PROFANUS,

PROFANARE
SCRIPSIT
N. WAGENVOORT
Profanandi verbum
quid proprie significet
si
quis
noscendi
cupi-
dus
perscrutatur
lexica,
fieri vir
potest quin caligo
animo eius
offundatur. Ernout et Meillet duo verba
homonyma distinguenda
esse
perhibent,
alterum ab adiectivo
q.e. profanus
derivatum idem-
que
valens
quod
nostrum
"ontwijden",
alterum ex
pro fano
ori-
undum ac
significans sacrificare,
consecrare
("offeren", "wij den").
Contra Walde-Hofmann
persuasum
habet,
de uno tantum verbo
agi,
cui ab
origine
vis fuerit
sacrificandi,
delegatque
nos ad ea
quae scripsit
Danielsson
1), quo
auctore verbum
significabat
,,
"apfern",
aber
ursprunglich "als
Menschenteil des
Opfers
ab-
sondern",
im
Gegensatz
zu
pollucere "die 8eof.loQa darbringen." "
Eo
igitur
iudice initio illi verbo non tam vis inerat sacrificandi
quam seponendi
.sacrorum
partem
ad usum humanum. Addit etiam
Walde-Hofmann inde a'b Ovidio verbum adhibitum esse sensu tol-
lendi consecrationem. Cetera lexica aut sensus
prorsus
contrarios
consecrandi et tollendi consecrationem
simpliciter
uno
eodemque
lemmate
coniungunt
aut sicut Ernout et Meillet duo exstitisse
homonyma
asseverant. Commentatores
quoque,
Catonis in
primis
et
Varronis,
in summas
angustias apparet
adductos. E
quibus
com-
plures,
ut Gesner et
Schneider,
initio verbum
profanandi
sensu
consecrandi sumunt
usitatum,
sed
postea
transisse in sensum om-
nino contrarium.
Vix
cuiquam
harum rerum
perito
hae sententiae satisfacient.
Unum
idemque
verbum
significationes
inter se
iungere percontra-
rias licet fortas.se non sit
sine exemplo,
sermo in sacris Romanis
adhibitus a tali
ambiguitate
abhorruerit necesse
est, quoniamqui-
dem futurum fuisse ut ,bonus caerimoniarum events ita in dubium
devocaretur est consentaneum. lam nescio an mihi obiciat
quis
adiectivi
q.e.
sacer sensum ilium
ancipitem.
At ei voca'bulo
proprie
1) Eranos
3
(1898)
58.
'
320
inerat notio
aeque
iam aliena ab animis Romanorum
qui
vivebant
temporibus quae
historia
complectitur quam
a
nostris,
neque
eam
hodie emendate reddere
possumus
ni.si vocem indonesiacam
q.e.
tabu
adhibentes,
quippe
cui eadem inhaereat
ambiguitas.
Ha.;c
autem notio ut in verbo
profanandi
latuerit fieri non
potest:
alio-
quin numquam significare potuisset dapium
cum
populo
divisio-
nem. Accedit
quod,
aliter si res se
haberet,
necessario eadem illa
notio in adiectivo
q.e. profanus
inveniretur,
cuius in eo ne minimum
quidem vestigium
inesse
apparet.
Postremo coniectura
quoque
illa
de duobus verbis
homonymis
facta nihil nos
adiuvat,
quoniam
prorsus
in obscuro
relinquit quinam
in rebus sacris verbis consimi-
libus uti
potuerint
sensu toto caelo diverso ut tamen caerimoniae
evaderent
integrae.
Investigantibus
nobis hanc
quaestionem
haud abs re esse videtur
prius agere
de adiectivo
q.e. profanus.
Nam ea
quoque
satis
magna
est
controversia,
quomodo
huius vocis
significatio etymolo-
gice
sit
interpretanda.
Scilicet in eo latet
fanum,
id
quod
"locus
sacer, delubrum, templum"; quid
autem sibi velit
praefixum
illud
pro- nequaquam
continuo
perspicitur.
Tamen sunt
qui
veram eius
explicandi
viam mon.straverint.
Wackernagel2) e.g. postquam
monuit in
compluribus compositis
verbalibus
pro-
idem valere
quod
germ. "weg" (neerlandice itidem)
-
quale
est
prohibere
-
recte
addit ei
praefixo
in
quibusdam linguis
eandem inesse vim in com-
positis
nominalibus.
Quam
ad rem
comparat
sanscrit.
p.ra-parna
,,cuius
folia
deciderunt,
i.e. non
comparent" 3),
lat.
pro-fundus
,,cuius
fundus non
comparet",
talia,
additque
in adnotatione:
"Sind
daran
profanus, profestus
als
Gegensa.tzworte
zu sacer bzw. zu
festus, f eria.e
in dem Sinne
anzuschliessen,
dass
pro-
auf das Fehlen
des
Hintergliedsbegriffes ginge: profesti
dies die
Tage,
wo es
keine
feriae
mehr
gibt; profana
die
Ortlichkeiten,
denen ein
fanum
fehlt
(w6rtlich :
abhand,en
gekommen ist)?"
