim
firmama na javnim tenderima. Vlada naravno nije izbe-
gla svoju patriotsku dunost. Tokom 2009. drava ta-
ko u vidu subvencinisanih kredita preduzeima i graani-
ma odvaja 55 miliona evra to omoguava injekciju od
1,25 milijardi evra. Na poetku sledee godine, usvojen
program subvencionisanih kredita iznosio je skromnijih
35 miliona evra. Procenjuje se da su dravne subvencije
2010. doprinele rastu BDP-a sa preko 40%.
U svetlu ovih brojki, Dinkievo magino preobraanje
u kejnzijanca postaje mnogo jasnije. Za DOS-ov reim
dravna intervencija se svodi na odravanje u ivotu
prezaduenih tajkuna putem subvencionisanja isplate
zelenakih kamata stranim bankama i odravanja agre-
gatne potranje daljim guranjem staovnitva u duni-
ko ropstvo. Naravno, ovde se radi samo o vanrednim
merama, posebnim uredbama koje omoguavaju di-
rektni prebaaj para iz dravne kase u privatni dep. O
sistemskim reenjima koja omoguavaju domaim pre-
duzetnicima da neometano akumuliraju bogatstvo ta-
koe malo ko govori. Javna je tajna da su skoro sva pre-
duzea domaih tajkuna osnovana u poreskim rajevima
of or zona van Srbinje. Samo na Kipru postoje 682
kompanije srpskih graana registrovane na ovaj nain.
Izmeu 2007. i 2010. po osnovu fiktivnih usluga na
raune of or kompanija prebaeno je oko 250 milio-
na evra. Ova suma, u raunovodstvenim knjigama iska-
zana kao stavka trokova, tako je dravnu kasu u pro-
tekle tri godine zakinula za nekih 25 miliona evra priho-
da od poreza na dobit. Kao to smo ve napomenuli,
porez na dobit u Srbiji je meu najniima u Evropi i ue-
stvuje sa mizernih 4,2% u ukupnim fiskalnim prihodima
drave. Po ovom statistikom podatku, Srbija se kotira
kao poslednja na listi Organizacije za ekonomski razvoj
i saradnju (OECD). Sa druge strane, nameti koji opore-
zuju linu potronju, poput poreza na dodatu vrednost
i akcize, uestvuju sa neverovatnih 47,6% u ukupnim
fiskalnim prihodima.
Po ovom pokazatelju, samo turska i meksika drava
prisvajaju vei deo fiskalnih prihoda neproporcinalno
optereujui najsiromanije lanove drutva. Naravno,
za lokalne ekonomske komentatore ovi podaci ostaju
irelevantni. Problem srpke ekonomije nisu tajkuni, ve
prosean graanin koji se usudio da zameni stari frii-
der. Neoliberalna mantra o dovoenju budeta u red
kroz rezanje javne potronje i stezanje kaia obinih
graana ne prestaje da odzvanja u medijima. Deurni
duebrinik krupnog kapitala, urednik ekonomskih stra-
nica dnevnog lista Politika, nedavno je nadmaio sam
sebe lankom u kome duniku krizu u Grkoj opisuje
kao Propast komunizma. Osniva nevladine organiza-
cije Graanske inicijiative, Miljenko Dereta, ovek koji
navodno stoji na strani obinih graana, na slian nain
u svojoj kolumni za dnevni list Blic, otro kritikuje Mla-
ana Dinkia zbog najave mogunosti podizanja plata i
penzija. Poput politiara, srpski novinari i analitiari os-
taju mentalno zarobljeni u 1991. Bie potrebno jo dos-
ta vremena da se drutvo otarasi naslea devedestih -
pre svega otrovnog, desniarskog intelektualnog miljea
koji je stvorila tadanja opozicija.
Radovanova osveta
Nova ekonomska politika vlade dakle sutinski ne
predstavlja raskid sa preanjom praksom, ve pragma-
tino prilagoavanje novim okolnostima. Opisujui su-
tinu predloga ulaska tajkuna u upravne odbore jednog
broja firmi koje su iz privatizacije izale sa neregulisanim
pravnim statusom, predsednik Vlade Srbije, Mirko Cvet-
kovi, izjavio je: Ne radi se ni o kakvim odlukama, radi
se o jednom modelu koji predstavlja sutinski nastavak
Srbija
87
privatizacije u delu u kome ona nije bila uspena. Po-
to ovaj skandalozan predlog nije proao u javnosti, vla-
da je kapitalistima omoguila priliv sveeg kapitala zao-
bilaznim putem.
Jednostavno reeno, kada su poslovne imperije tajku-
na postale uzdrmane preteranim zaduivanjem u stra-
nim bankama, bogatai su dravi naredili da krene da se
zaduuje umesto njih, a zatim nizom naruenih vladinih
uredbi taj novac prelili u svoje firme. Otrije izjave Borisa
Tadia tako treba shvatiti kao pokuaj obuzdavanja do-
maih tajkuna koji pritisnuti inostranom konkurencijom
kidiu na dravni budet. Spomenute mere podravlje-
nja par kompanija takoe treba posmatrati u ovom kon-
tekstu. Drava e ove fabrike stabilizovati samo da bi ih
tako obnovljene dala u ruke privatnicima da oglou kos-
ti nakon to su pojeli svo meso srpske privrede.
Meutim, nema te dravne intervencije koja moe
preokrenuti proces gubljenja pozicija periferne buroa-
zije. Kapitalizam je sistem u kome velika riba jede malu
ribu. Novopeena srpska vladajua klasa je osuena da
kapitulira pred naletom krupnijeg stranog kapitala. Od
ukupnog spoljnog duga, koji iznosi 37 milijardi evra, pri-
vatni preduzetnci su se kod lokalnih i inostranih bana-
ka zaduili sa skoro 20 milijardi. Domae poslovne im-
perije polako ali sigurno klize u vlasnitvo velikih svet-
skih finansijskih institucija. Nedavna prodaja Maksi trgo-
vinskog lanca multinacionalki Delez, kao i naputanje
zemlje vlasnika koncerna Svislajon Takovo, Rodoljuba
Drakovia, samo su poetne najave ovog trenda.
U svom oprotajnom oprotajnom pismu trenutnoj
vladi, tajkun-brat nacionalistikog politiara Vuka Dra-
kovia, Rodoljub apeluje na prestanak uzimanja novca
od srpske privrede i srpskih radnika i njihovo prebaci-
vanje u ruke stranih nadri-investitora. U junu ove go-
dine, predsednik interesnog udruenja domaih tajku-
na Privrednik, Branislav Gruji, na godinjem prijemu u
dvoritu jedne dedinjske vile, okupljenim visokim zvani-
cama obratio se sledeim reima:
Mi smo uvek izraavali svoju iskrenu spremnost za
sve oblike saradnje sa stranim partnerima. Meutim,
upravo zato mi duboko nismo saglasni sa namerom
odreenih politikih i biznis krugova koji ele da privre-
da u Srbiji bude samo u rukama stranih investitora i kor-
poracija...Srpski privrednici zato nedvosmisleno trae
da ih sopstvena drava prihvata, uvaava i da im po-
mae na naine kako se to radi u okruenju i svim raz-
vijenim zemljama sveta
Ostaje da se vidi koliko e skupo domai tajkuni pro-
dati svoju kou i kako e se njihov sukob sa multinacio-
nalnim kapitalom odraziti na politiku scenu. U meuv-
remenu, jedno je sigurno - model subvencionisanja
proizvodnih investicija i odravanje u ivotu srpskih taj-
kuna po cenu daljeg zaduivanja drave kod Meuna-
rodnog monetarnog fonda i finansijskih pekulanata je
zavren. Taj novac je rasut u privlaanje skromnih inves-
ticija uz ogromne stimulacije i prebacivanjem para na
bankovne raune srpskih noveau riche. Poverioci ve
kucaju na vrata sa sopstvenim idejama o unutranjoj
ekonomskoj politici zemlje. Kada drava bude bankroti-
rala javie se deurni analitiari da narodu objasne ka-
ko je glavni krivac za krizu ono malo preostalog javnog
sektora. Kao alternativa otvorie se perspektive dalje li-
beralizacije.
Program ortodoksnog monetaristikog trebera, Ra-
dovana Jelaia, koji je novoroeni kejnzijanac Mla-
an Dinki, uz podrku domaih tajkuna, krajem 2008.
mekerski izbacio iz opticaja, sada se vraa sa osvetom.
Da bi se dugovi otplatili, bie potrebna stroga fiskalna
disciplina i ruenje preuranjene drave blagostanja.
Zadaci koje je gospodin Jelai, sadanji direktor austrij-
ske Erste banke u Maarskoj, postavio poetkom glo-
balne krize vrlo su jasni.
Kao prvo, privatizacija se mora okonati i produbiti.
Time se ne misli samo na zavretak privatizacionih pro-
cesa velikih monopola kojima se ve licitira, tipa Tele-
kom, JAT i Elektroprivreda, ve svih javnih preduzea,
ukljuujui komunalne slube i desetkovanje broja za-
poslenih u njima. Drugo, dalje stezanje penzionog fon-
da i ulazak privatnih finansijskih institucija u sistem pen-
zionog osiguranja. Tree, smanjenje dravnih davanja
za obrazovanje i zdravstvo i dalje izlaganje ovih usluga
trinoj logici. etvrto, i najvanije, prestanak prakse
periodinih poveanja realnih zarada kako bi trokovi
rada ostali dovoljno niski da privuku potencijalne strane
investitore.
Stanovnicima Srbije je promaklo da primete, ali peri-
od izmeu 2004. i 2008. bio je zlatno doba srpskog
kapitalizma. Ukoliko su to bile godine ekspanzije, mo-
emo samo zamisliti kako e izgledati naredni period u
kome emo biti primorani da steemo kai. Pred sta-
novnitvom Srbije su odluujue godine koje e doneti
nove drutvene sukobe i politika previranja. To e
ujedno biti i nova ansa da radnika klasa artikulie svo-
je interese i zakorai na politiku scenu kao organizova-
na snaga. U sledeem delu napraviemo presek stanja
na srpskoj politikoj sceni i pokuati da skiciramo polaz-
ne take i program kojim bi jedna nova radnika parti-
ja mogla da dopre do mase tranzicionih gubitnika i po-
vee se sa aktuelnim borbama.
Goran Musi je ekonomist i historiar na dok-
torskim studijama u Firenci. Dugogodinji je
aktivist u razliitim studentskim i radnikim
inicijativama.
1 Autor e za titoistiki sistem koristiti naziv samoupravljaki so-
cijalizam, umesto samoupravni socijalizam, budui da je au-
tentini socijalizam, kao sistem masovne demokratije nuno sa-
moupravan i poiva na vlasti radnikih saveta nad celom prole-
terskom dravom, ne samo nad svojim firmama. Samouprav-
ljaki sistem, sa druge strane, predstavlja poseban oblik staljino-
idne birokratske diktature, u kojem se, razdvajanjem radnikih
saveta od drave i radnikih saveta pojedinih preduzea jednih
od drugih, radnika klasa fragmentuje i izoptava iz voenja dr-
ave, dok ona biva preputena birokratiji KPJ, na nain koji je u
naelu istovetan sa nainom vladanja drugih staljinistikih i stalji-
noidnih reima. Iz ovih razloga nema govora o stvarno samou-
pravnom sistemu u periodu samoupravljake Jugoslavije. Pod
staljinistikim reimima autor podrazumeva celokupan politiki
sistem zemalja Istonog Bloka, nacionalnih birokratskih diktatu-
ra pod patronatom Moskve, dok se staljinoidnim reimima sma-
traju oni reimi ija je dravna struktura voena na naelno sli-
an nain (sa odreenim manjim razlikama vezanima za konkret-
ne istorijske okolnosti nastanka i razvoja), ali koji su samostalni
u odnosu na Moskvu i ne nalaze se u sastavu Istonog Bloka.
Najpoznatiji primeri staljinoidnih sistema su titoistika Jugoslavi-
ja, Kuba i maoistika Kina.
Srbija
Beograd, grad strasti
Vladan Milanko
88
Rejnmejkeri
Za vreme studentskih protesta 2006. u Beogradu
studenti su na svoje zahteve od dekana dobili odgo-
vor u kom se prebacivalo studentima to u tako teka
vremena, kada Srbija ima problema sa Kosovom (kao
da su kosovski problemi stvar od jue i kao da ih nije
bilo jo od nastanka Jugoslavije), oni misle samo na
sebe. Isti odgovor moe se uti i danas, na primer,
kada je u pitanju Gej prajd: emu paradiranje kad
imamo vee probleme, eto, na primer, Kosovo, pa so-
cijalno stanje u dravi... Takav odgovor dvostruko je
nepoten: a.) izbegava se suoavanje sa problemom
koji je oigledno tu (poloaj studenata u vreme pome-
nutih protesta, odnosno danas poloaj homoseksuala-
ca), b.) cinino se objektiviziraju ostali problemi, kao
to su oni u vezi sa Kosovom ili u vezi sa socijalnim
standardom.
Socijalno stanje, ili pak Kosovo, koriste se kao da su
smrt iz onog Epikurovog: Tamo gde je smrt, ja ni-
sam, a tamo gde sam ja, smrt nije. Gurnuti u neku
drugost, objektifikovani preko svake mere, oni se u
ovakvom govoru naprosto pojavljuju kao kantovska
Stvar, das Ding, koja je van bilo ijeg domaaja, ali
je svejedno realno postojea. Pa, iako ne moemo da
dohvatimo Stvar, moramo o njoj da vodimo rauna.
to je, naravno, apsurdna pozicija budui da ne mo-
emo na tu Stvar da utiemo. No, s druge strane, Stvar
moe da utie na nas - ali zakoljica je u tome to ova-
ko izgleda kao da ona moe da utie na nas samo kad
se mi njoj izloimo. Na primer, kao da pada kia i on-
da svaki put kada se obratimo nekome u vezi sa dru-
gim problemima, taj neko, umesto da odgovori na
postavljena pitanja, izae napolje i kae: Pa vidi da
pada kia, zato me sad pita za druge stvari?
No, moda ni ova analogija nije sasvim odgovaraju-
a, jer nije kao da oni koji su po pretpostavci odgovor-
ni za kosovske probleme, socijalno stanje itd. stvarno
izlaze na kiu. Oni, po potrebi, kao keca iz rukava
vade kiu, tj. socijalnu pravdu i Kosovo. I time se
podsmevaju i socijalno ugroenima i ugroenima po
pitanju rodnih prava, ali i onima koji ive na Kosovu.
U pitanju je jedan cinini fetiizam u kom se fetiista,
kako mu i dolikuje, hvata za bilo koju stvar, ali onda
jo cinino zadrava tek fetiistiku strukturu, dok
stvari, po potrebi, zamenjuje jednu drugom, drugu
treom, itd.
A Kosovo nije da nije problem, moglo bi se dodati.
Ali opet, kao u onom Epikurovom tamo gde je smrt,
ja nisam..., Kosovo i problemi kosovskih Srba pojav-
ljuju se tek kao vest u novinama, kao povod za zabri-
nute izraze lica i odgovore elite u kojima nije nita ar-
tikulisano, ali se jasno da uoiti velika zabrinutost. Kao
da iz dana u dan situacija tamo nije sve dramatinija,
kao da neije busanje u prsa usred Beograda i vikanje
Kosovo je Srbija! moe da uradi bilo ta, kao da ge-
nijalni planovi humanih beogradskih neo-liberalnih
struja - kao to je onaj da se ukinu srpske optine, ali
da ostane srpski dispanzer ime se unapred otpisuje
svaka mogunost politizacije problema i problem se
gura u bioloko - mogu da ispostave bilo kakvo ree-
nje.
A ba ovo kao da - postaje geslo beogradske eli-
te: Ako se pravimo kao da je Beograd centar sveta,
onda moemo da se pravimo i da je sve drugo tek fa-
tamorgana, jer se samo u Beogradu deavaju prave
stvari. I Kosovo i ostatak Srbije pojavljuju se kao oni
Dekartovi potencijalni fantomi, kada se Dekart u jed-
noj od meditacija pita da li, ako se popnemo na vrh
neke visoke zgrade i s nje bacimo pogled na ljude ko-
ji su dole, na ulici, i vidimo samo takice koje se pome-
raju, i onda se zapitamo da li su to stvarno ljudi ili su
ljudi zapravo tek takice koje se pojavljuju samo u
mom pogledu, u mojoj svesti, itd.? Ljudi postaju ob-
jekti, sve to je vieno s tolike visine postaje tek taki-
ca koja se pomera i ide na (ne)eljenu stranu, ali, bo-
e moj, ipak je na kraju krajeva u pitanju samo i jedi-
no takica, pa nema razloga za bilo kakvu veliku bri-
gu. Pa kad neko ukae na problem koji je vezan za
jednu, prosto se prstom pokae na drugu takicu, i ti-
me se stvara distanca - jer nisu ipak ozbiljne stvari u
pitanju, pa zato lako moemo da ih menjamo jednu
za drugu.
Dakle, nije stvar u tome da, kada beogradski politi-
ari uoi Gej prajda kau da imamo vee brige, te
Srbija
89
Srbija
vee brige realno izostaju. Problem je u tome to su
za njih te brige vee brige samo onda kada je potre-
ban izgovor.
Uzmimo samo situaciju sada, kada se najavljuje jo
jedan Gej prajd i kada se pria o evropskim uslovima
postavljenim pred Srbiju, uslovima koji podrazumeva-
ju i potovanje prava onih koji su u istopolnim veza-
ma, te kada iz patriotskog ugla pristiu pretnje zago-
vornicima Prajda. Koga to stvarno zanima van Beogra-
da? Nisu li i domai faisti koji bi da orgijaju usred
Beograda, tuku se sa kim stignu, iz van-beogradske
perspektive podjednako beogradski fenomen kao i
Gej prajd? Da li se neko u Srbiji a izvan Beograda oz-
biljno bavi beogradskim huliganima ili beogradskim
nevladinim organizacijama koje se zalau za odrava-
nje Gej prajda? Pri tom, treba da izostavimo one koji
po narudbi iz Beograda podravaju bilo jedno ili dru-
go, razne van-beogradske ogranke bilo desniarskih
partija bilo nevladinih organizacija. I pretnja masov-
nim desniarskim nasiljem i odravanje Gej prajda za
ljude van Beograda predstavlja beogradski cirkus i ni-
ta vie. Tu se, i sa osvetom, Beogradu vraa ono nje-
govo cinino kao da - dok se Beograd ponaa kao
da nita van njega nije zaista realno, dotle ostatak Sr-
bije u Beogradu ba na isti taj nain ne vidi bilo ta re-
alno, ve vidi bilo gej bilo porodine, faistike, kvazi-
politike, itd. parade i nita vie. to, naravno, nikako
ne znai da ostatak Srbije predstavlja bilo kakav pro-
gresivni potencijal. Daleko od toga. Resantiman uzima
maha sve vie i sve to se nalazi van Beograda taj re-
santiman gura u jednu reaktivnu formaciju formiranu
spram Beograda.
Mali gradovi po Srbiji i Vojvodini sve vie nalikuju na
naselja poznata iz amerikih filmova socijalne temati-
ke, sainjena od dve benzinske pumpe, jednog strip-
tiz-bara, nekoliko (stranih) banaka, neto privatnih ku-
a i neto njiva u daljoj okolini. Stanovnici su nezado-
voljni, i glavni krivac iz njihove perspektive jeste beo-
gradska elita i neumorni beogradski rijaliti ou-pro-
gram koji se preesto da pratiti na beogradskim uli-
cama ili u beogradskim institucijama. Ako taj resanti-
man dostigne taku kljuanja, nee biti bitno ko je u
Beogradu bio za a ko protiv Gej prajda. Ustaljeno srp-
sko desniarsko kukanje o potencijalnim pretnjama da
se Vojvodina otcepi upravo je ono to istu tu Vojvodi-
nu tera na razmiljanje o otcepljenju. to opet ne bi
bio nikakav progresivni in, jer oni koji se zalau za ot-
cepljenje Vojvodine jesu naprosto oni koji nisu uspeli
da izdre nekoliko rundi u ringu sa beogradskom eli-
tom, i sada nameravaju da budu kraljevi u paklu pre
nego robovi u raju. Autistino ponaanje institucija u
Beogradu stvara svoje frankentajnovske dopelgenge-
re svugde po Srbiji i nikakvi pokuaji decentralizacije
nisu reenje kad je ovaj problem u pitanju.
Problemi kosovskih Srba jesu realni problemi i jesu
problemi na kojima se hitno mora raditi. Problemi
opredeljenih za istopolne veze isto tako jesu realni
problemi. Problemi ije je olienje populistika desnica
jesu realni problemi. Osim svega toga, problem Beo-
grada i onoga to je Srbija - (minus) Beograd isto su
tako realni problemi. Ako se iz ovog niza izdvoji samo
jedan problem, a ostali se zapostave, onda se, zapra-
vo, ne vodi rauna ni o tom jednom problemu. Sam,
taj problem ne moe da se rei, jer je ispreplitan sa
onima ostalima.
Ako se izdvoji samo jedan problem i predstavi se
kao da je bitniji od ostalih, tu onda svedoimo takvom
neemu kao to je, svojevremeno, bio pokuaj suprot-
stavljanja radnika Gej prajdu iniciran od strane nekih
desniarskih partija ili kao to je bilo ono pomenuto
neukusno i potpuno nesuvislo suprotstavljanje proble-
ma Kosova studentskim problemima. Ukratko, ako iz
ovog bogatog niza problema izdvojimo samo jedan i
pozivamo se ne samo na njegovu prednost u odnosu
na ostale, ve ak na to da je taj realniji od drugih,
time uniavamo ostale probleme i predstavljamo ih
kao manje realne, ime se isti samo privremeno potis-
kuju sve dok jednom to potiskivanje ne prestane da
bude mogue i dok ono to je potisnuto eruptivno ne
izbije. Za uzvrat, takvo uniavanje za sobom obavez-
no povlai i to da taj jedan problem, koji se tako izdva-
ja iznad ostalih, takoe biva falsifikovan, u smislu da
se, izdvojen iz ireg pogleda, on vidi samo kao izolo-
vani sluaj. to onda spreava da se na njemu bilo ta
radi, budui da je povezan sa ostalima.
Strukturalno, ovakav cinizam kakav je ispoljen pri
odricanju realnosti ostalim problemima, te davanju
prednosti jednom pronalazi svoj pandan u ostrae-
nosti. Isti cinizam, koji na povrini slui samo zato da
bi se skrenula tema i tako se obezvredili pokuaji skre-
tanja panje na bitne probleme, na due staze proiz-
vodi svoje ostraene zagovornike. Kao da la, jed-
nom iznesena, mora dodatno da se jo sakriva strasti-
ma sve vie i vie, kako bi se od silne ispoljene strasti
poelo previati ono za ta se te strasti zapravo zala-
u. Zato, nije dostatno naprosto utvrditi da neko me-
nja temu i cinino se odnosi prema realnim posledi-
cama. Glavna stvar upravo jeste strast, za koju se, po
optem mestu, misli da je po sebi iskrena, istinita.
Upravo je ta strast, taj viak ostraenosti kojem sved-
oimo u svim naim medijima, bilo da su oni pro-ev-
ropski ili anti-evropski nastrojeni, bilo da zagovaraju
desniarski populizam ili ga osuuju, nita drugo do
jedan vieslojni tit kojim se titi ovo cinino odmera-
vanje problema, te negiranje njihovog realiteta. Kao
da oni koji lau moraju jo da slau i same sebe, pa se
zato ne zadovoljavaju samo time da neemu pristupe
cinino, ve jo i moraju da preu preko vlastitog ci-
nizma i prvo sami nasednu na sopstvenu la, te tako
vlastitim primerom pokau kako oekuju da se primi
ono za ta se zalau. Zato nije nita veliko u pitanju
kada se vidi ta je ispod maske, ve je stvar u tome da
se vidi kako da se izae na kraj sa tolikom iskrenou
ostraenih. A kako je strast nezaustavljiva, sa njom
eventualno moe da se izae na kraj tako to e u jed-
nom trenutku ona sama da ekslopodira, pa emo pos-
le toga da gledamo ta dalje, te da li se uopte moe
dalje.
Intimne medijske poruke
Ovde su bili pomenuti mediji, za koje se, sve redom,
konstatovalo da pate od prevelike doze ostraenosti.
90
Da li je zamislivo da sve te strasti, na primer, kulmini-
raju u neemu kao to bi bio trajk medijskih radnika
i, ako da, o kakvom bi se trajku tu radilo? U junu
2011. poljoprivrednici su traktorima blokirali puteve u
Vojvodini i time primorali vladu da im ispuni zahteve.
Ali ta bi mogli da urade novinari koji niti imaju trak-
tore kojima bi mogli da privuku dovoljnu panju, niti
proizvode neto to puni stomak. Da li bi neko uopte
primetio ako bi novinari stupili u trajk, te da li bi iko-
me nedostajali? I, ne priamo sada i na prvom mestu
o novinarima velikih medijskih kua kao to su RTS,
B92 ili Pink. Niti pre svega priamo o istraivakom
novinarstvu kakvo je u jednom svom obraanju na
konferenciji posveenoj medijima krajem juna 2011.
podsticao predsednik Srbije, Boris Tadi. Priamo o
svima onima koji rade, proizvode tekstove, a da za to
nisu plaeni a koji proizvode tekstove koji itekako obi-
luju to linim sudovima to sudovima odreenih gru-
pa, koji obiluju predlozima i promiljanjima, koji obilu-
ju iskrenim afektima, te kao takvi jesu puno znaajni-
ji od tekstova istraivakog novinarstva. Dok istra-
ivako novinarstvo izlae injenice, i zbog toga nika-
ko ne moe da bude nebitno, ovo drugo novinarstvo,
da ga nazovemo autorsko novinarstvo, ipak je puno
bitnije, jer prua okvir, kontekst u kom se odreene i-
njenice shvataju. Niko ne moe da porekne uticaj tek-
stova koji se svakodnevno objavljuju na sajtu E-novina,
Nove srpske politike misli ili Peanika. A to su samo
neki od elektronskih medija koji iz dana u dan graa-
nima slue tako to artikuliu perspektivu kroz koju
oni posmatraju svakodnevne injenice. Na to mislimo
ovde, da li bi ikome ita znailo ako bi oni koji za te
medije proizvode tekstove stupili u trajk? To bi bio
trajk onih koji pruaju okvir u koji se smetaju inje-
nice, trajk proizvoaa konteksta.
Odgovor je: sigurno bi. Neki bi odsustvo autorskog
novinarstva itekako primetili i doekali ga s ogrom-
nim veseljem. Isistila bi se novinarska scena od ne-
reimski nastrojenih glasnogovornika i ostali bi samo
pro-reimski. Onima koji su na vlasti to bi bila velika
usluga. Nije li, zato, ba to jedan od smislova neplae-
ne proizvodnje tekstova, neplaenog artikulisanja
perspektiva, neplaenog promiljanja aktuelnih situa-
cija iz jednog drukijeg ugla od onog koji servira vlast?
Jer, oni koji se bave proizvodnjom autorskih tekstova
nalaze se pred izborom uzmi ili ostavi - ili pii i ob-
javljuj bez ikakve nadoknade ili nemoj da pie uop-
te! Vlastima odgovara i jedno i drugo. A zato odgo-
vara ovo drugo, tj. zato vlasti odgovara neplaena
proizvodnja tekstova koji su nastrojeni protiv nje? Ako
je autor neplaen, onda on nije u stanju da posveti
mnogo vremena radu na tekstu budui da mora da se
na druge naine dovija kako bi preiveo. Dalje, ako ni-
je plaen, onda sigurno nee da pie o svemu, ve ba
o onome to negde moda i pogaa neke druge ali
to sigurno i na prvom pogaa ba autora i na najli-
nijem nivou. Pa zato umesto da imamo strpljivo i pe-
dantno uraene tekstove, umesto da dobijamo tek-
stove napisane hladne glave, dobijamo ostraene
proglase koji obiluju vikom strasti a manjkom promi-
ljanja.
Dok je za one koji se bave istraivakim novinar-
stvom svejedno ta injenice znae - jer znaenje i-
njenica, artikulisanje injenica u odreeni pogled nije
njihov posao - za ove druge injenice neretko ne zna-
e ba nita. I to se onda ovima koji se bave autor-
skim novinarstvom vraa sa osvetom, jer preesto
ti ostraeni tekstovi nemaju jakih veza sa aktuelnim
stanjem stvari, a s druge strane imaju veze samo i je-
dino sa nekim idiosinkratinim poljem samoga autora.
Takvo stanje naravno da odgovara vlasti, jer, dok god
su neplaeni autori zarobljeni u sopstvenom idiosin-
kratinom polju, dotle ne mogu da zaista uzrokuju bi-
lo ta u svetu van njih samih. Njihovi tekstovi tek su
ispusni ventili kojima se oslobaa viak strasti, neza-
dovoljstvo koje bi, da je pravilno usmereno, moglo da
bude subverzivno. Pa dok su ovi autori, meu sobom
podeljeni zbog ovih ili onih principa, uglavnom po lini-
ji onoga to se dugo nazivalo drugosrbijanskim i
patriotskim diskursom, ono to ih ipak spaja jeste
upravo ovo neplaanje njihovog rada, a zatim i bez-
opasnost njihovog rada koja je posledica spreavanja
da se tom radu ozbiljno posvete. Da to kaemo i ova-
ko: dok su podeljeni po pro- i anti- patriotskoj liniji,
klasni momenat ih sve spaja i dozvoljava generalizaci-
ju na koju bi mali broj istih tih autora o kojima je ov-
de re rado pristao.
Ali, kako ovakvo stanje perzistira iz godine u godi-
nu, ono i pravolinijski umnoava broj kako autora ta-
ko i njihovih italaca. Zamislivo je da u jednom mo-
mentu isti ovi tekstovi koji nemaju veze sa aktuelnom
stvarnou zamene tu stvarnost novom, ba onom
stvarnou koja se prethodno nalazila samo u glava-
ma nekih. Ako se fantazija dovoljno rairi, prestaje da
bude fantazija i postaje nova stvarnost. Igranje sa ne-
im takvim kao to je autorsko novinarstvo vrlo lako
moe da se premetne u igranje s vatrom.
Ta vatra tinja samo u neijoj unutranjosti samo dok
se ne uvea broj onih u ijoj unutranjosti ona tinja - a
kada se uvea, onda ta vatra poinje da zahvata i sve
ono to se nalazilo spolja. I ne samo da je zamislivo,
ve se to deavalo: na alost primeri koji padaju na pa-
Srbija
Paul Klee, Crystal Gradations, 1921.
91
met prvi jesu primeri prologodinjeg Gej prajda pro-
tiv kojeg su kao jedan nastupili svi patriotski me-
diji i tako delom indirektno a uglavnom direktno pru-
ili pokrie i opravdanje nasilja koje je tada usledilo. Is-
kuenje je da se ne napie: Tako to ide - ako drava
ne vodi rauna o onima koji piu, onda oni piu ono
to inspirie ukidanje svakog dijaloga sa bilo kim, te
prelazak na istu akciju. Ta ista akcija onda je sa-
mo fiziko ispoljavanje strasti koja je dugo tinjala, a ni-
kako ne moe da bude bilo ta to bi racionalno mo-
glo da odvede do prave transformacije drutva. Igra-
nje sa vatrom reima koji ne vodi rauna o onima ko-
ji piu autorske tekstove tako nije nita drugo do ko-
lateralna teta, jer sve to je u plamenu jednom mo-
ra i da prestane da gori. Strast na kratke staze moe
da bude subverzivna, ali na duge ne moe da proizve-
de bilo ta novo. to desniarski, to leviarski nastro-
jeni autori i itaoci uspevaju da dou tek do privreme-
nog oslobaanja vika tenzije posle kojeg, na kraju,
sledi povratak na staro.
Ne bi li zato, da kaemo to pomalo naivno, pravi
trajk primeren ovakvoj situaciji bio upravo trajk
strasti? Uskraivanje strasti moglo bi da doprinese to-
me da namesto brzog, ishitrenog, netanog konstato-
vanja situacije, te istih takvih netanih odgovora na
bitna pitanja vidimo da su problemi dublji i da njihovo
reavanje zahteva ozbiljnu organizaciju i re-organizaci-
ju kako principa tako i argumenata.
Onaj uveni citat, koji se obino pripisuje Abrahamu
Linkolnu, ovde nam puno govori: Neke ljude moe
da vara neprestano, a moe i da vara sve ljude ne-
ko vreme, ali ne moe sve ljude da vara sve vreme.
A ta su drugo ovi ostraeni pogledi na aktuelnu si-
tuaciju ako ne varanje? Kad-tad ljudi prestaju da veru-
ju u neije ostraene vizije i privienja i onda uvide da
su uestvovali ili da su svedoili neemu to nije zapra-
vo ni postojalo, ve se nalazilo samo u neijoj glavi.
trajk strasti bi bio upravo suprotan ovakvom zavoe-
nju, varanju. Ako ve niko ne plaa rad, onda je bes-
misleno ii na ruku onima kojima odgovara da od sil-
ne strasti oni koji piu previaju kako se oni drugi ko-
riste o njihov rad.
Naravno, kada ovde kaemo trajk strasti nikako
ne mislimo na pribliavanje autorskog novinarstva ne-
kom objektivnom, istraiteljskom novinarstvu ko-
je bi, toboe stoiki i sa nekom uzvienom distancom,
prilazilo injenicama i ne bi dozvoljavalo da ga bilo ta
ponese. trajk strasti u novinartvu znaio bi zaobila-
enje zamke u koju se pada kada se zbog ostrae-
nosti previa da je to stanje upravo prikriveno stanje
pasivnosti. Nasuprot onom optem mestu po kom ne-
ko ko je u ostraenom stanju jeste u tom stanju ba
zato to dri do odreenih principa toliko da ga oni
odravaju u stanju uzbuenosti, ne bi li ipak bilo ta-
nije ako bi se konstatovalo da onaj ko je ostraen jes-
te zapravo onaj ko zadrava distancu u odnosu na
odreene principe? Upravo je ta distanca nuna kako
bi bilo mogue stanje ostraenosti - distanca koja do-
puta da se neko ko je odmaknut od principa prepus-
ti uzbuenju u kom onda moe da se ogreuje o prin-
cipe, jer njegove ili njene greke nikako ne mogu da
nakode onim uzvienim principima od kojih se nalazi
na distanci?
Ostraenost legitimie oportunizam. Ostraenost
nikako ne bi bila osobina onih koji se vrsto dre ne-
ega i od toga se ne odmiu. Principi prilikom ostra-
enosti ostaju na nekom navodno uzvienom, povla-
tenom mestu, dok strast, koja se nalazi negde mnogo
nie od ovih visokih principa zavodi na bilo koju stra-
nu. Za ostraenog, principi su uvek van njegovog
polja delovanja, pa zato kao da ih ni nema. Umesto
da se bavi principima, da aktivno i iznutra, u tesnoj ve-
zi sa principima dela, ovaj obavezno dela potpuno bez
njih - jer, principi su u odnosu na strast u potpuno dru-
goj dimenziji. Nije problem sa dogmatizmom to to je
dogmatik preusko vezan za dogmu, ve upravo to to
je predaleko od dogme: dogmatiku dogma koju uva
daleko od sebe garantuje to da moe da grei koliko
god da mu se prohte - bilo koliko da zgrei, ipak ne
moe da nateti dogmi na bilo koji nain. Oportuni-
zam o kom se tu radi puno je gori od prosenog opor-
tunizma kakav se obino zamilja a u kom se inae ra-
di o novcu. Ovde, kad je ostraenost u pitanju, radi
se o zadovoljenju linih afekata i ni o emu drugom.
Principi, kao nedodirljivi, ostaju na jednoj strani, a li-
na korist, bilo da se radi o novcu ili, to je sada mno-
go ei sluaj, o zadovoljenju strasti, na drugoj. Na-
ravno, ako izostaju strasti i ako izostaje distanca, on-
da su ba principi ono to se dovodi u opasnost, bu-
dui da su tek onda oni podloni ispitivanju i eventual-
nom menjanju. A ako se desi neka promena na nivou
principa, ko zna kuda to moe da odvede. Zato, sigur-
nije je a i prijatnije drati se strasti, jer ak i ako dove-
du do opteg rasula, ipak se ovek koji je zatien svo-
jim strastima osea kao kod svoje kue. A kua je
kua i kad se srui - ipak se tu i posle toga ostaje svoj
na svome. I tako to onda moe da ide sve dok - ne
tek nekima ve dok - mnogima ne pone da smeta
ovakvo svojatanje.
Vladan Milanko je filozof i filmski kritiar iz
Beograda. lan je Savjeta Novog Plamena.
Srbija
Posjetite internet stranicu
www.rifin.com
92
Makedonija je bila svedok i rtva tipinog reimskog nasilja
i brutalnosti 6. Juna 2011., kada je konzervativna vlast VMRO-
DPMNE-a preko sudbine mladog, nevinog ivota Martina Ne-
kovskoga pokazala svu svoju arogantnost, nasilnost i nelegi-
timnost. Niko jo uvek ne zna zato je ubijen ovaj mladi ovek
koji je, da tragedija i ironija bude vea, bio na glavnom trgu
Makedonija upravo da bi proslavio pobedu politike partije
koju je podravao i iji je aktivista bio. Ovo je jo jedan dokaz
da je reim toliko izgubio kontakata sa realnou da je poeo
da jede i svoju decu.
Ipak, ovaj dogaaj nije proao bez reakcije makedonskog
drutva. Tragina smrt 22-godinjeg Martina - koji je do smrti
brutalno pretuen od strane pripadnika specijalnih policijskih
jedinica Tigar i jednog od lanova ireg obezbeenja desni-
arskog lidera i premijera Nikole Gruevskog, Igora Spasova -
zapravo je uzrokovala dramatine reakcije makedonske jav-
nosti, a posebno makedonske omladine.
Mladi Makedonci, kao retko dosad u novijoj istoriji Makedo-
nije, spontano su organizovali nezavisne proteste protiv policij-
ske brutalnosti uz pomo drutvenih mrea, bez ikakve partij-
ske organizacijske pozadine, i jasno iskazali politiku zrelost i
kapacitet za drutveni aktivizam.
Kako je sve poelo i koji su razlozi ovih protesta
Posle proglaenja pobednika na vanrednim parlamentarnim
izborima u Makedoniji 6. juna u 00.40h, tokom proslave po-
bede vladajue stranke VMRO-DPMNE, pripadnik specijalne
policijske jedinice Tigar Igor Spasov, prema sopstvenom nak-
nadnom priznanju, pretukao je na smrt jednog od uesnika
proslave, 22-godinjeg Martina Nekovskoga.
Beivotno telo ovog mladia je ostavljeno da lei - na trav-
njaku na glavnom trgu Makedonija u Skoplju - nekoliko sati
prekriveno plastinim kesama.
S obzirom na to da se ovo brutalno ubistvo dogodilo na jed-
nom od najfrekfentijih mesta u glavnom gradu Makedonije,
pred velikim brojem svedoka, istinu nije bilo mogue lako sak-
riti. Vest se prvo proirila preko drutvenih mrea - na Faceboo-
ku i Twitteru - kroz formu glasina i svedoanstava.
Drutvene mree su na ovaj nain prevazile tradicionalne
medije u jednoj od njihovih osnovnih funkcija, a to je brzina in-
formisanja graana. Informacije su irili oevici dogaaja, pri-
tom dajui i nekompletne i neproverene informacije (na pri-
mer, na poetku je jedan od svedoka pogreno identifikovao
ubijenog momka i proirio infomaciju da se rtva zove Danijel).
Tradicionalni mediji nisu ni mogli da pokriju dogaaj bre
od drutvenih mrea zato to se informacija o ubistvu prvo po-
javila kao iskaz oevidaca na Twitteru i Facebooku, tako da je
odmah prouzrokovala reakciju korisnika tih mrea.
Ipak, ono to je najstranije u celoj ovoj tragediji je zapra-
vo injenica da je vlast postala indirektan izvrilac i direktan
sauesnik ovog brutalnog ubistva. Na prvom mestu, pripad-
nik specijalnih policijskih jedinica i, vanije, pripadnik obezbe-
enja premijera Nikole Gruevskog je izvrio ovaj zloin. Ni na-
kon tri i po meseca od ubistva nije ponuen nijedan logian
argument koji bi mogao da ukae da je Spasov trebalo na bi-
lo koji nain da intervenie. Niti je bezbednost premijera mo-
gla da bude ugroena od momka, odanog simpatizera svo-
je partije, koji je potroio mesec dana svoje mladosti na kam-
panju kako bi obezbedio desniarskoj eliti jo etiri godine
udobnog ivota na raun graana, niti je Martin Nekovski
uinio bilo ta to bi moglo da se okarakterie kao povod za
primenu sile. Naprotiv, ovo je jasan primer najprizemnije ba-
hatosti vlasti. Nekontrolisana sloboda koju je desniarska ne-
demokratska vlast dala pripadnicima specijalne policije nije
sluajna. Sejanje straha, konstantno nasilje i pokuaj guenja
svake slobode, vlast je realizovala u odreenoj meri i preko
specijalnih jedinica.
Spasov nije neki zalutali specijalac koji se tu eto sluajno za-
desio. On je bilo pripadnik bezbednosnih snaga Makedonije u
etnikom sukobu 2001. Uestvovao je i u brojnim ratnim akci-
jama koje su najverovatnije ostavile postratne traume i uticale
na njegovo psihofiziko zdravlje - to je sluaj i sa najveim de-
lom uesnika vojnih konflikata. U svojoj specijalnoj jedinici on
je treniran da ubija, i to je primenio u prvoj situaciji kada mu
se za tako neto ukazala prilika. Spasov je samo egzekutor i
eksponent ovog nasilnikog reima i slika i prilika vlasti i lider-
ipa u ijoj je slubi bio.
Zapravo, pitanje je zato je premijeru bilo potrebno toliko
obezbeenja na proslavi pobede pred svojim aktivistima i sa-
radnicima? Reim je oito, kao i svaki nedemokratski reim,
postao paranoian i sklon kreiranju konspiracije. Da li se to pre-
mijer boji i svog lanstva, pa mu je zbog toga potreban toliki
Makedonija
Omladinski protesti na makedonski nain :
Da li je moglo vie?
Traje Panov
93
broj pripadnika obezbeenja ak i u prijateljskoj sredini?
Spasov, za koga se precizno i ne zna u kom je svojstvu bio na
proslavi, reagovao je u skladu sa atmosferom koju je krug oko
premijera due vremena proizvodio. Reimski mediji su neko-
liko puta spinovali priu o planiranju atentata na velikog re-
formatora i patriotu Gruevskog, da bi na kraju definitivno
i sama vlast poverovala u tu priu.
Kako je vlast postala sauesnik ovog zloina? Umesto da,
kako bi svaka demokratska i odgovorna vlast trebala da radi,
osudi zloin svog pripadnika i da otpone zakonsku procedu-
ru protiv ubice, Ministarstvo unutranjih poslova je pokualo
da prikrije ovaj zloinaki akt. Smrt mladia uopte nije zave-
dena u dnevnom biltenu makedonske policije za dan
06.06.2011., a prvo zvanino obrazloenje MVR-a bilo je da je
pronaeno telo mladog oveka kome je pozlilo, dok na telu
nije bilo nikakvih znakova nasilja.
injenica da je makedonska policija pokuala da sakrije isti-
nu oko ubistva mladog Nekovskog jedan je od glavnih razlo-
ga zato su mladi poeli sa protestima. Ministarstvo unutra-
njih poslova (MVR) je do tada zamajavalo makedonsku jav-
nost. Oficijalni predstavnici makedonske policije su zapravo la-
gali makedonske graane. Zvanini stav policije je bio supro-
tan onome to su svedoci videli na licu mesta i poeli da pre-
nose kao vest preko drutvenih mrea. Od tog momenta, de-
finitivno vie nije bilo rei o individualnom ubistvu jednog poje-
dinca. MVR je sama sebe uplela u ovo brutalno ubistvo, pret-
vorivi zloin u kolektivan, sistemski i reimski in ove desniar-
ske vlade.
Jo uvek nema odgovora zato se MVR najpre odluio za
ovakvu interpretaciju brutalnog ubistva. Ni nakon vie od 100
dana od zloina, niko iz makedonske policije nije naao za
shodno da se izvini javnosti, niti da prizna greku. Naprotiv, ba-
hatost vlasti ide toliko daleko da oni ni najmanje ne prihvataju
injenicu da se MVR ponaala neodgovorno i suprotno prav-
nom sistemu drave. Ali, injenica je da su protesti zapravo bili
reakcija i protiv ove drskosti reima, tj. protiv pokuaja ponia-
vanja inteligencije makedonskog naroda. Mladi graani Make-
donije su se solidarilisali sa svojim vrnjakom koji je postao rtva
dravnog zloina, ali su organizovali proteste i kao reakciju na
zloupotrebe sistema i prikrivanje zloina od strane upravo orga-
na koji su duni da se protiv ovakvih stvari sistemski bore.
Zato pre-dominantno mladi ljudi na protestima i zato se
mobilizacija odvijala preko drutvenih mrea, a ne preko tradi-
cionalnih medija?
Mobilizacija za uestvovanje na ovim protestima je bila pre-
dominantno uspena kod mladih ljudi - tj. skoro svi uesnici su
bili mladi. Jedan od razloga za ovo bi moglo da bude to to se
cela organizacija odvijala preko drutvenih mrea i interneta
gde mladi ljudi apsolutno dominiraju kao korisnici u odnosu na
starije generacije. Strunjaci koji istrauju metode za informisa-
nje i mobilizaciju za politiku participaciju smatraju da bi u slu-
aju korienja drugih sredstava komunikacije u svrhu mobili-
zacije, kao sto su telefonski pozivi ili flajeri, odziv razliitih kate-
gorija graana bio vei (Prior).
Naime, uspeh drutvenih medija u ovom sluaju mobilizaci-
je mladih nije sluajan kada se uzme u obzir nekoliko vanih
faktora. injenica je da su mladi ljudi mnogo manje povezani
i zainteresovani za politiku nego starije generacije (Bauerlein,
Mindich, Wattenberg). Istraivanja politikog ponaanja mla-
dih, koja su uglavnom raena u Sjedinjenim Amerikim Dra-
vama i zapadnoj Evropi, ukazuju na to da je manje verovatno
da e mladi uestvovati u politici glasanjem, doniranjem nov-
ca, volontiranjem, kao i da pokazuju manji interes za uestvo-
vanje u protestima nego njihovi stariji sugraani.
Medijske navike mladih se takoe razlikuju od onih starijih
graana. Mladi daleko manje od starije generacije koriste tra-
dicionalne medije, kao to je itanje dnevnih novina, gledanje
veernjih vesti koje emituju televizije ili sluanje vesti na radiju
(Baumgartner and Morris). S druge strane, drutvene mree
postaju pravi medijski prostor na kojem mladi ljudi mogu da is-
kau svoje stavove o drutvu i politici (Lupia and Pilpot).
Republika Makedonija, sa malo vie od 2 miliona stanovni-
ka (Zavod za statistiku Republike Makedonije, 2002), prema
nekim izvorima ima oko 870 hiljada registrovanih profila na Fa-
cebooku . 18.5 % korisnika Facebooka u Makedoniji imaju iz-
meu 14-17 godina, 32.8% su u grupi od 18 do 25 godina, a
27.7% imaju od 25 do 34 godine. Dakle, skoro 80% korisni-
ka Facebooka u Makedoniji pripada mlaoj populaciji - izme-
u 14 i 34 godine. Kada se uzmu u ozbir i ove injenice, moe
se pretpostaviti da drutvene mree imaju veliki potencijal i
predstavljaju veliki prostor i izvor za politiki i drutveni aktivi-
zam meu mladima u Makedoniji.
Istraivanje o efektima drutvenih mrea na politiki aktivi-
zam i participaciju, opet uraeno na teritoriji SAD, potvruje
fenomen koji se dogodio i u Makedoniji. Nalazi istraivanja
Zhanga i drugih upuuju na to da oslanjanje na povezivanje
preko drutvenih mrea uzrokuje znaajno poveanje graan-
ske participacije, koja obuhvata i uee u protestima, ali ne i
politiku participaciju, koja obuhvata uee u izbornim i par-
tijskim aktivnostima.
Razlozi za makedonski sluaj, gde su uesnici protesta kate-
goriki odbijali bilo kakvu povezanost sa politikim partijama i
insistirali na distanci i od tradicionalnih medija koji su bliski
odreenim politikim partijama, mogao bi da bude zapravo i-
njenica koju su Zhang i drugi pokazali na amerikom sluaju,
a to je da drutvene mree omoguavaju graansku participa-
ciju, dok istovremeno uesnici nemaju interes da uestvuju u
partijskim i politikim dogaajima.
Drutvene mree su takoe najdostupniji medijski prostor
za mlade ljude. S aspekta aktivizma i mobilizacije, oni su kako
finansijski najprihvatliviji medij, tako i struno - profesionalno
najlaki za upotrebu (Rice, Bucy). Brzina irenja informacija je
takoe jedna od najveih prednosti ovih medija, kao i vea mo-
gunost za interaktivnost (Bucy). U makedonskim sluaju, br-
zina irenja informacija i mogunost za mobilizaciju su zapra-
vo bile i jedan od najvanijih elemenata za uspenu realiziciju
protesta.
Kako i sami uesnici svedoe, na proteste su otili spontano
kada su proitali da se ogranizuje ovakav dogaaj kao nain
za iskazivanje revolta protiv policijske brutalnosti i solidarnosti
sa vrnjakom. Na Facebooku i Twitteru su se ugovarale inicijal-
ne pokretake aktivnosti, da bi se zatim ovi ljudi na samim do-
gaajima dodatno dogovarali oko sledeih koraka.
Makedonija i jasmin-revolucija,
Makedonija i Manester
Nain organizacije i mobilizacija za ove proteste vrlo su sli-
ni organizaciji jasmin-revolucije na Bliskom istoku, posebno u
Egiptu i Tunisu na poetku 2011. I u Makedoniji, slino kao i
u Egiptu i Tunisu, protesti su poeli preko drutvenih mrea -
internet je bio glavni izvor informacija i mobilizacije demonstra-
nata. Meutim, u Egiptu i Tunisu prisustvo mladih na protesti-
Makedonija
94
ma jeste bilo dominantno, ali ne iskljuivo, kao to je sluaj u
Makedoniji.
Makedonski primer karakterie jo i pokuaj brisanja grupa
na drutvenim mreama od strane vlasti (Ministarstvo unutra-
njih poslova - MVR), to se desilo i u pomenutim bliskoistonim
zemljama. Pomonik ministra za informacije u MVR Ivo Kotev-
ski potvrdio je medijima da su zaposleni u MVR prijavljivali gru-
pe koje su pozivale na proteste sa obrazloenjem da su irile
mrnju, nakon ega ih je Facebook brisao, iako za to nije bilo
injeninog osnova. Ipak, u Makedoniji ovo zabranjivanje, od-
nosno brisanje grupa na Facebooku nije dalo rezultate, iz raz-
loga to su mladi svoje aktivnosti preselili na Twitter i po blo-
govima.
Ipak, makedonski protesti nisu uzeli razmere onih u Egiptu
i Tunisu. Oni nisu ni otvorili pitanje legitimnosti reima i prome-
nu politikog sistema - niti su imali takav cilj. Takoe, njihov mi-
ran i nenasilan karakter razlikuje ih i od protesta koji se desili u
Velikoj Britaniji, nakon verovatno najslinijeg policiskog nasilja
onom u Makedoniji. Dakle, makedonski protesti nisu postali
niti socijalni niti antireimski protesti kao u svim ostalim slua-
jevima. Na kraju krajeva, nisu uspeli da proizvedu niti genera-
cijski sukob u dravi, ali ni organizovan otpor protiv tretmana
mladih ljudi u drutvu.
ta su mladi ljudi dobili od ovih protesta, ta je Makedonija
nauila, zato je proputena ansa za socijalnu i antisistemsku
revoluciju?
Makedonska revolucija je bila na vrhuncu u prvih mesec
dana. Mladi su se svakodnevno okupljali i pokazivali volju i
energiju da istraju u svojim zahtevama. To su definitivno bili
naintenzivniji i najdui protesti organizovani u kratkoj istoriji
Makedonije.
Ipak, kada je sunce silno sevnulo a miris mora i jezera se
poeo iriti, i sami protesti su prestali da budu prioritet mladim
ljudima. Iako i dalje postoje pokuaji da se oni nastave, a ne-
formalni organizatori ovih aktivnosti nikad nee javno priznati
da su se odrekli od svoje borbe, ipak, najslavniji dani protes-
ta su daleko iza nas. Gvoe se kuje dok je vrue, a rezultat
tih protesta dosada je bio manji od oekivanja i najveih skep-
tika. Da ne govorimo o pustim eljama nepopravljivih sanjara
i entuzijasta koji su se nadali snanom socijalnom i drutvenom
otporu protiv nepodnoljivog i antihumanog tranzicijskog bre-
mena ovog reima.
Desniarska vlast VMRO-DPMNE je ostala gluva na zahteve
mladih. Zahteve koji su bili itekako skromni i neradikalni, tra-
ei ostavke ministarke Gordane Jankulovske i portparola Iva
Kotevskoga, puno rasvetljenje sluaja kao i kanjavanje svih
odgovornih. Meutim, ministarka je zadrala svoju poziciju na
elu makedonske policije i pri izboru nove vlade, a do ovog
momenta nema nikakvih naznaka da e sluaj ubistva biti raz-
reen.
Analiza razloga ovakvog epiloga protesta moe se svesti na
dve velike grupe faktora i injenica.
Prvo, jasno je da su se mladi definitivno suprotstavili reimu.
Ovaj reim, meutim, za razliku od onih u severnoj Africi, jo
uvek uiva znaajnu podrku graana i pored znatno loijih re-
zultata na zadnjim parlamentarnim izborima u poreenju sa
prethodnima. Vlast je iskoristila sva sredstava kako bi unitila,
relativizovala i oslabila ovaj omladinski pokret. Policija je poku-
ala da brie grupe sa Facebook_, provladini medijski posluni-
ci su zapoeli sa klevetama, laima i kreiranjem kampanje pro-
tiv celog protesta ali i protiv pojedinaca koji su se pojavljivali u
javnosti kao neformalni lideri istog. Takoe, pojavile su se i gru-
pe kontra-demostranata, oigledno bliske vladajuoj strukturi,
koje su optuivale ostale za partijsku bliskost sa opozicionim
Socijaldemokratskim savezom Mekedonije.
Drugi vani faktor su naravno neformalni organizatori ovih
protesta. Protesti su ostali, ili imali tendenciju da pripadaju, eks-
kluzivno samo omladincima. Organizatori nisu uloili dovoljno
snage da proteste proire i na druge grupe kako bi otpor i pri-
tisak na vlast bio vei. Takoe, ni druge grupe nisu elele da
se u dovoljnom broju prikljue mladima.
Takoe, organizatori su odbijali bilo kakvu saradnju i podr-
ku opozicionih politikih stranaka. ak su odreeni predstavni-
ci demonstranata odbijali i saradnju sa medijama koji se perci-
piraju bliskim opozicionim partijama, kako ne bi bili povezivani
sa opozicijom. I dok su mladi imali apsolutno pravo da sumnja-
ju i u motive opozicije, ipak, sama ta injenica je doprinela da
desniarski reim veoma lako neutralie pobunu. Dakle, ukoli-
ko bismo pokuali da analiziramo pravac razvoja protesta, zak-
ljuili bismo nekoliko stvari: oni su ostali eksluzivna, elitistika
svojina omladinaca sa jedne strane, a onda i nekoliko pojedi-
naca koji su se nametnuli iznad grupe. Takoe, naalost, mla-
di nisu uspeli da iskoriste ovaj momenat kako bi pokrenuli kru-
cijalna drutvena pitanja, a nisu uspeli da obezbede ni kona-
no razreenje ubistva Martina Nekovskoga.
Makedonska omladinska revolucija zapravo nikad nije ni
postala revolucija. I to ne samo zbog okrutnosti reima, ve i
iz razloga to organizatori to verovatno nisu hteli. U dravi u
kojoj je ekonomsko, politiko i drutveno stanje na uasno nis-
kom nivou - sa rekordnom nezapolenosu, bezperspektivno-
u, kvazinacionalizmima i ozbiljnim guenjem demokratije, slo-
bode medija i ljudskih prava - graani se jo uvek ustruavaju
da radikalnije preuzmu stvari u svoje ruke.
Ono to je najvie nalikovalo na prvi ozbiljni otpor u istoriji
makedonske demokratije, na alost, nije proizvelo nikakve bit-
nije promene. Neki znaajniji pomaci su uinjeni u smislu da su
to prvi omladinski protesti u Makedoniji koji su uspeli da kon-
tinuirano, toliko vremena, odre relativno veliku grupu ljudi na
jednom simbolikom mestu. Takoe, mobilizacija se odvijala
uglavnom preko drutvenih mrea, pri emu je i ovaj protest
prvi primer u Makedoniji da je upotreba drutvenih mrea da-
la znaajne rezultate u informisanju i mobilizaciji graana.
Deurni pesimisti bi ove dogaaje verovatno tumaili kroz
onu narodnu: Tresla se gora - rodio se mi. To je definitivno
pretenciozno interpretiranje cele situacije. Najvei gubitnik je
svakako Martin Nekovski, kao nevina rtva izopaenosti jed-
nog sistema. Njegov mlad zivot je vrlo rano ugaen, porodica
je ostala bez najblieg, a sve je moglo biti drugaije.
Makedonija je u poslednje vreme u slavljenikom zanosu.
Slavi se nezavisnost, promoviu se novi i novi spomenici iz-
graeni od novca samih graana. Nacija se raduje istoriskom
uspehu koarkaa, a desniarska nedemokratska vlast Gruev-
skog i VMRO-DPMNE-a vrlo komotno uiva u svojoj poziciji. U
momentu kada je vlast uspela da proda svoju priu i ubedi
graane da su spomenici bitniji od hleba i demokratije, mogli
bismo da parafraziramo Marksa kroz konstataciju da su se ma-
kedonski graani ustvari otuili od elje i ambicije za borbu za
svoje bolje sutra.
Traje Panov je doktorant politikih znanosti na
Europskom univerzitetskom institutu u Firenci i
lan Savjeta Novog Plamena.
Makedonija
95
Makedonija
Vremenska maina VMRO-DPMNE
Centar Skoplja ovih dana nalikuje velikom gradilitu. In-
tenzivno se radi na realizaciji velikog projekta, najavljenog
kao Vizija za Skopje 2014, koji ima za cilj jaanje nacio-
nalnog duha i identiteta, ali i da od Skopja napravi, ka-
ko to vlasti predstavljaju, evropsku metropolu i turistiku
atrakciju.
U sredini centralnog trga Makedonija ve je montiran
divovski kip Aleksandar Veliki (pod nazivom Ratnik na
konju kako bi se izbegla provokacija Grke), koji se izdi-
e iznad okolnih zgrada. Njegovo sveano putanje u po-
gon realizovano je na proslavi 20. godina nezavisnosti,
osmog septembra 2011. Aleksandar tokom svog ivota
nikada nije bio u Skoplju ali, trenutno, to je najmanje va-
no. U blioj budunosti se oekuje izgradnja jo veeg
spomenika njegovom ocu Filipu Drugom, na ulazu u Sta-
ru ariju; kao i spomenika njegovoj majci Olimpiji.
Pored Aleksandra, postavljeno je na desetine masivnih
spomenika raznih istorijskih linosti iz protekla dva stole-
a - meu njima i spomenik vizantijskom imperatoru Jus-
tinijanu Prvom, slovenskom caru Samuilu koji je svoju pro-
past doiveo upravo u borbi protiv Vizantije, i Gemidiji,
grupi anarhista terorista voenih od kasnijeg staljiniste Pa-
vela Sateva, koji se danas tretiraju nacionalnim herojima.
Na obe obale reke Vardara se zavrava nekoliko zgrada u
starinskom stilu (ukljuujui tu i muzej rtavama komu-
nizma); jedan od postojeih mostova je ukraen lavovima-
uvarima, a grade se i dva nova, dodatna mosta, na koji-
ma e biti postavljeno desetak novih skulptura znanih i
neznanih junaka. U neposrednoj blizini trga uzdie se tri-
jumfalna kapija; a zgrade okolo, ukljuujui i republiku
Skuptinu, pretrpee kozmetiku izmenu nakon ega e
dobiti neoklasini izgled. U neoklasinom stilu se ak gra-
de i vieetana parkiralita za vozila. Na gradskom trgu se
oekuje takoe i izgradnja ogromne pravoslavne crkve,
koja e etno-nacionalnom karakteru dodati i hriansku
bogougodnost.
Masovni graevinski projekti u sklopu Skopje 2014 su
kulminacija novog makedonskog etnonacionalizma ute-
meljenog na prii o antikim korenima, viemilenijum-
skom kontinuitetu i, iznad svega, bogatoj i slavnoj pro-
losti.
Obskuran narativ o direktnoj povezanosti sa Aleksan-
drom, koji se prvi put javlja u XIX veku kao rezultat hele-
nizacije Slovena u junoj Makedoniji, a oivljuje zahvalju-
jui dijasporskom nacionalizmu u inostranstvu meu mi-
grantima iz druge polovine dvadesetog veka, danas je os-
nova slubene ideologije Vlade VMRO-DPMNE. Mnogi is-
toriari i arheolozi u slubi te partije objanjavaju poves-
ne istine kroz novootkrivene injenice i otkopane arte-
fakte, a provladini mediji plasiraju priu u javnosti preko
senzacionalistikih izvetavanja. esto se deava da
predstavnici javnih institucija, obrazovnih i kulturnih, ali i
Makedonske pravoslavne crkve koja je vaan politiki i
ekonomski subjekt u dravi, na razliite naine podrava-
ju i stimuliu irenje prie o antikom poreklu i slavnoj pro-
losti.
U celoj toj euforiji, injenice i zdrav razum nisu vani. Da
bi se dokazala veza sa antikom Makedonijom, na pri-
mer, u slubenu posetu Skopju (i na sastanak sa premije-
rom) dolaze pripadnici pakistanskog plemena Buruo iz
regije Hunza, koji sebe smatraju potomcima Aleksandro-
vih vojnika. Fiziari iz Makedonske akademije nauka i um-
etnosti su ak inovirali matematiku formulu koja deifru-
je poznati Kamen od Rozete; prema njihovom miljenju,
pismo za koje je ceo svet (jo od vremena ampoliona) ve-
rovao da je demotsko-egipatsko, zapravo potie od anti-
kih Makedonaca, a antiki jezik ima mnogo slinosti sa
savremenim makedonskim. U jednom video spotu na na-
cionalnoj televiziji, sam Gospod Bog se obraa Makedon-
cima, nazivajui ih osnivaima bele rase, i obeava im
da e istina o Aleksandru i istorijska nepravda naneena
im od suseda, uskoro biti izneta pred svetom.
Diskurs politike antikvizacije
Za razliku od kasnije dobro isplaniranih faza, identitet-
ska politika preko koje je vlada raspalila nacionalizam
(skupno oznaeno antikvizacija) je, ipak, zapoela izne-
nada i spontano. Ona je usledila, pre svega, kao posledi-
ca nedostatka kapaciteta za razgraniavanje unutranje i
spoljanje politike i intuitivnog preputanja nacionalisti-
kim sentimentima i resentimanima. Nepromiljeno prei-
menovanje skopskog meunarodnog aerodroma 2006/7
u Aleksandar Veliki rezultiralo je otrom reakcijom Ati-
Kako da izaemo iz antikog
sadanjeg vremena?
Anastas Vangeli
96
ne i kopanjem starih rana nakon decenija mira (tj. nakon
to je 1995. potpisan privremeni sporazum izmeu Grke
i Makedonije kojim se kontrolie pitanje imena i korie-
nje antikih simbola iz prolosti). Otra Grka reakcija je
rezultirala blokadom Makedonske kandidature za ulazak
u NATO na samitu u Bukuretu 2008; taj in je uspeo da
rasplamsa inat i oseaj rtve kod etnikih Makedona-
ca, te da ubrza spiralu nacionalizma.
Kada su spin-doktori VMRO-DPMNE uvideli emocio-
nalni naboj kod graana po pitanju grkog pritiska, zapo-
eli su sa konkretnim antikvizatorskim merama. Supros-
tavljanje i arogancija prema neprijateljskoj Grkoj, od
tehnokrate Gruevskog su preko noi napravile nacional-
nog junaka. To je pak rezultiralo nastavljanjem, u punom
gasu, sa preimenovanjem objekata, izmiljanjem i proiz-
vodnjom tradicije, i, naravno, velikim poduhvatom za iz-
gradnju antikog i savremenog Skoplja. Mnogi danas ose-
aju linu satisfakciju to se, u trenutku kada je Grka pre-
zaduena i rasprodaje svoje resurse, u Makedoniji sa veli-
kom lakoom gradi najvei (a verovatno i najskuplji) spo-
menik Aleksandru na svetu.
Ali antikvizacija nije samo reakcija protiv grkog pritiska
ve i reakcija oseaju bezizlaznosti u post-komunistikoj,
post-konfliktnoj i post-tranzicijskoj tunoj realnosti Make-
donije (najsiromanija biva jugoslovenska republika sa vi-
e od 30% nezaposlenosti i sa preko 30% graana koji i-
ve ispod praga siromatva). Najgnevniji su etniki Make-
donci - koji se osim sa univerzalnim drutveno-ekonom-
skim problemima suoavaju i sa latentnim nacionalisti-
kim diskursom od 2001 pa nadalje, izgraenim na osea-
nju poraza u sukobu i percepciji da se Makedonija ve de-
set godina aktivno Albanizuje.
Gruevski i njegovi saradnici produavaju a kasnije i eks-
ploatiu takve frustracije i nesigurnost kod etnikih Make-
donaca, naroito onih koji pripadaju najniim slojevima.
Priu o slavnoj prolosti su upakovali i prodali kao nakna-
du za sve savremene poraze. Kao odgovor na tamnu
(esto puta demonizovanu) sliku komunizma i post-komu-
nizma, sukoba i postkonfliktnih realnosti, antikvizatori nu-
de Zlatno doba kroz oivljavanje slike Makedonije i Make-
donca kao uspene zajednice i svetske sile. To je u stvari
slika u kojoj bi se razoarani Makedonci eleli videti - oni
ele da se oseaju kao deo velike i znaajne svetle prie.
U priama o Aleksandru, njegovim uspesima, kao i pria-
ma da su oni njegovi potomci, ali i dinovskim spomenici-
ma i graevinama, oni prvi put pronalaze neto vredno
za veru i neto vredno za ponos. Posebno vanu simbo-
liku za njih ima i sam in gradnje - kao to vladina kampa-
nja kae stvaranje neeg novog. Prvi put jedna make-
donska vlada kree u toliko zahtevan graevinski poduh-
vat, koji je za razliku od mnogih drugih projekata, za sa-
da stvarno efikasan (verovatno e biti zavren pre 2014.).
Antikvizacija ima i snaan samokolonizatorski i redefini-
ui aspekt; predstavljena je kao popravljanje istorijskih
nepravdi - zbog loih Turaka i komunista, Skopje nika-
da nije uspelo da lii na pravu evropsku metropolu, a sa-
da je vreme da se to promeni. Sami spomenici i starin-
ska arhitektura koja se promovie targetiraju frustracije
makedonskih nacionalista koji proizlaze iz kompleksa nie
vrednosti u odnosu na susede i Zapad. Za razliku od su-
sednih drava, Makedonska drava je osnovana tek
1944. god., decenijama nakon perioda nacionalnog os-
veivanja i poetaka susednih nacionalnih projekata.
Zbog toga, antikvizatori veruju da je sada momenat kada
Makedonija nadoknauje nedostatak onog starinskog -
ono to to su Atina, Sofija i Beograd dobili u devetnaes-
tom veku. Samo Skopje ima puno orijentalnih karakteris-
tika, a nakon zemljotresa 1963. dobilo je pragmatino
modernistiki izgled - dva aspekta koji antikvizatori sma-
traju neautentinim i out, u odnosu na velike svetske me-
tropole. Vlasti, preko novih graevina i spomenika ele da
daju gradu Skopju ono to on nikada nije imao - neokla-
sini i pomalo imperijalan glamur; ali iznad svega auten-
tini zapadnoevropski izgled (kao da takav obrazac uop-
te postoji). S druge strane, Skopje 2014 predvia i ob-
navljanje nekoliko od onih retkih neoklasicnih zdanja koje
je grad nekada imao. Paradoksalno je da sva ona potiu
iz perioda Kraljevine Jugoslavije koji je u slubenom dis-
kursu vladajue VMRO-DPMNE demonizovan kao razdob-
lje srpske hegemonije nad Makedonijom.
Opasno i neodgovorno
Novi makedonski etnonacionalizam nadahnut idejom o
direktnoj vezi sa Aleksandrom je pretnja stabilnosti Make-
donije. Antikvizacija je, kao to je pomenuto, u odreenoj
meri i pokuaj vraanja dostojanstva makedonskim na-
cionalistima koji su 2001. morali da odustanu od ideje o
Makedoniji kao naciji-dravi Makedonaca u kojoj su ma-
njine graani drugog reda, te prihvatili izgradnju multikul-
turalnih institucija u skladu sa Ohridskim sporazumom.
Antikvizacija je, u tom smislu, samo korak unazad vra-
anju ideji Makedonija Makedoncima. Zbog toga su
njen glavni cilj etniki Makedonci ; ogroman budet ulo-
en u politike identiteta zanemaruje one makedonske
graane koji to nisu (a oni ine gotovo 40% od ukupnog
stanovnitva) - zbog ega oni negoduju. Istina, albanskim
elnicima je obeano nekoliko spomenika albanskim he-
rojima.
Meutim, mnogo vie od aktuelnog zanemarivanja
manjina brine dravno sponzorisanje i promovisanje ide-
je o antinosti i autentinosti makedonske etno-nacije.
Pogotovo jer je legitimisan koncept autohtonosti. Kao
direktni potomci Aleksandra Makedonskog, etniki se
Makedonci danas smatraju autohtonim (predsloven-
skim) stanovnitvom u Makedoniji i istinskim nosiocima
suvereniteta, dok se sve ostale nacionalnosti - u prvom
redu se misli na Albance i slovenske narode, smatraju
doseljenicima na njihovoj zemlji; to je odnos iz koga
se vrlo lako mogu izroditi etnike tenzije u bliskoj budu-
nosti - ne samo zato to se time gazi Ohridski sporazum,
ve i zbog toga to stvara nove frustracije meu manji-
nama (a kod etnikih Makedonaca i militantni zanos da
se oisti Makedonija).
Po pitanju realizacije, Antikvizacija i posebno plan Skop-
je 2014 su manifestacija velikog nedostatka razumevanja
temeljnih pojmova demokratije, javnosti i transparentnos-
ti. Iako se radi o masovnom preureenju javnog prostora,
ceo se projekt izvodi zatvoreno i tajnovito. Osim toga, in-
vestiranje stotina miliona evra u simbolike svrhe u vreme
ekonomske krize kada Makedonija opet pozajmljuje sred-
stva od Meunarodnog monetarnog fonda, pokazuje pot-
puni nedostatak odgovornosti i oseaja za prioritete. Da
Makedonija
97
stvar bude tunija, Skopje 2014 je ekonomski mutan de-
al ; autori spomenika koji su prema onome to govori vlast
dobili milionske honorare javno kau da su dobili nekoliko
puta manje sredstava. Dokumentacija za neke od tendera
je misteriozno nestala iz arhiva institucija. Samo izvoenje
se odvija pod sumnjivim okolnostima - mnogo graevin-
skih radnika radi na crno u substandardnim uslovima, a ne-
koliko je ve izgubilo ivot gradei projekat Skopje
2014. Arhitekti i strunjaci iz podruja urbanizma imaju
brojne zamerke na sam projekt, od kojih je osnovni daljnje
gomilanje novih objekata u ionako prenatrpanom centru
Skopja, dok periferija polako izumire.
Potreba za autentinim otporom
Veliki broj etnikih Makedonaca, meutim, na spome-
nike Gruevskog gledaju kao na traak nade da e Ma-
kedonija najzad postati drava koju eka svetla budu-
nost, jednako svetla kao u dobra stara vremena koja ti
spomenici oslikavaju. On im je dao ono to levica nika-
da nije uspela - priu u koju se moe verovati.
Organizuju se manifestacije u ast Aleksandra Veli-
kog, pevaju se pesme i, na razliite naine, slavi spozna-
ja korena. Mladii i devojke odeveni u plastine oklope
sa plastinim lemovima na glavama i kopljima, maevi-
ma i titovima u rukama, neizbean su dekor slubenih
i neslubenih dogaanja, a antike uniforme sve vie za-
menjuju narodne nonje u folkloru. Antiki simboli, po-
sebno Sunce Vergina, od koga se Makedonija slubeno
odrekla tokom 1990ih, vratio se u modu : tampaju se
majice, posteri i plakati; a sunce je est motiv rada i tat-
too-majstora. Oni retki koji se javno protive ili govore sa
podsmehom o antikvizaciji su javno obeleeni (igosani)
kao izdajnici. Kada je grupa studenata arhitekture izala
na trg da protestvuje protiv izgradnje crkve 2009. godi-
ne, bili su saekani od nekolko hiljada razjarenih pravo-
slavnih vernika koji su ih najurili i premlatili. Provladine
novine su objavile insinuacije o nekoliko aktivista koji su
podigli svoj glas. Opozicione stranke pak deluju neu-
verljivo u svojoj kritici. Veina nezadovoljnih uti i odbi-
jaju da se bave politikom.
U ovih nekoliko meseci, u kojima je Gruevski zapoeo
svoj trei mandat na mestu premijera, pokazao je svoje
pravo lice i najavio kako e izgledati naredne etiri godi-
ne: stalni obraun sa opozicijom (ukljuujui i televizijska
hapenja), beskrupulozni lov na vetice i odstrel kritiara
vlade i elnika civilnog drutva, prikrivanje policijskih bru-
talnosti i sabotiranje graanskih protesta, zatvaranje
medija i medijskih organizacija, pa ak i nelegalne am-
nestije ratnih zloinaca do 2001. kako bi se odobrovolji-
la albanska partija za ostanak u koaliciji sa VMRO-
DPMNE.
Takva vladavina poziva na hrabrost i istrajnost u stva-
ranju autentinog otpora.
Naalost, u periodu neophodnosti otpora, vladajua
struktura i antikvizacija se uglavnom poistovjeuju sa
borbom za pro-evropsku agendu drave. Mnogi ljudi (s
pravom) e rei da politika VMRO-DPMNE ugroava in-
tegraciju Makedonije u meunarodne strukture. S dru-
ge strane, veliki deo odgovornosti za kolaps makedon-
ske demokratije lei u pogrenoj strategiji meunarodne
zajednice prema Makedoniji i Gruevskom. Sa odlaga-
njem Makedonske integracije u EU zbog spora oko ime-
na, i pored pozitivnih ocena od strane Komisije, popu-
lizm Gruevskog pronasao je savrenu mantru - EK je
rekla da smo evropska demokratija, ali problem je eto
to elimo da se zovemo Makedonija i da slavimo make-
donsku prolost. Dve godine kasnije, EU nema vreme-
na (ni ivaca) da se bavi na istoj razini Makedonijom i
proirenjem, a po prvi put u istoriji Unije uzima se u ob-
zir i obaranje statusa zemlje kandidata i povlaenje po-
zitivne ocene. Proevropske snage u zemlji su prepute-
ne na milost i nemilost Gruevskom. A na kraju krajeva
ni uspena evropska budunost ne znai prevladavanje
nacionalnog populizma i autoritarne tendencije - dovo-
ljan je primer Maarske i vladavina Viktora Orbana (iji
je bliski saveznik i pristaa sam Gruevski).
Stoga, Makedoniji treba artikulacija nove i autentine
kritike Gruevskog koja e se temeljiti prvenstveno na im-
plikaciji njegove vladavine na svakodnevni ivot graa-
na. Kritika koja bi se svodila na ugroene evropske vred-
nosti i demokratske standarde je nepotpuna, a uspena
mobilizacija je zagarantovana samo kod zatvorenog kru-
ga ljudi koji unapred znaju zato su protiv ove vlade.
Ono to nedostaje je obraanje najranjivijem sloju, obi-
nim ljudim, iji je pokrovitelj upravo Gruevski. Razoara-
nim i ogorenim graanima mora biti ponuena alterna-
tivna ideja i alternativni narativ oko koga bi se ujedinili.
Narativ koji ne iskoritava njihove slabosti i dalje ih zat-
vara u etno-nacionalne matrice korena, porekla i istorij-
skih junaka, i inaenje prema susedima. Narativ koji bi
bio ostvarljiv i koji e voditi prema sutinskom pobolja-
nju situacije, poveanju socijalne pravde i vraanju o-
venosti u makedonsku politiku.
* U periodu posle zavretka rada na originalnoj verziji teksta, ima-
li smo jedan vaan simboliki dogaaj - masovnu proslavu dva-
desetogodinjice nezavisnosti Makedonije, 8. septembra. Pro-
slava je bila skoncentrisana oko monumentalnih zdanja iz pro-
losti i velianja vlasti VMRO-DPMNE. Ali to nije od posebnog zna-
aja za ovaj tekst; taj dogaaj, u stvari, samo potvruje teze iz-
nesene u lanku.
Anastas Vangeli je magistar iz Skoplja, bavi se
prouavanjem nacionalizma i autor je knjige
Antika sadanjost: osvrt na grko-makedonski
spor oko Aleksandrovog naslea. Trenutno je
student Narodnog univerziteta u Pekingu.
Makedonija
Postavljanje kipa Aleksandra Makedonskog u Skopju
IM: U odnosu na kraj XIX i poetak XX veka kada se
itav politiki, kulturni i ideoloki spektar Zapad-
ne Evrope konstantno pomerao ulevo, kraj XX i
poetak XXI veka karakterie civilizacijski zaokret
udesno, tj. jedan radikalno suprotan i regresivan
proces. Na politikoj razini, sa jedne strane, na le-
vici imamo socijaldemokratizovane komuniste
na marginama politikog i drutvenog ivota i, sa
manjim ili veim izuzetkom, na drugoj strani
mainsteram liberalizovane socijaldemokrate, ko-
ji, u sutini, zajedno sa ostalim relevantnijim
strankama ine leva i/ili desna krila neo-liberal-
ne imperije koja hegemono vlada i iji se kraj
jo uvek ne nazire. Da li mislite da bi u skorije vre-
me moglo da doe do kvalitativnih promena u
odnosu na postojee stanje i ko su grupni politi-
ki i drutveni akteri koji bi mogli da ih izazovu?
BD: Svetska levica je prola kroz dva velika istorijska
poraza. Prvi je bio i najvaniji. To je bio poraz poku-
aja da se Oktobarska revolucija proiri na industrijski
razvijenu Zapadnu Evropu, sto bi omoguilo socijalis-
tikoj revoluciji da primi demokratski i veinski karak-
ter. Jedna od posledica tog neuspeha je bila istorijski
pogubna podela svetske levice u reformistiko i lenji-
nistiko, a posle i staljinistiko krilo. Staljinizacija ko-
munistikog pokreta je konsolidizirana porazom leve
opozicije i zabranom internih frakcija u SSSR-u od
1927. do 1929. godine. Posle slede rat protiv seljaka
i masovne istke.
Ta podela je dovela do pobede faizma u Italiji, gde
su i socijalisti i komunisti bili veoma jaki. Dovela je i
do pobede nacizma u Nemakoj, iako je preko osam
miliona ljudi glasalo za leve stranke, i do postepenog
poraza Blumove leve vlade u Francuskoj, ali i do po-
raza republikanske vlade Ujedinenog Fronta u pani-
ji u krvavom graanskom ratu. Svi ti porazi radnikog
pokreta i levice su doveli do Drugog svetskog rata za
koji je preduslov bio i pakt izmeu Staljinovog Sovjet-
skog Saveza, a implicitno i svetskog komunistikog
pokreta, i nacistike Nemake i njenih saveznika. Ko-
p
r
o
f
.
d
r
.

B
O
G
D
A
N

D
E
N
I
Prof. dr. Bogdan Deni (Denitch)

je su-predsjednik organizacije De-
mocratic Socialists of America
(lanica Socijalistike Internacio-
nale iz SAD-a). On je i jedan od
osnivaa te stranke. lan je soci-
jalistikog pokreta u SAD-u od
1948. a u rukovodstvo organiza-
cije ulazi 1952. Bio je aktivan u
sidndikatima metalaca (UAW i
IAM) i u borbama za rasnu rav-
nopravnost kao lan rukovod-
stva CORE (Congres for Racial
Equality). Hapen je dvanaest
puta zbog svog socijalistikog
angamana. Ima dva doktorata,
sa Sorbonne i sa Columbia Uni-
versity u New Yorku. Vodio je
postdiplomsku katedru Sociologi-
je na City University NY-a. Preda-
vao je kao gostujui profesor na
londonskim, bolognskim, rim-
skim i pariskim univerzitima, ali i
na UNAM-Univerzitetu Meksika.
Jedan je od osnivaa stranaka
SDU i ASH u Hrvaskoj, kao i
NGO-a ToD (Udruga za istraiva-
nje tranzicije k demokraciji). Pro-
fesor Emeritus City Univerziteta
New York. ivi u Supetru i u
New Yorku.
Rak rane levice na
post-jugoslovenskim
prostorima jo su
uvek neizleeno
liderstvo i seksizam
98
Interview
Razgovor vodio: Ivica Mladenovi
99
Interview
munisti ulaze u rat protiv faizma posle napada na
Sovjetski Savez i od tada su vodea snaga u pokreti-
ma otpora protiv nacistike okupacije i dobivaju do-
minantu ulogu u anti-faistikom pokretu.
Drugi istorijski poraz je bila nesposobnost levice u
Evropi da iskoristi poraz sila osovine i da postane po-
litiki hegemona. Desne i buroaske partije su bile
mahom diskeditirane saradnjom sa okupatorima, a
levica je dominirala pokretima otpora i tako mogla i
da igra na patriotsku kartu. Za taj poraz lavovski deo
krivnje je snosio tadanji svetski komunistiki pokret
koji je izgubio svaki trag nezavisnosti od svakodnev-
ne politike Sovjetskog Saveza. Ta dominacija stalji-
nizma u svetskim komunistikim partijama je radikal-
no razbila istorijsku sponu izmeu levice i demokraci-
je. Sve vee i ire znanje o stvarnosti u Sovjetskom Sa-
vezu, o gulazima, represiji, svemonoj politikoj poli-
ciji je katastrofalno slabilo komuniste i njihove simpa-
tizere i saveznike.
Veina levice u Evropi i treem svetu ak i kada je
bila kritina prema Sovjeskom Savezu i njegovim no-
vim satelitima u istonoj Evropi nije shvatila da ta dru-
tva predstavljaju jednu sasvim novu drutvenu for-
maciju, niti kapitalistiku, iako su postojali leviari ko-
ji su ta nova drutva zvali dravno kapitalistikim, ni-
ti socijalistika u ikakvom pravom smislu tog pojma.
Trockijevi sledbenici su smatrali Sovjetski Savez rad-
nikom dravom, ili preciznije reeno degenerisanom
radnikom dravom. Jugoslovenski komunisti su i
posle raskida sa Staljinom ta drutva smatrali nekom
vrstom socijalizma, loijeg od naeg ali ipak taj ge-
nus.
Zbog tih osnovnih greaka, levica je unakaena gre-
hovima staljinizma i identifikacijom sa birokratskim
kolektivizmom, to jest sa birokracijom i administraci-
jom drutvenih usluga koje su bile koncesije izborene
pod kapitalizmom. Tako da, na primer, penzije i
zdravstvena osiguranja su ili darovani, kao pod Bis-
markom u Nemakoj, ili su bili popusti radnikoj kla-
si, ali u oba sluaja primeri birokratizovanog odnosa
prema klijentima od strane svemone drave. Sa
slabljenjem radnikih partija i sidikata i ove koncesije
su sada ugroene u jednoj globaliziranoj privredi. Sve
to se deava u drutvima gde osnovna klasna solidar-
nost poputa pred prodorom vrednosti jednog potro-
akog drutva i kulture.
Kao u antikom Rimu, mase se smiruju hlebom i cir-
kusima koje legitimiziraju nevieno jaki mass mediji u
rukama privatnih vlasnika. Ta korumpirana popularna
kultura je na primer zamenila ljubav prema sportu,
sportu kao aktivnosti u kojoj ljudi uestvuju. Sport
je danas samo pasivno posmatranje komercijalizira-
nih predstava ili jo gore, kao u starom Rimu i Bizan-
tiji, povod za divljako navijanje klubova sportskih na-
vijaa. Ta vrsta ljubavi prema sportu je bila karakteris-
tina za nacistiku Nemaku kao i Sovjetski savez, ali
i za komunistiku elitu i vojni vrh Jugoslavije i postju-
goslovenskih nacionalistikih vladajuih partija.
Moj lini stav je bio formiran u levom, luxembur-
gistikom krilu Socijalisticke omladine u SAD. Posle je
taj stav potvren u zajednikoj organizaciji demokrat-
sko revolucionarne socijalistike omladine, Young So-
cialist League. Taj na stav da su ta nova klasna dru-
tva bolje definisana kao birokratski kolektivizam ili
etatistiki kolektivizam, razvijen je pod uticajem jed-
nog krila amerikih trockista. U tim drutvima radni-
ka klasa nije na vlasti, poto i ne moe da bude na
vlasti ako nema stvarne demokracije. Na vlasti je jed-
na nova vladajua klasa koja se sastoji od partijske bi-
rokracije koja autoritarno ili totalitarno kontrolira i
dravu i drutvo i privredu.
Ja smatram da je jugoslovenski socijalizam
predstavljao najblau postojeu varijantu birokrat-
skog kolektivizma. To je i razlog da su sve mogue re-
forme u Jugoslaviji samo mogle biti pokuaji decen-
tralizacije ali ne i demokratizacije. Moglo se decentra-
lizirati s tim da se mo delegira lokalnim (sve vie na-
cionalnim) partijama, ali se nije moglo ii u demokra-
tizaciju poto bi sama vlast partitokracije bila ugroe-
na.
ta god bila teoretska definicija tih novih drutve-
nih formacija, jedna stvar je bila jasna i to vremenom
sve jasnija. U njima je radnika klasa imala manje pra-
va nego u buroaskim dravama u kojima ta klasa
ipak ima pravo da se bori za svoja prava i da organi-
zira svoje sindikate i partije. Istina je da otra ofanzi-
va kapitala u SAD i Velikoj Britaniji koja traje ve tri-
deset godina sve vie i u Evropi ugroava ta steena
prava. Od osamdesetih godina sindikati i drutvene
reforme su sve ugroeniji i uglavnom vode, kada vo-
de, defanzivne borbe protiv daljeg pada standarda i
prava. Ovo se razvija pod sve veim uticajem mass
medija i korumpirane potroake kulture. Ta kultura
je bila razorna prema kulturi solidarnosti radnikih
pokreta koja je naglaavala participaciju pojedinaca u
celoj plejadi ustanova, od zadruga do planinarskih
klubova, omladinskih akcija, amaterskih pozorita i
pevakih grupa. Naglasak je bio na dobrovoljakoj
mobilizaciji. Danas je taj dobrovoljaki volontarizam
skoro potpuno nestao i zamenjuje ga profesionaliza-
cija ak i ne-vladinih organizacija i dobrovoljnih dru-
tava. Profit i komercijalizacija.
Ti procesi su omoguili desnici u savezu sa silno oja-
anom amerikom imperijom i Vatikanom da sve vie
dominira u politikoj kulturi zapadne Evrope. Ta do-
minicija je sve vie terala socijaldemokratske i radni-
ke stranke ka centru. Jedan od rezultata je bio i taj
da je socijaldemokracija prestala da bude reformisti-
ka u klasinom smislu. Reformizam se, da podsetim,
sastojao od uverenja da je mogue i poeljno da se
prelaz u socijalistiko drutvo razvije kroz borbe za re-
forme i nenasilno. U to danas naalost nijedna soci-
jaldemokratska partija vie ne veruje niti ima u svojoj
praksi. Oni nisu ni reformisti. Zato bi odlina parola u
tim pokretima, sindikatima i strankama danas bila -
napred u reformizam! Prekinite sa neo-liberalizmom.
U svakom sluaju, kao to panija, Grka, Francuska
i Engleska ve pokazuju, vea borbenost bolje mobili-
zira iroke slojeve nego politika levog razumnog krila
neo-liberalizma. To znai da se sve ugroeniji oseaju
i slojevi koji nisu istorijski bili deo radnikog pokreta.
Studenti, sitna buroazija, penzioneri, manjine, ene.
Svi su oni na udaru neo-liberalizma i globalizma.
To sugerira i pravce otpora-protiv globalizacije,
protiv MMF-a, protiv otplate dugova svetskim banka-
ma (kao u Argentini), radikalno smanjenje birokraci-
je, borba za pristupano kolovanje i zdravstvo kao
graansko pravo a ne kao trina kategorija. Radikal-
no oporezovanje bogatstva i smanjenje razlika u pri-
hodima. Radikalno pojednostavljenje zakona, pravo
na brze administrativne odluke i brzo suenje. To su
samo neke osnovne crte.
IM: Centar se pomerio udesno a periferija jos vie.
Profesor Todor Kulji kae da je levica u Evropi
dezorjentisana a na ovim naim prostorima pot-
puno izgubljena. Ako govorimo o politikoj levi-
ci kod nas, partije koje na materijalnom i politi-
kom planu odraavaju kontinuitet komunistike
levice su uglavnom preuzele socijaldemokratska
imena i na toj osnovi pokuavaju da izgrade dru-
tveni legitimitet u novom kapitalistikom kon-
tekstu. Nesumnjivo je da ove partije predstavlja-
ju, osim eventualno u Srbiji gde se odvijao jedan
poprilino osoben proces post-komunistike po-
litike transformacije, manje zlo na politikoj
sceni ex-Yu drava, ali isto je tako oigledno da
su dananje socijaldemokratske partije na ovim
prostorima po unutarstranakoj strukturi i orga-
nizaciji slinije nekdanjim SK Makedonije, Hr-
vatske, Srbije... nego dananjim evropskim soci-
jaldemokratskim strankama. Izgleda da tu mno-
go veu ulogu igra politika tradicija i kultura
specifinog balkanskog prostora (koja datira
mnogo pre komunista) nego ideoloka orjenta-
cija i njene vrednosti. Kako Vi gledate na ove
procese i na emu bi trebalo da insistiraju i rade
mlae generacije politiara u tim partijama kako
bi dolo do razbijanja ovih petrifikovanih
struktura?
BD: Dve stvari su kljune u projektu stvaranja jed-
ne demokratske politike kulture. Jedna je opta de-
mokratizacija odnosa i struktura koje bi se bavile
transformacijom post-komunistikih drutava. To zna-
i uhvatiti se u kotac sa problemom liderstva koji je
endemian i na levici i u NGO-ima. Najvei broj tih us-
tanova ima rukovodstva koja se ne menjaju decenija-
ma. U mnogim sluajevima NGO-i su privatizirani sa
potpunim nedostatkom interne demokracije ili odgo-
vornosti, i pod istim rukovodstvom pod kojim su i os-
novani. Neki rade veoma dobre i vredne stvari, a ne-
ki su samo radna mesta za zaslune. Ne postoji kul-
tura demokratske i prijateljske kritike.
Sa strankama koje se identificiraju kao leve stvari
su iste, ako ne jo gore. Sve pate od liderstva. U ne-
kim sluajevima u ekstremnoj formi. Tano je da je u
igri nasledstvo organizacione istorije Saveza Komu-
nista. Stranke koje se zovu socijaldemokratskim ne-
maju nikakvu socijaldemokratsku tradiciju, to je jo
gore nemaju nikakav interni program koji bi pomo-
gao da se ta tradicija naui. Normalna socialdemo-
kratska ili socijalistika stranka bi imala iroki pro-
gram internih kola, predavanja, debata i konferenci-
ja. Taj interni politiki ivot jednostavno ne postoji u
socijaldemokratskim strankama u Hrvatskoj, Bosni i
Hercegovini, Makedoniji, Crnoj Gori i Srbiji. Zbog to-
ga u njima i nema neke razvijene interne demokraci-
je.
lanstvo srpske Demokratske Stranke u Socijalisti-
koj Internacionali je blamaa te stranke, koja ba ni
na kakav nain ne deluje kao socijaldemokratska ali,
i to valja rei, i same Internacionale koja i ovde kao i
u Hrvatskoj i Bosni pokazuje svoj krajnji oportunizam.
Meni je lino Koraeva SDU simpatina kao i Vojvo-
anski socijaldemokrati Nenada anka, ali iako su pro-
gramatski dobre one nemaju veza sa sidikatima i i-
rim slojevima. Ja bih lino bio lan. Iz razloga to sma-
tram da ne postoji neorganizovan socijalista, potoje
neorganizovani simpatizeri, ali ja sebe ne smatram
simpatizerom nego aktivistom. Najblii socijaldemo-
kratskoj formaciji u Srbiji je jo uvek sindikat Nezavis-
nost.
Druga osnovna rak-rana levice u bivoj Jugoslaviji
je neizleen seksizam. Formalno su sve te stanke i
strankice i NGO-i za ravnopravnost polova. To je no-
minalno tano ali se ne vidi u aktivnostima. Na pri-
mer, osnovno pravo homoseksualaca da odre svoj
skup se ba i ne podrava. ak i od strane gradona-
elnika Beograda koji je lan stranke koja je u Inter-
nacionali!
Kad smo kod toga, tu postoji i bojaljiv stav prema
klerikalizaciji u Srbiji, Bosni, Makedoniji i Crnoj Gori.
Crkve, sa asnim i retkim izuzecima, igraju veoma ne-
gativnu ulogu to se tie razvoja demokratske ne-
ovinistike kulture i tolerancije spolnih razlika. To je
tim skandaloznije kada se uzme u obzir obaveza vers-
ke nastave i otvoreno nacionalistiki stavovi glavnih
crkava. A crkve su na budetima postjugoslovenskih
drava.
IM: Na ovim naim prostorima se, kao i u veini slu-
ajeva tzv. zakasnelih i nedovrenih nacija,
nacija i etnicitet potpuno izjednaavaju, a nacio-
nalizmi imaju, za razliku od recimo Francuske ili
SAD, izrazito etnocentriki karakter. Neki ljudi
od knjige iz Srbije i Hrvatske, koji se bore pro-
tiv ovih ekskluzivistikih mea, pak predlau,
u skladu sa izvornima evropskim kriterijumima
nacije kao graanske politike zajednice, novi
politiki diskurs. Recimo, u Srbiji, dodue na dru-
tvenim i intelektualnim marginama, postoji ide-
ja o tome da treba osavremeniti i obogatiti taj
graansko- nacionalni diskurs konstrukcijom Sr-
bijanac. Ideja je da bi svi stanovnici Srbije, bez
obzira na etniku pripadnost, mogli da se pois-
toveuju ovom nacionalnom odrednicom, za
razliku od one etnike-Srbin, sto bi dovelo do
odreene univerzalizacije i kohezije razliitih ak-
tualno suprotstavljenih identiteta. U Hrvatskoj
se obrazovaniji pojedinci iz srpskog etnikog
korpusa u etnikom smislu izjanjavaju kao Srbi
a u politikom kao Hrvati. Kako Vi, kao Srbin iz
Hrvatske, gledate na sve ove pokuaje i kakav je
100
Interview
101
Va stav po tom pitanju, pa i s obzirom na is-
kustvo ivota u SAD?
BD: to se mene lino tie, mene su uili Tuman i
Miloevi da sam ja Srbin. Ja sam sebe uvek smatrao
Jugoslovenom, a kad smo ve na tome i to je bila ma-
la ne mnogo vana nacija da bi na njoj gradio svoj
identitet. Moja nesrea je da je moj minorni predmet
na fakultetu bio istorija, i to istorija jugoistone Evro-
pe, i da mi je to ostao hobi kojim se bavim dosta in-
tenzivno. Tako se nalazim u otrom sukobu sa
ogromnom veinom pismenih ali i polupismenih ljudi
u bivoj Jugoslaviji. Nai prostori su preplavljeni nacio-
nalistikom mitomanijom za koju su odgovorni mlada
nacionalna inteligencija u XIX veku, pod uticajem ro-
mantizma i piedmontizma, crkve koje su bile sve sa-
mo ne univerzalne, kolski sistemi koji su shvatani
kao sredstvo za izgradnju nacije i politike elite, tak-
ve kakve su bile.
to se jezika tie ja se potpuno slaem sa Snea-
nom Kordi u njenom: Jezik i Nacionalizam (Za-
greb, Durieux 2010) da Srbi, Hrvati i Bosanci govore
jedan te isti srpskohrvatski jezik koji je policentrian.
Kao na primer engleska i amerika varijanta engles-
kog jezika, ili pak brazilske i portugalske varijante
portugalskog.
Ja smatram da se nikada nee moi izgraditi jedna
levica (demokratska levica, poto je samo takva mo-
gua) ukoliko se drutvene grupe koje budu njeni no-
sioci ne obraunaju, i to dosta radikalno, sa naim
mikro nacionalizmima. Kada tvrdim da je to jedan je-
zik iz toga ne sledi da to mora da bude jedna drava.
Niko ne spori da Austrijanci i Nemci, pa i veina vaj-
caraca, govore nemaki jezik, ali iz toga ne sledi da
treba da ive u jednoj dravi. Oni dele jednu knjiev-
nu kulturu ali ne i istu politiku kulturu.
to se identiteta tie, svi mi imamo vie od jednog
identiteta. Kao recimo u mom sluaju: Srbin, hrvatski
graanin, graanin SAD-a, ateist, otac, mu, hetero-
seksualac, levi-socijalista, intelektualac, mondijalist
itd. Pitanje je koji identitet postaje najrelevantniji u
kojoj situaciji. Tj. ta aktivira koji identitet.
IM: Zalaganje za zajedniku dravu svih autonomnih
balkanskih naroda je jedna od istorijskih vertikala
u delovanju levice na ovim prostorima. Da li je na-
kon neslavnog kraja Jugoslavije ta ideja definitivo
delegitimisana meu graanima, i kakav je, gene-
ralno, Va odnos prema istorijskom iskustvu te za-
jednike drave? Da li je to, s jedne strane, bila
odriva ideja i koje su, sa druge strane, prema Va-
em miljenju najpoeljnije i najrealnije forme
udruivanja bivih jugoslovenskih drava u nared-
nom periodu, a na kojima bi savremena balkan-
ska demokratska levica morala da insistira?
BD: Ja mislim da je na alost Jugoslavija ideja koja
je poginula nasilnom smru. To ne znai da se bliski
odnosi ne mogu razviti na prostoru bive Jugoslavije.
U celini ili u delovima tog prostora. Normalno bi bilo
da oekujemo blie odnose i sa bliskim zemljama po-
put Bugarske, Albanije, Grke, Austrije, Maarske i
Turske. Mnogo bi pomoglo ukoliko bi se profesional-
ni nacionalisti i bivi branitelji marginalizovali. Ipak,
budunost je u irim integracijama: kulturnim, eko-
nomskim i delanjem kroz zajednike projekte stva-
ranja pravednijih drutava. Zbog toga treba pokua-
vati razvijanje saradnje izmeu sindikata i levih stra-
naka u celoj regiji.
IM: EU je zaeta kao ekonomski projekat. Dubravka
Ugrei tvrdi da je ideoloki deo prie napravljen
da bi se ljudi koji ne razumeju ekonomski proje-
kat motivisali da rade u njegovu korist. U svakom
sluaju, nesumnjivo je da je u samom procesu
nastajanja EU prevladao jedan neokonzervativni
koncept koji je i danas dominantan u evropskim
okvirima. U ovim naim postkomunistikim dra-
vama najvei i najrelevantniji deo politikih elita,
kao rezultat poniavajueg odnosa prema ideji
demokratije i potencijalu graana da racionalno
razmiljaju i donose odluke, EU predstavlja kao
neki apstraktni cilj po sebi, a ne kao sredstvo mo-
gueg optedrutvenog i ekonomskog razvoja. S
obzirom da se Vi zalaete za pridruenje Srbije i
Hrvatske EU, interesuje me koji su Vai argumen-
ti po tom pitanju i to u kontekstu najnovijih kse-
nofobnih pa i, moe se slobodno rei, kultur-
rasistikih izjava i delovanja koji dolaze od fran-
cuskog predsednika i nemake kancelarke? Da-
kle, drava koje predstavljaju samu osnovu EU.
BD: Jedan levi politiar u SAD je, kada je bio suo-
en sa predlogom da se ujedine posvaane leve sna-
ge pod jednim velikim atorom, rekao : ipak je
bolje da svi stojimo unutra i piamo napolje nego da
stojimo napolje i piamo unutra. lanstvo u EU nam
daje ipak neki minoran glas u odluivanju oko eko-
nomskih pitanja koji se nas itekako tiu. Pored toga,
ja stvarno imam vie poverenja u birokratizovani
pravni sistem EU nego u pravne i administrativne sis-
teme bivih jugoslovenskih drava. Ja mislim da nam
EU treba da nas izmeu ostalog, ma koliko to nea-
dekvatno bilo, brani i od nae drave.
IM: Iz ove, da kaemo, evropske perspektive nam iz-
gleda kao da su oni makartistiki progoni zadali
smrtonosan udarac levici u SAD. ta se deava sa
levicom i sindikatima u toj dravi? Zato su oni
zaboravili svoje pobede? Takoe, iako je u pos-
lednjih dve decenije dolo do tzv. procesa ame-
rikanizacije evropske mainstream levice, Demo-
kratska stranka u Americi nikada nije bazirala svoj
rad na socijaldemokratskoj tradiciji kakvu danas
poznajemo. Socijalna drava, u ijoj je izgradnji i
sama uestvovala pred poetak i nakon Drugog
svetskog rata, uveliko je erodirana i u vreme ne-
davnih demokratskih administracija, a Obama
obilato prihvata politiku kresanja budeta i sua-
vanja socijalnih prava koju silovito nameu repu-
blikanci. O imperijalizmu i desnim demokratima
da i ne govorimo. Ima li ta stranka ikakve anse
da se preokrene u nekom progresivnijem smeru?
Interview
BD: Progresivne snage koje postoje u SAD se na-
laze u Demokratskoj stranci, ali se tamo ne nalaze
sami. Oni su u sve otrijoj borbi protiv imperialisti-
kog krila te stranke i kolebljive politike predsednika
Obame. Tu se na levljoj strani nalaze i sindikati,
veina crnakih glasaa i politiara, veina Latinoa-
merikanaca, dobar deo enskih orgaanizacija, jake
penzionerske organizacije kao i mirovnjaci i levica
takva kakva je. Desniari napadaju moju malu soci-
jalistiku organizaciju tvrdei da mi kontroliramo tri
ili etiri glavna sindikata (SEIU, AFSME, UAW, Ma-
chinists) i da dominiramo u Progresivnom kauku-
su/krilu u Kongresu sa 80-ak lanova. Tako da bor-
ba postoji. Meutim, trebamo se setiti da je SAD da-
leko najjaa kapitalistika drava sa najborbenijom
kapitalistikom klasom koja suvereno dominira mass
medijima i troi nepojmljivo velike svote u izbornim
kampanjama. Vrhovni sud u SAD je definirao korpo-
racije kao OSOBE, koje kao takve imaju neogranie-
no pravo da troe u politikim kampanjima! Mi smo
u neravnopravnom ratu protiv najmonijeg kapitalis-
tikog sistema na svetu. Naa pobeda bi imala svet-
ski znaaj, kao to i na poraz pogaa levicu svug-
da.
IM: Tokom borbe protiv rasne segregacije poznavali
ste i Martina Lutera Kinga. Da li biste mogli sa
nama da podelite svoje impresije o tom oveku
kao drugu u zajednikoj borbi, ali i borcu protiv
rasne segregacije i za socijalno pravedno drut-
vo?
BD: Imao sam tu ast da sam poznavao Martin Lut-
her Kinga i da sam uestvovao u mnogim borbama
za ravnopravnost. Bio sam hapen 12-tak puta. Mar-
tin je priao socijalistikoj omladini 1951. godine ka-
da je bio u Bostonu na Teolokom fakultetu. On je ta-
koer bio lan, kao i svi mi, Kongresa za rasnu ravno-
pravnost i drugih borbenih organizacija. Martin je
bio i sin i unuk protestantskog pastora. Vano je zna-
ti da je crnaka crkva bila i ostala najvanija ustanova
kod Afroamerikanaca. Mnogi pastori su bili izuzetno
politiki angairani i veoma levi, a neki su poput Kin-
ga bili i otvoreni socijalisti. Dan-danas pet lanova
Kongresa su lanovi Demokratskih socijalista Ameri-
ke. Ima i drugih socijalista u Kongresu i jedan u Sena-
tu. Jedan od ko-predsednika DSA-a je poznati crna-
ki teolog i profesor Princeton Univerziteta Cornel
West.
102
Interview
NP: Jugoslavija ve 20 godina ne postoji, ali se po-
vremeno intenzivira pria o njoj: razume se, naj-
vie kao tema analiza, istraivanja, ali i u politi-
kom govoru. Uglavnom je to i danas, kada je
re o politiarima, u negativnom kontekstu. To
je, dakle, uvek aktuelna tema i ovaj razgovor
poeli bismo upravo jednim optim pitanjem o
Jugoslaviji, dvadeset godina posle raspada te
zemlje. Kako vidite jugoslovensko iskustvo u 20.
veku?
LP: O Jugoslaviji se puno pisalo i govorilo, i sama
sam o tome puno toga rekla. Ali to jeste tema koja
e jo dugo trajati i na neki nain ona za istoriogra-
fiju tek dolazi na dnevni red. Nije re samo o novim
pristupima istraivanju prolosti, novim metodama,
ve i o tome da se naprosto pomeraju hronoloke
granice istraivanja, ka sedamdesetim, osamdese-
tim godinama. Sve to ostaje vana tema za istorio-
grafiju i mi emo tek sa novim istoriografskim i dru-
gim istraivanjima stei potpuniji uvid u celinu, zao-
kruiti hronoloki okvir od neto vie od sedamdeset
godina. Srazmerno mali broj sinteza istorije Jugosla-
vije govore o tome da je to jedna tema od koje isto-
riari iz razliitih razloga, meu kojima su ideoloki
moda samo jedna dimenzija, pomalo zaziru. Istori-
ja Jugoslavije se ne moe napisati bez spremnosti
da se upustite u najguu mreu protivrenih odno-
sa, ne mistifikujui ih. Bez uvaavanja te sloenosti
nije mogua kvalitetna sinteza istorije Jugoslavije.
Ali bez tih uvida naa saznanja, a time i naa anali-
za ostaju da lebde u vazduhu. To ne znai da su
optiji pogledi nemogui niti da je dosadanja istori-
ografija zanemarljiva, ve samo to da je potrebno vi-
e naune skromnosti kada se radi o generalizacija-
ma.
Nema jednostavnog odgovora na pitanje o tome
koji je bio unutranji istorijski znaaj Jugoslavije, ali
mislim da opta ocena o jugoslovenskoj dravi mo-
ra poi od injenice njenog vienacionalnog karakte-
ra i to je u istoriografiji prisutno kao tema, iako jo
103
Interview
p
r
o
f
.
d
r
.
L
A
T
I
N
K
A

P
E
R
O
V
I
Prof. dr. Latinka Perovi, histori-

arka iz Beograda, imala je naj-
prije politiku, a zatim uspjenu
naunu karijeru koja i dalje tra-
je. Kao sekretarka CK SK Srbije
od 1968. godine, zbog koncep-
cijskih razlika unutar SKS u vie-
nju drutvenog ureenja Srbije i
Jugoslavije, ostala je u manjini,
zajedno sa dijelom tadanjih -
kako su ih protivnici stigmatizi-
rali - liberala (Koa Popovi,
Mirko Tepavac, Milentije Popo-
vi...), i s Markom Nikeziem,
predsjednikom SKS, podnijela
ostavku na partijsku dunost
1972. godine. Iskljuena iz jav-
nosti, a potom i iz partije, poe-
la se baviti naunim radom i
istraivanjem politikih ideja u
Srbiji 19. vijeka. Postala je jedan
od najboljih poznavalaca srpske
historije druge polovine 19.
veka. Latinka Perovi je danas
jedna od nauglednijih linosti
srpske historijske nauke, ali i
javne scene.
Jugoslavija je bila historijska
ansa koja je samo delimino
iskoriena,
pa onda
isputena
Razgovor vodili: Sran Miloevi i Ivica Mladenovi
104
Interview
uvek nedostaje izotren pogled na to ta je ta inje-
nica znaila u svakom od nacionalnih korpusa koji
su u sastav Jugoslavije uli. To je samo po sebi jed-
na specifinost (iako ne unikatnost) Jugoslavije. Dru-
go polazite je izvedeno iz prethodnog i budui da
je re o zajednici vie naroda, ta zajednica je nuno
uslovna, odnosno mogua samo onda ukoliko ne
postoji supremacija jednog naroda. Zato je federali-
zam bio formula za funkcionisanje zemlje. Otkad
politiki mislim tako sam gledala na to pitanje. Eko-
nomski inioci mogu da budu katalizator integrativ-
nih ili dezintegrativnih procesa, ali nisu primarni u
objanjenju ni nastanka ni raspada Jugoslavije. Naj-
krae reeno, Jugoslaviju vidim kao jednu istorijsku
ansu koja je samo delimino iskoriena, a potom
isputena. U Srbiji ak uz ponitavanje gotovo svega
onoga to je bilo dostignuto. To nije sluaj u svim
dravama nastalim raspadom Jugoslavije. Kada je
poeo raspad Jugoslavije i kada je promovisana ulo-
ga Srbije kao branitelja Jugoslavije, smatrala sam i
javno govorila: to su udrueni narodi, ne moe ve-
inski narod braniti Jugoslaviju od drugih njenih na-
roda. Kakva je bila ta odbrana danas je belodano
jasno.
NP: Prole godine odran je u Beogradu i nauni
skup Tito: vienja i tumaenja, u organizaciji In-
stituta za noviju istoriju Srbije. Linost Josipa
Broza Tita je uvek u sreditu panje kada je re
o socijalistikoj Jugoslaviji. Kako posle trideset
godina od njegove smrti vidite njegovu istorij-
sku ulogu?
LP: Istorija pa i istorijske linosti mogu, uslovno, u
okviru nekih optih trendova da se pojednostavljuju,
ali ni tada se to ne ini bez opasnosti da se zapad-
ne u greku ije posledice mogu biti razliite, od do-
voenja ljudi u zabludu, pa do brutalnijih ishoda. To
je opte pravilo i u ivotu. Engleski istoriar Erik
Hobsbaum kae da je verovao da profesija istoria-
ra ne moe biti opasna kao profesija nuklearnog fi-
ziara, ali da danas zna da itekako moe. Jedna od
opasnosti lei u banalizaciji istorijskih linosti. Kada
je re o Titu, svedoci smo ne samo pojednostavljiva-
nja, ve neshvatljivog uproavanja. Ali realno-isto-
rijski Tito se tome opire. To jako dobro pokazuje
knjiga Joe Pirjevca koju sam upravo proitala i koja
je visoko podigla kriterijume pisanja o Titu kao isto-
rijskoj linosti. Vi moete da kaete da je on bio ma-
nipulator, ali rizikujete da ispadnete smeni. Jer tre-
balo je manipulisati Himlera, koji kae: Ako ga za-
robimo, tretiraemo ga kao marala. Pa onda Stalji-
na, koji je kao svevlast u komunistikom svetu bio
toliko oprezan sa Titom. Pa onda eril, pa Hruov
koji dolazi u Jugoslaviju, pa toliki svetski dravnici. A
onda neko kae: manipulacija, izofrenija, kult li-
nost, zloinac...
Tito je i snaga i ogranienje pokreta na ijem je
elu bio. Verovao je u socijalizam, tu ne treba imati
nikakve sumnje. Sa Zapadom se trgovalo robom, ali
ne idejama i naelima. Njegovo polje je, razume se,
praktina politika, ali on je ovek koji ima naela.
itam srpskog filozofa Mihaila Markovia koji kae:
Tito je imao srene istorijske okolnosti. Pa nijedna
linost ne bira okolnosti.
Kada je re o odnosu prema Titu u Srbiji, vano je
iskustvo rata. Partizanski pokret u samoj Srbiji nije
bio jak, etnici su tu bili u prednosti. Tito se ne bez
razloga oseao nesigurno u Srbiji i sam se na neki
nain borio za Srbe, isticao da su veinu u njegovim
partizanskim jedinicama inili Srbi. To su, istina, bili
prekodrinski Srbi, ali dobro... Uvek, kada sam slua-
la Marka Nikezia i Drau Markovia koji su rat pro-
veli u Srbiji i bili gonjeni kao divlja, mislila sam da
je onima na Sutjesci bilo lake.
Kada itate memoare disidenata vi vidite da je nji-
ma glavno skloniti Tita. Oni piu o tiranidi i tiraninu.
Sa druge strane, u partiji, pa i u dravi, trajno je pos-
tojala borba za Tita, za to da se on ima na svojoj
strani. Tito nije direktno nametao reenja, ali podra-
zumevalo se njegovo stanovite. Presecao je u kar-
dinalnim stvarima, ali se i raspravljalo, razgovaralo,
diskusije su bile metod za donoenje odluka. Imaju-
i u vidu kolikom moi i linim autoritetom je raspo-
lagao, Tito je bio veoma ekonomian. Za Nikolu Pa-
ia se govorilo da ima ekonomiju mrnje, da ni-
kad ne ide predaleko u obraunu sa politikim pro-
tivnikom. Kod Tita imate iskustvo revolucije, zatim
Goli otok, borbu protiv poraenih snaga u Drugom
svetskom ratu. To je sve bilo surovo, ali to se ne bi
moglo rei za Titovo ponaanje u potonjoj fazi. On
nije bio morbidan. I ilas i Rankovi su ostali ivi.
Ono to odreuje Tita kao istorijsku linost je to
to je on esto davao prednost dravniku nad revo-
lucionarom u sebi. Zbog toga je, izmeu ostalog, i
bio mogu meki oblik socijalizma. Ali spremnost na
reforme kod cele ratne generacije nije bio neograni-
ena. Limit koji ta generacija nije mogla da preva-
zie je, naravno, socijalizam, ali i vlast. To su tekovi-
ne revolucije. To ne treba gubiti iz vida kada se ob-
janjava Titova uloga u slamanju reformskih tenden-
cija u Savezu komunista. Tito je maksimalno iskoris-
tio sukob sa Staljinom i do krajnjih moguih granica
doveo taj raskid. Zapad je bio svestan toga i to je ce-
nio. Tito je bio fretna gerilac, ali i svetski ovek. Is-
kustvo sa spoljnim svetom je uticalo na njegov nain
vladanja. Njegovo iskustvo je bilo fascinantno. U Ju-
goslaviju je verovao sve do pred smrt. Ali je bio sves-
tan i relativnosti ljudskih tvorevina pa i drava. U
jednom razgovoru sa Dedijerom je rekao: Mene je
iskustvo Prvog svetskog rata nauilo da drave nisu
vene.
NP: Meutim, Tito je ipak podrao partijske struktu-
re koje su se protivile demokratskim promena-
ma u sistemu. ta su bile prepreke za modernu
alternativu u Partiji?
LP: Te prepreke su bile viestruke. Najpre, ideolo-
ko ogranienje kadrova iz revolucije. Razume se, i
samog Tita. Oni su bili ljudi jednog naina miljenja
i u granicama idejnog sveta kojem su pripadali oni
105
Interview
su se pomerili maksimalno. Sukobljavali su se sa
dogmom u sebi, da veina iz nje i ne izie. Formira-
ni u odreenom istorijskom periodu, sa iskustvom
Kominterne, rata, revolucije oni su ostali u okvirima
komunistike ideologije. U promenama koje bi ile
izvan njihovog horizonta videli su opasnost za soci-
jalizam i poredak stvari koji je posle rata uspostav-
ljan i bili odluni u svemu to su smatrali da
predstavlja opasnost. Tu je i strah od Sovjetskog Sa-
veza. Marku Nikeziu i meni Kardelj je, imajui sve
to u vidu govorio: Prebrzo idete. A Titu je nepos-
redno pred samrt pisao de je mislio da je opasnost
od SSSR mora odlazee generacije, ali da sada veru-
je da to ostaje i novoj generaciji. Ogranienje je sva-
kako bilo i drutvo. Ja sam to rekla na skupu o Titu:
on je uvek mogao da preko glava partijskih kadrova
komunicira sa masama i da naie na odjek. Reform-
ska struja je znala da deluje u sredini koja je, moram
tako da kaem - neprijateljski raspoloena prema
promenama.
NP: Kosovo i dan danas predstvalja simboliku sna-
gu koja profilie javnu scenu Srbije. Poslednja
deavanja oko graninih prelaza nam govore da
se pitanje Kosova vrlo lako instrumentalizuje u
funkciji raspaljivanja jakih nacionalnih naboja i
iskljuivosti. Dakle, Kosovo kao cilj ili sredstvo
nacionalne politike?
LP: Kosovo je paravan za otpor izgradnji Srbije
kao moderne drave. To je dakle jedno sredstvo ko-
jim se blokira ne samo proces integracije u Evropu
ve, pre svega, pomeranje Srbije iz razornog nacio-
nalizma. I dalje ostajemo u ideologiji: samo drugim
sredstvima insistira se na reenju srpskog nacional-
nog pitanja kao dravnog pitanja. U ratovima 1990-
ih godina ta je politika pokazala svoje nalije: plja-
ka, zloini, zaostajanje Srbije, nepoverenje suseda.
Problem Kosova ima istoriju i u socijalistikoj Jugo-
slaviji. Teka borba Albanaca uz otpor Srba, kako je
govorio Milentije Popovi. Zatim, autonomija, pa
njeno ukidanje. Zahtevi za republikom, koji su plaa-
ni ivotima, dugim robijama i terorom.
U svom poslednjem intervjuu 1978. godine, Tito
je govorio stranom novinaru o tekoama izgradnje
Jugoslavije na federalistikim osnovama. Upitan ta
mu je bio najtei potez u unutranjoj politici, bez
oklevanja je odgovorio: ubediti Srbe u potrebu pok-
rajina Vojvodina i Kosovo. Ideju o Kosovu kao repu-
blici nije se zbog Srba ni usudio da iznese. Kada su
pod Miloeviem ponitena prava Albanaca steena
u Jugoslaviji, kosovski Albanci su gurnuti u paralelni
svet, a zatim proterani. Bahatost kojom je ukinuta
autonomija Kosova dala je putokaz Albancima. Da-
nas je glavno pitanje kakvi e biti odnosi Srba i Al-
banaca u budunosti. Jer, Albanci su se pokazali
kao potentan narod na Balkanu. Lano je pitanje:
Kosovo ili Evropa? Pravo je pitanje: da li razvoj Srbi-
je ili njeno ispadanje iz razvoja ili odlazak na istorij-
sku marginu?
NP: Srbija je u modernoj istoriji prolazila kroz veoma
burne politike i istorijske procese, vrlo esto
protivrene. Meutim, neki socijalni sadraji i
problemi razvoja opstaju. Kako Vama izgleda
savremena Srbija?
LP: To je danas zaostala i zaputena zemlja u ko-
joj je, jo uvek, nacionalizam glavno vezivno tkivo. U
Srbiji jo nije uspostavljena vladavina prava, tranzici-
ja je i dua i munija nego bilo gde u regionu, eko-
nomija je u alosnom stanju, odnosi sa susedima se
povremeno komplikuju, naroito sa Hrvatskom, Cr-
nom Gorom i Bosnom i Hercegovinom. A drutvo
materijalno osiromaeno i politiki smeteno. Odgo-
vornost za to snose intelektualna i politika elita, ko-
je parazitiraju na zaostalosti. Putujem po Srbiji i vi-
dim tu zaputenost. U Srbiji se bukvalno ivi od da-
nas do sutra. Takva je politika, ekonomija, pa i nau-
ka. Zemlja ide ka granici ispod koje postaje sve ire-
parabilno.
NP: Odnosi zvanine Srbije i Hrvatske u poslednje
vreme idu u smeru toplo-hladno? Kakva je per-
cepcija Hrvatske u zvaninim krugovima u Beo-
gradu?
LP: Teko se prihvata injenica da je Hrvatska sa-
mostalna drava, a ne neki istorijski provizorij. Ona
vodi politiku zatite i artikulisanja svojih interesa. Za
njenu stabilnost je vano da to nije protiv interesa
Srba u Hrvatskoj, kao ni protiv interesa srpske dra-
ve. Mnogo je onih kojima nee prijati ako kaem da
Hrvatska vodi realistinu politiku koju u velikoj meri
odreuje injenica da je Hrvatska stigla do praga Ev-
ropske Unije. Ali tonovi izmeu zvaninika, moram
rei i sa jedne i sa druge strane, esto su provincijal-
ni. U svom iskustvu imam dijalog sa Hrvatima u ko-
me se odmeravala svaka re.
NP. Veoma ste aktivni u drutvenom i intelektual-
nom ivotu Srbije. ime se trenutno bavite?
LP: Trenutno sam zavrila opiran prikaz istorio-
grafske studije slovenakog istoriara Joe Pirjevca
Tito in tovarii. To je veoma znaajna knjiga, superi-
orna ne samo u istoriografijama junoslovenskih na-
roda. elela sam da na nju skrenem panju akadem-
skoj javnosti u Srbiji i preporuim da se knjiga pre-
vede na srpski jezik.
Ve dugo radim na prilozima prouavanju srpske
elite. U ranijim radovima bavila sam se njenim
predstavnicima u 19. i neto manje u 20. veku. Naj-
noviji prilozi obuhvataju predstavnike politike i inte-
lektualne elite Srbije u 20. i 21. veku. To su ljudi ko-
ji su kreirali ideju moderne drave i otvorenog dru-
tva kao alternativu svesrpske drave i zatvorenog
drutva. U odnosu snaga koji je bio konstanta u srp-
skom drutvu ti su ljudi predstavljali i predstavljaju
neeljenu elitu. A bez nje nema pluralne demokrati-
je, razvoja i komunikacije sa svetom.
NP: Drugarice Hger, pripadate partiji Ljevica (Die
Linke), koja posljednjih godina biljei stalne iz-
borne uspjehe. Ljevica trenutno ima 76 poslanika
u Bundestagu, osvojivi 12% glasova na izborima
odranim 2009. godine. Izbori odrani u pojedi-
nim federalnim jedinicama pokazali su daljnje
snaenje Ljevice. Koji faktori su odluujue utica-
li na snaan porast izbornog uticaja Ljevice?
Hger: Ono to je bilo odluujue jeste da je Die
Linke pokuala da bude glas vanparlamentarne opo-
zicije, glas svih onih koji su bili pogoeni Hartz zako-
nima: nezaposlenih, onih koji su pogoeni pogora-
njem socijalnih davanja, onih koji su trpjeli zbog pre-
raspodjele bogatstva odozdo prema gore, u sutini
svega onoga to je bilo zahtijevano od strane crve-
no-zelene koalicije na saveznom nivou, odnosno
neoliberalnog preobraaja. Die Linke je sve to osui-
vala. Zbog toga to smo to konzekventno razotkriva-
li, imali smo uspjeha na izborima. Isto tako, moemo
zapaziti da je u ponekim saveznim dravama gdje
nismo bili uspjeni postojala masovna medijska kam-
panja protiv Die Linke, gdje se nije raspravljalo o pro-
gramskim rjeenjima koja nudi Dile Linke, ve su se
isticale unutarstranake razmirice. S druge strane,
tamo gdje je Die Linke ve bila u vladi i gdje je vodi-
la socijaldemokratsku politiku, birai su radije birali
socijaldemokrate.
NP: Kakav je odnos Ljevice i Socijaldemokratske
partije Njemake (SPD)? Da li bi na federalnom nivou
bila mogua koaliciona vlada SPD-a i Ljevice ukoliko
bi ove stranke osvojile parlamentarnu veinu, i da li
bi to uopte bilo korisno sa stanovita interesa rad-
nike klase?
Hger: S jedne strane, ja bih podrala izjavu Osca-
ra Lafontena u kojoj kae da e to biti mogue samo
kada SPD bude bila protiv Hartz zakona i protiv rato-
va, kada se bude usprotivila unitavanju radnih mjes-
ta u javnom sektoru, kada bude protiv privatizacije
dravne imovine. SPD nije voljna sve to uiniti. Moje
106
Interview
I
N
G
E

H
G
E
R
Inge Hger je poslanica njema-
ke partije Ljevica (Die Linke) u
njemakom Bundestagu. Roe-
na je 1950. godine u tadanjoj
Saveznoj Republici Njemakoj.
Aktivna je u sindikalnom i en-
skom pokretu, te u socijalnim
pokretima. lanica je sidnikata
Verdi, a od 1993. do 2005. go-
dine bila je predsjednica en-
skog komiteta njemakog sindi-
kata DGB. Jedna je od osnivai-
ca WASG, zapadnonjemake
partije nastale 2005. godine ot-
cjepljenjem od Socijaldemokrat-
ske partije, koja se istononje-
makom Partijom demokratskog
socijalizma ujedinila u Ljevicu.
Pripada lijevom krilu Die Linke.
Kapitalizam dovodi
do ogromne preraspodjele
u korist bogatih
Razgovor vodili: Goran Markovi
Vuk Baanovi i Nedim Klipo
107
miljenje je da je vrlo teko da Die Linke ue u koali-
ciju sa SPD-om, jer bi tada Die Linke preuzela socijal-
demokratsku politiku i ne bi vie branila interese rad-
nica, radnika i nezaposlenih. SPD ne bi dozvolila tak-
vo neto. Ako bi to ipak bilo mogue, onda bi se o
tome moralo nanovo diskutovati unutar Die Linke.
NP: Kako ocjenjujete praksu uea Ljevice u izvrnoj
vlasti u pojedinim federalnim jedinicama? Na lje-
vici se esto uju ocjene da koaliciona vlada SPD-
a i Ljevice u Berlinu nije vodila politiku u intere-
su radnike klase.
Hger: To je i moje miljenje, da je Die Linke u Ber-
linu u koaliciji sa SPD-om vodila socijaldemokratsku
politiku. Gradonaelnik Wovereit je na poetku prve
koalicije rekao da eli pripitomiti Die Linke. To mu je
oigledno uspjelo, jer je Die Linke pomogla u privati-
zaciji stanova, privatizaciji Sparkassea, takoer su kri-
vi za poveanje kirija u javnim zgradama, za raskida-
nje kolektivnog ugovora za zaposlene u javnom sek-
toru. Politika Die Linke u Berlinu nije bila u interesu
radnike klase i to e se, sutra, sasvim sigurno, odra-
ziti u loim izbornim rezultatima.
NP: Kako biste opisali viziju socijalizma koja proistie
iz ideologije Ljevice? Da li u toj viziji ima mjesta
za ideju samoupravljanja? U prijedlogu progra-
ma Ljevice posebno se govori o problemu svoji-
ne i ekonomske demokratije. Moete li detaljni-
je objasniti kako Ljevica gleda na ova pitanja u
demokratskom socijalizmu za koji se zalae? Us-
koro se odrava partijski kongres Ljevice. Na nje-
mu treba da bude usvojen novi partijski pro-
gram. Koji su osnovni pravci pretkongresne dis-
kusije i koje novine se uvode u partijski pro-
gram?
Hger: S jedne strane, smatram da je potrebna jed-
na dublja analiza postojeeg kapitalistikog sistema,
kao to smo to uradili u prijedlogu naeg novog pro-
grama, gdje jasno ukazujemo na problematiku privat-
nih vlasnikih odnosa i kapitalistikih proizvodnih od-
nosa, kao uzronika krize: da je potrebno da se iz te-
melja promijene vlasniki odnosi. Prvenstveno zahtije-
vamo nacionalizaciju banaka kao glavnih uzronika
krize, te da se nacionaliziraju energetski koncerni,
zbog toga to imaju preveliku mo. To su poetni ko-
raci. Mnogi koraci e se razviti u hodu, jer mi nema-
mo konaan plan, odnosno korake ka demokratskom
socijalizmu. Cilj je, meutim, svakako jasan.
NP: Koji su osnovni oblici djelatnosti Ljevice i na ko-
ji nain se kombinuju elementi parlamentarnog i van-
parlamentarnog rada? Poznato je da je u formiranju
Ljevice znaajnu ulogu igrao dio sindikalnih aktivista.
Kakav je dananji odnos Ljevice sa sindikatima i njen
uticaj u njima?
Hger: Moje miljenje je da Die Linke sama u par-
lamentu ne moe postii nikakve promjene, ve da je
potrebno da se udrui sa svim vanparlamentarnim
pokretima i da tako stvori parlamentarni glas vanpar-
lemantarne opozicije, te da sindikalni pokret u tome
bude vaan faktor. Sindikalni pokret je bitan faktor
ako elimo promijeniti drutvene odnose. Die Linke
ima vrlo dobre kontakte sa lanovima sindikata u
Njemakoj, uprkos tome to je dio sindikalnog vost-
va u savezu sa SPD-om. Zbog te injenice da su la-
novi priklonjeni Die Linke-u vostvo SPD-u svakako
e stvarati sukobe unutar sindikata, ali je bitno da
Die Linke bude prisutna u svakodnevnoj borbi meu
radnicima.
NP: Prolo je dvadeset godina od poetka tranzicije
istonog dijela Njemake u kapitalizam. Kako
Ljevica ocjenjuje rezultate tranzicije sa ekonom-
skog i socijalnog aspekta?
Hger: Ja sam iz zapadne Njemake, tako da sam
ta iskustva posmatala iz drugog ugla, ali je bilo ta-
ko da su stanovnici istone Njemake pokuavali
stvoriti socijalistiko drutvo. Iz raznih razloga nisu
uspjeli, iz ega treba uiti. Ba u tom pogledu tre-
ba uiti i po pitanju javnog vlasnitva, da probleme
nee rijeiti ako sve postane dravno vlasnitvo.
Stanovnitvo DDR-a 1990. nije branilo tu imovinu,
jer je sve rasprodato i privatizirano. Poznat vam je
sluaj agencije za privatizaciju Treuhant, koja je ras-
prodala svo dravno vlasnitvo. Iz toga uimo da
moramo postaviti pitanje vlasnikih odnosa, ali ne
na nain da se stvori birokratski aparat koji je otu-
en od radnika.
NP: irom razvijenog kapitalistikog svijeta sprovodi
se neoliberalna politika, koja u prvi plan istie
slobodu trita, odsustvo dravne intervencije u
ekonomiji, te dovodi do smanjivanja socijalnih
davanja. Socijalna drava je na izdisaju. Na koji
nain se Ljevica u Njemakoj bori protiv ove po-
litike? Da li se slaete sa ocjenom da su njema-
ki socijaldemokrati odigrali znaajnu ulogu u de-
montiranju socijalne drave?
Hger: Prvo elim rei da sam uvijek gledala kriti-
ki na frazu drava blagostanja. Ona za vrijeme
Hladnog rata jeste dala radnicima niz prava, ali se u
kapitalizmu nita sutinski nije promijenilo. S druge
strane, kada je crveno-zelena koalicija peuzela vlast
1999. godine, mnogi ljudi u Njemakoj su mislili da
je napokon kraj Helmutu Kohlu, koji je branio pozici-
je kapitala i najavljivao pogoranje u socijalnim dava-
njima, ali je sve mjere, kada su u pitanju socijalno,
zdravstveno ili penziono osiguranje, sprovela socijal-
demokratija. Oni su uradili sve ono to se nije usui-
vala vlada CDU-a, jer bi doivjela veliki pritisak. SPD,
kao navodni zatitnik radnikih prava, je to uradila.
NP: Kakvi su rezultati neoliberalne politike i de-
montiranja socijalne drave u Njemakoj sa stanovi-
ta nezaposlenosti, socijalnih razlika, potovanja soci-
jalnih prava i poloaja radnike klase uopte?
Hger: Dolo je do ogromnog pogoranja za rad-
niku klasu, pogotovo za nezaposlene, kroz Hartz
Interview
108
zakone. Socijaldemokratija je dovela do rascjepa iz-
meu stalno zaposlenih, privremeno zaposlenih i ne-
zaposlenih. Time je sindikalni pokret u mnogome os-
labljen. Kroz ta zakonska rjeenja, koja u potpunosti
odbacuju nezaposlene, dolo je do jo veeg slablje-
nja sindikata i do velikog raslojavanja izmeu boga-
tih i siromanih. Sistem je doveo do ogromne preras-
podjele odozdo prema gore i time oslabio radniku
klasu.
NP: Njemaka je poznata po modelu participativne
demokratije. Po Vaem miljenju, do kog nivoa je
participativna demokratija razvijena u Njemakoj i
koje su najozbiljnije prepreke njenom razvoju u prak-
si? Moete li objasniti programsko zalaganje Ljevice
za politiki trajk kao sredstvo politike borbe?
Hger: Iako Njemaka moda i vai kao mjesto
gdje postoji participativna demokratija, u stvari pos-
toji samo parlamentarna demokratija. Bilo bi iznim-
no vano uspostaviti drugaiji pristup upravljanju
kompanijama i lokalnim zajednicama, kako bi se us-
postavilo stvarno uee ljudi u svojim interesima.
Kod Die Linke tu jo ne postoje odreene vizije. Jo
se mora osnovati puno odjeljenja Die Linke u kom-
panijama i lokalnim zajednicama da bi se to pitanje
moglo raspravljati. O toj temi se tek poinje razgo-
varati u naoj partiji. to se tie politikog trajka,
smatramo da bi bilo vano trajkovati ne samo u slu-
aju spora oko smanjenja i poveanja plaa, nego
da je potrebno i kod politikih pokreta izboriti se za
politiki trajk kao sredstvo borbe radnikog pokre-
ta. Upravo u ovom trenutku mislim da bi bilo po-
trebno da se mobilizira radni narod da izae na uli-
ce u Njemakoj, kao to to rade ljudi u Grkoj koji
se bore protiv posljedica krize, u paniji ili Portuga-
lu. Moram napomenuti da i ako bi se sada u Nje-
makoj zakonom regulisao politiki trajk, njega ne
bi bilo zbog nepostojanja jednog takvog trajkakog
pokreta. Jo je sve relativno mirno, iako je ivotni
standard obinog ovjeka u Njemakoj u mnogome
pogoen.
Interview
109
Neposredno prije tampanja ovog broja Peace
News, sistematska, kontinuirana i duboko ukorije-
njena podrka britanske vlade represivnim arap-
skim reimima, biva razotkrivena valom masovnih
pro-demokratskih pokreta na Bliskom Istoku, kao i
valom antiratnih demonstracija kod kue. Jo 18
februara, britanska vlada je bila prisiljena da sus-
penduje vie od 40 dozvola za izvoz oruja Bahrei-
nu, nakon to su oruane snage ove zaljevske dr-
ave pucale na mirne prodemokratske aktiviste,
ubivi etvoro ljudi i nakon to je Kampanja protiv
trgovine orujem objavila razmjere britanskog izvo-
za oruja kraljevskoj diktaturi.
Od 2003. do 2009., vlada je odobrila licence za izvoz
oruja u vrijednosti 118, 1 miliona funti vojnih proizvo-
da, kao i onih koji se mogu koristiti i u vojne svrhe u Bah-
rein. U prvoj polovici 2010., britanska vlada je odobrila
42 dozvole za izvoz oruja u Bahrein u vrijednosti od 5,3
miliona funti, ukljuujui dozvole za mitraljeze, puke,
pitolje, kao i suzavac i nadraujue naoruanje.
Ministar vanjskih poslova Alistair Burt je potvrdio da je
u proteklih devet mjeseci, na stotine punjenja suzavca i
drugih sredstava za suzbijanje demonstracija licencirano
za izvoz u Bahrein. Amnesty International je objavio iz-
vjetaj o represiji u Bahreinu samo sedmicu dana prije
ubistava na Bisernoj zaobilaznici 17 februara. Izvjetaj,
Represija u Bahreinu: ljudska prava dovedena u pitanje,
zatvaranje mirnih politikih aktivista bez suenja, optu-
be za muenje. U izvjetaju stoji: Potovanja ljudskih
prava u Bahreinu se znatno pogoralo u posljednjih go-
dinu dana, tokom rastueg antireimskog raspoloenja
i nasilnih protesta.
Paralelno sa ovim krenjem ljudskih prava, britanska
vlada je Bahreinu prodavala opremu za kontrolu demon-
stracija, kao i drugu policijsku i vojnu opremu. Kampa-
nja protiv trgovine orujem (The Campaign Against
Arms Trade - CAAT) je oznaila Bahrein kao kljuno tr-
ite za britanski izvoz oruja.
Libija
CAAT je, takoer, ukazao da je Libija primarno trite
za UKTI/DSO. U drugoj polovini 2010. oprema koja je
odobrena za izvoz za Libiju je ukljuivala municiju za
kontrolu protesta, kao i suzavac i gas/nadraujuu mu-
niciju. Municija je inila dvije treine 4,7 miliona funti li-
cenciranih vojnih proizvoda.
Human Rights Watch je 19. februara saoptio da je
84 ljudi ubijeno tokom tri dana antivladinih protesta u
Libiji. I Libija i Bahrein su bili pozvani na vazduhoplovni
showu Farnboroughu 2010., kao Internacionalni sajam
odbrambenog i sigurnosnog naoruanja i opreme
2009. UKTI/DSO je podrao bahreinski Internacionalni
vazduhoplovni show 2010., gdje je organizovan i jedan
dogaaj na otvorenom, a prema CAAT-u, Ujedinjeno
Kraljevstvo je imalo najvei paviljon na libijskom sajmu
naoruanja - LibDexu 2010.
Svijet u 21. stoljeu
Zbog ega Britanija naoruava
arapske diktatore?
Emily Johns i Milan Rai
Tony Blair s Moamerom Gadafijem
Saudijski kralj Abdulah doekuje francuskog predsjednika
Sarkozya u Riadu
Suzavac
Kanal 4 je 18. februara preneo informaciju da je prole
godine izvoz kanistera suzavca odobren za Libiju, Oman,
Ujedinjene Arapske Emirate i Kuvajt, dakle sve drave u
kojima je zabiljeeno teko krenje ljudskih prava.
U Kuvajtu je npr. Human Rights Watch krajem janua-
ra izvjestio da je tokom 2010. vlada ograniila pravo na
javna okupljanja i poela koristiti metode prisile. Uprkos
tome, britanska vlada je bila vrlo sretna da izvozi repre-
sivnu tehnologiju. Sarah Waldron, koordinatorka kam-
panje CAAT-a, je izjavila:
Vladini ministri tvrde da ele podrati otvorena i de-
mokratska drutva na Bliskom Istoku i irom svijeta, dok
u isto vrijeme pomau autoritarnim reimima i opskrb-
ljuju ih oruima represije. Oni ne samo da odobravaju
prodaju ove opreme - oni tu prodaju ak promoviu. Tre-
balo bi odmah uspostaviti embargo na uvoz oruja, ali
je mnogo bitnije da se zapitamo, zbog ega je ikada iz-
data licenca za ovaj izvoz.
Razlozi
Postoji jednostavno objanjenje za ovu naklonost repre-
siji: demokratija je, zapravo, prepreka britanskoj spoljnoj
politici na Bliskom Istoku i irom svijeta. U tome je vie teh-
nikih elemenata, od same trgovine orujem. Prvo, proiz-
vodnja oruja za britansku vladu je skupa i ukoliko firme
mogu proiriti proizvodnju na inostrana trita, to istovre-
meno znai smanjenje trokova za Ministarstvo odbrane.
Drugo, prodaja oruja pomae recikliranju petroster-
linga. Kada Britanija kupuje naftu od bliskoistonih dr-
ava, dolazi do gomilanja funti sterlinga na njihovim ra-
unima, koje zatim moraju biti vraene u Britaniju, kako
ne bi dolo do slabljenja britanske ekonomije.
Idealno za recikliranje petrosterlinga, jeste da naftne
drave budu potaknute da kupuju skupe britanske pro-
izvode, one proizvode u kojima se ekonomski ne mogu
natjecati sa Ujedinjenim Kraljevstvom. Drugim rijeima,
skupog otpada - oruja.
Ukoliko elimo razumjeti postratnu britansku politiku
spram Bliskog Istoka, dovoljno je da se osvrnemo na Ku-
vajt. Kada su 1950-tih, kreatori britanske politike shvati-
li da vie nemaju snage da odravaju Kuvajt kao pro-
tektorat, morali su donijeti strateku odluku.
Ministar inostranih poslova Selwyn Lloyd je 1958. pos-
lao tajni telegram premijeru, opisujui dvije opcije: tre-
nutna britanska okupacija Kuvajta ili nezavisnost. Pred-
nost okupacije bi bila da bismo konano imali u ruka-
ma kuvajtsku naftu, ali bi politika cijena, odnosno
meunarodno miljenje, kao i ostatka arapskog svije-
ta, bila isuvie visoka.
Nezavisnost kojom Britanci ne demonstriraju fiziku
kontrolu je bila poeljnija, jer, kako je Selwyn Lloyd primi-
jetio: mi moramo svakako djelovati u skladu sa potrbama,
ukoliko stvari krenu pogrenim smjerom, odnosno nemilos-
rdno intervenirati protiv svakog ko bi uzrokovao nevolju.
Ministar vanjskih poslova je sumirao britanske intere-
se u Perzijskom zaljevu kao slobodan pristup naftnoj
proizvodnji drava Zaljeva, kontinuiranu dostupnost naf-
te po pristupanim uslovima i za sterling i odravanje
odgovarajuih aranmana za investicije viaka vrijednos-
ti u Kuvajt. Kako bi se osigurali ovi interesi, komuni-
zam, pseudokomunizam i arapski nacionalizam bi mo-
rali biti zabranjeni.
Cijena nafte je kljuno pitanje, kao i dostupnost za
njenu kupovinu u funtama sterlinga. Reinvestiranje vi-
ka prihoda od Kuvajta u britansko trite dionica, finan-
sijsko podupiranje Londona, sterlinga i britanske ekono-
mije bilo je, prema ovoj analizi, takoer krucijalno.
Narodi koji ive u bliskoistonim naftnim dravama
esto ive u zabludi da bi se profiti ostvareni od crplje-
nja nafte sa njihovog tla trebali koristiti kako bi se ostva-
rile njihove socijalne i razvojne potrebe, a ne za bogae-
nje zapadnih investitora. Tu nastupa represija.
Cijepljenje
Ukoliko nema konstantnog retrogradnog pritiska od
strane represivnih drava, neka forma demokratije bi se
mogla probiti, a ljudi e se poeti mijeati u pravedno
odreivanje cijena naftnih rezervi, kao razumno korite-
nje ostvarenih naftnih profita.
Upravo se to dogodilo nakon Drugog svjetskog rata u
Iranu, kada je demokratski izabrani parlament pozvao
na vie jednakosti sa zapadnim naftnim kompanijama
koje su dominirale iranskom ekonomijom i politikom.
Anglo-iranska naftna kompanija (danas poznata kao
BP) je odbila da se prilagodi aranmanu, to je znailo
da je plaala vie poreza britanskoj vladi, nego za nak-
nadu za naftu iranskoj vladi. Iran je potom nacionalizi-
rao svoju naftu. Britanija je potom blokirala Iran ratnim
brodovima, presjecajui tako izvoz nafte i bacajui eko-
nomiju Irana na koljena.
Britanija je takoer inicirala dravni udar u izvedbi CIA-
e iz 1953, utvrujui zlu muiteljsku dravu iranskog a-
ha, koja je imala enormnu ameriku i britansku podrku.
Ne radi se samo o naftakim dravama kao to je Iran,
koje moraju biti cijepljene protiv nacionalizma i demo-
kratije. Cijelom regionu trebaju britanski suzavac, meci
itd., budui da, kao to smo upravo vidjeli, kuga nacio-
nalizma i demokratije, moe biti vrlo zarazna.
Vojno snana drava kao Egipat mora biti neutralizira-
na kako bi se sprijeio njen utjecaj na jo vanije (i jo
podlonije) reime kao to je islamistiko-fundamentalis-
tika diktatura u Saudijskoj Arabiji.
Upravo zbog toga su Britanija i Francuska pokrenule
invaziju na nacionalistiki Egipat 1956. Upravo zbog to-
ga je uspjeno izraelsko unitavanje egipatskog vojnog
kapaciteta 1967. uivalo tako snanu zapadnu podrku.
Upravo je zbog toga pro-zapadna diktatura Hosnija
Mubaraka imala bezrezervnu britansku podrku - sve
dok nije postalo jasno da se vie ne moe odrati. Za sis-
tematsku, kontinuiranu i ukorijenjenu podrku arapskim
diktatorskim reimima, britanska vlada ima vie razloga.
Ukoliko elimo zaustaviti ovu podrku, moramo mije-
njati na predatorski politiki, finansijski i ekonomski sis-
tem, a ne samo grupu pohlepnih i beutnih trgovaca
orujem.
Emily Johns i Milan Rai su kourednici
asopisa Peace News od 2007.
Preuzeto sa: www.peacenews.info
Preveo Vuk Baanovi
110
111
Dragi Jean-Luc, stav koji brani u prilog zapadnoj
intervenciji u Libiji me je iskreno neprijatno iznenadio.
Zar nisi od samog poetka uvideo veliku razliku izme-
u deavanja u Libiji i onoga to se dogaa u drugim
zemljama? Kako to da smo u Tunisu i Egiptu mogli da
vidimo masovna javna okupljanja, dok u Libiji nije bilo
nieg slinog? Jedan moj prijatelj koji prouava arap-
ski jezik se poslednjih nekoliko nedelja bavio prevoe-
njem plakata, transparenata i zastava koje su bile dos-
ta zastupljene na demonstracijama u Tunisu i Egiptu,
dok u Libiji, ak ni u Bengaziju, nije uspeo da nae ni-
jedan takav primer.
