PREDDIPLOMSKI ISTRAIVAKI STUDIJ

GEOGRAFIJE











Skripta iz kolegija
GEOGRAFIJA HRVATSKE
Prema skripti dr.sc. Draena Njegaa, izv.prof.










Zagreb, 2011.
Emersion

1

SADRAJ
OPA OBILJEJA HRVATSKE .............................................................................................................................................................. 4
POLOAJNO-GEOGRAFSKA OBILJEJA HRVATSKE ................................................................................................................................ 4
Hrvatske granice .............................................................................................................................................................................. 4
Jadransko more ............................................................................................................................................................................... 4
Geografski smjetaj hrvatske .......................................................................................................................................................... 5
Geografski poloaj hrvatske ............................................................................................................................................................ 5
Geografska regionalizacija hrvatske ............................................................................................................................................... 5
Panonsko-peripanonska regija ......................................................................................................................................................................... 5
Gorsko-planinska regija .................................................................................................................................................................................... 6
Mediteranska regija ......................................................................................................................................................................................... 6
PRIRODNA OBILJEJA HRVATSKE .......................................................................................................................................................... 7
Reljefna obiljeja hrvatske ............................................................................................................................................................... 7
Klimatska obiljeja hrvatske ............................................................................................................................................................ 7
Vegetacijska obiljeja hrvatske........................................................................................................................................................ 7
Pedoloka obiljeja hrvatske............................................................................................................................................................ 8
Hidroloka obiljeja hrvatske ........................................................................................................................................................... 8
Obiljeja hrvatskih rijeka .................................................................................................................................................................................. 8
Obiljeja jezera u Hrvatskoj .............................................................................................................................................................................. 8
DEMOGRAFSKA OBILJEJA HRVATSKE .................................................................................................................................................. 9
Suvremena demografska obiljeja hrvatske .................................................................................................................................... 9
Etnika struktura stanovnitva hrvatske ......................................................................................................................................... 9
EKONOMSKOGEOGRAFSKA OBILJEJA HRVATSKE ............................................................................................................................. 10
Industrijskogeografski razvoj Hrvatske.......................................................................................................................................... 10
Turistikogeografski razvoj Hrvatske ............................................................................................................................................. 10
REGIONALNA GEOGRAFIJA HRVATSKE ........................................................................................................................................... 11
SREDINJA HRVATSKA ........................................................................................................................................................................ 11
Zagrebaka regija .......................................................................................................................................................................... 12
Zagreb ............................................................................................................................................................................................................ 12
Prometnogeografski razvoj Zagreba ......................................................................................................................................................... 12
Historijskogeografski razvoj Zagreba ........................................................................................................................................................ 13
Historijskogeografski razvoj zagrebakog podruja u predantikom razdoblju ................................................................................... 14
Historijskogeografski razvoj zagrebakog podruja u antikom razdoblju .......................................................................................... 14
Historijskogeografski razvoj Zagreba u srednjovjekovnom razdoblju .................................................................................................. 14
Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba u srednjovjekovnom razdoblju ...................................................................................... 15
Historijskogeografski razvoj Zagreba u vrijeme osmanlijskih prodora................................................................................................. 16
Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba u vrijeme osmanlijskih prodora ..................................................................................... 16
Historijskogeografski razvoj Zagreba u manufakturnom razdoblju ..................................................................................................... 16
Historijskogeografski razvoj Zagreba u industrijskom razdoblju.......................................................................................................... 17
Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba u industrijskom razdoblju .............................................................................................. 18
Historijskogeografski razvoj Zagreba izmeu dva svjetska rata ........................................................................................................... 18
Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba izmeu dva svjetska rata ............................................................................................... 18
Historijskogeografski razvoj Zagreba nakon Drugog svjetskog rata ..................................................................................................... 19
Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba nakon Drugog svjetskog rata ......................................................................................... 19
Zagrebaka urbana regija ............................................................................................................................................................................... 19
Sjeveroistoni dio zagrebake regije .............................................................................................................................................................. 20
Prirodna obiljeja sjeveroistonog dijela zagrebake regije ...................................................................................................................... 20
Drutvenogeografske znaajke sjeveroistonog dijela zagrebake regije ................................................................................................. 20
Istoni dio zagrebake regije .......................................................................................................................................................................... 21
Jugoistoni dio zagrebake regije ................................................................................................................................................................... 21
Drutvenogeografske znaajke jugoistonog dijela zagrebake regije ..................................................................................................... 21
Jugozapadni dio zagrebake regije ................................................................................................................................................................. 22
Historijskogeografski razvoj jugozapadnog dijela zagrebake regije ........................................................................................................ 22
Drutvenogeografske znaajke jugozapadnog dijela zagrebake regije ................................................................................................... 22
Sjeverozapadni dio zagrebake regije ............................................................................................................................................................ 23
Prirodne znaajke sjeverozapadnog dijela zagrebake regije ................................................................................................................... 23
Drutvenogeografske znaajke sjeverozapadnog dijela zagrebake regije ............................................................................................... 23
Varadinska regija ......................................................................................................................................................................... 24
Varadinska Podravina ................................................................................................................................................................................... 24
Varadin .................................................................................................................................................................................................... 24
Ludbreka Podravina ...................................................................................................................................................................................... 25
Meimurje ..................................................................................................................................................................................................... 25
Sjeverno Hrvatsko zagorje .............................................................................................................................................................................. 25
Bjelovarska regija .......................................................................................................................................................................... 25
2

Prirodnogeografska obiljeja bjelovarske regije ............................................................................................................................................. 26
Razvoj naseljenosti bjelovarske regije ............................................................................................................................................................ 26
Naselja bjelovarske regije............................................................................................................................................................................... 26
Gospodarstvo bjelovarske regije .................................................................................................................................................................... 27
Karlovaka regija ........................................................................................................................................................................... 27
Prirodna obiljeja karlovake regije ............................................................................................................................................................... 27
Naseljenost karlovake regije ......................................................................................................................................................................... 27
Naselja karlovake regije ................................................................................................................................................................................ 28
Sisaka regija ................................................................................................................................................................................. 29
Posavina ......................................................................................................................................................................................................... 29
Banovina ........................................................................................................................................................................................................ 29
Naselja sisake regije...................................................................................................................................................................................... 29
Dvojna naselja u Pounju ............................................................................................................................................................................ 30
ISTONA HRVATSKA ........................................................................................................................................................................... 30
Osijek ............................................................................................................................................................................................. 32
Historijskogeografski razvoj grada ................................................................................................................................................................. 32
Istonohrvatska ravnica ................................................................................................................................................................ 33
Pridravska nizina Osijeka ................................................................................................................................................................................ 33
Slavonska Podravina....................................................................................................................................................................................... 34
Razvoj naseljenosti u Slavonskoj Podravini ............................................................................................................................................... 34
Baranja ........................................................................................................................................................................................................... 34
Historijskogeografski i demografski razvoj Baranje .................................................................................................................................. 34
Naselja u Baranji ....................................................................................................................................................................................... 35
Bosutska Posavina .......................................................................................................................................................................................... 35
Historijskogeografski razvoj Bosutske Posavine ........................................................................................................................................ 35
Razvoj naseljenosti i naselja u Bosutskoj Posavini .................................................................................................................................... 36
Vukovarski ravnjak ......................................................................................................................................................................................... 36
Razvoj naseljenosti Vukovarskog ravnjaka ................................................................................................................................................ 36
Naselja na Vukovarskom ravnjaku ............................................................................................................................................................ 36
akovaki kraj ................................................................................................................................................................................................ 37
Historijskogeografski razvoj akovakog kraja ......................................................................................................................................... 37
Naselja u akovakom kraju ..................................................................................................................................................................... 37
Zapadnoslavonski brdsko-dolinski prostor .................................................................................................................................... 37
Slavonska Posavina ........................................................................................................................................................................................ 37
Historijskogeografski razvoj Slavonske Posavine ...................................................................................................................................... 38
Naselja Slavonske Posavine ...................................................................................................................................................................... 38
Poeka kotlina ............................................................................................................................................................................................... 38
Historijskogeografski i demografski razvoj Poeke kotline ...................................................................................................................... 38
Naselja u Poekoj kotlini .......................................................................................................................................................................... 39
GORSKA HRVATSKA ............................................................................................................................................................................ 39
Gorski kotar ................................................................................................................................................................................... 40
Sredinji delniki koridor ................................................................................................................................................................................ 40
Naselja sredinjeg delnikog koridora....................................................................................................................................................... 40
Risnjako-snjeniki gorski blok ..................................................................................................................................................................... 41
Dolina abranke i Kupe .................................................................................................................................................................................. 41
Prijelazni severinski prostor ........................................................................................................................................................................... 41
Velikokapelski gorski blok .............................................................................................................................................................................. 41
Ogulinsko-plaanska submontana udolina .................................................................................................................................. 42
Naselja Ogulinsko-plaanske submontane udoline ...................................................................................................................................... 42
Lika ................................................................................................................................................................................................ 42
Gacka .............................................................................................................................................................................................................. 43
Srednja Lika .................................................................................................................................................................................................... 43
Juna Lika ....................................................................................................................................................................................................... 44
Krbava ............................................................................................................................................................................................................ 44
Liko Pounje ................................................................................................................................................................................................... 44
SJEVERNO HRVATSKO PRIMORJE ....................................................................................................................................................... 45
Rijeka s okolicom ........................................................................................................................................................................... 45
Prirodnogeografska obiljeja Rijeke i okolice ................................................................................................................................................. 45
Historijskogeografski razvoj Rijeke ................................................................................................................................................................. 45
Opatijsko primorje ......................................................................................................................................................................... 46
Istra ............................................................................................................................................................................................... 47
Historijskogeografski razvoj Istre ................................................................................................................................................................... 47
Obiljeja naseljenosti i naselja u Istri ............................................................................................................................................................. 48
Pula ........................................................................................................................................................................................................... 48
Ostala naselja ............................................................................................................................................................................................ 48
Vinodol........................................................................................................................................................................................... 48
Prirodnogeografska obiljeja Vinodola........................................................................................................................................................... 49
Naseljenost Vinodola ..................................................................................................................................................................................... 49
Podvelebitsko primorje .................................................................................................................................................................. 49
3

Prirodnogeografska obiljeja Podvelebitskog primorja .................................................................................................................................. 49
Naseljenost Podvelebitskog primorja............................................................................................................................................................. 49
Krk.................................................................................................................................................................................................. 50
Rab................................................................................................................................................................................................. 50
Cresko-loinjska otona skupina .................................................................................................................................................... 51
JUNO HRVATSKO PRIMORJE ............................................................................................................................................................. 52
Sjeverna Dalmacija ........................................................................................................................................................................ 54
Naselja u sjevernodalmatinskom obalnom pojasu ......................................................................................................................................... 54
Naselja u sjevernodalmatinskoj zagori ........................................................................................................................................................... 55
Sjevernodalmatinski otoci .............................................................................................................................................................................. 55
Srednja Dalmacija .......................................................................................................................................................................... 55
Naselja Srednje Dalmacije .............................................................................................................................................................................. 56
Srednjedalmatinski otoci ................................................................................................................................................................................ 57
Juna Dalmacija ............................................................................................................................................................................. 57

4

OPA OBILJEJA HRVATSKE
U opdim obiljejima Hrvatske obradit de se poloajno-geografska, prirodna, demografska i gospodarska
obiljeja drave koja su utjecala na geografiju prostora.

POLOAJNO-GEOGRAFSKA OBILJEJA HRVATSKE
Hrvatska je 2001. godine zauzimala povrinu od 56 542 km
2
i imala 4 381 352 stanovnika. Veliinom teorija i
brojem stanovnika Hrvatska spada u red manjih europskih drava. Povrinom je na 26. mjestu u Europi
(Austrija, eka, Irska, Litva, Latvija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Slovaka, Estonija, Danska, vicarska,
Nizozemska), a brojem stanovnika na 27. mjestu u Europi (Slovaka, Danska, Finska, Moldavija, Norveka,
Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Irska, Litva, Albanija, Latvija). Bududi da Europu karakterizira neravnomjerna
naseljenost te postoje i pojedini dijelovi koji su vrlo rijetko naseljeni pa i nenaseljeni, Hrvatska je natprosjeno
naseljena europska drava u kojoj ivi 77.5 stan./km
2
.

Hrvatske granice
Unato maloj povrini, Hrvatska zbog specifinog lunog oblika dravnog teritorija ima vrlo duge granice.
Ukupna duina granica iznosi 2958 km, od ega se 2028 km odnosi na kopnene, a 930 km na morske granice.
Najvedi dio kopnene granice ini granica s Bosnom i Hercegovinom u duljini od 932 km (46%), kopnena granica
sa Slovenijom duga je 501 km, kopnena granica s Maarskom 329 km, kopnena granica sa Srbijom 241 km, a
kopnena granica s Crnom Gorom 25 km. Morska granica prolazi puinom Jadranskog mora, a dijelom je ini
granica prema Italiji i Sloveniji u sjevernom Jadranu.
Granice su djelomino odreene na temelju prirodnogeografskih elemenata kao to su rijeke i gorski hrptovi,
ali vedinom su odreene meudravnim ugovorima. Granine su rijeke Mura prema Sloveniji i Maarskoj,
Drava prema Maarskoj, Sutla, Bregana, Kupa, abranka i Dragonja prema Sloveniji, Sava, Una, Korana i Glina
prema BiH te Dunav prema Srbiji. Granine su planine Pljeivica, Dinara i Kamenica prema BiH te umberaka
i Maceljska gora prema Sloveniji.

Jadransko more
Jadransko more je malo i relativno plitko rubno more Sredozemnog mora, ali zbog svojih hidrogeografskih
obiljeja i svog poloaja duboko se uvlai u europsko kopno ima vrlo veliko znaenje za Hrvatsku, ali i za
neke kontinentalne srednjoeuropske zemlje. Hrvatsko obalno more obuhvada povrinu od 31 607 km
2
te je
sastavni dio hrvatskog dravnog prostora. Osim ribarstva, pomorstva i turizma, kao tradicionalnih djelatnosti,
u novije se vrijeme iz Jadranskog mora tj. njegova podmorja dobiva zemni plin iz novootkrivenih leita u
sjevernom Jadranu
Hrvatska obala na Jadranskom moru iznosi 5835 km od ega se na kopnenu obalu odnosi 1777 km,a na obalu
otoka 4058 km (to zajedno nosi 74% ukupne duine obala Jadrana). S obzirom na duljinu kopnene obale i
zranu udaljenost izmeu najsjevernije i najjunije toke obale koja iznosi 526 km, koeficijent razvedenosti
iznosi 3.4, a uzevi u obzir i duljinu obale otoka, koeficijent razvedenosti iznosi 11.1. Time hrvatska obala ide u
red najrazvedenijih u svijetu.
Hrvatska posjeduje 718 otoka od kojih je 67 naseljenih. Najvedi otoci su Krk i Cres (po 406 km
2
), Bra (395
km
2
), Hvar (300 km
2
), a slijede Pag, Korula, Dugi otok, Mljet, Rab i Vis. Najnaseljeniji otoci su Krk (17 600
stan.), Korula (16 200 stan.), Bra (14 000 stan.), a slijede Hvar, Rab, Loinj i Pag.

5

Geografski smjetaj Hrvatske
Hrvatska je smjetena izmeu 4223'N (otok Galijula u Palagrukoj otonoj skupini) i 4633'N (abnik u
Meimurju) te izmeu 1330'E (rt Lako u Istri) i 1927'E (Raevac kod Iloka). Hrvatska je srednjoeuropsko-
mediteranska zemlja na to upuduju prirodnogeografska i drutvenogeografska obiljeja koja ima u odnosu na
geografski smjetaj. Naime, Hrvatska se nalazi na dodiru panonskog, dinarskog, mediteranskog i predalpskog
prostora zbog ega ju odlikuju razliite geomorfoloke pa i klimatske karakteristike. A ti su prostori imali
razliit historijskogeografski razvoj. S obzirom na te imbenike, Hrvatsku je mogude regionalno podijeliti na tri
prirodno i drutveno razliite regije: panonsko-peripanonsku, gorsko-planinsku i mediteransku Hrvatsku.

Geografski poloaj Hrvatske
Poloaj Hrvatske karakterizira kontaktnost izmeu razliitih europskih civilizacijskih krugova:
srednjoeuropskog sa sjevera (preko Nijemaca, Austrijanaca, Maara koji donose katolianstvo,
protestantizam, ali i judaizam), sredozemnog sa zapada (preko Talijana koji donose katolianstvo) te
jugoistonoeuropskog s istoka i jugoistoka (preko Srba i Turaka koji donose pravoslavlje odnosno islam). U
odnosu na ta drutvenogeografska obiljeja moe se redi da je Hrvatska na granici izmeu Istoka i Zapada koja
je u prolosti esto bila poprite sukoba razliitih civilizacijskih krugova to se negativno odrazilo na
historijskogeografski razvoj Hrvatske.
Hrvatska ima i vaan prometnogeografski poloaj bududi da je kriina i tranzitna zemlja. Hrvatskom prolaze
neki vani transverzalni i longitudinalni prometni koridori meunarodnog znaenja: koridori Vb (Budimpeta-
Zagreb-Rijeka), Vc (Budimpeta-Osijek-Sarajevo-Ploe), X (Mnchen-Salzburg-Ljubljana-Zagreb-Beograd-
Skopje-Solun) i Xa (Graz-Maribor-Zagreb), jadranski koridor i drugi. Vedina koridora prolazi Sredinjom
Hrvatskom koja ima najpovoljniji poloaj s obzirom na oblik nacionalnog teritorija i na smjerove glavnih
prometnica.
Hrvatska je tranzitna zemlja za neke kontinentalne europske zemlje (poput Maarske, Austrije, eke,
Slovake, Srbije) koje nemaju vlastiti izlaz na more pa najblii izlaz ostvaruju preko Hrvatske. Posebno su vane
hrvatske luke kao zavrne odnosno poetne toke na prometnim koridorima koji vode od tih zemalja prema
Jadranskom moru. Bosna i Hercegovina je neobino vana za povezivanje pojedinih dijelova Hrvatske npr.
Istone Hrvatske i Junog hrvatskog primorja bududi da je bosansko-neretvanski koridor najkrada veza izmeu
ta dva dijela Hrvatske. Moe se redi da Hrvatska i BiH u prometnogeografskom smislu ine jednu cjelinu.
Hrvatska je brodskim vezama povezana s Italijom, a Dunavom koji kroz Hrvatsku protjee rubno sudjeluje u
europskom unutranjem plovnom putu.