Nec
ipsi grammatici
antiqui
huius rationis fuerunt
expertes, siquidem
Festus
4)
adiec-
tivum
q.e. profundus
tractans declarat:
cprofundum
dicitur id
quod
2) Sprachl.
Unters. zu Homer
p.
240.
3) J. Gonda, collega meus,
addit
dnat
illud
eiQrJlvov pra-nida, quod
dicitur de
ave, quae
nidum
reliquit.
4) p.
256 L.
321
altum est ac fundum
longe
-habet:,,
unde
sequitur
eius
iudicio
pro-
illud nihil aliud valere nisi
,longe".
Nihilo secius
diligentiorem
considerationem novae
aliquid
lucis affere
posse
mihi
persuasi.
Priscis Romani.s reddendas abstractas notiones mirum
quantum
parasse
molestiarum
quis
est
quin
norit? lam vix ulla est notio
aeque
abstracta ac si
quis exprimere
vult
-
atque
id
quidem
uno
potissimum epitheto
satis
claro,
sicut nostro illo
"weg"
-
aliquam
rem, quae
brevi ante
praesto
adfuerit,
non iam videri sed ex con-
spectu
evanuisse.
Quin
etiam
proprio
verbo
lingua
Latina
caret,
quippe
quae
eo
plerumque
decurrat ut utatur coniunctione non com-
parend.i.
Iam
ipsum
adverbium Batavum vel Germanicum
weg
vocabulum
est
peculiare.
Viri harum rerum
periti
mihi asseverant
antiquitus
id sonuis.se
aweg,
cfr.
angl. away,
et
significasse
"in itinere,
iter
faciens":
"op weg". Proinde
etiamsi inanima est res
quae
non
comparet,
artes .humanae ei attribuuntur
diciturque
discessisse.
Idem obvium est in ital.
via,
nec minus in dan.
bort( e),
suec.
bort(a) (antiquitus
braut,
cui etiam co.niunctio
praefigebatur:
ibraut,
ibrott,
proprie
"in itinere",
ergo quod
no.s dicimus
"weg").
Iam vero
priscae linguae
Latinae tale vocabulum non deerat: in usu
nempe
erat
pr5,
i.e.
"procul"
vel
potius
"ita
procul,
ut non iam
disc.erni
possit".
Nimirum haec vocula in
lingua
classica
superest
interiectionis vice
fungens.
Quam
pleraque quidem
lexica
interpre-
tantur
"o!
ah! heu!" Contra
Lindsay s)
breviter
perimde
ac recte:
"pro
seems to be
merely
the
Preposition (Adverb) pro,
cfortho,
lit.
caway
with it!:,"
Quam
ad rem
egregie
conferas
graec.
cpeov8os
(< Atque
is demum
qui
bene hoc
perspexerit intelleget
qui
fieri
potuerit
ut interiectio ilia tum cum
accusativo,
tum cum
vocativo
coniungeretur.
Dubium non est
quin principio
accusativum
rexerit,
e.g. pro
scelus
(i.e. propri.e
"tolle scelus",
Mart.
2,46,8);
pro nefas (Sen. Ag. 35) ; pro facinus ingens (Oct. praet. 147).
Qui
factum sit
quaeris
ut
postea
cum vocativo
coniungeretur?
Id
perspicuum
fit modo
propter
intueamur Ter. Ad. 447:
Pro di
immortales,
facinus
indignum!
Affirmare solent commentatores hoc loco
pro
cum vocativo con-
iungi, neque
dubitatio mihi
quidem
affertur
quin ipse
Terentius id
5)
The Latin
Language p.
618.
322
voluerit.
Aeque
autem manifestum est mea
quidem
sententia,
qui
primus
talibus verbis ita ordinatis usus
sit,
sic ea
interpungenda
habuisse:
Pro,
di
.immortales,
facinus
indignum!
Id est:
"tollite
facinus
indignum,
d.i.!"
Ergo
hic
quoque pro
antiquitus
accusativum
regebat. Compares quaeso
Ter. Phorm.
1008: "Pro di
immortales,
facinus miserandum et Pro
certo
paene posui
vocativum illum in
indignationi.s
vociferatione
post pro
insertum
exemplo
niti
cuiuspiam
textus ad sacra
pertinentis
et ita factum esse
tantoper.e
tritum
vulgaremque
ut
pedetemptim
vocula
q.e. pro quasi
adumbrato
quodam
sen.su adhiberetur.
Itaque
Wackernageli
sententiae summatim
quidem adstipulandum
est sta-
tuentis
praefixum q.e. pr5 significare posteriorem
deesse
compositi
partem,
sed
parum perspiciebat quomodo
eum sensum induisset.
Etenim
quod profdna
fuisse
perhibet "Ortlichkeiten,
denen ein
fanum
fehlt,
abhanden
gekommen
ist",
id rectum esse
nequit. Idque prae-
cipue quoniam
adiectivum
q.e. prfnus 7)
in vetere
lingua
Latina non
in
primis
de
locis,
sed de rebus dicitur. Ernout et Meillet iure mihi
videntur
posuisse
adiectivum illud ortum esse ex coniunctis verbis
pr5 fano,
sicut
proprius
ex
pr5 privo 8).