Iznenauje me da nisi uvideo jo jednu veoma oi-
glednu injenicu u vezi sa libijskim pobunjenicima, a
to je da meu njima nema ena, dok su one u Tunisu
i Egiptu itekako prisutne. Zar nisi znao da francuske i
britanske tajne slube pripremaju pad Gadafija jo od
prole jeseni? Zar Ti nije udno to to se u Libiji, za
razliku od pobuna u drugim arapskim zemljama, na-
jednom stvorilo oruje nepoznatog porekla? Isto tako
i to to su grupe mladia odmah poele da ispaljuju
rafale u vazduh, to je u drugim zemljama bilo nepoj-
mljivo? Zar Te nije iznenadilo ni to to se pojavio ne-
kakav navodni revolucionarni odbor predvoen od
strane biveg Gadafijevog saradnika, dok ni u jednoj
drugoj zemlji ustanici nisu imenovali odreene poje-
dince kao vladu koja treba da zameni postojeu?
Zastraivanje iz vazduha
Kako ne shvata da sve ove osobenosti, ali i mnoge
druge, govore u prilog injenici da su samo ovde i nig-
de drugde velike sile bile pozvane da prue podrku?
Da su nitarije poput Sarkozya i Camerona, iji su cil-
jevi oigledno mrani, mogle da budu predmet hvale
i oboavanja - a ti im najednom daje podrku. Zar ni-
je oigledno da je Libija omoguila ulazak ovim sila-
ma, u situaciji koju u ostalim zemljama uopte nisu
mogli da kontroliu? I da je njihov cilj, potpuno jasan
i oekivan, bio da pretvore revoluciju u rat, tako to e
narod izbaciti iz igre i dati primat za oruju i vojsci - tj.
onim resursima nad kojima ove sile imaju monopol?
Ovaj proces se kontinuirano odvija pred Tobom i Ti ga
podrava? Kako ne vidi da e posle akcija iz vazdu-
ha, na zemlji biti korieno teko naoruanje, u koor-
dinaciji sa vojnim instruktorima, oklopnim vozilima,
stratezima, savetnicima i plavim lemovima, i da e na
taj nain zapoeti ve vieno (a nadam se, sporadi-
no) osvajanje arapskog sveta od strane despotske dr-
ave kapitala i njenih birokrata?
Kako od svih da ba Ti upadne u ovu zamku? Ka-
ko moe da pravda bilo kakvu spasilaku ulogu
koja je poverena onim istim ljudima kojima je prethod-
na situacija odgovarala, i koji na svaki nain ele da se
vrate natrag u igru kroz korienje sile, dok su im mo-
tivi nafta i sticanje prevlasti? Da li moe tek tako da
prihvati zvaninu masku humanitarnih ciljeva, tu
sramotnu ucenu koja se provodi u ime rtava? Naa
Otvoreno pismo
Alaina Badioua Jean-Luc Nancyu
1
Alain Badiou
112
vojska ubije puno vie ljudi u nekoliko drava nego to
to lokalni erif Gadafi moe da postigne u svojoj. Kak-
vo je to poverenje koje odjednom prua kljunim krv-
nicima dananjeg oveanstva, onima koji nose odgo-
vornost za pervertirani svet u kome ivimo? Da li Ti ve-
ruje, tj. kako moe da veruje da ti isti oliavaju ci-
vilizaciju, da njihove monstruozne vojske predstavlja-
ju vojske pravde? Priznajem da sam zaprepaen.
Pitam se kakva je korist od filozofije ukoliko ona ni-
je direktna i radikalna kritika ovako olako datog mil-
jenja; miljenja koje je produkt propagande koju spro-
vode reimi poput naeg; reimi koje su narodni us-
tanci u oblastima koja su za njih od kljunog znaaja
naterali da se povlae; reimi koji zbog toga sada e-
le osvetu.
Napad na ustanke
U svom lanku kae da e kasnije biti na nama
(a ko smo to mi ukoliko danas to podrazumeva Sar-
kozya, Bernard-Henri Lvya, nae bombardere i one
koji ih podravaju?) da se pobrinemo da poslovi sa
naftom, orujem i sl. ne postanu ponovo aktuelni. Ali
zato kasnije? Upravo sada treba da se pobrinemo
za to tako to emo onemoguiti velike sile , u grani-
cama mogunosti, da se meaju u politike tokove ko-
ji se dogaaju u arapskom svetu. Treba uiniti sve to
je u naoj moi da onemoguimo ove sile, koje su na
sreu ve nekoliko nedelja van ovih deavanja, da - po-
zivajui se na demokratiju i pod izgovorom moralnih
i humanitarnih vrednosti koji se koriste jo od prvih im-
perijalnih osvajanja - obnove naftne i druge poslove,
to je u stvari kljuna stvar za koju su ove drave i nji-
hove vlade zainteresovane.
Dragi moj Jean-Luc, u trenutnom kontekstu, nema
smisla da Ti i ja razmiljamo u skladu sa jednoglasnom
odlukom zapadnih zemalja koja podrazumeva krilati-
cu: moramo da zadrimo apsolutnu kontrolu nad
svim to se dogaa.
Mi smo duni da branimo stav protiv onoga to je
opteprihvaeno i da otkrijemo da pravi cilj bombarde-
ra i vojnika zapadnih drava u svakom sluaju nije ne-
sreni Gadafi, biva muterija istih onih koji sada nas-
toje da ga eliminiu jer je prepreka njihovim viim inte-
resima. Pravi cilj tih bombardera je iskljuivo narodna
pobuna u Egiptu i revolucija u Tunisu, tj. njihov nee-
ljeni karakter koji zapadne drave ne mogu da trpe, nji-
hova politika autonomija, tj: njihova nezavisnost.
Opirati se destruktivnim intervencijama ovih drava
podrazumeva poduprti politiku nezavisnost i budu-
nost ovih pobuna i revolucija. To je neto to moemo
da uradimo; to je na bezuslovni imperativ.
Alain Badiou je jedan od vodeih suvremenih
post- ili neomarksistikih mislilaca, filozof, ma-
tematiar, romansijer, dramaturg, osniva In-
stituta za suvremenu francusku filozofij i pro-
fesor na cole Normale Suprieure u Parizu.
April, 2011.
Preuzeto sa : www.versobooks.com/blogs
1
ta za nas znae arapski narodi, Jean-Luc Nancy
Arapski narodi nam upravo pokazuju da otpor i pobuna pono-
vo dolaze na dnevni red i da je istorija u stanju prevazii Istoriju.
Oni to ine, kako to i treba raditi, stalno: u dobar i u zao as nji-
hovog poduhvata. Manje ili vie, dali su snaan signal i treba se
nadati da e taj signal biti prepoznat i da e se proiriti po celoj
Africi, te uticati na neprekidno ponavljanje drame u drevnoj
zemlji Kanaanskoj. Na jednom od mesta, gde se najmanje oeki-
valo da e pobuna uzeti maha, voa bande (slubeno drave) je
gazi, spreman da pobije sve, koga god treba, od naroda koji dri
svojim.
Za to vreme u ostalim se dravama bune s velikom estinom,
katkad pomognuti i od nekog snanog arapskog suseda.
Pobunjenici u Bengaziju trae pomo: to nije lako i nosi u sebi
rizike i praktine i politike prirode. Procenjivati i sueljavati ovu
vrstu okolnosti zahteva politiku odgovornost. Da li je to trenu-
tak da se bez bilo kakvih zadrki upozorava na mogue kolater-
alne tete i sumnjienja zbog (vie ili manje) skrivenih interesa;
da se podsea na naelo nemeanja i na veliku krivicu Zapada,
gde se treba upitati, da li se tu ubrajaju i Libija, Saudijska Arabija
ili Sirija, bez da se spominju Kina i Rusija?
Dakle, treba najstroe kontrolisati vazdune udare, koji mora-
ju onesposobiti zlog ubicu naroda, ali treba gaati njega, a ne
njegov narod. Ne moemo se s jedne strane pozivati na suv-
erenost, dok je sa druge liavamo njenog legitimnog sadraja
zarad svih njenih povezanosti - u najboljem i u najgorem smislu
- s mondijalizovanim svetom. Na libijskom narodu je kao i na
svim ostalima da ponovo ne zaponu, oni isti ili neki drugi, igre
s naftom, finansijskim marifetlucima ili graevinskim poduhvati-
ma, koje su tog pajaca doveli i odravali na vlasti, isto kao i
mnoge druge. Dakle na narodu je ta odgovornost. Naravno, ona
je adresirana i na sve nas, narode Evrope ili Amerike
Mart, 2011., Libration
Jean-Luc Nancy je francuski filozof i jedan od
najuvaenijih postmodernistikih ivih intelek-
tualaca u svijetu.
www.pokret.net
113
Godina 2011. poela je bunim eksplozijama bijesa
arapskih naroda. Da li e arapsko proljee dati ivot dru-
goj fazi buenja arapskog svijeta? Ili e pobune krenuti
brzim korakom da bi na kraju bile pobaene kako se to
ve dogodilo u sluaju prvog buenja, to sam opisao u
knjizi Lveil du Sud (Ed. Le temps des crises, Paris
2008.)?
U prvoj pretpostavci, napredak arapskog svijeta bit e
svakako ubiljeen u pokret prevazilaenja kapitalizma-im-
perijalizma na svjetskoj skali. Neuspjeh bi, nasuprot to-
me, zadrao arapski svijet u sadanjem stanju dominira-
ne periferije, kojoj je onemogueno napredovanje i us-
pon, kako ne bi postala aktivni faktor i utjecala na obli-
kovanje dananjeg svijeta.
Uopavanja su uvijek opasna kad je rije o arapskom
svijetu, jer na taj nain ne odraavaju objektivno razliite
uvjete koji karakteriziraju pojedinu zemlju toga svijeta.
Zato u svoja razmiljanja koncentrirati na Egipat, jer ni-
je teko priznati kljunu ulogu koju je ta zemlja oduvijek
igrala u opem razvitku regije.
Egipat i pokret XIX stoljea
Egipat je bio prva zemlja periferije mondijaliziranog ka-
pitalizma, koji je pokuao da se istakne. Jo mnogo prije
Japana i Kine, poetkom devetnaestog stoljea, Muha-
med Ali zaeo je i zapoeo program obnove Egipta i ze-
malja iz okoline arapskog Marheka. Taj je znaajni poku-
aj potrajao dvije treine devetnaestog stoljea i izgubio
je dah tek kasnije, u doba druge polovine vladanja Khe-
div Ismaila, tokom 1870. godine.
Analiza njegovog neuspjeha ne moe zanemariti esti-
nu vanjskog napada od strane vodee snage industrij-
skog kapitalizma tog vremena Velike Britanije. U dva na-
vrata, prvo 1840., a zatim u godinama nakon 1870.,
kontrolom financija kedifatskog Egipta i naposljetku
vojnom okupacijom (1882.), Velika je Britanija ostrvljeno
teila vlastitom cilju: guenju modernog Egipta.
Vjerojatno je egipatski projekt nosio ogranienja vlasti-
tog vremena, jer je trebalo da se istakne zemlja u okviru
kapitalizma i putem kapitalizma, za razliku od drugog
egipatskog pokuaja (1919. - 1967.), do kojeg u kasni-
je doi.
Vjerojatno drutveni uvjeti unutar samog projekta, kao
i politike, ideoloke i kulturne uslovljenosti, na ijim se
osnovama temeljio, snose dio odgovornosti za taj neus-
pjeh. Ostaje injenica da bi, bez imperijalistike agresije,
te uslovljenosti vjerojatno mogle biti prevaziene, kako
to pokazuje japanski primjer.
Poraen u pokuaju napretka, Egipat je gotovo etrde-
set godina ostao (1880. - 1920.) sveden na podruje pe-
riferije kojom se upravlja, a njegove su strukture bile kon-
cipirane tako da poslue imperijalistiko-kapitalistikom
modelu epohe. Regresija, koja je na taj nain nametnu-
ta, pogodila je, osim proizvodnog sistema zemlje, njego-
ve politike i drutvene strukture, neprekidno pojaavaju-
i nazadne i reakcionarne ideoloke i kulturne koncepci-
je, nune koliko i smiljene da zemlju zadre u podree-
nom poloaju.
Drugi val (1919. - 1967.)
Egipat, to znai njegov narod i njegove lite, koje
predstavljaju naciju, nisu nikad priznali taj status. Ovo tvr-
Arapska proljea
Arapska proljea
i jesen kapitala
i jesen kapitala
prof. dr. Samir Amin
114
doglavo odbijanje rodilo je drugi val narastajueg pokre-
ta, koji se odvijao tokom polovine nadolazeeg stoljea
(1919. - 1967.).
Vidim cijelo to razdoblje kao momenat permanentne
borbe i znaajnog napretka. Cilj je bio trostruk: demokra-
cija, nacionalna nezavisnost, drutveni napredak. Ta tri
cilja, ma kako bile ograniene i konfuzne pojedine for-
mulacije, nerazdvojni su jedan od drugog. Isprepletenost
ciljeva predstavlja u stvari upravo integraciju suvremenog
Egipta u svjetski imperijalistiko-kapitalistiki sistem tog
vremena.
U tom vienju poglavlje otvorene kristalizacije odnosa
za vrijeme Nasera (1955. - 1967.) samo je zadnje poglav-
lje velikog pokreta plime i narastanja borbi, koju je zapo-
ela revolucija 1919. - 1920.
Roenje WAFD-a
U prvom trenutku, za vrijeme tih pola stoljea uspona i
emancipatorskih borbi u Egiptu, naglasak je bio stvara-
njem Wafd-a 1919. godine na politikoj modernizaciji, pri-
mjenom buroaskog oblika ustavne demokracije i na bor-
bi za nezavisnost. Zamiljeni demokratski oblik omogua-
vao je napredak laicizacije, ukoliko i nije bio sasvim laiki,
u radikalnom smislu tog termina. Zastava Wafd-a, koja
spaja polumjesec sa krstom, koja se ponovo pojavila za
vrijeme manifestacija u januaru i u februaru 2011.,
predstavlja njegov simbol. Normalni izbori omoguavali
su u to vrijeme Koptima ne samo da budu birani od stra-
ne muslimanske veine, ve i mnogo vie od toga: da isti
ti Kopti zauzimaju vana mjesta u dravnom aparatu i da
zbog toga ne bude nikakvih problema.
Britanska velesila, uz aktivnu podrku reakcionarnog
bloka, podupiranog od strane monarhije, velikih zemljo-
posjednika i bogatih latifundista, dala je sve od sebe ka-
ko bi natjerala na povlaenje demokratske uspjehe wafd-
ijskog Egipta.
Diktatura Sedki Pae, u godinama oko 1930. (sus-
penzija demokratskog Ustava 1923.) sukobila se sa
studentskim pokretom, koji je u to vrijeme predstav-
ljao vrh koplja odnosno otricu demokratskih i antiim-
perijalistikih borbi. Nije nimalo sluajno to su, da bi
smanjili rizik izazivan ovim borbama, Britanska amba-
sada i Kraljevski sud aktivno podravali stvaranje Mus-
limanske brae (1927.), inspirirane na islamskoj misli
u (nazadnoj) salafitskoj verziji wahabita, koju je for-
mulirao Raid Reda, a radilo se o jo reakcionarnijoj
verziji (antidemokratskoj i usmjerenoj protiv drutve-
nog napretka) od strane novog politikog Islama.
Osvajanje Etiopije, koje je otpoeo Mussolini i perspek-
tiva svjetskog konflikta natjerat e London na ustupke de-
mokratskim snagama: dozvolit e da se Wafd vrati na sce-
nu 1936. i pristat e na potpisivanje te iste godine Anglo-
egipatskog traktata sa Wafd-om, za koji se smatralo, uop-
e uzevi, da je urazumljen.
Drugi svjetski rat, po sili stvari, predstavljao je razdoblje
prekida. Ali, rastui val borbi ponovo je uzeo maha 3. fe-
bruara 1946., stvaranjem studentsko-radnikog bloka,
koji je jo vie radikaliziran stupanjem na scenu komunis-
ta i radnikog pokreta. Ponovo su reakcionarne snage,
podravane od Londona, estoko odgovorile i u tu su svr-
hu iskoritena Muslimanska braa, koja su podravala
drugu diktaturu Sedki Pae, a da pokret pri tom nije uut-
kan.
Povratak Wafd-a na vlast i njegovo optuivanje Trakta-
ta iz 1936., kao i prvi gerilski pokreti u jo uvijek okupira-
noj zoni Sueckog kanala, prekinuti su samo poarom Kai-
ra (u januaru 1952), a u tu su operaciju bila upletena Mus-
limanska braa.
Naser i naserizam
Prvi dravni udar Slobodnih oficira (1952.), a naroito
onaj drugi, kojiim je Naser preuzeo vlast (1954.), uspjeli
su u tom asu okruniti period porasta neprekidnih borbi,
u vienju jednih, odnosno uspjelo im je zaustaviti ga, u
vienju drugih.
U mom vienju egipatskog buenja, naserizam je zami-
jenio govor ideologije nastojanjem da se poniti cjelokup-
na historija razdoblja od 1919. do 1952., kako bi se egi-
patska revolucija pozivala iskljuivo na dogaaje od jula
mjeseca 1952.
U to su vrijeme ve mnogi komunisti optuivali ovakvo
tumaenje dogaaja i svojom su analizom pokazali kako
je cilj dravnih udara 1952. i 1954. bio da se stane na kraj
radikaliziranju demokratskog pokreta. Nisu pogrijeili, jer
se naserizam kristalizirao kao antiimperijalistiki projekt
tek nakon konferenciju u Bandungu (u aprilu 1955).
Samo nakon toga naserizam je postao svjestan onog
to moe dati sam od sebe: bio je to odluan internacio-
nalni antiimperijalistiki stav (zajedniki sa panarapskim i
panafrikim pokretom), kao i napredne drutvene refor-
me (nipoto socijalistike).
A sve je to bilo sputeno odozgo, ne samo uz odsut-
nost demokracije (onemoguavajui na taj nain irokim
narodnim slojevima da se sami organiziraju i da se orga-
niziraju za sebe), uz aboliciju bilo kojeg vida politikog i-
vota.
Politiki islam bio je pozvan da ispuni prazninu, ko-
ja je nastala. Opisani je projekt iskoristio sve svoje po-
tencijalno progresivne snage u razdoblju od deset go-
dina, od 1955. do 1965. Regresija i nazadovanje dru-
tva dala je priliku imperijalizmu, na elu sa SAD-om,
da slomi pokret, mobilizirajui u tu svrhu vlastiti vojni
instrument u toj regiji: Izrael.
Nakon 1967.: povlaenje naprednog pokreta
Poraz 1967. oznaio je kraj pola stoljea naprednih pok-
reta. Svakako da je nazadovanje zapoeo sam Naser, kad
je izabrao put koncesija desnici (infitah, otvaranje, koje
treba razumjeti kao otvoranje prema kapitalistikoj mon-
dijalizaciji), umjesto radikalizacije za koju su se borili, izme-
u ostalog, studenti (iji pokret zauzima scenu 1970. go-
dine, upravo u prelazno doba, kad umire Naser).
Njegov naljednik Sadat jo pojaava skretanje udesno i
integrira Muslimansku brau unutar svog novog autokrat-
skog sistema. Mubarak nastavlja istim pravcem.
Period nazadovanja koji je uslijedio (1967. - 2011.) sa
svoje je strane prekrio razdoblje od gotovo pola stoljea.
Egipat, podreen zahtjevima mondijaliziranog liberiz-
ma, kao i strategijama Sjedinjenih Drava, prestao je pos-
tojati kao aktivni akter i na regionalnom i na meunarod-
nom planu. U regiji najvaniji saveznici Sjedinjenih Drava
Saudijska Arabija i Izrael zauzimaju primarnu poziciju.
Izrael sad moe proiriti svoju kolonizaciju okupirane Pa-
lestine sa preutnim suuesnitvom Egipta i zemalja Perzij-
skog zaliva.
U vlasti imperijalistikih monopola
Egipat je u Naserovo doba stvorio ekonomski i drut-
veni sistem koji je mogue kritizirati, ali koji je bio doslje-
dan. Naser se oslonio na industrijalizaciju, kako bi zem-
lja izila iz meunarodne podjele rada kolonijalnog tipa,
to ju je bila osudila na izvoznika pamuka. Taj je Nase-
rov sistem osiguravao raspodjelu bogatstva srednjim
klasama, koje su se poveavale, a da pritom nisu osiro-
maeni iroki narodni slojevi.
Sadat i Mubarak su se potrudili da razgrade egipatsku
proizvodnu strukturu, nadomjestivi je sasvim nedosljed-
nim sistemom, zasnovanim iskljuivo na traenju profita
za poduzea, koja u stvari nisu nita drugo nego podna-
jamnici kapitala imperijalistikih monopola.
Stope privrednog rasta Egipta, koje Svjetska banka tri-
deset godina predstavlja i rastrubljuje kao visoke, uzdi-
ui ih u nebesa, nemaju nikakvog znaaja. Egipatski je
rast do krajnosti ranjiv. Osim toga, pratio ga je upravo
nevjerojatan porast nejednakosti i nezaposlenosti, koja
pogaa veinu mladih ljudi. Ta je situacija bila eksploziv-
na i eksplodirala je!
Stabilnost reima, na prvi pogled toliko hvaljena od Wa-
shingtona, oslanjala se na monstruoznu policijsku maine-
riju (1.200.000 ljudu u policiji nasuprot 500.000 vojske),
koja je svaki dan kriminalno zloupotrebljavala vlastitu mo.
Imperijalistike velesile pretendirale su kako taj reim
uva Egipatod islamske alternative. E, radi se o prosta-
ki krupnoj lai.
Brak sa reakcionarnim politikim Islamom
U stvari, reim je savreno integrirao reakcionarni po-
litiki Islam (wahabitskog modela iz Perzijskog zaliva) u
svoj sistem vlasti, davi mu da rukovodi obrazovanjem,
pravnim sistemom i najvanijim medijima (to je jako
vano, televizijom). Jedini dozvoljeni govor bio je onaj
to se uo u damijama povjerenim salafitima, koji im je
na taj nain omoguavao da izgledaju kao opozicija, ko-
ja postoji u zemlji.
Cinina dvolinost naina na koji zemljom upravljaju Sje-
dinjene Drave (u tome Obama nije nimalo drugaiji od
Busha) savreno slui postizanju njihovih ciljeva. U samoj
sutini podrka politikog Islama anulira sposobnosti dru-
tva da se suoi sa izazovima suvremenog svijeta (to je uz-
rok katastrofalnog zaostajanja na podruju obrazovanja i
znanstvenog istraivanja), dok denunciranje od prilike do
prilike zloupotreba za koje je takav Islam odgovoran (na
primjer ubojstava Kopta) slui legitimizaciji vojnih interven-
cija Washingtona, koje samozvano proglaavaju kako su
angairane u ratu protiv terorizma.
Ponovo se raa otpor
Zemlja se mogla initi podnoljivom sve dok je postojao
ispuni ventil koji je predstavljala masovna emigracija siro-
manih i srednjih slojeva u zemlje bogate naftom. Kad je
taj put iscrpljen (zamjenom imigranata iz azijskih zemalja,
koji su nadomjestili imigrante iz arapskih krajeva), dolo je
do ponovnog raanja otpora. Radniki trajkovi 2007.,
najjai na afrikom kontinentu u posljednjih pedeset godi-
na, tvrdoglav otpor sitnih seljaka kojima prijeti eksproprija-
cija od strane agrarnog kapitalizma, stvaranje udruenja
demokratskog protesta u srednjim slojevima (pokreti Ke-
faya i 6. april) navjetali su neizbjenu eksploziju koju su u
Egiptu oekivali, ali koja je potpuno iznenadila strane pos-
matrae.
Dakle, uli smo u novu fazu tokova emancipatorskih
borbi, ije pravce i mogui razvoj treba analizirati.
Komponente demokratskog pokreta
-Egipatska revolucija u toku ilustrira mogunost najavlje-
nog kraja neoliberistikog sistema, koji je doveden u pita-
nje u svim svojim dimenzijama: politikim, ekonomskim i
drutvenim. Taj gigantski pokret egipatskog naroda zdru-
uje tri aktivne komponente: mlade, ponovo politizirane nji-
hovom vlastitom voljom u modernim oblicima, koji su iz-
mislili oni sami; snage radikalne ljevice; kao i snage sred-
njih demokratskih slojeva. Mladi (oko milion aktivista) bili
su dijamantna vrhuka pokreta. Njima se odmah pridrui-
la radikalna ljevica, kao i srednji demokratski slojevi.
Muslimanska braa, iji su voe apelirali da se manifes-
tacije bojkotiraju u vrijeme prva etiri dana dogaanja
(pretpostavljajui da e represija slomiti manifestante),
prihvatili su pokret kasno, kad je apel, koji je bio upuen
cijelom egipatskom narodu, izazvao gigantsku mobilizaci-
ju 15 miliona manifestanata.
Mladi i radikalna ljevica udrueni su za postizanje tri za-
jednika cilja: obnavljanje demokracije (kraj vojnog i politi-
kog reima), pokretanje nove ekonomske i drutvene po-
litike usmjerene prema narodnim slojevima (prekid s pod-
reenou u odnosu na zahtjeve mondijaliziranog liberiz-
ma) i voenje nezavisne meunarodne politike (prekid s
podreenou hegemonistikim zahtjevima od strane Sje-
dinjenih Drava i prekid pristajanja na irenje njihove vojne
kontrole na planeti).
Ciljevi demokratskog pokreta
Demokratska revolucija na koju oni pozivaju je antiimpe-
rijalistika demokratska i socijalna revolucija. Iako je pokret
mladih diverzificiran u svojoj socijalnoj kompoziciji i u svom
politkom i ideolokom izraavanju, u svojoj je cjelini
smjeten na ljevici. O tome svjedoe jako spontane mani-
115
116
festacije simpatije u odnosu na radikalnu ljevicu.
Openito uzevi, srednje su klase okupljene oko cilja
postizanja demokracije, a da se nuno ne dovede u pita-
nje trite (tako kako se ono predstavlja), kao ni meuna-
rodni poloaj Egipta.
Ne treba zapostaviti ni znaenje grupe bloggera koji su
uzeli uea u pravom pravcatom komplotu, koji je orga-
nizirala CIA. Njegovi su animatori mladi porijeklom iz viih
drutvenih slojeva, amerikanizirani do maksimuma, koji se
dre ni manje ni vie nego kao da su oni kontestatori dik-
tature na vlasti. Tema demokracije, nametnuta u Wa-
shingtonovoj viziji, dominira njihovom intervencijom na
mrei. U stvari su oni samo karika lanane organizacije
agenata kontrarevolucije, koju orkestrira Washington,
preruene u demokratske revolucije, po modelu arenih
revolucija u Istonoj Evropi.
No, bilo bi sasvim pogreno zakljuiti kako je ovaj kom-
plot u temelju narodnih pobuna. CIA pokuava ni manje
ni vie nego da preokrene smjer pokreta, da borce odvra-
ti od vlastitih ciljeva progresivnog preobraaja drutva i da
ih skrene na drugi teren. Mogunosti na uspjeh ovog
komplota bile bi osnovane, kad pokret ne bi uspio stvori-
ti pristanak na zajedniku borbu svojih razliitih kompo-
nenti, niti identificirati zajednike strateke ciljeve i tako-
er izmisliti nove organizacione forme i efikasnu akciju.
Poznati su primjeri takvih neuspjeha, kako se to dogo-
dilo na Filipinima i u Indoneziji. Zanimljivo je naglasiti ka-
ko su nai bloggeri, koji se radije izraavaju na engleskom
jeziku nego na arapskom (!), i koji su krenuli od obrane
demokracije po modelu SAD esto u Egiptu razvijali argu-
mentaciju usmjerenu na legitimiziranje Muslimanske bra-
e.
Poziv na manifestiranje od strane tri aktivne komponen-
te pokreta smjesta je prihvatio cijeli egipatski narod. Re-
presija, koju je u prvim danima karakterizalo krajnje nasil-
je (vie od hiljadu mrtvih), nije obeshrabrila ove mlade lju-
de i njihove saveznike (koji nikada, ni u jednom asu, ni-
su pozvali u pomo zapadne sile, kako smo to mogli opa-
ziti drugdje). Njihova hrabrost je bila odluna i pokazivali
su je iz dana u dan (koji put i po cijelu no) i ona je za so-
bom povukla petnaest miliona uesnika u protestima, ko-
ji su manifestirali krenuvi iz svih dijelova velikih i malih
gradova, pa ak i iz sela.
Taj munjeviti politiki uspjeh dao je svoje uinke. Strah
se premjestio na drugu stranu. Hillary Clinton i Obama su
tada otkrili kako je korisnije prepustiti Mubaraka vlastitoj
sudbini, iako su ga podravali sve do tog asa, dok su se
komandanti vojske povlaili u tiini, poto su odbili da sud-
jeluju u represiji spasivi na taj nain predstavu o sebi i na
kraju su napustili Mubaraka i neki od njegovih najprisnijih
suradnika.
To to je pokret egipatskog naroda u svojoj cjelokup-
nosti postao opim pokretom predstavlja ve samo po se-
bi pozitivan izazov. Jer taj je narod, kao i svaki drugi, da-
leko od toga da predstavlja homogeni blok. Neki od seg-
menata od kojih je sastavljen neporecivo pojaavaju pers-
pektivu njegove mogue radikalizacije.
Uloga radnike klase
Ulazak radnike klase u borbu (oko pet miliona radni-
ka) mogao bi biti presudan. Radnici u borbi (putem broj-
nih trajkova) postigli su napredak u organizacionim obli-
cima u odnosu na 2007.. godinu. Moe se ve izbrojiti vi-
e od pedeset nezavisnih sindikata. Tvrdoglav otpor sitnih
seljaka eksproprijacijama zemlje, koje je omoguilo poni-
tavanje agrarne reforme (u parlamentu su Muslimanska
braa glasala za ove zloinake zakone, pod izgovorom
da je u Islamu privatno vlasnitvo sveto, kao i da je agrar-
nu reformu nadahnjivao komunistiki avo) doprinosi ta-
koer moguoj radikalizaciji pokreta.
Izmeu ostalog, gigantska masa siromaha aktivno je
sudjelovala u manifestacijama u februaru mjesecu 2011.
i lako je prepoznala sebe kod stvaranja narodnih komite-
ta, koji su obrazovani u svakom kvartu, kako bi branili re-
voluciju. Ovi siromani mogu stvoriti utisak (zbog brada,
pokrivenosti ena, vlastitog naina oblaenja i ureivanja)
da su zemlja i drutvo u dubini mobilizirani od Musliman-
ske brae. U stvari, njihovo je stupanje na scenu naredilo
rukovodstvo te organizacije.
Dakle, na taj je nain zapoet izazov: tko e od njih,
Muslimanska braa i njihovi islamski saveznici (salafiti) ili
oni koji pristaju uz demokratski front, uspjeti stvoriti i u-
vrstiti saveznitvo i stvoriti efikasne veze sa dezorijentira-
nim masama te koje e ih snage uklopiti u sebe i pretvo-
riti ih u vlastite kadrove (izraz koji odbijam)?
Jedinstveni front demokratskih snaga
U Egiptu je u toku znaajan napredak u stvaranju jedin-
stvenog fronta demokratskih snaga radnika. U aprilu
2011. pet partija socijalistike orijentacije (Egipatska soci-
jalistika partija, Narodni demokratski savez, veina izala
iz bive partije Tagammu, Demokratska partija radnika,
Partija revolucionarnih socijalista, trockistika, te Egipat-
ska komunistika partija, koja je bila dio Tagammu-a) na-
pravili su savez sa drutvenim snagama i obavezali su se
da e savez pronijeti dalje njihovu borbu i da e ubudue
nastupati ujedinjeni svi zajedno. Istovremeno je oformljen
Nacionalni savjet (Maglis Watany) svih drutvenih i politi-
kih snaga, koje su dale ivot pokretu (partija socijalistike
orijentacije, razliitih demokratskih partija, nezavisnih sin-
dikata, organizacija seljaka, mree mladih te brojnih dru-
tvenih institucija).
Muslimanska braa i partije desnice odbile su sudjelova-
nje u Savjetu, ponavljajui ono to je ve bilo poznato: nji-
hovo protivljenje nastavljanju pokreta. Savjet okuplja oko
150 lanova.
Nasuprot demokratskom frontu: reakcionarni front
Kao i u periodu odvijanja borbi u prolosti, u Egiptu se
antiimperijalistiki demokratski i socijalni pokret sudara s
monim reakcionarnim blokom. Taj blok moe biti identi-
ficiran po terminima svojih socijalnih komponenti (jasno,
klasnim), ali ga takoer treba identificirati i po tome kako
su definirani razlozi za njegov politiki nastup te njegov
funkcionalni ideoloki govor u smjeru tog nastupa.
Kompradorska buroazija
U drutvenim terminima reakcionarnim blokom uprav-
lja egipatska buroazija uzeta u cijelosti. Oblici zavisne
akumulacije, koji su se odvijali posljednjih etrdeset godi-
na, doveli su do pojave bogate buroazije, koja je jedina
profitirala od skandaloznih socijalnih razlika koje prate
ovaj model globaliziranog liberizma. Pred nama vie ne
117
stoje deseci hiljada aktivnih poduzetnika, kako to
predstavlja retorika Svjetske banke, ve milioneri i milijar-
deri, koji svi do jednog vlastito bogatstvo zahvaljuju pove-
zanosti s vlau odnosno korumpiranosti aparata politi-
ke vlasti (korupcija je organska komponenta ovakvog sis-
tema).
Ta je buroazija kompradorska (u kurentnom politi-
kom govoru u Egiptu narod je naziva pokvarenim parazi-
tima) i ona daje aktivnu podrku uklapanju Egipta u suv-
remenu imperijalistiku globalizaciju, i bezuvjetni je savez-
nik Sjedinjenih Drava.
Ta buroazija ima u svojim redovima brojne generale
vojske i policije, civile pridruene dravi i partiji na vlasti
(Nacional-demokratskoj), koju su stvorili Sadat i Mubarak,
vjerska lica (voe Muslimanske brae i utjecajne eike
muslimanskog univerziteta i Azhar, koji su svi milijarderi).
Sitna buroazija
Sigurno da jo uvijek postoji buroazija, koju inje sred-
nji i sitni aktivni poduzetnici. Ali i oni su rtve sistema im-
perijalistikog racketa, koje je nametnula kompradorska
buroazija, vrlo esto natjerani na uslove rada podzakup-
nika, nad kojima imaju vlast lokalni monopoli, a ovi su sa-
mi kaii zamanjaka transmisije stranih monopola. Na gra-
evinskom polju ta je situacija gotovo generalizirana: veli-
ki pljakaju trita, a zatim opljakano daju u podnajam
malima. Ta buroazija autentinih poduzetnika simpatizi-
ra sa demokratskim pokretom.
Bogati seljaci
Ruralna strana reakcionarnog bloka je daleko manje
vana. Nju ine bogati seljaci, to su se maksimalno oko-
ristili agrarnom reformom, koju je izveo Naser, i koji su na-
domjestili nekadanje velike latifundiste. Seljake zadruge
koje je stvarao Naserov reim udruivale su sitne poljodjel-
ce sa bogatim seljacima, a funkcionirale su prvenstveno u
korist bogatih. Reim je poduzeo mjere opreza, kako bi
ograniio mogue napadaje na sitne seljake. Te mjere za-
tite ukinuli su kako Sadat tako i Mubarak, po preporuci
Svjetske banke, i sada se bogati seljaci trude da unite
male zemljoradnike. U suvremenom su Egiptu bogati se-
ljaci uvijek bili dio reakcionarne klase, a danas su to vie
nego ikada ranije. Na selu su oni glavni podrivai konzer-
vativnog islama i, putem njega, uski suradnici (esto po-
rodino povezani rodbinskim vezama) s dravnim organi-
ma i religioznim tijelima (u Egiptu Azhar ima vrijednost or-
ganizirane muslimanske crkve) dominiraju seoskim drut-
venim ivotom.
Vojska
Taj reakcionarni drutveni blok ima na raspolaganju po-
litike instrumente koji mu slue: vojsku i policiju, dravne
institucije, privilegiranu politiku partiju (u stvari vrstu jedi-
ne partije) Nacionalnu demokratsku partiju, koju je osno-
vao Sadat, religioznu organizaciju (Azhar) i struje politi-
kog islama (Muslimansku brau i salafite).
Vojna pomo, koju su Sjedinjene Drave dodjeljivale
egipatskoj vojsci (milijarda i po dolara godinje), nije nika-
da sluila pojaanju sposobnosti obrane zemlje, ve upra-
vo suprotno, posluila je da putem sistematske korupcije
otkloni eventualnu opasnost od nje, dok je korupcija, ia-
ko prikrivana, bila tolerirana i ciniki aktivno podravana.
Ta je pomo omoguila oficirima viih inova da zavlada-
ju vanim segmentima egipatske kompradorske ekono-
mije i to do te mjere da se u Egiptu govori o anonimnoj
vojnoj kompaniji (Sharkia al geish).
Zapovjednitvo vojske, koje je na sebe preuzelo uprav-
ljanje razdobljem tranzicije je jako daleko od toga da bu-
de neutralno, iako se potrudilo da tako izgleda, izraziv-
i vlastito distanciranje i neodobravanje represije.
Civilna vlast, kojom zapovijeda vojska (iji su lanovi
imenovani od vojnog vrha) sastavljena je dobrim dijelom
od ljudi biveg reima, izabranih meu manje istaknutim
licima, i ve je donijela cijeli niz krajnje reakcionarnih mje-
ra, iji je cilj koenje radikalizacije pokreta. Meu tim mje-
rama je i zloinaki zakon protiv trajka (uz izgovor da
ekonomiju zemlje treba pravilno usmjeriti), a tu je i zakon
koji namee vrlo stroge uslove za stvaranje politikih par-
tija, iji je cilj da ne dopusti ulazak u izbornu igru nikom
drugom osim strujama politikog islama (a prvenstveno
ide na ruku Muslimanskoj brai), jako dobro organiziranoj
zahvaljujui podrci preanjeg reima.
Uprkos svemu tome, dranje vojske i dalje je nepredvi-
divo. Uprkos nainu stvaranja njenih kadrova (vojnici su
unovaeni, no oficiri su profesionalci), nacionalistiki osje-
aji nisu uvijek odsutni. Osim toga, vojska pati, jer je na-
mjerno bila iskljuena iz vlasti, dok je policija imala u sve-
mu prednost.
U tim okolnostima, budui da je pokret pokazao jasnu
elju da iskljui vojsku iz politikog rukovoenja zemljom,
vjerojatno je da e vojni vrh razmotriti mogunost da se
ubudue dri na distanci i da e odustati od kandidiranja
svojih ljudi u predstojeim izborima.
Oito je da je politiki aparat ostao nepromijenjen (jer
nije predvien bilo kakav krivini postupak prema odgo-
vornim licima), a isto tako i cjelokupni dravni aparat (no-
vi vrioci vlasti pripadaju starom reimu), dok je, nasuprot
tome, Nacionalna demokratska partija nestala u buri i su-
ci su proglasili njeno rasputanje. No, budimo sigurni da
e egipatska buroazija znati ponovo stvoriti svoju partiju
pod novim i drugaijim nazivom.
Politiki islam
Muslimanska braa predstavljaju jedinu politiku snagu
ije postojanje reim nije samo tolerirao, ve i aktivno po-
magao njihov razvoj. Sadat i Mubarak povjerili su im tri
fundamentalne institucije: obrazovanje, pravosue i tele-
viziju.
Muslimanska braa nikad nisu bila niti mogu biti umje-
rena, a jo su manje demokrati. Njihov voa murid (arap-
ski prijevod voe, Fhrera) se samoproglaava i organiza-
cija mu je povjerena po principu discipline i potpune pos-
lunosti svim naredbama rukovodilaca, bez diskusije bilo
koje vrste.
Vostvo ine neizmjerno bogati ljudi (zahvaljujui pod-
rci Saudijske Arabije, a to znai Washingtona), kadrovi se
regrutiraju iz mranjakih sektora srednje klase, a bazu
partije ine narodni slojevi, ije sudjelovanje obezbjeuje
milosre socijalnih slubi i ukazana briga bratovtina (sve
to kao i uvijek financira Saudijska Arabija), dok udarnu
snagu predstabljaju milicije (baltaguis) koje se novae u
lumpenproletarijatu.
Muslimanska braa vide vlastiti ekonomski sistem zas-
novan na tritu i potpuno zavisan od inostranstva. Oni su
komponenta kompradorske buroazije. Izmeu ostalog,
bili su protiv velikih trajkova radnike klase i protiv selja-
ka koji su se borili da sauvaju vlasnitvo nad vlastitom
zemljom.
Muslimanska braa su umjerena samo u ovom dvoli-
nom smislu: a) jer su uvijek odbijala da izrade bilo kakav
ekonomski i drutveni program, u sutini ne dovode u pi-
tanje reakcionarne neoliberisitike politike; b) u potpunos-
ti prihvaaju podreenost zemlje zahtjevima Sjedinjenih
Drava prihvatajui njihovu kontrolu nad svijetom i nad re-
gijom. Zbog toga su korisni Washingtonu (a postoji li bol-
ji saveznik Sjedinjenih Drava od Saudijske Arabije, svetog
zatitnika Muslimanske brae?) koji im je dodijelio patent
demokracije!
Podmuklo petljanje Sjedinjenih Drava
sa politikim islamom
Sjedinjene Drave ne mogu sebi dozvoliti da cilj njihove
strategije bude stvaranje islamskih reima. Moraju se pret-
variti da ih to plai. Na taj nain daju legitimitet svojem
permanentnom ratu protiv terorizma, koji ide za sasvim
drugim ciljevima, a to je vojna kontrola planete, koja tre-
ba da Sjedinjenim Dravama, Evropi i Japanu osigura dos-
tupnost sirovina.
Prednost ove dvolinosti je dvostruka. Ona dozvoljava
mobilizaciju islamofobije u javnom mnjenju. Kako je
poznato, Evropa nema vlastitu strategiju u odnosu na
ovu regiju i zadovoljava se time da se iz dana u dan svr-
stava kao i Washington. Vie nego ikad vano je potpu-
no osvijetliti dvolinost ove strategije Sjedinjenih Drava,
koja efikasno vara i manipulira javnim mnjenjem. Sjedi-
njene Drave (i Evropa iza njihovih lea) apsolutno se
boje stvarno demokratskog Egipta, koji bi doveo u pita-
nje svoje svrstavanje na pozicije ekonomskog liberizma i
podrku agresivnoj strategiji Sjedinjenih Drava i NATO-
a. Poduzet e sve da Egipat ne postane demokratski i u
tom e cilju svim sredstvima dvolino podravati Musli-
mansku brau, kao lanu alternativu, jer su ovi pokazali
da nisu drugo do li manjina u pokretu egipatskog naro-
da za istinske promjene.
S druge strane, isprepletenost imperijalistikih snaga sa
politikim islamom nije nikakva novost, a u Egiptu je to
manje nego igdje drugdje. Muslimanska braa od svojeg
osnutka 1927. godine sve do dan danas bila su uvijek ko-
ristan saveznik imperijalizma i lokalnog reakcionarnog
bloka. Oduvijek su bili najljui neprijatelj demokratskih
pokreta u Egiptu. Multimilijarderi koji danas osiguravaju
upravljanje Bratovtinom ne dijele sudbinu pristajanja uz
stvar demokracije!
Politiki islam je na jednak nain saveznik Sjedinjenih
Drava i njegovih podreenih saveznika u NATO-u i ci-
jelom muslimanskom svijetu. Washington je naoruao i
financirao Talibane, okvalificirao ih kao borce za slobo-
du (Freedom Fighter) u njihovom ratu protiv nacional-
ne vlade nazvane komunistikom (prije i poslije sovjet-
ske intervencije). Kad su Talibani zatvorili kole za dje-
vojke, koje su otvorili komunisti, nalo se demokrata pa
ak i feministkinjakoji su pretendirali da je neto tako
neophodno, kako bi se respektirale tradicije! U Egiptu
Muslimanska braa imaju iza sebe podrku (tradiciona-
listike) salafitske struje, koja je takoer vrlo izdano fi-
nancirana od zemalja Perzijskog zaljeva. Salafiti se na-
meu kao ekstremisti (uvjereni wahabiti, netolerantni
prema svakoj drugoj interpretaciji islama) i oni stoje iza
neprestanog sistematskog masakriranja Kopta; takve je
operacije teko zamisliti bez preutne podrke (a kat-
kad i potpunog suuesnitva) dravnog aparata, a na-
roito aparata pravnog sistema, koji je velikoduno pov-
jeren Muslimanskoj brai. Ta udna podjela posla omo-
guuje Muslimanskoj brai da izgledaju kao umjereni, ili
se Washington pretvara da u to vjeruje.
Borbe unutar islamskih struja
Dobijaju fizionomiju estoke borbe unutar religioznih is-
lamskih struja u Egiptu. Egipatski islam je historijski sufit-
ski i sufitske bratovtine danas ujedinjuju petnaest milio-
na vjernika. To je otvoreni i tolerantni islam, koji inzistira
na individualnom uvjerenju vie nego na ritualnoj praksi
(postoji isto onoliko puteva k Bogu, koliko ima i osoba);
egipatski sufitski islam bio je uvijek sumnjiv dravi i drav-
noj moi, koja je stalno maui as batinom as mrkvom,
budno pazila da ipak ne ue u otvoreni sukob s takvom
varijantom islama.
Vahabijski islam Perzijskog zaliva je upravo antipod tak-
vog islama: starinski, do kraja ritualan, konformistiki, ot-
voreni neprijatelj svake druge interpretacije religije osim
njegove vlastite, a ona se sastoji od pustog ponavljanja
vjerskog teksta, neprijatelj je svakog kritikog duha, koji
za njega smjesta predstavlja avola. Vahabijski islam je
objavio rat sufizmu, kojeg eli iupatii rauna s pomoi
vlasti i njenog autoriteta za postizanje cilja u tom poslu.
Kao reakcija na takav stav, sufiti su danas laicizirani, ako
nisu i potpuni laici. Pozivaju se na odvajanje religije od po-
litike (odnosa moi drave i religioznog autoriteta, koji se
u njoj ogleda: Azhar). Sufiti su pobornici demokratskog
pokreta.
Vahabitski islam u Egipat je uveden tek 1920. djelom Ra-
ida Reda i postao je sadraj djelovanja Muslimanske bra-
e tek 1927. godine. Istinsku, pravu snagu pokret Musli-
manske brae dobija tek nakon II svjetskog rata, kada su
novci od zemalja Perzijskog zaliva, podravanih od Sjedi-
njenih Drava, u konfliktu sa narodnim pokretima nacio-
nalnog osloboena ezdesetih godina, omoguili izdano
financiranje i stalno umnoavanje sredstava za taj pokret.
118
119
Strategija SAD-a i Pakistanski model
Tri snage koje su dominirale srednjoistonom scenom u
vrijeme povlaenja naprednog vala i njegovog nazadova-
nja (1967. - 2011.) bile su: Sjedinjene Drave, zatitnici sis-
tema, Saudijska Arabija i Izrael. Radi se o tri saveznika ko-
ji toboe imaju isti cilj: vidjeti raanje demokratskog Egip-
ta. U sutini, takav Egipat ne bi mogao biti drugo do an-
tiimperijalistiki i socijalan i morao bi se udaljiti od global-
nog liberizma, osuditi Saudijsku Arabiju i zemlje Perzijskog
zaliva na nebitnu, beznaajnu politiku ulogu i prisiliti Iz-
rael na priznavanje i uvaavanje palestinske drave.
Egipat je uporina toka u politici planetarne kontrole
SAD-a. Cilj Washingtona i njegovih saveznika Izraela i Sau-
dijske Arabije u sutini je pobaaj demokratskog pokreta
u Egiptu. Imajui u vidu tu metu, elja im je nametnuti
zemlji islamski reim Muslimanske brae, jer je to za njih
jedini mogui nain da nastave ugnjetavanje i podreiva-
nje Egipta. Prianje o demokraciji Obame slui jedino za-
varavanju i dovoenju u zabludu miljenja naivina, u pr-
vom redu u SAD-u, a zatim i u Evropi.
Kako bi se dao legitimitet vladi Muslimanske brae (mo-
bilizirane u borbi za demokraciju), spominje se sve vie pri-
mjer Turske. A to znai opet bacanje praine u oi, jer je
turska vojska, koja je stalno prisutna iza kulisa i sigurno ni-
je ni po emu demokratina i najvjerniji je saveznik NATO-
a, jamac laiciteta Turske.
Projekt Washingtona, koji su za Egipat izradili i izrazili
Hillary Clinton, Obama i think tank u njihovoj slubi, inspi-
riran je pakistanskim modelom: vojska (islamska) iza kuli-
sa, sa izborom (toboe civilne graanske, svjetovne) vla-
de u koju bi ula jedna ili vie islamskih stranaka.
Sasvim je jasno da bi se, ukoliko se ostvari hipoteza is-
lamske vlade u Egiptu, njoj moralo platiti i kompenzirati je
za pokornost i odanost SAD-u u odnosu na sutinska pi-
tanja (to jest za nedovoenje u pitanje liberizma, kao ni
tzv. mirovnih ugovora koji dozvoljavaju Izraelu perma-
nentnu politiku teritorijalne ekspanzije). Na taj bi nain
takva vlada dobila mogunost, demagokom kompenza-
cijom, da ostvari projekt islamizacije drave i dravne po-
litike i da nastavi masakrirati Kopte! Zaista lijepu demokra-
ciju sprema Egiptu Washington!
Uspostavljanje tog projekta otvoreno potpomae Sau-
dijska Arabija svojim (financijskim) sredstvima! Ryadu je
savreno jasno da njegova regionalna hegemonija (u
arapskom i muslimanskom svijetu) zahtijeva osudu Egipta
na potpuno marginalnu, beznaajnu ulogu. A klju svega
je islamizacija drave i politike, u stvari vahabitska islami-
zacija, sa svim to nju prati i to ona u sutini znai, a to
je, izmeu ostalog, fanatina diskriminacija Kopta i ukida-
nje veine prava jednakosti u odnosu na ene.
Borba oko lana 2
Da li je mogu taj oblik islamizacije? To se moe dogo-
diti, ali po cijenu krajnjeg nasilja. Bitka se vodi oko lana 2
Ustava propalog reima. Taj lan, koji je deklarirao da je
aria izvor prava, predstavljao je novost u politikoj histo-
riji Egipta. Tako neto nije predviao ni Ustav iz 1923., ni-
ti je mogao zamisliti Naser. To je u svoj novi ustav unio Sa-
dat uz trostruku podrku: Washingtona (respektirati tradi-
ciju!), po elji Ryada (Koran mora preuzeti funkciju Usta-
va) i Izraela (Drava Izrael je hebrejska drava). Projekt
Muslimanske brae je uspostava teokratske drave, kako
to pokazuje svesrdno prihvaanje lana 2 Ustava Sa-
dat/Mubarak. I vie od toga, novi program organizacije
jo pojaava tu mranjaku viziju posuenu iz prolosti pri-
jedlogom stvaranja Savjeta Ulema, iji bi zadatak bio nad-
ziranje da li je bilo koji zakonski prijedlog u skladu sa ari-
jom.
Takav Ustavni savjet bio bi analogan onom koji u Iranu
kontrolira izabranu vlast. Dakle, radilo bi se o jednoj jedi-
noj religioznoj super-partiji, a sve partije koje bi se borile
za lainost postale bi time ilegalne. I svi oni koji misle sli-
no, kao i svi nemuslimani (na primjer Kopti), bili bi isklju-
eni iz politikog ivota. Uprkos svemu tome, centri moi
u Washingtonu i Evropi ponaaju se kao da se moe sma-
trati ozbiljnom nedavna izjava Brae da odustaju od teo-
kratskog projekta (a da pritom ne modificiraju vlastiti pro-
gram), dok se u stvari radi o oportunistikoj izjavi, tavie
o lai.
Zar eksperti CIA-e ne znaju itati na arapskom jeziku?
Namee se, naime, zakljuak da Washington vie voli
vlast Brae, koja jami Sjedinjenim Dravama zadravanje
Egipta u njihovoj orbiti kao i u orbiti liberistike mondijali-
zacije, od demokratske vlasti, ime bi rizikovali da bude
dovedena u pitanje podreena pozicija Egipta.
Nedavno stvorena Partija pravde i slobode, koja je evi-
dentno inspirirana turskim modelom, gotovo je sigurno
instrument Brae. Kopti su takoer bili primani u tu parti-
ju(!), to znai da su bili pozvani da prihvate muslimansku
teokratsku dravu posveenu programom Brae, ukoliko
ele dobiti pravo sudjelovanja u politkom ivotu vlastite
zemlje. Preavi u ofanzivu, Muslimanska braa stvaraju
sindikate, seoske organizacije i cijeli niz politikih partija,
od kojih svaka ima drugo ime, a iji je cilj razbijanje jedin-
stvenog fronta radnika, seljaka i demokratskih snaga, ko-
ji se upravo raa, na najveu korist, razumije se, reakcio-
narnog bloka.
Ideoloka pitanja suvremenog Egipta
Da li e demokratski pokret u Egiptu biti u stanju da
ukloni taj lan iz novog Ustava? Nije mogue odgovoriti
na to pitanje bez vraanja na analizu diskusija o politi-
kim, ideolokim i kulturnim pitanjima i njihovom razvitku
kroz historiju suvremenog Egipta.
I zaista, moe se ustanoviti da faze napredne plime
odraavaju multiformnost slobodno izraenih miljenja,
koja religiju (stalno prisutnu u drutvu) stavljaju na drugo
mjesto. Tako se to dogaalo kroz dvije treine devetnaes-
tog vijeka (poevi od Muhameda Alija do Kadiv Ismai-
la). U stvari, u toj fazi scenom dominiraju tematike moder-
nizacije (u obliku prosvjeenog despotizma prije no u obli-
ku demokracije). Isto se dogodilo i izmeu 1920. i 1970.:
dolo je do konfrontacija izmeu demokrata buruja i ko-
munista, i te su konfrontacije u punom smislu zauzimale
politiku scenu sve do dolaska naserizma.
Naser je dokrajio ovakve konfrontacije zamijenivi ih
panarapskim populizmom, koji je istovremeno imao i mo-
dernistiko obiljeje. Kontradikcije tog sistema malo po
malo otvarale su vrata politikom islamu. Tome nasuprot
moe se konstatirati da u fazi politike oseke i povlaenja
naprednih snaga razliitost miljenja nestaje, ostavljajui
mjesta konzervativizmu, koji se predstavlja kao islamski, a
120
njegova je uloga da uspostavi monopol koji mu je dozvo-
lila vlast. Od 1880. do 1920. godine Britanci su uspostavi-
li taj kurs, izmeu ostalog, pomou osuda na protjeriva-
nje (najee u Nubiju) svih mislilaca i pristaa moderniza-
cije Egipta, koji su se formirali za vrijeme Muhameda Ali-
ja. Treba naglasiti da je i opozicija britanskoj okupaciji ta-
koer dijelila iste konzervativne ideje.
Nahda (koju je stvorio Gamal al-din al-Afghani i koju je
nastavio Muhamed Abdu) prihvata isti taj pravac, uz oto-
mansku iluziju, koju brani nova nacionalistika partija
Mustafe Kemala i Muhameda Farida. Ne treba se uditi
to je taj tok na kraju ove epohe rezultirao ultrareakcio-
narnim napisima Raida Reda, a njih je prihvatio i nasta-
vio Hasan el Bana, osniva Muslimanske brae.
Dogodila se identina stvar i u periodu oseke i regre-
sije od 1970. do 2010. godine. Nazori slubene vlasti (i
Sadata i Mubaraka) bili su savreno islamski (to doka-
zuje uvoenje arije u Ustav i prebacivanje utemeljenos-
ti vlasti na Muslimansku brau), a identino je gledite
imala i lana opozicija, to jest ona koja je jedina bila to-
lerirana, a ija su vienja bila identina s onim to se pro-
povijedalo u damijama. lan 2 ne naruava taj pogled,
vrlo solidno ukorijenjen u opem shvaanju ovjeka s uli-
ce, kako im se to dopada tvrditi kad imitiraju retoriku
Sjedinjenih Drava.
Politika i kulturna borba za demokatsku
tranziciju
Ne mogu se potcijeniti razorni uinci depolitizacije, ko-
ja je sistematski provoena za vrijeme perioda povlaenja
i oseka. Nije se nikad lako penjati uzbrdo kosinom. No, ni-
je ni nemogue.
Debate koje su u toku u Egiptu zasnovane su eksplicit-
no i implicitno na pitanju toboe kulturne dimenzije ovog
izazova (u ovom sluaju islamskog). Pozitivni pokazatelji:
bilo je dovoljno svega nekoliko tjedana slobodne debate
koju su nametnula dogaanja, da se vidi kako je parola is-
lam je rjeenje!nestala sa svih manifestacija, ostavljajui
mjesto preciznim zahtjevima na planu konkretnih tran-
sformacija drutva (za slobodu miljenja, formiranja parti-
ja, sindikata i ostalih drutvenih organizacija, u odnosu na
plae i radna prava, pravo na zemlju, pravo na obrazova-
nje i na zdravstvenu zatitu, odbijanje privatizacija i poti-
canje na nacionalizacije, itd.). Znak koji ne moe prevari-
ti: na studentskim izborima, nakon neosporne veine
(80%) glasova, to su ih dobila Muslimanska braa prije
pet godina (kad se njihovo gledite prihvaalo kao gledi-
te tobonje opozicije) spali su u glasovima na 20% u apri-
lskim izborima!
No, neprijatelj jednako tako umije organizirati odgo-
vor na demokratsku opasnost. Neznatne prerade usta-
va (koji je jo uvijek na snazi), to ih je predloila komi-
sija sastavljena iskljuivo od strunjaka za islam izabra-
nih od Vrhovnog savjeta (vojske) i koje su na brzinu
odobrene putem referenduma aprila mjeseca (23 %
ne, ali veina je bila za, to je rezultat prevara i ucjena,
koje su masovno izlazile iz damija), jasno je da uope
ne obuhvaaju lan 2.
Predsjedniki i zakonodavni izbori predvieni su za mje-
sec septembar i oktobar 2011. Demokratski se pokret bo-
ri za demokratsku tranziciju sa duim vremenskim rokom,
kako bi njegovi prijedlozi doista mogli doprijeti do nesvjes-
nih masa.
Obama je meutim ve prvih dana pobune odluio: kra-
tak period tranzicije, sreen (to znai da ne smije dovesti
u sumnju aparaturu reima) i izbori (koji na taj nain mo-
gu donijeti eljenu pobjedu islamcima). Izbori, kako je poz-
nato, u Egiptu, kao ni u drugim dijelovima svijeta, nisu ba
najbolji nain za konsolidiranje demokracije, ali su esto
sredstvo da se uini kraj dinamici demokratskih procesa.
Organska korupcija kompradorske buroazije
Posljednja uzgredna tematika obuhvaa korupciju. Re-
im tranzicije jako naglaava prijavljivanje korupcije, te se
prijeti da e se protiv nje poduzeti pravne mjere (vidjet e-
mo ta e od toga stvarno ispasti).
Svakako da se takav nain miljenja jako dobro prima,
naroito od onog prilino velikog dijela javnog mnjenja
koje je dosta naivno. Pri tom se dobro uvaju da ne ana-
liziraju duboko uzroke te korupcije i da ne postane svima
shvatljivo da je ta tzv. korupcija (predstavljena kao moral-
na devijacija, u emu se prati moralistika retorika Sjedi-
njenih Drava) neophodna organska komponenta formi-
ranja buroazije; i to ne samo u sluaju Egipta, nego u
svim zemljama juga svijeta, openito uzevi, jer se tu radi
o kompradorskoj buroaziji, za koju povezanost sa apara-
tom dravne moi predstavlja bitan uslov njezinog nas-
tanka.
Moja je teza da je u fazi generaliziranog kapitalisti-
kog monopola korupcija postala organski konstitutiv-
ni element reprodukcije modela akumulacije: oduzi-
manje dobiti od strane monopola zahtijeva aktivno su-
uesnitvo drave. I dok govor ideologija vie: Nema
drave!, ponaanje je u praksi sasvim drukije: Drava
je u slubi monopola.
Burna zona
Mao nije bio u krivu kad je tvrdio da kapitalizam (koji u
stvarnosti imamo, to jest imperijalizam) nema ta da po-
nudi narodima tri kontinenta (periferije koja se sastoji od
Azije, Afrike i Latinske Amerike a to je manjina od koje je
sastavljeno 85 % stanovnitva svijeta) i da je stoga jug pla-
nete burna zona, to jest zona ponavljanih pobuna, koje
su potencijalno (ali samo potencijalno) nosioci revolucio-
narnog napretka u nadvladavanju kapitalizma u socijalis-
tikom smjeru.
Arapsko proljee smjeta se u tu realnost. Prisustvuje-
mo drutvenim pobunama koje su potencijalno nosioci
kristalizacije alternative, te koje bi se mogle u duem raz-
doblju upisati u socijalistiku perspektivu. To je razlog
zbog kojeg kapitalistiki sistem, kapital monopola domi-
nantnih na svjetskoj skali, ne moe tolerirati takve pokre-
te. Kapitalizam e protiv njih mobilizirati sva mogua sred-
stva destabilizacije, od ekonomskih i financijskih pritisaka
do vojnih prijetnji.
On e dati svu moguu podrku, ve prema prilikama,
varljivim faistikim ili faistoidnim alternativama, kao i in-
staliranju vojnih diktatura. Ne treba vjerovati ni jedne jedi-
ne rijei onome to govori Obama. Obama je Bush sa dru-
gim nainom izraavanja. Postoji permanentna dvolinost
u govoru voa imperijalistike trijade (Sjedinjenih Drava,
Zapadne Evrope i Japana).
Arapska pobuna nije jedini primjer toga, iako je zadnji
izraz manifestacija nestabilnosti, uroenih burnoj zoni.
Prvi val revolucija, ukoliko se mogu takvima definirati,
pomeo je u Aziji (na Filipinima i u Indoneziji) te u Africi
(Maliju) neke od diktatura koje su nametnuli imperijali-
zam i lokalni reakcionarni blokovi. Tada su Sjedinjene Dr-
ave i Evropa stavile sebi u zadatak da dovedu do pobaa-
ja dinamike tih narodnih pokreta, neki put gigantskih,
zbog mobilizacije koju su izazvali. Sjedinjene Drave i Ev-
ropa ele ponoviti u arapskom svijetu ono to se dogodi-
lo u Maliju i na Filipinima, kao i u Indoneziji: sve mijenjati
da se nita ne bi promijenilo!
U tim zemljama, poto su se narodni pokreti oslobo-
dili svojih diktatora, imperijalistike velesile su se angai-
rale da se tamo sauva ono bitno, postavljajui vlade svr-
stane uz neoliberizam i uz njegove interese u vanjskoj
politici. Zanimljivo je ustanoviti da je u muslimanskim
zemljama (Mali, Indonezija) politiki islam bio mobilizi-
ran u tu svrhu.
Talas emancipatorskih pokreta, koji su proli Junom
Amerikom, s druge je strane dozvolio stvarna napredova-
nja u pravcu demokratizacije drave i drutva, prihvatanje
antiimperijalistikih pozicija, koje su iz njega potekle, te
angairanje na polju naprednih drutvenih reformi.
Nema analogije sa 1989. u Evropi
Medijima prevladava govor koji uporeuje demokrat-
ske reforme u Treem svijetu sa onima koje su dokrajile
socijalizme u Istonoj Evropi, nakon pada Berlinskog zida.
Radi se o istoj i jednostavnoj prevari.
Kakvi god da su bili razlozi (shvatljivi) pobuna o kojima
je rije, one se ubrajaju u perspektivu aneksije te regije od
strane imperijalistikih sila Zapadne Evrope (u prvom redu
Njemake).
Kako bi se pobuna pretvorila u revoluciju
Pobune koje su potencijalno nosioci revolucionarnog
napretka mogu se predvidjeti svugdje ili gotovo svugdje
na ova tri kontinenta, koja vie nego ikada ostaju u bur-
noj zoni, i na taj nain opovrgavaju sladunjave prie o
vjenom kapitalizmu i o stabilnosti, miru, i demokratskom
progresu, koji se pripisuju kapitalizmu.
A te pobune, kako bi se pretvorile u revolucionarne is-
korake, moraju prevazii mnoge prepreke. S jedne strane,
moraju nadii nedostatke samog pokreta, izgraditi pozi-
tivnu zajedniku suglasnost unutar komponenti samog
pokreta, stvoriti i sprovesti efikasnu strategiju, i, s druge
strane, suprotstaviti se intervencijama (ukljuivi i vojne)
imperijalistike trijade.
Suprotstaviti se svakoj intervenciji NATO-a
To je stoga to svaka vojna intervencija Sjedinjenih Dr-
ava i NATO pakta u unutarnja pitanja zemalja juga svije-
ta, pod bilo kojim izgovorom, moda naizgled najprihvat-
ljivijim, kao humanitarna intervencija, mora biti proskribi-
rana u svakom sluaju. Imperijalizam ne eli ni drutveni
napredak ni demokraciju u tim zemljama. Lakeji, koje on
postavlja na vlast kad dobije bitku, ostaju vjeni neprijate-
lji demokracije. Ne preostaje nita drugo do li izraziti du-
boko aljenje da je evropska ljevica, ak i ona radikalna,
prestala shvaati ta je imperijalizam.
Danas prevladava politiki govor koji se poziva na pri-
mjenu meunarodnog prava, koje u principu dozvoljava
interveniranje, kad su fundamentalna prava nekog naro-
da ugroena. No, nisu se jo stekli uvjeti za bilo kakav na-
predak u tom smjeru.
Ne postoji nikakva meunarodna zajednica. Ona je sa-
mo privjesak ambasadora Sjedinjenih Drava, kojeg u sto-
pu automatski slijede ambasadori Evrope.
Da li je ba neophodno ovdje podnijeti dugi spisak tih
intervencija, preko svake mjere nesretnih i kriminalnih
po izazvanim rezultatima (kao to je na primjer Irak)?
Da li je ba potrebno podsjetiti se naela dvije zemlje,
dva mjerila, koje ih karakterizira (a svakako treba pred-
oiti pogaena prava Palestinaca i bezuvjetnu pomo
koju pruaju Izraelu te podrku bezbrojnim diktaturama
u Africi)?
Proljee naroda juga i jesen kapitalizma
Proljee arapskih zemalja, kao i ono naroda Latinske
Amerike, poznaje dvadeset godina koje se definiraju kao
drugi talas buenja naroda Juga (prvo se irilo u dvadese-
tom stoljeu, dok nije naila protuofenziva neoliberisti-
kog kapitalizma-imperijalizma), i poprima razliite oblike,
od direktnih eksplozija protiv autokracija, koje su bili dos-
ljedni sljedbenici neoliberistikog pravca, do dovoenja u
pitanje meunarodnog poretka od strane zemalja koje iz-
laze na svjetsku scenu.
Dakle, ta se proljea poklapaju s jeseni kapitalizma, sa
opadanjem snage kapitalizma generaliziranih, mondijalizi-
ranih i financiranih monopola. Ovi pokreti, kao onaj iz
prolog stoljea, kreu u osvajanje nezavisnosti naroda i
drava periferije postojeeg sistema, ponovo preuzimaju-
i inicijativu u preobraavanju svijeta.
Oni su, prije svega, antiimperijalistiki pokreti te samo
potencijalno i antikapitalistiki. Kad bi ti pokreti mogli pos-
tii zajednitvo i izvesti i drugo neophodno buenje, ono
radnika u centrima imperijalizma, mogla bi se nazreti au-
tentina socijalistika perspektiva, koja bi obuhvatila cijelo
ovjeanstvo. Ali, to nikako nije unaprijed zapisano kao
historijska nunost. Opadanje snage kapitalizma moe is-
to tako otvoriti put dugotrajne tranzicije ka socijalizmu,
kao to moe povesti cijeli ljudski rod na put generalizira-
nog barbarstva.
Projekt vojne kontrole planete od strane militaristikih
snaga Sjedinjenih Drava i njihovih podreenih saveznika
u NATO-u, koji je jo u toku, smanjivanje demokracije u
zemljama imperijalistikog centra, odbijanje ouvanja de-
mokracije u zemljama Juga (koje uzima oblike parareli-
giozne iluzije fundamentalizma to ih predlau politizirani
islam, induizam ili budizam) zajedniki djeluju u korist ove
neiskazivo odvratne perspektive. Borba za laiku demo-
kratizaciju upravo u ovom trenutku dobija presudno zna-
enje, jer perspektivu istinske emancipacije naroda su-
protstavlja opem barbarstvu.
Prijevod: Jasna Tkalec
Prof. dr. Samir Amin je jedan od vodeih mark-
sistikih ekonomista. Egipanin je, a trenutno i-
vi u Dakaru u Senegalu.
121
122
Jasna Tkalec
Ovu je metaforu o dananjoj Italiji nedavno izrekao
Renzo Piano, najpoznatiji talijanski arhitekt, autor vr-
hunskih ostvarenja arhitekture po cijelom svijetu. U Ri-
mu je uven njegov muziki Auditorium, suvremena
koncertna dvorana, zatim Beaubourg u Parizu, nastao
na prostorima nekadanje parike trnice, o kojoj je Zo-
la napisao roman Trbuh Pariza, te najnovije graevine
u Academy of Sciences u San Francisku, koja je eko-
kompatibilna i kojoj nema Airconditioninga u arkoj
klimi, ve se prirodno zrai i rashlauje, a na krovu joj
raste tropsko bilje. Renzo Piano, koji se hvali kako je s
poznatim kantautorom i pjesnikom Fabriziom de An-
dr bio pretea ezdesetosmaa, govori kako je njego-
vo najnovije saznanje da je zemlja krhka i kako ova
spoznaja nadahnjuje njegova posljednja djela.
No, krhka je ne samo zemlja, nego i ekonomija u ko-
joj se ivi i politika koja se vodi u ime drugih, krhak je
i svijet ispunjen nevoljama i ratovima, pa i Italija, koja
upravo ove godine slavi 160 godina ujedinjenja. Ne,
Italija se nee raspasti kako bi to neki eljeli, jer je svi-
jest o zajednitvu isuvie jaka. No, ni pritisci kojima je
izloena nisu ba mali. Svijest da je trite vrhovni gos-
podar, neto poput boga koji o svemu suvereno odlu-
uje, promijenila je dananje lice Italije i zato se ona
Renzu Pianu ini poput patuljka na kolosalnim leima
prolosti, koja obuhvaa antiki Rim sa cijelim ogrom-
nim grkim i helenistikim nasljeem, to ju je obiljei-
lo za vjenost, ostavivi na njenom tlu ogroman broj
velebnih spomenika i umjetnikih djela ne samo arhi-
tekture i likovnih umjetnosti, nego i multikulturno nas-
ljee italskih naroda, u prvom redu etrursko. I legenda
o osnutku Rima i brai Romulu i Remu, koje su pustili
u kotarici niz Tiber, pa ih je othranila vuica, a kasnije
je Romul ubio brata Rema, jer je preskoio zacrtane zi-
dine grada, govori vie o bratoubilatvu u borbi za
prevlast raznih italskih plemena, no o naslijeu grke
antike tradicije.
Pa, period rimskih kraljeva, zatim slavni period Rim-
ske republike i njene pretjerane veliine, koja je postala
uzrok njene propasti. Zatim dolazak kranstva, za ko-
je je Mussolini poruio papi, kad se s njim natezao oko
Lateranskih sporazuma 1926, da bi cijelo to kranstvo
i katolianstvo bilo samo jedna od nebrojenih vjerskih
sekti u Palestini, da nije bilo Rimskog imperija. Musso-
lini je bio, naravno, opsjednut veliinom Rimskog impe-
rija, koji je elio i uspio ponoviti u karikaturalnoj i tragi-
noj verziji, ali to ne umanjuje gigantsku prolost ove
mediteranske zemlje. Slijedi slavna prolost gradova
dravica, od kojih su neke bile i republike s nekim obli-
cima demokratske vlasti i u kojima su se razvili prvi za-
meci buroaske privrede (Firenca, Venecija enova) i
prvi primjeri lokalne sampuprave. Sve do pojave huma-
nizma i Renesanse, koja je ovjeanstvo zaduila djeli-
ma vjene ljepote i otvorila mu put u moderno doba.
A fiziki je vrata suvremenosti otvorio opet jedan Ta-
lijan, enoveanin Cristoforo Colombo, sa tri karavele
date mu za vratolomni pomorski poduhvat u potrazi
za novim putem u Indiju od panjolske kraljice Izabele,
najkatolikije vladarke. Uz pomo te katolike kralji-
ce, koja je s muem iz panije definitivno izagnala i
Saracene i Jevreje, Cristoforo Colombo otvorio je put
na kontinent, koji e pragmatizmom i marljivou sljed-
Italija:
Patuljak na
pleima diva
123
benika Reformacije, koliko i genocidom nad autohto-
nim Indijancima i svirepim iskoritavanjem crnakog ra-
da, postati, nakon etiri do pet stoljea, najmonijom i
najrazvijenijom zemljom svijeta i najsnanijim primje-
rom protestantskog shvaanja druvene zajednice i
ljudske slobode u njoj. Sada se ini da taj model pola-
ko zalazi, jer je, kao i antiki Rim, nadiao i prostorno
i sutinski, vlastite mogunosti i snage, poto je poh-
lepno poelio obuhvatiti i drati u aci cijeli svijet. Pre-
veliko carstvo pregolemih suprotnosti bio je Rim 476.
u doba Romulusa Augustusa, posljednjeg rimskog im-
peratora. I onda su se sruili barbari s granca i defini-
tivno ga unitili
Ujedinjenje Italije
Izbjegavajui paralele i predvianja budunosti, koja
nije nikada takva kakvom je zamiljaju, treba se ovim
jubilarnim povodom vratiti na oeve nacije, tvorce
ujedinjenja Italije, na karbonare i na Mazzinija i Garibal-
dija, heroja dvaju svjetova. Tako su ga nazvali jer je ovaj
smjeli pomorski kapetan nakon bijega iz Italije zbog
sudjelovanja u urotama za ujedinjenje zemlje, dugo ra-
tovao po Junoj Americi. Ako je Italija kao ideja izila iz
glave republikanca Mazzinija i njegovih sljedbenika,
oblikovana stoljeima u ostvarenjima i dometima kultu-
re i umjetnosti, ve postojala i prije Mazzinijevih repu-
blikanskih ideja u iluzijama tajne organizacije karbona-
ra, ona je ostvarena Garibaldijevim herojstvom, heroj-
stvom nekoliko generacija, ali i politikom prepredeno-
u i upornou grofa Camilla Bensija Cavoura, monar-
histe i ljutog protivnika revolucionara Garibaldija.
Garibaldi je, poto je u dva oslobodilaka rata bila
osloboena sjeverna i srednja Italija, otiao s hiljadu
oduevljenih patriota na Siciliju, da bi istjerao mra-
njake i konzervativne Burbone sa Sicilije i iz Napulj-
skog kraljevstva. Mase su slijedile Garibaldija i njego-
ve crvene koulje. Sicilija, juna Italija i Napulj bili su
osloboeni od dinastije Burbona, a kod Teana se Ga-
ribaldi susreo s kraljem Vittoriom Emanuleom II, ko-
jem je heroj dvaju svjetova poklonio kraljevstvo bada-
va, a zatim se samo s vreicom sjemenja povukao na
otok Capreru, gdje je doivio starost, ako ne u emigra-
ciji, ono u izolaciji. Nije se republikanac koji je vjeno
stanovao u Garibaldiju tako lako pomirio s monarhi-
jom, kako je to mislio ojaeni Mazzini. Dva uzaludna
pokuaja osloboenja Rima natjerala su ga na doivot-
no povlaenje na Capreru. Godine 1862. Garibaldi je
ponovo krenuo na Siciliju u pratnji sina Menottija i ve-
likog broja dobrovoljaca, a jo mu ih se vie pridruilo
u Marsali. Geslo je bilo Rim ili smrt!, ali se savojska
dinastija bojala revolucionarnih pokreta i nije vjerova-
la republikancima, pa su u ljutoj gori Aspromonte ga-
ribaldince doekali bersaljeri po nalogu prvog ministra
talijanskog kraljevstva Rattazzija i poeli pucati. Gari-
baldi je bio ranjen u obje noge, ali je uspio sprijeiti kr-
voprolie. Uhapen je i na nosilima sproveden na brod
i kasnije u tamnicu u vojnom lazaretu La Spezie, sa
svim svojim dobrovoljcima. Prilikom enidbe keri Vit-
toria Emanuelea II, Marie Pije od Savoje s portugal-
skim kraljem, pomilovan je sa svim drugovima i pono-
vo se povukao na Capreru.
Rim se nalazio jo od 1849, od poraza Mazzinijeve
Rimske republike u rukama papa i katolikog sveen-
stva, ljutih neprijatelja ujedinjenja Italije. Pomagao ih
je (na sprdnju Francuskoj revoluciji i pronositelju njezi-
nih ideja Napoleonu) Napoleon Trei, neak velikog
pretka, koji se pod nazivom Louis Napoleon vratio
1848. u Francusku, da bi se pretvorio prvo u diktato-
ra, a zatim u cara i da bi njegov reakcionarni general
Houdinot unitio Rimsku republiku. Na porugu histo-
rije, ta e ista francuska vojska nakon krvavih bitaka
kod Magente, Solferina i San Martina istjerati Austri-
jance zajedno s vojskom piemontske dinastije iz Sje-
verne Italije i omoguiti stvaranja jedinstvene zemlje.
Iako su Francuzi do kraja ostali vjerolomni i kad im je
najbolje ilo, jer je Napoleon III iznenada sklopio mir
s Austrougarskom 1859. (isprva primirje u Villafranca,
a zatim mir u Cirihu), te je dio sjeverne Italije ostao ne-
osloboen, Lombardoveneto jo je dugo morao trpje-
ti austrougarsku izmu. I Rim je dijelio istu sudbinu -
jo je stenjao pod papskom vlau. Ponovljeni pokuaj
Garibaldija i garibaldinaca da prodru u Rim 1867. osu-
jeen je i drugi puta ne samo od savojske dinastije,
ve i stoga to u samom Rimu nije dolo do oekiva-
ne pobune. Garibaldijevi dobrovoljci i sam Garibaldi su
kod Mentane nastradali, jer su im bile date zastarjele
puke na kresanje, dok su francuske trupe koje su bra-
nile Rim ve imale najmodernije naoruanje. Pijemon-
tezi nisu eljeli da oslobaenje Rima duguju Garibaldi-
ju i republikancima.
Reakcionarni dio tek roene Italije nosit e od samog
nastanka neprekidni strah od revolucije. Tako je bitka
kod Mentane zavrila Garibaldijevim porazom. Nacio-
nalni heroj e se definitivno povui na Capreru, da bi
Rim kasnije osvojili, otvorivi breu na Porta Pia, pie-
monteki bersljeri (to su oni sa crnim perjem na eiru,
to uvijek tre uz zvuk trube). Konano je osloboena
i prijestolnica nove drave 1871, deset godina nakon
ujedinjena 1861. i sazivanja prvog talijanskog parla-
menta u Torinu. Italija je roena kao monarhija, dodu-
e ustavna, a od herojskih dana Rimske republike
1849, osim velike kosturnice poginulih na Gianicolu,
ostala je jo samo Mamelijeva himna. Ne naroito lije-
pa, kako je napisala Oriana Fallaci, sigurno da je dale-
ko ljepi zbor Jevreja iz Verdijeve Norme (O patria si
bella perduta...), ali je time osigurano uspomena na
autora himne, mladog Mamelija, koji je sa dvadeseti-
jednom godinom izgubio ivot u obrani Rima pozivaju-
i Fratelli dItalia! (Talijanska brao!) i time sauvao
sjeanje na sve one pogubljene i pobijene Talijane u os-
lobodilakim pokretima (na Felice Orsinija, brau Ban-
diera, Manina, Oberdana i mnoge druge), koji su de-
kapitirani, jer su uhvaeni u spremanju ili pokuaju
atentata protiv stranih vlastodraca, a koje se, kao i
one to ih je pogubio papa, preferiralo zaboraviti. Ma-
nin, jedan od venecijanskih patriota i voa venecijan-
ske republike 1848-1849. zgnjeene od austrougarske
soldateske, bio je jevrejskog porijekla, a Tranin Gu-
glielmo Oberdan nezakoniti sin Slovenke s Krasa Mari-
je Oberdanke i padovanca Valentina Falciera, takoer
austrougarskog vojnika. Nakon studija u Beu, unova-
en je zbog Bosanskohercegovakog ustanka, ali u rat
nije otiao. Kao oficir te vojske, objeen je, jer je spre-
mao neuspjeli atentat na Franju Josipa pri njegovoj
posjeti Trstu 1882. godine, koja je imala proslaviti pet
stotina godina pripadanja Trsta Austrougarskoj monar-
hiji. Oberdan spada u posljednje pojedinane rtve.
Nebrojene karbonare pobili su kako papa tako i patu-
ljasti talijanski tirani prije ujedinjenja zemlje. Danas svu-
da po Italiji postoje trgovi posveeni Maninu i Oberda-
nu ili ulice brae Bandiera, dvojice austrijskih pomor-
skih oficira, koje su zbog pokuaja pobune u Kalabiji
strijeljali Burboni, no imena Angela Targhinija i Leoni-
de Montanarija spominju se samo u Uspomenama
krvnika izvjesnog Mastra Tite, vatikanskog profesio-
nalnog delata, koji je 1825. smaknuo u Rimu na Pia-
zza del Popolo, pred velikom gomilom svijeta, dva dva-
desetpetogodinja karbonara, upravo Amgela Targhi-
nija i Leonidu Montanarija, po zanimanju lijenika.
U ujedinjenoj zemlji
S manje ili vie krvi, Italija je ujedinjena 1861,
a1871. dobila je prijestonicu Rim i savojska dinastija iz
Piemonta sila je u vjeni grad uprkos kletvi i proklet-
stva papa i izopenja iz katolike crkve uesnika u po-
litikim partijama. Liberalne i reakcionarne vlade (Nitti,
Giolitti, Crispi) smjenjivat e se naizmjenino. Bit e po-
duzimane i zlosrene afrike avanture (neuspjelo osva-
janje Abisinije nakon bitke kod Dogalija zavrilo je po-
razom kod Adue 1886), a zemlja e polako poprimati
vlastitu fizionomiju s mnogo opreka i s mnogo proti-
vurjenosti, starih i novih rana, sa morem sirotinje u u-
asnom stanju zaputenosti i bijede, sa aristokratima i
latifundistima na jugu, ali i vrlo marljivom, kreativnom
i poduzetnom graanskom klasom naprednih gradova
srednje i sjeverne Italije.
Novi e vijek 1900. poeti ubojstvom kralja Umberta
I u Monzi kao osvetu za pokolj, koji je u Milanu 1898.
napravio general Bava Beccaris. Bio je to u Milanu pro-
test gladnih, jer je zbog poskupljenja brana i u sjever-
noj Italiji narod doslovno gladovao. Nakon pokolja -
pucanja u masu gladnih - Bave Beccarisa, koja je osta-
vila vie desetaka mrtvih na milanskom ploniku, a vi-
e stotina ih je pokaeno konjima ili odvedeno u zat-
vore, iz Lombardije je emigriralo pola miliona ljudi. Me-
u njima i Gaetano Bresci, jedan od anarhosocijalista,
sljedbenika Turatija i Renata Cafiera. Meu anarhisti-
ma i anarhosocijalistima javilo se miljenje da pokolj u
Milanu treba osvetiti. Smatra se da je Bresci, Toskanac
iz gradia Prato, izabran rijebom i da se vratio u Itali-
ju da izvri atentat. Pucao je na Umberta I u Monzi, iz
pitolja, kad se ovaj nakon sveanosti sa sletom, vra-
ao u vlastitu rezidenciju. Osuen na doivotnu robiju,
Bresci je 1901. naen objeen u vlastitoj eliji.
No pored nasilnih akcija anarhista i socijalista ujedi-
njena zemlja se gradi i napreduje. Uz tragine uslove
ivota seljaka na jugu, te seljaka bezemljaa ili napoli-
ara u cijeloj Italiji, ipak je pokrenuta industrija, koja pr-
vih godina prolog vijeka dobija na sjeveru zemlje neo-
ekivan zamah. Brzo se razvija industrija tekstila, nada-
leko su uvene talijanske svilene i druge skupocjene
tkanine, industrija kone galanterije i obue, zatim pre-
hrambena industrija, pa metalopreraivaka i konano
automobilska industrija, na ijem e elu gotovo cijelo
XX stoljee ostati dinastija Agnelli i iji e glavni
grad biti Torino. I dok sjeverni trokut, sainjen od gra-
dova: enova (luka), Milano (trgovaki centar) i Torino
(industrijsko sredite) napreduje, dok narasta centar
administracije Rim, jug, na kojem jo uvijek postoje
ogromni zemljoposjedi, a neuspjele e agrarne refor-
me ostaviti seljacima samo male, rascjepkane posjede
na mediteranskoj pripeci, liene slatke vode, ostao je
sudbinski obiljeen katastrofalnim poloajem masa. i-
vot seljaka Italije je dramatian, a na jugu gotovo tra-
gian. Cijeli krajevi okueni su malarijom, koja desetku-
je stanovnitvo, to trpi od permanentne nedovoljne is-
hranjenosti i gladi. Seljaci su nepismeni, strano zaos-
tali, te ih vlasti oholo nazivaju cafoni (prostaci).
Na sjeveru, u riinim poljima u Padskoj nizini i okoli-
ci Milana ene rade cijeli dan, od zore do mraka, s no-
gama u vodi (tzv. mondine ili mondariso), a nije bolja
situacija ni u Venetu i Furlaniji, gdje siromani ive u bi-
jednim i vlanim kuercima i hrane se iskljuivo palen-
tom (kukuruzno brano), te se razboljevaju od pelagre,
vrste avitaminoze sline beri-beriju, koja je u XIX stolje-
u bila rasprostranjena poput epidemije, da bi poet-
kom XX stoljea jenjala te broj oboljelih nije prelazio
2.000 sluajeva godinje. No, boljke ujedinjene Italije
nisu bile samo bolesti siromatva. Vjerska zatucanost,
popraena praznovjerjem, uzrokovat e jo veu ne-
volju, jad i smrti od oboljenja (epidemije kolere i tifusa)
ili pogubnih obiaja i nakaradnog poimanja asti ne-
pismenih i duhovno zaputenih masa. Na ujedinjenje
zemlje Vatikan i poraena burbonska dinastija reagira-
li su podbunjivanjem seljaka, pa se na jugu razvila haj-
duija i taj je rat odmetnika s legalnom dravom potraj-
ao u najotvorenijim oblicima sve do u XX stoljee. U
Pulji, Kalabriji, u Aspromenteu i Campaniji ubijani su
karabinjeri sa sjevera, kao predstavnici nemile vlasti, na
zvjerske naine od strane odmetnika (briganti), koje su
titila sela, ali ni orunici ni vojska, slani na jug od sa-
vojske dinastije, nisu bili nita manje okrutni u obrau-
nu s ovim divljim oblicima seljakog otpora i zatucane
vjernosti ogranku panjolske dinastije (Burbona), ije je
glavno obiljeje kroz historiju bilo mranjatvo, istreb-
ljivanje prosvjetiteljskih ideja i zatiranje pristalica Fran-
cuske revolucije. Otpor prema vlasti i mentalitetu uje-
dinjene Italije stalno su podgrijavali i predstavnici kato-
like crkve i klera, koji se do Mussolinijevog konkorda-
ta s Vatikanom 1927. nikad nisu pomirili s talijanskom
dravom.
Situacija je krajem XIX i poetkom XX vijeka u zem-
lji prenapuenoj sirotinjom bila tako drmatina, da je u
to vrijeme u Ameriku (najvie sjevernu) emigriralo vie
od dva miliona Talijana. Naroito su od bijede i zaosta-
losti patile ene, o ijoj se asti na okrutan i licemjeran
nain brinula tradicija (a toboe je titili muki lanovi
porodice), koje su otimane pa se morale udavati za
vlastite silovatelje ili ih ubiti, jer su bile obeaene.
Razvod braka nije postojao sve do 1974. godine. Poro-
dice su imale desetoro i vie djece, koju nisu bile u sta-
nju prehraniti, pa su djeca ili umirala ili odlazila na rad
u gradove ili u brda kao pastiri u dobi mlaoj od de-
set godina. Situacija je bivala neto laka kad bi ma-
124
125
sovno emigrirali u Ameriku, to je sjevernoj Americi na-
kon ukidanja ropstva bilo po volji, jer nije eljela preve-
liki broj crnake radne snage u industrijskim sreditima.
Naravno da je ovako divlji nain poimanja ivota, ko-
ji je sa zaputenog juga prodirao na sjever zemlje, ta-
mo izazivao odbojnost, zgraanje i mrnju, pa su ju-
njake nazivali terronima (gejacima) i ak Afrikancima,
a i dan danas postoji isti ovinistiki stav, politiki orga-
niziran kao Lega Nord (Sjeverni savez).
Crveno i crno
Razlika u bogatstvu, ali i u kulturi, nainu miljenja i
shvaanja ivota oduvijek je dijelila na dva dijela talijan-
sku izmu, s izuzetkom takozvanih crvenih pokraji-
na srednje Italije, gdje su ve krajem XIX stoljea dje-
lovali socijalisti, a poelo je odavna, sa Filippom Buo-
narrotijem, sljedbenikom Babeufa i s revolucionarnim
Livornom. U sjevernoj Italiji djelovao je Turati, sa e-
nom Ruskinjom Annom Kuliscioff, a socijalnu misao i-
rili su Andrea Costa, Treves, Labriola, Carlo Cafiero,
oenjen takoer Ruskinjom Olimpijom Kutusoff. Na-
posljetku se tu obreo i Bakunjin, te zapatio anarhiste
meu socijalistima, a rtve su mu bili u prvom redu Ca-
fiero i Costa, od kojih mu je prvi poklonio vilu u Toska-
ni, koju je Bakunjin upropastio, a njenog biveg gospo-
dara natjerao u ludilo. Cafiero je pronaen u kamelo-
mima Carrare (kod mjesta Massa di Carrara i danas
jednom od najcrvenijih gradova Italije) u izbezumlje-
nom stanju i vlastite je dane okonao u ludnici. Ipak,
socijalistike ideje iz Toskane i Emilije-Romanje nije us-
pio izbiti ni I svjetski rat, ni faizam, ni posljeratni indus-
trijski bum, iako to danas neto bolje postie liberal-
ni kapitalizam. Ipak te regije ostaju veinom socijalde-
mokratske.
Ocem socijalistike misli smatra se Filippo Turati,
advokat iz Pavie, koji je preko ene Anne Kulishoff
doao u kontakt s marksistikim idejama i presadio ih
na talijansko tlo. U Milanu je, naime, ve od 1882.
postojala Radnika partija koju su osnovali Giuseppe
Croce i Costantin Lazzari, ali je bila pod jakim utjeca-
jem anarhista. Turati je radnike organizacije marksis-
tiki usmjerio, te najprije osnovao Socijalistiki savez
Milana (Lega milanese socialista) 1882, da bi 1892.
bio odran osnivaki kongres Radnike partije Italije
(Partito socialista italiano) u enovi, koja je 1895.
postala Socijalistika partija Italije, s minimalnim
marksistikim programom.
Crispi je kao reakcionaran dravnik i predsjednik
vlade progonio sve oblike radnikog organiziranja,
dok su u eri liberala Giolittija dobile zamah marksis-
tike radnike organizacije. Talijanski su socijalisti
smjesta istakli program minimalnih zahtjeva, da bi
kasnije, za Zanardellijeve vlade, koju je podravao li-
jevi blok, izbili na elo revolucionarni marksisti poput
Artura Labriole. Oni su nastojali izgraditi saveznitva
s mazzinijnskim republikancima i radikalima i postavi-
ti maksimalne zahtijeve. Tako su se talijanski socijalis-
ti od poetka podijelili na pristalice malih reformi (re-
formiste) i na maksimaliste, koji su zahtijevali sve, do-
bro znajui da sve ne mogu dobiti, pa su na kraju,
prema nekim optubama, gubili sve. Na kongresu u
Bologni 1904. Turati i reformisti ostaju u manjini. Kad
1915. dolazi na red pitanje ulaska Italije u rat, refor-
misti smatraju nacionalnu ideju viom od klasnih inte-
resa i glasaju za ulazak u rat. Socijalistika partija se
dijeli, jer vei dio marksistiki obrazovanih socijalista
ne prihvaa imperijalistiki rat, koji je u Italiji prikazan
kao oslobodilaki u odnosu na sjeveoistone krajeve
pod okupacijom Austrougarske. Ta je vododjelnica
u odnosu na rat i njegove strahote, naroito nakon
1917, pomjerila SPI sve vie ulijevo, te e na kongre-
su u Livornu 1921. doi do formiranja Komunistike
partije Italije, kojoj e na elu biti Antonio Gramsci
(poslije kratkog perioda kad je njom rukovodio napo-
litanac Amadeo Bordiga).
Dogaaji nakon rata su poznati. Na socijalistiki val,
izgradnju radnikih domova Case del popolo), jaanje
radnikih organizacija, radnike saveze i val trajkova i
okupacija fabrika, koji je zahvatio zemlju, talijanska bu-
roazija reagira financiranjem krajnje desnih nasilnih
nacionalistikih organizacija ratnih veterana, koji se os-
jeaju oteeni Versailleskim mirom (pored Istre, koju
su dobili, zahtijevali su i itavo Primorje i Dalmaciju).
Iredentisti organizirani u fasci di combattimento, izvrs-
no plaene i vojnoustrojene, predovoene bivim soci-
jalistom Mussolinijem, koji umije kvazipatriotskom re-
torikom stei ugled i popularnost kako sitnoposjedni-
kih masa Italije i prestraene krupne buroazije tako i
lumpenproleterijata u gradovima i selima. Pomahnitali
mladii tuku, pale i ubijaju radnike i unitavaju radni-
ke i sindikalne domove, premlauju advokate socijalis-
te i unitavaju sve to im izgleda crveno u ime ro-
doljublja. U faistikoj viziji, domovina je jedna i je-
dinstvena ili je nema! Svi koji drugaije misle treba ne
samo da budu uutkani, ve treba da nestanu! S pen-
drekom u aci i ricinusovim uljem u drugoj ruci, te no-
em u zubima, kao faistiki arditi (smjeli), Mussolini-
jevi skavdristi, koji su bili neznatna manjina u Parla-
mentu 1919. (svega sedam poslanika), u dvije godine
uz pomo nasilja i terora okreu situaciju u vlastitu ko-
rist i dobijaju iznenada veinu i politiku snagu. Musso-
lini 1922. izvodi uveni Mar na Rim, preplavljuje
vjeni grad skvadristima - crnokouljaima i prisvaja or-
gane vlasti. Silom pendreka faisti pobjeuju na izbori-
ma, a Musolini se jo hvali kako je demokratian. U
Parlamentu vie Mogao sam od ove sive i mrane
dvorane napraviti bivak svojih trupa.. Faisti 1924. oti-
maju na jednom mostu preko Tibera socijalistikog
poslanika Matteottija, koji je upravo odrao vatreni go-
vor razotkrivajui faistika zlodjela, ubijaju ga noem
i bacaju u Tiber. Kad je pronaeno Matteottijevo izbo-
deno tijelo, u zemlji je zavladalo zaprepatenje i uzbu-
enje. Bilo je to previe i za neprijatelje crvenih i
Mussolini doivljava krizu, koju e prebroditi i jo vie
ojaati vlastitu autokraciju, koja se oslanja na borbene
faistike odrede (squadre). Aventinska grupa socijalis-
ta, komunista i liberala naputa parlament u znak pro-
testa zbog faistike diktature, no trajk politikih gru-
pacija ljevice ne uspijeva.Godine 1926, poslije vie ne-
uspjelih atentata na duce-a, od kojih je posljednji bio
pokuaj esnaestogodinjeg djeaka u Bologni Zambo-
nija, kojeg su skvadristi raskomadali i njegovo okrvav-
126
ljeno tijelo vukli po itavom gradu, Mussolini ukida par-
lament, proglaava specijalne zakone i zavodi najotvo-
reniju diktaturu, koja e potrajati dvadeset godina.
Pad diktature i poslijeratna Italija
Mussolini je tridesetih godina imao iza sebe cijelu na-
ciju, naroito nakon brutalnih osvajanja odnosno proi-
renja posjeda i guenja ustanka u Libiji i pokoravanja
Abisinije, gdje je u oba sluaja upotrebljen i zabranjeni
bojni otrov hiperit. Libija je bila talijanska kolonija od
1912, ali su Talijani drali samo Kirinajku i dio Tripolita-
nije, dok su u unutranjosti beduini nastavljali svoj uo-
biajeni ivot, a uvijek je tinjao pritajeni otpor. S faiz-
mom poinje proirenje okupacije zemlje (Kufra, Nefu-
sa) i zaotravanje odnosa sa stanovnitvom, to e iza-
zivati opi ustanak s Omarom-al Mukhtarom na elu.
Generali Graziani i Badoglio nemilosrdni su u guenju
pobune. Mussolini preseljava u Libiju siromane selja-
ke i sitne poduzetnike. Bio je to pokus, koji je ve bio
izveden u Italiji isuivanjem Agro Romano, movarne
okoline Rima u Laciju, gdje je sagradio nove gradove
Apriliju, Litoriju, Pontiniju i Sabaudiju i tamo naselio se-
ljake bezemljae iz Veneta i Furlanije. Reim gradi u Li-
biji ceste i naselja za nove stanovnike. Neto daje i Li-
bijcima, koje upotrebljava kao askare vojnike domo-
roce - u ratu s Abisinijom. Omar Mukhtar objeen je u
Bengaziju, a na hiljade ena i djece, osumnjienih za
pomaganje ustanka, otjerano je u koncentracione lo-
gore u pustinji, gdje ih najvei dio nee preivjeti. Pob-
jeda u Abisiniji (1935-1936) bit e revan nacije za po-
raze u Africi demokratskih vlada u prolosti. Trijumf
ipak nee dugo trajati. Nakon otvorenog pomaganja
Frankove pobune i pobjede faizma u paniji, Mussoli-
ni se sve tjenje vezuje s Hitlerom i 10. juna 1940. ula-
zi u rat prelaskom francuske granice. Preko Albanije e
zatim napasti Grku, ali tu ve u jesen i zimu 1940/41.
talijanska vojska doivljava prve neuspjehe. Mussolini
alje s hitlerovcima vlastite trupe u Rusiju na Don i na
Staljingrad, poto je okupirao dio Jugoslavije za koji
tvrdi da je talijanski.
Rat, za koji se smatralo da e biti munjevit, odvija se
nepovoljno po slabo opremljenu i jo gore naoruanu
faistiku vojsku.Ve 1942. Talijani gube sve posjede u
Africi. Nakon estokog bombardiranja Rima 19. jula
1943. i iskrcavanja amerikih trupa na Siciliju 10. jula
1943. faizam pada 25. jula 1943, a 8. septembra voj-
ska proglaava kapitulaciju. Na sjeveru zemlje slijedi
sramna Repubblica di Sal i njemaka okupacija zem-
lje, dok s juga napreduju angloamerike trupe, a u cen-
tru i na sjeveru Italije vodi se partizanski rat. Napulj, Fi-
renca, Milano i Torino osloboeni su prije ulaska savez-
nika, od strane partizana. To bi se dogodilo i s Rimom
da nakon atentata u ulici Rassella Nijemci nisu zaveli spe-
cijalni reim terora i streljali 330 talaca u Fosse Ardeati-
ne kraj Rima (u rudniku gline). Zemlja je osloboena 25.
aprila, Mussolini uhvaen od partizana, osuen u mjes-
tu Dongo na jezeru Como, strijeljan s ljubavnicom Clare-
tom Petacci i izloen s pobijenim faistikim voama na
Piazza Loretto u Milanu, gdje su nekoliko mjeseci ranije
faisti na bandere povjeali pobijene partizane.
Poinje razvoj demokratske Italije, poraene i unite-
ne zemlje, razorene intenzivnim saveznikim bombar-
diranjem i suludim ruilakim bijesom nacista, koji su
Talijane smatrali izdajnicima. Nakon rata CNL (Komitet
nacionalnog osloboenja) postaje privremena vlada, u
koju ulaze sve partije koje su ga sainjavale. Pored ko-
munista i socijalista, voa oslobodilakog pokreta, tu
je i Partito d Azione antifaiste Parrija, koji e odusta-
ti od vlasti, to nikako nee uiniti demokrani, budu-
i da su i katolike organizacije takoer sudjelovale u
pokretu otpora. Republika je izglasana 1946. i kralj i
savojska dinastija, kompromitirani suradnjom s faiz-
mom, prisiljeni su napustiti Italiju. Republika donosi no-
vi demkratski ustav u ijem su pisanju veliku ulogu ima-
li komunisti, socijalisti i liberali. Njegova prva reenica
glasi Italija je republika zasnovana na radu.
Problem nezaposlenosti oduvijek je bio kljuni pro-
blem zemlje i nikada nije u potpunosti iskorijenjen. Od
1948. nadalje, Italija dobija novce Marshallovog plana
(ukupno 1.128 miliona dolara), a na izborima 18. apri-
la pobjeuju demokrani i zauvijek (na zahtjev SAD-a)
izbacuju komuniste iz vlade i organa izvrne vlasti. Ko-
munisti i socijalisti uprkos demokranske veine u
zemlji odnosit e neprestamo pobjede na izborima za
lokalnu administraciju i upravljati velikim brojem grado-
va i pokrajina, naroito u Toskani i Emiliji-Romagni, cr-
venom pojasu Italije. Rim e od kraja rata sve do 2008.
permanentno imati crvenog gradonaelnika.
U zemlji koja se oporavlja od rata, krajem pedesetih
i poetkom ezdesetih poinje ekonomski bum.
Agrarno pitanje Juga vie nije vano, jer su se njegovi
vjeno gladni stanovnici preselili u gradove Sjevera, i-
ja industrija buja nevienim brzinom, naroito otkad
su u sjevernoj Italiji pronaene zalihe plina, a Enrico
Mattei razvio dobre odnose s iranskim ahom i doao
do jeftine nafte. Svi Taliijani kupili su prvo motore (Ves-
pe), a zatim Fiatove automobile, izgradili nove kue,
pokupovali stanove u gradovima... Industrija bijele teh-
nike cvjeta: svi ele nove kuanske aparate, televizija
jezino i kulturoloki ujedinjuje Italiju, a talijanska ma-
nifaktura, stvaralaki zamah i kreativna fantazija ne-
nadmaivi su na podruju mode i modne galanterije,
biuterije, nakita, ak i mirisa i uskoro e prestii i sa-
mu Francusku. Ovi e artikli postati najtraenija izvoz-
na roba.
Sjever zemlje postao je domovina neumornih proiz-
voaa. Svaki se zanatlija pretvorio u sitnog, srednjeg
ili velikog industrijalca i Italija odjeom, hranom, na-
mjetajem i lakom industrijskom robom osvaja svjetska
trita. Sela su opustjela, a gradovi prenapueni. Istov-
remeno kreativni duh i smisao za umjetnost Talijana
odrazio se na filmu, u kazalitu, u muzici i openito u
kulturi. Javljaju se znaajni stvaraoci: Moravia, Moran-
te, Pavese, Calvino, Gadda, Lampedusa, Sciascia, Paso-
lini, a na filmskom platnu Rosselini, Fellini, Visconti, Ri-
si, Germi, Monicelli, De Sica. Italija izvozi i svoje ljepo-
tice Ginu Lolobrigidu, Sofiju Loren, Claudiju Cardinale,
sve do dananjih Carle Bruni, Marie Grazie Cucinotta i
Monike Bellucci. Turizam cvate. U Italiju dolaze turisti
sa svih kontinenata i to cijele godine. No, i Talijani pu-
tuju po cijeloj planeti.
Omladina masovno odlazi na sveuilita i usavrava
127
se u znanjima i shvaanjima i eli da dobije rije u dru-
tvu, koje smatra zastarjelim i za koje je odluila da ga
neizostavno treba mijenjati. Tako 1968. nastaje pobu-
na mladih u Italiji na dugom valu studenskih pobuna u
Americi i u Evropi. Njeni odjeci trajat e do kraja osam-
desetih kao izrazito inventivni i inovativni dio drutva
na polju svih stvaralakih grana, od znanosti do umjet-
nosti i kulture na jednoj strani, te kao poludjeli pseudo-
revolucionarni izdanak, koji e izvoditi okrutne i kon-
traproduktivne atentate na politike linosti, predstav-
nike pravnog sistema, pa ak i na radnike. Bile su to
tzv. olovne godine u kojima su Crvene brigade uspje-
le oteti i ubiti predsjednika demokranske vlade Alda
Mora u proljee 1978. godine.
Kroz sve to vrijeme Italija je biljeila munjevit rast i
potpuno izmijenila spojanji izgled. Napravljeni su au-
toputevi u nekoliko traka sa svake strane izme, iz-
graeni hoteli na obali, koja je zalivena cementom. Mi-
lano i drugi industrijski gradovi postali su nalik ameri-
kim gradovima izvan onog to nazivaju centro stori-
co, historijskom urbanom jezgrom, a mona industri-
ja neprekidno proizvodi, trgovina se stalno proiruje i
poboljava, usluge usavavaju, a tempo ivota nepre-
kidno raste, kao i blagostanje stanvnitva.
I sve to tako do sredine osamdesetih godina, kad po-
inje oseka i kad plimu ljeviarskih organizacija zaus-
tavlja za dugo vremena pad Berlinskog zida. Ni preo-
braaj Komunistike partije u socijaldemokratsku pa
kasnije samo u Demokratsku partiju (PD), po zamisli
mladih lavova DAleme i Veltronija, nekadanjih pr-
vaka omladinske komunistike organizacije, ne po-
mae, krunjenje snaga ljevice izgleda nezaustavljivo.
Kratko podizanje iz pepala Rifondazione comunista da
bi kasnije dolo do njenog ponovnog stropotavnja, ta-
koer ne koristi. U meuvremenu, liberizam i mahnite
privatizacije kao i destrukturiranje radnog zakonodav-
stva, s mukom stvaranog pedeset godina, donose svo-
je gorke plodove. Rad je fleksibiliziran: ne postoje vie
stalna radna mjesta. Omladina je bez posla, jer je pro-
izvodnja dislocirana u zemlje s jeftinom radnom sna-
gom. No, izgleda da su socijalni zakoni slini fizikim:
koliko tvornica prenesenih u Rumuniju, toliko Rumunja
navaljuje na Italiju, stvarajui ogromne socijalne i rad-
ne probleme. Nakon posljednjeg proirenja Evropske
unije, i oni su nekako integrirani u Evropu, da bi novi
milenij i vijek bili obiljeeni azijsko-afrikim imigrant-
skim valom, poplavom Kineza i jeftine kineske robe, te
strahom od mahnitih atenatora iz islamskih zemalja.
Za to vrijeme graani Italijie su osiromaili, emu je do-
prinijelo i uvoenje eura, djeca su im nezaposlena, a
rok potrebnih godina za penziju nezamislivo je produ-
en. Radna prava i radno zakonodavstvo razoreni su, a
medicinske usluge privatizirane, obrazovni sistem za-
puten, a znanstvena istraivanja ostala bez sredstava.
Italija juri, u suludom kretanju u krug, a proizvodi i za-
rauje sve manje. Dananja Italija je Italija Berlusconi-
ja i njegovih ljudi. Oni gotovo neprestano kroz vie od
deceniju i po dre vlast i dobijaju izbore, ali se maio-
niarska palica velikog bogataa i najuspjenijeg milan-
skog poduzetnika to sve pretvara u zlato im dodirne
i koji je s tom famom dobio vlast, u politici pokazala
kontraproduktivnom i djelovala obrnuto. Umjesto stva-
ranja vrijednosti, ona ih je razarala i pretvarala u sme-
e (trash TV programi, Napulj i Kampanija zagaeni
ubretom i Camorrom). Veliki mag Berlusconi i pra-
tea desnica sve su bezuspjeniji u pokuaju da zemlju
izvedu iz meandara duge stagnacije, ekonomskog zas-
toja i posustajanja do konanog gubljenja koraka s raz-
vijenim zemljama Evrope.
U akama svjetskih trita
Nerazumne politike i duboko uvjerenje u spasonos-
nu mo trita donijeli su oekivane rezultate - krizu i
kaos ne samo siromanih i krhkih ve i monih svjet-
skih i evropskih privreda. Italija blagostanja pretvorila
se u tekog bolesnika u ekonomskom smislu, a ne-
predvidivi skokovi i padovi vrijednosti na burzama ka-
njava ne samo Italiju ve i Njemaku. Zla iz Pandorine
posude navaljuju na ve naete zemlje, a narod i ljevi-
ca koji su se konano kao Trnoruica na posljednjim
administrativnim izborima prenuli iz sna, pokuavaju
reagirati u situaciji koja je nova i dosad nepoznata u
historiji. A to su sve napravila boanska trita i tek
sada, prekasno, poelo se shvaati kako trita u
stvari znae meunarodne financije u svom najsavre-
nijem obliku, da su najapstraktniji oblik delokalizirano-
g kapitala. Iza trita stoje ogromna bogatstva i pri-
hodi od rada i ostvareni radom, koji su kroz dugi peri-
od oduzimani od zarada i prelivani u profit kapitala.
Tako se oko 10 % BDP svih zemalja prelilo u profit, to
je deregulizacija poslovanja na svjetskoj skali, koja tra-
je ve dva decenija, jo vie olakala. Bogati investicio-
ni i penzioni fondovi ne ustruavaju se unitavati podu-
zea, iji su im radnici povjerili vlastite utede za osigu-
ranje starosti. Svaki put kad doe do otputanja vika
radne snage, burze biljee porast. Takva su ponaanja
morala na dugu prugu pogoditi ekonomije zemalja,
koje su ih objeruke prihvatale. Pohlepne na zaradu
odmah i smjesta, nisu gledale na dugorone poslje-
dice i sada njihove gorke plodove moraju okusiti i priv-
rede najjaih zemalja svijeta, a njihovi graani prolivati
krv i suze. Da bi smanjili raskorak u budetskoj bilan-
ci, predviaju se daljnja velika stiskanja kajia, rezovi
onog to je ve sad potpuno okljatreno, a to je javna
potronja, dok velika bogatstva ostaju netaknuta.
U Italiji, gdje cijela jedna generacija nema sigurnog
radnog mjesta i nikakvih radnih prava, to e biti jo
bolnije. Berlusconi, koji je izgubio administrativne izbo-
128
re, ne eli se definitivno zamjeriti graanima ovakvom
divljakom politikom tednje, ima ministra ekonomije
koji ostaje neumoljiv, kao to su i neumoljivi diktati i
zahtjevi Centralne evropske banke - treba utedjeti mi-
lijarde eura i prepoloviti budetski debalans, koji je u
Italiji 120 % BDP, a EU dozvoljava svega 60 % iznosa
BDP. Znai, treba jo vie skresati prihode javne admi-
nistracije i otputati ljude iz nekad sigurnih dravnih
slubi, te dati manje novca policiji i vojsci. A ve se po-
licajci tue kako nemaju ime da plate benzin kad pro-
gone kriminalce, suci kau da sami moraju kupovati
kancelarijski materijal na kojem piu osude i druga ak-
ta, a situacija u zatvorima granii s neizdrljivou. Broj
zatvorenika je dvostruk u odnosu na kapacitet kaznio-
nica. Mnogi su u iekivanju procesa, ali pretrpano
sudstvo ne moe raditi bre, jer nema dovoljno osob-
lja. I osnovne i srednje kole kao javne ustanove sve su
u teem stanju: nema didaktikog materijala, otputa-
ju se pomoni nastavnici za uenike s potekoama,
zgrade su ruevne, a plae nastavnika mizerne. Nita
bolja nije situacija ni na sveuilitima, istraivai godi-
nama ne primaju redovne plae nego samo tzv. eko-
ve za istraivanja i ive do praga starosti bez stalnog
i sigurnog radnog mjesta. Naravno da je u takvooj si-
tuaciji odliv talenata odnosno mozgova ogroman.
Zdravstvo je druga bolna toka, a po najnovijim za-
konima Berlusconijeve vlade bit e financirano od re-
gija, pa e tako postojati ogromne razlike u tretmanu
bolesnika izmeu sjevera i juga zemlje. uju se albe
da je premali broj ambulantnih kola, u njima kad do-
laze po bolesnika ili ranjenika nema strunog kadra,
ve sjede samo bolniari, a predvia se da e za koju
godinu jako nedostajati i lijenika u javnim struktura-
ma. Ovo nekad poeljno i humano zanimanje degra-
dirano je i financijski i drutveno, osim privatnih klini-
ka i estetske kirurgije, koja ne poznaje krizu, pa se
mladi sve slabije odluuju na dugi studij, koji im ne ga-
rantira ni pristojan prihod (osim u privatnim klinika-
ma), ve samo teak i odgovoran posao sa slabom
nadoknadom. Javne ustanove koje su se bavile ne-
monima, osiromaenima ili duevno oboljelima, os-
tavi bez sredstava, morat e obustaviti rad. Isto vrije-
di i za jaslice i djeje vrtie, ija cijena neprestano ras-
te, kao i za strukture za terminalne bolesnike, koje su
u sve bjednijem stanju i uskoro nee imati ni sredsta-
va za lijekove. Ovo nije slika etvrte ili pete ekonomije
svijeta, nego neke periferne zemlje tzv. treeg svije-
ta. Naravno, sve ovo ne vrijedi za bogate, iji su pro-
fiti nenaeti, a sve usluge omoguuju im privatne
strukture visoko kotirane po kvaliteti usluga visokih ci-
jena. Za one koji ne mogu i nemaju, ostaje karitativna
djelatnost katolike crkve, koja se na kraju modernizi-
rala u ekonomskom smislu, pa i ona razvila niz vrlo
rentabilnih djelatnosti, iz kojih neznatan dio odvaja za
osiguranje obroka za gladne.
Pokrenuti proizvodnju i rast privrede
Klju rjeenja svih tih nevolja lei kao i uvijek u priv-
redi, u radu i zaraivanju. A njega je sve manje, jer su
fabrike prvo smravljene u odnosu na broj radnika, a
zatim delokalizirane u zemlje u kojima je rad nezati-
en, nadnice niske, a smije se koristiti i enski i djeji
rad, ak i nou, bez opasnosti sankcija po poduzetni-
ka.
Ostaje pitanje kako rijeiti kvadraturu kruga, uiniti
da vuk bude sit, a koza ostane cijela? Kako pokrenuti
privredu, poveati proizvodnju i potaknuti poduzetnike
da investiraju kapital u zemlju kojoj prijeti ekonomski
slom, a narod natjerati na troenje, kad nema ni nova-
ca, ni sigurnosti, ni rada? Moda na to pitanje umiju
odgovoriti politiare EU, koji od Italije zahtijevaju jo
veu liberalizaciju rada, privatizacije do daske, skidanje
svih zajamenih radnih prava, ukidanje kolektivnog
ugovaranja cijene rada putem sindikata, smanjenje
zatite radnih mjesta radnika koji su poeli raditi prije
vie decenija sa tadanjim garancijama, a ujedno s dru-
ge strane zahtijevaju veu zaposlenost mlade radne
snage, koritenje njihovih strunih znanja, njihov ula-
zak na privrednu scenu i pokretanje proizvodnje. Nije
jasno kako to postii, osim da mladi, ali jo uvijek s pre-
karnim ugovorima, naprosto maknu vlastite oeve,
majke i brau s radnih mjesta (da ih naprosto proguta-
ju) i da ih oni zaposjednu do dolaska nove, jo izglad-
njelije generacije? Eto do ega je doveo ekonomski
darvinizam - ne samo do poticanja na rat meu siro-
manima, ve i do potrebe da mlada generacija na-
prosto podere starije, ukoliko eli mjesto pod sun-
cem. Valjda popovi i crkva slue tome da se to ne do-
godi u najkonkretnijem, najdrastinijem obliku? I dok
Berlusconi, koji predstavlja sve poroke i realizaciju fan-
tazija prosjenog Talijana u tekim situacijama, ipak
ispolji bar neku ljudsku zabrinutost i brigu (za vlastite
birae), koji bi ga rigoroznom primjenom ovakvih mje-
ra mogli zauvijek zamrziti, njegov ministar ekonomije
Giulio Tremonti, sa duom raunovoe, pristaje uz njih
svim svojim biem i dokazuje kako su one jedini izlaz
za zemlju. Uz njega pristaje i dio politikih snaga cen-
tra, od kojih su neke, kao dio demokranske partije,
bile dio opozicije.
Ali nije vaan pristanak ili ne na ovu konjsku kuru.
Vano je to ona ne donosi i ne moe donijeti razulta-
te. Iz jednostavnog razloga to u krizi, to znai kad ne-
maju novaca a mnogi ni posla, familije i pojedinci, da-
kle cijelo drutvo, ne troi ili tek ono najneophodnije
za odranje ivota, a kad se ne konzumira, nema za-
rade. Poduzea ne ire posao. Uzdravanje od investi-
cija je maksimalno. Privreda bez potronje ne moe
pokrenuti proizvodnju. Tim vie to je Italija u zoni eu-
ra, o ijoj devalvaciji ne odluuje ona nego svjetska i
evropska banka i kretanje trita. A Trichet, guverner
Centralne evropske banke, vodi politiku vrste valute i
nedoputanja inflacije. To znai da su evropski i tali-
janski proizvodi skupi i da ih ne mogu izvoziti u onim
koliinama kao nekad. Sadanji obim izvoza kao i pro-
izvodnje je premalen. Da li e se situacija promijeniti li-
beralizacijama svega, pa e biti moguno otvarati sve
i sva: od kartanica i kladionica do javnih kua, krmi,
restorana, hotela i bolnica bez neophodne kontrole, a
privatizirano e biti apsolutno sve, do distribucije vo-
de, pa i javnih zgrada i spomenika kulture, tog dra-
gocjenog porodinog nakita zemalja u nevolji? Kako
je ve predloeno da Grka proda Partenon, tako bi
129
Italija, financijski stegnuta za guu, mogla ponuditi na
prodaju recimo Koloseum ili Pompeje, kao i svoje div-
ne otoke u Tirenskom i Jonskom moru, na kojima je
po legendi ivjela arobnica Kirka.
U poetku tog luakog kursa prodaje javnih doba-
ra privatnim fondacijama i licima, Romano Prodi, u to
vrijeme na elnoj poziciji u EU, nije odustajao od svog
primarnog poziva sveuilinog profesora. Zapitan od
studenata postdiplomaca o privatizacijama, koje su
ostavljale perpleksnim naroite stanovnike biveg is-
tonog bloka leerno je odgovorio: Pa ta se oni
boje? I nama su Englezi pokupovali Toskanu, pa je ni-
su odnijeli! Danas je euforija napustila Prodija i on
pie zabrinuta pisma i objavljuje ih u novinama o sud-
bini evropske zajednice zemalja. A zar nije on sam to
zapoeo, kad je spojio zajednikom monetom toliko
razliite zemlje, s neujednaenim privredama, u uvje-
renju da sve e to narod - odnosno - trite pozlati-
ti. A umjesto pozlate dolo je do katastrofe, koja bi
mogla imati efekt domina po evropske zemlje. Italija
je figura domina koja pada smjesta nakon Grke i
panije. I dok opozicija (Demokratska partija - DS - i
Italija dei valori - IDV) ne posustaju u traenju privre-
menih izbora, naroito nakon uspjeha na administra-
tivnim, desnica, koja ima ili kupuje legalnu veinu s
kojom moe doekati kraj mandata, uope ne kani
prijevremeno napustiti vlast. Samo to vlast u situaci-
ji ekonomskog mitraljeskog reetanja zemlje nije ba
neka privilegija.
Ono to zovu radikalnom ljevicom poziva na ujedi-
njenje svih demokratskih snaga, na obranu Ustava i
pravnog poretka zemlje, na borbu za rad i radna mjes-
ta, za javno kolstvo i pravedno oporezivanje bogat-
stava. Radikalna ljevica podsjea kako je bila Kasandra
u predvianju katastrofalnih ratova u koje je Italija
uvuena. A rat je uvijek katastrofa, dok je nesudjelo-
vanje u ratnim sukobima zapisano ak i u talijanskom
ustavu. Prema tome su grozni ishodi irakog, afgan-
skog i najnovijeg libijskog sukoba, kao i suvine per-
manentne pogibije vojnika, koji toboe uvaju pore-
dak i mir bili predvidivi od samog poetka. Uostalom,
Kosovu kao i Libiji to i nije prvi susret s Talijanima. Ta-
mo su bili i u vrijeme faizma, ali dananja demokrat-
ska Italija zaboravlja ili falsificira prolost. Faizam je
rascarinjen prije vie od deset godina, a njegove se as-
piracije u preruenoj formi neprestano javljaju. Zada-
tak je ljevice objasniti kako napad na druge narode,
pa ak i napad niskog intenziteta, nije lijek za talijan-
sku situaciju, ve izazivanje jo vee nesree i podno-
enje ogromnih trokova za vojne jedinice u ratnoj zo-
ni i za skupe projektile to se troe u nesuvislom bom-
bardiranju Libije.
Ljevica treba da organizira osim vlastitog jedinstva i
novi privredni model zemlje. Porast njenih glasaa i iz-
borne pobjede kandidata radikalne ljevice u gradovima
kao to su Milano, Napulj, Savona daju joj snagu i na-
du. Kombinacija SEL (Sinistra e libert - Ljevica s ekolo-
gijom) mogla bi u budunosti biti pobjedonosna. Pisa-
pia u Milanu, ljeviar dugog staa osjetljiv na sva soci-
jalna pitanja, i vrsta ruka suca De Magistrisa u Napu-
lju mogli bi olakati dugogodinje nevolje ovih velikih
urbanih aglomeracija. Ali samo bi mogli, jer pred svjet-
skom, evropskom i talijanskom ekonomskom i financij-
skom krizom, koja se pretvorila na burzama u pobje-
njelu zvijer, koju ne mogu obuzdati raspoloivi projek-
tili, nitko ne moe predvidjeti ni sutranji, a kamoli ko-
naan ishod.
Historija se ruga ovjeanstvu. Pad Berlinskog zida
porazio je komunizam ak i kao pojam. Danas komu-
nistika Kina moe ako jo ne nareivati, a onda sva-
kako uslovljavati ponaanja SAD-a! Zaista lijepo dos-
tignue liberizma u svega dvadeset godina! To treba
zahvaliti neznanju i nametanju jednoumlja u shvaa-
nju svemoi trita, odnosno kapitala, bez ograde i
granica.
Iako je talijanska ljevica nakon administrativnih izbo-
ra zabiljeila jo jednu veliku pobjedu na referendumu
protiv daljnjih privatizacija vode i pravnih i drugih privi-
legija politiara, borba se i dalje nastavlja u najteim
uvjetima. Onima koji je vode mediji ostaju nepristupa-
ni, a njihov glas bi se morao uti kako bi uspjeli uprav-
ljati odozdo i organizirati solidarnost ljudi, i to ne sa-
mo u distribuciji vode ili energije, u drugaijem uprav-
ljanju prehrambenim tritem (na kojem kilogram raji-
ce kota 0,30 centi proizvoaa, a na tezgama postie
cijenu od 1,76 eura!), ve i drugaije upravljanje pro-
metom, gdje umjeto Berlusconijevih i evropskih veli-
kih poduhvata, kao to je TAV, oko kojeg se odvija
svakidanja tua s policijom u Val di Susa (Treno Alta
velocit - Vlaka najvee brzine) u jednoj planinskoj do-
lini, irokoj svega 1,6 km kroz koju ve prolaze i auto-
put i pruga, a koja je nekad bila ljetovalino mjesto!
Radnici su zainteresirani za vlakove kojima moraju pu-
tovati do radnog mjesta, a koji su danas nesigurni, pr-
ljavi i zaputeni, zatim na red dolaze vrtii, menze, ko-
le i bolnice koje treba da ponovo postanu dostupne
javnosti.
Da bi se sve to ostvarilo, potreban je rast i preusmje-
ravanje privrede. Privrede u kojoj ljudi rade i stvaraju
drutvena dobra, a za sebe zarauju sredstva za ivot!
To je jedini mogui izlaz. A sve to zahtijeva ne dravne
ve drutvene forme upravljanja i njihovo upanje iz
privatnih ruku. To trai novu kulturu u shvaanju ivo-
ta i drugaiju privrednu orijentaciju, te dolazak na sce-
nu novog pokoljenja upravljaa, sa neophodnim teh-
nikim znanjima, nezaraenim liberistikom mahnito-
u, ve duboko uvjerenim u neophodnost drutvene
suradnje i solidarnosti, uz uee svih zainteresiranih.
Hoe li talijanska ljevica, koja je prva u ovom dijelu Ev-
rope, voena Gramscijevim talentom za vrijeme oku-
pacije fabrika 1919, iskuala u praksi novoroene obli-
ke radnikog i drutvenog samoupravljanja u tome us-
pjeti jedan cijeli vijek kasnije? Ili e oajni radnici i da-
lje visiti vezani za dizalice (Mestre), penjati se i spavati
na krovovima fabrika i trajkati glau (Termini Merese)
i biti zalivani kipuim uljem (u fabrici namijenjenoj pre-
seljenju Thyssen-Krupp)? Ukoliko budu imlali snaga, bit
e kao u prelijepoj pjesmi Vecchionija, koja je suvereno
pobijedila dirljivim revolucionarnim sadrajem na jed-
noj frivolnoj pjevakoj manifestaciji kakva je ona u San
Remu: Svrit e se, mora se jednom svriti ova beskraj-
no duga no.
130
Do prolog meseca, Aris acistefanu radio je kao
novinar Sky Radija, dela Sky Media Grupe, jednog od
najveih medijskih konglomerata u Grkoj i vlasnika
Katimerinija, tiranog konzervativnog dnevnog lista.
Stanica je, po Arisovoj oceni, prilino desniarski ori-
jentisana. On je veruje bio obeleen kao osoba, koja
se protivi politici mree. Znate kako Fox News i ta vrs-
ta kanala zadrava jednog leviara u firmi da bi mogli
da kau: Ne, mi nismo desniari, uravnoteeni smo,
gledajte, pa imamo ak i takve. E, pa ja sam od tak-
vih u Sky-u. Ali on je takoe, zajedno sa novinarkom
Katerinom Kitidi, reirao novi dokumentarni film Du-
gokratija, u kome otkriva neoliberalnu izmiljotinu,
mainstream priu o tome kako su Grka i ostatak pe-
riferije EU postali zadueni. Finansiran uz pomo inter-
net donacija, film se poput virusa proirio internetom
nakon poetka distribucije u aprilu. Razljutio je mno-
ge lanove vlade i efove medija, koji su odmah kre-
nuli u napad na reditelje filma. Aris, koji je takoe ot-
voreno progovorio protiv smanjene tolerancije za al-
ternativu u mejnstrim medijima, otputen je ubrzo
poto je dokumentarac zaiveo. Bez dlake na jeziku
objanjava kako bi Grci mogli biti impresionirani revo-
lucijama u Tunisu i Egiptu i prevratima irom Severne
Afrike i Bliskog Istoka.
Ali osim to leviarske partije, koje nose transparente,
na kojima pise da treba da organizuju svoj sopstveni
Tahrir Trg na Sintagmi, prostoru ispred grkog parla-
menta, on kae da veina ljudi pravi razliku izmeu ono-
ga to se dogaa ovde i onoga to se dogaa tamo.
Ima moda malo, moda ne rasizma, ali neega
slinog, ak i u toku trajkova i tako dalje, kae.Ako
se ovde dogodi ustanak, oni kau da e to biti druga-
ije od Egipta ili Tunisa.Oni ne ele zaista da budu vi-
eni kao deo tog talasa, zato to, znate, oni su Arapi a
mi smo Grci.
U svakom sluaju, skeptian je da se bilo ta to se
tamo preko Mediterana pribliava neredima moe de-
siti ovde. On kae da su stranke, pokreti i organizaci-
je, koje se protive tednji, previe sektaki nastrojene
jedna prema drugoj da bi organizovale bilo koji oblik
vostva ili kanalisale drutveni bes. Kada se spoje, de-
cenijama su najbolje na izborima, ali postoje etiri raz-
liite glavne leviarske partije (levlje od vladajueg so-
cijaldemokratskog PASOK-a) i svakih nekoliko meseci
dolazi do nekog cepanja. Da li ste gledali itije Braja-
novo?
Pitanje lanstva Grke u EU
Aris naglaava da je pitanje lanstva Grke u EU tre-
nutno glavno pitanje u raspravama na prostoru levice
u Grkoj. Komunisti iz KKE, najvea grupa levo od PA-
SOK-a, autora jednog od najrestriktivnijeg programa
tednje u Evropi, ele da Grka izae iz evro zone i ak
i iz EU. Sinapsismos, Evro-komunistika grupacija, ko-
ja se izdvojila iz KKE sedamdesetih godina i glasala za
Ugovor iz Mastrihta, koji je uveo prva ogranienja jav-
ne potronje, veruje da EU moe da preuzme levica i
da je promeni u pozitivnom smeru. Debata se vodi ira-
cionalno. Mnoge od krajnje leviarskih stranaka su
sline KKE i smatraju da su EU i pogotovo evro zona
izgraene prebrzo, kao instrument, koji koristi kapita-
lu, a pre svega kapitalu evro zone kao takve. Traiti da
se EU reformie iznutra je naivno kao i rei da postoji
napredna verzija smrtne kazne. Njena svrha je da pot-
kopa drutveni sporazum postignut posle Drugog
svetskog rata.
Sa druge strane, postoji argument da se EU, kao bi-
lo koja vlada, moe osporavati i da je lako rei da je EU
potpuno neoliberalna. Oni brinu da bi van EU Grka
postala zemlja izgnanik to se tie trita, ne bi mogla
da pozajmljuje i bila bi uvuena u spiralu pada. Kau
da je jo gore ako se anti-EU pokret igra vatrom jer se
na taj nain pribliava nacionalizmu i koristi od izlaska
iz EU ne bi imala levica, ve ekstremna desnica.
Ali to nije toliko jednostavno kao rei da neke stran-
ke zauzimaju jednu stranu a ostale drugu. One su i
unutar sebe podeljene oko tog pitanja. Sinapsimos ve-
ruje da se EU moe promeniti iznutra, da nema druge
mogunosti osim ostanka u njoj. Ali, kae Aris, takoe
istina je i da neke drave lanice ele da izau iz EU.
Mnogi, ak i unutar PASOK-a, poinju da govore da
Grka treba da zakasni sa otplaivanjem duga, ak ne-
ki od velikih igraa na tritu poinju da shvataju da
Grka:
Bes irom
drutva
Leigh Phillips
131
Grka nikada nee moi da vrati ceo dug, pa se pos-
tavlja pitanje ta znai docnja- da li njeno znaenje
odreuje trite ili ljudi?
Zbunjujua meavina
Aris, koji nije lan nijedne stranke, kae da neke ma-
le leviarske grupe imaju interesantne predloge, ali
one su male i ne manje podeljene. Opisuje zbunjujuu
meavinu. Morao sam da ga pitam da mi jo mnogo
puta ponovi da bih bio siguran da sam dobro shvatio
koje partije su delovi koalicija a koje delovi saveza.
Komunisti, KKE, su najvea stranka levo od PASOK-
a, sa 21 poslanikom od 300 u grkom parlamentu, i,
kako kae Aris, vrlo su dobro organizovani. Problem
je, kako on kae, njihovo sektaenje, koje se ogleda u
tome to odbijaju da se udrue sa ostalim leviarskim
grupama. Uvek se odvajaju i uvek kada ne mogu da
kontroliu, ponu da kritikuju.
Pomenuta stranka Sinapsismos je, meutim, samo
jedna stranka, iako najvea, deo ire koalicije Siriza.
Ova koalicija radikalne levice je savez 11-14 malih levi-
arskih stranaka, koje su izrasle iz alter-mondijalisti-
kih grupa nastalih na kraju prolog milenijuma. Koali-
cija ima 9 mesta u parlamentu i podrava je 5.5% bi-
raa. Podrka im je naglo skoila od poetka krize.
2008.godine, podrka im se utrostruila i otila na
17% u odnosu na KKE, koja je imala 7%. Ipak, ogor-
ena liderska borba je koaliciju prepustila sudbini. Da-
nas je obrnuto, Komunisti imaju 12%, a Siriza 5,5%
od kraja aprila.
Iako nije bila kritiki orijentisana prema neredima
kao KKE, Siriza je lutala izmeu toga da nee igrati
ulogu dravnog tuioca protiv mladih i objave da je
u ideolokom sukobu sa bandama pod kapuljaama.
Takva neodreenost ih nije uinila prihvatljivim mla-
im pristalicama.
Levlje je i Antarsija, savez 10 radikalnih leviarskih
stranaka, formiran 2009.godine. Ime saveza je neto
kao prinueno data skraenica, koja znai pobuna,
sadri neka slova iz celog naziva saveza Anti-kapita-
listiki leviarski savez za zbacivanje vlasti. Najvei
lanovi saveza su NAR, otcepljeni deo komunista, i
SEK, grka ispostava Socijalistike radnike partije Uje-
dinjenog Kraljevstva.
Takoe, anarhisti doivljavaju porast popularnosti a
njihova opcija ima moda najvie sledbenika, ako ih
tako moemo nazvati, u Evropi. Sada se mora rei da
je to stvarno. Na primer, crni blok je relativno veliki, to
vie nije nekoliko desetina dece, ve 1000, 2000 ljudi
na svakom protestu.
trajkovi i lokalni otpor
U aprilu je vlada otkrila veliki plan privatizacije od 50
milijardi evra. Takoe je najavila novi paket tednje od
23 milona evra po pritiskom EU i MMF-a. trajk
odran 23.februara 2011. se pribliio onom odra-
nom u maju prole godine. I bilo je vie industrijskih
akcija 11. maja.
Ipak, to sve ostaje u domenu stvari koja traje jedan
dan. Otvoreni trajkovi, koji bi mogli da ugroze vladu,
jo uvek nisu na vidiku. Aris upozorava da je jasno da
generalni trajkovi uglavnom slue kao sigurnosni ven-
til za njihove uesnike.
Vri se pritisak unutar sindikata da zauzmu radikal-
niji stav, ali voe sindikata su lanovi PASOK-a, a neki
PASOK-ovi ministri su bili sindikalni lideri. To je razlog
zbog koga ne mogu da pozovu na otvorene trajko-
ve. U isto vreme, sindikati su jedini koji mogu da orga-
nizuju bilo ta, pa i da organizuju trajkove. Ljudi su
takoe umorni, a sa rastom nezaposlenosti i platama
pod znakom pitanja, ne mogu sebi da priute da uz-
mu slobodne dane.
Ipak, i pored ovih neredovnih akcija, mnoge mere
Vlade se blokiraju na lokalnom nivou, to je glavni raz-
log iz kog inspektori EU, MMF-a i ECB-a daju ocene sa-
mo za uloeni napor u sprovoenju tednje. Veliki
broj lokalnih vea odbija da sprovodi rezove, dok su
gradske skuptine esto pune zaposlenih u optina-
ma. Otpor se proirio izvan pokreta protiv tednje na
bilo koje poteze vlade koji se smatraju nelegitimnim.
132
Grad Keratea se herojski dri protiv napora vlade da
izgradi novu deponiju. U ovom poluseoskom regionu
na jugoistoku Atine graani su cepali puteve od be-
tonskih ploa u sred noi da bi spreili graevinske
ekipe, koje je titila policija, da uu u grad. Kada su se
buldoeri i kopai pribliili, zazvonila su crkvena zvona
i proradile su sirene za odbranu od vazdunih napada,
uz pomo kojih su ljudi bili pozivani da brane svoj
grad. Suzavac je normalna stvar u gradu, ali moete
gledati video snimke na Youtube-u, na kojima policija
goni ljude po poljima, ispaljujui kanister za kaniste-
rom meu usevima i panjacima.
Iracionalna mrnja prema politiarima je preplavila
zemlju. Poslanici iz obe glavne stranke ne mogu da
proetaju centrom Atine a da ne budu napadnuti,
nastavlja Aris. Ministri su prestali da odlaze u resto-
rane, u koje su nekada ili. Ne zbog toga to su zabri-
nuti da e vikati na njih ili da e biti napadnuti, ve za-
to to im vlasnici restorana govore da ne dolaze jer je
to loe za biznis.
Prolog decembra, bivi ministar saobraaja Kostis
Hacidakis je ostavljen da krvari posle napada od stra-
ne demonstranata. Tokom istog protesta, ministar fi-
nansija je zapaljen. U martu je zamenik premijera Te-
odoras Pagalos bio zarobljen u taverni u gradu Kalivi-
ja, dok je gomila od 500 besnih metana vreala i ba-
cala jogurt na premijera. Sredinom aprila, zapaljene
su kancelarije dvojice bivih ministara, to je prouzro-
kovalo veliku tetu u jednoj od njih.
Anketa, koju je sprovela agencija za ispitivanje tri-
ta Alco krajem aprila, otkrila je da 40% ispitanika po-
drava talas napada na politiare. Veoma je opasno
po njih. Mediji izvetavaju da su ljudi koji napadaju mi-
nistre mala grupa anarhista, ali to stvarno nije tako.
To su obini, sredoveni ljudi, kae Aris. On kritikuje
i broj reportaa, koje su i domai i meunarodni me-
diji posvetili mini-talasu beznaajnih teroristikih aka-
ta, koje su u protekle tri godine vrile grupe sa nastra-
nim imenima, kao to su Zavera Vatrenih elija, Letnji
Entropijski Komandosi i Ruioci Bilo ega to Je Levlje
od Socijalnog Mira. Iako su ciljevi napada banke, Vla-
dine kancelarije, nemaka kancelarka Angela Merkel i
francuski predsednik Nikola Sarkozi, i iako je pomo-
nik ministra za borbu protiv terorizma ubijen u junu
prole godine, strunjaci za bezbednost ih ipak oce-
njuju kao amaterske.
Aris kae da je panja medija neumerena. Te male
teroristike grupe, one su zaista majune. Ne zasluu-
ju panju, koju dobijaju u medijima, zato to nisu nii-
ji predstavnici. Nekad sam mislio da su agenti provo-
katori, ali mislim da takvo razmiljanje isuvie zalazi u
teorije zavere.
U isto vreme, neumerenost u medijskom prikazivanju
slui svrsi, poto daje osnova Vladi da stavi celu opozi-
ciju sa tim grupama u isti ko svojim merama, ako uop-
te u tim grupama ima vie od jednog oveka, i pove-
a broj pripadnika snaga bezbednosti na ulicama.
Vlast koristi teroristike grupe kao izgovor za pove-
anje broja pripadnika policije na ulicama. Jeste li vide-
li koliko svuda ima policije? Neu to nazvati policij-
skom dravom, preterao bih, ali policija hapsi ljude
pre protesta. Nose maske i hapse, a da ne pokau le-
gitimacije. To lii na otmicu. I postaju sve agresivniji.
Suzavac kakav ne moete zamisliti. To je pravi hemij-
ski rat.
Rekao je da je jedna od mnogih zastraujuih stvari
dolazak policijskih patrola na motociklima, koje su os-
novane kao reakcija na poetak nemira 2008. godine,
i formirane da bi uplaile demonstrante i saterale ih u
orsokak. Policija koristi motore kao u Iranu kada ula-
zi meu ljude i udaraju ih sa motora.
Opisao je kako to funkcionie: Dva policajca su na
motociklu-jedan da vozi, a drugi da udara ljude dok
prolaze.
Umorni od haosa
Na desnici ima mnogo onih, koji su umorni od hao-
sa-kako oni vide, anarhija vlada kako u inostranstvu
tako i u zemlji. Katimerini je poeo da objavljuje uvod-
nike, u kojima osuuje irenje graanske neposlunos-
ti i u kojima se govori da ne postoji volja vlasti da raz-
bije bezakonje.
Drava i vladavina prava bivaju ismevane na dnev-
noj bazi, jadikuju te novine, koje su takoe poele da
naduvuvaju zdrav razum ekstremno-desniarske
stranke Narodni Pravoslavni Zbor (LAOS). 3.aprila se
pojavilo miljenje da su se demonstracije otele kontro-
li i da e se birati izmeu povlaenja vlasti i policijske
drave, koja e uvesti red i zakon.
Treba da se pripremimo za otru primenu zakona i
narod e biti prvi koji e to traiti, napisale su te no-
vine. Za dravu sa skorom diktatorskom prolou, to
su rei od kojih se lede kosti.
Kada smo pitali Arisa ta on misli da se deava, uu-
tao je. Bes se moe svuda osetiti, ali bez ikakve snage
sposobne za konstruktivan pravac, oseanja mu se (Ari-
su, prim.prev.) kreu izmeu optimizma i pesimizma.
Da li znate onu pesmu Keiser Chiefs-a I predict
the riot? Neredi su ono to ja predviam, i to na sle-
dei nain: verovatno e doi do eksplozije, objasnio
je. Na poetku ovoga, svi su oekivali ponavljanje de-
cembra 2008. godine, ali se to jo uvek nije desilo. Ali
eksplozija bez ikakvog smera, bez kanalisanja u neki
koordinisani pokret, ne vodi nikuda i ne vodi ni do e-
ga.
U isto vreme, ono to e vlada uraditi zavisi od ste-
pena nasilja. Ako se setite (ekonomskog kolapsa
2001) i Argentine, vlade koja je odbila MMF i rekla
mu Ne?! To su bili peronisti, prilino desniarski ori-
jentisani. Ono to se deavalo na ulicama ih je natera-
lo na takav potez.
To e upravo uraditi i leviarske stranke. Nije da se
nita nee desiti dok leviarske stranke ne nastupe za-
jedno. Obrnuto je-stvar je u tome da Grci moraju ne-
to da urade. Ako to neto stvarno bude veliko, mo-
da e levica morati da se ujedini.
Jun, 2011.
Prijevod: Uro Siljanovi
Tekst preuzet sa sitea: www.redpepper.org.uk
Leigh Phillips je novinar iz Brssela i dopisnik
asopisa Red Peppera iz Europe.
133
Deena Stryker
Reportaa italijanskog radija o aktuelnoj revoluciji
na Islandu je zadivljujui primer toga koliko nam nai
mediji prenose vesti iz ostatka sveta. Amerikanci se
moda seaju da je Island na poetku finansijske kri-
ze, 2008. godine, bukvalno bankrotirao. Razlozi su
spominjani samo usputno, a od tad je malo poznata
lanica Evropske unije pala u zaborav.
U situaciji u kojoj jedna po jedna evropska zemlja
propada ili upada u rizik od propasti, u kojoj je i opsta-
nak Evra doveden u pitanje zbog ega bi itav svet mo-
gao osetiti posledice, poslednja stvar koju svetski cen-
tri moi ele je da Island postane primer. Evo i zato:
Pet godina isto neoliberalnog reima uinilo je od
Islanda (sa svojih 320,000 stanovnika i bez vojske) jed-
nu od najbogatijih zemalja na svetu. Godine 2003. sve
banke u zemlji su privatizovane, i sa ciljem da privuku
strane investitore, nudile su on-line bankarstvo iji su
minimalni trokovi omoguili ponudu relativno visokih
kamata. Rauni zvani IceSave privukli su mnoge en-
gleske i holandske male investitore. Meutim, kako su
investicije rasle, tako je rastao i strani dug banaka. U
2003. godini dug Islanda iznosio je 200 % bruto na-
cionalnog dohotka, a u 2007. ak 900 %. Svetska
ekonomska kriza iz 2008. godine bila je lag na torti.
Tri glavne islandske banke Landbanki, Kapthing i Glit-
nir, bankrotirale su i bile su nacionalizovane, dok je
Kroner izgubio 85% vrednosti u odnosu na Evro. Na
kraju godine i sam Island je proglasio bankrot.
Nasuprot oekivanom, kriza je rezultirala u tome to
su Islanani ponovo osvojili svoja suverena prava kroz
proces direktne participacije koji je na kraju generisao
i nov Ustav. Ali tek nakon puno muke.
Geir Haarde, premijer socijaldemokratske koalicione
vlade, ispregovarao je kredit od 2 miliona i sto hiljada
dolara, na ta su skandinavske zemlje dodale jo 2.5
miliona. Ali meunarodna finansijska zajednica insisti-
rala je da se nametnu radikalne mere. MMF i Evrop-
ska Unija elele su da preuzmu dug Islanda, tvrdei da
je to jedini nain da Island otplati dug Holandiji i Veli-
koj Britaniji, koje su svojim graanima obeale da e
im nadoknaditi trokove nastale u islandskoj krizi.
Protesti i nemiri su se nastavili, primoravajui vladu
da podnese ostavku. Izbori su sprovedeni u aprilu
2009. godine. Tako je na vlast dola leviarska koali-
ciona vlada koja je osudila neoliberalni ekonomski
sistem, ali je istovremeno i pokleknula pred zahtevi-
ma tog istog sistema koji je traio da Island isplati
dug od 3.5 miliona eura. Ovo je zahtevalo da svaki
graanin Islanda meseno plaa po 100 evra (ili oko
$130) sledeih 15 godina, sa kamatom od 5.5%, da
bi isplatio dug koji je napravilo jedno privatno lice
prema drugom privatnom licu. To je bio jedan irvas
previe.
Ono to je usledilo bilo je potpuno izvanredno. Verova-
nje da graani moraju da plaaju za greke finansijskih
monopola, da se celoj naciji mora naplatiti privatan dug -
bilo je srueno. To je promenilo odnos izmeu graana i
njihovih politikih institucija i, naposletku, postavilo island-
ske politike lidere u istu ravan sa njihovim glasaima.
Predsednik drave, Olafur Ragnar Grimsson, odbio je da
Aktualna revolucija na Islandu
Island iz Svemira
134
potpie zakon koji bi graane Islanda uinio odgovornim
za dugove bankara i prihvatio je apele za referendumom.