Geografska regionalizacija hrvatske
S obzirom na prirodnogeografske i drutvenogeografske imbenike, Hrvatsku je mogude regionalno podijeliti
na tri prirodno i drutveno razliite regije: panonsko-peripanonsku, gorsko-planinsku i mediteransku Hrvatsku.

Panonsko-peripanonska regija
To je najprostranija i najmnogoljudnija prirodna regija Hrvatske na 54.4% teritorija ivi 67.2% stanovnitva. U
prirodnogeografskom smislu to je najraznovrsnija hrvatska regija, ine je prava panonska ravnice visine do 100
m, peripanonski prostor s manjim ravnicama i pobrima do 500 m i nekoliko izdvojenih gora viih od 500 m.
Graena je uglavnom od tercijarnih i kvartarnih naslaga bogatih plodnim tlom tako da su se tu razvila i
najvanija poljoprivredna podruja (Slavonija), jedino u Kordunu prevladava krki reljef. Vie od 50% ukupnog
teritorija otpada na obradivo zemljite. Ovdje se nalaze i glavna leita nafte i zemnog plina u Hrvatskoj
savska i dravska potolina.
6

Regija se dijeli na sredinju i istonu Hrvatsku. Sredinja Hrvatska je peripanonski prostor s rijenim dolinama,
pobrima i gorama (umberaka gora, Ivanica, Medvednica, Samoborska gora, Strahinica, Pleivica). U
istonoj Hrvatskoj prevladava pravi panonski prostor na istoku (ravnica), a prijelazni na zapadu gdje se izdie
nekoliko gora do 1000 m (Psunj, Papuk, Krndija, Dilj). U breuljkastim krajevima prevladavaju ratrkana, a u
nizinama i rijenim dolinama zbijena naselja.
Sredinja Hrvatska najvaniji je dio Hrvatske u prometnom, demografskom i gospodarskom smislu. Gradovi
imaju veliko znaenje za ovu regiju. Posebno je vana uloga glavnog grada Zagreba jednog od najvanijih
prometnih vorita u ovom dijelu Europe. U Zagrebu se kria devet vanih prometnih smjerova od kojih su
neki i dijelovi transeuropskih prometnih koridora. Ostali vedi gradovi su Osijek, Slavonski Brod, Karlovac,
Sesvete, Varadin, Sisak, Vinkovci, Velika Gorica, Bjelovar, Koprivnica, Vukovar, Poega i akovo.

Gorsko-planinska regija
Ova je regija povrinom najmanja i najslabije napuena hrvatska regija. Na 14% teritorija ivi samo 2.1%
stanovnitva. Vrlo rijetka naseljenost posljedica je nepovoljnih prirodnogeografskih, ali i drutveno-
gospodarskih faktora. To je relativno visok krki prostor graen preteno od mezozojskih vapnenaca,
nepovoljan za intenzivnije gospodarsko iskoritavanje. Prostor se sastoji od nizova visokih gora i planina
meusobno odvojenih dolinama i poljima u kru. Cijela regija se dijeli na Gorski kotar, Liku i prijelazni prostor
Ogulinsko-plaanske doline.
Obradivo je samo 11% povrine, uglavnom i poljima u kru i rijenim dolinama, a pod umama je 50%
teritorija. Gospodarstvo je ogranieno na ekstenzivno ratarstvo, stoarstvo i tradicionalno umarstvo te drvnu
industriju. Sve to je razlog to se u gorskoj regiji nisu razvila veda naselja. Istiu se Ogulin, Gospid, Delnice,
Otoac, Graac, Vrbovsko, Ravna gora, Brinje, Liki Osik, Plaki i Korenica kao jedina naselja s vie od 1000
stanovnika dok vedina ostalih naselja ima i manje od 100 stanovnika s tendencijom daljnjeg smanjenja uslijed
opdih negativnih demografskih procesa.
Gorsko-planinska regija kljuna je u smislu prometnog povezivanja hrvatskih krajeva. Dinarski gorski niz na
tom podruju je najui i najprohodniji s nekoliko planinskih prijevoja preko kojih prolaze ceste i eljeznike
pruge koje povezuju panonsko-peripanonski prostor s primorskim dijelom Hrvatske. Bududi da su te
prometnice stare i ne odgovaraju zahtjevima dananjeg vremena, pristupilo se njihovoj modernizaciji to je
jedan od preduvjeta bududeg razvoja i djelomine revitalizacije toga kraja. Gorska Hrvatska ima dobre
mogudnosti za razvoj turizma.

Mediteranska regija
Ta regija obuhvada 31.6% povrine na kojem ivi 30.6% stanovnitva. Uzduno se dijeli na otoke, usko obalno
podruje i zalee, a u smjeru sjever jug uobiajena je podjela na sjeverno hrvatsko primorje kojem pripadaju
Istra, Kvarner, Podvelebitsko primorje i pripadajudi im otoci te Juno hrvatsko primorje odnosno Dalmacija.
Prostor je vapnenake grae, obiljeava ga krki reljef i hidrografija s malo obradivog tla (oko 15% povrine)
ogranienog na flina podruja i polja u kru. Najvanija flina podruja nalaze se u Istri, Vinodolu, na otocima
Krku i Rabu, u Ravnim kotarima, Katelima, Poljicama, Makarskom primorju i Konavlima. Najvanija polja u
kru su Sinjsko i Imotsko polje. To je u poljoprivrednom smislu prostor posebno pogodan za vinogradarstvo i
uzgoj mediteranskih kultura. Vano poljoprivredno podruje je delta Neretve.
Mediteranska regija je najranije urbanizirana regija u Hrvatskoj i tu su nastali najstariji hrvatski gradovi jo u
razdoblju grke i rimske kolonizacije. Najstariji centri nastali su na obalama nekih dalmatinskih otoka, a kasnije
se naseljenost proirila i na kopneni dio. Grke naseobine su Issa, Pharos, Korkyra Melania, Tragurion i dr. U
rimsko je doba dominantno znaenje unutar guste mree gradova imala Salona koja je bila najvedi grad na
istonoj obali Jadrana sa oko 60 000 stanovnika. Hrvatsko je primorje zahvaljujudi dugoj urbanoj tradiciji,
slabim mogudnostima iskoritavanja zalea zbog nepovoljnih prirodnih uvjeta te zbog utjecaja litoralizacije
7

ostalo sve do danas najurbaniziraniji dio Hrvatske. Najvedi gradovi su Split, Rijeka, Zadar, Pula, ibenik,
Dubrovnik, Solin, Rovinj, Metkovid, Makarska, Sinj, Knin, Trogir i Pore kao naselja s vie od 10 000 stanovnika
Danas primarno znaenje u razvoju primorske Hrvatske ima turizam pa se hrvatska obala ubraja meu
najvanije turistike regije Sredozemlja. Razvijena je i industrija te neke druge djelatnosti poput ribarstva,
pomorstva i poljoprivrede.


PRIRODNA OBILJEJA HRVATSKE
Hrvatska je preteno nizinska zemlja. Vie od polovice povrine (53.4%) otpada na visine do 200 metara
(nizine, nia pobra, predgorske stepenice, lesne i krke zaravni). etvrtina teritorija (25.6%) ima obiljeja
breuljkastih krajeva i pobra 200 do 500 metara visine. Petina teritorija (20.8%) su gore 500 do 1000
metara visine, i sredogorja 1000 do 1500 metara visine, a samo 0.2% povrine obuhvadaju visokoplaninska
podruja iznad 1500 metara visine (najvii dijelovi planina).

Reljefna obiljeja hrvatske
Hrvatska u geomorfolokom smislu pripada euroazijskom reljefnom sustavu mlaeg ulananog gorja, odnosno
dio je njegove zapadne, sredozemne oblasti. U panonsko-peripanonskom dijelu prevladavaju
fluviodenudacijski i fluvioakumulacijski reljef, a u gorsko-planinskom i primorskom dijelu prevladavaju krki i
fluviokrki reljef.

Klimatska obiljeja hrvatske
Osnovni klimatski imbenici Hrvatske su smjetaj u umjerenim geografskim irinama i opda raspodjela kopna i
mora. Hrvatska se nalazi u pojasu izmeu euroazijskog kopna i sjeverne Afrike, odnosno izmeu sjevernog
Atlantika i Sredozemnog mora to utjee na obiljeja zranih masa koje dolaze u Hrvatsku.
Najvedi dio Hrvatske ima umjereno kontinentalnu ili umjereno toplu vlanu klimu. Zapadna Istra, Kvarner i
najistoniji dio Hrvatske imaju umjereno toplu vlanu klimu s vrudim ljetima (Cfa). Panonska zavala,
peripanonski rub, unutranja Istra i manji dijelovi gorske Hrvatske (zavale polja u kru) imaju umjereno toplu
vlanu klimu s toplim ljetima (Cfb). Najvedi dio gorske Hrvatske imaju umjereno toplu vlanu klimu sa svjeim
ljetima (Cfc). Preostali dio primorja i juna Lika imaju sredozemnu klimu (Cs), a najvii dijelovi gorske Hrvatske
planinsku klimu (Df).

Vegetacijska obiljeja hrvatske
Povezano s klimatskim obiljejima razvile su se i klimatogene biljne zajednice u Hrvatskoj. U primorskom
pojasu rastu kserofitne vrste tvrdog konatog lida prilagoene suhim vrudim ljetima i blagim kiovitim
zimama. To su ume rijetko ouvane crnike (esvine) te zimzelene ikare (makija i garig). U unutranjosti
Braa, Hvara i Peljeca raste crni bor. Na zonu crnike nadovezuju se listopadne ume hrasta medunca i
bjelograba koje se prostiru u unutranjost do dinarskih planina. U zoni visokih planina prevladavaju bukva i
jela, a u najviim dijelovima munjika i klekovina.
Najvedi dio kontinentalne Hrvatske zona je hrasta kitnjaka i obinog graba, a u najistonijem dijelu dominira
zajednica hrasta sladuna i cera. U najniim poplavnim dijelovima nekad su bile rairene poznate ume hrasta
lunjaka (tzv. slavonske ume).

8

Pedoloka obiljeja hrvatske
O petrografskoj podlozi i klimi ovisi tlo. Najkvalitetnije i najplodnije tlo u Hrvatskoj je crnica koja je tipina za
lesne ravnjake istone Hrvatske. Prema zapadu prevladavaju smea tla, a u gorskoj Hrvatskoj gdje ima vie
padalina tipina su isprana, siromana i kisela tla podzoli. U sredozemnom pojasu na vapnencu su rairene
crvenice i smea tla.

Hidroloka obiljeja Hrvatske
Hrvatska se u hidrogeolokom smislu dijeli na kontinentalnu i primorsku. U kontinentalnoj Hrvatskoj
prevladava povrinsko otjecanje, a u primorskoj su podjednako zastupljena povrinsko i podzemno otjecanje.
Gotovo dvije tredine (62%) voda otjee prema udaljenom Crnom moru, a ostatak (38%) prema mnogo bliem
Jadranskom moru. To je posljedica specifinog rubnog poloaja jadransko-crnomorske razvodnice koja se
nalazi u gorskoj Hrvatskoj te geolokih znaajki terena.

Obiljeja hrvatskih rijeka
Slijevu Crnog mora pripadaju najvede i najdulje hrvatske rijeke (Sava, Drava, Kupa, Dunav i dr.) koje teku
rubom hrvatskog teritorija, manjeg su pada i mirnijeg toka. Najveda koncentracija tekudica je u sredinjoj
Hrvatskoj, a okosnicu ini rijeka Sava iji su najvaniji pritoci Kupa, Sutla, Krapina, Lonja i Orljava.
Slijevu Jadranskog mora pripadaju krade rijeke primorskog podruja (Cetina, Krka, Zrmanja, Neretva i dr.).
Primorske tekudice su krade, imaju manja porjeja, vede padove i pogodnije su za hidroenergetsko
iskoritavanje. Primorske se rijeke hidroenergetski iskoritavaju jo od kraja 19. Stoljeda pa je tako grad
ibenik na osnovi hidroenergije s rijeke Krke ved 1895. dobio elektrinu rasvjetu, prije nego London. Vode
primorskih tekudica (Cetina, Neretva) zbog svoje se kakvode slue takoer za vodoopskrbu bezvodnih
dalmatinskih otoka.
Po znaenju i svojim specifinostima posebno se istie Cetina koja tee sredinjim dijelom krkog podruja i
najdulja je rijeka primorske Hrvatske (101 km). Specifina je po velikim razlikama izmeu koliine padalina na
povrinskom dijelu toka i veliine prosjenih protoka. Te razlike upuduju na veliko pritjecanje podzemne vode
iz udaljenijih krkih krajeva. Hidroloko je porjeje Cetine povrinom od 3725 km
2
etiri puta vede od
topografskog porjeja. Ono prelazi planinski okvir Dinare i Kamenice i obuhvada dio podzemlja Bosne i
Hercegovine (Livanjsko, Glamoko, Kupreko i Duvanjsko polje).

Obiljeja jezera u Hrvatskoj
Najveda hrvatska jezera nalaze se u primorskom podruju. Povrinom najvede je Vransko jezero kod Biograda
(30.7 km
2
), a obujmom Vransko jezero na Cresu. Oba su jezera kriptodepresije. Vransko jezero na Cresu
najvedi je prirodni rezervoar slatke vode na naem kr. Nastalo je u slabije propusnoj dolomitnoj udolini, a
vodom opskrbljuje otoke Cres i Loinj. Najveda umjetna jezera su Peruko (13 km
2
) na Cetini i Varadinsko
(10.1 km
2
) na Dravi.
Od ostalih, manjih jezera treba spomenuti Plitvika jezera u Lici koja su naa najpoznatija i turistiki
najatraktivnija jezera te su 1949. proglaena i nacionalnim parkom. Zatim treba spomenuti Veliko i Malo
jezero na zapadnom dijelu otoka Mljeta koji je proglaen nacionalnim parkom 1960. godine. Vana su jo i
jezera kod Imotskog (Crveno, Mordo, Galipovac) te Badinska jezera kod Ploa.


9

DEMOGRAFSKA OBILJEJA HRVATSKE
Hrvatska je naseljena jo od pretpovijesnih vremena na to ukazuju brojni arheoloki ostaci poput spilje
krapinskog praovjeka iz starijeg kamenog doba ili Vuedola iz mlaeg kamenog doba. U predrimskom
razdoblju prostor Hrvatske su naseljavala ilirsko-keltska plemena (Histri, Liburni, Japodi, Delmati i dr.), a Grci i
Rimljani naseljavaju Hrvatsku tijekom antikog razdoblja.
U srednjem vijeku dogaaju se velike seobe naroda zahvaljujudi kojima na prostor Hrvatske doseljavaju Hrvati.
Nakon toga slijede turbulentna povijesna zbivanja zbog koji su se dogaale velike promjene u naseljenosti
Hrvatske. Tijekom osmanlijskih osvajanja (14.-17.st.) naseljenost Hrvatske se mijenja i dolazi do brojnih
preseljavanja, a tijekom 19. i 20. stoljeda uslijedilo je nekoliko valova emigracije kojima je Hrvatska izravno i
neizravno demografski smanjena.
Redoviti popisi stanovnitva provodili su se od 1857. te je mogude pratiti demografski razvoj Hrvatske otada.
Prvi popis pokazao je da je u Hrvatskoj ivjelo 2.1 milijun stanovnika odnosno 38.6 stanovnika na kvadratnom
kilometru povrine. Tijekom sljededih 150 godina osim emigracija na stanovnitvo su utjecali i ratovi,
epidemije i gospodarske krize to je uzrokovalo tek udvostruenje broja stanovnika u tom razdoblju.
Emigracija kao glavni uzrok sporog porasta stanovnitva pogodila je sve krajeve Hrvatske, no najjae su
pogoeni gorsko-planinski i otoni prostor. Procjenjuje se da je od prvog popisa do 1991. godine iz Hrvatske
iselilo oko 850 000 ljudi. S obzirom da se iseljavalo uglavnom mlae bioreproduktivno stanovnitvo, posljedice
su smanjenje prirodnog prirataja i ukupnog porasta stanovnitva.
U korelaciji emigracijskih podruja tijekom prolosti sa socioekonomskim obiljejima nastala je dananja
raspodjela naseljenosti. Vedina stanovnitva (85%) ivi u niim krajevima, do 200 m nmv te je u skladu s tim
najslabije su naseljeni gorska Hrvatska i otoni prostor. Gustu naseljenost imaju podruja koja su tijekom
prolosti bila najmirnija Hrvatsko Zagorje i Meimurje te podruja Zagreba i drugih vedih gradova.

Suvremena demografska obiljeja hrvatske
Pad stopa nataliteta i mortaliteta ukazuje kojim je prirodni prirataj sveden na priblino nultu vrijednost
pokazuje da je hrvatsko stanovnitvo ulo u posttranzicijsku etapu demografskog razvoja. U nekim je
godinama posljednjeg desetljeda 20. stoljeda zabiljeen i prirodni pad broja stanovnika, odnosno vedi broj
umrli nego roenih. Ukupan se broj stanovnika u razdoblju od 1991. do 2001. smanjio za oko 400 000 to je
posljedica pojaanog iseljavanja i smanjenog prirodnog prirataja u vrijeme Domovinskog rata.