Illud
pr5 fano
autem non
significabat
locum ante
ipsum templum
situm,
sed
fano
verus erat
ablativus
separativus
et
pro f ano
idem valebat
quod
"e
templo
summotus"
(,,weg
uit den
tempel")
et
proprie
adhibebatur de rebus
quae
antea in fano et consecrata fuerant.
Neque
haec sententia
aliena est ab ii.s
quae
iam ab
antiquis
commentatoribus in medium
prolatae
sunt;
Servius Danielis
9) e.g.
scribit:
?profa?num proprie
dicitur
quod
ex
religiosa
re in hominum usum conv.ertitur:>.
Quod
si
recte
statuimus,
adiectivi sensus
proprie
non est
"non
sacratus" sed
6)
Ad eandem
regulam
referendae sunt locutiones
qualis
est Ter. Eun.
943 cpro deum
fidem,
facinus
indignum=',
ubi deum
fidem (sc. imploro)
vocativo
q.e.
di immortales substitutum est.
Quod postea
non iam intellec-
tum
tamquam
ansam dedit ad
coniungenda
verba
q.s. pro
deum
fidem (Ter.
Andr.
237), pro
divum
(Enn.
Sat.
18), pro fidem (Plaut. Amph. 376).
7) Quod
pr6fdnus per
6
dicitur,
de ea re cfr. M.
Leumann,
Stolz-Schmalzs
p.
91 et 102.
8)
Veri est simile etiam adiect.
q.e. profundus
ita esse
explicandum,
ita
ut de summa
aqua cogitetur quae
sit
"longe
a fundo".
Profestus
vero ad
analogiam
vocis
q.e. profdnus
formari
potuit.
9)
Aen.
12, 779;
cfr. Macr. Sat. 3.
3,
4.
323
"non
iam
sacer",
et verbum
profanandi
inde derivatum
intellegen-
dum est
"tollere
consecratio!nem".
Atque
hoc
quidem
velim memoria
teneatur,
antiquitus profanare
nihil aliud
significasse
nisi "tollere
consecrationem hominis vel rei."
Quo
sensu adhuc
usurpatum
videas
apud
Catonem duobus locis
satis
longe
nunc
quidem
inter .se
distantibus,
scilicet c. 50 et
132,
licet iudicio
interpretum
idoneorum
10)
uno tenore ea
legi ipse
auctor
voluerit. Priore loco
(de agr. 50,2)
haec
legimus:
iUbi
daps profanata comestaque
erit,
verno arare
incipitol.
Gesner adnotavit:
cprofanare
est consecrare? et nos revocat
ad locos Varronis
aliorumque, quorum
infra mentio fiet. Iam mihi
explanatio
illa:
"cum
daps (deo)
consecrata et
(a populo)
comesta
erit" reicienda esse videtur. Nemini enim
umquam
nisi certis
quibus-
dam
condicionibus,
de
quibus
adhuc sermo
erit,
atque
id
quidem
raro,
licitum fuit cibos consecratos consumere nisi observatis
qui-
busdam ritibus sancti sacramenti
vicem,
qua
de re hic ne
cogitari
quidem potest.
Scatent talibu,s
praeceptis
totius mundi
religiones;
sufficiat admonere de ludaeis
panes
in
templo Hierosolymorum
comedere vetitis. Hbrle in
opere
c.t. Catos Hausbiicher
(edito
a.
1929)
hanc sententiam
comparat
cum verbis c. 131
dapem
....
facito dicitque
hoc loco auctorem locutioni obsoletae
quae
sit da-
pem pro fanare
su.bstituisse
dapem facere. Itaque,
eum si
au?dimus,
profanare
hic
significet
"sacrificare";
et alii multi ei assentiuntur
et
Hooper
et Ash in versione
anglica 1i). Equidem
eos in errore
versari mihi
persuasi.
Quando
enim
daps
ilia rite deo oblata
est,
sacra sit necesse est. Fit autem sacra consecratione
quadam, quam
contactu
aliquo
effici solitam fusius
nuper exposui 12),
sacerdotis
scilicet manu
contingente
vel etiam
dape
in aram
imposita.
Quodsi
nihilo minus cibi hominibus vescendi
dabuntur,
fieri non
potest quin
ante
"profanentur",
i.e.
quin prior
consecratio ritu nescio
quo
tolla-
tur.
Quam
stricto sensu
priscis
illi.s
temporibus
sacrificia dis oblata
ab usu
vulgari profanoque prohibita
sint
plurimis
variarum
lingua-
rum,
tam Latinae
quam
aliarum,
indiciis manifeste demonstrari satis
10)
Schneider ad c.
132; Jos. Horle,
Catos Hausbcher
(Stud.
z. Gesch.
u. Kult. d. Altert. Bd. 15 H.
3/4) p.
87.
11)
Loeb Edition
(1934).
12)
Roman
Dynamism (1947)
c. 1.