Naravno, meunarodna zajednica samo je pojaala
pritisak na Island. Velika Britanija i Holandija pripretile
su kobnom odmazdom koja bi izolovala zemlju. Kako
su Islanani odlazili na glasanje strani bankari su pre-
tili da e blokirati bilo kakvu pomo od MMF-a. Britan-
ska vlada pretila je da e zamrznuti tednju i bankov-
ne raune Islanana. Kako je Grimsson to sroio: Re-
eno nam je da emo, ukoliko ne prihvatimo uslove
meunarodne zajednice, postati Kuba sa severa. Ali,
da smo prihvatili postali bi Haiti sa severa. (Koliko pu-
ta sam ve napisao da kad Kubanci pogledaju stanje
u kom se nalazi susedna drava Haiti, oni sebe sma-
traju srenicima.)
Na referendumu u martu 2010. godine 93% graa-
na glasalo je protiv otplate duga. MMF je odmah zam-
rzao svoj kredit. Ali revolucija (iako nije ispraena na
malim ekranima u Americi), nije se dala zaplaiti. Uz
podrku ljutitog graanstva vlada je lansirala istrage li-
ca odgovornih za finansijsku krizu. Interpol je izdao
poternicu za bivim predsednikom banke Kaupthing,
Sigurdurom Einarssonom, kako su bankari odgovorni
za propast pobegli iz zemlje.
Ali Islanani se nisu zaustavili tu: oni su odluili da
sastave nacrt novog Ustava koji bi oslobodio zemlju
prevelike moi meunarodnih finansija i virtuelnog
novca. (Postojei Ustav bio je napisan kada je Island
dobio nezavinost od Danske 1918. godine, s tim da je
jedina razlika u odnosu na tadanji danski Ustav
predstavljala zamena rei kralj reju predsednik.)
Ljudi sa Islanda su za one koji e napisati nov Ustav
izabrali 25 graana od 522 punoletnih graana koji
ne pripadaju nijednoj politikoj partiji, a koje je prepo-
ruilo bar 30 drugih graana. Ovaj dokument nije bio
delo aice politiara, nego je bio stvaran preko inter-
neta.
Radni sastanci prenosili su se uivo preko neta, a
graani su mogli poslati svoje komentare i predloge,
biti prisutni i posvedoiti kako dokument dobija svoj
oblik. Tekst Ustava koji e nastati na kraju ovog parti-
cipatornog demokratskog procesa bie predat parla-
mentu na usvajanje nakon sledeih izbora.
Neki itaoci se moda seaju da je agrarni kolaps
koji je Island doiveo u 19. veku opisan u istoimenoj
knjizi autora Jareda Diamonda. Danas se ova zemlja
oporavlja od finansijskog kolapsa i to na nain potpu-
no suprotan od onog koji se smatra neizbenim, kako
je Christine Lagarde, nova predsednica MMFa, jue i
potvrdila Fareedu Zakaria. Narodu Grke reeno je da
je privatizacija javnog sektora jedino reenje. Graani
Italije, panije i Portugala suoavaju se sa istom pret-
njom.
Trebalo bi da se ugledaju na Island. Odbijajui da se
povinuje stranim interesima, ta mala drava jasno i
glasno je izjavila da su graani suvereni.
Zato ovog i nema vie u novinama.
Prijevod: Milena Timotijevi
Tekst preuzet s:http://www.dailykos.com
Deena Stryker je svojevremeno bila jedina
politika analitiarka koja je predvidjela rue-
nje Berlinskog zida i raspad SSSR-a. Precizne
uvide su joj djelimino omoguili i veoma ne-
obini osobni ivot i karijera. Roena u SAD-
u, maturirala u Parizu i diplomirala na Univer-
sity of Massachusetts-Amherst, Deena Stry-
ker je ivjela i radila u Francuskoj, Italiji, na
Kubi, u Holandiji, SAD-u i u Istonoj Evropi.
QT magazin, asopis za kvir teoriju i kulturu
135
Sanja Bulatovi
Istorija svijeta pamti mnoge dravnike koji su putem
dugogodinje vladavine, osvajanja i ratova ostavili du-
bok trag u svojim dravama i ire. Danas je u veini dr-
ava funkcija efa drave je izbornog karaktera, to sko-
ro onemoguava ostanak na vlasti due od nekoliko
godina. U takvim okolnostima je teko ostaviti snaan
peat i zavjetanje za budue generacije. Rijetkima
je to polo za rukom, a oni kojima jeste danas su pred-
met nepresune politike analize.
Jedan od takvih politiara je i bivi brazilski predsjed-
nik Luis Injasio Lula da Silva, koji e ostati upamen
kao predsjednik koji je, nakon dva svrena mandata,
otiao sa vlasti 2011. godine sa nevjerovatnih 80% na-
rodne podrke. Lulina popularnost, koja je rasla iz go-
dine u godinu, mu je obezbijedila niz veoma laskavih
nadimaka i odreenja. Tako ga je Peri Anderson naz-
vao najuspjenijim politiarem svog vremena. Oba-
ma ga je na samitu G20 2009. godine u Londonu naz-
vao najpopularnijim politiarem na Zemlji. Istina je,
malo je politiara u svjetskoj istoriji koji su se mogli
pohvaliti da su na kraju svog mandata bili popularniji
nego na poetku.
Lula je stekao nevjerovatnu popularnost zahvaljujui
ekonomskoj politici kojom je pokuao da rijei nevolje
porodica na dnu drutvene ljestvice Brazila. Ta politika
je bila proizvod njegovog linog ivotnog iskustva. Ma-
lo je svjetskih dravnika koji iza sebe imaju tako trnovit
ivotni put kao Lula. Njega je kroz ivot, moe se slo-
bodno rei, pratila srea koju rijetko ko ima, jer je us-
pio da bez formalnog obrazovanja, zahvaljujui instink-
tu, armu i pronicljivosti, dospije na mjesto prvog ov-
jeka Brazila.
Poto je poticao iz siromane porodice, Lula nije se-
bi mogao da obezbijedi visoko formalno obrazovanje.
Napustio je osnovnu kolu nakon etvrtog razreda i
poeo da radi kao ista cipela, a zatim kao prodava
kikirikija. Kasnije je radio u fabrici metalnih djelova i do-
bio mjesto na trogodinjem kursu za industrijske radni-
ke, koji su zajedniki finansirali javni i privatni sektor.
Nakon tri godine dobio je diplomu radnika u metalnoj
industriji. Sa 19 godina je doivio nezgodu na radu, ra-
dei u fabrici automobilskih djelova. Po mnogim anali-
tiarima, taj dogaaj je obiljeio njegov dalji ivotni
put, jer je izgubio mali prst na ruci, i obiao nekoliko
bolnica dok nije pronaao jednu u kojoj mu je pruena
medicinska pomo. Nakon toga je shvatio da siroma-
ni ljudi u Brazilu ne mogu ostvariti ni najosnovnija soci-
jalna prava, i da jedino sindikalno udruivanje moe to
da promijeni. Poeo je da se ukljuuje u sindikalne ak-
tivnosti nakon vojnog udara 1964. godine, i bio je iza-
bran na niz vanih funkcija u sindikatu metalne indus-
trije. 1975. godine je postao predsjednik Unije radnika
u metalnoj industriji u Sao Bernardu do Kampo i Dija-
demi, koja je tada brojala preko sto hiljada radnika.
Nakon niza radnikih trajkova koje je upravo on po-
veo, Lula se 1980. godine ukljuio u politiku osniva-
njem Radnike partije ( PT- Partido dos Trabalhadores),
prve velike socijalistike partije u Brazilu. U osnivanju je
uestvovalo niz sindikalnih aktivista, intelektualaca i
crkvenih aktivista lijeve orijentacije. Kao harizmatini
sindikalni voa, poznat po neumornoj borbi za prava
radnika, Lula je lako naao svoje mjesto na politikoj
sceni Brazila. Bio je jedan od glavnih lidera narodnog
pokreta iz 1984. godine za direktno biranje predsjed-
Lulin Brazil
Dilma Rousseff s Lulom tijekom predsjednike kampanje 2010.
136
nika Brazila Diretas-j (Direktni izbori sad). Nakon to-
ga je 1986. godine postao lan Doma poslanika (do-
njeg doma Nacionalnog kongresa), sa najveim ukup-
nim brojem glasova od svih poslanika.
Popularnost Radnike partije i samog Lule je sve vie
i vie rasla, to ga je navelo da se kandiduje na pred-
sjednikim izborima 1989. godine, a zatim ponovo
1994. i 1998. godine. Ne moe se rei da li je glavni
faktor bio njegov neobavezni nain odijevanja ili repu-
tacija sindikalca ljeviara koji bi mogao da povede re-
voluciju i uvede etatistiki princip upravljanja ekonomi-
jom, ali je ipak tri puta bio poraen. 1989. godine ga
je u drugom krugu izbora pobijedio Fernando Kolor de
Melo, koji je bio primoran da ode sa vlasti zbog optu-
bi za korupciju. Na izborima 1994. godine, Lula je iz-
gubio od Fernanda Enrikea Kardosa. Kardoso je bio je-
dan od onih predsjednika koji su 90-tih godina poeli
promociju ekonomske doktrine istog neoliberalizma, i
u skladu sa tim on je delimino raskinuo sa dotada-
njim ekonomskim modelom Brazila. Nacionalni mer-
kantilizam koji je bio primjenjivan punih 50 godina po-
drazumijevao je da dravna preduzea dre monopol
nad infrastrukturom i uslugama, a da se privatne kom-
panije osnivaju u oblasti poljoprivrede i industrije, i za-
vise od dravnih subvencija. Kardoso je to sve promije-
nio, privatizujui niz velikih kompanija iz oblasti teleko-
munikacija i teke industrije. Ginijev indeks je smjetao
Brazil u grupu zemalja sa izrazito visokom razlikom u
primanjima izmeu onih najbogatijih i onih najsiroma-
nijih, a favele su samo jedna od ilustracija ivota onih
na margini drutva u Brazilu.
Nakon dva Kardosova mandata, Lula je odluio da
se kandiduje po etvrti put. Ovog puta, Radnika par-
tija i sam Lula su promijenili pristup u izbornoj kampa-
nji. Lula je skratio bradu i zamijenio majice kratkih ru-
kava elegantnim odijelima, a Radnika partija je ula u
politiki savez sa drugim partijama. On je u centar svo-
je kampanje stavio obeanje da e okonati glad u Bra-
zilu, ime je privukao glasove najsiromanijih slojeva
stanovnitva. Osvojivi skoro 61% glasova (53 miliona
glasaa), izabran je za predsjednika 27. oktobra 2002.,
i to kao prvi ljeviar koji je osvojio vlast u Brazilu u pos-
ljednjih 50 godina.
Poetak Lulinog prvog mandata nije obeavao. Kar-
doso se ranije izborio sa dugogodinjom hiperinflaci-
jom, ali je spoljni dug Brazila bio ogroman. Kamatne
stope su rasle, a vrijednost reala padala. Bilo je neop-
hodno sprijeiti da se ponovi scenario iz Argentine ko-
ja je bankrotirala 2001. godine, kao i ispuniti sve oba-
veze iz ugovora sa MMF-om. Doavi na vlast, Lula je
razbio nedoumice da e ii stopama Huga aveza u
Venecueli i da e uvesti radikalne ekonomske mjere,
nacionalizovati kompanije i izbaciti strani biznis. Prvih
par mjeseci, inflacija je poela da raste, jer je na triti-
ma jo uvijek postojala neizvjesnost oko toga kakvu e
ekonomsku politiku voditi novi predsjednik. No, Lula je
radio na stabilizaciji ekonomije, a u isto vrijeme je oja-
ao postojee i uveo nove programe za borbu protiv si-
romatva. Odmah te godine, u skladu sa ugovorom
potpisanim sa MMF-om, Brazil je stvario suficit u bu-
detu od 4.25% BDP-a, mnogo vei nego to je i sam
MMF traio. Ve 2004. godine ostvaren je suficit od
4.6% BDP-a, a 2005. 4.8% BDP-a, i na taj nain je spri-
jeen bankrot Brazila. Meutim, ove ekonomske mje-
re nijesu donijele i drutveni boljitak kojem su se gra-
ani nadali. Kamatne stope su rasle jo vie, tako da je
spoljni dug Brazila nastavio da raste. Takoe, stopa
ekonomskog rasta je bila na veoma niskom nivou, is-
pod 3% na godinjem nivou.
Brazil nije doivio ekonomski napredak kako se oe-
kivalo, no Lula je i dalje uivao znatnu podrku naroda.
Njegovo izborno tijelo se uglavnom sastojalo od dela
pripadnika srednje klase, ali i od siromanih slojeva, ko-
ji su se nadali ostvarenju predizbornih obeanja o sma-
njenju siromatva. Upravo je borba protiv siromatva
jedna od najvanijih zaostavtina Luline vladavine. Na-
kon programa Fome Zero, koji je bio neuspjean,
2004. godine Lula je pokrenuo emu Bolsa Familia, us-
mjerenu na pomo najsiromanijim porodicama Brazi-
la. Program je zamiljen tako da se porodicama sa dje-
com iz najsiromanijih slojeva drutva isplauje mjese-
na pomo do 60USD, a da te porodice zauzvrat mora-
ju da alju djecu u kolu i da ih vakciniu. To je prilino
automatizovan, bezlian program, a novane svote su
daleko od onoga to bi jedna prosjena brazilska poro-
dica trebalo da ima. No, program je od prvog dana
ostvario uspjeh, jer su njegovi niski dometi omoguili
konkretne rezultate. Novac isplauje direktno federal-
na vlada, ime se delimino sprijeava mogunost ko-
ruptivnih radnji na lokalnom nivou, a uslovi su jasni i
ograniavaju mogunost malverzacija. Na kraju Luli-
nog mandata program je obuhvatio ak 12 miliona po-
rodica, kojima par desetina dolara mjeseno predstav-
lja jedino sigurno primanje. Sa druge strane, postavljen
je uslov da djeca moraju stei osnovno obrazovanje,
to je za Brazil bilo rjeenje jo jednog strukturnog pro-
blema: nepismenosti stanovnitva. U novanom smis-
lu, porodice ne dobijaju znaajnu pomo, ali je ovim
programom omogueno da mlae generacije steknu
osnovno obrazovanje i da dobiju ansu za dalji ivotni
napredak. Takoe, politiki i simboliki znaaj ovog
programa je nemjerljiv. Kroz emu Bolsa Familia, Lula
je elio da istakne ono to je rekao pri preuzimanju
predsjednike funkcije, da e ispuniti svoju ivotnu mi-
siju ako na kraju njegovog mandata svi Brazilci budu
imali mogunost da jedu doruak, ruak i veeru. Ovaj
program je doprinio Lulinoj pobjedi 2006. godine, mi-
nimalizujui efekte jedne afere zbog koje mu je prije-
tio poraz.
Sve vlade svijeta, popularne ili ne, socijalistike ili li-
beralne, autokratske ili demokratske, boluju od, u ma-
njoj ili veoj meri, iste bolesti, a to je korupcija. Tako ni
lanovi Luline vlade nijesu bili imuni na korienje svog
uticaja da bi ostvarili svoje politike ciljeve. Kada je
2005. godine izbio takozvani Mensalo skandal, to je
postalo oigledno. Tada je lider jedne od manjih parti-
ja u brazilskom Nacionalnom kongresu (nakon to je
njegov plaenik uhvaen kako prima mito) objavio da
Radnika partija plaa poslanicima manjih partija poza-
mane svote novca da bi glasali za vladine prijedloge
zakona. Najvii funkcioneri u Radnikoj partiji i ljudi iz
Lulinog kabineta, pod vostvom ozea Dirsoa, su spro-
137
vodili ove transakcije, plaajui poslanike novcem iz ile-
galnih fondova za finansiranje izbornih kampanja PT-a.
Izbio je veliki medijski skandal, no, osim odlaska neko-
liko visokih funkcionera on nije nanio tee posljedice
Lulinoj vlasti. Zapravo, korupcija je i ranije bila sastavni
dio brazilskog politikog ivota, i kupovinu glasova
poslanika su praktikovali i Kolor (koji je dao ostavku
zbog optubi za korupciju) i Kardoso. I ne samo to. Po-
sebno ozbiljan problem je bila pojava prelazaka posla-
nika iz jedne u drugu partiju tik nakon izbora, ime se
naruavao duh principa slobodnog mandata (to je pro-
mijenjeno presudom Vrhovnog saveznog suda 2007.
godine kojom je odlueno da mandat pripada partiji, a
ne poslanicima). Dakle, kupovina glasova bila je ozbi-
ljan drutveni problem, a ne samo sredstvo za ostvari-
vanje politikih ciljeva u Lulinoj administraciji.
Pored mensalo skandala, Lulini ministri su bili uple-
teni u jo niz afera. Njegov ministar finansija Antonio
Paloi je bio predmet medijske panje kad je otkriveno
da u jednoj vili u Braziliji pravi zabave i okuplja saradni-
ke, biznismene i osobe sumnjivog morala. Na kraju
afere je protiv Paloija pokrenut sudski postupak i bio
je primoran da d otkaz, jer je provalio u bankovni ra-
un jednog siromanog mladia koji je svjedoio protiv
njega, da bi naao dokaze da je mladi bio potplaen.
Kako to esto biva, u epilogu je novac odigrao svoju
ulogu. Nakon svjedoenja, mladi vie nikad nije mo-
gao nai zaposlenje u Braziliji, a Paloi je osloboen
optubi presudom Vrhovnog suda.
Ovo je samo jedna od ilustracija sprege izmeu vlas-
ti i kriminala. To nije nita neobino za Brazil kao zem-
lju koja doivljava strukturalne ekonomske i politike
promjene, a koruptivne radnje nijesu nita manje pri-
sutne ni u najrazvijenijim zemljama svijeta. Ono to jes-
te vano je, da kad se problem sagleda u cjelini, Lulin
Brazil nije mnogo napredovao u odnosu na Kardosov
Brazil kad je u pitanju borba protiv korupcije.
Mensalo skandal je poljuljao povjerenje naroda u
PT upravo u momentu kad je poela kampanja za
predstojee predsjednike izbore. Mediji su traili da se
Lula optui za korupciju i izjednaavali ga sa Kolorom,
a Lula je pokuavao da spasi svoju poziciju negirajui
da je umijean u aferu. Lulini glavni protivnici, Kardoso
i Sera iz PSDB-a su smatrali da je pobjeda njihovom
kandidatu zagarantovana na predstojeim izborima.
Meutim, ne samo da je Lula ponovo dobio izbore,
ve je u drugom mandatu znatno ojaao svoju pozici-
ju u odnosu na prvi mandat. Korupcijski skandal je za-
nemaren, Lula je briljirao u kampanji, a sve zahvaljuju-
i jednom faktoru: ekonomskom napretku.
Na ekonomskom planu, Lula je prvi mandat posvetio
stabilizaciji ekonomije i umirivanju stranih investito-
ra. Meutim, najvei broj graana Brazila nije osjetio
ekonomski napredak zbog visokih kamatnih stopa i
niskog ekonomskog rasta. Od 2005. godine to je po-
elo da se mijenja, zahvaljujui povoljnoj meunarod-
noj situaciji. Kina je postala glavni kupac brazilske rude
gvoa i soje, a SAD su poele vie da investiraju. Eko-
nomska situacija je bila znatno bolja, i najvei broj gra-
ana nije mario za optube na partijskoj sceni. Bolsa
Familia je, kako je i predvieno, davala rezultate koji
su sami po sebi bili skromni, ali su svjedoili da Lulina
vlada vodi rauna o svakom graaninu. Takoe, upra-
vo u vrijeme mensalo skandala Lulina vlada je poela
da podie minimalnu cijenu rada. Minimalna zarada je
2005. bila dva puta vea u odnosu na prethodnu go-
dinu. U 2006. godini je nastavila da raste, da bi je na-
kon izbora, u decembru 2006., Lula ponovo podignuo
za 8.5%, i iznosila je 177 amerikih dolara mjeseno.
Danas je minimalna zarada oko 510 reala, odnosno
300 amerikih dolara. Stabilno poveanje plata znailo
je bolji ivotni standard za ogroman broj porodica, ali
ne samo to. Poto se penzije u Brazilu obraunavaju
prema minimalnoj zaradi, to je ovo poveanje
predstavljalo direktnu korist za ak 18 miliona ljudi.
Ekonomski napredak pri kraju prvog Lulinog manda-
ta je bio najvaniji razlog za njegov izborni uspjeh
2006. godine. Zahvaljujui programu Bolsa Familia,
stekao je znatnu podrku kod najsiromanijih slojeva
stanovnitva, dovoljnu da nadomjesti izgubljene glaso-
ve biraa iz srednje klase koji su bili razoarani korup-
cijskim skandalom. Na izborima 2006. godine je u dru-
gom krugu osvojio 61% glasova i pobijedio Geralda
Alkmina iz PSDB-a (Brazilske partije socijalne demokra-
tije).
Drugi mandat Lula je posvetio snanijim ekonom-
skim mjerama. Radio je na proirenju domaih kredita
i stimulisao ekonomiju dravnim investicijama u infra-
strukturu. Zatim se 2008. godine suoio sa najteim
ekonomskim izazovom: svjetskom finansijskom kri-
zom. Kad su pale akcije na Vol Stritu, Lula nije dozvo-
lio da se svjetska panika proiri i na Brazil. Samopouz-
dano, u svom stilu, izjavio je da je to moda cunami u
Sjedinjenim Dravama, ali da u Brazilu to nee biti vie
od ubora vode. Ova izjava je tumaena kao izraz aro-
gancije i neznanja; meutim pokazalo se da Lula nije
bio daleko od istine, jer je Brazil zemlja koja je posljed-
nja osjetila krizu, i prva izala iz nje. Vlada je usvojila
mjere za stimulisanje potronje i smanjila porez na
kljune industrije kao to su automobilska industrija i
graevina, to je sprijeilo recesiju. Za vrijeme globalne
krize, u Brazilu je inflacija bila niska i nijedna banka ni-
je bankrotirala, zahvaljujui dobrim ekonomskim pote-
zima i povjerenju graana u ekonomski sistem. Na kra-
ju drugog mandata Lula je mogao biti ponosan na sto-
pu rasta od 7% godinje.
Svjetska ekonomska kriza nije omela Lulu da nastavi
sa sprovoenjem snanih socijalnih programa, usmje-
renih na rjeavanje ivotnih problema najsiromanijih
porodica Brazila. Jo jedan projekat, Moja kua, moj
ivot (Minha Casa, Minha Vida) je pokrenut 2009.
godine. Ovim programom Lula je jo jednom pokazao
svoju odlunost u obezbeivanju pomoi ljudima koji
ive na margini ivotnog opstanka, ovog puta kroz rje-
avanje njihovog stambenog pitanja. Brazil je jedna od
zemalja u kojoj broj stanovnika ubrzano raste, a potre-
ba za izgradnjom novih stambenih jedinica je sve vea
iz godine u godinu. Hiljade porodica ivi u favelama Ri-
ja de aneira i drugih gradova, bez osnovnih higijen-
skih uslova. Upravo za njih je osmiljen i pokrenut pro-
gram, koji zajedno finansiraju federalna i optinske
vlasti, u saradnji sa privatnim kompanijama i banka-
138
ma.. Lula je predvidio da bi u 2011. godini vlada treba-
lo da obezbijedi stanove za dva miliona porodica, a da
e do kraja ove decenije uspjeti da zbrine ak sedam
miliona siromanih porodica. Jedini uslov za porodice
je zarauju najvie 1500 reala mjeseno. Takoe, ovim
bi se rijeio jo jedan problem, a to je preseljenje ljudi
sa rizinih podruja, kao to su klizita i priobalna mjes-
ta kojima svake godine prijete poplave.
Socijalni programi kao to su Bolsa Familia i Min-
ha Casa, Minha Vida su kamen temeljac Luline vlada-
vine. On je za osam godina svoje vlasti pokazao da je
mogue ostvariti snaan ekonomski rast, a u isto vrije-
me brinuti o najsiromanijima, dati im podrku i mo-
gunost za napredak. Lula je uspio da promijeni soci-
jalnu strukturu stanovnitva, znatno smanjivi proce-
nat siromatva. Za prvih est godina njegovog manda-
ta broj siromanih se smanjio sa 50 na 30 miliona lju-
di. Meutim, jo je vaniji Ginijev indeks, pokazatelj
stanja nejednakosti. Ginijev indeks je od poetka od
kraja Luline vladavine opao sa 0.58 na 0.538, to zna-
i da je znatno smanjen jaz izmeu najsiromanijeg i
najbogatijeg procenta brazilskih graana. Takoe, 25
miliona ljudi je, prema nekim procenama, zahvaljujui
rastu dohotka prelo u srednju klasu.
Pored ekonomske stabilnosti, Lula je donio Brazilu i
status znaajne regionalne i svjetske sile. Za razliku od
Kardosa, koji je svoju spoljnu politiku zasnivao na lojal-
nosti Sjedinjenim Amerikim Dravama, Lula je ojaao
veze sa liderima Latinske Amerike i poeo promociju
Merkosura i Jug-Jug saradnje. Osnaio je prijateljstva
sa Kastrom i avezom, voama dvije najznaajnije so-
cijalistike zemlje Latinske Amerike. Prilikom posjete
Kubi u januaru 2008. godine Lula je izrazio elju da
Brazil bude Kubi partner br. 1. Sa avezom je ta-
koe izgradio bliske odnose, pretvarajui lino prijatelj-
stvo u snanu ekonomsku saradnju dvije drave. Ve-
necuela ve dugi niz godina snabdijeva sjeverni Brazil
jeftinom strujom; a 2007. godine je sklopljen ugovor o
zajednikoj izgradnji naftne rafinerije u Brazilu. Ova sa-
radnja je logian rezultat drutvenog procesa koji je za-
poet u Latinskoj Americi nakon pada vojnih diktatura.
U procesu svrgavanja reima nametnutih iz inostran-
stva, kao voe su se izdvojili marksisti, socijalisti i pri-
padnici ljevice uopte, koji su poeli nacionalizaciju
prethodno privatizovanih drutvenih bogatstava, pro-
tjerali multinacionalne kompanije i poeli da sprovode
snane socijalne programe potrebne narodu. To se do-
godilo u Venecueli, Argentini, Boliviji i Ekvadoru, a kad
je Lula doao na vlast, saradnja sa ovim liderima je bi-
la logian izbor.
Ipak, iako najjae line veze ima sa avezom i Kas-
trom, Lula nije propustio da shvati znaaj saradnje,
na ravnopravnim osnovama, sa ekonomski najsna-
nijim dravama. Tako je povezao Brazil sa ameri-
kim investitorima i ojaao ekonomsku saradnju sa
Kinom. Odlina ilustracija njegovog novog pristupa
je injenica da je on jedini ef drave koji se, i to na
poetku svog mandata, pojavio na sastanku Svjet-
skog ekonomskog foruma u Davosu, u bastionu
ekonomskog neoliberalizma, i na sastanku Svjet-
skog socijalnog foruma u Porto Alegreu u Brazilu,
na kojem se okupljaju ljeviarski aktivisti i dravnici
svijeta.
Kao u ekonomskim pitanjima, i na meunarodnoj
sceni Lula se pokazao kao pragmatian politiar. Brazil
je postao dio nekoliko inicijativa, usmjerenih na to da
se zemljama sa rastuom ekonomskom snagom prizna
i politika mo. Prije svega, Brazil, Njemaka, Indija i Ja-
pan su 2004. godine formirali grupu G4, da bi zajed-
no lobirali za stalna mjesta u Savjetu bezbjednosti UN-
a. Zatim je 2009. godine formiran BRIK, grupacija ko-
ju ine Brazil, Rusija, Indija i Kina, etiri drave sa ras-
tuom ekonomijom i sve veim politikim znaajem.
Konano je Brazil privukao svjetsku panju, prije svega
zahvaljujui Lulinoj harizmi i ambiciji. Tenju da Brazil
uini svjetskom ekonomskom silom Lula je jasno iska-
zao jo na poetku svog prvog mandata. 2003. godi-
ne je bio pozvan da prisustvuje godinjem sastanku
grupe G7 u Francuskoj. Pred elnicima sedam najmo-
nijih zemalja svijeta, iznio je zanimljivu ideju: da se slje-
dei sastanak odri u Brazilu; uz obrazloenje da e za
20 godina moda jo samo tri drave lanice G7 biti tu,
odnosno biti dovoljno bogate da zadre mjesto u gru-
paciji. Poruka je bila jasna: Brazil e raditi na tome da
osvoji mjesto meu najbogatijim zemljama svijeta.
Lula nije prezao od toga da demonstrira diplomat-
sku nezavisnost Brazila, te je ponekad pravio i neto
smjelije korake. No, to je novi, ekonomski snaan i po-
litiki nezavisan Brazil. Tako je Lula priznao palestinsku
vladu krajem 2010., to je bio snaan amar u lice
amerikoj administraciji. Prije toga se tokom 2010. go-
dine ukljuio u jo kontroverznije pitanje: pitanje iran-
skog nuklearnog programa. Teheran je insistirao da
uranijum koristi samo u miroljubive svrhe za proizvod-
nju elektrine energije i da treba da ga obogauje u
svojim nuklearnim postrojenjima. Poto su Iranu prije-
tile sankcije Savjeta bezbjednosti, Lula je u maju 2010.
godine posredovao u pregovorima Ahmadinedada i
Erdogana, na kojima je dogovoreno da se uranijum a-
lje na obogaivanje u Tursku, a da se zatim obogaen
uranijum koristi u Iranu za proizvodnju nuklearne ener-
gije. To je za tren bila Lulina velika diplomatska pobje-
da, ali je u julu na insistiranje SAD-a i Velike Britanije u
Savjetu bezbjednosti donesena rezolucija kojom su Ira-
nu uvedene sankcije. Brazil i Turska, kao nestalne la-
nice Savjeta bezbjednosti, su glasale protiv rezolucije.
Slino kao to je rastuu ekonomsku mo Brazila is-
139
koristio da napravi odlune diplomatske iskorake, Lula
je podrku koju je uivao kod brazilskih graana isko-
ristio da na izborima 2010. godine promovie svog po-
litikog nasljednika. Stavljanjem Dilme Rusef u prvi
plan Lula je elio da ouva svoje ekonomske mjere i
vlast PT-a. Poto brazilski ustav ne dozvoljava treu
uzastopnu kandidaturu, a Lula nije elio da izvri takvu
ustavnu promjenu, Rusefova je bila logian izbor. Ne-
kadanji gerilski borac i ministarka energetike, a zatim
Lulin ef kabineta, ona nema ni djeli harizme koja je
igrala krucijalnu ulogu pri Lulinom izboru. Meutim,
Lula je uspio da njenu buduu vladu predstavi kao vla-
du kontinuiteta, to je u momentu snanog ekonom-
skog rasta u Brazilu odgovaralo graanima. U drugom
krugu izbora 31. oktobra, Rusefova je osvojila 56%
glasova, dok je njen glavni rival, oze Sera iz PSDB-a
osvojio 44% glasova. Pri inauguraciji, obeala je da e
nastaviti stopama svog prethodnika u naporima da
smanji siromatvo, da e obezbijediti univerzalno
zdravstveno osiguranje, ali i da e obezbijediti snaan
ekonomski rast Brazila. Upravo po uzoru na Lulu, u ju-
nu 2011. Rusefova je pokrenula program pod imenom
Brazil bez bijede (Brasil Sem Misria), sa ciljem da
jo vie smanji procenat ljudi koji ive u apsolutnom si-
romatvu. Njene prvobitne ekonomske mjere predstav-
ljaju nastavak Luline politike, uz neto jau kontrolu
drave nad tritem i vea ogranienja javne potronje.
Takoe, ini se da e i ona, kao Lula, tititi dravnu
imovinu i prirodna bogatstva Brazila od eksploatator-
skih multinacionalnih kompanija, posebno novootkri-
vene zalihe nafte u brazilskim vodama.
Kad je u pitanju spoljna politika Brazila, ini se da ne-
e biti radikalnih promjena. Dilma Rusef je zauzela ne-
to suzdraniji stav u odnosu na Ahmadinedada, ali je
njen novi ministar inostranih poslova Antonio Patriota
izjavio da se zalau za dijalog, a ne za sankcije, i da e
predsjednica nastaviti stopama svog prethodnika kad
je u pitanju iranski nuklearni program. Nastavljena je i
bliska saradnja sa avezom, koji je bio prvi ef drave
koji je posjetio Brazil nakon izbora Rusefove, kojom pri-
likom je potpisano deset ugovora o saradnji. Sa druge
strane, odnosi sa zapadnim dravama se nijesu popra-
vili, ve upravo suprotno. Brazil je blokirao ulazak u vo-
de Rija de aneira brodu britanske kraljevske mornari-
ce koji je iao za Foklandska ostrva, to je vlada Argen-
tine pozdravila. Na kraju, spoljna politika Dilme Rusef
najjasnije se mogla vidjeti prilikom odluivanja Savjeta
bezbjednosti UN-a o krizi u Libiji. Brazil je bio uzdran
prilikom glasanja o rezoluciji br. 1973 kojom je dozvo-
ljena vojna akcija protiv Gadafijevog reima. Brazilski
ambasador u UN-u je insistirao da e vojna akcija nani-
jeti vie tete nego koristi, ime je jasno stavljeno do
znanja da Brazil ne podrava akciju NATO-a u Libiji. Jo
uvijek je rano izvlaiti zakljuke o novoj spoljnoj politi-
ci Brazila, ali ini se da e - i pored neto otrijeg tona
o potovanju demokratije i ljudskih prava upuenih ka
Ahmadinedadu - predsjednica Rusef nastaviti da jaa
saveznitva koja je izgradio Lula.
Moe se rei da je odlaskom Lule sa vlasti zavrena
jedna epoha u Brazilu. Uzdrane ekonomske mjere,
opseni socijalni programi i esta demonstracija rastu-
eg politikog znaaja na meunarodnoj sceni osnov-
ni su elementi po kojima e se pamtiti Lulina vladavina.
No, da bi dao jedan konkretan zakljuak o uspjenosti
njegove politike, najrelevantniji su ekonomski parame-
tri.
Nekada jedna od siromanijih zemalja June Ameri-
ke, Brazil je danas najsnaniji ekonomski igra na za-
padnoj hemisferi nakon SAD-a. 2001. godine bio je os-
ma ekonomska sila, a predvia se da e do 2025. Bra-
zil postati peta ekonomska sila svijeta. U 2010. godini
Brazil je doivio rast BDP-a od ak 7.5%, i osvojio peto
mjesto na listi zemalja lanica G20. Stimulativne mjere
i povoljni krediti, ali i strane investicije, omoguili su da
sad Brazil po rastu BDP-a prestigne ak i Francusku i
Veliku Britaniju. Zatim, u 2010. Brazil je premaio Nje-
maku i postao etvrto po redu trite automobila na
svijetu. Prema procjenama vlade, u 2011. se oekuje
rast BDP-a od 4.5%, to je mnogo vie nego to se oe-
kuje u razvijenim evropskim zemljama. Kao dio BRIK-a,
Brazil ve sada nosi reputaciju budue svjetske sile, jer
se smatra da e drave lanice BRIK-a biti najmonije
ekonomije svijeta za 10-15 godina.
Za ovakav napredak Brazila u velikoj mjeri, ako ne u
potpunosti, zasluan je dosadanji predsjednik, Luis
Injasio Lula da Silva. Ljeviar u dui, ali pragmatian i
oportun pri donoenju odluka, Lula je uspio ono to
mnogima nije polo za rukom: da u isto vrijeme done-
se ekonomski progres i politiku mo svojoj zemlji, da
kroz opti drutveni napredak ouva podrku svojih
graana i ojaa prijateljstva sa ljeviarskim liderima, ali
i da osvoji potovanje zapadnih politiara. Sada je na
njegovoj nasljednici da iskoristi postojeu prednost i da
u bliskoj budunosti uini Brazil monom i prosperitet-
nom dravom i istinskim liderom svjetske ekonomije.
Sanja Bulatovi je diplomirana politikologinja
za meunarodne odnose iz Kotora. Bila je su-
dionica osme generacije Internship programa
u Skuptini Crne Gore 2010. godine, i od
2006. godine je alumna programa koji je fi-
nancirao State Department (Benjamin Fran-
klin Transatlantic Fellows Initiative).
Centar za socijalna istraivanja
www.csi-platforma.org
140 140
Mnogi ljudi na Balkanu i dan-danas smatraju Ameriku
zemljom mogunosti, mjestom gdje sposoban ovjek sa
malo sree moe da se pretvori iz prosjaka u bogataa.
No, kakva je stvarnost za jednog najamnog radnika u
ovoj velikoj zemlji? Svrha ovog kratkog lanka nije razbi-
ti iluzije o ivotu u Americi, ve prikazati istinsku sliku i-
vota amerikog radnika, kako bi italac imao jasniju sliku
o uslovima rada i nainu ivota, objektivnu sliku lienu
holivudskih bajki i predrasuda.
Radnik koji je predmet ovog prouavanja ne ivi u ve-
legradu niti u malom selu, nego u sredini veoma slinoj
tipinim amerikim srednjim gradovima. Njegov grad je
administrativni centar regije i nalazi se izmeu dva vea
grada koji se nalaze na sjeveru i jugu, udaljeni par sati vo-
nje u oba pravca, i koji su spojeni velikim autoputem.
Treba spomenuti da drava u kojoj ivi spada meu pet
najsiromanijih od ukupnih 50 saveznih drava po bruto
domaem proizvodu po stanovniku. Grad i optina ne-
maju ba razvijenu teku industriju osim u predgrau, ali
je veoma teko zaposliti se na tim radnim mjestima zbog
jake konkurencije. Moe se prilino lako nai posao u
restoranu ili robnoj kui, ali s obzirom da oni obino pla-
aju zakonski minimalnu nadnicu, ovakve ustanove naj-
ee zapoljavaju ake ili starce, tj. osobe koje prihvata-
ju da rade za sitne pare. Zaista nije mogue pokriti sve
trokove radei za minimalnu platu u Americi, ak ni u
najsiromanijim dravama. Najjednostavniji nain zaradi-
ti i utedjeti vie novaca je zaposliti se u fabrici preko pri-
vatne agencije za zapoljavanje.
Kad se ovjek prijavi u ove agencije, prima platu od njih
a ne od preduzea za koje fiziki radi. Ove agencije ne
nude iste beneficije kao to imaju radnici koji rade za fir-
mu, a osiguranje koje agencije imaju je toliko nepovoljno
da ogromna veina radnika uopte nisu osigurani uprkos
Obamanim reformama. Prelazni period dok ovjek ra-
di kao temporary, ili privremeni radnik zaposlen preko
agencije, obino traje est mjeseci, ali nije neobino da
radnik provede due od godinu dana na jednom radnom
mjestu, a da prima platu od agencije. Podrazumijeva se
da je satnica znatno manja za temporalce nego za rad-
nike to rade za firmu, ili full-timers (dakle, razlika izme-
u privremenih i redovnih radnika ne odnosi se na broj
sati koliko rade jer svi rade isti broj sati ve za koga su za-
posleni). Ovaj privremeni period omoguuje efovima da
procijene kvalitet i prisutnost radnika i nakon odreenog
vremena mogu odluiti da li temporalce zaposliti u firmu,
dati otkaz zbog nezadovoljavajueg rada ili nekog dru-
gog razloga, ili jednostavno produiti rok. Mnogo puta
se desilo da temporalci dobiju otkaz nakon dan-dva zbog
sitnica, kao to je na primjer negativan komentar o brzi-
ni montane trake na kojoj nikad nisu radili, niti su imali
dovoljno vremena da se naviknu. Dvojica stranaca su do-
bili otkaz prvi dan direktno od glavnog efa, jednog vam-
pira od ovjeka, koji im je rekao: Ako ne znate engles-
ki, mar iz moje fabrike!
Amerike fabrike dovode ljude iz svih krajeva zemalj-
ske kugle u kontakt jedne sa drugima. ak i u manjim
gradovima mogu se nai doseljenici sa svih strana svije-
ta. Samo u jednoj smjeni radili su radnici iz El Salvadora,
Nepala, Bosne, Kambode, Maroka i Somalije. Na rad-
nom mjestu uopte ne postoji sukob izmeu radnika na
osnovu porijekla i nacionalne pripadnosti ve drugarstvo
i saradnja, jer imaju zajedniki interes da se pokau kao
vrijedni radnici. Radnik je cijenjen po tome da li pomae
suradnicima kad ima vremena, a ne po nekim ve pos-
tavljenim predrasudama. to se tie tolerancije etnikih
manjina, Amerika je jedna od najnaprednijih zemalja po
tom pitanju, ak nadmauje Zapadnu Evropu.
Kao to je navedeno, zato to nema puno industrije u
Etnografska crtica
ivot amerikog radnika
Mirza Mustafi
141
blizini gdje radnik boravi, on mora da daleko putuje au-
toputem kako bi stigao na posao. Zapravo, mora ii u
susjednu optinu! U Americi stvarno nita nije blizu; au-
to je potreban ak da se poalje pismo ili da se obave naj-
sitnije kupovine. Radnik izgubi najmanje pola sata putu-
jui od kue do posla i isto toliko kad se vraa, a kad pa-
da snijeg ili jaka kia, onda je potreban skoro itav as sa-
mo u jednom pravcu. Gorivo moda jest malo jeftinije ov-
dje nego u Evropi, ali kad se izrauna koliko ovjek mora
da pree ovdje u odnosu na tamo, onda razlike izmeu
trokova za gorivo stvarno nisu toliko znaajne.
Postoji zakon koji kae da svako auto na putu mora da
ima nekakvu vrstu osiguranja, a to namee veliki finansij-
ski teret porodicama zato to zavodi za osiguravanje dje-
luju kao karteli, te naplauju maltene iste cijene za usluge.
Najgore prolaze porodice sa maloljetnom djecom, jer se
oekuje od svakog djeteta iz radnike porodice da pone
raditi kad napuni 16 godina, ali zato moraju plaati najma-
nje duplo vie za osiguranje dok ne napune 21 godinu.
Ovo je samo jedan od mnogobrojnih hidden fees (skri-
venih trokova); djeca imaju pravo voziti auto kad napune
16 godina, ali zato moraju plaati duplo vie od odraslih.
Radnici dou na posao 15 minuta prije poetka smje-
ne da dobiju radni zadatak, a skoro svako radi po 12 sa-
ti. Dan je podijeljen u X smjenu od 7h do 19h i Y smje-
nu od 19h do 7h. Na radnik je u Y smjeni, dakle, u no-
noj, a zato dobija samo 20-30 amerikih centi vie od
onih koji rade danju. Radne sedmice su cikline; u du-
goj radi ponedjeljkom, utorkom, petkom, subotom i ne-
djeljom, a u kratkoj srijedom i etvrtkom, meutim, ka-
ko raunaju radnu sedmicu od nedjelje do subote, u du-
goj dobija platu za 48 sati a u kratkoj za 36 sati. Ovakav
je raspored u ovoj fabrici, ali mora se naglasiti da fakti-
ki u svakoj fabrici na ovom podruju radna sedmica traje
due od 40 sati.
Prema amerikom Uredu za statistiku rada (Bureau of
Labor Statistics), za jul 2011. god., radnici u komunalnim
slubama rade najvie - prosjena radna sedmica traje
41,7 asova. Odmah za njima su radnici koje se bave pro-
izvodnjom materijalnih dobara: proizvoai trajnih doba-
ra 40,6 asova, manufakturom 40,3, proizvoai netraj-
nih dobara 39,8. Prevoznici i radnici u stovaritima pros-
jeno rade 38,6 asova u sedmici. Oni koji se bave finan-
sijskim poslovima rade 37,4 sati, a oni koji vre profesio-
nalne i poslovne usluge prosjeno rade samo 35,7 aso-
va sedmino.
Odjeljenje za rad (the Labor Department) nam daje
brojeve za drave gdje se najvie radi u 2010. godini:
drava prosjean br. asova
u radnoj sedmici
Nevada (NV) 37
Vajoming (WY) 36,7
Teksas (TX) 36,3
Kentaki (KY) 36,2
Alabama (AL) 36,0
Vaington DC 35,8
Misisipi (MS) 35,6
Juna Karolina (SC) 35,6
Oklahoma (OK) 35,5
Zanimljivo je to etiri drave - SC, KY, AL, i MS - spa-
daju meu deset najsiromanijih amerikih drava po
bruto nacionalnom proizvodu po stanovniku.
Fabrika o kojoj se radi je fabrika plastikara gdje se pro-
izvode plastine flae i ambalae za razne tenosti, od
deterdenta do ulja i putera. U ovoj fabrici je zaposleno
vie od 100 radnika, tako da nije rije o sitnoj ustanovi
ve o meudravnom preduzeu sa fabrikama irom
Amerike i Kanade. Maine proizvode sve boce i flae, a
radnici se mogu podijeliti u etiri osnovne grupe po vrsti
rada koji obavljaju: a) punioci koji pakuju proizvode u ku-
tije; b) mainisti koji se brinu da maine rade ispravno; c)
efovi koji nadgledaju rad; i d) menaderi koji rade u kan-
celariji do fabrike i koji vre administrativne i tehnike
funkcije. Svi neiskusni radnici poinju raditi kao punioci.
Punilac mora stajati na betonu, nekad ak bez otiraa,
za 11 od ukupnih 12 sati dok je tu, a sjediti je strogo za-
branjeno. Punilac stavi kutiju na podlogu i puni je flaa-
ma koje padaju sa montane trake u vrtei stol. Stol se
veoma brzo napuni, ma kakve god bile flae, tako da
uopte nema ekanja. tovie, punilac mora da sastavi
svoje kutije, stavi kese u njih, sloi kutije na drvenu pale-
tu, samelje otpadak koji pada iz maine u kante, izvaga
flae svaka dva sata da provjeri jesu li odgovarajue tei-
ne. Ovo su odgovornosti svakog punioca, a nekad ih ima
ak i vie, ovisno na kojoj liniji radi. Radei takvom brzi-
nom, punilac samo moe da misli o izvravanju zadatka.
Na jednoj obinoj liniji svaka kutija je teka otprilike 13,5
kg a za jednu no premjesti preko 100 kutija sa poluge
na paletu. Ovo je tako iscrpljujui posao da ima samo 3-
4 punioca u itavoj fabrici koji su radili tu due od pet go-
dina. A onda, tu su uvijek nadglednici i efovi u velikom
broju, koji samo otvaraju usta da kau ta se radi pogre-
no. Najgori je glavni ef, koji je dao otkaz jednoj efici ko-
ja je radila u firmi preko 20 godina jer je pokupila flau
sa poda i vratila na montanu traku a nije flau obrisala
prije nego to je stavila nazad. Kad pokazuje ovako ma-
lo potovanja prema starijim radnicima, zamislite kako
postupa prema poetnicima.
Moramo se na kratko zadrati na proizvodnosti ameri-
kih fabrika. Prva stvar to se odmah moe primijetiti je da
nema skoro nikakvog rasipanja. Suviak plastike na flaa-
ma se izbije tokom proizvodnje i pada u kante, punioci sa-
melju ovaj otpadak to se ponovo istopi pa se vraa u pro-
ces proizvodnje. Kutije koje se koriste su reciklirane i na-
pravljene u drugoj fabrici koja je udaljena 20 minuta od
plastikare. Svaki dan rade 10-15 maina, a koliko ambala-
e jedna moe da proizvede za 12 sati zavisi od veliine i
vrste flaa. Meutim, svaka maina proizvodi najmanje
nekoliko hiljada tokom jedne smjene. Cijena za jednu od
veih flaa je 10 centi. Maine se redovno iste, a u slua-
ju zastoja mainisti su uvijek prisutni da pritisnu dugma te
da opet pokrenu proizvodnju. Sve u svemu, veoma ma-
lo je izgubljeno tokom proizvodnje a mnogo dobijeno.
Amerike fabrike su postigle vrhunski stepen produktiv-
nosti konstantnim usavravanjem sredstava za proizvod-
nju. itave grane industrije i proizvodnje su toliko poveza-
ne da je proizvodnja zaista postala drutvena, ali u sada-
njem drutvenom ureenju prisvajanje ostaje privatno.
Jedna maina moe da zadovolji potranju itave zemlje,
ali profit koji se stvara ne ide radnicima niti drutvu uop-
142
te ve vlasniku firme. Uistinu, izvjesan dio dobitka ide
radnicima kao nadnica, drugi dio slui da pokrije sirovinu
korienu tokom rada i za nabavku novih sirovina, a trei
dio ide dravi kao porez. Meutim, svi ovi izdaci se sma-
traju kao trokovi procesa proizvodnje i kad se saberu od
ukupnog dobitka, to to preostaje koriste samo vlasnici
umjesto itavo drutvo. Meunarodni radniki pokret
ima kao krajnji cilj potpun preobraaj postojeeg uree-
nja. Podrutvljavanje sredstava za proizvodnju pod kon-
trolom radnike klase e radnike initi kljunim faktorom
u procesu proizvodnje. Raspolaganje sredstvima za proiz-
vodnju e radniku klasu initi aktivnim uesnicima u od-
luivanju ta i koliko da se proizvodi. Aktivno uestvova-
nje radnike klase u radnom procesu uz saradnju sa sop-
stvenom, radnikom dravom e stvoriti uslove pod koji-
ma radnici postaju gospodari svojih radnih mjesta. Ukup-
ni profit bi se podijelio meu radnicima i dravom: najzna-
ajniji dio e ii stvarnim proizvoaima - radnicima - kao
poveana nadnica i priznanje vrijednosti njihove radne
snage, dok e preostali dio ii dravi da se koristi za spro-
voenje socijalnih programa, odravanje i obnavljivanje in-
frastrukture, ulaganje u druge grane industrije, itd. Pravi
socijalizam ponovo postaje ideologija budunosti irom
svijeta, a nosioci crvenog barjaka nastoje da greke iz pro-
losti ne ponove. Socijalizam bez istinske, radnike demo-
kratije i internacionalizma vodi ka usredsreivanju politi-
ke vlasti u to uem krugu elite, sve do diktature. Drava
mora postati aparat radnike klase, a ne obrnuto.
Kapitalizam uopte, a pogotovo neoliberalni model, se
pokazao do krajnosti neadekvatnim za osiguranje visokog
standarda ivota i sigurnosti radnika i zato sada sve vie lju-
di tei za pravim socijalizmom. Kako itaoci ne bi pomisli-
li da smo skrenuli sa nae prvobitne teme, dodaemo da
ak i ameriki radnici sami dolaze do ovog vanog zaklju-
ka. Iako je razgovor o sindikatima u sutini zabranjen u fa-
brici, niko ne moe da sprijei radnike da razgovaraju o ak-
tuelnim politikim dogaajima kad su na pauzi. Dravni
programi za kreiranje poslova su suoeni sa velikim skepti-
cizmom, da ne kaemo cinizmom, od strane obinih rad-
nika dok ismijavaju Obamino obeanje da e poeti opo-
rezivati bogatae. Svi priaju da u Americi nije kao prije,
a to se uje od samih Amerikanaca. Veliki trajk dravnih
radnika u Viskonsinu oznaio je buenje amerikih radni-
ka jer se po prvi put suprotstavljaju pohlepnou same dr-
ave. Ovaj trajk je potresao politiku stabilnost postojeeg
poretka, jer su radnici poeli shvatati da liberali i konzerva-
tivci politiki zastupaju buroaziju i njihovne ideologije. To
to najnapredniji ameriki radnici dolaze do zakljuka da
im je potrebna sopstvena radnika stranka da brani njiho-
ve klasne interese u Kongresu, ukazuje na to da je klasna
svijest uistinu univerzalna. Ova nova partija e imati veliki
oslonac u sindikatima. Predsjednik AFL-CIO, najveeg sa-
vez amerikih sindikata u dravi, je izjavio da ubudue sin-
dikati nee biti primorani da slijepo glasaju za demokrate,
navodei da je novo doba klasne borbe pred amerikim
radnicima.
Jednog dana prije nego to su radnici morali poeti
smjenu, nadglednici su ih obavijestili da su im skratili pau-
ze od 15 na 10 minuta dok i dalje dobijaju pola sata za ru-
ak. Ovo je obavjetenje izazvalo veliki gnjev i nezadovolj-
stvo jer je sasvim nepravedno. Deset minuta nije dovoljno
vremena da se ispui cigareta ni da se popije sok, nije do-
voljno vremena ni za ta. Nadglednici nisu dali nikakvo ob-
janjenje zato su to odluili, osim to to po pravilu oni bi
trebali dobijati deset minuta ali ovo je ista la jer u udbe-
niku fino pie 15 minuta. Svi su znali da je ovo dolo od
pomenutog glavnog efa. Jedna efica je priznala da e
radnicima biti tee, ali da ipak treba da budu sretni to
uopte imaju posao. Eto, dokle je Amerika spala! Radnik
snosi sve trokove vlasti, vlasti bogataa, i daje etvrtinu od
svake plate dravi zato to bogatai odbijaju da plaaju za
odravanje njihove drave. A kad urauna izdatke za ka-
matu, namirnice, poreze, osiguranja svakakvih vrsta, pre-
voz, zdravstvenu njegu, kolovanje, itd., pita se kuda ona
etvrtina ode. Jo je firma tu da radnika maltretira, a on
ipak treba biti sretan jer makar ima posao.
Meutim, od prvog dana kad su uveli ovo novo pravilo,
radnici su poeli pruati otpor spontano. Mnogi su ostaja-
li na pauzi po 15 minuta a kad bi se efovi ili poneki mai-
nisti bunili radnici bi ih pitali: Hoete li vi ostati po 10 mi-
nuta!? Nakon par dana i sve ireg otpora, vratilo se na
prijanje stanje i nije se vie ulo za pauze po 10 minuta.
Ovo je bio sluaj makar za nonu smjenu a radnici u dnev-
noj jo uvijek moraju da rade 11 od 12 asova. U ovom in-
cidentu radnici su izvukli vanu pouku o otporu i kolektiv-
nom djelovanju, a efovi su se malice povukli, saznajui
da i za njih postoje granice.
Jedan radnik veli: Biti uspjean u Americi sada znai bi-
ti u stanju pokriti sve ivotne trokove. Ovo je veoma oaj-
na procjena ali je, na alost, realnost za veinu najamnih
radnika u ovoj zemlji. Teko je opisati sa kakvom tugom
radnici stiu na posao prije poetka smjene. Svi imaju
namrtena lica, pognute glave, i niko ne progovori vie od
par rjei. Isto tako, teko je opisati radost pri svretku rad-
nog dana, kad ekaju drugog da ih zamijeni. Svi su nasmi-
jani kad se iskucaju, jer znaju da su izdrali jo jedan dan i
ubrzanim koracima idu do svojih auta. Ovako prolaze da-
ni, sedmice, mjeseci, godine, dok se radnikov poloaj po-
gorava zato to se cijene svake robe, osim radne snage,
poveavaju, dok najamnine stagniraju. Ovo e ostati te-
ka sudbina amerikih radnika sve dok ne shvate da nema-
ju prijatelja ni u Vol Stritu ni u Vaingtonu. Ameriki radni-
ci obogauju privatnike, dravu, sve i svakoga osim sebe,
dok uzalud ekaju da im ovi isti eksploatatori neto dobro
i znaajno uine. Osloboenje radnike klase je zadatak sa-
me te klase, a ovo pravilo vai i za amerike radnike. Klas-
nosvjesni radnici imaju veliku dunost da njihovim suradni-
cima u Americi objasne da ne smiju oekivati da e im se
drutveni poloaj poboljati ako se ne organiziraju kako bi
zahtijevali poboljanje. Nee se nita promijeniti na bolje
praznim obeanjima od ljudi koji uopte ne shvataju kako
je radnicima. Jedino stvaralaki trud, aktivni rad od strane
klasnosvjesnih radnika moe da postepeno pokrene masu
da promijeni sopstveni poloaj. Kako se ekonomska i dru-
tvena kriza proiruje i klasni odnosi se zaotravaju, sve e
vie radnika dolaziti do zakljuka da stvari mogu promije-
niti samo ako su ideoloki jedinstveni i politiki organizira-
ni.
Mirza Mustafi je aktivist amerikog i bosan-
skohercegovakog ljeviarskog pokreta.
143
Pedeset godina nakon Greensboroa
Poto je izila s ogromnim gubitkom krvi iz makar-
tistikih progona u pedesetim godinama, amerika je
radikalna ljevica najprije doivjela spektakularni prepo-
rod. Godine 1960., pogazivi interno pravilo da crnci
moraju jesti stojei, etiri uenika Poljoprivredne i Teh-
nike kole iz Sjeverne Karoline sjeli su u kafeteriji rob-
ne kue Woolworth u Greensborou. Sljedei dan je to
isto uradilo dvadeset i pet uenika. Dva dana kasnije
pridruilo im se etrdeset bijelih studenata. Pokret je
zahvatio petnaest gradova i devet drava na jugu
SAD-a. Dana 25 jula, poto je morala prebrisati
200.000 dolara gubitka, robna kua (podrunica veli-
kog nacionalnog lanca) slubeno je ukinula ovo segre-
gacijsko pravilo. Dogaaj je izazvao pravi potres u
zemlji. Bila je to polazna toka dubinskog ponovnog
taljenja do kojeg je dolo u amerikom drutvu.
U Raleighu, ezdeset kilometara od Greensboroa,
1960. godine osnovan je Komitet nenasilnih studena-
ta (SNCC) sa ciljem da proiri i strukturira pokret. Bob
Moses, prvi voa kampanje, izjavio je da je potresen
natmurenim dranjem, bijesom i odlunou opone-
nata, sasvim suprotnim od straljivog dranja, punog
snishodljivosti, koje je vidljivo na fotografijama de-
monstranata iz junih drava SAD.
Iste se godine sastala u Ann Arboru, u Michighanu,
prva Studentska konferencija za demokratsko drutvo
(SDS) - koja e imati kljunu ulogu u organiziranju pro-
testa protiv Vijetnamskog rata. U maju mjesecu stu-
denti iz Kalifornije, sa Berkelyja, preli su zaljev, kako
bi se svi skupili podno stepenica Gradske vijenice u
San Franciscu i izvidali drastinu makartistiku istra-
nu komisiju, o neamerikim aktivnostima (HUAC),
koja je zasjedala u Predstavnikoj komori. Neobuzda-
nost u upotrebi sredstava, to su ih snage reda primi-
jenile pri rastjerivanju gomile, potrest e javno mnije-
nje zemlje i ubrzati kraj makartistikim progonima.
Kroz etiri kratke godine, ameriki e pokret za gra-
anska prava prisiliti predsjednika Lyndona Johnsona
da potpie cijeli niz zakona koji su modificirali Ustav
SAD-a i zabranjivali rasnu diskriminaciju. Godine
1965. ulicama Washingtona razlijee se grmljavina
protestnih manifestacija protiv rata u Vijetnamu. Kra-
jem decenije ameriko drutvo u cjelosti proivljava
duboki potres. Skrupulozno itanje (bez imalo naklo-
nosti) historije zemlje dovodi u pitanje ameriki impe-
rij i ideologiju nacionalne sigurnosti: tajne i svirepost
Federalnog ureda za istrage (FBI) i Centralne agencije
za informacije (CIA) postali su dostupni javnosti; op-
tuuje se upotreba znanstvene djelatnosti razvijane
na sveuilitima u vojne svrhe; javljaju se pobune vojni-
ka u Vijetnamu; advokat Ralph Nader i njegova orga-
nizacija Public Citizen usmjeravaju svoje optube na
potroako drutvo. Godine 1974. predsjednik Ri-
chard Nixon prisiljen je podnijeti ostavku, a homosek-
sualni i lezbijski pokret potvruju svoju snagu i izgleda
da e u nadolazeih etvrt stoljea ljevica biti u stanju
zadobiti veu politiku ulogu.
Tako radikalni zaokret nije nastao ni iz ega. Ve je
1958. poeo bojkot kafeterija u Oklahoma Cityju. Nje-
gova zaetnica, Clara Luper, bila je pobuena primje-
rom Rose Parks, koja je postala slavna jer je 1955. u
Montgomeryju, u Alabami, odbila da ustane bijelcu s
mjesta na kojem je sjedila u autobusu. Taj je in do-
veo na politiku pozornicu pastora Martina Luthera
Kinga. Parksova i King posjeivali su seminare Highlan-
der Folk School, institucije osnovane od kranske lje-
vice, bliske Komunistikoj partiji.
Tako se uzlet amerike ljevice ezdesetih godina od-
vija unutar borbe za socijalnu pravdu i protiv rasne
diskriminacije. Ali on e postati rtvom vlastite nespo-
sobnosti da preobrazi zanos svojih boraca u snagu
vlasti. Razliite struje progresivne ljevice bile su ujedi-
njene oko kandidature za predsjednike izbore pacifis-
tikog senatora Georga McGoverna, a ovu je kandida-
turu istakla Demokratska partija. Meutim, sindikati,
koji su imali glavnu ulogu u davanju novaca za izbor-
nu kampanju, i vii forumi partije, ostavili su tog sena-
tora na cjedilu, dopustivi na taj nain ponovni izbor
republikanskog kandidata Nixona. Stupajui u Bijelu
kuu 1977., predsjednik iz demokratskog tabora Ja-
mes Carter postao je pobornik neoliberalnih teza i an-
gairao je zemlju u novom hladnom ratu u Afganis-
tanu i u okrajima u Srednjoj Americi, a da pri tom ni-
Amerika ljevica zaboravila
svoje pobjede
Alexander Cockburn
144
je doao u sukob s antiratnim pokretom, koji je svega
nekoliko godina ranije proslavio poraz Sjedinjenih Dr-
ava u Vijetnamu.
Ljevica e ponovo doi k sebi u osamdesetim godi-
nama, organiziranjem otpora ratovima Ronalda Rega-
na u Srednjoj Americi. Ona e prvi put podrati ozbilj-
nu kandidaturu za predsjednika jednog crnca, Jessea
Jacksona. Taj se baptistiki sveenik i borac za ljudska
prava nalazio u Memphisu pored Kinga, kad je ovaj
ubijen 1968. godine. Na elu vlastite koalicije nazvane
duga (Rainbow Coalition), Jackson je sudjelovao za
demokrate na predsjednikim izborima 1984. i 1988.,
predlaui program koji je predstavljao pravu pravca-
tu antologiju svih progresivnih ideja, koje su iznjedrile
sve amerike ljeviarske struje, jo od 1960. godine.
Nije raspolagao blagajnom vlastite partije, ali je mobi-
lizirao milione Amerikanaca.
Poevi od 1990., zauzimanje pozicija moi nepro-
fitnih organizacija i privatnih fondacija (Howard Hei-
ny, Rockefeller, itd.), koje financiraju progresivne cilje-
ve, ove su izvrsno odigrale svoju ulogu u debaklu
amerike ljevice. Budui da ih ine bogati investitori,
kojima je zato oproteno plaanje poreza, isti dijele i
usmjeravaju sredstva i dotacije prema vlastitom poli-
tikom opredjeljenju. Njima progresivni ambijenti i
sveuiline sredine duguju financijski opstanak, vlasti-
te zarade, plaanje prostorija, itd., te ive od subven-
cija koje svake godine mogu biti dovedene u pitanje.
Tako su se uplele velike karitativne organizacije, kad
su sindikalne centrale i ekoloke grupe 1993. zaprije-
tile da e se ujediniti kako bi osujetile ratificiranje Sje-
vernoamerikog ugovora o slobodnoj trgovini (NAF-
TA) od strane predsjednika Williama Clintona. Do ta-
da su ekoloke organizacije primile 40 miliona dolara
dobijenih od razliitih mecena, vlasnika naftne indus-
trije, od kojih je 20 miliona dala Pew Charitable Trusts.
Suoeni s opozicijom bogatih neoliberalnih donatora,
protivnici NAFTA-e nisu dugo pruali otpor. Poetkom
novog milenija od tog pokreta preostalo samo nekoli-
ko siromanih grupa, jer su svi drugi uli u Demokrats-
ku partiju ili su ih absorbirale neoliberalne snage.
Isto se tako i feministiki pokret malo po malo okre-
nuo i okanio borbe za socijalna prava, jer se koncen-
trirao na borbu za pravo na pobaaj, koje se neprekid-
no dovodi u pitanje. irokogrudno finaciran sredstvi-
ma Hollywooda, koji je gajio pravi kult predsjednika
Clintona, taj pokret nije podigao ni jedan jedini glas
kad je ovaj ukinuo federalnu potporu za siromane,
koju je uivala veina neudatih majki. to se tie gay
pokreta, jako radikalnog sedamdesetih i osamdesetih
godina, on se danas bori iskljuivo za priznavanje bra-
kova homoseksualaca, to neki meu njima ipak ana-
liziraju i vide kao povezivanje s konzervativnim vrijed-
nostima porodice.
Tokom vremena lenjinistike i trockistike struje, ko-
je su mladima otvarale pristup rudimentarnom pozna-
vanju ekonomije kao i minimalnoj organizacionoj dis-
ciplini, smanjivale su se poput agenske koe. To pro-
padanje kulture ljevice doprinijelo je marginalizaciji ge-
neracija, koje nisu bile dovoljno formirane u idejnim
debatama. Njima su ostale nepoznate lekcije historije,
te su bile sklonije nadomjetanju prave analize proiz-
vodnih odnosa putem raznih komplotistikih teza ili
klimatskog katastrofizma.
Gaenje ljevice sposobne da formulira bilo kakvu kri-
tiku dostojnu tog imena objanjava i krajnje persona-
lizirane reakcije do kojih je dolo, kad se javnost sus-
rela s politikama Georgesa W. Busha i njegove desne
ruke Billa Cheneya, koje su doprinijele nastanku iluzi-
je da Demokrati predstavljaju istinsko rjeenje za pro-
mjene, te da e bilo koji od njih posluiti u tu svrhu
2008. godine. Pa bilo da se radilo o gospoi Hillary
Clinton, koja je od 1990. pristalica neoliberalnih politi-
ka (meu kojima i deregulative u poslovanju banka),
bilo o gospodinu Baracku Obama, ija je izborna kam-
panja podrana sredstvima Wall Streeta. Najradikalni-
ji izborni okruzi u zemlji, uglavnom sa veinskim crna-
kim stanovnitvom, koji su se mobilizirali za izbor Oba-
me, ostat e mu bez sumnje vjerni do kraja mandata.
Sadanji predsjednik u Bijeloj kui uvjeren je da e
ljevica podravati svaki njegov potez, to god on bu-
de radio u Afganistanu, Pakistanu i drugdje, i to god
ne bude radio na planu socijalne zatite i financijske
reforme. Sumoran bilans prvih godina njegove vlasti
predstavlja vie zaborav nego nasljee Greensoboroa.
Prevod: Jasna Tkalec
Preuzeto iz: Le monde diplomatique
Alexander Cockburn je istaknuti politiki no-
vinar irsko-amerikog porijekla. Lijeve je pro-
venijencije, te je otar kritiar vanjske politike
SAD-a i Izraela.
www.lenka.mk
145
Evropska demokratska ljevica
Jedan od izazova sa kojima ne samo Ed Miliband ne-
go i ostali u parlamentarnoj laburistikoj partiji i irem
radnikom pokretu znaju da moraju da se suoe bie
tvrdnja Davida Camerona i veine medija da se Partija
vraa na Stari laburizam i da je stoga osuena na
propast. Ovaj lanak tei da se suprotstavi ovome de-
mitologizujui neke od kljunih mitova kreiranih od
strane arhitekata Novog laburizma, a koji se tiu la-
burizma u sedamdesetim i poetkom osamdesetih go-
dina (XX veka, prim.prev.).
lanak pobija tvrdnju Geralda Kaufmana da je program
laburista iz 1983. godine najdue oprotajno pismo u is-
toriji, i pravi kontrast toj tvrdnji ironinim komentarom
Alistaira Darlinga, koji je izjavio nakon to je 2008. pred-
loio da se nacionalizuju banke - da je dananja vladina
politika zapravo program Laburista iz 1983. godine. Ali s
jednom razlikom to je Program iz 1983. godine predlo-
io javno vlasnitvo nad finansijskim institucijama ne da bi
ih spasao i omoguio da izbegnu propast, ve da bi osi-
gurao da se tednja usmeri ka socijalnim i ekonomskim in-
vesticijama pre nego u finansijske pekulacije.
lanak takoe tei da se kontekstualizuje u okviru
okantne izjave Jima Callaghana sa Laburistike kon-
ferencije 1976. godine kada je on rekao: budimo is-
kreni ne moemo se izvui iz recesije troenjem. Jer
on je tu bio delimino u pravu. Jedno od ogranienja
posleratnog kejnzijanizma je bilo upravo to to je on,
koncentriui se na menadment tranje zanemario i-
njenicu da su horizonti investicija krupnog kapitala pre-
vazilazili godinje budete i same vlade, i ve postali
globalni pre nego nacionalni, zbog ega je laburistiki
Program iz 1973. izneo argumentaciju u prilog Ugovo-
rima o planiranju sa takvim firmama da nastoji da osi-
gura da program menadmenta tranje bude uparen
sa odgovorom ponude.
Jim je takoe bio iskren u vezi sa tim da je i on poeo
da shvata isto, rekavi mi tokom glasanja u donjem do-
mu odmah nakon izbora 1979. godine:
Da smo bili ponovo izabrani, ja bih uveo Ugovore o
planiranju. Tokom rada prethodne vlade sve vie sam
shvatao da su nam potrebni da bismo se nosili sa mul-
tinacionalnim kompanijama.
1
Ovo je bilo nekakvo priznanje. Ugovori o planiranju
bili su stigmatizovani kao prevazieno centralno plani-
ranje, kao kad bi dravne birokrate upravljale industri-
jom, i varijanta Gosplan-a (Dravni komitet za planira-
nje u bivem SSSR-u, prim.prev.), a zapravo su bili bazi-
rani na novonastalim primerima dobre prakse u kon-
tinentalnoj Zapadnoj Evropi i Japanu. Ali za razliku od
Jima koji je sa nauenom lekcijom tri godine zakasnio
da bi pomogao laburistima u vladi 70-tih, Peteru Man-
delsonu je trebalo tri decenije da naui samo pola lek-
cije. Tek je 2009. bivi glavni arhitekta business frien-
dly Novih laburista, i potom poslovni sekretar, prime-
tio nakon sastanka sa rukovodeim francuskim predu-
zetnicima, da:
Imamo neto da nauimo od kontinentalne prak-
se Mi ne priamo o javnom vlasnitvu niti priamo o
centralizovanom planiranju.
U ovom priznanju takoe je prepoznao da je Francus-
ka uspenija u postizanju stratekih ciljeva navodei pri-
mere kao to su nuklearna energija, brza eleznica i
avio-transport.
2
Ipak, ono to je, tad ve lord, Mandelson potpuno
prevideo je da je javno vlasnitvo bilo kljuno u francus-
koj industrijskoj strategiji, posebno u ovim sektorima
nuklearne energije, brzih eleznica i avio-transporta.
Ono je takoe bilo krucijalno da bi Francuska bila u mo-
gunosti da dugorono sagleda investicije i odri svoje
obaveze u odnosu na njih. Francuski planeri su postavi-
li francuskoj elektrodistribuciji, koja je bila u javnom
vlasnitvu, cilj da 4/5 nacionalne potronje pokrije pro-
izvodnjom nuklearne energije, a to su i postigli bez top-
ljenja jezgra kao u elektrani Three Mile Island (Elektra-
na u Pensilvaniji, u Americi u kojoj se 1979. godine do-
godio incident sa topljenjem jezgra, prim.prev.). Kroz
SCNF, koji je takoe bio u javnom vlasnitvu, produko-
vali su svoj brzi TGV (Train Grande Vitesse,
prim.prev.) nacionalni elezniki sistem koji je ve doi-
veo drugu generaciju, dok je britanski privatizovani e-
lezniki sistem u posrnuu.
Bez dugoronog finansiranja i javnog vlasnitva u
odranju Concorde-a, uprkos injenici da on nikada nije
pokrio trokove svog razvoja, Francuska ne bi zadrala
Demitologizacija
Starog laburizma
Stuart Holland
Willem de Kooning, Excavation 1950.
146
napredni inenjerski kapacitet u pogledu letelica koji je
uinio Airbus moguim. Monopol koji je Boeing imao na
polju civilnog vazduhoplovstva nije bio doveden u pita-
nje zahvaljujui samo drugaijoj strategiji, ve je presud-
no bilo to je Airbus industrija bila u zajednikom vlas-
nitvu vie vlada. istiji, tii i vei Concorde je mogao da
bude razvijen da Britanija nije odbila ponudu o saradnji
na njegovom razvoju 60ih godina. Britanija je napustila
svoj Blue Streak lanser program i povukla se iz Evropske
organizacije za razvoj lansera (ELDO). Francuska konti-
nuirana posveenost svom Diamant lanseru bila je osno-
va za kasniju Ariane i Evropski vazduni program.
Takoe, dok je hvalio francusku industrijsku strategiju,
Peter Mandelson je predlagao da se privatizuje britan-
ska pota, oigledno bivajui nesvestan da je klju uspe-
ha planiranja u Francuskoj bila injenica da je Potanska
tedionica Caisse des Depts et Consignations, koja je
bila u javnom vlasnitvu decenijama osiguravala dugo-
ronu ponudu tednje za produktivne investicije u privat-
nom sektoru. Takoe, ili nije znao ili nije eleo da zna,
da su se laburistiki predizborni manifesti iz 1974. godi-
ne, kada su laburisti dva puta dobili izbore, pozivali na
javno vlasnitvo i planiranje kao u Francuskoj kao uslovu
za vrednost javnog novca u privatnom sektoru, bilo kroz
grantove privatnom sktoru ili kroz javnu kupovinu od
privatnog sektora, i da je takvo francusko planiranje
kroz vodee firme bila baza i legitimacija za ugovore o
planiranju u laburistikom programu iz 1973.
Ugovori o planiranju
U prilog ovome, ja sam konstruisao argumentaciju za
ugovore o planiranju prema francuskom, italijanskom i
belgijskom iskustvu. Francuski sluaj je bio posebno pri-
vlaan i skoro potpuno nepoznat u Britaniji dok ga ja ni-
sam citirao u tekstovima koje sam napisao za Potkomitet
za trgovinu i industriju u okviru Komiteta za potronju
Donjeg doma, i za partijski komitet za industrijsku politi-
ku. Francuski sluaj planiranja kroz vodee firme doveo
je u pitanje indikativno planiranje koje je bilo sadrano
u laburistikom nacionalnom planu iz 1965. godine.
Pretpostavka nacionalnog plana koga je zastupao ta-
danji Wilsonov ekonomski savetnik Thomas Balogh, za
koga sam neko vreme radio u kabinetu, bila je da fran-
cusko planiranje funkcionie kroz sektorske moderni-
zacijske komitete. Ovo je bilo jasno konzervativcima i
pre 1964. godine jer su oni prema ovome oblikovali
svoje komitete za nacionalni i ekonomski razvoj
(NEDCs). Ali ve 1965. godine francusko ministarstvo
finansija zapoinje direktno pregovaranje sa kljunim
kompanijama - najpre kroz Contrats de Stabilit, odnos-
no ugovori o stablnosti, a zakljuno sa 1966. i Contrats
de Programme ili ugovorima o planiranju.
Saznao sam za ovu promenu u pravcu planiranja
kroz vodee firme u januaru 1966. od Jean Saingeour,
koji je tada bio direktor za planiranje u francuskom mi-
nistarstvu za ekonomiju i finansije. Uao sam u njegovu
kancelariju sa primerkom knjige Francois Perroux-a po
imenu Techniques Quantitatives de la Planification
3
, ko-
ju sam tad itao. Perroux je imao stav da su komiteti za
modernizaciju priaonice a da su ono to je bilo potreb-
no planiranju u trinoj ekonomiji bili ugovori u stilu ra-
dionica sa firmes motrices, odnosno vodeim firmama.
U oligopolnim ekonomijama oni su bili ti koji su dono-
sili odluke ta e biti uraeno, gde, kada i kako. Perro-
ux je takoe naglaavao da Francuska treba da se tak-
mii ne kroz sniavanje trokova proizvodnje i doprino-
sa za radnike nego promoviui inovaciju u umpete-
rijanskom maniru. Saingeour je istakao da Perroux
ima znaajan uticaj u okviru ministarstva.
Imao je. Uvodei ugovore o stabilnosti sa vodeim fir-
mama, Ministarstvo ekonomije i finansija obezbedilo je
da moe da promeni cene bilo kog proizvoda pod uslo-
vom da odnos ukupnog obrta i cene proseno odgova-
ra datoj stopi koja bi se poklapala sa ciljanom inflaci-
jom. Cilj je bio ishod vezan za makro politiku, na pri-
mer, ako bi se krupni preduzetnici koji formiraju cene
drali ciljane inflacije, verovatnije bi bilo da ona ne bi bi-
la preena.
Ipak, oni koji su bili ukljueni u pregovore oko ugovo-
ra brzo su shvatili da nemaju dovoljno znanja o tome
na osnovu ega firme prijavljuju trokove, a jo manje
o nainu na koji se formiraju cene unutar firmi ili kroz
internacionalne transfere. Drugim reima, vodee firme
dozvoljavale su svojim podrunicama da naplauju dru-
gim podrunicama ili majci kompaniji po cenama koje
su naduvavale njihove osnovne trokove i predstavljale
realne profite manjim nego to jesu. Ovo je ukljuivalo
trokove za istraivanje i razvoj koje Ministarstvo nije
imalo nain da proceni, a takoe i trokove uvoza iz po-
drunica u okviru drave ili iz inostranstva.
U odgovoru na ovo Ministarstvo je uvelo Contrats de
Programme ili ugovore o planiranju. Ovo je znailo da
kompanije moraju da predaju informacije o svim svojim
trokovima i cenama kako u svojim nacionalnim, tako i
u internacionalnim poslovima. Ministarstvo je takoe
odluilo da koristi Contrats de Programme i da daje
grantove ili ugovore o javnoj potronji postavljajui kao
uslov vee investicije u manje razvijenim regionima, kao
i veu posveenost inovaciji i projekatima dugoronih
investicija.
Razmere ove operacije u okviru Ministarstva ekono-
mije i finansija bile su okantne. Polovina administrativ-
nog osoblja radila je na dobijanju informacija od vode-
ih firmi i sklapanju ugovora o planiranju u vreme kad
je Centralna banka Britanije tek imenovala svog prvog
ekonomskog savetnika.
Ishod u Francuskoj danas, kao i razlika u odnosu na
Britaniju je evidentna. Oni imaju javni brzi TGV elez-
nioki sistem za koji sami proizvode svu potrebnmu
opremu. Mi nemamo.
4
Oni jo uvek imaju sveobuhva-
tan industrijski sektor pod svojom kontrolom ukljuuju-
i vozila, gume, elektro i maio inenjerstvo, hemiju,
elektroniku i raunare. Mi nemamo. Njihova industrija
nuklearne energije funkcionie dobro i nadvladala je
ono to je ostalo od britanske. Oni su izbegli deindus-
trijalizaciju. Britanija nije. To to Britanija ima bar sma-
njenu industriju civilnog vazduhoplovstva to duguje to-
me to su Francuzi insistirali da se ne povuemo iz Con-
dorde, i time sauvamo dugoronu osnovu za Airbus
industriju. U meuvremenu Westland helicopters preu-
zela je Augusta - podrunica firme Finmeccanica, koja
je i sama podrunica italijanske dravne holding kom-
147
panije IRI, na osnovu koje sam sastavio argumentaciju
za Savez o nacionalnom preduzetnitvu o emu e vie
biti rei kasnije.
Koristio sam primer francuskih - i paralelno belgijskih
i italijanskih - ugovora o planiranju u prvom tekstu koji
sam priloio Komitetu za industrijsku politiku u okviru
Laburistike partije.
5
Ali predao sam tekst o njima, zas-
tupajui njihovo usvajanje, takoe i Haroldu Wilsonu
kada sam radio za njega, radei za Thomasa Balogha u
kabinetu.
6
Kasnije sam ih zastu-
pao i direktno, razgovarajui sa
Haroldom 1967. godine kad me
je doveo u politiko odeljenje
unutar vlade. Zastupao sam te-
zu da je ovaj pristup - planiranje
kroz vodee firme - bio nain da
se ponovo lansira Nacionalni
plan koji je bio u kolapsu sa de-
flatornim paketom od jula pret-
hodne godine. Harold je tvrdio
da je impresioniran i prosledio
je tekst Peteru Shoreu, koji je
nasledio Georgea Browna u
odeljenju za ekonomska pita-
nja. Meutim, nije bilo daljeg
razvoja dogaaja. Nacionalni
plan nije bio ponovo lansiran.
Ovo je delom uticalo na moju
odluku da podnesem ostavku u
vladi 1968. godine. U tom tre-
nutku nisam pretpostavljao da
u se vratiti sa ugovorima o pla-
niranju podran od strane izvr-
nog odbora Laburistike partije,
svakog veeg sindikata i kongresa partije 1973. godine.
Ali injenica da je zastupanje jedan na jedan bazira-
no na presedanu i detaljnoj argumentaciji bilo neuspe-
no sa premijerom, svakako je uticala na volju sa kojom
sam ja nadalje zastupao ugovore o planiranju kroz par-
tijski Komitet za industrijsku politiku.
Argumentacija u prilog ugovorima o planiranju kao
sredstvima za obezbeivanje vie investicija i zaposle-
nosti u regionima u meuvremenu bila je ojaana dru-
gim izvetajem Potkomiteta za trgovinu i industriju u
okviru Komiteta za potronju, koji je usledio nakon nji-
hove preporuke za osnivanje velike britanske dravne
holding kompanije u tekstu Javni novac u privatnom
sektoru. Komitet je razmatrao evaluaciju efektivnosti
podrke cenama poljoprivednih proizvoda. Ali ja sam
ubedio predsedavajueg, Billa Rodgersa, a on komitet,
da su razmera i ogranienje ovoga dobro poznate dok
injenica da li je vlada dobijala pravu vrednost za javne
novce usmerene u grantove za regionalni razvoj - koji
su tad iznosili 40% subvencije za svaku investiciju u re-
gionima predvienim za razvoj - nije bila.
Moja procena je bila da one kompanije koje idu u re-
gione to ine zbog dostupnosti radne snage i da bi ta-
ko uinile bez obzira na tako izdane vladine subvenci-
je. Komitet je onda prikupio dokaze iz otprilike 75 vr-
hunskih firmi u Britaniji. Nijedna od tih firmi nije bila
spremna da tvrdi da su vladini grantovi bili vaniji fak-
tor u njihovim odlukama da nove fabrike lociraju u re-
gionima od dostupnosti radne snage. U tom smislu nis-
mo koristili javne novce za javno dobro ve smo ih da-
vali bespotrebno i bespovratno nekim od najveih kom-
panija u zemlji bez ikakvog efekta.
Izvetaj od komiteta za trokove koji je potvrdio ovo
7
izrazito je osnaio argumentaciju u prilog ugovora o
planiranju kao neega na osnovu ega bi vodee kom-
panije bile obavezane da uzvrate uslugu - bilo da je to
regionalna investicija, ili jo is-
traivanja i razvoja u Britaniji ili
dugoronih inovativnih investi-
cija - za javne grantove, javnu
potronju ili to je ree ali nije
iskljuenno javne zajmove.
Nita manje znaajno je bilo
i to to sam imao dokumenta-
ciju o formama ugovora o pla-
niranju - njihove primerke koji
su bili korieni u Francuskoj,
Italiji i Belgiji, kao i o tome ko-
je su ih vodee kompanije
prihvatile u ovim zemljama.
Ovo sam prosledio Potkomite-
tu za inflaciju u okviru Komite-
ta za industrijsku politiku Izvr-
nog odbora u februaru 1973.
godine uz dopis od oko 6 stra-
na u kom sam ovu dokumen-
taciju stavio u kontekst pro-
mene u okviru francuskog pla-
niranja koje se pomerilo od
modernizacijskih komiteta ka
direktnim pregovorima sa fir-
mama.
8
to se tie belgijskog sluaja, takoe sam ui-
nio dostupnim saetke konkretnih ugovora o progresu
potpisanih sa vodeim kompanijama kao to je Sie-
mens. Siemens-ov ugovor ukljuivao je obavezu na e-
tvorogodinji program koji bi viestruko uveao njihove
investicije i uetvorostruio njihovo upoljavanje u Bel-
giji i u okviru kog bi bila otvorena nova fabrika u nekoj
od oblasti predvienih za razvoj. Uz podrku od strane
sindikata, Siemens se takoe obavezao na program no-
vih metoda organizacije rada.
9
Dravno preduzetnitvo
Takvi dokazi legitimizovali su argumentaciju za Ugo-
vore o planiranju kao dodatak direktnoj akciji kroz dr-
avne holding kompanije osmiljene na Italijanskom In-
stitutu za indusktrijsku rekonstrukciju (IRI) i Italijanskoj
dravnoj Agenciji za ugljovodonik (ENI).
10
Nedugo za-
tim, ja sam izneo isti argument u prilog dravnom ak-
cionarstvu u tekstu koji se pokazao kljunim za Komitet
za idustrijsku politiku Laburistike partije.
11
Evo kako to
izgleda:
(1) Lokacija kompanije moderne i napredne tehnolo-
gije u regionima.
(2) Kanalisanje dravne potronje u direktno produk-
tivne investicije kao promocija rasta ili instrument protiv
recesije.
(3) Osnaivanje makro-ekonomske trgovine i kursne
Varvara Stepanova, Apstract textile design, 1924.
148
politike kroz investiranje koje je zamena za uvoz ili ko-
ja promovie izvoz.
(4) Suprotstavljanje koncentraciji ekonomske moi
kroz konkurentna javna preduzea u oblasti industrije i
finansija.
(5) Nadomeivanje kratkoronosti kroz preduzima-
nje investicija koje privatna industrija ili ne eli da po-
duzme ili nije spremna da poduzme u meri ili u dovolj-
no dugom periodu vremena koji je potreban za dugo-
roan rast.
(6) Promovisanje i osnaivanje novih pravaca inovacija.
Ovaj argument u prilog dravnom vlasnitvu ticao se
toga da je potrebno uiniti da trita funkcioniu u jav-
nom interesu - ukljuujui firme koje nisu mogle da obe-
zbede dugorone vitalne finansije na berzama (British
Leyland), koje nisu mogle da si priute inovaciju sop-
stvenih tehnikih proboja ve su kupovale licencu iz
inostranstva (Ferranti), ili kojima je bilo potrebno dugo-
rono finansiranje da ojaaju i promoviu ono to se
ve smatra trinim uspehom (Sinclair).
Najvanije kod dravnog akcionarstva u ovom IRI mo-
delu bilo je da dok bi glavna holding kompanija bila ne-
podeljeno vlasnitvo, uee u vlasnitvu u individual-
nim kompanijama bi moglo biti manje ili ak manjinsko.
Ovo nije bila nacionalizacija u stilu stare kole nego
sluaj selektivnog dravnog akcionarstva.
U to vreme to je bilo prijemivije za Izvrni odbor par-
tije u svetlu ve dostupnih podataka o trinim trendo-
vima koncentracije u britanskoj industriji. Prvih 100
kompanija povealo je svoj udeo u proizvodnji sa 20%
u 1950. na preko 40% do 1970. godine i svoj udeo u
zaposlenosti u sektoru proizvodnje na treinu od ukup-
ne.
12
Prvih 30 firmi bilo je odgovorno za treinu ukup-
nog vidljivog britanskog izvoza, a prvih 75 za skoro po-
lovinu istog.
13
Stoga mrea malih firmi koju pretpostavlja model
konkurentskog trita ustuknula je pred dominacijom
2, 3 ili 4 firme na svakom pojedinanom tritu. Promo-
cijom spajanja (menadera) meu britanskim firmama
60ih godina koja se bazirala na pogrenom oekivanju
da e se tako postii ekonomija obima, Korporacija za
industrijsku reorganizaciju laburistike vlade zapravo je
doprinela koncentraciji a ne smanjenju ovakve raspode-
le moi.
Takoe, takve velike firme bile su multinacionalne u
dvostrukom smislu: ili su bile kontrolisane iz inostran-
stva ili su investirale u inostranstvu u razmeri koja je
nastojala da zameni izvoz. Za razliku od Nemake ili Ja-
pana u to vreme, ija je vrednost proizvodnje u podru-
nicama u inostranstvu inila svega 2/5 nacionalnog
uvoza, vrednost proizvodnje britanskih firmi van Britani-
je inila je vie nego duplo u odnosu na ukupan britan-
ski vidljivi izvoz.
Inostrana proizvodnja u toj razmeri teila je da za-
meni izvoz sa gubitkom efekta uveanja i rasta unu-
tar domae ekonomije.
14
Mo diktiranja cena koju je
imala aica takvih multinacionalnih kompanija u sva-
kom od glavnih sektora industrije bila je pojaana nji-
hovom sposobnou da umanje izvoz ili pojaaju
uvoz u odreivanju cena izmeu domaih i stranih
podrunica na takav nain da naduvaju nominalne
trokove, smanje prikazane profite i izbegnu oporezi-
vanje.
Ovakvo manipulisanje cenama za mene je bilo evi-
dentno od ranih 70ih na osnovu istraivanja u elektron-
skoj industriji koje je sproveo jedan od mojih doktorana-
ta u Saseksu,
15
ali u veoj meri i na osnovu izvetaja Ko-
misije za monopole. Godine 1974. Shirley Williams pos-
tala je dravni sekretar za cene i zatitu potroaa. Ka-
da sam joj rekao da Hoffman-La Roche prodaje Librium
i Valium organizaciji NHS-u (National Health Service) za
370 i 922 po kilogramu dok ih je italijanska kompani-
ja prodavala na tritu za 9 i 20, ona je predloila da
Roche prepolovi cenu, ali nije to izgurala do kraja.
16
Kad je Tony Benn bio dravni sekretar za energiju
upozorio sam ga na injenicu da mi je kotski sindika-
lac belog okovratnika na konferenciji rekao da on sad
razume zato su cene komponenata za naftnu buoti-
nu SAD majka firme koje se prave u Clydesideu nadu-
vavane mnogo i brzo svakog meseca, i da je on predvi-
deo da e kompanija tvrditi da je fabrika neprofitabilna
i/ili rei vladi da mora da kupi i rashoduje buotinu ili
zatvori fabriku to je kompanija posle i uinila.
Tony je bio svestan problema manipulisanja sa cena-
ma, ali nije imao moi da uini bilo ta poto je Harold
Wilson potpisao ugovore o planiranju sa multinacional-
nim kompanijama samovoljno, i to ih je zapravo ui-
nilo bespomonim. Ali ovo je, do sredine sedamdese-
tih, frustriralo i Desnicu i Levicu u laburistikoj vladi, ne
samo zbog manipulisanja cenama, ve i zbog naduva-
vanja cena komponenata iz podrunica, smanjenja pri-
kazanog profita i poreza. Zbog ovoga je, izmeuosta-
log, Jim Callaghan izjavio da je postao ubeen da su la-
buristikoj vladi potrebni ugovori o planiranju da bi se
nosila sa multinacionalnim kompanijama.
Dominacija aice ogromnih multinacionalnih firmi
veinom trita znaila je da je konvencionalna razlika
izmeu mikro i makro plana u ekonomskoj teoriji i pla-
novima vlade prevaziena. To me je podstaklo da kon-
ceptualizujem njihovu mo u tekstu The Socialist Chal-
lenge
17
kao mezoekonomsku, od grke rei mesos to
znai posrednik ili izmeu ekonomije malih mikro firmi
i makro rezultata a ipak dominirajui oboma, koji je
imao slab odjek u mainstream ekonomskoj teoriji tih
dana, ali je precizno predvideo fenomen preveliki da
bi propali, koji je doveo do velikih javnih subvencija a-
ice banaka iji je nemar uronio zapadne trine ekono-
mije u krizu.
Argumentacija koju sam izneo u The Socialist Chal-
lenge, i pred Izvrnim odborom stranke, sadrala se u
tome da indikativno nacionalno planiranje znai malo ili
uopte ne znai nita izvrnim direktorima takvih multi-
nacionalnih kompanija osim da sedei u Savetima za
nacionalni ekonomski razvoj oni lino stiu ugled.
Zauzvrat, njihov globalni doseg ve je podrio efektiv-
nost kljunih elemenata kajnzijanske politike tranje,
koje su bazirane na savrenoj ili nesavrenoj konkuren-
ciji u sferi ponude u jednoj nacionalnoj ekonomiji.
18
Kejnzijanska nacionalna fiskalna i kursna politika ve je
bila duboko kompromitovana.
Na osnovu ovih stavova
19
zastupao sam argument od
est taaka u prilog konkurentnim javnim preduzeima
149
1972. godine u svom izvetaju o Evropskim para-vladi-
nim agencijama pred Komitetom za trokove Komitetu
za trokove u okviru Trgovine i industrije kojim je pred-
sedavao Bill Rodgers. Drava nije mogla da se suprot-
stavi oligopolnoj moi ukoliko ne bi i sama postala pre-
duzetnik. Komitet u kom su uestvovale sve partije prih-
vatio je moj izvetaj a onda i posetio IRI i njene filijale,
kao i vodee kompanije privatnog sektora kao to su FI-
AT i Pirelli u Italiji. U sopstvenom izvetaju Komitet je
predloio uspostavljanje Britanske dravne holding
kompanije sa argumentima koje sam ja zastupao.
20
Znajui za moju svee tampanu studiju o IRI 1972.
godine i nakon to mu je primerak dostavljen,
21
Roy
Jenkins me je pitao da li bih sastavio argumentaciju u
prilog Britanske dravne holding kompanije. On je pla-
nirao da odri seriju govora o tome ta bi trebalo da
uradi sledea laburistika vlada koje je posle objavio iz-
dava Fontana pod imenom ta je sada vano (What
Matters Now).
22
Prepoznao sam da je Roy istovremeno bio vrlo pro-
gresivan dravni sekretar 60ih, ali i oportunista. Znao
sam takoe da je ovo bila i bitka za vostvo u partiji to
je on i priznao
23
ali me ovo nije preterano brinulo. Va-
nije mi je bilo da vodee linosti u parlamentarnoj labu-
ristikoj partiji izvuku lekciju iz greaka iz 60ih i da pru-
im argumentaciju za nove dimenzije javnog vlasnitva u
onome to su sada bile nove komandujue visine na-
cionalne ekonomije pre nego dubine kojima se ko-
manduje bazine industrije koje su laburisti, u izvesnoj
meri opravdano, ali sa ogranienim uticajem na proiz-
vodnju ili finansije, nacionalizovali posle rata.
Roy je obznanio da e prvi u njegovoj seriji govora bi-
ti posveen Potrebama regiona, to je odzvanjalo tada
kao i sada, i postavio pitanje koje e se kasnije vratiti
kao eho od strane manje poznatog John Chalmers, ko-
ji je bio predsedavajui Komiteta za industrijsku politiku
partije u to vreme, i koje je tada osvanulo na prvim stra-
nama u sasvim pogrenom kontekstu da Izvrni odbor
partije nastoji da nacionalizuje najboljih 25 kompani-
ja. Pitanje je bilo koliko je potrebno da bude velika dr-
avna holding kompanija da bi ostvarivala realnu dobit
za regione.
Ja sam naglasio da, kako bi bila u stanju da to uini,
je potrebno da moe da promovie iroki talas
24
no-
vih investicija od strane firmi u Ujedinjenom kraljevstvu,
inae nee biti neto investicija u nove fabrike u regioni-
ma. Zamolio me je da analiziram i navedem sektore. Ja
sam to i uinio analizirajui regionalno mobilne odnos-
no slobodne sektore industrije koji nisu bili uslovljeni
lokacijom i kapitalno intenzivni. Ovaj kriterrijum iskljuio
je vei deo nacionalizovane industrije koja je bila kapi-
talno vrlo intenzivna ili geografski specifina, kao to je
sluaj sa ugljem, ili distributivno specifina kao to je to
sluaj sa eleznicom, potom, gasom ili strujom. Rekao
sam mu da nisam siguran da li je potrebno da navodi
sve ove primere, ve da je bolje da kao ilustraciju ponu-
di svega nekoliko, ali je on svejedno naveo sve u uvod-
nom poglavlju o Potrebama regiona u njegovom tekstu
ta je sada vano.
25
Kako je Roy to sroio dravna holding kompanija tre-
balo bi da bude reprezentovana u:
irokom spektru inenjerske i industrije motornih vo-
zila, zajedno sa arapama i drugom odeom, kerami-
kom i staklom, nametajem, farmaceutskim proizvodi-
ma, i jo po kojom industrijom [ova dravna holding
kompanija] morala bi da raste postepeno iz baze uz
podrku postojeih holdinga u privatnoj industriji ali
ve postoji vrlo solidna osnova, mi posedujemo 49%
British petroleum-a, sad ve najvee meu najprofitabil-
nijim britanskim kompanijama. Mi posedujemo Rolls
Royce, imamo udeo u velikom broju drugih kompanija.
Ovo, zajedno sa ogranienim brojem selektovanih na-
cionalizacija trebalo bi da obezbedi kvalitetnu osnovu iz
koje se mogu granati razliite industrije koje e upolja-
vati, koje su potrebne regionima.
26
to se tie finansija koje su potrebne da bi se otisnu-
li u ono to je Roy zvao ekstenzivni program akvizicije i
diverzifikacije dravne holding kompanije, one bi treba-
lo da budu obezbeene delom iz sopstvenih profita,
delom iz vladinih grantova i delom sa trita kapitala.
27
Roy-eva argumentacija, onakva kakva je objavljena - i-
rok spektar inenjerstva i njen ekstenzivni program
akvizicije i diverzifikacije plus samo menadmentsko
ogranienje stope rasta - bila je u svom opsegu radikal-
nija nego tekst zelenog dela izvrnog odbora partije
o odboru za nacionalno preduzetnitvo koji je ograniio
njen rast u vremenu na uee u vlasnitvu u 20 do 25
kompanija.
28
To to je Jenkins prvo osudio ovaj tekst
kao zastarelu nacionalizacijsku dogmu, a onda tome
suprotstavio svoju argumentaciju u prilog dravnom
vlasnitvu nad akcijama u tekstu ta je sada vano,
zahteva ili da imate kratkoronu amneziju ili da uopte
ne proitate taj tekst.
I ta sada?
Koje lekcije sada laburisti mogu nauiti iz ovoga sa
novim rukovodstvom? Ovde postoji prostor da se nave-
du samo neke od njih, a koje se odnose na borbu pro-
tiv mitova sa ciljem uspenijeg suoavanja sa trenut-
nom stvarnou.
Prva je da cilj laburistikih programa od 1973. do i
ukljuujui onaj iz 1983. nije bio nekakva prevaziena
nacionalizacija ili kontrola administracije nad industri-
jom ili neka varijanta Gosplana ve da se uini da tri-
ta rade u javnom interesu i da se stekne odgovornost
za javni novac u privatnom sektoru.
Druga je da je ovu argumentaciju prvo usvojilo desno
krilo u partiji u sluaju Bill-a Rodgers-a i Roy-a Jenkins-a,
koji su je dobro poznavali s obzirom da je Bill Rodgers
predsedavao Komitetom za trokove Donjeg doma ko-
ji je stekao podrku svih partija, a Roy Jenkins je usvojio
u svom tekstu iz 1972. godine ta je sada vano, pre
nego to su je obojica napustili kad ju je usvojio Izvrni
odbor partije.
Trea je da je to bilo dobro potkovano naprednim in-
dustrijskim strategijama u ekonomijama kao to su
francuska i italijanska iji se uspeh bazirao na kombina-
ciji javnog vlasnitva i planiranja na nivou vodeih firmi.
etvrta je da ovo nisu bili stari laburisti koji se pri-
seaju prolosti, ve da je to bila arumentacija novih
laburista koja se zasnivala na prepoznavanju trendova
u globalizciji i potrebi da im se suprotstavi kako bi se iz-
150
begla deindustrijalizacija i gubitak efektivnog oporezi-
vanja kroz manipulacije sa cenama i druge tehnike ko-
je je usvojio multinacionalni kapital.
Peta se tie potrebe da se prepozna da se deindustri-
jalizacija dogodila i da industrijska strategija sada mora
biti regionalna, sprovoena kroz agencije za regionalni
razvoj koje su bile deo laburistikog programa iz 1973.
godine i bile uvedene u sluaju kotske, velke i sever-
no irske agencije za razvoj, a od 1997. i engleske.
esta je da laburisti ne treba samo da spaavaju banke
ve i da upravljaju njima u javnom interesu, to e posta-
ti relevantnije u sluaju da rezovi deficita u Ujedinjenom
kraljevstvu i Evropi rezultiraju u recesiji zbog duple dobiti.
Postoje i druge. Jedna od njih je da je potrebno oi-
veti princip obostranih udruenja (mutual societies)
29
kao sredstva uvanja linih tednji i investicija koja su
postojala pre primereno nazvanog velikog praska li-
beralizacije banaka 1986. kada je zapoet proces u ok-
viru kog je ovim udruenjima bilo dozvoljeno da speku-
liu sa ovom tednjom.
Jo jedna je da je potrebno vie iskoristiti evropske fi-
nansije kroz Evropsku investicionu banku. Ova banka je
od 1997. godine u mogunosti da finansira investicije u
oblasti zdravstva, obrazovanja, oivljavanja gradova,
okoline i zelene tehnologije, sa prednou da se sa tak-
vim finansijama ne mora raunati na uslove za pozajmi-
ce iz javnog sektora.
Ovo sve doprinosi tvrdnji Johna Smitha da bi trita
trebalo da slue ljudima, a ne obrnuto.
(The Spokesman, br. 110, 2010.)
Prevela: Milena Timotijevi
Stuart Holland je britanski politiar iz redova
Laburistike partije i akademik. Bio je savjetnik
premijera Harolda Wilsona i izravno ukljuen u
izradu nacrta laburistikih programa od 1972.
do 1983, a od 1979. do 1989. je bio zastup-
nik u Parlamentu, te ministar za meunarod-
nu suradnju u sjeni za vrijeme Neila Kinnocka.
Suraivao je na ostvarivanju demokratsko-so-
cijalistike ekonomske strategije sa Jacque-
som Delorsom, Willyem Brandtom, Brunom
Kreiskym i dr. lan je urednitva asopisa The
Spokesman, koji izdaje Bertrand Russell Peace
Foundation.
1 On je uveo ovu priu dozvoljavajui mogunost da bih ja mogao
da mu ne verujem. Ali ja sam mu verovao, jer je postojala implicit-
na logika u tome da je svakoj nacionalnoj vladi potrebno da u od-
nosu na krupni kapital stekne prednost za korienje javnog nov-
ca u privatnom sektoru. Jim me je takoe pitao da li bih pripremio
materijal o aktivnostima multinacionalnih kompanija za govor ko-
ji je trebalo nedugo zatim da odri na tu temu, to sam ja odmah
i uinio.
2 Hollinger, P. (2009). Mandelson praise for French strategy. Finan-
cial Times. March 15th.
3 Francois Perroux, Les Techniques Quantitatives de la Planification,
Presses Universitaires de France, 1965.
4 ak su i nae velike kompanije dugog veka kao to je GEC u oblas-
ti elektro i manio inenjerstva i ICI u oblasti hemije bile ogoljene
ili ispranjene.
5 Italijanska verzija ugovora o planiranju odnosno Programmazione
Contrattata, je uglavnom bila skoncentrisana na postizanje regio-
nalnih investicija u junu Italiju od strane privatnih kompanija.
6 Stuart Holland, French Incomes and Prices Policy, Cabinet Office,
2 December 1966.
7 Drugi izvetaj Komiteta za trokove, sesija 1973-4, Regional Deve-
lopment Incentives, HMSO December 1973
8 Stuart Holland, Inflation and Price Control: Note on French Pro-
gramme Contracts, Labour Party Working Group on Inflation, RD
605, February 1973.
9 Zaposlenost je trebalo da poraste sa 1100 na 4100 radnih mesta
u oblastima elektronike i kompjutera, telekomunikacija i medicin-
ske opreme. Contrat de Progrs Entre ltat Belge et S.A. Siemens,
ST. no. 265/ 8.5. 1970.
10 Memorandum o evropskim para-vladinim agencijama u Sixth Re-
port from the Expenditure Committee: Public Money in the Priva-
te Sector, vol III, pp. 740-753.
11 Stuart Holland, Planning and Policy Coordination, tekst priloen
Komitetu za industrijsku politiku Laburistike partije, RD 315,
March 1972.
12 Vidi daljeThe Annual Census of Production i S.J. Prais, The Evolu-
tion of Giant Firms in Britain, Cambridge University Press, 1976.
Profesor Prais mi je ljubazno ustupio kljunu statistiku iz svoje stu-
dije pre nego to je ona objavljena.
13 Vidi dalje The Department of Trades Annual Overseas Transac-
tions Enquiry, HMSO. Najboljih 75 firmi dostiglo je 50% udela u
vidljivom izvozu 1975. godine.
14 Bertil Ohlin je dobio Nobelovu nagradu za ekonomiju u radu u
kom je ovo istakao, iako je ova poenta kasnije izmakla veini teo-
retiara meunarodne trgovine. Cf. Bertil Ohlin, Interregional and
Interrnational Trade, Harvard University press, 1933 i dopunjeno
izdanje 1967.
15 Edmond Scribberas, Multinational Electronics Companies and Na-
tional Economic Policies, JAI Press, Greenwich, Connecticut, 1977.
16 Hoffman-La Roche brzo je istakao da je italijanska kompanija za-
nemarila njihove patente i tvrdio da je razlika u cenama odraz tro-
kova istraivanja i razvoja. Ali Shirley Williams izgleda nije ak ni
zatraila otkrivanje tih trokova ili manipulacija cenama.
17 Stuart Holland, The Socialist Challenge, Quartet Books, London,
1975.
18 Savreno takmienje podrazumevalo je da firme zapravo preuzi-
maju cene od suverenih potroaa pre nego da same formiraju ce-
ne. Nesavreno takmienje jednostavno funkcionie na principu
da firme formiraju cene na osnovu zbira trokova i profita, pre ne-
go maksimizirajui profit i minimizirajui porez kroz transfer pri-
cing izmeu svojih podrunica.
19 Vidi inter alia moj doprinos u Wayland Kennet, Larry Whitty and
Stuart Holland, Sovereignty and Multinational Companies, Fabian
Tract 409, July 1971, za mnoge ijim uvidima sam dugovao mno-
go kao to sad dugujem Robin-u Murray-u koji je nekada radio u
London Business School, kasnije u Institutu za razvojne studije u
Sussex-u i posle bio direktor Komiteta za zapoljavanje u okviru Vi-
sokog londonskog saveta.
20 Memorandum o poseti Potkomiteta za trgovinu i industriju u Ita-
liju, April 1972, in Sixth Report from the Expenditure Committee:
Public Money in the Private Sector, vol III, pp. 753-773.
21 Stuart Holland (Ed) The State as Entrepreneur: the IRI State Sha-
reholding Formula, Weidenfeld and Nicolson, 1972.
22 Roy Jenkins, What Matters Now, Fontana Paperback, Collins/Fon-
tana, London, 1972.
23 Na ruku sa mnom i Eric-om Roll-om, koji je bio stalni sekretar
George-a Brown-a u odeljenju za ekonomske poslove.
24 Ovaj pristup irokog talasa zastupali su Ragnar Nurkse i Paul Ro-
senstein-Rodan. Oni su meutim, zastupali proirenje opsega in-
frastrukture u zemljama u kojima je nije bilo dovoljno, pre nego
kroz kompanije.
25 Roy Jenkins (1972), What Matters Now, Fontana Paperback, Co-
llins/Fontana, London, op cit.
26 Roy Jenkins, ibid. p. 35ff. arape i druga odea bili su njegova
ideja, ne moja. Ali oni su usvojili njegove preporuke da bi drav-
na holdining kompanija trebalo da bude reprezentovana u vie od
20-25 sektora to je sledee godine trebalo da zastupa predsed-
nik izvrnog odbora partije.
27 Roy Jenkins, ibid. pp. 35-36
28 The Labour Party, The National Enterprise Board, Opposition
Green Paper, London, April1973.
29 Mutual society je udruenje koje se bazira na principu obostra-
nosti. Za razliku od kooperativa gde lanovi ulau inicijalni kapi-
tal i na osnovu toga ostvaruju pravo na deo profita - ovde se to
pravo ostvaruje tako to lanovi daju doprinose koji se onda uglav-
nom troe na usluge koje dobijaju svi lanovi ili neke druge zajed-
nike interese. Nema spoljanjih akcionara koji ubiraju dividende -
pa ni princip maksimizacije profita nije primaran, ve princip
obostranosti. Mi radimo za nas ! (prim.prev.)
151
Ne treba da bude iznenaenje to se rudari opet na-
laze u prvim redovima ofanzive. Iz razloga to su upra-
vo rudarska industrija i NUM (National Union of Mine-
workers, prim.prev.) prokrili put industrijskom sindika-
lizmu, pritom dugo i najuspenije zagovarajui drutve-
no vlasnitvo.
Postavlja se pitanje - ta bi bio sledei korak u organi-
zaciji i voenju ove industrijske grane?
Sindikalno lanstvo ove industrijske grane mora odlu-
ti koji bi to bio sledei korak i ta god da se mislilo pod
pojmom industrijske demokratije, to ne sme biti nemat-
nuto od strane vlade, niti Nacionalnog odbora za ugalj
ili Nacionalnog izvrnog odbora NUM-a, bez dobre volje
i podrke lanstva.
Dakle, ta god bilo usvojeno, mora proistei iz iskust-
va lanstva NUM-a, iskustva steenog radom u rudoko-
pu.
ta je to sindikalizam?
ta je poetna motivacija sindikalizma? U osnovi, to je
zatita onih koji rade u industriji, zatim, pregovaraka
pozicija u odnosu na poslodavce po pitanju radnih na-
jamnina i radnih uslova, zdravstveno osiguranje i zatita,
kao i perspektive zaposlenih u pomenutoj industriji.
Ali bilo bi sasvim pogreno ograniiti nae razumeva-
nje sindikalizma na ono izreeno u prethodnom pasusu
u kontekstu mnogih banera noenih na naim demon-
stracijama, koji sadre tri kljune rei: obrazuj, agituj i
kontrolii.
Konani cilj
Od samog poetka, u naem sindikalnom pokretu je
uvek postojao snaan pravac - u poreenju sa ostalim
dravama - koji je kao konani cilj podrazumevao punu
kontrolu industrije u kojoj radimo.
Svrha sindikalne moi u njenom zaetku je bila da se
ogranii mo trita (jer nikada nismo bili saglasni sa ti-
me da trite stvara ravnomernu distribuciju bogatstva i
moi u naem drutvu), ali i ograniavanje moi indus-
trijskih vlasnika, kao i ograniavanje dosadanje neogra-
niene diskrecije industrijskog menadmenta u voenju
industrije.
Nacionalizacija
Koliko ljudi, zaposlenih u nacionalizovanim industrija-
ma, je zaista zadovoljno onim to je proisteklo iz statu-
ta o nacionalizaciji?
Verujem da je odgovor sadran u razoarenju po
mnogim pitanjima. Ali kada je re o rudarskoj industriji,
u zaetku nacionalizacije, mnogi u NUM-u su oekivali
njen dalji razvoj nasuprot ograniavanju koje je usledilo.
Moramo uvideti da je bez angaovanja NUM-a u sa-
mom sreditu industrijske politike, integrirane politike za
gorivo, i bez vidljivih promena na radnom mestu, nacio-
nalizacija podbacila na polju oekivanja.
Plan za ugalj
Sutinska promena o odnosu NUM-a i rudarske in-
dustrije je postignuta tripartitnom nagodbom iji je re-
zultat bio Plan za ugalj - zajednika strategija zape-
aena na osnovu zajednike diskusije i sporazuma.
Sledei korak nakon tripartitnog sporazuma je bilo
obezbeivanje objedinjene politike za gorivo koju je
NUM dugo zahtevao i, u okviru toga, Komisije za
energetiku, koja ukljuuje sve sindikate energetike i
rukovodstva nacionalizovane energetske industrije.
Ovo su sve znaajni dogaaji koji su doprineli razvo-
ju industrijske demokratije ali nam je poznato da ovaj
napredak, a svakako jeste znaajan napredak, jo uvek
nije imao svoj uticaj na radno mesto, osim to oni koji
rade u rudnicima imaju sigurniju budunost u industri-
ji koja je osigurana objedinjenom politikom za gorivo.
Postoje tri kole miljenja o industrijskoj demokratiji
od kojih e NUM, zapravo, biti primoran napraviti izbor.
Prva kola miljenja preovlauje u ovkirima privatizova-
ne industrije, a moe se definisati kao participacija bez
Nacionalizacija ili radniko
upravljanje?
Tony Benn
Priloen tekst je jedinstvena rasprava (Rasprave
u Harrogateu: rudari raspravljaju o radnikoj kon-
troli) vodeih linosti britanskog radnikog pok-
reta 70-tih i 80-tih godina po pitanju radnike
kontrole u industriji. To je diskusija koja je davno
iezla iz sjeanja sindikalnog pokreta. Rasprava u
okviru Nacionalnog sindikata rudara nastaje kao
rezultat perioda intenzivne klasne borbe ije se
posljedice i danas osjeaju u britanskom drutvu.
Pokret radnike kontrole i radnikog samouprav-
ljanja razvijao se jo od 70-tih godina. Raspravu u
Harrogateu vode udarne igle radnikog pokre-
ta - voe rudara Heathfield i Scargill i voa britan-
skog socijalizma svoje generacije --Tony Benn, ije
zapaanje ovoga puta prenosimo.
Ova rasprava sadri mnoge lekcije za nau ge-
neraciju i trebalo bi je svakako vratiti na historij-
sko mjesto vanosti koje zasluuje.
152
moi; druga se moe nasloviti kao mo bez participaci-
je; dok trea predstavlja postepeni program koji se kre-
e u pravcu potpunog samupravljanja i radnike kontro-
le u okvirima rudarske industrije. Imajui u vidu da se
ove kole miljenja esto meaju, razloiu ih odvojeno.
Participacija bez moi
Ova ideja, podupirana od strane poslovnih lidera u pri-
vatnom sektoru, podrazumeva participaciju bez realne
moi kao nain da se zaobie mo sindikata. Celokupna
rasprava o industrijskoj demokratiji mora biti prosuena
na osnovu jednog kriterijuma - da li je omoguena pre-
raspodela moi ili nije?
Poznato mi je takoe, da bolja komunikacija - kada bi
radnici samo znali potpunije o emu rukovodstvo razmi-
lja - moe rezultirati prestankom sukoba u industriji. To je
teorija o kojoj moete itati u asopisima za rukovodioce.
Angaovanost bez preraspodele moi se promovie
od strane onih iji su ciljevi da se zaobie sindikat nue-
njem prividne kontrole namesto sutine nezavisnog sin-
dikalizma. Niko u sindikalnom pokretu ne moe biti za-
interesovan za participaciju bez moi.
Mo bez participacije
Drugi argument se sastoji u insistiranju da ve ima-
mo pravu mo i da je ona snanija bez bilo kakvog
oblika industrijske demokratije, te da je ne treba slabi-
ti dodajui joj neto to ne nosi punu mo. Sindikalci,
svesni prijemivih argumenata u pravcu udaljavanja
sindikata od prave moi, e biti u iskuenju da odgo-
vore: Dobro, draemo se moi koju imamo i ne e-
limo udela u bilo kakvom obliku industrijske demokra-
tije bez stoprocentne radnike kontrole u stoprocent-
nom socijalistikom drutvu.
Niko ne moe osporiti mo nezavisnog sindikalizma
kroz kapacitet reprezentovanja lanstva bez otperee-
nih veza polu-odgovornosti. Ta mo je oslobeena kom-
promisa koji su neizbeni kada je u pitanju angaova-
nost, direktna ili indirektna, prilikom donoenja odluka u
rukovoenju i, generalno, omoguuje izbegavanje kom-
promisa koji su neizbeni ako ste delimino ukljueni u
sistem koji je primarno kapitalistiki.
Participacija i kapitalizam
Diskusija se vodi u pravcu da nije poeljno uplitati sindi-
kat u bilo koji od ovih procesa sve dok se ne uspostavi so-
cijalizam. Biti ministar rada u laburistikoj vladi u kapitalis-
tikom drutvu je, u neku ruku, slino radniku u Odboru.
Ako posvetim vreme ovom argumentu, to je svakako
zbog toga to je to moj svakodnevni problem koji do-
ivljavam. U isto vreme mora tititi interese lanova
udruenja, i povezati ih sa eljom i podsticajem da se
menja drutvo u kom si angaovan u rukovoenju.
Teorija po kojoj e socijalisti ostati u opoziciji sve dok
se ne uspostavi socijalizam, koliko god razumljiva bila
ideoloka pozicija, je u potpunosti suprotna celokupnoj
tradiciji britanskog radnikog pokreta.
Izolacija
Ako je zaista istinito da NUM ne eli da ima bilo kakav
upliv u rukovoenju rudarske industrije sve dok se ne us-
postavi socijalizam, zbog ega se onda sponzoriu
NUM-ovi lanovi u Parlamentu u nadi da e oni voditi
ekonomiju kojoj socijalizma svakako nedostaje?
ta to radi Alex Eadie, kao vodei i istaknuti ministar
u laburistikoj vladi, odgovoran za razvoj rudarske indus-
trije u kapitalistikom drutvu ako je strategija NUM-a
da eka?
Korak po korak
Postoji opasnost, u debati o industrijskoj demokratiji
unutar NUM-a, o uzgrednom naputanju celokupne is-
torije razvoja bazirane u etapama.
Da sumiramo, uvek smo verovali u borbu za socijali-
zam zato to se u procesu iste razvija rukovodstvo koje
je sposobno voditi taj socijalizam u trenutku kada on
bude zapravo stupio na snagu. Stoga, nije iznenauju-
e to istiem program korak po korak u pravcu sa-
moupravljanja.
Da li bilo ko veruje da NUM nee biti dovoljno snaan
da sprei intrige koje oslabljuju njegovu temeljnu snagu?
Moramo se oslanjati na snane strukture a nain na
koji e se to initi mora iznai samo lanstvo NUM-a. Ni-
je na meni da govorim kako to treba uraditi.
ta god da se odlui, mora doi nakon rasprave i spo-
razuma sindikata unutar same industrije ukljuujui NA-
CODS i BACM. Znaajna veina ljudi u industriji su lano-
vi NUM-a, ali treba napomenuti i da su NACODS i BACM
proizali iz NUM-a.
Stav prema rukovodstvu
Moramo biti jasni u stavu prema rukovodstvu u indus-
trijskoj demokratiji. Nisam do sada sreo delegata sindi-
kata koji, u raspravi o industrijskoj demokratiji, nije eleo
najbolje rukovodstvo u kompaniji. Ono to oni ele jes-
te rukovodstvo koje e biti odgovorno prema njima a ne
prema nekom dalekom efu multinacionalne kompanije
u Tokiju, Milanu, Njujorku i sl.
Siguran sam da ono to ponekad deluje kao nepre-
mostiv problem - a to je: kako ouvati opreznost, spo-
sobnost i statutarnu odgovornost rukovodstva u rudars-
koj industriji - jeste reivo ukoliko je mogue odravati
diskusije na radnikom nivou izmeu sva tri sindikata.
Sledei korak rudara - radnika kontrola
Verujem da je dolo vreme da rudari naine sledei
korak. Velik napredak je postignut i iako su postojale po-
tekoe i posrnua u prolosti, niko ne treba da se izvi-
njava za ono to smo postigli do sada. To je znaajna
potvrda i dovodi nas do take posle koje moramo kre-
nuti napred.
Naa dosadanja istorija, sadanje iskustvo i budui
planovi upuuju na uspostavljanje potpunog samou-
pravljanja i radnike kontrole unutar rudarske industrije.
Prijevod: Dubravko Bilinovi
Tony Benn (Anthony Neil Wedgwood Benn,
odrekao se titule Viscount Stansgate) je bivi mi-
nistar, visoki funkcioner i pripadnik lijevog krila sa-
da opozicione Laburistike partije Velike Britanije.
153
Termin Mitbestimmung je teko prevodiv. U engles-
kom jeziku se najee koristi sinonim co-determination,
dok bi kod nas najpriblinije znaenje imale rei sauprav-
ljanje, suodluivanje ili zajedniko upravljanje. Radi se,
najkrae reeno, o pravu neposrednih proizvoaa u od-
nosu na vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju.
Danas, priliku da njihovi interesi budu zastpuljeni u
top menadmentu preduzea u kojima su zaposleni,
imaju radnici 18 zemalja lanica Evropske unije. Ovo ne
vai u sluajevima Belgije, Velike Britanije i Italije.
U poreenju sa ostalim dravama EU, Nemaka ima
jedan od najrazvijenih sistema radnike participacije.
To je jedina zemlja (ne raunajui osnivake statute
slovenakih kompanija) gde zaposleni imaju pravo da
dre do 50% mesta u nadzornim odborima kompani-
ja. U skandinavskim zemljama je broj ovih mesta ogra-
nien na jednu treinu.
Koncept saupravljanja (Mitbestimmung)
u Nemakoj
Saupravljanje se u Nemakoj odvija na dva nivoa: na
nivou osnivanja i na grupnom nivou upravljanja predu-
zeem. Posebni zakoni se odnose na njihove razliite
strukture.
Naslee i istorijat saupravljanja
Radnika participacija na osnivakom nivou se od-
nosi na saradnju sa radnikim savetima (Betriebsrat),
to je utemeljeno osnovnim Aktom o osnivanju rad-
nikih saveta iz 1952. godine, koji je pretrpeo znaaj-
ne reforme usvajanjem dva veoma vana amandmana
(1972. i 2011. godine).
Prvi od njih, iz 1972. godine je bio fokusiran na po-
boljanje optih uslova rada radnikih saveta po pita-
nju ljudskih i socijalnih resursa.
Drugi amandman je donet 2001. sa namerom da
olaka osnivanje radnikih saveta i da unapredi njiho-
ve radne uslove.
U smislu istorijskih ideja koje su se razvijale, on pok-
riva irok spektar, od katolike socijalne teorije, preko
radikalne demokrarije, pa sve do socijalistikih pers-
pektiva. Ovaj akt je ve obezbedio pravo radnikim sa-
vetima da nominuju svog predstavnika za lana nad-
zornog odbora.
Prava koja radniki saveti uivaju, a koja proizilaze iz
ovog zakona se odnose na sledee: pravo na informa-
cije, pravo na uvid u dokumentaciju, pravo na super-
viziju i preporuku, pravo da budu konsultovani i/ili da
trae konsultacije, pravo na savetovanje, protivljenje i
stavljanje veta, pravo na pregovaranje i na povlaenje
inicijative za uvoenje odreenih mera.
Konflikt interesa izmeu poslodavaca i zaposlenih
ima svoj najdirektniji uticaj upravo ovde. Prema ovom
nemakom zakonu, poslodavac i zaposleni treba da
se upravljaju duhom uzajamnog poverenja, diskutu-
jui o spornim pitanjima sa neodoljivom eljom da
postignu dogovor, to u praksi vrlo esto nije i ne
moe biti sluaj.
Meutim, ono to je specifino za ovaj sluaj je i-
njenica da, iako su, po svom osnivakom aktu i glav-
nim odredbama radniki saveti nezavisni (kako od sin-
dikata, tako i od preduzea), u praksi uglavnom oko
80-95% tela radnikih saveta istovremeno pripada i
lanstvu sindikata, to sindikatima omoguava da ima-
ju svoje indirektne predstavnike kod osnivaa kompa-
nije.
Kada govorimo o radnikoj grupnoj participaciji u
upravljanju preduzeem, ono se sporvodi kroz lan-
stvo u nadzornim odborima prduzea (Aufsichtstrat),
to je regulisano u odnosu na industriju, formu kom-
panije, kao i na broj zaposlenih (navedeno se ogleda
u tri razliita statutarna nivoa).
Uzimajui u obzir formu saupravljanja na nivou ev-
ropskih kompanija, na raspolaganju su tri varijante. Pr-
va se odnosi na model koji je usko oblikovan na osno-
vu koncepta Nemake i Holandije, dok druga varijan-
ta vie odgovara francuskom sistemu. Trei oblik obe-
zbeuje minimalne uslove za zajedniko upravljanje i
u ovom sluaju njegova forma moe biti odreena na
osnovu dogovora menadmenta i predstavnika zapos-
lenih, ali kompanija ima obavezu da predstavnike za-
poslenih informie i konsultuje o poslovnoj situaciji u
kompaniji samo na poetku kvartalnog perioda u te-
kuoj kalendarskoj godini. Kao generalno naelo pri-
Mitbestimmung u Nemakoj
Ivana Amidi
154
roda zajednikog upravljanja je ipak regulisana odred-
bama koje su po pitanju toga na snazi u odreenoj
dravi lanici EU, a odnose se na tzv. Evropsku kom-
paniju (Societas Europea).
Sistem koji obezbeuje najiru formu saupravljanja,
tzv. paritetno zajedniko upravljanje je najrazvijeniji u
industriji gvoa, uglja i elika, a na osnovu Zakona o
saupravljanju (Montan-Mitbestimmungsgesetz) u in-
dustriji gvoa, uglja i elika iz 1951. godine.
Akt o saupravljanju iz 1976. godine, kao pratei sis-
tem ustanovljen na osnovu Zakona o saupravljanju, i
pod okriljem Zakona o radu iz 1952. godine, je polo-
io temelje za novu formu particpacije na nivou pre-
duzea, kao mnogo opirniju i dalekoseniju.
U kontekstu poreenja sa originalnim dokumentom
iz 1952. godine, jasno je da je on bio ograniavaju u
smislu stvarne participacije i vie se odnosio na prikup-
ljanje informacija.
Propisi u kompanijama u drugim industrijama, ko-
je imaju od 501 do 1999 zaposlenih, su regulisani od
strane odgovarajue odredbe Zakona o radu (Be-
triebsverfassungsgesetz) iz 1952. godine, u kom slu-
aju predstavnici zaposlenih dre samo jednu treinu
mesta u nadzornim odborima. Na posletku, Akt o za-
jednikom utvrivanju (Mitbestimmungsgesetz) iz
1976. godine pokriva sve standardne forme kompa-
nija koje pod normalnim okolnostima zapoljavaju vi-
e od 2000 ljudi. Ovo omoguava jednak broj
predstavnika sa obe strane u nadzornim odborima,
koji se sastoje od 12, 20 ili 16 lanova u zavisnosti
od veliine kompanije. Meutim, procedura za izbor
predsedavajueg za nadzorni odbor nalae da, u slu-
aju druge runde glasanja, predstavnici zaposlenih
imaju pravo da izaberu samo potpredsednika nad-
zornog odbora, dok se predsedavajui bira od strane
lanova koji predstavljaju kompaniju. Ovo je presud-
no, s obzirom na to da odluke nadzornog odbora za-
htevaju prostu veinu glasova. U sluaju nereenog
ishoda, predsedavajui ima dva glasa u drugom kru-
gu i samim tim moe dati odluujui glas u korist
kompanije (akcionara). Ovo u sutini znai da je stra-
na na kojoj su akcionari uvek zastupljena sa jednim
glasom vie.
Predstavnici zaposlenih mogu biti izabrani direktno
od strane radnika ili indirektno od strane delegata ko-
je su izabrali radnici. Predstvanici akcionara se biraju
na utvrenom sastanku akcionara ili na generalnom
sastanku kompanije.
Danas, sistem saupravljanja ima jaku podrku sa
obe strane politikog spektra u Nemakoj, a poseb-
no u sluaju velikih kompanija koje su uglavnom or-
ganizovane kao akcionarska drutva. Akcionari, koji
prepoznaju dugoroni interes, a svojim ulaganjima
snose i vee rizike, za razliku od vlasnika manjih pri-
vatnih kompanija, prepoznaju prednosti sistema rad-
nike particpacije u najviim upravljakim nivoima
menadmenta preduzea. Nemake velike kompani-
je, koje esto operiu na vie od dva kontinenta i u
nebrojeno zemalja, na ovaj nain lake sintetiu za-
hteve i implementiraju odredbe i zakonske akte u ve-
zi sa socijalno odgovornim nainom poslovanja i
odrivim razvojem, ime naravno tite sopostvene in-
terese u vidu pokuaja stabilizacije trita i minimizi-
ranja rizika.
Svakako da postoje brojne kritike upuene sistemu
zajednikog upravljanja i radnikoj particpaciji u od-
borima kompanija, gde se neefikasnost i tromost tih
kompanija, iz perspektive politike desnice, vrlo esto
pripisuju radnikoj particpaciji i sindikatima. Ove kriti-
ke stiu i od vlasnika manjih privatnih kompanija ko-
je, i u Nemakoj kao i svugde, prate trend pokuaja
minimiziranja znaaja radnike particpacije radi sma-
njenja trokova i bre zarade. Ekonomska kriza koja
je ozbiljno pogodila nemaku privredu bila je povod
da se ove kritike pootre. Meutim, opseno istrai-
vanje koje je sproveo dr Nico Raabe o ueu zapos-
lenih u upravnim i nadzornim odborima nemakih
kompanija, jasno otkriva da tehnokratska teza o to-
me da su radnici i njihovi predstavnici glavni uzrok
problema u menadmentu kompanija, potpuna bes-
mislica. Dr Raabe kae da je njegova petogodinja
studija o 26 od najveih 30 nemakih kompanija po-
kazala upravo suprotno. U svakom od navedenih pre-
duzea je upravo radnika particpacija jedan od glav-
nih faktora stabilnosti, sa ime se uglavnom slau i
akcionari ovih kompanija.
w
w
w
.
r
o
s
a
l
u
x
.
r
s
155
eka je jedna od malobrojnih drava biveg isto-
nog bloka za koju se u medijima esto tvrdi da je us-
pjeno izvrila tranziciju. Jedan od argumenata koji
dovodi u pitanje tu tvrdnju je postojanje snane anti-
sistemske partije, koja ve dvadeset godina osvaja
znatan broj glasova. Rije je o Komunistikoj partiji
eke i Moravske (KSM), koja je na izborima odra-
nim 2010. godine osvojila 11 % ili skoro 600.000 gla-
sova. Iako s promjenjivim uspjehom, ova partija je na
svim izborima nakon 1990. godine osvajala izmeu
11 i 18 % ili izmeu 600 i 800 hiljada glasova.
1
Na iz-
borima za Evropski parlament, odranim 2009. godi-
ne, partija je osvojila 14 % glasova. Javnost je o radu
KSM najvie upoznata posredstvom dnevnih novina
Halo Noviny, koje su glasilo partije i izlaze u dnevnom
tirau izmeu 30 i 40 hiljada.
2
Izborni uspjesi ekih komunista i masovnost njiho-
ve partijske organizacije, koja broji 67.000 lanova,
3
zanimljivi su fenomeni, koji zasluuju detaljniju anali-
zu, imajui u vidu nekoliko injenica: (1) rije je o par-
tiji koja negira postojei drutveni sistem; (2) djeluje u
dravi u kojoj je 1989. godine sruen rigidni staljinis-
tiki sistem, koji se esto poistovjeuje s komuniz-
mom; (3) u ehoslovakoj je 1968. godine uguen po-
kuaj zamjene staljinizma socijalistikim sistemom, to
je uvrstilo miljenje o malim izgledima za renesansu
socijalizma; (4) eka, kao relativno razvijena drava
sa demokratskim tradicijama od prije Drugog svjet-
skog rata, je drava u kojoj je tranzicija ostavila manje
negativnih posljedica nego u drugim dravama.
Ideoloki profil
Vladajue partije u dravama istonog bloka su na-
kon 1989. godine doivjele radikalne promjene. Ne
samo da su promijenile nazive i simbole, ve i ideolo-
giju i politike programe. Postale su socijaldemokrat-
ske partije, najee sa tim ili slinim nazivima (socija-
listike partije ili partije demokratske ljevice). Promje-
na ideoloko-politikog identiteta bila je praena pro-
mjenom naina organizovanja i masovnim gubitkom
lanstva.
Komunistika partija eke i Moravske je specifina
po tome to je uspjela ostvariti znaajan izborni us-
pjeh i uticaj na birako tijelo bez naputanja komunis-
tike ideoloko-politike orijentacije i naziva. Partija je
stvorena 1990. godine, transformacijom Komunisti-
ke partije ehoslovake (KS) u federaciju dviju parti-
ja - eke i slovake. Ova partija je nekako funkcioni-
sala do 1992. godine, kada je definitivno nestala sa
politike i istorijske scene. U okviru KSM postavila su
se dva kljuna pitanja: prvo je bio odnos prema vlasti-
toj prolosti, a drugo je bilo pitanje ideoloko-politi-
kog identiteta, samim tim i naziva.
Problem odnosa prema prolosti je u prvoj fazi pos-
tojanja Komunistike partije rijeen na radikalan na-
in. Pozitivnim su se smatrale samo dvije faze njenog
postojanja - faza oko 1920. godine, kad je partija
obrazovana izdvajanjem tadanjeg lijevog krila Socijal-
demokratske partije i faza prakog proljea 1968. go-
dine, kad je vostvo Komunistike partije nastojalo
uvesti autentini socijalizam, u opoziciji prema staljini-
ziranom sistemu Sovjetskog Saveza. Stav prema vlas-
titoj prolosti je u kasnijim fazama postojanja KSM
poneto ublaen, ali partija nikad nije opravdavala e-
hoslovaku verziju staljinizma uspostavljenu nakon
1948. godine. U tom smislu se za KSM moe rei da
je antistaljinistika partija. Sistem koji je postojao do
1989. godine ocjenjivan je pozitivno sa stanovita ost-
varivanja socijalnih prava graana, ali je ukazivano i
na odsustvo graanskih prava i sloboda, pogotovo 50-
ih godina, kada su organizovani staljinistiki procesi
nepodobnim partijskim funkcionerima.
Insistiranje na komunistikom nazivu partije jeste je-
dan od bitnih elemenata njenog ideolokog samora-
zumijevanja. Kako je poetkom 90-ih godina bilo raz-
liitih shvatanja o nazivu koji partija treba da prihvati,
odlueno je da pitanje bude rijeeno na demokratski
nain - referendumom lanstva. Na referendumu se
76 % lanova (od 350.000 lanova glasalo je
290.000) izjasnilo za naziv koji partija jo uvijek nosi,
4
mada je bilo i drugih prijedloga, poput Partija demo-
kratske ljevice, Partija demokratskog socijalizma i
U Pragu ponovo proljee
156
Partija radikalne ljevice. Nema sumnje da je masov-
nost lanstva, koje je decenijama nosilo lansku knji-
icu Komunistike partije ehoslovake, bila odluujui
faktor koji je odredio ishod referenduma.
U to vrijeme u partiji su postojale tri struje: neostalji-
nistika, koja je zagovarala povratak na reim od pri-
je 1989. godine; demokratsko-socijalistika, koja je za-
govarala naputanje naziva partije i prihvatanje umje-
rene koncepcije demokratskog socijalizma; i neoko-
munistika, koja je zagovarala kritiku i naputanje
staljinizma, ali i otpor socijaldemokratizaciji partije.
Nakon nekoliko godina unutranjih borbi, pobijedila je
trea struja.
Komunistika partija eke i Moravske je odredila
svoj ideoloki profil u tri dokumenta: Programu iz
1992. godine, te dokumentima Program obnove i
Komunistika partija na pragu novog milenija iz
1999. godine.
5
U ovim dokumentima komunisti defi-
niu svoje trenutne, minimalne i dugorone, strate-
ke ciljeve. Drutvo za koje se zalau isprva su definisa-
li kao demokratski socijalizam, da bi poslije 1992.
godine napustili taj termin i opredijelili se za termin
moderno demokratsko socijalistiko drutvo, koje,
meutim, nije identino ni sa drutvom kakvo je pos-
tojalo u ehoslovakoj prije 1989. godine ni sa socijal-
demokratskom vizijom tzv. demokratskog socijalizma.
Po shvatanju ekih komunista, moderno i demokrat-
sko socijalistiko drutvo ima sljedea bitna obiljeja:
(1) pluralizam oblika svojine, uz dominaciju razliitih
oblika kolektivnog vlasnitva; (2) pod drutvenom svo-
jinom se podrazumijevaju razliiti oblici kolektivne ne-
kapitalistike svojine, pri emu dravna nije glavni, ve
tu spadaju i preduzea u vlasnitvu radnika i ona koji-
ma radnici upravljaju na principima samoupravljanja;
(3) privatna svojina se priznaje pod uslovom da nema
eksploatatorski karakter i kritikuje se ehoslovaki sis-
tem zbog potpune negacije svakog oblika privatne
svojine; (4) ekonomija treba da poiva na elementima
planiranja i trita, to se naziva socijalistika trina
privreda; (5) samoupravljanje i samoorganizovanje
radnika i graana u razliitim oblicima treba podupira-
ti i razvijati, ukljuujui samoupravna preduzea; (6)
priznaju se sva ljudska prava i sloboda, ukljuujui i
slobodu izbora i politikog organizovanja i djelovanja;
(7) promovie se ideja neposredne demokratije, koja
znai da graani treba da sami odluuju o odreenim
pitanjima. U programskim dokumentima se izriito
spominju principi samoupravljanja, samoosloboenja
deprivilegovanih klasa i demokratije iz baze, odoz-
do, dok se koncept sveobuhvatne nacionalizacije od-
bacuje, jer dovodi do uspostavljanja moi birokratije.
Izriito se kae da je partija antikapitalistika i da svo-
ju ideologiju zasniva na teoriji Marksa i Engelsa, mada
se ne zaboravlja spomenuti ni Lenjinov doprinos, ne-
to to poetkom 90-ih godina nije spominjano u par-
tijskim dokumentima. Komunisti smatraju da se izme-
u 75 i 80 % drutvenog proizvoda treba stvarati u
preduzeima u kolektivnom vlasnitvu, pri emu vie
ne istiu u prvi plan velika preduzea u dravnom vlas-
nitvu. Sada se vei akcenat stavlja na radnike koo-
perative, poput onih koje postoje u okviru sistema
Mondragon u paniji, te preduzea po uzoru na ame-
riki ESOP, gdje su radnici suvlasnici preduzea.
Ideoloki posmatrano, Komunistika partija eke i
157
Moravske nainila je snaan otklon od nekad vladaju-
e Komunistike partije ehoslovake. Osim isto ter-
minoloki, a i to samo jednim dijelom, to su dvije raz-
liite partije. Te razlike se mogu prikazati na sljedei
nain.
Prijedlozi opozicione partije
Komunistika partija eke i Moravske djeluje kao
snana opoziciona parlamentarna stranka. Uprkos
znaajnom izbornom potencijalu komunista, eki so-
cijaldemokrati su dosad odbijali svaku mogunost sa-
radnje ili formiranja zajednike vlade. Radije su vlada-
li zajedno sa desniarskim strankama. Djelovanje ko-
munistike poslanike grupe se ogleda u predlaganju
niza zakona. Da bi to djelovanje bilo usklaeno i plan-
sko, posluio je naprijed navedeni dokument Pro-
gram obnove, koji predstavlja skup kratkoronih cil-
jeva, odnosno prijedloga za rjeavanje aktuelne eko-
nomske i socijalne krize.
Iako je Komunistika partija definisala detaljne pri-
jedloge mjera koje treba preduzeti, njihov uticaj na
eke vlade nije bio veliki. To i ne udi, budui da su ti
prijedlozi usmjereni ka otklanjanju posljedica tranzici-
je, a sama partija je jasno definisana kao antisistem-
ska. Prije svega, prijedlozi za koje su i sami komunisti
znali da nee biti prihvaeni od strane politike elite ti-
u se stava prema NATO paktu, budui da je Komu-
nistika partija jedina parlamentarna stranka koja se
protivi lanstvu eke u ovom savezu. Stav prema Ev-
ropskoj uniji neto je meki. Komunisti ne odbacuju
ideju Evropske unije uopte, odnosno ideju evropske
saradnje i povezivanja, ve situaciju u kojoj se eka,
ulaskom u EU, stavlja u poziciju jednostrane ekonom-
ske zavisnosti i potinjenosti. Pristupanje eke Evrop-
skoj uniji trebalo je biti praeno pregovorima koji bi
imali za cilj postizanje obostrane koristi. U svakom slu-
aju, jo 2000. godine je 79 % lanova ove partije bi-
lo protiv lanstva eke u EU.
6
Na planu unutranje politike, svi prijedlozi Komunis-
tike partije su usmjereni u istom pravcu - zatiti pra-
va ugnjetenih i neprivilegovanih drutvenih klasa i slo-
jeva. Komunisti posveuju posebnu panju zatiti pra-
va na rad, prava na pravinu i dostojanstvenu penziju,
prava na zdravstvenu zatitu, i sl. U kontekstu privati-
zacije, za razliku od ostalih partija, koje zagovaraju to
temeljniju privatizaciju dravne imovine, komunisti
stavljaju akcenat na preduzea u kojima su radnici is-
tovremeno samoupravljai i vlasnici, dakle promoviu
ideju radnikog akcionarstva, koja u kapitalistikom
okruenju treba da umanji negativne posljedice proce-
sa privatizacije. Istovremeno smatraju da ovaj oblik
preduzea moe doprinijeti razvoju ekonomske demo-
kratije na vii stepen.
Nakon to je proces tranzicije odmakao, imajui u
vidu nain na koji su se odvijali pojedini procesi, komu-
nisti su istakli zahtjev za revizijom privatizacije i kon-
trolom naina sticanja svojine. Potrebno je obezbijedi-
ti punu zaposlenost, znatno poveati penzije i preispi-
tati zakonska rjeenja o starosnoj granici za odlazak u
penziju. Trine principe treba ukloniti iz zdravstvenog
sistema, obezbijediti besplatno kolovanje na svim ni-
voima i osigurati dravno sufinansiranje stambene iz-
gradnje. Drava mora igrati znatno snaniju ulogu u
voenju socijalne politike i obezbjeenju ekonomskog
razvoja. Nezaposlenost se moe smanjiti organizova-
njem javnih radova i uvoenjem 35-satne radne nedje-
lje.
Zahtjevi u oblasti ekonomije ukljuuju, izmeu osta-
log, i: podrku izvozu domaih proizvoda; dravnu
podrku, u saradnji sa bankama, preduzeima u koji-
ma je drava vlasnik ili suvlasnik; stvaranje dravne
kancelarije za strateko planiranje i upravljanje, kako
bi drava sistematski, a u okviru trine ekonomije, us-
mjeravala privredni razvoj; podrku stranim investicija-
ma koje doprinose modernizaciji i zapoljavanju; revi-
ziju privatizacije, jednakost svih oblika svojine, obnovu
dravne svojine u mjeri koja je potrebna u oblasti ban-
karstva, telekomunikacija, elektrine energije, umar-
stva, itd.; izmjenu steajnog zakonodavstva, kako bi
se drava obavezala da pomogne oporavak preduze-
a; formiranje radnikih vijea u preduzeima i uee
radnika u upravljanju preduzeima i raspodjeli dobiti.
U oblasti politikog sistema, komunisti se zalau za:
snaenje politike demokratije, potpunije potovanje
politikih prava i zatitu malih partija od diskriminaci-
je; smanjivanje izbornog prava sa 5 na 3 %; ukidanje
Senata; neposredan izbor predsjednika Republike; po-
veanje uticaja udruenja graana i zaposlenih u pro-
cesu odluivanja; jaanje lokalne samouprave; uvoe-
nje neposredne demokratije, uz zakonom garantova-
no pravo na referendum na lokalnom i dravnom ni-
vou.
7
Organizacija i lanstvo
Komunistika partija eke i Moravske je zanimljiva
jer je uspjela da zadri masovnu lansku bazu, naziv i
ideologiju, a da ne izgubi biraku podrku. Istina je da
je lanstvo znatno manje nego to je bilo prije gubit-
ka vlasti, kad je KS imala 1,7 miliona lanova, to je
ukljuivalo i lanove u Slovakoj. Kada je osnovana,
KSM je imala oko 350.000 lanova. Iako je taj broj
dosad znatno opao (ve 1999. godine imala je oko
136.000 lanova), ona i dalje slovi kao masovna parti-
ja. Uostalom, gubitak lanstva nije praen gubitkom
broja glasova osvojenih na izborima.
8
Partija trenutno
ima devet puta vie glasaa nego lanova, to je znat-
no povoljniji omjer nego prije deset ili petnaest godi-
na,
9
tako da odliv lanova nije istovremeno znaio od-
liv glasaa.
Vjeruje se da je masovnost partije poslije 1990. go-
dine znaajno oteala napore demokratsko-socijalisti-
ke struje da od nje napravi nekomunistiku lijevu par-
tiju. Naime, u prvim godinama postojanja, KSM je
imala za cilj politiko preivljavanje u krajnje nepovolj-
nim uslovima. Njena strategija je bila isto odbrambe-
na - trebalo je preivjeti, reorganizovati se i ponuditi
alternativna politika rjeenja. Partija je u prvim godi-
nama bila dosta decentralizovana. Regionalne organi-
zacije su imale znatan stepen samostalnosti. Stoga je
reformistika struja u vostvu partije bila nemona da
se nametne. iroko lanstvo, koje nije prelo u Socijal-
demokratsku partiju, partije desnice, niti se pasivizira-
158
lo, zadralo je komunistika uvjerenja i nije bilo sprem-
no da ih se odrekne zarad eksperimentisanja sa stva-
ranjem nove partije lijevog usmjerenja koja bi bila iz-
meu socijaldemokratije i komunizma. Masovnost
lanstva i decentralizacija partijske organizacije bili su
kljuni faktori koji su doprinijeli da partija sauva svoj
komunistiki karakter. Istovremeno, partija se u prvim
fazama svog postojanja oslanjala na glasove svojih
lanova, tako da nije imala potrebe da se mnogo
obraa potencijalnim biraima mimo svojih redova.
10
Komunistika partija se suoava sa znaajnim pro-
blemom: njeno lanstvo je staro, jer veinu lanova i-
ne penzioneri, ljudi koji su postali lanovi te partije pri-
je 30 ili 40 godina. Osim toga, ona ima malo univerzi-
tetski obrazovanih ljudi u svojim redovima, kao i malo
radnika. Iako ima i svoju omladinsku organizaciju, broj
mladih komunista je krajnje nezadovoljavajui. Ove i-
njenice su navele pojedine analitiare da predvide ne-
stanak Komunistike partije zajedno sa biolokim ne-
stankom njenih lanova i biraa. To se, naravno, nije
dogodilo. Iako je tano da znatan broj komunistikih
biraa ine oni koji tradicionalno glasaju za komunis-
te, ne moe se rei da je KSM partija glasaa iz reda
penzionera.