Etnika struktura stanovnitva hrvatske
Prema nacionalnom sastavu Hrvatska je nacionalna drava jer je u njoj 2001. godine ivjelo 90,5% Hrvata,
4.3% Srba i 6% ostalih (Bonjaci, Talijani, Maari, Albanci, Slovenci, esi, Romi i dr.). Doseljavanje etnikih
skupina u posljednjih nekoliko stoljeda bilo je potaknuto razliitim razlozima. U doba turskih osvajanja doselilo
se najvie vlakog i srpskog stanovnitva. To je stanovnitvo kasnije bilo ukljueno u obrambeni sustav Vojne
krajine.
Nakon povlaenja Turaka austrijske su vlasti na djelomino ili potpuno opustjela podruja izmeu Drave i Save
naseljavale gospodarski naprednije ehe, Maare, Nijemce, Slovake i drugo stanovnitvo kako bi unaprijedile
poljoprivrednu proizvodnju i uvele neke nove djelatnosti (ribnjaarstvo, industriju i dr.). sve je to uvjetovalo
dananju prilino aroliku narodnosnu strukturu spomenutih hrvatskih krajeva dok su podruja koja su bila
izvan izravnih ratnih zbivanja zadrala nacionalno homogeniju strukturu. Jaa su doseljavanja nehrvatskog
stanovnitva (Bonjaka, Srba) bila zabiljeena i u doba industrijalizacije, nakon Drugog svjetskog rata i to
ponajvie u industrijska sredita.


10

EKONOMSKOGEOGRAFSKA OBILJEJA HRVATSKE
Na razvoj hrvatskog gospodarstva utjecali su razliiti faktori, od prirodnogeografskih do demografskih,
prometnih, povijesnih i politikih. S obzirom na obiljeja gospodarstva kao posljedicu meuzavisnosti i
kompleksnosti tih faktora moe se izdvojiti nekoliko etapa razvoja: obrtniko-manufakturno razdoblje,
manufakturno-industrijsko ili eljezniko razdoblje, realsocijalistiko razdoblje i razdoblje trinog
gospodarstva.
Sveukupno, u strukturi djelatnosti po sektorima u Hrvatskoj dominiraju tercijarni i kvartarni sektor, zatim
slijedi sekundarni, a najslabije je zastupljen primarni sektor.

Industrijskogeografski razvoj Hrvatske
Glavna gospodarska djelatnost u Hrvatskoj je industrija u kojoj je 1998. radila etvrtina zaposlenog
stanovnitva, a u vrijednosti BDP-a je sudjelovala sa oko 17%. Prema broju zaposlenih dominiraju
prehrambena i tekstilna industrija, slijede metalopreraivaka, kemijska, drvna industrija i strojogradnja.
Poeci razvoja industrije u Hrvatskoj seu jo u kraj 19. stoljeda, no dominantnom granom djelatnosti postala
je tek u drugoj polovici 20. stoljeda. Od tada je pod utjecajem industrijalizacije, ali i uslijed jaanja tercijarnog i
kvartarnog sektora djelatnosti dolo do jaeg socijalnog prestrukturiranja stanovnitva, tj. do prijelaza
stanovnitva iz poljoprivrede u nepoljoprivredne djelatnosti.
Jo 1948. godine u Hrvatskoj je ivjelo 63.4% poljoprivrednog stanovnitva, ali se taj udio do 2001. smanjio na
9.6% 2001. Istovremeno se pojaala urbanizacija pa se udio gradskog stanovnitva povedao sa 25% na 54.3%.
Dakle, od 50ih godina djeluje intenzivno preseljavanje na relaciji selo-grad (ruralni egzodus) pod utjecajem
industrijalizacije to je prouzroilo bri rast gradova i ruralnu depopulaciju. Od 70ih godina razvojem prometa
tj. pojaanom automobilizacijom slabi trajno preseljavanje, a sve vie jaa proces dnevnih odlazaka na rad.
Dakle, zaposleno stanovnitvo vie ne naputa svoje selo odnosno mjesto stanovanja nego se ono zbog
promijenjenog naina ivota svojega stanovnitva pod utjecajem grada urbanizira. Taj je proces najizraeniji u
okolici velikih gradova i centara rada, posebno Zagreba, Osijeka, Rijeke i Splita, a u primorskim je centrima
pojaan litoralizacijom.

Turistikogeografski razvoj Hrvatske
Hrvatska ima turistiku tradiciju dulju od 100 godina. Poeci turizma seu u drugu polovicu 19. Stoljeda kad je
u Hvaru (1868.) osnovano prvo drutvo turistikog karaktera. Osim vrlo povoljnih prirodnogeografskih
obiljeja i bogatog kulturno-povijesnog naslijea, razvoju turizma pridonijele su i dobre prometne veze s
emitivnim turistikim zemljama, na poetku parobrodske, a kasnije u mnogo jaoj mjeri eljeznike.
Zahvaljujudi izgradnji eljeznikih pruga od Postojne do Rijeke (ogranak austrijske June eljeznice Be-Trst) i
od Budimpete do Rijeke (1873.), razvila su se prva vanija turistika sredita na naem sjevernom primorju
najprije Opatija, zatim Crikvenica, a na junom dijelu primorja Dubrovnik.
Nakon Drugog svjetskog rata poinje razbolje masovnog turizma, a dolasku domadih i inozemnih turista
pridonijela je izgradnja Jadranske magistrale 1964. godine. Danas su najvanije hrvatske turistike regije
zapadna Istra (Pore, Rovinj, Pula i druga sredita), Makarsko primorje, Dubrovako primorje te otoci Loinj,
Hvar i dr.
Turizam se, iako u manjim razmjerima razvija i u kontinentalnom dijelu Hrvatske. Osim gradova koji se istiu
svojim kulturno-povijesnim sadrajima, u turistikom su smislu vane i toplice (Krapinske, Stubike,
Varadinske, Tuheljske, Daruvarske, Bizovake, Topusko, Lipik i dr.) sa svojom ljeilino-kupalinom ponudom.
Posebna vrijednost Hrvatske su njezini nacionalni parkovi i ostala posebno zatidena podruja prirode.
Hrvatska ima osam nacionalnih parkova (Plitvika jezera, Paklenica, Mljet, Krka, Kornati, Brijuni, Risnjak,
Sjeverni Velebit), jedanaest parkova prirode (Kopaki rit, Papuk, Lonjsko polje, Medvednica, umberak-
11

Samoborsko gorje, Uka, Velebit, Vransko jezero, Telaica, Biokovo, Lastovska otona skupina) te dva stroga
rezervata (Bijele i Samarske stijene, Hajduki i Roanski kukovi).
Maksimalan turistiki promet Hrvatska je imala u drugoj polovici 1980ih godina (1987. 10.5 milijuna, 1988.
10.4 milijuna), a najvie stranih turista posjetilo je Hrvatsku 1988. (5.9 milijuna od ega najvie redom
Nijemaca, Talijana, Austrijanaca, Britanaca, Nizozemaca itd.). Nakon toga u prvoj polovici 1990ih turistiki
promet bio je vrlo slab zbog ratnih zbivanja (2-3 milijuna), a tek krajem desetljeda zabiljeen je vidljivi
oporavak (1998. 5.5 milijuna), ali jo daleko od najboljih godina. 2012. Najvie turista 12.3 milijuna.
Iako turizam ni u turistiki razvijenijim zemljama u ukupnom drutvenom proizvodu ne sudjeluje s vie od 5%,
a u Hrvatskoj i s mnogo manje, ipak je to jedna od najvanijih gospodarskih djelatnosti jer od turizma
indirektno ive i mnogi koji se bave drugim djelatnostima (prijevoz, trgovina, proizvodnja hrane i dr.).


REGIONALNA GEOGRAFIJA HRVATSKE
Hrvatska se prema prirodnogeografskim i drutvenogeografskim obiljejima moe regionalizirati na panonsko-
peripanonsku Hrvatsku koja se sastoji od Sredinje i Nizinske Hrvatske, zatim gorsko-planinsku Hrvatsku
odnosno Gorsku Hrvatsku te primorsku ili mediteransku Hrvatsku koja se sastoji od Sjevernog hrvatskog
primorja i Junog hrvatskog primorja. Svaka od tih cjelina, izuzev Gorske Hrvatske, usmjerena je vlastitom
makroregionalnom sreditu pa se u funkcionalnom smislu mogu izdvojiti etiri hrvatske makroregije:
zagrebaka (obuhvada Sredinju Hrvatsku), osjeka (obuhvada Istonu Hrvatsku), rijeka (obuhvada Sjeverno
hrvatsko primorje) i splitska (obuhvada Juno hrvatsko primorje). Gorska Hrvatska nema vlastito
makroregionalno sredite pa su pojedini njeni dijelovi gravitacijski usmjereni prema Rijeci, Zagrebu ili Splitu.


SREDINJA HRVATSKA
Sredinja Hrvatska dio je peripanonskog prostora i teite naseljenosti i gospodarskog razvoja Hrvatske.
Zauzima neto vie od tredine teritorija Hrvatske i priblino polovicu ukupnog stanovnitva. Prosjena gustoda
naseljenosti znatno je via od prosjeka za RH (110 stan./km
2
). To je u cjelini gusto naseljen, iznadprosjeno
urbaniziran i gospodarski razvijen prostor, ali se unutar njega mogu razlikovati geografski razliita podruja
kojima je zajedniko samo to to gravitiraju makroregionalnom sreditu Zagrebu.
U reljefu Sredinje Hrvatske izmjenjuju se gorsko-breuljkasta podruja i pobra s nizinsko-ravniarskim
krajevima. Gore su relativno niske (samo umberaka gora, Ivanica i Medvednica prelaze 1000 m visine), a
na njih se nastavljaju prigorja ralanjena potonim dolinama koja se postupno sputaju u doline vedih rijeka
(Save, Krapine, Bednje, Gline i dr.). Najvedi dio zauzima sredinja zavala izmeu umberake gore,
Medvednice, Kalnikog gorja, Bilogore, Papuka, Psunja, Zrinske gore i Petrove gore s najizraenijim ravnicama
uz Savu, Kupu, Lonju, esmu i Ilovu. Iz nje se izdiu osamljene Moslavaka gora i Vukomerike gorice. U
sjevernom su dijelu Sredinje Hrvatske breuljkasto-dolinski prostor Hrvatskog zagorja i breuljkasto zapadno
Meimurje te nizinska podruja uz Dravu i Muru dok juno od rijeke Kupe prevladavaju zaravni i niska pobra
vapnenakog sastava u porjejima Korane, Mrenice i Dobre.
S obzirom na oblik nacionalnog teritorija, ali i u odnosu prema transverzalnim i longitudinalnim prometnim
pravcima, Sredinja Hrvatska ima kriini prometni poloaj. Izrazito povoljan prometnogeografski poloaj
dolazi do izraaja od sredine 19. stoljeda kada se tu grade glavne prometnice od ireg europskog znaenja (za
povezivanje Srednje Europe s Mediteranom i Jugoistonom Europom). Bududi da te prometnice mahom
prolaze kroz Zagreb, to je utjecalo na njegov razvoj i vanost pa Zagreb kao glavni grad Hrvatske i
makroregionalno sredite Sredinje Hrvatske sa svojim irim gradskim podrujem ini hrvatsku regiju jezgre,
ali je i jedan od najvanijih gradova ovog dijela Europe.
12

Prometne osovine Sredinje Hrvatske mogu se diferencirati prema znaenju. Najvanije znaenje ima osovina
Zagreb Ivanid-Grad Kutina na kojoj se nalaze eljeznika pruga vedeg meunarodnog znaenja i autocesta
meunarodnog znaenja. Neto manje znaenje imaju osovine Zagreb Karlovac i Zagreb Varadin na
kojima se nalaze eljeznika pruga slabijeg meunarodnog znaenja i autocesta meunarodnog znaenja. Jo
manje znaenje ima osovina Zagreb Sisak te osovine Zagreb Koprivnica i Varadin Koprivnica Virovitica
na kojima se nalaze eljeznike pruge interregionalnog ili slabijeg meunarodnog znaenja te asfaltirane ceste
interregionalnog i meunarodnog znaenja.
Gradovi Sredinje Hrvatske su se, zbog vanjskih utjecaja na razvoj Hrvatske i podreenosti vanjskim centrima
(Beu i Budimpeti), sve do kraja 19. stoljeda vrlo sporo razvijali. Zagreb je 1880. kao najvede sredite imao oko
28 400 stanovnika dok je jo samo Varadin prelazio 10 000 stanovnika. Osim toga, mrea gradova bila je
siromana, status grada imali su jo samo Karlovac, Sisak, Koprivnica, Krievci, Petrinja, Bjelovar, Kostajnica i
Ivanid-Grad pa je ukupno te godine u njima ivjelo samo 6.4% stanovnitva Sredinje Hrvatske meu kojima je
bio velik udio stranaca (npr. u Zagrebu oko jedne tredine). Jai razvoj preraivake industrije od kraja 19.
stoljeda potaknuo je sve vedi priljev stanovnitva iz ruralnih krajeva u gradove te su oni poeli ubrzano rasti, a
struktura njihova stanovnitva se mijenjala u korist Hrvata.
Danas se pojedini dijelovi Sredinje Hrvatske ubrajaju meu najurbaniziranija podruja Hrvatske, a posebno se
istiu ira gradska podruja Zagreba i regionalnih centara Varadina, Karlovca i Siska. Izmeu tih su se gradova
du glavnih prometnih pravaca formirala urbanizirana podruja s velikim brojem manjih centara. Danas u tim
povezanim urbanim i urbaniziranim podrujima ivi i radi najvedi dio stanovnitva pa su to osovine razvoja
Sredinje Hrvatske.
Dananja naseljenost odreena je spletom geografskih faktora meu kojima su posebno znaajni
prirodnogeografski, historijskogeografski i prometnogeografski. Sjeverozapadni dijelovi regije (iri zagrebaki
prostor, Zagorje, Meimurje, gornja Podravina, sjeverno Pokuplje) i to ponajprije vie zone kontinuirano su
naseljeni od ranog srednjeg vijeka do danas dok je u junom i istonom dijelu naseljenost zbog povijesnih
dogaaja bila prekinuta u drugoj polovici 16. i u 17. stoljedu nakon ega su ti krajevi (Kordun, Banovina,
Lonjsko-ilovska zavala) ponovno naseljeni novim stanovnitvom pa ih danas odlikuje sloenija etnika
struktura. I u jednima i u drugima nov poticaj formiranju naselja dala je izgradnja prometnica, a sve zajedno
utjecalo je na oblike i veliinu naselja. Opdenito u breuljkastim krajevima prevladavaju mala ratrkana naselja,
a u nizinskima, u kojima je danas teite naseljenosti, veda i zbijena naselja.

Zagrebaka regija
Zagrebaka regija obuhvada prostor koji neposredno na razini regionalnih sredita gravitira Zagrebu.

Zagreb
Zagreb lei u prijelaznom podruju izmeu panonskog i peripanonskog prostora i to na optimalnom pravcu
komuniciranja s Mediteranom. Nalazi se na jugozapadnom, rubnom dijelu Panonske zavale pa u gradu i
njegovoj iroj okolici dominiraju nizinski krajevi do 200 metara nadmorske visine s otvorenim pejzaima.

Prometnogeografski razvoj Zagreba
Geografski je smjeten izmeu Medvednice na sjeveru i Vukomerikih gorica na jugu, u podruju izuzetne
prometne vrijednosti gdje se sijee velik broj prirodnih putova. Sjeverni posavski pravac povezuje Zagreb sa
Slavonijom, a to je i najpovoljnija veza s jugoistonom Europom bududi da se tu nalaze meunarodne
cestovne i eljeznike prometnice (krajem 19. stoljeda izgraena je pruga od Dugog Sela do Novske, a
sredinom 1950ih godina suvremena cesta). Juni posavski pravac prirodno je usmjeren prema Bosni te je to
13

eljeznika veza Zagreba sa sredinjom Bosnom i srednjom Dalmacijom (prva eljeznika pruga izgraena je
1862.).
Savski pravac na relaciji Zagreb Zidani Most bitan je za eljezniki promet (dionica europske eljeznike
magistrale Pariz Istambul), a ceste nemaju vede znaenje osim do Bregane. Krki pravac povezuje Zagreb s
Ljubljanom suvremenom cestom izgraenom dolinom Krke. Jadranski pravac povezuje Sredinju Hrvatsku sa
Sjevernim i Junim hrvatskim primorjem i u Karlovcu se rava na splitski i rijeki pravac. Taj pravac ima ire
meunarodno znaenje bududi da povezuje srednju Europu s Jadranom kroz suvremene ceste i eljeznike
pruge.
Panonski pravac prolazi podnojem Medvednice i Kalnika i unutranjem prometu povezuje Zagreb s dijelom
Podravine, a u meunarodnom povezuje Zagreb i Budimpetu cestom i eljeznicom preko Koprivnice te
cestom preko Bjelovara. Podravski pravac je prirodna veza s Varadinom i dalje s Maarskom, a danas njime
prolazi autocesta. Krapinski pravac povezuje Zagreb sa sjeveroistonom Slovenijom, Austrijom i dijelom
srednje Europe, a prolazi dolinama Krapine i Krapinice. Tim pravcem prolazi eljeznika pruga prema
Varadinu s odvojkom prema Krapini i produetkom do Rogateca te autocesta. Sutlanski pravac predstavlja
najkradu eljezniku vezu Zagreba i Maribora prolazedi dolinom Sutle. Prometno je aktiviran nakon Drugog
svjetskog rata, no danas nema gotovo nikakvo znaenje.
Dakle, razvoj Zagreba najue je povezan s njegovim prometnim vrednovanjem, tj. sa stalnim porastom
vanosti zagrebakog prometnog vorita. Zagreb je jedno od najprometnijih vorita u ovom dijelu Europe
(cestovno, eljezniko, zrano, telekomunikacijsko i potencijalno rijeno vorite). Od 60ih godina 19. stoljeda
Zagreb je eljezniko vorite. 1862. je izgraena pruga Zidani Most Zagreb Sisak, 1865. Zagreb Karlovac,
1870. Gyekenyes Koprivnica Dugo Selo Zagreb itd.
Tijekom 1960ih i 1970ih raste znaenje Zagreba u cestovnom i zranom prometu. U zagrebakom cestovnom
voritu kriaju se tri velika cestovna prometna pravca: sjeverozapadna Europa jugoistona Europa, istona
Europa zapadno Sredozemlje te Baltik Jadran. Od 1972. godine oko Zagreba se stvara autocestovna mrea.
U zranom prometu, zahvaljujudi povoljnom poloaju na meunarodnim zranim putovima i blizini razvijenih
zemalja i velikih europskih sredita, Zagreb se razvio u zranu luku regionalnog europskog znaenja. Vana su
putovanja povezana s ekonomskim migracijama, iseljenitvom i turizmom.
Kao najvanije telekomunikacijsko vorite, Zagreb je ishodite modernih telefonskih i raunalnih mrea. Isto
tako, Zagreb je i sredite brojnih prometnih organizacija (Hrvatske eljeznice, Croatia Airlines, Hrvatska pota,
HT, INA).