324
superque
Pfister
13) exposuit.
Diversa inde in diversi.s cultibus orta
sunt
praecepta
ad
dapes victimasque
cum hominibus communican-
das
pertinentia.
Nam aut omnino fas non habebatur talium ciborum
homines fieri
participes 14)
- id
quo'd
videlicet non
eget explana-
tione, cum
constanter ex
antiqua
illa
interpretatione proficiscatur
-
aut lice?bat
quidem partem eorum
consumere dummodo ne extra
fani limen efferrentur
15)
-
id
quod praecipue
cadebat in cultum
inferorum
16), videturque
recte
perspexisse
huius
praec.epti
teno-
rem R. Smith
17)
ubi scrib,it:
"Der
unverkennbare Sinn dieser Be-
stimmung
ist
der,
dass das Fleisch nicht
gew6hnliches,
sondern
heiliges
Fl,eisch
ist,
und 'dass der Genuss desselben ein Teil der
kultischen
Handlung
ist und zum Abschluss
gekommen
sein
muss,
bevor die Leute aus dem
Heiligtum
aufbrechen"
-
aut
denique
quod quisque acceperat
id secum auferebat
domique
consumebat;
hoc autem Romae
nu.squam
invenitur nisi in cultibus
externis 18).
Quod
ad alterum ritum
attinet,
nempe quo
cibi 'dis oblati ac deinde
ad hominum usum destinati ex
templo
efferri
vetabantur,
apud
Romanos
primo
loco occurrit ille
quidem
in sacris
Silvani,
auctori-
bus Catone
(de agr. 83) et
C.LL.
VI 1,
576
(=
Dessau II
4915) 19).
Sane de vera Silvani natura multum adhuc
disceptatur.
Scilicet
ipsum
nomen silvarum deum indicare tam
antiquis
Romanis
quam plerisque
ex recentioribus vis-um
est;
contra et Deecke et alii
eum contulerunt cum deo Etrusco cui nomen Selvans.
Quidquid
id
est,
quatenus
Silvani nomen a
silva 'derivandum
est,
necessario .ha-
bendum est a'diectivum
quod antiquitus pertinuerit
ad alium deum
quempiam.
Quem
fuisse Faunum
probabilis
est Wissowae
(I.I. p.
213
sqq.)
coniectura.
Quod
si recte effectum
est,
notatu
dignum
videtur secundum
investigationes
recentis'simas
(vide
E. C.
H.
Smits,
13)
Rel?;gion
d. Griechen u. Rmer
(Bursians jahresber. Suppl.
Bd.
229)
p.
115
sq.
14)
Cf. F.
Puttkammer, Qtto
modo Graeci victimarum carnes
distribuerint,
diss.
Regimontana (1912) p.
60
sq.
15)
CIL
VI 1,
576
(=
Dessau II
4915)
cextra hoc limen
aliquid
de sacro
Silvani effere fas non Cato
agr.
83 cUbi res facta
erit,
statim ibidem
consumitoJ. Cf. Ada
Thomsen,
ARW
12
(1909)
468.
16)
Cf. Puttkammer I.I.
p.
62
sq.
17)
Die
/? g/o/!
der Semiten
p.
180.
18)
Cf.
Wissowa,
RuK2
p.
420.
19)
Cf. F.
Boll,
ARW 13
(1910) p. 575,
2.
325
Faunus,
diss. Rheno-Traiect.
1946,
passim)
Faunum
quoque
fuisse
deum ad inferos
pertinentem.
Sed haec hactenus: nostro enim loco
non de Silvano sermo est sed de
love,
neque
de
templo
sed de
caerimonia domestica.
Alterum eiusdem rei
exemplum
usus est in decuma Herculis ad
Aram Maximam
facienda,
de
quo
infra fusius
agemus; utique
tenea-
mus eum a'b
origine
fuisse
graecum,
non romanum.
Sequitur ergo
ritum
privatum
a Catone
perstrictum
stare
per
se
neque
conferri
posse
cum sacrificiis
hucusque
tractatis.
Daps
dec oblata nihilo
secius
ab hominibus comedebatur.
lam velim
quaerere:
hoc ut
veterum Romanorum
opinione
nulla
opus
fuisse caerimonia
verine est simile?
Ita,
si credis
Wissowae 2)
asseveranti:
"Nach
der
Darbringung
der exta
(extis r.odditrs)
ist der Rest ?des Tieres
(die viscera) profan
und wird verzehrt." Procul autem dubio est
quod
miremur.
Quisquis
enim
in Romanorum
religioni?bus
vel ali-
quatenus
versatus
est,
is non
ignorat
talia iis minime visa ess.e
evidenti ratione ex rerum natura
sequi.
Immo ubi
exempli gratia
urbs
aliqua
hostium
expugnata
erat,
incolae eius ad id
tempus
liberi
non
'sponte
fiebant
servi,
sed sub
iugum eos
mittere necesse erat
ut
capite quod
dicebatur
privarentur 21).