11
Treba znati da je broj glasaa ove parti-
je tokom godina znatno oscilirao. Komunisti su uspije-
vali poveati broj glasova i za 200.000, da bi potom
doivjeli pad, to oigledno nije moglo biti uslovljeno
biolokim faktorom povezanim sa starou njihovog
lanstva, ve drugim faktorima - dio njihovih lanova i
glasaa, pa i onih starijih, prelazio je na stranu socijal-
demokrata, kao to su umjereni birai ljevice u drugim
periodima kanjavali socijaldemokrate, kad bi ovi bili u
vladi, tako to su glasali za komuniste. Osim ljudi koji
osjeaju nostalgiju za prolim vremenima, znatan broj
biraa Komunistike partije ine tzv. gubitnici u tranzi-
ciji, dakle pripadnici drutvenih klasa i slojeva koji su
obespravljeni i potlaeni uslijed procesa kapitalistike
restauracije. Stoga se ne moe rei da je ona partija
nostalgiara. Na koncu, irom Centralne i Istone Ev-
rope ivi znatan broj nostalgiara, ali skoro nigdje oni
nisu odluili da u duem vremenskom periodu masov-
no podravaju partije koje zagovaraju povratak starog
sistema. eka ne moe predstavljati izuzetak.
Strategija i taktika - problemi i opasnosti
Politika elita eke Republike doivljava Komunis-
tiku partiju kao nereformisanu partiju krajnje ljevice s
kojom ne eli saraivati. Iako su komunisti u vie na-
vrata izrazili spremnost da sarauju sa socijaldemokra-
tima, to se nije dogodilo, poto je Socijaldemokratska
partija izriito protiv saradnje na dravnom nivou. Dok
komunisti sarauju sa drugim partijama na lokalnom
nivou, saradnja na dravnom nivou koja bi se ogleda-
la u formiranju koalicione vlade je iskljuena. To je i
prednost i nedostatak. Prednost je zato to komunisti
mogu nesmetano kritikovati vladu i predlagati zakon-
ska rjeenja, a da pritom ne vezuju sebi ruke podra-
vajui nepopularne mjere neoliberalnih vlada. Time
mogu izbjei zlu sudbinu francuskih i italijanskih ko-
munista, iji izborni potencijal je prepolovljen nakon
uea u koalicionim vladama sa socijaldemokratima.
S druge strane, teko je rei koliko dugo e birai
pruati snanu podrku partiji koja je konstantno u
opoziciji, bez izgleda da se oproba u upravljanju dra-
vom. To zavisi od sposobnosti buduih vlada da rjea-
vaju drutvene probleme, pogotovo kada nosioci vlas-
ti budu socijaldemokrati. Ukoliko socijaldemokratske
vlade budu u stanju da rjeavaju nagomilane ekonom-
ske i socijalne probleme proistekle iz tranzicije, izbor-
ni uspjesi komunista e biti manji, jer e dio biraa ko-
ji za njih glasa u znak protesta glasati za socijaldemo-
krate.
Ako je doputeno povlaiti paralele, Komunistika
partija Francuske je 30 godina bila u opoziciji, ostaju-
i pojedinano najsnanija partija. Poela je gubiti po-
pularnost tek nakon to je 1970-ih godina obrazova-
na Socijalistika partija, koja je usvojila radikalno-lijevi
program. U ovom trenutku nema nikakvih izgleda da
se u ekoj formira takva socijalistika partija, poto
eki socijaldemokrati vrsto slijede neoliberalni kurs
Socijalistike internacionale. Stoga e glasai i dalje
moi da glasaju za komuniste uslijed nezadovoljstva
vladajuim partijama. Istina, glas za komuniste nije sa-
mo glas protesta. Ova partija je u prethodnih petna-
est godina uloila dosta napora da formulie alterna-
tivne prijedloge koji ne dovode u pitanje sistem kao
takav, budui da su svjesni da jo uvijek nemaju sna-
ge da ga dovedu u pitanje. Aktivna uloga komunisti-
kih poslanika u parlamentu, u kome su esto predla-
gali donoenje novih ili izmjene vaeih zakona, ta-
koe je uticala na popularnost njihove partije.
Problem s kojim se esto suoavaju velike parlamen-
tarne stranke koje zagovaraju radikalne drutvene
promjene je odnos izmeu parlamentarnih i vanparla-
mentarnih metoda borbe. eki komunisti su se opre-
dijelili da daju primat parlamentarnoj borbi. Polovi-
nom 90-ih godina su osnovali Asocijaciju sindikata
eke i Moravske, ali ta organizacija nije doivjela us-
pjeh. Isto tako, djelovali su i u raznim drutvenim or-
ganizacijama, ali je parlamentarna aktivnost ostala os-
novna. Vie razloga je uticalo na to opredjeljenje. Pr-
vo, vostvo Komunistike partije veinom ine bivi
pripadnici Komunistike partije ehoslovake, koji su
decenijama sticali odreene navike i metode djelova-
nja. Rad u institucijama, posebno parlamentu i lokal-
nim skuptinama, za njih je prirodno opredjeljenje,
bez obzira na sve njegove slabosti. Drugo, glasaka i
lanska baza ove partije je takva da onemoguava
stavljanje akcenta na vanparlamentarne oblike borbe.
Snanije prisustvo radnika i mladih u partiji bi stvorilo
povoljne uslove za snanije vanparlamentarno djelo-
vanje. Tree, u uslovima snanog antikomunizma, so-
cijalne polarizacije i siromatva, kao i nepostojanja
snanog radnikog pokreta, a uz naklonost biraa
prema komunistima, oni su na neki nain bili primo-
rani da se koncentriu na parlamentarne metode
borbe. Tako je ova njihova strategija, mada vrlo manj-
kava po svojoj prirodi, iznuena konkretnim uslovima,
nezavisno od toga to je vostvo Komunistike parti-
je, po svojoj ideologiji, politikoj kulturi i socijalnom
poloaju, i samo sklono njenom praktikovanju.
Parlamentarno djelovanje nije bez rezultata, a ko-
159
munisti nisu bez uticaja. Politike elite eke Republi-
ke suoavaju se s velikim problemom - ne ele sarad-
nju s komunistima, ali ih ne mogu vie ignorisati. To
pogotovo vai za socijaldemokrate, koji uporno odbi-
jaju formalnu saradnju s komunistima, ali kad su u vla-
di, zavise od komunistike podrke pri usvajanju poje-
dinih zakona. Nije se samo jednom desilo da je vladin
prijedlog zakona usvojen zato to su komunisti glasa-
li za njega. Stvari su ponekad ozbiljnije. Izbori za pred-
sjednika Republike 2003. godine odlueni su glasovi-
ma komunista. Glasovi komunistikih poslanika su bili
odluujui pri glasanju o povjerenju socijaldemokrat-
skoj vladi Stanislava Grosa. Drugi put su komunisti uti-
cali na Grosa u trenutku kad je ovaj vrio izmjene u
svojoj vladi. Komunisti su iskoristili svoj uticaj tako da
zahtijevaju imenovanje ministara koji su ljeviji od osta-
lih socijaldemokrata i bliskiji komunistima. Ovakav raz-
voj dogaaja opravdava davanje glasa za ovu, jer sa
svojih 26 (od ukupno 200) poslanika u Predstavni-
kom domu ponekad moe odluujue uticati na poli-
tiki ivot zemlje, premda ostaje u opoziciji.
Zanimljivo je da Komunistika partija, vie od drugih
parlamentarnih partija, doputa da se na njenim kan-
didatskim listama nau kandidati koji nisu njeni lano-
vi nego su lanovi drugih, marginalnih lijevih partija ili
su partijski neorganizovani. Dok su na izborima za
Predstavniki dom parlamenta odranim 2002. godi-
ne na socijaldemokratskim i graansko-demokratskim
listama kandidati-lanovi ovih partija uestvovali sa
99,7 odnosno 100 %, na komunistikim listama je bi-
lo 11 % kandidata koji nisu lanovi ove partije. Na iz-
borima za Evropski parlament odranim 2004. godi-
ne, na komunistikoj listi je bilo 19 % kandidata ne-
lanova ove partije, dok su na listama socijaldemokra-
ta i graanskih demokrata svi kandidati bili njihovi la-
novi.
12
Eventualni ulazak u vladu ili odluka da se podrava
manjinska vlada Socijaldemokratske partije znaili bi
kraj izbornih pobjeda Komunistike partije. Ona bi se
time nala u situaciji da podrava vladu koja sprovodi
neoliberalnu politiku. Glasai to ne bi razumjeli, a do-
bar dio njih bi odluio da apstinira od glasanja ili da na
novim izborima podri socijaldemokrate. Razlog bi bio
jednostavan - kad dvije partije, koje se razlikuju u po-
gledu svoje snage i prihvaenosti u drutvu, sprovode
istu politiku, glasai koji nisu vrsto ideoloki vezani za
jednu od njih uvijek e radije glasati za onu koja je
snanija i ima vee izglede na izbornu pobjedu. Glasa-
i koji glasaju za KSM u znak protesta zbog neolibe-
ralne politike koju vode socijaldemokrati, vjerovatno
bi to dobrim dijelom prestali initi, kako bi kaznili ko-
muniste zbog davanja podrke socijaldemokratima.
Stoga je dosadanja taktika komunista bolja, to su,
uostalom, pokazali rezultati izbora - oni daju podrku
socijaldemokratskim vladama samo od sluaja do slu-
aja, odnosno onda kad treba glasati za prijedloge za-
kona koje smatraju prihvatljivim, ali nema unaprijed
date bezuslovne podrke.
Bie tee rijeiti drugi problem - kako veliko povjere-
nje graana zadrati u godinama koje dolaze. Jedan
od naina je da se komunisti u veoj mjeri aktiviraju u
vanparlamentarnoj borbi i da na taj nain nadomjeste
nemogunost da veliki ugled u narodu pretoe u koa-
licioni potencijal. Pod tim se podrazumijevaju rad u
sindikatima, studentskim udruenjima i ostalim drut-
venim organizacijama, odnosno aktivnosti koje ta-
koe znae borbu za interese potlaenih, ali se ne vo-
de u institucijama sistema, u kojima su mogunosti
uticaja ionako jako ograniene.
Pokuaji odmazde
Komunisti polako postaju dosadni politikoj eliti. Pu-
nih dvadeset godina nikako da im birai okrenu lea i
oslobode socijaldemokrate i graanske demokrate ne-
prijatne obaveze da trpe tu crvenu opoziciju u parla-
mentu, od koje povremeno zavisi izbor njihovih pred-
sjednika i opstanak njihovih vlada. Stoga je donesena
odluka da se pokua prijekim putem. Rezolucija done-
sena u Parlamentarnoj skuptini Savjeta Evrope iz
2006. godine, kojom se osuuju zloini komuniz-
ma, posluila je kao dobro pokrie.
Probni test bila je zabrana Saveza komunistike om-
ladine (KSM), koju je izvrilo Ministarstvo unutranjih
poslova. Povod za zabranu bilo je nekoliko reenica u
programu ove organizacije, u kojoj se ona zalae za
ruenje kapitalizma i ukidanje privatne svojine. Iako se
u programu nigdje ne zagovara nasilna revolucija,
vlast je protumaila ove stavove kao zagovaranje ne-
ustavnog djelovanja. U dotadanjem periodu aktivisti
KSM nisu bili skloni nasilnim i nezakonitim metodima
borbe, niti su igdje pozivali na nasilno ruenje posto-
jeeg poretka. Uprkos dugotrajne meunarodne kam-
panje i borbe pred domaim institucijama, odluka o
zabrani je provedena u oktobru 2006. godine. Nakon
toga je partija osnovala novu omladinsku organizaciju
- Mlade komuniste.
Jaromir tetina, senator Zelene stranke, pokrenuo
je inicijativu u Senatu, gornjem domu ekog parla-
menta, da se obrazuje istrana komisija, koja bi utvr-
dila da li su aktivnosti Komunistike partije u suprot-
nosti sa ustavom. On je pokrenuo akciju prikupljanja
potpisa pod naziva Zabranimo komuniste, a nakon
dvije godine prikupio je 80.000 potpisa. Poreenja ra-
di, u akciji prikupljanja potpisa radi spreavanja pos-
tavljanja amerikih raketnih baza na ekoj teritoriji,
koju su pokrenuli mladi komunisti, u toku est mjese-
ci prikupljeno je 55.000 potpisa.
13
O zabrani rada Komunistike partije Senat je ak i
odluivao u novembru 2008. godine. Od prisutnih 38
lanova, 30 je glasalo za pokretanje postupka zabra-
ne, to je bilo nedovoljno da se udovolji njihovom zah-
tjevu, imajui u vidu da u Senatu sjedi 81 senator. Vla-
da eke Republike je 20. jula 2011. godine razmatra-
la materijal koji je pripremio ministar unutranjih pos-
lova, u kome se navodi da nema osnova za pokreta-
nje postupka za zabranu rada Komunistike partije.
Ministar vjeruje da Vrhovni upravni sud ne bi donio
odluku o zabrani rada, jer nema elemenata nezakoni-
tosti u radu partije, to bi u krajnjoj liniji kompromito-
valo vladu. Pojedini lanovi vlade zahtijevaju da se
ovaj izvjetaj posmatra samo kao radni materijal i da
se saeka izvjetaj slube dravne bezbjednosti. U jav-
160
nosti se plasira i tvrdnja da cilj vlade nije da zabrani
rad partije ve da je primora da donese odluku o pro-
mjeni naziva tako to e suspendovati njen rad. Agen-
ti tajne slube prislukuju komunistike funkcionere,
dok u isto vrijeme neonacistika organizacija Krv i po-
nos na svom sajtu opisuje kako se moe izvesti na-
pad na sjedita Komunistike partije iz automobila u
pokretu, na ta tajna sluba ne reaguje.
Pozivi na zabranu Komunistike partije, nezavisno
od toga da li e biti realizovani, znatno oteavaju njen
rad, stvaraju strah i neizvjesnost kod odreenog broja
biraa, odvraajui ih time od davanja glasa ovoj par-
tiji. Nain razmiljanja je jednostavan - zato glasati za
partiju koja moda bude zabranjena i o ijoj legalnos-
ti se vode rasprave i glasa u tako znaajnim instituci-
jama kakve su Senat i Vlada eke Republike. Strah se
pojaava time to je organizacija mladih komunista
ve stavljena van zakona. Ovi koraci su preduzeti u vri-
jeme kad su komunisti ve izmijenili svoj program i
djelovali punih 15 godina u parlamentu i drugim insti-
tucijama sistema. Sve se dogaa nakon to je Komu-
nistika partija na izborima odranim 2002. godine, iz-
nad svih oekivanja, osvojila 18,5 % glasova. Gubitak
glasova na izborima odranim 2006. godine, osim
straha glasaa da bi socijaldemokrati mogli izgubiti
vlast pred naletom desnice, vjerovatno je jedinim dije-
lom uslovljen i ovom kampanjom.
Nejasan fenomen
U svakom sluaju, fenomen zvan Komunistika par-
tija eke i Moravske ostaje teko razumljiv mnogim
istraivaima. Ona ima sve manje lanova, ali i dalje
ostaje najmasovnija eka partija, ak poslije dvadeset
godina. Uostalom, nije neoekivano ni loe to se broj
lanova smanjio. Radilo se, ipak, o ljudima koji su svo-
jim lanstvom dokazivali vjernost svojoj partiji, iako u
stvarnosti nisu vrili bilo kakvu aktivnost.
Drugo, iako su analitiari oekivali da e partija vre-
menom izgubiti podrku biraa, jer za nju glasaju sta-
ri ljudi, ni to se nije dogodilo. Partija je ak znaajno
poveala uticaj na izborima 2002. godine. Bila je po-
grena polazna pretpostavka - KSM nije partija nos-
talgiara i penzionera, ve partija za koju masovno
glasaju ljudi koji su gubitnici tranzicije.
Tree, iako je Komunistika partija zadrala svoj na-
ziv, znaajno je modifikovala program i ideologiju.
Stoga se za nju ne moe rei da je nereformisana par-
tija po uzoru na onu od prije 1989. godine. U njenoj
ideologiji su snano prisutni elementi eurokomunizma
i ideologije samoupravljanja, mada se ne moe rei da
je samoupravljanje dominantno u njenom politikom
programu. Njena ideologija poiva na kombinaciji tr-
ita, dravne intervencije i samoupravljanja.
etvrto, iako konstantno u opoziciji, Komunistika
partija je snanim prisustvom u parlamentu uspjela
uticati na neke vane politike procese, tako da su se
birai u praksi uvjerili da glas za nju nije baen glas.
Kombinacija ovih inilaca dovela je eke komuniste
i politiku elitu tu gdje su. Politika elita jo uvijek ne
razumije poruku tipa ne voli ih, ali se navikne na
njih, pa pokuava da silom ugui partiju. Gubitnici u
tranziciji su sreni da imaju svoju politiku partiju ko-
ja titi njihove interese. Komunistika partija nastavlja
da trai najbolje metode politike i drutvene borbe.
Bez uea u svakodnevnim borbama radnika, stude-
nata i ostalih drutvenih grupa, bez povezanosti sa nji-
hovim masovnim organizacijama, oslonjena samo na
svoj partijski aparat i parlamentarnu grupu, ona nee
uspjeti da ostane ono to jeste. Adekvatnom kombi-
nacijom parlamentarnih i vanparlamentarnih metoda
borbe moi e ne samo da sauva nego i uvea poli-
tiki kapital.
1 O rezultatima izbora izmeu 1990. i 1998. godine vie u
Maxmilian Strmiska, The Communist Party of Bohemia and
Moravia: A Post-Communist Socialist or a Neo-Communist
Party?, German Policy Studies, 2 (2), 2002, str. 233
2 Sean Hanley, Towards Breakthrough or Breakdown? The
Consolidation of KSM as aNeo-Communist Successor Partyin
the Czech Republic, Journal of Communist Studies and
Transition Politics, Vol. 17 No. 3, September 2001, Frank Cass,
London, str. 107
3 Vie podataka o izbornim rezultatima i broju lanova moe se
nai na sajtu Komunistike partije: http://www.kscm.cz/our-
party
4 Maxmilian Strmiska, nav. djelo, str. 224
5 Vidjeti na sajtu Komunistike partije: http://www.kscm.cz/our-
party/our-programms
6 Maxmilian Strmiska, nav. djelo, str. 228
7 The Programme of the Renewal, Internet prezentacija KSM,
http://www.KSM.cz/our-party/our-programms/39786
8 Partija je od 1992. do 1999. godine izgubila 220.000 lanova,
dok je na izborima odranim tih godina osvojila 14 odnosno
11% glasova. (Maxmilian Strmiska, nav. djelo, str. 233)
9 Na izborima 1992. godine, udio lanova partije u njenom
birakom tijelu iznosio je skoro 39%, da bi 2002. godine pao na
skoro 13%. To nije uslovljeno samo smanjenjem broja lanova
partije ve i znaajnim izbornim uspjehom i porastom birakog
tijela partije, koje potie upravo od tzv. gubitnika tranzicije
(Luka Linek and tepan Pechaek, Low Membership in Czech
Political Parties: Party Strategy or Structural determinants?,
Journal of Communist Studies and Transition Politics, Vol. 23,
No. 2, June 2007, str. 262)
10 Vladimir Handl, Choosing Between China and Europe? Virtual
Inspiration and Policy Transfer in the Programmatic
Development of the Czech Communist Party, Journal of
Communist Studies and Transition Politics, Vol.21, No.1, March
2005, str. 125
11 Na izborima 1998. godine, penzioneri su inili 38% glasaa
Komunistike partije, dakle samo neto vie od jedne treine,
dok su radnici (tzv. bijeli i plavi okovratnici) inili 42,5% birakog
tijela ove partije. (Maxmilian Strmiska, nav. djelo, str. 235)
12 Linek and tepan Pechaek, nav. djelo, str. 268
13 Anticommunism in the Czech Republic, Internet prezentacija
KSM, http://www.kscm.cz/political-opinions/39834
Globalna razina trenutne krize predstavlja novi pro-
blem za civilno drutvo i nevladine organizacije, izazivaju-
i dominantni oblik globalizacije. Da bi se sprijeio povra-
tak uobiajenom stanju stvari borba civilnog drutva pro-
tiv meunarodne financijske liberalizacije sada mora
udruiti snage sa narodnim pokretom lokalnih investicij-
skih i financijskih alternativa koje se nalaze na poetku,
te zajedno moraju preuzeti kolektivnu diskusiju o tome
to je polo po zlu te to po tom pitanju treba uiniti.
U Velikoj Britaniji, financijske alternative propalim ban-
kama ukljuuju neprofitne modele lokalnog kreditiranja i
bankarstva, kao to su kreditne zajednice i financijske in-
stitucije za razvoj zajednice (CDFI), modelirane po uzoru
na june mikrofinancije, te zamiljene kao zajmodavci za
pojedince i mala poduzea u zajednicama koje se nalaze
u looj situaciji.
Oni takoer ukljuuju poznatije subjekte, kao to su
pota i tedno-kreditne zadruge, koje su opstale unato
politikom neprijateljstvu i regulatornom zanemarivanju.
Znaaj ovih raznih institucija nije samo u tome to
predstavljaju alternativu financijskoj monokulturi koja je
stvarala banke navodno prevelike za propast, ve u njiho-
voj sposobnosti da ukazuju na budui financijski sustav
koji bi sluio ljudskim potrebama umjesto povratka uobi-
ajenom poslu.
Deregulacija i demutualizacija
Raznolikost lokalnih financijskih institucija u Velikoj Bri-
taniji je djelomian odgovor na nain odigravanja libera-
lizacije. Kad je nastupila politika plima 80-ih, financijski
sektor je predstavljao kljuno bojno polje za testiranje ta-
eristikih naela deregulacije. London je privukao ame-
rike financijske institucije u maniri financijskog zaljeva
Guantanamo, gdje se mogla provoditi praksa inae za-
branjena u SAD-u.
Dolazak novih igraa potaknuo je val konsolidacije u
bankovnom sektoru. Deregulacija je takoer pomogla u
poticanju stambenog rasta i propasti. Banke su se nasta-
vile udruivati i rasti preko granica, primjenjujui one-size-
fits-all (jedna veliina odgovara svima) pristup, gdje je ta
veliina uvijek ekstra veliko.
U siromanijim zajednicama irom Velike Britanije ban-
kovne podrunice su se zatvarale zbog rezanja trokova.
Oni upravitelji banaka koji su imali osobne odnose sa svo-
jim dunicima postali su anakroni, a te zajednice su se
sve vie odvajale od ire ekonomije kako je financiranje
za njihove potrebe postajalo predmet spekulacija. Takva
redukcija znaila je smanjivanje ukupnog broja podruni-
ca svake banke i stambeno-tednih zadruga na veliinu
manju od mree potanskih podrunica. Vlada je prepoz-
nala ovaj problem tek 2000., kada je sazvan Social In-
vestment Task Force (radna skupina za socijalno investi-
ranje) koja je pokrenula mjere za borbu protiv financij-
skog iskljuenja. Ipak, prema nedavnim podacima drav-
ne blagajne, u Velikoj Britaniji je jo uvijek 2.1 milijun lju-
di bez bankovnog rauna.
Financijska iskljuenost je posljedica nedoline utrke
koja se pojavila u bankovnom sektoru 90-ih. Banke su se
tada natjecale kako bi pomaknule sredite svoje aktivnos-
ti od dosade ortodoksnog bankarstva prema profitabil-
nim spekulacijama grada.
U meuvremenu su ljude iskljuene iz kreditnog rudni-
ka poeli vrebati nai ekvivalenti bezgarantnih zajmoda-
vaca. Najvei od njih, Provident Financial, svoju trinu ni-
u zove nestandardnom umjesto zajmovi bez garan-
cije, reklamirajui kreditnu stopu kredita za osobne po-
trebe ve od 189,2 posto. Dok su financijske tvrtke pre-
trpjele milijunske gubitke ili bankrotirale, tijekom 2008.
cijena dionica Provident Financiala je rasla, time reflekti-
rajui oekivanja da e se okoristiti iskljuenjem koje je
kreditna kriza pogorala.
Iskrivljena logika financijske liberalizacije najoitija je u
zajednikom sektoru, gdje su stambeno-tedne zadruge
ohrabrivali kako bi odustali od suraivakih korijena u po-
trazi za veim profitom. Zahvaljujui njihovom modelu
zajednikog vlasnitva, u kojem su deponenti istovreme-
no i vlasnici tvrtke, one posluju koristei konzervativniji i
vie lokalni pristup. Deregulacija 80-ih ukljuena je u Za-
kon o stambenoj tednji iz 1986., koji je nastojao omo-
guiti stambeno-tednim zadrugama i bankama da po-
segnu jedni drugima u podruja poslovanja. Banke su e-
ljele provaliti u rastui sektor hipotekarnih financija, kojim
161
Financijski sektor i ljevica
Trai se: alternativni bankovni
sustav
Sargon Nissan
Nacionalizacija banaka je dobar po-
etni korak - ali to kasnije? Kako bi
izgledala banka za obine ljude?
Sargon Nissan iz New Economics
Foundationa istrauje lokalno, me-
unarodno i povijesno iskustvo u po-
trazi za odgovorima
su dominirale stambeno-tedne zadruge. Poevi sa Ab-
bey Nationalom 1989., jedna po jedna zadruga se poe-
la demutualizirati i pretvarati u drutvo sa ogranienom
odgovornou kako bi profitirali od agresivnijeg kreditira-
nja. lanove su mamili vrtoglavim sumama novca kako
bi glasali za demutualizaciju. 1997., lanovima zadruga
(kasnije ukljuivale i Northern Rock te Bradford & Bin-
gley) je isplaeno 36 milijardi funti u gotovini i dionicama.
Obje zadruge su sada pod bankrotom.
2006., istraga provedena od strane parlamentarne
skupine za stambeno-tedne zadruge i zajednike finan-
cije otkrila je da od tog procesa klijenti imaju malo koris-
ti i da su plaanja obino bila ispod vrijednosti udjela la-
nova. Northern Rock se bezbrino drao istrage, tvrdei
da njihov uspjeh tijekom zadnjih 8 godina ne bi bio mo-
gu pod starim zajednikim modelom.
Prema Building Society Associationu, u razdoblju izme-
u 1995. i 2000. postotak zatvorenih podrunica iznosio
je 24,1 posto kod demutualiziranih banaka, u usporedbi
sa 2,4 posto kod drutava koja su ostala zajednika.
Alternative odozdo
Stvarnost alternativnih financijskih institucija u Velikoj
Britaniji ostaje skromna. CDFI zbraja manje od 300 mili-
juna funti u kreditima. Kreditne zadruge, koje prihvaaju
depozite i daju kredite, zbrajaju malo manje od 400 mi-
lijuna funti u tednjama. Iako su dobili neka javna sred-
stva i politiku podrku, politiari su jo uvijek slijepi to
se tie pravog potencijala ovih inicijativa.
Nasuprot tome, SAD ima financijski sektor vrijedan mi-
lijarde dolara. Zakoni poput onog o zajednikom reinves-
tiranju (CRA) iz 1977. osigurali su sudjelovanje i potporu
mainstream financija za CDFI. Tamo CDFI sektor ukljuu-
je i lokalne banke, socijalni poduzetniki kapital, korpora-
tivne zajmodavce i kreditne zadruge. Od 1994, sektoru
je dodijeljeno vie od 800 milijuna dolara iz saveznih fon-
dova, koji su, prema podacima dravne blagajne, stimu-
lirali 27 puta vei iznos u privatnim investicijama.
Poticajni paket predsjednika Obame ukljuivao je 100
milijuna dolara, ne za spaavanje neuspjeha, nego u
znak priznanja financijske sposobnosti zajednice koja se
bori protiv iskljuenja i za poticanje ekonomije. Unato
nedavnim suprotnim tvrdnjama, kod siromanijih ku-
evlasnika kreditiranih po tom Zakonu puno je manja vje-
rojatnost neplaanja nego kod bezgarantnih hipoteka,
sada bezvrijednih i esto stvaranih samo za izbjegavanje
kontrole po zahtjevima Zakona.
Meunarodna dimenzija
Meunarodna dimenzija financijske globalizacije jest
rob perverzne logike globalizacije. Sukladno tome
predstavlja veu vanost za siromanije drave i njihove
stanovnike. Unato podrijetlu trenutne krize i bez obzira
na visokoprofilirane sluajeve poput Islanda, najugroeni-
je su upravo zemlje u razvoju. International Institute of Fi-
nance predvia da e 2009. ulaganja u zemlje u razvoju
pasti sa 1 bilijun dolara iz 2007. na samo 165 milijardi.
Trokovi posudbe za zemlje u razvoju takoer dispro-
porcionalno rastu kako investitori imaju sve vie averzija
prema riziku i trae povrat svog kapitala.
Ovo dovodi te zemlje u opasnost od valutnih i bankov-
nih kriza koje bi ih poslale natrag u ake MMF-a i Svjet-
ske banke.
Usprkos jasnim poukama izvuenim krize, multilateral-
ni sporazumi te Bretton Woods institucije Svjetske banke
i MMF-a ini se ne vide potrebu za reformom procesa li-
beralizacije.
Na nedavnom sastanku u Dohi, SAD i EU su obnovili
snage kako bi progurali Opi sporazum o trgovini i uslu-
gama (GATS) bez prihvaanja potrebe za izazivanjem
njegove primjene u veoj financijskoj liberalizaciji.
Ostalim savezima, poput G8 ili G20, nedostaje legitimi-
tet multilateralnih tijela, ali i dalje ostaju kamen kunje
globalnim reformnim sporazumima. Gledajui ispod
povrine vidi se da je perspektiva istinske reforme i uklju-
enja junih zemalja dalja nego ikad. Jedino kritiko tije-
lo koje odreuje meunarodna financijska pravila je fi-
nancijski Stabilnosni pakt (FSF). FSF nije slubeno tijelo,
ali ga lanice G8 podravaju u svrhu oblikovanja njihove
meunarodne financijske regulacijske politike, a bez ikak-
ve odgovornosti prema drugim narodima.
Dok se sve oi okreu na sastanak lanica G20, koji e
se odrati u Londonu 2. travnja, ideja da taj summit o
globalnoj krizi ukljui brige svakog pogoenog naroda se
uinkovito ignorira.
Roubini Global Economics procjenjuje gubitke od 3.6
bilijardi dolara. Pola od toga izvan SAD-a. Nakon tzv. Ni-
xon-oka 1971, koji je prekinuo vezu izmeu zlata, ame-
rikog dolara i globalnih valuta, Nixonov je ministar finan-
cija obilazio ministarstva diljem svijeta kako bi ih informi-
rao da je to naa valuta, ali va problem. ini se da se
otada nije puno promijenilo.
Bank of the South
Jedino nastojanje da se promijeni ova dinamika poka-
zala je Banco del Sur, prijedlog Venezuele i Argentine za
zamjenu Svjetske banke u Latinskoj Americi. To je ekspli-
citan izazov jedna-veliina-za-sve neoliberalnom modelu.
Odraava slian konceptualan izazov, kao to to ine i
zadruge, ideji da evolucija bankarstva neizbjeno vodi u
sustav konsolidiranih profita gladnih meunarodnih
monstruma.
Banco del Sur je pokuaj financijske regionalizacije
predloene na temelju jedan lan - jedan glas, za razliku
od upravljakih modela Svjetske banke i MMF-a, koji dje-
luju pod vetom SAD-a i privilegija najbogatijim zemljama.
Ipak, ulau se napori kako bi se Banco del Sur oblikova-
la prema Bretton Woods institucijama umjesto na koope-
rativnom naelu, implicirajui pritom potrebu za tehni-
kim poboljanjem, umjesto politikog izazova dominant-
nim institucijama sa sjeditem u Washingtonu i njihovim
filozofijama.
Kako raste bijes prema bankovnim praksama, civilno
drutvo treba demonstrirati da izopaenost nagraivanja
neopreznosti bankara i pohlepe na raun poreznih ob-
veznika nije nita udnija od MMF-ovih spaavanja i kre-
ditne uvjetovanosti. Kroz namete tekih ogranienja na
socijalnu potronju da bi se isplatili neoprezni meuna-
rodni zajmodavci (koji su esto pozajmljivali nedemokrat-
skim reimima), na meunarodnoj razini su najsiromani-
ji oni koji su plaali pogreke financijske industrije deset-
ljeima, ne samo u jeku kreditne krize.
162
163
Iskljuenje i politiki sankcionirano naputanje margi-
naliziranih zajednica u ime slobodnog trinog natjecanja
vue izravne paralele sa jednostranim multilateralnim
sporazumima sklopljenim u ime slobodne trgovine fi-
nancijskim uslugama.
Prijelaz na Co-op
Potreba za stvaranjem novog zajednikog identiteta u
suprotnosti sa financijskom globalizacijom, koja ukljuu-
je utjecaj socijalne iskljuenosti i nejednakosti u nerazvije-
nim zemljama, ogleda se u bogatstvu Co-operative Bank
i eufemistiki nazvanih nestandardnih najmodavaca
kao to je Provident Financial.
Investitori koji ele profitirati od krize kupili su dionice
Provident Financial-a.
Meutim, tedie Co-operative banke su takoer ima-
le koristi od rekordnih brojeva novih klijenata koji preba-
cuju svoje raune u Co-op.
2008. to je poveanje iznosilo 65 posto. Dok veina
banaka paniari oko toga kako ponovno izgraditi kapital,
Co-op Bank je poveala iznos osobnih depozita sa 2.7 mi-
lijardi na 3,7 milijardi funti. Poslovni krediti, koji se inae
ukidaju zbog nervoze banaka, rastu i ire se diljem V. Bri-
tanije. U meuvremenu, ministri javno mole propale
high-street banke da opet ponu pozajmljivati tvrtkama.
Pozitivno bogatstvo dvije tako razliite tvrtke u izrazitom
je kontrastu sa 1.5 bilijardi funti odgovornosti prema gu-
bicima na raun tedia koje je vlada upravo objavila. To
takoer otkriva neodreenu budunost financijskog sus-
tava i njen utjecaj na ekonomiju i drutvo. Kako Co-op
pokazuje, oprezno bankarstvo temeljeno na tradicional-
nim vrlinama sa jakom drutvenom etikom moe pobije-
diti financijske divove prema njihovim vlastitim uvjetima.
Ipak, politiki svijet ostaje predan povratku uobiaje-
nom poslu - ali uz godine rastueg deficita koji e sprije-
iti bilo kakav oporavak. To poveava vjerojatnost isklju-
enja veeg broja zajednica koje nee moi potpuno
sudjelovati u ekonomiji V.B. Takoer predlae da revitali-
zacija u razmjeru sa Bretton Woods institucijama nee
doi sa reformama u upravljanju i politikim pristupima
koji su tako razoarali zemlje u razvoju.
Stvaranje novog financijskog sustava
Ono o emu se nije pravilno razmiljalo jest mogu-
nost, moda i neizbjena, veleprodaje nacionalizacije, te
toga to bi to znailo za stvaranje novog financijskog sus-
tava kao transparentnog, stabilnog i pravednog. Mala je
ansa da e se toksina imovina banaka oporaviti na vri-
jeme za spas njihovog poslovanja. Te banke bit e insol-
ventne, a nacionalizacija postaje neizbjena, kao u slua-
ju Northern Rocka. Rasprava je usmjerena na postizanje
rezultata koji bi omoguio bankama da minimiziraju vri-
jeme za koje posjeduju banke ili to potpuno izbjegnu.
Odgovor vedske na financijsku krizu ranih 90-ih uzet
je kao model za privremenu nacionalizaciju insolventnih
banaka, u pokuaju razdvajanja toksine imovine i repri-
vatizacije ostatka odrive tvrtke.
Umjesto poduzimanja slinog pristupa kako bi se vrati-
le uobiajenom poslu, vlade bi trebalo prisiliti da odvoje
banke i iz meusobnih zagrljaja, a ne samo od toksine
imovine. U svjetlu velike depresije 30-ih, predsjednik Roo-
sevelt donio je Glass-Steagall
zakon, koji je odvajao investicij-
ske banke od maloprodajnih
lanaca. Banco del Sur, osnovni
financijski moduli te posljedice
jednog jedinog modela globali-
zacije pokazuju potrebu za raz-
nolikou u razmjeru bankov-
nih operacija, pa tako i u njiho-
vim funkcijama.
Glass-Steagall zakon je povu-
en 1997., to je bila odluka
koja se opetovano krivi za pridonoenje trenutnoj krizi
omoguavanjem prekomjerne konsolidacije i sukoba in-
teresa koji su se razvijali u bankovnom sektoru. Meu-
tim, uspjean napad na zakonodavstvo postignut je ne
samo kroz prijateljske senatore i blizinu banke Bijeloj ku-
i. Operacije neodgovornih i dereguliranih financijskih
centara u inozemstvu, ne samo u Londonu, fatalno su
potkopale korisnost takvih propisa doputajui ameri-
kim bankama zaobilaenje zakona u inozemstvu.
Politiari se trebaju uhvatiti u kotac s time i to nacio-
nalizacijom i razdvajanjem bankovnog sektora. Konano
razdoblje javnog upravljanja nee uspjeti ukoliko se ne is-
koristi prilika za razdvajanjem prekomjerno konsolidira-
nih i konfliktnih banaka. Kompleksni prekogranini pos-
jedi, zajedno sa propau Glass-Steagalla u SAD-u, zahti-
jevaju takav pristup kao dio multilateralnog procesa koji
moe poeti ve kod kue respecifikacijom uloge high-
street zajmodavaca.
Bit financijskih alternativa, ukljuujui modele odozdo,
stambeno-tedne zadruge pa ak i potanske banke, lei
u pokuaju ponovnog nametanja lokalnog i globalnog
suvereniteta nad gospodarskim odlukama. Lokalne fi-
nancijske inovacije ne predstavljaju univerzalni lijek te u
nekim aspektima reflektiraju strategije suoavanja uvje-
tovane utjecajem liberalizacije. Njihova raznolikost slini-
ja je ekologiji, koja omoguuje razliita rjeenja za napre-
dovanje, ovisno o lokalnim, nacionalnim ili internacional-
nim potrebama, za razliku od nametanja samoposlune
i gramzive monokulture.
Dolo je vrijeme za ponovno nametanje zajednikog
interesa graana, kako u bogatim, tako i u siromanim
zemljama. Sastanak lanica G20 ve je predmet velikog
interesa. Zagovaranje mora inkorporirati razumijevanje
da nas sa siromanijim zemljama ne povezuju samo mo-
ralno pitanje ili filantropski nagoni. Izdrljivost alternativ-
nih financijskih institucija predstavlja bogatstvo rjeenja
oblikovanih da adresiraju zajednike probleme uzrokova-
ne dominantnim financijskim sektorom koji ne slui nii-
jim potrebama, osim vlastitih.
(Red Pepper, maj 2011., www.redpep
per.org.uk/Wanted-alternative-banking-system)
Sargon Nissan je istraiva na podruju eko-
nomskih znanosti i financija, lan je New Eco-
nomics Foundation (NEF). Njegova istraivanja
ukljuuju reforme financijskog sustava, razvoj-
no financiranje, socijalne investicije i zajedniko
financiranje.
Prvo, razjasnimo neto o kapitalizmu - samim time i o
karakteru drave u istom. Postoji uoobiajena pretpos-
tavka, moda zaostatak hladnog rata, da je kapitalizam
u svojoj biti za trite, a socijalizam za dravu. Zapravo,
sredinja povijesna znaajka drave u kapitalistikom
drutvu je uloga koju igra kao jamac privatne imovine i,
ono to je najvanije za financijska trita, da e uvijek
jamiti svoje obveznice - to jest, zajmove od privatnih ba-
naka.
Zbog tog jamstva - koje predstavlja obeanje vraanja
duga od poreznih prihoda u budunosti dravne obvez-
nice, bilo za financiranje rata ili socijalne skrbi, ine naj-
manje rizian oblik kreditiranja. Kao takve, tvore temelj
uloge financijskih trita kao potpore sposobnosti kapita-
lista da gomilaju zaradu, tj. da nastave investirati i stvara-
ti profite. Sredinja uloga drave u kapitalistikom gomi-
lanju najoitija je u odnosu na dominantne drave, poput
SAD-a, ije obveznice su temelj svih kalkulaciju globalnog
kapitalizma; drave koje sadre i podravaju glavne cen-
tre meunarodnih financijskih trita, kao to su New
York i London.
Razumijevanje uloge drave u kapitalistikom drutvu
pomae nam da vidimo zato bankari, kad ih vlada po-
mae sa javnim novcem, to ne vide kao poetak socijaliz-
ma. Naprotiv, oni smatraju da vlada tako ispunjava svoju
dunost prema financijskim tritima - o ijem glatkom
radu ovisi i drava, pruajui temelj povjerenja u kredibi-
litet bankarskog sustava.
Stoga je pogreno promatrati ukljuenost vlade u pos-
lovanje banaka - bilo to u vidu spaavanja originalnog
Paulsonovog programa u SAD-u ili naknadnih neupravlji-
vih dionica koje su uzele amerike, birtanske i druge vla-
de - kao neto to po sebi predstavlja odmak od neoli-
beralizma. (Takoer je pogreno smatrati da je bit neoli-
beralizma povlaenje drave iz trita, i stoga gledati tre-
nutno ukljuenje drave kao poraz neoliberalizma. Dra-
va pod neoliberalizmom vrlo aktivno promovira golemo
irenje financijskih trita i slui njihovom nestalnom ras-
tu, te kako taj promjenjivi rast neizbjeno vodi do opeto-
vanih finacijskih kriza, uva financijski sustav koji se kree
od trenutaka kaosa prema trenucima kaosa).
Znai li to da trenutna kriza financijskih trita ne
predstavlja priliku za raspravu i traenje alternativa? Gdje
uope poeti?
Prilika je to ne samo zato to je u ovoj krizi jasno da je
ono to se krivo nazivalo slobodnim tritem propalo,
nego i zato to je jasno da su drave odgovorne za pro-
mociju onog to je propalo te da sada trebaju doi u po-
mo bankama. Ovo usredotouje svijest veine ljudi na
problem: njihove plae su deponirane kod banaka, njiho-
ve mirovine uloene u trite dionica, njihova potronja
ovisi o bankovnim kreditima, kao i krov nad glavom kao
kuevlasnika sa hipotekom.
U tom smislu znaajno je kako je, gledajui proteklo
stoljee, uz razne pokrete koji su se borili za pravo glasa
radnike klase, uvijek postojao pritisak za nadzorom fi-
nancijskog sustava, pa ak i za dovoenjem banaka pod
javno vlasnitvo, odraavajui tako ope miljenje da bi fi-
nancijski sustav trebao biti odgovoran ili ak pripadati na-
rodu - novac bi trebao postati javni resurs, a banke komu-
nalne. Doista, takav demokratski pritisak na sustav nije os-
tao bez rezultata: neki propise koje drava nije uvrstila u
bankovni sustav nakon proteklih kriza pokazali su se kao
odgovor na zahtjeve da bankari ne obmanjuju narod.
Naprimjer, nacionalizacija Bank of England trebala je
donijeti vladine agente na financijskim tritima pod de-
mokratsku kontrolu - iako se zapravo Bank of England u
dravi sada ponaala kao glas grada unutar drave,
predstavljajui mo financijskog kapitala.
Lekcije su se poele uiti u jeku uspona nove ljevice i
krize kejnezijanske drave blagostanja 1970. Prepoznalo
se da je jedini pozitivni nain za prevladavanje kontradik-
cija takve drave stavljanje financijskog sustava pod nad-
zor javnosti. (Najbolji popularni pisani primjer za to je, i
danas vrijedna itanja, Richard Minnsova Take Over the
City: the case for public ownership of financial institu-
tions, u izdanju Pluto-a iz 1982.) Ljevica britanske Labu-
ristike partije uspjela je osigurati prolaz konferencijskog
rjeenja za nacionalizacijom velikih banaka i osiguravaju-
ih drutava grada Londona, iako bez utjecaja na laburis-
tiku vladu koja je prihvatila jedan od MMF-ovih prvih
strukturalnih programa prilagodbe. Jo uvijek plaamo
za poraz tih ideja (te industrijskih strategija na koje se re-
ferira Stuart Holland u ovom broju).
164
Obnova bankarstva
Banke trebaju
postati javno
dobro
prof. dr. Leo Panitch
165
Sada je potrebno nadograivati njihove prijedloge i ui-
niti ih relevantnima u trenutnom stanju stvari.
Razmjer dananje krize prua slobodno mjesto za ob-
novu radikalne politike koja napreduje kao sustavna alter-
nativa kapitalizmu. Bila bi tragino kada u planu ne bi bio
ambiciozniji cilj od stvaranja razboritijeg financijskog kapi-
tala. Teko je vidjeti kako itko moe biti ozbiljan u namje-
ri da pretvori nau ekonomiju u zelenu ekonomiju bez ra-
zumijevanja potrebe za demokratskim sredstavima plani-
ranja kroz nove grupe javnih institucija, to bi nam omo-
guilo donoenje kolektivnih odluka o rasporedu sredsta-
va za ono to proizvodimo te kako i gdje proizvodimo
stvari potrebne za odravanje naih ivota i naeg odno-
sa prema okoliu. Razlozi zato je trgovanje kompenzaci-
jama za emisiju ugljika kao rjeenjem klimatske krize slije-
pa ulica pokazuju se u trenutnoj financijskoj krizi. To bi
ukljuivalo, ovisno o vrstama derivata, trita koja su ta-
ko nestabilna i tako, sebi svojstveno, otvorena financij-
skoj manipulaciji i slomu. (Nedavno objavljeni Green New
Deal poinje se baviti tim pitanjima.)
U smislu neposrednih reformi - u situaciji gdje je jedini
siguran dug javni dug - trebamo poeti zahtijevati opir-
ne programe koji bi osigurali takve kolektivne usluge i in-
frastrukturu koji nee samo kompenzirati one koji odumi-
ru, ve se upoznati sa novim definicijama osnovnih ljud-
skih potreba i pomiriti sa dananjim ekolokim izazovima.
Takve reforme bi uskoro isplivale u borbi sa ogranienji-
ma koje donosi razvoj kapitalizma. Zato je vano ne samo
podii razinu regulacije financija, nego i transformirati, te
demokratizirati sustav u cjelini. Zapravo je potrebno cijeli
bankovni sustav uiniti komunalnim, kako bi se raspodje-
la kredita i kapitala vrila u skladu sa demokratskim priori-
tetima umjesto onima usmjerenim na kratkoroni profit.
To bi ukljuivalo ne samo kontrolu kapitala u odnosu na
meunarodne financije, nego i kontrolu nad domaim
ulaganjima, budui da bi cilj trebao biti i preuzimanje kon-
trole nad financijama uz transformiranje potronje za ko-
ju se sada koristi. To bi zahtijevalo i puno vie u smislu de-
mokratizacije kako ire ekonomije, tako i drave.
Naravno, bez novih pokreta i stranaka koje mogu obno-
viti snage radnike klase, sve e pasti na neplodno tlo. Za
takvu obnovu presudno je navesti ljude da ponovno mis-
le ambiciozno. Koliko god kriza bila duboka, koliko god
zbunjena i demoralizirana bila financijska elita unutar i iz-
van drave, te koliko god rairena bila ogorenost na njih,
bit e potreban teak i predan rad brojnih aktivista. Treba-
mo misli usredotoiti na teka pitanja o tome kako e iz-
gledati nove institucije i demokratske javne financije - te
kakvi e pokreti biti potrebni za njihovu izgradnju.
(Red Pepper, januar 2009., www.redpep-
per.org.uk/Rebuilding-banking)
Knjigu Lea Panitcha Renewing Socialism objavio je
Merlin Press. Dodatni lanak The Current Crisis
and Socialist Politics moe se proitati on-line na
www.socialistproject.ca.
Leo Pantich je kanadski marksistiki teoretiar i
profesor politike ekonomije, urednik je godi-
njaka Socialist Register. Autor je brojnih knji-
ga i lanaka s podruja politikih znanosti.
Kredit tamo
gdje je
potreban
dr. sc. Mick Mcateer
Potpunu financijska oluju koja drma britansku
ekonomiju neki komentatori opisuju kao najozbilj-
niju financijsku krizu koja prijeti zapadnom financij-
skom sustavu od Prvog svjetskog rata. Zasada je
prioritet vlada i regulatornih tijela bilo podupiranje
velikih banaka i zatita interesa kuanstava s uteda-
ma u svrhu spaavanja naeg financijskog sustava.
Sada trebamo pos-
vetiti jednako toliko
truda i sredstava kako
bismo zatitili interese
financijski iskljuenih
potroaa. Financijski
sustav ve je razoa-
rao milijune ranjivih
kuanstava bolno izlo-
enih financijskoj krizi
te e se omjer financij-
ske iskljuenosti sva-
kako pogorati kako
se glavne banke ogra-
nie, a ekonomska kli-
ma pogora za godinu-dvije. Pristup potenim i pris-
tupanim kreditima uskraenim zajednicama postat
e prioritet, a oivjet e se i ideja komunalnih finan-
cijskih institucija kao alternativa vodeoj industriji fi-
nancijskih usluga.
Vlada je ispravno odluna u namjeri da podupre
bankovni sustav i zatiti uteevine srednje Engles-
ke. To se moralo uiniti za vraanje povjerenja. Me-
utim, polovica kuanstava u Velikoj Britaniji ima vr-
lo malo uteevine (vrijednosti manje od tri prosje-
ne plae). Oko etvrtine nema nikakve uteevine -
ovaj broj raste i do 62 posto u siromanijim kuan-
stvima.
Ranjiva kuanstva su takoer nesrazmjerno po-
goena rastuim raunima za hranu i reije te e sve
tee uspjeti stvoriti pristojan iznos uteevine koji bi
ih titio kada uemo nepredvidljivije i nesigurnije
Kreditne za-
druge su za si-
romane, vie
nego ikad, su-
tinska financij-
ska alternativa
tradicionalnim
bankama
166
razdoblje britanske ekonomije .
Moraliziranje o bespomonim, neodgovornim po-
troaima koji se sve vie zaduuju, ili ne tede za cr-
ne dane, samo dodaje sol na ranu. Mnogo kuanstva
sa niim prihodima nema izbora nego zaduivati se
kako bi spojili kraj sa krajem ili odravali privid pristoj-
nog ivota u modernom konzumeristikom drutvu.
Financijski iskljuena kuanstva trebaju pristup po-
tenim i pristupanim kreditima kako bi preivjeli. Ali
pristup povoljnim kreditima predstavlja ozbiljan pro-
blem za 3 do 4 milijuna kuanstava sa niskim prihodi-
ma ili oslabljenim kreditnim rejtingom. Kako nisu ko-
mercijalno atraktivni vodeim zajmodavcima, okreu
se sub-prime tritu ili uope nemaju uvjete za kredi-
tiranje.
Ova kuanstva plaaju ogromnu cijenu za pozajmlji-
vanje. Naprimjer, netko tko se zaduio za 300 funti na
1 god. kod Provident Financiala (stambeno kreditne
tvrtke) moe oekivati iznos od 504 funte za povrat -
sa godinjom kamatnom stopom od 183 posto. ak
ni kamatne stope od vie od 1000 posto nisu neobi-
ne za kratkotrajne zajmove na sub-prime tritu (a
radi se o licenciranih zajmodavcima, ne dekima sa
bejzbolskim palicama). Nasuprot tome, kod tipine
kreditne zadruge taj iznos bit e 321 funti - sa kamat-
nom stopom od oko 12 posto.
Jo nismo ni poeli shvaati kako e tetno financij-
ska kriza utjecati na ranjive potroae. U novom eko-
nomskom, komercijalnom i regulatornom okruenju
vodee zajmodavce manje e privlaiti pozajmljivanje
siromanim radnicima, dodajui ih u ve iskljuene
skupine. Visokorizina kuanstva bit e najvie pogo-
ena dok se pozajmljivanje bude koncentriralo na ma-
nje rizina kuanstva. Doi e do znaajnog smanje-
nja broja kredita vodeih zajmodavaca ranjivim kuan-
stvima, koje e se iskljuiti iz trita, uskraen pristup
kreditima ili izgurati u sub-prime sektor.
Kredit, slatki kredit
Postoje samo dva naina kreditiranja iskljuenih po-
troaa. Vlada bi mogla prisiliti zajmodavce na krediti-
ranje tretirajui banke kao komunalne tvrtke (plin,
struja). To jest opcija, ali vlade i regulatorna tijela bi
teko nagovorila velike banke da pozajmljuju direktno
riskantnim kuanstvima, dok bi u isto vrijeme zajmo-
davce prisiljavala da djeluju razborito i obnove bilance.
Druga opcija je da vlada sama pozajmljuje najranji-
vijima, te da pomogne zajmodavcima alternativnom
politikom koja nije usmjerena prema profitu. Takvi zaj-
modavci, kao to su kreditne zadruge i komunalne fi-
nancijske institucije (CDFI), za potroae pruaju po-
voljnu alternativu komercijalnim sub-prime zajmo-
davcima. No, unato oitim prednostima NFP zajmo-
davaca, postigli su prilino malen proboj (osim dijelo-
va Sjeverne Irske, kotske i Merseysidea) u usporedbi
sa komercijalnim non-prime zajmodavcima (stam-
beno kreditna poduzea). Na primjer, broj lanova
kreditnih zadruga 2005. dosegao je 400.000, tek dje-
li broja kuanstva u potrebi za povoljnim kreditom.
Komercijalni non-prime zajmodavci raznih tipova ba-
ratali su sa minimalno 4.3 milijardi funti 2005. U uspo-
redbi, NFP zajmodavci (ukljuujui vladu kroz socijalni
fond) ukupno su pozajmili 1 milijardu. Kreditne zadru-
ge imale su 2005. 257 milijuna funti u novim krediti-
ma, dok su CDFI poveali poslovanje za oko 77 miliju-
na funti (samo 3 milijuna su bili osobni krediti). 688
milijuna funti dano je kroz socijalni fond 2006./2007.
Komercijalni non-prime zajmodavci su dobro ukori-
jenjeni u lokalnim zajednicama kao rezultat njihova
poslovnog modela (temeljenog na door-to-door pri-
kupljanjima). NFP zajmodavci ne mogu se uinkovito
natjecati ako nemaju pristup dodatnim odrivim
sredstvima da ih zaustave na pragu.
Uz duno potenje vladi, koja je poboljala poloaj
ljudi kojima prijeti oduzimanje vlasnitva,valja rei ka-
ko je rast financijske iskljuenosti puno vei sustavni
problem koji treba rijeiti. Kreditne zadruge i ostali ko-
munalni zajmodavci trebaju novac, trebaju ga sada i
trebaju ga puno.
Dodatna sredstva mogu doi iz tri izvora. Najoitiji
je sredinja i lokalna vlast. Kad bi se potroio samo dio
novaca poreznih obveznika koji se koristi za podupira-
nje velikih banaka, masivno e poveati iznos kredita
za ugroene zajednice.
Drugi izvor je sama industrija pruatelja financijskih
usluga. Postoji snaan ekonomski i moralni razlog za
uvoenje poreza bankama koje vre financijsko isklju-
enje, kako bi otplatili tetu koju su uzrokovale finan-
cijskom sustavu. Velikoj Britaniji je bar potrebna vlasti-
ta verzija amerikog Zakona o zajednikom investira-
nju, kako bi se banke prisililo na transparentnost to
se tie broja kuanstava koja iskljuuju.
Trea opcija je da vlada potakne nove oblike drut-
venih investicijskih fondova koje kreditne zadruge, mi-
rovinski fondovi i moralni investitori mogu iskoristiti za
ulaganje u ugroene zajednice putem moralno voe-
nih NFP zajmodavaca.
Meutim, ak i oni imaju svoje granice. Za mnoge
od najsiromanijih kuanstava jedina smislena opcija
je da im drava pozajmi beskamatni novac kroz soci-
jalne fondove.
Sveukupno gledano, nema manjka politikih opcija
u sluaju da vlada eli zatititi najugroenije od finan-
cijske oluje. Ali to je sada pitanje volje.
(Red Pepper, januar 2009., www.redpep-
per.org.uk/Credit-where-credits-due)
Mick Mcateer je osniva i direktor centra za
financijsko ukljuivanje. Glavni je savjetnik
najvee organizacije potroaa u Europi Ko-
ji?: lan je brojnih odbora i vijea na podru-
ju pruanja financijskih usluga i socijalnog
investiranja.
167
Kriza od 2007-2009. bila je vie sistematski pomak
nego samo rezultat loih zakona ili nesigurnih financija.
Bila je to kriza financijskog kapitalizma. Financijalizacija
je strukturna transformacija naprednih kapitalistikih
ekonomija, koja je rezultirala neravnomjernim rastom
kretanja novca u odnosu na proizvodnju i omoguila je
financijama da uu i u najmanje pore drutvenog i pri-
vatnog ivota. Na taj nain, sistemski neuspjeh privat-
nog bankarstva mogao bi postati globalni problem.
Radnici koji malo zarauju, na primjer, jako su zabri-
nuti za mirovine, tednju i osiguranje. Teret dugova -
kako hipotekarnih tako i osobnih - postao je nezaobila-
zan problem u ivotu moderne radnike klase. U me-
uvremenu, nejednakost su poveali bankari koji zara-
uju astronomske bonuse, a trokove krize prebacuju na
drutvo.
Radikalni aktivisti ve dugo zahtijevaju trenutno po-
boljanje uvjeta rada. U sluaju financijskog sustava,
takvi zahtjevi mogli bi potaknuti sagledavanje ireg pro-
blema kontroliranja ekonomije kao cjeline. Reorganiza-
cija financijskog sustava pod sadanjim uvjetima mogla
bi predstavljati izravan izazov kapitalistikim odnosima.
Stoga je alosno da ljevica ne moe utjecati na javnu
raspravu - da ne spominjemo politiku - u Velikoj Britani-
ji i ire.
Kad je izbila kriza, veina ljevice okrenula se ideji finan-
cijalizacije u potrazi za odgovorima. To je bio teoretski
razvoj koji najvie obeava unutar socijalistikog pokreta
u posljednje vrijeme. Zaista, ideja je nastala unutar ljevi-
ce - prvenstveno, ali ne i iskljuivo u struji koju predstav-
ljaju pisci kao to su Harry Magdoff i Paul Sweezy.
Preozbrazba financijskog sustava je sistematski i poli-
tiki zadatak ljevice. Obzirom na financijalizaciju kapita-
listikih ekonomija - s Velikom Britanijom kao izvidni-
com - reorganizacija financija mogla bi imati velike pos-
ljedice i za ekonomiju i za drutvo. Kao rezultat, radni-
ci i ostali imali bi bolje uvjete u smislu zapoljavanja, sta-
novanja, obrazovanja, zdravlja i potronje. Gledajui i-
re, financije bi mogle biti restruktuirane na nain da ola-
kaju javnu kontrolu, pomaui tako transformaciji eko-
nomije u socijalistikom smjeru.
Osnovni smjerovi
Kako onda razmiljati o financijskom sustavu iz soci-
jalistike perspektive? Odgovor ovisi o prihvaanju os-
novnih trendova financijalizacije, od kojih su tri kljuna.
Kao prvo, velike korporacije financirale su investicije ve-
inom iz zadranog profita, dok su istovremeno bile fi-
nancirane na otvorenom tritu. Postale su manje ovis-
ne o bankama. Istina, one posjeduju neovisnu sposob-
nost financiranja za svoju vlastitu dobit.
Drugo, banke su same sebe odgovarajue transfor-
mirale. Usmjerile su kreditiranje prema fizikim osoba-
ma, a ne korporacijama. Takoer su se okrenule prema
naknadama i provizijama od posredovanja na otvore-
nom tritu novca, a ne samo prema zaradi od kamata
u kreditiranju. Takoer, svojim standardnim aktivnosti-
ma dodale su i investicijsko bankarstvo.
Tree, radnici gurnuti u financijski sustav. Stvarne pla-
e stagniraju ili padaju u veini zrelih kapitalistikih ze-
malja ve desetljeima. Dravne naknade to se tie mi-
rovina, stanovanja, obrazovanja, zdravlja i slino su po-
vuene, stoga su ljudi prisiljeni okrenuti se privatnima,
u emu u veini sluajeva posreduju banke i druge fi-
nancijske institucije. Stavovi prema dugovima i osobnoj
financijskoj dobiti takoer su se promijenili, ohrabrujui
radnike da uzimaju kredite.
Ovi trendovi ine podlogu krize od 2007. do 2009.
godine. Oni su potaknuti financijskom deregulacijom,
ali njihovi korijeni su dublji od toga. Tradicionalna ulo-
ga kapitalistikog financijskog sustava je podravanje
akumulacije pokretanjem raspoloivog kapitala, koji se
onda usmjerava u industrijska gospodarstva. Meutim,
dananje financije su to odavno premaile. One sada
pokreu neiskoriten novac, ostvarujui veliki dio svog
profita posredujui u financijskim transakcijama ili posu-
ujui fizikim osobama.
Financijska dobit danas nije samo podjela vika nov-
ca stvorena u proizvodnji. Ona takoer proizlazi iz pre-
raspodjele neiskoritenog kapitala koji nastaje na nov-
anom tritu, kao i iz izvlatenja radnike zarade. Ne-
ke od primarnih karakteristika - lihvarska i pljakaka -
zajmodavaca proizale su iz modernih financija. Na taj
Banke za narod
Razmiljanje o financijskom sustavu
iz socijalistike perspektive za rezultat
bi imalo pravu renesansu
prof. dr. Costas Lapavitsas
168
nain financijske institucije mogle su ostvariti odlian
prihod (ak do 45 % od ukupnog prihoda SAD-a u
2002. god.), iako je glavni prihod ostao problematian.
Financijalizacija je daleko od spontanog ili prirodnog
razvoja kapitalistike ekonomije i drutva. Oslanjala se,
u osnovi, na dravnu financijsku deregulaciju, kao i na
povlaenje javnih naknada iz socijalne i javne potronje.
Takoer se oslanjala na dravne institucije - uglavnom
na centralnu banku - da posreduju u krizi, posebno
2007 - 2009. Drava je mogla odigrati ovu ulogu zato
to upravlja, kao prvo, poreznim prihodima, a kao dru-
go, osnovnim sredstvom plaanja, novcem centralne
banke.
ire ekonomske i drutvene posljedice financijalizaci-
je bile su podjednako negativne. Prosjeni postotak ras-
ta u razvijenim zemljama opadao je u svakom desetlje-
u od 1980-ih. Velike financijske krize uvijek su slabile
svjetsku ekonomiju. Kapacitet proizvodnje u zrelim eko-
nomijama nije bio dinamian, dok je nezaposlenost
uglavnom rasla. Osobni dohodci su stagnirali, a zadu-
enost je rasla.
Dravne banke
Mjere za ukidanje financijalizacije su u interesu radni-
ka i drutva u cjelini. Strateki cilj je nedvosmislen: os-
naiti javno i zajedniko protiv privatnog. To znai, kao
prvo, osnivanje dravnih banaka koje bi zamijenile pri-
vatne, to je definitivno propalo.
Dravne banke distancirale bi se od investicijskog
bankarstva, i na taj nain unitile katastrofalan miks ko-
mercijalnih i investicijskih financija. Nesigurne i krizi
sklone investicijske aktivnosti banaka bile bi svedene na
minimum u financijskom sektoru. Dravne banke tada
bi se fokusirale na ponovno uspostavljanje osnovnih
kreditnih i novanih usluga, ispravljajui tako greku pri-
vatnih banaka, koje su esto tretirale ove usluge kao
podlogu za investicijsko bankarstvo.
Postoji velika potreba za reorganizacijom zatite kre-
ditnih i novanih usluga. Kreditiranje stanovanja i ma-
sovne potronje ima uslunu dimenziju, kao i jednostav-
ne novane usluge kao to su depoziti i novani prije-
nosi. Dravne banke omoguavale bi oboje, sigurno - i
bez visokih naknada.
Dravne banke takoer bi preuzele teret kreditiranja
za malo i srednje poduzetnitvo. Takvi krediti takoer
imaju usluni aspekt, dok se njihovo vraanje moe ko-
liko-toliko tono predvidjeti, ukoliko se izbjegnu nesi-
gurni poslovi. Stabilna ponuda moe biti vano sredst-
vo u odravanju proizvodnje i zaposlenosti, koji su opa-
li u 2008. i 2009. godini.
Takve mjere mogu poboljati uvjete za veinu. Ali,
dravne banke takoer mogu odigrati vanu ulogu u
promjeni strukture sadanjih ekonomija, postavljanjem
pitanja socijalistike transformacije. No prije svega, dr-
avne banke mogu pomoi u preusmjeravanju zajedni-
kih investicija prema novim proizvodnim aktivnostima.
Infrastruktura udi za obnovom u veini europskih
zemalja i u SAD-u. Postoji snana elja javnosti za is-
tom proizvodnjom kao i za uinkovitom energijom za
kuanstva, automobile, transport, itd. Dravno krediti-
ranje moglo bi biti snana poluga u podrci javnom mi-
ljenju u svim ovim podrujima, spreavajui dominaciju
privatnog kapitala kao i osiguranje da e kod donoe-
nja odluka prevladati socijalni kriteriji.
Socijalistika transformacija
Restrukturiranje ekonomije i preuzimanje dugoronih
investicija neizbjeno e dovesti dravne banke u sukob
sa velikim korporacijama i otvorenim financijskim tri-
tima. To e podii pitanje ope regulacije financija, kao
i kontrolu velikog kapitala i ekonomije u cjelini. Kako bi
to izgledalo, teko je predvidjeti i ovisi o udruivanju so-
cijalnih snaga i ravnotei klasne borbe.
Ali, neke inicijalne mjere su neizbjene: prije svega,
kontrola kamatnih stopa i zakonska regulacija cijena,
koliina i zahvata. Iako, manipulacija kamatnim stopa-
ma ve je na snazi - stope centralne banke dre se vrlo
nisko u SAD-u pomou povijesnih standarda jo od
2001, a jo due u Japanu. Vrijeme je da ta politika, od
koje su najvie koristi imale privatne banke, slui i u i-
re drutvene svrhe.
Ukratko, osnivanje dravnih banaka mogao bi biti
vaan korak u preoblikovanju financija, unitavanju fi-
nancijalizacije i usmjeravanju ekonomije u socijalisti-
kom smjeru. Meutim, u tu svrhu unutarnja organizaci-
ja i upravljanje dravnim bankama moralo bi biti pravil-
no postavljeno. Dravne banke morale bi biti transpa-
rentne, odgovorne, ukljuivati iroki spektar javnih inte-
resa, i biti voene strogim normama javnih slubi.
U posljednje vrijeme u podruju financija nema de-
mokracije, jer su se financijske institucije temeljile na ne-
obuzdanoj pohlepi. Posljedice za drutvo bile su katas-
trofalne. Javnost je ogorena na banke. Postoji jaka, ali
tiha potraga za novim idejama. Po prvi puta, nakon
mnogo godina, ljevica bi mogla zaplivati sa strujom.
(Red Pepper, februar 2010., www.redpep-
per.org.uk/Banks-for-the-people)
Costas Lapavitsas je profesor ekonomije u
School for Oriental and African Studies u Lon-
donu.
Debatte: Journal of
Contemporary
Central and Eastern
Europe
www.tandf.co.uk/journals/journals/CDEB
169
U pokuaju da upravlja svojim financijskim poslovima kao
i prije, Banka Engleske smanjila je kratkorone kamatne sto-
pe gotovo na nulu i okrenula se nedelikatno nazvanoj politi-
ci koliinske olakice u cilju smanjenja dugoronih kamata.
Meutim, sve dok vlada nezainteresiranost i nepovjerenje u
budunost meu ulagaima, niti jedna mjera manipulacije
kamata nee podignuti stopu novih ulaganja.
To je kao pokuaj vonje auta bez upravljaa.
Od travnja 2008. broj nezaposlenih radnika u Velikoj Brita-
niji stalno raste uz alarmantnu stopu od 50,000 (1) po mjese-
cu; to je 600,000 (oko 2 % radne snage) po godini. Uzevi u
obzir da veliki broj zastupnika laburista moe izgubiti svoje po-
zicije u parlamentu nakon sljedeih izbora, pomalo je iznena-
ujue da se samo nekolicina njih poela aktivno zalagati za pi-
tanje naglog porasta broja nezaposlenih i tekoa koje te
brojke predstavljaju.Tijekom krize 1930-ih nepokolebljiva i
hrabra Ellen Wilkinson iz laburista zauzimala se za nezaposle-
ne, ali danas ne postoji nitko poput nje u parlamentu.
Vanost novih ulaganja
Veliki ekonomist J.M. Keynes bio je prvi koji je objasnio (ti-
jekom 1930-ih) kako je moglo doi do takve situacije u naiz-
gled prosperitetnom drutvu; situacije u kojoj toliko ljudi ko-
ji su bili eljni posla nisu bili u mogunosti nai posao. Njego-
va teorija (2) govori da su nova ulaganja (3) glavna sila koja
pokree ekonomiju. Kada nema dovoljno novih ulaganja, re-
zultat je velika nezaposlenost. Tuna pria ispriana od stra-
ne zadnjih vladinih statistika (4) odgovara njegovoj teoriji: iz-
meu 2007. i 2008. godinja stopa potronje na nova ulaga-
nja pala je za oko 15 milijuna funti, sa 257 bilijuna na 242 bi-
lijuna funti, tijekom tog vremena nezaposlenost porasla je za
otprilike 600,000: svaki put kada godinja stopa potronje
na nova ulaganja padne za 25,000 funti jedna osoba izgubi
svoj posao. Kada je postao dravni blagajnik 1997. godine,
Gordon Brown predstavio je politiku za kontrolu ekonomske
aktivnosti, ovisno o rati inflacije. im je oekivan rast inflaci-
je iznad odreene razine (u poetku 2,5 %, kasnije promije-
njeno na 2 %), Banka Engleske podigla bi kamate. To je ote-
avalo poduzetnicima pozajmiti novce za nove projekte; ta-
ko je stopa potronje na nova ulaganja pala i usporila ekono-
miju. U drugu ruku, kada su cijene rasle sporije, Banka En-
gleske smanjila bi kamate kako bi ulagai posuivali novac la-
ke, pojavilo bi se vie novih investicijskih projekata i ekono-
mija bi se opet ubrzala. Politika G. Browna bila je uspjena vi-
e od deset godina, ali je zdrobljena od strane kreditne kri-
ze. Banke su otro smanjile prijanje vie nego optimistine
zajmove i potroai vie nisu mogli kupovati kue i aute lako
kao i prije. Bili su primorani smanjiti trokove i tvrtke su po-
ele lagano propadati. Ulagai su izgubili povjerenje u bu-
dunost te vie nisu htjeli otvarati nove projekte. U pokuaju
da upravljaju svojim financijskim poslovima kao i prije, Banka
Engleske smanjila je kratkorone kamatne stope gotovo na
nulu te su se okrenuli nedelikatno nazvanoj politici koliin-
ske olakice u cilju smanjenja dugoronih kamata. Meutim
sve dok vlada nezainteresiranost i nepovjerenje u budunost
meu ulagaima, niti jedna mjera manipulacije kamata nee
podignuti stopu novih ulaganja. To je kao pokuaj vonje au-
ta bez upravljaa.
Vea odgovornost za dravu
Ako vlada eli ponovnu kontrolu nad stopom novih inves-
ticija, potrebna su neka uinkovitija sredstva za manipulaciju
kamatnih rata. Keynes je i osobno to prepoznao u svojoj iz-
reci (5) Oekujem da e drava uzimati jo veu odgovor-
nost za izravno organiziranje ulaganja. Uistinu, ne postoji ni-
ti jedan razlog izuzev slobodno trine ideologije zato dra-
va sama ne bi investirala u profitabilne projekte na isti nain
kako bi i privatan ulaga to uradio. Ti dravnopoduzetniki
projekti bi bili financirani uz posudbu, a posueni novac bio
bi vraen kasnije (isti sluaj kao s privatnicima) od profita in-
vesticije. Skromni cilj programa za profitabilne dravne inves-
ticije bio bi pokriti prologodinji pad od 15 bilijuna upravo
pomou novih ulaganja. Nema manjka projekata koji bi od-
govarali tom programu. Odlian projekt bio bi graenje do-
mova za ljude koji trenutno ekaju stan od drave. Procijenje-
no je da ima potrebe za 1.77 milijuna takvih kuanstava. Ako
gradnja nove kue kota 75,000 funti, vlada bi mogla uloi-
ti procijenjenih 15 bilijuna godinje za izgradnju 200,000 do-
mova za najam.
Kao druga mogunost, vlada bi se mogla ponuditi da finan-
cira izoliranje domova kojima to treba, uzimajui, primjerice,
pola novaca uteenih na raune za struju, plin, gorivo itd., a
stanodavac drugu polovicu. (To bi bilo prilino drugaije od
subvencijskih planova poput onog u iznosu od 0.435 bilijuna
funti za dodatnu pomo u cilju uveanja energetske efikas-
nosti najavljenu u proraunu 22. travnja 2009. Ovdje ne go-
Kako pobijediti recesiju:
dravna ulaganja, a ne fiskalni
poticaji
prof. dr. Oliver Penrose
170
vorim o subvencijama ve o profitabilnim ulaganjima). U cije-
losti, bili bi potrebni raznorazni dravni projekti zbog razliitih
vjetina i znanja koje ljudi posjeduju i razliitim mjestima u
zemlji gdje ive. Vana stavka takvih dravnih projekata bilo
bi oekivanje da su isti profitabilni, tako da novac koji je posu-
en bude vraen od profita. Taj novac bio bi posuen od na-
roda ili od banke na klasian nain. Atraktivna mogunost bi-
la bi da projekte financiraju nedavno bankrotirane banke, ko-
je su sada pod veinskim vlasnitvom drave - odlian nain
da se pokae zahvalnost prema poreznim obveznicima na ne-
davnoj dareljivosti naspram banaka, koja je iznosila otprilike
55 bilijuna funti u financijskim injekcijama (7).
Unoenje novaca u gospodarstvo
Vladin odgovor na ekonomsku krizu, najavljen od Alastai-
ra Darlinga u njegovom izvjetaju prije usvajanja prorauna
24. studenog 2008, bio je dosta drugaiji od onoga to sam
ja predlagao. Princip nije bio da se podignu investicije, nego,
po rijeima gospodina Darlinga, financira gospodarstvo
(8). Dvije glavne ideje bile su (i) smanjenje PDV-a za otprilike
12.5 bilijuna u razdoblju od 13 mjeseci (ii) tri bilijuna funti po-
ticaja za javni sektor investicija za godinu 2009/10. Do dana
konanog budeta 22. travnja 2009, planirani porast u jav-
nom sektoru investicija za 2009/10 u odnosu na 2008/09
porastao je za 0.5% bruto domaeg proizvoda, odnosno
oko 7 bilijuna funti (9).
Kakav uinak e imati ti fiskalni poticaji na nezaposle-
nost? Planirani porast od 7 bilijuna u dravnim investicijama
otprilike je pola iznosa potrebnog da se dosegne skromni cilj
od ranije spomenutih 15 bilijuna funti, ali ukidanje poreza je
nepredvidljivo. Moglo bi biti puno manje ili pak puno vie no-
vaca da se pokrije razlika, zbog toga to e ovisiti u potpu-
nosti o tome to e potroai birati i uinit, to je nepredvid-
ljivo.
U jednoj krajnosti, potroai bi mogli odluiti tedjeti i sa-
uvati novac (s obzirom da je budunost tako nepredvidljiva)
dobiven od strane drave kao dodatnu zarada u proraunu,
otprilike oko 200 funti po osobi. U tom sluaju, porez ne bi
imao nikakvog efekta na ulaganja ili zaposlenost: novac bi
jednostavno otiao u mirovanje na raune u bankama. A kao
druga krajnost, sav novac bi mogao biti potroen. U takvom
sluaju potronja bi porasla za 12.5 bilijuna funti tokom go-
dine (gruba procjena) i zaposlenost bi porasla za broj ljudi
potreban da proizvede ta dodatna dobra i usluge u tom iz-
nosu. Ako raunamo po 25,000 funti po zaposlenom, to je
500,000 radnih mjesta - dovoljno da prui privremeni jedno-
godinji posao veini od tih 600,000 nezaposlenih koji su iz-
gubili posao u prijanjoj godini. Takoer, novozaposleni e
vjerojatno potroiti dobar dio njihovih plaa tako da e (to je,
dakle, taj drugi sluaj krajnosti) i dobar dio tih 12,5 bilijuna
funti biti reciklirano, to e kao posljedicu imati nova za-
poslenja odnosno novu potronju i u konanici bi moglo biti
otvoreno ukupno milijun pa i vie radnih mjesta samo na te-
melju daljnje potronje koja se reciklira. Stvarni ishod tog
reza u porezu e biti negdje izmeu te dvije krajnosti, me-
utim nitko ne moe unaprijed znati kakav e biti, jer nitko
unaprijed ne zna koliko e se novca potroiti, a koliko sau-
vati (a niti koliko e se recikliranja dogoditi).
Od kuda e taj novac doi?
Budui da najavljene financijske mjere ne donose nikakav
novi profit u dravnu blagajnu, predlae se da se novac po-
sudi (primjerice izdavanjem dravnih obveznica): kao to je
dravni blagajnik rekao u svojoj izjavi prije izrade prorau-
na, namjera je podrati poduzetnike kao i obitelji uveava-
jui broj zajmova (10). Taj opis je donekle zavaravajui,
naime: porast dravnih zajmova poduzetnicima ne podra-
va ih izravno, naprotiv, ini im ivot teim, s obzirom da
takvo to ima tendenciju da povea kamatne stope. Da to
izrazimo na drugi nain, blagajnikov opis mjera kao kora-
kom da novac ue u ekonomiju (11) je samo pola prie, s
obzirom da posudba o kojoj govori e uzeti isti iznos novca
iz ekonomije.
U tom sluaju, te potekoe su djelomino ublaene kada
su nedavno putene u opticaj nove dravne obveznice od
strane vlade otkupljene od Banke Engleske kao dio plana
kupnje imovine (drugo ime za koliinske olakice). (12)
U praksi, financijski stimulansi nisu plaeni na nain kako
je blagajnik rekao - posuivanjem novca od naroda, ve no-
vostvorenim novcem iz Banke Engleske. Naalost, tiskanje
novog novca od strane centralne banke nosi rizik: ako je pre-
vie novog novca stvoreno, moglo bi dovesti do tetne infla-
cije. Nema jednostavnog odgovora na pitanje koliko novog
iznosa treba stvoriti pa je lako mogue da centralna banka
pogrijei i stoga je vrlo oprezna i usprotiviti se stvaranju do-
voljno novog novca da nas izvede iz recesije (13).
Zakljuak
Mjere financijskog stimulansa, naroito rezovi u porezu, su
uzaludni i osueni na propast kao pokuaji upravljanja eko-
nomijom, jer njihov ishod ovisi o nepredvidljivom ponaanju
ljudi. tovie, takve mjere su vjerojatno neadekvatne jer za-
htijevaju stvaranje novog novca to nailazi na otpor i golemi
oprez u centralnoj banci. Mjere temeljene na dravnim ula-
ganjima (dravna ulaganja s ciljem ostvarivanja profita, finan-
cirana po mogunosti zajmovima banaka) bi bila sigurniji na-
in smanjenja nezaposlenosti, ak i na vrijeme za idue par-
lamentarne izbore...?
(Compass think-tank,
2010, www.compassonline.org.uk)
Oliver Penrose je profesor emeritus
iz podruja matematike.
1 Labour Market Statistics, Office of national statistics, March 2009;
http://www.statistics.gov.uk/StatBase/Product.asp?vlnk=1944
2 J M Keynes, The general theory of employment, interest and money
(Macmillan, 1936)
3 New investment means here the formation of new capital, such
as the construction of new houses or factories. It also includes chan-
ges in inventories, but it does not include some things that are often
referred to as investment, such as the purchase of existing capital
(houses, stocks and shares, etc ) by one person from another.
4 UK output, income and expenditure 4th quarter 2008, Office of
National Statistics, Feb. 2009;
http://www.statistics.gov.uk/statbase/Product.asp?vlnk=818
5 J M Keynes, Ibid., page 164, chapter 12
6 Jon Cruddas and Jonathan Rutherford, p. 13 of The crash: a view
from the left, Lawrence & Wishart 2009; http://www.lw-
books.co.uk/ebooks/The%20Crash.pdf
7 Gordons Debt Mountain, The Economist, April 11-17 2009, page 34
8 Hansard, 24 Nov 2008, column 495
9 Budget report 2009, table 1.1, which shows public sector net
investment increasing by 0.5% of GDP, from 2.6% of GDP in 2008/9
to 3.1% in 2009/10;
http://www.hm-treasury.gov.uk/bud_bud09_repindex.htm
10 Hansard, 24 Nov 2008, column 492
11 Ibid., column 495
12 Gordons Debt Mountain, The Economist, April 11-17 2009, page 34
13 I think the fiscal position in the UK is not one where we could say,
well, why dont we just engage in another significant round of fis-
cal expansion. Mervyn King answering questions from MPs at a
Treasury committee: BBC News 24 March 2009.
171
Danas je teko zamisliti da su ljudi ikada osjeali
privrenost bankama. Ali, sluajui osoblje Northern
Rock banke i stanovnike jugoistoka, ut ete prie o
banci koja je bila osjetljiva i bila sklona javnoj slubi.
Stoga je neobino uti nedavnu obavijest vladine
ministrice Tesse Jowell u prosincu da se zajedniki fon-
dovi nee koristiti u svladavanje financijske katastrofe,
ve u upitne koristi rastavljanja javnog sektora. Obavi-
jest je ukljuivala i smijean prijedlog da zajedniki jav-
ni sektor moe crpiti iz produktivnosti privatnog sek-
tora.
Krah banke Northern Rock bio je prvi vidljivi znak i-
re financijske krize, koja je bila rezultat poveanja pro-
fita koje je model zajednitva trebao osporiti. Sada e
se profitabilni dijelovi tvrtke opet prodati privatnom
sektoru. Tragini sluaj privatizacije profita.
Nothern Rock, koji je spasila dravna pozajmica od
26 milijardi funti, podijeljena je na dva dijela. S jedne
strane tu je Northern Rock, potencijalno vrlo profita-
bilna banka. Osobe upuene u poslovanje predviaju
da bi godinji profit mogao iznositi vie od 250 mil.
funti ve prve godine. S druge strane je organizacija
koja je odgovorna za rizine hipoteke, otplatu drav-
nih dugova. Ona e ostati u sklopu drave.
Ali, nije sve izgubljeno. Regionalne tradicije udruu-
ju snage sa ekonomskim argumentima koji kreu od
drutvenog dobra. Kree snana kampanja razdrui-
vanja Northern Rock banke. Poelo je sa izvjetajem
Centra za zajednike fondove i poslove u vlasnitvu
radnika na Oxford Sveuilitu, u kojem se, na primjer,
tvrdi da zajedniko vlasnitvo moe imati protuteu u
odnosu na pritisak grada. Takoer tvrdi da zajedniki
fondovi pomau smanjenju
sadanje koncentracije
sredstava financijskog sek-
tora i zapoljavanja, irei
bogatstvo i dobrobit na lo-
kalne ekonomije.
Ove argumente preuzeo
je Savez za financiranje,
rastua konfederacija 15
trgovakih sindikata u fi-
nancijskim slubama u Velikoj Britaniji (sa ukupno
200.000 lanova).
Russell Greig, tajnik Saveza, smatra da Northern
Rock ne bi vie postojala da nije bilo dravne pomoi.
Stoga ima smisla da se zbog dravne podrke neto
vrati drutvu. Ne smije se dozvoliti da jo netko profi-
tira zbog financijske pomoi Northern Rock-u. Nova
tvrtka mogla bi se pretvoriti u organizaciju u drutve-
nom vlasnitvu koja slui potrebama zajednice i koja
moe u nju investirati.
Kada Greig pria o reinvestiranju u zajednice, tada
pria o investiranju profita u zajmove veem broju lju-
di i pod boljim uvjetima. Takoer pria o davanju vie
sredstava Fondu Northern Rock banke, koji je prije kri-
ze, bio glavni investitor u drutvene projekte na Sjeve-
ru. Umjesto pritiska od strane dioniara u lovu na
profit i dividende, pritisak bi bio od strane drutva za
brigu o svojim klijentima i drutvu u cjelini.
Takoer postoji dugorona korist i za dravu: kako
zajednika tvrtka bude ostvarivala profit, moi e re-
dovito otplaivati zajam od drave. Takoer, drava
moe vratiti dio tih sredstava u vidu dravnog investi-
ranja. Vlada tada moe iskoristiti zajednike fondove
kako bi omoguila drutveno korisno bankarstvo za
prevladavanje financijskih i ekonomskih problema
tvrdi Russel Greig.
Takoer ih moe iskoristiti i u obnavljanju pogoe-
nih podruja opet kroz zajednicu u kojoj djeluje,
Oko 100 lanova parlamenta potpisalo je prijedlog
za razdruivanje Northern Rock banke. Ima li Radni-
ka stranka snage primijeniti svoju retoriku o udruiva-
nju na financijski sektor, te graditi na stoljeima staroj
prii o suradnji i udruenim organizacijama?
(Red Pepper, februar 2010., www.redpep-
per.org.uk/by/hilary-wainwright)
Dr. sc. Hilary Wainwright je istraivaica na
Transnational Institute u Amsterdamu, ured-
nica Red Peppera i istaknuta politika analiti-
arka.
Ljuljanje sustava
dr.sc. Hilary Wainwright
Provodi se kampanja vezana za
Northern Rock, banku ija je propast
najavila financijsku krizu u Britaniji.
Hilary Wainwright izvjetava o napor-
ima da se osnuje javna banka koja e
sluiti drutvenim potrebama, a ne
privatnom profitu
172
dr. sc. Molly Scott Cato
Krah bankarskog sustava bio je spektakularan, ali banke nas
razoaravaju ve godinama. Prema jednom izvjeu, one ve
due vrijeme usmjeravaju novac prema projektima koji unitava-
ju okoli i drutvo umjesto da investiraju u sigurnu budunost
ovjeanstva. S obzirom na to da smo vlasnici velike koliine dio-
nica banaka, imamo pravo traiti da se te investicije preusmjere,
ali moramo razmiljati i o ulozi koju e banke imati u ekoloki
orijentiranom drutvu.
U osnovi, ono to elimo je da banke uvaju novac ako ga
ima previe i da nam ga posude kada ponestane. Za vrijeme
ljudskog ivota te dvije krajnosti bi trebale biti u ravnotei.
Ako ljudski ivot traje, recimo, 80 godina, prvu etvrtinu pro-
vest emo obrazujui se, a zadnju etvrtinu u mirovini. Oba raz-
doblja su u crvenom to se novca tie. U srednjem razdoblju
smo ekonomski aktivni i plodove rada dijelimo uzdravajui ge-
neraciju naih roditelja i djecu koja e nas uzdravati kada vie
ne budemo aktivni.
Ako gledamo tjedno, godinje pa ak i generacijski, takve us-
luge trebale bi pruati banke, i tako dijeliti novac kroz vrijeme i
izmeu lanova drutva. A kako bi cilj banaka bila dobrobit dru-
tva, tada ima smisla da njima upravlja drutvo.
Odluke o investicijama donosio bi odbor koji bi se sastojao od
demokratski izabranih lanova. Ako se odlui investirati tako da
se zaradi na kamatama, tada bi se te kamate trebale podijeliti
meu lanovima drutva, a ako se investira beskamatno u turbi-
ne koje pokree vjetar, tada bi drutvo od toga takoer trebalo
imati neku korist.
Kako onda prevladati ovu trenutnu situaciju? S obzirom na to
da veina komercijalnih banaka sada pripada poreznim obvezni-
cima, mislim da bi ta sredstva bez veih potekoa mogli staviti
pod nadzor drutva. Rastavljanje banaka na regionalnoj osnovi
moglo bi pripomoi da se drutvo vie ukljui u njihov rad.
Drutvene banke bile bi u zajednikom vlasnitvu i njima bi se
upravljalo na demokratski nain. Sredstva koja trenutno samo
teoretski kontroliramo, tada bismo zajedniki zaista i kontrolira-
li. Porezni obveznici bi, dugorono gledano, najvei povrat nov-
ca dobili kroz bankarski sustav koji je pod njihovom kontrolom i
koji slui njihovim interesima.
Banke na lokalnoj razini mogle bi ak izdavati i vlastitu valutu.
U gradu Stroud, Gloucestershire, lokalna valuta ima oblik nega-
tivne kamate, to znai da gubi 3% svoje vrijednosti svakih 6
mjeseci. Na taj nain poveava se njena cirkulacija kako bi se
suzbila recesija.
Ono to ovdje elim rei je toliko nespretno da me podsjea
na alu o dabrovima koji svoj novac spremaju na obalama rije-
ke. Ali okrenimo se sada onoj loijoj strani bankarstva: sukob sa
velikom zvijeri.
Glass-Steagall zakon u SAD-u, koji je postao poznat za vrije-
me krize, donesen je kako bi razdvojio lokalne banke od visoko-
rizinog investicijskog bankarstva. Mijeanje te dvije vrste ban-
karstva je ono to je dovelo do velike koliine bankrota za vrije-
me kraha burze 1929. godine, nakon to su ljude privukle viso-
korizine investicije.
To nas dovodi do samog nastanka bankarstva u srednjovje-
kovnoj Italiji, kada su financijski trgovci svoj posao radili iza klu-
pe zvane banco. Bili su to dani irenja trgovine - sjeate li se Mle-
takog trgovca? - kada su oni koji su imali vika gotovine ulaga-
li u rizine pomorske pothvate. Trgovako bankarstvo uvijek je
bilo sport manjine, gdje je bila mogunost za veliku zaradu ali i
za veliki gubitak.
Takvo visoko-rizino bankarstvo je nemoralno i apolitino: no-
vac prati put prema velikom profitu, bez obzira na drutvene
posljedice. Zato uvijek ima dovoljno novca za investicije u deriva-
te i strane valute, a nikada dovoljno za izgradnju bolnica ili ko-
la.
Jedini odgovor na ovo je politiki: moramo vratiti nau politi-
ku kontrolu nad komercijalnim bankarstvom koja je nestala zad-
njih 40 godina. Vlade moraju stvoriti drutveno povoljne osnove
za bankarstvo i moraju imati hrabrosti ponovno uvesti kontrolu
kreditiranja.
Ne zagovaram sovjetski sistem centralne kontrole i mikro-
upravljanje politikom bankarskih zajmova. Ali ukupan iznos koji
se moe posuditi i sektori u koje novac treba biti usmjeren, tre-
bao bi biti podloan politikom upravljanju. Kada se jednom
postave povoljne strukture, tada banke mogu djelovati slobod-
no u njihovim okvirima.
Na kraju dolazimo do uloge bankarskog sustava u odreiva-
nju monetarne politike na makro razini, u suradnji sa central-
nom bankom. Kako banke stvaraju novac kroz dugove je neto
to uimo studente ekonomije na prvoj godini, ali politike im-
plikacije ne dolaze do drutvene svijesti.
Uimo ih onome to je poznato kao multiplikator novca -
sredstvo pomou kojega bankarski sustav desetostruko uvea
bilo koji depozit, uzimajui priuvni omjer od 10%. Ali, obzirom
da je priuvni omjer zadnjih godina uinkovito ukinut, jedina
mogunost da banke stvore novac bila je naa volja da ga posu-
dimo.
Nedostatak ljudi koji e uzeti kredit od banke doveo je do ko-
lapsa ove prodajne piramide i koritenja novanih mehanizama.
To je omoguilo vladama da preuzmu mo stvaranja novca - ali
novac je stavljen na trite kroz kupovanje dugova, a ne kroz
stvarnu ekonomiju.
Zeleni kancelar bi troio novac kako i gdje je potrebno. To
bi dovelo do manje inflacije nego trenutni sistem, jer bi vlada
mogla uravnoteiti razinu novca u ekonomiji izvlaenjem novca
pomou poreza ako cijene pokau da ga ima previe.
Glavni cilj monetarne politike bio bi uravnoteiti razinu novca
u opticaju srazmjerno ekonomskoj aktivnosti. To bi omoguilo
zeleno orijentiranoj vladi laki prijelaz u stabilnu ekonomiju i, za
vrijeme tog prelaska, usmjeravanje novca prema ekolokim in-
vesticijama koje svi trebamo.
Prvi korak prema ekoloki orijentiranom bankarskom sustavu
je ispravljanje lai koja dobiva na snazi stalnim ponavljanjem:
bankari gomilaju bogatstvo. Nadam se da sam uspjela objasni-
ti: banke stvaraju novac, ali to nije isto to i gomilanje bogatstva.
John Ruskin je to veoma rjeito rekao:
ivot je jedino bogatstvo.
(Red Pepper, februar 2010., www.redpepper.org.uk/Tales-of-
the-riverbank)
Molly Scott Cato predaje zelenu ekonomiju u ko-
li za menadment u Cardiffu i autorica je knjige Ze-
lena Ekonomija. Ona je takoe glasnogovornica za
ekonomiju Stranke zelenih, iako ovaj lanak
predstavlja njen osobni stav.
Prie sa obale rijeke:
Prema odrivoj ekonomiji
173
Jim Jepps i Rupert Read
Tridesetih godina prolog stoljea svijet je pretrpio stra-
nu ekonomsku depresiju. U Sjedinjenim dravama, F. D.
Roosevelt naao je izlaz pomou New Deala, koji je pomo-
gao u stabilizaciji financijskog sustava i pokretanju ekonomi-
je. Danas se susreemo sa istim financijskim problemima, ali
i sa ekolokim opasnostima. Razdoblje dostupne i jeftine
nafte je pri kraju i ne moemo jednostavno investirati u tvor-
nice koje zagauju okoli, masivne brane i transport kao to
je to tada uinila vlada F. D. Roosevelta.
Ako treba napraviti novi New Deal, to onda mora biti Ze-
leni New Deal, a to je upravo ono to predlae istaknuta
grupa ekologa i ekonomista, kao to su Andrew Simms iz
New Economics Foundation; Tony Juniper, bivi direktor Fri-
ends of the Earth; Larry Elliott, ekonomski urednik Guardia-
na i elnica Zelene stranke Caroline Lucas.
Grupa Zeleni New deal inspiraciju je pronala u Roosevel-
tu i trai:
Regulaciju protoka kapitala. Mo stabilizacije kamatnih
stopa i valutnog teaja vratiti izabranim, suverenim vla-
dama. U konanici, to znai da im se mora vratiti deviz-
na kontrola.
Omoguiti javno odgovornim centralnim bankama slo-
bodno ubacivanje novca u ekonomije i trokove zajmo-
va svesti na minimum (kako bi se rashodi projektnih
zajmova lake financirali).
Sposobnost stvaranja novih poslova, dijelom popunja-
vanjem poreznih rupa i zatvaranjem poreznih utoita.
Osnivanje nove globalne i neovisne centralne banke.
Utemeljena na Keynesovom prijedlogu za globalnu
banku (International Clearing Union), upravljala bi i sta-
bilizirala trgovinu izmeu zemalja, stvorila trgovinsku
valutu i stvorila zalihu imovine koja je neutralna (reci-
mo onu koja je bazirana na ugljenu). Ukratko: trebamo
novi Bretton Woods dogovor.
Stvaranje ugljene vojske
Brown pria o poslovima u gradnji nasljednika Trojnog sis-
tema nuklearnih projektila. Ali takvi poslovi bili bi financijski
zahtjevni (da ne spominjemo potencijalni ratni zloin), no
trenutno imamo zasienje radnom snagom, a ne kapitalom.
Ono to Zeleni New Deal prvenstveno treba znaiti su do-
bri, sigurni, zeleni poslovi. Potrebna nam je ugljena vojska
visoko strunih zelenih radnika, pa je novac potreban za
prekvalifikaciju kao i za investicije u nove trane javnog
transporta, ali i rad na zemlji uiniti odrivim i lokaliziranim.
Kapitalizirajui ekonomiju razmjera, Velika Britanija bi vrlo
brzo mogla postati svjetski lider u jeftinoj i ekoloki prihvat-
ljivoj energiji - ne samo vjetra, nego i plime, solarnoj energi-
ji i ostalim obnovljivim vrstama energije.
Ali moe li vlada zaista provesti relokalizaciju nae ekono-
mije i drutva? Da - u stvari, samo vlada to i moe uiniti.
Moemo imati centralizirani nagon za stvaranje alata za lo-
kalizirana rjeenja. Proizvodnja mikro - energije i decentrali-
zirani sustavi grijanja etvrti imaju smisla, ali zahtijevaju veli-
ke investicije i koordinaciju iz centra.
Moramo motivirati lokalne elnike da pozdrave darove
obnovljivih izvora energije u vidu sigurnosti u opskrbi - mo-
da kroz smanjenje tarifa u podrujima koja prihvaaju ener-
getske sustave vjetra, valova ili plime. Ovo je prihvatljivo i iz
perspektive radikalne ljevice kao i bilo koje glavne politike
stranke. Bili bi ludi kada ne bi slijedili put koji moe postati
politiki konsenzus.
Britanski proizvoai trenutno proizvode nekoliko, ako i
toliko vjetrenih turbina, a planiranje regulativa ini proces
prelaska na ekonomiju bez ugljena nepotrebno skupim i du-
gog trajanja. Voenje zemlje prema neovisnosti o fosilnim
gorivima omoguuje dvije stvari odjednom. Smanjuje ekolo-
ki utjecaj i udaljava nas od nesigurnih meunarodnih cijena
goriva i trita. To e nam omoguiti da postanemo odrivi-
ja i otpornija ekonomija u svakom smislu.
Nema oporezivanja bez zastupanja
Globalni financijski sustav koji poznajemo bio bi proturje-
an Keynesu, koji eli da financije i kapital budu nacionalizi-
rani - i tako pod demokratskim nadzorom.
Trebamo sistematsku reformu bankarskog sustava, ali sa-
mo reforme nikada nee osigurati dugoronu sigurnost jer
e nakon nekog vremena privatizirani bankarski sustavi tra-
iti naine kako zaobii zatitu i zakone. Umjesto toga, tre-
bamo bankarski sustav koji bi se sastojao od velikog javnog
sektora, demokratski usmjeren prema odrivoj ekonomiji
koja podrava proizvoae u stvarnoj ekonomiji, sa niskim
kamatnim stopama i veliko mreom kooperanata, zajedni-
kim fondovima i kreditnim unijama.
Glavni princip koji mora voditi pravilan odgovor na finan-
cijsku krizu je - ne oporezivanju bez zastupanja. Ako emo
mi, mali ljudi, staviti milijarde funti naeg novca za garanci-
ju banaka, tada nam se mora omoguiti stvarna kontrola
nad tim bankama kako bismo promijenili njihovo ponaanje.
Skandalozno je, na primjer, da Nothern Rock i Bradford &
Bingley oduzimaju vie kua nego privatna konkurencija.
Ako im na novac omoguuje poslovanje, traimo da te
zgrade budu javno dobro.
Vrijeme je za veliki korak naprijed u naoj sposobnosti da
prebrodimo golemu trostruku prijetnju u vidu opasnih kli-
matskih promjena, visoke cijene nafte i financijske krize. S
naeg gledita, stavljanje banaka pod javnu kontrolu je logi-
an zakljuak hitno potrebnog prijedloga Zelenog New De-
ala.
(Red Pepper, januar 2009., www.redpepper.org.uk/A-
Green-New-Deal)
Jim Jepps je lan Zelene partije i socijalist. Rupert
Read je predava filozofije na University of East An-
glia i gradski odbornik Zelene partije u Norwichu.
Zeleni New Deal
174
Nove tehnologije i ljevica
Kako se ekonomski i drutveni sustavi transformiraju u
distribuirane mree kroz tehnike mogunosti razvijene
posljednjih desetljea, nastaje nova peer-to-peer (P2P) dina-
mika. Najpoznatija kao sredstvo za razmjenu glazbenih da-
toteka na internetu, P2P predstavlja zapravo puno iru dru-
tvenu logiku temeljenu na spajanju ljudi kako bi se stvori-
le i razmijenile zajednike vrijednosti na globalnoj razini -
to dovodi do novih oblika proizvodnje, upravljanja i imovi-
ne. Na mnogo naina, to nadopunjava i proiruje ve pos-
tojee oblike kooperativnog i solidarnog gospodarstva.
Kako P2P funkcionira
P2P se temelji na slobodnom angamanu, predstavljaju-
i time neotueni rad, potaknut osobnim interesima i
strastima. Nakon to se zajednica uspostavi i popularizira,
postoje dobri razlozi za vjerovanje da ona postaje hiper-
produktivna. Subjektivno, zato to unutarnja i pozitivna
motivacija dominira nad onom vanjskom i negativnom. Ob-
jektivno, jer je karakteristike tog naina rada - uravnotee-
nu participaciju, zajedniko vrednovanje procesa, raspodje-
lu zadataka, ad hoc meritokratsko vodstvo, aktivni anga-
man korisnika te veliku bazu sudionika - vrlo teko uspore-
diti sa nekim profitnim konkurentom.
Takvoj zajednici takoer je potrebna kooperativna infra-
struktura, pa tako dobivamo hibridne oblike, gdje se samo-
upravna zajednica spaja sa neprofitnim zakladama koje
upravljaju njenom infrastrukturom, kao i sa tvrtkama koje
trino posluju na temelju bogatstva naroda. Kroz praksu
dijeljenja dobara, takve tvrtke podupiru zajedniku infra-
strukturu, to zauzvrat jaa zajednicu.
Kad bi se tvrtka usmjerena na profit, oslonjena na vlas-
nike oblike, susrela sa takvom konkurencijom, mogla bi
slobodno zatvoriti vrata.
Stvarni primjeri ukljuuju Microsoftov Internet Explorer
nasuprot Mozillinom Firefoxu te privatnu Britannicu nasu-
prot javnoj Wikipediji. P2p foundation wiki stranica sadri
stotine drugih primjera, sastavljenih od strane neovisne glo-
balne istraivake zajednice.
Hardver je tei
Takvu dinamiku nimalo ne ograniava proizvodnja nema-
terijalnih dobara, kao to je otvoren sadraj i besplatan sof-
tver, ali se ona ubrzano pribliava otvorenim i zajednikim
projektima - onome to se esto naziva otvorenim hard-
verom. Razlog je jednostavan: sve to treba fiziki proiz-
vesti potrebno je intelektualno osmisliti. itatelji bi moda
htjeli pogledati stranicu http://p2pfoundation.net/Pro-
duct_Hacking, na kojoj se nalazi popis od gotovo 150 pro-
jekata otvorenog hardvera, uz prilian broj njih dovoljno
zrelih.
Ali tu dolazimo do prepreke: dok peer proizvodnja ne-
materijalnih dobara treba skup pojedinaca za nematerijal-
na sredstva proizvodnje - mozgove, raunala te pristup dru-
tvenim mreama - fizika proizvodnja treba i metode vra-
anja trokova.
Ovo ogranienje sugerira da su za temeljnu promjenu
potrebne osnovne izmjene politike i drutvene moi, kako
bi se peer proizvodnja mogla uskladiti sa kooperativnom
proizvodnjom u fizikoj sferi. Alternativa je, po meni vjero-
jatna u tranzicijskom razdoblju, built-only kapitalizam,
voen sektorom kapitalista koji se, umjesto oslanjanja na
intelektualno vlasnitvo, odluuju omoguiti i osnaiti sud-
jelovanje - te od toga profitirati.
Tako se stvara nova fronta drutvene suradnje i konflik-
ta, onih izmeu vlasnika platformi i korisnikih zajednica
(model dijeljenja); te izmeu produktivnih zajednica i okol-
nih poslovnih ekologija (model zajednitva). Model dijelje-
nja temelji se na potrebi i elji pojedinaca da dijele kreativ-
nu proizvodnju, a model zajednitva temelji se na stvaranju
zajednikih rukotvorina. Oba modela imaju razliite logike,
drutvenu strukturu te osnovni drutveni ugovor.
Mislim da e drutvene promjene nastati i od nove struk-
ture elje suvremene mladei. Jednom kad okusite neotu-
enu dobrovoljnu participaciju u produktivnoj online za-
jednici, visoko ste motivirani to nastaviti cijeli ivot, to pok-
ree moni globalni pokret koji obuhvaa tri nove paradig-
me drutvene organizacije: slobodna i besplatna dostup-
nost sirovog materijala za suradnju; participacijske oblike
proizvodnje koja utjee na stvaranje tehno-socijalne surad-
nje; te proizvod orijentiran zajednici, dostupan svima. Kom-
binacija ovih triju naela stvara cirkulaciju javnog dobra,
osiguravajui time drutvenu reprodukciju P2P-a.
Vrijednosna kriza
Pod kojim uvjetima se to moe olakati? Prije svega, mo-
Tehnoloke
alternative
Michel Bauwens
175
ramo razumijeti da e se ono to se dogodilo sa raunali-
ma i mreama (smanjivanje sredstava nematerijalne pro-
izvodnje) opet dogoditi, zapravo se ve dogaa u sferi
sredstava materijalne proizvodnje. Stvara se mogunost
kombinacije nove kooperativne i relokalizirane ekonomije,
u kombinaciji sa globalnim i meusobnom povezanim ot-
vorenim zajednicama. Ako moemo ponovno stvoriti obli-
ke vlasnitva dalje od trenutne monopolizacije financijskog
vlasnitva, takvi trendovi bi se mogli nevjerojatno ubrzati.
Vano je razumjeti da peer proizvodnja stvara krizu vrijed-
nosti, krizu akumulacije ako elite, za kapitalistiku ekono-
miju, gdje su i vlasnici i proizvoai rtve. Razlog lei u to-
me da sve vie i vie esencijalnih inovacija postaje javno,
kao rezultat mrea distribuirane suradnje u otvorenim za-
jednicama. Stvorili smo mogunost za eksponencijalni rast
u direktnom stvaranju upotrebne vrijednosti (sjetite se sto-
tina milijuna videa preuzetih preko YouTube-a; kvantni
skok drutvene proizvodnje u usporedbi sa modelom ma-
sovnih medija), ali samo linearni rast zarade. Google mo-
da jest div, ali samo djeli web stranica moe ivjeti od in-
ternet oglaavanja. Dakle, dok Linux stvara 40 milijardi do-
lara uteda, istovremeno rasipa 65 milijardi dolara godinje
u privatnom softverskom poslovanju. Ali naruavanje starih
poslovnih modela na taj nain takoer izaziva nesigurnost
meu radnicima.
Kratkotrajno rjeenje bila bi organizirana razmjena doba-
ra meu produktivnim zajednicama, neprofitnim zaklada-
ma koje upravljaju infrastrukturom te tvrtkama koje profiti-
raju od javnog dobra. To dobro funkcionira za Linux, ali sa-
mo daje otpor. Ipak, 75 posto Linuxovih programera je sa-
da plaeno, i nedavno, dok sam pohaao kongres besplat-
nog softvera u Ekvadoru, reeno mi je da nema nezaposle-
nih programera besplatnog softvera na tom kontinentu.
Na kraju, ove ad hoc evolucije nisu dovoljne i, kako dr-
ave i regije prepoznaju da njihova konkurentnost uvelike
ovisi o takvim slobodnim inovacijama, mogli bi poeti raz-
miljati u smislu osnovnih prihoda. Prednost je, kao prizna-
nje vrijednosti koju svaki graanin stvara sudjelovanjem u
takvim mreama, ta to se stvara osnova kojom bi radnici
mogli imati neku autonomiju na tritu. Takav osnovni pri-
hod ne bi se samo okoristio od nematerijalne peer proiz-
vodnje, ve i od eksperimentiranja sa drutvenim i koope-
rativnim sredstvima materijalne proizvodnje.
Partnerska drava
Treba nam temeljna preorijentacija javne politike, vezana
uz pojam partnerske drave, koja omoguava i osnau-
je stvaranje direktnih drutvenih vrijednosti. Predloio sam
skupinu od 3 institucije koje bi promovirale zajedniku peer
proizvodnju: Institut za stvaranje i zatitu javnih dobara, ko-
ji promovira i odrava kreaciju novih oblika stvaranja vrijed-
nosti; Institut za otvoreno poslovanje, koji promovira mo-
dele drutvenog poduzetnitva tako da svaki narod moe
stvoriti ekologiju poduzea; te Institut za podjelu dobara i
priznanja narodu, koji se fokusira na pokroviteljstvo te raz-
ne oblike potpore koji ne unitavaju P2P logiku dobrovolj-
nog sudjelovanja. On daje nagrade i priznanja pojedincima
ukljuenim u zajedniko stvaranje vrijednosti.
Pristup partner drave, u kombinaciji sa jaanjem oblika
zajednikog vlasnitva te novih oblika kapitalnog vlasnitva
sa uzajamnim kreditom i nekapitalistikim novcem, dobro
bi stimulirao autonomnu sferu proizvodnje. Sa razvojem
protuekonomije i drutvenog ivota na osnovu nove logike
ne trebamo poeti nakon dobivanja politike moi, ve
upravo sada.
U ovoj fazi nemamo magino rjeenje kao odgovor na
raspadanje neoliberalnog sustava. Trebamo nastaviti gradi-
ti alternativni sistem unutar postojeeg. Novi otvoreni/bes-
platni, participativni i pokreti orijentirani zajednitvu, koji su
se pojavili na svim podrujima ali su zapoeli oko nemate-
rijalne suradnje, sada su spremni za spajanje sa svojim
dvojnicima u stvarnom svijetu. Oekujem ubrzanje stvar-
nih alternativa u raznim poljima: vie lokalizacijskih napora,
kao to su Transition Towns, veu upotrebu alternativnih
valuta i uzajamnih kredita te brzi rast napora globalnog ot-
vorenog stvaranja sa lokalnim partnerima u polju stvarne
proizvodnje.
Jedan scenarij jest da e prosvijetljeni dio poduzea,
oni sa dugoronom vizijom koji znaju da je finalni stadij bli-
zu, progurati novi globalni ugovor temeljen na zelenom ka-
pitalizmu, to jednostavno ne moe funkcionirati bez vee
participacije u politikom i drutvenom stvaranju. Usporedi-
te to sa 18. stoljeem, u kojem se vidio pad plemstva i us-
pon buroazije, dosegnuvi privremenu toku ravnotee.
Zeleni kapitalizam dopustio bi takav scenarij te doveo do
novih tehnolokih i drutvenih inovacija. Ali ako, poput me-
ne, vjerujete da je beskonani rast kapitalizma u osnovi ne-
odriv, to e otvoriti vrata novoj fazi tranzicije, gdje bi P2P
postao nova drutvena logika, sa tritima koja postaju
podsustavi za pojedina dobra.
P2P kao alternativa kapitalizmu
P2P ukljuuje proizvodnju upotrebnih vrijednosti kroz slo-
bodnu suradnju proizvoaa sa pristupom distribuiranom
kapitalu (u osnovi raunala), razliitu od profitno orijentira-
ne proizvodnje poduzea u dravnom vlasnitvu. Njen pro-
izvod nije razmjena vrijednosti za trite, ve upotrebna vri-
jednost za korisniku zajednicu (na primjer za razmjenu fil-
mova i glazbe). Regulira je sama zajednica proizvoaa (i
korisnika), umjesto trine raspodjele ili korporativne hije-
rarhije. A to ukljuuje reime zajednike imovine u kojima
je koritenje usluge ili proizvoda slobodno dostupno na uni-
verzalnoj osnovi, kroz nove reime zajednike imovine, raz-
liite od privatnog ili javnog (dravnog) vlasnitva.
Postoji fundamentalna razlika izmeu kapitalistikog tr-
ita i distribucijske P2P dinamike, koja je upravo razlog za-
to ona mora zamijeniti trini fundamentalizam. Trite je
poput roja kukaca, i nedostaje mu intencionalnosti. Sudio-
nici samo trae vlastitu korist, a sustav ne moe uzeti u ob-
zir ikakve eksternalitete, pa tako unitava biosferu i ima vi-
sok drutveni troak. P2P dinamika je dosta razliita: to je
cilj ili objektno orijentirana drutvenost, koja ujedinjuje lju-
de oko zajednikog objekta, to je gotovo uvijek izgradnja
javnog ili opeg dobra. Stoga su eksternalije ugraene u sa-
mo tkivo P2P dinamike.
Michel Bauwens je direktor Peer to Peer Founda-
tiona - ovaj lanak je temeljen na razgovoru sa
Red Pepperom. Bauwensovu Political Economy
of Peer Production moete proitati na
www.ctheory.net.
Nove tehnologije i ljevica
176
Manifest
1.
Treba sistematski, a ne sporadino, problematizo-
vati snano orkestriranu ideologiju neoliberalizma, i-
ja teologija matematike postaje univerzalna vera, no-
vo ekumensko jevanelje sa nekoliko arobnih rei
kao sto su globalizacija, triste i tranzicija (Bourdieu).
Kao posledicu slabosti levice treba razumeti i to to je
danas kapital preuzeo monopol na multikulturalizam
i internacionalizam, a levica se vezuje za nacionalni
identitet. A cilj demonizacije poraenog socijalizma je
rat protiv socijalnih tekovina 20. veka, protiv civiliza-
cije povezane sa socijalnom dravom. Denunciranje
utopije olakava trijumf bankarskog neoliberalnog
miljenja u kom su novac i profit mera svih stvari.
Neoliberalna Evropa bankara poiva na novom spoju
nacionalnog i liberalnog - etnokratskom liberalizmu.
Treba prozreti moralizaciju meunarodne politike ko-
ju sledi Zapad, sa ljudskim pravima na svojoj zastavi u
demokratskim krstakim ratovima (Beck, Hofbau-
er), ali ne zarad nacionalistikih, nego socijalnih inte-
resa. Iza fasade kosmopolitskih misija kriju se stari im-
perijalistiki motivi i meudravni odnosi patrona i kli-
jenta. U kritici imperijalizma levica treba da paljivo
uoava kada se nacionalno izrabljivanje podudara sa
klasnim.
2.
U tom cilju vano je dekonstruisati antitotalitarnu
retoriku koja je zajednika inae prilino suprotstavlje-
nim strujama ekstremne desnice, konzervativnim na-
cionalistima i umerenoj nacionalnoj i anacionalnoj
desnici. Naime, uprkos normalizaciji kapitalizma i na-
cionalizma, oba termina jo uvek su nepopularna za
ugradnju u lini i grupni samoopis. Nacionalizam je
kostimiran kao patriotizam, a kapitalizam kao demo-
kratija i tranzicija. Nacionalisti sebe nazivaju patriota-
ma, a liberali i konzervativci sebe smatraju demokra-
tama legalistima i antipopulistima. Misliti da nelagoda
postoji zbog ranije leviarske prolosti u strukturi no-
vog drutvenonaunog revizionizma bio bi povrni psi-
hologizam. Biraka masa osiromaenog drutva ne
prihvata otvorenu kapitalistiku retoriku, pa je sigurni-
je nastupati preko zalaganja za demokratiju, a ogolje-
ni nacionalizam takoe je pouzdanije neutralizovati
kao nesebini patriotizam.
Danas na naim prostorima dominiraju dve vrste na-
racija sa snano osmiljenim kontinuitetom: etnocen-
trina i antitotalitarna. Obe treba prozreti. Ni kod jed-
ne nije uravnoteeno samovienje i vienje Drugog.
Razlike su uvek povuene na tetu Drugog. Drugi je ili
neprijatelj Srba, Hrvata, Bonjaka... ili boljevik. Asime-
trinost procena kod obeju struja ogleda se u neskri-
venom pripisivanju pozitivnih crta ili normalnosti svo-
joj grupi, a negativnih ili abnormalnih Drugome. Nove
asimetrije prerasle su u ortodoksiju poslesocijalistike
kulture seanja. Zato to toboe svaka tenja za radi-
kalnim reenjem socijalnog pitanja goni u utopiju i te-
ror, osiromaenim slojevima nude se legalizam i priva-
tizacija kao metadon u borbi protiv realne droge na-
cionalizma. Ogoljena ideologija procedure preputa
socijalno pitanje ultrakonzervativcima, koji uspeno
manipuliu nezaposlenima i siromanima. I ovde, kao
kljunu ideologiju, treba markirati etnokratski liberali-
zam.
3.
Na optem idejnom planu treba sistematski raditi na
razdvajanju levice od nacionalizma. Demokratiji nije
potrebno mentalno ukorenjivanje u naciji kao prepoli-
tikoj sudbinskoj zajednici. Za one koji su lojalni porek-
lu demokratija jeste debata uglavnom oko procedure,
nacionalni interes je neprikosnoven, a kapitalizam
uglavnom bezalternativan. Za levicu, pak, drutvenoe-
konomska jednakost jeste preduslov meunacionalne
jednakosti, a ne obrnuto. Zato je prioritet levice skan-
dalizacija protivrenosti kapitalizma, a ne isticanje rt-
ve vlastite nacije. U protivnom e ispasti da srpske vr-
line lee u srpskoj krvi. Imperijalizam velikih nikako ne
moe biti pokrie ovinizma levice malih naroda. Da-
nas je normalizacija nacionalnog hegemona retorika u
spreavanju internacionalne prosvetiteljske normal-
nosti. ak i kada je pozivanje na nacionalni interes
operativno i politiki korisno, u stratekom smislu to
ne moe biti cilj levice. Treba pronai socijalno u na-
cionalnom i razdvojiti protest protiv bede od mrnje
prema drugom narodu.
11 teza
za Novu levicu
prof. dr. Todor Kulji
Francois Morrelet,
Sphere-Trame
1962.
177
Manifest
Treba problematizovati etnocentrinu istoriju koja
polazi od dogmatskog poimanja najvie vrednosti pa-
triotskog angamana. Moda je najjeftinija vrsta po-
nosa upravo nacionalni ponos. Nije to ponos na lina
svojstva i zasluge, ve na ono to se sa drugim deli.
openhauer je primetio da samo onaj ko nema nie-
ga na ega se moe ponositi, slui se poslednjim sred-
stvom, nacijom kojoj pripada i u tome vidi patrioti-
zam. Kada ovaj ponos nije agresivan moe biti nor-
malna sastavnica patriotizma. Meutim, danas je sa-
lonski pojam patriotizam najee umiveni nacionali-
zam. Kod ovinizma je jo vie od toga patriotizam
maska neodarvinistikog nacionalizma, a kod faizma
je to odbrana od neiste krvi. Da bi stvari bile jasnije
treba razdvojiti slepi od kritikog patriotizma: prvi se
raspoznaje po tome to tvrdi da je moja nacija uvek u
pravu i da se uvek brani, kritiki patrioti misle da i vlas-
tita nacija moe biti agresor i initi zloine. Ne treba
posebno isticati da je danas slepi patriotizam u eks-
panziji, dok je kritika kultura seanja akademski mar-
ginalna. Nacionalna slika prolosti lako se konstruie u
nizove dogaaja, narativno struktuiranih po politiko-
emotivnim kriterijima i kostimiranih selektivnim izvori-
ma. Ovo svojevrsno rasulo uma treba jasno raspozna-
ti samorefleksijom, negovanjem sposobnosti da i sebe
sagledavamo kritiki. Metodoloki racionalizovana
empatija razvija sposobnost sagledavanja problema iz
perspektive Drugog.
Koliko god zvualo utopijski, treba okupljati antio-
vinistike struje, ali ne u nostalginu zajednicu sea-
nja, nego u sasvim realnu kritiku postojee rebalkani-
zacije. Pitanje svih pitanja je suoavanje sa vlastitim, a
ne tuim nacionalizmom. Svaki nacionalizam neoset-
no preko slepog patriotizma prelazi u ovinizam i fai-
zam. Stav da je moja nacija uvek rtva treba potiskiva-
ti stavom da smo svi rtve. Treba odozdo pripremati
svest o potrebi stvaranja, bar kulturnog, junosloven-
skog bloka, kao brane protiv vazalnog statusa protek-
torata novih banana drava. Dananji ponos na neza-
visnost vlastite banana drave treba pretvarati u stid
zbog dodvoravanja imperijama. Kada Hrvati javno od-
bace Danke Deutschland, a Srbi nadu u Rusiju stvo-
rie se pretpostavka za snanije povezivanje jeziki i
kulturno srodnog prostora. U svetlu nove vazalnosti
treba se zapitati da li je Jugoslavija bila srpska iluzija
i hrvatska tamnica ili protivrena drava sa kojom se
ipak moglo samostalno ii u svet?
4.
Zato to je antititoizam probojni slogan antikomu-
nizma treba ga dekonstruisati. Titoizam ne moe bi-
ti uzor modernoj levici, ali treba imati na umu da je
u svom vremenu u Evropi to bio ugledni i neupadlji-
vi autoritarizam, smeten izmeu brenjevizma i
frankizma. Demokratska levica treba da bude kadra
da se suoi sa senkama svoje prolosti, a da pri to-
me ne sklizne u apologiju kapitalizma. Danas medi-
ji savladavaju sloenost deavanja na taj nain to
personalizuju vana zbivanja, tj. vezuju ih za mar-
kantne linosti. Da bi se haotinost deavanja redu-
kovala nuni su glavni krivci. Masmedijski posredo-
vani antititoizam prihvatan je kao koristan samoopis
mnogih iskonstuisanih disidenata i fiktivnih rtava
socijalizma. Realne rtve Titove politike po pravilu
nisu toliko solunaile (isticale ranije zasluge i strada-
nje). Antititoizam je vaniji sadraj samoopisa kod
bivih aktivnih komunista, nego kod realnih stradal-
nika iz doba socijalizma. Najoptije govorei, otuda
to je antitotalitarizam potisnuo antikapitalizam,
kao i zbog toga to je antifaizam nacionalizovan i
iznuen, a anti-antisocijalizam iezao. Demonizova-
ni socijalizam sabijen u antititoizam poetkom
1990-ih bio je aktivna poluga rata skoro kod svih za-
raenih strana, ali ni kasnije nije izgubio aktuelnost
kod pravdanja nacionalne demokratske tranzicije.
Oslobaanje od komunizma, more i brozomore,
bio je kljuni moralnopolitiki uslov ustolienja nove
prolosti i prohodnosti politikog argona (od nacio-
nalne levice, preko raznih struja konzervativnog o-
vinizma do liberalnih kritiara nacionalizma). Pove-
zujui raznorodne struje antitotalitarizam je bloki-
rao kritiku etnocentrizma. Spreavao je slojevitiji od-
nos prema socijalizmu i problematizovanje kljunih
etnocentrinih naracija kod domaih kultura sea-
nja. Raaravanje procesa preusmeravanja antifaiz-
ma u antitotalitarizam uinilo bi prozirnijim hege-
monu detraumatizaciju i relativizaciju faizma.
U tom smislu treba uoiti apriorizam kod ocene
revolucije kao kriminalnog ina i kod gledanja da je
utopija o besklasnom drutvu nuno vodila teroru.
Danas se fundamentalistiki kritiari socijalizma ras-
poznaju i po tome to detronizuju Francusku revolu-
ciju iz 1789. pravolinijski je vezujui za Oktobarsku.
Uprkos rairenom neselektivnom revolucionarnom
teroru, teko je rei da su Francuska i Oktobarska
revolucija bile ogoljeno bezidejno nasilje, pu ili kri-
minalni in. Sloenost zbivanja e se sauvati ako se
ima na umu da su pomenuti preokreti bili nasilna
nadoknada spreenog razvoja. Iako se u savremenoj
kulturi seanja (lake nego u komunistikoj) u revo-
lucijama raspoznaju teror, eshatologija, utopija i ilu-
zija, ipak to nije bila sutina ovih revolucija. Naravno
da se sa neoliberalne osmatranice ne moe kod re-
volucija videti protest protiv bede, klasne nejedna-
kosti i zasienost verskom manipulacijom i ratom.
Levica se samo otvorenim suoavanjem sa senkama
revolucionarnog terora, a ne njegovim pravdanjem,
moe odupreti pokuaju da se epohalni revolucio-
narni preokreti predstave kao monstruozne iluzije.
Opovrgnuta je eshatoloka svest da je socijalizam
konano stanje drutva, ali ne i injenica da je soci-
jalizam osigurao najdui period mira u Evropi. Upr-
kos svemu, tek odluno odbacivanje tople nostalgi-
je za prolim socijalizmom, koja neosetno paralie,
moe omoguiti hladnije i otrije raspoznavanje uz-
roka zato je poslesocijalistiki kapitalizam u Isto-
noj Evropi kriminogen i korumptivan (Vidojevi). Is-
tinska generacija koja nosi novo nije nostalgina ni-
ti pominje dobra stara vremena. Ali i restaurativna
generacija moe iveti u lanoj svesti da donosi no-
vo, kao to to misli generacija iz 1990-ih, ne videi
da je samo obnovila nacionalizam, kapitalizam i re-
ligiju.
178
5.
to je diferenciraniji odnos prema socijalizmu, to je
oslobodilaki trijumfalizam neoliberalizma prozirniji, a
sadanjost problematinija. Samoupravljanje i nesvr-
stanost su nadideoloke ideje i nisu vezane samo za
jednopartijski reim. Nije ironija istorije to to danas
nesvrstanost brane Toma Nikoli i Stipe Mesi, ve je
to rezultat i nemoi levice. Istraiti narativnu tehnolo-
giju konstruisanja mrane prolosti i njeno masmedij-
sko irenje odozgo, podjednako je vano koliko i ispi-
tivanje zato se ova slika lako prihvata u prostoru op-
tereenom vikom prolosti. Slavnu prolost treba de-
monumentalizovati, a iskonstruisanu mranu prolost
destigmatizovati. Svuda gde je kapitalizam bezalter-
nativan socijalizam je satanizovan. Tome nasuprot,
im se dopusti da kapitalizam ima alternativu, odmah
i slika socijalizma postaje sloenija. Lien kontrastne
demonske socijalistike prolosti i ostraenog antiti-
toizma balkanski etnocentrizam bio bi verovatno ma-
nje delotvoran i eksplozivan. Nije teko razumeti da je
najtee upotrebljiva sloena vieslojna prolost, jer
zbunjuje i otima se instrumentalizovanju. To jo vie
vai za levicu, koja mora biti kadra da se suoi sa au-
toritarnim stranama titoizma, ali ne na antitotalitaran
nain. Dekonstruisati titoizam sleva, a ne zdesna, zna-
i istai antiautoritarnu kritiku titoizma i partijske biro-
kratije iz 1968. koju preobraeni 68-ai danas vide kao
romantinu iluziju. Revolucionarni studentski pokreti
iz 1968. bili su akteri poslednjeg meunarodnog po-
tresa kapitalizma u SAD i u Zapadnoj Evropi koji su do-
veli u sumnju mnoge obmane slobodnog sveta i
drutva izobilja (Mili). U Beogradu je Tito 1968. jav-
no pominjao svoju ostavku, a partijska birokratija je bi-
la u panici. Nemir se probio kao prva graanska du-
nost. Nemaki studenti su prozivali roditelje zbog na-
cizma, beogradski studenti zbog birokratizma. U ge-
neracijskom pogledu 1968. je bila kosmopolitsko os-
veivanje mladih, dok su 1990-te bile reakcionarni za-
okret ka nacionalizmu i religiji. Antiinstitucionalna i
antikapitalistika 1968. obeleila je zvezdane trenutke
neposredne, a ne forumske demokratije na Berkliju,
Sorboni i Berlinu, ali i na jugoslovenskim univerziteti-
ma koji su pokazali da je demokratija kao proces stal-
nog uenja solidarnog saodluivanja spojiva sa revolu-
cionarnim aktivizmom. Tome nasuprot, povratak kapi-
talizmu traio je harizmatizaciju legalizma - prerue-
nog birokratizma. Novi legalizam poiva na premisi o
normativnoj snagi faktikog, a demokratija, samo
naizgled javna, svedena je na forumsku trgovinu stra-
nakih vrhova.
6.
Solidarna i demokratska samouprava, a ne forum-
sko ili decizionistiko dekretiranje, nije samo antiteza
neoliberalizmu nego i cezarizmu iji hilijazam poiva
na emocionalizaciji rata. Zato je naredni vaan uslov
uslonjavanja slike prolosti potiskivanje ratnocentri-
nog seanja. Naime, vienje svoje grupe kao rtve
uverljivije je kada se prolost centrira oko ratova, a ne
oko perioda mirnog razvoja. Istorija 20. veka pie se
preteno sub speciae ratova, premda su na Zapad-
nom Balkanu tek 15 od 100 godina u 20. veku bile
ratne godine. Ratovi jesu razvojne prekretnice, ali oni
su u sreditu istoriografije vie kao markantni simbo-
li smisla, pre svega osloboenja (nacionalnog, klas-
nog). Isticanje ratova, a ne perioda mira, jeste meha-
nizam redukcije sloenosti haosa balkanske prolosti
i osnova periodizacija (predratni, posleratni, meurat-
ni). Jo vie od toga, rat je simbol slavne prolosti (ko-
ja bez stradanja to ne moe biti), a u ratu se lake
prostor seanja deli na javne prijatelje i neprijatelje
nego u miru. Ne treba zaboraviti da se na Balkanu
1990-ih podjednako ginulo i liferovalo pod platom
zatite nacionalnog interesa, pravne drave i borbe
protiv komunistike izdaje i jednoumlja. Ratni profite-
ri lako su se patriotizovali, a ok globalizacije dodat-
no je zamagljavan oruanim graanskim ratom i pra-
teim graanskim ratom seanja. Da je bilo uticajnije
gledanje da je mir, a ne rat, na ovim prostorima bio
istorijski, domovinski ratovi 1990-ih bili bi apsurdni, a
ne monumentalni. Ratni kriminal je patriotizovan i
otuda to je poluvekovni mir svuda ocenjivan kao na-
cionalno propadanje.
7.
Treba odluno i uporno razotkrivati vornu proti-
vrenost savremenog kapitalizma izmeu verbalne
jednakosti i realne nejednakosti. Na jednoj strani je in-
flacija zalaganja za dijalog, pluralistiku jednakost i le-
galizam, a na drugoj je realna i opora nejednakost ka-
pitalizma. Mediji su prepuni demokratskih debata, a
nalije je ogromna nezaposlenost. Hegemona retorika
tobonje pluralistike jednakosti zamagljuje realnu
drutvenoekonomsku nejednakost normalizovanog
kapitalizma. Nema kritine mase leviarskih intelek-
tualaca koji bi analitiki, a ne politiki, pokazali da kod
nas nisu samo pukli novi vidici, nego se digla i nova
magla.
Razbiti je, znai da umesto normalizacije nejedna-
kosti, ove treba skandalizovati. Kako? Treba najpre
dekonstruisati emfatinu i romantinu viziju tranzicije
i tranzicijski fundamentalizam kao jedinu osnovu veli-
kih oekivanja od EU. Vana osnova tranzicijske tople
oseajne zajednice nadanja je satanizacija socijalizma.
Oduvek je onaj ko je gradio poredak morao stvarati
strah od haosa. Danas ko gradi kapitalizam mora stva-
rati strah od socijalizma. Nove socijalne nade su upr-
te u legaliste, tranziciju i EU. Svako se nada da e ima-
ti vlastiti duan, pa tako kapital lake postaje human.
Oskar Negt dodaje da nedostaje rad na zaotravanju.
Ne radikalizovati, niti dramatizovati situacije, nego bi
stvarnost trebalo tako analizirati da drutvene proti-
vrenosti postanu skandalozne. To je smisao rada na
zaotravanju, ime bi se spreilo otupljivanje protivre-
nosti kapitalizma. Prosto reeno treba prozreti cini-
zam vladajuih, koji naalost ima racionalni sadraj:
bolje biti eksploatisan, nego nikada eksploatisan. La-
ko je uoiti potencijalni strah od nezaposlenosti koji
postoji kod zaposlenih, kao i kod miliona nezaposle-
nih. To je egzistencijalni strah da se bude izgnan iz
drutva gubljenjem radnog mesta. To poveava
spremnost za prilagoavanjem i za tim da se bude
eksploatisan. Ni preduzetnici, a ni njihova drava, ne
uklanjaju ovaj strah, ve manipuliu njim. Levica treba
Manifest
179
da ovaj strah preusmeri u proces izotravanja drutve-
nih protivrenosti. A to znai da u irenju EU na Istok
treba videti ne samo kosmopolitizaciju, nego i eko-
nomsku kolonizaciju, a tajkune koji se predstavljaju
kao novi investitori treba markirati kao privredni po-
lusvet (Hofbauer).
8.
Ne manje odluno levica treba da se, prirodnoprav-
nom premisom da je nezaposlenost patoloka a ne
normalna pojava, suprotstavi refrenu neoliberalnih
fundamentalista da je prolo vreme full time job i da
je u jezgru tranzicijske pravde part time job. Samo-
volja kapitala liena otpora levice i sindikata decizionis-
tiki zaotrava eksploataciju legalizujui otvorenu sa-
movolju kapitalista kod otputanja zaposlenih. Ako se
sloimo da je uposleni rad bitan segment samoopisa
oveka, onda treba bez okolienja rei da je nezapos-
lenost akt nasilja i napad na integritet oveka. Danas
ovek ne moe osigurati radno mesto za itav ivot,
pa mu je radna biografija pocepana. O drutvenoj
strukturi treba danas razmiljati u svetlu novih poce-
panih radnih biografija nezaposlenih i privremeno za-
poslenih. Francuski sociolog A. Turen (Tourene) je
skoro uoio da je na delu tendencija raslojavanja dru-
tva na tri dela: prva treina je stabilna i privilegovana
sa garantovanim radnim mestima i kree se na relativ-
no visokom ivotnom nivou. ivot druge treina rad-
no sposobnog stanovnita, koja je u porastu, sve je
nestabilniji. Sve vie je privremenih ugovora koji se ne
produavaju i radnih odnosa koji ne omoguavaju pre-
ivljavanje. Pojaana socijaldarvinistika borba za pre-
ivljavanje postaje osnova opasnih ekstremizama. Pos-
lednju treinu ini sve brojnija armija trajno suvinih.
Neoliberalna ideologija smatra normalnim novi drut-
venoekonomski socijaldarvinizam. Nacionalizovanjem
sukoba ona jo vie spreava skandalizovanje obnov-
ljenog kapitalizma.
Nee se preterati ako se kae da dananja levica vi-
si u vazduhu, jer su iezle vrednosti demokratskog
socijalizma, drutvene pravde i solidarnosti. Oskar
Negt podvlai da je demokratski socijalizam reformski
proces u demokratiji, otvoren, ali ne besciljan. Smera
alternativnoj celini i trai privrednu demokratiju. Dru-
tvena pravda, solidarnost i demokratski socijalizam
nisu muzejske ideje. tavie vrlo su aktuelne. U globa-
lizaciji su po prvi put drutvo i delatni pojedinac pos-
tali u celini privesci kapitala i trita. Zaposlenima je
potrebno dosta empatije da shvate da je nezaposle-
nost akt nasilja, udar na telesni i duhovni integritet,
porobljavanje sposobnosti i znanja koje je mukotrpno
sticano u porodici i koli i da ona izaziva teke pore-
meaje linosti. Reju, kapital uzima dostojanstvo po-
jedincu. A dostojanstvo nema cenu (Kant).
9.
Zato treba reafirmisati ideje solidarnosti, demokrat-
skog socijalizma i samoupravljanja. Levici je potreban
rad na zaotravanju drutvenoekonomskih protivre-
nosti, umesto njihovog otupljivanja preko apsolutiza-
cije nacionalnog interesa ili maglovite legalistike reto-
rike. Zaboravlja se da je demokratija, kao oblik elje-
nog ureenja, procesno stanje koje se mora stalno
uiti i obogaivati. Ne jednom za svagda zatvarati u
konane, najee verbalne, konstitucionalne i legalis-
tike kanone, nego stalno tragati za novim spojem
drutvene sigurnosti, zaposlenosti i zakonske jedna-
kosti. Ohrabrena nestankom evropskog realnog soci-
jalizma globalizacija je pustila duh iz boce, neoliberal-
ni duh preduzetnitva i dobiti. Suma preduzetnikih
dobiti izjednaava se sa dobrobiti celog drutva, a
podvlaeni prihvataju ovu politiku samoobmanu, jer
nema alternativnih vizija poeljnog drutva. Realno is-
pada kao jedino mogue. Zaboravlja se da je istorijsko
iskustvo vie puta ubedljivo pokazalo da se mogue
ne moe dosegnuti, ukoliko se stalno ne stremi nemo-
Manifest
Jean Tinguely,
Metamatic No.9
(Scorpion), 1959.
180
guem. Ne samo to su bivi komunisti kao Fransoa Fi-
re (Furet) najzasluniji za to to je utopija nakon slo-
ma Hladnog rata degradirana na opasnu iluziju, nego
se njima najvie i veruje, jer su toboe upravo oni pro-
iveli utopiju. Dodue i bez normativne perspektive la-
ko se moe uoiti sve dublji jaz izmeu siromanih i
bogatih, centra i periferije i sve otrija klasna polariza-
cija u sferi obrazovanja. Elitni univerziteti potrebni su
dravi kao instrument za reavanje krize (O. Negt). Na
drugoj strani univerziteti naputaju vlastitu humanis-
tiku i univerzalistiku ulogu i srozavaju se na nivo
proirenih strunih kola. Po prirodi stvari bezalterna-
tivnost kapitalizma gui kriterije izvan profitne racio-
nalnosti. Tehnokratsko i menadersko suavanje obra-
zovnih sadraja i ideologija modula suavaju slobodu
kod naunih istraivanja. Nema kritine mase leviar-
skih intelektualaca niti kritike otuenja: radosni relati-
vizam postmoderne degradira teoriju o otuenju na
teleoloku veliku priu i hazardnu utopiju. Prozirno je
Deridino (Derrida) svojatanje Marksovog naela kriti-
ke svega postojeeg jer ova dva pisca deli tanka crve-
na linija - potpuno razliit odnos prema bezalternativ-
nosti kapitalizma. Ne treba dozvoliti da u sociologiji
Froma (Fromm), Marksa i Milsa (Mills) potisnu Derida
(Derrida), Gidens (Giddens) i Hajek (Hayek).
Samo se uz prosvetiteljske autoritete moe uspeno
pokazivati da nema razvijene pluralistike demokratije
bez visoko institucionalizovane socijalne pravde, jakih
sindikata, zatite nezaposlenih i deklasiranih, ne samo
na dravnom nego na meunarodnom nivou. Dok
multinacionalni kapital udruivanjem osvaja trita,
udruivanje levice na meunarodnom nivou jeste us-
lov socijalnog oslobaanja. Veberovski reeno re je o
razlici izmeu nebratske i bratske kosmopolitizacije.
Enormne nejednakosti lako se ovinizuju pa se javlja
globalizacijski socijalfaizam kao verzija etnokratskog
liberalizma: pravna drava i socijalni program, ali sa-
mo za pripadnike moje nacije. O strancima neka brinu
nevladine organizacije. Naravno da se vie materijalne
jednakosti ne sme kupovati suavanjem demokratije.
Ali za to je potrebna solidaristika politika kultura
umesto takmiarske koja velia i rastereuje uspene
dobitnike tranzicije, a gubitnike optereuje i goni
ovinistikoj desnici. Socijalizam 21. veka treba da
potuje pluralizam svojinskih oblika, ali mu je prioritet
solidarnost i puna zaposlenost. Nije cilj ravnotea ka-
pitalizma preko socijalne drave, nego borba protiv ra-
zorne kolonizacije drutva logikom nemilosrdnog tr-
ita. Treba skandalizovati globalizacijski fundamentali-
zam koji regulaciju preputa nekontrolisanom tri-
nom takmienju.
10.
Ponajmanje treba kritiku divljeg trita preputati
crkvi, koja institucionalizovanu eksploataciju zamaglju-
je govorom o odsustvu bratske ljubavi. Treba jasno re-
i da onostrano ne moe biti oslonac morala. Solidar-
nost koja poiva na racionalnom otkrivanju svetovnih
izvora nejednakosti ne treba meati sa zagovaranjem
ljubavi prema blinjem, kao kljuom spasenja i istinske
veze sa bogom. Unutar savremene retradicionalizacije
crkvu treba jasno raspoznati kao organizaciju iracio-
nalnog izbavljenja sa monopolom na davanje milosti.
Ne samo to crkva nakon sloma socijalizma ne uskra-
uje milost novim vladajuim grupama, nego glavne
puteve spasenja trai upravo unutar interesa vladaju-
ih. Nema znaajnijeg politikog skupa niti poetka
proizvodnje bez posveenja. Da bi vlast stranaka ili
ekspanzija kapitala bila manje prozirna kao puka mo
novca, stranke i firme moralizuju svoju aktivnost pre-
ko ritualne veze sa onostranim. Popovi, kao profesio-
nalni posrednici u postizanju spasenja, blagosiljaju
akumulaciju, a zauzvrat crkve dobijanju donacije. Pos-
tojanost u uivanju milosti osiguravaju raznovrsna
posveenja i stranake i preduzetnike krsne slave.
Nema popova na radnikim trajkovima, ali su neizos-
tavni na nacionalnim i stranakim skupovima i slava-
ma tajkuna. Kao nekada i danas u retradicionalizova-
noj Srbiji imuni stoje u milosti bojoj, a pokorno trp-
ljenje oplemenjuje podvlaene. Levica ne treba da de-
konstruie religiju kao privid spasenja, nego kao polu-
gu pravdanja sistemskih nejednakosti kapitalizma.
11.
U ovom zadatku nuna je kritika sociologija koja
treba da razvija sistemsku kritiku hegemonog duha
vremena, a ne da bude socijalna tehnologija ili mora-
listiko kritizerstvo. Do skora je ova nauka bila sinonim
kritike nauke, a od skora je sve vie drutvena tehno-
logija koja usavrava preduzetniki duh i domilja tran-
ziciju, umesto da se bavi osmiljavanjem prepreka pri-
vatizaciji, komercijalizaciji i jalovoj politizaciji svakod-
nevnog ivljenja. Danas se javna upotreba uma svodi
na apologiju slobode preduzetnitva, tranzicije, verba-
listiku odbranu pravne drave i nacionalnog interesa.
Socijalnu dravu je uguio legalizam, trina konku-
rencija je ubila solidarnost, a nacionalizam je postao
kriterij patriotizma. U svim sferama probija se re lea-
der kao oznaka pobednika u konkurenciji i trci za do-
biti, a profitabilnost je postala skoro kriterij moralnos-
ti.
Socioloko prosveivanje treba da razgrne maglu
novih pojmova koja se digla poto su pukli novi vidi-
ci sa slomom realnog socijalizma. Tek kada se to ui-
ni moe biti vidljiva celina novih nejednakosti, a ne
samo njen epifenomen - beda. Videti celinu znai
otro markirati nove izvore kapitalistike nejednakos-
ti i prozreti njihovu ideologizaciju. Za poetak to zna-
i normativno prevrednovati neoliberalnu terminolo-
giju: tranziciju treba itati kao put ka nejednakosti,
legalizam kao moralizam privatizacije, a Evropsku
Uniju ne kao bratsku veliku porodicu, nego i kao
nebratsko drutvo neravnopravnih. Ako se lini us-
peh moe meriti profitom, drutveni napredak sva-
kako ne moe.
Prosveivanje ove vrste nije lako jer leviarska inte-
ligencija ne moe poljuljati epohalnu svest bez sna-
ne drutvene snage. Pre toga levica mora definisati
vlastitu odgovornost za injenicu da kapitalizam is-
pada danas sve normalniji i neduniji, kao i za to to
se kapital ne otima vie samo demokratskoj kontroli
nego je imun od svake sistemske kritike. Leviarsku
kritiku svakako oteava nova planetarna etika i novi
moralni patos planetarne svesti kao kontekst novog
Manifest
181
spasenja. Nije lako problematizovati zov za novim
milenijarizmom koji iskazuju globalizacija, internet,
ekologija, slom komunizma i multikulturalnost. Novi
globalni sklop olakava novo moralizovanje bezalter-
nativne sadanjice. Treba precizno raspoznati sredi-
ta novog moralizma zato to svaki moralizam suava
miljenje, a onaj ko priziva moral nije spreman da
ui. Moralizam apsolutizuje moralna naela, ili ih pri-
menjuje strogo i iskljuivo u kritici drutvenih odno-
sa. Ekstrem je moralni fundamentalizam, koji polazi
od simetrije prava i dunosti, pa u kritici mea prav-
ne i moralne imperative. Pri tome zaboravlja da je
kod prava drugaija uloga slobode nego u moralu.
Osim toga, kada se teorijski problemi preobraavaju
u moralne, redukcija drutvene sloenosti dodatno
se relativizuje zato to moralnopolitika naela nisu
svuda ista.
Moralistika redukcija globalnog kapitalizma je
dvojaka. Iskazuje se u njegovoj kritici, ali i u apolo-
giji. Prenaglaena pridika o neovetvu kapitalizma i
nostalgija za socijalizmom vidljivi su kod dela levice
to sputava promiljanje i prodornost analize, a
moe biti i pravdanje nerada. Ne treba se bojati da
e potiskivanje moralistikog lamenta ove vrste
ublaiti otricu kritike kapitalizma. Naprotiv, liie je
toplog seanja i melanholine nostalgije koja spre-
ava shvatanje promena u razvoju kapitalizma (Vu-
leti). I levica mora biti naisto s tim da globalizaci-
ja zbliava i podstie razmenu iskustva. U novom
vremenu leviari se moraju suoiti sa vlastitom pro-
lou (ekonomskim neuspesima i politikim nasil-
jem) koju je svojevremeno zamagljivala upravo hi-
permoralistika kritika kapitalizma. Socijalizam 21.
veka ne moe biti zatvoren sistem, nego otvoren
prema globalizaciji. Dakle, ne prazna vizija, opasna
utopija koja zavodi, niti istorijska nunost, nego is-
torijski utemeljeni horizont smisla i alternativni regu-
lativni princip savremenom kapitalizmu.