Historijskogeografski razvoj Zagreba
Zagreb se nalazi na prostoru vrlo povoljnom za naseljavanje. Na sjevernoj strani je gorski hrbat Medvednice, a
u podnoju velika ravnica kroz koju tee rijeka Sava to je imalo vrlo veliko znaenje za razvoj grada kroz
prolost.
Medvednica na sjeveru je gorski hrbat sloene tektonske strukture izdignut rasjednim pokretima u neogenu s
jezgrom graenom od zelenih kriljevaca i paleozojskih vapnenaca. Potonim i suhim dolinama disecirana je
na brojne poprene kose koje se veu uz sredinji izraeni greben. Znaajan reljefni element je podgorska
udolina estine Gornja Dubrava duga 7 kilometara koja je oblikovana radom tekudica u manje otpornim
naslagama prigorja te je pogodna za smjetaj naselja. U sastavu sredinjeg dijela Medvednice prevladavaju
nepropusne stijene zbog ega tu postoji mnotvo izvora i malih tekudica, posebno u podgorskoj udolini.
Medveak, Bliznec, Markuevac i Miroevac usjekli su doline prema Savi kojima je prigorski pojas podijeljen
na manje sektore.
Starija naselja vezana su uz vie ocjeditije dijelove, a jedino u krajnjem zapadnom dijelu Medvednice uzdu
mlade tektonske linije nema podgorskog breuljkastog pojasa, ved se tu gorske padine strmo sputaju do
naplavne ravni oko Krapine (Kameni svatovi).
14

Prijelaz izmeu Medvednice i prisavske ravnice ini izrazit strmac koji se prua od Susedgrada prema istoku
gdje se postupno sniava i nestaje u Maksimiru (najbolje je vidljiv kod uspinjae). Njime zavrava prigorska
zaravan koja se sputa od Medvednice i na ijem su rubu, iznad naplavne ravnice uz Savu, smjetene urbane
jezgre Zagreba.
U viim dijelovima ravnice uz tok Save istie se terasa (najizrazitija kod Rakitja u susedgradskom suenju,
relativne visine 15 m). Izrazita stepenica te terase protee se kroz tzv. zagrebako polje i na tom ocjeditijem
dijelu nalazi se vie naselja (Kerestinec, Stupnik, Brezovica itd.), a nizvodno je ona sve nia i od Obrea se gubi
u Turopolju. Terasa se prua samo s desne strane Save, s lijeve ju je vjerojatno kroz prolost razorila sama
Sava.

Historijskogeografski razvoj zagrebakog podruja u predantikom razdoblju
Upravo takva raznolika prirodna osnova (gorski masiv, prigorje, nizina, pobre) dola je do izraaja u smislu
naina koritenja zemljita i formiranja naselja jo od predantikog doba. Prva stalna naselja u zagrebakom
podruju, a i opdenito, nastaju u neolitiku kada poinje uzgoj domadih ivotinja i obrada zemlje (7500. 4500
g.p.n.e.). Tada prevladava gradinski tip naselja koje su rasprostranjene na tercijarno-kvartarnom pobru
(Medvednici, Vukomerikim goricama, Pljeivici) ili na rijenim terasama (Novo i Staro ie).

Historijskogeografski razvoj zagrebakog podruja u antikom razdoblju
U antikom rimskom razdoblju prostor se drukije vrednuje. Valorizira se naplavna savska ravnica. Tako
naselje Antautonia nastaje uz Savu koja je, zahvaljujudi naprednoj rimskoj organizaciji, vana komunikacijska
veza s vrlo ivim prometom. Ovuda su prolazile i dvije glavne ceste: Emona Neovidium Siscia i Poetovio
Andautonia Siscia. Na njih se nadovezuju sporedne, vicinalne ceste.
U drugoj polovici 1. stoljeda Andautonia je dobila status municipija i bila je sredite opdine (res publica
Andautoniensium) koja je obuhvadala podruje sve do Stenjevca i bila je relativno gusto naseljena. Sekundarni
centar bio je Stenjevec na zapadnoj strani opdine koji se razvio zahvaljujudi blizini vrapanskog kamenoloma i
pristanitu na Savi podno uzvisine na kojoj je bilo naselje.
Andautonija je postojala do 4.-5. stoljeda kada je potpuno izbrisana kao i sve ostalo iz tog razdoblja pa
poetkom 6. stoljeda nema nikakvih tragova niti ikakve dokumentacije o Andautoniji. Dakle, nakon 500 godina
tog razdoblja uslijedilo je isto toliko dugo razdoblje prekida kontinuiteta. Odrali su se samo ratrkani ostaci
plemena Andautonaca koje su Hrvati pridoli u 7. stoljedu nazvali vlasima, a njihovo selo Vlaka ili Laka ves
(lat. Vicus Latinorum).

Historijskogeografski razvoj Zagreba u srednjovjekovnom razdoblju
Nakon 500 godina prekida osniva se Zagreb, ali na drugom lokalitetu na rubu prigorja. Prirodni faktori takvog
razvoja bile su pogodnosti gospodarskog iskoritavanja prigorja proizale iz umskog bogatstva, sastava tla i
dovoljnih koliina vode. Dakle, prevladavale su tradicionalna polikulturna ekonomija i eksploatacija kamena i
uma. Prvobitne jezgre Zagreba nastale su na glavnom pravcu komuniciranja iz prigorja prigorskom cestom od
Markuevca do Graana odakle se dolinom potoka Medveaka sputala prema dananjem Donjem gradu, a
postojala je jo u antiko doba.
U srednjem vijeku postoje dva tipa grada. Prvi tip su naselja koja se pojavljuju na prirodno zatidenim i
gospodarski i prometno vanim poloajima. Ona se nakon razvoja primarnih gradskih aktivnosti (obrta i
trgovine) uspijevaju posebnim kraljevskim aktima osloboditi feudalne uprave. Drugi tup naselja su ona koja se
razvijaju oko vanog feudalnog odnosno crkvenog centra. Upravo takva dvojnost postoji i na mjestu dananjeg
Zagreba u Kaptolu su prevladavale crkvene funkcije (a Crkva je ujedno bila i snana feudalna jedinica), a
Gradec je imao samostalnu gradsku upravu iako je i u njemu Crkva imala jaki utjecaj. Pretpostavlja se da je
sredinom 13. stoljeda u Gradecu, Kaptolu i u podgrau ivjelo oko 1000 stanovnika.
15

Godine 1094. ugarski kralj Ladislav utemeljio je zagrebaku biskupiju to znai da je tu ved otprije moralo
postojati vede naselje, a to je vjerojatno bila Vlaka ves naselje trgovaca i obrtnika. Podignut je Biskupski
grad koji se sastojao od biskupova dvora i katedrale, a istodobno je podignut i Kaptol, sjeverno od katedrale
gdje su uz kanonike kurije ivjeli i ostali stanovnici na svojim posjedima. Biskupskom je gradu pripadala i
Vlaka ves.
Istodobno se na susjednom brdu razvijalo naselje Gradec koje je 1242. godine dobilo status slobodnog
kraljevskog grada ime je dobilo potpunu autonomiju, pravo odravanja sajmova i pravo utvrivanja to je
tada bilo bitno za razvoj jednog lokalnog gradskog centra.
Prvobitni Zagreb razvija se kao lokalno obrtniko i trgovako sredite medvednikog prigorja i svojim se
znaenjem ne istie u odnosu na ostala sredita u podnoju ostalih prigorja Sredinje Hrvatske (npr. Krievaca
u prigorju Kalnika, Jastrebarskog u prigorju Pleivice, Samobora u prigorju Samoborske gore itd.). Tijekom 13.
stoljeda sva tada vanija naselja (Zagreb, Varadin, Krievci, Petrinja, Samobor, Jastrebarsko i Perna) posebnim
kraljevskim poveljama dobila su status slobodnog kraljevskog grada.
Gradec je bio privilegirani kraljevski grad to je izazivalo imigraciju stranih obrtnika i trgovaca, najvie
Nijemaca i Talijana, te je prerastao u obrtniko i trgovako sredite ue Hrvatske. Razvojem cehova i
prometnim povezivanjem sa srednjom Europom i morem jo je vie gospodarski ojaao to je bilo preduvjet za
njegovu politiku afirmaciju.

Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba u srednjovjekovnom razdoblju
Junim Zagrebom nazivamo podruje juno od Save do sredinjeg hrpta Vukomerikih gorica koje je dio
tradicionalnog zagrebakog agrarnog prostora, a danas su na najsjevernijem dijelu tog podruja gradske
etvrti Novi Zagreb istok, Novi Zagreb zapad i Brezovica.
U ranom srednjem vijeku to je rijetko naseljen kraj u kojem se do 13. stoljeda spominje tek nekoliko naselja tj.
posjeda zagrebakog Kaptola (Otok, Hrade, Kraljev Brod, Obre), a jedino naselje tog podruja koje nije u
dolini Save ved na padinama Vukomerikih gorica su Zomarove Zemlje u blizini dananjeg Starjaka. Najvedi
broj naselja nastao je tijekom razvijenog srednjeg vijeka u 14. i 15. stoljedu. Kao crkvena sredita u popisu
upa Zagrebake biskupije od 1334. godine spominju se Jakuevec, Sv. Klara, Odra i Brezovica. Razmjerno velik
broj crkvenih sredita ukazuje na ved znatnu gustodu i odmakli proces stabilizacije naseljenosti.
U 14. stoljedu itav niz seoskih naselja uz obalu Save, cijeli pojas od Kraljeva Broda do Lukog, kontinuirano je
bio naseljen. Neto junije nastavljao se pojas naseljenosti rubom savske terase, izmeu Stupnika i Obrea.
Jedino naselje na sjevernim padinama Vukomerikih gorica bilo je Dragonoec u kojem su se do 18. stoljeda
pojedine obitelji postupno izdvojila u zasebna naselja. Teite procesa stabilizacije naseljenosti i organizacije
drutvenih djelatnosti bilo je, dakle, u nizinskom dijelu to je razlika u odnosu na opdu naseljenost
karakteristinu za srednjovjekovno razdoblje. Dva su osnovna razloga tome: obiljeja prirodne podloge i
prometnogeografski poloaj.
Naime, prirodnu podlogu karakteriziraju debele ljunano-pjeane naslage savske naplavine zbog ega je
mnogo manja movarnost i podvodnog zagrebakog prekosavskog nizinskog dijela u odnosu na jugoistoni dio
turopoljske nizine ili supsidenciju Crne Mlake koja izravno naglaava vedu vrijednost podgorskih odnosno
prigorskih dijelova. Prirodni su uvjeti pogodovali ekstenzivnom svinjogojstvu (ljunano-pjeano-ilovasto tlo
savske nizine, visoka razina podzemne vode i periodine poplave zbog ega su se razvile ume hrasta
lunjaka). Vinogradarstvo je bilo sekundarno zbog sjeverne ekspozicije padina Vukomerikih gorica. Stoga su
za vinogradarstvo bile vanije Samoborska gora i Pleivica.
S druge strane, blizina Zagreba koji u srednjem vijeku postaje najznaajnije gradsko, a posebno trgovako
sredite Slavonije te poloaj neposredno uz glavne zagrebake savske prijelaze i na rutama interregionalne,
regionalne i lokalne karavanske trgovine utjecao je da se u tom podruju ne formira samostalno lokalno
sredite koje bi obavljalo funkciju okupljanja i organizacije prostora (kao susjedni Samobor, Velika Gorica i
Jastrebarsko.
16

U ovom su se prostoru razvila dva dominantna tipa agrarnog pejzaa openfield i disperzni zaselci ili osamljeni
posjedi. Openfield pejza razvio se u nizinskom dijelu. Tu su naselja pravilno i linearno rasporeena uz glavni
put, a parcele posjeda su neograene i ratrkane u prostoru. Stoga se razvila polikulturna usmjerenost na
proizvodnju itarica i kolektivna uporaba zajednikih panjaka i uma. U Vukomerikim goricama su se pak
razvili disperzni zaselci ili osamljeni posjedi pojedinih zadruga s okupljenim posjedom nepravilnog oblika.
Za razliku od ranosrednjovjekovnog razdoblja kada je dominantna bila polikulturna agrarna proizvodnja, u 13.
stoljedu poetkom razvijenog srednjeg vijeka poinje specijalizacija poljoprivredne proizvodnje i razvijanje
robno-novanih odnosa, trgovine i prometa. Razvoj i specijalizacije poljoprivredne proizvodnje uz razvoj obrta,
gradskih zanimanja te odvajanje graana (purgera) od poljoprivredne proizvodnje doveli su do nastajanja
sajmita i trgovita. Najranije je pravo na sajam, ali lokalnog znaenja dobilo naselje ehi. Ostala znaajnija
regionalna trgovita, osim Zagreba, dobili su sajmina prava tek u 17. stoljedu (Velika Gorica 1602. i
Jastrebarsko 1649.).

Historijskogeografski razvoj Zagreba u vrijeme osmanlijskih prodora
Kaptol i Gradec se s vremenom prostorno ire. Kaptol se prostorno proiruje u 14. (osniva se Nova ves) i 15.
stoljedu (osniva se Opatovina) zbog porasta broja stanovnika radi potrebe podizanja i odravanja utvrde.
Naime, kralj Marija Korvin je 1469. godine odobrio utvrivanje Kaptola zbog opasnosti od Turaka.
Gradec je u 15. stoljedu obuhvadao itav teritorij do potoka rnomerca na zapadu, ali je vedi dio tog prostora
bio neizgraen, osim utvrenog prostora Gradeca i neposredne okolice. Prostornom irenju pridonijela je,
iako malobrojna, imigracija stranog stanovnitva u 15. i 16. stoljedu zbog osmanlijskih osvajanja. Ta je
imigracija rezultirala prevladavanjem hrvatskog stanovnitva u predgraima. Istovremeno se doseljava i
brojnije plemstvo to je rezultiralo porastom politikog znaenja.
Prvi popis kuda potjee iz 1368. godine kada je u Zagrebu bila 281 kuda, a pretpostavka je da je svaka kuda
prosjeno brojila 10 ukudana. S vremenom je podignuto podgrae (kasnije Donji grad), Nova varoka ili
Lonarska ves (danas Ilica), Njemaka ili otarska ves (istona strana Radideve ulice i sjeverni dio neto
kasnije formirane Harmice).
Gradec se irio prema zapadu, Kaptol prema sjeveru, Vlaka ves prema istoku. Donji grad se irio prema
zapadu i jugozapadu ali je njegovo jae irenje poelo u 18. stoljedu kada se doseljavaju stranci. Ipak porast
stanovnitva bio je spor. U drugoj polovici 17. i u 18. stoljedu je razdoblje gospodarske i demografske
stagnacije izazvane poarima i epidemijama kuge. Stoga je do udvostruenja stanovnitva nakon prvog popisa
dolo tek nakon etiri stoljeda. 1743. godine je u Zagrebu bilo 560 kuda to je po pretpostavki oko 5600
stanovnika.

Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba u vrijeme osmanlijskih prodora
Tijekom 15. stoljeda na prostoru Zagreba poinje raslojavanje stanovnitva na gradsko i seosko pa je poetkom
16. Stoljeda na itavom podruju Zagrebake upanije bilo vie od 25% purgera tj. stanovnika koji obavljaju
gradska zanimanja. Sve snanija trgovina i sajmovi izmeu 16. i 18. stoljeda potiu razvoj obrta zbog ega se
doseljavaju obrtnici kojima je to i osnovno zanimanje. Dakle, obrt se ne razvija kao dopunsko zanimanje
autohtonog stanovnitva. U cjelini je prostor funkcionalno dominantno usmjeren prema Zagrebu, a
sekundarno prema Samoboru i Velikoj Gorici.