Itidem omnis
inauguratio
exauguratione quadam,
omnis confarreatio diffarreatione
quadam
tolli solebat. Nec
minus,
me si
audis,
temporibus quidem longinquis
nonnisi
quadam <profanatione quaevis
consecratio irrita fieri
poterat.
Id voluis.se Catonem c. 50 documento
est,
ni
fallor,
c. 132.
Quem
locum Keil ita edidit
(sub
finem mutavi
interpunctionem;
vide
infra) :
Dapem
hoc modo fieri
oportet.
lovi
dapali culignam
vini
quan-
tum vis
polluceto.
Eo die feriae bubus et bubulcis et
qui dapem
facient. Cum
pollucere oportebit,
sic facies:
"Iupiter ?dapalis,
quod
tibi fieri
oportet
in domo familia mea
culignam
vini
dapi,
eius rei
ergo
macte hac illace
dape pollucenda
esto". Manus
interluito,
postea
vinum sumito:
"Iupiter dapalis,
macte istace
dape pollucenda esto,
macte vino inferio esto."
Vestae,
si
voles,
dato.
Daps
Iovi assaria
pecunia,
urna vini lovi
caste.
Profanato
sua
contagione.
Postea
dape
facta serito
milium,
panicum,
alium,
lentim.'
20)
RuK2
p.
419.
21 )
Cf. Roman
Dynamism
p.
155
sq.
326
Neutiquam primo
obtutu
pellucida
sunt haec verba. Praesertirri
ultimae sententiae
(cdaps
lovi .....
contagionel)
satis obscurae
sunt nec non de
ipso
textu
aliquantum
dissensionis est inter viros
doctos. Vir clarissimus nostras
Popma pecunia
mutandum censebat
in
pecuina, quam
lectionem
recipientes ipsi Hooper
et Ash ita ver-
tunt :
"The
feast to
Jupiter
consists of roasted meat and an urn of
wine",
-
minu.s
utique
accurate,
quia
iudice
Popma
mon de carne
assa
cogitandum
erat sed de carne
"apta
et
parata
assurae". Coni-
cias eos
prima
verborum fronte
deceptos,
cum vera vocis
q.e. pecu-
nia
significatio
eos
lateret,
secum
reputasse
vix ac ne vix
quidem
dapem
lovi de.stinatam solo vino constare
potuisse,
cum,
etiamsi
mittimus
quaerere
num voci
q.e. daps
ea vis inesse
possit,
c. 50
luculenter
appareat dapem
cuiu.s hic mentio fiat comedi esse soli-
tam. lam
quae intellegenda
est assaria
pecunia?
Adiectivum
q.e.
assarius,
quod
ex Thesauro L.L. videre
liceat,
alibi
nusquam
occur-
rit,
nisi
quod
Bucheler
apud
Senecam,
Apocol. 11,
per
coniecturam
restituit homines assarii i.e.
viles, "(ne)
unius
(quidem)
assis".
Substantivum vero
q.e.
assarius eodem sen.su
quo
as teste Chari-
sio 22) priscae linguae
in usu fuit et adhuc invenitur
apud
Varro-
nem 23).
lam
quaenam
sit hoc loco
pecunia
illa unus
quod
sciam
Wissowa 24) perspexit, postquam
Keil
e.g.
ad.notavit: `mihi in his
formulis, de
quibus
nihil certi
compertum
habemus,
.sufficiebat lec-
tionem
archetypi
restituisse'. Merito autem Wis.sowa animadvertit
aenigma
illud solvi his Pauli
25)
verbis a
Scaligero suppletis:
cpecunia sacrificium fieri
dicitur,
cum
frugum fructumque
causa
mola
pura
offere>batur in
sacrificio,
quia
omnis res
familiari.s,
quam
nunc
pecuniam
dicimus,
ex his rebus
constat'.
Quaerere
supersedeo
sitne
explanatio
vocis
q.e. pecunia singulari
hoc sensu adhibitae
omnibus numeris
pro-banda;
id saltem ex verbis allati.s iusto iure
colligi
videtur,
molam
salsam,
priscorum
Romanorum alimentum
simplicissimum, quotiens
deo
cuipiam
offerretur,
dictam esse
pecu-
niam. Haud
incongruenter suspiceris
auctorem hic de ferto ex mola
illa tosto
cogitas.se.
Econtra meo
quidem
iudicio Wissowa erroris
22) 1, 76,
3 cassarius ab
antiquis dicebatur,
nunc as dicitur non assist
23)
1.1.
8,
71.
24) Religion
und Kultus der
Rmer2, p. 410,
10.
25) p.
287 L.
327
arguendus
est
quod
verba ita
in terpunxit:
assaria,
pecunia,
unde
sumendum videtur assaria ei fuisse
pro
carne assa.
Quo sensu,
ut
iam
vidimus,
nusquam
usitatum
reperitur.
Immo nisi omnia me
fallunt
epitheton q.e.
assaria indicat ad
dapem
faciendam unius assist
molam suffecisse. Si consideramus anno 250
a.C.n.,
quem
fuisse
annum eximii
proventus
non
obliviscimur,
singulos
modios frumenti
singulis
assibus veniisse
26),
haud absurda videtur haec inter-
pretatio 27).