Moralizam neoliberalizma je drugaiji i iskazuje se
direktno i posredno. Ekonomska sloboda je predus-
lov politike slobode, a to to bogati kupuju glaso-
ve, a u divljem kapitalizmu drogu i ljude, tumai se
kao deformacija, a ne kao struktura neoliberalizma.
EU se moralizuje balkanistikim diskursom: kritikom
etnikog ienja, diktature, rata, haosa, Bosne i
Balkana. I njen neoliberalizam polazi od procedure i
pozitivnog prava kao vrhovnog kriterija pravednosti,
a zapostavlja prirodno pravo i zaboravlja da i pravo
podlee moralnoj oceni. Pravda se legalnou pos-
tupka, ime moralizuje pozitivno pravo jer legalnost
poistoveuje sa legitimnou. Izbori su kruna legi-
timnosti, ali se malo ko pita o izbornoj manipulaciji
bogatih koji finansiraju kampanje i stvaraju legal-
ne ustanove. Lako je uvideti da upravo otuda to je
kadar da novcem nametne izbornu volju, neolibera-
lizam ne strepi od pluralizma. Najee je re o ver-
balnom pluralizmu, jer se u realnosti na razne nai-
ne propisuje tvrda skala vrednosti centrirana oko
slobode akumuliranja. Kada se tenja za jednakou
denuncira kao totalitarna, prirodno pravo neosetno
otvara prostor pravnom decizionizmu. Odluka osta-
je legalna i kada je steena manipulativnom podr-
kom podvlaenih i sumnjivim novcem na izborima.
O njoj se ne moe raspravljati jer su nestala dublja
prirodnopravna naela legitimnosti.
Lien smetnji prirodnopravne kritike nakon urua-
vanja evropskog socijalizma, neoliberalizam antito-
talitarnom retorikom oktroie kljune vrednosti epo-
halne svesti i politike korektnosti. Naizgled pluralis-
tiki i samorazumljiv, neoliberalni moralizam koji
gospodari javnim diskursom u temelju je represivan.
Zalaganje za demokratiju, pravnu dravu, nevidlji-
vu ruku trita i sveoptu privatizaciju ne brani do-
due drugome da drugaije misli, ali neslaganje us-
peno marginalizuje snagom novca. Ugovor koji ga-
rantuje samo part time job uveava slobodu, ali vlas-
nika kapitala. Re je o represivnoj toleranciji bogatih
za iju jednakost pred zakonom i danas vai ono to
je rekao Anatol Frans (France): to je jednakost koja
podjednako zabranjuje bogatima i siromanima da
kradu hleb i u istoj meri doputa bogatima i siro-
manima da spavaju ispod mostova. Slep je onaj ko-
ji vidi izvitoperavanje liberalizma u okolnosti da
maksimizacija profita i privatizacija katkad prelaze u
amoralni decizionizam i brutalni socijaldarvinizam.
Naprotiv, re je o prirodnoj evoluciji liberalne konku-
rencije liene solidarnosti u rasizam i faizam. Trgo-
vina robljem u SAD i Brazilu u 20. veku i nemaki na-
cizam podjednako su uverljivi istorijski primeri dos-
lednih, do ekstrema razvijenih, naela kapitalistike
konkurencije. Brutalna priroda liberalizma je krajem
20. veka iznova normalizovana, jer je globalizovani
kapitalizam razorio drutvene veze (sve se moe ku-
piti) i uveao potencijal nasilja. Nestanak socijalne
drave goni vladajue grupe da vie ulau u troko-
ve bezbednosti jer raste kriminal izazvan bedom, a
oruane pljake postaju zarazni rizini nain stvara-
nja poetnog kapitala. Realno lagano prima status
jedino mogueg, a bezalternativnost lake stie nor-
mativno pokrie i zbog degradacije utopije na opas-
nu fikciju. Malo je verovatno da e se kapitalizam
spontano civilizovati, tj. da e vremenom stvoriti us-
love pod kojima e ljudi moi dostojanstveno raditi
i iveti, ako je vizija levice, kao suma neprolaznih
venih ljudskih ideala (drutvene pravde, solidarnos-
ti, slobode za potinjene, pomoi za siromane)
marginalizovana, a konkurencija moralizovana? Ako
je globalizacija nepovratan proces, koliko se nepra-
vedne nejednakosti moe izdrati? Da li je dovoljno
samo strpljivo ekati ono to je Hegel u Filozofiji is-
torije raspoznao kao uznemirujui istorijski obra-
zac: da se civilizacije raspadaju zbog samoubilakog
prenaprezanja vlastitih osnovnih naela? Drugim re-
ima, hoe li odve konkurencije spontano stvoriti
grobare globalizovanog neoliberalizma? Nepredvid-
ljivi razvoj svakako krije latentnu alternativu, ali njen
svesni detonator moe biti samo sistemska, a ne re-
formska kritika kapitalizma.
Prof. dr. Todor Kulji predaje sociologiju poli-
tike na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
lan je Savjeta Novog Plamena.
Manifest
182
Uvod
U vrijeme kada su progresivne snage generalno trp-
jele poraz, velik novi iskorak veoma je zanemaren. Po
prvi put u povijesti, pred nama nastaje relativno sna-
na, tijesno povezana kontinentalna zajednica rada.
Radnici i organizacije radnikog pokreta irom Evrope
sve vie se angairaju u razliitim oblicima prekogra-
nine suradnje. Prevazilazei tradicionalne narative
simbolikog internacionalizma, korijeni ove nove poja-
ve lee u opipljivim, novim materijalnim uvjetima koji
su nastali. Prevazilazei uske funkcionalistike analize,
koje se zasnivaju na nacionalnoj dravi, dijelovi radni-
kog pokreta utvruju svoju ulogu kao transnacional-
na, kontrahegemonska snaga demokratizacije i klasne
borbe. Ovaj put ne osporava znaaj drave: upravo
zato to uloga suvremenih evropskih drava nije jed-
nostavno potkopana, ve je rekonceptualizirana oko
interesa neoliberalnog kapitalizma, progresivan anti-
neoliberalni pristup zahtijeva rekonceptualizaciju ulo-
ge drave u skladu sa novim transnacionalnim kontra-
hegemonskim projektom. Upravo kroz ovu iru, pro-
gresivno internacionalistiku, historijsko materijalisti-
ku perspektivu, pristupat emo predmetu ovog rada.
Vrla Nova Evropa
Procesi evropske integracije duboko su transformi-
rali krajolik evropskih odnosa rada i kapitala. Liberali-
zacija meunarodnog ekonomskog sistema funda-
mentalno i permanentno ograniava opcije nacional-
ne makroekonomske politike (Scharpf, 1987: 317),
potkopavajui nacionalne forme kejnesijanske eko-
nomske regulacije. Stvaranje jednog evropskog trita
dalje ograniava nacionalne regulatorne prakse, dok
disciplinarni neoliberalizam Ekonomske i Monetarne
Unije (EMU) vodi u gubitak suvereniteta drava lani-
ca nad monetarnom politikom i u obavezu voenja
restriktivne fiskalne politike, kako je to predvieno
Maastrichtskim kriterijima o meusobnoj konvergenci-
ji i Evropskim paktom stabilnosti (Gill, 2001: 47-69).
Politika, monetarna i ekonomska politika sve vie se
ureuju na evropskom nivou. Napad na dravu blago-
stanja nastavio se 1997. poglavljem o zapoljavanju u
Amsterdamskom ugovoru, koje proglaava za sveti-
nju neoliberalni pojam zaposlivosti (Taylor i Mat-
hers, 2002) kao i neoliberalnim budetskim politika-
ma koje su osigurane Paktom o stabilnosti i rastu, us-
postavljenim iste godine (Bieler, Lindberg and Pillay,
2008, 233). Lisabonska agenda, usvojena 2000., os-
naila je ove neoliberalne tendencije, kao i Lisabonski
sporazum. Administrativne pobjede radnike klase,
postignute na nacionalnom nivou, stalno su ponita-
vane kroz restrukturiranje kapitala na evropskom ni-
vou. EU koncept o supsidijarnosti esto je prizivan u
ovom procesu primjene direktiva na EU nivou, koje se
nameu na nacionalno specifian nain i tako promo-
viraju prakse korporativnog kupovanja reima (cor-
porate regime shopping). Kao to su Radice i drugi
prije njega primijetili, uska nacionalna perspektiva svoj
popularni izraz nalazi u pristupu koji cilja na progre-
Sindikati
Konstruiranje transevropskog
radnikog pokreta
mr. sc. Mladen Jakopovi
Apstrakt
Prvi dio ovog rada objanjava smisao
postojanja transevropskog radnikog
pokreta, u kontekstu globalnih pro-
mjena u dominantnom nainu proiz-
vodnje, razmjene, distribucije i socijal-
ne reprodukcije, i u kontekstu glavnih
specifinih socioekonomskih okolnosti
u Europskoj Uniji. U drugom dijelu
ukratko se izlau glavne teorije o fe-
nomenu socijalne solidarnosti (u od-
nosu na evropski radniki pokret).
Trei dio analizira ogranienja ideolo-
gije, prakse i institucionalnih struktura
socijalnog partnerstva, to je polaz-
na toka za etvrti dio, u kojem se
daje pregled glavnih postojeih preko-
graninih sindikalnih strategija. Pos-
ljednji dio identificira i raspravlja o ne-
kim demokratskim i kontrahegemon-
skim strategijama. Nakon toga slijedi
sumacija glavnih zakljuaka.
Kljune rijei:
Evropska integracija, meunarodna konkurencija,
meunarodna solidarnost, socijalno-sindikalni pok-
ret, transnacionalistiki radniki pokret
183
sivnu konkurentnost, i koji trai da se radnici upreg-
nu u strategiju jaanja nacionalne konkurentnosti
prihvaanjem statusa mlaeg partnera u koaliciji ko-
jom dominiraju socijaldemokratske partije i poslovna
elita (Radice, 2000: 15).
Transnacionalne kompanije sve vie organiziraju svo-
je aktivnosti na panevropskoj razini, kroz prekograni-
ne fuzije, kupovine i ekspanziju. Osim toga, sve se vie
transnacionalizira organizacija proizvodnje, distribucije
i financija, transnacionalne konkurencije na tritu ka-
pitala i rada, ubrzava se globalno kruenje kapitala i
rastu mogunosti povlaenja kapitala (capital flight),
deregulacijskih pritisaka meunarodnih kreditnih insti-
tucija itd., kao i neoliberalnih evropskih acquis com-
munautaires (koje se bave pitanjima kao to je zapo-
ljavanje, radno vrijeme, zdravlje i sigurnost, jednakost
ansi, itd.), benchmarking okviri i ekonomski tokovi.
U meuvremenu, na nivou pregovaranja o plaama,
fundamentalni zaokret od politike plaa orijentirane
na produktivnost do politike plaa orijentirane na po-
veanje konkurentnosti, poevi od ranih 1980-tih
(Schulten, 2001: 17-36). Ovo uvelike odraava oslab-
ljenu politiku mo sindikata u uvjetima masovne ne-
zaposlenosti (Schulten, 2002: 178), uzrokovane pri-
vatizacijama, racionalizacijama i ekonomskim restruk-
turiranjem. Ovi pritisci takoer sve vie dovode do na-
putanja kolektivnog pregovaranja o modelu (pat-
tern bargaining) do pregovaranja o koncesijama
(concession bargaining). Istovremeno, pregovaranje
je uveliko decentralizirano i ponovno se uspostavlja na
nivou kompanije (Bieler, 2006: 6).
Potreba da se izbjegne natjecanje prema dnu i
dumpingu plaa, da se plae iskljue iz prekograni-
nog natjecanja, snano je uvela pitanje evropeizacije
politike pregovaranja o plaama. Internacionalizacija
ne vodi u meusobno pribliavanje ili homogenizaciju
praksi industrijskih odnosa i ishoda pregovora, ve pri-
je u porast inter- i intrasektoralne diferencijacije unu-
tar zemalja (Katz i Darbishire, 1999). esto se spomi-
nje izglednost da e se poslodavci uputati u meu-
narodni benchmarking i kupovanje reima (regime
shopping) u svrhu reduciranja trokova proizvodnje i
eksploatacije sindikalnih razlika u preferencijama ni-
voa plaa, s obzirom da je jedinstvena evropska politi-
ka plaa eksplicitno iskljuena iz sporazuma u Maas-
trichtu (Freyssinet, 2000: 65-72; Sisson, 1998).
Ali, kao to sam indicirao u prethodnim paragrafi-
ma, ovo novo politiko i ekonomsko okruenje preva-
zilazi pregovore o plaama kao izolirani proces. Budu-
a uloga organiziranog rada u politikom i makroeko-
nomskom razvoju EU i globalnog socioekonomskog
sistema zavisi od sposobnosti sindikata da se kreativ-
no adaptiraju na ove nove okolnosti. Rastua transna-
cionalizacija kapitala, ekonomskih i politikih procesa
donoenja odluka, u velikoj je mjeri izmijenila teren
borbe, intenzivirajui strateku nunost transnacional-
nih regulatornih struktura i transnacionalne sindikalne
intervencije irom planete. Konvergencija snanih in-
tegrativnih ekonomskih i politikih tendencija u EU do-
nosi poseban potencijal za jaanje transevropskog
radnikog pokreta. Taj bi transevropski radniki pok-
ret mogao igrati jednu od kljunih uloga u legitimizi-
ranju - i konstruiranju - prve istinski transnacionalne
demokratske politike i socijalne zajednice. Jedno je
sigurno: demokratska, ujedinjena Evropa dogodit e
se jedino kroz svjesnu transnacionalnu borbu evrop-
skih graana.
Transnacionalna radnika solidarnost
Utvrdili smo da transnacionalna neoliberalna ekono-
mija poveava potrebu za kooperacijom radnikih sna-
ga kako bi se one oslobodile utega tradicionalnih na-
cionalnih identiteta i nacionalnih sistema industrijskih
odnosa. Radnika solidarnost je prijeko potrebna za
uspjean razvoj ovog projekta.
Kao preliminarni korak, vano je problematizirati pri-
mjenu Durkheimovskog koncepta organske solidar-
nosti zasnovane na meuzavisnosti stvorenoj rastu-
om transnacionalnom podjelom rada. Tommie Shel-
byev (slino objektivistiki) naglasak na zajednikom
iskustvu ugnjetavanja (kao konstitutivnom elementu
crnake solidarnosti u kontekstu njegovog rada) prije
nego na zajednikim identitetima, takoer optimisti-
niji to se tie budunosti transnacionalnih radnikih
pokreta, pretjerano pojednostavljuje problem solidar-
nosti (Shelbie, 2002: 231-266). Prije svega, taj pristup
proputa dati adekvatno objanjenje za traginu inje-
nicu da ugnjeteni dijelovi drutva vrlo esto rade protiv
svojih najboljih (materijalnih i drugih) interesa. Znaaj
formiranja identiteta i proizvodnje zajednikih znae-
nja (proces koji se esto opisuje kao uokvirava-
nje/framing), kao i istovremeno postojanje viestru-
kih i esto kontradiktornih identiteta, trebaju dobiti od-
govarajuu valorizaciju. Koncept Stuart Halla da klasa
ivi kroz rasu za ljude tamne boje koe, koristan je pri-
mjer ove kompleksnosti (Hall, 1978).
Paradoksalno, neoliberalizam i transnacionalizacija
kapitalizma tee stvaranju masovne nesigurnosti, ne-
povjerenja meu radnicima (posebno meu radnicima
razliitih nacija i kultura), novih podjela i nacionalisti-
kog, rasistikog i antisekularnog odgovora. Kapitalis-
tiki internacionalizam okida je radnikog parohijaliz-
ma i ovinizma. Porast radne mobilnosti/fleksibilnos-
ti i decentralizacija regulatornih instanci od nacional-
nih i sektoralnih sistema do pregovaranja na nivou
kompanije, posebno su restriktivni za razvoj solidar-
nosti. Drugi vaan aspekt kapitalistikog restrukturira-
nja koji djeluje na potencijal za solidarnost je klasno
restrukturiranje i rekompozicija, koji su uveli iru i dub-
lju provaliju izmeu raznih dijelova radnike klase
(npr. proizvodni vs. radnici uslunog sektora), i iz-
meu stabiliziranih (i.e. radnici sa sigurnim ugovori-
ma o radu) i prekarnih ili nesigurnih segmenata
radno-zavisnog stanovnitva (Bieler, Lindberg and Pi-
lay: 2008: xxi). Tenzije i antagonizmi izmeu domaih
i radnika-imigranata jo su jedan problem, iako bi stra-
ni radnici mogli i doprinijeti transgraninoj suradnji
kroz svoje transnacionalne aktivistike (Erne, 2008:
197) i privatne mree.
Intersektoralne razlike u prirodi i nivou transnacio-
nalne solidarnosti su takoer prilino znaajne, ta-
koer. Beverly Silver je identificirala, na primjer, vei
Sindikati
184
interes za transnacionalnu kooperaciju meu radnici-
ma u transportnom sektoru, budui da oni obino ne
konkuriraju jedni drugima direktno preko granica
svojih drava (to je u velikoj mjeri posljedica ograni-
ene mobilnosti transportne infrastrukture), te zbog
manje prostorne diferencijacije u transportnom sek-
toru. Obrnute tendencije i materijalne baze prerai-
vakih industrija rezultiraju u generalno slabijim uvje-
tima za radniki internacionalizam (Silver, 2008:
101). Generalno je utvreno da se primarna osnova
radnike solidarnosti nalazi u percepciji zajednikih in-
teresa (npr. Bayertz, 1999: 3-28). U skladu s klasi-
nim marksistikim razumijevanjem, Rick Fantasia vi-
di solidarnost kao svijesnu klasnu akciju (Fantasia,
1988). Ipak, razvoj duboke radnike solidarnosti,
pored kljunog faktora nivoa klasne svijesti, uvelike
poiva na razvoju uzajamne brige, zajednike pers-
pektive i zajednikih aspiracija, ili onoga to Andrew
Mason zove moralnom zajednicom (Mason, 2000:
27), o kojoj bi konzistentnija i ne-instrumentalisti-
ka praksa uzajamne pomoi mogla u konanici ovisi-
ti. Jedan neposredan problem u vezi s komunikativ-
nom proizvodnjom radnike solidarnosti, koji kreira
ne-mehanika priroda ovog tipa solidarnosti (u
smislu Durkheimove tipologije) je da su direktna em-
patija i generalizirana ljudska solidarnost kao cilj po
sebi, kao i razvoj odnosa povjerenja, tee dostini ka-
da nedostaje kontakt licem u lice. Ovaj problem je po-
sebno evidentan u transnacionalnim borbama ope-
nito, da ne spominjemo masovne radnike organiza-
cije i pokrete. Ipak, personalizirana prekogranina in-
terakcija i dalje moe igrati veliku ulogu u transnacio-
nalnim radnikim pokretima, s obzirom na irenje jef-
tinijeg transporta i pojednostavljenje komunikacije na
daljinu. Meunarodni sastanci sindikalista i sindikal-
nih lanova (ukljuujui rastuu upotrebu telefonskih,
internet i TV-konferencija) presudni su za razvoj
transnacionalne radnike solidarnosti, kao i za pro-
duktivno planiranje i konstrukciju transnacionalnih
radnikih inicijativa i institucija.
Jedna vidljiva razlika u stavu prema evropskoj koo-
peraciji postoji izmeu nacionalnih i transnacionalnih
sektorskih sindikata, i ona odraava centralnost
osobnih interesa, kao i znaaj tenzije izmeu nacional-
nih i transnacionalnih organizacionih formi i perspek-
tiva. Nacionalni ekonomski sektori (kao to je obrazo-
vanje), poivajui na nacionalnim regulacijama, pravi-
ma i financijskoj potpori, tee naglaavanju nacional-
nog nivoa donoenja odluka (Bieler, 2006: 34), ma-
da Bolonjski proces i opi kapitalistiki pritisak na na-
cionalne obrazovne sisteme polako poinju mijenjati
ovaj tradicionalni nacionalni pristup. Nasuprot tome,
transnacionalizirani sindikalni sektori (kao to su sek-
tori metalske i kemijske industrije) najvie su ukljueni
u transevropsku suradnju (Bieler, 2006: 145). Narav-
no, ovo je samo opa tendencija, kao to ilustriraju
obrnuti primjeri transnacionalnog sektorskog sindika-
ta EMCEF (koji nije jako osobito ukljuen u transnacio-
nalne inicijative) i nacionalni sektorski sindikat EPSU
(koji ima relativno razvijeni pristup evropskim aktiv-
nostima) (Bieler, 2005: 478). Takoer, sindikati koji su
izgubili utjecaj na nacionalnom nivou vie su naklonje-
ni evropskoj kooperaciji i evropskoj regulaciji nego sin-
dikati koji su sauvali vei stupanj kontrole i bolji pris-
tup politikom odluivanju na nacionalnom nivou, ne-
go to su ga stekli na evropskom (Bieler, 2006: 111-
112).
Nacionalno specifine forme kontrole kapitala i spe-
cifini ekonomski uvjeti slue kao baza za kontinuira-
no postojanje ekonomskog nacionalizma. Na primjer,
istoni i jugoistoni evropski sindikati vjerojatno nisu
toliko uvjereni oko koristi harmonizacije radnikih
standarda na nivou EU, budui da to esto prepozna-
ju kao sredstvo za zatitu zaposlenosti u bogatijim
zemljama (Gajewska, 2008). Osim toga, slabe isto-
noevropske sindikalne organizacije i decentralizirane
pregovarake strukture predstavljaju znaajne struk-
turalne barijere transevropskoj suradnji. Druge zemlje
EU s pregovaranjem na nivou kompanija, poput Irske
i Velike Britanije, sline su to se ovoga tie. U sada-
njem trenutku, znaajnije inicijative i vei resursi
za transevropsku sindikalnu konvergenciju izgleda da
se nalaze na strani sindikata u bogatijim zemljama Ev-
rope, sa snanije organiziranim sistemima nacionalnih
sindikalnih odnosa (industrial relations). Primijeen
je razvoj defanzivnog sindikalizma na zapadu i neo-
proleterskog sindikalizma na istoku (Gajewska,
2008). Bohle je utvrdio da poljski sindikati nisu us-
pjeli formulirati kontrapoziciju evropskoj integraciji i
Sindikatii
Heraklo u borbi protiv Nemejskog lava, srebrorez, 6. stoljee,
Bibliothque nationale de France, Pariz
185
restrukturiranju trita (Gajewska, 2008: b). Kritiko
pozicioniranje prema praksama EU i njihovim eko-
nomskim i politikim implikacijama neizbjeno je za
razvoj panevropske solidarnosti (u tome su nune pri-
zivanja progresivnih i legitimizirajuih motiva kao to
je pojam socijalna Evropa). Meutim, generalizirana
akcija i propaganda protiv bilo kakve participacije u
EU (koju poduzimaju neki segmenti ljevice) posebno
su opasni, imajui na umu ozbiljan potencijal da e
objektivno pomoi osnaivanju nacionalizma i povla-
enju u nacionalne granice. Nesigurnost esto raa
daljnje nepovjerenje i sebinost, a ekonomska kriza je
izgleda ojaala neke od najgorih formi parohijalizma,
socijaldarvinizma i zadrtosti (kao to ukazuje uspjeh
partija radikalne desnice na posljednjim izborima
za Evropski Parlament, na primjer).
Iako moderna popularna kultura uvodi novu, poten-
cijalno harmonizirajuu dinamiku, koju prethodne ge-
neracije radnika nisu nikada iskusile do te mjere, ova
popularna kultura je uvelike izraz kapitalistikih vrijed-
nosti, a stare forme radnikog i lijevog kulturnog in-
ternacionalizma u velikoj mjeri su nestale. Razlike u in-
stitucionalnim formama, kulturama, identitetima i je-
zicima jo su smetnja izgledima za razvoj panevrop-
skog sindikalnog diskursa i prekogranine suradnje.
Razlike mogu biti kontrolirane, i samo prihvaanjem
raznolikosti radnike klase radniki pokret moe de-
mokratski prevladati vlastitu fragmentaciju.
Obrazovanje lanstva i duboka promjena u opem
sindikalnom diskursu neophodni su za postavljanje os-
nova za konkretni radniki internacionalizam. U kraj-
njoj instanci, meutim, radnika solidarnost se razvija
do svog punog potencijala ne samo kroz apstraktne
verbalne razmjene, nego takoer kroz realnu praksu,
zajedniko iskustvo borbe. Ovaj aspekt bit e dalje is-
traivan kroz ostatak ovog rada.
Ogranienja socijalnog partnerstva
Postoji jasna potreba da se razvijaju permanentne,
dobro organizirane pregovarake strukture i linije ko-
munikacije. Naravno, institucije i pokret esto ne mo-
gu biti jednostavno razgranieni. Ipak, birokratsko po-
putanje i deaktivacija pomau da se razjasni ovo pita-
nje. Socijalni dijalog je nuan aspekt sindikalne aktiv-
nosti. Socijalno partnerstvo, kao status quo ideologi-
ja koja skriva postojanje klasne borbe, druga je stvar.
Neki su autori sugerirali da, ak i ako bi se sindikati i
sindikalne konfederacije u raznim zemljama mogli slo-
iti oko odlune zajednike pregovarake strategije,
socijalni dijalog ne bi bio u stanju uvjeriti poslodavce
i dravu da se sloe oko redistributivne intervencije ko-
ja vi se sukobljavala s njihovom centralnom deregula-
tornom doktrinom (Schulten, 2002: 185). Ovo ne zna-
i da nisu mogui institucionalni mehanizmi prekogra-
nine suradnje, ve jedino da ambiciozni transnacio-
nalni sindikalni planovi vrlo vjerojatno ne mogu biti ost-
vareni samo kroz konvencionalni tripartizam. Metode
Evropske sindikalne konfederacije (ETUC-a) za ohra-
brivanje uzlazne konvergencije ivotnih standarda u
Evropi (ibid.: 189) su nedosljedne i neadekvatne. U
stvarnosti, ETUC je promovirala monetarnu stabil-
nost, trinu fleksibilnost i zaposlivost na evropskom
nivou i na nivou poduzea (Taylor i Mathers, 2002:
49). Mada je ponekad naglaavala znaaj stimulacije
potranje (Bieler, 2006: 178), generalno je prihvatila
kompartmentaliziran socijalni dijalog koji ne pokriva
makroekonomsku politiku (Bieler, 2006: 181). Neki su
autori tvrdili da participacija sindikalne birokracije u tri-
partizmu proizvodi situaciju u kojoj je implicitna logi-
ka iskljuenja radnikog pokreta legitimizirana kroz dis-
kurs partnerstva i dijaloga (Taylor and Mathers,
2002: 95). Ogranieni uspjesi (vrsto omeeni domi-
nantnom neoliberalnom logikom korporativizma bazi-
ranog na potranji (supply-side corporatism) mogu
zapravo pomoi legitimizirati neoliberalni smjer EU.
ETUC predstavnici predstavljaju predstavljene; sami
formuliraju njihove potencijalne stavove i interese
(Muckengraber, 2004: 273-93). Uvelike odraavajui
inter-governmentalistiku politiku logiku EU, ETUC
je sebe odvojio od obinih lanova sindikata (ibid: 97).
Mnogi to vide kao re-kanaliziranje borbe u nove feti-
izirane forme medijacije interesa na evropskom ni-
vou (Taylor and Mathers, 2002b). Ovo takoer stimu-
lira razvoj kontra-tendencije - otpor evropeizaciji od
strane nacionalnih sindikalnih konfederacija, jer se ev-
ropeizacija percipira kao sinonimna s ETUC-ovom eks-
panzijom autoriteta i funkcija (ibid.). Osim toga, sindi-
kalne internacionale su trenutno udaljene od radnika
iz pogona, iz kancelarije ili zajednice, koji_ su,_uz izu-
zetke, nesvjesni postojanja tih sindikalnih internaciona-
la (Bieler, Lindberg and_ Pillay, 2008: 250).
Birokratske supranacionalne institucije organiziranog
rada esto imaju znaajan demobilizirajui efekt, koji
umanjuje potencijal za istinsku promjenu. Teak demo-
kratski deficit radnike integracije odozgo teti samoj
legitimnosti evropeizacijskih inicijativa (Hyman, 2005: 9-
40). Meutim, mada je ETUC esto bio skeptian i dis-
tanciran od socijalnih pokreta (Martin i Ross, 1999:
354,358), on nije uvijek zauzimao neprijateljski stav pre-
ma europskim mobilizacijama. S vremena na vrijeme,
ETUC je takoer bio primoran prihvatiti pristup socijal-
nog pokreta. Na primjer, na demonstracijama u prosin-
cu 2000., za vrijeme meuvladinog summita u Nici, po-
mogao je mobilizirati oko 70.000 sindikalista u korist in-
korporacije Povelje o fundamentalnim pravima u Ugo-
vor Evropske Unije (Taylor i Mathers, 2002: 105).
Takoer je nuno primijetiti ideoloka ogranienja
koja su izvana nametnuta ETUC-u, a uglavnom su pos-
ljedica percipirane potrebe da se osigura aktivno ue-
e svih znaajnih nacionalnih sindikatnih konfederaci-
ja, bez obzira na njihove supstancijalne praktine i
ideoloke razlike, kako se ETUC-ov zadatak unaprei-
vanja panevropske suradnje ne bi suoio s opasnou
prekogranine sindikalne konkurencije, pregovaranja
o ustupcima (concession bargaining) i transevrop-
skom trkom na dno. Ovaj poloaj bi trebalo ozbiljno
razmatrati u skladu sa svakim sluajem, ali se, kao op-
e pravilo, ini suvie nepovjerljivim prema proaktiv-
nosti i snazi pozitivnog primjera.
Slino tome, intradravna meuklasna kolaboracija
tei osnaivanju globalne kapitalistike agende koja se
bazira na rastuoj konkurentnosti, gurajui sindikate
Sindikati
186
natrag u nacionalistiku obranu prethodnih nacional-
nih postignua na raun meunarodne radnike soli-
darnosti. Kao to smo prethodno napomenuli, nacio-
nalne sheme socijalnog partnerstva generalno ogra-
niavaju volju i resurse za sindikalnu integraciju na
transnacionalnom nivou.
Izgleda korektno zakljuiti da je u kontekstu evrop-
ske integracije, organizirani rad bio prihvaen kao so-
cijalni partner jedino u mjeri u kojoj je prihvatio neoli-
beralnu agendu. () Suvremene forme partnerstva
predstavljaju defanzivnu formu odustajanja od anga-
mana i povlaenja (Taylor i Mathers, 2002: 104).
Forme transevropske radnike suradnje
Sada emo se osvrnuti jednom (uvodnom) ispitiva-
nju razliitih transeuropskih strategija koje su trenut-
no prisutne. Prvo, kratko u se dotai onoga to je
moda najinstinktivniji nivo na kome se odvija pre-
kogranina suradnja: nivo kompanije. Ova bazina
forma suradnje brzo otkriva svoja znaajna ogranie-
nja sa stanovita kontrahegemonistike strategije:
svaka diskusija o sistematskim radnikim pristupima u
otporu neoliberalizmu zahtijeva analizu nacionalnih i
sektoralnih nivoa transgranine sindikalne suradnje.
Kao to sam upravo spomenuo, inter- i intra-kompa-
nijska transnacionalna kooperacija je moda najoitija
i najspontanija forma transnacionalne aktivnosti or-
ganiziranog rada. Znaajna implikacija vee vezanosti
radnika za direktne probleme i lokalna pitanja, pored
veih izgleda za sektoralnu suradnju umjesto surad-
nje na makro-nivou, je vjerojatnost da e se transna-
cionalne mobilizacije obino dogaati unutar jednog
poduzea i njegovih podrunica i kooperanata. Kroz
dobre prekogranine veze i aktivnu praktinu surad-
nju na ovom nivou, sindikati mogu koristiti ranjivost
transnacionalnih proizvodnih sistema, distribucijskih i
prodajnih mrea kao svoju prednost. Sistemi just in
time uveavaju ranjivost poslodavca, budui da su
radnici i sindikati esto u stanju prekinuti lanac itave
transnacionalne proizvodnje tamo gdje je najtanji
(Moody, 1997).
U ovom je trenutku uoljiva tendenciju prema na-
cionalistikom internacionalizmu. 2004. Doug Imig je
napisao: Skoro 95% nedavnih protesta u Zapadnoj
Evropi primjeri su privatnih aktera koji podnose zahtje-
ve protiv nacionalnih ili subnacionalnih ciljeva u ko-
rist isto domaih pitanja (Imig, 2004: 223). Keck i
Sikking piu o bumerang obrascu po kome domae
aktivistike grupe koriste svoje meunarodne mree i
angairaju se u transnacionalnoj areni da bi pobijedili
u domaim borbama (Keck and Sikkink, 1998: 12).
Ipak, iako je udio svih dogaaja motiviranih EU insti-
tucijama i politikama i dalje malen, njihova frekvenci-
ja kao i njihov udio u cjelini rapidno su rasli nakon
Maastrichta (Imig, 2004: 223). Slabost evropskih re-
prezentativnih veza i nedostatak strateke inovacije
reflektiraju se u injenici da iako su Evropljani sve vi-
e uznemireni politikim upadima EU, oni nastavljaju
ispostavljati svoje zahtjeve blizu kue - traei od svo-
jih nacionalnih vlada da djeluju u njihovu korist (ibid.:
233). Osim toga, decentralizacija prema kompanij-
skom nivou otvara mogunost (trenutno prilino dale-
ku) da se prekogranino kolektivno pregovaranje u Ev-
ropi zasnuje na nivou kompanija umjesto na sektoral-
nom nivou (Marginson, 2003: 177).
Relativno nestrukturirana i spontana priroda
transnacionalne suradnje na nivou kompanija ozbiljan
je problem iz perspektive pokuaja da se kreira vii tip
transnacionalne solidarnosti i uzajamnosti. Osim to-
ga, esto je teko ili nemogue bazirati organiziranije
i generalnije forme transnacionalne regulacije - socijal-
nog dijaloga, kolektivnog pregovanja i _benchmar-
kinga__ - na ovom mikro-nivou
(1)
.
Kao to smo indicirali, sektoralni i nacionalni nivoi
prikladniji su za makroekonomski izazov neoliberaliz-
mu. Najprije emo se baviti ovim potonjim nivoom. Je-
dinice transnacionalne suradnje na nacionalnom ni-
vou, koja se izraava kroz interakciju konfederacija na-
cionalnih sindikata, imaju prednost jer su najvii realis-
tiki nivo na kome se transevropske radnike inicijati-
ve mogu odigravati. Meutim, nacionalne konfedera-
cije su esto prihvaale pacificirajuu medijaciju ETUC-
a, i do sada se taj nivo suradnje najee ostvarivao na
sporadian i neinventivan nain.
Svojevrstan birokratski internacionalizam (Wahl,
2002: 52) postao je posebno ustaljena forma koope-
racije na makro nivou. Ovaj pristup moda je samo
produbio radniko nepovjerenje prema transnaciona-
lizmu, a definitivno je proizveo malo pozitivnih, opiplji-
vih rezultata. U klimi neprekidno rastue transnacio-
nalne konkurencije, politika konsenzusa koju su slijedi-
le sindikalne birokracije kroz socijalni dijalog i pre-
govaranje (u sluajevima kada je korporativni sektor
imao volju da u tome sudjeluje) bila je u stanju osigu-
rati jedino minimalne standarde (ibid.: 50).
Dok su neki autori tvrdili da su mogunosti za sindi-
kalnu regulaciju na makro nivou bile nedovoljno razvi-
jene (Goetschy, 1999: 117-38), skeptina struja na po-
lju istraivanja odnosa rada i kapitala (industrial rela-
tion) propituje potencijal za centralizirano kolektivno
pregovaranje kao takvo (e.g. Streeck, 1998: 429-59;
Dolvik, 2000: 58-77). Neki su tvrdili da je trenutno
prekogranina koordinacija po pitanju plaa mogua
samo na osnovi ne-hijerarhijskih mrenih struktura,
najvjerojatnije pokrenutih kombinacijom intra-asocija-
cijske koordinacije i pregovaranja o obrascu (pattern
bargaining) na nivou Europske Zajednice (Traxler,
1999: 130). Pored opih birokratskih implikacija top-
down regulacije, briga za ouvanje suvereniteta na-
cionalnih sindikata vjerojatno djeluje kao ogranienje
potencijala za centralistiku opciju u korist horizontal-
nije integracije sindikata.
Transgranino kolektivno pregovaranje sve vie se
razvija kao autonomna forma radnikog otpora neoli-
beralizmu, makar je jo u inicijalnoj fazi (Bieler, Lind-
berg and Pillay, 2008: 245) Ono doputa senzitivnost
i fino usklaivanje nacionalnih razlika; ono moe dje-
lovati ak i ako poslodavci ne ele ui u ozbiljan soci-
jalni dijalog, te izbjegava strukturalno nepovoljan po-
loaj rada u institucionalnom okviru EU (Bieler, Lind-
berg and Pillay, 2008: 241).
Iako e razni nivoi sindikalnog donoenja odluka
Sindikati
187
(ukljuujui nacionalne, lokalne i nivoe poduzea) vje-
rojatno utjecati na prekograninu sindikalnu politiku
donoenja odluka i implementaciju (potencijalno ta-
koer na komplementaran nain - Jacobi: 2000: 12-
28), sektoralni meso-nivo (meu-nivo) evropskih in-
dustrijskih federacija (EIF-a) izgleda da je u prednosti
zbog relativno visokog stupnja kohezije i inkluzivnosti
(Le Queux i Fajertag, 2001: 121). Normativne pred-
nosti pregovaranja o obrascu s raznim poslodavcima
(posebno poeljnost standardizacije i regulacije) do-
bro su poznate (Sisson, 1987; Traxler, 2001). Prema
nekima, EIF predstavljaju u biti jedina prekogranina
sindikalna tijela direktno vezana za individualne nacio-
nalne sindikate i zapravo su jedina raspoloiva trans-
nacionalna sindikalna struktura u koju se moe inte-
grirati transnacionalno radniko predstavnitvo na ni-
vou kompanija (Le Queux i Fajertag, 2001: 121).
Regionalna suradnja je esto inicijalni nivo na kome
se poinje razvijati transgranina suradnja, uvelike
zbog slinosti u sistemima odnosa rada i kapitala, eko-
nomskih uvjeta i kulturnih slinosti, kao to je sluaj sa
suradnjom izmeu sindikata sektora graevinarstva u
centralnoevropskim dravama i Njemakoj. Istaknutiji
primjer je Doorn deklaracija (iz 1998.) koja je obave-
zala sindikate zemalja Beneluxa i Njemake da koordi-
niraju nacionalne kolektivne pregovore. Kolektivni ugo-
vori trebali su korespondirati totalnoj sumi evolucije
cijena i porasta radne produktivnosti (Kreimer-de
Fries, 2000: 162). ETUC je potvrdio ovaj cilj na nivou i-
tave EMU (Ekonomske i monetarne unije), te je osno-
vao evropski komitet za kolektivno pregovaranje
1999.
Evropska federacija metalskih radnika (EMF) poseb-
no je istaknuti akter transevropskog kolektivnog pre-
govaranja (Schulten, 2000: 93-102). Ona je vodila ini-
cijativu da se kreiraju supstancijalni kriteriji za solida-
ristiko kolektivno pregovaranje, traei formulaciju
evropskog okvira za nacionalno kolektivno pregova-
ranje kroz razvoj zajednikih zahtjeva i poloaja (Gol-
lbach i Schulten, 2000: 162) i vrstu novu sindikalnu
institucionalnu bazu za transnacionalnu kooperaciju.
Iako je zastupala jedinstvenu politiku kolektivnog pre-
govaranja poevi od 1970-tih, ta je federacija dugo
vremena bila prilino neuspjena u svojim pokuajima
da generira konkretan zajedniki rad na kolektivnom
pregovaranju meu nacionalnim sindikatima metal-
skih radnika, budui da su oni sve vie prihvaali ideju
politike pregovaranja na osnovu nacionalne konku-
rentnosti, u stilu trke prema dnu (silazne konkuren-
cije). EU prihvaanje Maastrichtskog ugovora i ideje
EMU poeli su mijenjati ovaj scenarij. Suprotstavljanje
dumpingu plaa postalo je kolektivna politika evrop-
skog metalskog sektora. Osim toga, pored pitanja dis-
tribucije i plaa, EMF Povelja o radnom vremenu
(usvojena 1998.) oznaila je prvi ujedinjeni pokuaj
sindikata evropskih metalskih radnika da postave mi-
nimum standarda o radnom vremenu irom Evrope.
Koordinacija i mobilizacije radnika evropskog Gene-
ral Motors (GM) pruila je jo jedan snaan primjer
transgranine kooperacije, ukljuujui i Kopenhaku
deklaraciju o solidarnosti izmeu tvornica (odbaciva-
njem konkurencije izmeu proizvodnih pogona) uz
medijaciju EMF-a, kao i simultane evropske GM traj-
kove 2000., 2001., 2004. i 2007., u velikoj mjeri inici-
rane kroz Evropski radni savjet (European Works
Council) General Motorsa. Ipak, EMF napori na imple-
mentiranju transnacionalnog kolektivnog pregovara-
nja nastavljaju se suoavati s problemom nedostatka
efektivnih sankcija za nekolaborativne nacionalne fe-
deracije, usprkos nizu mekih sankcija. EMF inicijati-
ve za izgradnju institucija koje bi ojaavale transnacio-
nalnu kooperaciju u kolektivnom pregovaranju - kao
to je transformacija EMF-ovog Kolektivnog pregova-
rakog komiteta (CBC) u tijelo za stvaranje zajednike
politike, kao i stvaranje CBC-eve Specijalne radne gru-
pe za zajedniku pripremu transnacionalnih sastanaka
i formulaciju konkretnih prijedloga za zajednike polo-
aje i benchmarke - prilino su obeavajue za razvoj
evropske suradnje i discipline.
Moni njemaki sindikat IG Metall bio je u prvom re-
du razvijanja nekih od ovih transgraninih kolektiv-
nog pregovaranja, snano inicirajui interregionalne
kolektivne pregovarake mree. Manje izloeni uobi-
ajenim ogranienjima poput manjka osoblja i resur-
sa, skoro svi IG Metal distrikti ve su 2000. uspostavi-
li prekogranine mree kolektivnog pregovaranja
(Gollbach i Schulten, 2000: 167-8), to ukljuuje kon-
stantnu razmjenu informacija izmeu participirajuih
sindikata, kao i meunarodnu razmjenu promatraa
za vrijeme kolektivnog pregovaranja, zajednike tre-
ning seminare i zajedniko planiranje (ibid., 170). Ovi
sastanci nude dobru priliku za bolje uzajamno upoz-
navanje u relativno neformalnom okruju, i za razvoj
transnacionalnih odnosa povjerenja graenjem osob-
nih kontakata (ibid.: 171). Nuno je, ipak, imati na
umu i mogui strah od imperijalistikog nametanja
(Frundt, 2005: 34) koji proaktivnost IG Metalla moe
kreirati. Ove potencijalno destabilizirajue tenzije mo-
gu biti minimizirane davanjem velike panje sindikal-
Sindikati
Renato Guttuso, Diskusija, 1959.-60., Tate Modern, London
188
nim posebnostima i kulturi solidarnosti prilikom poku-
aja organiziranja (ibid., 34).
Na transnacionalnom sektoralnom nivou, druge eu-
ropske industrijske federacije slijedile su ove primjere
iz metalskog sektora. Sindikati graevinara, na pri-
mjer, takoer su uveli praksu razmjene promatraa u
meunarodnom kolektivnom pregovaranju. Federaci-
ja evropskih transportnih radnika organizirala je neko-
liko velikih evropskih trajkova. Ipak, postoje znaajne
varijacije izmeu sektora, i skromnije prakse koordina-
cije (kao to je meki obavezujui ugovor o razmjeni
informacija u javnim uslugama, ili francusko-njemaki
sporazum o interregionalnoj koordinaciji u kemijskoj
industriji) karakteriziraju vie sektora. Osim toga, prak-
sa socijalnog dijaloga predominira u privatnim sektori-
ma usluga i agrikulture, dok glavni preraivaki sekto-
ri tee ukljuivanju u pregovaraku koordinaciju (Mar-
ginson i Sisson, 2004: 115). Gledano iz nacionalne
perspective, takoer postoje velike razlike (na primjer
izmeu, da uzmemo dva ekstremna primjera, proak-
tivnih integrativnih aktivnosti njemakih sindikata i op-
e atomizacije britanskog sistema industrijskih odno-
sa, gdje je sektoralno pregovaranje u velikoj mjeri ne-
stalo), koje potvruju potrebu za fleksibilnim pristu-
pom transnacionalnoj integraciji. Progresivna strategi-
ja mora diferencirati izmeu zahtjeva koji odgovaraju
Danskoj i onih koji odgovaraju Rumunjskoj, da damo
ekstreman primjer. EMF-ova evropska koordinacija
nacionalnog kolektivnog pregovaranja je primjer tak-
ve fleksibilne strategije, koja dovodi u sklad zahtjeve
za plaama s nacionalnim nivoima produktivnosti i in-
flacije (Bieler, Lindberg and Pillay, 2008: 277).
Meutim, znaajno razliite opcije mogle bi vie od-
govarati prema specifino sektoralnim karakteristika-
ma. Umjesto evropskog pregovaranja o benchmarki-
ma za plae koje je EMF inicirala, Evropska federacija
graevinara i radnika s drvetom zasnovala je svoj pre-
govaraki pristup plaama na potovanju autonomije
lokalnog pregovaranja (Erne, 2008: 197). Bez obzira
na specifinu formu u kojoj ovo treba biti postignuto,
koordinirano pregovaranje o plaama, kao i
o benchmarkima, zahtijeva pristup konzistentan s
principom autentine supsidijarnosti, (Marginson i Si-
sson, 2004: 70), koji je vaan zbog demokratske od-
govornosti, odreene nacionalne autonomije, partici-
pacije obinih radnika u ivotu sindikata i fleksibilnos-
ti u skladu sa specifinim kontekstom.
Transnacionalni socijalno-sindikalni pokret
Znaaj irokih mobilizacija za transgraninu koope-
raciju ve je bio spomenut. Da bi imali ozbiljan poten-
cijal za uspjeh, kolektivno pregovaranje, benchmar-
king i socijalni dijalog trebaju biti poduprijeti potenci-
jalom za efektnu direktnu akciju. Takoer, potreba da
se prevazie doktrina socijalnog partnerstva, kao i
kooperativna priroda solidaristikog radnikog projek-
ta (vidi Gould, 2007: 158), podrazumijevaju vanost
participativnog demokratskog horizontalizma u rad-
nikoj interakciji i inicijativama. Inkluzivna, participativ-
na priroda socijalno-sindikalnog pokreta (social mo-
vement unionism) korisna je za razvoj osjeaja pri-
padnosti i predanosti borbi za radnika prava, to su
nuni elementi za iroke, transnacionalne progresivne
mobilizacije, kao i za demokratskiju i eksplicitniju arti-
kulaciju progresivnih i transformativnih radnikih zah-
tjeva. Osim toga, iroka participacija i transparentnost
pomau legitimizirati transnacionalne koalicije i surad-
nju. Ovaj novi, participativno demokratski sindikali-
zam, ve prisutan u sindikalnim strujama koje organi-
ziraju radnike odozdo, kao i u nekim postojeim bor-
benim sindikatima irom planete, kao i, da navedemo
jedan znaajan primer, Transnational information ex-
change - jedina globalna, demokratska i inkluzivna
sindikalna mrea (Moody, 1997) - produbljuje i tran-
scendira debatu o uslunim (service unionism) i
organizacijskim (organising model unionism) mode-
lima ustrojstva sindikata, pri emu potonji model u
globalnim razmjerima ponajbolje utjelovljuje SEIU-ova
(Service Employees International Union, veliki ameri-
ki sindikat radnika u uslunom sektoru) ekspanzionis-
tika ali birokratska agenda.
Borba za sindikalnu demokraciju trebala bi postati
dio agende za promjenu, ako e sindikati ostvariti
efektnu ulogu. () Nedavna studija, napravljena u
SAD-u, pokazala je da sindikati pobjeuju u 73% slu-
ajeva u glasanjima za sindikalizaciju novih poduzea
kada su obini lanovi sindikata ujedno i organizatori,
u usporedbi s 27% glasanja kada su ih organizirali
profesionalni organizatori (ibid.).
Na transnacionalnom nivou, da damo drugi pri-
mjer, birokratsko vodstvo Meunarodnih sindikalnih
sekretarijata esto demobilizira i sprijeava radnike od
poduzimanja transnacionalnih kolektivnih akcija. Pris-
tup EMF evropskim pregovaranjima trpi od slinog
problema: iako osigurava prilino tehnokratsku trans-
nacionalnu suradnju, ne uspijeva potaknuti transna-
cionalnu mobilizaciju odozdo (Erne, 2008: 198).
U Evropi se otpor u stvari esto razvija kao reakcija
na EU institucionalnu logiku, kao u sluaju iz ruj-
na/septembra 2000. prilikom zapadnoevropskog pro-
testa vozaa kamiona, ribara i farmera protiv visokih
cijena goriva, koji su, blokiranjem rafinerija, skladita
goriva, autoputeva i luka, paralizirali ekonomije i vla-
de Zapadne Evrope (Imig, 2004: 216). 2003. Evrop-
ska federacija transportnih radnika organizirala je
trajk diljem Europe protiv EU direktive o fleksibiliza-
ciji lukih radnika. Direktne transnacionalne forme
otpora takoer su se dogodile iste godine kada su se
radnici EPSU (Evropska federacija radnika u javnim
slubama) pridruili nekim belgijskim sindikatima, AT-
TAC-u i drugim progresivnim socijalnim akterima i
pokretima u kampanji protiv Evropske direktive o us-
lugama (sline mobilizacije deavale su se i 2005. i
2006., i uspjele su sprijeiti usvajanje prvog nacrta di-
rektive) (Bieler, Lindberg i Pillay, 2008: 242-3). Slian
kurs akcije dogodio se 2006. protiv liberalizacije luka
(iste godine dogodile su se i evropske demonstracije
protiv Bolkestein direktive). 2008. su desetine tisua
radnika sudjelovale u meunarodnom protestu zbog
privatizacije eljeznica. Kao to je ranije primijeeno,
transportni radnici nisu izloeni prekograninoj konku-
renciji u istoj mjeri, te su zbog toga uspijele postii ne-
Sindikati
189
ke od najmilitantnijih i najorganiziranijih transnacio-
nalnih mobilizacija.
Znaajan sluaj kontinuirane prekogranine mree
radnika mrea je evropskih lukih radnika, koja je nas-
tala kasnih 1970-tih na osnovi duge historije sindikal-
nog internacionalizma; specifine, svakodnevne, od
rada zavisne svijesti o meunarodnoj ekonomskoj me-
upovezanosti; a mrea je osnaena uslijed strateke
pozicije transportnih radnika pod novim just in time
sistemom (Waterman, 2001: 79-83). Medjutim, djelo-
mino zbog svoje polu-sindikalistike ideoloke isklju-
ivosti (u smislu radikalnog sindikalistikog pokreta bli-
skog revolucionarnom i ak anarhosindikalizmu) i pre-
drasuda protiv formalne organizacije, militantna, au-
tonomna incijativa lukih radnika ostala je neformalna
i nije uspjela postii kontrolu nad sindikatima lukih
radnika (vidi Waterman, 2001b: 79-110).
Vaan primjer ire asocijacije transacionalnog socijal-
nog otpora je mrea Evropskih mareva (Euromarch),
protiv mjera tednje, nezaposlenosti, nesigurnosti na
radu i socijalnog iskljuivanja, koja se ukljuila u orga-
niziranje niza akcija, poevi od snanih prosvjeda
(50.000 ljudi) ispred mjesta odravanja EU summita u
Amsterdamu (1997.) do fizikih okupacija ureda za
nezaposlene u Francuskoj (vidi Mathers, 1999). Ovu
mreu, meutim, karakterizira slab institucionalni ka-
pacitet (Mathers, 2007: 51). ATTAC je takoer slian,
ali bolje organizirani tip formacije. Osim toga, Evropski
socijalni forumi su izgradili veze izmeu stabiliziranih i
neformalnih sektora radnika, te su pomogli u formira-
nju zajednike evropske aktivistike zajednice.
Francuski SUD-PTT sindikat, kao i njegova konfede-
racija G10-Solidaires, te talijanski Comitati di Base
(COBAS) i Sindicato intercategoriale dei comitati di
base (SINCOBAS) bili su posebno proaktivni u ovim
tipovima aktivnosti i koalicija, kao i u prekograninim
sindikalnim akcijama (Bieler, 2006: 149). Borbeni
klasni sindikalizam esto se razvija u opoziciji prema
slubenom, korporativnom/tripartitnom evropskom
sindikalnom modelu, i njegovoj generalnoj kapitula-
ciji pred glavnim zahtjevima neoliberalnog projekta.
COBAS je, na primjer, ostvario iroku podrku budu-
i da su glavne sindikalne federacije podravale
EMU, te je pomogao u inspiriranju i organiziranju
trajkake borbenosti javnog sektora (Gall, 1995: 9-
20). Socijalno-sindikalni pokret je, naravno, takoer
znaajno prisutan u brojnim kritinim strujama sin-
dikalista odozdo (rank-and-file) unutar oportunis-
tikijih i birokratiziranih masovnih sindikata. Ovo je
doprinijelo novom razvoju unutar birokratiziranih
sindikata, koji su se poeli otvorenije suprotstavljati
neoliberalnom projektu. Djelomino kao rezultat tog
obrata uoen je porast prekograninih kampanja i
demonstracija evropskih sindikata i socijalnih pokre-
ta (Lefebure, 2002; Della Porta i Mosca, 2007; Erne,
2008). Ve se 1996. EMU mjerama tednje suprot-
stavilo nekoliko nacionalnih demonstracija i masov-
nih trajkova (Taylor i Mathers, 2002: 100). Potenci-
jal za evropsku masovnu sindikalnu mobilizaciju pot-
vren je raznim drugim mobilizacijama koje sam ve
spomenuo. Vei problem je moda kako razviti
odrivu mobilizirajuu strukturu (vidi Gajewska,
2008.). U mnogim sektorima, radniki transnacio-
nalizam ostaje predmet sporadinih kampanja um-
jesto stabilne organizacije (Anner, 2006: 8). Radni-
ka solidarnost mora biti dopunjena vrstim perma-
nentnim strukturama sposobnim da prevaziu lokali-
zirane i sporadine radnike ustanke, i da osiguraju
snanije budue mobilizacije.
U skladu sa svojim opim ciljem maksimiziranja rad-
nike demokratske snage, socijalno-sindikalni pokret
predan je sveobuhvatnom pristupu promjenama koji
takoer unaprijeuje iroke interese radnike klase iz-
van radnog mjesta, u zajednicama, kroz korporativne
kampanje (corporate campaigns), i na nacionaloj i
meunarodnoj politikoj sceni. Demokratski klasni
sindikati kao to su talijanski COBAS (Comitati di Ba-
se - komiteti iz baze) i CGIL (Confederazione Genera-
le Italiana del Lavoro), ili francuski SUD (Solidaires
Unitaires Dmocratiques), opet su vodei pozitivni
primjeri. Progresivna radnika alijansa sindikata i lije-
vih partija mogla bi znaajno unaprijediti procvat or-
ganiziranog rada i prekograninih aktivnosti. Politi-
ko i ekonomsko krilo radnikog pokreta moraju se
ponovno povezati. Jaa klasna svijest je kljuna za
razvoj boljeg razumijevanja i svijesti o podijeli pa vla-
daj kapitalistikoj strategiji. Taj razvoj klasne svijesti
mogao bi takoer biti jo jae induciran putem trans-
nacionalne akcije - na primjer, kroz pojavu konkret-
nog radnikog internacionalizma, kroz novootkrivenu
snagu i vee razumijevanje steeno u aktivnoj, dezali-
jeniranoj interakciji sa strukturama i procesima trans-
nacionalno organiziranog rada, i tako dalje. Izgradnja
vrste demokratske organizacije (npr. jaanjem uloge
sindikalnih povjerenika) evropske sindikalne mree
(koja treba nadrasti internacionalizam na razini po-
gona - shop floor internationalism) mogla bi imati
kljunu ulogu u stvaranju vrlo demokratskog, borbe-
nog radnikog pokreta.
Druga praktina razmatranja
Transnacionalna financijska strategija za radniki
pokret takoer treba biti razvijena. Transevropske kre-
ditne zadruge u vlasnitvu sindikata, kao i sindikalni
mirovinski fondovi, moda bi takoer mogli imati zna-
ajnu ulogu u financiranju evropskog radnikog pok-
reta, a moda i irih pokreta za demokratizaciju i bor-
bu protiv neoliberalizma. Ovo bi moglo pomoi da se
ukloni jedna od znaajnih prepreka irenju transnacio-
nalne aktivnosti - povremeno visoki financijski troko-
vi transgranine suradnje i ujedinjene akcije. Osim to-
ga, mogue je, na primjer, zamisliti mogunost da se
nekada progresivniji evropski sindikati poveu u pro-
jektu osnivanja evropskog TV kanala koji bi se suprot-
stavio monopolu masovnih medija koji su u rukama
ekonomskih i politikih elita. Junoameriki TeleSUR
(koji uvelike financira venezuelanska vlada) jedan je
od najpoznatijih (iako moda ne i najimpresivnijih) pri-
mjera ove nove ambiciozne strateke struje u kontra-
hegemonistikim borbama ljevice
(2)
.
Danas vie nego ikada, radnika solidarnost mora
biti istinski transkontinentalna. Danas bi ak bi i stra-
Sindikati
190
tegija ouvanja privilegija radnike aristokracije u
najrazvijenijim zemljama teko funkcionirala ako bi za-
nemarila sve globalniju prirodu kapitalistikih lanaca
proizvodnje i distribucije.
Djelotvorna kampanja za istinski krae radno vrije-
me mora biti svjetska. () Ako bi 73 ili vie milijuna
radnika direktno zaposlenih u transnacionalnim kom-
panijama, ili 110 milijuna lanova sindikata pridrue-
nih ICFTU (Meunarodna konfederacija slobodnih
sindikata) i desetine milijuna i dalje izvan organizacije,
poeli da vuku zajedno u svjetskoj borbi za krai rad-
ni tjedan, imali bi ogroman utjecaj na krizu nezapos-
lenosti (Moody, 1997).
Slina evropska kampanja (kao dio globalnog pok-
reta za krae radno vrijeme), inkorporirajui istonoev-
ropske sindikate, mogla bi predstavljati znaajan blok
za takvu strategiju, nudei snaan primjer mogunos-
ti kolektivne transnacionalne akcije. Openito govore-
i, znaajni aspekti ove progresivne alternative uklju-
uju uvoenje novih europskih minimalnih standarda
(u vezi plaa, radnih sati, zatite od otkaza i isplata,
socijalne zatite i javnih usluga, sindikalnih prava itd.)
s jedne strane, ali takoer i novo investiranje i novu
poreznu politiku, politiku i ekonomsku demokratiza-
ciju, te redefiniranje uloge javnog sektora na evrop-
skom nivou. Meutim, na duu stazu, koherentna,
odriva vizija i strategija socijalne Evrope kao alter-
nativa neoliberalizmu vjerojatno e zahtijevati (snano
politiki) transkontinentalni kontra-hegemonistiki iza-
zov postojeem globalnom politikom i ekonomskom
reimu.
Zakljune misli
Sada emo sumirati neke od glavnih toaka vezanih
za demokratsku, organiziranu ali fleksibilnu transna-
cionalnu strategiju za evropske snage rada.
Prvo, postuliramo da empirijski uvid, koji sam upra-
vo izloio, otkriva nedostatak voluntaristikih, spora-
dinih i nepovezanih impulsa za transevropsku sindi-
kalnu koordinaciju. Transnacionalne inicijative moraju
osigurati vru osnovu kroz svjesno stvaranje snanih
regulatornih i koordinatornih transevropskih instituci-
ja radnikog pokreta. Uspjene inicijative e se najvje-
rojatnije dogoditi kada se pronae fina linija izmeu
koordinacije i autonomije.
Drugo, vezano za prethodnu tvrdnju, trebalo bi biti
jasno da bi bilo koji pokuaj da se pronae jedan je-
dinstveni, opevaei strateki odgovor bio ozbiljan
promaaj. Dublja kompleksnost ove strateke debate
prevazilazi okvir ovog rada. Tvrdimo - kao to sam ve
indicirao u raspravi o utjecaju nacionalnih i sektoralnih
razlika na forme transgraninih aranmana - da kon-
ture i dinamike razvoja irom Evrope imaju vrsto tlo
u postojeim kontinentalnim, nacionalnim, sektoral-
nim i kompanijskim institucionalnim okvirima, kao i u
organizaciji samog radnog mjesta, u njihovoj znaaj-
noj heterogenosti. Prema tome, rigidna vertikalna in-
tegracija aktivnosti radnikog pokreta i sistema indus-
trijskih odnosa je i nerealna i nepoeljna. Dominantna
tendencija prema evropskom sistemu kompleksnih vi-
eslojnih industrijskih odnosa (Marginson i Sisson,
2004: 289) odraava izvjesna objektivna ogranienja i
impulse. Jedan vaan aspekt dijalektikog pristupa
transevropskoj sindikalnoj integraciji izvjesno je sjedi-
njenje kooperativne koordinacije na transnacional-
nom nivou i autonomije i inicijative na nacionalnom,
sektoralnom i kompanijskom nivou. Ova meuzavis-
nost se takoer oituje u vanosti efektne vertikalne
integracije pregovarake koordinacije na nacionalnom
i kompanijskom nivou za djelotvornu prekograninu
horizontalnu koordinaciju (Margison i Sisson, 2004:
114). Traxler i Mermet (2003: 245) izgleda da su u
pravu u svojoj tvrdnji da ono to je stvarno bitno nije
uspostavljanje uniformnog pregovarakog i
benchmarking okvira, nego generalna koherentnost
kritike mase razliitih koordinatornih jedinica spo-
sobnih da utjeu na makroekonomski sistem kroz iz-
vjesne ope pregovarake i benchmarking parame-
tre, koji trebaju biti primjenjivi i implementirani u skla-
du s potrebama i mogunostima konkretnog nivoa
koji je u pitanju.
Na kraju, ukratko emo se osvrnuti na procjenu ulo-
ge sindikalnih inicijativa i organizacije odozdo u pre-
kograninoj sindikalnoj suradnji. Naravno da je mogu-
e predoiti situacije u kojima ove transnacionalne
opozicione mree zaobilaze sindikalne inovnike. Tak-
ve bi fenomene, meutim, trebalo generalno proma-
trati kao konjunkturne, budui da nisu niti uvijek mo-
gui, niti univerzalno poeljni, jer ne mogu uvijek osi-
gurati dobro organiziranu i dovoljno resursima op-
skrbljenu ujedinjenu akciju. Postojanje neprijateljstva
ETUC birokracije prema demokratskim klasnim sindi-
katima kao to su SUD, CGIL i COBAS (Mathers,
2007: 56) otkriva opasnu vjerojatnost izraeno anta-
gonistikog pozicioniranja izmeu raznih segmenata
sindikalnog pejzaa u momentu kada su kreativne,
nove transnacionalne inicijative moda jo suvie krh-
ke da bi dozvolile potpunu konfrontaciju izmeu kon-
fliktnih perspektiva u radnikom pokretu. Dugotrajna
borba za hegemoniju unutar predominantno nede-
mokratskih sindikata (i sindikalnih konfederacija) ne
smije biti naputena. Odreeni stupanj sindikalne cen-
tralizacije je zapravo neophodan za djelotvoran, ujedi-
njen management resursima i strateko upravljanje.
Ipak, potencijal za istinski borbenu i nebirokratsku
strategiju da inkorporira (kao uzajamno osnaujue) i
centralizirane i horizontalne organizacijske nivoe, zavi-
sit e od radikalne redistribucije moi i stvaranja de-
mokratskog organskog odnosa izmeu raznih nivoa.
Transnacionalni, nepokolebljivo demokratski - ali sve-
jedno i pragmatini - socijalno-sindikalni pokret
prua najveu nadu za renesansu organiziranog rada.
Taj pokret takoer posjeduje potencijal da postane
jedna od kljunih snaga u demokratizaciji Europske
Unije.
lanak je originalno objavljen u londonskom
akademskom asopisu Capital & Class,
Vol. 35 No.1, 2011.
(Ovaj malo modificirani tekst je s engleskog
prevela beogradska Republika
www.republika.co.rs.)
Sindikati
191
Biljeke
1) Evropski radni savjeti/European Works Councils (nastali direkti-
vom evropskog Vijea ministara 1994.) druga su znaajna, iako
vrlo kontroverzna, evropska struktura na EU mikro nivou, koju
neki vide kao faktor zauzdavanja radnikog pokreta, a neki kao
korisno orue. Vezano za EWC vidi, na primjer, Royle T (1999)
Wheres the Veal? McDonalds and its European Works Council,
European Journal of Industrial Relations 5(3); Arrowsmith J,
Marginson P (2006). The European cross-border dimension to
collective bargaining in multinational companies, European Jou-
rnal of Industrial Relations, 12(3); Hancke B (2000) European
works councils and industrial restructuring in the European mo-
tor industry, European Journal of Industrial Relations, 8(3); Le-
cher W et.al. (2001) European Works Councils: Developments,
Types and Networking; itd.
2) O znaaju prevazilaenja tradicionalne lijeve i sindikalne medijske
strategije, vidi npr. Debray R (2007) Socialism: A Life Cycle, New
Left Review 46, July-August.
Bibliografija:
Anner M et al. (2006) The industrial determinants of solidarity:
Global inter-union politics in three sectors. European Journal of
Industrial Relations 12(1).
Bayertz K (1999) Four uses of solidarity. In Bayertz K (ed.) Soli-
darity. Dordrecht: Kluwer.
Bieler A (2005) European integration and the transnational re-
structuring of social relations: The emergence of labour as a
regional actor? Journal of Common Market Studies 43(3).
Bieler A (2006) The Struggle for a Social Europe. Manchester:
Manchester University Press.
Bieler A, Lindberg I, Pillay D (2008) Labour and the Challenges of
Globalization: What Prospects for Transnational Solidarity?
Scottsville: University of KwaZuluPress-Natal Press.
Dlvik JE (2000) Building regional structures: ETUC and the Euro-
pean Industry Federations. Transfer 6(1).
Fantasia R (1988) Cultures of Solidarity (University of California
Press, Berkeley). In Frundt HJ (2005) Movement theory and in-
ternational labor solidarity. Labor Studies Journal 30(2).
Freyssinet J (1998) The impact of the European Monetary Union
on pay policy and collective bargaining. In Jacobi O, Pochet P
(eds.) A Common Currency Area: A Fragmented Area for Wa-
ges 78 (2000); and Sisson K et al. (1998) The Industrial Rela-
tions Implications of EMU. Brussels: European Commission.
Gajewska K (2008) The emergence of a European labour protest
movement? European Journal of Industrial Relations 14(1).
Gall G (1995) The emergence of a rank and file movement: The
Comitati di Base in the Italian workers movement. Capital &
Class 55.
Gill S (2001) Constitutionalising capital: EMU and disciplinary ne-
o-liberalism. In Bieler A, Morton AD (eds.) Social Forces in the
Making of the New Europe. Houndsmills: Palgrave.
Goetschy J (1999) The European employment strategy: Genesis
and development. European Journal of Industrial Relations
5(2).
Gould CC (2007) Transnational solidarities. Journal of Social Phi-
losophy 38(1).
Hall S (1979) The politics of mugging, in Hall S (ed.) Policing the
Crisis: Mugging, the State, and Law and Order. New York: Hol-
mes and Meier.
Hyman R (2005) Trade unions and the politics of the European so-
cial model. Economic and Industrial Democracy 26(1).
Imig D (2004) Contestation in the streets: European protest and
the emerging Euro-polity. In Marks G, Steenbergen MR (eds.)
European Integration and Political Conflict. Cambridge: Cam-
bridge University Press.
Jacobi O (2000) Transnational trade union cooperation at global
and European Level: Opportunities and obstacles. Transfer
6(1).
Katz H, Darbishire O (1999) Converging Divergences: Worldwide
Changes in Employment Systems. Ithaca, NY: Cornell Universi-
ty Press; cited in Anner M et al., The industrial determinants of
transnational solidarity: Global interunion politics in three sec-
tors, European Journal of Industrial Relations 12(1).
Keck ME, Sikkink K (1998) Activists beyond Borders: Advocacy
Networks in International Politics. Ithaca and London: Cornell
University Press.
Kreimer-de Fries J (2000) Tarifkooperation der Gewerk-
schaftsbunde BeNeLux-Deutschland: Die Erklrung von Doo-
rn. In Schulten T, Bispinck R (eds.) Tarifpolitik unter dem Eu-
ro. Perspektiven einer europischen Koordienierung: das Be-
ispiel Metallindustrie. Hamburg: VSA-Verlag. Cited in Goll-
bach J, Schulten T, Cross-border collective bargaining net-
works in Europe, European Journal of Industrial Relations
6(2).
Le Queux S, Fajertag G (2001) Towards Europeanization of co-
llective bargaining? Insights from the European chemical in-
dustry. European Journal of Industrial Relations 7(2).
Marginson P et.al. (2003) Between decentralization and Europe-
anization: Sectoral bargaining in four countries and two sec-
tors. European Journal of Industrial Relations 9(2).
Martin A, Ross G (1999) In the line of fire: The Europeanization
of labour representation. In Martin A, Ross G (eds.) The Bra-
ve New World of European Labour: European Trade Unions
at the Millenium. Oxford: Berghahn Books.
Mason A (2000) Community, Solidarity and Belonging (2000).
Cambridge: Cambridge University Press. Cited in Gould CC
(2007) Transnational solidarities, Journal of Social Philosophy
38(1).
Mathers A (1999) Euromarch: The struggle for a social Europe.
Capital & Class 68.
Mathers A (2007) Struggling for a Social Europe. Aldershot:
Ashgate Publishing.
Moody K (1997) Towards an international social-movement
unionism. New Left Review I(225), September-October.
Mckengraber U (2006) Towards procedural regulation of la-
bour law in Europe. In Magnusson L, Strath B (eds.) A Euro-
pean Social Citizenship? Preconditions for Future Policies
from a Historical Perspective. Brussels: PIE-Peter Lang.
Radice H (2000) Responses to globalisation. New Political Eco-
nomy 5(1).
Scharpf FW (1987) Sozialdemokratische Krisenpolitik in Europa.
Frankfurt: Campus. Cited in Schulten T (2002) A European
solidaristic wage policy. European Journal of Industrial Rela-
tions 8(2).
Schulten T (2000) The European metalworkers federation on
the way to a Europeanisation of trade unions and industrial
relations. Transfer 6(1).
Schulten T (2001) On the way towards downward competition?
Collective bargaining under the European Monetary Union.
In Schulten T, Bispinck R (eds.) Collective Bargaining Under
the Euro: Experiences from the European Metal Industry.
Brussels: ETUI.
Schulten T (2002) A European solidaristic wage policy. Europe-
an Journal of Industrial Relations 8(2).
Shelbie T (2002) Foundations of black solidarity: Collective iden-
tity or shared oppression? Ethics 112, January.
Silver B (2008) Forces of Labor, New York: Cambridge Universi-
ty Press.
Sisson K (1987) The Management of Collective Bargaining: An
International Comparison. Oxford: Blackwell. Cited in Traxler
F et al. (2001) National Labour Relations in Internationalized
Markets. Oxford: Oxford University Press.
Streeck W (1998) The internationalization of industrial relations
in Europe: prospects and problems. Politics and Society
26(4).
Taylor G, Mathers A (2002) Social partner or social movement?
European integration and trade union renewal in Europe. La-
bor Studies Journal 27(1).
Taylor G, Mathers A (2002) The politics of European integration:
A European labour movement in the making? Capital & Class
78.
Traxler F (1999) Wage-setting institutions and European Mone-
tary Union. In Huemer G, Mesch M, Traxler F (eds.) The Role
of Employer Associations and Labour Unions in the EMU. Al-
dershot: Ashgate.
Turner L (1996) The Europeanization of Labour: Structure Befo-
re Action. European Journal of Industrial Relations 2.
Vos KJ (2006) Europeanization and convergence in industrial re-
lations. European Journal of Industrial Relations 12(3).
Wahl A (2002) Labors Demand for a Social Europe. Monthly Re-
view 54(2).
Waterman P (2001) Globalization, Social Movements and the
New Internationalism. London and New York: Continuum.
Waterman P (2001) Beyond the bureau: The waterfront interna-
tionalism of the Spanish dockers. In Waterman P (2001) Glo-
balization, Social Movements and the New Internationalism.
London and New York: Continuum.
Sindikati
192
Sindikati
Usprkos svim usmjerenim napadima na nezavisnu
organizaciju na radnim mjestima kako u Britaniji ta-
ko i u SAD-u, maleni dio aktivista je ostao i oformio
borbu protiv silne moi kapitala. ak i u juriu koji
je uslijedio nakon 1980-ih, radnici su nastavili biti
organizirani uglavnom kroz rad sindikalnih povjere-
nika na temelju predstavljanja i radnike participa-
cije. Upravo je taj oblik organiziranja pruio kamen
temeljac za nastavak prisutnosti sindikata u tvorni-
cama.
Dok se jakost ovog temelja moe mijenjati, njego-
va dinamika ostaje ista: jedna vrsta kombiniranog
i neravnomjernog razvitka zastupanja zaposlenih
koje ukazuje na to da godine nisu jedino to je bit-
no kao faktor iskustva za vodstvo na radnom mjes-
tu.
Istraivanje obnove britanskih sindikata ukazuje
na injenicu da se mijenjanjem uvjeta na radnim
mjestima i organiziranja istih naposljetku stvaraju
nove grupe aktivista, ije ih iskustvo pruanja otpo-
ra povezuje sa sklopom razmiljanja o osjeaju oba-
veze i radikalizmu koji obiljeavaju starije slojeve
aktivista. Aktivistom se postaje, a ne raa, a ironija
je da je kapitalizam upravo taj koji ih redovito stva-
ra.
Ova obiljeja stvaraju vaan sloj radnike klase;
sloj izmeu ugroenog formalnog vodstva i onoga
to predstavlja relativno neinformirano, nesvjesno
lanstvo. Ono to je jedinstveno za taj sloj jest to da
je izravno vezan uz probleme lanova sindikata na
radnom mjestu, kao i za mnogo ire mree izmeu
klasnih udruenja u bazi pokreta. Ovo ire iskustvo
gradi klasnu solidarnost, takoer irei zanimanje
za ire politike probleme, pa mnogi aktivisti s rad-
nih mjesta postaju dobro naitani i posjeduju zna-
nje o praksi ali i teoriji.
Takvi aktivisti su esto vrlo predani svojemu radu.
Sindikalno djelovanje shvaaju vie kao svoj nain
ivota, a manje kao birokratski zadatak kojeg se e-
le to prije rijeiti. Korijeni takve predanosti meu
niom administracijom i volonterskim lanstvom
sindikata udahnjuju ivot i energiju u kontrastu s
utogljenom rutinom i birokratskom formom slu-
bene sindikalne aktivnosti; radi se o energiji koja
se crpi ali i izravno stvara, pokreui oblike radni-
kog otpora.
Ipak, najbitniji kod ovog sloja aktivista nisu njihov
integritet i predanost, koji su svakako zadivljujui u
ovim uvjetima koji ne pogoduju tako neemu. Naj-
bitnije je da postojanjem ovog sloja obini nosioci
borbenog klasnog sindikalnog djelovanja unutar
pokreta posjeduju mogunost stvaranja unutar-
klasnog vodstva predanih aktivista koji su u mogu-
nosti preivjeti periode pada, te izgraditi veze u
bazi pokreta, te su u stanju utjecati i voditi idui
rast - od dna prema gore. Upravo je to vodstvo
ono vodstvo koje je ukorijenjeno meu obinim
lanstvom, te koje prua najbra, te najrealnija, rje-
enja za neprekidan ciklus izdaje i poraza.
Baza za takav pokret ve postoji u trenutnom slo-
ju predanih aktivista s radnih mjesta, u korijenima
otpora i organiziranja u SAD-u i u Britaniji. Takvi ak-
tivisti - vie iz potrebe nego iz ideala - trajno grade
meuklasne oblike nezavisnih radnikih organizaci-
ja koje, ak i u trenutnim okolnostima, mogu sura-
ivati kako bi odravale solidarnost i masovno or-
ganiziranje od jedne borbe do idue. U vremenima
koja su vie pruala, aktivisti s radnih mjesta su po-
kazivali znatan interes u izrazito politikim pokua-
jima da izgrade meuklasne mree meu lanovi-
ma sindikata odozdo, mree poput Komiteta za
obranu sindikata koji je organizirala Komunistika
partija (eng. Liaison Committee for the Defence of
the Trade Unions, LCDTU) koja je mobilizirala tisu-
e sindikalnih povjerenika u organiziranju protiv an-
ti-sindikalnih vladinih mjera, da bi bili rasputeni
sredinom 1970-ih nakon to se KP usmjerila iskljui-
vo na privlaenje lijevih laburistikih parlamentarnih
zastupnika i voa sindikata. Slino tome, Interna-
tional Socialism grupa je odrala itav niz inkluziv-
nih konferencija na razini itavog pokreta za obi-
ne lanove kao i za prilian broj sindikalnih povjere-
nika, prije nego to je popustila pred uvijek prisut-
nom kunjom ostvarivanja interesa svoje stranke.
Organski intelektualci
sindikalnog pokreta
prof. dr. Sheila Cohen
193
Sindikati
Relativno malena veliina i izolacija dananjih
mrea aktivista djelomino su posljedica toga to
jako malo prijatelja sindikalnog pokreta pridoda-
je vremena, panje i truda kako bi podrali te akti-
viste u njihovom naumu da izgrade i ire pokret iz
baze, koji tako bitno zastupaju. Jedinstveni klasni
poloaj tih aktivista i njihova uloga u izgradnji sin-
dikalizma kao drutvenog pokreta moraju biti uzeti
u obzir u razmatranju dananjeg radnikog pokreta
i njegovih ansi za obnovu.
Gramiscijev koncept aktivista iz redova obinog
lanstva, kao organskih intelektualaca, predlae
moguu ulogu za mainstream ili tradicionalne
intelektualce - one koji piu analize o obnovi sindi-
kata - u vidu kanaliziranja aktivnosti tih organskih
intelektualaca i ostvarivanja veza izmeu klase i
odreenih slojeva tradicionalnih intelektualaca.
Od te tradicionalne inteligencije se trai da ne slije-
di toliko partijske linije s margina, ve da radi unu-
tar radnike klase u suradnji s njenim organskim
kolegama podupirui ih, istraujui i educirajui ih,
s ciljem razvoja postojee klasne organizacije i ot-
pora.
Ocean sindikalnih volontera
Dok se rijetko spominje u trenutnim raspravama
o obnovi sindikata, ovaj pristup je konkretno prika-
zan u nekoliko trenutnih inicijativa od kojih je naj-
bolje poznat reformski pokret Teamsters for a De-
mocratic Union (TDU) meu sindikalnim volunteri-
ma i dijelom sindikalne administracije u SAD-u. Ne-
davno priznanje ukazuje na preobraaj Teamste-
ra (veliki sindikat u SAD-u i Kanadi, op.a., okuplja
prvenstveno vozae kamiona) na temelju TDU-ovog
pokreta kao najznaajniju pobjedu bilo kojeg po-
kuaja grupiranja obinog lanstva u sindikalnoj po-
vijesti 20. stoljea u Americi. to je izazvalo ovu
pobjedu i ovu preobrazbu? Umjesto da gue au-
tonomiju i iskustvo svojih pristaa apstraktnim pro-
gramima i politikama, mainstremni intelektualci
TDU-a su se upustili u dinaminu klasnu borbu ute-
meljenu na radnim mjestima. Radi se o pristupu ko-
ji je vie irio nego to je zaobilazio odredbe politi-
ke sindikata na radnim mjestima. Kao to je jedan
od osnivaa to sroio - bio bih budala kada bih ko-
ristio TDU za dogmatsku socijalistiku politiku, jer
bi on tada ostao vrlo malen. Ja elim da bude jako
velik.
Paralelni projekt i bilten Labor Notes (Radnike bi-
ljeke) je pokrenut 1979. kako bi pomogao preda-
nim aktivistima diljem radnike klase kao cjeline,
podupirui njihov rad konferencijama na nacional-
noj razini, susretima mrea sindikalista odozdo,
kao i organiziranjem kola s raznim temama u
rasponu od koncesionarskih plaanja poslova do
timskog rada. Takva okupljanja pruala su aktivisti-
ma mogunost stvaranja veza meu pojedinim pok-
retima, te stvaranja strategija borbenih tehnika do-
govaranja koje su esto bile prihvatljive lijevijim
voama sindikata i komentatorima. 1999., na 20-oj
godinjici osnivanja TDU-a, Radnike biljeke su iz-
razile zahvalnost tom moru sindikalista odozdo
na kojemu su plutale, mnogim sindikalnim aktivisti-
ma koji su odravali projekt informiranim, radili na
dogaanjima koja su se organizirala, davali njenim
prirunicima, konferencijama i kolama utemeljenje
u dnevnim aktivnostima vezanim za razliite borbe
radnikog pokreta.
Pokuaji izgradnje grupa podrke sindikalistima
odozdo nisu ogranieni samo na podruje SAD-a.
Mrea internacionalnih aktivista Transnational In-
formation Exchange (TIE), osnovana kasnih 1970-ih
u Europi, brzo se odmakla od svojeg originalnog
koncepta kao istraivake mree ka direktnijoj ulo-
zi u dogovaranju meunarodnih susreta i uspostavi
kontakata meu radnicima-aktivistima i drugim
sindikalistima odozdo. TIE je naglaavala vanost
lokalnih skupova i aktivnosti, izbjegavajui vea,
gotovo simbolika, okupljanja koja su imala kao cilj
povezivanje nacionalnih sindikalista birokrata. Uspr-
kos naglaavanju internacionalne povezanosti, ovaj
pristup, u svojoj sutini baziran na radnom mjestu,
oslanjao se na snane nacionalne, regionalne i lo-
kalne inicijative - prepoznajui izrazitu vanost po-
vezanosti izmeu globalnog i lokalnog, te stav-
ljajui lokalno na prvo mjesto, u kontrastu s mno-
gim romantinim razmiljanjima o globalnim rad-
nikim mreama koje su previdjele injenicu da su
poveznice u globalnom lancu upravo organizacije
bazirane na nacionalnoj razini. Ugraujui to u svo-
ju perspektivu, TIE je radio na napretku nacionalnih
mrea sindikalnih povjerenika i drugih sindikalnih
aktivista u opsegu zemalja od Njemake do Brazila,
koje su dijelile kritian pogled na novu radnu prak-
su i reorganizaciju proizvodnje.
Dio ovog napretka bio je i porast brojnih nacio-
nalnih biltena radnika-aktivista do sredine 1990-ih.
Od Solidariteta u Nizozemskoj, Expressa u Njema-
koj, Labor Notes na Novom Zelandu, Rodo Joho u
Japanu, Labora u Tajvanu, Trade Union Foruma u
vedskoj, Collectifa u Francuskoj i Trade Union
News u Britaniji, te inicijative su rasle tijekom 1980-
ih i 1990-ih kao dio napora da poveu nacionalne
tokove aktivista u svakoj zemlji. Ipak, povijesne i
politike okolnosti koje su dopustile roenje i us-
pjeni rast Labor Notesa 1979. vie nisu bile prisut-
ne za mnoge od ovih projekata. U Britaniji, do vre-
mena kada je Trade Union News zapoeo s izda-
njem 1990-ih, politika podrka za nesektaku, in-
kluzivnu udrugu sindikalista odozdo uglavnom nije
bila prisutna. Usprkos obeavajuem poetku, s br-
zo rastuim opticajem od oko 4,000 sindikalnih ak-
tivista, novine su propale zbog nedostatka svakod-
nevne praktine podrke. Za razliku od Labor Note-
sa, TUN-ov projekt nije mogao iskoristiti postojanje
prozora mogunosti na revolucionarnoj ljevici,
kao to je slino uinila Internacionalna socijalisti-
ka grupa u SAD-u 1970-ih.
Kao to se ranije komentiralo, politika sumnjia-
vost ljevice naspram takvih inicijativa se moe pro-
nai u korijenima preokreta perspektive za koju se
zalau. Pristup utjelovljen u TDU-u, Labor Notes-u,
194
Socijalno kranstvo
TIE, te kratko i TUN-u, znaajno se razlikuje od obi-
ljeja uobiajenih modela oivljavanja pokreta, bilo
da su ona revolucionarna, radikalna ili jednostavno
pragmatina. Misao da korijeni oivljavanja sindika-
ta moda lee u svraanju panje na ono to radni-
ci ve ine, ne ini se naroito seksipilnim mno-
gim radikalnim aktivistima, dok veliko neprijatelj-
stvo vodstva sindikata naspram Labor Notes-a i
TDU-a svjedoi o golemoj opasnosti kojima takve
mree sindikalnih aktivista prijete njihovom uobi-
ajenom radu. Uobiajeno sektatvo revolucionar-
ne ljevice, ma koliko suptilno bilo, djeluje kao pre-
preka ozbiljnom stranakom ulaenju u rad nesvr-
stanih inicijativa od vanosti za konsolidiranje i iz-
gradnju postojeih oblika inkluzivnog sindikalnog
aktivizma.
Takve inicijative spajaju reprezentativne i razliite
slojeve radnike klase u milje u kojemu socijalisti-
ke, transformacijske i drutvene ideje predstavljaju
dio razgovora, umjesto da se gleda na njih s viso-
ka. Labor Notes, TDU ili TIE skupovi okupljaju rad-
niku klasu i etniki razliitu publiku u kontrastu s
onime to obino bude mobilizirano od strane radi-
kalnih malih sindikata ili revolucionarne ljevice. To
predstavlja jo jedan potencijal - ansu prevladava-
nja etnikih, seksualnih i ostalih podjela koje ote-
avaju postizanje jedinstva radnike klase.
(Ulomak iz knjige Ramparts of Resistance:
Why Workers Lost Their Power, and How to Get
It Back, Pluto Press, 2006.)
Prof. dr. Sheila Cohen je angairana u bri-
tanskom i meunarodnom sindikalnom
pokretu kao znanstvenica i aktivistkinja.
1990 - 95 je ureivala newsletter za britan-
ske sindikaliste odozdo/iz baze, Trade
Union News, a blisko je suraivala i u istak-
nutom amerikom sindikalnom projektu
Labor Notes. Predavala je podruje sindi-
kalnih studija (Labour and Trade Union
Studies) na London Metropolitan Universi-
ty, te u Center for Worker Education u
New Yorku.
Iz bijede proletarijata svojih dana Karl Marx je iz-
veo zakljuak da alijenacija ili otuenje moe biti
neutralizirano ukidanjem kapitalizma i privatnog
vlasnitva. Historija marksizma nauila nas je da su
svi pokuaji da se nasilno uvede komunizam zavrili
u nepravdi i bijedi jo veoj nego ranije. to dakle os-
taje od Marxa kao filozofa i ekonomista dvadeset
godina nakon pada Berlinskog zida?
Novina Pariskih rukopisa sastojala se u povezivanju
antropolokih i filozofsko-socijalnih tema s ekonom-
skim problemima. Kao to Marx ilustrira, principi i
teorije ekonomske znanosti imaju snane osnove.
Pogotovo u pogledu fundamentalnog objekta svega
vezanog za financije: novca. Marxov Kapital zadire u
samu prirodu novca. Marx je preko 30 godina radio
na svome glavnom djelu, od kojeg je uspio dovriti
samo prvi tom.
Protivei se kritiki predstavnicima klasine politi-
ke ekonomije, Adamu Smithu i Davidu Ricardu, Marx
je nastojao novac pretvoriti u kapital. Dok novac, ko-
ji netko posjeduje, u principu slui tome da bude
upotrebljen za nabavku najrazliitijih stvari za sva-
kodnevnu upotrebu, funkcija plaanja kapitala je is-
to teoretska. Tko posjeduje ili bi volio da posjeduje
kapital, eli da on bude uvean. Ta elja nije nikako
znak izvjesne osobite pohlepe ili bestidnosti, ve jed-
nostavno pokazuje koja je je istinska funkcija i pravo
svojstvo kapitala. Za Marxa porijeklo kapitala lei, ta-
koreku, u sekundarnoj funkciji rada, kada posloda-
vac, prodavi proizvedenu robu, zaradi vie nego to
mu je potrebno da plati radnike. Poduzetniku je po-
treban novac da bi kupio maine i sirovine, s kojima
e proizvoditi novu robu; ali on dolazi do vlastitog
profita samo onda kad odbije da radnicima da pra-
vedan udio od dobiti postignute prodajom proizve-
dene robe. Kapital se uveava jedino zahvaljujui ra-
du radnika, koji je po koliini vei od vrijednosti nje-
gove radne snage. On proizvodi viak vrijednosti,
koji se smijei kapitalu sa svim arom stvorenog ni iz
ega. Iako marksistika teorija otvara slabost mno-
gim primjedbama na ekonomskom planu, u posljed-
nje je vrijeme izazvala veliki interes.
Potaknuto uvodnim radovima na Kapitalu, koji se
sada moe nabaviti u integralnom kritikom izdanju
radova Marxa i Engelsa, prije svega u Njemakoj i u
Italiji, javilo se takozvano novo itanje Marxa, koje
nastoji osloboditi deterministikog vienja historije
prve kritike elemente u odnosu na kapitalizam, koje
je formulirao Marx u zrelim godinama. Ona polazi od
pretpostavke da socijalna nepravda, koju se svugdje
u kapitalistikim drutvima, nije jednostavno posljedi-
ca pogrenog individualnog ponaanja, ve se njezin
najdublji temelj nalazi u nainu na koji novac postaje
kapital, za kojeg se pretpostavlja da se sam od sebe
t o o s t
prof. dr. Georg Sans
195
Socijalno kranstvo
poveava. Prema tim studijima Marx je evidentirao da,
protivno onom to izgleda izvana, novac nije jedno-
stavno predmet razmjene i da nije tono kazati da no-
vac u banci ili na burzi radi za svog vlasnika.
Zacijelo nije pretjerano ustvrditi da nita kao marksi-
zam nije nakodilo Marxu filozofu. Ideoloka zloupo-
treba, koja je trajala desetljeima, i pretjereno hvalje-
nje znaaja njegove misli, dovelo je, s jedne strane, do
odlunog pobijanja, a s druge strane, do tvrdoglavih
nerazumijevanja. Dvadeset godina poslije Hladnog ra-
ta trebalo bi biti dovoljno vremena da se naini razum-
na bilanca. S tim ciljem neophodno je razlikovati Mar-
xa Komunistike partije i Engelsa od mladog Marxa i
Marxa autora Kapitala. Isto tako treba dati prednost
kritikom promatrau u odnosu na tvrdi dogmatizam.
Upravo istraivanja o evoluciji njegove misli pokazala
su da je Marx u svojim uvjerenjima bio manje determi-
niran nego to se misli. Na kraju krajeva, debata koja
eli biti produktivnom pretpostavlja da se zna praviti
paljiva razlika izmeu razliitog kamenja od kojeg je
sagraena zgrada marksistike misli. Tako, na primjer,
nitko vie nee smatrati uvjerljivom materijalistiku
koncepciju historije, koja smatra proizvodnju materi-
jalnog ivota za fundament cijele historije. Isto tako
je suvie reduktivna materijalistika vizija ovjeka, pre-
ma kojoj se naa kultura moe razumjeti samo na os-
novu fizikih potreba i na bazi konkretne ljudske aktiv-
nosti.
No to jo ne znai iskazati sud o otuenju rada ni-
ti je time rijeen problem vika vrijednosti. To su pro-
blemi kojima bi se trebalo baviti danas, izuavajui
Marxa. Morali bismo biti zahvalni filozofu zbog ideje
da ovjeka treba promatrati i u svjetlu naina proiz-
vodnje i na osnovu onog oblika upravljanja ekonomi-
jom, koji prevladava u naem drutvu.
Poslije propasti komunizma ne radi se o tome da se
osudi svako privatno vlasnitvo kao loe ili nepraved-
no samo po sebi. Iskustvo prolog stoljea u dovoljnoj
mjeri ui da porast potekoa do kojih je dolo indus-
trijalizacijom ne mogu biti prevazien kolektivizacijom
privatnog vlasnitva. Tim vie se postavlja problem
pravednog sudjelovanja svih ljudi, a ne samo vlasnika,
u ekonomskim i politikim procesima odluivanja.
injenica da je velik dio ovjeanstva iskljuen iz parti-
cipacije u drutvu moe se smatrati, kako je tvrdio
Karl Marx, kao otuenje ovjeka od sebe samog, kao
drutvenog bia.
Drugi aspekt otuenja, kojeg smo daleko svjesniji,
tie se ovjeka u odnosu na prirodu. Nije nephodno
biti materijalist za priznavanje kako je potrebno uspos-
taviti izvjesnu harmoniju izmeu ivog bia kao to je
ovjek i njegovog prirodnog ambijenta. Ne radi se sa-
mo o odnosu prema ivotnom prostoru ili o pronala-
enju hrane, ve treba voditi rauna o ovjeku, koji se
sastoji od jedinstva tijela i duha. Pretjerano iskoritava-
nje prirodnih resursa i unitavanje okolia, koje iz to-
ga proizlazi, pokazuje u kojoj je mjeri neophodno for-
mirati integralnu viziju ovjeka. Na kraju se moramo
zapitati s Marxom da li oblici otuenja, o kojima je bi-
lo rijei, ne nalaze svoju ishodinu formu u kapitalisti-
kom sistemu? Iako danas postoji iroka suglasnost da
marksistika teorija o nadnicama i cijenama ne odgo-
vara konkretnim ekonomskim situacijama, pitanje po-
rijekla vika vrijednosti nije izgubilo nita od svoje legi-
timnosti. Ukoliko se novac kao takav ne umnaa sam
od sebe, odakle dolazi u tom sluaju renta i kako se
tumai gomilanje dobara u rukama malobrojnih? U
svakom sluaju, ini se da dosad nije poreknuta mark-
sistika teza da je na kraju krajeva uvijek realan rad
jednih onaj koji stvara pretjerano bogatstvo drugih.
Naravno da tu tvrdnju treba staviti u red i ublaiti dru-
gim gleditima, kao to je na primjer uloga inteligen-
cije, prikupljenog znanja, vremena, koliina raspoloi-
vih prirodnih sirovina u formiranju kapitala.
Zacijelo, postalo je opom modom suprotstavljati
trinu ekonomiju, pozitivno shvaenu, kapitaliz-
mu shvaenom u njegovom negativnom smislu. Ali
to suprotstavljanje ostaje neprecizno dok ga se ne po-
dri opom teorijom novca. I s tog gledita nije uope
uputno jednostavno ostaviti ljevici Marxovu kritiku po-
litike ekonomije.
(LOsservatore Romano, 21 oktobar 2009.)
Prof.dr. Georg Sans je profesor povijesti mo-
derne filozofije na rimskom Gregorijanskom
sveuilitu, koje je izravno u vlasnitvu Svete
stolice. LOsservatore Romano je polu-slube-
ni vatikanski list.
a j e o d M a r x a ?
Capital&Class
www.cseweb.org.uk
196
(p)ogledi
Moda nije sluajno dio ljevice dobio ime upravo
po otoku: Korula, sudjelovati na Koruli, pri-
druiti joj se, napustiti je, podrati, zabraniti. Tako
se skraivao naziv Korulanske ljetne kole. Bila je
otokom slobodnog miljenja. Oliavala je nau ljevi-
cu. Trajala je desetak godina. Ukinuta je 1974: za-
pravo uskraena su joj sredstva, tj. mogunost da
okuplja svoje sudionike i lanove. Lokalnoj upravi
je nareeno da im ne dopusti da se sastaju u gradu
Koruli, na Koruli. I ... nije vie doputala.
Pokuavalo se drugdje, na drugim otocima, na
obali: na Visu - u Komii; na Cresu - u gradiu Cre-
su; na Kvarneru - u Crikvenici; zatim u zaleu, u sa-
mu Zagrebu; i ne znam gdje jo. Gradski su oci po-
kazivali ponegdje dobru volju, elju da nas prihvate;
onda su im nareivali odozgo da to ne ine; i vie ni-
su inili.
Nakon toga se opet pokuavalo na nekom dru-
gom mjestu, dalje od obale. I tako do kraja: noma-
di bez atora, bez broda. Ljeviari.
Korula je neodvojiva od Praxisa, asopisa koji
su pokrenuli filozofi i sociolozi iz Zagreba, kojima su
se pridruili kolege i drugovi iz Beograda, Ljubljane,
iz raznih dijelova zemlje i svijeta: Praxisovci su bili
napadnuti i u zemlji i u svijetu, osobito na Istoku i u
SSSR-u. Jugoslavenske vlasti ih nisu trpjele, naciona-
listika opozicija nije ih voljela: jednima su bili suvi-
e opozicioni, drugima nedovoljno nacionalni. U ne-
kim brojevima Praxisa javili su se, dodue, i inte-
lektualci koje e vlast optuiti kao nacionaliste: u pr-
vim brojevima profesor Grgo Gamulin i knjievnik
Petar egedin sa hrvatske strane, filozof Mihajlo
uri i pisac Dobria osi sa srpske; pjesnik i parti-
zan Jure Katelan, kojem je bio stran nacionalizam,
objavio je takoer svoj ogled. No to su bile uglav-
nom iznimke od pravila. Ili pak izlike za optubu:
praxisovci i nacionalisti se udruuju, tvrdilo se, ap-
surdno.Za partiju koja se smatrala lijevom, bili su to
lani ljeviari: vlast ih je optuivala da ele vlast
za sebe.
Bilo je i praxisovaca koji nisu objavljivali u Pra-
xisu. Bio sam jedan od njih. inilo mi se da to nije
asopis za literate. U posljednjem broju sloen je
moj ogled o shvaanju angamana, ali su radnici
odbili da dalje tampaju asopis: tako se, naime
objanjavalo administrativne zabrane. ao mi je to
u Praxisu nisam nita objavio! Na Koruli sam
bio est ili sedam puta, od 1967. do 1974. godine.
Postao sam lanom njezina upravna odbora i ostao
to do kraja.
U asopisu Razlog izaao je 1968. moj govor
odran na studentskim manifestacijama u Zagrebu
pod naslovom to je zajedniko protestima stude-
nata Evrope. Taj je asopis (broj 57.) bio sudski za-
branjen (Vrhovni sud potvrdio je zabranu moga go-
vora, ne znam zato). Moda je i to bio jedan od
razloga to mi se profesor Branko Bonjak obratio u
ime Korule i predloio da uem u njezinu Upra-
vu. Poalio mi se da su stalno izmeu ekia vlas-
todraca i nakovnja nacionalista: prvi su sve vie
gubili vlast u kulturi, drugi su je naglo stjecali. Filo-
zof Gajo Petrovi i sociolog Rudi Supek bili su stupo-
vi kole zajedno s Dankom Grliem, Milanom Kan-
grgom, Ivanom Kuvaiem, Predragom Vranickim,
Veljkom Cvjetianinom, najmlaim od njih arkom
Puhovskim. Danilo Pejovi, obrazovan filozof, ot-
pao je zbog veze s nacionalistima, oko 1971. godi-
ne . Pridruio nam se Mladen aldarevi nakon pre-
laska iz Sarajeva u Zagreb i jo neki drugovi.
Nekoliko kolega iz Beograda bili su od samog po-
etka i u Praxisu i na Koruli: Veljko Kora, Lju-
bo Tadi, Svetozar Stojanovi (koji je prevodio i lije-
po se oblaio), Mihajlo Markovi (koji je stalno ne-
to zapisivao), Miladin ivoti, Neboja Popov, tada
ljepukasti Dragoljub Miunovi, Zaga Pei-Golubo-
vi, lucidna kritiarka staljinizma, povremeno i An-
drija Krei, te jo neki mlai kolege koje ne zabo-
ravljam. Boo Jaki je u Sarajevu dopao zatvora
zbog radikalnosti jednog od svojih tekstova. Jo ne-
ki od Sarajlija podravali su Korulu, ali su rijetko
dolazili na nju. Iz Ljubljane su bili esti gosti Veljko
Rus i Duan Pirjevec, zvani Ahac, iji je anarhizam
bio neodoljivo cinian i simpatian. Uz njega se obi-
no nalazio obazrivi Vanja Sutli, koji je bolje govorio
Requiem za jednu ljevicu
prof. dr. Predrag Matvejevi
197
(p)ogledi
nego pisao.(Napisao san neki pamflet o njemu,
zbog kojeg se pomalo kajem).
Ne nabrajam sva imena, ovo nije povijest Koru-
le- Korulanske kole - nego tek uspomena na nju.
Knjievnika gotovo nije bilo s nama: nije ih zanima-
lo; ili pak nisu eljeli riskirati. Jednom je doao,
1968, moj prijatelj, Sveta Luki i moda jo ponetko
(Milan Miri, Bruno Popovi, Viktor mega, koji je
tada bio blizak marksistikoj kritici ili ljevici). U
policiji su sigurno sauvana sva ostala imena. Iz ne-
kih sredina strogo kontroliranih nitko nam se nije
usuivao pribliiti: bilo je opasno, posebno za lano-
ve partije u provinciji, gdje se to pratilo.
Bilo je nesporazuma, prije i poslije zabrane ko-
le. S vie blagosti se odnosilo spram srpskog nego
spram hrvatskog nacionalizma: prvi je bio lukaviji,
drugi brbljaviji. Nitko nije bio spreman reagirati na
nacionalistiki istup beogradskog profesora Mihajla
uria, ije se nadahnue pokazalo srodnim s budu-
im Memorandumom. Na Dobricu osia gledalo
se vie kao na otpadnikaod Titova reima nego
branitelja biveg efa policije Rankovia; smatralo
ga se nekom vrstom jugoslavenskog disidenta a ne
zastupnika srpstva. Predloio sam Supeku i Petrovi-
u da se zauzmemo za hrvatskog filozofa i pjesnika
Vladu Gotovca, osuenog na zatvor kao nacionalis-
tu, ali to nije prolo: preputalo se vlasti da se obra-
unava s nacionalistima koji su ionako mrzili Pra-
xis. Stanovito jugoslavenstvo, koje sam dijelio s
praxisovcima, pribojavalo se vie separatizma
nego unitarizma. Uostalom i izvan Korule i lje-
vice uope, dio hrvatske inteligencije koji je batinio
jugoslavensku ideju u izvornom obliku kakav se ja-
vio upravo u Hrvatskoj, nastojao je po svaku cijenu
izbjei nesporazume s braom Srbima. Ustaki zlo-
ini nad Srbima u Hrvatskoj ostavili su za sobom sta-
novit osjeaj krivice, koji je moda pridonosio takvu
ponaanju. (U oklijevanju hrvatskog dijela Saveza
komunista da se suprotstavi Miloeviu, u asu kad
je ve pokazivao izrazito faistoidne sklonosti, oito-
vat e se slini stavovi).
Na Koruli sam upoznao staroga Ernsta Blocha,
mislioca utopije protjeranog iz istone Njemake u
zapadnu, Herberta Marcusea na vrhuncu slave ko-
ju je dosegao upravo 1968. godine, Henri Lefebvrea
sa svojim ezdesetosmaima iz Nanterrea, Ericha
Fromma, kojeg su zvali Evropljaninom iz Amerike,
tada jo mladog Jrgena Habermasa, Eugena Finka,
Luciena Goldmanna, zajedno s mnogim drugim filo-
zofima i sociolozima, profesorima i studentima. Na
prvim sesijama sudjelovali su Leszek Kolakowski,
iskljuen iz poljske partije 1966. godine, i Karel Ko-
sik, izbaen nakon prakog proljea. Filozof Kostas
Axelos, bivi marksist koji se pribliio Heideggeru,
dolazio je vie puta kao i neki suradnici parikih a-
sopisa Argumenti i Socijalizam ili barbarstvo.
Agns Heller, Ferenz Feher i Georgy Markus iz Pe-
te povezivali su Korulu s Lukacsem, rezerviranim
prema revizionizmu. lanovi Instituta Gramsci iz
Italije ostali su, za razliku od ostalih inozemnih su-
dionika, povezani s komunistikom partijom u svojoj
zemlji: dolazili su k nama Lombardo Radice, Mario
Spinella, Leonardo Zanardo i jo neki prijatelji Vjeko-
slava Mikecina, prije eurokomunizma. Trockisti
okupljeni oko Ernesta Mandela i anarhisti oko Da-
niela Guerina, slobodni mislioci poput Lelija Bassa i
Pierrea Navillea, zastupali su svatko svoju herezu.
Osnivai Frankfurtske kole, Max Horkheimer i
Theodor Adorno, gledali su sa simpatijom Koru-
lansku kolu ali je nisu posjeivali (bili su ve stari).
Matalo se o tome kako suprotstaviti izvornu Mar-
xovu misao marksistikoj vulgati, ideje ranoga Mar-
xa ideologiji marksizma, renegata Kautskoga
Lenjinu, samog Lenjina mumificiranom lenjinizmu,
februar 1917. oktobru, oktobarsku revoluciju onoj
izdanoj, novu ljevicu staroj ili staljiniziranoj, plura-
lizam jednopartijskom sistemu, samoupravljanje au-
toritarnoj vlasti, stvarnu utopiju utopizmu, kritiku
kulturu kulturnoj revoluciji, socijalizam s ljudskim
licem koji smo shvaali na razne naine i nismo us-
pjeli definirati, takozvanom realnom socijalizmu.
U odnosu spram Korule, iji misaoni domaaji
nisu bili uvijek onoliko znaajni koliko se to eljelo,
veina jugoslavenskih kulturnih manifestacija -
Zagrebaki razgovori (u ijoj organizaciji sam i
sam vie puta sudjelovao). beogradski ili bledski
susreti itd. bili su skromni i provincijalni, htio to
netko ili ne htio priznati. Tvrdnje da su filozofi i so-
ciolozi okupljeni oko Praxisa i Korule bili isklju-
ivo marksisti te da su krajnjoj konzekvenci traili od
partije na vlasti da bude jo vie i dosljednije mark-
sistika, nisu utemeljene. Dijelu suradnika, lanova
Savjeta Praxisa ili same kole marksizam nije bio
doli relevantno miljenje jedne epohe. Nekima je
ak bio posve stran (V. Filipovi, E. Paci, E. Fink, A.
Sarevi i dr.). Sam Herbert Marcuse isticao je, upra-
vo na Koruli, da je zadovoljenje ljudskih potreba
cilj oslobaanja ali, napredujui prema tom cilju i sa-
ma potreba postaje potrebom. Takva je ideja bila
mnogima od nas bliska i nismo je dovodili u vezu sa
Marxom. U stanovitom liberalizmu traili smo potvr-
du samostalnosti, u nekoj vrsti anarhizma protute-
u partijnosti.
Slobodu izraavanja nastojao sam, u svom radu iz-
van Korule, povezati s izraavanjem slobode: pi-
tao sam se kako od ovjeka ljevice postati slobod-
nim ovjekom. Nakon zabrane kole i smjene ne-
kolicine liberalnih politiara u Hrvatskoj, Srbiji i Slo-
veniji, poslao sam otvoreno pismo drugu Titu i pred-
loio mu da se povue. Saznao sam da mu ga nad-
leni funkcionari nisu uope uruili. Napisao sam ga
ponovo za javnost, dopunio i doradio, pustio da ko-
la. Titovo djelo sam cijenio, ali ne bez rezervi: raski-
nuo sam sa Savezom komunista. Uviao sam kako
je neophodno promisliti razliku koja se ukazala na-
kon raskida sa S.S.S.R.-om 1948. godine, odrediti je
i odrediti se spram nje: spram same tekoe da se
postoji i opstane kao razlika. Smatrao sam (i danas
to smatram) da samoupravljanje nije i ne mora biti
ono to se s mukom ostvarilo u drutvu bez demo-
kratskih tradicija i odgovarajue politike kulture,
kakvo je bilo jugoslavensko: u dravi koja nije bila
198
(p)ogledi
pravna drava. Ideja e - jo u to vjerujem - nai svoj
pravi oblik i primjenu u sljedeem stoljeu i unapri-
jediti dosadanja iskustva demokracije, suvie svede-
na na izborne prakse i liena mogunosti graana
da stvarno odluuje o svome radu i nainu ivota.
Korula je bila preslaba i nedovoljna da potvrdi i
unaprijedi takav povijesni projekt. Premalo se vre-
mena i panje posvetilo pitanjima samoupravljanja i
samoupravne demokracije na Korulanskoj koli.
Pribojavali smo se da na govor ne pone sliiti slu-
benom govoru: partiji na vlasti, tj. samoj vlasti koja
je - to joj valja priznati - preuzela ideju iz nasljea lje-
vice i upisala je u svoj program. Korula nije bila ni-
kakav politiki projekt, nego prije svega pokuaj da
se stanovita pitanja drukije postave, odbaci dio ba-
lasta koji smo vukli za sobom: stanovite ostatke
staljinizma koji se nije priznavao staljinistikim. Kor-
ulanska kola nije bila jedina ljevica u zemlji ali jest
prva, i intelektualno najnaprednija, ma koliko se to-
me suprotstavljale partija na vlasti ili nacionalistika
opozicija toj istoj partiji. Uostalom, u drutvu i dr-
avi, osobito vienacionalnoj, mnoge stvari ne proiz-
laze iz odnosa lijevo-desno i ne svode se na nj. To
sam uvidio prije nego to sam se usudio priznati to
samome sebi. Na Koruli nije bilo sve onako kako
smo eljeli ili zamiljali. Ali gdje je i kad sve tako bi-
lo?
Nakon preseljenja s jednog mjesta na drugo, koja
su se odbijala bez osobitih rizika (i to treba priznati
- rizici su bili znatno manji od onih s kojima su se su-
oavali istaknuti nacionalisti), nalazili smo se sve rj-
ee i u sve ogranienijem broju. Dio starijih lanova
iscrpio je svoje ideje a i same ideje su brzo zastarije-
vale. Uoi rata koji e razoriti Jugoslaviju, okupljali
smo se u uskom krugu, u Zagrebu, kao grupa ov-
jek i sistem. Izvrsno ju je vodio, zajedno s Rudijem
Supekom, profesor Eugen Pusi, lijevi hrvatski inte-
lektualac lien nacionalizma, prihvatljiv za praxisov-
ce, nekompromitiran u oima vlasti praxisovti-
nom. Krajem osamdesetih godina poele su se os-
jeati razlike u pristupima, promjene stavova pojedi-
nih sudionika. Prisjeam se jednog od posljednjih
sastanaka na kojem je beogradski filozof Ljubo Ta-
di, sav usplahiren, zatraio od Rudija Supeka da
oduzme rije Bogdanu Deniu, amerikom profeso-
ru srpskog porijekla, koji je upozoravao na greke
Miloevieve vlasti na Kosovu: Tadi nije sliio na se-
be sama. Mihajlo Markovi postao je podozriviji,
manje je zapisivao nego svojedobno na Koruli. Ima-
li su dojam da zagrebaki kolege, poglavito ljub-
ljanski, ne prihvaaju njihove argumente i ne razu-
miju teinu srpskoga pitanja na Kosovu, pri emu
su potpuno iskljuivali iz istog pitanja kosovske Al-
bance. Pozvali smo i nekoliko Albanaca i Srba s Ko-
sova na raspravu. Sam Praxis se ve podijelio: po-
eo je izlaziti u inozemstvu bez suglasnosti i potpo-
re veeg dijela urednitva Praxisa.
U vrijeme kratkotrajne vlade Ante Markovia, na-
pisao sam u Supekovu domu izjavu koja je podra-
vala politiku, vrlo racionalnu, koju je provodio spo-
menuti premijer. Potpisali su je gotovo svi zagreba-
ki praxisovci. Petrovi nije, bio je ve teko boles-
tan. Objavljena je u Beogradu, u Borbi, ali bez
potpisa najpoznatijih beogradskih kolega. Hrvat ju-
goslavenski orijentiran, bivi partizan, Ante Marko-
vi je imao drugaiju sliku Jugoslavije od one koja se
formirala u Srpskoj akademiji i koja je nala svoj iz-
raz u Memorandumu.
Nastavak je tuan. Miloevi je podignuo na noge
politiki nezrelu masu koristei spretno tekoe Srbi-
je, rabei podmuklo i vjeto nacionalne mitove. Val
agresivnog nacionalizma zapljusnuo je gotovo sve
slojeve srpskoga drutva. Zapoeli su veliki mitinzi:
dogaanje naroda, ispunjeno prekipljelim nezado-
voljstvom, populistikim folklorom, politikim kiem.
To se ubrzo preselilo izvan granica Srbije. Dobar dio
inteligencije, ukljuivi brojne partijske veterane,
pljeskao je voi koji je napokon shvatio istinski in-
teres srpskoga naroda, za razliku od Hrvata Josipa
Broza na kojeg su neki od beogradskih praxisova-
ca odavno gledali s antipatijom, moda najvie za-
to to je porijeklom Hrvat. Miloevi se grubo i efi-
kasno rijeio partijskih kadrova koji ga nisu slijedili ili
sluali u vlastitom okruju, zatim i u federaciji. Pred
oima cijele jugoslavenske javnosti raspao se sam
Savez komunista Jugoslavije, dotad nezamjenjiva
kohezivna veza mnogonacionalne drave, ije je je-
dinstvo ve bilo naeto. Hrvatski separatizam, upo-
ran i ukorijenjen, i slovenski partikularizam, diskret-
niji i spremniji na kompromis, bili su i jedan i drugi
ohrabreni neprispodobivom arogancijom kojom je
Miloevi drakao i hukao srpske nacionaliste: igra-
lo se kolo naokolo, pjevalo i izazivalo - Srbija e bit
do mora. Nitko vie nije umio zaustaviti igru. Jedi-
ni koji je to mogao nije htio. On ju je i nametnuo.
Savez Komunista Hrvatske obilovao je nesposobnim
kadrovima, nedoraslim trenutku. U Zagrebu je Fra-
njo Tuman uspjeno iskoristio priliku, ojaan anti-
patijom koju je pobuivala gotovo histerina agre-
sivnost u Srbiji. Pruio je ruku povratnicima iz usta-
ke emigracije koji su ga obasuli novcem i pomogli
mu da pobijedi na izborima. Podravao ga je i dobar
dio Hrvata koji nikad nisu bili ustae: koji su eljeli
hrvatsku dravu a ne, po drugi put nakon 1941, nje-
zinu karikaturu. Slovenci su jugoslavensku granicu
proglasili slovenskom. Miloevi se uspio nametnuti
vojnom vrhu, zagospodariti Jugoslavenskom narod-
nom armijom preuzimajui ulogu branitelja Jugo-
slavije. Zapoeo je rat, u blagom obliku u Sloveniji,
u estokom u Hrvatskoj: sruen je Vukovar, bombar-
diran Dubrovnik; nagovijeteno je bombardiranje
Bosne i Hercegovine, dogodila se Srebrenica.
Ne kanim prepriavati sve te dogaaje, htio bih
osvijetliti poloaj ljevice u njima. Na posljednji po-
kuaj u Zagrebu bilo je osnivanje Udruene jugosla-
venske demokratske inicijative (UJDI). Prvi osnivai
bili su povezani sa Praxisom i Korulom: Bran-
ko Horvat, arko Puhovski, Predrag Vranicki i potpis-
nik ovog teksta. Uz nas je bio najprisutniji Rudi Su-
pek. (On nas je, svojom mirovinom steenom u fran-
cuskom Pokretu otpora i buhehenvaldskom lageru,
izdano pomagao: bez njegove pomoi ne bismo
199
(p)ogledi
mogli pokrenuti list Republika). UJDI-i se prikljuio
ne malen broj simpatizera iz cijele zemlje, napose
Bosne i Makedonije. Meutim Partija nije dopustila
da se registriramo u Zagrebu, Beogradu i Saraje-
vu - priznali su nas na samu rubu, u Titogradu. Od-
gurnuli su nas. Prihvatili su njih. Nismo se uspjeli
odrati. Oni su bili brojniji, podraniji, jai. Ovo je,
uz ostalo, zapis o naem neuspjehu: requiem za jed-
nu ljevicu.
Nama slini su, uostalom, oduvijek propadali u po-
litici. Vei broj bivih praxisovaca ve se pribliio
starijoj dobi. Danko Grli je umro prije poetka rata.
Posjetio sam Gaju Petrovia uoi njegove smrti: bio
je teko bolestan, ali mi se uinilo da je vie zaokup-
ljen onim to se zbiva nego svojom boleu. Rudi
Supek je do posljednjeg asa pisao antifaistike po-
ruke: obavjetavao svoje francuske drugove iz konc-
logora o ruenju spomenika partizanima i rtvama
faizma u Hrvatskoj. Nakon rasula UJDI-a poznati
ekonomist Branko Horvat formirao je lijevu socijalis-
tiku stranu s vrlo malim brojem lanova i slabim ut-
jecajem. Milan Kangrga pie u opozicionim listovi-
ma, ne odstupajui od svojih stavova. Ivan Kuvai,
Veljko Cvjetianin, Predrag Vranicki ostali su vjerni
svojoj prolosti. Filozof arko Puhovski izloio se drs-
kim i primitivnim napadima desnice: odgovorio je na
njih smiono i naelno. Pisac ovih redova napustio je
zemlju u poloaju izmeu azila i egzila nalazi vie
slobode nego izmeu poslunosti i utnje. Nisam
siguran da je to najbolji izbor. Takav je kakav jest. O
bivoj ljevici pie se svata: izdali smo naciju, ju-
gonostalgiari smo, komunisti. Slino se govorilo
i prije Drugog svjetskog rata.
Ne mogu prikriti koliko sam razoaran ponaa-
njem dijela praxisovaca u Beogradu. Mihajlo Mar-
kovi je postao ideologom miloevievske partije
zatvarajui oi pred ruenjem Vukovara, etnikim
ienjem, masakrima u Bosni. Morao je znati da
svega toga ne bi bilo, u takvu obliku, da vrhovni ef
uz kojeg je pristao prvih ratnih godina nije htio da
tako bude. Svetu Stojanovia su neki od naih kole-
ga smatrali arijskim filozofom. Kad sam ga vidio
na ekranu kao pobonika (savjetnika) predsjedni-
ka Jugoslavije Dobrice osia, u blizini sama Miloe-
via, nisam vjerovao svojim oima. U tom su asu
pogibala djeca i ene u Sarajevu, djelovali su konc-
logori u Bosni, sruena je u Banjoj Luci prekrasna d-
amija Ferhadija, u Foi Aladja. Pisao sam iz Pari-
za osiu i zamolio ga da zatrai od Radovana Ka-
radia da se oslobodi iz zatvora Kula na Ilidi srp-
ski pjesnik Vladimir Srebrenov, koji se usprostavio
genocidu muslimana u Bosni. Nije mi odgovorio ni
on ni njegov savjetnik.
Moje najvee razoarenje ipak je Ljubo Tadi (ne
onaj istoimeni glumac, estiti i valjani ovjek i umjet-
nik, nego filozof i bivi nam drug. Njega sam
upoznao prije nego ostale, kao istaknutog intelektu-
alca u Sarajevu. itao sam njegove lanke, susretao
ga po raznim skupovima, zavolio. Sjeam se jednog
popodneva na Koruli, 1971. godine. Gorjela je u-
ma u blizini, krajem ljeta. U takvim su prilikama hr-
vatski nacionalisti optuivali Srbe da podmeu va-
tru. Bilo je neprijatno. Ljubo je bio snuden. Priao
sam mu i rekao nekoliko prijateljskih rijei. Oi su
mu bile vlane, meni takoer. Zahvalio mi se. Kad su
me kasnije napadali bosanski partijski arhivisti pred-
bacujui mi to branim srpske nacionaliste u Bos-
ni (kao da nisam branio i muslimanske, i hrvatske, i
albanske, u dravi koja nije bila pravna drava!),
moji su stari roditelji u nekoliko navrata bili izvrgnu-
ti neugodnostima. Ljubo je napisao pismo mojoj po-
kojnoj majci, tjeio je objanjavajui vanost onog
to inimGodinu ili dvije prije ovog rata nali smo
se u Beogradu, u njegovu stanu u ulici Gospodar Jo-
vanovoj. Donio sam rukopis Zvonka Ivankovia Von-
te koji je bjelodano dokazivao da Andrija Hebrang
nije kriv za sve ono zbog ega je ubijen. Zamolio
sam ga da proita dokumente i da potpie zajedno
sa mnom recenziju, kako bi ta knjiga mogla biti ob-
javljena. Odbio je. Rekao mi je neto to me u tom
asu prenerazilo: dok je Srbija u ovakvu poloaju ne
eli podrati nita to bi joj ilo na utrb. Kasnije
sam uo kako podrava Pale i one koje koji odozgo
pucaju po Sarajevu (na tisuiti dan opsade doao
sam u Sarajevo i vidio kako to izgleda: ne znam je li
on tada bio gore, na brdu, uz one koji su na nas pu-
cali. Tadi je u svojoj razjarenosti napao (u Politi-
ci!) ak i svoje bive prijatelje, na temelju izvjetaja
dobivenih od tko zna kakvih slubi: npr. arka Pu-
hovskog u razdoblju u kojem je preivljavao najtee
krize. (Posve je izobliio - on ili oni koji su mu dali
podatke i moju izjavu da su Otvorena pisma, koji-
ma sam branio disidente pod prethodnim reimom,
svrstana u pornografiju te, u Hrvatskoj, ostala iz-
van normalne distribucije, kao neka vrsta samizda-
ta).
Neki od lijevih ezdesetosmaa tragino su
zavrili. udovini Milorad Vueli, kao direktor mi-
loevievske televizije, prikrivao je zloine i poticao
ih posredstvom medija u slubi vlasti. Miloevi ga
je odbacio nakon to ga je iskoristio, pa onda opet
uzeo natrag: poslunik mu se vratio, nastavlja slua-
ti. On je uostalom sam po sebi beznaajan.
Tee mi je pao sluaj Ljubie Ristia, iji sam avan-
gardni teatarski eksperiment KPGT podravao.
Kako je taj daroviti reiser mogao pristati na tako
podreenu ulogu u reiji najprisnijeg suradnika Slo-
bodna Miloevia: u totalitarnom ludilu kojim je ona
- ta reija - nadahnuta? Shakespeare, gdje si?
to se pak tie nekih od pisaca, koje sam svoje-
dobno branio, govorit u o njima drugom prilikom.
Kad doem u Beograd sigurno neu pruiti ruku
Djogama i Nogama: Momama koji su hodoastili na
Pale ili na vidovdanske priesti. Vuka Krnjevsa ne
kanim pozdraviti: on se u prolom reimu oslanjao
na rukovodilaka plea da bi, prodrljiv kakav je, za
pare peene janjetine na teferiu otiao na poklo-
njenje trebinjskom opinaru koji bombardira Du-
brovnik. Nije jedini, ali to ga ne opravdava. Stidim
se brojnih pisaca, na srpskoj i hrvatskoj strani. Kao i
na ostalim, gotovo svima.
Na sreu nije sve tako crno kao to bi se po ovoj
200
(p)ogledi
mojoj ispovijesti moglo zakljuiti: bio sam zaljubljen
u Beograd, i zato sam moda najstroiji prema nje-
mu. Nisam vjerovao da mu se moe dogoditi sve
ovo to mu se dogodilo. ao mi je to neu zatei
Svetu Lukia u gradu na Savi i Dunavu, na Skadarli-
ji, Kod dva jelena ili Tri eira: potresla me je
njegova preuranjena smrt. Zvao sam ga iz tuine, ali
je, u ovom siromatvu koje je mnogima postalo sud-
binom, morao promijeniti stan i telefon: nismo se
uli dragi Sveto. Traio sam te. Bili smo na slian na-
in Jugoslaveni ne izdajui pritom ljepe oblike ni
srpstva ni hrvatstva, ne osporavajui nikome pravo
da bude to jest ili to hoe. Danas se na to loe gle-
da i ovamo i tamo. elim ponovno sresti Milisava Sa-
via, ponosnog momka iz Rake, i Vidosava Stefa-
novia, slobodoumnog Kragujevanina. Mi smo se
za vrijeme ovog rata nalazili po svijetu kao ilegalci:
pokazivali smo stranome svijetu da se srpski i hrvat-
ski intelektualci ne moraju mrziti. Mrnju smo osta-
vili drugima, njima.
Doi u u Beograd da ponovno sretnem one koji
su, usprkos svemu, spaavali obraz Beograda. Meu
njima su neki od praxisovaca, naih s Korule:
Boo Jaki, sin pravoslavnog popa kojeg su zaklali
ustae i koji nije zbog toga manje volio svoje hrvat-
ske drugove; Neboja Popov, koji je, za razliku od
ostalih, ve pod prolim reimom izgubio gotovo
sve - osim svog potenja (itao sam u tuini Repu-
bliku koju se ureuje u Beogradu, koju smo zapo-
eli izdavati u Zagreb, u UJDI-i; za koju sam napisao
prvi uvodnik) Zaga Pei-Golubovi bila je i ostala
asna i estita osoba, najtemeljniji i najdosljedniji
kritiar staljinizma meu Korulanima: svih vrsta
staljinizma. Miladina sam ve spomenuo: neka mu
je laka zemlja.
Bit e posla napretek i za srpsku i za hrvatsku lje-
vicu, koje e doi jednog dana nakon svega, izdi-
i se iznad svega ovog to se zbilo. U Hrvatskoj smo
danas preslabi i premalo nas je da izaemo na kraj
sa ustatvom. Ali veina Hrvata ne voli ustae. Veli-
ki posao eka novi narataj. Vie se nee moi, za
sve to ne ide, kriviti Srbe: svaljivati sve na Jugosla-
viju koje vie nema i za koju ne vjerujem da je, na-
kon svega, mogua i nuna. Slovenci su bolje proli,
radujem se tome. elim im da uspiju i vjerujem da
hoe. S Makedoncima suraujem: suosjeam se, vo-
lim ih. Stao sam na stranu ranjene Bosne: u ime ne-
kih lijevih ideala valja stati na stranu rtve. Jo sto-
jim tu. Dokle u?
Bilo bi dobro da dio srpske inteligencije koji se naj-
vie osramotio izvue pravu pouku iz ovog traginog
zbita. Morat e se prije ili poslije suoiti sa svim to
se dogodilo: sa zloinima, s etnikim ienjem, s
masakrima koje su poinili pripadnici vlastitog im na-
ciona. Ispit savjesti valja izvesti javno i otvoreno, bez
izvrdavanja i opravdanja: bez onoga nismo znali,
nemojmo o tome, krivi su jedni i drugi, nije to
ba tako. Na alost, upravo je tako kako jest. Svat-
ko je manje ili vie kriv, svi nisu krivi jednako.
Ako Srbi, to se tie njih samih, ne pogledaju isti-
ni u oi i ne izvuku neke zakljuke iz nje, kao to to
nisu uinili Hrvati u vezi s ustatvom, vui e se za
sobom sjene rtava i smrad leeva, tko zna kako i
do kada. Prekapat e grobove i jame, svoje i tue.
Htjeli je ili ne htjeli prihvatiti, usporedba se namee
sama od sebe: samo se po kvantitetu razlikuju zloi-
ni koji su pod srpskim barjacima poinjeni u ovom
ratu od onih koje su izvrili ustae u prethodnom. Iz-
like kojima se koristilo u prolosti da bi se opravda-
lo sebe ili optuilo drugoga nee vie sluiti nikome
i niemu. Tako i tako e svatko biti svoj na svome.
Avaj!
Nisam vie toliko naivan da bih mislio da ishodi
ovise prije svega ili samo o odnosu lijevog i desnog.
Tko zna hoe li se nai na ovoj ili onoj strani, neki
junoslavenski Willy Brandt, napose srpski ili hrvat-
ski, koji e kleknuti u Jasenovcu ili u Srebrenici. Po-
kajati se u svoje ime i u ime svoga naroda, ispovje-
diti krivicu, zatraiti oprost. Ako se rodi takva linost
i dogodi takav in, zapoeti e moda jedna druga,
drugaija povijest, na tlu kojem povijest nije bila
sklona.
Dotle se moe barem stidjeti, makar i sam pred
sobom, ili potajice.
Nemam obiaj posveivati ikome svoje tekstove,
pridavati im time neku posebnu vanost. Pomiljao
sam ipak, piui ove retke, na pokojnog Gaju Petro-
via. On je sigurno najzasluniji to su Praxis i
Korula postali ono to su bili, to vie ne mogu
biti. Kad sam poeo pisati ovaj tekst navrila se se-
damdeseta godinjica njegova roenja. Ne vjerujem
da e je obiljeiti onako kako zasluuje u sredini u
kojoj se rodio i gdje je radio.
Petrovii su srpska porodica iz Karlovca. Pradjedo-
vi su im doli iz Crne Gore. Gajina majka je hrvat-
skog porijekla. Mjeani su. Vjerujem da su mnogi
od nas, u bivoj Jugoslaviji i drugdje u svijetu, prili
ljevici i zato to nisu prihvaali jednolani i pojednos-
tavljeni etniki isti identitet, kakav nude i name-
u nacionalizam i faizam! Svijet se mijenja, mijea
se pred naim oima
Ljeviar bi moda u ovom asu rekao neto to se
drugi ne usuuju javno rei ili pak to se ne svia
onima koji vladaju i njihovim podanicima: npr. da je
danas teko sresti u Hrvatskoj Srbina koji se ne boji
za sebe ili za svoje najblie. Dodao bi najvjerojatni-
je, ako je sluajno porijeklom Hrvat i dri do vrijed-
nosti svoga naroda i njegove kulture, da se stidi to
je danas tome tako i u dravi Hrvatskoj.
Prof.dr. Predrag Matvejevi profesor je
emeritus na rimskom sveuilitu La Sapien-
za i na parikoj Sorbonni. Bio je predsjednik
Meunarodnog PEN kluba, te je doivotni
poasni potpredsjednik te organizacije, kao
i lan Akademije nauka i umjetnosti BiH.
Njegova knjiga Mediteranski brevijar pre-
vedena je na preko 20 jezika, a najnovija
knjiga Kruh na (kod nas objavljena u na-
kladi V.B.Z.-a 2009.) ve je doivjela esto
izdanje u Italiji. lan je Savjeta Novog Pla-
mena.
201
(p)ogledi
Bilo je mnogo polemika o politiko-filozofskoj koncepciji
Roze Luxemburg (Rosa Luxembourg) u vremenu njenog ak-
tivnog delovanja u politikom pokretu u XIX i poetkom XX
veka, a one traju i danas kada se postavljaju pitanja: 1/ da li
je ona bila marksista ili u sukobu sa marksizmom; 2/ na ko-
ji je nain bila bliska socijaldemokratiji toga vremena; 3/ na
koje se kljune koncepte i vrednosti oslanjala u svojim spisi-
ma i aktualnoj borbi; 4/ koliko su kljune ideje Roze Luxem-
burg aktualne u naem vremenu; 5/ da li se moe usposta-
viti veza izmedju ideja Roze Luxemburg i Nove Levice?
Zato je potrebno ponovo se okrenuti danas idejama Ro-
ze Luxemburg i njenom vrednosnom sistemu u nastojanju
da se prevaziu stare predrasude o socijalizmu, kada se ni-
je pravila jasna razlika izmedju Lenjinove i Staljinove interpre-
tacije, a takoe zanemarujui ogromno naslee pro-socijalis-
tikih koncepcija iz od XVIII do XX veka i nove interpretacije
takozvanog demokratskog socijalizma u novom milenijumu,
koje je Roza Luxemburg vrlo dobro anticipirala u toku pro-
log veka.
Stoga se sa mnogo dokaza moe govoriti o Rozi Luxem-
burg kao naoj savremenici, budui da njena vizija socijaliz-
ma kao pravednog drutva odgovara modernim teorija-
ma levice i moe se upotrebiti kao argumentacija u konfron-
taciji sa dananjom dominantnom neo-liberalnom ideologi-
jom i katastrofalnim posledicama koje proizvodi.
1. Revolucija ili reforma
Budui da je u svom glavnom programskom delu Socijal-
na reforma ili revolucija ula u polemiku sa ortodoksnim stru-
jama u marksizmu u pogledu shvatanja prelaza iz kapitaliz-
ma u socijalizam, bila je tretirana kao revizionista. U stvari,
Roza Luxemburg je bila kritina kako prema projektu orua-
ne revolucionarne - prenagljene borbe za preuzimanje vlasti
i ruenja kapitalizma (polemika sa Lenjinom), tako i protiv
shvatanja da e se kapitalizam sam od sebe uruiti u svojim
protivrenostima, bez aktivnog uea radnikog pokreta i
masovnih trajkova, koji e iznutra razarati tkivo kapitalisti-
kog sistema (kritika Bernsteina).
Ukazujui na neraskidivu vezu izmeu socijalnih reformi
i socijalne revolucije Roza Luxemburg nije podlegla dog-
matskom rasuivanju u smislu ili-ili, ve je formulisala razum-
nu strategiju dovoenja do cilja, kritikujui i tadanju socijal-
demokratiju, koja se, po njenom tumaenju, razlikovala od
socijalistikog pokreta koji predstavlja pokret za ukidanje
kapitalistikog poretka,
1
suprotno taktiziranju sa prilago-
avanjem kapitalizma, koju je zastupao Bernstein, zahvalju-
jui razvoju kreditnog sistema i preduzetnikih organizacija,
ime se, navodno, poboljavaju uslovi radnika i nestaju op-
te krize. I u tom pogledu Roza Luxemburg je bila vidovita,
ukazujui na to da e se protivrenosti kapitalizma produblji-
vati u sistemu kredita i kartela, budui da krediti dovode do
sve vee erupcije poto teraju proizvodnju da prelazi granice
trita, tj. unitavaju snage koje je sam (kapitalizam) probu-
dio (Isto, 34); podstiui pohlepu, bezobzirno korienje tu-
e svojine i verolomne spekulacije. Zato je, pie Roza Lu-
xemburg, to moan inilac u stvaranju kriza (35), a ne
sredstvo prilagodjavanja kapitalizma.
Sledei tekst zvui sasvim savremeno: Ako u dananjoj
kapitalistikoj privredi postoji neko sredstvo da se njene pro-
tivrenosti najvie zaotre, onda je to upravo kredit. On po-
veava suprotnost izmeu naina proizvodnje i naina raz-
mene... time to ih koi. Ali poveava i suprotnost izmeu
naina proizvodnje i naina prisvajanja time to odvaja pro-
izvodnju od svojine...On poveava suprotnost izmeu odno-
sa svojine i proizvodnje, time to razvlaivanjem mnogih
malih kapitalista (guenjem srednjih preduzea -ZG) u malo-
brojnim rukama spaja ogromne proizvodne snage (35). I u
tom smislu, zakljuuje Luxemburgova, kreditni sistem ...ubr-
zava tempo kojim taj svet juri u susret svom vlastitom uni-
tenju - slomu. Pozivajui se na Marxova predvianja da e
propadanje srednjih preduzea kao znak zamiranja proiz-
vodnje, kada ojaa krupni kapital i obrazovanje kapitala
padne u ruke krupnog kapitala... voditi ka slomu kapitaliz-
ma (43); a na pitanje zato onda nije dolo do krize, koju je
predvidjao Marx, ona odgovara: Zato to je kapitalizam bio
jo u povoju.
Roza Luxemburg, meutim, dokazuje prednosti reformi
za prevrat od kapitalizma ka socijalizmu, jer pretpostavlja
formulisanje programa istorijskog razvoja drutva, koji mora
formulisati i sve prelazne faze toga razvoja, sadravati ih u
osnovnim crtama, dakle, takoe moi ukazivati i na odgova-
rajue ponaanje u svakom trenutku u smislu pribliavanja
socijalizmu (Isto, 90). Dakle, Roza Luxemburg se priklanja
evolutivnom putu pripremanja mera prelaza, ukljuujui i ne-
Politika filozofija
Roze Luxemburg
u naem vremenu
prof. dr. Zagorka Golubovi
202
ke prelazne mere na putu ostvarenja socijalizma. U tak-
vom programu ona daje veliki znaaj spontanom radnikom
pokretu, ali pretpostavlja dugu i upornu borbu, pri emu e
proletarijat po svoj prilici ne jedanput biti odbaen natrag...
(91). Za takav reformski prevrat ona se opredeljuje jer se
...ne moe ni zamisliti da bi se tako silan prevrat, kao to je
prevoenje drutva iz kapitalizma u socijalistiki poredak,
mogao odigrati odjedamput pobednikim udarom proletari-
jata. Zbog toga, smatra Roza Luxemburg, socijalna revo-
lucija kao krajnji cilj ne moe se suprotstaviti socijalnoj refor-
mi. Ona taj zakljuak objanjava time to za socijaldemokra-
tiju svakodnevna praktina borba za socijalne reforme, za
poboljanje poloaja radnog naroda u okviru postojeeg sta-
nja, za demokratske ustanove predstavlja jedini put... u prav-
cu krajnjeg cilja - uzimanja politike vlasti i ukidanja najam-
nog sistema. ( str.5).
Roza Luxemburg ukazuje i na nezadovoljavajuu funkciju
sindikata, koji se ...sve vie redukuje na puku odbranu ve
postignutog...Delatnost sindikata ograniava se, dakle, u
sutini na borbu za vie nadnice i skraenje radnog vreme-
na, tj. samo na regulisanje kapitalistike eksploatacije prema
trinim odnosima - ka potpunom odvajanju trita radne
snage od svakog neposrednog odnosa prema ostalom rob-
nom tritu. (46).
2. Politiko/filozofska koncepcija Roze Luxemburg
Freedom only for the supporters
of the Government, only for the
members of one party - however
numerous they may be - is no
freedom at all
(Roza Luxemburg)
Kada se proue kljune ideje Roze Luxemburg nema sum-
nje da se njeno stvaralatvo moe najblie odrediti kao izvor-
no socijaldemokratsko, budui da se poziva na sledee prin-
cipe, koje je dosledno primenjivala u aktivnoj borbi radni-
kog pokreta: sloboda za sve, jednakost, solidarnost, uee
svih narodnih slojeva u politikom ivotu (participativna de-
mokratija), ali i odbrana principa subjektivnog faktora u
masovnoj kolektivnoj borbi za ruenje kapitalistikog siste-
ma. Oslanjajui se na prosvetiteljsko naslee i uvaavajui
znaaj emancipacije radnitva, Roza Luxemburg je smatrala
da samo tako pripremljen masovni pokret moe predstavlja-
ti alternativu i kapitalizmu i sovjetskom marksizmu.
Oni koji nisu pravili razliku izmeu Marxove filozofije i broj-
nih i razliitih marksizam, postavljali su pitanja da li je Ro-
za Luxemburg bila marksista. A tanije bi bilo postaviti pita-
nje: ta je Rozu Luxemburg povezivalo sa Marxom, a u e-
mu se suprotstavljala marksistim, tipa Lenjina i njegovih
naslednika?
Da je ona stvarno uvaavala Marxovu teoriju dobro ilustru-
je jedan citat, u kojem Roza Luxemburg obraajui se Bern-
steinu, tvrdi da nije razumeo nita iz Marxovog socijalnog
uenja: Od ponosne, simetrine, divne zgrade Marxovog
sistema, kod njega je ostala samo velika gomila uta, u ko-
joj su nali zajedniku grobnicu parad svih sistema, misao-
no iverje svih velikih i malih duhova.
2
Ona takoe kritiku-
je Bernsteina to je ...potpuno izgubio razumevanje za
Marxov zakon vrednosti...a da bez zakona vrednosti itav
(ekonomski) sistem ostaje potpuno nerazumljiv...da bez ra-
zumevanja biti robe i njene razmene kapitalistika privreda
sa svojim povezanostima mora ostati tajna.... Upozoravaju-
i da je Marx ...upravo otkrio najskrovitije tajne svih kapita-
listikih sistema. Tajna Marxovog uenja o vrednosti, njego-
ve analize novca, njegove teorije kapitala i tako celog eko-
nomskog sistema jeste - prolaznost kapitalistike privrede.
(Isto, str 70-71.)
Ali Roza Luxemburg nalazi inspiraciju u Marxovom uenju
i u pogledu drugih pitanja vanih za socijalni pokret - kao to
je problem nepravedne raspodele u kapitalistikom poret-
ku: ona se poziva na Marxovo obrazloenje da je odree-
na raspodela samo zakonska posledica odreenog naina
proizvodnje, te da socijaldemokratija ne orijentie svoju
borbu na raspodelu u okviru kapitalistike proizvodnje, nego
na ukidanje same robne proizvodnje (76) Dakle, slaui se
sa Marxom, Roza Luxemburg zakljuuje: Socijaldemokrati-
ja eli da socijalistiku raspodelu sprovede kroz ukidanje ka-
pitalistikog naina proizvodnje (Isto).
Ona priznaje naela naunog socijalizm i konstatuje da
ne moe: barem u Nemakoj - vie biti socijalizma van Mar-
xovog, ni socijalistike klasne borbe van socijaldemokratije
(99). Ali treba primetiti da se socijaldemokratska teorija Ro-
ze Luxemburg znatno razlikuje od revidirane socijaldemokra-
tije 20 veka, zbog ega je dolo do potpunog prekida izme-
u Marxovog uenja i revidiranih socijaldemokratskih kon-
cepcija, koje su svoju kulminaciju doivele u teoriji Treeg
puta.
Roza Luxemburg je, meutim, bila najotriji kritiar Lenji-
nove koncepcije socijalizma i strategije za njegovo ostvare-
nje. Ukljuujui iroki radniki pokret, ili narodni pokret za
stvarenje drave naroda, uz potovanje slobode svih ues-
nika, Roza Luxemburg se nije mogla pomiriti sa Lenjinovom
koncepcijom borbe za socijalizam, koji iskljuuje radniki
pokret, glorifikujui partijsku avangardu kao jedinog spo-
sobnog i ovlaenog borca revolucije, koji e osvojiti vlast i
sruirti kapitalizam. Ona je takvo shvatanje oznaila kao
despotski socijalizam. Takav odnos prema Lenjinovoj kon-
cepciji prelaza iz kapitalizma u socijalizam moe se smatrati
opravdanim ako znamo iz istorije Sovjetske revolucije da je
Lenjin razbio pokret radnikih saveta, koji je uspeno poi-
njao razgradnju kapitalistikih odnosa i doprineo omasovlje-
nju pokreta; kao i da je Lenjin 1921. godine, raspustivi sve
partije i frakcije uspostavio jednopartijsku vlast Boljevika,
pripremajui put staljinizmu.
3
Nasuprot Lenjinovoj politici i programu, Roza Luxemburg
je kao osoba nezavisnog duha, koja se pobunila protiv re-
presivnog reima koji je tada vladao u ruskim i poljskim ko-
lama (na ta upuuje Tom Bottomore
4
), zastupala kao cen-
tralnu marksistiku temu samoemancipatorsku ulogu i spon-
tanu borbu radnikog pokreta. Leszek Kolakowski istie da
je bila bliska Gramsciju u shvatanju nunosti slobodne akci-
je, da bi se mogunost ostvarila kao stvarnost. Stoga je pri-
rodno da nije mogla prihvatiti Boljevizam kao novu auto-
kratiju i despotski princip da ...partija uvek zna bolje nego
zajednica ta su njihovi interesi i elje.
5
Prihvativi princip
slobode za sve Roza Luxemburg se zalagala za demokrats-
ku decentralizaciju, kao osnovu socijalistike demokratije.
Takav otpor Roze Luxemburg definisan je kao antimarksi-
zam.
Meutim, za ocenu filozofsko/politike koncepcije Roze
Luxemburg nije presudno da li je moemo svrstati kao mark-
(p)ogledi
203
sistu ili ne, s obzirom na brojne razlike u marksistikim
koncepcijama, ali i na druge znaajne kritike odreenih Mar-
xovih ideja i teorijskog sistema, koji se pretvorio u politiki
program Boljevike revolucije, a u modernoj filozofiji dosta
je znaajnih preispitivanja Marxove teorije, ali ne u cilju od-
bacivanja ve ienja od prevazienih shvatanja.
6
Znaajno je, pak, istai da je Roza Luxemburg dosta pre
drugih uvidela znaaj osnovnih vrednih ideja u Marxovoj fi-
lozofiji, kada je pisala: Onaj koji objavljuje rat Marxovom
uenju - tom najdivovskijem proizvodu ljudskog drutva u
ovom veku...dok se sam uverava (kritika Bernsteinovog sta-
novita - ZG) da je njegov pristalica trai u njemu samom ta-
ke oslonca za njegovo pobijanje, koji nije razumeo Marxov
zakon vrednosti - dok za one koji su sa Marxovim ekonom-
skim sistemom donekle upoznati...bie jasno da bez zakona
vrednosti itav sistem ostaje nerazumljiv...da bez razumeva-
nja biti robe i njene razmene itava kapitalistika privreda
mora ostati tajna.
7
A upravo se danas priznati teoretiari vraaju Marxu da bi
razumeli kako funkcionie kapitalistiki sistem u svom erup-
tivnom razvoju i uz pomo Marxove teorije vrednosti i rob-
ne privrede objasnili nastanak svetske ekonomske krize i ka-
ko se sa njom boriti.
Roza Luxemburg je savremena i po tome to je radniku
klasu smatrala subjektom demokratije u socijalizmu koji
stvara poliotike forme samoupravljanja, pravo glasa za sve
ljude...i kroz njih dolazi do svesti o svojim klasnim interesima
i svojim istorijskim zadacima (Isto, str.89). Drugim reima,
kao dosledna naslednica Prosvetiteljstva, ona shvata eman-
cipaciju kao neophodan zadatak, ne samo radnika ve i ce-
line naroda.
Sukob Roze Luxemburg sa Boljevizmom moe se izraziti
reima Leszeka Kolakowskog:
Efekat Boljevike politike bio je da paralie slobodni raz-
voj proletarijata, da ga lii odgovornosti, dok je aktivnost re-
volucionara morala biti kolektivna misao radnika, a ne sa-
mosvesnih self-styled leaders.