Historijskogeografski razvoj Zagreba u manufakturnom razdoblju
Sredinom 18. stoljeda osniva se prva manufaktura sukna, a do kraja stoljeda i vedi broj manufaktura. Zbog
potreba za energijom i vodom te proizvodnim prostorom, najvedi broj manufaktura bio je smjeten uz potok
Medveak, tj. na potezu od Nove vesi do Harmice i oko tih ulica.
17

U drugoj polovici 18. stoljeda uslijed brojnog doseljavanja u Gradecu je ivjelo oko 31% stranog stanovnitva
(Maari, Nijemci, esi, tajerci, Kranjci, Bavarci, Austrijanci, Talijani, Grci, Moravci, Tirolci) i 69% Hrvata (osim
domicilnih Hrvata bilo je i doseljenika iz raznih hrvatskih krajeva).
Manufakturno razdoblje karakterizira neto bri porast broja stanovnika nego ranije. Prema crkvenom popisu
iz 1818. godine upa svetog Marka (Gradec sa selima) i upa sv. Marije (Kaptol) imale su ukupno 8786
stanovnika, a 1843. godine 14 861 stanovnika. Zagreb je tada ved bio najvede naselje meu slobodnim
kraljevskim gradovima Hrvatske i Slavonije. Osijek je, za usporedbu, tada imao oko 11 000 stanovnika.

Historijskogeografski razvoj Zagreba u industrijskom razdoblju
Vaan datum u povijesti grada je 7. rujna 1850. kada su carskim patentom ujedinjene sve dotadanje odvojene
gradske jurisdikcije u jedinstvenu zagrebaku opdinu. Ujedinjeni su Gradec, Kaptol, Nova ves i Vlaka ulica s
pripadajudim im selima u jedinstveni grad Zagreb, a pripojena su im i sela Trnje i Horvati koja su se pruala uz
Savu. To je podruje obuhvadalo oko 33 km
2
i na njemu je ivjelo oko 15 500 stanovnika. Granice tog podruja
bile su Sava na jugu, potok Laina na istoku i potok rnomerec na zapadu. Nakon ujedinjenja stvaraju se
osnove za ivot modernog srednjoeuropskog grada. Prvi moderni popis u Hrvatskoj 1857. godine pokazao je
da je u Zagrebu ivjelo 16 657 stanovnika.
Grad se iri prema zapadu i jugozapadu zbog izgradnje eljeznike pruge (1862.) koja je prolazila kroz gradsko
podruje i podizanja prvog kolodvora (Juni kolodvor, danas Zapadni kolodvor). Zagreb se iri i prema jugu
posebno nakon izgradnje dananjeg Glavnog kolodvora 1892. Gradi se Donji grad omeen Ilicom i Juriidevom
na sjeveru eljeznikom prugom na jugu, Savskom i Kolodvorskom ulicom na zapadu te Drakovidevom na
istoku. Razvoj prema jugu omoguden je izgradnjom eljeznikog nasipa ime je prvi puta u toj poplavnoj zoni
stvorena vrsta fizika prepreka poplavama.
U Donjem je gradu stvorena ortogonalna mrea ulica ime je on dobio dananji urbanistiki izgled s
reprezentativnim zgradama. Prometnice su dignute za 1-1.5 metara zbog osiguranja od podzemnih voda
(izvorna razina Donjeg grada vidljiva je na Tomislavovu trgu i u Botanikom vrtu). Izgraena je i Lenucijeva
potkova zeleni pojas koji obuhvada dananje Zrinjevac, Strossmayerov trg, Tomislavov trg, Starevidev trg,
botaniki vrt, Marulidev trg, Mauranidev trg i Trg marala Tita.
Godine 1900. Zagrebu su pripojena sela Laina, Jurjevec, Borongaj, Petruevec, Vukomerec i itnjak pa mu se
povrina udvostruila i poetkom 20. stoljeda je iznosila oko 64 km
2
te se otada nije mijenjala do kraja Drugog
svjetskog rata. Iste godine prema popisu Zagreb je imao 61 002 stanovnika. U tom razdoblju Zagreb
karakterizira kontinuirana izgraenost izmeu Gubeve zvijezde na sjeveru i eljeznike pruge na jugu te
Rudolfove vojarne na zapadu i Drakovideve ulice na istoku. Uski izdueni krakovi izgraenih dijelova pruali su
se i dalje, na istok du Vlake ulice do Kvaternikova trga, a na zapad du Ilice i eljeznike pruge do potoka
rnomerca. Na junom kraju Savske ceste bilo je naselje Predgrad Sava nastalo u 18. i 19. stoljedu kao
pristanite i naselje savskih splavara i trgovaca drvom. Ved 1891. godine taj dio je povezan tramvajskom
vezom sa sreditem Zagreba.
U Zagrebu je krajem 19. stoljeda bilo 40 industrijskih pogona u kojima je radilo 3650 radnika. Najvie je pogona
bilo u zapadnom dijelu grada, rnomercu gdje su nastale ciglane, tvornica parketa, duhana, piva i slada,
sapuna, cikorije i kavovine, izgraen je vodovod, a 1907. i elektrana. Juno od Glavnog kolodvora na Trnju su
se razvili paromlin i strojarnica dravne eljeznice. Istono od Glavnog kolodvora industrijske zone razvijale su
se prema Peenici i Heinzelovoj ulici. U istonom dijelu grada, od Harmice prema Vlakoj i Maksimirskoj ulici
nastale su tvornica papira i gradska klaonica, a istono od Drakovideve ulice bio je veliki sajmini prostor. U
tzv. eljeznikom trokutu (gdje su danas Studentski centar i Tehniki muzej) bili su pilana i tramvajsko
spremite. Zagreb je 1891. dobio konjski tramvaj kojeg je 1910. zamijenio elektrini.
Jo 1857. godine broj zaposlenih u industriji i obrtu bio je relativno malen. Te je godine u Zagrebu ivjelo 0.9%
stanovnitva Hrvatske, Slavonije i Vojne krajine, a bilo je 5.7% zaposlenih u industriji i rudarstvu i 6.6% u
trgovini. Austrijski i maarski kapital diktirali su gospodarski razvoj drave prema vlastitim interesima pa
Zagreb sve do raspada Austrougarske nije dostigao stupanj razvijenog industrijskog sredita, a ni vedeg grada.
To se vidi u kretanju broja stanovnika u odnosu na vodede gradove Monarhije (Tab.1). Takoer su i Graz i Trst
18

poetkom 20. stoljeda bili dvostruko vedi od Zagreba, a
danas su tri puta manji. 1910. godine Zagreb je imao 79
038 stanovnika.

Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba u
industrijskom razdoblju
Krajem 19. stoljeda poinju velike promjene u pejzau.
Izgradnjom eljeznike pruge od Zidanog Mosta do
Zagreba i Siska s odvojkom do Karlovca (1862.) i
magistralne eljeznike pruge do Rijeke (1873.) Zagreb se
ukljuuje u prometno-trgovaki sustav Austrougarske to potie razvoj industrije, trgovine, politiko-upravnih i
kulturnih funkcija. Zbog toga dolazi do promjena u odnosu grada i njegove agrarne okolice ime poinje razvoj
okolice kao dijela aglomeracije. Postupno dolazi do orijentacije na intenzivno povrtlarstvo, vodarstvo, mlijeno
ggovedarstvo i peradarstvo.

Historijskogeografski razvoj Zagreba izmeu dva svjetska rata
Nakon Prvog svjetskog rata Zagreb postaje vodede industrijsko sredite u novoj dravi. Jedan od imbenika bila
je velika koncentracija radne snage u okolici, npr. u Hrvatskom zagorju. Razvoju industrije pogodovala je i
struktura zagrebakog eljeznikog vorita osim Zagreba u blizini postoji pet sekundarnih vorita: Zapreid,
Podsused, Sesvete, Dugo Selo i Remetinec.
Izmeu dva svjetska rata Zagreb se prostorno iri. Na breuljcima Medvednice nastaje rezidencijalni dio grada
s bogatijim slojevima stanovnitva, u istonom dijelu oko Zvonimirove ulice nastaje moderna etvrt s
pravilnom mreom ulica, a na Trnju i Trenjevci siromane stambene radnike etvrti divlje izgradnje koje su
znatno pridonijele porastu stanovnitva grada. Izvan granica ueg gradskog podruja nastaju predgraa
Dubrava na istoku i Kustoija na zapadu.
Industrija se iri neorganizirano, prati opde irenje grada ostajudi interpolirana u gotovo svim njegovim
dijelovima. Nove lokacije industrije su produeci starih zona na istoku i zapadu uz prugu (prema rnomercu i
Peenici) ili uz cestovne izlaze (uz Savu te Maksimirsku i Vlaku ulicu). Intenzivna industrija razvija se na Trnju,
Trenjevci i u zapadnom dijelu Peenice.
1921. godine Zagreb prvi puta prelazi 100 000 stanovnika, popis je pokazao 108 674 stanovnika to je
posljedica vedinom mehanikog priljeva odnosno doseljavanja stanovnitva. Deset godina kasnije ved je imao
185 581 stanovnika, a 1941. prema procjeni oko 240 000 stanovnika. Prema popisu 1948. imao je 290 667
stanovnika.

Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba izmeu dva svjetska rata
Podruje Junog Zagreba se neposredno nakon Prvog svjetskog rata na osnovu svog poljoprivrednog
potencijala povezalo sa Zagrebom kroz dnevnu opskrbu poljoprivrednim proizvodima putem individualnih
proizvoaa. Taj sustav prevladavao je sve do poetka Drugog svjetskog rata. Primjerice, ospkrba Zagreba
mlijekom ovisila je o svakodnevnoj dopremi mlijeka izravno sa sela. Mljekari iz sela uzdu eljeznike pruge
svaki dan su vlakom dolazili u Zagreb i raznosili mlijeko po kudama stvarajudi stalne mree konzumenata to se
djelomino odralo i do 1960ih godina.
Izmeu dva svjetska rata pojaana je industrijalizacija koja potie deagrarizaciju i emigraciju u grad. Od 50ih
godina biljei se stalan porast broja stanovnika rubnih zagrebakih naselja zbog jakog useljavanja iz okolnih
agrarnih podruja. U junom dijelu slabije je izraena suburbanizacija, najvie uz prometnice. Udaljenija
naselja biljee emigraciju, najvie ona u Vukomerikim goricama.
Tab. 1. Broj stanovnika u gradovima nekadanje
Austrougarske Monarhije 1900. i 1991. godine
grad
broj stanovnika
1900.
broj stanovnika
1991.
Ljubljana 37 000 269 000
Sarajevo 42 000 416 000
Zagreb 61 000 707 000
Bratislava 62 000 441 000
Prag 202 000 1 212 000
Budimpeta 716 000 2 018 000
Be 1 675 000 1 533 000
19


Historijskogeografski razvoj Zagreba nakon Drugog svjetskog rata
Od sredine 20. stoljeda saniraju se dijelovi grada izmeu eljeznike pruge i Save. Gradi se du velikih
prometnih magistrala (Vukovarske, Drideve i Savske). Gradi se i novo sredite na Trnju, a od kraja 50ih godina
poinje izgradnja vedih naselja juno od Save, najprije Savski gaj i Zaprue. 1953. godine na tom je prostoru
ivjelo svega oko 2000 ljudi. Premjeta se i Zagrebaki velesajam ija lokacija prati irenje grada najprije je
bio na dananjem Trgu marala Tita ispred zgrade Sveuilita, zatim na krianju dananjih Martideve i
Drakovideve, zatim u Savskoj na podruju dananjeg Studentskog centra i na kraju u Novom Zagrebu.
Grade se nova velika stambena naselja u drugim dijelovima grada, na junoj Trenjevci Kneija, Srednjaci,
Horvati, Jarun i Preko, u susedgradskom podruju Gajnice, Malenica i pansko, u Maksimiru Ravnice, a na
Peenici Borongaj, Ferenica i Volovica, na Trnju Savica, u Dubravi Grana, Klaka i Retkovec.
Poslije Drugog svjetskog rata grade se nove industrijske zone na rubovima grada (itnjak, Jankomir, Jakuevec,
Hrvatski Leskovac odn. Stupnik). Na itnjaku planirana izgradnja na 3000 ha, ali iskoriteno je oko 750 ha
(25%). Dolazi do ilegalne gradnje stanova u industrijskoj zoni, izgraeno oko 20 000 stanova. Od 60ih godina
traje proces decentralizacije industrije iz Zagreba u okolicu to de ogleda i procesom suburbanizacije.
Broj stanovnika Zagreba od 1953. do 1991. rastao je konstantno i udvostruio se sa 350 829 stanovnika na 706
770 stanovnika. U posljednjem meupopisnom razdoblju zabiljeen je pad broja stanovnika Zagreba to je
povezano s procesima decentralizacije i suburbanizacije.

Historijskogeografski razvoj Junog Zagreba nakon Drugog svjetskog rata
Od 1950ih godina poinje izgradnja stambenih naselja juno od Save u okviru tadanje opdine Remetinec koja
od 1957. godine postaje integralni dio grada, a 1974. godine slubeno mijenja naziv u Novi Zagreb. Dakle, Juni
Zagreb odnosi se na nova stambena naselja (Novi Zagreb) i stara, danas urbanizirana naselja junije od njih.
2001. godine Juni Zagreb imao je 123 085 stanovnika od kojih su 2/3 ivjele u 11 velikih stambenih naselja
(Dugavama, Kajzerici, Savskom Gaju, Sigetu, Slobotini, Sopotu, Sredidu, Travnom, Trnskom, Utrinma i
Zapruu), a preostala 1/3 u etrdesetak prigradskih naselja do sredinjeg hrpta Vukomerikih gorica. Juni
Zagreb je danas dio Zagrebake urbane regije.

Zagrebaka urbana regija
Zagrebaku urbanu regiju ine grad Zagreb i njegova okolica koja je izdvojena na temelju socioekonomskih
obiljeja i funkcionalne povezanosti sa Zagrebom (kroz stupanj zaposlenosti, broj dnevnih migranta). Uz grad
Zagreb ona ukljuuje jo oko 300 naselja sklopu Grada Zagreba, dio Zagrebake upanije te opdina Lekenik iz
Sisako-moslavake upanije. U regiji je 2001. godine ivjelo iznad 1.1 mil stanovnika od kojih je u gradu
Zagrebu ivjelo preko 70%. U odnosu na 1991. godinu udio stanovnitva u okolici povedao se u odnosu na udio
stanovnitva u gradu Zagrebu. Osim Zagreba, stanovnitvo gube i neke udaljenije opdine urbane regije.
Funkcija rada u regiji je slabo decentralizirana na to upuduje podatak da je 1991. godine u Zagrebu radilo
gotovo 90% svih zaposlenih u regiji. Osim Zagreba jo je samo nekoliko centara rada sa vie od 1000
zaposlenih iz ega se moe zakljuiti da je razvoj zagrebake urbane regije, ali i same okolice Zagreba izrazito
polariziran.
Zagrebaku urbanu regiju od 1960ih godina obiljeava proces suburbanizacije kojom dolazi do
socioekonomske preobrazbe okolice. Poinje decentralizacija pojedinih gradskih funkcija iz Zagreba (industrija,
stanovanje, usluge) zbog ega raste vrijednost okolice te dolazi do procesa satelitizacije. Naime, spontano se ili
planski razvija nekoliko manjih gradova u okolici pod utjecajem matinog grada s kojim su tijesno povezani. To
su Zapreid i Samobor na zapadu, Velika Gorica na jugu, Dugo Selo na istoku te Sesvete na istoku koje su
postale dio grada Zagreba.
20

Suburbanizaciju Zagreba karakterizira doseljavanje stanovnitva u okolicu (nakon prve etape doseljavanja u
grad). U prvoj fazi stanovnitvo iz seoskih naselja ili drugih krajeva seli u satelitske gradove, a u kasnijoj fazi u
njih doseljavaju vii socijalni slojevi iz Zagreba. Dokaz suburbanizacije je bri porast broja stanovnika u okolici
nego u gradu.
Pod utjecajem suburbanizacije dolazi do sekundarne urbanizacije u okolici. Mnoga naselja se urbaniziraju, a
jezgre takve urbanizacije su satelitska naselja koja su poloena radijalno u odnosu na Zagreb te imaju dobre
prometne veze sa Zagrebom uz koje se urbanizacija iri.

Sjeveroistoni dio zagrebake regije
Sjeveroistoni dio zagrebake regije prostorno je najvedi i potpuno je otvoren Zagrebu za razliku od drugih
dijelova okolice gdje su prirodni elementi vie ili manje utjecali na dulju odvojenost grada od okolnog podruja
oteavajudi uspostavljanje intenzivne prometne povezanosti. Primjerice, juni dijelovi okolice ovisili su o
mostovima preko Save dok sjeverozapadni dijelovi okolice sa Zagrebom komuniciraju zaobilaznim
prometnicama oko Medvednice. Na sjeveroistonom dijelu postojali su povoljni uvjeti za ranije gospodarsko
povezivanje s gradom zbog ega je tu nastala i najguda mrea prometnica koje su bile vrlo rano osposobljene
za intenzivan promet.

Prirodna obiljeja sjeveroistonog dijela zagrebake regije
Pojedini dijelovi sjeverozapadne okolice meusobno se razlikuju u pogledu prirodnih obiljeja i naseljenosti te
stupnja povezanosti sa Zagrebom. Velik dio povrine ini aluvijalna ravan Save i Lonje, a tu ravan okruuju
diluvijalna pobra koja prema sjeveru prelaze u tercirajne ogranke Medvednice i Kalnika. Kroz rubne dijelove
aluvijalne ravni prolaze vane prometnice (ceste i autocesta prema Varadinu, brza cesta prema Vrbovcu).