Nec minus difficile est decernere
quinam
sit huius sententiae
finis. Cum Italis vetustiori'bu,s
post
caste
interpunxi, quoniam
mihi
persuasi
dativum
q.e.
lovi omnino ad verbum
profanato pertinere
non
posse;
si recte traditu.s
est,
nomen
repetitum explanari
videtur
Vesta dea in verbis ilico antecedentibus commemorata. Totum enim
caput
de sacrificio
agit
Iovi
o'blato.
Quodsi
quis
occasione data
-
ita auctor
-
tale sacrificium cum Vesta
cupit participari, religio
non
est,
modo Iovi sit
daps
assaria
pecunia,
Iovi urna vini.
Quo
pertineat
caste haud ita facile est ad
disceptandum.
Cum
vero,
ad
sequentia
si
trahitur,
tantum non sit
supervacaneum,
sin cum antecedentibus
coniungitur,
non
ita,
hoc
potius
duco.
Compares imprimis
Catonis
verba ilico
praecedentia:
cmanus
interluito,
postea
vinum su-
mito' 28).
Perperam vulgo,
si me
audis,
verba
quae sequuntur profanato
sua
contagione
intellecta sunt.
Quia
contagio,
secus
atque
contac-
tus,
in malam
partem plerumque
adhibetur
.significatque
tactum
polluentem
sive
foedantem,
complures
viri
docti, profanare
hoc loco
sen.su
porriciendi
sive
pollucendi accipientes textumque
ideo labo-
rare
corruptela
rati,
praeeunte
editione
principe
sua
contagione
mutarunt in id
q.e. sine contagione, quam
coniecturam adhuc defen-
sam invenias
apud Marquardt-Wissowa 29). Hooper quidem
et Ash
eorum
vestigia
non
prementes
sic vertunt:
"Present
it to
Jupiter
26) Mommsen,
Rom. Staatsrecht
p.
836.
27) Polybii temporibus (cfr.
Mommsen
l.c.)
in
regionibus
Italiae uberrimis
locus
victusque
in deversorio semisse in diem constabat. Cfr. etiam Plin.
N.H.
19,
54 ccibus etiam uno asse venalisd. De mola salsa dis oblata vide
quae scripserint
Plin. ibid.
18, 7;
Serv. Ecl.
8,
82.
28)
Cf. Cic.
Leg. 2,
24 ccaste iubet lex adire ad
deos3;
C. Iulius Caesar
Strabo,
Adrastus
(Ribbeck, Trag.
Rom.
Fragm.3 p. 263) :
ccum
capita
viridi.
lauro velare
imperantiprophetae sancti,
caste
qui purant
sacra'.
29)
R6m. Staatsverw. 32
p. 150,
8.
328
religiously,
in the
fitting
form",
negleguntque
caerimoniae
partem
mea sententia
quam maxime
necessariam,
actum scilicet comedendi
capite
50 obiter
perstrictum. Nempe profanare
hie adhuc sicut an-
tiquitus
idem valet
quod
"rebus
antea consecratis
religionem
adi-
mere"
(,,ontwijden"), contagio
ut
par
est tactum indicat
polluen-
tem,
sua autem ad certum
quendam
ritum
pertinet dicitque
auctor:
,,tum dapem eam
tollenda consecratione ad usum humanum accom-
modato
tangendi
ratione ad id
propositum praescripta".
Qualis
fuerit ea ratio non est traditum.
Eodem sensu
postea quoque
verbum
profanandi saepius
usitatur,
e.g.
Ov. Her.
7,
129 cpone
deos et
quae tangendo
saora
profanas?;
Am.
3, 9,
19 "Scilicet omne sacrum mors
importuna profanat',
alibi 3).
Sed iam
apud
Varronem,
1.1.
6,
54 in
prorsus
alium verbi
usum inci?dimus. Scribit enim:
'-Hinc fana
nominata,
quod pontifices
in sacrando fati sint
finem;
hinc
profanum, quod
est ante fanum coniunctum
fano;
hinc
profanatum quid
in sacrificio
t
ad
quae
Herculi decuma
appellata
ab eo est
quod
sacrificio
quodam fana[n]tur,
id est
ut fani
lege
sit.
Id dicitur
pollu<c>tum, quod
a
porriciendo
est
fictum: cum enim ex merci'bus libamenta
porrecta
sunt Herculi
in
aram,
tum
pollu<c>tum
.est,
ut cum
profan<at>um
dicitur,
id est
proinde
ut sit fani factum:
itaque
ibi olim <in> fano
31)
consumebatur omne
quod profanum
erat,
ut etiam fit
quod prae-
tor
urb<an>us
quotannis
facit,
cum Herculi immolat
publice
iuvencam.'
Incipit igitur
auctor a
proferenda
interpretatione
vocis
q.e.
fanum etymologica, quam
missam
facio;
tum adiectivum
q.e. pro-
fdnus
enucleare
pergit
ratione
supra
iam a me reiecta
32); denique
participium
substantivi vice
fungens q.e. pro f anatum
tractat. Per-
incommode accidit ut hic
quoque
textus traditus mendis
laboret,
30)
Cf. Ov. Met.