8
Roza Luxemburg, iako nije prihvatala revoluciju kao os-
novnu strategiju borbe protiv kapitalizama, bila je u sutini
revolucionar, a ne samo teoretiar radnikog pokreta. Ona
je u svojoj praktinoj borbi dosledno zastupala samosvest i
odgovornost revolucionara. I poginula je od konzervativne
desenice, kao to ginu svi oni koji beskompromisano vode
borbu za stvaranje dostojnih uslova za ivot i rad oveka.
3. Zato se danas vraamo Rozi Luxemburg?
1)Roza Luxemburg je u svojoj filozofskoj i politikoj delat-
nosti najuspenije povezivala svoju teoriju sa praktinom
borbom radnikog pokreta kao masovne svesne organizaci-
je, koja je bez tutorstva partija koncipirala i ostvarivala svoje
programe borbe za prelazak iz kapitalizma u socijalizam.
Kao nadareni teoretiar socijaldemokratije, Roza Luxem-
burg je zakljuivala da preuzimanje vlasti i ruenje kapitaliz-
ma ne moe nastati iz jednostranog, nasilnog revolucionar-
nog udara, shvativi koliko e borba za razaranje kapitaliz-
ma biti teka, jer e doi pod udar najmoniji delovi sistema;
zato je propagirala temeljne reforme koje e pripremiti diso-
luciju postojeeg poretka, da bi u njegovim pukotinama
stvarala uslove i nove snage za formulisanje i konsolidaciju
alternativa i kapitalizmu i sovjetskom socijalizmu. Ona je
bila svesna da se u tim uslovima mora boriti na dva fronta;
protiv kapitalizma kao dominantnog i vrsto situiranog po-
retka vlasti i protiv lane alternative kapitalizmu, koju je for-
mulisala sovjetska avangarda, budui da se u oba sluaja ra-
di o neprevazienom sistemu najamnih odnosa, iz kojih pro-
izlazi novo ropstvo; jer se i u projektu Boljevizma ispoljava-
la tendencija da se jedan sistem nepravde, eksploatacije i ne-
slobode zameni drugim, pod rukovodstvom Lenjinove des-
potije.
Roza Luxemburg je opravdano kritikovala guenje Rad-
nikih saveta nastalih sa poecima Ruske revolucije kao ini-
cijatora masovnih trajkova i politike borbe radnikog pok-
reta, jer je verovala da se u toj neposrednoj borbi radnitva
za razgradnju kapitalistikog sistema ostvaruje i praktina
emancipacija proletarijata kao svesnih subjekata revolucije -
koji neposredno u ii samog revoucionarnog ina, izras-
taju u borce koji e moi graditi nove uslove ivota i to pu-
tem sopstvenog izbora, a ne nametnutog odozgo - od sila
izvan njih. A ueem u neposrednoj borbi protiv gazda i
izvora eksploatacije, radnici e postati svesni gde se nalazi iz-
vor njihovog porobljavanja i zatiranja slobode, te e na taj
nain moi izbei zavaravanje o mogunosti popravljanja
kapitalistikog sistema i humanizacije kapitalizma. Osla-
njajui se na Marxovu teoriju vrednosti Roza Luxemburg je
demaskirala takve iluzije.
2) Roza Luxemburg je na samom poetku stvaranja na-
cionalnih drava pisala o loim efektima nacija-drava za
ostvarenje demokratije, jer se na taj nain uvruje veza iz-
meu rada i buroazije i dolazi do sukoba izmeu optijih
dravnih interesa i nacionalnih interesa, to oteava stvara-
nje demokratskih institucija i njihovo povezivanje u politici i-
re dravne celine, budui da dolazi do rascepkanosti po prin-
cipu etniciteta. Roza Luxemburg shvata vanost povezivanja
irokih narodnih masa sa ciljem koji prevazilaze celinu pos-
tojeeg poretka, svakodnevne borbe sa velikom reformom
sveta.. (Ibid, 100).
A ono to je karakteristino za smeli duh Roze Luxemburg
jeste upozorenje da proleterska revolucija ...stalno kritikuje
samu sebe...vraajui se na ono to je prividno svreno...is-
mevajui svirepo temeljne protivrenosti, slabosti... (101).
Ovakva kritinost je esto izostajala u radnikom pokretu i,
moe se rei, da je zbog toga plaena visoka cena i u Okto-
barskoj revoluciji i drugim revolucijama 20. veka.
3) U dananje vreme takozvane demokratske tranzicije u
zemljama biveg realnog socijalizma postaje jo vanija
privrenost Roze Luxemburg doslednom shvatanju demo-
kratskih naela, da bi se uspeno razgradila autoritarna
struktura koja je inila infrastrukturu svih tih zemalja. Nje-
na odluna borba protiv centralizma proizlazila je iz ubee-
nja da centralizacija paralie ...slobodan razvoj demokrat-
ske forme... i zatvara sve druge, jo neotkrivene mogu-
nosti u postojecoj raznolikosti zbiljskog ivota - zato je, pri-
rodno, usvajala princip decentralizacije kao jedno od osnov-
nih naela stvaranja demokratskih oblika ivota. Koliko je ta
tema aktuelna i jo izaziva sukobe u novim demokratija-
ma pokazuju sva istraivanja u dravama biveg socijalizma
- u kojima se automatski i bez mnogo promiljanja proces
posle 1989. deklarie kao prelaz iz socijalizma u kapitali-
zam. Dakle inverzno, skoro sledei sve greke i stramputi-
ce kroz koje je prolazio kapitalizam u svom nastajanju (da-
nanji stadijum razvoja se esto i zvanino naziva prvobit-
nom akumulacijom kapitala). Nije li to jedan od ozbiljnijih
(p)ogledi
204
razloga odsustva traganja za novom racionalnom alternati-
vom postojeim oblicima modernog kapitalizma, budui
da raznolikost razvoja modernog sveta (i svake zemlje poje-
dinano) jo nije postalo optevaei princip modernog de-
mokratskog razvoja.
4) I danas kada su sve drave uzdrmane svetskom eko-
nomskom krizom, objanjenje nalazimo mnogo jasnije i kon-
kretnije kod Roze Luxemburg o osnovnim razlozima nastaja-
nja kriza u kapitalizmu. Suprotno plitkom odgovoru najpoz-
natijih ekonomskih strunjaka i modernih dravnika da je
pohlepa, ne samo finansijskog sektora nego i graana, po-
remetila bilans regularnih trinih odnosa (to je u prirodi
samoreguliueg trit i potpune deregulacije); Roza Lu-
xemburg stavlja u iu nepostojanje principa pravedne ras-
podele drutvenih dobara, koja bi morala proizlaziti iz inje-
nice da su drutvena dobra javna dobra i da se mora poto-
vati zahtev solidarnosti prema ugroenom stanovnitvu, da
ne bi dolo do preterane socijalne stratifikacije i nepravedne
nejednakosti (to Pierre Bourdieu naziva Istorijski naslee-
nom nejednakou koja se prenosi kroz generacije). Socijal-
demokratske politike Skandinavskih zemalja su ve dve de-
cenije potvrivale ovakvo stanovite, pribliivi se umnogo-
me osnovnim naelima socijalizma, jer se rukovode zadovo-
ljavanjem potreba razliitih kategorija stanovnitva po princi-
pu socijalne pravde. U takvoj koncepciji socijalnog ureenja
izbegnute su ekstremnosti i kolektivizma i egoistikog (mo-
dernog) individualizma, jer se potuje princip jednakoprav-
nosti svih graana i njihovih zajednica i neometano ispolja-
vanje slobode linosti. Moglo bi se rei, da je to put ostvare-
nja ideja Roze Luxemburg i kao alternativa danas i moder-
nom vulgarnom kapitalizmu i imitaciji socijalizma. Mislim
da takva alternativa prevazilaenja kapitalizma ima jedina
budunost. Ne samo za izlazak iz sadanje krize, ve i kao
moderna zajednica koja moe da se oslobodi svih oblika dis-
kriminacije i obezbedi dostojnije uslove za ivot svih ljudi.
5) Ali, Roza Luxemburg je savremena i po tome to je rad-
niku klasu (i moe se rei sve uesnike oslobodilakih pok-
reta) smatrala subjektom demokratije i socijalizma, a ne
prosto masom koja slui kao municija za ispaljivanje iz ruku
onih koji vode pokret i odreuju njegov program i ciljeve.
Moda se najbolje ili najblie ostvarenje tog principa u mo-
dernoj istoriji dogodilo u desetmilionskom Poljskom pokretu
Solidarnost, kada je svaki uesnik pokreta imao pravo na
miljenje i odluivanje o konkretnoj akciji, bez hijerarhijske
nadreenosti voa, koji su imali samo savetniku ulogu. O
takvoj strukturi i politici emancipatorskih pokreta pie i Allen
Touraine u knjizi Nova paradigma za razumevanje dana-
njeg sveta
9
istiui potrebu za stvaranjem kulturne paradig-
me, umesto uproene socijalne paradigme. Akcenat je, u
stvari, na isticanju subjektiviteta individua/linosti, kolektiva,
institucija i kreativnih akcija, nasuprot samo institucionaliza-
ciji drutvenih pojava.
Na slian nain se uoava ta intencija i kod Roze Luxem-
burg, ija je misao sva usmerena ka promeni postojeeg sis-
tema u borbi protiv onoga to je etablirano na principima
koji vode nepravdi i neslobodi. Ali da bi se postigao taj cilj
borba mora biti samopregorna i istrajna - cilj se ne moe
postii u jednom dahu i bez dugotrajnih priprema - reformi,
kako priprema samih uesnika pokreta u toku emancipacije,
tako i socijalnih odnosa i uslova, koje e uesnici kao samos-
vesni subjekti biti u stanju da izvedu.
Umesto zakljuka
Veliina i snaga teorijske misli i koncepcije politikog pok-
reta Roze Luxemburg sastoji se, prvenstveno, u tome, to je
otvorena, nesputana dogmatskim, ideoloki antagonizira-
nim stanovitima, to ostavlja mogunosti za dalja istraiva-
nja i usklaivanja sa promenjenim okolnostima, da bi se ot-
krivali novi uspeniji putevi ka osnovnom cilju - pronalaenju
adekvatnijih alternativa ruenja ropskih najamnih odnosa,
kao negacije slobode linosti i ljudskih zajednica. A u osno-
vi takvog projekta nalazi se ideja samoemancipacije koja e
omoguiti uesnicima pokreta da razumeju cilj kojem tee i
da prihvate svoj zadatak.
Prof. dr. Zagorka Golubovi je antropologinja
i sociologinja. Predavala je Sociokulturnu an-
tropologiju na Univerzitetu u Beogradu. 1975.
godine je iskljuena iz univerziteta zbog obra-
una s beogradskim suradnicima asopisa Pra-
xis. Dugogodinja je suradnica Instituta za filo-
zofiju i drutvenu teoriju u Beogradu.
lanica je Savjeta Novog Plamena.
LITERATURA
Luxemburg R. 1976. Socijalna reforma ili revolucija?, BIGZ, Beograd.
Luxemburg R. 1955. Akumulacija kapitala, Grafiki Zavod, Beograd.
Luxemburg R. 1963 Die russische Revolution, Frankfurt am Main.
Kolakowski L. 1978. Main Currents oif Marxisme, The Founders, t.I.Cla-
rendon Press.
Bottomore T. (ed). 1983. Dictionary of Marxist Thought, Blackwell.
Bloch E. 1982. Duh utopije, BIGZ, Beograd.
Castoriadis C. 1975. Institution imaginaire de la socit, Editions du Se-
uil, Paris.
Fromm E. 1961. Marxs Concept of Man, Frederick Ungar Co. New York.
Giddens A. 1994. Beyond Left and Right, The Future of Radical Politics,
Polity Press.
Golubovi Z. 2003. Izazovi demokratije u savremenom svetu, Branie-
vo, Poarevac.
Golubovi Z. 1982. Staljinizam i socijalizam, Filozofski fakultet, Beograd.
Golubovi Z. 2006. Pouke i dileme monulog veka, Filip Vinji, Beograd.
Habermas J. 1988. Filozofski diskurs moderne, Globus, Zagreb.
Horkheimer & Adorno 1974. Dijalektika prosvetiteljstva, Veselin Masle-
a, Sarajevo.
Kangrga M. 2002. Nacionalizam i demokratija, Sremski Karlovci.
Marcuse H. 1961. Soviet Marxism, A Critical Analysis, Random Haou-
se, Ne York.
Marx K. 1973. Grundrisse, Introduction to the Critique of Political Eco-
nomy, Random House, New York.
Offe C. 1996. Modernity and the State, East, West, Polity Press
Popov N. 2010. Iskuavanje slobode, Srbija na prelazu vekova, Slube-
ni glasnik, Beograd.
Sabata E. 2002. Kuda ide ovaj svet, AED Studio, Beograd.
Sen A. 2002. Razvoj kao sloboda, Filip Vinji, Beograd.
Tadi Lj. 1998. Filozofija u svom vremenu, Filip Vinji, Beograd.
Zakaria F. 2003. The Future of Freedom, W.W.Norton.
1 R.Luxemburg, Socijalna reforma ili revolucija? 1976. Grafiki Zavod,
Beograd, str. 26.
2 Roza Luxemburg, 1976. Socijalna reforma ili revolucija?, Grafiki Za-
vod, Beograd, str.94.
3 Videti moju knjigu 1982, Staljinizam i socijalizam, Filozofsko drut-
vo Srbije, Beograd.
4 T. Bottomore (ed), 1983. Dictionary of Marxist Thoughts, Blackwell, str. 293.
5 L. Kolakowski, Main Currents of Marxism, t.I 1978, The Founders,
str. 329 i 397. Clarendon Press, Oxford.
6 Videti: E. Bloch, L. Kolakowski, C. Castoriadis, A.Honet, T. Bottomo-
re, Frankfurtska kola itd. U svojoj knjizi Ppouke i Dileme minulog
veka,, 2006. Slubeni glasnik, u V.glavi opirno sam razmatrala raz-
liite interpretacije Marxovih ideja.
7 R. Luxemburg, Ibid, str.70.
8 L. Kolakowski, Main Currents...t. II. The Golden Age, str 83.
9 Allen Touraine, Le Neauvau Paradigme, Puor Comprendre le Monde Au-
jorudhui, 2005. Prevod na srpski izlazi uskoro u Slubenom glasniku.
(p)ogledi
205
(p)ogledi
Uvod: hipoteza i pitanja
Pitanje ekonomskih kriza jedna je od tema u ekonomskoj
teoriji koja je najmanje definirana, odnosno oko koje posto-
ji najmanji stupanj suglasnosti. (Krugman, 2006; C.Romer,
2002; Friedman, 2007; J.Taylor, 2009; Stojanov, 1985) Ta-
ko je i s marksistikom interpretacijom ekonomskih kriza.
Zapravo mogli bismo rei da ne postoji jedinstvena konzis-
tentna marksistika teorija ekonomskih kriza.
1
Mi emo pokuati da, rekonstrukcijom Marxovih misli iz-
nesenih u Kapitalu, doemo da spoznaje o Marxovom po-
gledu na krize. Pri tome emo pokuati rekonstruirati itav
privredni ciklus, dakle pokuat emo rekonstruirati tijek priv-
rede od stanja mirovanja do stanja sloma, za koje je, kako
se uzima kao aksiom, glavni uzrok nedovoljna potronja:
kejnzijanizam, postkejnzjanizam i suvremena interpretacija
krize 1929. i krize 2007 (Stiglitz, 2007; Vade, 2008; Krug-
man, 2007 i dr.)
Meutim, polazei od suvremenih znanja makroekonom-
ske teorije te polazei od agregatnih ekonomskih kategori-
ja kao to su: proizvodnja - potronja - zatvorena/otvorena
ekonomija - inflacija - deflacija - stagflacija, teorije platne bi-
lance, te empirijskih injenica, moemo postaviti neka za-
nimljiva, ali isto tako i znaajna pitanja kao to su: jesu li sve
dosadanje, a posebno kriza 1929. g.,cikline krize hiper-
produkcije zaista krize hiperprodukcije u smislu vika agre-
gatne proizvodnje nad agregatnom potranjom?
Ako je to tako, zbog ega se kriza hiperprodukcije ne
moe izbjei, odnosno zbog ega do sada nije izbjegnuta
formiranjem dopunske agregatne potranje, ekspanzivnom
monetarnom i fiskalnom politikom, na primjer?
je li osnovni uzrok kriza siromatvo radnike klase koje
se formira tijekom privrednog ciklusa i, ako je tako,
moe li se kriza hiperprodukcije prevladati, tj. faza slo-
ma izbjei, porastom nadnica, to je jedna od ideja
Obamine administracije o smanjivanju poreza graani-
ma srednje i nie klase u USA danas
jesu li sve ekonomske krize tj. krize iz Marxovog vreme-
na, velika ekonomska kriza 1929. godine i suvremena
ekonomska kriza imale zajedniki imenitelj ili su one
potpuno razliite? Po mnogima vrijeme perfektne tri-
ne strukture XIX stoljea je potpuno razliito u odnosu
na uvjete imperfektne trine strukture s kraja XX i po-
etka XXI stoljea (Krugman,2006; Summers, 2000)
ako su sve krize imale zajedniki imenitelj u emu se on
sastoji?
kakav moe biti odnos ekonomske politike prema kri-
zama ako one imaju zajedniki imenitelj?
to predstavlja antitezu ekonomskim krizama i privred-
nim ciklusima?
U prvom dijelu rada pokuavamo interpretirati (kreirati)
Marxov pogled na ekonomske krize sluei se primjerom
pamune krize 1861.g. Potom, razmatramo manifestiranje
krize u uvjetima otvorene ekonomije u XIX stoljeu i njezinu
globalizaciju. Na kraju, kompariramo bitne elemente krize
iz 1861.g i suvremene krize koja je poela 2007.g., koji ne-
odoljivo podsjeaju jedni na druge, kao i na ekonomsku kri-
zu iz 1929.g. U tekstu boldiramo one njegove dijelove koji
se ine zajednikim kako za pamunu tako i za sub-prime
krizu, ali i za krizu iz 1929.g.
Ekonomska kriza- pristup problemu
S obzirom na sloenost pitanja koja smo postavili, te
mogunost pogrene interpretacije stavova klasika kao i
vlastite reinterpretacije, mislimo da emo dobro uiniti ako
naoj analizi pristupimo na takav nain da prvo vidimo to
o krizama piu Marx i Engels. Nakon toga moemo kom-
parirati njihove poglede u odnosu na postavljena pitanja,
a potom moemo nastaviti s istraivanjem bitnih determi-
nanti kriza, pridravajui se pri tome osnovne Marxove
ekonomske misli.
Piui Douglasu 10. IV 1879. Marx iznosi slijedei pogled
na ekonomske krize: ne bih drugi tom objavio ni pod ko-
jim okolnostima pije nego to sadanja engleska industrijska
kriza ne bude dostigla svoj vrhunac. Pojave su ovaj put ne-
obine, u mnogim pogledima razliite od onoga to su bile
u prolosti, a ovo se... bez ikakvog obzira na druge promje-
ne okolnosti... lako objanjava injenicom to engleskoj kri-
zi ranije nikada nisu prethodile strahovite krize koje sada tra-
ju ve pet godina u Sjedinjenim Dravama, Junoj Americi,
Njemakoj, Australiji, itd. Zbog toga se sadanji tijek stvari
mora promatrati do njihove zrelosti prije no to se one uz-
mognu proizvodno potroiti mislim teoretski, pa nastav-
lja, ma kako se tijek ove krize mogao razviti - premda je za
istraivanje kapitalistike proizvodnje i strunog teoretiara
Suvremenost Marxove teorija ekonomskih kriza:
Ne(nauene) lekcije povijesti
prof. dr. Dragoljub Stojanov
206
veoma vano da je promatra u njenim pojedinostima - ona
e proi onako kao i njene prethodne i otvoriti novi indus-
trijski ciklus sa svim njegovim raznovrsnim fazama procva-
ta itd.
(Marx, Vol.II,p.450,451.)
Usporedimo sada Marxov stav o industrijskom ciklusu i
procvatu s Engelsovim pogledima na krizu 1835. godine.
Desetogodinji ciklus mrtvila, prosperiteta, pretjerane pro-
izvodnje i krize koji se od 1825. g. da 1867. g. stalno pono-
vo vraao izgleda da je istekao, ali samo da bi nas doveo u
barutinu oaja jedne trajne i kronine depresije. eljeni pe-
riod prosperiteta ne dolazi, koliko god nam se puta uini da
smo zapazili simptome koji ga nagovjetavaju, toliko puta
su iezli u zraku. Meutim, svaka nova zima postavlja izno-
va pitanja to da se radi sa nezaposlenima. Ali dok broj ne-
zaposlenih raste iz godine u godinu, nema nikoga da na to
pitanje odgovori: i mogli bismo skoro izraunati moment ka-
da e nezaposleni izgubiti strpljenje i uzeti svoju sudbinu u
svoje ruke
(Marx,vol.I,p.LXV)
Sada ve moemo rei da je kriza koju je Engels proma-
trao i iz koje nije vidio izlaz bez socijalne revolucije bila jed-
na od faza tzv. dugog vala i to ona njegova faza koja dugo
traje i koja se vie pamti po periodima depresije nego po pe-
riodima prosperiteta.
Engelsova prognoza o zrelosti kapitalizma za prelazak u
novu drutveno-ekonomsku formaciju bila je preuranjena. O
periodinosti i ciklinosti razvoja kapitalistikog naina proiz-
vodnje Marx je pisao ve prije toga slijedee: Kako sam ve
na drugom mjestu spomenuo, u ovome je od posljednje ve-
like ope krize nastao preokret. Akutni oblik periodinog
procesa s njegovim dosadanjim desetogodinjim ciklusom
izgleda da je preao u jedno vie kronino, razvuenije od-
mjenjivanje relativno kratkog umjerenog poboljavanja pos-
la s relativno dugom, neodluujuom depresijom. Odmjenji-
vanje koje se na razliite industrijske zemlje ne razdjeljuje is-
tovremeno. A moda se radi samo o produenju trajanja ci-
klusa. U djetinjstvu svjetske trgovine 1815. do 1847. dadu
se dokazati priblino petogodinje krize (ciklusi), od 1847.
do 1867. ciklus je odluno desetogodinji: hoe li to rei da
se nalazimo u pripremnom periodu nekog novog svjetskog
sloma neuvene estine? tota kao da upuuje na to. Od
posljednje ope krize od 1867. nastale su velike promjene.
Kolosalno irenje saobraajnih sredstava - okeanski parobro-
di, eljeznice, elektrini telegrafi, Sueski kanal -tek je u stva-
ri uspostavilo svjetsko trite. Uz Englesku koja je raniju in-
dustriju bila monopolizirala, stao je niz konkurentskih indus-
trijskih zemalja: u svim dijelovima sveta otvorene su plasira-
nju suvinog evropskog kapitala beskrajno vee raznolikije
oblasti, tako da se on daleko vie raspodjeljuje, a lokalna
pretjerana pekulacija lake se savlauje. Sve ovo odstranilo
je ili jako oslabilo veinu starih ognjita krize i prilika za stva-
ranje krize. Pored toga, na unutarnjem tritu konkurencija
se povlai ispred kartela i trustova, dok na vanjskom tritu
biva ograniena zatitnim carinama, kojima se osim Engles-
ke ograuju sve velike industrijske zemlje. Ali samo ove za-
titne carine nisu drugo nita do naoruanje za konani opi
industrijski ratni pohod koji treba da odlui o vlasti nad svjet-
skim tritem. Tako svaki od onih elemenata koji tee da
sprijee ponavljanje starih kriza krije u sebi klicu daleko silni-
je budue krize.
(Marx,Vol.III,p.426)
Neizbjenost kriza potvrdila se u praksi. Svijet je i danas
suoen s opasnou izbijanja do sada najvee ekonomske
krize. Marx je oigledno imao pravo. Pojavni oblici svakod-
nevnog ivota se mijenjaju ali sutina, dominacija kapitalis-
tikog naina proizvodnje svjetskom privredom, ostala je jo
uvijek ista. Neovisno od toga da li sistem promatramo i ana-
liziramo kao: two-class (kapital-rad) model: Marx, Kalecki, ili
three-class model (poduzetniki kapital-rad-financijski kapi-
tal): Marx, Pitelis-Argitis (2008), Crotty (2006, 2008), Hilfer-
ding (1948). ini se kao da vuk dlaku mijenja ali ud ni-
kak. U oba sluaja determinanta sistema je maksimiziranje
profita na razini mikroekonomskog subjekta, koja ima pre-
poznatljive makroekonomske implikacije. U prilog tome
podsjetimo se pamune krize od 1861-1865. g.
Pamuna kriza 1861-1865.
Prethistorija pamune krize 1845-1860.
1845. Cvjetno doba pamune industrije. Veoma niska ci-
jena pamuka. Kroz itavo polugoe stizale su mi svake ne-
djelje prijave o novim investicijama kapitala u fabrike: as su
graene nove fabrike, as je mali broj nezauzetih fabrika na-
lazio nove zakupce, as su proirivane fabrike koje su bile u
radu i postavljane nove jae parne maine i uveavan broj
maina radilica.
1846. Otpoinju albe. Ve due vreme sluam kako se
fabrikanti pamuka uvelike ale na deprimirano stanje u
svom poslu. Tijekom posljednjih est nedjelja razne su fabri-
ke poele raditi kratkovremeno, obino 8 asova dnevno
mesto 12, izgleda da to uzima maha, cijena pamuka jako je
skoila, a cijene izraevina ne samo to se nisu popele ve
su njene cijene nie nego prije dizanja cijene pamuka. Veli-
ko uveanje broja pamunih fabrika za posljednje 4 godine
mora da je imalo za posljedicu s jedne strane jako uveanu
tranju za sirovinama, s druge silno uvean dovoz izraevi-
na na trite: oba su uzroka morala zajedno uticati u prav-
cu sniavanja profita... Naravno da uveana tranja za siro-
vinom i pretrpanost trita fabrikatom idu ruku pod ruku.
1847. U oktobru novana kriza. Eskontna stopa 8%. Prije
toga ve slom eljeznike afere i istonoindijskog sistema
unakrsnih uslunih mjenica... Sve su razne poslovne grane
bile jako deprimirane kada je jo bilo lako dobiti eskonte po
5% ili i manje. Nasuprot tome dovoz sirove svile bio je obi-
lan, cijene umjerene, a posao prema tome ivahan do pos-
ljednje dvije ili tri nedjelje, kada je novana kriza nesumnjivo
pogodila ne samo fabrikante svilene potke ve jo vie nji-
hove glavne kupce, fabrikante modnih artikala. Jedan po-
gled na objavljene zvanine izvjetaje pokazuje da se pa-
muna industrija posljednje tri godine uveala skoro za
27%. Uslijed toga se pamuk u okruglim ciframa popeo od
4 na 6 pensa po funti, dok prea, zahvaljujui uveanoj po-
nudi, stoji samo za malenkost iznad svoje ranije cijene. Vu-
nena industrija poela se uveavati 1836. g. otada je u Jor-
kiru porasla za 40%, a u kotskoj jo vie...
1849. Od posljednjih mjeseci 1848.g. posao je ponovo
oivio. Fabrikanti vune bili su poetkom godine neko vrije-
me jako zaposleni ali se bojim da konsignacije vunene robe
esto zastupaju mjesto prave tranje i da se periodi privid-
nog prosperiteta tj. pune zaposlenosti, ne podudaraju uvi-
jek s periodima legitimne tranje.
1850. April. Neprekidno glatko poslovanje
1853. April. Veliki prosperitet.
1860. April. U pamunoj industriji nije broj novopodignu-
tih fabrika nikada bio tako velik kao sad, a takoer ni proi-
(p)ogledi
207
renje postojeih fabrika i tranja za radnicima. Na sve se
strane trai sirovina.
1861. April. Stanje posla momentalno je deprimirano. Si-
rovina je skupa. Ona je gotovo u svakoj tekstilnoj grani iz-
nad cijene po kojoj se moe preraivati za masu potroaa.
Sada se pokazalo da je 1860. g. u pamunoj industriji bi-
lo pretjerano proizvedeno: djelovanje toga osjealo se jo sli-
jedeih godina. Trebalo je izmeu dvije i tri godine dok je
svjetsko trite usisalo pretjeranu proizvodnju od 1860.g.
Prema tome je tranja za radom ovdje ve bila ograniena
mnogo mjeseci prije nego to su se osjetila dejstva pamu-
ne blokade... Sreom je to mnoge fabrikante spasilo od pro-
pasti. Zalihe su rasle u vrednoti dokle su god drane na skla-
ditu, i tako se izbjegao uasni pad vrijednosti koji bi inae
bio neizbjean u takvoj krizi.
1861. Oktobar. Posao je od nekog vremena bio veoma
deprimiran. Nije nikako nevjerojatno da e zimskih mjeseci
mnoge fabrike jako skratiti radno vrijeme. U Etonu,
Stejhbridu, Mosliju, Oldhemu itd. sprovedeno je ogranie-
nje radnog vremena za punu treinu i radni asovi skrauju
se i dalje svake nedjelje. Istovremeno sa svim skraivanjem
radnog vremena u mnogim se granama obara najamnina...
Vie fabrikanata bjee objavilo da e najamninu sniziti za 5-
7,5%, radnici su ostajali pri tome da stopa najamnine osta-
ne, a da se skrate radni asovi. To nije prihvaeno i doe da
trajka. Posle mjesec dana radnici morae popustiti. Ali sada
dobie i jedno i drugo. Osim smanjenja nadnice, na to su
radnici na posljetku pristali, sada i mnoge fabrike rade krat-
ko vrijeme.
1862. April. Patnje radnika znatno su se uveale... a ni u
kojem periodu industrijske historije nisu radnici tako utljivo,
rezignirano i sa tako strpljivom samosvijeu podnosili ova-
ko iznenadne i teke patnje.
1863. April. U toku ove godine nee se moi potpuno za-
posliti preko polovine pamunih radnika. Najamnine su bile
mizerne, ak i tamo gdje se radilo puno radno vrijeme. Pa-
muni radnici dragovoljno se ponudie za sve javne radove,
dreniranje, gradnju putova, tucanje kamena, za to su bili
upotrebljavani da bi od mjesnih vlasti dobivali potporu. Cije-
la buroazija straarila je nad radnicima. Radnici su bili volj-
ni ii na svaku vrstu posla gdje bi bili namjeteni prema Pu-
blic Works Act (zakon o javnim radovima). Svrha toga zako-
na (od 1863. g.) bila je trostruka: 1. osposobiti mjesne vlas-
ti da od komesara dravnih dugova uzajmljuju novac, 2. ola-
kati melioraciju u gradovima, 3. pribaviti nezaposlenim rad-
nicima rad i pristojnu slubu.
1864. April. Ovdje-ondje u raznim srezovima uju se
albe na manjak u radnicima... Fabrikanti osjeaju dej-
stvo Public Works Act kao neku konkurenciju, i uslijed to-
ga je mjesni odbor u Bekepu obustavio svoju djelatnost...
I tako su javni radovi postepeno obustavljeni - to novo iz-
danje nacionalnih radionica ali sada podignutih u korist
buroazije.
(Marx,vol.III,p.89-90)
Kriza 1929: kratko podsjeanje
O stanju privrede pred veliku ekonomsku krizu 1929. G.
P. T. Ellsworth iznosi slijedee napomene: SAD su od
1922.g. do 1923.g. uivale u periodu nezabiljeenog pros-
periteta... prosperitetu je pridonio investicioni bum rekord-
nih razmjera. Najvei dio velikih investicija bio je u tvornice i
opremu za izgradnju novih industrija - automobilske, indus-
trije gume, rafinerija nafte, proizvodnju elektrine energije,
elektrinih strojeva. Pored toga zemlja (SAD) je uivala naj-
vei graevinski bum u povijesti.
(Ellsworth,P.p.495)
Na pitanje to je fazu prosperiteta preokrenulo u depresi-
ju nevienih razmjera Ellsworth odgovara: Uz napomenu da
je svako pojednostavljivanje opasno, to je bilo prethodno
pretjerano investiranje - gotovo itava ekonomija je bila sa-
turirana. Kapaciteti automobilske industrije su 1929.g. godi-
ne daleko prelazili mogunosti prodaje. Industrija gume ta-
koer je bila predimenzionirana. Niz drugih proizvoaa
trajnih potronih dobara, kao to su strojevi za pranje rub-
lja, usisavai i radioaparati, bili su suoeni s problemom plas-
mana 1929. godine. Ve poetkom 1928. industrija grae-
vinarstva je poela naglo smalaksavati. Investicije su gotovo
stale.
(Ellsworth,p.496)
Dileme o krizama
Usporedimo li sada Marxova pisanja o krizama, posebno
onoj pamune industrije, s evidencijom P. T. Ellsworth-a
(Stojanov, 1985) lako moemo zapaziti dvije bitne karakte-
ristike oba perioda:
u oba sluaja radi se o fenomenu prekomjerne proiz-
vodnje, prekomjernih investicija, odnosno hiperproduk-
ciji, pred izbijanje krize;
u oba sluaja radi se o problemu plasmana pred krizu
i u tijeku krize.
Meutim, dok Ellsworth govori o saturaciji trita kao limi-
tirajuem faktoru novih investicija, Marx (ini se) istie pro-
blem nedovoljne potronje koji je izazvan, po mnogima i pri-
je svega, nedovoljnom potronjom radnike klase. On pie:
Posljednji uzrok svih stvarnih kriza ostaje uvijek siromatvo
masa i ogranienje njihove potronje, naspram ega stoji
nagon kapitalistike proizvodnje da proizvodne snage razvi-
ja tako kao da njenu granicu sainjava samo apsolutna po-
trona sposobnost drutva.
(Marx,vol.III,p.421)
Problem plasmana, tj. problem nedovoljne potronje kao
determinanta ekonomskih kriza (apostrofiran i 2008.g. od
strane nekoliko vodeih svjetskih ekonomista kao to su: Sti-
glitc (2007), Krugman (2007), Vade (2008) i u kontekstu lik-
vidnosti C. Romer (2002), J. Taylor (2009), A. Swarc- Nelson
(2007), Ben-Barnanke (2002) zasluuje da ovdje malo zasta-
nemo i zamislimo se pred slijedeim pitanjima:
- kako i zbog ega se javlja problem nedovoljne potro-
nje;
- da li se problem plasmana, pa i kriza, moe prevladati
proirenjem potranje bilo intervencijom drave (pri-
marna emisija, fiskalna politika) na nacionalnom planu
ili slinom vrstom intervencije na meunarodnom pla-
nu (emisija specijalnih prava vuenja ih nekog drugog
meunarodnog novca, na primjer);
- moe li se kriza prevladati poveavanjem nadnica rad-
nike klase, je li problem plasmana, odnosno nedovol-
jne potronje, pravi uzrok kriza ili je on pojavni oblik
djelovanja primarnog uzroka?
Recimo odmah da naa zapaanja o tijeku kriza, a teme-
ljem analize ekonomske misli neoklasiara, kejnzijanaca,
monetarista I i monetarista II, Ekonomije ponude te Marxo-
ve ekonomske misli (D.Stojanov, 1985) navode na konsta-
taciju da se, prije svega , radi o tome da:
krizi hiperprodukcije prethodi hiperapsorpcije (agregat-
na potronja vea od agregatne produkcije);
(p)ogledi
208
(p)ogledi
da je nedovoljna potronja konsekvenca prethodne
prekomjerne potronje;
pod potronjom razumijevamo agregatnu potronju:
investicijsku i osobnu, a ne samo osobnu potronju rad-
nike klase;
da je kriza nedovoljne potronje posljedica prekomjer-
nog investiranja;
da prekomjerno investiranje, po zakonima kapitalisti-
kog naina proizvodnje, dakle robno-novane privrede,
po svojim imanentnim zakonima neizbjeno dovodi do
ekonomskih kriza;
kriza hiperprodukcije predstavlja pojavni oblik kriza hi-
perapsorpcije, tj. prekomjerne agregatne potranje (na
slina promiljanja o uzrocima krize 2007.g. navode
stavovi u radovima: J.Taylor (2009), Rogof, (2008), Pi-
telis-Argites (2008), Crotty (2008), Orhangazi (2007).
Krizu hiperprodukcije nosi na leima najveim dijelom
radnika klasa, a znatno manjim dijelom onaj kapital
koji kriza pogaa, koji se krizom obezvreuje i utapa u
vei kapital.
U prilog tezi da je bijeda radnike klase pojavni oblik, tj.
posljedica a ne uzrok svih kriza, te daje ona posljedica
prekomjerne agregatne potranje pa i uveane potranje
i potronje radnike klase, posluit emo se citatom iz II
toma Kapitala. U njemu Marx pie: U periodu prosperi-
teta, a osobito u periodu njegovog vrtoglavog rascvate,
ne samo da raste potronja potrebnih ivotnih sredstava
i radnika klasa uzima za as (poto je za sada itava nje-
na rezervna armija aktivno nastupila) udjela u potronji
luksuznih, njoj inae nepristupanih artikala, a osim toga
i u razredu onih potrebnih sredstava potronje koji inae
najveim dijelom sainjavaju potrebna sredstva potronje
samo za kapitalistiku klasu, to sa svoje strane izaziva di-
zanje cijena.
(Marx,Vol.II,p.335)
Citat nam sugerira da u fazi prosperiteta potronja radni-
ke klase apsolutno raste, a ne opada; (potronja radnika
danas 2000-tih formira se ne samo iz nadnica koje su real-
no nazadovale zadnjih tridesetak godina (R.Reich, 2008),
nego moda i veim dijelom temeljem kredita, da u fazi
prosperiteta, a pred fazu sloma, ekonomija funkcionira na
nivou pune zaposlenosti (itava rezervna armija je angaira-
na) to je sukladno neoklasinoj ekonomskoj koli i
Sayovom zakonu trita.
Determinante krize
Nastavimo li pratiti Marxovu misao, onda moemo na is-
toj stranici drugog toma Kapitala proitati: ista je tautolo-
gija kazati da krize potiu iz nedostataka potronje sposob-
ne za plaanje ili potroaa sposobnih za plaanje. Drukiju
vrstu potronje osim platene kapitalistiki sistem ne pozna-
je... Da se robe ne mogu prodati, znai samo to da se za
njih nisu nali plateno sposobni kupci, dakle potroai. Ali
ako se ovoj tautologiji hoe da proda izgled neke dublje
obrazloenosti time to se kae da radnika klasa dobiva od-
ve malen udio svog vlastitog proizvoda, a da e zlu biti po-
moeno im od njega dobije vei udio, dakle im bude po-
rasla najamnina, onda se ima primijetiti samo to da se krize
svaki put pripremaju upravo jednim periodom u kome je di-
zanje najamnina ope i radnika klasa stvarno dobiva vei
udio u dijelu godinjeg proizvoda koji je namijenjen potro-
nji: to je posve sukladno djelovanju trita rada prema neo-
klasinim ekonomistima u uvjetima pune zaposlenosti usli-
jed djelovanja zakona padajuih prinosa. Iz kuta onih vitezo-
va zdravog i jednostavnog ljudskog razuma, takav bi
period naprotiv morao ukloniti krizu.(Marx, isto) I dalje: Iz-
gleda, dakle, da kapitalistika proizvodnja sadri uvjete ne-
zavisne od dobre ili zle volje, koji samo momentalno dopu-
taju onaj relativni prosperitet radnike klase, i to uvijek sa-
mo kao burnicu koja navjeuje krizu.
(Marx,isto)
Navedene Marxove misli upuuju nas na zakljuak, zapra-
vo potvruju konstataciju koju smo ve iznijeli, a koja je su-
kladna sa naim dosadanjim istraivanjima ekonomske po-
litike razliitih kola, a to je:
1. da je periodina kriza hiperprodukcije neizbjena u uv-
jetima prevladavajueg kapitalistikog naina proizvod-
nje:
2. daje udio radnike klase u raspodjeli drutvenog proiz-
voda najvei pred krizu, to je kompatibilno sa stavovi-
ma neoklasiara, monetarista i Keynesa (mada je puna
zaposlenost samo specijalni sluaj po Keynes-u);
3. da se porastom udjela nadnica u raspodjeli drutvenog
proizvoda kriza ne moe izbjei, dapae tek bi se pota-
kla, stav koji je sukladan stavovima neoklasiara, mo-
netarista I i II;
4. da se ne moe raditi o tome da je niska najamnina,
tj. nedovoljna potronja radnike klase determinan-
ta krize. (u modelu dvije klase Kaleckog).
Na pitanje da li dravna intervencija jednom ekspanziv-
nom monetarno-kreditnom politikom ili fiskalnom politikom
moe sprijeiti nastanak krize, Marx odgovara na 448. i
449. stranici treeg toma Kapitala na slijedei nain: Tra-
nja za platenim sredstvima prosto je tranja za pretvorlji-
vou u novac. Ukoliko trgovci i proizvoai mogu da prue
dobra jamstva: ona je tranja za novanim kapitalom, uko-
liko to nije sluaj, dakle, ukoliko im predujam platenih
sredstava ne daje samo novani oblik, nego ekvivalent za
plaanje ma u kome obliku bio, a koji im nedostaje. Ovo je
toka na kojoj obje strane obine teorije u promatranju kri-
za i imaju i nemaju pravo. Oni to kau da postoji samo os-
kudica u sredstvima plaanja (na primjer Friedman-(op.aut);
Bernanke, 2002; C.Romer, 2002; Swartz-Nelson, 2007) ili
imaju u vidu samo vlasnike bona fide jamstva (papira o pri-
mljenoj robi) ili su budale koje vjeruju da banka ima dunost
i mo da pomou papirnih cedulja sve bankrotirale varalice
pretvori u solidne kapitaliste sposobne za plaanje (jedna va-
rijanta kejnzijanizma-(op.aut). Oni koji kau da postoji samo
oskudica u kapitalu, ili prosto trljaju jezike, poto je jasno da
u takvim vremenima ima nepretvorljivog kapitala u masama
uslijed pretjeranog uvoza i pretjerane proizvodnje ili pak go-
vore samo o onim vitezovima kredita koji su sad doista stav-
ljeni u takve okolnosti da ne mogu vie dobiti tu kapital da
bi njime radili, pa sad zahtijevaju da im banka pomogne ne
samo da plate izgubljeni kapital nego da ih jo i osposobi da
dalje produe svoje prevare.
(Marx,Vol.III,p.448,449)
Dakle, prema Marxu, politika promjene izdataka u smislu
porasta izdataka, odnosno politika ekspanzivne ekonomske
politike, ne bi mogla osigurati bezbolan prelazak iz faze
pretjerane proizvodnje u novu fazu prosperiteta. U tom
smislu je veoma zanimljiva i aktualna Marxova misao o mo-
guim efektima jedne takve ekspanzivne ekonomske politi-
ke. Kaemo aktualna zbog toga to umnogome podsjea
na stavove RATEX kole u pogledu efikasnosti monetarne
209
politike u uvjetima pune zaposlenosti i inflacije. Podsjetimo
se da prema RATEX koli porast potranje u uvjetima pune
zaposlenosti i inflacije moe samo prouzrokovati jo viu in-
flaciju i voditi privredu u stagflaciju (to je bio i Keynesov stav-
(op.aut)). Monetama politika postaje tada neefikasna, eks-
panzivna monetama politika svakako. Na 112. stranici prvo-
ga toma Kapitala Marx pie: Uzmimo sada daje kojom bi-
lo neobjanjivom povlasticom prodavalac postao kadar da
robu proda iznad njene vrijednosti, po 110 ako vrijedi 100,
dakle, s 10% nominalnim poveanjem cijene. Prodava, da-
kle, utjeruje viak vrijednosti u veliini od 10. Ali poto je bio
prodava, pretvara se on u kupca. Sada se on susree s tre-
im vlasnikom robe koji kao prodava uiva povlasticu da ro-
bu prodaje za 10% skuplje. Na ovjek kao prodava dobio
je 10%, kao kupac on gubi 10%. Sve ovo izlazi u stvari na
to da svi vlasnici roba prodaju jedni drugima robe 10% iz-
nad vrijednosti, to je popuno isto kao da ih prodaju po vri-
jednosti. Tako ope nominalno poveanje robnih cijena iza-
ziva isti efekt kao kad bi se robne vrijednosti umjesto u zla-
tu cijenile recimo u srebru. Novana imena, tj. robne cijene
nadule bi se, ali odnosi meu njihovim vrijednostima ostali
bi isti. Znai da se stvaranje vika vrijednosti, a otud i pret-
varanje novca u kapital ne moe objasniti niti time da pro-
davai prodaju robu iznad vrijednosti, niti time da ih kupci
kupuju ispod vrijednosti.
(Marx,Vol.I,p.112)
Tako dolazimo do sutine Marxove teorije kriza a to je, po
naem miljenju, pitanje, tj. problem stvaranja i oploivanja
vika vrijednosti. Viak vrijednosti se stvara u proizvodnji, a
realizira se u prometu. Dakle, proizvodnja i investiciona ak-
tivnost su pokretai ukupne ekonomske aktivnosti. Profit je
motorna snaga investicione aktivnosti. Investiciona potro-
nja i osobna potronja su pratioci i neophodne pretpostav-
ke realizacije profita i oploivanja kapitala. Pad profitne sto-
pe, odnosno zakon tendencijskog pada profitne stope, ra-
a unutranje proturjenosti mehanizma kapitalistike pro-
izvodnje, kapitalistike akumulacije, koje se pokazuju u obli-
ku hiperprodukcije, kojoj de facto prethodi prekomjerna po-
tronja i to, prije svega, prekomjerna investiciona potronja,
ali i rastua osobna potronja. Proizvodnja i investiciona ak-
tivnost se odvijaju glatko sve do toke kada prinos na do-
datni uloeni kapital ne postane ravan nuli: dakle do toke
kada je marginalni prinos jednak marginalnim trokovima,
odnosno kada je marginalni profit jednak nuli. U tom mo-
mentu su u cjelini reprodukcijskog sistema nacionalne priv-
rede formirane sve pretpostavke za prestanak investicionih
ulaganja, za porast neproizvodne potronje i neproizvodnih
ulaganja, za otputanje radnike klase i za formiranje jaza
potronje, odnosno nedovoljne potronje.
U elaboraciji nae teze posluit emo se jo jednom
Marxovim mislima. Za Marxa su krize samo momentalna
nasilna rjeenja postojeih proturjenosti, silovite erupcije
koje za moment ponovo uspostavljaju poremeenu ravno-
teu.
U krizi koja uspostavlja poremeenu ravnoteu, budui da
je stalna ravnotea nemogua u uvjetima oploivanja kapi-
tala, hiperprodukcija kapitala, ne pojedinanih vrsta robe
- mada hiperprodukcija kapitala uvijek ukljuuje hiperpro-
dukciju robe - ne znai zbog toga nita drugo do hiperaku-
mulaciju kapitala. Da bi se razumjelo to ova hiperakumula-
cija predstavlja, treba je samo postaviti kao apsolutnu. Kada
bi ta hiperprodukcija kapitala bila apsolutna? I to hiperpro-
dukcija koja se ne prostire na ovu ili na onu ili na nekoliko
znaajnih oblasti proizvodnje, nego koja bi bila apsolutna u
samom svom obujmu, koja bi dakle obuhvaala sve oblasti
proizvodnje. Apsolutna hiperprodukcija kapitala postojala bi
im bi dodatni kapital za svrhu kapitalistike proizvodnje bio
jednak nuli. Ali svrha kapitalistike proizvodnje jest oploiva-
nje vrijednosti kapitala, tj. prisvajanje vika rada, proizvodnja
vika vrijednosti, profita. Prema tome, im bi kapital naras-
tao u takvom odnosu prema radnikom stanovnitvu da se
ne moe poveati ni apsolutno radno vrijeme koje to sta-
novnitvo daje, niti proiriti relativni viak radnog vremena
(ovo posljednje ionako ne bi bilo izvodljivo u sluaju kada je
potranja za radom tako jaka, kada dakle, postoji tendenci-
ja za dizanjem najamnina), kada dakle uvean kapital proiz-
vodi samo isto onoliku ili ak manju masu vika vrijednosti
nego prije svog uveanja, onda bi dolo do apsolutne hiper-
produkcije kapitala. To znai da uvean kapital K + AK ne bi
proizvodio vie profita, ili bi proizvodio ak manje profita ne-
goli kapital K prije svog uveanja za AK. U oba sluaja bi
snano i iznenadno opala opa profitna stopa, ali ovoga pu-
ta uslijed promjene u sastavu kapitala, koja ne bi potjecala
iz razvitka proizvodne snage, ve iz podizanja novane vri-
jednosti promjenljivog kapitala (zbog podignutih najamni-
na) i iz njemu sukladnog pada u odnosu vika rada prema
potrebnom radu...
Granica kapitalistikog naina proizvodnje iskazuje se:
1. u tome to razvitak proizvodne snage rada stvara u pa-
danju profitne stope takav zakon koji na izvjesnoj to-
ki sasvim neprijateljski istupa prema njenom vlastitom
razvitku, pa se zato stalno mora svladavati putem kri-
za;
2. u tome to umjesto odnosa proizvodnje prema drut-
venim potrebama, prema potrebama drutveno razvi-
jenih ljudi, o proirivanju ili ograniavanju proizvodnje
odluuje prisvajanje neplaenog rada i odnos tog ne-
plaenog rada prema opredmeenom radu, ili da sa iz-
razimo kapitalistiki, profit i odnos toga profita prema
primijenjenom kapitalu, dakle izvjesna visina profitne
stope.
(Marx,Vol. III,p.208)
Ekonomske krize hiperprodukcije svojstvene su kapitalis-
tikom nainu proizvodnje. One su neizbjeni rezultat me-
hanizma tog naina proizvodnje. Uporine toke toga me-
hanizma nalaze se u sferi tzv. mikroekonomijeu sferi po-
naanja i motivacije kapitalistikog poduzetnika. Proturje-
nost kapitalistikog poduzetnika pokazuje se u obliku kriza
na makro razini, tj. na razini nacionalne i svjetske privrede.
Privredni ciklusi
Historija kapitalistikog naina proizvodnje pokazala je da
su kapitalistikoj privredi svojstveni ciklusi. Prema Marxu, in-
dustrijski ciklus ima slijedee faze: stanje mirovanja, rastue
oivljavanje, prosperitet, pretjeranu proizvodnju, slom i zas-
toj. Ako usporedimo Marxovu terminologiju faza ciklusa sa
konvencionalnom suvremenom terminologijom, onda mo-
emo vidjeti da se radi o de facto istim fazama privrednog ci-
klusa. Konvencionalno se smatra da privredni ciklus obuhva-
a slijedee faze: depresiju, oporavak, ekspanziju, prosperi-
tet, krizu i recesiju. Anticipirana potranja, oekivana potra-
nja, oekivane prodajne cijene i oekivani profit predstavlja-
ju pogonsku snagu pokretanja ukupne proizvodnje od faze
mirovanja pa do recesije i eventualno sloma. Ali jedno se
(p)ogledi
210
produuje bez prekida, potronja kapitalista, koja se antici-
pira i iji se obim izraunava u izvjesnoj razmjeri prema uo-
biajenom ili predvienom primanju.
(Marx,Vol. III,p343)
Od faze mirovanja, pa dalje tijekom ciklusa, proizvodnja
se uveava. Kapitalist ostvaruje profit. Potranja za radnom
snagom postaje sve intenzivnija. Na tritu novca raste ka-
matna stopa koja izraava disproporciju izmeu ponude
novanog kapitala i potranje za novim kapitalom. Proces
reprodukcije zahtijeva nove inpute: sirovine i repromaterijal.
Uvoz raste. Paralelno s porastom uvoza raste i izvoz. Me-
utim, izvoz zaostaje za uvozom. (podsjeamo na rastui de-
ficit amerike platne bilance tijekom nakon 2000.g.). Time
neophodnost kreditiranja izvoza postaje sve vea. Proces re-
produkcije dolazi u stanje cvjetanja koje prethodi stanju
prenapregnutosti, komercijalni kredit dostie veoma veliku
irinu, koja onda doista opet ima zdravu bazu lako utjeri-
vanih povrataka i uveane proizvodnje. U ovom je stanju ka-
mata jo uvijek niska mada se penje iznad svog minimuma.
Ovo je doista jedino vrijeme kada se moe kazati da se nis-
ka kamata, a time i relativna obilnost uzajmljivog kapitala,
podudara sa stvarnim uveanjem industrijskog kapitala. La-
koa i pravilnost povrataka spojeno sa irokim komercijal-
nim kreditom obezbjeuju ponudu pozajmljivog kapitala us-
prkos poveanoj potranji i spreava da se nivo kamate pop-
ne. S druge strane, tek sad ulaze u arenu u primjetnom
stupnju oni vitezovi koji su bez rezervnog kapitala i uope
bez ikakvog kapitala, te su im operacije zbog toga sasvim
sraunate na novani kredit. Uz to sada dolazi i veliko uve-
anje stalnog kapitala u svim oblicima i masovno otvaranje
novih dalekosenih preduzea. Sada se kamata penje na
svoju prosjenu visinu. Do maksimuma e doi im izbije no-
va kriza.
(Marx,Vol. II.,p.343)
U fazi pretjerane proizvodnje kumulirane su sve proturje-
nosti, pretpostavke, za nastajanje nove faze ciklusa - sloma,
a to su:
inflacija,
visoka kamatna stopa,
deficit platne bilance,
odliv zlata (nelikvidnost).
Iz stanja mirovanja privreda se kree k fazi pretjerane pro-
izvodnje, odnosno hiperprodukcije, na principima odnosa iz-
meu marginalnog prihoda i marginalnog troka. U kontek-
stu toga, podsjetimo se jo jednom Marxove napomene da
se proizvodnja neke robe isplati, da ona odbacuje profit sve
dotle dok je njena prodajna cijena vea od cijene kotanja.
To znai da tijekom uzlazne faze privrednog ciklusa djeluju
takve snage koje dovode do pribliavanja i izjednaavanja
prodajne cijene i cijene kotanja. Te snage djeluju i na stra-
ni ponude i na strani potranje. Na strani ponude, odnosno
proizvodnje, kapitalist predujmljuje kapital radi oploivanja
kapitala i maksimiziranja profita. Uz dati tehniki sastav ka-
pitala on angaira sve vie i vie sirovina i radne snage. Po-
naanje pojedinih kapitalista na makro razini, razini nacio-
nalne privrede, formira sve intenzivniju potranju za pojedi-
nim inputima. U fazama uspona i prosperiteta kada se pro-
fit relativno lako ostvaruje, potranja za inputima se svakod-
nevno uveava. Cijene sirovina rastu. Nadnice takoer ras-
tu. Kamatna stopa se uveava. Jednostavno reeno: troko-
vi proizvodnje rastu s proizvodnjom svake dodatne jedinice
proizvoda. U pogledu ponaanja cijena sirovina Marx pie:
Stoga je moguno a kod razvijene kapitalistike proizvod-
nje ak i neizbjeno, da proizvodnja i uveanje onog dijela
postojanog kapitala koji se sastoji iz stalnog kapitala, stroje-
va itd. znatno odmakne naprijed prema onom njegovom di-
jelu koji se sastoji iz organskih sirovina, tako da tranja za
ovim sirovinama bre raste no njihova ponuda, te se stoga,
njihova cijena penje. Ovo dizanje cijena povlai u stvari za
sobom: 1. da se ove sirovine donose sa vee daljine, poto
vea cijena pokriva vee transportne trokove, 2. da se nji-
hova proizvodnja uveava... i 3. da se upotrebljavaju svako-
jaki ranije neupotrebljavani surogati. Kad dizanje cijena po-
ne veoma primjetno djelovati na uveanje proizvodnje i po-
nudu, veinom je ve nastupila toka preokreta, kada usli-
jed dueg stalnog skakanja sirovine i svih roba u koje ona
ulazi kao element tranje opada, pa stoga nastupi i reakcija
u cijeni sirovina.
(Marx,Vol.III,p. 84)
Dodajmo tome i citat iz ve opisane pamune krize:
Stanje posla poboljalo se: ali se ciklus dobrih i loih vre-
mena skrauje s mnoenjem strojeva, a kako se s tim
uveava i tranja za sirovinama, to se i kolebanja u sta-
nju poslova ee ponavljaju... Ja ve vidim predznake da
se u nekim sluajevima ve stiglo da maksimuma (cijena
sirovina-op.aut), preko kojega fabrikacija postaje sve ma-
nje unosna, dok na posljetku sasvim ne prestane donosi-
ti profit.
(Marx,Vol.III,p.87)
Profitnu stopu ugroava porast cijena sirovina, ali isto ta-
ko i porast cijena radne snage, dakle porast nadnica. U fa-
zama uspona industrijskog ciklusa dolazi do porasta potra-
nje za radnom snagom, pa prema tome i do porasta nadni-
ca. U strukturi vrijednosti robe: R = c + V + mv porast udje-
la varijabilnog kapitala (v) odvija se na raun smanjivanja ud-
jela vika rada (i) tj. neplaenog rada radnika. Differentia
specifica kapitalistike proizvodnje je da se u njoj radna sna-
ga ne kupuje zato da bi se njenom uslugom ili njenim pro-
izvodom zadovoljile line potrebe kupeve. Kupev cilj je da
oplouje svoj kapital, da proizvodi robe, koje sadre vie ra-
da nego to on plaa. Radna snaga moe da se prodaje sa-
mo ukoliko sredstva za proizvodnju odrava kao kapital,
ukoliko svoju vlastitu vrijednost reproducira kao kapital i
ukoliko u neplaenom radu prua jedan izvor dodatnog ka-
pitala... Poveanje najamnina znai u najboljem sluaju sa-
mo smanjivanje koliine neplaenog rada koji radnik mora
dati. To se smanjivanje nikako ne moe produiti do take
na kojoj bi ugrozilo sam kapitalistiki sistem. Akumulacija
poputa uslijed dizanja cijene rada. A s njenim opadanjem
iezava i uzrok njenog opadanja, naime nerazmjera izme-
u kapitala i izrabljive radne snage, preobilje kapitala prema
ponudi radne snage. Mehanizam kapitalistikog procesa
proizvodnje, dakle, sam otklanja prepreke koje sebi prolaz-
no stvara.
Kapitalist u trokove proizvodnje uzima u raun i kamatu
i to posebno onaj koji radi bez vlastitog kapitala. Kamata se
sukladno Marxu alimentira iz vika vrijednosti. Ona je sastav-
ni dio profita. Zapravo, profit se cijepa na kamatu i poduzet-
niku dobit, industrijskom kapitalu pripada nagrada za rad
u obliku profita, tj. poduzetnike dobiti. Novanom kapita-
listu pripada nagrada za pruanje usluga-kamata kao cijena
kapitala. Kao u modelu sa tri drutvene klase - radnicima,
poduzetnicima i financijskim kapitalistom kada se BDP dijeli
na sastavnice:(w)plae (r)poduzetniki profit te(i)kamata,
koja pripada financijskom kapitalu (Crotty, 2008; Pitelis,
2008; Hilferding, 1948) Kako je kamata sastavni dio profita
(p)ogledi
211
ona se moe kretati samo u okviru profita. Postoje kama-
ta samo dio profita... to se kao maksimalna granica kama-
te ispoljava sam profit gdje bi dio koji pripada aktivnom ka-
pitalisti bio jednak nuli. Minimalna granica kamate skroz je
i skroz neodreena. Ona moe pasti na ma koju donju razi-
nu. Meutim, tada uvijek nastupaju okolnosti ije je dejstvo
protivno te je podiu iznad ovog relativnog minimuma.
Veinom nisko stanje kamate odgovara periodu prosperi-
teta ili ekstraprofita, penjanje kamate razdjelnici izmeu
prosperiteta i njegovog preokreta, a maksimalna kamata do
krajnje zelenake visine u krizi. Krajnju visinu dostie kama-
ta za vrijeme krize, kada se radi plaanja mora uzimati ma
po koju cijenu.
Iz svega to smo do sada rekli ini se da jasno proizlazi da
u fazi uspona jednog privrednog ciklusa, koji Marx naziva in-
dustrijskim, uveana potranja za sirovinama, radnom sna-
gom i novanim kapitalom dovodi do porasta cijena inputa:
cijena sirovina, nadnica, kamate i to na nivou nacionalne
privrede. Na nivou mikro subjekta taj porast cijena iskazuje
se u porastu marginalnih trokova njegove proizvodnje.
U isto vrijeme se proizvodnja mikro subjekta, kapitalisti-
kog poduzetnika, uveava. Uveava se i proizvodnja njego-
vih konkurenata. Ponuda robe sve je blia toki saturacije
potranje. Sve dotle dok je potranja robe iznad ponude ro-
be, cijene mogu rasti. Taj porast cijena robe omoguava
oploivanje kapitala i pored porasta trokova proizvodnje.
Robe ulaze u promet s oekivanim cijenama. Porast cije-
na s kojim se rauna, koji je anticipiran na razini mikro sub-
jekta, destimulira potranju . Krivulja agregatne potranje
poprima negativan nagib. Dok se ponuda robe uvea, po-
tranja poinje jenjavati i to zbog porasta cijena robe i zbog
sve vee saturacije potranje, proizvodnja se pribliava to-
ki u kojoj su marginalni trokovi jednaki marginalnom priho-
du, (i to posebno u uvjetima stare mikroekonomije tj. mik-
roekonomije opadajuih prinosa) odnosno u kojoj je prodaj-
na cijena jednaka cijeni kotanja, i u kojoj je ponuda jedna-
ka potranji. Svaki dalji porast proizvodnje dovodio bi do to-
ga da marginalni troak bude vei od marginalnog prihoda,
da potranja i dalje opada, da se dio drutvenog rada rasi-
pa u obliku proizvodnje robe koja nema plateno sposobnu
potranju.
Anarhija kapitalistikog naina proizvodnje stimulira
proizvodnju za trite i kada vie ne postoji prava potra-
nja za robom. Kada se spozna prava trina situacija, tr-
ita su ve prepunjena robom. Time su stvorene sve pret-
postavke za pretvaranje prekomjerne potronje u hiper-
produkciju, odnosno u fazu sloma ili recesije.(pojava ti-
pina za suvremenu ameriku hipotekarnu krizu i finan-
cijsku krizu.
(prilog J.Taylor,2009)
U fazi pretjerane proizvodnje reprodukcijski lanac je pre-
napregnut. Profitna stopa se snizila. Kamata je visoka. In-
vesticije se ne isplate. Proizvodnja staje. Svaki dalji porast
proizvodnje mogao bi se odvijati samo na raun smanjenja
vika rada, na raun vee participacije plaenog rada u ras-
podjeli drutvenog proizvoda, na raun porasta trokova
proizvodnje i u krajnjoj liniji gubitka supstance kapitala.
Prema pravilu: na jednak kapital jednak profit, kapital po-
inje da se okree k unosnijim plasmanima. On se pretvara
u novani kapital. Prisutna inflacija dekuraira novu proiz-
vodnju i potie sve oblike neproizvodne potronje. Umjes-
to novih investicija javljaju se integracije (mergers: Crysler-
Fiat, 2009 i acquisition: Bank of America -Marrill Lynch,
2008.g. i sl) horizontalnog ili konglomeratnog tipa. Diverzi-
ficiranjem rizika kapitalist pokuava spasiti profit koliko je
to mogue te pojaati svoju konkurencijsku poziciju.
Samim tim to proizvodnja staje dolazi do otputanja
radnika (Microsoft planira otputanja 5000 radnika tijekom
2009.g., kao i Ericson, na primjer) . Otputanjem radnika
ponovo se formira rezervna armija rada, ali i nedovoljna i
sve manja potronja radnike klase. Sve manja potronja
radnike klase suoava se s porastom proizvodnje. Osobna
potronja radnika i investiciona potronja kapitalista zasta-
je. I dok je druga uglavnom stala, prva postaje sve manja
ba zbog toga to je druga stala. Sada se nedovoljna po-
tronja javlja, ali tek kao posljedica prethodne
prekomjerne agregatne potronje koja je prethodila kri-
zi, a ne kao njezin uzronik.
Hiperprodukcija robe predstavlja pojavni oblik hiperap-
sorpcije u okvirima nacionalne privrede. Nedovoljna po-
tronja radnike klase ne pojavljuje se kao uzrok kriza ne-
go se pojavljuje kao posljedica prethodne hiperakumilaci-
je kapitala. Nedovoljna potronja radnike klase pojavlju-
je se ne kao prvi uzrok svih kriza nego kao prva i najvea
rtva svih kriza.
Jedno vrijeme prije definitivnog sloma privreda ivi u fazi
pretjerane proizvodnje. Po mnogo emu faza pretjerane
proizvodnje podsjea na pojavu stagflacije koja je svim eko-
nomistima poznata tek od 1970-tih. Marx o tome pie sli-
jedee: Ali je mogue da ova visoka profitna stopa ostavi
po odbitku visoke kamatne stope samo nisku stopu podu-
zetnike dobiti. Ova posljednja moe da se sroza dok viso-
ka profitna stopa produi drati se. Ovo je mogue zato to
se jednom pokrenuta poduzea moraju dalje voditi. U ovoj
se fazi mnogo radi s istim kreditnim kapitalom (tuim ka-
pitalom), a visoka kamatna stopa moe mjestimino biti
spekulativna, prospektivna. Visoka kamatna stopa moe se
plaati s visokom profitnom stopom, a padajuom podu-
zetnikom dobiti. Ona se moe platiti - a to je djelomino
sluaj u vremenima pekulacije - ne iz profita, ve iz samog
tueg uzajmljenog kapitala, a to moe da potraje neko vri-
jeme.
Dakle, neko vrijeme koegzistiraju visoka profitna stopa i
visoka kamata, ali niska stopa poduzetnike dobiti. Upravo
ova posljednja destimulira investicionu aktivnost. U nedos-
tatku vlastitog kapitala i u isto vrijeme suoen s problemom
plasmana vlasnik kapitala mora uzajmljivati kapital, sada
ve za redovne transakcije. On sada koristi kapital kao pla-
teno sredstvo.
Faza pretjerane proizvodnje i stagflacije pretvara se u no-
vu fazu ciklusa - slom svakako u Marxovo vrijeme kada je
dravna intervencija bila minimalna. U nae vrijeme stagfla-
cija moe potrajati due zahvaljujui dravnoj ekonomskoj
maineriji. Meutim, ni u Marxovo vrijeme ni danas stagfla-
cija nije nita drugo do koegzistencije inflacije i rastue ne-
zaposlenosti - dvije pojave koje ne mogu dugo vremena ii
ruku pod ruku, a da se za to ne plati velika cijena. U Mar-
xovo vrijeme cijena se plaala u nastupanju slijedee faze
ciklusa - sloma. Slom predstavlja deflaciju. (Minsky mo-
ment) Prethodno napuhavanje cijena, hiperprodukcija robe
i proizvodnja robe iznad drutvene potrebe kao i podrava-
nje proizvodnje i proizvoaa ije je individualno radno vri-
jeme daleko iznad prosjenog drutveno potrebnog rad-
(p)ogledi
212
nog vremena moraju se svesti u normalne granice. Proces
je bolan i pokazuje se u padu cijena, padu dohodaka, ma-
sovnoj nezaposlenosti, zatvaranju poduzea. Vrijednost
roba se rtvuje da bi se obezbijedila fantastina i samostal-
na egzistencija te vrijednosti u novcu. Zato se za nekoliko
miliona novca moraju rtvovati mnogi milioni roba. Ovo je
u kapitalistikoj proizvodnji neizbjeno i sainjava jednu od
njenih ljepota. U ranijim nainima proizvodnje toga nema,
jer kod uske osnovice na kojoj se oni kreu ne moe da
doe do razvitka ni kredit ni kreditni novac. Dokle god se
drutveni karakter rada ispoljava kao novana egzistencija
robe, pa stoga kao neka stvar izvan stvarne proizvodnje,
dotle su neizbjene novane krize, nezavisne od stvarnih
kriza, ih kao njihovo pootrenje.
U fazi sloma ponovo se uspostavlja ravnotea ponude i
potranje robe. Na tritu kapitala kapital postaje obilan.
Na tritu radne snage ponuda radne snage je obilna - re-
zervna armija rada je stvorena. Nadnice su niske. Na tri-
tu sirovina potranja je sniena. Cijene sirovina su niske. To-
kom faze sloma dolazi do centralizacije kapitala. Veliki broj
manjih kapitala pretvara se u manji broj veih kapitala.
(Suvremeni procesi mergers and acquisition) Time je stvo-
rena pretpostavka za novu fazu uspona privrednog ciklusa
na osnovi prihvaanja novih tehnolokih dostignua. (Krug-
man, 2007) O japanskom izvlaenju iz stagnacije nakon re-
cesije devedesetih godina prolog stoljea u odnosu na
stav monetarista: A.Swartz i M.Friedmana, A.Swartz-Nel-
son (2007).
Otvorena ekonomija
Analizirajui kapitalistiki nain proizvodnje i zanimajui
se prvenstveno za njegove proturjenosti, Marx nije iznio
na jednom mjestu na sistematiziran nain svoj pogled na
problematiku platne bilance. Praenjem Marxovih misli, iz-
loenih prvenstveno u treem tomu Kapitala u poglavlju o
kamatonosnom kapitalu, moe se doi da konzistentnog i
homogenog koncepta ne samo platne bilance nego i me-
tode prilagoavanja platne bilance.
Platnu bilancu i metodu njene prilagodbe Marx ne pro-
matra kao izdvojena pitanja relevantna sama za sebe. Plat-
na bilanca, odnosno suficit ili deficit platne bilance odraz je
konjunkturnih kretanja, dok je metoda prilagoavanja plat-
ne bilance izraz ciklikih kriza hiperprodukcije svojstvenih
kapitalistikom nainu proizvodnje. Sa industrijskim ciklu-
som stvar stoji tako da se isto kruno kretanje mora perio-
dino reproducirati kada je prvi poticaj jednom ve dat . U
stanju malaksalosti proizvodnja se sputa ispod stupnja ko-
ji je dostigla u prethodnom ciklusu i za koji je sada tehni-
ka baza data. U prosperitetu - srednjem periodu - ona se
produuje razvijati na ovoj bazi. U periodu pretjerane pro-
izvodnje i pekulacija napinje ona proizvodne snage do
krajnosti, izlazei preko kapitalistikih granica procesa pro-
izvodnje.
Konjunkturni ciklus, prema Marxu, ima slijedee faze:
stanje mirovanja, rastue oivljavanje, prosperitet, pretjera-
na proizvodnja, slom, zastoj, stanje mirovanja. Stanje plat-
ne bilance odreeno je fazom konjunkturnog ciklusa. U fa-
zi pretjerane proizvodnje nacionalne privrede suoene su s
deficitom platne bilance. U fazi sloma poinje proces urav-
noteenja platne bilance.
Marx razlikuje bilancu plaanja od trgovinske bilance.
Bilanca plaanja razlikuje se od trgovinske bilance po to-
me sto je ona trgovinska bilanca kojoj rok pada u neko
odreeno vrijeme. A to sad krize urade jeste da razliku iz-
meu bilance plaanja i trgovinske bilance sabiju u kratko
vrijeme: a odreene okolnosti koje se razvijaju kod nacije
koja se nalazi u krizi, kod koje zbog toga sad nastupa rok
plaanja ove okolnosti ve donose sa sobom suavanje
vremena poravnanja
Prema Marxovoj definiciji, bilanca plaanja odgovarala bi
sadanjem shvaanju devizne bilance, dok je trgovinska bi-
lanca sinonim za suvremeni pojam platne bilance. Platna bi-
lanca, odnosno trgovinska bilanca po Marxu, suglasno suv-
remenoj terminologiji obuhvaa slijedee transakcije: izvoz
i uvoz robe, izvoz i uvoz usluga, dohodovna plaanja (ka-
mate, dividende), jednostrane transfere, meunarodno
kretanje dugoronog i meunarodno kretanje kratkoro-
nog kapitala, te izvoz i uvoz plemenitog metala.
Uzimajui u obzir vrijeme u kojem je Marx pisao Kapital,
a to je bio period zlatnog standarda, te rekonstrukcijom
stanja i kretanja platne bilance u pojedinim fazama ko-
njunkturnog ciklusa, moemo sve transakcije podijeliti na
autonomne i kompenzirajue. Pri tome u autonomne tran-
sakcije spadaju: izvoz i uvoz robe i usluga, dohodovna pla-
anja, jednostrani transferi, te kretanje dugoronog i krat-
koronog kapitala. U kompenzirajue transakcije platne bi-
lance spada kretanje plemenitog metala, odnosno mone-
tarnog zlata.
U osnovi Marx govori o dvije vrste neravnotee platne bi-
lance. U jednom sluaju deficit platne bilance izazvan je slu-
ajnim faktorom - nerodicom. U drugom sluaju deficit
platne bilance je funkcionalno povezan s ciklikim krizama
hiperprodukcije i tako on predstavlja odraz neravnomjer-
nog razvoja kapitalistikog naina proizvodnje. Deficit plat-
ne bilance kumulira se usporedo s tijekom konjunkturnog
ciklusa. Tako u fazi mirovanja moemo govoriti o ravnote-
i platne bilance, dok se u fazi rastueg oivljavanja, a po-
sebno u fazi prosperiteta, formira deficit platne bilance.
(slini pogledi izloeni su od strane Rogoff, 2008)
U fazi pretjerane proizvodnje u kapitalistikoj proizvodnji,
(koja je po nama makroekonomski promatrano u stanju
prekomjerne potronje) su akumulirane sve relevantne
pretpostavke za nastajanje nove faze ciklusa - sloma:
1. hiperprodukcija kredit odjednom prestane, plaa-
nja zastanu, proces reprodukcije paralizira se i, uz
izuzetke koje smo ranije spomenuli, pored gotovo
apsolutne oskudice zajmovnog kapitala, nastane pre-
obilje nezaposlenog industrijskog kapita-
la.(Marx,Vol.III,p.513,514)
2. inflacija (uostalom ovakav slom cijena samo izravna-
va njihovu raniju naduvenost).(Marx,op. cit)
3. visoka kamatna stopa-u krizama biva upravo obrnu-
to: robe su suvine, nepretvorljive u novac, a kamatna
stopa zbog toga visoka: u nekoj drugoj fazi ciklusa vla-
da velika tranja za robama zbog ega su povraci laki,
a u isti mah dizanje robnih cijena, a uslijed lakih povra-
taka niska kamatna stopa.(Marx,Vol.III,p.425)
4. deficit platne bilance - u pogledu uvoza i izvoza va-
lja spomenuti da se redom sve zemlje zapleu u kri-
zu i da se onda pokazuje da su sve one, s malo izu-
zetaka, previe uvezle i izvezle, dakle daje bilanca
plaanja protiv svih njih: dakle da stvari doista ne
(p)ogledi
213
lee do bilance plaanja. Na primjer, Engleska pati
od odljeva zlata. Ona je pretjerano uvezla. Ali su u
isto vrijeme sve ostale zemlje pretovarene engleskim
robama. Dakle su i one pretjerano uvezle - svakako
postoji razlika izmeu zemalja koje izvoze na kredit
i onih koje na kredit ne izvoze i uvoze tek ma-
lo(Marx,Vol.III,p.427,428)
5. odliv zlata - slom u Engleskoj kome je odliv zlata uvod
i pratnja saldira bilancu plaanja... Sad dolazi red na
neku drugu zemlju. Sva plaanja treba da se izvre od-
jednom. Sada se ovdje ponavlja ista stvar. Sad Engles-
ka ima priliv zlata, a ona druga zemlja odliv zla-
ta.(Marx,Vol.III,p.428)
6. nesklad izmeu drutvenog karaktera proizvodnje i in-
dividualnog karaktera prisvajanja kao jedna od osnov-
nih proturjenosti kapitalistikog naina proizvodnje-
robni kapital kontrahiran kao potencijalni novani ka-
pital ne moe se realizirati. Roba se ne moe pretvo-
riti u novac. Prihodi neproizvodnih klasa i onih to i-
ve od stalnog dohotka ostaju veim dijelom stacionira-
ni za vrijeme napuhavanja cijena koje idu ruku pod ru-
ku sa pretjeranom proizvodnjom i pretjeranim peku-
lacijama. Otuda se njihova potronja sposobnost rela-
tivno smanjuje, a s time i njihova sposobnost da na-
doknade onaj dio cjelokupne reprodukcije koji bi nor-
malno morao ui u njihovu potronju. Njihova tranja
opada stvarno i onda kada nominalno ostaje is-
ta.(Marx,Vol. III,p.427)
Uravnoteenje platne bilance- globalizacija
krize
Uravnoteenje platne bilance prirodna je posljedica cikli-
nog kretanja kapitalistike proizvodnje.
Proces uravnoteenja platne bilance odvija se u silaznoj
fazi konjunkturnog ciklusa, kriznim putem, dakle u isto vri-
jeme kada se formira nova ravnotea u okviru samog pro-
cesa reprodukcije.
Ravnotea platne bilance odvija se na dva naina:
a) financiranjem i
b) prilagoavanjem.
Deficit platne bilance financira se (u Marxovo vrijeme)
izvozom zlata. U vrijeme funkcioniranja zlatnih standarda
izvoz zlata bio je normalna posljedica deficita platne bilan-
ce. Financiranje platne bilance bio je automatski proces.
Financiranjem platne bilance izvozom zlata problem plat-
ne bilance se svakako nije mogao rijeiti. Deficit platne bi-
lance proizvod je hiperprodukcije. On se moe eliminirati
samo usklaivanjem i uravnoteenjem procesa reproduk-
cije. Odliv zlata u takvoj situaciji znai samo dolijevanje
ulja na vatru ionako oskudna platena sredstva odlivom
zlata postaju jo oskudnija... Prosta kvantiteta, bilo uve-
zenog ih izvezenog plemenitog metala ne utie kao ta-
kav, nego utie prvo specifinim karakterom plemenitog
metala kao kapitala u novanom obliku, a drugo da utie
kao perce koje dodano tasu na vagi postie da kolebajui
tas definitivno obori na jednu stranu: utie zato jer nastu-
pa u okolnostima kada ma kakav eksces pretee u ovom
ih onom pravcu.
Prilagodjavanje, odnosno uravnoteenje platne bilance
odvija se promjenama cijena, promjenama dohotka i port-
folio prilagoavanjem - u osnovi kriznim putem.
U fazi sloma, sekvenca dogaaja je slijedea: Prvo, sla-
nje iz zemlje plemenitih metala: onda rasprodaja konsigni-
ranih roba, izvoz roba da bi se rasprodale ili da bi se u
zemlji dobili novani predujmovi za njih: penjanje kamatne
stope, otkazivanje kredita, padanje hartija od vrijednosti,
rasprodaja tuih hartija od vrijednosti, privlaenje tueg
kapitala za plasiranje u ove obezvrijeene hartije od vrijed-
nosti, najzad bankrotstvo koje izravnava masu potraiva-
nja. Kod toga se jo esto alje metal u zemlju u kojoj je
kriza izbila, jer su mjenice na nju nesigurne, dakle je plaa-
nje najsigurnije u metalu. Uz to dolazi okolnost da su u po-
gledu Azije sve kapitalistike nacije veinom istovremeno,
direktno ili indirektno, njeni dunici. im ove razne okol-
nosti stanu vriti pun utjecaj na drugu zainteresiranu naci-
ju, nastupa i kod ove izvoz zlata i srebra, u kratkom roku
plaanja, i ponavljaju se iste pojave.
Ilustrativan primjer transmisije ciklinih kriza hiperpro-
dukcije u meunarodnim razmjerima i njihov odraz na
platnu bilancu pojedinih zemalja sadran je u narednom ci-
tatu: Godine 1857. izbila je kriza u Sjedinjenim Drava-
ma. Nastao je odliv zlata iz Engleske u Ameriku, Ali im je
napuhanost u Americi prsnula, nastala je kriza u Engles-
koj i odliv zlata iz Amerike u Englesku Isto tako izmeu En-
gleske i kontinenta. U vremena ope krize bilanca plaanja
je protiv svake nacije, bar protiv svake trgovinski razvijene
nacije, ali uvijek kod jedne posle druge, kao u nekoj paljbi
po vodovima, im na nju doe red da plati, a kriza kad jed-
nom izbije, recimo u Engleskoj, sabija niz ovih termina uje-
dan sasvim kratak period. Onda se pokazuje da su sve ove
nacije pretjerano uvozile, da su u svima cijene bile navije-
ne, a kredit prenapet. I kod svih nastupa isti slom. Pojava
odliva zlata dolazi onda redom kod svih i upravo svojom
opou pokazuje 1) da je odliv zlata samo fenomen kri-
ze, a ne njen razlog, 2) da red po kome on nastupa kod
razliitih nacija samo pokazuje kad je na njih doao red da
zakljue svoj raun s bogom, kad je kod njih nastupio ter-
min krize i kada kod njih izbijaju njeni latentni elemen-
ti.
(Marx,Vol. II,p.429)
Prilagoavanje platne bilance promjenama cijena pri-
rodna je posljedica proturjenosti izmeu drutvenog ka-
raktera proizvodnje i individualnog karaktera prisvajanja.
U realnoj i monetarnoj formi ona se pokazuje u preobilju
proizvodnje i oskudici plateno sposobne potranje. U
takvim okolnostima uoi krize i u njenom okviru, robni
je kapital kontrahiran u tome svojstvu kao potencijalni
novani kapital. On predstavlja za svoje vlasnike i njego-
ve povjerioce (a takoer i kao jamstvo za mjenice i zaj-
move) manje novanog kapitala nego u vrijeme kada je
bio kupljen i kada su na njegovoj osnovici bili zakljueni
eskontni i zaloni poslovi. Ako ovo treba da bude smisao
tvrdnje daje novani kapital neke zemlje smanjen u vrije-
me stiske, onda je to identino s time da su cijene roba
pale. Uostalom, ovakav slom cijena samo izravnava nji-
hovu ranjivu napuhanost.
(Marx,Vol.III.p.427)
Pad cijena robe, deflacija, izazvana neophodnou urav-
noteenja procesa reprodukcije poticaj je za realizaciju ro-
be na domaem tritu, ali i za izvoz. Na drugoj strani, stis-
ka na tritu novca, kao i odliv plemenitog metala znatno
suavaju uvoznu plateno sposobnu potranju. Trgovinska
bilanca zemlje konano se mora izravnati. Ovdje mislimo na
uspostavljanje ravnotee izvoza i uvoza robe. Prilagoava-
(p)ogledi
214
(p)ogledi
Ilustracija prekomjerne potronje pred krizu Ilustracija prekomjerne potronje-deficit platne bilance
Izvor: Rogoff,K. (2008) Is THE 2007 U.S. SUB-PRIME FINANCIAL CRISIS
SO DIFFERENT? AN INTERNATIONAL HISTORICAL OMPARISON,NBER,wor-
king paper No.13761
Izvor: Kenneth S. Rogoff (2008) Is THE 2007 U.S. SUB-PRIME FINANCIAL
CRISIS SO DIFFERENT? AN INTERNATIONAL HISTORICAL COMPARI-
SON,NBER,working paper No.13761
Ilustracija prekomjerne potronje pred krizu
Ilustracija prekomjerne potronje izazvane ekspanzivnom mone-
tarnom politikom
Izvor: Rogoff,K. (2008) Is the 2007 U.S. Sub-Prime Financial Crisis so differ-
ent? An International Historical Comparision, NBER, working paper No.13761
Izvor: Taylor,J.( 2009), The Financial Crisis and the Policy Responses: an
Empirical Analysis What Went Wrong, NBER,working paper.No.14631
Ilustracija prekomjerne
potronje prije krize
Izvor: Taylor,J.( 2009),
The Financial Crisis and the Policy
Responses: an Empirical Analysis What
Went Wrong,
NBER,working paper.
No.14631
Ilustracija prekomjerne
potronje prije krize
Izvor: Taylor,J.( 2009),
The Financial Crisis and the Policy
Responses: an Empirical Analysis
What Went Wrong,
NBER, working paper.
No.14631
215
nje platne bilance austiranjem protfolia i kamatne stope
dosee svoj maksimum u periodu krize. Dolazi do odliva ple-
menitog metala. Potranja za novanim kapitalom dostie
svoj vrhunac. Kada u jednom sistemu proizvodnje itava
cjelina reprodukcije poiva na kreditima, pa kad tu kredit
odjednom prestane, te vai samo plaanje u gotovom, oi-
gledno je da mora nastupiti kriza, silna navala za platenim
sredstvima. Stoga se na prvi pogled cijela kriza predstavlja
samo kao kreditna i novana kriza. I doista se radi samo o
pretvorljivosti mjenica u novac.
U potrazi za platenim sredstvima imaoci vrijednosnih
papira tee izmjeni svoga portfolia. Iz vrijednosnih papira
oni bjee u zlato - kao jedino i pouzdano plateno sredst-
vo. S rastenjem kamate pada njihova cijena (vrijednosnih
papira-op.aut). Ona pada zatim zbog ope oskudice kredi-
ta, koja prisiljava njihove imaoce da ih masovno prodaju
na tritu, da bi doli do novca. Naposljetku ona pada od
akcija, dakle uslijed opadanja dohotka na koje one jesu
uputnice, dijelom uslijed prevarantskog karaktera poduze-
a koje dosta esto predstavljaju.
U uvjetima oskudice i stiske na tritu novca, te u uv-
jetima odliva zlata koji tu stisku potpomae (Einchngree-
no golden fetter C.Romer, 2002) izmjena portfolia
vlasnika kapitala teko se moe ostvariti na domaem
tritu. Djelom automatski, zbog vee potranje za nov-
anim kapitalom u odnosu na ponudu, a dijelom zahval-
jujui akcijama centralne banke suglasnim kretanju ko-
njunkturnog ciklusa, kamatna stopa dostie maksimum.
Ona potencira kretanje kapitala u meunarodnim raz-
mjerima. Ima veliki broj evropskih hartija od vrijednos-
ti... koje imaju evropski promet na svim razliitim nova-
nim tritima, i ove se hartije, im na nekom tritu pad-
nu za 1% ili 2% odmah kupuju radi irenja na trita
gdje im se vrijednost jo odrala.
Izmjena strukture portfolia u vrijeme krize prelazi, dakle,
nacionalne granice. U potrazi za platenim sredstvima
vlasnici kapitala induciraju meunarodno kretanje kapita-
la. Draoci vrijednosnih papira ih prodaju, izvoze, u zamje-
nu za kapital. Iz istog se razloga dogodilo da su ponite-
ni nalozi za stranu robu, da su engleske investicije kapita-
la u starim hartijama od vrijednosti unovene, a novac bio
donijet u Englesku da se tu investira... Tako je engleski ka-
pital koji je bio investiran u inozemstvo u raznim hartijama
od vrijednosti kada je kamatna stopa ovdje bila vrlo niska,
vraen natrag kada se kamatna stopa pope-
la.
Manipulirajui kamatnom stopom, engleska banka dje-
lovala je u pravcu uvoza kapitala. U fazi krize meunarod-
no kretanje kapitala pojavljuje se kao kompenzirajua stav-
ka platne bilance, djeluje u pravcu smanjivanja daljeg odli-
va plemenitog metala iz zemlje uravnoteenja platne bi-
lance i, to je najvanije, popunjavanja domaeg monetar-
nog volumena. Meutim, doseg manipuliranja kamatnom
stopom je u vrijeme krize ogranienih razmjera. Treba se
podsjetiti da sve druge evropske banke ine to isto i da
kad danas kod njih jekne kuknjava zbog odljeva zlata, on-
da sutra odjekne u Americi, a prekosutra u Njemakoj i
Francuskoj.
(Marx,vol.III,p.428)
Uravnoteenje platne bilance kriznim putem predstavlja
srce procesa uravnoteenja platne bilance. U doba prospe-
riteta povraci su laki, profit se uveava, otvaraju se nova
dalekosenija poduzea. U periodu krize i sloma povraci
su teki, profit opada, realizacija robe oteana je do kraj-
njih granica, a dalekosena poduzea bankrotiraju.
Uravnoteenje platne bilance, odnosno prvenstveno urav-
noteenje procesa reprodukcije, odvija se u osnovi defla-
tornim putem. Deflatorno uravnoteenje procesa repro-
dukcije podrazumijeva bankrote. Godine 1847. trebalo je
odgovoriti tekuim obavezama Engleske. Na nesreu, od-
govoreno im je u veini bankrotstvom
Pad cijena, pad profita, bankroti, dekurairaju investicio-
nu aktivnost, a time i uvoz inozemnih inputa. Platna bilan-
ca se uravnoteuje promjenama dohodaka.
Sa zavretkom konjunkturnog ciklusa zavrava se i pro-
ces uravnoteenja platne bilance. Kraj jednog ciklusa
predstavlja osnovu za poetak razvoja nove cikline krize
hiperprodukcije.
Proces uravnoteenja platne bilance, uokviren u model,
moe se prikazati slijedeim iteracijama:
deficit platne bilance,
odliv zlata (financiranje platne bilance),
porast kamatne stope (uvoz kapitala i portfolio prila-
goavanje platne bilance),
pad cijena (porast izvoza, pad uvoza - uravnoteenje
trgovinske bilance),
pad dohotka (smanjenje uvoza, uravnoteenje trgo-
vinske bilance).
Da li e se u uvjetima suvremene globalizacije i istovre-
mene dravne intervencije tijek procesa sutinski izmijeniti
vidjet emo uskoro. Greithner ve ukazuje na Kinu koja,
po njemu, manipulirajui teajem svoje valute vodi politiku
osiromaenja susjeda (International Herald Tribune,
23.01.2009) Trgovinski rat kao da je na naem pragu
izazvan ekonomskom krizom interpretiranom kao kriza
nedovoljne potronje.
Zakljuna razmatranja
Nedovoljna potronja, kao temeljni uzronik ekonomske
krize 1929.g. i suvremene financijske krize koja se tran-
sformira u ekonomsku krizu predstavlja samo pojavni oblik
temeljnog uzronika kako kriza iz XIX stoljea, tako i veli-
ke ekonomske krize 1929.g pa sukladno tome i suvreme-
ne krize, a to je prekomjerna potronja (C+I) koja joj nei-
zostavno prethodi, a koja je funkcija maksimiziranja profi-
ta kao prvoga cilja kapitalistikog drutva. Bez obzira na
to to su mnogi ugledni ekonomisti (Krugman, 2006 ili
Summers, 2000) drali da krize u XXI stoljeu nisu mogu-
e uslijed otkria Nove ekonomije, kriza je od 2007.g.
punom snagom zaprijetila svjetskom prosperitetu.
Kriza je zapoela kao tzv. sub-prime kriza, tj. kao hipo-
tekarna kriza. Potom je uslijedio pad banaka te nikad
snanija financijska intervencija drava, amerike posebi-
ce, u cilju prevencije sloma. Ovi momenti su lagano pre-
poznatljivi u opisanoj pamunoj krizi 1861. Javni radovi u
to vrijeme bili su pokuaj spaavanja sistema. Javni rado-
vi ine temelj dravne intervencije novog amerikog Pred-
sjednika poetkom 2009. Nedovoljna potronja (kako
osobna tako i investicijska) eli se dopuniti dravnom po-
tronjom.
Meutim, ako temeljni uzrok krize nije nedovoljna ne-
go je to prethodna prekomjerna potronja i to svih subje-
kata drutva: javnog sektora, nefinancijskog sektora, fi-
(p)ogledi
216
(p)ogledi
nancijskog sektora, domainstava J.Taylor (2009), J.Sti-
gltz (2007), J.Crotty (2008), International Herald Tribune
(19.I 2009), The Economist (23.I 2009), postavlja se pita-
nje: kakve efekte moe imati ovakva dravna intervenci-
ja? Akcija spaavanja banaka tijekom 2008.g. vie je akci-
ja preraspodjele bogatstva izmeu radnika i financijske
oligarhije u korist ove posljednje nego to je dala bilo kak-
ve plodove. Kamatna stopa jednaka 0% ne daje rezulta-
ta stoga to je granina efikasnost kapitala takva da se ne
isplati investirati, a povjerenje u sustav je na donjoj grani-
ci. Ekspanzivna fiskalna politika moe voditi tzv.crow-
ding out efektu u odnosu na privatni kapital i to kako na
tritu kapitala tako i na tritu rada. K tome ona moe
voditi ka stagflaciji u meunarodnim razmjerima. U uvje-
tima stagflacije nije mogu proces centralizacije kapitala,
koji se ini neizbjenom fazom na putu transformiranja
postojeeg sistema u neki drugi kapitalizam. Da li e to bi-
ti mega kapitaliza kao kapitalizam mega banaka i me-
ga korporacija ili e to biti povratak u protekcionizam po-
put onoga tridesetih godina XX stoljea ostaje da se vidi.
Ako bi smo slijedili Marxa , onda bi nova faza u razvoju
kapitalizma morala voditi takvoj izmjeni drutvenih odno-
sa koja korespondira ekonomskim potencijalima privrede.
A takvi novi odnosi teko mogu podnijeti novi protekcio-
nizam. Meutim, takvi novi drutveni odnosi na global-
nom planu, ini se, trae meunarodnu kooperaciju i za-
mjenu free marketa sa Fair marketom.
Zato, mislimo, da jo jednom treba zastati nad pamu-
nom krizom 1861.g. kako bismo promislili prvu veliku kri-
zu u XXI stoljeu. Trino gospodarstvo i dalje funkcioni-
ra na svojim temeljnim principima i mehanizmima: profit,
oekivanja, kredit, inovacija, investicija, pekulacija, kon-
kurencija, Minski moment, koji su egzistirali i 1861.g. i to
bez obzira ili ba unato Novoj ekonomiji.
Podsjetimo se stoga jo jednom Marxa: Od posljednje
ope krize od 1867. nastale su velike promjene. Kolosal-
no irenje saobraajnih sredstava - okeanski parobrodi,
eljeznice, elektrini telegrafi, Sueski kanal - tek je u stva-
ri uspostavilo svjetsko trite. Uz Englesku koja je raniju
industriju bila monopolizirala, stao je niz konkurentskih
industrijskih zemalja: u svim dijelovima sveta otvorene su
plasiranju suvinog evropskog kapitala beskrajno vee
raznolikije oblasti, tako da se on daleko vie raspodjelju-
je, a lokalna pretjerana pekulacija lake se savlauje.
Sve ovo odstranilo je ili jako oslabilo veinu starih ognji-
ta krize i prilika za stvaranje krize. Pored toga, na unutar-
njem tritu konkurencija se povlai ispred kartela i trus-
tova, dok na vanjskom tritu biva ograniena zatitnim
carinama, kojima se osim Engleske ograuju sve velike
industrijske zemlje. Ali samo ove zatitne carine nisu dru-
go nita do naoruanje za konani opi industrijski ratni
pohod koji treba da odlui o vlasti nad svjetskim tri-
tem. Tako svaki od onih elemenata koji tee da sprijee
ponavljanje starih kriza krije u sebi klicu daleko silnije bu-
due krize.
Prof. dr. Dragoljub Stojanov je profesor eko-
nomije te bivi BiH ministar za vanjsku trgovi-
nu (1993. - 1994.) i ministar bez portfelja
(1997.). lan je Savjeta Novog Plamena.
LITERATURA
Argitis, G.(2003),Finance,Instability and economic crisis:The Marx,Key-
nes and Minsky Problem sin Contemporary capitalism, paper pre-
sented in the conference Economic for FutureCambridge Un.
Argitis,G.-Pitelis,C.(2008), Global Finance and Systemic Instability,
Contributions to Political economy,Vol.27.No.1,Oxford Un.
Argitis,G.-Pitelis,C.(2006), Global finance,Income Distribution and
Capital Accumulation, Contributions to Political economy,online
publication,Oxford Un.
Barro,R.-Ursua;J.(2008), macroeconomic crises since 1870, NBER,
Working Paper 13940
Bernanke,B.( 2002), Deflation: Making Sure It Doesnot Happen
Here, remarks by Governor Ben Bernanke Before the National
Economists Club, The Federal Reserve Bord
Crotty,J.( 2000), Slow Growth,Destructive Competition, and Low
road Labour relations: A Keynes-Marx-Schumpeter Analysis of
Neoliberal Globalization, PERI, working paper series,Nu.6
Crotty,J.( 2008), Structural Causes oft he Global Financial Crisis: A
Critical Assesment oft he New Financial Architecture,PERI,wor-
king paper series No.180
Dujin,J.J.(1983),Long Wave in Economic Life,George Allen &Unwin
Eishengreen,B.-Portes,R.(1987), The Anatomy of Financial Crisis,
NBER, working paper No. 2126
Ellsworth,P.T.(1950),International Economics,Macmilllan
Hilferding,R(1948).,Financijski kapital,Kultura,Beograd
Krugman,P.(2007), Who was Milton Friedman ?, The New York re-
view of Books,Vol.54,Nu.2
Krugman,P.(2006) Introduction by Paul Krugman to The General
Theory of Employment, Interest, and Money, by John Maynard
Keynes,an official P.Krugman web page
Marx,K.(1948),Kultura;Beograd
Mundel,E.(1981) Kasni kapitalizam,Ekonomska biblioteka,Zagreb
Nesvetailova,A.(2008),Ponzi Finance and Global Liquidity Melt-
down:Lessons from Minsky, working paper CUTP/oo2,City Uni-
versity London
Kenneth S. Rogoff (2008) is the 2007 u.s. sub-prime financial crisis so
different? An international historical comparison,NBER,working
paper No.13761
Orhangazi,O.( 2007), Did Financialization Increase Macroeconomic
Fragility ?, Department of Economics,Roosevelt Un.Chicago.
Phelpes,E.( 2008), Keynes had no sure cure for slumps, Financial Ti-
mes,December 12th,2008
Reich,R.(2007), Supercapitalism,Alfred A.Knopf,New York
Romer,C (2002), Back to the Future:Lessons from the Great Depres-
sion,IMF Survey,December 2
Schwartz,A.-Nelson,E.( 2007), The Impact of Milton Friedman on
Modern Monetary Economics: setting the record straight on
Paul KrugmanWho was Milton Friedman, NBER working paper,
13546
Stiglitz,J.(2008), The Financial Crisis of 2007/2008 and its Macroe-
conomic Consequences,
Stojanov,D.(1982),Medjunarodne financije,Svjetlost,Sarajevo
Stojanov,D.(1985),Ekonomska kriza i ekonomska politika: Neoklasi-
ari, Keynes, Friedman,Marx,Informator,Zagreb
Stojanov,D(2007),The Validity of Economic Thought of Marx and
Keynes for XXI Century, Journal of Economics and Busi-
ness,Vol.I,Economic faculty Rijeka,Croatia
Summers,L.(2000), The New Wealth of Nations Remarks by Treasury
Secretary Lawrence H. Summers Hambrecht & Quist Technology
Conference San Francisco, ca from the office of public affairs
The Economist,January 23,2009
Taylor,J.( 2009), The Financial Crisis and the Policy Responses: an
Empirical Analysis What Went Wrong, NBER,working pa-
per.No.14631
Vade,R.(2008) , The First-World Debt Crisis in Global Perspective,
essay for conference on subprime crisis,University of warwick.
1. Lijep pogled teorija kriza moe se nai u: Teorije sloma, Glo-
bus, Zagreb, 1981.
2. Upravo te godine su po E. Mundelu pripadale silaznoj fazi dugog
vala: 1874-1893. E. Mundel: Kasni kapitalizam, str. 102. Dru-
gi Kondratjejev ciklus - silazna faza obuhvaa, prema Rostovu
period od 1873 do 1896. g. Vidjeti u The Long Wave in Econo-
mic Life, J. J. van Dujin. Slinu periodizaciju dugih valova zastu-
pao je i Kondratjejev, vidjeti isto str. 79.1 van Dujin promatra pe-
riod 1866 - 1883 kao period recesije i depresije u okviru Kondrat-
jejevih dugih valova. Isto str. 143.
217
(p)ogledi
Uvod
Javna uprava kao formalna, neprofitna organizacija
upravlja, u administrativnom smislu provodi zacrtanu po-
litiku zajednice, a u dananje vrijeme treba se sukladno
strategijama snanije usmjeravati na stvaranje pozitivnog
ozraja, na izgradnju okruenja koje moe pridonositi raz-
voju novih vrijednosti. U tom kontekstu provode se anali-
ze i istraivanja, polako se razvijaju sustavi za upravljanje
kvalitetom koji polaze od timskog rada. Timski rad se sve
vie povezuje s rezultatima, pa se zbog svojeg znaaja za
razvoj drutva uinkovitijim oblicima rada okreemo zado-
voljavanju potreba graana. Kvalitetan tim moe pomoi
pri zadovoljavanju potreba i pridonositi porastu kvalitete
usluga, utjecati na rezultat rada javne uprave.
Timski rad se esto definira kao nastojanje grupe lju-
di usmjerene na ostvarivanje cilja, pri emu je primaran
interes grupe, znanje, jasnoa ciljeva, zajednika odgo-
vornost i meusobno uvaavanje lanova grupe. Za iz-
gradnju svakog tima vana je pravovremena upuenost
u sve organizacijske procese.
Cijeli se upravni sustav promatra kao organizacijski
proces u kojem su skupine ljudi meusobno povezane
tako da su meu njima podijeljeni radni zadaci usmjere-
ni prema zajednikim cijevima
1
, a zajedniki se ciljevi
drutva odnose upravo na zadovoljavanje javnih potre-
ba graana.
Dakle, moderno drutvo se mijenja, pa se tako pod ut-
jecajem sve veih zahtjeva okoline mijenja i nain rada jav-
ne uprave od koje se oekuje inovativnost, djelotvornost i
uinkovitost. Navedeno se moe provoditi koritenjem
ljudskih potencijala, posebno jaanjem timova usmjerenih
na rezultat, no jo uvijek se postavlja pitanje o tome kako
se i kojom dinamikom usmjeravamo na stvaranje novih vri-
jednosti. Upravo se na ljudske potencijale u irem smislu
sve vie gleda kao na sloen sustav rada, znanja, sposob-
nosti i pragmatinosti, to se u javnoj upravi moe pove-
zivati s kategorijom veih razvojnih mogunosti.
Rad u timu
Usmjerenost na rezultat pretpostavlja nunost pos-
tizanja suradnje, komunikacije i razumijevanja u pro-
cesu proaktivnosti. Proaktivan rad
2
nas navodi da sva-
ki lan u timu radi odgovorno svoj dio posla, te da re-
zultat rada tima ovisi o radu svakog lana tima, da su
svi lanovi tima motivirani da doprinose ostvarivanju
pozitivnih zajednikih rezultata.
Iz navedenog proizlazi da se timskom radu pristupa
s osnova planiranja, organiziranosti i analize rada. Pla-
niranje se povezuje sa zadaama, organizacija ovisi o
aktivnostima i procesima, a nekoliko puta se u samom
procesu analiziraju postupci kako bi se slabosti svodi-
le na najmanju moguu mjeru, kako bi se isticala mo-
gua pozitivna kretanja.
3
U konanosti rezultat rada
cijelog tima treba dominirati iznad pojedinanog do-
prinosa svakog lana tima u svrhu odranja poslovne
dinamike koja odgovara za rjeavanje postavljenih
ciljeva.
Javna uprava se polako odmie od tradicionalnog,
krutog naina rada prema usmjerenosti na ostvariva-
nje usluga i kvalitetu rada, te sve vie ovisi o komuni-
kaciji unutar organizacije, a odgovara zahtjevima oko-
line. Suoavamo se tendencijom rasta poimanja da o
ljudskim potencijalima javne uprave dobrim dijelom
ovisi cjelokupan razvoj zajednice u kojoj ivimo.
Menaderski pristup upravljanja javnom upravom
odmie upravni sustav od tradicionalnog, krutog pre-
ma fleksibilnosti u odnosu na zahtjeve okoline. Tak-
vim pristupom do izraaja dolaze znanje, ljudski po-
tencijali, rad u timovima. Istovremeno se odmicanjem
od tradicionalnog sustava mogu javiti i opasnosti za-
nemarivanja pravnih standarda, merit naela i etike u
javnoj slubi
4
. Merit naelo promie kriterij izbora za-
poslenika s najboljim kompetencijama. Dakle promje-
ne su nunost, no njima treba pristupiti na osnovi
strunih analiza, utvrene vizije i misije, naroito kada
su u pitanju ljudski potencijali, kada je u pitanju rad u
timu, usmjerenost prema efikasnosti i profesionalnos-
ti.
U procesu rada javne uprave bitni su postupci, ut-
vrivanje injeninog stanja, bitne su informacije, kao
i upravljanje projektima, bitna je komunikacija koja
postaje sastavni dio rada u timu, bitna je efikasnost
upravljanja, kao i pridonoenje rjeavanju upravnih i
neupravnih zadaa. Javna uprava koja nastoji konti-
Javna uprava i timski rad
mr. sc. Dubravka Kanoti
218
nuirano pridonositi razvoju zajednice organizira rad u
timu, posebno kada je rije o programskom i projekt-
nom razvoju zajednice.
Timovi imaju vanu funkciju u postupcima javne
uprave. Zakon o upravnom postupku
5
govori da e
nadleni organ pokrenuti postupak po slubenoj du-
nosti kada to odreuje zakon ili na zakonu utemeljen
propis i kad utvrdi ili sazna da s obzirom na injenino
stanje treba radi zatite interesa pokrenuti upravni
postupak. Upravni postupak se pokree im je nadle-
ni organ izvrio bilo koju radnju u cilju voenja pos-
tupka, a pokree se na zahtjev stranke ili po slubenoj
dunosti.
Zakon o upravnom postupku sukladno naelu ma-
terijalne istine definira da se u svrhu izdavanja rjee-
nja mora utvrditi pravo stanje stvari i u tom cilju se
utvruje injenino stanje od vanosti za donoenje
zakonitog i pravilnog rjeenja: prikupljaju se obavi-
jesti i informacije, spisi, izlazi se na oevid, mogu je
dokazni ili ispitni postupak, izjava svjedoka, nagod-
ba. Upravo zbog sloenosti upravnog i neuprav-
nog postupka vrlo esto se u svrhu suradnje i uin-
kovitosti javlja potreba za timskim radom.
Pri izradi projektnih zadaa, pri ostvarivanju pro-
jektnih rjeenja u svrhu lokalnog razvoja takoer se
treba vie podravati rad u timovima s obzirom da is-
ti polaze od kreativnosti, imaju zajednike ciljeve us-
mjerene na uspjeh, ele ostvariti potrebe zajednice,
zajedniki promovirati rezultate.
Rad u timu treba se povezivati s motivacijom koja
esto odreuje efikasnost pri rjeavanju upravnih
poslova i zadaa, te programskih i projektnih zada-
a. Motivator moe biti izazov, lake se upravlja
stresnim situacijama uz podrku tima, jaa osjeaj
pripadnosti timu, do izraaja dolazi mogunost raz-
voja najboljeg u sebi, odnosno mogunost rada na
najbolji nain.
Dakle, za rad u timu javne uprave osim poznava-
nja zakonske regulative smatra se bitnom spomenu-
ta motivacija, uvaavanje razliitosti u miljenjima i
stavovima koji dovode do konanih odluka i pozitiv-
nih rjeenja u korist javnih potreba. U tom kontekstu
se rad u timu treba promatrati dijelom organizacij-
ske kulture to podrazumijeva da javna uprava treba
biti usmjerena na pozitivna rjeenja koja vode brigu
o dugoronom razvoju.
U svakodnevnom ivotu promjene se odvijaju
sporo. Autorica je u 2010. g. uz suglasnost nadre-
enih provela anketu na odabranom uzorku 50 is-
pitanika od ukupno 92, (N=50), meu zaposlenici-
ma institucije Varadinska upanija, vezano za
organizacijsku kulturu. Anonimnu anketu je ispuni-
lo i vratilo 26 ispitanika (8 mukaraca, 18 ena, od
ega 17 starosne dobi 18 - 40 godina), to ini 52%
ukupno ispitanih zaposlenika. Ispitanicima je pos-
tavljeno 10 pitanja sa ponuenim odgovorima in-
tenziteta 1-5.
Na pitanje o jasnoi zadaa i organizaciji rada u
radnom okruenju, 77% ispitanika se izjasnilo o jas-
nom shvaanju zadaa i organizacije, 19% odgovara
da su im djelomino jasne zadae i organizacija rada,
a 4% odgovara da je vaan samo osobni interes. Da
je potrebna pomo u razumijevanju zadaa od stra-
ne nadreenih te da ne razumiju koje su zadae i or-
ganizacije rada, nije bilo odgovora.
Istovremeno se na pitanje o preferiranju najstru-
nijih osoba za obavljanje poslova i zadaa 38% ispi-
tanika izjasnilo da se napreduje samo prema politi-
koj podobnosti, 27% da napreduju nekompetentne i
odane osobe, 19% da nema mogunosti za napre-
dovanje najstrunijih osoba, 12% da nadreeni po-
vremeno nagrauju rezultate rada najstrunijih oso-
ba, a 4% da napreduju samo najstrunije osobe.
Na pitanje o utjecaju estih politikih promjena na
motivaciju 34% ispitanika je odgovorilo da je sve
otueno i autoritativno, njih 31% osjea nesigurnost
na radnom mjestu, 15% oekuje rad u timu i surad-
nju meu slubenicima, 12% odgovara da nitko ne
uvaava njihove stavove i da nema motivacije, te sa-
mo njih 8% odgovara da promjene dovode do bo-
ljeg definiranja zadaa i kvalitete rada.
Timski rad se smatra znaajnim oblikom sklada iz-
meu planiranih i ostvarenih zadaa, izborom jasnih
kriterija pri obavljanju zadaa, oblikom zajednike
(p)ogledi
Graf.1. Utjecaj politikih promjena na motivaciju
219
kontrole, dobrim meuljudskim odnosima, pridono-
si pozitivnoj motivaciji i produktivnosti, smatra se
vanim faktorom upravljanja kvalitetom radnih proce-
sa, pa se prikaz rezultata iz grafa 1. ne uklapa u na-
vedene postavke. U uvjetima kada nema motivacije,
kada se osjea nesigurnost na radnom mjestu, kada
je sve autoritativno postoje male mogunosti promje-
na u kvaliteti rada, ne postoje uvjeti za timski rad.
Nazire se politiki model upravljanja koji je esto pri-
sutan u nerazvijenim upravnim strukturama gdje se
zadae izvravaju po nalogu pojedinaca bez sudjelo-
vanja u odluivanju na osnovi znanja, bez prisutnosti
modernog, demokratinog sustava u kojem prevlada-
va kvaliteta i strunost u radu. Iskljuivi politiki mo-
deli upravljanja dugorono dovode do programske i
projektne neefikasnosti. Modeli temeljeni na znanju,
posebno na timskom radu, ukljuuju strunu analizu,
profesionalnost, razvoj komunikacije, odluivanje na
niim razinama, ravnoteu izmeu oba spomenuta
modela u korist optimalnosti.
Izgradnja timova
Orijentacija na timski rad usmjerava javnu upravu
prema organizacijskom dizajnu, usvajanju europskih
upravnih standarda, pa je od izuzetne vanosti da za-
poslenici budu trajno ukljueni u promjene i ostvariva-
nje dugoronih ciljeva. Bitna su pravila rada, poveza-
nost s organizacijskom kulturom, odnosno nainom
djelovanja, to nije u koliziji s timskim radom. Bez su-
glasnosti o postizanju eljenog stanja nema timskog
rada u javnoj upravi to mora biti u vezi sa specifinos-
tima organizacijskih potreba uz ukljuivanje zaintere-
siranih sudionika unutar i izvan organizacije. U nave-
denim uvjetima timovi top menadmenta odreuju
smjer djelovanja, projektni rjeavaju specifina pitanja,
funkcionalni rade na otklanjanju eventualnih slabosti
po hijerarhijskom principu, samostalni su voeni kvali-
tetom rezultata i sami odluuju o rjeenjima. U novije
vrijeme razvijaju se i virtualni timovi koji svoj rad teme-
lje na koritenju informacijskih tehnologija, stvarajui
modernu mreu odnosa, to dobrim dijelom ovisi ta-
koer o razini razvijenosti organizacijske kulture poje-
dine sredine.
Timovi se razvijaju u svijetu iza II. svjetskog rata. U
SAD-u sve se vie organiziraju za rjeavanje problema
u upravnim tijelima jer se uoilo da se problemi rjea-
vaju bre na razini sudjelovanja pojedinaca u grupi,
odnosno na razini heterogene grupe. To je dovelo do
toga da se lanovi tima kao pojedinci osjeaju odgo-
vornije u odnosu na problem, a ne kao odgovorni la-
novi hijerarhije
6
.
Mogu se razvijati razne vrste timova poput
7
savjet-
nikih, radnih, akcijskih ili samoupravnih. Savjetniki
se formiraju radi stvaranja baze podataka. Radni se
povezuju s operativnou, a projektni su dio inovativ-
nosti i iziskuju specijalizirana znanja. Akcijski se odno-
se na vii stupanj koordinacije, dok samoupravni pola-
ze od participativnog menadmenta, dakle ljudskog
potencijala i same organizacije. Sve vrste timova dina-
mikog su karaktera i mogu se mijenjati prema potre-
bi.
U dananje vrijeme se oekuje da menadment jav-
ne uprave prihvati novi, profesionalni nain rada za
razliku od prisutne prevelike politike participacije.
Oekuje se jaa analiza rada javne uprave kako bi se
izbjegle pogreke i omoguio razvoj grupne tehnike
odluivanja, rad u timu.
U javnoj upravi se primjenom naela materijalne is-
tine, a na osnovi utvrenih injenica i procesnog rada,
izmjenjujui podatke i iskustva, usmjeravamo na do-
noenje rjeenja. U tom procesu rada esto se komu-
nikacijom u timu dolazi do rjeenja. Timovi se takoer
okupljaju na ostvarivanju projektnih zadaa u svrhu
lokalnog razvoja. Pri ostvarivanju zadaa bitna su pra-
vila koja se povezuju s timovima
8
:
Pravilo vanosti - jedan je premalo da bi bio va-
an, vjerovanje da jedan ovjek moe sve je mit
Pravilo ire slike - krajnji cilj je vaniji od pojedina-
ne uloge, ako se misli da smo sami slika nikada se
ne vidi ira slika
Pravilo pravog mjesta - svatko ima mjesto na ko-
jem najvie pridonosi, najpotrebniji smo tamo
gdje se moe dati najvie
Pravilo komunikacije - interakcija potie akciju, ko-
munikacijom se poveava povezanost
Pravilo kompasa - vizija daje lanovima tima smjer
i samopouzdanje, svakom velikom dostignuu
prethodi velika vizija
Obradom prikazane ankete provedene u Varadin-
skoj upaniji utvrdilo se da postoji jasnoa shvaanja
zadaa i organizacije, no zbog napredovanja po poli-
tikoj podobnosti, otuenosti i autoritativnosti zaklju-
ujemo da se navedena pravila ne usvajaju odgovara-
juom dinamikom u svim sredinama.
Suvremena javna uprava treba se okrenuti svrsi, sa-
draju i novim vrijednostima
9
(kvalitetnom zadovolja-
vanju potreba graana), uinkovitom razvoju vjetina
koje dovode do zadovoljavanja potreba, ukljuujui
veze i komunikaciju, kao i stvaranju timske snage, te
u konanosti kontinuiranom naglaavanju pozitivnih
vrijednosti vezano za kvalitetu usluge. Razvoj suradnje
u timu moe pridonositi uinkovitosti upravnih proce-
sa u svrhu postizanja poslovne izvrsnosti. Nadamo se
da je vrijeme iskljuive i vrste autoritativnosti iza nas,
da e se postepeno razvijati javna uprava koja e svoj
rad uskladiti s europskom pravnom steevinom.
Oigledno je da organizacije bez ljudi nisu integral-
ne poduzetnike strukture u klasinom smislu. Ljudi
su oduvijek fokusirani na organizacije koje predstavlja-
ju i odreeno sredstvo, odnosno alat za realizaciju po-
treba, ali ljudi su ujedno i specifini sastavni element
tih organizacija
10
. U tom smislu treba se promatrati
i rad u timovima, odnosno pristupanje radu u javnoj
upravi na moderan i uinkovit nain.
U procesu iskazivanja spremnosti javne uprave za
prikljuenje Europskoj uniji naglaava se da javna
uprava treba prii ozbiljnoj, cjelovitoj reformi u kojoj
se nuno namee odvojenost politikih od profesio-
nalnih kriterija.
11
Isto moe biti predmetom buduih istraivanja kako
bi se pratila kretanja unapreenja kvalitete rada u jav-
noj upravi.
(p)ogledi
220
Zakljuak
Javna uprava s naglaskom na birokratsko ureenje
provodi zadae u centraliziranom sustavu upravljanja
uz nametnuta pravila, jasan djelokrug rada i strogo
potivanje hijerarhije. Iskustva i zahtjevi modernog
drutva govore da se javna uprava treba okrenuti in-
ventivnosti, te se odmaknuti od jednostranih, uskih
politikih referenci. U radu se definira problem koji se
odnosi na jo uvijek prisutnu preveliku politizaciju jav-
ne uprave, sporu i slabu preferenciju timskog rada.
Alternativa moe biti timski rad kao sredstvo ostva-
rivanja razvoja lokalne zajednice s obzirom na domi-
naciju znanja, vjetina, meusobnog upravljanja i us-
mjerenosti na rezultat. Ovdje se ne govori o redukciji
demokratske, ve o redukciji birokratske kontrole nad
javnom upravom. Uz razvoj decentraliziranog sustava
upravljanja do izraaja mora doi timski rad ija fleksi-
bilnost upuuje na nove perspektive. Moemo se na-
dati vrim pomacima. Uostalom, Republika Hrvat-
ska se obvezala na jaanje institucija javne uprave na
svim razinama. Daljnja analiza, slojevita obrada i is-
traivanje ovog podruja usmjerit e rjeavanje nave-
dene tematike prema ostvarivanju vizije javne uprave,
pretvoriti problem u novu priliku.
Dubravka Kanoti je ekonomistica iz
Varadina i biva predsjednica Gradskog
vijea Varadina
LITERATURA
Blanschard, K.,Bowles,S.,arolija timskog rada, Katarina Zrinski
d.o.o. Varadin, 2010.g.
Cassens,T.,Projekt reforme lokalne samouprave, predavanja, The
Urban institut, Cleveland, Ohio, 2001.g.
Denhardt,R.B.,Denhardt J.V.,Aristigueta,M.P.,Managing Human
Behavior in Public & Nonprofit Organizations, Sage Publications,
Inc. Artwork.str.297-298., preuzeto iz Mareti.G. u Upravlja-
nje ljudskim potencijalima u javnoj upravi, Suvremena javna
uprava Zagreb 2007.g.
Eureopen Commission 1997, Agenda 2000.
Guti,D.,Rudelj,S., Menadment humanih resursa u marketingu,
str.45.,Grafika d.o.o. Osijek, 2011.g.
Klippert, H.,Kako uspjeno uiti u timu, Educa Zagreb, 2001.g.
Kopri,I.,Organizacijska kultura javne uprave, Hrvatska javna
uprava br.1, str.97-137, 1999.g.
Mareti,G.,Upravljanje ljudskim potencijalima u javnoj upravi,
Suvremena javna uprava, Zagreb, 2007.
Maxwell,J.C.,17 neosporivih pravila za uspjean timski rad, Kata-
rina Zrinski d.o.o., Varadin, 2003.g.
Pusi, E.,Nauka o upravi I, t 59, str.132-138, kolska knjiga Za-
greb, 2002.g.
Zakon o opem upravnom postupku (N.N br.47/09)
1 Pusi, E.,Nauka o upravi, knjiga I,t.59,str.132-138, kolska knji-
ga Zagreb, 2002.g.
2 Kopri, I., Organizacijska kultura javne uprave, Hrvatska jav-
na uprava br.1, str. 97-137, 1999.g.
3 Klippert,H.,Kako uspjeno uiti u timu, Educa Zagreb,
2001.g.
4 Mareti,G.,Upravljanje ljudskim potencijalima u javnoj upra-
vi, Suvremena javna uprava, str.2.,Zagreb, 2007.g.
5 Zakon o opem upravnom postupku ( N.N. 47/09.)
6 Denhardt, R.B., Denhardt, J.V., Aristigueta,M.P.; Managing Hu-
man Behavior in Public&Nonprofit Organizations, Sage Publi-
cations, Inc. Artwork, USA, str. 297-298, 2002., preuzeto iz
Mareti,G. u; Upravljanje ljudskim potencijalima u javnoj
upravi, Suvremena javna uprava, Zagreb.,2007.g.
7 Cassens,T., The Urban Institute, Projekt reforme lokalne samo-
uprave, Cleveland, Ohio, predavanja, 2001.g.
8Maxwell, J.C., 17 neosporivih pravila za uspjean timski rad,
Katarina Zrinski d.o.o., Varadin, 2003.g.
9 Blanchard, K.,Bowles,S., arolija timskog rada, Katarina
Zrinski, str.130-133, d.o.o Varadin, 2010.g.
10 Guti,D.,Rudelj,S.,Menadment humanih resursa u marketin-
gu, Grafika d.o.o. Osijek, str.45, 2011.g.
11 Eureopean Commission, 1997, Agenda 2000.
(p)ogledi
www.socioloskaluca.ac.me
221
U uvjetima zatvorene privrede jedni sektori tede dio
svog, dok drugi putem financijskog trita troe iznad
ostvarenog dohotka. Na razini zemlje potrebno je da se
tednja potroi. Drava, uostalom kao i ostali sektori,
moe vie troiti nego to iznose njezini prihodi. Kad dr-
ava troi vie od ostvarenih prihoda, u uvjetima ope
ravnotee, porezni obveznici e se racionalno ponaati i
poveati svoju tednju kako bi u budunosti vee porez-
no optereenje mogli podmiriti. Za razliku od racionalis-
ta kejnesijanci smatraju da e vei rashodi od prihoda u
uvjetima neizvjesnosti promijeniti ponaanje pojedinih
sektora. Kratko reeno kejnesijanci smatraju da se u uv-
jetima neizvjesnosti poloaj i ponaanje svih sektora stal-
no mijenja. Naprosto ne postoji ekvivalencija kako su je
interpretirali Ricardo i, potom, Barro.
U uvjetima otvorene privrede umjesto bruto domaeg
proizvoda valja promatrati raspoloivi proizvod. U du-
gom roku oni bi morali biti priblino jednaki. Meutim,
kratkorono, domai proizvod moe biti vei ili manji od
raspoloivog proizvoda. U prvom sluaju imamo deficit
na tekuem raunu platne bilance ili meko budetsko
ogranienje na razini zemlje, a u drugom suficit. Nadal-
je, deficit znai uvoz tednje iz inozemstva, a suficit iz-
voz tednje u inozemstvo. U kratkom roku mogue je
da neka zemlja ostvari deficit prorauna i deficit na te-
kuem raunu platne bilance. Drava, uostalom kao i svi
ostali sektori, moe izravno kreirati deficit na raunu raz-
mjene s inozemstvom to pokriva zaduenjem i/ili
prodajom svoje imovine. U sluaju kada drava izravno
kreira deficit na raunu razmjene s inozemstvom, ona iz-
ravno ostvaruje prihode kao da je poveala poreznu pre-
siju. Tehniko je pitanje to svoje obveze prelijeva u
naredno razdoblje. Kratko reeno, drava kreira javni
dug, deficit prorauna ili, to je isto, djeluje u uvjetima
mekog budetskog ogranienja. Zakljuak se ne mijenja
ukoliko se drava zaduuje na domaem ili na inozem-
nom financijskom tritu
1
.
Analiza kretanja dvaju deficita odnosi se na uinke ko-
je stvara deficit na raunu razmjene s inozemstvom iji
kreator nije drava ve ostali sektori.
U kratkom roku, za razliku od dugog roka, postojanje
dvostrukih deficita moe se obrazloiti/opravdati potre-
bom/mogunou odnosne zemlje da uinkovitije pe-
gla poslovni ciklus ili da iskoristi povoljnu konjunkturu,
u zemlji i/ili okruenju, kako bi dinamizirala privrednu
aktivnost. Meutim, kada se dvostruki deficiti pojavljuju
dugorono (kako u vrijeme prosperiteta, tako i u vrijeme
depresije; tijekom poslovnog ciklusa), tada se radi o
(p)ogledi
Ekonomski panoptikum
- poruka kuni
dr. sc Guste Santini
Drukija budunost mora biti budunost upravo
ove sadanjosti. Veina sadanjosti rezultat je pro-
losti. ... U sadanjosti postoji puno razliitih poten-
cijalnih budunosti , od kojih su neke mnogo ma-
nje privlane od drugih.
Terry Eagleton
Saetak
Hrvatska ima stabilnu valutu od 1993. godine. Oekuje se da e nakon uslaska u Europsku uniju slijediti zam-
jena kune eurom kao to su to uinile neke druge tranzicijske zemlje. Da bi se ocijenilo koliko su realna oeki-
vanja u radu se nastoji analizom globalnog stanja - G7 i BRIK-a, izabranim zemljama eurozone, te vicarske,
Norveke i vedske - odnosno hrvatskog gospodarstva. Analiza se temelji na kretanju osnovnih ekonomskih
indikatora spomenutih zemalja, pri emu se posebna panja posveuje kretanju trostrukog deficita, vanjskotr-
govinskog, proraunskog i platnobilannog, te ogranienja koja oni donose. Maastrichtski sporazum se koristi
kao kriterij ocijene hrvatskog gospodarstva. Kako je kriza u eurozoni pokazala maastrichtske kriterije valja dop-
uniti novim to je uinjeno analizom trostrukog salda. Analizirajui stanje hrvatskog gospodarstva pored stan-
dardne usporedbe trostrukog deficita primjenjena je i analiza uinaka poreza polazei od ekonomske, vre-
menske, podijele poreza. Zakljuak temeljem analize glasi: nije vjerojatno da e se Hrvatska pridruiti zajed-
nikoj valuti, euro, u razdoblju od najmanje deset, vjerojatnije petnaest, godina.
Kljune rijei: BDP, nezaposlenost, teaj, kamatna stopa, porezi, saldo na tekuem raunu platne bilance,
saldo na raunu robne razmjene s inozemstvom, proracunski saldo, inflacija.
222
strukturnim problemima gospodarstva odnosne zemlje,
i prije ili kasnije nastupaju znaajni gospodarski proble-
mi koji mogu, i vjerojatno e, zavriti krizom gospodar-
stva. Jednom kada nastupi kriza, dvostruki deficiti zna-
ajno oteavaju njezino rjeavanje. Uvoz tednje iz ino-
zemstva, deficit na tekuem raunu platne bilance, ote-
an je kako glede mogueg dodatnog zaduenja tako i
cijene po kojoj se odnosna zemlja moe zaduiti. Istov-
remeno, na unutranjem planu deficit javnog sektora
2
je neodriv zbog njegovog duga prema inozemstvu, s
jedne strane, i zbog potrebitog smanjenja deficita, s dru-
ge strane.
***
Standardna podjela poreza pokazuje koliki su ubrani
porezni prihodi u promatranom razdoblju, ne pokazuju-
i pritom stvarni utjecaj deficita/suficita na raunu raz-
mjene s inozemstvom na porezne prihode, to emo u
ovom radu uiniti.
Podjela poreza po kriteriju vremena, ekonomska pod-
jela poreza, omoguuje da se identificira u kojoj je mje-
ri deficit/suficit na raunu robne razmjene s inozem-
stvom utjecao na poveanje/smanjenje poreznih priho-
da i tako, uz klauzulu ceteris paribus, smanjio/poveao
proraunski deficit.
Podjela poreza po kriteriju vremena (Santini, 1995.,
2007., 2009., Santini & Bebek 2010.) je slijedea:
Porez na prolost predstavlja oporezivanje prethod-
no kumulirane tedne, u mnogobrojne oblike imovi-
ne, i njezino oporezivanje predstavlja smanjenje ku-
mulirane tednje ostvarene u prethodnom razdoblju
- prelijevanje iz prolosti u sadanjost. Suficit na te-
kuem raunu platne bilance predstavlja, ukoliko se
porezni sustav ne izmjeni, tednju drave;
Porez na sadanjost predstavlja oporezivanje teku-
eg dohotka, dakle novostvorene vrijednosti bez
obzira na kojoj toci procesa reprodukcije bio uve-
den porez;
Porez na budunost predstavlja javni dug, ali i sva-
ka druga anticipacija poreznih prihoda. Upravo de-
ficit tekueg rauna platne bilance rezultira, to je
porezni sustav potronog tipa naglaeniji to vie,
oporezivanjem veeg uvoza u odnosu na izvoz ve-
im poreznim prihodima. I obratno.
Gornja tablica pokazuje sistematizaciju podjele poreza
temeljem vremena i standardne podjele poreza (Santini,
2007; 2009.):
***
U knjizi Iluzija i stvarnost hrvatskog gospodarstva
(Santini, 2007.) na primjeru Hrvatske pokazano je kakve
uinke ima deficit na raunu razmjene s inozemstvom
na porezne prihode. Analiza je potvrdila da postoji zna-
ajna veza izmeu deficita na raunu robne razmjene s
inozemstvom, tekuem raunu platne bilance i deficita
(p)ogledi
223
prorauna
3
, odnosno da rastui deficit na raunu robne
razmjene s inozemstvom, odnosno na tekuem raunu
platne bilance smanjuje deficit prorauna. Drugim rijei-
ma, rast robnog deficita, odnosno platno-bilannog de-
ficita je dravi omoguio ostvarivanje znaajnih poreznih
prihoda u odnosu na diskrecijske mjere porezne politike,
a podran je politikom fiksnog teaja, liberalizacijom to-
kova kapitala i vanjskotrgovinskog sustava.
Primjeni li se podjela poreza po kriteriju vremena, ana-
liza pokazuje da potroni porezni sustavi u uvjetima de-
ficita na raunu robne razmjene s inozemstvom, odnos-
no tekuem raunu platne bilance predstavljaju tek za-
duivanje zemlje koji e se, u narednom razdoblju, pu-
tem suficita na raunu robne razmjene s inozemstvom
i/ili tekuem raunu platne bilance otplatiti. Tako po-
troni porezni sustav omoguuje dodatne porezne pri-
hode koji se ne bi ubrali da nema deficita, pa viak po-
reznih prihoda ima isti uinak kao i zaduivanje drave,
dakle, meko budetsko ogranienje. Tablica koja slijedi
pokazuje kretanje poreznih prihoda, temeljem podjele
poreza po kriteriju vremena, u odnosu na strukturu po-
veznog sustava:
Kretanje poreznih prihoda temeljem deficita/suficita
na tekuem raunu platne bilance
Iz tablice slijedi jasan zakljuak:
porezni sustav koji je komponiran od izravnih pore-
za ne reagira na deficit robne razmjene s inozem-
stvom
4
pa su porezni prihodi jednaki kao u sluaju
zatvorene ekonomije; u uvjetima suficita nema gu-
bitka poreznih prihoda, opet kao u sluaju zatvore-
ne ekonomije,
porezni sustav koji je komponiran na izravne i neiz-
ravne poreze u zavisnosti od uea izravnih/neiz-
ravnih poreza ostvarivat e manje/vee porezne pri-
hode u zavisnosti da li odnosna zemlja ostvaruje de-
ficit/suficit na raunu robne razmjene s inozem-
stvom,
prethodni zakljuak potvren je treom moguno-
u kada je porezni sustav u potpunosti komponiran
neizravnim porezima i kada deficit poveava, a sufi-
cit smanjuje porezne prihode za cjelokupni oporezi-
vi iznos deficita/suficita na raunu robne razmjene
s inozemstvom.
Prema tome, ovisno o tome u kojoj je mjeri porezni
sustav potronog tipa, uz klauzulu ceteris paribus, defi-
cit prorauna se smanjuje/poveava. Drugim rijeima,
klasifikacija poreznih prihoda temeljem podjele poreza
po kriteriju vremena omoguava kvantifikaciju, za potre-
be ekonomske analize, poreznih prihoda temeljem defi-
cita/suficita na raunu robne razmjene s inozemstvom
odnosno porezne prihode temeljem domaeg odnosno
raspoloivog drutvenog proizvoda. Upravo identifikaci-
ja poreznih prihoda temeljem salda na raunu robne
razmjene s inozemstvom, odreenih kao porez na bu-
dunost, korigiraju veliinu javnog duga
5
.
Prema tome, veza triju salda je odreena, s jedne strne,
strukturom salda platne bilance, s jedne strane, i, s druge
strane, strukturom poreznog sustava, odnosno odnosom
izravnih i neizravnih poreza, to pokazuje da je porezni
sustav derivacija gospodarskog sustava i nije mogue oc-
jenjivati porezni sustav na drugaiji nain od gospodar-
skog sustava
6
. Inverzija ne vrijedi. Nije mogue konstrui-
rati porezni sustav ignorirajui gospodarski sustav.
Postavlja se pitanje to se dogaa s odnosnom
zemljom ukoliko u uvjetima deficita na tekuem raunu
platne bilance u upotrebi ima potroni porezni sustav, a
u uvjetima suficita na tekuem raunu platne bilance po-
rezni sustav temeljen na izravnim porezima?
Prvi sluaj smo identificirali, putem primjera, kao pove-
anje poreznih prihoda i izravnu korist dravne blagaj-
ne. Poveanje izravnih koristi koje drava ostvaruje po-
nitava se smanjenjem konkurentnosti nacionalnog gos-
podarstva zbog neravnotenog, aprecirajueg teaja
7
nacionalne valute to poveava rizik odnosne zemlje i
rast kamatnih stopa.
(p)ogledi
224
U uvjetima suficita drava naputajui potroni porez-
ni sustav izravno, putem poveanja izravnih poreza,
smanjuje konkurentnu sposobnost nacionalnog gospo-
darstva to je mogue kompenzirati ubrzanom depreci-
jacijom nacionalne valute, koja e poveati kamatnu sto-
pu, a rast kamatnih stopa djelovat e kontraktivno na
gospodarstvo. U drugom, kao i u prvom sluaju, imamo
odvojenost drave od poreznog kapaciteta nacional-
nog gospodarstva
8
s multiplikativnim uincima koje
imamo kada jedna od varijabli, u ovom sluaju porezni
sustav i porezna politika, nisu usuglaeni s ostalim pod-
sustavima i njihovim politikama u ukupnoj gospodarskoj
politici odnosne zemlje
9
.
Iz iznijetog je mogue zakljuiti da su kretanje i uza-
jamnost trostrukih deficita odreeni strukturom porez-
nog sustava odnosne zemlje. Koritenje standardne
podjele poreza i podjele poreza po kriteriju vremena da-
ju razliite rezultate. Standardna podjela poreza, po na-
em miljenju, ne daje primjerenu dijagnozu stanja od-
nosne zemlje. Model pokazuje da stvarno stanje moe
biti loije/bolje od stanja koje pokazuje kretanje trostru-
kih deficita putem standardne podjele poreza. Samo is-
pravna dijagnoza stanja omoguava primjerenu terapiju
odnosnog gospodarstva. Upravo kriza u zemljama euro-
zone kao i u tranzicijskim zemljama pokazuje da nije
mogue primjereno postaviti dijagnozu standardnom
podjelom poreza, te da je stanje u tim zemljama daleko
sloenije i, time, neizvjesnije nego to to pokazuje pros-
ta usporedba dvaju deficita.
***
U radu su koriteni statistiki podaci za Hrvatsku: Bil-
ten, Hrvatska narodna banka, Zagreb, razni brojevi i Sta-
tistiki prikaz, Ministarstvo financija, Zagreb, razni broje-
vi, za ostale zemlje - Economics and financijal indicatos-
rs, The Economist, april, 2011.
Smotra
anse/ogranienja Hrvatskoj su odreena prvenstve-
no u okruenju. Hrvatska, kao mala, nuno otvorena
zemlja, snano je senzibilizirana na kretanja u okrue-
nju. To je potvrdila prisutna kriza. U maloj, nerazvijenoj,
tranzicijskoj i otvorenoj zemlji provoditi neoliberalnu po-
litiku, to Hrvatska danas ini, dodatno smanjuje ionako
mali broj stupnjeva slobode u voenju ekonomske poli-
tike. Ulaskom Hrvatske u Europsku uniju broj stupnjeva
slobode e se dodatno smanjiti.
Polazei od navedenih premisa pri raspravi o analizi,
dijagnozi, prognozi nije mogue govoriti a da se ne os-
lika ambijent u kojem djeluje hrvatsko gospodarstvo.
Upravo izvanjsko odreuje mogua rjeenja nacional-
nog gospodarstva. Rastom inozemnog duga ovisnost o
inozemnim, opet izvanjsko, vjerovnicima u narednom
razdoblju postaje odluujue.
1. Lideri
Na poetku pogledajmo grafikon Stope rasta drutve-
nog proizvoda i cijena - G7. Iz grafikona je vidljivo da vo-
dee zemlje svijeta predviaju umjereni rast drutvenog
proizvoda uz stabilne cijene. SAD i oekivano komple-
mentarna Kanada oekuju vee stope rasta u odnosu
na lanice Europske unije, odnosno Japana. Poveanje
cijena oekuju Velika Britanija i Kanada, a Japan i dalje
oekuje deflacija. Ocijene za Japan valja uzeti s rezer-
vom, jer nedavna katastrofa moe iz osnova promijeniti
kretanja u vektorskom pogledu. Posebno valja identifici-
rati niske stope rasta u Italiji.
Grafikon Tekua stopa nezaposlenosti - G7 pokazuje
zabrinjavajuu stopu nezaposlenosti. Sve promatrane
zemlje imaju veu stopu nezaposlenosti od 8%, osim
Njemake koja ima tekuu stopu nezaposlenosti na ra-
zini od gotovo 7%. Niu stopu od ostalih ima Japan.
Meutim, imajui u vidu sustav zapoljavanja u Japanu
stopa nezaposlenosti od neto vie od 4% mora se naz-
vati zabrinjavajuom.
Iz grafikona Odnosi s inozemstvom - G7 vidljivo je da
sve zemlje, osim Njemake i Japana imaju deficit platne
bilance, odnosno robne razmjene s inozemstvom. On je
posebno izraen u vodeoj gospodarskoj sili - SAD-u.
Upravo deficit na raunu robne razmjene s inozem-
stvom odnosno platne bilance stabilizira cijene u SAD ta-
ko da svaka mogua potranja biva podmirena uz kon-
kurentnije cijene iz inozemstva. Prema tome, vrlo je va-
an zakljuak da su vodea gospodarstva svijeta uvoznici
tednje iz inozemstva, osim Japana i Njemake. Poseb-
no valja identificirati da Japan ostvaruje manji suficit na
raunu robne razmjene s inozemstvom u odnosu na su-
ficit na tekuem raunu platne bilance. Stanje u Njema-
koj je obrnuto.
Sve promatrane zemlje imaju dvostruki deficit (izuzev
Njemake i Japana koje imaju suficit na raunu tekuih
transakcija i deficit prorauna pri emu je proraunski
(p)ogledi
225
deficit Japana na razini 9% BDP-a). Meutim, u sluaju
Njemake i Japana prikazani proraunski deficit je manji
zbog suficita na tekuem raunu platne bilance, ima li
se u vidu ekonomska podjela poreza (Santini, 2007.,
2009., 2011., Santini & Bebek 2010.). to vie, procje-
njujem da Njemaka zapravo ima proraunski suficit.
2. Izazivai
Kina gotovo etrdeset godina zadivljuje svijet. Svojim
stopama rasta besprimjeran je sluaj u povijesti svjetske
ekonomije. Indija takoer ve godinama ostvaruje viso-
ke stope rasta. Rusko gospodarstvo koje je gotovo do-
ivjelo slom iznova postaje gospodarskom velesilom. Za
sada se ruska gospodarska dinamika temelji na ogrom-
nim energetskim, rudnim, umnim i inim bogatstvima.
to e tek biti kada Rusija u razvojni koncept ukljui svo-
je znanstvene i strune potencijale? Globalno zatoplje-
nje moglo bi Sibir uiniti najpogodnijim podnebljem.
Brazil koji je, kao uostalom i cijela Juna Amerika, svo-
jevremeno bio periferija snano se razvija i postaje gos-
podarska sila.
Grafikon Stope rasta drutvenog proizvoda, cijena i
nezaposlenosti pokazuje kako svjetsko gospodarstvo
ima prvenstveno njima zahvaliti izlazak iz gospodarske
krize. Njima svakako valja pridodati i tzv. azijske tigrove,
ali i ostale zemlje iz jugoistone Azije. Ono to zemlje
BRIK-a razlikuje od G7 je neusporedivo vea stopa infla-
cije. To se posebno odnosi na Kinu gdje inflacija dobiva
na ubrzanju. Zemlje BRIK-a naprosto ignoriraju neolibe-
ralni koncept tako da intervencionistikim, otvorenim i
prikrivenim, mjerama prednost daju stopama rasta um-
jesto stabilnosti cijena. Iskustvo pokazuje da su uglav-
nom podcijenjene stope rasta ovih zemalja, posebno Ki-
ne.
Dvije zemlje, Kina i Rusija, u proloj godini su ostvari-
le suficit robne razmjene s inozemstvom i platne bilan-
ce, s tim da Kina ima vei suficit platne u odnosu na tr-
govaku bilancu. U Rusiji je odnos obrnut. Drugim rijei-
ma, u Kini usluge, dohodak i transferi doprinose pove-
anja suficita u odnosima s inozemstvom, pa je samo
djelomino tono da Kina svoje stope rasta ima zahvali-
ti snanom izvozu roba na inozemna trita. Oito se ra-
di o filozofiji kojom Kina integrira svoju dijasporu, staru
i novu, to ini proizvodni potencijal Kine neusporedivo
vei u odnosu na nacionalno gospodarstvo. Ovom mo-
ramo pridodati i spekulativni kapital koji je takoer u
funkciji rasta moi kineskog gospodarstva. Rusija, me-
utim, svoj deficit na raunu usluga, dohotka i transfera
kompenzira suficitom trgovake bilance. Valja identifici-
rati da je suficit trgovake bilance priblino isti kod ovih
dviju zemalja. Cijena nafte i plina ima znaajni doprinos
u ruskom suficitu trgovake bilance. Svjetske cijene
energije i sirovina naprosto su uinile svoje. Indija ima
vei deficit na trgovakoj u odnosu na platnu bilancu,
(p)ogledi
226
to znai da preostale podbilance - usluge, dohodak i
transferi - ostvaruju suficit. Brazil je obrnut sluaj. Naime,
suficit trgovake bilance viestruko je poniten deficitom
platne bilance. Jedan od razloga je gospodarska pro-
lost Brazila kada je, po osnovu dohotka, stvarao velike
obveze.
Grafikon Odnos dvostrukog deficita i kamatne stope
pokazuje da Kina ima proraunski deficit upola manji,
Rusija na razini, Brazil neto vie od 2%, dok samo Indi-
ja ima vei proraunski deficit od mastrihtskih kriterija.
Ekonomska podjela poreza po kriteriju vremena pokaza-
la bi da Kina ima proraunski suficit, Rusija bitno manji
proraunski deficit od prikazanog, a Indija i Brazil vei.
Indija i Brazil, osim toga, imaju i daleko vee kamatne
stope.
3. Eurozona
Izabrane zemlje eurozone pokazuju vrlo niske stope
rasta. Stope rasta zaostaju za prosjenim stopama rasta
svjetskog gospodarstva. I dok razvijenije zemlje eurozo-
ne mogu funkcionirati u uvjetima jedinstvene valute, bu-
detsko ogranienje, manje razvijene zemlje to nisu u
stanju. PIGS, odnosno PIIGS, samo su poznati sluajevi
u eurozoni koji imaju znatnih problema, svjetska gospo-
darska kriza ih je dodatno dramatizirala, a koje nisu u
stanju rijeiti bez obilate izvanjske financijske pomoi.
Osim najavljenih, nove kandidate, koji bi se mogli pri-
druiti grkom sluaju, valja traiti posebno iz redova
tranzicijskih zemalja. Euro kao jedinstvena valuta sve je
vie problem, a sve manje rjeenje. Oito je euro projekt
za (jako) dobra vremena.
Tekua stopa nezaposlenosti na razini eurozone izno-
si teko odrivih 10%. Od promatranih zemalja u pa-
njolskoj ona najvea i iznosi vie od 20%. Austrija ima
najniu stopu nezaposlenosti, neto veu od 4%, pa ras-
pon nezaposlenosti postaje znaajan kamen spoticanja
kakvu monetarnu i kreditnu politiku treba provoditi ECB.
Austriji se pridruuju Nizozemska i Njemaka koje su,
uostalom, razvijene zemlje eurozone.
Eurozona ostvaruje deficit trgovake i platne bilance,
to je dodatni argument naprijed navedenim tvrdnjama.
Francuska kao jedna od najznaajnijih lanica eurozone
ima znaajan deficit na raunu robne razmjene s ino-
zemstvom i neto manji na raunu platne bilance. Nje-
maka je ostvarila neto vei suficit na raunu robne raz-
mjene s inozemstvom od suficita na tekuem raunu
platne bilance. Slijedi je Nizozemska koja je ostvarila ma-
nji suficit na raunu robne razmjene s inozemstvom od
tekueg rauna. Od promatranih zemalja jo Austrija i
Belgija imaju prolaznu ocjenu. Grka, Italija i panjolska
ostvarile su deficite na oba rauna. Stanje u drugim
zemljama eurozone je daleko sloenije.
Precizniju sliku daje odnos dvostrukih deficita. Valja
identificirati da eurozona u prosjeku ne zadovoljava
mastrichtski kriterij po kojem je dozvoljeni proraunski
deficit od 3%. Iz grafikona Odnos dvostrukog deficita
vidljivo je da se promatrane kategorije takoer nalaze u
velikom rasponu pa e, kao to rekosmo, i zbog dvostru-
kih deficita, ECB imati velikih problema u voenju mone-
tarne politike. Naime, ukoliko ECB bude preferirala sta-
bilnost eurozone morat e poveati kamatne stope to
bi moglo imati tragine posljedice za zemlje u krizi koje
ionako imaju visoke kamatne stope, s jedne strane, i s
druge strane, poveanje kamatnih stopa moglo bi do-
datno usporiti rast njihovih gospodarstava. Meutim,
ukoliko ECB dade prioritet podrci zemljama u poteko-
ama moglo bi doi do dinamiziranja inflacije to bi do-
velo najrazvijenije zemlje, prvenstveno Njemaku i Nizo-
zemsku, u nepovoljniji poloaj. Dinamiziranje inflacije u
eurozoni teko je zamislivo kao sustavni pristup rjeava-
nja prisutnih gospodarskih problema. Naprosto kada
postoje tako velike razlike u razini razvijenosti praene
razliitim javnim i inozemnim dugom, trostrukim defici-
tima/suficitima (na tekuem raunu, na raunu razmje-
ne s inozemstvom i proraunskom) odranje tekue sta-
bilnosti postaje prilino malo vjerojatna misija.