Drutvenogeografske znaajke sjeveroistonog dijela zagrebake regije
Starija naselja nalaze se u viim dijelovima dok su mlaa uz glavne ceste. Primjer su Porozje i Dugo Selo,
Porozje je bilo stari centar crkvene upe do kraja 19. stoljeda kad funkciju lokalnog sredita preuzima Dugo
Selo na kontaktu aluvijalne ravni na jugu i diluvijalnih breuljaka na sjeveru. Danas je Dugo Selo satelitsko
naselje Zagreba s ???? stanovnika.
Vrbovec je lokalno sredite uz brzu cestu i eljezniku prugu na panonskom prometnom pravcu. Blizina
Zagreba i Krievaca negativno su se odrazile na razvoj centralnih funkcija Vrbovca. Danas je to stoarski kraj s
razvijenom mesnom industrijom.
Prigorsko podruje Medvednice povezano je sa Zagrebom kainskom i zelinskom cestom, ali prigoraska naselja
meusobno nisu dobro povezana zbog nepostojanja longitudinalne prometnice zbog ega se u ovom podruju
nije razvilo vede lokalno sredite. Funkciju lokalnog upravnog sredita ima Sveti Ivan Zelina na jugoistonom
podnoju Medvednice jer se nalazi na cesti Zagreb-Varadin dok ga autocesta zaobilazi. Demografski i
gospodarski razvoj nizinskog zelinskog kraja potaknula je izgradnja varadinske ceste krajem 18. stoljeda
nautrb dotad vodedeg prigorskog kainskog kraja u kojem je dominiralo trgovie Kaina. Sveti Ivan Zelina
danas je sredite poljoprivrednog kraja (stoarstvo i vinogradarstvo na istonim padinama Medvednice), a u
novije doba razvija industriju i turistiki potencijal (ruevine Zelingrada iz 13.st. na brdu pokraj izvora Zeline).
Najpovoljniji poloaj u prometnom pogledu imaju Sesvete na spoju zelinske i kainske ceste koje su
izgradnjom eljeznike pruge i poetkom rada prehrambene industrije preuzele vodedu gospodarsku ulogu u
regiji. Naglo su se razvile nakon Drugog svjetskog rata, a danas su dio urbanog podruja Zagreba s kojim ine
fizionomsku cjelinu. Sredinom 20. stoljeda Sesvete su imale manje od 1000 stanovnika, a danas imaju oko 45
000 stanovnika.

21

Istoni dio zagrebake regije
Istoni dio zagrebake regije ine Moslavaka gora i Lonjsko polje koje je najveda podvodna zona u cijeloj
Posavini. To je i naftonosno podruje s leitima nafte i plina oko Ivanid Grada i Kutine, a zatideno je kao park
prirode. Obuhvada podruje od lijeve obale Save na jugu do diluvijalnog pobra na sjeveru. Lokalni centar je
Ivanid Grad koji ima vano povijesno znaenje jo od 16. stoljeda kad je bilo granino naselje prema Turcima.
Tvra Ivanid utvrena je 1567. Prije toga je bio znaajno zanatsko-trgovako sredite, a u 19. stoljedu jedan od
deset gradova Sredinje Hrvatske. Danas Ivanid Grad ima industrijsko znaenje s industrijom nafte i drugim
manjim industrijama. Vana naselja su jo Klotar Ivanid, Kri i Novoselec.
U zagrebaku regiju takoer spadaju Kutina i Novska kao centri nieg stupnja centraliteta iako se
administrativno nalaze u Sisako-moslavakoj upaniji. Kutina je starije naselje u podnoju Moslavake gore na
pruzi Novska-Zagreb. Nagli industrijski rast doivjela je nakon Drugog svjetskog rata s razvojem kemijske
indutrije. Jai razvoj centralnih funkcija za iri prostor sprijeila je blizina Zagreba i Siska. Novska je mlae
naselje od Kutine i vano eljezniko kriite s metalnom industrijom. Vana naselja jo su Popovaa i
Lipovljani koja se kao i Kutina i Novska nalaze uz autocesu Zagreb-Lipovac.

Jugoistoni dio zagrebake regije
Jugoistoni dio zagrebake regije obiljeava prostrana aluvijalna ravan na desnoj obali Save koju presjeca Odra
koja tee paralelno sa Savom. Na jugu su Vukomerike gorice, morfoloki ralanjeno podruje iji najvii
dijelovi prelaze 200 m nmv. U geolokom smislu su nastavak niih dijelova pleivikog prigorja, a pruaju se na
jug do lijeve obale Kupe. Prostor izmeu Gorica i aluvijalne ravni je Turopolje, blago valovita nizinska ravan
koja se jae izdie samo na zapadu.

Drutvenogeografske znaajke jugoistonog dijela zagrebake regije
Jugoistoni dio zagrebake regije naseljen je od prethistorijskih vremena, a za vrijeme Rimljana tu je nastala
Andautonija. Prirodni faktori utjecalu su na razlike u gospodarskom znaenju pojedinih dijelova. Naselja su
preteno razvijena na obali Save i na pristrancima Vukomerikih gorica. Sve do Drugog svjetskog rata bila su
slabije povezana sa Zagrebom bududi da je eljeznika pruga koncipirana kao tranzitna komunikacija zbog ega
prolazi samo kroz nekolicinu naselja pa nije utjecala na razvoj naselja, osim Turopolja i Lekenika. Neposredno
prije Drugog svjetskog rata gradi se most kod Jakuevca i cestovne prometnice koje bolje povezuju ova naselja
sa Zagrebom. Slabije veze sa Zagrebom pogodovale su razvoju trgovinih funkcija Velike Gorice, no
gospodarske funkcije bile su ipak slabije.
Savska aluvijalna ravan slabo je naseljena zbog poplavnosti, a naselja su preteno nanizana uz obalu Save u
vioj zoni. Prometnice se proteu najede po savskom nasipu kojim su sva sela povezana u jedinstveni niz
naselja tek mjestimino prekinut neizgraenim zemljitem. Izmeu Save i Odre je poljoprivredno zemljite
posavskih sela. Velike povrine uz Odru imaju ispod 100 m nmv i nalaze se ispod razine savskih obala. Zato je
tlo vlano i pogodno za razvoj vedih umskih kompleksa hrasta lunjaka. Nekad su nizinske posavsko-odranske
i vukomerike ume predstavljale jedinstven umski kompleks, no danas su odvojene iskrenim pojasom uz
cestu, a na krevinama su nastala mlaa naselja poput Lekenika. Cesta Zagreb-Sisak zaobilazi najnia umska
zemljita i prolazi kontaktom Vukomerikih gorica s niim odranskim poljima.
Vukomerike gorice koje dijele zagrebaku Posavinu od Pokuplja ne predstavlja znatniju prirodnu prepreku za
komunikaciju izmeu sjevera i juga, ali je prometnogeografska vanost Siska i Karlovca uvjetovala da podruje
Vukomerikih gorica ostane bez znaajnijih prometnica to se odrazilo na slabiju povezanost tog podruja sa
Zagrebom. Cijeli prostor Vukomerikih gorica je naseljen, sela na niim diluvijalnim obroncima neto su veda
zbog blizine ceste Zagreb-Sisak. No nije se razvilo jae lokalno sredite jer je meusobna povezanost naselja
slaba, a pojedini dijelovi su lokalnim cestama povezani s Lekenikom, Velikom Goricom i Zagrebom. Veze sa
Zagrebom ojaale su posebice nakon izgranje novih mostova preko Save kod Zagreba i nakon poboljanja
22

lokalnih veza. Proirenjem Zagreba na desnu obalu Save stvorene su izravnije veze izmeu grada i jugoistone
okolice. Taj se prostor naziva Junim Zagrebom.
Najvede i najvanije naselje u jugoistonom dijelu zagrebake regije je Velika Gorica poznato jo u srednjem
vijeku, no vede znaenje dobilo je u 17. stoljedu zbog poloaja na vanoj cestovnoj prometnici Sisak-Zagreb-
Zidani Most. To je utjecalo da se razvije kao sajmite to je poticalo razvoj raznih obrta i naseljavanje obrtnika.
Razvoju je pridonijela i izgradnja eljeznike pruge Sisak-Zidani Most u drugoj polovici 19. stoljeda. U drugoj
polovici 20. stoljeda Velika Gorica intenzivno demografski raste i razvija se kao satelitsko naselje Zagreba
preuzimajudi odreene funkcije (rad, kolovanje), ali ima manji broj centralnomjesnih funkcija zbog blizine
Zagreba. Naselje se prua u skladu s pruanjem cestovne magistrale Zagreb-Sisak koja predstavlja i razvojnu
osovinu. Utjecaj Velike Gorice vie se osjeda u pravcu Siska, osobito prema Kupi.

Jugozapadni dio zagrebake regije
Najvedi dio jugozapadnog dijela zagrebake regije zauzima umberak, najvie gorsko podruje Sredinje
Hrvatske. To je gorje karbonatnog sastava iju jezgru ine paleozojske stijene prekrivene mezozojskim
vapnencima i dolomitima. Od okolnih se krajeva razlikuje gorskim karakterom, preteno krkim obiljejima i
svjeijom klimom. Jugoistono od umberka nalazi se nizak preteno poumljen prostor u ijem je sreditu
ribnjak Crna Mlaka. To podruje karakteriziraju veliki komplekti nizinskih uma hrasta lunjaka koji
predstavljaju potencijalno turistiko-rekreativno i lovno podruje.

Historijskogeografski razvoj jugozapadnog dijela zagrebake regije
U 14. i 15. stoljedu razvijaju se sredita na kontaktu prigorja na kontaktu prigorja i nizine. Prigorje je sa
Zagrebom bilo povezano posredno jer je Jastrebarsko bilo trgovako sredite prostora. U prigorju se razvijalo
vinogradarstvo, a u vlanim predjelima (Crna Mlaka) ribogojstvo, a ta podruja i danas predstavljaju
gospodarski aktivna podruja.
Jugozapadni dio umberka u prolosti je imao graniarski status, a sjeveroistoni dio feudalni. U skladu s tim je
i naseljenost, u sjeveroistonom dijelu je autohtono domade stanovnitvo, a u jugozapadnom dijelu naseljeni
su dinarskim ratniko-stoarskim, krajikim stanovnitvom koje je imalo odreene dravne privilegije. Iako
teritorijalno odijeljen kao eksklava u sastavu Slunjske pukovnije, taj dio umberka bio je dio Vojne krajine.
Dugotrajna pripadnost Vojnoj krajini ostavila je jasne tragove na obiljeja naseljenosti, oblikovanje agrarnog
pejzaa te stupanj gospodarske razvijenosti i prometne povezanosti. Zadrao se specifian dinarski stoarski
grkokatoliki element.

Drutvenogeografske znaajke jugozapadnog dijela zagrebake regije
Jugozapadni dio zagrebake regije karakterizira prometna izoliranost. Najvanije cestovne i sve eljeznike
pruge zaobilaze umberak iji su samo rubni dijelovi prometno povezani s ostatkom regije. Slaba je i prometna
povezanost redovitim javnim prijevozom. U funkcionalnom smislu samoborsko zalee i sredinji ravnjak
gravitiraju Zagrebu i dio su zagrebake regije, a kupinski i radatovidki kraj gravitiraju Karlovcu.
Jugoistona, prisojna strana reljefno je razvijenija i pogodnija za naseljavanje i predstavlja najviu stalno
naseljenu zonu u Sredinjoj Hrvatkoj za razliku od ostalih gorskih krajeva Sredinje Hrvatske gdje naseljenost
na tim visinama uglavnom prestaje. Najvedi broj naselja u toj zoni je na visini izmeu 500 i 700 m.
srednjovjekovna naseljenost vezana je uz prigorje kao i kod ostalih gora.
Do 1890. biljeen je stalan porast broja stanovnika kao posljedica visokog prirodnog prirasta tada zatvorene
populacije. Nakon toga uslijedilo je razdoblje stagnacije s povremeno negativnom stopom promjene
uzrokovano intenzivnim iseljavanjem u Belu krajinu u Sloveniji, u Zagreb, Samobor, Karlovac te u SAD i
Kanadu, no uz jo uvijek visok prirodni prirast. U suvremenom razdoblju prostor obiljeava nagla depopulacija
23

i deagrarizacija. Gospodarstvo zahtjeva revitalizaciju kroz umsko gospodarstvo, moderno stoarstvo i
rekreaciju.
U gospodarskom pogledu vana je prigorska zona juno od Pleivice i Japetida koja je intenzivno naseljena i
funkcionalno povezana s Jastrebarskim. Pleiviko prigorje ima kontinuiranu naseljenost od pretpovijesti, a
danas je to intenzivno obraivano poljoprivredno podruje. Naselja se nalaze u iskrenom pojasu na visini od
200 do 400 metara.
Najvede naselje ovog dijela regije je Samobor smjeten na prijelazu Samoborske gore i savske ravnice. U
prolosti je bio vano rudarsko sredite (bakar), no sredinom 19. stoljeda zbog iscrpljivanja bakra nestaje
rudarska djelatnosti i Samobor postaje trgovako i obrtniko sredite tek neto manje od Zagreba. Meutim,
bolja prometna povezanost Zagreba uzrokovala je njegov brzi rast koji se negativno odrazio na Samobor. Jai
razvoj ponovno je uslijedio tek nakon Drugog svjetskog rata zbog turistikog znaenja.

Sjeverozapadni dio zagrebake regije
Sjeverozapadni dio zagrebake regije obuhvada vedi dio Hrvatskog zagorja, osim ivanekog i novomarofskog
kraja. Od Zagreba je odvojen bilom Medvednice, a od jugozapadnoj dijela regije rijekom Savom.

Prirodne znaajke sjeverozapadnog dijela zagrebake regije
U reljefu Hrvatskog zagorja prevladavaju tri osnovna oblika: gore, prigorja i doline. Prigorja su graena od
mekih neogenih sedimenata (pijeska, gline, lesa) i erodirana radom tekudica i spiranjem ime je stvoren
rebrasti odnosno breuljkasti reljef. Uz Sutlu i granicu prema Sloveniji nastavlja se Marijagoriko pobre s
blagim reljefnim oblicima i bogatom hidrolokom mreom s brojnim proirenim dolinama.

Drutvenogeografske znaajke sjeverozapadnog dijela zagrebake regije
Hrvatsko Zagorje kontinuirano je naseljeno od 13. stoljeda, a najstarija zona naseljenosti bila je na kontaktu
gorskih masiva i prigorja bududi da su ta podruja bila prirodno zatidena te su se mogla graditi utvrena
naselja uz koja su se onda razvijala manja naselja. Tako je u srednjem vijeku najnaseljeniji dio Hrvatskog
Zagorja juna padina Ivanice.
Prirodno najpogodnija podruja za naseljavanje su sama umovita prigorja koja naseljena tijekom 16. i 17.
stoljeda. Na prigorjima se razvijalo tradicionalno polikulturno gospodarstvo to je uvjetovalo i koncentraciju
naselja. Naselja su uglavnom mala i disperzna, sastavljena od zaselaka i nalaze se na visinama do 400 m.
Doline su pak prirodno manje pogodne za naseljavanje pa su se naselja razvijala na ocjeditijem terenu na
dodiru aluvijalnih ravni i prigorja i to od 18. stoljeda kada nastaju vanije prometnice, a posebice od sredine
19. stoljeda kad tu nastaje industrija i gradi se eljeznica. Razvila su se nizna i okupljena naselja i danas je tu
teite naseljenosti i gospodarskog ivota. Izgradnja eljeznice omogudila je dnevnu migraciju u Zagreb i
industrijska sredita Hrvatskog zagorja to je dovelo do socijalne, fizionomske i funkcionalne preobrazbe
naselja. Zbog agrarne prenaseljenosti od polovice 19. stoljeda poela je emigracija stanovnitva, no gubitak je
pokrivan visokim prirodnim priratajem. Broj stanovnika je kontinuirano rastao sve do 1948. otkada se biljei
pad, no Hrvatsko Zagorje i dalje ima vedu gustodu naseljenosti u odnosu na Hrvatsku.
Nema izrazitijeg sredita za cijelo Zagorje. Najvede naselje je Ivanec, no on je dio varadinske regije. Krapina je
upanijsko sredite za vedi dio Zagorja. Jo je meu vedim naseljima Zabok, a svojevrsno lokalno sredite
predstavlja i minikonurbacija Oroslavlje-Stubike Toplice-Donja Stubica-Gornja Stubica (Gornja Stubica ima
stare upravne funkcije i sredite je vlastelinstva, Donja Stubica se razvija od 1960ih kao sredite opdine,
Stubike Toplice su ljeilite i novo naselje s izrazito urbanim funkcijama, a Oroslavlje je industrijsko sredite).
95% naselja ima manje od 1000 stanovnika i u njima ivi ukupnog stanovnitva.
24

Proirene doline Marijagorikog pobra predstavljaju povoljne uvjete za izgranju lokalnih cesta koje ovaj
prostor spajaju s prometnom mreom u dolini Krapine i sa Zagrebom. Naselja na glavnim prometnicama imaju
povedano znaenje i sukladno tome jai razvoj.
Najvede naselje sjeverozapadnog dijela zagrebake regije je satelitsko naselje Zagreba Zapreid koji se nalazi
na starom cestovnom pravcu iz Zagreba prema Sloveniji blizu otoka Krapine u Savu. Zapreid je bio slabo
razvijen i bez tradicije centra. Razvijao se kao trgovite, a znaajniji razvoj potaknuto razvojem industrije
uslijedio je nakon izgradnje pruge Zapreid-Varadin potkraj 19. stoljeda. Uz tu staru cestu nastao je niz naselja
od Zapreida prema slovenskoj granici od kojih je najvede Brdovec.