4, 390;
Liv.
31, 44,
4.
31) Lfbbert,
Commentationes
pontificales p.
9 et
Marquardt-Wissowa,
7?<?/n. Sti7atsverw. 32
p.
149 omissam
praepositionem
defendunt
intelleguntque
fano "zum
Besten des
Tempels". Perperam,
si
quid
video.
32) Ceteroquin
satis obscurum est
quomodo
haec cum
sequentibus
con-
cinant. Nec
quicquam proficimus
faciendo cum
Wissowa,
RuK`1
p. 468,
5
perhibente
ante esse
adverbium, fanum
autem adiectivum:
"profanum
ist was
vorher
fanum,
d.i. zum
Heiligtume gehorig war",
id
quod "beruht
auf Ver-
mengung
der
Begriffe profanum
und
profanatum."
329
sed
paulo
infra similibus
quibusdam
verbis definitio iteratur: tum
pro
certo
apparet
secundum Varronem
profanatum
id esse
cquod
sacrificio
quodam
faratur,
id est ut fani
lege
siP vel
cproinde
ut
sit fani factum'.
Itaque
iudice eo
/7/'c/J/M/'e
est
profanum
reddere,
profanum
aut.em id
intellegit quod
sit
cpro
fanol i.e. cfani vice.
Iam vero
Lu'bbert 33), Wissowa34), Boehm 35)
alii statuerunt hoc
loco ut
saepius
alibi
profanarrdi
et
pollucendi
notiones inter se
esse
permixtas.
Boehm
e.g.
scribit:
"In
der sakralen
Terminologie
wurde der dem Gotte verbrannte Teil mit
polluctum,
der dem Volke
preisgegebene
als
profanatum
bezeichnet". Ac
postquam
Varronis
locum attulit ita
pergit: "Marquardt
wei.st von den die Decuma
betreffenden Stellen
ausgehend
nach,
dass die Ausdriicke
pollcicire
und
profanare haufig
vertausCht werden". Ubi acu res tacta est.
Vocem ritualem
obsoletamque,
incerta
etymologia, q,e, polliicre,
Ernout et Meillet
interpretantur "placer
des mets sur I'autel en
vue d'un
banquet
de
sacrifice,
placer
en
offrande";
Varroni si
credas,
pro fanare
idem fe.re
significat.
Postremo auctor declarat
-
saltem si recte cum Vertranio in-
seruimus
praepositionem:
<in>
fano
-
in decimam
quoque
Her-
culis ad Aram Maximam factam valuisse
praeceptum
cuius
supra
(p. 324)
facta est mentio omnem carnem
quae
ad hominum usum
destinata esset in
ipso templo
consumi
oportuisse,
id
quod optime
quadrat
in Servii Danielis ilia
verba 36) :
C.. , ad Aram Maximam
aliquid
servari de tauro riefas
est,
nam et corium illius mandunt'
37).
lam nemo infitias ihit Varronem
verbo profanandi
usum esse
sensu
pollucendi
sive sacrificandi. Notandum
videtur,
numquam
id
verbum,
quod
mihi
quidem
innotuerit,
eo sensu
usurpari
nisi ubi
de Herculis decuma
agatur.
Ita
Festus 3s)
scribit: c...
Hercules,
cum ad
aram,
quae hodieque
maxima
appellatur,
decimam bovum ...
profanasseto.
Macrabius
39)
Masurii
Sabini,
primi
a.C.n. saeculi
33)
1.1.
p.
3.
34)
Rom. Staatsverw. 1.1.
35)
RE
8,
5'71.
36)
Aen.
8,
183.
37)
De corio
ossibusque antiquitus
hic illic comestis cf. Ada Thomsen
1.1.
p.
471
sqq.
38) p.
270 L.
39) 3, 6,
11.
...
330
auctoris,
verba
affert,
secundum
quem
M. Octavius Herrenus
qui-
dam cinstituit
mercaturam,
et bene re
gesta
decimam Herculi
pro-
fanavit'. Dignum
est notatu
Servium 4)
hunc locum ad verbum
fere de.scribei1tem auctore licet non nominato ultima verba ita
variasse: cbene re
gesta
decimam Herculi dicavit"J.
Quo
nescio
an inductus sit studiis suis
archaeologicis, quae scrupulum
ei in-
ieci.ssent ne tali modo
profanandi
verbo uteretur. Nec iniuria id
quidem!
Quid
enim?
Herculis decuma initio ab hominibus
privatis,
a mercatoribus
imprimis,
fiebat et satis modica esse
solebat 41).
Cum autem victi-
marum
pars populo
obveniret
-
Tertullianus
42)
nimirum in ludi-
brium vertit
quod
tertia tantum
pars
ad aram flammis adoleretur
-
mox viri nobiles Romani hoc instrumento uti
coeperunt
ad
captan-
dam auram
popularem.