(p)ogledi
227
Dodatno ogranienje ECB su razlike u kamatnim sto-
pama. Iz grafikona 10-godinje kamatne stope na dr-
avne obveznice vidljivo je stanje kamatnih stopa u Gr-
koj koja je trenutno u najveim problemima. Ukoliko se
stanje u grkom gospodarstvu ne stabilizira to nije ni la-
ko ni jednostavno mogue je oekivati daljnji rast kamat-
nih stopa.
Stabilizacija grkog gospodarstva ne rjeava problem
jer dolaze novi kandidati koji e imati problema sa servi-
siranjem svojih kreditnih obveza - Italija, panjolska. Ono
to dodatno oteava stanje u eurozoni svakako su novi
potencijalni kandidati. ECB se nalazi pred najveim iza-
zovom od svog osnivanja. Teko je oekivati da e Nje-
maka moi/htjeti sama podnijeti teret stabilizacije eura.
Rjeenje koje se ini vjerojatnim je pomo van eurozone.
Glavni igra i dobitnik temeljem krize eura mogla bi pos-
tati Kina.
4. Europske udesne zemlje
Svojevremeno je V. I. U. Lenjin govorio o malim privi-
legiranim nacijama. Pri tom je mislio na male zemlje ko-
je su nuno, zbog malog nacionalnog trita, otvorene i
u takvim uvjetima dinamizirale svoj razvoj. I danas su Le-
njinove male privilegirane zemlje razvijene i po mnogo-
emu, u uvjetima neoliberalistike filozofije, poune za
manje razvijene zemlje. Me?u privilegirane zemlje ubra-
jaju su, onda kao i sada, Norveka, vedska i vicar-
ska
10
. Pri tome valja identificirati da je jedino vedska
lanica Europske unije, dok Norveka i vicarska to nisu.
Iz grafikona Stope rasta drutvenog proizvoda. cijena
i nezaposlenosti vidljivo su neto vee stope rasta od eu-
rozone pri emu valja imati u vidu da odnosne zemlje
spadaju u krug najrazvijenijih zemalja posebice ako se
razina razvijenosti mjeri dohotkom per capita. Stopa ne-
zaposlenosti u vedskoj je vrlo visoka i ona se po tome
ne razlikuje od drugih lanica Europske unije. Norveka
i vicarska imaju niske stope nezaposlenosti u toj mjeri
da gotovo stanje u njihovom gospodarstvu nije primje-
reno komparirati s drugim zemljama, posebice lanica-
ma eurozone.
Odnosi s inozemstvom promatranih zemalja naprosto
impresionira. To se posebno odnosi na vicarsku koja
ima etiri puta (sic!) vei suficit na raunu platne bilance
od suficita na raunu trgovake bilance
11
. Iako je vi-
carska turistika velesila spomenuti odnos stvara utisak
da se radi o rentijerskoj zemlji. Naime, vicarska, pa i
vedska, sjedite su snanih multinacionalnih kompanija
koje znaajno doprinose spomenutim suficitima. Nor-
veka kao velik izvoznik nafte i plina, prihode izdvaja u
posebni investicijski fond kako njezino gospodarstvo ne
bi oboljelo od nizozemske bolesti , pa joj je suficit na
raunu trgovake bilance neto vei od suficita na rau-
nu platne bilance.
Grafikon Odnos dvostrukog deficita i kamatne stope
naprosto impresioniraju. Posebno valja izdvojiti norve-
ko gospodarstvo koje ostvaruje dvostruki suficit. vicar-
ska i vedska imaju tek spomena vrijedan proraunski
deficit. Me?utim, ukoliko bi se izvrio obraun poreznih
prihoda temeljem ekonomske podjele poreza, temelje-
ne na vremenu, niti jedna od navedenih zemalja ne bi
imala proraunskog deficita; imale bi znatan proraun-
ski suficit.
Hrvatska
Pogledajmo sada utemeljenost stabilnosti teaja ku-
ne. Drugim rijeima, to je isto, pogledajmo koju smo ci-
jenu platili da bi odrali stabilan teaj kune od Stabiliza-
cijskog programa iz 1993. godine.
Samo temeljem analize mogue je dati dijagnozu sta-
nja hrvatskog gospodarstva, odnosno ocjenu da li je i
kako mogue odrati stabilan teaj kuna. Ukoliko to ni-
je mogue valja rei kako to kontroliranije izai iz re-
ima stabilnog teaja.
Iz grafikona Uinci ekonomske politike vidljiv je rast
BDP-a tijekom promatranog razdoblja da bi se pojavim
svjetske krize stope rasta uruile od visokih 5,1% u
2007. na traginih -6,0% u 2009. godini. Posebno je za-
brinjavajua neotpornost na inozemne okove i nespo-
sobnost amortizacije vanjskih okova. U samo dvije go-
dine realna promjena mjerena stopama rasta iznosi
11,1%. Na kraju 2010. BDP je tek neto vei od daleke
1990. godine. Dvadeset godina nam je trebalo da se
(p)ogledi
228
(p)ogledi
na?emo tamo gdje smo bili. Cijene su tako?er burno re-
agirale na vanjski ok (dvostruko vea stopa inflacije od
eurozone) tako da je hvaljena stabilnost ponitena u sa-
mo jednoj, 2008. godini. Stopa nezaposlenosti tek je
neto vea od eurozone, ali imajui u vidu snano sma-
njenje aktivnog stanovnitva stopa nezaposlenosti nije
usporediva s podacima zemalja eurozone. Preko 9% ne-
zaposlenih od ukupnog broja stanovnitva daleko je po-
uzdaniji podatak.
Slijedei grafikon, Karakteristike hrvatskog gospodar-
stva, dodatno argumentira iznesene tvrdnje. Stabilnost
cijena - i socijalni mir - zahvaljujemo deficitu robne raz-
mjene s inozemstvom koji je djelomino pokrivan izvo-
zom usluga, a razlika inozemnim dugom odnosno ras-
prodajom obiteljskog srebra. Koliko smo vie troili ne-
go to smo stvarali najbolje se vidi po kretanju inozem-
nog duga koji e ove godine biti vei od DBP. injenica
da e inozemni dug biti vei od BDP dramatizira dijag-
nozu hrvatskog gospodarstva, s jedne strane, i s druge
strane, izlazak iz krize ini vrlo zahtjevnom operacijom
zbog rastuih svekolikih ogranienja. injenica da je
pokrivenost uvoza izvozom bila manja od polovine po-
kazuje koliko smo uvozno otvorena a izvozno nekonku-
rentna, impotentna, zemlja. Svi temeljeni instrumenti
ekonomske politike - teaj, kamatna i marginalna porez-
na stopa - ustrajno su smanjivali konkurentnost hrvat-
skog gospodarstva, kako na inozemnom, tako i na do-
maem tritu. Nakon usporavanja kreditne aktivnosti
poslovnih banka, smanjenja finalna potronja, smanjio
se deficit robne razmjene s inozemstvom. Ono to nis-
mo mi uinili, a trebali smo, uinila je kriza.
Grafikon Dijagnoza hrvatskog gospodarstva pokazuje
stanje koje moramo to prije napustiti. Postojee stanje
nije neodrivo samo iz socijalnih razloga, ono je neodr-
ivo zbog rastue cijene koju emo morati platiti da bi
izali iz krize; cijena izlaska iz krize dnevno raste. Dvo-
struki deficit oekivano pokazuje suprotna kretanja.
Me?utim, relativno nizak deficit konsolidirane ope dr-
ave rezultat je velikog deficita robne razmjene s inozem-
stvom kao to e se to objasniti u nastavku. Pri procjeni
moguih rjeenja u narednom razdoblju valja identifici-
rati da e deficit robne razmjene s inozemstvom padati
kako bi se mogla odrati devizna likvidnost, s jedne stra-
ne, i kako bi rast izvoza dinamizirao gospodarsku aktiv-
nost, s druge strane.
Rastua je Ranjivost hrvatskog gospodarstva. Naime,
pored inozemnog duga Hrvatska mora osigurati deviz-
na sredstva kako za inozemne investitore, tako i za do-
mae devizne deponente. Pridoda li se veliini duga od
46 milijardi dvadesetak milijardi eura deviznih depozita
(148 milijardi kuna na kraju 2010. godine) ija cijena ni-
je manja od 4%, te inozemna izravna ulaganja, iju cije-
nu valja ocijeniti izme?u 6 i 8%, tada su prikazane deviz-
ne rezerve jo nedostatnije. Tako za ovu 2011. godinu
Hrvatska mora osigurati devizne likvidnosti od gotovo
18 milijardi eura, to je daleko vie od bruto deviznih pri-
uva.
Grafikon Odnos deviznih rezervi i inozemnog duga
pokazuje da se smanjenje stope likvidnosti smanjuje od
2001. godine; gotovo punih deset godina. Sama po se-
bi dananja stopa devizne rezervi likvidnosti nije niska,
kao to je poetkom promatranog vremena bila visoka.
Nedostatnost stope devizne rezervi likvidnosti posljedica
je visine i ronosti inozemnog duga, stanja i perspektive
hrvatskog gospodarstva prema procjeni vjerovnika
(MMF je ove godine ocijenio devizne priuve nedovoljni-
229
(p)ogledi
ma). Stanje u Grkoj i drugim zemljama eurozone ta-
ko?er poveavaju pesimizam openito, pa i prema Hr-
vatskoj. Eventualna financijska kriza u Italiji mogla bi do-
datno destabilizirati nae dvije najvee poslovne banke.
Posljedica tog i takvog stanja je rast kamatnih stopa.
Ukoliko ECB povea kamatne stope tada e i hrvatski
dug biti jo tee servisirati nego to je to danas. Treba
rei da je samo za servisiranje ukupnih, navedenih, de-
viznih obveza Hrvatskoj potrebna stopa rasta od 8%,
to je dramatian podatak sam po sebi, imajui u vidu
da se rast BDP-a temelji na snanoj ovisnosti od deficita
na tekuem raunu platne bilance.
Za cijenu koju smo platili - i koju emo plaati - moe-
mo s ponosom rei da je kuna bila i ostala stabilna va-
luta prema euru, jer su se njezine fluktuacije kretale, u
promatranom razdoblju, izme?u 7,31 i 7,67 kuna za eu-
ro. vicarski franak je u promatranom razdoblju imao
vee fluktuacije. Odnos kune prema britanskoj funti i
amerikom dolaru oscilirao je sukladno teajnom sidru -
euru. Vea voatilnost vicarskog franka od kune bitna je
za identifikaciju autonomnosti ekonomske politike. I
dok vicarska danas muku mui kako zaustaviti apreci-
jaciju vicarskog franka u odnosu na euro, nas to tije-
kom ovih osamnaest godina, od uspostave monetarnog
sidra, nije zabrinjavalo. Upravo iz tog sam razloga uvrs-
tio vicarsko gospodarstvo u analizu kako bi se identifi-
cirala ekonomska politika kojoj je cilj rast realnog gospo-
darstva, zaposlenosti... a stabilnost cijena je izvedenica
temeljnog cilja.
Kako bi se jasnije identificirao uinak poreznih priho-
da temeljem deficita robne razmjene s inozemstvom ta-
ko ostvarene porezne prihode pretoili smo u postot-
ke BDP-a (Santini, 2009., Santini & Bebek, 2011.). Osim
u dvije zadnje godine, krize, ubrani porezni prihodi, te-
meljem deficita robne razmjene s inozemstvom, uvijek
su bili vei od 3% BDP-a, to znai da je deficit konsoli-
dirane drave bio znatno vei od slubenih podataka
dravne riznice. I dalje, veliina dodatnih poreznih priho-
da, temeljem deficita, vea je od mastrihtskog dogovo-
ra. Kako e stabilizacija hrvatskog gospodarstva impera-
tivno traiti dodatno smanjenje rashodne strane prora-
una, to e zbog smanjenja poreznih prihoda temeljem
deficita, operacija uravnoteenja prorauna biti neuspo-
redivo sloenija i bolnija nego to to pokazuju standard-
ni podaci. Prisutni problemi u zemljama eurozone - PI-
IGS, tranzicijske zemlje - ovaj nalaz potvr?uju.
Pogledajmo sada grafikon Uinak poreznih prihoda
temeljem deficita robne razmjene s inozemstvo na sal-
do prorauna. Iz grafikona je vidljivo da je drava tije-
kom promatranog razdoblja funkcionirala u uvjetima
dodatno mekog budetskog ogranienja zahvaljujui
deficitu robne razmjene s inozemstvom. Ovo je daleko-
sean zakljuak koji e valjati imati u vidu prilikom re-
strukturiranja kako prihodne tako i rashodne strane pro-
rauna. Ovo tim vie ima li se u vidu da zemlje priblino
iste razine razvijenosti i brzorastue zemlje imaju udio
drave u finalnoj raspodjeli BDP-a manje od 30%, dok se
respektivno uee kod nas kree na razini polovine.
Pridodamo li kumulativ poreznih prihoda temeljem
deficita robne razmjene s inozemstvom (Kliska & Santi-
ni, 2004.) javnom dugu podaci o zvaninom javnom du-
gu upuuju na krive zakljuke. U promatranom razdob-
lju temeljem deficita robne razmjene ostvareni su porez-
ni prihodi u iznosu od 85 milijardi kuna, pa javni dug ne
iznosi 138 milijardi kuna, ve 223 milijarde kuna kao to
pokazuje grafikon Elementi korigiranog javnog duga.
Procjenjujem da za razdoblje od 1994. - 2010. godine
iznos javnog duga iznosi (Santini, 2009.) - 257
12
milijar-
di kuna. Prema tome, javni dug ne iznosi 138 milijardi
kuna kako iznosi zvanina statistika, ve 257 milijarde
kuna (138 +119 temeljem deficita robne razmjene s ino-
zemstvom u razdoblju 1994. - 2010. godine).
Grafikon, Kretanje javnog duga jo jasnije pokazuje
razlike kretanja javnog duga po standardnoj u odnosu
na ekonomsku podjelu poreza. Podatak o iznosu korigi-
ranog javnog duga bio bi jo dramatiniji da se analiza
produlji u prolost (Santini 2009.). Iz grafikon je vidljivo
da se procjena u odnosu na slubeni podatak o visini jav-
230
(p)ogledi
nog duga toliko razlikuje da nisu mogue primjerene
analize - dijagnoze - prognoze temeljem zvaninih poda-
taka. Da je kumulativu deficita pridodan kumulativ pri-
hoda od prodaje biveg drutvenog vlasnitva tada bi iz-
nos javnog duga bio jo vei.
Naa je dosadanja analiza, temeljem zvaninih poda-
taka, pokazala da se hrvatsko gospodarstvo nalazi u ve-
likoj gospodarskoj krizi. Vidjeli smo da je ekonomska po-
litika - teajna, monetarna i fiskalna - bila nekordinirana
i da je divergirao realni od monetarnog dijela gospodar-
stva. Standardna podjela poreza prikriva pravo stanje,
s jedne strane, i s druge strane, ignorira me?uovisnost
pojedinih podsustava ekonomske politike. Podjela pore-
za temeljem vremena pokazuje kako je dravni prora-
un ovisan o deficitu robne razmjene s inozemstvom pu-
tem mehanizma fiksnog teaja. Jednako je tako kredit-
na ekspanzija zapravo poluga koja dinamizira deficit
robne razmjene prema inozemstvu. Sada kada su se te
mogunosti iscrpile smanjen je broj stupnjeva slobode u
izboru puta izlaska iz krize. Upravo zato predvi?am dug
i mukotrpan put izlaska iz postojee krize.
Da bi analiza bila jo preciznija daljnju analizu proiru-
jemo tako da pretpostavimo da je deficit robne razmje-
ne s inozemstvom bio proizveden u Hrvatskoj. Drugim
rijeima, to bi bilo da je bilo, u razdoblju 2000. - 2001.
godine, uravnoteena robna razmjena s inozemstvom.
Pogledajmo sada grafikon to bi bilo da je bilo. Ukup-
ni fiskalni saldo ope drave preuzeli smo iz zvanine
statistike. Tim veliinama smo pridodali, respektivno,
procijenjene gubitke izravnih poreza i doprinosa, te do-
bili korigirani saldo konsolidirane ope drave. Iz grafiko-
na je vidljivo da smo, kojim sluajem, proizveli ostvareni
deficit robne razmjene s inozemstvom u Hrvatskoj ukup-
ni fiskalni saldo konsolidirane ope drave bi bio u okvi-
rima mastrihtskih kriterija, osim na poetku i na kraju
promatranog razdoblja. Valja identificirati da bi bio ost-
varen proraunski suficit u 2007. i 2008. godini.
Isti zakljuak sugerira i grafikon Kretanje javnog duga.
Iz grafikona je vidljivo da bi na kraju 2010. godine javni
dug iznosio 53 milijarde kuna (138-85
13
), a ne 138 mi-
lijardi kuna kako je navedeno u zvaninim statistikama.
Grafikon Kretanje javnog duga jo jasnije pokazuje de-
terminirajui znaaj gospodarske aktivnosti za kretanje
poreznih prihoda. Javni je dug na kraju 2010. godine iz-
nosio vie od 40% BDP-a. Me?utim, da je deficit robne
razmjene s inozemstvom bio proizveden u Hrvatskoj on
bi iznosio manje od 15%, to nije samo kvantitativna
razlika. Ona je prije svega kvalitativna razlika. Radi se o
bitno razliitoj dijagnozi stanja dravne blagajna. Osim
toga da je kojim sluajem deficit robne razmjene s ino-
zemstvom proizveden u Hrvatskoj oivljavanje hrvat-
skog gospodarstva bilo bi daleko jeftinije, uinkovitije.
Dodatna pretpostavka analize - to bi bilo da je bilo -
pokazuje pogubne uinke koje je fiksni, zapravo apreci-
rajui teaj imao na hrvatsko gospodarstvo. Me?utim, u
analizi nema ni rijei o gubitku radnih mjesta, gospodar-
skog proizvodnog kapaciteta, itd. to bi dodatno preci-
ziralo pogubne uinke ekonomske politike. Hrvatska je
treberski provodei neoliberalistiki koncept ekonom-
ske politike, koji je primarno imao za cilj stabilnost cije-
na, ne samo izgubila, nije ostvarila ni priblino onu veli-
inu drutvenog proizvoda koji je bio realno mogu ima-
jui u vidu kapacitet hrvatskog gospodarstva. Pored gu-
bitka u drutvenom proizvodu izgubljen je i velik dio gos-
podarskog kapaciteta, pa je time izgubljena i bitna pret-
postavka dinamiziranja gospodarske aktivnosti. Drugim
rijeima, dio drutvenog bogatstva je naprosto uniten.
Nadoknaditi ga je mogue bilo izravnim inozemnim in-
vesticijama, bilo dodatnim zaduivanjem, odnosno sma-
njenjem standarda hrvatskih gra?ana. Izravne investicije
su korisne manje nego to se to uobiajeno misli. Pravi
put je jasna koncepcija i strategija razvoja temeljena na
domaoj akumulaciji. Da bi se to ostvarilo bitno je pro-
mijeniti sustav i politiku. Pri tome je od posebnog znaa-
ja raspodjela trokova koje emo morati platiti da bi iza-
li iz ove depresije.
Zakljuna razmatranja
Zemlje koje imaju najvee stope rasta svoj rast prije
svega zahvaljuju rastu industrijske proizvodnje. Ovo je
tono ak i u sluaju najrazvijenijih zemalja. Neoliberali-
zam kao filozofija ekonomske politike bila je primjerena
za najrazvijenije zemlje ukoliko se je u toj i takvoj politi-
ci podravao razvoj realnog sektora. Rije podravala
znai da se radi o kvazi neoliberalnoj ekonomskoj politi-
ci. Male, razvijene i otvorene zemlje su uvijek imale u vi-
du ogranienja malog nacionalnog trita. Drugim rijei-
ma, male uspjene zemlje uvijek su funkcionirale u tzv.
tvrdom budetskom ogranienju. Druge razvijene zem-
lje veeg nacionalnog trita, ukljuivo SAD, neoliberali-
zam su provodile naputajui realnu ekonomiju. Proiz-
vodnja se je selila u Aziju koja svojim stopama rasta BDP-
a vuku svjetsko gospodarstvo
14
. Najvee uspjenice ne
vode neoliberalistiku politiku, ve intervencionistiku u
mjeri u kojoj je mjeri to mogue imajui u vidu prego-
varaku snagu razvijenih. ak ni velika financijska kriza
s kraja prolog stoljea mnogobrojnim azijskim tigrovi-
ma nije zaustavila, ve samo na neko vrijeme usporila
rast nacionalnih gospodarstava. U Aziji intervencioni-
zam se poput virusa iri na sve zemlje.
Iz navedenog slijedi zakljuak da nije mogue dinami-
zirati razvoj manje razvijenih zemalja na neoliberalisti-
koj filozofiji. Potreban je intervencionizam. Da budem
potpuno jasan ovom dodajem da je merkantilizam za-
pravo jedina prava filozofija kojom je mogue dinamizi-
rati razvoj. Inferioran poloaj manje razvijenih zemalja
prihvaa neoliberalizam jer nema drugih mogunosti.
Zato je primjer Kine besprimjeran. Ona je neoliberalisti-
ku filozofiju primijenila u svojem najbrutalnijem obliku.
Nigdje kapital odnos nije tako podran kao u Kini. Viso-
ke stope eksploatacije rada omoguuje visoke profitne
stope, visoku stopu samofinanciranja, visoke stope in-
vesticija, visoke stope tednje i tako u nedogled.
Pouak za Hrvatsku je sasvim jasan. Hrvatska da bi di-
namizirala gospodarski rast mora promijeniti ekonom-
sku filozofiju. Prigovori kako je to oteano u okviru Eu-
ropske unije stoje. Me?utim, Njemaka je u proloj krizi
pokazala kako je mogue i potrebno brinuti o realnoj
ekonomiji. Ne treba gubiti iz vida da je Njemaka naj-
uinkovitija izvozna zemlja u svijetu. Njemaka kao i Ja-
pan svoja postignua od 1945. godine imaju zahvaliti in-
tervencionistikoj politici koju neki nazivaju korporativna
drava.
Nadalje, zemlje koje imaju visoke stope rasta dijelom
to mogu zahvaliti inozemnoj potranji. Tako sve one uz
visoke stope rasta domaih proizvoda imaju i suficit na
raunu robne razmjene s inozemstvom. One tako?er
imaju i uravnoteene proraune. Zemlje koje imaju defi-
cit na raunu platne bilance, robne razmjene s inozem-
stvom i proraunski deficit, imaju ili e imati znaajnih
problema. Hrvatska je taj sluaj.
U ovom radu je, nadalje, pokazano da nije mogua
primjerena dijagnoza temeljem standardne podjele po-
reza, jer ona ne pokazuje u kojoj mjeri deficit na teku-
em raunu platne bilance/robne razmjene s inozem-
stvom doprinosi poreznim prihodima, pa prema tome,
ne pokazuje ni oekivano smanjenje poreznih prihoda
temeljem procesa uravnoteenja tekueg rauna platne
bilance/robne razmjene s inozemstvom. Potrebno je pri-
mijeniti ekonomsku podjelu poreza openito, a u malim
i otvorenim zemljama napose. Dakle, potrebno je anali-
zu odnosne zemlje analizu izvriti temeljem podjele po-
reza po kriteriju vremena. Zemlje eurozone pokazuju da
ni tako elitni klub nije imun od razornih uinaka deficita
na tekuem raunu platne bilance/robne razmjene s
inozemstvom, i njegovoj izvedenici inozemnom dugu. U
sluaju tranzicijskih i manje razvijenih zemalja uinci su
openito daleko sloeniji
15
i u postojeoj neoliberalisti-
koj filozofiji, mogu biti dugorono nerjeivi. ak to vie,
deficit robne razmjene s inozemstvom, odnosno na te-
kuem raunu platne bilance, moe biti snaan kataliza-
tor dodatne polarizacije zemalja na razvijene i manje
razvijene zemlje.
Euro, iji teaj prema amerikom dolaru odre?uju raz-
vijene lanice, predstavlja kriterijalnu funkciju svim nacio-
nalnim gospodarstvima zemalja lanica eurozone. Sliko-
vito reeno, razvijene zemlje, koje ostvaruju suficit na te-
kuem raunu platne bilance, smatraju da je odnos pre-
ma dolaru, odnosno drugim valutama u suglasju s pro-
231
(p)ogledi
232
duktivnou rada i kapitala eurozone. Gospodarstva ma-
nje razvijenih zemalja nisu u stanju poravnati svoje in-
terne i eksterne cijene to, po prirodi stvari, rezultira de-
ficitom na tekuem raunu platne bilance, odnosno, ras-
tu inozemnog duga. Paritet kupovne snage eura od naj-
razvijenije do najnerazvijenije zemlje eurozone nalazi se
u neodrivo velikom rasponu. Rjeenje je mogue nai
bilo u poveanju uinkovitosti - produktivnosti - manje
razvijenih zemalja, bilo njihovim izlaskom iz eurozone.
Kriza eura nije se mogla rijeiti vatrogasnim mjerama.
Kriza se je stvarala godinama, pa i eventualno njezino
rjeenje nee trajati manje. Pri tom socijalna cijena koju
valja platiti moe postati i suvie velika da bi je dunos-
nici Grke mogli/smjeli prihvatiti
16
. Grka je prva rtva
projekta Euro. Irska, Portugal i posebno tranzicijske
zemlje to e tek postati. Italija i panjolska su u ozbiljnim
financijskim problemima.
Kako bi dobili potpuniju sliku o stanju hrvatskog gos-
podarstva testirajmo hrvatskog gospodarstvo po mas-
trihtskim kriterijima.
Ugovorom iz Maastrichta definirano je slijedeih pet
uvjeta, poznatih kao kriteriji konvergencije:
1. stopa inflacije moe biti najvie do 1,5% vea od
stope inflacije triju zemalja s najniom stopom inflacije
(hrvatsko gospodarstvo svoju viegodinju stabilnost ci-
jena zahvaljuje deficitu robne razmjene s inozemstvom -
svaku potranju je mogue podmiriti po konkurentnim
cijenama domaem gospodarstvu (svjetskim cijenama) -
temeljenom na prodaji obiteljskog srebra i rastuem
inozemnom dugu; navedeno vrijedi za tradable sektor,
dok non tradable sektor i dalje generira inflaciju
17
-
strukturna/trokovna inflacija);
2. prosjene nominalne kamatne stope ne smiju biti
vee za vie od 2% od kamatnih stopa triju zemalja s
najniom stopom inflacije (usprkos visokom stupnju eu-
rizacije hrvatskog gospodarstva mnogostruki rizici one-
moguuju i onemoguit e dostizanje navedenog krite-
rija usprkos saturiranom tritu kredita; drugim rijeima,
visina rizika, raspon varijacija, moe iznositi, u terminima
kamatne stope, svega 0,5%);
3. javni dug moe iznositi najvie 60% BDP-a (stan-
dardna klasifikacija poreza pokazuje da je javni dug na
gornjoj razini navedenog kriterija; me?utim, podjela po-
reza po kriteriju vremena (Santini, 1995; 2009.) pokazu-
je da je javni dug neusporedivo vei i da e takvim u na-
rednom razdoblju ostati);
4. proraunski deficit ne smije biti vei od 3% BDP-a
(do 2008. godine Hrvatska je imala temeljem robne raz-
mjene s inozemstvom manji proraunski deficit za naj-
manje 3% (Santini, 2007; Santini & Bebek, 2010.); kre-
tanja u 2009. i 2010. godini pokazuju kako smanjenje
deficita robne razmjene s inozemstvom poveava prora-
unski deficit, pa je i ovaj kriterij neostvariv);
5. dvije godine prije ulaska u monetarnu uniju valja
odravati stabilnost nacionalne valute uz doputene gra-
nice fluktuacije (stabilnost kune nije rezultat uinkovitog
gospodarstva, odnosno trinih silnica, ve posljedica
obilne ponude deviza koja aprecirajui djeluje na kunu;
smanjenjem ponude deviza postaje upitna stabilnost ku-
ne).
Navedeni kriteriji konvergencije nisu potivani, pogo-
tovo kod manje razvijenih lanica, to je mogue ocije-
niti kako su navedeni kriteriji predstavljali poeljne, ali ne
i obvezujue kriterije
18
. Kriza eura imperativno zahtjeva
potrebu dosljedne provedbe kriterija konvergencije. To
nije sve. Temeljem navedenog, smatram da bi bilo po-
trebno dodati, najmanje, jo dva kriterija
19
:
6. saldo tekueg rauna platne bilance moe biti do
2% loiji od salda na tekuem rauna triju najotvorenijih
zemalja, i
7. neto inozemni dug moe iznositi najvie 50% BDP-
a.
Hrvatska u narednih deset, vjerojatnije petnaest, godi-
na nee biti u stanju zadovoljiti predloene kriterije, po-
sebno sedmi kriterij.
Kriterije glede proraunskog deficita, te javnog duga
valjat e dopuniti dodatnim kriterijima - marginalnu po-
reznu presiju uskladiti s dohotkom per capita tako da:
3a. zemlje s manjim dohotkom per cpita imaju manje
uee drave u finalnoj raspodjeli BDP-a; dakle, rastom
dohotka per capita uee drave u finalnoj raspodjeli
BDP-a bi progresivno raslo - doprinos stabilnosti eura
manje razvijenih zemalja eurozone, te
4a. dogovoriti najveu moguu razinu neizravnih u
ukupnim poreznim prihodima pojedine lanice eurozo-
ne tako da zemlje s manjim dohotkom per capita imaju
vee uee neizravnih u odnosu na izravne poreze ime
bi manje razvijene zemlje postale konkurentnije u izvo-
zu (uinak neizravne devalvacije) - doprinos stabilnosti
eura razvijenih zemalja eurozone.
Zemlje, kao Hrvatska, koje su visoko dolarizirane, eu-
rizirane
20
boluju od istih bolesti kao i manje razvijene
zemlje lanice eurozone. Fiksni teaj nacionalne valute u
odnosu na euro predstavlja kriterij funkcioniranja susta-
va. Dok postoji mogunost zaduivanja prema inozem-
stvu sustav funkcionira upravo zato jer priliv inozemnog
kapitala - subvencija nacionalnom gospodarstvu -
kompenzira neuinkovitost nacionalnog gospodarstva.
Jasno kada se krediti budu vraali tada e anuitet (dug
uvean za kamatu) biti troarina za nacionalno gospo-
darstvo.
Temeljni problem hrvatskog gospodarstva je uee
drave u finalnoj raspodjeli drutvenog proizvoda. Hrvat-
ska bi drava trebala smanjiti svoj udio u drutvenom
proizvodu za gotovo etrdeset posto kako bi hrvatsko
gospodarstvo postalo konkurentnije, odnosno kako nje-
zino uee ne bi iznosilo vie od 30% u finalnoj raspod-
jeli drutvenog proizvoda. Teko je oekivati da e se u
narednih petnaest godina udio drave u finalnoj raspod-
jeli drutvenog proizvoda dostatno smanjiti. Nadalje, hr-
vatski porezni sustav u manjoj je mjeri naslonjen na
neizravne poreze (ukoliko se doprinosi odrede kao pore-
zi), u odnosu na zvanino miljenje (Santini, 2009.), pro-
matra li se struktura poreznih prihoda prema mojoj pod-
jeli poreza.
Zakljuno valja rei:
1. Zemlje eurozone formirajui jedinstveni kriterij po-
trebite uinkovitosti putem eura, najveu moguu
panju moraju posvetiti poveanju konkurentnos-
ti
21
gospodarstva, to znai da se konstrukcija os-
(p)ogledi
233
talih raspoloivih instrumenata ekonomske politike
mora podrediti tom cilju.
2. Mogue je oekivati smanjenje broja postojeih la-
nica eurozone, odnosno odre?ivanje vremena prila-
godbe pojedinim zemljama, koje ne zadovoljavaju
kriterije konvergencije kao ni moje dodatne kriteri-
je. U tome pravcu valja traiti rjeenje dananjih pro-
blema eurozone, budui da je interventni fond tek
vatrogasni instrument koji je nuan, ali nije sustav-
no, odnosno dugorono rjeenje.
3. Zemlje koje nisu lanice eurozone u zavisnosti od
stupnja eurizacije svoga gospodarstva morale bi ta-
ko?er imati u vidu postojee kao i moje dodatne kri-
terije zemljama lanicama eurozone i odnositi se
prema njima (kriterijima) kao da su punopravne la-
nice eurozone. Eurizacija gospodarstva, uz ignorira-
nje kriterija konvergencije eurozone, znai neprimje-
renu nacionalnu ekonomsku politiku. Odstupanja
od pojedinih kriterija imaju znaaj dodatnog ograni-
enja u budunosti to e rezultirati dodatnim jalo-
vim trokovima. I ne samo to. Odstupanje od krite-
rija ima ulogu katalizatora, dakle djelovat e u prav-
cu dinamiziranja kontraktivnih uinaka na nacional-
no gospodarstvo u budunosti.
4. Imajui u vidu ekonomsku politiku koja se u Hrvat-
skoj provodi od 1993. godine nije realno oekivati
da e Hrvatska u narednih petnaest godina kunu
zamijeniti eurom. Drugim rijeima, kuna e i dalje
ostati monetarni maneken, monetarna manjina. Sa-
mo snaan zaokret u ekonomskoj politici - od po-
tronog prema proizvodnom gospodarstvu - otvara
realnu mogunost da povratimo gospodarski suve-
renitet i tako postanemo aktivnim sudionikom u
kreiranju gospodarske budunosti Europske uni-
je/eurozone; drugim rijeima, kuna prestaje biti mo-
netarni maneken i postaje instrument ekonomske
politike sa svim potencijalnim dobicima i gubicima.
Dr. Guste Santini je financijski strunjak, pos-
lovni konzultant i urednik znanstvenog aso-
pisa Ekonomija/Economics. lan je Savjeta
Novog Plamena.
LITERATURA
Allan, M. Charles (1971): The theory of taxation, Penguin, Har-
mondsworth.
Blai, Helena (2006): Usporedni porezni sustavi - oporezivanje dohot-
ka i dobiti, Ekonomski fakultet u Rijeci, Rijeka.
James, Simon & Nobes, Cristopher (1992): The economics of Taxa-
tion, 4th ed., Prentice Hall, London.
Jurkovi, Pero (2006): Financijske teme i dileme, EF Zagreb, Mikrorad,
Zagreb.
Kliska, Sr?an & Santini, Guste (2004): Utjecaj deficita robne razmjene
s inozemstvom na kretanje javnog duga Hrvatske u razdoblju
1994.-2003. godine, Ekonomija/Economics, (11) 2, Rifin, Zagreb.
Meade, E. James (1990.): Inteligentna ekonomska politika, CEKADE,
Zagreb.
Musgrave, Richard & Peggy (1988): Javne financije u teoriji i praksi, In-
stitut za javne financije, Zagreb.
Ricardo, David: Principles of Political Economy and Taxation, Promet-
heus books, New York, 1996.
Rosen, S. Harvey: Javne financije, Institut za javne financije, Zagreb,
1999.
Santini, Guste (1989): Odnos izravnih i neizravnih poreza u reformi sis-
tema drutvenog financiranja, Problemi reforme privrednog siste-
ma SFRJ, Globus, Zagreb.
Santini, Guste (1995): Ekonomska politika za 1995. godinu, Rifin, Za-
greb.
Santini, Guste (1998): Porezni sustav i porezna politika, Zbornik rado-
va, Dananja financijalna znanost, HAZU, Zagreb.
Santini, Guste (2000): Mikroekonomski uinci poreza, Zbornik radova,
Tendencije u razvoju financijske aktivnosti drave, HAZU, Zagreb.
Santini, Guste (2002): Me?uovisnost sistema i politike, Polazita za
strategiju razvoja Hrvatske poetkom 21. stoljea, Ekonomija/Eco-
nomics, (IX) 3, Rifin, Zagreb.
Santini, Guste (2003): Odnos kamatne i neto profitne stope, Pristup
strategiji ekonomskog razvoja, Ekonomija/Economics, (X) 1, Rifin,
Zagreb.
Santini, Guste (2003.a): Utjecaj deficita robne razmjene s inozem-
stvom na poreznu presiju neizravnih poreza u Hrvatskoj za razdob-
lje 1994. - 2002. godine, Teajna politika i gospodarski razvoj, Eko-
nomija/Economics, (X) 2, Rifin, Zagreb.
Santini, Guste (2003.b): Gubici izravnih poreza temeljem deficita rob-
ne razmjene s inozemstvom u Hrvatskoj za razdoblje 1994. - 2002.
godina, Ekonomija/Economics, (X) 3, Rifin, Zagreb.
Santini, Guste (2007): Iluzija i stvarnost hrvatskog gospodarstva, Rifin,
Zagreb.
Santini, Guste (2007a): Porezna reforma kao imbenik konvergencije
EU, Europska unija; mogunosti/perspektive, Ekonomija/Econo-
mics, (15) 1, Rifin, Zagreb.
Santini, Guste (2009): Porezna reforma i hrvatska kriza, Rifin, Zagreb.
Santini, Guste & Bebek, Sandra (2010): Podjela poreza po kriteriju vre-
mena i dvostruki deficit - sluaj Hrvatske, Uinak platne bilance na
ekonomski razvoj, Ekonomija/Economics, (17) 1, Rifin, Zagreb.
Santini, Guste (2011): Mogui pristup reformi poreznog sustava Repu-
blike Hrvatske, Mogui pravci porezne reforme, Ekonomija/Econo-
mics, (18) 1, Rifin, Zagreb.
Santini, Guste & Bebek, Sandra (2011): Uinak vanjskotrgovinskog de-
ficita na porezne prihode - sluaj Hrvatske, rukopis.
Stiglitz, E. Joseph & Charlton, Andrew (2005): Pravedna trgovina za
sve, Masmedija, Zagreb.
Bilten, Hrvatska narodna banka, Zagreb, razni brojevi.
Economics and financijal indicatosrs, The Economist, april, 2011.
Statistiki prikaz, Ministarstvo financija, Zagreb, razni brojevi.
1
Jasno da postoje bitno razliiti uinci od naina kako e drava pok-
riti svoj deficit. Ukoliko to ini u okviru zemlje tada zaduivanje dr-
ave poveava potranju za kreditima sa svim implikacijama te i tak-
ve politike. Ukoliko, me?utim, drava svoje deficite pokriva zadu-
enjem u inozemstvu tada izravno uvozi tednju iz inozemstva i nje-
no zaduivanje nema izravnog utjecaja na nacionalno financijsko
trite.
2
Nije samo deficit problem, problem je ukupna razina potronje jav-
nog sektora koja se, u uvjetima krize, imajui u vidu otvorenost na-
cionalnog gospodarstva, mora smanjiti. Naime, obzirom na razinu
razvijenosti odnosne zemlje, problem je u neprimjerenoj finalnoj
raspodjeli BDP-a. To je uobiajena zamka u sluaju promjena drut-
venih, poglavito, privrednih, sustava bivih socijalistikih zemalja,
i/ili u sluaju novo-uspostavljenih zemalja kao to su to nasljednice
Jugoslavije, odnosno SSSR-a. Osim toga, zemlje koje imaju dikta-
torsku tradiciju u principu imaju veu javnu potronju, odnosno
ljubav naroda se nagra?uje milosr?em velikog vo?e.
3 Hipoteza dvostrukih deficita temelji se na sljedeim pretpostav-
kama: poveanje proraunskog deficita proizvodi poveanje
platnobilannog deficita; u sluaju da se privatna tednja i ulaga-
nja ne mijenjaju, platnobilanni deficit mora rasti otrprilike za je-
danki iznos za koji se poveava proraunski deficit. Me?utim, ka-
da promjene proraunskih deficita dovode do veih promjena u
ponaanju privatne tednje i ulaganja, teorija dvostrukih deficita
moe navesti na krive zakljuke.
4
Turistike zemlje, kao to je to Hrvatska, poveanjem izvoza turis-
tikih usluga poveavaju porezne prihode sukladno stupnju porez-
ne presije te djelatnosti. To se odnosi kako na izravne tako i na ne-
izravne poreze. Preciznija analiza bi svakako morala voditi rauna
o navedenoj injenici, s jedne strane, ali i valorizirati doprinos turiz-
ma proraunskim prihodima koje valja neizravno kompenzirati, s
druge strane.
5
Pojasnit u to primjerima uz pretpostavku da postoje samo porezi
(p)ogledi
234
na potronju. Prvi sluaj. Pretpostavimo da BDP iznosi 100 jedinica
i da je porezna stopa poreza na potronju iznosi 20%. Pretpostavi-
mo, nadalje, da je u promatranom razdoblju deficit tekueg rau-
na platne bilance 10 jedinica.
Porezni prihodi u odnosnoj zemlji e iznositi 22 jedinice (20 teme-
ljem BDP-a i 2 jedinice temeljem deficita). Dvije jedinice vie ubra-
nog poreznog prihoda vratit e se kada zemlja poravna deficit
suficitom na tekuem raunu platne bilance. Da nije bilo deficita na
tekuem raunu platne bilance porezni bi prihodi iznosili 20 jedini-
ca a drava bi se morala zaduiti za dodatne dvije jedinice uz cije-
nu multiplikativnih uinaka to ih ima uinak poveanja javnog du-
ga na nacionalno gospodarstvo.
Standardna klasifikacija poreza i kretanje salda prorauna bi nave-
deni sluaj identificirala kao uravnoteeni proraun i, prema tome,
uskla?enost poreznih prihoda i poreznih rashoda. Podjela poreza
temeljem vremena, me?utim, pokazuje da je odnosna zemlja ost-
varila deficit prorauna koji je pokriven poreznim prihodima teme-
ljem deficita tekueg rauna platne bilance.
Drugi sluaj. Pretpostavimo kao i u prethodnom sluaju da BDP iz-
nosi 100 jedinica i da je porezna stopa poreza na potronju 20%.
Deficit na tekuem raunu platne bilance odnosne zemlje iznosi de-
set jedinica, ali je proraun povean za dvije jedinice i iznosi 24 je-
dinice.
Porezni e prihodi iznositi 22 jedinicu (20 temeljem BDP-a i 2 jedi-
nice temeljem deficita) to nee biti dostatno pa e drava ostvari-
ti deficit prorauna od dvije jedinice. Ona e, prema tome, u budu-
em razdoblju pokrivajui deficit suficitom na tekuem raunu plat-
ne bilance smanjiti svoje porezne prihode za dvije jedinice, a dvije
jedinice deficita (poveanog javnog duga) morat e vratiti iz svojih
tekuih prihoda na nain kako je pokrila deficit prorauna u vrije-
me njegovog nastajanja.
Standardna klasifikacija poreza navedeni e sluaj identificirati kao
deficit prorauna od 2%, dok e podjela poreza temeljem vreme-
na isti sluaj klasificirati kao proraunski deficit od 4% BDP-a.
Trei sluaj. U treem sluaju, pretpostavimo, da je promatrana
drava ostvarila suficit na tekuem raunu platne bilance od 10 je-
dinica, uz uvjete koje smo imali u prethodnom primjeru.
Porezni e prihodi iznositi svega 18 jedinica (100 -10=90, to uz pri-
mjenu 20% poreza iznosi 18 jedinica). Ukoliko njezina potronja
ostane na razini od 24 jedinice drava e se morati zaduiti za est
jedinica. U tom e sluaju ona temeljem obveza po javnom dugu,
u narednom razdoblju, poveati izdatke za est jedinica, ali e pri-
hodovati dvije dodatne jedinice kada umjesto suficita ostvari defi-
cit na tekuem raunu platne bilance pa e njezina obveza po jav-
nom dugu iznositi etiri jedinice.
Standardna e klasifikacija poreza identificirati navedeni sluaj kao
deficit prorauna od 6%, dok e podjela poreza temeljem vreme-
na isti sluaj klasificirati kao deficit prorauna od 4% BDP-a.
Ukoliko imamo porezni sustav potronog tipa jasno je da deficit na
tekuem raunu izravno utjee na smanjenje deficita prorauna.
Radi jasnoe izlaganja na je primjer temeljen na potronom porez-
nom sustavu. Ukoliko, me?utim, to je uvijek sluaj, postoje i po-
rezni prihodi temeljeni na izravnim porezima tada se vezanost
dvaju deficita smanjuje u razmjeru poveanja udjela izravnih pore-
za u ukupnim porezima. Kada je porezni sustav u cijelosti konstrui-
ran od izravnih poreza tada porezni prihodi nisu u nikakvoj svezi sa
deficitom, ali su u potpunoj vezi sa suficitom na tekuem raunu
platne bilance.
6
Jednako kao to teaj nacionalne valute, u sluaju otvorene zem-
lje, moe poveavati/smanjivati konkurentnost nacionalnog gospo-
darstva na inozemnom i domaem tritu, tako i kretanje kamatne
stope ima jednak uinak na gospodarstvo. Stoga nije mogue raz-
matrati porezni sustav a ne sueliti rjeenja na podruju poreznog
sustava sa monetarnim i kreditnim odnosno teajnim sustavom, i
preko njega, vanjskotrgovinskim sustavom. Interakcija ovih varijabli
determinira mogua rjeenja, stupnjeve slobode, u dizajniranju po-
jedinog podsustava gospodarskog sustava.
7
Ravnoteni teaj definiramo kao teaj koji uravnoteuje tekui ra-
un platne bilance.
8
Ukoliko fiskalna funkcija poreznog sustava odre?uje porezni sus-
tav, tada drava funkcionira u uvjetima mekog budetskog ograni-
enja. To nadalje znai da cijenu odrivosti gospodarstva valja
kompenzirati kamatnom stopom, odnosno teajem nacionalne va-
lute.
9
Najrazvijenije zemlje koje vode u pogledu uinkovitosti, mogu dio
svojih poreznih prihoda oduzeti od izvoznika i tako namiriti sred-
stva za pokrie prorauna. Nerazvijene zemlje, me?utim, osu?ene
su na minimalna porezna optereenja putem izravnih poreznih sus-
tava i njihovi porezni sustavi se, po definiciji, moraju temeljiti na ne-
izravnim porezima. Ova kriza pokazuje da i razvijene zemlje pove-
avaju potrone poreze kako bi, vrijedi za eurozonu, poveali kon-
kurentnu sposobnost nacionalnog gospodarstva, to je u ekonom-
skoj literaturi poznato kao politika osiromaenja susjeda.
10
Toj grupi mogli bi pribrojiti Finsku, Austriju, Belgiju, Dansku kada je
rije o Europi. Tom asnom drutvu pripadaju tako?er: Hong Kong,
Singapur, Tajvan...
11
Za razliku od vicarske Kina ima samo dvostruko vei suficit na
tekuem raunu platne bilance u odnosu na suficit robne razmje-
ne s inozemstvom (tako?er - sic!)
12
Da bi se dobila preciznija procjena valjalo bi iznosu od 257 milijar-
di kuna pridodati i kumulativ prihoda temeljem prodaje obiteljskog
srebra koji je iznosio u razdoblju 1994. - 2008. godine 37 milijardi
kuna (Santini, 2009.), pa bi korigirani javni dug iznosi najmanje -
294 milijarde kuna. Naime, kada se je drutveno vlasnitvo preto-
ilo u dravno vlasnitvo to podravljenje valjalo je identificirati
kao porezni prihod. Kako to nije uinjeno tada to se mora uiniti
svaki put kada se proda bilo koji dio biveg drutvenog vlasnitva.
Tako otplate kupljenih drutvenih stanova su prihod dravnog pro-
rauna, prodaja INE, Plive, itd.., tako?er predstavljaju prihod drav-
nog prorauna. Da nije bilo odnosne prodaje drava bi se morala
za prihodovani iznos zaduiti.
13
Kumulativ neizravnih poreznih prihoda temeljem deficita iznosi
85.170 milijuna kuna, kumulativ gubitaka izravnih poreza je
84.675 milijuna kuna.
14
Multinacionalne korporacije svoje investicije lociraju u zemljama
gdje im je onemoguena maksimalna stopa eksploatacije i visoki
profiti. Upravo poreznim sustavima manje razvijene zemlje jedna
drugoj konkuriraju, poveavajui neizravne u odnosu na izravne
poreze, kako bi privukle strane investicije. Korist za multinacional-
ne korporacije je znatna. Naime, u zemlji porijekla nadnice su viso-
ke, a radnici su esto organizirani putem monih sindikata. Tih pro-
blema nema u nerazvijenim zemljama. Tehnika podjela rada omo-
guuje da relativno manje obrazovana radna snaga bude uinkovi-
tija od radne snage u zemlji porijekla. Tako jeftino proizvedeni pro-
izvod odnosna multinacionalna korporacija izvozi iz zemlje gdje je
proizveden po niskoj cijeni i uvozi u svoju ili bilo koju drugu zemlju
gdje su desetak puta vee cijene. Tako eksploatacijom manje raz-
vijenih zemalja razvijene zemlje ostvaruju veliku dodanu vrijednost.
Me?utim, tu se krije kvaka 22. Naime, manje razvijene zemlje
vremenom, radei za multinacionalne korporacije, stjeu znanja i
zapoinju svoj vlastiti razvoj ukoliko ne prihvate neoliberalistiku
ekonomsku politiku.
15
Dohodak per capita odraava razinu razvijenosti pojedine zemlje.
Ukoliko je razina razvijenosti via tada su mogua daleko vee res-
trikcije, jer e one, u prvom redu, smanjiti nacionalnu tednju, a po-
tom daleko manje potronju. U manje razvijenoj zemlji smanjenje
dohotka rezultirat e eliminacijom ionako male tednje te povea-
njem siromatva to moe imati i ima, kao u sluaju Grke, znaaj-
ne socijalne posljedice.
16
Sjetimo se sluaja Argentine koja se je nakon loih iskustava zbog
vezivanja nacionalne valute za dolar vratila sebi i od zaduene
zemlje postala zemlja koja kontrolira svoje tokove. Tako se procje-
njuje da je u zadnjih dvanaest mjeseci ostvarila slijedee rezultate:
vanjskotrgovinski suficit - 11 mlrd. $, suficit platne bilance - 4 ml-
rd. $ ili 0,8% BDP-a, budetski deficit - 2,1% BDP-a.
17
Naa je inflacija rezultat stabilnih cijena tradable sektora i povea-
nja cijena non tradable sektora. Drugim rijeima, inozemne cijene
subvencioniraju domae cijene pa je kretanje inflacije manje
upravo za iznos subvencije. Navedenu interpretaciju hrvatske in-
flacije iznio sam prvi put 1995. godine (Santini, 1995.).
18
Vodile su se znaajne rasprave o deficitima prorauna Njemake
koja, kao vodea zemlja eurozone, ne zadovoljava mastrihtske kri-
terije. Me?utim, promatraju li se porezni prihodi njemake teme-
ljem vremenske podjele poreza vidljivo je da tome nije tako. Nai-
me, zemlje koje ostvaruju viak na tekuem raunu platne bilance
upravo izvozom smanjuju svoje porezne prihode u sadanjosti za
iznos izvezene robe odnosno usluga, izuzev turizma, koji su, zbog
izvoza, oslobo?eni od oporezivanja potronim/neizravnim porezi-
ma.
19
Kretanje dvaju, proraunskog i platno bilannog, deficita pokazuje
da poveanje platno bilannog deficita rezultira smanjenjem prora-
unskog deficita, i obratno (Santini, 2007.; Santini & Bebek 2010.;
Zduni, 2009.; Radoevi. 2010.)
20
Stabilizacija eura poveava budetsko ogranienje izvoznicima a
smanjuje uvoznicima.
21
Stupanj otvorenosti gospodarstva, to je neka zemlja manja to vi-
e smanjuje moguu intervenciju. U uvjetima manje otvorene zem-
lje mogue je djelovati prvenstveno na strani ponude i daleko ma-
nje potranje. Drugim rijeima, stupanj otvorenosti smanjuje broj
stupnjeva slobode; u sluaju fiksnog teaja imamo gotovo rigidan
sustav.
(p)ogledi
235
(p)ogledi
Uvod
Narodi Bosne i Hercegovine nisu eljeli rat. Ulagali
su silne napore da do toga ne doe. Bili su spremni i
na meusobne najvee ustupke. Potujui veinski de-
mografski princip, sami su napravili kartu teritorijalne
podjele na koju su pred meunarodnim predstavni-
kom (Kutiljerov plan) svoje ovlatene potpise stavili:
Mate Boban, Alija Izetbegovi, Radovan Karadi. Na-
rod je odahnuo. Uspjelo je. Rata nee biti. Sutradan,
potpuni zaokret. Nakon odlaska i boravka u ambasa-
di SAD u Beogradu, Alija Izetbegovi povlai svoj pot-
pis.
Narodi su silno eljeli da se rat to prije zavri. Na-
dali su se, kao to je to uvijek do sada bilo, da nakon
potpisa mirovnog sporazuma poinje obnova, izgrad-
nja, saradnja, razvoj, vraanje meusobnog povjere-
nja. Poinje trajan i kvalitetan mir.
Ali nije tako. to vrijeme vie odmie, sve se vie uo-
ava da je ovo produeno stanje ni rata ni mira. Nove
zategnutosti, sporenja, zavade. A iza toga siromatvo,
dugovi, nezaposlenost, beznae, jeza, strahovi. Do
kada i kako to prevazii? Ljudi se pitaju, a pouzdanog
odgovora nema. Odgovor stie sa strane institucija
koje se osnivaju. Jedne su institucije mira i napretka, a
druge institucije zavade i ekonomskog propadanja.
Svugdje gdje se eli mir i napredak osnivaju se, na-
kon rata, centralne banke. Ta institucija je simbol po-
litikog suvereniteta i ekonomskog napretka. Ona ni-
kog ne ostavlja po strani. Oko nje se okupljaju sve naj-
stvaralakije snage drutva koje grabe naprijed, ostav-
ljajui iza sebe terete prolosti. Novo integrisanje, sa-
radnja, povjerenje, pomirenje. Novi napredak. O tome
svjedoe tolika istorijska iskustva.
Ovdje kao da to nije bio cilj. Umjesto centralne ban-
ke, osnovana je sasvim druga institucija. Da bi se spri-
jeio ogroman potencijal pomirenja, u Bosni i Herce-
govini je 1997. godine osnovan Valutni odbor. Prema
svim istorijskim iskustvima, to je kolonijalna institucija.
Umjesto mira, koji donosi centralna banka, valutni od-
bor donosi ni rat ni mir. Izgleda da je upravo to bio
cilj.
U radu e se iznijeti red dokaza o tome kako se, na
osnovi Valutnog odbora, Bosna i Hercegovina kree u
pravcu kolonijalnog ropstva.
Kolonijalna institucija
Poetnu ideju valutnog odbora dao je engleski kralj
(Williamson, 1995., 5). Grupa ekonomista okupljena
oko tzv. monetarne kole ostvarila je potpuniju ope-
rativnu razradu ove ideje. Neposredna potreba za os-
nivanjem valutnih odbora je nastojanje da se sauva
britansko imperijsko carstvo. Pred navalom nabujalih
oslobodilakih pokreta sredinom devetnaestog vijeka,
postojale su realne prijetnje raspada velike imperije.
Da bi se to sprijeilo, izmiljen je valutni odbor. I us-
pjeh je bio izuzetan. Engleska je produila vijek svog
kolonijalnog carstva za sljedeih sto godina. I to veo-
ma efikasno. Skoro bez otpora. Uz punu saradnju do-
mae vlasti.
Tek sredinom dvadesetog vijeka na osnovi ogrom-
nog siromatva, koje je neposredna posljedica djelova-
nja valutnih odbora, krenuo je novi talas oslobodila-
kih pokreta. Svoj vrhunac valutni odbori su doivjeli
oko 1940. godine, kada je istovremeno 50 zemalja bi-
lo u reimu valutnog odbora. Ve oko 1950. godine,
svega etiri krajnje male zemlje su ostale u ovom mo-
netarnom reimu (Bermuda 63.000 stanovnika, Kaj-
manska ostrva 35.000 stanovnika, Foklandska ostrva
2.800 stanovnika, Gibraltar 29.000 stanovnika).
Prvi uspjean primjer osnivanja valutnog odbora je
ostvaren u britanskoj koloniji Mauricijus (1849). Do sa-
da je to iskustvo ostvarilo oko 70 zemalja svijeta.
1
Da-
nas su to najsiromanije zemlje. Uticaji valutnog odbo-
ra su bili takvi da je to dovelo do potpunog ekonom-
skog unitenja ovih zemalja. Unitenje je bilo takvo da
je skoro nemogu ekonomski oporavak. I poslije vie
od pola vijeka ove zemlje nisu u stanju da izau ispod
tereta dugova, da vrate oduzeta im (koncesiono) pri-
rodna bogatstva, da umjesto dotadanje kolonijalne
uspostave novu uspjenu privrednu strukturu.
Istorijsko iskustvo jasno govori da se pod reim va-
lutnog odbora uvijek potpadalo onda kada se gubila
ekonomska i politika samostalnost. Iz njega se izlazi-
Evropska Unija
- nova kolonijalna sila
prof. dr. Aleksa Milojevi
236
(p)ogledi
lo kada se samostalnost ponovo sticala. Uvijek nakon
toga naputan je valutni odbor, a osnivana vlastita
centralna banka kao izraz sticanja suvereniteta. Da je
valutni odbor kolonijalna institucija, odnosno da je
tetan za domau privredu, govori i podatak da nema
ekonomski uspjene zemlje koja je odabrala valutni
odbor za svoju monetarnu instituciju.
Nova kolonijalna sila
Skoro svi valutni odbori su rezultat britanske koloni-
jalne vlasti. Samo je njih nekoliko (Argentina, Filipini,
Bermuda, Hong Kong) koristilo dolar kao rezervnu va-
lutu. Sredinom prolog vijeka valutni odbori su zapra-
vo prestali sa radom. Izgledalo je zauvijek. Tome je
doprinosila i obimna kritika nauna misao koja je ut-
vrdila njihovu nespornu ekonomsku tetnost za razvoj
domae privrede (Nevin 1961., Mars 1948., Ow
1985).
Pokretanjem procesa globalizacije interes za valutni
odbor je naglo oivio. Istorijsku ulogu Velike Britanije
sada je preuzela Evropska unija kao nova kolonijalna
sila. Izuzimajui prolazno istorijsko iskustvo uspostav-
ljanja britanskog valutnog odbora u Gdanjsku (1923 -
1924) prvi put se, u istoriji Evrope, na njenom tlu os-
nivaju valutni odbori (Estonija 1992, Litvanija 1994,
Bosna i Hercegovina i Bugarska 1997). I to je poseb-
no vano, odmah je oivjela i ova vrsta diskusije. Za-
boravljajui na ve izreene negativne ocjene, politiki
pogodni ekonomisti se upinju da dokau ovu vrstu
ekonomske racionalnosti. Izlazi se trae u ostvarivanju
potrebnih reformi u funkcionisanju valutnog odbora.
Smatra se da bi porast monetarnih ovlatenja, u od-
nosu na istorijski propale rigidne oblike, mogla da po-
veaju stepen racionalosti valutnog odbora. Iskrenost
ovakvih stanovita se uoava odmah na prvi pogled.
Svi koji se zalau za valutne odbore, kod sebe imaju
centralne banke kojima se ne upuuju prigovori.
Litvanija i Estonija ve su uoile veliinu greke. Sa-
da se upinju svim silama da iz toga izau (Rubini,
1998., 3). Kod nas jo uvijek preovladavaju pozitivna
miljenja. Suprotnih miljenja skroro da i nema.
Osnovna osobina diskusije o valutnom odboru je
diskusija o mitovima (Roubini, 1998.) u koje se bespo-
govorno vjeruje. Uglavnom se ne vri njihova empirij-
ska provjera, posebno ne u zemljama u kojima je on
uveden. Racionalnost valutnog odbora je unaprijed
prihvaena istina.
Valutni odbor je monetarna institucija koja emituje
novanice i kovani novac koji u potpunosti ima pokri-
e u stranoj rezervnoj valuti i u cijelini je zamjenjiv za
rezervnu valutu po fiksnom kursu i na zahtjev kako je
utvreno zakonom (Schuler, Hanke, 1993). Tri su
kljune osobine valutnog odbora koje su ovdje istak-
nute i koje se redovno istiu kao njegove prednosti u
odnosu na centralnu banku:
puno pokrie u stranoj valuti;
potpuna zamjenjivost za stranu valutu (konvertibil-
nost);
zamjena se obavlja po fiksnom kursu.
Na temelju ovoga, izvode se daljnji zakljuci o infla-
ciji, kamatnoj stopi, dotoku stranog kapitala, zatiti
od valutnih udara, ozdravljenju i razvoju bankarskog
sektora i slino. Puno devizno pokrie, odnosno puna
vezanost za stranu valutu vodi prema zakljuku o za-
jednikoj sudbini, to se redovno istie. Inflacija i ka-
mata u zemlji, zbog vezanosti valute, ne mogu da se
bitno razlikuju od onih u zemljama rezervne valute
(euro zona). To uveava dotok kapitala.
Slino je i sa izloenou valutnim udarima (okovi-
ma). Puna vezanost za stranu valutu onemoguava da
domaa valuta bude izloena ovoj vrsti rizika, a da se
to ne odnosi i na rezervnu valutu. Zajednika sudbina
jako smanjuje ovu vrstu rizika, to ponovo pospjeuje
dotok inostranog kapitala. vrst devizni kurs je i sti-
mulans za porast meunarodne trgovine. Naglasak je
na poveanim mogunostima izvoza. I tako sve same
racionalnosti. Negativnih uticaja skoro da i nema. Je-
dina tekoa je sa praksom. Pored svih ovih mitova o
pozitivnim ekonomskim uticajima na domau privre-
du, ona pod valutnim odborom ubrzano propada. Sva
istraivanja su to potvrdila. Sve se ovo odnosi i na Bos-
nu i Hercegovinu. Umjesto da su ostvarena istraiva-
nja o ekonomskim i drutvenim posledicama, valut-
nom odboru se, sasvim neosnovano, prua skoro op-
ta bezrezervna podrka.
Proizvodnja kolonije
Ne osnivaju se valutni odbori da bi se razvila doma-
a privreda. Sasvim suprotno. Oni se osnivaju da bi se
unitavala domaa, a doprinosilo jaanju inostrane
privrede.
Problem poinje u razliitosti pogleda na novac. Za
centralnu banku novac je i gotovinski (stanovnitvo) i
bezgotovinski (banke i privreda) dio, nad kojim se, u
cjelini, ostvaruje njena puna vlast. Novac je ovdje jav-
no dobro usmjereno na ostvarenje minimalne cijene
novca da bi profiti u realnom sektoru bili maksimalni.
Kod valutnog odbora je sve drugaije. Ovdje vlada
suen pogled na novac. Novcem se smatra samo nje-
gov gotovinski dio. Bezgotovinski dio nije novac. To je
privatno dobro koje se kupuje i prodaje na tritu.
Oduzimanje novca. Prvi korak u uspostavljanju va-
lutnog odbora odnosi se na oduzimanje domaeg
novca i njegovo pretvaranje u strani. Zemlja ostaje bez
novca. Ono to se naziva domaim novcem samo je
puki novani ekvivalent stranog novca sadranog u
pojmu deviznih rezervi. Pod izgovorom potrebe pu-
nog pokria prikriva se osnovni cilj oduzimanja doma-
eg novca i prisvajanja za sebe.
U okolnostima centralne banke devizne rezerve od
oko 30 % u stanju su da pokriju i najvee rizike. Pre-
komjerne rezerve, u okolnostima valutnog odbora,
znae oduzimanje tog iznosa (novanog) bogatstva i
njegovo prebacivanje u ruke stranaca. Bogati oduzi-
maju od siromanih.
Da bi se dolo do potrebnog im novca, sada su ma-
nje razvijeni primorani da taj (svoj) novac nabavljaju
uz veoma visoke kamate. Stranci pri uspostavljanju
valutnog odbora prvo oduzmu novac, a onda ga, sa-
da kao strani, skupo prodaju zemlji njegovog porijek-
la. Manje razvijeni su primorani da kupuju vlastiti no-
vac po veoma visokoj cijeni.
237
(p)ogledi
Devizne rezerve je mogue ulagati samo u inos-
transtvu. To je vana zakonska odrednica. Oduzeti
domai novac (u iznosu prekomjernih rezervi) pretvo-
ren u devize nije mogue posuivati domaoj nego
samo inostranoj privredi. Taj domai novac je sada
mogue nabavljati na meunarodnom tritu, plaaj-
ui za njega izuzetno visoke kamate. Centralna ban-
ka Bosne i Hercegovine, prodajui svoj novac (deviz-
ne rezerve) inostranstvu po prosjenoj kamatnoj sto-
pi od 0,80 %, ostvarila je kamatni prihod od 38 milio-
na KM (2010). Iste godine, domaa privreda i stanov-
nitvo su posuivali novac po prosjenoj kamatnoj
stopi od 8,8 % i za to platili preko 1,2 milijardi KM
(Agencija 2010).
Ovakvu cijenu novca i ovoliki kamatni troak svaka-
ko da ne moe da podnose ni jedna privreda i duna
je da propadne, to se dogaa i sa privredom (i sta-
novnitvom) Bosne i Hercegovine. Stav da vezanost
domae valute za stranu znai osnovu za izjednaenje
kamatnih stopa u stvarnosti se pokazuje kao neistinit.
O tome svjedoi Bosna i Hercegovina. Kamate u Bos-
ni i Hercegovini su vee za 5,19 puta od kamata euro
zone (Vilendai, 2004, 55).
Poseban problem je to ovaj kamatni prihod uglav-
nom ostvaruju inostrane banke koje ga odnose u inos-
transtvo. Ovo stalno oticanje novca die njegovu cije-
nu. U okolnostima centralne banke sve bi bilo druga-
ije. Banka bi putem komercijalnih banaka posuivala
vlastiti novac domaoj privredi i stanovnitvu po neu-
poredivo nioj kamati koja se ne bi mnogo razlikova-
la od euro zone. I, to je posebno, vano taj kamatni
prihod domaih banaka bi ostajao u zemlji. Kroz inves-
ticioni multiplikator njegova materijalna vrijednost bi
se uveavala za nekoliko puta. Bogatstvo bi se ubrza-
no uveavalo.
Produbiti krizu, oteati razvoj. Nije zadatak valut-
nog odbora da pomae privredi da izae iz krize ne-
go da je gurne u jo veu krizu. Rizici ulaganja u kriz-
noj situaciji rastu, to die kamatnu stopu. Porast tro-
kova kamata gura privredu u jo veu krizu. Slino bi
se dogodilo ukoliko bi privreda krenula u razvoj. Tra-
nja za novcem bi se poveala, to bi diglo kamatnu
stopu. Trokovi bi porasli i razvoj bi se zaustavio. elja
za razvojem bi udarila u zid poveanih kamata i razvoj
se ne bi ostvario. Valutni odbor nije za to da olaka
krizu i podstakne privredni razvoj. Njegov zadatak je
da produbi krizu i sprijei razvoj.
U okolnostima centralne banke stanje bi bilo druga-
ije. S obzirom da je ovdje novac javno dobro, njego-
va je uloga sasvim drugaija. Ne zarauje se na novcu
nego u realnom sektoru privrede. Novac treba da bu-
de to jeftiniji da bi profiti bili to vei. U zavisnosti od
ciklinog rada privrede, centralna banka podeava
svoje instrumente smanjenja odnosno poveanja nov-
ca u privredi. U vrijeme konjunkture, kada zbog vika
novca prijeti uveanje inflacije, centralna banka bi raz-
nim instrumentima povlaila novac i doprinosila stabil-
nosti. U vrijeme krize aktivnosti bi bile obrnute. Da bi
se rijeio problem nestaice novca, banka bi doprema-
la uveane koliine jeftinog novca u privredu. Kamate
bi padale i privreda bi kretala naprijed.
Inflacija. Niska inflacija se smatra osnovnom zaslu-
gom valutnog odbora. Ona bi, zbog pune vezanosti,
trebala da bude priblina podruju rezervne valute
(kod nas euro zone). Svakako da to nije istina. Ogrom-
na koliina skupog novca bez pokria predstavlja ope-
rativnu sutinu valutnog odbora. Na toj osnovi, infla-
cija u zemlji valutnog odbora je uvijek iznad inflacije
zemlje rezervne valute. Inflacija u Bosni i Hercegovini
je dva puta vea od euro zone (ogo, 2011, 57).
Kada bi se ostvarivao izvorni koncept valutnog od-
bora, vladala bi ogromna nestaica novca. Privrede bi
propadale ve na samom poetku. Prema tom kon-
ceptu, novac bi se uveavao samo na osnovu izvoza.
Izvoz bi morao da bude takav da se obezbijedi dovolj-
no novca za potrebe stanovnitva i znatno veeg dije-
la privrede koja radi za domae trite. Naravno da to
jedna nerazvijena privreda nije u stanju da obezbijedi.
Rjeenje je naeno u dobro poznatom ponaanju ko-
lonizatora. Jedno se pria, a drugo radi. Umjesto da
se dosljedno ostvaruje izvorni koncept pribavljanja
novca putem izvoza, odmah nakon otpoinjanja rada
valutnog odbora na to se vie ne obraa panja. Ost-
varuju se iroki kanali dotoka novca bez izvoza. Obilje
novca bez materijalnog pokria, bez privrede. To je
posebno monetarno stanje u okolnostima valutnog
odbora. Da bi bilo novca, nije potrebna domaa priv-
reda. On potie iz sasvim drugih izvora. U Bosnu i Her-
cegovinu od doznaka stigne oko tri milijarde KM go-
dinje. Strane banke unesu godinje oko 900 miliona
KM i to kreditno umnoavaju. Godinje zaduivanje u
inostranstvu iznosi oko 0,5 milijardi KM. Tu su i pro-
daje preduzea, koncesije i slino.
Da se ostvaruje izvorni koncept valutnog odbora po
kojem se novac uveava izvozom, ve bismo ostali bez
novca. Deficit platnog bilansa (6,3 mrd. KM) je pribli-
an iznosu (6,4 mrd. KM) novane mase (Godinji iz-
vjetaj 2010, 53). Zahvaljujui naputanju izvornog
koncepta, skupog novca ima u izobilju.
Sve se ovo dogaa u okolnostima vrstog deviznog
kursa. Dva puta vea inflacija od zone rezervne valute
(euro zona) neprekidno ekonomski potkopava doma-
u valutu. Tjera je u pravcu njene precijenjenosti. to
vrijeme vie odmie, razlika izmeu nominalnog i real-
nog kursa se uveava. Dva puta vea inflacija stimuli-
e na uvoz i zaduivanje, a oteava izvoz i investiranje
iz vlastitih izvora. Rastu platni deficit i obim inostrane
zaduenosti. U sluaju Bosne i Hercegovine to su ve
ogromni iznosi. Inostrani dug iznosi 6,2 mrd. KM, a
platni deficit 6,3 mrd. KM (2010). To teko ekonom-
sko stanje se prikriva vrstim deviznim kursom. On ne
dozvoljava da stvari izau na vidjelo. Postojea infla-
cija je relativno niska, a potencijalna, sadrana u veli-
ini platnog deficita i inostranog duga, je ogromna.
Onda kada popusti vrst kurs, do ega nuno mora
doi, dogodit e se ogromna provala inflacije. Procje-
ne su da e to iznositi i do 200 % (Milojevi, 2011).
To je ve stanje potpunog ekonomskog sloma. To e
ujedno biti konaan rezultat rada valutnog odbora u
Bosni i Hercegovini. Naravno, ukoliko se njegov rad ne
produi i ne ostvare nova pogoranja. Po svemu sude-
i, to e se upravo dogoditi. Jo se ne vide snage ko-
238
(p)ogledi
je bi se zauzele za ukidanje valutnog odbora i osniva-
nje vlastite centralne banke.
Zakljuak
Da bi pred navalom oslobodilakih pokreta sprijei-
la raspad imperije, Velika Britanija je smislila valutni
odbor. Rezultat je bio izvanredan. Vrijeme kolonijal-
nog carstva je produeno za sljedeih sto godina, sve
do oko 1950. godine. Tada su novi oslobodilaki pok-
reti sruili valutne odbore. Izgledalo je zauvijek.
Vrijeme globalizacije je oivjelo ideju valutnog odbo-
ra. Istorijsku ulogu osnivanja kolonijalnih valutnih od-
bora sada je od Velike Britanije preuzela nova koloni-
jalna sila Evropska unija. Prvi put u evropskoj istoriji se
na tlu Evrope osnivaju etiri kolonijalna valutna odbo-
ra (Estonija 1992, Litvanija 1994. Bosna i Hercegovina
i Bugarska 1997).
U radu su izneseni podaci koji jasno govore da va-
lutni odbor ubrzano vodi Bosnu i Hercegovinu u kolo-
nijalno ropstvo. Privreda nije u stanju da podnese
ogroman teret kamata koje su vee od euro zone za
preko pet puta. Tu je i teret fiksnog deviznog kursa.
Onemoguena su blagovremena valutna prilagoava-
nja koja bi spreavala propadanje privrede. Visoka
precijenjenost valute, zasnovana na visokim dugovima
i deficitima, vodi konanoj provali inflacije i do 200 %.
To je ve stanje ekonomskog sloma, to e biti krajnji
rezultat djelovanja valutnog odbora. Da bi se to spri-
jeilo, nuno je da se angauju sve snage na ukidanju
valutnog odbora i osnivanju centralne banke Bosne i
Hercegovine.
Aleksa Milojevi je profesor Univerziteta u Is-
tonom Sarajevu, u penziji, sada direktor
Ekonomskog instituta u Bijeljini.
e-mail: ekonomskiinstitutbn@teol.net
LITERATURA I IZVORI
1. Agencija za bankarstvo FBiH (2011), Informacija o bankarskom
sistemu FBiH 31.12.2010. godine,
2. Agencija za bankarstvo Republike Srpske (2011), Izvjetaj o
stanju u bankarskom sistemu RS za. period 01.01.2010 -
31.12.2010.godine
3. Centralna banka Bosne i Hercegovine (2010), Godinji izvjetaj
2010,Sarajevo,
4. Clauson, G. L.M., (1944), The British Colonial Currency System,
Economic Journal,
5. Duani, J. (2005), Ekonomska tranzicija i globalizacija, Zavod
za udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo,
6. ogo, M. (2011), Monetarni sistem i trgovinski deficit Bosne i
Hercegovine, Zbornik radova Ekonomskog fakulteta Istono Sa-
rajevo, str. 51-64,
7. ogo, M. (2011), Odrivost aranmana valutnog odbora u BiH
- cijena proputenih reformi,Internet asopis Katalaksija,
8. Gertchev, N. (2002), The Case Against Currency Boards, The
Quarterly Journal of Austrian Economics Vol. 5 No. 4, str. 57-
75.
9. Hanke, S. H. , Schler, K. (1993), Currency Boards and Curren-
cy Convertibility, Cato Journal Vol. 12 No 3,
10. Kozari, K. (2007), Modeli monetarne politike sa osvrtom na va-
lutni odbor Bosne i Hercegovine, Centralna banka Bosne i Her-
cegovine, Sarajevo,
11. Kristi, I. (2007), Odrivost aranmana valutnog odbora u BiH,
Direkcija za ekonomsko planiranje Vijea ministara BiH DEP, Sa-
rajevo,
12. Mars, J. (1948), The Monetary and Banking System of Nigeria
and the Loan Market of Nigeria, In M. Perham ed. The Econo-
mics of a Tropical Dependency, Mining, Commerce and Finan-
ce in Nigeria, London,
13. Milojevi, A. (2009), Zaustaviti samounitenje, Ekonomski insti-
tut, Bijeljina,
14. Milojevi, A. (2010), Program oporavka i napretka Republike
Srpske, Ekonomski institut, Bijeljina,
15. Milojevi, A. (2010), Sumnje u ispravnost statistikog mjerenja
bruto domaeg proizvoda u Bosni i Hercegovini, Novi plamen
br. 15, Zagreb, str. 31 - 35,
16. Nevin, E. (1961), Capital Funds in Underdeveloped Countries,
New York, St. Martins Press,
17. Ow, C. H. (1985), The Currency Board Monetary System-The
Case of Singapure and Hong Kong, Ph. D. Dissertation Johns
Hopkins University,
18. Roubini, N. (1998), The Case Against Currency Board: Debun-
king 10 Myths about the Benefits of Currency Boards, Stern
School of Bussiness, New York University,
19. Schler, Kurt A. (1992), Currency Boards A Dissertation, Facul-
ty of the Graduate School of George Mason University, Virgi-
nia,
20. Sepp, U., Ltteme, R, Randveer, M. (2002), The History and
Sustainability of the CBA in Estonia, In Alternative Monetary Re-
gimes in Entry to EMU, Eesti Pank,
21. Treadgold, M. (2005), Colonial Currency Boards: The Seigniora-
ge Issue, History of Economics Review, No. 41, str. 126-141,
22. Vilendai, S. (2004), Naputanje sistema valutnog odbora u
tranzicionim ekonomijama, Zavod za udbenike i nastavna
sredstva, Banja Luka,
23. Williamson, J. (1995), What Role for Currency Boards, Wa-
shington DC, Institut for International economics.
1 Abu Dabi (1966 - 1973), Aden (1951 - 1972), Argentina (1902 -
2002), Bahami (1916 - 1974), Bahrein (1965 - 1973), Barbados
(1966 - 1973), Bermuda (1915 - ), Britanska Gvajana (1937 -
1967), Britanski Honduras (1894 - 1981), Solomonska ostrva
(1930 - 1961), Brunei (1952 - 1973), Burma (1947 - 1952), Ka-
merun (1916 - 1959), Kajmanska ostrva (1933 - 1972), Cejlon
(1884 - 1950), Kipar (1928 - 1964), Gdanjsk (1923 - 1924), Du-
bai (1966 - 1973), Eritrea (1942 - 1945), Etiopia (1942 - 1945),
Fiju (1913 - 1975), Zambia (1913 - 1971), Gana (1913 - 1958),
Irak (1932 - 1949), Irska (1928 - 1943), Somalija (1941 - 1959),
Jamajka (1933 - 1961), Kenija (1897 - 1966), Kuvajt (1961 -
1969), Angola (1935 - 1983), Liberia (1913 - 1944), Libija (1950
- 1956), Malaga (1899 - 1946), Malta (1949 - 1965), Mauritani-
ja (1849 - 1967), Novi Zeland (1850 - 1907), (1920 - 1973), Ni-
geria (1913 - 1959), Sjeverni Borneo (1881 - 1967), Sjeverna Ru-
sija (1918 - 1920), Zambia (1940 - 1956), Malavi (1940 - 1956),
Oman (1970 - 1974), Palestina (1927 - 1951), Panama (1904 -
1931), Filipini (1903 - 1948), Katar (1966 - 1973), Sveta Jelena
(1970 - ), Saravok (1927 - 1946), Sejeli (1849 - 1966), Sijera
Leone (1913 - 1964), Singapur (1899 - 1973), Zimbabve (1940 -
1956), Sudan - Egipat (1957 - 1960), Juna-afrika obala (1974
- 1986), Tanzania (1920 - 1966), Togo (1914 - 1958), Tonga
(1936 - 1974), Jordan (1927 - 1964), Trinidad (1935 - 1964),
Uganda (1919 - 1966), Island (1935 - 1983), Jemen (1964 -
1971), (Schuler (1992.; 261 - 269).
239
Historijska pitanja
U veoj ili manjoj meri dramatinim slomom socija-
listikih reima i iznenaujue brzim krahom socijaliz-
ma kao globalnog sistema, u bivim socijalistikim
zemljama zavladao je snaan antikomunizam, koji je
mnogo ranije zaet, koji nije nikada jenjavao i koji je
od sredine osamdesetih godina 20. veka zapravo pos-
tao glavni izvor legitimacije razliitih ideolokih narati-
va tih drutava, da bi na kraju postao njihov dominan-
tan ideoloki sadraj. Danas se u postsocijalistikim
drutvima podrazumeva da je socijalizam bio period
istorije na kojem stoji iskljuivo ig terora, represije,
neslobode i manipulacije. I nita vie od toga. U osno-
vi antikomunizma se nalazi, dakle, iskljuiva, nekriti-
ka, podrazumevajua i aksiomatina netrpeljivost pre-
ma socijalistikoj prolosti, netrpeljivost koja negira
svaku legitimnost socijalizma kao poretka i komuniz-
ma kao ideologije.
Kriza, neuspesi, ali i represivnost socijalistikog po-
retka, kao i naglaeno odsustvo odreenih sloboda i
prava izazvali su nezadovoljstvo ljudi sistemom i omo-
guili da pre svega nacionalisti, kao najspremniji za ak-
ciju i najodluniji u svojim ciljevima, ideoloki artikuliu
to nezadovoljstvo. Poto je komunizam najvei protiv-
nik nacionalizma, nezadovoljstvo socijalistikim poret-
kom dobilo je iracionalne razmere upravo zahvaljujui
nacionalistikoj artikulaciji nezadovoljstva sistemom.
To je u osnovi antikomunizma kao metanarativa post-
socijalistikih drutava. Odnos antikomunizma i nacio-
nalizma je posebno vaan, u onolikoj meri koliko je
komunizam kao ideologija zasnovan na principu inter-
nacionalizma (u viencionalnim sredinama na principu
nacionalne ravnopravnosti), dakle sasvim suprotan na-
cionalizmu. Bez principa internacionalizma nema ni le-
vice, ni socijalizma, ni komunizma. Otuda su levica i
nacionalizam prirodni protivnici i najea nacionalis-
tika kritika rezervisana je upravo za levicu.
Antikomunizam ima iroku bazu i zajedniki je veli-
kom broju razliitih ideolokih narativa. Njih povezuje
apsolutno negiranje i osuda socijalistike prolosti i ko-
munizma kao svojevrsna metaideologija kojom se
bezmalo svaki od pojedinanih ideolokih narativa u
postsocijalistikim tranzicionim drutvima primarno le-
gitimie. Iako (vie) nema masovne histerine manifes-
tacije, antikomunizam nije manje prisutan i nije manje
borben nego to je bio u vreme kada je konano os-
vojio pozicije u javnosti i iz opskurnih kabineta, sa pri-
vatnih zabava i sa stranica raznih opozicionih (ili opo-
zicionih) pisanih sastava izaao na ulice i postao ne-
zvanini mainstream, a potom i ozvaniena ideoloka
osnova vladajuih elita u postsocijalistikim zemljama.
Povremeno redukujui intenzitet i nevoljno priznajui,
uglavnom pred pritiskom neumitnih injenica, odree-
ne pozitivne strane socijalistikog poretka, reci anti-
komunizma ipak ne odustaju od potpune stigmatiza-
cije i temeljne revizionistike reinterpretacije socijalis-
tike prolosti.
Antikomunizam nije moderan ideoloki narativ, on
ostaje na nivou tenji ka rehabilitaciji u socijalizmu
osuenih i odbaenih linosti i vrednosti, ka restaura-
ciji dosocijalistikih institucija, ka revitalizaciji kulturnih
modela prethodne epohe. U svakoj od zemalja u ko-
joj dominira, antikomunizam se pokazao kao ideolo-
ki sadraj koji ponitava modernizaciju, retradicionali-
zuje drutvo i sa parolom povratka na staro nastoji
da uspostavi nepostojei kontinuitet sa nepostojeom
(izmiljenom i idealizovanom) prolou. Re je o agre-
sivnoj propagandi, koja funkcionie na principu lova
na vetice, poiva na istorijskom revizionizmu i slui
se korpusom negativnih predstava o socijalizmu, od
kojih su neki puka mitska krivotvorenja prolosti, sa
hrpom antiheroja i gotovo mitskih situacija koje treba
da poslue za preuveliavanje svih negativnih (treba li
podseati da ih je itekako bilo) i za negiranje svih po-
zitivnih (a bilo ih je mnogo) uinaka socijalizma.
U uslovima kada je komunistika ideologija odbae-
na i poraena i kada je odbaen i slomljen socijalistiki
sistem, kao da nije bilo sasvim jasnog odgovora na pi-
tanje ta posle socijalizma, pa u bivim socijalistikim
zemljama antikomunizam ostaje jedino to dominant-
ne drutvene elite mogu da ponude kao sopstvenu le-
gitimaciju. Meutim, od izvora legitimiteta, antikomu-
nizam se pretvorio u autonoman ideoloki narativ.
Upravo zbog izostanka kreativnog i smislenog odgovo-
ra na kljuno pitanje - ta posle socijalizma? - nijedan
O antikomunizmu kao izvoru
legitimacije i
ideolokom sadraju
tranzicionog
drutva
Sran Miloevi
240
Historijska pitanja
ishod u bivim socijalistikim zemljama nije nemogu,
sve dok je legitimisan antikomunizmom. Tu je, razume
se, ponajmanje re o ekonomiji, mada se radi i o njoj.
Uprkos svim unutranjim razlikama koje se ne smeju
zanemarivati, kada je re o bivim socijalistikim zem-
ljama, prisutna je tendencija jaanja desnih snaga, crk-
ve, porasta netrpeljivosti prema manjinama, rasizma.
Na snazi je uspon ideologija ali i praksi na koje je ko-
munizam bio reakcija, odnosno protiv kojih su komu-
nisti vodili borbu koja je, uz pritisak iz Moskve, umno-
gome odredila i prirodu socijalizma kao poretka.
Antikomunizam nije tek element neke dominantne
ideologije, ve primarni ideoloki sadraj postsocijalis-
tikih drutava (ili bar veine njih) pa se ta drutva naj-
preciznije mogu opisati, ne kao liberalno-demokrat-
ska, konzervativna, faistika, klerikalna i slino (prem-
da ona sve to u odreenoj meri jesu) ve pre svega
kao postsocijalistika drutva sa antikomunizmom kao
ideolokom infrastrukturom. Naime, ta drutva nisu
profilisana ni kao liberalna, daleko su od toga; indivi-
dualizam je i dalje samo pojam u radovima iz politi-
ke filozofije; u njima nema jasno artikulisanih grupnih
interesa (osim interesa politikih elita i, naroito -
krupnog kapitala); uglavnom dominira vrednosna ap-
solutizacija nacije, kao ideoloki sedativ za nezadovolj-
stvo socijalnim statusom veine graana, pa je nacio-
nalizam ono to ostvaruje koheziju veine ljudi u razo-
renom i atomiziranom drutvu.
Iako postoje znaajne razlike ne samo u modelu so-
cijalizma koji je postojao u bivim socijalistikim zem-
ljama, ve i njihovom postsocijalistikom razvoju, u
svim bivim socijalistikim zemljama vae neke od na-
vedenih karakteristika. Antikomunizam naglaava raz-
liite sadraje u zavisnosti od konkretnog drutva, ali
svuda gde postoji podrazumeva konstituisanje domi-
nantnog ideolokog narativa kroz otpor (gotovo) sve-
mu onome to se vezuje za socijalistiki period istori-
je. Logika tog otpora je banalna: 1) U socijalizmu nije
vredelo gotovo nita, a ako je neto i bilo dobro - to
nema naroitog znaaja u globalnoj oceni socijalizma.
2) U svakoj pojedinanoj zemlji, nosioci sistema i ko-
munistike ideologije su zloinci ili u najboljem sluaju
pomagai zloinaca, koji zasluuju prezir ili ak sudske
kazne. I konano, 3) komunizam kao ideologija i soci-
jalistiki reimi kao njeni protagonisti bili su u potpu-
nosti lieni legitimiteta. Prema tom tumaenju, komu-
nizam je danas, kako kae Fire, sav sadran u svojoj
istoriji, iznad svega, razume se, u staljinizmu.
Zbog svega toga i komunizam kao ideologija i soci-
jalistiki sistem kao pokuaj ostvarenja te ideologije
zasluuju samo liberalno-demokratski verdikt kojim se
smetaju u isti okvir sa faizmom, kao druga strana to-
talitarne medalje. Meutim, ta rezolucijski i deklaracij-
ski oktroisana istorijska istina manifestuje se, nima-
lo sluajno, kroz sve otvorenije globalno zanemariva-
nje antifaizma kao relevantne vrednosti, sve manje
vrednovanje znaaja uea SSSR u borbi protiv faiz-
ma i kao sve oiglednije zanemarivanje antifaistikih
tradicija u samim bivim socijalistikim zemljama. ak
se i antifaistika obeleja koja potiu iz socijalistikog
perioda zapostavljaju, rue i uklanjaju, da bi njihovo
mesto u javnom prostoru, ako i kada je to uopte va-
no, zauzela obeleja nekog drugog antifaizma, mo-
ralno, ideoloki i istorijski ispravnijeg i pravedni-
jeg. Razume se - a samo bi naivnom posmatrau mo-
gla da promakne veza toga sa antikomunizmom - vr-
lo esto to mesto zauzimaju razne kontroverzne li-
nosti nacionalnih istorija, a ponekad i nesumnjivo fa-
istika obeleja. Vie je nego poraavajue, a moglo
bi se rei i da je zastraujue to to se, u stvarnosti
postsocijalistikih drutava, dogaa i rehabilitacija na-
cionalistikih pokreta i linosti, esto veoma bliskih fa-
izmu ili ak faista.
Dok se antifaizam potire i zaboravlja u svim bivim
socijalistikim zemljama, istovremeno se insistira na
teroru i zloinima komunistikih vlasti, koji treba da
ostanu dominantna pa i jedina slika socijalistike pro-
losti. Na delu je, u najopskurnijim sluajevima, i do
perverzije dovedena svojevrsna nacionalizacija antifa-
izma, u kojoj se fokus diskursa o faizmu redukuje
na osudu Hitlera, Musolinija i najprominentnijih fais-
tikih lidera kao i najneposrednijih sledbenika, dok se
zloinaka priroda raznih nacionalnih snaga, i neka-
danjih i savremenih, sasvim zanemaruju, a reene
nacionalne snage uzimaju i kao svojevrsni ideoloki
uzori.
Kao polazite za delegitimizaciju socijalizma, u libe-
ralnoj kritici, koriste se proizvoljno univerzalizovane i
grubo zloupotrebljene (u sluaju nacionalista) vrednos-
ti liberalne demokratije, za koje se poverovalo da
predstavljaju panaceju, nesumnjivi univerzalni okvir za
prevladavanje drutvenih protivrenosti. injenica da
su socijalistiki reimi postojali i da su trajali decenija-
ma, u liberalno-demokratskoj interpretaciji tek je jedna
devijacija istorije, koja se tek sa prihvatanjem liberal-
ne demokratije vraa ili stupa na jedini ispravni put.
Meutim, Zapad je suoen sa novom enigmom: socija-
lizma vie nema, ali problemi su umnogome ostali. Ne-
ki novi su se pojavili, kao posledica upravo rasplamsa-
vanja problema koje je socijalizam reio u svom kon-
tekstu i poretku stvari. Pokazalo se da su politika re-
enja koja su komunisti nudili za mnoga pitanja bila da-
leko celishodnija, treba rei i - pravednija, pri emu po-
sebno treba imati u vidu istorijsko delegitimisanje na-
cionalizma, sa korpusom vrednosti koje iz toga proizi-
laze, kao i socijalni status graana. Ne treba ni pomi-
njati da sve to nije bilo dovoljno, da nije bilo uvek ni u
skladu sa proklamovanim naelima, kao i da je bilo iz-
nevereno i od samih vladajuih struktura. Tu treba na-
pomenuti da, ako je socijalizam istorijski delegitimisan,
onda je to prevashodno zbog izneveravanja sopstvenih
ideja, a ne zbog inkopatibilnosti sa principima liberalne
demokratije, kako se obino podrazumeva.
Sa druge strane, antikomunizam nije ni u emu do-
prineo demokratizaciji postsocijalistikih drutava, bu-
dui da ni sama njegova sutina nije demokratska. Po-
sebno kada je u pitanju poloaj manjina situacija se u
mnogome i pogorala. Viepartijski sistem postao je
sam sebi svrha, a sloboda govora, udruivanja i milje-
nja, bez ikakve stvarne institucionalne zatite, postala
je esto metod za samootkrivanje drugaijeg, na ko-
jeg se potom primenjuju razliite vrste pritisaka, istina
241
Historijska pitanja
pre svega od strane samog netolerantnog drutva, ali
ponekad i od strane drave. I u mnogim drugim seg-
mentima mogla bi se lako dokazati nedemokratska
sutina vladajueg poretka u ijoj je osnovi antikomu-
nizam.
Posebno je poraavaju i obeshrabruju trivijalizuju-
i i dogmatski odnos prema socijalistikoj prolosti
onih liberalnih kritiara koji nisu nacionalisti i koji nisu
ksenofobini, ali su umesto razumljivog kritikog iza-
brali kritizerski ton ideolokog antikomunizma. Taj
ideoloki antikomunizam kod liberala je, po mom uve-
renju, refleks sutinskog nerazumevanja istorije Isto-
ne Evrope, posebno dogaaja u toku Drugog svet-
skog rata, kao ni epohe koja je posle rata usledila. Kri-
za u centralnoj i istonoj Evropi prve polovine 20. veka
vodila je ekstremnim reenjima koja su ultimativno
postavila alternativu: faizam ili komunizam. Liberalna
ekvidistanca prema faizmu i komunizmu nije bila
stvarna alternativa. Ideja da je svejedno da li bi trijum-
fovao faizam ili komunizam, koja proistie iz raznih
deklaracija koje izjednaavaju svet faizma i svet soci-
jalizma, u najmanju ruku je morbidna.
Na liniji antikomunizma, koji je u osnovi svih savre-
menih ideolokih paradigmi u postsocijalistikim dru-
tvima, uspostavlja se umnogome mehaniko, ali u
politikoj praksi opasno ideoloko jedinstvo nacionalis-
ta i liberalnih nenacionalista. Poto su bitno odreene
antikomunizmom, postsocijalistike ideoloke para-
digme ne mogu da se od njega emancipuju i to je jo
vanije, podjednako doprinose iracionalnom odnosu
prema socijalistikoj prolosti i prolosti uopte. Iako
akcentuju razliite sadraje (kritika nacionalne politike
komunista, odnosno kritika odsustva graanskih slo-
boda), nacionalistika i liberalna kritika socijalizma ost-
varuju samo kumulativni efekat, iji je najmarkantniji
rezultat - dominacija nacionalizma. Jer, u krajnjem is-
hodu, nacionalizam nije u sukobu sa kapitalom, a
socijalizam u osnovi jeste.
Antikomunizam se kao dominantna ideologija u
postsocijalistikim drutvima, duboko ukorenio u nji-
hove vrednosne sisteme, do mere da je postao jedan
od temeljnih sadraja njihovog novog identiteta. Stav
o nelegitimnosti socijalizma kao poretka i komunizma
kao ideologije uslovio je da se itava socijalistika pro-
lost posmatra u rasponu od osude do anegdote, od
mrnje do podsmeha, ali uglavnom bez refleksije i go-
tovo potpuno izvan razumevanja istorijskog konteksta
u kojem se socijalizam javlja kao drutveno-ekonomski
poredak. U evropskim i svetskim okvirima sve domi-
nantnija tendencija da se izjednae dva totalitariz-
ma nije samo antiistorijska, ona je istovremeno i
opasna jer je u svojim krajnjim ishodima po pravilu
svuda vodila u svojevrsnu normalizaciju faizma. Anti-
komunizam je puno doprineo ublaavanju slike o fa-
izmu kao jedinstvenom primeru otelovljenja zla.
Kada bi antikomunizam bio efemerna pojava u
postsocijalistikim drutvima, kada bi se mogli preva-
zii okviri realnih istorijskih alternativa, kada ne bi bilo
tako podrazumevajue da je Staljin isto to i Hitler, Ti-
to isto to i Staljin, a Musolini, ipak, neto bolje(?!), da
su komunisti zloinci, a socijalizam svuda i uvek isklju-
ivo poredak neslobode, mraka i bede, ekvidistanca li-
berala prema nacionalistima i levici bila bi mogua i
vidljiva. Ali, antikomunizam, sa ovakvim osnovnim po-
lazitima, jeste temeljna ideoloka infrastruktura tih
drutava i u tome i jeste sva tragedija liberalne nena-
cionalistike, ali antikomunistike ideje u njima. Zbog
svog antikomunizma ona je popustljiva prema nacio-
nalizmu, koketira ili otvoreno sarauje sa nacionaliz-
mom, u najmanju ruku normalizujui ga, smatrajui
ga za manjeg protivnika od komunizma ili levice, a po-
nekad i za saradnika. Granice se tu esto gube. Anti-
komunizam i dalje spreava da se jasno prepozna da
je nacionalizam najvea ili bar prva prepreka na putu
postizanja veeg drutvenog blagostanja, ne samo
materijalnog. A upravo nacionalizam blokira procese
modernizacije, politike, ekonomske i kulturne inte-
gracije u svetske tokove, a u konfliktnim i postkonflikt-
nim regionima blokira uspostavljanje regionalne sa-
radnje koja je neophodan uslov razvoja. Sa druge stra-
ne, antikomunizam nenacionalistike orijentacije sas-
vim je nemoan i u osnovi alosno popustljiv prema
nacionalizmu, budui da u borbi protiv bauka komu-
nizma, u svim prolim i buduim bitkama, i naciona-
lizam dobro doe kao saveznik.
Sve ovde reeno odnosi se uglavnom na bive soci-
jalistike zemlje. Unutar tog konteksta savremena le-
vica ima ansu da se profilie kao politika alternativa
koja poiva na nekoliko kljunih principa, od kojih su
neki u tradiciji levice, ali ih treba reafirmisati i redefini-
sati njihov sadraj, a neki su novi i posledica su neu-
mitnih drutvenih promena. Levica bi morala i da pre-
ispita svoju decenijsku praksu uklapanja u liberalno-ka-
pitalistike kalupe, u kojoj se sasvim izgubila otrica
njene opravdane kritike kapitalizma. Humanost mora
istinski biti kljuna re levice, u svom to potpunijem
znaenju i sa to irim sadrajem.
Razne nostalgije za izgubljenim socijalistikim ra-
jem i glorifikacije socijalizma i njegovih glavnih akte-
ra podjednako su pogrene kao i antikomunizam, ia-
ko nisu podjednako ni masovne ni uinkovite. One su
nesavremene, neefikasne, esto banalne, a najvei
etiki preblem je njihova neosetljivost za zloupotrebe,
stvarnu nedemokratinost i politiku represiju reima.
Sve je to potrebno uiniti vidljivim u optici leve kritike
istorijskog socijalizma i vrednosno se prema tome
opredeliti. Za samu levicu to je najbolji nain borbe
protiv antikomunizma (koji je i antilevica, u irem smis-
lu) i njegovih izobliavanja stvarnosti. Levica se ne
moe vratiti, niti treba da se vrati u nazad. Sa druge
strane, levica se mora vratiti osnovnoj ideji da menja
svet, umesto to mu se poslednjih decenija prilagoa-
vala. U onolikoj meri koliko je antikomunizam obe-
smislio i izneverio i ideje liberalizma i oekivanja ljudi
u postsocijalistikim zemljama, utoliko savremena levi-
ca ima vee anse. Potrebno je da se jasnije profilie
kao alternativa i da pridobije poverenje ljudi. Na tom
putu, najvea prepreka je nacionalizam.
Sran Miloevi je historiar, suradnik Insti-
tuta za noviju istoriju Srbije i lan Savjeta
Novog Plamena.
242
Historijska pitanja
Jugoslavija je bila prva i jedina zemlja u svijetu koja je po-
kuala zasnovati cjelokupan drutveni sistem na vladavini
radnikih savjeta. Ideja radnikih savjeta je starija od Jugo-
slavije i njene revolucije i javljala se, poev od Pariske komu-
ne, uvijek kad je radnika klasa igrala samostalnu ulogu u
revolucijama, pokuavajui da ostvari cilj korjenitog drutve-
nog preobraaja. Oktobarska revolucija 1917, njemaka
1918, maarska 1919, radnika okupacija fabrika u Italiji
1920, panska republika 1936-1939, maarska revolucija
1956, poljski radniki otpor 1956, ile za vrijeme vladavine
socijalistikog predsjednika Aljendea 1970-1973, portugal-
ska revolucija 1974 - ovo su najvanije revolucije XX vijeka u
kojima su radnici, sa vie ili manje uspjeha, osnivali radnike
savjete kao nove revolucionarne organe vlasti i embrion no-
ve socijalistike drave kojoj su teili. Nije sluajno to radni-
ki savjeti u ovim zemljama nisu uspjeli da opstanu. Neke od
ovih revolucija uopte nisu bile socijalistike, uprkos tome
to su socijalistike snage u njima bile snane. Druge, poput
ruske, su degenerisale u birokratsku vladavinu, kojoj je ide-
ja radnikih savjeta neprijateljska po svojoj prirodi. Tree su,
poput maarske i poljske 1956. godine, poraene sovjet-
skim tenkovima i aparatom prinude domae birokratije.
etvrte su, poput ileanske, uguene vojnom akcijom do-
mae i strane buroazije. U svakom sluaju, radnika klasa
je u radnikim savjetima vidjela, to bi Marks rekao, kona-
no pronaeni oblik svog osloboenja. Zato je istorija revolu-
cija XX vijeka istorija ideje radnikih savjeta.
Jugoslovenska revolucija, iji je program podupiralo
800.000 boraca na kraju Drugog svjetskog rata, a kojom je
rukovodila disciplinovana Komunistika partija Jugoslavije,
nedugo nakon svoje konane pobjede uvela je radniko sa-
moupravljanje. Ta ideja je postala temelj jugoslovenskog pu-
ta u socijalizam, mijenjala se i dograivala tokom 40 godi-
na, ali je bila nerazdvojan dio jugoslovenske koncepcije so-
cijalizma. Danas, kad se ponovo razmilja o alternativama
kapitalizmu, koje, da bi imale ansu na uspjeh, moraju biti
demokratske i humane, ideja radnikih savjeta oivljava.
Ona postaje dio stvarnosti u nekim zemljama Latinske Ame-
rike, koje poslije decenija tavorenja na kapitalistikoj perife-
riji, trae izlaz iz krize uvoenjem elemenata radnikog sa-
moupravljanja. Alternativa kapitalizmu treba da bude ne sa-
mo demokratska i humana, ve i ekonomski racionalna i
ostvariva. Da bi se dokazalo da su radniki savjeti ba takva
alternativa, moraju se istraivati iskustva radnikog samou-
pravljanja u Jugoslaviji. Ako je ono demokratsko, humano i
ostvarivo, zato je propalo? I da li je uopte propalo? Da li
je to zaista bilo radniko samoupravljanje u praksi ili samo u
programima i pravnim normama?
Prvi koraci
Samoupravljanje je uvedeno u Jugoslaviju 1950. godine,
u jeku sukoba sa Staljinom, odozgo, odlukom partijskog vr-
ha. Uvela ga je partija koja je od 1930-ih bila izloena stalji-
nistikom drilu i kao takva nastojala sprovesti ideologiju ko-
ja je bila suprotna ideji samoupravljanja. U Programu KPJ iz
1948. godine nema ni rijei o radnikim savjetima. Na V
kongresu KPJ jo uvijek se govori o dravnim preduzeima i
centralizovanim dravnim organima kao nosiocima eko-
nomskog ivota. Koncept birokratskog etatizma, nazivan
socijalizam, preuzet iz Sovjetskog Saveza, je znaio premo
drave i vodeu ulogu vladajue partije. Samostalna uloga
radnike klase i njene autonomne institucije nisu bile pred-
viene ni poeljne. O radnikim savjetima se govori od
1949. godine, pa i tad su oni, u prvoj fazi svog postojanja,
bili savjetodavni organi, dakle organi radnike participacije a
ne radnikog samoupravljanja.
Kako je jugoslovenska revolucija morala potvrditi svoju
autentinost i zasnovanost na marksizmu, a jugoslovensko
partijsko vostvo svoju legitimnost, traeni su novi putevi u
socijalizam. Naravno, razlog nije leao samo u elji jugoslo-
venske partije da se pokae boljom ili ideoloki pravovjerni-
jom od sovjetske. Dubina i nepovratnost sukoba sa Sovjet-
skim Savezom su nuno iziskivali promjene sistema a ne sa-
mo promjene u sistemu. Jugoslovenski teoretiari su pono-
vo itali Marksa i analizirali iskustva prolih revolucija i tako
doli do radnikih savjeta. Radniki pokret nije igrao nikak-
vu ulogu u donoenju odluke o uvoenju sistema radnikih
savjeta.
Josip Broz Tito je u svom govoru poslanicima savezne
skuptine povodom usvajanja zakona kojim se preduzea
predaju na upravljanje radnikim savjetima istakao da se taj
zakon donosi sa izvjesnim zakanjenjem. U tome i jeste i ni-
je bio u pravu. Bio je u pravu zato to su radniki savjeti os-
novani u trenutku kad je cjelokupna mo ve bila koncentri-
sana u rukama birokratije, koja je nije htjela dijeliti ni sa kim,
pa su radniki savjeti mogli imati samo onoliko moi koliko
Uspon i pad radnikih savjeta
u Jugoslaviji
243
Historijska pitanja
im birokratija prepusti. Radniki savjeti su od samog poet-
ka bili samo jedan od nosilaca ekonomske moi, a pozitiv-
nopravna rjeenja njihovog poloaja i drutveni uslovi za nji-
hovu primjenu su odreivali koliki e biti dio te moi. Drugi
nosilac ekonomske moi je bila birokratija, koja je od 1945.
do 1950. godine, na osnovu dravne svojine i centralizova-
ne planske privrede, kontrolisala ekonomski ivot zemlje i
uobliavala njen politiki sistem. Kada je birokratija jednom
koncentrisala drutvenu mo u svojim rukama, bilo ju je ne-
mogue djelotvorno ograniiti bez postojanja autonomnih
organizacija radnikog pokreta, kojih u Jugoslaviji nije bilo.
Tito, s druge strane, nije bio u pravu, jer objektivni uslovi
za dominaciju radnikog samoupravljanja nisu postojali. Ju-
goslovensko drutvo je u godinama pred Drugi svjetski rat
pripadalo kapitalistikoj periferiji, zasnovano na nedovoljno
razvijenoj poljoprivredi, kojom se bavilo 75 % stanovnitva,
i sa vrlo malobrojnom radnikom klasom, koja nije imala
mogunost da u duem vremenskom periodu stvori svoje
autonomne klasne organizacije, budui da su i njena politi-
ka partija, a jedno vrijeme i klasni sindikati, bili zabranjeni od
strane kraljevske vlasti. Struktura radnike klase poslije oslo-
boenja takoe nije pogodovala razvoju samoupravljanja. U
redove radnika su preli mnogi bivi seljaci, od kojih je zna-
tan broj i dalje bio vezan za selo - tzv. poluradnici, koji su u
industriju, a time i u radnike savjete, donosili sitnosopstve-
niki mentalitet. Oni koji su posjedovali neku sitnu privatnu
imovinu nisu bili posebno zainteresovani za funkcionisanje
radnikog samoupravljanja, jer im je vano da imaju radno
mjesto, a egzistenciju su obezbjeivali kombinovanim priho-
dima iz drutvenog i privatnog sektora. Kako su i oni imali
jednaka samoupravna prava kao i gradski proletarijat koji ni-
je posjedovao bilo kakva privatna sredstva za privreivanje,
mogli su posluiti neformalnim centrima moi u privredi kao
glasaka maina pri donoenju odluka na radnikim zboro-
vima i u radnikim savjetima. Prvi kongres radnikih savjeta,
odran 1957. godine, je tano konstatovao osnovni pro-
blem jugoslovenske radnike klase: Jugoslovenska radni-
ka klasa je suvie mlada; ona pati od nedovoljnog opteg,
profesionalnog i ekonomskog obrazovanja, kao i ostalih
znanja neophodnih za uspjeno upravljanje preduzeima.
Jugoslovenska politika elita se, dakle, nala pred izbo-
rom - pomiriti se sa injenicom da ne postoje objektivni us-
lovi za radniko samoupravljanje i ograniiti se na manje re-
forme birokratskog sistema, ili ozakoniti radniko samou-
pravljanje i stvarati uslove za njegovo proirenje i snaenje,
uz istovremeno djelimino slabljenje moi birokratije. Ona
se opredijelila za drugo rjeenje, imajui u vidu jo jedan pro-
blem: sistem centralizovane planske privrede je omoguio
brzu obnovu i industrijalizaciju zemlje, ali je pokazao i svoje
nedostatke, posebno u sferi ekonomske efikasnosti i repro-
dukcije neprihvatljivih odnosa moi u drutvu. Stoga ga je
trebalo mijenjati ako se eljelo ii ka socijalizmu. Jugosloven-
sko partijsko vostvo je vjerovatno imalo na umu jo jednu
injenicu - da bi radniki savjeti postepeno irili svoju mo i
uticaj u privredi, potrebno je u prvo vrijeme stvoriti solidne
pravne osnove. Oni, naravno, nisu dovoljni, ali su neophod-
ni. Tokom vremena se ti osnovi mogu proirivati. Osim to-
ga, u mjeri u kojoj se pokae prednost radnikih savjeta u
odnosu na birokratsko upravljanje privredom, radnika kla-
sa e sa vie motiva uestvovati u njihovom radu. To e po-
vratno uticati na razvoj demokratske politike kulture, a pos-
tepeno irenje opteg i profesionalnog obrazovanja e os-
posobiti radnike da djelotvorno uestvuju u radu radnikih
savjeta. Ako bi se ekalo da svi uslovi budu ispunjeni, radni-
ki savjeti vjerovatno nikad ne bi bili osnovani, jer bi birokra-
tija toliko ojaala da vie ne bi dozvolila ogranienje svoje
moi. Osim toga, 1950. godina je bila najpovoljniji mome-
nat za njihovo osnivanje, imajui u vidu injenicu da je odlu-
ujui podsticaj prelazu na sistem radnikih savjeta dao su-
kob sa Staljinom.
Na osnovu uputstva o osnivanju radnikih savjeta u drav-
nim preduzeima od 23. decembra 1949. godine, radniki
savjeti su osnovani u 215 odabranih preduzea. Za pola go-
dine njihov broj je porastao na 800. Nadlenosti ovih radni-
kih savjeta su bile isto savjetodavne prirode. Oni su mogli
raspravljati o prijedlogu ekonomskih planova preduzea,
pravilnika o radnoj disciplini, radnim normama i drugim pi-
tanjima. Direktor je bio duan da uzme u obzir miljenje rad-
nikog savjeta, ali nije imao obavezu da ga prihvati. Ako se
ne bi sloio sa miljenjem radnikog savjeta, morao je o nje-
mu obavijestiti administrativno-operativnog rukovodioca, i-
ja odluka bi bila konana.
Vrlo brzo se uvidjelo da ovako zamiljeni radniki savjeti
ne mogu zadovoljiti interese radnike klase, niti obezbijediti
vie demokratije, ekonomske efikasnosti i radne motivacije.
Stoga se pristupilo donoenju zakona kojim su radniki sav-
jeti definisani kao organi upravljanja preduzeima. U pream-
buli Osnovnog zakona o predaji dravnih preduzea i viih
privrednih jedinica na upravljanje radnim kolektivima iz
1950. godine se istie postepenost ovladavanja radnika pro-
cesom upravljanja preduzeima u kojima rade. Radniki sav-
jeti su birani na period od godinu dana od strane svih lano-
va radnog kolektiva. Radniki savjet, kao i njegovi pojedini
lanovi, su mogli biti opozvani u bilo kom trenutku, ime se
eljela obezbijediti njihova stalna odgovornost radnicima.
Radniki savjeti su mogli imati izmeu 15 i 120 lanova. To
je bila njihova prva slabost. Radniki savjeti sa velikim bro-
jem lanova su predstavljali neku vrstu radnikih skuptina i
ve zbog toga se nisu mogli esto sastajati i operativno
upravljati preduzeima. Te funkcije su, dijelom po slovu za-
kona a dijelom faktiki, pripale upravnim odborima, kao iz-
vrnim upravljakim organima. Iako su upravni odbori bira-
ni od strane radnikih savjeta i njima odgovorni za svoj rad,
oni su svoju mo izvodili iz ovlaenja da zajedno sa direkto-
rom svakodnevno upravljaju preduzeima. Upravni odbori
su do 1968. godine bili stvarni organi upravljanja preduzei-
ma, tim prije to su odluivali i o planovima preduzea. la-
novi upravnih odbora su nastavljali da obavljaju svoje redov-
ne radne dunosti, to je barem formalno doprinosilo njiho-
vom demokratskom karakteru. Element centralizma, koji je
uticao na smanjenje moi radnikih savjeta, je bila odredba
po kojoj direktor preduzea, koji je bio odgovoran za njego-
vo operativno rukovoenje, nije bio biran od strane radni-
kog savjeta, niti je njemu odgovarao za svoj rad, ve je bio
imenovan od strane drave ili upravnog odbora vieg priv-
rednog udruenja. Moe se rei da je odnos radnikih sav-
jeta i upravnih odbora bio slian odnosu parlamenta i vlade,
pogotovo onda kad su radniki savjeti imali po nekoliko de-
setina ili ak stotinu lanova. Oni su imali pravo da donose
najvanije odluke u preduzeu, koje su pripremali i izvrava-
li upravni odbori. Od sastava svakog konkretnog radnikog
savjeta, elje, informisanosti i obrazovanja njegovih lanova
je zavisilo da li e prijedlozi upravnog odbora biti samo for-
malno potvreni, ili e radniki savjet o njima samostalno
raspravljati i odluivati. Sistemski nedostatak se ogledao i u
tome to su radniki savjeti vie bili usmjereni na utvrivanje
opte ekonomske politike preduzea, to je davalo prednost
upravnim odborima.
Razvoj sistema
Zasluga je jugoslovenske politike elite to je jo 50-ih go-
dina izrazila spremnost da razvije sistem samoupravljanja i
da ga prenese sa mikro na makro nivo drutvenog organi-
zovanja. Tako 1953. godine dolazi do formiranja jugoslo-
venskog radnikog savjeta - Vijea proizvoaa kao doma
Savezne narodne skuptine, ime radnika klasa u oblasti
proizvodnje dobija pravo da uestvuje u odluivanju o eko-
nomskim pitanjima koja se tiu drutva kao cjeline a ne sa-
mo pojedinih preduzea. Samoupravljanje se iri i na druge
privredne djelatnosti i javne slube, ime i radniki savjeti do-
bijaju na znaaju. Novi ustav iz 1963. godine uvodi etiri vi-
jea radnih zajednica u strukturu skuptina kao organa dr-
avne vlasti i samoupravljanja, a Ustav iz 1974. godine pred-
via obrazovanje vijea udruenog rada u skuptinama svih
nivoa, sa izuzetkom Skuptine SFRJ. ini se da ovo nije bilo
sluajno. Odsustvo Vijea udruenog rada Skuptine SFRJ je
dovelo do razbijanja jedinstva radnike klase i njenog zatva-
ranja u republike i pokrajinske okvire, dok su u Skuptini
SFRJ, u skladu sa novom koncepcijom konfederalizovane fe-
deracije, sjedili predstavnici republikih i pokrajinskih biro-
kratija, titei svoje interese i pregovarajui o minimumu za-
jednikih interesa.
Veliki znaaj za sudbinu radnikih savjeta je imao novi sis-
tem ustanovljen Ustavom iz 1974. i Zakonom o udruenom
radu (ZUR) iz 1976. godine. Nesumnjiva prednost novih sis-
temskih rjeenja je bio delegatski sistem, koji je, barem for-
malno, uvrstio pravnu vezu radnika sa delegatima - lano-
vima radnikih savjeta, koji su imali obavezu da rade na os-
novu smjernica onih koji su ih birali, a ne prema slobodnom
tumaenju njihovih interesa (lan 101 stav 4 Ustava SFRJ iz
1974. godine). Umjesto preduzea, obrazuju se radne orga-
nizacije (RO), koje su u svom sastavu mogle imati vie os-
novnih organizacija udruenog rada (OOUR), koje, opet, ni-
su mogle djelovati kao samostalni ekonomski i pravni sub-
jekti. Krupna preduzea su bila organizovana kao sloene
organizacije udruenog rada (SOUR). Sa stanovita ostvari-
vanja ideje radnikih savjeta, svrha osnivanja OOUR-a je bila
da se ostvari neposrednija veza izmeu radnika, a zatim iz-
meu njih i izabranih delegata u radnikim savjetima (Potts,
1996: 319-320). Drugim rijeima, namjera je bila da se rad-
niko samoupravljanje uini neposrednijim, emu je trebala
doprinijeti veliina OOUR-a - prosjean je imao izmeu 300
i 400 radnika (Potts: 1996: 334). U velikim preduzeima je
bilo teko ostvarivati samoupravljanje, poto radnici nisu
mogli kontrolisati procese odluivanja (Sekelj, 1990: 22).
Za razliku od zakona iz 1950. godine, sistemska rjeenja iz
1974. i 1976. godine su proirivala prava radnikih savjeta.
Radnici iz svih dijelova radnog procesa su imali svoje delega-
te u radnikom savjetu. Savjeti su imali pravo da biraju izvr-
ne organe i direktore, izrauju nacrt statuta, utvruju eko-
nomsku politiku, plan i program rada i razvoja. Birokratija,
meutim, nije htjela da formalno bude iskljuena iz tog pro-
cesa. Bilo je predvieno da e posebne komisije, sastavljene
od predstavnika radnikog savjeta, sindikalne organizacije i
drutveno-politike zajednice, pripremiti odluku o izboru no-
silaca izvrnih funkcija koju e radniki savjet prihvatiti ili od-
baciti. S druge strane, materijalna osnova djelovanja radni-
kih savjeta je proirena, tako da su oni u veoj mjeri mogli
odluivati o viku vrijednosti i akumulaciji, to je bilo od su-
tinskog znaaja za jaanje njihovog poloaja u procesu odlu-
ivanja. Radniki savjeti su polovinom 50-ih godina raspola-
gali sa svega 25-30 % ukupne akumulacije, da bi ustavnim
amandmanima iz 1971. godine cjelokupna akumulacija pri-
padala OOUR-ima. Uoi reforme 1965. godine, 80 % dohot-
ka je bilo van domaaja preduzea (Sekelj, 1990: 12).
Zato je propalo?
Stotine hiljada radnika su uestvovale u radu radnikih
savjeta, to je predstavljalo dragocjeno iskustvo za njih. Dok
je 1952. godine bilo 105.018 lanova radnikih savjeta, taj
broj se 1983. godine poveao na 484.784 (Potts, 1996:
341). U 1969. godini 70,5 % lanova radnikih savjeta su bi-
li radnici (Gorupi, 1972: 695). Prema jednom istraivanju,
koje navodi Dord Pots (George Potts), izmeu 77 i 80 %
radnika je smatralo da je samoupravljanje najbolji i najpra-
vedniji put razvoja jugoslovenskog drutva, ali je istovreme-
no 60 % smatralo da se ono ne ostvaruje u praksi (Potts,
1996: 356). To je bio kljuni problem - radnici su prihvatili
ideju, ali su poslije izvjesnog vremena i niza neuspjenih po-
kuaja da ovladaju mehanizmima samoupravnog odluiva-
nja shvatili da u tome ne mogu uspjeti. Ipak, oni se nisu ok-
renuli protiv same ideje sve dok je sistem, koji ju je nosio,
mogao da funkcionie, odnosno dok nije doao u takve
unutranje protivrjenosti iz kojih se vie nije mogao izvui.
Nezavisna strana istraivanja, poput onog koje je izvrila
Meunarodna organizacija rada (ILO) 1960. godine, potvrdi-
la su da je samoupravljanje, u ijem temelju je stajao sistem
radnikih savjeta, umanjilo mo nadzornog i administrativ-
nog osoblja (Horvat, 1984: 144). Ono je doprinijelo preras-
podjeli drutvene moi u korist radnika, iako su radniki sav-
jeti i dalje imali manje moi od direktora i upravnih odbora
(istraivanje Vladimira Arzeneka u Potts, 1996: 354).
Zanimljivo je da vladajua partija nije uvijek mogla rauna-
ti na premo u procesu odluivanja na mikroekonomskom
nivou. tavie, funkcioneri Saveza komunista u preduzei-
ma su esto imali manje moi od radnikih savjeta. Prema
istraivanju Vladimira Arzeneka, funkcioneri SKJ su imali
manje moi od radnikih savjeta u periodu 1969-1981. go-
dina (prema: Sekelj, 1990: 33). To je znak da glavna borba
za mo u preduzeima nije voena izmeu partije i radnika,
ve izmeu neformalnih centara moi i izvrnih organa, s
jedne i radnikih savjeta, s druge strane. Istraivanja su po-
kazala da su lanovi vladajue partije bili u manjini u radni-
kim savjetima, a u veini u poslovodnim organima. Tako je
1981. godine bilo 220.953 delegata u radnikim savjetima,
od kojih su 91.870 bili lanovi Saveza komunista. lanovi SK
su bili manjina ak i u izvrnim organima, ali zato u veini u
poslovodnim organima, npr. u individualnim poslovodnim
organima ih je bilo 13.465 od 16.226 (Sekelj, 1990: 46).
Odnos lanova i nelanova SK u organima upravljanja pre-
duzeima, pa i u radnikim savjetima, sam po sebi nije do-
kaz dominacije ili odsustva dominacije vladajue partije u
ovim organima. Sve zavisi od nekoliko faktora. Prvi je da li
je vladajua partija bila zainteresovana da utie na donoe-
nje neke odluke. Poto su radniki savjeti djelovali na mikro
nivou, a drava je intervenisala u ekonomski ivot na mak-
ro nivou, partijskoj eliti nije ni bilo vano da intervenie uvi-
jek kad bi radniki savjet odluivao. Drugo, kvalitet partijske
organizacije u preduzeu je takoe bio od znaaja za njen
uticaj na radniki savjet, jer je organizacija SK sastavljena od
uglednih i zainteresovanih lanova mogla vie uticati od sla-
be organizacije koja nije bila mnogo zainteresovana za sva-
kodnevno funkcionisanje samoupravljanja. Tree, ukoliko je
sindikalna organizacija bila nezavisnija, a nivo strunog zna-
nja i politike svijesti radnika vii, organizacija SK nije mogla
lako, ak i ako je htjela, da dominira procesima odluivanja
u radnikim savjetima.
244
Historijska pitanja
245
Historijska pitanja
Radnici koji su uestvovali u radu organa samoupravlja-
nja, u prvom redu radnikih savjeta, su u veini smatrali da
imaju relativno skromne mogunosti uticaja na konanu od-
luku. Prema istraivanju Ivana Grdeia, 42 % radnika u OO-
UR-ima je 1977. godine smatralo da ima osrednji ili znaa-
jan uticaj u procesu odluivanja (Potts, 1996: 358-359). Po
drugom istraivanju, ak 83 % radnika je 1985. godine izja-
vilo da ima vrlo mali uticaj na odluivanje o vanim pitanji-
ma u radnoj organizaciji (Sekelj, 1990: 33-34). Osim toga,
radnici nisu posjedovali dovoljno informacija o radu predu-
zea, a nije bilo ni sistematskog obrazovanja odnosno pri-
premanja za uee u radu samoupravnih organa. Direkto-
ri koji su imali bolje odnose sa politikim centrima moi, ba-
rem na lokalnom nivou, mogli su lake da ostvare domina-
ciju, a ako nisu preduzimali nezakonite aktivnosti ili drasti-
ne mjere krenja samoupravnih prava radnika, bilo je teko
oduprijeti se njihovoj dominaciji, pogotovo ako su socijalna
i obrazovna struktura radnika bile nepovoljne.
Uee u radu radnikih savjeta i donoenju odluka iz nji-
hove nadlenosti je ukazivalo na izrazitu nesrazmjeru izme-
u rukovodilaca i obinih radnika. Prema jednom istraiva-
nju, 86 % prihvaenih odluka u radnikim savjetima su inici-
rali rukovodioci (Sekelj, 1990: 30). Odnosi moi nisu bili ta-
ko nepovoljni i jednostrani da radnici nisu mogli uticati na
ponaanje izvrnih organa u preduzeu. Politika elita je mo-
rala biti osjetljiva na stavove i osjeanja radnika, pogotovo
to je radniku klasu stavila u sredite svoje propagande i
ideologije. Ako je drava radnika, a vlast pripada radnikoj
klasi, nezamislivo je da radnici pribjegavaju trajkovima i dru-
gim oblicima otpora toj istoj dravi, jer to znai ne samo da
nisu zadovoljni svojim poloajem, ve i da smatraju da svo-
je interese ne mogu ostvariti u institucijama samoupravlja-
nja, koje je bilo temelj cjelokupne vladajue ideologije. Dru-
gim rijeima, politika elita je, da bi ouvala legitimitet, mo-
rala drati pod kontrolom svoje pripadnike koji su eljeli ja-
ati svoje pozicije na raun radnikih savjeta. Ona je, odre-
ujui novu ideologiju samoupravljanja u periodu poslije
1950. godine, ograniila samu sebe. Otud, iako su lokalni
partijski komiteti igrali odreenu, nekad veu nekad manju,
ulogu u kadrovskim rjeenjima, ni oni nisu mogli prenebre-
gnuti neraspoloenje radnika i stavove radnikih savjeta, ba-
rem onda kad su ovi bili sposobni da samostalno djeluju.
Nepoznavanje ekonomskih kategorija i pravnih propisa
od strane jednog broja lanova radnikih savjeta je dovelo
do njihovog pretvaranja u formalne donosioce odluka ko-
je su pripremale strune slube i izvrni organi u preduze-
ima. Takve pojave, meutim, ne mogu po sebi obezvrije-
diti ideju radnikih savjeta. Radniki savjet ine radnici raz-
liitih zanimanja i stepena obrazovanja. Meu njima se uvi-
jek nalaze oni koji mogu kvalifikovano odluivati o pitanji-
ma iz nadlenosti radnikog savjeta, iji sastav ine ne sa-
mo manuelni radnici ve i strunjaci razliitih profila. Osim
toga, manuelni radnici imaju interese koji su jednako legi-
timni kao i interesi strunjaka, pa imaju pravo da uestvuju
u njihovom ostvarivanju, ba kao to manje obrazovani i
upueni graani imaju pravo da budu birani u parlament i
kao to ministri odluuju o svim pitanjima iz nadlenosti vla-
de iako su jedva kvalifikovani za voenje svog resora. Naj-
vanije je da radnici koji posjeduju posebna znanja potreb-
na za kvalifikovano odluivanje radnikog savjeta ne posta-
nu dio centara moi koji nastoje koncentrisati upravljake
prerogative u svojim rukama. Na koncu, lanovi radnikog
savjeta, koji nemaju dovoljno strunog znanja, uvijek mogu
angaovati nezavisne spoljne strunjake, barem kad se ra-
di o najvanijim odlukama o kojima treba da odluuju.
Razvoj samoupravljanja je iao paralelno sa procesom de-
centralizacije ekonomskog upravljanja, to nisu identine
pojave. Politika elita je relativno dugo zadravala i formal-
no velika ovlaenja u donoenju odluka ekonomskog ka-
raktera, a demokratizacija je vrena u formi procesa decen-
tralizacije, tako to su odluke donoene na niim nivoima,
prvo u republikama, a zatim u optinama. To, meutim, za
samoupravljanje nije bilo pozitivno, poto su brojne vane
odluke i dalje donoene van samoupravnih organa, to zna-
i i radnikih savjeta. Ima miljenja da je samoupravljanje do-
bilo praktini smisao tek nakon uvoenja trita privrednom
reformom 1965. godine (Sekelj, 1990: 21). Ako se ovo
shvatanje prihvati kao tano, znai da je proteklo punih pet-
naest godina prije nego to su radniki savjeti, osloboeni
pretjerane stege drave, mogli poeti djelovati samostalnije.
Da bi radniko samoupravljanje postalo dominantan na-
in odluivanja, i to ne samo na nivou preduzea, ve eko-
nomije kao cjeline, bilo je potrebno ostvariti integralnu de-
mokratiju. To znai da je ekonomska demokratija morala bi-
ti praena politikom demokratijom. Ova druga je bila ne-
ophodna iz vie razloga. Ona bi omoguila kritiku dravnih
organa, koji su bili pod kontrolom vostva jedine partije, a
donosili su najvanije ekonomske odluke i odreivali stepen
samostalnosti radnikih savjeta. Politika demokratija, pra-
ena slobodom kritike i viepartijskim sistemom, bi doprini-
jela pluralizmu ideja i olakala kritiku predominacije oligarhij-
skih tendencija u funkcionisanju samoupravljanja na mikro
nivou. Osim toga, politika demokratija bi uinila smislenijim
samoupravljanje na makro nivou. Drugo, politika demokra-
tija otvara prostor za stvaranje autonomnog radnikog pok-
reta. Radnika klasa u Jugoslaviji nije imala autonomne klas-
ne organizacije. Pretpostavljalo se da je ona vladajua klasa,
da ima svoju dravu, pa joj nisu potrebne posebne klasne
organizacije nezavisne od dravnog aparata. Na koncu, to
bi bilo suprotno samoj prirodi radnike samoupravne dra-
ve, jer se radnici ne mogu boriti protiv sebe samih. U stvar-
nosti, meutim, drava je bila organizacija u slubi politike
elite, a samoupravljanje pod pritiskom etatizma. Stoga je bi-
lo nuno priznati legitimnost postojanja od drave i partije
nezavisnih sindikata i drugih radnikih organizacija. Poto su
zvanini sindikati bili pod kontrolom partijske elite, za sa-
mostalnost i djelotvornost radnikih savjeta bi bilo od ne-
procjenjive vrijednosti da su mogli biti osnovani nezavisni
sindikati. Oni bi mogli kritikovati i korigovati rad zvaninih
sindikata i partije i obuzdavati oligarhijske tendencije u radu
radnikih savjeta. Isticanje alternativne sindikalne kandidat-
ske liste na izborima za radniki savjet bi samo moglo po-
boljati rad istih, jer bi u njihov sastav lake bili birani radni-
ci koji nisu spremni da samo formalno potvruju prijedloge
uprave.
Samoupravljanje u cjelini je pozitivno uticalo na motivisa-
nost radnika, ekonomske rezultate preduzea, humanizaci-
ju i demokratizaciju radnih odnosa. To je podstaklo Roberta
Dala (Robert Dahl), amerikog teoretiara demokratije, koji
nije bio marksist, da ocijeni da Jugoslavija ima manje demo-
kratije u upravljanju dravom od SAD, ali vie demokratije u
upravljanju privredom. Istraivanja su pokazala da pravo
radnika da odluuju nije dovelo do opadanja discipline. Pro-
duktivnost rada je porasla, a Jugoslavija je postizala jednu
od najviih stopa rasta u svijetu. Samoupravljanje je znailo
i demokratizaciju politike sfere, a osnivanje jugosloven-
skog radnikog savjeta, prvo u formi Vijea proizvoaa
Savezne narodne skuptine, a zatim vijea udruenog rada,
je predstavljalo pokuaj irenja ideje radnikih savjeta na
makro nivo.
Samoupravljanje ili participacija?
Normativno, radniki savjeti su bili organi radnikog sa-
moupravljanja. Stvarno, to su bili organi radnike participa-
cije. Po slovu ustava i zakona, Jugoslavija je bila zemlja sa-
moupravne demokratije. U praksi, bila je to participativna
demokratija. Samoupravljanje podrazumijeva ravnoprav-
nost uesnika procesa odluivanja u tom smislu da ne pos-
toji grupa koja je za sebe faktikim putem monopolisala
mo odluivanja. Da bi samoupravljanje bilo uspostavljeno,
neformalni centri moi i formalni izvrni organi ne mogu
imati veu mo odluivanja od radnikih savjeta. Samou-
pravljanje podrazumijeva da nema podjele na nas, koji u
odluivanju uestvujemo sporadino i zavisno od pitanja do
pitanja, i njih, koji sutinski mogu nametnuti svoju volju u
veini sluajeva.
Radnika participacija znai da u radu radnikih savjeta
uestvuju dvije velike grupe, koje nisu predviene pravnim
aktima i politikim programima, koje ne postoje u pravnim
normama, ali svoju egzistenciju, volju, interese i mo ispolja-
vaju na svakoj sjednici radnikog savjeta. Prvu grupu ine
radnici, koji imaju znaajna formalna prava, u Jugoslaviji ak
vea nego bilo gdje i bilo kad u svijetu, ali ne mogu da ih is-
koriste u dovoljnoj mjeri da se nametnu kao odluujui fak-
tor odluivanja. Drugu grupu ine neformalni centri moi,
pod kojima se misli na birokratiju i menadere, a u pojedinim
preduzeima su ih obino inili direktor, pojedinci iz reda
strunog osoblja, funkcioneri SK i sindikata. Oni nisu mogli
uvijek da nametnu svoju volju radnicima i radnikom savjetu,
ali su, naelno, odluujue uticali na sadraj odluka koje su
radniki savjeti donosili. Radi se, dakle, o dvije grupe koje su
posjedovale nejednaku mo, pri emu je vano da radnici,
kao lanovi radnikih savjeta, nisu bili lieni moi u cjelini. Dva
razloga su odluujue uticala na to. Prvo, samoupravljaka
prava radnika su bila tako velika i tako urasla u temelje siste-
ma, da je bilo nemogue njihovo drastino krenje bez pos-
ljedica po sistem i politiku elitu. Jugoslovenska politika eli-
ta je odgovorna to radniki savjeti nikad nisu postali domi-
nantni organi odluivanja u ekonomiji, pa i u drutvu kao cje-
lini, ali je zasluna i zato to je samu sebe ograniila, stalno
irei manevarski prostor djelovanju radnikih savjeta. Drugo,
zvanina ideologija je poivala na samoupravljanju. Politika
elita nije smjela dopustiti da ignorie sve zahtjeve i stavove
radnikih savjeta i ne doprinese njihovom funkcionisanju, a
da ne rizikuje gubitak vlastitog legitimiteta.
Ali, zato je neformalnim sredstvima pronalazila nain da
zadri svoj monopol i pretvori radnike savjete u pomone
organe. Objektivni faktori su joj ili na ruku. Prvo, jugoslo-
venska radnika klasa je bila mlada, u prvo vrijeme jako ma-
lobrojna, a ubrzana industrijalizacija nije pozitivno doprinije-
la njenoj povoljnoj strukturi, jer je u njen sastav ulo dosta
dojueranjih seljaka, kao i slabo obrazovanih radnika. Jugo-
slovensko drutvo je u vrijeme osnivanja prvih radnikih sav-
jeta jo uvijek bilo agrarno. Drugo, jugoslovenska radnika
klasa nije imala dugu tradiciju legalne borbe posredstvom
svojih autonomnih organizacija (partije i sindikata), kao to
su je imali, na primjer, engleski, francuski ili njemaki radni-
ci. To je nuno uticalo na njenu klasnu svijest i sposobnost
samostalnog djelovanja. Tree, jugoslovensko drutvo prije
Drugog svjetskog rata nije poivalo na tipu demokratske po-
litike kulture, ve je narod bio naviknut da slijedi voe um-
jesto da na principu graanskog samoorganizovanja samos-
talno ostvaruje bar dio svojih interesa. etvrto, socijalistika
svijest u Jugoslaviji se raala uporedo sa borbom za nacio-
nalno osloboenje u periodu 1941-1945. i poslije rata u je-
ku nastojanja da se zemlja obnovi i industrijalizuje. Socijalis-
tike ideje su do Drugog svjetskog rata bile slabo razvijene
i revolucije sasvim sigurno ne bi bilo da nije bilo tog rata. Ide-
ja radnikih savjeta, pak, podrazumijeva svijest o potrebi
radnikog samoorganizovanja, poznavanje i prihvatanje ide-
je socijalizma u relativno duem vremenskom periodu. Iako
ideja radnikih savjeta ne moe ekati gotove radnike, ko-
ji su u cijelosti upoznati sa idejom socijalizma, ona je teko
ostvariva u drutvu u kome se do socijalizma ne bi dolo da
komunistika partija nije podnijela ogromne rtve tokom
Drugog svjetskog rata i na temelju tih rtava, ali i nesumnji-
ve elje za drutvenim promjenama, stekla legitimitet da
provodi svoj program. Peto, komunistika partija je u to vri-
jeme bila centralistiki organizovana, sa vrstim hijerarhij-
skim odnosima, staljinizirana, sa programom i ideologijom
u ijem centru je stajala drava a ne samoorganizovana rad-
nika klasa, dok radnika klasa nije imala nikakve autonom-
ne organizacije kao protivteu tako monoj partiji. I kad se
politika elita dobrovoljno odrekla dijela svoje moi, zadra-
la je kljune pozicije u drutvu, pogotovo na viim nivoima
odluivanja. U takvoj situaciji samoupravljanje je moglo
funkcionisati onoliko koliko je politika elita doputala i/ili
onoliko koliko su se radnici uspjeli izboriti.
Jugoslovensko iskustvo radnikih savjeta, sa stanovita nji-
hovog emancipatorskog potencijala, nije negativno. Ono je
toliko bogato da predstavlja nezaobilazan predmet istrai-
vanja za svakoga ko se bavi dananjim pokuajima uvoe-
nja radnikog samoupravljanja, pogotovo u nekim zemlja-
ma Latinske Amerike, ali i naelno, za svakoga ko se bavi os-
miljavanjem demokratske alternative. Jugoslovensko is-
kustvo nas navodi na dva osnovna zakljuka. Neuspjeh nisu
doivjeli radniki savjeti kao organi radnikog samoupravlja-
nja ve kao organi radnike participacije. Jo tanije, radni-
ki savjeti kao pokuaj demokratizacije ekonomskog sistema
uopte nisu doivjeli neuspjeh. Oni su propali zajedno sa sis-
temom koji je normativno bio samoupravni a stvarno parti-
cipativni ili sa-upravni (jer su zajedno, i to neravnopravno,
upravljali elita i radnici), i to ne zbog slabosti radnikih sav-
jeta ve zbog slabosti ekonomskog i politikog sistema u ko-
me su ovi organi morali djelovati. Radniki savjeti po sebi ni-
su mogli spasiti sistem u kome nisu bili glavni organi odlui-
vanja, kao to nisu mogli biti uzrok njegovog sloma, jer se
politika u okviru tog sistema formulisala od strane politike
elite, a ne od strane samoupravno organizovanih radnika.
LITERATURA
Gorupi, Drago: Razvoj samoupravne organizacije preduzea, u
Teorija i praksa samoupravljanja u Jugoslaviji, Radnika tampa,
Beograd, 1972.
Horvat, Branko: Politika ekonomija socijalizma, Globus, Zagreb,
1984.
Kardelj, Edvard: Samoupravljanje i drutvena svojina, BIGZ, Beo-
grad, 1973.
Potts, George A.: The Development of the system of Representa-
tion in Yugoslavia with Special Reference to the Period Since
1974, University Press of America, Lanham - New York - Lon-
don, 1996
Sekelj, Laslo: Jugoslavija, struktura raspadanja, Rad, Beograd,
1990.
Stojanovi, Svetozar: Diskusija o predavanju Predraga Vranickog,
Praxis, No. 5-6/1967.
Ustav SFRJ iz 1963. godine
Ustav SFRJ iz 1974. godine
246
Historijska pitanja
247
Obljetnice
U - previe - irokim i okotalim artritinim krugo-
vima dananje evropske socijaldemokratije (ako
uopte kao takva jo uvek postoji u starim i Alchaj-
merom usporenim socijaldemokratskim partijama
Evrope), u veito jalovim i izgleda nonim polucija-
ma uznemiravanim liberalizmima i konzervativizmi-
ma i u prerano pripitomljenim ekologizmima uobi-
ajilo je se miljenje da je, bar za Evropu, doba revo-
lucija prolo. Na svoju invalidnost kivni; vena i no-
zdrva natrulih od decenijskog unoenja oportuniz-
ma, pomenuti metuzalemi Evrope, spoitavaju, ono-
me ko drugaije misli, romantizam, ludost, senti-
mentalnost, neodgovornost, zanesenjatvo... kao i
puno drugih neprozirnih termina pod kojima, svi to
znamo, svako podrazumeva neto drugo - dakle ni-
ko ne zna ta, ustvari, znae. Ova oportuna i uvla-
kaki omaena terminoloka ujdurma ima za cilj da
nas podstakne da ludi kao Kandid ponavljamo za nji-
ma kako ivimo u najboljem od svih moguih sveto-
va i kako nikakva promena nije potrebna - u svakom
sluaju ne radikalna - ako je i potrebna onda neka to
bude neka blaga korekcija (pa zar nas bog nije stvo-
rio samo da dovrimo njegovo delo - NIJE!!!), tek to-
lika da nam bude bolje, malo bolje, taman onoliko
koliko je potrebno da njihovu nezamenjivost i ezde-
setogodinje rotiranje u moi na vlasti ne dovodimo
u pitanje. Radosni kao deca vrte se na tom karuse-
lu. Smenjuju se njihove boje: crno, uto, crveno, ze-
leno... crno, uto, crveno, zeleno... crno, uto, crve-
no, zeleno... Dok nam viedecenijsko gledanje u
ovaj areni prizor stvara muninu i nagoni nas na
povraanje, dok bljujemo iz sebe sve ludosti, ira-
cionalnosti, neloginosti i licemerja kojima su nas
opijali pitamo se da li smo mi postali slepi za boje,
pa ih vie ne razlikujemo i ve su nam sve nekako is-
te ili su oni toliki prevrtljivci da vie ne razlikuju sop-
stvene ideologije - fundamentalne principe etika i
politika za koje se zalau
A posle, kada povratimo sva ta ; praznih stoma-
ka pogledamo iza nas u prostor i prolost i setimo
se da:
- Revolucija je majka, pobuna je kolevka, a kritika
je mleko Slobode -
- kojoj emo jednom, kada je dosegnemo, dati
ime Demokratija -
- Direktna Demokratija -
Da smo hegelovci i da nam je dijalektika maternji
jezik bilo bi nam veoma lako govoriti o godinjici ko-
ja proslavlja samu sebe i o nainu na koji ona to i-
ni. Meutim, mi verovatno nismo hegelovci, ali nam
dijalektika ipak svima jeste maternji jezik. Zato nam
valjda i nee biti previe teko da vidimo kako se je-
dan pariski dogaaj (ideja) od pre sto etrdeset go-
dina recimo deava u Atini 2011. On se ne ponavlja,
on se dogaa na dva razliita mesta u dva razliita
vremena. Ideja to moe, to je njena sutinska karak-
teristika.
Re je naravno o sto etrdeset godina Pariske ko-
mune. Kako niko nije naao za shodno da znaajni-
je obelei ovaj jubilej, pa ni Francuska, Komuna ga
je obeleila sama, a mesto odravanja je bilo u Ati-
ni. Naravno, ovo nam moe izgledati neobino jer
su, na prvi pogled, drugaije okolnosti bile u Parizu
1871., nego danas u Atini 2011. Komunari u Parizu
su se borili protiv imperijalizma svog cara i nema-
kog kancelara, dok se graani Atine danas bore pro-
tiv bankarskog i korporacijskog imperijalizma. Posle
Argentine 2001, Grka je novi veliki masterpiece
Meunarodnog monetarnog fonda i raznih klubo-
va poverenika. Ali uz to, ona je i slika nae sopstve-
ne budunosti.
Meutim, ono to ini sutinu obe pobune, i jed-
nu ideju je - tenja za to direktnijom demokratijom.
Za odluivanjem od strane onih na koje e se te od-
luke i odnositi, dakle samozakonodavstvo (autono-
mija) - samoupravnost. Graani Atine, slino kao i
Pariza nekada, i jo sedamnaest gradova u Grkoj
svake noi na gradskim trgovima organizuju skupti-
ne na kojima se ljudi okupljaju i na direktno demo-
kratski nain diskutuju o svom drutvu.
Aktuelnost Pariske komune, ne ona javnomnjenj-
ska jer ona gotovo i ne postoji, ve ona ontoloka -
bivstvena koja egzistira u idejama kojima se poima
sloboda navodi nas da je se setimo. A jo vie nas
Pariska komuna: godinjica
koja je samu sebe obeleila
2011
Dragoslav Danilovi
oveka ne razvija priroda,
nego sloboda.
Immanuel Kant
248
na to navodi primetan strah od slobode koji se kon-
stantno instalira u ljude od strane raznih elita, naro-
ito posle perioda pobuna 1968. kada su iste te eli-
te osetile strah od slobode, ali ne svoje, ve od slo-
bode svojih graana. Iako je ovo sto etrdeseta go-
dinjica Komune, ipak ini se da budunost pripada
njoj.
Jedan od glavnih razloga potiskivanja Pariske ko-
mune u zasenak ostalih istorijskih dogaaja je to to
je ona bila prva proleterska revolucija i prva proleter-
ska drava. Mada je karakteristina po elementima
spontaniteta, ona je ipak bila znatno odreena
onim tenjama koje su postojale jo od perioda Ve-
like revolucije, a naroito dogaajima iz 1848. godi-
ne.
Trajala je samo 73 dana, od 18. marta do 28. ma-
ja 1871.
Za to kratko vreme komunari su sproveli niz refor-
mi:
Uvedeno je besplatno i obavezno obrazovanje; po
principu za isti rad ista nadnica izjednaen je rad
mukaraca i ena; uvedena je izbornost i smenjivost
svih rukovodeih slubenika; odvojena je crkva od
drave, ukinute su sve dravne dotacije za crkvu, a
njena imanja su proglaena narodnim dobrom, izba-
ena su sva verska obeleja iz kola i javnih ustano-
va; plate dravnih slubenika sputene su na nivo
prosene radnike plate; strancima su data jednaka
prava kao i domaim graanima, a nekima i odgo-
vorne funkcije u veu Komune i odbrani grada; fa-
brike iji su vlasnici pobegli date su na upravljanje
radnicima; ukinut je noni rad; sruen je spomenik
Pobednika simbol ovinizma i mrnje meu naro-
dima; ukinuta su dugovanja za stanovanje; zabra-
njena je prodaja zaloene robe i lihvarstvo
Komuna je krvavo uguena u zadnjoj nedelji maja
posle dva meseca svakodnevog topovskog granati-
ranja i borbi. Po ulasku u grad ubijeni su svi za ko-
je je se sumnjalo da imaju i najmanje simpatija za
Komunu. Streljanja su trajala nedeljama. Ubijeno je
oko 40.000 ljudi.