Varadinska regija
Varadinsku regiju ine varadinska Podravina, ludbreka Podravina, Meimurje i sjeverno Hrvatsko zagorje
(porjeje gornjeg i srednjeg toka Bednje). Administrativno varadinskoj regiji pripadaju Varadinska i
Meimurska upanija s povrinom od gotovo 2000 km
2
i 300 000 stanovnika iz ega proizlazi naseljenost od
oko 150 stan./km
2
.
Varadinska regija ima veliko prometnogeografsko znaenje jer se ovdje kriaju dva prometna pravca
nadregionalne vanosti: transverzalni pravac srednje Podunavlje sjeverni Jadran i longitudinalni pravac
istone Alpe donja Podravina. Varadin je poloen na glavnom transverzalnom cestovnom pravcu u
Hrvatskoj, paneuropskom koridoru Vb.
Varadinska regija u cjelini ima emigracijski karakter iako je emigracija oslabila 1960ih zbog porasta znaenja
dnevne migracije. Urbani sistem je slabo razvijen i obuhvada samo dva naselja Varadin i akovec koji ine
jezgru regije s vie od polovice zaposlenih. Preostali dio je periferija s manjim centrima rada kao to su Ivanec,
Lepoglava, Ludbreg, Novi Marof, Prelog, Varadinske Toplice i Mursko Sredide. Njihov razvoj praden je
decentralizacijom industrije iz Varadina. Varadin i akovec ine morfoloku cjelinu, ali funkcionalno nisu
vrde vezani. Najznaajnija osovina urbanizacije je od Novog Marofa preko Varadina i akovca do Murskog
Sredida.

Varadinska Podravina
U Varadinskoj je Podravini izraena reljefna zonalnost. Zone od sjevera prema jugu su aluvijalna nizina Drave,
pleistocenska dravska terasa, plitvika udolina i osojno tercijarno prigorje Maceljskog i Varadinskotoplikog
gorja. Teite naseljenosti je na kontaktu dravske terase i nie, poplavne zone uz Dravu.

Varadin
Varadin je nastao u podruju pleistocenskih sedimenata izmeu aluvijalnih naplavina Drave i Plitvice. Razvoj
Varadina moe se promatrati kroz est faza historijskogeografskog razvoja. Prva faza trajala je do 1209.
godine kada je postojala utvrda i naselje koje se poelo razvijati kao gradsko sredite. Druga faza traje od
1209. godine kad Varadin dobiva status slobodnog kraljevskog grada do kraja 15. stoljeda. Varadin se razvija
u dvije jezgre starogradskoa opdina i opdina slobodnog kraljevskog grada. U 13. stoljedu je imao samo oko
250 stanovnika. U tredoj fazi koja je trajala od poetka 16. stoljeda do 1776. godine Varadin dobiva vojnu
funkciju i sjedite je vojnog generalata, a u gradu se razvijaju obrt i trgovina (16. stoljede se smatra zlatnim
vijekom varadinskog obrta). Od 1756. do 1776. godine Varadin je bio glavno politiko sredite Hrvatske i
tada je ved imao oko 6000 stanovnika. U toj su fazi izgraene kamene i zidane barokne palae te crkve i
samostani koji su danas ouvani u baroknoj gradskoj jezgri.
1776. godine grad je izgorio u poaru i tada poinje 110 godina dugo razdoblje spore obnove zbog gubitka
politikih i vojnih funkcija. Stari dio grada postupno se stapa s predgraima u homogenu cjelinu, a jaa agrarna
funkcija. 1886. godine poinje peta faza izgradnjom eljeznike pruge Zapreid-Varadin-akovec to je
25

potaklo postupni razvoj industrije baziran na staroj obrtnikoj tradiciji, posebno nakon Prvog svjetskog rata.
Grad se tada iri du prometnica. Posljednja, esta faza poela je 1945. godine otkada se podiu suvremeni
stambeni blokovi, iri se stara i podie nova industrija. Varadin dobiva funkcionalni zoning u staroj jezgri
koncentriraju se tercijarne djelatnosti, a industrija se locira na jugu i istoku.
Broj stanovnika Varadina povedao se od 1869. do 1961. godine 2.5 puta dok se u Zagreb u istom tom
razdoblju povedao 19 puta. Danas Varadin ima oko 40 000 stanovnika.

Ludbreka Podravina
Ludbreku Podravinu ine tri prirodne cjeline: aluvijalna ravan uz Dravu, Plitvicu i Bednju, pleistocenska terasa
i breuljkasto kalniko prigorje. Zbog plavljenja naselja u aluvijalnoj ravni nalaze se na uzdignutijim
podrujima, zbijena su i izduena uz cestu. Teite naseljenosti je na pleistocenskoj terasi gdje se nalaze
najguda i najstarija naselja du ceste Varadin-Koprivnica. Na izlazu iz Bednje u podravsku nizinu je Ludbreg
kao lokalni centar. Na kalnikom prigorju nalaze se razbacana mala naselja i osamljena gospodarstva.

Meimurje
Meimurje ima periferni i granini poloaj koji je u suvremenim uvjetima vrlo povoljan. Gornje Meimurje
obiljeava breuljkasti reljef s disperznom naseljenodu, malim naseljima i malom gustodom naseljenosti te
vedom prometnom izoliranodu. Gospodarstvo je orijentirano na vodarstvo i vinogradarstvo. Donje Meimurje
ima nizinski reljef s grupiranim vedim naseljima, gudom mreom centralnih naselja i boljom prometnom
povezanosti. Gospodarstvo je tu orijentirano na ratarstvo i stoarstvo. Izmeu je ira kontaktna zona srednjeg
Meimurja u kojoj se nalazi i akovec kao subregionalni centar koji predstavlja teite naseljenosti Meimurja.
akovec je jak centar rada s vie zaposlenih nego stanovnika.
Meimurje biljei stalan porast broja stanovnika od 1857. godine i najvedu gustodu naseljenosti u Hrvatskoj.
To je i jedan od etniki najhomogenijih krajeva Hrvatske. U perifernim dijelovima Meimurja jai je utjecaj
susjednih centara Varadina i Koprivnice, a do 1991. i slovenskih centara rata poput Ljutomera i Ptuja. Manji
je utjecaj lokalnih manjih centara rada.

Sjeverno Hrvatsko zagorje
Sjeverno Hrvatsko zagorje, sjeverno i istono od Ivanice, dio su varadinske regije i administrativno dio
Varadinske upanije. Najvedi lokalni centri su Ivanec i Novi Marof. Jo se od vedih naselja istie Lepoglava.

Bjelovarska regija
U bjelovarskoj ili bjelovarsko-koprivnikoj regiji ne postoji izrazita koncentracija stanovnitva i radnih mjesta u
jednom naselju ved se istiu tri sredita Bjelovar, Koprivnica i Virovitica. Razlog tomu je razliit razvoj
Bjelovara i Koprivnice. Bjelovar se slabije razvijao od ostalih regionalnih centara Sredinje Hrvatske zbog
loijeg prometnog poloaja i nepovoljne prometne infrastrukture. Koprivnica je imala bolji prometni poloaj i
bri gospodarski razvoj. Stoga danas postoji podjela funkcije regionalnog centra izmeu ta dva grada.
Regija se dugo razvijala izvan glavnih prometnih pravaca. To se promijenilo izgradnjom eljeznikih pruga
Gyknyes-Koprivnica-Zagreb (Budimpeta-Rijeka), Virovitica-Barcs i Suhopolje-Daruvar-Pakrac. Bila je to
maarska politika izgradnje pa je Pakrac s mnogo bliom Posavinom i sa Zagrebom povezan tek krajem 19.
stoljeda. Danas ovom regijom prolazi jedan glavni eljezniki pravac Zagreb-Koprivnica-Osijek i dva sporedna
kraka Krievci-Bjelovar-Klotar-Podravski i Suhopolje-Daruvar-Banova Jaruga. Takvom prometnom mreom
26

Bjelovar je na periferiji. Osuvremenjivanjem prometnica Bjelovar u novije vrijeme postaje vano cestovno
kriite, ali izvan podravske magistrale.

Prirodnogeografska obiljeja bjelovarske regije
Bjelovarska regija obuhvada uglavnom zaravnjen prostor u kojem se nalaze porjeje Lonje, esme i Ilove te
srednja ili bilogorska Podravina. Lonjsko-esmanska zavala je najvedim dijelom ravnjak u koji su tekudice
usjekle svoje plitke doline zbog ega dno zavale ima valovit izgled. U istonom dijelu nalazi se Poilovlje koje se
dijeli na brdsko u gornjem dijelu toka i nizinsko u donjem dijelu toka. U bilogorskoj Podravini istiu se tri
reljefna elementa: pleistocenski ravnjak, pjeano podruje i aluvijalna ravan.
Uzvienja ine Bilogora i Moslavaka gora. Bilogora je duga niska uzvisina (300 m) koja razdvaja porjeja Drave
i Save. Asimetrinog je izgleda, sjeverna strana je strmija, a na junoj je rebrasto prigorje. Moslavaka gora
(500 m) nema vidiljivije veze s ostalim gorjima. Potonim dolinama ralanjena je na niske grebene.

Razvoj naseljenosti bjelovarske regije
Naseljenost u bjelovarskoj regiji tijekom srednjeg vijeka karakterizira velik broj burgova koji se nalaze na
reljefno viim podrujima (kalniko prigorje, Moslavaka gora, Bilogora, daruvarsko-pakraki kraj. Nizine pak
imaju vrlo malo stanovnitva. Tijekom osmanlijskih osvajanja dolazi do iseljavanja iz ove regije, a naseljenost
ostaje samo u sjeverozapadnim dijelovima koprivnikoj Podravini i kalnikom prigorju. Najdulji prekid
naseljenosti bio je oko rijeke Ilove, gotovo stoljede i pol kontinuirane nenaseljenosti. Na opustjelo podruje
naseljavano je stanovnitvo iz Bosne koje se koncentriralo u breuljkastom istonom dijelu regije koji je
nazvan ''Mala Vlaka''. Zapadni dijelovi koji su bili u sklopu Vojne krajine, Bilogora i okolica azme, naseljeni su
uskocima.
Nakon poraza Turaka kod Siska dolazi do jaeg naseljavanja nekih pograninih krajeva. U drugoj polovici 17.
stoljeda javlja se nova struktura naselja nastaju nizna uorena naselja koja odraavaju rebrastu strukturu
reljefa (riblja kost). Nakon 1684. (osloboenje Virovitice) poinje kolonizacija s raznih strana zbog ega su
osnovana mnoga nova i obnovljena neka stara naselja, esto s drugim imenom.
U drugoj polovici 19. stoljeda dolazi do parcelacije velikih posjeda zbog velikog broja stranih kolonista (eha,
Slovaka, Maara, Nijemaca, Talijana, Ukrajinaca, Poljaka). esi su donijeli bolje metode obrade zemlje,
podizali su mlinove, ciglane i pilane, uveli ribnjaarstvo. Poetkom Prvog svjetskog rata doseljavaju se znatnije
Hrvati i Srbi te optanti iz Maarske, a krajem rata iseljavaju se Maari. Tijekom Drugog svjetskog rata
iseljavaju se Nijemci, a nakon rata doseljavaju se kolonisti iz Hrvatskog zagorja, Meimurja i Bosne koji dolaze
na naputena imanja Nijemaca i Maara. Snana kolonizacija i visok prirodni prirataj uzrokovali su porast
broja stanovnika za oko 90% u 100 godina.
U drugoj polovici 20. stoljeda dolazi do smanjivanja prirodnog prirataja i emigracije te ruralnog egzodusa to
dovodi do tendencije smanjenja broja stanovnika. Stanovnitvo se preseljava u Zagreb i lokalna sredita, a
1970ih se javlja dnevna migracija u centre rada. Tendencija smanjenja broja stanovnika nastavlja se i danas.

Naselja bjelovarske regije
Vedina naselja nalazi se na pleistocenskom ravnjaku, terasama i niskim hrptovima dok je malo naselja u
dolinama. Naselja su uglavnom nizna kakva su se gradila u doba Vojne krajine s kraja 18. stoljeda i posebice u
vrijeme kolonizacije od sredine 19. stoljeda. Za lonjsko-ilovsku zavalu karakteristino je srastanje velikih niznih
naselja. Gomilasta naselja uglavnom su starija i sastavljena od vie zaselaka.
Bjelovar osnovan 1756. godine tipian je krajiki grad s velikim sredinjim trtgom oko kojeg su vojarne, crkve i
javne zgrade. Zbog plodne okolice Bjelovar se razvijao kao sredite trgovine i sajmova te postao najvedi grad
lonjsko-ilovske zavale.
27

Koprivnica je 1356. godine proglaena slobodnim gradom. Nalazi se na najpovoljnijem prijelazu Podravine
prema gornjoj Posavine i danas je eljezniko raskrije podravskog i maarsko-jadranskog pravca te
industrijsko sredite (prehrambena, drvna industrija).
Virovitica je 1234. godine proglaena slobodnim kraljevskim gradom i u srednjem je vijeku bila jedan od
najvedih gradova sjeverne Hrvatske. Prometno je, trgovako i idnustrijsko sredite bilogorske Podravine, na
pola puta izmeu Varadina i Osijeka. Kriite je longitudinalnog i transverzalnog prometnog pravca.
Krievci su jedan od najstarijih gradova sjeverne Hrvatske, proglaen slobodnim kraljevskim gradom 1252.
godine. Od 12. do 19. stoljeda sredite upanije. Lokacija mu omoguduje da bude regionalni centar, ali
historijskogeografski uvjeti bili su nepovoljni.

Gospodarstvo bjelovarske regije
Za bjelovarsku regiju vana su leita nafte i zemnog plina neogene starosti u slojevima pijeska i pjeenjaka u
podravskom bazenu. Istraivanja nafte i plina poela su krajem 19. stoljeda, a prva velika polja pronaena su
1960ih godina i tada je poela proizvodnja nafte, a 1970ih i proizvodnja plina.

Karlovaka regija
Karlovaku regiju karakterizira izrazito prometno znaenje. Ved od 18. stoljeda Karlovac je vorite cestovnog
prometa, a potkraj 19. stoljeda izgradnjom eljeznice dobiva i tranzitno znaenje koje ostaje vano i u
automobilskom razdoblju.

Prirodna obiljeja karlovake regije
U karlovakoj se regiji moe izdvojiti est reljefnih cjelina: umberak (njegov zapadni dio, kupinski i
radatovidki kraj), karlovaka zavala ili karlovako Pokuplje, zaravni karlovakog krka, Kordun i Petrova gora.
Kupinski kraj uz rijeku Kupinu obiljeavaju krki oblici u krednim stijenama na sjevernom dijelu dok na niem
junom dijelu postoji guda mrea tokova u trijaskim stijenama. Radatovidki kraj nalazi se juno od vrha Svete
Gere i to je najsui dio umberka s izrazitim krkim obiljejima.
Karlovako Pokuplje je prostor uz donji, nizinski dio toka Kupe u kojem ona tee kroz tercijarne i kvartarne
naslage, prima najvie pritoka i predstavlja hidrografsko vorite u karlovakoj zavali. Pokuplje je imalo
mnogo vede prometno znaenje u prolosti kad je bilo dio podunavsko-sjevernojadranskog transportnog
pravca. Karlovaka zavala je najnii dio karlovakog Pokuplja u kojem se nalazi Crna Mlaka, movare
pretvorene u ribnjake i ume hrasta lunjaka. U ovom su podruju izvedeni brojni hidromelioracijski radovi
kojim su izgraeni kanal Kupa-Kupa i brojni manji kanali.
Zaravni karlovakog kra su podruje niskog kra pokrivenog vegetacijom, tzv. zelenog kra. To podruje
predstavlja prijelazno podruje izmeu Pokuplja i Korduna. Kordun su niske, otvorene vapnenake zaravni s
vrlo razvijenim krkim oblicima, posebice ponikvama esto pokrivenih vegetacijom. Rijena mrea prilagoena
je sastavu i nagibu terena pa rijeke teku od juga prema sjeveru. Dio Korduna istono od rijeke Korane je
nepropusan, to je Petrova gora s jezgrom graenom od paleozojskih i starijih stijena s dosta rudnih leita dok
su rubni breuljci mlai. Nepropusne stijene omoguduju razvoj mree tekudica i obilje vode zbog ega je
naseljenost ovog kraja relativno gusta.

Naseljenost karlovake regije
Karlovaka regija ima vie od 100 000 stanovnika, ali je gustoda naseljenosti relativno mala, ispod 40
stan./km
2
. Izrazito rijetku naseljenost ovaj kraj imao je do 16. stoljeda, mjestimice su bila naseljena podgraa i
28

prostori oko feudalnih gradova (Ozalj, Slunj, umberak, Dubovac i dr.). Krajem 15. stoljeda najstaje vedi broj
trgovita uz Kupu i Koranu.
Turske provale uzrokovale su opustjelost velikog prostora, posebno junog dijela Korduna. Sjeverni dio krkog
Pokuplja zadrao je kontinuitet naseljenosti i ouvalo se staro stanovnitvo s hrvatskim seljakim katolikim
elementom dok su juni dio i Petrova gora 150 godina bili nenaseljeni. Tek nakon mira u Sremskim Karlovcima
1699. godine kad je granica pomaknuta na Unu poelo naseljavanje, uglavnom kolonizacija vlakih stoara.
Tom novom kolonizacijom nastala je potpuno nova struktura naseljenosti.
Jo sredinom 19. stoljeda karlovaka regija imala je vie stanovnika nego danas, a maksimum naseljenosti bio
je izmeu dva svjetska rata 200 000 stanovnika. Tijekom 19. stoljeda najnaseljeniji je bio slunjski kraj u kojem
je zahvaljujudi Vojnoj krajini osigurana egzistencija stanovnitva. Nakon razvojaenja 1881. uslijedila je
stagnacija, a nakon Drugog svjetskog rata nagli pad naseljenosti. Depopulacija danas obiljeava itav prostor
karlovake regije osim karlovakog kraja koje ima stalan porast stanovnitva. Slunjski kraj najrjee je naseljen
prostor Sredinje Hrvatske.