Sic factum est ut decuma lautissimae eva-
serint
epulae, et,
sicut Boehm
animadvertit,
praesertim
in comoe-
dia voces
q.s. polluctum, polluctura,
aliae ex eadem radice
ortae,
omnes delicias
cupediaque comprehendere coeperint.
At non tan-
tum in
polluctum id
valet!
Propius
si
introspexeris
facile fateberis
etiam
magis
id in
promptu
esse
quod
attinet ad
profanatum, quippe
quod
sacrorum
partem
non iam consecratam
inque
usum communem
sepositam
inidicaret.
Quotiens
igitur
alter alteri dicebat: Hodie
profanabitur
ad Aram
Maximam?,
dudum de
ipsa profanandi
caeri-
monia
cogitare
dedidicerat,
sed
potius
animo observabantur
epulae
lautissimae cum sacrificio coniunctae.
Unde efficitur verbi
profanandi significationes propemodum
con-
trarias non inde trahere
originem, quod principio
duo exstiterint
verba
postmodo plus
minusve inter se confusa. Immo
propria
verbi
vis,
quae
recentiore
quoque
aetate non ierat in
oblivionem,
est
"tollere consecrationem".
Idem
quando significare incipit
"sacri-
ficare",
definite
,,decumam
ferre
epulasque
facere
populo",
docu-
mento est unde
profecti quo procreverint populi
Romani mores
saeculo inter Catonem et Varronem interiacenti. Obvia enim est
eadem ilia vitae instituendae ratio colens materiam
patriaeque
reli-
40)
Aen.
8,
363.
41)
Cf.
Boehm,
RE
8,
570
sq.
42) Apol.
14,
1.
331
gionis fastidiosa,
quae aperitur
hereditate illa sine sacris
capta
et
a
permultis pro
summa beatitudine habita.
Denique
admoneo
nunc,
ni
fallor,
fieri
posse
ut Festi
43)
locum
manca traditione laborantem
magna probabilitate suppleamus.
Tex-
tum
subiungam
ut edidit
Lindsay, qui
et
ipse
non solum locum
Plauti ibi allatum
restituit,
sed etiam v.erba
aliquot
a
Scaligero
suppleta recepit.
Eo autem textus a me
quoad
fieri
poterat
in in-
tegrum
redactus ab
exemplo discrepat, quod primo
litteris mi-
nusculis inclinatis ea
inserui,
quae apud Marquardt-Wissowa 44)
ex nescio
quo
fonte
suppleta
inveniuntur
quaeque
mihi recta esse
videntur; cetera,
litteris
capitalibus expressa, ipse
addidit. Haec
adhuc habeo
quae
monenda videantur. Ultima littera t vocum
q.s.
licet et sicut in codic.e adhuc
dispiciuntur.
Contra ubi
legendum
proposui populo,
litterae
prima
et secunda
prorsus perierunt,
ter-
tiam autem editores
praebent
c.
Quod
ad ultima verba
attinet,
sive
iegis
consumi sive mavis cum Antonio
Augustino
consumere
pro
eo
quod
in codice
legitur
consume,
fieri non
potest quin
sententiam
quidem
vera,m restituas:
supra
iam
vidimus,
quid
hoc
praeceptum
sibi
velit,
nisi
quod
in decuma Herculis non iam nefas habebatur
extra fanum carnes
consumere,
ita ut vera
praescripti
ratio in
posterum
obsolesceret.
Ergo
textum sic elhendandum censeo:
..
<Plautus
in
P>seudolo
(266): ,,atque
in
<manibus
exta
teneam,
ut
porici>a<m>
interea loci".
<Porrigitur
autem in mens is
a>risque quod
consecran-
<dum
est deo:
quod, profanatur
con>tra
it consumi-
a
vulgo profano.
PROFANATA LlCE>t ut Verrius eo-
<dem
libro de
significatu
verbOrum,
sint dicta libe-
CRIORE
SENSU
PORRECTA,
siCU>t
arbitratur ob earn cau-
<SAM QUOD
PARS DISTRIBUITUR
POP > u10, quia profana
ea
quoque,
id est deo
dic<a>ta,
onsumi est necesse.1 .
Dubia tantum manet vox
q.e. profana.
Si recte tradita
est,
idem
declaret necesse est
quod profanata,
cum Festo auctore
explanetur
voce
q.e.
dicata; supra
aute.m notavimus Servium
quod legisset
apud
Masurium Sabinum
profanavit
mutasse in dicavit.
Quare
43) p.
242 L.
44)
1.1.
p.
149.
332
nulla mihi
quidem
dubitatio
relinqu.eretur,
nisi in Varronis verbis
iam allatis eadem omnino res occurreret. Ibi
quoque (vs. 7)
tra-
ditum est
pro f anum, quod
Leonardus
Spengel
in
profanatum
mu-
tavit,
quem
secutus est
Kent,
contra Goetz et Schoell non ita.
Quidquid
id
est,
si
profana
sit lectio
propria, sequatur
ut i'dem
significet quod profanata.
UTRECHT,
Prins Hendriklaan 68.