Niko nije umro za slobodu, nego su se neki pros-
to za nju bili rodili.
U poslednjih etrdesetak godina u pojaanom i
optem irenju straha od slobode - naravno, u pita-
nju je strah od nepoznatog - esto se zaboravlja da
su poslovicu Bolje iv magarac, nego mrtav lav iz-
mislili magarci (kako ree Zoran Radmilovi).
O rtvama koje su podneli Komunari retko se go-
vori. A kada se o njima, ipak pria, onda je to uvek
sa prizvukom saaljenja koje bi trebalo da oseamo
prema nezrelim zanesenjacima sklonim samoubist-
vu. Konzervativne vladajue elite (sve) ele da borbu
za slobodu okarakteriu kao samoubilatvo, a da
svaki na strah od posledica delovanja tih elita kroz
mo, vlast i institucije proglase za paranoju, opiu
kao teoriju zavere Da svaku ozbiljnu pobunu, isto-
rijsku ili savremenu, svejedno, predstave kao karne-
val samoubica koji ne ele nita drugo nego da kroz
pobunu izvre kolektivno samoubistvo. Naravno, oni
igraju na kartu da emo mi tu suicidnost pripisati
bolesti i ludosti i reagovati povlaenjem pred pomis-
lima zatvaranja u institucije za brigu o mentalnom
zdravlju, a da neemo u tom opisu pobune kao
simptoma suicidnosti primetiti vanu implicitnu po-
ruku koja se alje od strane istih elita: to je ustvari
pretnja ubistvom - ukoliko se drznemo. Uradite li
to i oni zavriete kao i oni - Komunare je ubio ne-
ko drugi.
Te u skladu s takvim kulturnim brainwashing-om
zaboravljamo, potcenjujemo rtve ili se prema njima
odnosimo kao prema nezreloj deci. A zaboravljajiui
rtve zaboravljamo i tekovine i gubimo njihove plo-
dove. Zato ih zaboravljamo? Moda zato to nas i
jedne i druge obavezuju. Tu obavezu ini jo teom
to to danas i rtve i tekovine, ne trae nita za se-
be. One trae da mi uinimo neto za nas. E, tu nam
tek nita nije jasno
Moda je lake ignorisati ih? Da li je mogue? Ni-
je!!! - nemogue stvari je uvek lake prihvatiti, ali to
ih ne ini moguijim. Setite se samo boga i Deda
Mraza.
U savremenom obrazovanju Pariska komuna goto-
vo se ne pominje - smatra se da je neetino uznemi-
ravati i zbunjivati mlade priom o nekim ljudima ko-
ji su umrli u pokuaju zasnivanja nekog udnog dru-
tva, u kome nee imati ni vlasti ni moi vie od dru-
gih, a moda najpotresnije - ni vie novca.
Iz jednostavnog razloga, to mladi danas ne pri-
maju, ve kupuju znanje,
a muterijama se obino ne nudi ono to nije lako
i prijatno za upotrebu.
Plaeno znanje nudi ono to je lepo, a ne ono to
je tano. Mladima ili starima, svejedno, ne priznati
istinu: da smo malo trgovali u njihovo ime njihovim
slobodama. Istinu za koju su se toliko borile savre-
mene politike:
da smo sve slobode prodali za slobodu trgovine
Uiniti napore za slobodu apsurdnim, romantizo-
vati ih, preseliti ih u liriku ili ih moda pomeriti ak u
mit, cilj je i ideja svakog savremenog neoklasinog li-
beralizma i konzervativizma. esto se i kod ovog
poslednjeg stavlja prefiks neo da gradi oksimoron i
navodi na lanu pretpostavku da je konzervativizam
nosio i humanija lica.
Ovaj zaborav u Francuskoj je moda i uoljiviji ne-
go u nekim drugim dravama, ali ni u njima ne izos-
taje. Verovatno zbog toga to su upravo njene ene
i mukarci radnici, seljaci, mislioci napravili ogrom-
ne korake u pravcu oslobaanja ljudi. Ali savremena
Francuska nije im ostala duna, uinila je puno pri-
tajenih, sofisticiranih i potmulih napora da ih zabo-
ravi, upravo na pomenuti nain premetajui ih u
tradiciju, u prolost, poetiku i mit. Pretvarajui ih u
datum, u nita vie od 14. jula - u praznik. Samo u
tom duhu i takvom kontekstu francuski istoriari su
mogli krajem osamdesetih godina prolog veka da
konstatuju konani kraj Velike revolucije - povlae-
njem Komunistike partije Francuske kao poslednjeg
nosioca jakobinizma, konsolidacijom odnosa drave
i crkve, to neodoljivo podsea na konkordat Napo-
leona Bonaparte sa papstvom iz 1801., jaanjem
Obljetnice
249
centralizacije Francuske, i moda najvanijim - ogra-
niavanjem skuptinske vlasti institucijom neposred-
no izabranog predsednika, to opet nemalo podse-
a na coup dtat Luja Bonaparte iz 1851. Najvea
Republika, kako Francuska sebe naziva, transformi-
sala je se u izbornu monarhiju s ogranienim traja-
njem vlasti monarha, ali neogranienom dominaci-
jom nove-stare aristokratije koja je grob po grob za-
kopala sve tekovine koje su dosegli francuski prole-
teri i proleterke.
ini se, ustvari, da jedini datum koji savremena
Francuska danas stvarno ivi i slavi je 18. Brumaire.
U nadi da e to zaista i biti njen najkrai dan ne
moemo, a da ne primetimo da su francuske elite, a
svaki, ba svaki elitizam je nita drugo do predvorje
faizma,
previdele internacionalizam Komune. Jer ipak, Ko-
muna je tekovina oveanstva, a ne Francuske - ust-
vari ponajmanje Francuske, imajuu u vidu ovu da-
nanju Sarkozijevtinu. Previdele su ga, jer njihovi
konzervativizmi i neoklasini liberalizmi, pa ak ni
neklasini liberalizmi, nuno zavravaju u stvarnoj
suprotnosti internacionalizmu - u imperijalizmu - i ne
mogu formirati svest o stvarnoj drutvenosti ivota
oveka, Komune, demokratije, internacionalizma,
slobode. Kao ni svest o egalitarnoj supstanciji same
slobode, odnosno o stvarnosti i solidarnosti materi-
je, kao opte dostupne tvari (jer materijalni svet je
nuno egalitarian - priroda mi ne uskrauje jabuke -
uskrauju mi ih ljudi) koja egalitarizam namee kao
formu iste te slobode.
U tom grandioznom previdu koji ih vodi, a naa-
lost i nas sa njima, ka neoklasinosti samog kapita-
lizma formirani su drutveni odnosi i uslovi, veoma
slini onima iz druge polovine devetnaestog veka.
Dakle, prenet je ceo jedan kontekst A kontekst -
kontekst je forma sadraja!!!
Nesvesno i protiv svoje volje prenosei, odnosno
nanovo uspostavljajui kontekst nerazvijenog kapi-
talizma nanovo se uspostavlja i isti odgovor na nje-
ga. Ovaj put, i tek za poetak, u Atini i Madridu.
U strahu od tog i takvog odgovora, kapitalizam i
njegova aristokratija reaguju. Kroz reakciju, opet ne-
svesno i protiv sebe i svoje volje, oni otkrivaju i svo-
je stare-nove namere. irenje straha od slobode ima
za cilj irenje straha od direktne demokratije - njene
jedine forme, koja je nuno egalitarna. Dakle, ima
za cilj da ve postojee stanje predstavi kao demo-
kratsko.
Time se eli odrati ideal neoliberalizma i konzer-
vativizma: ne dozvoliti drutvu da zavlada dravom -
ne dozvoliti mu da je prevlada. Braniti dravu po
svaku cenu. Meutim, elite dravu ne uvaju radi sa-
me drave ili nekoj joj inherentnog dobra - ve zato
to je ona najmoniji mehanizam tlaenja i eskploa-
tacije koji je neophodan kapitalistikoj aristokratiji.
Kako je to Marks primetio, buroaski konstituciona-
lizam daje navodnu dravnu demokratiju koja nema
drugi zadatak, nego da kroz buroaski ustav odri
poredak privatnog vlasnitva i vladavine najboljih.
U svetlu dananjice, imajui u vidu ranije pomenuto
reuspostavljanje konteksta klasinog (nerazvijenog)
kapitalizma, takav konstitucionalizam nije nita dru-
go nego instaliranje novog, samo malo preobrae-
nog i naminkanog, softvera - eksploatacije na sta-
rom hardveru - dravi.
U strepnji da drutvo zaista moe nadvladati dra-
vu i time vladajuim elitama izbaciti iz ruku uzde tla-
enje i eksploatacije one (elite) dravu preputaju
kapitalu, pretvaraju je u njega - privatizuju, koji e
opet svu snagu crpeti iz poretka koji drava name-
e. A taj kapital je u rukama istih tih vladajuih elita
koje nisu nita drugo nego produena ruka finansij-
skih elita koje ne vre formalnu vlast ali imaju svu
faktiku mo, a tek zajedno s mreom relacija koje
ih povezuju ine permanentnu kapitalistiku aristo-
kratiju.
Onda je sasvim jasno da Papandreu, grka vlada,
politike i bankarske elite, Evropska unija, MMF,
stoje protiv grkog naroda, isto kao to su Luj Bona-
parta, Tjer, Bizmark stajali protiv francuskog.
Ako liberalnu ideologiju shvatate ozbiljno,
ne moete istovremeno biti i inteligentni i poteni;
vi ste ili glupi ili ste pokvareni cinik
preovlaujui liberalni pogled na subjektivnost jes-
te naivina (homo sucker).
Slavoj iek
Dragoslav Danilovi je radnik, politiki i dru-
tveni aktivista iz Uica, trenutno zaposlen
u Centru modernih vetina u Beogradu.
Obljetnice
www.crvenakritika.org
250
Recenzije
Predmet ove obimne i solidno dokumentovane studi-
je bekog politikologa Ljilane Radoni su medijske deba-
te u Hrvatskoj nakon sloma Jugoslavije oko Jasenovca i
Blajburga. Re je o odnosu prema onim takama iz pro-
losti koje u javnosti Hrvatske zauzimaju centralno mes-
to od kraja 1980-ih do danas i u kojima se ogleda odnos
Hrvata prema NDH, Jugoslaviji i socijalizmu. Izmeu
1990. i 2008. ovaj odnos se menjao. Kao glavne faze
uoene su Tumanov reim 1990-99., Raanova vlast
2000-2003. i novi HDZ reim 2003-2008. Osnovna is-
kustvena evidencija ovoga istraivanja jeste sadraj
dnevnih glasila Vjesnik iz Zagreba i Novi list iz Rijeke. Od
sekundarne grae uglavnom je koriena nemaka lite-
ratura, delom hrvatska, a srpske nema. Moda zato to
je smatrana iskljuivom, premda ovog opreza prema
stranoj literaturi nema. ivo i zanimljivo izlaganje organi-
zovano je u osam dobro ralanjenih poglavlja. Na po-
etku je jasno prepoznata napetost izmeu evropeiza-
cije seanja, u ijem je sreditu Holokaust kao negativ-
ni evropski osnivaki mit, i hrvatske politike sa prolou.
Priznavanje vlastitog holokausta postalo je od pre dese-
tak godina ulaznica za Evropu. U knjizi su najpre prika-
zana istoriografska istraivanja ustakog genocida i Blaj-
burga i odnos prema ovoj prolosti u Jugoslaviji. Potom
je simbolika politika u autoritarnom Tumanovom re-
imu ponajvie praena na simetriji Blajburga i Jasenovca.
Izneta je prilino sistematina kritika tumanovskog re-
vizionizma, a nakon toga razmotrene su rasprave oko
Raanove posete Blajburgu 2002. i Mesieve posete Ja-
senovcu 2003. Autorka pominje niz razloga zato je Me-
si odbio da ide u Blajburg i u isto vreme pojaao anti-
faistiki kurs. Ostalo je nejasno da li je on to inio i za-
to da bi se iskupio zbog isticanja HDZ-ovih stavova s
poetka devedesetih? Tumaei promene u hrvatskom
seanju, autorka je s razlogom istakla veliki znaaj okre-
tanja ka EU, ali i novo zbrajanje nacionalnih rtava od
srpskog faizma ili od crvenog i crnog totalitarizma.
Nisu male vrline ove knjige otpor paualnom antitotali-
tarnom miljenju i nadnacionalna osmatranica.
U teorijskom pogledu studija se oslanja na albvaov-
sku konstruktivistiku struju koju su u nemakoj razvili
Jan i Alajda Asman. Nije re o kritici ideologije nego o
dekonstrukciji politike kulture. Traga se za identitetom,
a ne za interesima drutvenih grupa. Politizacija prolos-
ti ne tumai se u okviru globalizacije i pravdanja kapita-
lizma, nego u sklopu napetosti izmeu nacionalizma i
prilagoavanja EU. U sreditu su kolektivni simboli, iden-
titet, narativne strukture i toposi, a ne prolost kao sred-
stvo integracije obnovljenog kapitalizma. Uokvirene
konstruktivistikom metodologijom i retorikom, prome-
ne u hrvatskoj politici seanja izgledaju drugaije nego
to bi bile da je ukljuena i kritika ideologije. Drugim re-
ima, kontekst diskursa o Blajburgu i Jasenovcu, nisu
odreivali samo konstruisani simboli, nego i potrebe hr-
vatskog kapitalizma. Korisna prolost uokviruje novi smi-
sao sadanjice, ali i interese vladajuih grupa. Bez kritike
ideologije ne moe se objasniti nijansiranje antikomuniz-
ma: antitotalitarizam, antiboljevizam, jugokomunizam,
srbokomunizam i sl. Nije re samo o proizvodnji nego i
o raspodeli prolosti.
Ali, pristup je stvar izbora. Uokvirena konstruktiviz-
mom, ova studija je uspeno razjasnila pozadine mnogih
medijskih debata. Autorka je briljivo prouila vie stoti-
na novinskih lanaka u Hrvatskoj izmeu 1985. i 2008.
Krajem 1980-ih Jasenovac je bio oznaen kao logor smr-
ti, a Blajburg se nije pominjao. Za vreme Tumanove
vlasti delegitimisan je antifaizam, srueni su mnogi anti-
faistiki spomenici, izjednaeni su Jasenovac i Blajburg.
Poetkom 1990-ih formirana je crveno-crna koalicija (par-
tizana i ustaa), pa je podela na faiste i antifaiste goto-
vo nestala. Seanje na Jasenovac povezivalo se sa osu-
dom srpskog faizma, a namera je bila da se u Jasenov-
cu sahrane i Hrvati poginuli u Domovinskom ratu. Raz-
motrena je debata oko miksanja kostiju i jasno raspoz-
nat revizionizam i antisemitizam F.Tumana. Dok je Vjes-
nik izraavao tumanovska gledanja, Novi list je ustraja-
vao na oceni Jasenovca kao logora smrti i negirao da Hr-
vatskoj treba pomirenje izmeu faista i antifaista. Dok
je Vjesnik pisao o Blajburgu kao hrvatskom holokaus-
tu, nacionalnoj Golgoti i krinom putu, preterivao
sa brojem rtava i eksternalizovao delate kao jugo-par-
tizane i Srbo-komuniste, u Novom listu se pravila razli-
ka izmeu nedunih rtava i pobijenih ustaa, ali su i ov-
de Srbi markirani kao novi faisti. Dobro je uoeno da je
Hrvatski rat seanja
prof. dr. Todor Kulji
Radoni, Ljiljana,
Krieg um die
Erinnerung - Kroatische
Vergangenheitspolitik
zwischen Revisionismus
und europischen
Standards,
Frankfurt/Main,
Campus.
S.422, 2010.
251
slavljenje antifaizma u suprotnosti sa viktimizacijom Blaj-
burga. Trebalo je samo dodati da onaj ko ne eli da go-
vori o nacionalizmu, treba da uti i o antifaizmu.
Nakon smrti Tumana obnavlja se slubeni antifai-
zam, ali je i dalje snano kroatizovan. Ova obnova oce-
njena je kao preokret. Prekretniki su izbori 2000., a pre-
okret je i Mesiev radikalni diskurs u Jasenovcu
12.05.2003. Srbima se priznaje udeo u antifaizmu, u
diskursu nestaju manihejske slike neprijatelja, pa dolazi
do pribliavanja gledanja u Vjesniku i u Novom listu. Pi-
tanje je,meutim, da li je odista tada dolo do preokre-
ta, i da li je od tada neosporno drugaije akcentovana
debata oko Auvica i Blajburga dovoljan dokaz za ove
krupne rei? Pre odgovora na ovo pitanje treba pome-
nuti jo neke sadraje ove dokumentovane knjige.
Pokazano je da posle 2003. i HDZ menja politiku se-
anja pod pritiskom Brisela. I u Vjesniku je Blajburg-dis-
kurs postao areniji. Otvorena je debata oko toga da li
je Blajburg delo Srba i jugokomunista (Vjesnik) ili i Hrva-
ta (Novi list). Vidljivo je razliito etniziranje zloina. Na-
cionalisti i dalje ponavljaju da je Blajburg bio uperen sa-
mo protiv Hrvata, dok je Jasenovac bio zbirno stratite.
Kapitulacija NDH pretvara se preko Blajburga u tragedi-
ju. Druga strana, pak, tvrdi da niko od ubjenih u Jase-
novcu nije kriv za Blajburke rtve, dok je na Blajburgu
bilo mnogih koji su odgovorni za ubijanja u Jasenovcu i
da je komandant kolone koja je razbijena na Blajburgu
bio Maks Luburi, prvi komandant Jasenovca. U rije-
kom listu dodaju da ne treba kriti da su u likvidacijama
na Blajburgu uestvovali A.Hebrang, F.Tuman, i J.Bo-
betko.
Autorka uverljivo, jasno i odmereno pokazuje mnoge
meandre hrvatske debate oko antifaizma, ienje an-
tifaizma od komunista, relativizaciju NDH, ali i otpore.
Pritom ne prihvata beavni narativ o optem komunisti-
kom teroru lien nijansi, niti jednostrano etniziranje an-
tifaizma. Poznavanje novih nemakih debata o faizmu
pomoglo joj je da sredi hrvatski haos. Ipak, neke para-
dokse ne uoava. Paradoksalnost hrvatskog antifaizma
je u tome to je u prvi Ustav Republike Hrvatske unet an-
tifaizam kao temelj dravnosti, a u istom aktu zabranje-
no je jugoslovenstvo. Treba li uopte podseati da hrvat-
skog antifaizma ne bi bilo bez jugoslovenskog borbe-
nog okvira? U nizu odmerenih zapaanja autorka se ne
pita zato je kroatizovani antifaizam, koji je isticao bor-
bu Hrvata, a ne svih jugoslovenskih naroda, bio, kao
moralizovana prolost, nuan Hrvatskoj od samog ot-
cepljenja i zato je antifaizam odmah izriito unet u Us-
tav nove drave? Zato ostale nove balkanske drave ni-
su unele antifaizam u Ustav? Hrvatski razlozi su osobe-
ni. U dananjoj Hrvatskoj je antifaizam vie od simbola
moralnog otpora Hrvata evropskom zlu i vie je od uo-
biajenog odbacivanja internacionalnog bratstva i jedin-
stva. Kroatizovani ustavni antifaizam i zadravanje Trga
marala Tita kao vanog simbolikog kapitala treba tu-
maiti razlozima druge vrste. Mladi hrvatski novinar
J.Bakotin s razlogom tvrdi da je Hrvatska preivjela za-
hvaljujui antifaizmu, da njezina sadanjost postoji sa-
mo zato to je u prolosti konstituirana kao antifaisti-
ka drava, inae bi bila prokazana kao genocidna tvore-
vina. Antifaizam, kao sredstvo pranja prolosti, nije
bio potreban ostalim dravama isteklim iz Jugoslavije.
Hrvatskoj jeste, ali joj je i Blajburg, kao faistiko strati-
te, vaan kao mesto seanja. Zato? I. Goldstajn je za-
pazio da je Blajburg taka okupljanja politiki razjedinje-
ne hrvatske emigracije. Blajburg uokviruje Hrvate kao
rtve, Jasenovac ih markira kao delate. Multietniki, iz-
vorni jugoslovenski antifaizam jeste autentini arin za
premeravanje odnosa izmeu pomenutih simbola. U
ovoj knjizi ova mera nije aktuelna, moda stoga to je za
novu generaciju anahrona. Uprkos tome, u moru navi-
jake literature autorka je sistematski, akribino i prilino
hladno, s visine, pokazala medijsku osetljivost simbola
Jasenovca i Blajburga. Na drugi nain i drugaijim gene-
racijskim naoarima.
Kraj sveg razumevanja za autorkino drugaije genera-
cijsko iskustvo, ne moe se izbei pitanje da li je prikaza-
na napetost hrvatskog seanja izmeu Jasenovca i Blaj-
burga strukturne prirode? Nije, bezopasna je po sistem.
O strukturnoj napetosti moglo bi se govoriti da je u pi-
tanju rat seanja oko prirode Domovinskog rata: oslo-
boenje ili secesija. Toga nema. Slepa mrlja hrvatske kul-
ture seanja jeste njen odnos prema Domovinskom ra-
tu. Nije re samo o tome da li je u Oluji bilo genocida,
kako je upozorio Sran Vrcan, nego da li je smisao Do-
movinskog rata osloboenje ili secesija? U Hrvatskoj ova
dilema nije nikada ni otvorena. tavie, nije re o obi-
nom osloboenju, nego o nultom asu hrvatske povijes-
ti. Domovinski rat je do te mere integrisao Hrvate da ih
rat seanja oko Jasenovca i Blajburga ne moe ozbilj-
nije podeliti. teta je to je u ovoj vanoj knjizi oslobodi-
laki kontekst potcenjen. Jer da mu je pridat vei znaaj,
logino bi se postavilo pitanje da li je u Hrvatskoj odista
na delu rat seanja ili je re o manje vanom, dodue
unom, razilaenju oponenata koji se inae postulativ-
no slau oko novog mita o konanom osloboenju od
jugoslovenske tamnice i od srbo-komunizma. Kako bilo,
prikazane debate ne mogu se razumeti bez opteg kon-
senzusa Hrvata o novom nultom asu i o konanom os-
loboenju 1995. Zato ih ne treba precenjivati, niti nape-
tost izmeu Jasenovca i Blajburga proglaavati ratom. O
ratu bi se moda moglo govoriti ukoliko bi se Hrvati po-
delili oko smisla Bljeska i Oluje iz 1995. Poto oko
ovih stvari nema razgovora u Hrvatskoj, nema ni rata se-
anja. Osim toga, normalizacija secesije i zabrana jugo-
slovenstva u Ustavu Hrvatske kastrirali su u startu deba-
tu oko Jasenovca i Blajburga. Pre e otuda biti da je re
samo o otrim debatama izmeu antijugoslovenskih i
antisocijalistikih istomiljenika. Sakralni karakter antiju-
goslovenskog konteksta niko od uesnika u debati nije
doveo u pitanje, izuzev moda Igora Mandia. Zato je
to vano? Zbog osnovne ocene sporova. Da je antijugo-
slovenstvo, kao kontekstualni inilac neutralizacije hrvat-
skog rata oko prolosti, uzeto ozbiljnije, naslov knjige
komotno je mogao biti stavljen u navodnike. Moda bi
tek tada pomenute debate bile produktivnije zakompli-
kovane, a njihova globalna ocena bila umerenija i kriti-
nija. Kako god bilo, knjiga Ljiljane Radoni vaan je do-
prinos objanjenju savremene hrvatske kulture seanja i
uloge naoruane prolosti u razbijanju i raspadu Jugo-
slavije. Prilino uverljivo je pokazano da prolost nije
obino oruje.
Recenzije
252
Recenzije
Matvejevi otkriva zaudne strane najrairenije namir-
nice i vodi nas na zanimljivo putovanje u kojemu se pre-
pliu antropologija i povijest... Predivno i udesno puto-
vanje, potraga za naim korijenima, antropoloki, ali i
knjievni, povijesni i jezini ogled... (Paolo Mauri, La Re-
pubblica, 11. 09. 2010.)
Iskrice Matvejevieva ogleda-dnevnika-autobiografije,
pod naslovom Kruh na, postaju ar temeljite pripovijes-
ti, bez pretjeranog povijesnog ili uenog balasta koji bi
da sve, ili gotovo sve, protumai... Zgusnuta i tena pri-
a u kojoj se gledita kriaju i stapaju... Simbologija na-
mirnice to nije postala samo amblem, nego i metafora
duhovne hrane. (Renato Minore, Il Messaggero, 29. 09.
2010.)
Nova Matvejevieva knjiga istodobno je poetski hom-
mage najjednostavnijoj namirnici to ju je ovjek smislio,
i pogled u mitologiju, religiju, povijest, umjetnost... Ue-
na i strasna pripovijest, pohod to zapoinje prvom ne-
uglednom pogaom koja je u praskozorje ovjeanstva
nastala u pepelu i na kamenu. (Sergio Frigo, Il Gazzetti-
no, 22. 10. 2010.)
Kruh na je tekst prepun povijesnih i knjievnih refe-
renci, iz kojih historija nae prve namirnice izranja u iz-
nenaujuoj i poetskoj mnoini perspektiva. To je nesva-
kidanja knjiga koja otkriva nakanu pisca da se duhovno
osladi jednostavnou namirnice to nas izravno povezu-
je sa zemljom i elementarnom i nunom preradom nje-
zinih plodova. Knjiga je to to ukazuje na potrebu tra-
enja autentinog odnosa s najjednostavnijom i temelj-
nom zbiljom, u vremenu koje je sve sklonije povrnosti i
rastronosti. (Maurizio Cucchi, La Stampa, 16. 10.
2010.)
Povijest kruha je velika, bogata spoznajama i poezi-
jom, vjerom i umjetnou. Obuhvaa cijelu povijest ov-
jeanstva: u svim civilizacijama i u svim podrujima ona
je ostavila peat spoznajne tekovine Predrag Matveje-
vi je napisao vrlo lijepu knjigu o Kruhu naemu. ( Al-
do Grasso, Corriere della sera, 17. 11. 2010)
Samo je piscu kao to je Predrag Matvejevi - koji nam
je prije tridesetak godina podario svoj povijesni, genijal-
ni, nepredvidljivi Mediteranski brevijar - moglo pasti na
pamet da napie povijest kruha, svojevrsnu metaforu
mudrosti i nade, pratei
brojne staze to ih je ovjek
prevaljivao poesto uz jad i
goleme napore...
Pripovijest o kruhu, koju
Matvejevi razlae u ovoj
knjizi, prepuna je mudrosti i
poezije, umjetnosti i vjere.
A i okus i miris kruha pove-
zan je s uspomenama. (Do-
menico Nunnari, Gazzetta
del Sud, 23. 10. 2010.)
Matvejeviev Mediteran-
ski brevijar bio je povijesno i
geopolitiko tivo, neka vrst
imaginarne kozmogonije.
Kruh na je, pak, poput ar-
heolokog istraivanja kruha, pokuaj da se obnove vri-
jednosti koje se kriju u dubinama... To je laika molitva
u potrazi za podlogom na kojoj valja zasnovati zakone
to e preobraziti mukotrpnu i nepravednu sadanjost.
(Tommaso di Francesco, Il Manifesto, 7. 09. 2010.)
Na ovom dugom putovanju u potrazi za kruhom,
mostarski pisac ispreda povijesne pripovijesti, iznosi pred
nas narode i drevne mudrosti, ratove, izdaje i prosvjet-
ljenja... Stoljeima izmeu neba i zemlje, kruh je obavio
posredniku ulogu... Dvadeset godina je potrajala pri-
prema Kruha. Sad je najzad umijeen i ispeen. (Ales-
sandro Mezzena Lona, Il Piccolo, 29. 08. 2010.)
Arheologija, lingvistika, folklor i religija sazdali su irok
okvir unutar kojega se odvija ovo matovito i ueno pu-
tovanje kroz tisuljea, kontinente i kulture. Kruh na
svagdanji iz Evanelja i slani okus tueg hljeba iz
Danteova progonstva. (Il Foglio, 20. 10. 2010.)
Stranicama ove knjige provijava ponavljanje, u sinko-
piranom i eliptinom ritmu... U aritu se nalaze razmje-
ne i mijeanja to ih je poticala pomorska tradicija...
Matvejevi je oznaio plemenitu laiku i prosvijetljenu
prisutnost u deceniju etnikih grozota i ekstremizama,
koja je obiljeila kraj njegove zemlje. (Piero del Giudice,
Osservatorio - Balcani, 15. 10. 2010.)
Mona i jedinstvena, dugo pripremana knjiga, u kojoj
Matvejeviev Kruh na
u oima talijanske kritike
Priredio i preveo s talijanskog Milivoj Telean
Domaa je kritika
gotovo potpuno
preutjela knjigu
kojoj je talijanska
kritika dala najvie
ocjene
253
Recenzije
je kruh predstavljen kao simbol i analiza ovjekovih kori-
jena. (Ardea Stanisic, La voce del popolo, Fiume, 13. 10.
2010.)
Nakon Mediteranskog brevijara Matvejevi u ovoj knji-
zi razmatra jedan od baznih elemenata u mediteranskoj
povijesti... Kad se krene stazama kruha, kao to to radi
autor, postaje oevidnom veza izmeu sklopova mare
nostrum i panem nostrum... Malo je onih koji su se
upustili u putovanje tisuljetnom povijesti kruha. Matve-
jevi se na to odvaio u svojoj zadnjoj knjizi to ju je ne-
davno objavio nakladnik Garzanti: Pane nostro. (Ales-
sandro Leogrande, Corriere del Mezzogiorno, 2. 09.
2010.)
Putovanje u vremenu i prostoru, popraeno preboga-
tim izborom podataka i referenci, u itatelja koji se to-
me pridruio izaziva osjeaj da ga nosi nabujala rijena
matica. Za taj impozantni i ueni traktat autor posee u
sva mogua vrela... Ponirui u zbilju materijalne kulture,
bezbrojnim je nitima satkao izvanrednu priu. Ova je
knjiga za priljenog itaoca, to je magistralan ogled.
(Giuliano Ligabue, Confronti, XI, 2010.)
Saga o kruhu, temeljnoj namirnici, iznimno natoplje-
noj povijeu i antropologijom, iz pera uglednog pisca...
Kruh kao osnova uljuenosti. (Massimiliano Panarari, Il
Venerd di Repubblica, 24. 09. 2010.)
Ima neeg epskog, veliajnog i nezaustavljivog u Mat-
vejevievu pripovijedanju. Brojni potoii primjera, citata
i pria to izviru kao usputne ilustracije, ne gube se po-
put ponornica, nego se, naprotiv, slijevaju u monu ma-
ticu koja itatelja nosi do zadnje stranice. U tekstu se
prepliu temeljitost ogleda i romaneskni diskurs... Na
tim stranicama, lienima uplje retorike, osjea se majes-
tuoznost slavenskih epova. (Guido Vitale, Pagine ebrai-
che, X, 2010.)
Sveukupnom povijeu provijava tema kruha ili nesta-
ice kruha, ili dubinski odnos ovjeka i njegove temeljne
namirnice. Matvejevi preuzima ulogu rapsoda, iznosi
stotine pria, sjeanja i citata. Svima nama poznat je ne-
zaboravni Danteov stih: Kuat e slani okus tueg hlje-
ba... (Marino Freschi, Il Mattino, 27. 09. 2010.)
Piscu rodom iz Mostara, vrlom promatrau balkanskih
prostora, pred oima je slika kruha... Kruhu, ili kucavici
ovjeanstva, namirnici, sakralnoj tvari i simbolu, Matve-
jevi je posvetio Kruh na, plod dvadesetgodinjeg tru-
da. (Marino Mastroluca, LUnit, 5 - 10, 2010.)
Matvejevi pripovijeda o otajstvu svijeta i ivota to se
krije u zrnu ita... Autor je uloio dvadeset godina ivo-
ta u stvaranje ove knjige. U njoj ete nai svega: od
krvavih ratova do usklika Kruha!Kruha! (Il Tempo,
10. 10. 2010.)
U ogledu koji postaje epski roman o najpoznatijem
ovjekovu resursu, knjievnik Predrag Matvejevi pripo-
vijeda - kako veli Erri de Luca u pogovoru - o grandioz-
nom puteestviju itarica, dugotrajnoj selekciji i specijali-
zaciji iz narataja u narataj. ivotni element prerasta u
simbol. (Alessandro Censi, Giornale di Brescia, 4. 09.
2010.)
Posrijedi je ovjek koji ne odustaje od svojih snova,
koji je otpor liferantima mrnje i smrti od Beograda do
Sarajeva platio egzilom i zamalo dopao zatvora po po-
vratku u Zagreb, ovjek koji dri da su mediteranski di-
jalog i politiki i ljudski kontakti izmeu krana, musli-
mana i idova nuni i korisni. O tome raspravlja u svom
poznatome Mediteranskom brevijaru. Sada to obnavlja
knjigom-legendom Kruh na. (Sergio Buonadonna, Mes-
saggero veneto, 8. 09. 2010.)
Za priu o prebogatoj prolosti valjalo je uloiti znanja,
obrazovanja, truda i umijea, o emu svjedoe stranice
ove mediteranske sage o kruhu. Kruh na teko je odre-
diti anrovski: nije enciklopedija, nije ogled niti roman,
nego sve to udrobljeno. To nije toliko zbir znanja, koliko
poetika temeljne namirnice koja je pratila ljudsko ivova-
nje. (Rossana Sisti, Avvenire, 2. 10. 2010.)
Voda, brano - koje je plod zemlje - i vatra: svaki ko-
mad kruha sadri u sebi sav kozmos. Nai su djedovi pri-
povijedali kako je Krist sjahao s magarca da digne s tla
mrvicu kruha. Na Matvejevievim stranicama nalazimo
istu staru mudrost dok nam pripovijeda povijest kruha,
te univerzalne hrane i vjere. ( P. Peg. Kranska obitelj,
5. 12. 2010)
Pria o gladi i obilju, o siromatvu i bogatstvu. Prie o
ratu i miru, o nasilju i ljubavi, o slobodi i ovisnosti. Pria
o naoj koi koja se prestala jeiti na dodir hrapave ko-
rice. Pria o naim osjetilima. Sve u svemu, Matvejeviev
Kruh na pripovijest je o ovjeku kroz putove i simbole
itnog klasa. Mi to ne moemo ispriati, nego pozivamo
itaoca da ovu knjigu uzme u ruke. (Gino Dato, La Ga-
zzetta del Mezzogiorno, 27. 09. 2010.)
Na ovim stranicama svatko e nai kruha da utoli vlas-
titu glad: to moe biti udnja za vjerom ili iekivanje
pravde, uenje nad otajstvom nicanja sjemena ili znati-
elja za ponovnim obilaskom bezbrojnih putova, u vre-
menu i prostoru, ove namirnice koja je nastala u sjedi-
lakoj kulturi; moe biti i elja da se upozna bujna ma-
ta ovjeka koji je toj jedinstvenoj namirnici uspio iznai
svakojake oblike i konzistenciju, kako bi pobudila apetit
i postala dostupna u najraznovrsnijim situacijama. (Iz
predgovora Enza Bianchija, pisca knjige Il pane di ieri)
Nakon velikog duhovnog epa o Mediteranu (u neza-
boravnom Mediteranskom brevijaru), te prikaza sitne
i sporedne Venecije (u Drugoj Veneciji), pisac i filozof
Predrag Matvejevi u svome novom djelu Kruh na ma-
gistralno nam iznosi epsku priu o kruhu, koristei ele-
mente knjievne, povijesne i religiozne tradicije. Stvara
poetsku fresku koja se temelji na materijalnoj i duhovnoj
kulturi. (Andrea di Consoli, Il Tempo, 8. 11. 2010.)
Predrag Matvejevi jedan je od najaktivnijih intelektua-
laca istone Evrope, koji vazda ukazuje na vanost ev-
ropske kolijevke - Mediterana kao polazne toke za
graenje istinske Europe narod_... Opsean Kruh na
vodi nas krunim stazama pripovijesti o kruhu. (Elio Pai-
ano, Corriere - Lecce, 27.10. 2010.)
Predrag Matvejevi je napisao veliku poemu o kruhu.
Kruh kao ivot, kao svijet, iz vremena vremen. Pa sve
do danas Ovaj autor nema stilistikih problema u svo-
me pripovijedanju. Sve je u njegovoj knjizi, antropologi-
ja, religija, historija. Autor posjeduje bezdan znanja.
(Corrado Stojano, Corriere della sera, Milano 12. I.
2011)
Rijetki su se pojedinci prije Matvejevia upustili u puto-
vanje po tisuljetnoj povijesti kruha. Kruh je stoljeima
bio jedina prepreka nestaicama, epidemijama, smrti od
254
Recenzije
gladi, jedini zajedniki element koji je mogao razdvojiti
preivljavanje od aveti gladi. Zato je postao i znaajan
simbol u svim religijama. (Lo Straniero, listopad, 2010.)
Pripovijest o kruhu izvire iz tmine vremena, podsjea
nas Matvejevi u uvodu svog novoga, enciklopedijskog
djela. To je drugi, dugo oekivani Brevijar, kako glasi nas-
lov njegove najpoznatije knjige to je posveena Medite-
ranu... Ova je pria himna ivotu, svakodnevnim uicima
to ih pribavlja kruh, pa i radostima koje nam prua pi-
sac. (Fabio Fiori, Corriere Romagna, studeni, 2010.)
To je sinonim ivota i prehrane. Kruh govori o mudros-
ti i poeziji, o kulturi i kulturama, o umjetnosti i vjeri. On
je ujedno protagonist nove knjige Predraga Matvejevia
- Pane nostro - koju je izdao Garzanti. (La Repubblica -
Torino, 14.12. 2010.)
Autor Kruha povezuje prolost i sadanjost, sjever i jug,
razmatranjima to se proteu u vremenu, prostoru i poj-
movima, i tako stvara svojevrstan amalgam, odrava kon-
tinuitet i posljedinost... Autor sjajnog Mediteranskog
brevijara iskazuje veliku umjenost u itanju nae zbilje.
(Lucia Aviani, Il Messaggero Veneto, 15.04. 2011.)
Klica univerzuma je u kruhu, pie Diogen Laertije pre-
uzimajui drevnu Pitagorinu izreku. Iz skromne i intenziv-
ne genealogije kreu skitalake stranice Predraga Matve-
jevia; posrijedi je plovidba koja nije poput one u Medite-
ranskom brevijaru, ali se lutanja i pristajanja ne razlikuju
odvie od onih u njegovu znamenitom portulanu. Na sva-
kom zastanku, u svakoj toki, kruh nam govori o razlici.
(Luigi Mascilli Migliorini, 24 ore, 23.03. 2011.)
Oko ovog udesnog mora nie i legenda o kruhu. To
je najbolja jestvina to je moemo nai na svome stolu,
u nebrojenim oblicima i s mnotvom okusa; on je neiz-
brisivo sjeanje na mirise vezane uz dom i djetinjstvo,
neto ega se nikada neemo odrei... Pisac nam o nje-
mu razglaba s neiscrpnom ljubavlju, u udesnoj plovidbi
koja se odvija kroz povijest. (Gianfranco Angelucci, La
Voce di Romagna, 09. 04. 2011.)
Kruh. Davnanji, arhetipski proizvod. Najposlije, dua
hrane. Ispunjen simbolikom. I dalje ostaje tajnom, navo-
di Matvejevi u novom i predivnom djelu Pane nostro.
(Corriere di Bologna, 19.11. 2010.)
U knjizi Predraga Matvejevia esto se susree prilog
moda, pa kao u poeziji, sumnja i nesigurnost postaju
sastavnicom teksta koji istodobno biva znanstven i knji-
evan, filoloki, historijski i antropoloki. I ovdje je prisu-
tan lutalaki duh Mediteranskog brevijara: umjesto u
portulane, zagledani smo u itno zrnje. (Salvatore Sca-
lia, La Sicilia, 21.11. 2010.)
itanje ove knjige putovanje je u potrazi za kruhom
koji se poima kao zemaljska mna, svjetovno postignu-
e po uzoru na ono to ga je Bog poslao u pustinji (Er-
ri de Luca, u Pogovoru), vrijednost kojoj se danas izgu-
bio smisao, neto to je nuno iznova otkriti jer sadri
zdruenu vrijednost narod_ i pripada naoj povijesti.
(Lucia Truzzi, REGNO, 15.03. 2011.)
Kruh na univerzalni je naslov, knjiga kojoj je Predrag
Matvejevi posvetio dvadeset godina istraivanja. To je
knjiga ivota. (Maurizio Bait, Il Gazzettino di Udine,
07.11. 2010.)
Kruh na jedan je od najfascinantnijih i najuenijih nas-
lova u 2010. godini. Knjiga prati kruh od samih poeta-
ka, njegovu epsku putanju u regiji to je predstavlja ma-
re nostrum, i gdje nastaje panem nostrum... Kad zae-
mo u stranice ove knjige, poesto steknemo dojam da
pratimo roman koji na mahove skree u lirske vode. (Do-
rella Cianci, LAttacco, 22.01. 2011.)
Nadasve je poznat Matvejeviev Mediteranski brevi-
jar. Sada je pred nama ovaj sjajan ogled, plod dvadese-
togodinjeg rada, koji obuhvaa pet hiljada godina povi-
jesti kruha. (P.C., Quotidiano, 18.11. 2010.)
Danas su kruh i Mediteran u ii recentnih zbivanja.
Matvejeviev Pane nostro, nedavno objavljen kod Gar-
zantija, ima proroke dimenzije. (Gennaro dAmato, Il
Manifesto, 26.01. 2011.)
Matvejevi pretvara najponizniji proizvod u veliku me-
taforu, stvara most meu raznim civilizacijama izniklim
na oprenim obalama istoga mora, koje je kulturni pri-
morje objedinilo. (An. Macc. - Il Messaggero, Ancona
02.09. 2011)
Mediteranu, njegovoj povijesti, njegovim narodima,
tenzijama i nadama, Matvejevi je posvetio tri vrlo us-
pjene knjige: Mediteranski brevijar (Garzanti, preveden
na 23 jezika), Mediteran i Evropa (Garzanti) i, nedavno,
proroki Pane nostro. .. Zbog svoje kulturne senzibilnos-
ti i ivotnog puta, Matvejevi je pisac koji najbolje moe
razabrati smisao i zamah pobuna to su izbile u Magre-
bu i na bliskom Istoku. (Umberto de Giovannangeli,
LUnit, 28.02. 2011.)
Kruh je mna zemaljska. Predrag Matvejevi pripovi-
jeda nam o velianstvenom putu ita, o dugotrajnoj se-
lekciji i specijalizaciji diljem bezbrojnih narataja. (Erri de
Luca, u Pogovoru)
www.wri-irg.org
War Resisters' International
Internacionala protivnika rata
255
Recenzije
Subverzivno pismo se ispostavlja kao fikcija i simbolika
isprepletena sa teorijama koje imaju za cilj oblikovanje ti-
jela teksta kao pluraliteta cjeline u svrhu kritike dominira-
juih diskursa. Krenjem Zakona i jednog (mukog) prin-
cipa se afirmira kulturni otpor koji osporava vladajue dis-
kurse i potresa teoriju njenim terminima stvorenim u je-
ziku putem novih naina izraavanja. Diskurs kao prozi-
vod ideologije je u slubi borbe radi ostvarenja stratekih
ciljeva. Kada prekorai granice prihvatljivog govora (J. Bu-
tler) logofalocentrizma, Drugost izravno napada na pre-
drasude i stavove dekonstruktivnom priom o marginal-
nosti i razlici ime se pozicionira novi subjekt ostvaren u
jeziku. Nasuprot falocentrinom jeziku stoji jezik enskog
iskustva, naslonjen na iskustvo tijela, te na psihoanaliti-
ko iskustvo, u funkciji je postmodernistikog ispitivanja i
istraivanja svijeta i drutva. Za razliku od jezika koji je os-
nova komunikacije i na taj nain priblien je pojmu pra-
pisma, pisanje je konstituisano kao sistem koji izaziva di-
seminaciju znaenja (Popovi, 2007: 533). ensko pismo
predstavlja rad na jeziku, upisivanje u tekst, konstantnu
polemiku s tradicijom, a rezultat je obrtanje dominiraju-
eg diskursa i artikulacija razlike pisanja svakog subjekta
ponaosob. Pisanje znai mogunost promjene, prostor
odakle se moe vinuti subverzivna misao, pretea tran-
sformacije drutvenih i kulturnih struktura (afranek,
1983: 7-28). U manifestima enskog pisma osvijetene
su tenje da se ispolji tijelo doivljeno iznutra, da pismo
unutranjosti predstavi jo jedan bitan aspekt drutvenog
sadraja i ivota ene. Tijelo postaje ne samo tema, mo-
tivacija za pisanje i naelo njegova artikuliranja (afranek,
1983: 7-28). Pored drugih medija, kao i knjievnog za iz-
raavanje subverzivnih misli i emocija, margina, main
stream-u povijesti umjetnosti, ikona slikarstva i feministi-
kog otpora glavnim tokovima kulture prve polovice dva-
desetoga vijeka, Frida Kahlo progovara svojim slika-
ma.
1
Kako bi jeziko-umjetniki realizirala opsesivne
motive tjelesnosti i boli i njihovog interaktivnog odnosa,
hrvatska spisateljica Salvenka Drakuli posee za biograf-
skim crtama slikarice Fride Kahlo to rezultira romanom
tijela i enskog iskustva Frida ili o boli (2007). Ovdje sva-
kako nije rije o biografiji i onome to taj anr podrazu-
mijeva jer sama Drakuli naglaava fikcionalnost Fridinog
lika, a ako uzmemo u obzir postmoderno poigravanje sa
fikcijom i fakcijom, njihovim konsenzusom, dobijamo re-
alnost zaraenu fikcijom (efer, 2001: 150), ali izmeu
ostalog dolazimo na polje pisanja iz enskog ugla to je
knjievnost osjetila. Udaljena od drutvene i historijske
stvarnosti Frida Kahlo u romanu progovara o sjeanjima
koje evocira dubinsko stanje bola, to na strukturalnom
planu rezultira snanim fragmentima, epizodama uveza-
nim u hronologiju bola (J. Poganik), oivienim posljed-
njim satima Fridinog ivota. S obzirom da roman rui rea-
listiku sliku svijeta uz pomo narativnih manipulacija, ilu-
zija koje proizlaze iz sumnje u mogunost mimetikog is-
kazivanja i doivljavanja svijeta, valja imati na umu i pro-
blem tekstualne reprezentacije emotivnog, transmisije
seksualnog u tekstualno, naine ugradnje tjelesnosti u je-
ziko to obiljeava poetiku cjelokupnog proznog djela
Slavenke Drakuli
2
s posebnim naglaskom na roman Fri-
da ili o boli u kojem spisateljica prevodi u jezik Fridino sli-
karstvo koje alje poruku boli, naglaavajui razlike u me-
dijima, jer slika moe biti autentian izraz boli, za razliku
od rijei kojima se tee artikulira stanje bolnim osvijeta-
vanjem tijela. Na svojim je slikama progovorila jezikom
boli. Ali, jednom naslikana, bol vie nije bila samo njena.
Ono to su slike izraavale, prestalo je biti samo njeno is-
kustvo i njena stvarnost. Svaki se gledatelj mogao s njom
identificirati i doivjeti njenu bol kao svoju. Ma kako bile
dramatine, njene slike nisu samo pobuivale saosjea-
Subverzivna literarizacija
postojanja - dvostruka bolnost
kao sinonim za pamtee/
govoree tijelo
Merima Omeragi Slavenka Drakuli,
Frida ili o boli,
Zagreb,
Profil, 2007.
256
Recenzije
nje, ve su budile sjeanja na vlastito neugodno iskustvo
ili ak patnju. Jednom naslikane, slike joj vie nisu pripa-
dale. Otele su se njenoj kontroli (Drakuli, 2008: 113). Ia-
ko u romanu nema autoreferencijalnih osvrta niti proble-
matiziranja problema poetike i pisma vjeto je naglaen
sukob akomunikativnog karaktera boli putem Fridinog li-
ka s njenim iskazivanjem. Naime, Frida ukazuje na nemo-
gunost jezika da iskae bol jer je neizreciva. Bol je u po-
etku bila nepodnoljiva. Ali niti intenzitet niti stupnjeve
boli nije znala opisati jer nije nalazila rijei kojima bi to iz-
rekla. Mogla je rei da je bol prodorna i sveobuhvatna,
ali je ve na samom poetku odustala. (...) Kako opisati
tijelo koje gori, ranu koja pee? Upravo tim rijeima, ali
to su, znala je, ipak samo rijei koje im ne bi pribliile njen
osjeaj (Drakuli, 2008: 21). Frida Kahlo prepreku obja-
njavanja rijeima prelazi slikama koje urlaju, ironino pro-
govaraju o enskom iskustvu razotkrivanja bola, ali istov-
remeno i maskiranja ranjenog - relanog tijela. Rjenik nje-
nih slika pripada iskljuivo enskoj sferi u koju mukarac
ima pristup samo kao inicijator patnje ili posmatra dru-
gaije unutranjosti, ali i aerotizovane spoljanjosti. Fridi-
ne slike progovaraju znakovima, simbolima, amblemima
i anatomskim prikazima organa, u sintezi jedinstvenog i
trenutanog djelovanja, gledatelj/ica (ra)spoznaje poru-
ku. Drakulika se ne zaustavlja na tome, uzimajui za
uvod citat iz knjige The Body in Pain slijedom Elaine Sca-
ry
3
govori o razarajuem djelovanju boli na jezik, vra-
anju jezika na predstanje zvukova i krikova. Ekfrazi-
nim odnosom spram slika Fride Kahlo koje komentarie
u kratkim i efektnim esejima u romanu, narativnim dioni-
cama upuuje na pokaznu snagu jezika, oslobaajuu
mo skrivenog iza rijei i slika, pri tom upisuje enskost u
pismo. Stanja bolnosti/bolesti, razdora u svim vidovima
komunikacije (kako jezike, tako i tjelesne), iskustvo tije-
la kao rascjepljenog mehanizma podreenog boli, poku-
aj (p)odvajanja subjekta, izlaz na drutveni plan je oza-
konjen pripovijedanjem. U prevojima i pukotinama tek-
sta iitavamo znaenje neiskazivog koje je prevladano
poliloginim, asocijativnim i razmrvljenim reenicama se-
mantiki potenciranim rijeju bol putem koje u cjelokup-
nom prostoru romana odjekuje njena zvunost i znae-
nje (Kundera, 2007: 85), to utie na konstituciju djela u
svijesti itatelja/ice procesom itanja.
Dezintegracija: bolno/neeljeno tijelo4
Frida ili o boli jeste roman posveen unutranjosti, te-
retu ivota koji se uruava, nainu na koji trauma obliku-
je identitet osobe. Ako posmatramo tijelo kao politiki i
drutveni objekt tijelo smijetamo u prostore kulture, a
ne biologije. Telo je kulturno preplitanje i proizvodnja kul-
ture (Gros, 2005: 42). Agresivnom, patrijarhalnom kultu-
rom (ensko) tijelo je nuno povezano u sistem oznaa-
vanja i Moi. Ugradnjom emocija u tijelo teksta, prven-
stveno fizike, pa potom i emotivne boli, spisateljica frag-
mente Fridinog sjeanja uvezuje u jedinstvenu priu o iz-
gradnji subjekta poevi od djetinjstva koje ponajvie
odreuje formu identiteta, jer narativizacijom sjeanja se
prerauje iskustvo koje potom dobije pripovjedni oblik.
Trauma je iskustvo destabilizacije identiteta a manifestira
se dvostruko: fizika rana i psihika rana. Naime, sjeanja
na traumatino iskustvo djetinjstva su uskrsnuta u svom
intenzitetu a dio su enskog pamenja i bitan element u
njenom traganju za vlastitim identitetom (afranek,
1983: 7-28), ili preciznije iskazano rije je o pokuaju sta-
bilizacije destabiliziranog subjekta i procesu sklapanja
fragmenata identiteta kako bi se isti izvodio ka vioj razi-
ni, jer identitet je nezavren, procesualan i kao takav uvi-
jek podloan promjenama. Pretrpjevi bol djeije parali-
ze, iskustvo bjekstva subjekta iz vlastitog tijela kao nai-
na odupiranja bolu, stigmatizirana epavou i suoena
sa strahovima od smrti, Frida je shvatila da e se putem
odupiranja i mahanizama odbrane ne samo izboriti za
goli ivot i percipirati ga drukije ve temeljito graditi ka-
rakter u kontekstu komunikacije. Postojala su dva naina
da se s tim nosi: predati se, prihvatiti epavost kao stanje
kojeg se treba sramiti i sakriti se u mrani trbuh kue - ili
boriti se (Drakuli, 2008: 12). Njen nedostatak, je imao
dvije dimenzije: saaljenje i zlobu. Nakon teke nesree u
mladosti, kada je bila iva nabijena na kolac, njeno tijelo
drugi put osvijeteno bolom postaje sredite apsolutne
patnje.
5
Slavenka Drakuli precipira tijelo ne samo kao
mjesto uitka, ve i kao mjesto bola, strahovite patnje iza
koje se krije mnogostruk i kompleksan odnos prema tije-
lu koje je podreeno boli, obiljeeno metaforom zatvora.
Postala je svjesna tijela kao mehanizma, izvanrednom o-
trinom svih ula pratila je kako i gdje se javlja bol i kako
svaki pojedinani dio tog mehanizma funkcionira potpu-
no neovisno o njenoj svijesti i volji, poput automata. Bilo
joj je oito koliko stanje tijela uvjetuje njene osjeaje, po-
naanje, misli. injenica da je to tijelo bilo njezino za nju
vie nije imala isto znaenje kao prije nesree (Drakuli,
2008: 20-21). Tijelo moemo okarakterisati kao senzor
koje posjeduje komunikacijske sisteme jer je sposobno
da govori, da pamti, da se sjea. Clarissa Pinkola Estes
dobro primjeuje kada kae da svakoj rani na enskom
tijelu odgovara rana na istom mjestu u samoj kulturi.
Traumatizirano ensko tijelo postaje paradigma trauma-
tizirane kulture i kulture koja zadaje traume. Kultura pot-
cjenjuje, napada i osuuje tijelo/a koje ne zadovoljava
standarde trenutne mode. Otre prosudbe o prihvatlji-
vosti tijela stvaraju (...) razne ene u ilegali (Pinkola,
2007: 229). ena je nauena da mrzi vlastito tijelo, da
robuje zakonima kulture, inae se ne moe zaustaviti
kontrola kulture i njene potrebe da je rasijeca, dezinte-
grie. Muilo ju je pitanje: ako zbog bolesti ne voli vlas-
tito tijelo, kako ga moe voljeti neko drugi? Povjerovala
je da je u Maestru nala tu osobu i nije smjela riskirati da
ga izgubi. (...) Njeno tijelo je bilo bolni teret i objekt me-
dicinskih intervencija. Zatim objekt njenog slikarstva. In-
strument tatine. Instrument uitka, takoer, ali ponajpri-
je objekt i instrument (Drakuli, 2008: 44). Frida je pos-
tala svjesna fizike i metafizike dimenzije svoga tijela,
stoga je prepoznala potrebe tijela u relaciji s drugim lju-
dima i vlastitom unutranjosti. Njeno tijelo vie nego ko-
je drugo poziva na komunikaciju: prepoznavanjem, topli-
nom, dijalogom dodira, potrebom za prihvaanjem i ra-
zumijevanjem i kompromisom. Zdravo tijelo je precipira-
no kao objekt i instrument dok bolest pojaava potrebu
kulture za ograivanjem i tjeranjem pojedinca u osamu.
Ljudi vide samo ono to ele vidjeti, samo kulise. Razumi-
jevanje znai odgovornost. Razumijevanje bi obavezalo
na pomo (Drakuli, 2008: 127). Ne, nema kompromisa
257
Recenzije
izmeu bolesnih i zdravih, nema istinskog razumijevanja
(Drakuli, 2008: 55). Kada bi samo mogla objasniti koli-
ko je dubok i unitavajui taj njen osjeaj izopenosti i ni-
jemosti (Drakuli, 2008: 45). Premoivanje bolesti pu-
tem tjelesne viejezinosti, Frida je pokuala ostvariti s
Maestrom, vjerujui u ideale ljubavi, prolazak kroz oiljke
u samou drugog bia. Tijelo se ispostavlja kao uzrok e-
lje (M. Proust). Odluila sam te iskuati izloivi ti svoje ti-
jelo. Da sam ti samo mogla vidjeti oi dok si me odmje-
ravao. Moju tanju nogu. Moje oiljke od operacija, sve
ono to nije bilo za pokazivanje nikome osim mojim dok-
torima. (...) Na dnevnoj svjetlosti, u tvome ateljeu, kad
sam ti izloila svoje tijelo, prvi put mi je postalo jasno pra-
vo znaenje te rijei ispisane grubim rezovima kirukog
noa uzdu moje kime. Bila sam obiljeena, kao igosa-
na uarenim eljezom. (...) Osjeala sam kako tvoj ispitu-
jui pogled klizi po mojim leima zaustavljajui se na sva-
kom oiljku kao da opipava moju kartu bola. (...) Niko ni-
kada nije bio tako gol kao ja u tom trenutku. Obini lju-
di su samo goli. Moje tijelo je bilo golo i ranjeno, i zbog
toga ranjivo (Drakuli, 2008: 34-35). elja da se stopi s
Maestrom (Diegom Riverom), uprkos traumi izazvanoj
tjelesnim ogoljavanjem i da kroz ljubav prevlada bo-
lest/bolnost nije pobijedila njenu izoliranost. Njihova ko-
munikacija nedovrenosti, neizrecivoga, konstantnog na-
noenja emotivnog bola nije bila utjeha niti spas ve no-
vi, emotivni bol. Iz kruga tijelo-prevara-ljubomora proiza-
la je samo usamljenost i duboka otuenost. Tjelesna bo-
lest Fridu udaljava od Maestra. Bolest ne zbliava, bolest
udaljava - najprije dolazi saaljenje, a zatim fiziko udalja-
vanje (Drakuli, 2008: 148). Ako i nije bilo tako od sa-
mog poetka, Maestrova ljubav se svela na saaljenje.
Osjeala je kako je izmeu njih postojala neka nejedna-
kost, pukotina koju je nastojala zatrpati svim i svaim.
Znala je to po nevjerici i zahvalnosti koju je osjeala od
prvog trenutka i koja se nikada posve nije izgubila. ta bi
drugo invalid poput nje i mogao osjeati osim duboke
zahvalnosti to ga netko uope hoe pogledati? (...) Je li
ta njihova velika, i kako je dugo vjerovala, kozmika lju-
bav nastala upravo iz takve vrste bolesnike nude, iz nje-
ne oajnike potrebe i Maestrovog saaljenja, pitala se. I
od ega je ona stvorila mit? (Drakuli, 2008: 92). Njeno
tijelo, iako pokreta doivljaja, jednom okarakterisano
kao nepoeljno dovelo je u stanje dvojbe: ljubav ili saal-
jenje? Zasigurno da je priroda Maestrove ljubavi prema
njoj duevna, za razliku od ulne ljubavi koja iezava u
vremenu, ako se na takav nain uope moe opravdati
seksualna pohlepa i gubitak samokontrole o kojem pov-
rijeena Frida govori sa prezirom. Njeno bolesno/nepo-
eljno tijelo je suoeno s zdravim/poeljnim tijelomnjene
sestre i drugih ena, Maestrovih modela s kojima je ost-
varivao tzv. tjelesne veze. Rekao si mi, to je za tebe sas-
vim povran, tjelesan odnos. Tjelesan, rekao si, upotrije-
bio si ba tu rije. Kako si bio nepromiljen kad si to re-
kao meni, iji je ivot teroriziralo tijelo (Drakuli, 2008:
40). Nakon njegove preljube s njenom sestrom Kity, raz-
like se pojaavaju: agresivna kultura, zasnovana na pri-
rodnoj selekciji, ne oprata razliitosti zasnovane na tje-
lesnoj moi/nemoi. Nakon razoarenja u ljekovitu i is-
cjeliteljsku snagu ljubavi, Frida shvata da je iluzija mit o
ljubavi, shvata ljubav kao invalidsko pomagalo. Ali on je
nije sluao, nije uo njene rijei. Kao i toliko puta do sa-
da, imala je osjeaj da joj rijei cure iz usta poput sline,
da su u njegovim uima to neki nepovezani zvukovi, bes-
misleno trabunjanje, buni slap (Drakuli, 2008: 145). Bi-
lo koji oblik komunikacije izmeu Fride i Maestra rezulti-
ra nerazumijevanjem. Iskustvenost tijela u raspadanju
postaje prvi znak nepremostivog udaljavanja i osuenos-
ti na dvostruku patnju. Bolno tijelo, neeljeno tijelo. Mo-
ja patnja je bila dvostruka. Patila sam ne samo zato to
sam osjeala bol nego i zato to sam bila odbaena (Dra-
kuli, 2008: 86).
Maskarada: preivljavanje/objava postojanja
Fizike tekoe koje su ostavile neizbrisiv trag i na iden-
titet odredile su i naine na koji e se roditelji ophoditi
prema njoj, jo u djetinjstvu, a pogotovu u mladosti. Dok
ju je majka potajno saalijevala, otac ju je u svemu podr-
avao i govorio joj da je bolja od drugih jer je hrabrija i jer
su hrabrost i pamet vaniji od epavosti, a ona posjedu-
je oboje (Drakuli, 2008: 12). Prvenstveno, odnos s maj-
kom kao opsesivan motiv enske knjievnosti, doveden
u kontekst odnosom s ocem, postaje okultirana i kon-
struirana matrica preko Edipovog i Elektrinog kompleksa
ije razrjeenje, u ovom sluaju Elektrinog kompleksa, ni-
je samo pokoravanje Zakonu Oca, niti strah od ponov-
nog uspostavljanja matrijarhata, ve izlazak na poligon
borbe (samo)ostvarenja subjekta i artikulacije sebstva.
Fridina majka Matilde je model patrijarhalne ene udalje-
ne od vlastite djece. Izmeu njih je postojala praznina,
odmak popunjen sluavkama koje su kuhale, prale ih i
uvale, ene ija su velika troma tijela stajala izmeu dje-
vojica i majke. Premalo dodira, premalo zagrljaja. Stalno
je imala osjeaj da je majka prisutna, ali u nekoj drugoj
sobi, nikada sasvim prisutna, hirovita, tuna, i sama bo-
lesna (Drakuli, 2008: 24). Uvijek ista pria s majkom -
nesporazumi, utnja, prigovaranje. Uzalud je bilo govori-
ti, pokuavati zadobiti njenju ljubav (Drakuli, 2008: 54).
Frida iznevjerava majku u dva navrata: prvi put svojom
odlukom da pohaa kolu, a drugi put izborom mukar-
ca za ivotnog saputnika. Majka je Fridino kolovanje
smatrala nepotrebnim. Kao i ostale tri keri, nauila ju je
svemu to ena treba znati kad se uda i rodi. Znala je ku-
hati, spremati, iti, vesti, plesti, emu dakle, obitelj izlaga-
ti nepotrebnim trokovima? Ipak, otac je ustrajao. Govo-
rio je kako je ona najslinija njemu i bio odluan u svojoj
namjeri da Frida zavri studij - kad on ve to nije mogao
- i postane lijenica. Don Guillermo nikada nije rekao da
eli sina, bila je to samo njena slutnja, iju je potvrdu pro-
nalazila u oevom smijeku dok je snimao obitelj i nju u
sredini, u mukom odijelu (Drakuli, 2008: 16). Narua-
vajui matricu odnosa majka-ker, destabilizirajui formu
ene u patrijarhatu putem simbolikog oponaanja mu-
karca, djevojka koja se iala na kratko i nosila hlae, Fri-
da Kahlo ulazi u jedan sasvim novi svijet prividnog poni-
tavanja spolnih razlika mukarca i ene, provokacijom, i-
me se u simbolikoj igri nadMoi i procesom identifikaci-
je s mukracem/ocem ostvaruje prva faza konstrukcije
identiteta. Budui da je identifikacija procesualna, podvo-
jena, nije mogue postii cjelinu, pokorava se logici vie-
od-jednog (Hall, 2001: 215-233), djelujui preko razlike
prekoraivanjem simbolikih granica njoj je potrebno
258
Recenzije
ono izvanjsko i unutarnje kako bi se uvrstio proces koji
e rezultirati identitetom. Ovaj prelazak iz enske margi-
ne u muki centar, identifikacijom s ocem, postaje in po-
drivanja centra i norme to e kasnije razvojem odnosa s
drugim najvanijim mukarcem u Fridinom ivotu, Maes-
trom, rezultirati destabilizacijom i dehijerarhiziranjem
centra i skretanjem panje na marginu prilikom ega e
se u potpunosti oblikovati njen enski identitet. U poza-
dini kompleksnih odnosa koje je Frida konstruisala sa la-
novima obitelji najveu vanost pored odnosa s majkom
i ocem, igra odnos sa Mestrom i sestrom Kity. Maesto
postaje centralna figura Fridinog ivota. Naime, nije sa-
mo rije o stvaranju slike ene preko mukarca, iako u
poetku iz njihovog odnosa Fridu moemo definirati pre-
ko Maestra, ona opet posee za identifikacijom. Potpu-
no stapanje koje sugerira jest zapravo fantazija prisvaja-
nja (Hall, 2001: 215-233). Iz te necjelovitosti, nedostata-
ka Frida iskljuena zbog svoje spolne i drutveno detemi-
ninirane razliitosti kao ena u funkciji supruge odrie se
svog talenta. U prvim godinama braka iznevjerila je samu
sebe i zanemarila svoj talent, premda je upravo po tome
bila izuzetna. Maestro joj je postao vaniji od slikanja. (...)
Trebala je smoi snage pa nastaviti slikati pokraj jednog
od najveih slikara. ivjela je okruena njegovom slavom,
i to ju je u poetku uinilo jo nesigurnijom. (...) Talenti-
rana mlada ena koja nema akademiju, ne prodaje slike,
nema izlobe, odmah je nakon udaje postala svjesna
svog poloaja Maestrove supruge (Drakuli, 2008: 41-
42). Spol u ovom sluaju postaje, kao to bi to rekla Ju-
dith Butler dio regulativne prakse koja proizvodi (...) tije-
la koja nadzire. Identiteti se konstruiraju kroz razlike,
kroz odnos s Drugim. To je in moi uspostavljene nasil-
nom hijerarhijom izmeu dva spola mukog i enskog.
Dezintegracijom tijela, Maestrovim odabirom poligamije
kao inom emotivne nestabilnosti, samoivosti i iskljuive
egocentinosti, opravdane izjavom da je vjernost malo-
graanska vrijednost, da ona postoji samo radi ekploata-
cije i u svrhu ekonomskog dobitka, Frida, razorene emo-
tivne sfere,
6
pravi zaokret ka vlastitoj unutranjosti i nje-
noj artikulaciji slikanjem, s jedne strane, dok s druge stra-
ne na proces desubjektivizacije prinudno najvie djeluje
njeno odricanje enstvenosti. Fridina kosmika ljubav je
preivjela niz transformacija: od posesivne ljubavi, preko
oprosta za nevjeru do prijateljske i majinske ljubavi iji je
cilj isti destilat duevne ljubavi i ovisnosti. Ranilo me to
odricanje od vlastite enstvenosti. Dobila sam dijete, ali
sam izgubila mukarca. Dok mi je povjerovao svoje prie
- koje majci nikada ne bi povjerio, ali mi smo jedno dru-
gome uz to bili i najbolji prijatelji. (...) Bilo mi je teko iz-
drati udnju za dodirom njegovog tijela, toliko eljeti do-
dir mukarca a dobiti dodir djeteta. udjela sam za njim.
Ali morala sam svoju udnju ukrotiti, preusmjeriti. (...) Ri-
je ljubav je samo bila zajedniki nazivnik za njihovu me-
usobnu ovisnost. (...) Ako je Maesto bio samoiv, ona
je bila posesivna, i toga sve svjesnija. Htjela ga je posje-
dovati samo za sebe, i ta njena elja je nadvladala onu
tjelesnu (Drakuli, 2008: 88-89). Slikanje postaje odgovor
na pitanje kako (pre)ivjeti u agresivnoj kulturi. Maskara-
da se obino shvata kao delovanje ili nain ponaanja ko-
me je namera da sakrije ili pokrije, ona znai nositi mas-
ku, pretvarati se, ili predstavljati se kao neko drugi. Nje-
na ontologija je slina onoj retorikih tropa koji znae ne-
dovoljnu zamenu: u tropu ili maskaradi ne moe biti pot-
pune prozirnosti izmeu oznaitelja i oznaenog, izmeu
maske i onog ko je nosi (ili identiteta nosioca oznaenog
maskom). Maskarada u ovom smislu oznaava i semio-
tiki prostor izmeu maske i njenog nosioca, prostor iz-
meu prikazivanja i prisustva (Malvi i Volen, 2000). Frida
svojim vizuelnim identitetom sugerira da je Druga jer u
vladajuem diskursu njen takav identitet nacionalne ideo-
logije meksikanizma, jer ona je obuena u nonju, isklju-
en je iz modernih tokova. Meutim Drakulika njeno
preruavanje isprva vidi kao pribliavanje Maestru putem
ideologije, a potom kao udnju za preivljavanjem i ele-
ment individualne estetike i stila. Svakoga jutra oblaila
se kao da se priprema za nastup na pozornici. Poput pro-
fesionalnog glumca, svako jutro je paljivo birala kostim
koji e najbolje odgovarati ulozi zbog koje je spremno
potiskivala vlastitu linost. Svaki je detalj bio u skladu s
njenom percepcijom te uloge. Vie nije bilo spontanosti
u nastupu, uvijek se radilo o paljivo planiranoj prezenta-
ciji sebe. Oblaila se zato da bi ula u ulogu i poela glu-
miti. Ve odavno je savladala tehniku disocijacije, odvaja-
nja od vlastitog tijela. (...) Nakom nekog vremena nije vi-
e vidjela sebe. Vidjela je masku. Gotovo svaki njen auto-
poretret prikazivao je ukoeno lice maske. Maske su joj
bile vane, skrivale su stvarnost. I kao svakom glumcu,
maska i kostim pruili su joj mogunost da postane ta
god zaeli. Uskoro je njen ivot sa Maestrom postao te-
atar u kojem je sama kreirala kostime, crtala scenografi-
ju, izmislila sadraj, dramatizirala ga, reirala i glumila. A
zatim je sve to jo i slikala (Drakuli, 2008: 43-44). Odje-
a je jezik, metafiktivni iskaz. Identitet, subjektivitet, su
efekti preruavanja: ono Ja koje je bilo skriveno pod ei-
rom (Godard, 1990: 258-274). Slavenka Drakuli govori
o tome kako poseemo za glumom i koliko glumimo jed-
ni pred drugima. Ruevan svijet subjekta glavne junakinje
romana Frida ili o boli, proizlazi iz njenog osjeaja nepot-
punosti. Njen identitet i subjektivitet e se nanova gradi-
ti iz dekonstrukcije ivota i objavom postojanja putem
autoportreta. Fridina mo je u njenom tijelu. Nisam ak
bila ni obian invalid, nego pravi freak-show. Brkata ena
s cijelom cjearnicom na glavi, odjevena kao za smotru
folklora ili cirkusku predstavu. (...) Estetika, a ponajvie
egzotika, posluile su mi uspjeno kao proteze. Bila sam
dobra glumica. Samo to je u mom ivotu sve ono vidlji-
vo bilo lano. (...) Trebalo je to moi naslikati. Moje su sli-
ke vodi u svijet prikaza i dvoznanosti. Slikanje mi je bi-
lo jedino sigurno utoite, mjesto istine. Jedino mjesto
gdje sam istinski postojala (Drakuli, 2008: 93). Autopor-
tretisanjem otkriva se snaga samopouzdanja, a implicira
potragu za cjelovitim identitetom, jer njen je bio ruevan,
destruisan zahvaljujui tjelesnoj bolesti, izmuenom tije-
lu, dubini otuenosti. Kasnije je postala brutalna i izrav-
na. Na tim slikama vie nije bila lijepa, samo udna. I ni-
je zavodila, samo izazivala panju. Njena lica su postala
ukoena i ozbiljna, istaknutih jagodica i naglaenih obr-
va, kao da su isklesana od kamena. Crne oi gledaju u
ovjeka ili mimo njega. Znala je svjesno pretjerati u gru-
bosti autoportreta. Govorila je pogledajte me, iva sam,
boli me. Osjeala je kao da na tim slikama sama sebi is-
pisuje potvrdu o postojanju: jedna, dvije, tri, etiri... (Dra-
259
Recenzije
kuli, 2008: 50-51). Na njenim portretima lice je prikaza-
no kao maska, dok ostali dijelovi tijela su prikazani uz po-
mo ornamenata i amblema. Maskarada postaje modus
upisa kojim su trauma od povrede i njene posledice ne-
gativno upisane u metaforu. Maskarada je tu da bi se
uklonilo seanje na zauvek-upameno, zauvek-ponovlje-
no traumatino detinjstvo samog subjekta (Malvi i Volen,
2000). Susret sa smru u djetinjstvu Fridu upoznaje koli-
ko je okrutna borba za ivot. Brutalnost djece u koli je
pobijeivala prikrivanjem nedostataka. Kao djevojica je
dobila izmice koje su postale statusni simbol. Tek su no-
ve i po mjeri izraene izmice uravnoteile njezin hod.
Ali ne i karakter, ve obiljeen prkosom. izmice su je ui-
nile vanom: bila je tako mala, a ve ih je smjela nositi,
ba kao da je ve gospoica (Drakuli, 2008: 11). Slaven-
ka Drakuli se jo jednom vraa motivu izama kada je
ve naglaena prekretnica koja je ovjekovjeila Fridino
formiranje identiteta i artikulaciju kao umjetnice, ene
koja pretrauje svoj unutranji, psihiki ivot, kreativni
duh. Uz protezu dobila je na dar od najfinijeg teleeg
boksa sa zvoniima izvezenim zlatnom icom. (...) Zagr-
lila je nove izme kao dijete novu igraku. (...) Nove crve-
ne izme poosluit e joj da sakrije protezu. (...) Kad bi
obula te arobne izme, da, tako ih je zvala, uinilo bi joj
se na trenutak da je opet cijela. (...) Njeni koraci su u po-
etku bili ukoeni kao da joj je cijelo tijelo drveno. Samo
ju je elja da nosi crvene cipele natjerala da ustraje (Dra-
kuli, 2008: 131-132). Simbol cipela je metafora. Bez psi-
hikih cipela ena se ne moe kretati po unutarnjoj i vanj-
skoj okolini to zahtijeva otrinu, ula, oprez i otpornost.
ivot i rtvovanje idu jedno s drugim. Crvena je boja ivo-
ta i boja rtvovanja (Pinkola, 2007: 252). Roman Frida ili
o boli predstavlja literariziranje ivota Fride Kahlo, pri to-
me iz naslova moemo izvesti zakljuak da nije rije o li-
terariziranoj biografiji, ve o romanu koji se poigrava sa
fikcijom skreui panju subverzivnim postupcima na
problem atikulacije ene kao umjetnice te njegovanja
njenog sebstva i formiranja identiteta. Sebstvo je obilje-
eno etnikim, etikim i posebnim kulturnim i spolnim
oznakama. Prakticirajui ensko pismo hrvatska spisate-
ljica Slavenka Drakuli transponuje politike i ideologije ko-
je su ograniene i strogo definisane patrijarhalnim ko-
dom, kojeg vjeto ponitava manipulirajui nedozvolje-
nim obrascima putem romana kao anra koji je u slubi
osporavanja drutvenih uzusa. Roman moemo pratiti
na vie dimenzija od kojih su najznaajnije dimenzija bol-
nosti/bolesti u koju se upisuje tijelo i s druge strane di-
menzija formiranja identiteta koja je narazluivo poveza-
na sa tijelom i istraivanjem prirode subjekta. Frida svo-
jim umjetnikim djelovanjem napada na kulturne stereo-
tipe, time, popunjava praznine prevazilaskom okrutnosti
ivota borei se za goli opstanak i diui glas kako ena
moe o(p)stati u kulturi ne kao margina, ve kao njen
centar.
LITERATURA
1. Antropologija ene (1983). Uredile: arana Papi i Lydia Sklevicky.
Beograd
2. Beauvoir, de Simone (1982). Drugi pol I, II. Beograd: BIGZ
3. Butler, Judith (2003). Sluajna utemeljenja - feminizam i pitanje
postmodernizma. Genero, asopis za feministiku teoriju br. 2/3.
Beograd: 33-48
4. Drakuli, Slavenka (2007). Frida ili o boli. Zagreb: Profil
5. Feminizam/Postmodernizam (1999). Uredila: Linda Nicolson. Za-
greb: Liberata, Centar za enske studije
6. Forum Bosnae (2004). Temat: Izazovi feminizma 26/04. Sarajevo
7. Godard, Barbara (1990). Samo nastavite: feministkinje (iznova)
stvaraju pripovijesti. asopis Izraz br. 2/3. Sarajevo: 258 - 274
8. Gros, Elizabet (2005). Promenjiva tela: Ka telesnom feminizmu.
Beograd: Centar za enske studije i istraivanja roda
9. Hall, Stuart (2001). Kome treba identitet? Re, asopis za knjiev-
nost i kulturu i drutvena pitanja no. 64/10. Beograd: 215-233
10. Kundera, Milan (2007). Iznevjerene oporuke - esej. Zagreb:
Meandar
11. Kolodni, Anet (2002). Mapa ponovnog itanja: rod i inter-
pretacija knjievnih tekstova. Genero, asopis za feministiku teori-
ju br. 2/3. Beograd: 55-69
12. LeGates, Marlene (2001). In Their Time, A history of Femi-
nism in Western Society. New York and London: Routledge
13. Magezis, Joy (2001). enske studije. Sarajevo
14. Malvi, Lora & Volen, Piter (2000). Frida Kalo i Tina Modoti.
asopis enske studije br. 7. www.zenskestudie.edu.rs
15. Neko je rekao feminizam? Kako je feminizam uticao na e-
ne XXI veka (2007). Urednica: Adriana Zaharijevi, Beograd
16. Pinkola, Clarissa E. (2007). ene koje tre s vukovima, Mito-
vi i prie o arhetipu divlje ene. Zagreb: Algoritam
17. Popovi, Tanja (2007). Renik knjievnih termina. Beograd:
Logos Art
18. afranek, Ingrid (1983). enska knjievnost i ensko pismo,
Republika br.11-12. Zagreb: 7-28
19. efer, an-Mari (2001). Zato fikcija? Novi Sad: Svetovi
1 Frida Kahlo (1907-1954), meksika slikarica, poznata po svojim au-
toportretima koji su simbioza boli i strasti (A. Kettenmann). Iako
njen rad kritiari smijetaju u okvire nadrealizma, njena realnost je
usamljenost, poniranje u vlastiti subjekt, ranjivost izazvana fizikom
i psihikom boli, seksualnost i okrutnost ljubavi. Za feministkinje je
spoj enskog iskustva i forme, ali znaajno stoga to uvodi enu u
domen sloma visoke umjetnosti (koja je bila rezervisana iskljuivo za
mukarca). Sa Fridom Kahlo u slikarstvo se uvodi problem enskog
tijela, njegovog mesta u predstavljanju i odnos ene umetnice pre-
ma enskom telu u predstavljanju. Rad Fride Kalo usredsreuje se
prvenstveno na lino, na unutranji svet. (...) Slikala je svoj lini svet,
svet emocionalnih odnosa, nala je likovni izraz za svoje lino iskust-
vo bola i munog odnosa prema sopstvenom telu (L.Malvi i P. Vo-
len)
2 Niz od pet Drakulikinih romana, kojeg zatvara upravo roman Frida
ili o boli tematizira dekonstruisano tijelo bola, traume i strasti. Nai-
me, kako to kae Andera Zlatar, ensko tijelo u pripovijednim tek-
stovima Slavenke Drakuli je izloeno pogledu izvana, vanjskom
oku, izloeno opasnosti, nekoj vrsti krajnjih radikalnih stanja. Roman
Hologrami straha (1987) je neka vrsta autobiografskog zapisa o au-
toriinom stanju, traumi tijela koju izaziva bolest. U Mramornoj ko-
i (1995) junakinja u potrazi za identitetom otkriva osamljenost vlas-
titog subjekta kojeg ne moe prevazii ni odnos sa vlastitom maj-
kom. Strast ljubavi koja osuuje junake romana Boanska glad
(1997) kontekstualizirana je dovoenjem tjelesnosti/seksualnosti
kao jedinstvenog komunikativnog sistema u iu interesovanja, ju-
naci su u sferi nenormiranog jer se ouvanje ljubavi putem fizikog
(ina) sjedinjenja ispostavlja kao kanibalsko. Kao da me nema
(1999) je roman ispisan iz ugla ene o enskom preivljavanju rat-
nih zloina, a razultat je snana reprezentacija tijela pogoenog
traumom silovanja.
3 Fizika bol ne samo to ne doputa jeziku da ga opie nego ga ra-
zara, primoravajui ga da se povue u stanje koje mu je prethodilo,
svodei ga na zvukove i krikove koje ljudsko bie proizvodi prije ne-
go to naui govoriti.
4 Frida Kahlo je jednom zapisala: Pretrpjela sam dvije teke nesree u
ivotu... Jedna u kojoj me autobus onesposobio, a druga je bio Die-
go.
5 Nakon saobraajne nesree ivot Fride Kahlo obiljeile su zdrastve-
ne potekoe i tridesetak operacija, nemogunost materinstva, kon-
stantna borba s tijelom koje je trebalo razliita ortopedska pomaga-
la, slikanje, kompleksnost odnosa sa mukarcima, ali i enama.
6 Percepcija ljubavnih odnosa u romanu je brutalna. Razarajua bol
koja dolazi s vana i unitava ovjekovo bie pretpostavljena je spol-
nim i rodnim razlikama. Spoj dvaju razliitih karaktera, suprotnosti,
kakvi su Frida Kahlo i Diego Rivera rezultira nekomunikacijom i ne-
razumijevanjem. Diego je predstavljen kao egocentrini ideolog, a
Frida u introspektivnom poduhvatu.
ini se kako je samo jedno ivo bie primjeivalo njego-
vo postojanje: bijae to stari bernardinac koji je esto
obiavao dolaziti, te je znao polei svoju veliku glavu sa
alosnim oima na Christopheova koljena dok je
Christophe sjedio na stolici ispred kue. Dugo bi gledali
jedno u drugo. Christophe ga nije tjerao za razliku od
bolesnog Goethea, za razliku od njega njegove mu oi
nisu bile nepodnoljive, te nije imao potrebu da povie :
Odlazi!...Ti me, gobline, nee uhvatiti togod da
pokuavao
Nije traio nita vie nego da bude obuzet poniznim i
snenim oima psa, te da pomogne ivotinji: osjeao je da
se iza njih mora kriti zatoena dua koja moli za njegovu
pomo.
U onim trenucima dok je bio slab i dok je patio, ivei
istrgan iz ivota, osloboen ljudskog egoizma, vidio je
rtve ljudi, bojno polje na kojemu je ovjek trijumfirao u
krvavom klanju svih ostalih bia; tada je njegovo srce biva-
lo ispunjeno tugom i uasom. ak i u danima u kojima je
jo bio sretan, oduvijek je volio ivotinje i nikada nije bio u
stanju da se prema njima odnosi okrutno. Sport mu je
oduvijek bio mrzak to nikada nije iskazivao bojei se ismi-
javanja. No njegov je osjeaj odbojnosti predstavljao tajni
uzrok oitog i neobjanjivog osjeaja nesklonosti koji je
gajio prema odreenim ljudima - nikada nije bio u stanju
da iskae prijateljstvo ovjeku koji je mogao ubiti ivotinju
iz uitka. Tu se nije radilo o sentimentalnostima. Nitko nije
znao bolje od njega da se ivot zasniva na patnji i neizm-
jernoj okrutnosti. Niti jedan ovjek ne moe ivjeti, a da ne
tjera druge da pate. Nema smisla da zatvaramo oi ili da
se zavaravamo rijeima. Takoer nema smisla niti doi do
zakljuka kako moramo odbaciti ivot i oajavati poput
djece. Ne. Moramo ubijati da bismo preivjeli, ako trenut-
no ne postoji drugo sredstvo preivljavanja. No ovjek koji
ubija samo radi ubijanja je zloinac. Znam, nesvjesni
zloinac, no svejedno zloinac. Neprekidna tenja ovjeka
trebala bi biti smanjivanje sume patnje i okrutnosti: to je
prva dunost ovjeanstva.
U uobiajenim trenucima ivota ove su se ideje nalazile
pohranjene u dubinama Christopheovog srca. Odbijao je
razmiljati o njima. to je to uope dobro? to je mogao
uiniti? Morao je biti Christophe, morao je zavriti svoj
posao, ivei pod svaku cijenu, ivei na tetu slabijih...Nije
on taj koji je stvorio svemir...Bolje ne razmiljati o
tome...bolje ne razmiljati o tome...
No, kada je i njega takoer tuga povlaila na razinu
poraenoga, morao je razmiljati o tim stvarima. Tek
nedavno je krivio Oliviera za upadanje u uzaludno duboko
aljenje i uzaludno suosjeanje sa svom nesreom koju
ljudi trpe i izazivaju. Sada je on otiao jo dalje: sa svom
silinom svoje snane prirode istraio je dubine tragedije
kozmosa: podnosio je sve patnje svijeta, te je ostavljen gol
i krvav. Nije mogao misliti o ivotinjama bez drhtanja u
oaju. Gledajui u oi ivotinja vidio je duu nalik na vlasti-
tu, duu koje nije mogla govoriti, no zato su oi uzvikivale:
to sam ti uinio? Zato mi nanosi bol?. Nije mogao
podnijeti najobinije prizore koje je vidio stotinu puta:
mlado krave kako plae u kavezu od iblja, sa svojim
velikim izbuljenim oima, plaviasto bijelim i ljubiastim
mrljama, bijelim trepavicama, kovravim bijelim upercima
na prednjem dijelu glave, ruiastim nosnicama, te krivim
nogama. Janje koje seljani prenose sa sve etiri zavezane
noge, koje visi naopake, pokuavajui uspraviti glavu,
plaui poput djeteta, mekeui i pomiui svoj sivi jezik.
Pilii zajedno natrpani u koaru. Udaljeni urlici svinje koja
krvari do smrti. Riba koja se isti na kuhinjskom
stolu...bezbrojna muenja kojima ljudi izlau ova nevina
bia dovodila su njegovo srce u stanje agonije. Dozvoli da
ivotinje imaju iskru razuma u sebi, zamisli kakvu zas-
traujuu nonu moru svijet za njih predstavlja: san o krvo-
lonim ljudima, slijepim i gluhim, to reu njihove utrobe,
rastvaraju ih, razrezujui ih, sjeui ih na komadie, ive ih
kuhajui, ponekad se smijui njima i njihovim grimasama
dok drhu u agoniji. Zar ima neto monstruoznije kod
afrikih kanibala? Za ovjeka slobodna uma postoji neto
zbog ega je patnja ivotinja jo nepodnoljivija od patnje
ljudi. Jer, kod posljednjeg je barem priznato da je patnja
loa, te da je onaj tko je izaziva zloinac. No, na tisue iv-
otinja je besmisleno zaklano svakoga dana bez trunke al-
jenja. Ako bi bilo koji ovjek to spomenuo bio bi smatran
smijenim. Upravo je to neoprostivi zloin. Samo to je ve
dovoljno opravdanje za sve to ljudi moraju trpjeti. To
zahtjeva boju osvetu. Ako postoji bog koji je dobar tada
ak i najmanje od ivuih stvorenja mora biti spaeno. Ako
je bog dobar samo prema jakima tada nema pravde za
slabe i ponizne, za jadna stvorenja koja su ponuena kao
rtva ovjeanstvu. Tada ne postoji neto takvo kao dobro-
ta, niti neto takvo kao pravda.
Ulomak iz Jean-Christophe. New York: Random House
Modern Library, 1938, pp. 326-328
260
Prava ivotinja
Neoprostivi zloin
Romain Rolland
261
Vegetarijanska prehrana je jednako dobra za ljudsko
zdravlje kao to je i za ivotinje. Ne postoji prehrambena
potreba zbog koje bi ljudi morali jesti bilo koji ivotinjski
proizvod; sve nae prehrambene potrebe, ak i novoroen-
adi i djece, su najbolje zadovoljene prehranom bez mesa,
kao to su ustanovile nacionalne prehrambene asocijacije
Britanije i SAD-a npr. Ameriko prehrambeno udruenje
(American Dietetic Association) primjeuje kako vegetari-
janska prehrana smanjuje rizik od mnogih kroninih dege-
nerativnih bolesti i stanja, ukljuujui bolesti srca, rak, pre-
tilost, visoki krvni pritisak i dijabetes.(1)
ivotinjski proizvodi dovode do bolesti srca
Bolest srca je zdravstveni problem broj jedan u SAD-u,
odgovoran za vie od milijun sranih udara, te pola miliju-
na smrtnih sluajeva svake godine.(2) Budui da danas zna-
mo to izaziva srane udare, moemo ih sprijeiti. U mno-
gim studijama istraivai su otkrili da je via razina koleste-
rola povezana s veim rizikom od sranog udara. Za svaki
porast u razini kolesterola u krvi od jedan posto, poveava
se rizik od sranog udara za dva posto; obrnuto, svaka re-
dukcija od jedan posto u razini kolesterola smanjuje rizik za
dva posto.(3)
Zahvaljujui predanim naporima industrije mesa, kravljih
proizvoda, te jaja, mnogi Amerikanci jo uvijek vjeruju ka-
ko su ivotinjski proizvodi nuni za dobro zdravlje. Jedna
od najopsenijih studija o ivotnom stilu i zdravlju otkrila je
kako stope smrtnosti zbog bolesti srca kod vegetarijanaca
koji jedu kravlje proizvode i jaja iznose samo jednu treinu
stopa kod onih koji jedu meso. (4) The British Medical Jou-
rnal objavio je otkria iz studije gdje je zakljueno kako cje-
loivotni vegani (striktni vegetarijanci) imaju rizik od smrti
zbog bolesti srca smanjen za 57%. (5)
Biljna hrana ne sadri kolesterol, dok meso, jaja, te krav-
lji proizvodi sadre velike koliine kolesterola, prezasienost
masnoama, te koncentrirane proteine - sve tetne sastoj-
ke. Takoer, velika koncentracija biljnih vlakana prisutna u
vegetarijanskoj prehrani (meso, kravlji proizvodi i jaja ne
sadre biljna vlakna) pomae isprati kolesterol koji je une-
sen u probavni sustav.
Vegetarijanska prehrana ak moe i umanjiti tetu koja
je do sada ve napravljena. Kada je Dr. Dean Ornish stavio
svoje pacijente sa koronarnom boleu arterija na vegetari-
jansku prehranu s niskim stupnjem masnoa, kombiniranu
s primjerenim vjebama i tehnikama oputanja, otkrio je da
se proces izgradnje nakupina u njihovim arterijama obr-
nuo.(6)
Veza raka i ivotinjskih proizvoda
Preporuka broj jedan u smjernicama Amerikog drutva
oboljelih od raka, Guidelines on Nutrition for Cancer Pre-
vention, je koristiti prehranu sa naglaskom na biljnim na-
mirnicama.(7) Znanstvenici su otkrili da vegetarijanci ima-
ju izmeu 25% i 50% manje anse za obolijevanje od raka,
ak i pod pretpostavkom drugih faktora, kao to je pue-
nje.(8) Nedavna studija ACS-a pokazala je kako osobe koje
jedu 3 unce mesa dnevno imaju 30% do 40% vee anse
za razvoj raka. (9) Istraivai za ACS su takoer otkrili da
dok biljna hrana smanjuje rizik raka prostate kod mukara-
ca, jedenje mesa ga poveava.(10) Znanstvenici ss sveuili-
ta Yale izvjetavaju kako prehrana utemeljena na mesu
moe dovesti do raka eluca i jednjaka, kao i limfnog sus-
tava.(11,12) Znanstvenici su takoer otkrili da ljudi koji re-
dovito konzumiraju hot-dogove, kobasice ili druge proizvo-
de obraenog mesa imaju stope oboljenja raka guterae
poveane za 70%.(13)
Meso moe biti otrovno
Uz to to izazivaju bolesti srca i rak ivotinjski proizvodi
takoer sadravaju tetne supstance - ukljuujui bakterije,
arsen, diokside, te ivu - to moe utjecati na nae zdravlje
kako kratkorono tako i dugorono. Svake godine u SAD-
u zabiljeeno je 75 milijuna sluajeva trovanja hranom, od
kojih je 5.000 sluajeva fatalno. (14) Prekomjerna upotre-
ba antibiotika u tvornikim pogonima uzrokovala je da
mnoge bakterije koje se mogu pronai na ivotinjskom tki-
vu postanu otporne na antibiotike. Znanstvenici s Johns
Hopkins Bloomberg School of Public Health nedavno su iz-
vijestili kako je 96% pileeg mesa Tyson oneieno opas-
nim bakterijama roda campylobacter, otpornima na anti-
biotike. (15) U studiji Ministarstva poljoprivrede SAD-a
znanstvenici su otkrili kako je 66% stonog mesa oneie-
no mikrobima otpornima na antibiotike.(16) Nedavno iz-
vjee General Accounting Office SAD-a upozorava : bak-
terije otporne na antibiotike su prenesene sa ivotinja na
ljude, te mnoge od studija koje smo proveli potvruju da
ovaj prijenos dovodi do ozbiljnih rizika za ljudsko zdrav-
lje.(17)
Nije neoubiajeno ni da farmeri dodaju arsen hrani za pi-
lie kako bi se unitili paraziti, pri emu dio arsena ostaje u
ivotinjskom mesu. Jedna je studija USDA zakljuila : jede-
nje 2 unce piletine po danu - ekvivalent treine do polovine
prsa bez kostiju - izlae konzumenta dozi od 3 do 5 mikro-
grama neorganskog arsena, najtoksinije forme tog ele-
Prava ivotinja
Vegetarijanstvo: zdravo i humano
People for the Ethical Treatment of Animals
262
menta.(18) Dnevna izloenost niskim dozama arsena
moe prouzroiti rak i ostale oblike bolesti kod ljudi. (19)
Riblje meso takoer nije zdrava hrana. Poliklorirani bife-
nili (PCB), nusproduktni industrijski spojevi koji se mogu
pronai u okoliu, prouzrokovali su rak kod ivotinja, te
probleme sa koom i oteenja jetre kod ljudi. Otkriveno je
da riblje meso sadri razine PCB-a koje su na tisuu puta vi-
e od onih u vodi u kojoj ive.(21) Znanstvenici na sveuili-
tu Illinois su otkrili da oni koji se hrane ribom i imaju viso-
ku razinu PCB-a u krvi imaju problema s prisjeanjem na in-
formacije koje su nauili samo 30 minuta ranije.(22) Riba
takoer u sebi akumulira metil-ivu u svojem tijelu, te su
trudnice i djeca upozoreni da ne jedu ribu koja moe sa-
dravati visoku razinu ovog toksinog spoja.(23)
Industrijski uzgoj nanosi tetu ivotinjama
ivotinje su mnogo inteligentnije i kompleksnije nego to
to veina ljudi shvaa, te znanstvenici pruaju sve vie do-
kaza za ovo. Prema znanstvenicima krave uivaju u intelek-
tualnim izazovima i osjeaju uzbuenje kada upotrebljava-
ju svoj intelekt kako bi prevazili tekoe. Dr. Donald
Broom, profesor na sveuilitu Cambridge, kae da kada
krave otkriju rjeenje problema modani valovi pokazuju
njihovo uzbuenje, otkucaji srca se ubrzavaju, a poneke
ak i skau u zrak. To nazivamo njihovim eureka trenut-
kom. (24) Znanstvenici s Cambridgea takoer su otkrili da
svinje imaju kognitivne sposobnosti trogodinjeg ljudskog
djeteta. (25) Biolozi su pisali u asopisu Fish and Fisheries
kako su ribe iskusne u socijalnoj inteligenciji, te se koriste
machiavellijanskim strategijama manipulacije, kazne i po-
mirbe, pokazujui stabilne kulturne tradicije, te suraujui
kako bi uoile predatore, te ulovile hranu.(26) Pilii uspos-
tavljaju prijateljstva i socijalnu hijerarhiju, prepoznaju jedni
druge, razvijaju drutvenu hijerarhiju, te ak imaju i kulturo-
loko znanje koje prenose izmeu generacija.(27)
Gotovo sve ivotinje koje se uzgajaju za prehranu u SAD-
u danas provode svoj ivot u pogonima industrijskog uzgo-
ja. Te ivotinje, koje osjeaju bol i strah na jednak nain kao
i psi i make koji s nama ive, su odvojene od svojih obite-
lji, te su u tisuama nagurane u prljava skladita. One su
osakaene bez upotrebe ublaivaa boli, te liene svega to
je za njih normalno - ne dozvoljava im se da vide sunce ili
udiu svjei zrak sve do dana na koji su prisiljene da uu na
vozila koja ih voze prema klaonici. Na mjestu ubijanja mno-
ge ivotinje su u potpunosti svjesne, te se bore da pobjeg-
nu dok su njihove utrobe razrezane, a neke su i dalje svjes-
ne dok se njihova tijela komadaju ili dok se uranjaju u tan-
kove kipue vode.
Industrijski uzgoj nanosi tetu naem planetu
Uzgajanje ivotinja zbog hrane zahtjeva ogromne kolii-
ne resursa. Od sve poljoprivredne zemlje u SAD-u 80% se
iskoritava za uzgoj ivotinja radi prehrane, te za uzgoj sje-
mena za njihovu prehranu - to ini gotovo polovicu mase
zemlje junijih 48 drava. (28) Pilii, svinje, stoka i druge i-
votinje koje se uzgajaju radi prehrane su osnovni konzu-
menti polovice sve vode u SAD-u.(29)
Svakog dana industrijski uzgoj stvara milijarde funti gno-
ja koji zavrava u jezerima, rijekama, te pitkoj vodi. Uzgoje-
ne ivotinje stvaraju oko 130 puta vie izluevina nego to
to ini cijela ljudska populacija SAD-a - 87.000 funti otpada
u sekundi! (30,31) Kalifornijska studija je otkrila kako jedna
krava muzara oslobaa 19.3 funti promjenjivih organskih
spojeva u godini, to ini muzare najveim izvorom plina
koji stvara smog, nadmaujui kamione i putnike automo-
bile.(32)
1 The American Dietetic Association, Position of the American Die-
tetic Association and Dieticians of Canada: Vegetarian Diets,
Journal of the American Dietetic Association 103 (2003): 748-65.
2 American Heart Association, Heart Attack and Angina Statis-
tics, 3 Oct. 2003.
3 Neal Barnard, Food for Life (New York: Harmony Books, 1993)
34.
4 R.L. Phillips et al., Coronary Heart Disease Mortality Among Se-
venth-Day Adventists With Differing Dietary Habits: A Preliminary
Report, American Journal of Clinical Nutrition 31 (1978): S191-
8.
5 M. Thorogood et al., Plasma Lipids and Lipoproteins in Groups
With Different Dietary Practices Within Britain, British Medical
Journal 295 (1987): 351-3.
6 Dean Ornish et al., Can Lifestyle Changes Reverse Coronary He-
art Disease? The Lancet 336 (1990): 624-6.
7 American Cancer Society, Cancer Prevention and Early Detec-
tion: Facts and Figures, 2004, 2004.
8 J. Chang-Claude et al., Mortality Pattern of German Vegetarians
After 11 Years of Follow-Up, Epidemiology 3 (1992): 389-91.
9 Jessica Heslam, Dont Have a Cow, Man: Docs: Meat Hikes Can-
cer Risk by up to 50 Percent, Boston Herald 12 Jan. 2005.
10 American Cancer Society, Inc., Good Fat Linked to Lower Pro-
state Cancer Risk, 29 Sep. 1999.
11 Yale University, Animal-Based Nutrients Linked With Higher Risk
of Stomach and Esophageal Cancers, news release, 15 Oct.
2001.
12 Daniel DeNoon, Diet Linked to Non-Hodgkins Lymphoma: Lots
of Meat, Saturated Fat, Dairy May Raise Risk, WebMD Medical
News 9 Mar. 2004.
13 Processed Meat May Cause Pancreatic Cancer, Xinhua News
22 Apr. 2005.
14 Reuters, CSPI: Seafood, Eggs Biggest Causes of Food Poisoning
in U.S., CNN.com 7 Aug. 2000.
15 Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, Drug-Resis-
tant Bacteria on Poultry Products Differ by Brand, Johns Hopkins
Public Health News Center 16 Mar. 2005.
16 Drug-Resistant Bacteria Found in U.S. Meat, Reuters Medical
News, 24 May 2001.
17 Dave DeWitte, Report Urges USDA to Accelerate Study of Lives-
tock Antibiotic Risks for Humans, The Gazette 26 May 2004.
18 Dennis OBrien, Arsenic Used in Chicken Feed May Pose Thre-
at, The Baltimore Sun 4 May 2004.
19 OBrien.
20 Agency for Toxic Substances and Disease Registry, ToxFAQs for
Polychlorinated Biphenyls (PCBs) 16 Sep. 2003.
21 Agency for Toxic Substances and Disease Registry.
22 Susan Schantz et al., Impairments of Memory and Learning in
Older Adults Exposed to Polychlorinated Biphenyls via Con-
sumption of Great Lakes Fish, Environmental Health Perspecti-
ves June 2001.
23 U.S. Department of Health and Human Services and U.S. Environ-
mental Protection Agency, What You Need to Know About
Mercury in Fish and Shellfish, brochure, Mar. 2004.
24 Jonathan Leake, Cows Hold Grudges, Say Scientists, The Aus-
tralian 28 Feb. 2005.
25 New Slant on Chump Chops, Cambridge Daily News 29 Mar.
2002.
26 Scientists Highlight Fish Intelligence, BBC News, 31 Aug.
2003.
27 Valerie Elliott, Why Did the Chicken Cross the Road? Times On-
line 18 Mar. 2005.
28 Marlow Vesterby and Kenneth S. Krupa, Major Uses of Land in
the United States, 1997 Statistical Bulletin No. 973, U.S. Depart-
ment of Agriculture, 1997.
29 Bill McKibben, Taking the Pulse of the Planet, Audubon Nov.
1999.
30 Ed Ayres, Will We Still Eat Meat? Time 8 Nov. 1999.
31 U.S. Senate Committee on Agriculture, Nutrition, and Forestry,
Animal Waste Pollution in America: An Emerging National Pro-
blem, Dec. 1997.
32 Jennifer M. Fitzenberger, Dairies Gear Up for Fight Over Air,
Fresno Bee 2 Aug. 2005.
Prava ivotinja
263
Kultura
Tragino izazivanje sudbine
Velika Frnancuska revolucija, kojom je zatvoreno XVI-
II i otvoreno XIX stoljee, bila je i najava nove epohe
razvoja drutva: epohe industrijalizacije. Industrijska se
revolucija jo prije francuske politike revolucije odigra-
la na tlu Engleske. Obje revolucije znaile su ogromne
promjene za ljude i historiju, te nisu mogle da se ne
odraze u najkreativnijoj od svih ljudskih djelatnosti - um-
jetnosti. Ars longa - vita brevs. Kau da umjetnici prvi
predosjete nadolazee promjene i da izraavaju nemire
epohe i stradanja ljudi, koja proivljavaju mnogi, ali ni-
su u stanju da ih iskau. Zato su prvi deceniji XIX stolje-
a bili obiljeeni golemim procvatom umjetnosti. Najve-
i engleski romantici obiljeili su desete i dvadesete go-
dine XIX vijeka, nikad ranije tako plodne i kreativne. Is-
ti fenomen ponovit e se u umjetnosti tono jedno sto-
ljee kasnije, u prvim decenijama XX vijeka.
Ogromna stvaralaka bujnost svih umjetnosti u svim
nacijama poetkom XIX stoljea apsolutno je nov i go-
tovo jedinstven fenomen. Nema sumnje da su u to do-
ba umjetnici bili nadahnuti javnim dogaajima, u koje
su esto i sami bili umijeani. I dok je Francuska revolu-
cija inspirirala umjetnike velikim nadama i velikim razo-
aranjima, industrijska revolucija i njom izazvano gomi-
lanje bijede i gradskog proletarijata potaknut e stvara-
oce na djela sasvim drugaijeg pravca.
Bilo da su inspirirani veliinom ili uasima epohe, um-
jetnici koji su stvarali za mlado graansko drutvo, ma-
da su neki od njih pripadali aristokraciji, kao gotovo je-
dinom obrazovanom sloju, nisu mogli da prenebregnu
i preskoe vrijeme, u kojem su nastajala njihova djela,
njegova oduevljenja i ushite, kao ni propadanje u oaj
i jad. Sad su se obraali daleko brojnijoj publici nego ra-
nije, kad je umjetnost bila privilegija iskljuivo povlate-
nih aristokratskih krugova.
Za ire slojeve obrazovanog drutva najpristupanija
je bila knjievnost i poezija. Ona je postizala velik uspjeh
kod ena iz imunih klasa, koje su raspolagale s dosta
slobodnog vremena te je, postavi modom, sticala iz-
vanrednu trinu vrijednost. Nikada ranije pisci i pjesni-
ci nisu bili bolje nagraivani. Byron je samo za tri prva
pjevanja Childe Harolda primio ogroman honorar od
nekoliko hiljada sterlinga.
Umjetnost e ipak ostati privilegija kultiviranih krugo-
va, sve dok je masovni politiki pokreti, bilo klasni bilo
nacionalni, kao i proirenje obrazovanja i poboljanje i-
votnog standarda, ne uini bliom masama. No, prvih
decenija XIX stoljea ona je jo uvijek bila u iskljuivom
posjedu izuzetnih duhova, a njena publika kao i njeni
autori pripadali su tzv. viem drutvu. Devetnaesti vi-
jek je zapoeo romantizmom, pravcem osobito popu-
larnim u Njemakoj, Engleskoj, Francuskoj, Rusiji i Polj-
skoj, koji je imao ne male odjeke i u drugim narodima
i zemljama.
Romantizam nije samo bijeg od razoaravajue ili
grube realnosti, ve i reakcija na klasicizam, otpor pre-
ma racionalizmu prijanje epohe, koja je urodila revolu-
cijama i ratovima, isticanje i inzistiranje na snazi ljudskih
emocija nasuprot razumu, naglaavanje iracionalnog,
nadnaravnog, i egzotinog, pa ak i kulta Srednjeg vi-
jeka u izboru knjievnih tema.
Budui da su neki bili pogoeni revolucijom i Napo-
Nemiri epohe i engleski
romantiarski genij
Jasna Tkalec
Richard Westall, Lord Byron,
ulje na platnu, prije 1836.,
National Portrait Gallery,
London
264
Kultura
leonovim ratovima, koliko drugi jo traginije njenim
neuspjehom i Restauracijom, romantizam se ogrnuo
bolom svijeta (mal du sicle, Weltschmertz) kako bi iz-
razio tragiku ivota, nadilazei tako politiku pristras-
nost autora. Vana je karakteristika romantiara kult
prirode, koji se nadovezivao na Jean Jacques Roussea-
ua, iako je kao knjievni pravac bio u opreci s postavka-
ma prosvjetitelja i ukusom klasicizma.
Kako se u to vrijeme bude nacionalni osjeaji u nizu
nacija ili dijelova nacija, komponenti velikih carstava,
doprinio je razvoju jezika i otkrivanju kako vlastitih na-
rodnih knjievnosti tako i narativne knjievnosti dotad
malo poznatih perifernih naroda (npr. Balkana).
Egzotini zapleti i bizarne fabule, umijeanost smrti i
tragina sudbina romantinih junaka esti su ingredien-
ti umjetnikog postupka pisaca-romantiara, koji e nji-
hovim djelima garantirati knjievnji uspjeh.
Mladost junaka, katkad djece ili gotovo djece, dra-
matika ili tragika fabule, te neumitnost sudbine u koju
se nerijetko uplie nadnaravno ili zao duh u neobinom
ili estokom scenariju, jamit e autorima romanticima
munjevitu slavu u vlastitoj sredini i u svijetu.
Najvei engelski pjesnici romantiari svoju su sudbinu
bili pobrkali sa sudbinom vlastitih knjievnih junaka, te
su nakon burnog ivota provedenog u preziru konven-
cija i u izrugivanju drutvenim predrasudama, na puto-
vanjima po stranim zemljama te u politikim i ratnim su-
kobima, rano i tragino poumirali u tuini.
Visoki emocionalni intenzitet djela i poistovjeivanje
autora s knjievnim junakom dovest e do revolucije u
lirskoj poeziji, sposobnoj da izrazi najintimnije i najistan-
anije osjeaje. Neobino je bilo i uvjerenje autora da se
poezijom moe preobraziti svijet, bizarno ubjeenje ko-
je je ponovo uskrslo itavo stoljee kasnije, kod ruskih
simbolista (Vjeeslava Ivanova i sljedbenika). U knjiev-
nosti romantinog pravca likovi su prikazani crno-bijelo,
u slikarstvu jak estetsko-emocionalni utisak postizan je
izmjenom snanih i njenih tonova kolorita, a slian je
postupak primijenjen i u plodnom muzikom stvaralat-
vu romantike.
Velik pjesnik i jo vei dandy
Lord Byron ili George Gordon Noel Byron, (1788-
1824), po rodu baron, potomak Normana, bio je sin ka-
petana Johna Byrona, poznatog po ispadima i tuama,
zbog ega je dobio nadimak Mad Jack i Catherine
Gordon of Gight, udne ene, sklone nasilnosti, vjero-
jatno zbog ekonomskih tekoa u kojima je ivjela u
kotskoj, odvojena od mua. Byron je proveo neveselo
djetinjstvo u samotnom lutanju po kotskoj prirodi i
veoma je zavolio njezine zelene i morske pejzae. Stiho-
ve je poeo pisati ve u dvanaestoj godini. Studirao je
na koledima Harrow i Cambridge, gdje se istakao ka-
ko nemirnim i raspojasanim vladanjem tako i objavlje-
nim stihovima (Hours of Idleness - Izgubljeni asovi).
Nakon mladosti u siromatvu, iznenada je naslijedio
imanje i porodini zamak nekog svog pretka iz Notting-
hama, Abbey Newstaed, a godinu dana poslije dobio i
mjesto u Domu lordova engleskog parlamenta.
Prema tadanjim navadama britanske aristokracije,
krenuo je na dugo putovanje u pratnji Johna Cama
Hobhousa. Otputovao je 1809, a vratio se tek 1811,
poslije majine smrti. Suputnici su obili Lisabon, Kadiz,
Sevilju, a zatim su se uputili na Maltu. Sa Malte su kre-
nuli u Grku, u Epir, a zatim u aninu, gdje se Byron
susreo sa Ali-Paom.
Vrativi se u Englesku, ivi ivotom junaka svoga do-
ba: naoit mada hrom od roenja, plodan pjesnik i do-
nekle pozer, Byron je olienje dandyja i miljenika en-
skih srdaca. Po povratku s putovanja, 1812. pie veliku
poemu, koju e zavriti tek 1818, o lutanju mladog Ha-
rolda (childe je titula mladog gospodina, kandidata za
viteza): Childe Harolds Pilgrimage, iji e ga ve prvi di-
jelovi uiniti slavnim preko noi. Bogat po stvaralatvu,
objavljuje djela: The Giaour, The bridge of Abydoss,
The Corsair, Lara, The Siage of Corinthe, Parisina... Ovi
su stihovi doprinijeli stvaranju kulta Grke i Orijenta.
Kao ljubimac publike, dolazi na glas u visokim drutve-
nim krugovima zbog veze s najpoznatijom engleskom
damom, Lady Caroline Lamb.
Na vrhuncu slave 1815. ini fatalan krivi korak: eni
se bogatom nasljednicom, lady Annabellom Milban-
ke, poznatom po zanimanju za matematske nauke. Iz
te e se veze roditi ker Augusta Ada, ali brak ubrzo
propada. ena i ker smjesta naputaju Byrona, a raz-
vod braka bit e povod drutvenog skandala, koji je
uzvitlao mnogo praine. Otkriven je njegov ljubavni
odnos s Augustom Leight, kerkom njegova oca iz
jednog prijanjeg braka. Skandal oko incesta s polu-
sestrom, kako su navodili zli jezici, posluio je navod-
no da prikrije Byronove homoseksualne veze. Indigni-
ran hajkom koju su protiv njega podigli konzervativni
krugovi, Byron naputa Englesku, u koju se vie nika-
da nee vratiti. Posjeuje Waterloo, a zatim odlazi u
vicarsku, gdje due boravi u drutvu Percy Shellyja na
enevskom jezeru.
udan pjesnik i jo udniji filozof
Percy Bysshe Shelley (1792-1822) bio je engleski ro-
mantini pjesnik velikog talenta, u ivotu antikonfor-
mist i idealist bez premca. Meta neprekidnih napada
konzervativaca, postao je idolom vie generacija. Ro-
en u aristokratskoj posjednikoj porodici iz Sussexa,
Shelley 1815. nasljeuje titulu baronetta Castle Go-
ring. Godine 1804. polaznik je Eton College, gdje dobi-
ja nadimak ludi Shelley (mad Shelley) zbog svoje eks-
centrinosti. Kao polaznik sveuilita Oxford Shelley se
istie velikim sposobnostima, ali i netrpeljivou spram
obrazovnih programa i naina njihovog provoenja. Vi-
e vremena no u studentskim klupama provodi u et-
njama u prirodi i u prouavanju elektriciteta. Vezuje se
za pisca i anarhistikog filozofa ante litteram Williama
Godwina, ije ga slobodarske ideje ne samo oduevlja-
vaju ve i doprinose pjesnikovom kulturnom i stvarala-
kom formiranju. U tim godinama Shelley je stalan Go-
dwinov gost. Pod njegovim utjecajem nastaje prvo
Shelleyevo djelo - roman Zastrozzi. Iste godine poinje
objavljivati i pjesme, a zbog djela Neophodnost ateizma
(The Necessity of Atheism) izbaen je sa Oxforda, to
daje povoda svai i definitivnom raskidu s ocem i poro-
dicom. Nakon izbacivanja s Oxforda objavljuje burlesk-
ne stihove Posmrtni fragmenti Margaret Nicolson (Post-
265
Kultura
humous Fragments of Margaret Nicolson), ija tobo-
nja aljivost prikriva revolucionarni sadraj.
Devetnaestogodinji Shelley bjei u kotsku sa Harri-
et Westerbook, kerkom jednog londonskog kafedije.
Iste se godine njom i oenio: u braku s Harriet imao je
dvoje djece. Brak ipak nije bio uspjean. Shelley odlazi
u Irsku u namjeri da pie, ali ga od toga odvraaju po-
litika zbivanja, a teko stanje irskih radnika te ludisti-
ki pokret, kojem prisustvuje, navode pjesnika da stane
na njihovu stranu, to e ga uiniti neprijateljem engles-
ke vlade.
Po povratku u Englesku naruava se njegov odnos sa
suprugom. Shelley provodi sve vie vremena u kui i u
knjinici prijatelja Williama Godwina. Tu se sve ee
sree s njegovom vrlo obrazovanom kerkom Mary,
koju je Godwin imao sa spisateljicom i feministkinjom
Mary Wollstonecraft, umrlom na porodu. Godine
1814. Shelley bjei sa esnaestogodinjom Mary i nje-
nom sestrinom Claire Clairmont u vicarsku - gdje se
drutvance susree s Byronom. Iako pobornik slobodne
ljubavi, Meryn otac Willam Godwin ne oprata Shelley-
ju bijeg sa njegovom maloljetnom kerkom i njenom ro-
akinjom i prekida sve veze. Claire Clairmont e iz veze
s Byronom dobiti ker, Allegru, iji kraj nee biti nimalo
veseo.
William Godwin (otac Shelleyeve ljubavi i kasnije su-
pruge Mary) pisao je eseje i bavio se novinarstvom. Ia-
ko je otac Williama Godwina elio da mu sin bude pas-
tor, ovaj se pribliio lijevom krilu liberalne stranke i pos-
tao pristalicom prosvjetiteljstva i Francuske revolucije.
Godine 1793. objavio je uveni An Enquiry Concer-
ning Political Justice and its Influence on General Virtue
and Hyppyness. Njegov je dom, uprkos nimalo sjajnog
ekonomskog stanja, bio sastajalite najistaknutijih inte-
lektualaca i umjetnika tog vremena kao to su Samuel
Taylor Coleridge i Walter Scott. Ostavi udovac po smr-
ti Maryne majke, Mary Wollstonecroft, koja mu je po-
red zajednike keri ostavila i malu Fanny, roenu u jed-
noj prijanjoj vezi, ponovo se eni s Mary Jane Clair-
mont, koja je u brak dovela jo dvoje vlastite djece: ker
Claire i sina Charlesa, a u braku s filozofom rodit e i
treeg sina Wiliama. Poveanje porodice teko je naru-
ilo Godwinove financije, koje je pokuao bezuspjeno
rijeiti izdavakim i spisateljskim pothvatima. Ipak je sve
do smrti ostao antimalthuzijanac.
Jakobinska diktatura, koja je uslijedila nakon Francus-
ke revolucije, razoarala je Godwina, te je on zamislio i
elaborirao novo drutveno ustrojstvo bez drave i cen-
tralne vlasti. Drutvo bi se sastojalo od slobodnih komu-
na; administrativna i sudska vlast bile bi decentralizira-
ne i prenesene na komunalne jedinice, kojima bi se
upravljalo na osnovu zdravog razuma i naprednih ide-
ja. Godwin je bio uvjeren u mogunost promjene dru-
tva, ne naglu, s lomovima, ve postepenu, prodorom
zdravog razuma u mentalitet i ponaanje ljudi.
Vlast se ne zasniva na zdravorazumskim principima,
a zakoni nisu plod slobodne volje lanova drutva i to
im je osnovna mana. ak ni najsavreniji oblik vlasti -
demokracija - nije zasnovan na zdravom razumu niti ga
odraava, ve na brojevima, to demokraciju pretvara u
demagogiju. Godwin je takoer osporavao ugovorne
temelje liberalizma. Drutveni ugovor meu stranama
tei trajnosti, tako da nadolazee generacije, htjele ne
htjele, moraju prihvatiti dogovoreno od prethodnih po-
koljenja, a osim toga drutveni ugovori ne odravaju ni
utemeljenost na moralu niti garantiraju zdravorazumski
pristup. Godwin s gnuanjem odbija princip autoriteta,
suprotstavljajui mu princip anarhije. Smatra da je svat-
ko toliko razuman da moe sam upravljati sobom i ne-
ma kriterija po kojem bi ovjek morao biti podloan
drugom ovjeku, ili grupi ljudi, koja zapovijeda svim os-
talima.
Institucije treba da postoje kako bi ograniile zlo, jer
ovjek nije savren. U drutvu slobodnih i jednakih ljudi
nee biti razloga za zloin i institucije represije bit e
ukinute, jer ovjek nije zao po sebi, ve ga takvim ini
drutvo. Budui da drutvo moe napredovati samo
ukoliko civilno drutvo postane daleko zrelije, Godwin
se zalae za stvaranje lokalnih zajednica, zasnovanih na
samoupravi i participaciji svih njihovih lanova. Tako je
Godwin postao teoretiar direktne demokracije, decen-
tralizacije i federalizma. Smatra da je to model koji se
moe primijeniti na sva drutva, dok jako zazire od ide-
je patriotizma, koja arbitrarno dijeli ljude jedne od dru-
gih i dovodi u suprotnost njihove meusobne interese,
koji bi morali biti zajedniki.
Za Godwin su Razum, Pravda i Srea istovijetni - uni-
verzalni razum vodi do univerzalne pravde, a ova do
univerzalne sree. Williama Godwina ubrajuju meu fi-
lozofe anarhiste, preteu filozofije Proudhona i u po-
bornika nenasilja poput Tolstoja i Gandhija. Bavio se i
knjievnim radom i napisao dva socijalna romana: Ca-
leb Williams i Saint Leon, te historijska djela Life and
Age of Caucer i The History of the Commonwealth .
Pod pseudonimom pisao je i prie za djecu.
Za vrijeme boravka Shelleyja, Mary i roake Claire s
Byronom na enevskom jezeru te u Chamonixu, drut-
vo se nije samo zabavljalo, divilo ljepoti Alpi i pravilo dje-
cu, ve je Shelleyeva poezija utjecala na Byrona, koji pi-
e dramu Manfred, a sam Shelley pie Himnu ljepoti in-
telekta (Hymn to Intellectual Beauty), a Mary zapoinje
roman Frankenstein. S kasne jeseni 1816. Mary, Claire i
Percy Shelley vraaju se u London, gdje ih oekuje niz
traginih dogaaja. Fanny, polusestra Mary Godwin,
ubila se iste jeseni, a u decembru mjesecu Harriet, dvije
godine ranije od Percy Shelleyja naputena supruga, u
uznapredovalom stadiju trudnoe udavila se u Serpenti-
ne Lake u londonskom Hyde Parku. Sudovi su dvoje Har-
rietine i Shelleyeve djece povjerili na brigu adoptivnim
roditeljima. Mary i Percy Shelley ozakonjuju svoju vezu
30. decembra iste godine. Shelley ivi s Mary u provinci-
ji i posjeuje knjievni krug Leiga Hunta, gdje se susree
s mladim pjesnikom Johnom Keatsom. Pie zapaeno
djelo Laon and Cythna, poemu u stihovima u kojima na-
pada religiju. Knjigu smjesta povlae, pa e je on izdati
preraenu pod imenom The Revolt of Islam.
U susret traginoj sudbini
Godine 1818. u pratnji supruge Mary, njihovo dvoje
djece, urjakinje Claire te njene i Byronove keri Allegre,
Shelley odlazi u Italiju, da popravi narueno zdravlje, jer
ga u Engleskoj progone vjerovnici i iscrpljuje nestalnost
266
Kultura
knjievnih uspjeha, praenih neuspjesima i napadima.
U etiri godine boravka u Italiji obiao je Veneciju, Livor-
no, Rim, Napulj i Firencu, Luccu i Este. Posljednje bora-
vite mu je bila Villa Magni u San Terenzu. I boravak u
Italiji, u kojem nikako da se smiri na jednom mjestu, bio
je ponovo popraen traginim smrtima. Kaets, kojeg je
Shelley pozvao k sebi, kad je uo da je pjesnik teko bo-
lestan od tuberkuloze, kako bi mu pomogla zdravija kli-
ma, nakon kratkog poboljanja, umire u Rimu 1821.
godine. Godinu dana kasnije slijedi jo jedna tragedija:
Byron je zahtijevao da mu Shelley dovede kerkicu Alle-
gru, u Veneziju. On nikada nije vidio dijete roeno u
Londonu u januaru 1817, ali je postavio ultimativni zah-
tjev da djevojicu ne prati njezina majka Claire, koju vi-
e nije elio vidjeti. Byron je oduevljen djetetom, udo-
voljava mu u svemu, no ova se idila iznenada prekida,
jer Byrona, kao karbonara vezanog za tajnu organizaci-
ju, koja radi na ujedinjenju Italije, progoni policija te je
prisiljen smjesta otputovati. On ostavlja djevojicu na
brizi opaticama u nekom samostanu u mjestu Bagnaca-
vallo, gdje Allegra umire od tifusne groznice, aprila
1822, u petoj godini ivota. Smrt Allegre teko pogaa
Byrona, koji dobija napad vjerskog ludila. Shelley je oa-
jan, jer se osjea sukrivcem za nepredvieni razvoj do-
gaaja. Ipak ni jedan ni drugi ne odustaju od svog po-
litikog i knjievnog djelovanja. Shelley se susree s Ba-
yronom u Pisi, gdje s Huntom radi na osnivanju aso-
pis The Liberal. Vraajui se iz Pise i Livorna u San Te-
renzo na svojoj barci Arielu, iznenada se podigla bu-
ra te se Shelley udavio u brodolomu 8. jula 1822. Nije
jo bio navrio ni trideset godina. More je izbacilo Shel-
leyevo tijelo tek nakon deset dana kod Viareggia. Byron
prisustvuje dogaaju. Shelleyevi ostaci spaljeni su u Via-
reggiu, a pepeo sahranjen na protestantskom groblju u
Rimu.
Shelley je do kraja ivota bio i ostao ono to bi danas
nazvali angairanim pjesnikom. I kad su mu teme bile
udaljene od politikih zbivanja i drutvene stvarnosti,
ipak su slobodarski pogledi izbijali iz njegovih stihova,
koji odraavaju kroz poetsko nadahnue ljubav prema
svima koji pate. Ta se ljubav kod Shelleya ne ogrania-
va iskljuivo na ljude ve obuhvaa i sva iva bia. Shel-
ley je pisao ...ukoliko upotreba ivotinjskog mesa naru-
ava mir ljudske zajednice, koliko je nepoeljna ta ne-
pravda i koliko barbarstva u odnosu na te nevine rtve!
Pozvane u ivot ljudskom vjetinom, s ciljem da kratku
egzistenciju provedu u ropstvu i bolu, jer im je tijelo osa-
kaeno, a nad njihovim osjeajima izvreno nasilje. Mno-
go bi bolje bilo da bie sposobno da osjea nikada nije
ni postojalo, no to je ivjelo samo zato da podnosi pos-
tojanje u trajnoj patnji bez ikakve nade. Suvino je i re-
i da su i on i supruga Mary bili uvjereni vegetarijanci.
Shelley se u svojim djelima zalagao za slobodu ljuba-
vi, ustajao protiv konvencija svoga vremena, bunio se
protiv ropstva organiziranog fabrikog rada i optuivao
institucije merkantilistikog i kolonijalistikog drutva u
Engleskoj.
Shelleyeva muzikalna poezija puna je metafora, koje
odraavaju bujni ivotni zanos. Sve njegove stihove obi-
ljeava slobodarska simbolika - pervazivna karakteristi-
ka njegovog ukupnog stvaralatva, proetog lirskim os-
jeajima u obradi intimnih tema i pobunom u odnosu
na stanje u drutvu, od koje nije nikada odustajao. Liri-
ka je naglaena u The Cloud, Ode to the West Wind,
To a Skylark i u mitolokoj drami Prometeus Unbound.
Napisao je i proznu obranu poezije: A Defence of Poe-
try, tragediju o firentinskoj porodici The Cenci, politiku
satiru The Mask of Anarchy, politiko socioloku brou-
ru Stanzas Written in Dejection near Naples, te ve spo-
menute buntovne antireligiozne poeme Queen Mab i
The Revolt of Islam. U potovaoce Shelleyja treba ubro-
jiti i Marxa, koji je alio to je pjesnik tako rano stradao,
jer je smatrao da je cijelim svojim biem Shelley bio re-
volucionar i da bi uvijek pripadao avangardi socijalizma.
Smrt mladia ije je ime napisano na vodi
John Keats (1795-1821) roen je u predgrau Londo-
na, kao prvi od petero sinova Thomasa Keatsa i Frances
Jennings. Provodio je sretne djeake dane sve dok mu
otac nije preminuo 1804, kad je Kaetsu bilo svega
osam godina, nakon pada s konja. Keats otada s maj-
kom i braom stanuje kod djeda i bake i posjeuje ko-
lu, u kojoj pokazuje velik interes za antiku epohu i tra-
gove civilizacije klasinog razdoblja. Kad je pjesniku bi-
lo jedva petnaest godina, umire mu majka od tuberku-
loze - za brigu o petorici sinova imenovana su dva tuto-
ra. Keatsa vade iz kole i upuuju u kirurki zanat, koji
on upotpunjuje i uenjem u lokalnoj bolnici. No, mla-
dog Keatsa vie od kirurgije zanimaju knjievnost i pjes-
nitvo. Sprijateljuje se sa Leightom Huntom, izdavaem
i pjesnikom, koji mu objavljuje prva djela. U ljeto 1817.
Keats odlazi s bratom Thomasom na otok Wight, John
da pie, a Thomas da se lijei od tuberkuloze. Tu zavr-
ava poemu Endymion, koja ne poluuje uspjeh, a po-
tom putuje po kotskoj i Irskoj. Na putu se javljaju prvi
znakovi bolesti. I drugo njegovo djelo Poems kritika ni-
je dobro primila.
Krajem 1818. brat Thomas umire od suice, a John
Alfred Clint, Percy Bysshe Shelley, ulje na platnu prije 1883.,
National Portrait Gallery, London
267
Kultura
Keats odlazi u London i nastanjuje se u kui obitelji
Brown i zaljubljuje se u njihovu kerku Fanny. Do braka
ipak nee doi zbog Keatsova tekog materijalnog i
zdravstvenog stanja. Posthumno objavljivanje kores-
pondencije dvoje zaljubljenih izazvat e skandal u vikto-
rijanskoj Engleskoj. Godine 1820, na poziv Shelleya, Ke-
ats odlazi u Rim, gdje se isprva dobro osjea. Iznenad-
no pogoranje bolesti prekida njegov ivot februara
mjeseca 1821. u zajednikom stanu na Piazza di Spag-
na. Njegovi su prijatelji na nekatolikom groblju u Rimu
napisali prema pjesnikovoj elji Ovdje lei onaj, to mu
ime bje napisano na vodi.
Smatra se da je Keats svoja najbolja ostvarenja napi-
sao 1818, a ta su: Ode to Psyche, Ode an the Grecian
Urn i Ode to Nightingale. Sam Keats je imao malo vje-
re u snagu svog umjetnikog dara i tek e Oscar Wilde
visoko ocijeniti njegovu poeziju, nakon ega e mrtvom
pjesniku pripasti zapaeno mjesto u engleskoj knjiev-
nosti, te veliina i slava koju zasluuje.
Keats je vjerovao u istinitost i snagu ljepote: Beauty
is truth - truth is beauty/Ye know on earth, and all ne-
ed to know. Kao pravi romantiar, misli da istina nije ni
u znanosti ni u filozofiji, ve iskljuivo u ljepoti. Smatrao
je takoer da su ljudi sposobni za razliite razine milje-
nja. Osobe koje ne pokazuju interes za svijet koji ih ok-
ruuje ostaju u sobi bez misli. Iako su vrata drugih so-
ba otvorena, nemaju nikakve elje da prodube svoje
misli - da prijeu u sljedeu prostoriju. A kad se prijee
u druge sobe, iz tog se stana otvaraju ljudskom duhu
razliiti pravci. Veliki umjetnici shvaaju probleme ivota:
misterija njihova stvaralatva lei u tome to su u stanju
da ih izloe u svojim djelima, ali ne i da ih razrijee.
Za Keatsovu poeziju karakteristina je velika senzibil-
nost, bogatstvo izraza i imaginacije, muzikalnost jezika
i harmonija slika. Inspiracije su mu klasino doba (Endy-
mion; Hyperion) i srednjovjekovno razdoblje i njegove
legende (La Belle Dame sans Merci, Isabelle, Lamia), a
tek ode otkrivaju sav raspon njegovog talenta (To Au-
tumn, On Melancholy, To Psyche). U njima on izraava
dionizijski zanos ljepotom - sve do melanholine kon-
templacije smrti. U maksimi Ljepota je Istina - Istina je
Ljepota sadrana je sutina Keatsove poetske misli,
predane umjetnosti u sjeni skore smrti. Zato se smatra
da s Keatsom engleska romantina poezija dosee vlas-
titi vrhunac. Velik e biti njegov utjecaj na engleske
pjesnike prerafaelite.
Danas se u Rimu moe posjetiti Keats-Shelley house
u kojoj vodii govorei o ivotu triju engleskih pjesnika
priaju kako se navodno Keatsov duh pojavljuje u sobi
u kojoj je umro te pali lampu na dan Shelleyeve pogibi-
je u Tirenskom moru. Na taj se dan u prozorima zatvo-
renog muzeja odraava blaga unutranja svjetlost.
Byronovi zanosi i smrt
Byron je od 1817. uglavnom boravio u Veneciji, nau-
io talijanski i armenski i stekao novu ljubavnicu, os-
mnaestogodinju Teresu Gamba Ghiselli, udatu za ez-
desetogodinjeg Alessandra Guicciolija iz Ravenne. Za
Terezom Byron odlazi u Ravennu i tu postaje karbona-
rom: borcem za jedinstvo Italije. Tajna organizacija kar-
bonara nastala je 1815. nakon Bekog kongresa u cilju
ujedinjenja raskomadane zemlje. U svim su je krajevima
Italije estoko progonili, a njene pripadnike pogubljiva-
li. Preko brata svoje ljubavnice, grofa Gambe, Byron se
pridruio karbonarima. Poto su otkriveni, moraju bje-
ati u Pizu. Porodici Gamba konfiscirano je imanje, a
mlada je Teresa zbog Byrona napustila mua. Iz Pize By-
ron je prisiljen pobjei u Livorno, a potom se zadrao u
Porto Venere, gdje se intenzivno bavio plivanjem, u to
vrijeme slabo prakticiranim sportom. Stanovao je sa
Shellyjem i radio na izdavanju Liberala. Prisutan pri
Shelleyevoj nesrei, duboko potresen smru keri i pri-
jatelja, napisao je Haven and Earth - a Mistery, koju
je Goethe ocijenio kao religioznu poemu. Grofovi Gam-
ba protjeruju ih iz Toskanskog vojvodstva zbog karbo-
nerije. Byron nagovara Terezu Gamba da se vrati u Ra-
vennu, a sam se s njenim bratom i Tralawaneyom ukr-
cava u enovi na brod za Kefaloniju. Razvija se esto-
ka polemika oko uea engleske vojne formacije u os-
lobaanju Grke od Turaka. Byron postaje lan komite-
ta za osloboenje Grke, pomae moralno i materijal-
no ovu ideju i ponovo pun entuzijazma kree s Alessan-
drom Maurocordatom, osloboditeljem Missolonghija
od otomanske vlasti, u Patras. Razboljeva se i umire od
meningitisa u mjestu Missolonghi aprila 1824.
Byron je u poeziju uveo moderni romantiki ep. Nje-
govi spjevovi ispunjeni su orijentalnom egzotikom u ko-
joj on idealizira istonjake junake, primitivne domoro-
ce, njihovu divljinu koja nije liena morala, kao i surovu
ljepotu prirode u kojoj se odvija radnja. Byronovi su ju-
naci strastveni borci, nadareni ljudi razoarani stvarno-
u. Oni mrze suvremeno drutvo i prkose njegovom po-
retku zasnovanom na ugnjetavanju: odupiru se pokva-
renosti, obmani, ugnjetavanju i nepravdi.
Titanstvo Byronovih knjievnih junaka svojevrstan je
romantiki protest protiv zla u svijetu. Pobuna protiv
drutvene nepravde potka je itavog njegovog stvarala-
tva na kojoj on razvija dramsku radnju u epovima ili
tragedijama, koje pie u Veneciji: Manfred, Marino Fa-
liero, The two Foscari, Sardanapalus. U satirama Don
Juan ruga se engleskom licemjernom moralu, a Vision
of Judgement uperena je protiv Georga III i monarhis-
tike vlasti. Kad mu nedostane estine rijei, slui se iz-
rugivanjem i jetkom ironijom. Byronova je osnovna mi-
sao, kojoj je podredio u cijelosti i vlastiti ivot, da samo
slobodan ovjek moe biti sretan. To je i sutinski smi-
sao Childa Harolda i glavni motiv Byronovog revolucio-
narnog romantizma.
Byronov heroj u borbu s poretkom ulazi sam, on je in-
dividualist i usamljeni borac. Morat e protei nekoliko
decenija da se shvati kako borbu s poretkom ne treba
da vode izuzetni pojedinci, ve mase.
Eric Hobsbawm pie: ...velik oslobodilaki plamen
Revolucije ostajao je iv tokom godina, za kojih se ra-
suo pepeo njenih ekscesa i pokvarenosti; ak se i anti-
patina Napoleonova figura nakon progonstva pretvo-
rila u feniks, koji ustaje iz pepela...Razoarenje Francus-
kom revolucijom, koju veina prethodne generacije nije
bila zaboravila, potpuno je izblijedilo u Britaniji u svjetlu
uasa kapitalistikih transformacija. Tako je nastao oko
1820. osobit spoj revolucionarnih ideja i romantine
umjetnosti.
268
Kultura
eva
Percy Bysshe Shelley
269
U Prilogu kritici politike ekonomije
1
, Marks (Karl
Marx) pojanjava: Kada ne bismo pronalazili, skrive-
ne u drutvu kakvo jeste, materijalne uslove proizvod-
nje i odgovarajue odnose razmene kao preduslov za
besklasno drutvo, onda bi svi napori da se ono razo-
ri bili uzaludni. Kad bismo dalje elaborirali, revolucija
ne bi trebalo da bude eljena ili zahtevana u budu-
nosti. Svaka revolucija vredna svog imena dogaa se
u sadanjosti, te se revolucionarna aktivnost mora us-
redsrediti na sadanjost.
Istovremeno, revoluciju ne moemo posmatrati
unutar strogih ekonomskih okvira, koliko god njena
ekonomska dimenzija bila od znaaja. Marks, svaka-
ko, nikada nije imao tako usko shvatanje. U pitanju su
ljudski odnosi svih vrsta. Revolucija je ekonomska, po-
litika, drutvena, kulturna, i svakako duhovna.
Diskusija o istoriji deza esto naglaava ili njegove
drutvene korene u crnom Nju Orleansu ili individu-
alne uspehe njegovih ranih izvoaa, meu kojima,
kao najpoznatijeg, Luj Armstronga (Louis Armstrong).
Oba pristupa, posmatrana odvojeno, umanjuju realnu
revolucionarnu vanost deza kao istorijskog fenome-
na. Dez prua drutveni kontekst u kome je crni ge-
nije - nemogui pojam u belakoj, rasistikoj svesti
Sjedinjenih Amerikih Drava - mogao da se javno ma-
nifestuje.
Kultura
Dez i
revolucija
Lou Collins
elim se pretplatiti na Novi Plamen
na godinu dana (90 kuna, 25 eura, 35 USA$)
Ime i prezime
Adresa
Svima koji poalju ispunjeni pretplatniki listi, urednitvo e poslati ispunjenu uplatnicu. (Adresu i iro-raun pogleda-
jte u impresumu, str.1)
PRETPLATITE SE
Kultura 270
Savremeni kapital, kako nam se
istorijski pokazuje, prihvatio je
afrike narode kao tehniki ljud-
ske. Afriki narodi su imali instru-
mentalnu, tehniku funkciju radne
snage, preciznije robova. Crno o-
veanstvo se mehaniki ogrania-
valo. Do dananjeg dana, zadran
je rasistiki model crnog oveka
kao atlete, fiziki snanog, sposob-
nog za injenje, ali ne i za stvara-
nje: lajnbeker
2
, krilni hvata, ali ne
i kvoterbek, a kamoli trener.
U belakoj, kapitalistikoj imagi-
naciji, na suprotnom polu od crnake mehanike te-
lesnosti stoji, i dalje, buroaski genije. Genije je izolo-
van, individualan, i ideal(an). On vie predstavlja sta-
nje nego akciju. Dez ostvaruje obe ideje dok ih dru-
tveno transcenduje. Armstrong, kao prva svetska
dez zvezda koja se pojavila, predstavlja odgovarajui
primer. S tehnike strane, bilo je oigledno njegovo
vladanje instrumentom. Kada se pridoda njegovo im-
provizatorsko umee upravo ono je evropske kompo-
zitore ostavilo u neverici. Bila bi jedna stvar uopte
stvoriti njegovu muziku, ali sasvim druga improvizova-
ti je.
Armstrongov harmonini glas bio je trenutno pre-
poznatljiv, duboko individualan i, u isto vreme, drut-
veno kreiran. To jest, Armstrong nije doao niotkuda.
Muzika koju je svirao i kroz svoje izvoenje transfor-
misao, potekla je iz tradicije zajednike improvizacije
muziara koji su ispunjavali drutvene funkcije u Nju
Orleansu, bilo kao muzika pratnja ili u bordelima.
Armstrong nije negirao ovaj drutveni karakter mu-
zike. Sasvim suprotno, on ga je ostvarivao. Atomizira-
ni individualizam buroaskog drutva u praksi negira
drutvenu ljudskost individue. Slobodni pojedinci pro-
nalaze slobodu u drutvu koje ne samo da dozvoljava
njihovu individualnost ve je i omoguuje Dez ovo
ostvaruje muzikim odnosima izmeu ljudi, ne u za-
miljenoj revoluciji budunosti, ve u postojeim revo-
lucionarnim praksama. Sav dez, u ovom smislu, je
slobodan dez i, u skladu s time, ukoliko nije slobo-
dan, nije dez.
Svaka diskusija o dezu u revolucionarnom kontek-
stu zahteva opovrgavanje Adorna. Cenimo panju ko-
ju je Adorno posvetio muzici i njenom znaaju za
praksu, koji joj je pridao. Meutim, on je priao dezu
samo u njegovoj vetakoj, komercijalizovanoj formi.
To jest, sluao ga je na ploama. Snimljeni dez osta-
je dez samo u njegovom muzikom elementu: on sa-
mom prirodom snimanja ne moe ouvati odnose ko-
ji su stvoreni konkretnim izvoenjem. Upravo kroz te
odnose, manifestovane u zvuku, stvarne, direktne od-
nose meu odreenim pojedincima, ostvaruje se revo-
lucionarna priroda deza.
Sav dez ima svoje formalno postojanje, ali nijedan
dez ne postoji samo formalno. Svaki pokret unutar
deza postavlja neku vrstu apstraktne muzike struk-
ture unutar koje se raaju specifini zvukovi. U Nju Or-
leansu, svaki muziar je znao Sweet Georgia Brown,
a podjednako, Free Jazz Ornete
Kolman (Ornette Coleman) imao
je strukturu i komponovane delo-
ve. Razlika izmeu istinskog aran-
mana iz glave , razvijenog ne-
formalno i sviranog iz seanja, i
napisanog aranmana pitanje je
ukljuenih osoba. Ovo ne moe-
mo dovoljno istai, posebno ima-
jui u vidu Adornov naglasak na
kompozitore i kompoziciju kao
mesto revolucionarne prakse.
ak je i Elington (Ellington), ta-
ko precizan u svojoj strukturi,
komponovao da bi dopustio specifinim muziarima
kontekst u kome oni mogu najpotpunije da ostvare
svoje jedinstvenosti. Bez Elingtona, nema Doni Hod-
isa (Johnny Hodges). Podjednako sigurno, bez Hodi-
sa, nema Elingtona. U dezu, apstraktna forma i kon-
kretno izvoenje se meusobno ne ograniavaju, ve
jedno u drugome nalaze ispunjenje, kao to se Eling-
ton ostvarivao u Hodisu, Vebsteru (Webster), Blanto-
nu (Blanton), i obrnuto. Ovi muziki i time drutveni
odnosi postojali su u konkretnom kontekstu rasisti-
kog amerikog kapitalizma.
esto, belaki kritiari pokuavaju da oslobode dez
rase, da ga pretvore slepim za boje, u ameriku kla-
sinu muziku . Mogu se primeniti sve uobiajene kri-
tike belakog kulturnog prisvajanja crne forme. U
prilog naoj tezi, meutim, dodajemo da negiranje
rasnog aspekta deza potire njegov revolucionarni ka-
rakter, ne samo crncima koji su ga stvorili i koji su bi-
li, bez sumnje, njegovi najvaniji izvoai, ve i svima
drugima. Ovde ne mislimo na Originalni Diksilend
Dez Bend i nebrojene bele imitatore koji su sledili nji-
hovim stopama, profitirajui, ve na ango Rejnharde
(Django Reinhard), Tito Puentese (Tito Puentes), i
Don Meklafline (John McLaughlin), koji su sebe une-
li u muziku i u crnakoj formi pronali sopstvene iden-
titete. Obrazovanje unutar orkestra im svakako ne bi
ponudilo iste revolucionarne mogunosti.
Trebalo bi da bude oigledno da revolucionarna
sloboda deza nikad nije bila za njegove izvoae pot-
puno i konano revolucionarno osloboenje. Takvo ne
postoji, niti ga treba prieljkivati. Nijedna revolucija u
budunosti se nee dogoditi da bi dozvolila nama kao
ljudskim biima da jednostavno budemo slobodni i ne
radimo nita. Revolucija postoji u sadanjosti u kon-
kretnim odnosima, ili ne postoji uopte.
Prevod: Milica Popovi
Tekst preuzet sa sitea: www.theleftist.co.uk
April, 2011
1 Prevod ovog dela Karla Marksa iz 1859. godine na srpsko-hrvat-
ski jezik najpoznatiji je u verziji prevoda Moe Pijade. S obzirom
na nedostupnost dela u prevodu, ovde je korien prevod citata
sa engleskog jezika.
2 Prim.prev.: Termini lajnbeker (linebacker), krilni hvata (wide re-
ceiver) i kvoterbek (quarterbeck) dolaze iz amerikog fudbala i s
obzirom da malu popularnost ovog sporta kod nas, termini se
uglavnom koriste u izvornom engleskom obliku.
Paul Srusier, Talisman, 1888., ulje na drvu,
Muse d'Orsay, Pariz
art
portal
Carl Spitzweg, Knjiki moljac, ulje na platnu,
c. 1850, Museum Georg Schfer

np16 Novi Plamen Br. 16

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

np16 Novi Plamen Br. 16

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

nP

Prof. dr. Bogdan Deni (Denitch)

Prof. dr. Latinka Perovi, histori-

Das könnte Ihnen auch gefallen