Naselja karlovake regije
Najvede naselje je Karlovac koji je regionalni centar. Smjeten je na hidrografskom voritu etiri rijeke, na
spoju panonskog i planinskog prostora ime se nalazi na kiitu putova prema moru. Razvoj Karlovca odvijao
se kroz etiri faze: vojniku, prometno-trgovaku, industrijsku i suvremenu fazu.
Vojnika faza trajala je od 1579. godine kad je grad nastao do poetka 18. stoljeda. 1579. godine poela je
izgradnja prostrane tvrave nizinskog tipa u obliku esterokrake zvijezde. Unutar bedema gradnja je bila
planska ime je Karlovac nastao kao novi renesansni grad. U 16. i 17. stoljedu grad je imao vojno-obrambenu
funkciju, a vojno znaenje opada nakon 1699. godine.
Prometno-trgovaka faza trajala je od poetka 18. stoljeda do 1873. godine. U toj fazi izgraen je kombinirani
podunavsko-sjevernojadranski transportni sustav u kojem Karlovac postaje glavni terminal. Zbog toga se grade
tada moderne prometnice (Karolina, Jozefina, Lujzijana). Istodobno se zbog nestanka opasnosti od Turaka
poinje stabilizirati civilni ivot te se razvija trgovina koja se iri izvan zidina grada. Stoga se to razdoblje naziva
i zlatnim trgovakim dobom Karlovca. Ono zavrava 1873. kad je izgraena eljeznika pruga Budimpeta-
Zagreb-Rijeka koja zaobilazi Karlovac ime mu se smanjuje prometno znaenje.
Uslijedila je industrijska faza koja je trajala do Drugog svjetskog rata. Zbog gubitka funkcije vorita, Karlovac
zapada u duboku ekonomsku krizu, a istodobno dolazi i do velike agrarne krize zbog koje u grad doseljava
stanovnitvo u potrazi za poslom pa broj stanovnika raste s 8000 1857. na 13 000 1890. Razvoj industrije
potaknuo je irenje grada sjeverno od Kupe te postupni razvoj centralnih funkcija.
Nakon Drugog svjetskog rata poinje suvremena faza u kojoj se nastavlja razvoj industrije i ostalih gradskih
funkcija kao i teritorijalno irenje. U ovoj fazi Karlovac postaje pravi regionalni centar i broj stanovnika mu
raste do 1990ih kad poinje pad. Karlovac je danas prostorno srastao s Dugom Resom ime je nastalo dvojno
naselje u morfolokom smislu, ali sa slabom funkcionalnom meuzavisnodu.
Duga Resa razvila se na eljeznikoj pruzi Zagreb-Rijeka. Unato radno intenzivnoj industriji pamunih
proizvoda, naselje se nije razvilo sve do poslije Drugog svjetskog rata jer su radnici dnevno dolazili na posao iz
okolnih zaselaka. Nakon rata poinje razvoj centralnih funkcija i demografski rast naselja.
Ozalj se razvio oko srednjovjekovnog grada iznad Kupe na kriitu putova prema umberku, Dolenjskoj i
Pokuplju. Znaenje mu opada s razvojem Karlovca. Slunj je glavno naselje Korduna i nalazi se na dravnoj cesti
od Karlovca prema Splitu na sutoku Slunjice i Korane. U srednjem vijeku Slunj je bio feudalni posjed, a u 18.
stoljedu centar krajike pukovnije. Daljnji razvoj nije uslijedio zbog nepostojanja eljezniuke veze.

29

Sisaka regija

Sisaka regija obuhvada sisaku Posavinu i Banovinu (Baniju). Sisaka Posavina je niski poplavni prostor uz
Savu, Lonju, Kupu i Glinu te jugoistoni dio Vukomerikih gorica. Banovina obuhvada Zrinsku goru i okolna
pobra te Pounje.
Vedi dio prostora obiljeava nepropusan sastav. Najprostraniji i najnii dio ine aluvijalni sedimenti razliite
debljine. Prema jugu se nastavlja tercijarno-kvartarno pobre Banovine i Zrinske gore, prema sjeveru prigorje
Moslavake gore, a prema sjeverozapadu Vukomerike gorice.
Maksimum naseljenosti Sisake regije bio je izmeu dva svjetska rata nakon ega je poela emigracija
dovodedi do velikog smanjenja broja stanovnika osim u Sisku. Emigracija tijekom ratnih zbivanja 1990ih
smanjila je stanovnitvo za tredinu, posebice dvorski, kostajniki i glinski kraj. Dvorski je kraj najrjee naseljen
prostor Sredinje Hrvatske nakon slunjskog kraja.
Sisaka regija imala je u prolosti veliko prometno znaenje. Tradicija rijenog prometa see u 18. i 19.
stoljede, a od druge polovice 19. stoljeda postoji i eljezniki promet. Posavina je relativno kasno povezana
longitudinalnom eljeznikom prugom i cestom. 1950. godine izgraena je moderna cesta sjevernim rubom
Posavine.

Posavina
Posavina je vrlo poplavan prostor s obiljem povrinskih voda, nepropusnom podlogom i posebnostima korita
Save i njenih glavnih pritoka. Uz Savu se protee uska ocjedita terasa koju su ljudi valorizirali gradedi naselja na
njoj dok je nizina nenaseljena.
Posavina je relativno siromana prirodnim izvorima, no u usporedbi s plitkim krem karlovake regije, postoji
vedi potencijal. Suvremena vanos savske potoline je u leitima nafte i plina. Smatra se da moslavaki bazen
ima najveda leita nafte u Hrvatskoj, no otvoren je problem teritorijalne pripadnosti.

Banovina
Banovnina je breuljkast prostor u kojem se reljefno istie Zrinska gora, masiv paleozojsko-tercijarne starosti
ralanjen rijenim dolinama. U starijim slojevima su rudna leita (olovo, vink, bakar, eljezo, mangan) to je
poticalo rudarstvo jo u pretpovijesti. Vodno bogatstvo i obilje ume omogudilo je naseljenost stanovnitva.
Prostor je bio dobro naseljen i valoriziran jo u srednjem vijeku, no u 16. stoljedu dolo je do prekida
naseljenosti tijekom turskih osvajanja. U 17. stoljedu Banovina je kolonizirana krajinicima.
U doba manufakture bilo je pokuaja obnove rudarstva i eljezna ruda se kopala do Drugog svjetskog rata
opskrbljujudi eljezaru u Sisku, no kasnije je rudarstvo potpuno zamrlo. Danas je vano iskoritavanje umskog
bogatstva i drvna industrija.

Naselja sisake regije
Sisak spada meu najstarija poznata naselja u kontinentalnoj Hrvatskoj (keltska Segestica, rimska Siscia). Siscia
je bila najvanije vorite i dominantno sredite sjeverozapadne Hrvatske i posavske Slavonije, a nakon
rimskog doba uslijedila je propast zbog slabih autohtonih, prirodnih uvjeta razvoja.
U 16. i 17. stoljedu Sisak je imao samo vojnu funkciju zbog obrane od Turaka, a Petrinja je tad imala ved civilno
znaenje. Postupnom uspostavom podunavsko-sjevernojadranskog sustava u 18. stoljedu dolo je do
promjena u znaenju ta dva grada. 1870ih godina poinje rast Siska jer je postao glavni terminal savskog
plovnog puta, dobio je trgovako-obrtniku vanost, uslijedila je industrijalizacija (ciglana, pivovara, drvna
30

industrija, kasnije eljezara i rafinerija nafte). Za razvoj Siska uvijek je bilo vede znaenje prometnog poloaja
nego lokalnih gospodarskih izvora koji su bili oskudni, osim eljezne rude i nafte.
Danas je Sisak regionalni centar srastao s Petrinjom kao dovjno naselje, no bez velike funkcionalne
povezanosti. Funkcionalna komplementarnost ogleda se samo u injenici da Sisak ima neto jau industriju, a
Petrinja neto jae uslune djelatnosti. Sisak ima povoljan lokalni smjetaj meu rijenim tokovima, na
zavretku savskog plovnog puta zbog ega se tu nalazi luki terminal. Nedostatak Siska je to on danas nije
znaajno kriite popuz Zagreba, Karlovca ili Varadina.
Petrinja je sredite Banovine, nalazi se na glavnom cestovnom proavcu iz Zagreba prema Bosni. U turskom
razdoblju je bila vano krajiko uporite u borbi s Turcima i sve do druge polovice 19. stoljeda vanije sredite
od Siska. Meutim, slabiji prometni poloaj uvjetovao je relativno jaanje Siska i slabljenje Petrinje. Danas ima
industrijske i uslune funkcije.
Glina je vorite cestovnih prometnica u Banovini. U vrijeme Vojne krajine bila je vojni i kulturni centar. Danas
je sredite poljoprivredno-stoarske zapadne Banovine. Ima razvijen obrt, tekstilnu i drvnu industriju. Sunja je
eljezniko kriite u istonoj Banovini na prijelazu u Posavinu.
Naselja uz Savu su mala, bez centralnih funkcija. Obiljeava ih izrazita depopulacija, osim onih u neposrednoj
blizini Siska. Jasenovac se nalazi na vanom prijelazu preko Save. U turskom razdoblju bio je utvreno sredite,
no utvrda je razruena i naputena krajem 17. stoljeda, a novo kolonizacijsko naselje oblikovalo se postupno u
18. stoljedu. Bio je vano pristanite na Savi s brodogradilitem rijenih brodova sve do izgradnje eljeznike
pruge. Sa smanjenjem znaenja rijenog pristanita dolo je do smanjivanja broja stanovnika i danas Jasenovac
ima manje od 1000 stanovnika.

Dvojna naselja u Pounju
Posebno obiljeje Pounja su dvojna naselja koja se nalaze s obje strane Une u graninom podruju, jedno
naselje na hrvatskoj, a drugo na bosanskoj strani. Takva naselja su Dvor i Bosanski Novi, Hrvatska Kostajnica i
Bosanska Kostajnica, Hrvatska Dubica i Bosanska Dubica. Dvojnost naselja se nastavlja i u Posavini u savskom
graninom podruju. Ta naselja nikad nisu inila funkcionalnu cjelinu zbog pripadnosti razliitim urbanim
sistemima jer su rijeke bil ne samo politike ved i granice kulturnih areala. Stoga se gradovi razlikuju i po
kulturno-genetskim obiljejima.
Hrvatska Kostajnica nalazi se na prijelazu panonskog ruba u vapnenako-dinarski kr. Sredite je donjeg
Pounja. Dvor je malo sredite koje je zamijenilo stariji Zrin. Hrvatska Dubica je vorite cestovnih putova
prema Zagrebu, Bihadu, Banjoj Luci i istonoj Hrvatskoj. Sve do 1961. godine bila je najvede naselje regije
nakon Siska i Petrinje, a danas ima manje od 1000 stanovnika.


ISTONA HRVATSKA
Istonu Hrvatsku karakterizira prevlast nizinskih krajeva i longitudinalna orijentacija vodedih elemenata
prirodne osnove zbog ega je bolja prirodna prohodnost u smjeru zapad-istok. Meutim, drutveni faktoru su
uvjetovali vedu vanost transverzalnih putova tijekom prolosti pa se longitudinalni putovi poinju znaajnije
valorizirati tek od poetka 20. stoljeda kroz posavsku eljezniku prugu, autocestu Zagreb-Lipovac i podravsku
magistralu.
U Istonoj se Hrvatskoj nalaze najvrijednije poljoprivredne povrine u Hrvatskoj zbog ega ovdje prevladava
agrarna proizvodnja. Plodne povrine i umsko bogatstvo uvjetovalo je rana doseljavanja stanovnitva iz
peripanonskog i planinskog zalea.
Postoji razlika izmeu istonog ravniarskog i zapadnog gorskog prostora. Istoni dio ine lesni ravnjaci i
aluvijalne ravni. Lesni ravnjaci su suniji, prirodno plodniji i ekoloki povoljniji za agrarnu proizvodnju zbog
ega je naseljenost na njima bila ranija i dulja to se posebno odnosi na akovako-vukovarski lesni ravnjak,
31

Erdutski brijeg i Bansko brdo. Lesne ravnjake okruuju nizine. Zapadni je dio pejzano raznovrsniji i sloeniji.
ine ga aluvijalne ravni Drave i Save, prigorski pojas na jugu (Psunj, Poeka gora, Dilj) i podgorski pojas na
sjeveru (Papuk, Krndija), umsko-movarna nizina Karaice i Vuice (najnii prostor) te Poeka kotlina koja
ima reljefna obiljeja dna zavale okrueno tercijarnim pobrima.
Demografski razvoj Istone Hrvatske bio je u uvjetima stalnih sueljavanja razliitih naroda, kultura i
civilizacijskih krugova posljedica ega je degradirana gospodarska osnovica i nesreene drutvene prilike to je
utjecalo na ukupan demografski razvoj. Istona Hrvatska je tipian imigracijsko-emigracijski prostor. Nakon
vie stoljeda stalnih izmjena stanovnitva izazvanih razovima i politikim nestabilnostima 1960ih godina
emigracija postaje dominantnija od imigracije.
Stanovnitvo je od prvog popisa 1857. do popisa 1948. godine poraslo za oko 85%. Porast populacije
posljedica je visokog prirodnog prirataja i jake imigracije. Doseljavalo se hrvatsko, njemako, maarsko i
drugo stanovnitvo koje je u tom razodlju bilo privueno gospodarskim potnecijalom ovog prostora. Nakon
Prvog svjetskog rata dio maarskog i njemakog stanovnitva iseljava se, a tijekom Drugog svjetkog rata taj se
proces nastavlja. Poslije Drugog svjetskog rata provodi se planska kolonizacija iz drugih krajeva Hrvatske te iz
BiH. Doseljava se siromano, ali mlado stanovnitvo koje donosi i reproduktivni potencijal.
U drugoj polovici 20. stoljeda porast stanovnitva bio je mnogo manji, oko 30%. Naime, zbog prostornih
razlika, pogoranja prirodne dinamike i jaanja iseljavanja, smanjuje se dinamika stanovnitva, no ipak ostaje
via stopa rasta nego u cijeloj Hrvatskoj. Zamijedeni su negativni procesi poput smanjenja prirodnog prirataja,
a u nekim dijelovima i prirodi pad stanovnitva. To su uglavnom rubni dijelovi: Beli Manastir, Donji Mihaljevac,
Nova Gradika, Orahovica i Slatina.
Od 1970ih Istona Hrvatska je emigracijski prostor s migracijskom bilancom najnegativnijom u trokutu Donji
Miholjac-Orahovica-Slatina koji ima migracijski tip E4. Danas je 2/3 teritorija zahvadeno emigracijom i
depopulacijom razliitog intenziteta. Polovi rasta i pada broja stanovnika u drugoj polovici 20. stoljeda su
Osijek s povedanjem za 85% i Slatina sa smanjenjem od gotovo 25%.
Uoljiva je polarizacija izmeu istonog i zapadnog dijela Istone Hrvatske. Stopa rasta stanovnitva neto je
veda u istonom dijelu nego u zapadnom, u istonom dijelu ivi 70%, a u zapadnom 30% stanonitva Istone
Hrvatske. Razlog tomu je to je istoni dio jae urbaniziran, a postoji trend porasta populacije gradskih naselja
(prosjean porast za oko 125%) i smanjenja populacije ostalih naselja (prosjean pad za oko 5%). Stanovnitvo
se koncentrira u gradovima, naroito u centrima rada. Najvedi porast populacije (150-200%) imali su Slavonski
Brod, Beli Manastir, Naice, Vukovar i upanja, ali i Osijek iji je relativni porast bio manji (110%), ali je
apsolutni porast bio najvedi (za 55 000 stanovnika). Posljedica takvih procesa je smanjenje udjela
poljoprivrednog stanovnitva s 24% na 13% u razdoblju od 1948. do 1991. Pad broja stanovnika za 8% u
posljednjem desetljedu 20. stoljeda posljedica je negativnih trendova iz prijanjih desetljeda, ali i ratnih
zbivanja. Smanjenje broja stanovnika u ovom je razdoblju uoeno i u gradovima.
Osjeka makroregija najslabije je urbanizirana makroregija Hrvatske. Stupanj snevne pokretljivosti znatno je
nii od prosjeka Hrvatske. Stanovnitvo se koncentrira u gradove izazivajudi ruralni egzodus, a pritom dolazi do
tek ograniene suburbanizacije. 1991. godine bilo je dvadeset centara s vie od 1000 zaposlenih (3/4 ukupno
zaposlenih u Istonoj Hrvatskoj). Mrea centara rada je nepravilna, najjai centri poloeni su rubno, a u
zapadnom dijelu nema jaih centara rada to se odrazilo i na slabiju urbaniziranost tog dijela Istone Hrvatske,
na nejednoliku urbanizaciju ruralnih naselja te na pojaanu emigraciju stanovnitva iz sjeverozapadnog dijela
Istone Hrvatske u kojem nema vedih gradova.
Urbanizirane zone se stvaraju oko glavnih centara rada i du glavnih prometnica. Osovine urbanizacije stoga
su: Nova Gradika-Slavonski Brod-Vinkovci-Vukovar, Slavonski Brod-akovo-Osijek, Poega-Pleternica-
Slavonski Brod, Slatina-Orahovica-Naice-Osijek, Donji Miholjac-Valpovo-Osijek te Beli Manastir-Osijek.
Urbani sitem nije gust, ali je pravilnog reda veliine. No zbog rubnog poloaja Osijeka nastaje problem
dunkcionalne organizacije. Slavonski Brod se izdvaja kao drugi centar u hijerarhiji urbanog sistema Istone
Hrvatske. Stoga se njega moe smatrati centrom slavonskobrodske regije u jugozapadnom dijelu Istone
Hrvatske.
32

Istona Hrvatska moe se regionalizirati na Istonohrvatsku ravnicu i Zapadnoslavonski brdsko-dolinski
prostor. Istonohrvatsku ravnicu dine pridravska nizina Osijeka, Slavonska Podravina, Baranja, Vukovarski
ravnjak, akovaki kraj i Bosutska Posavina, a Zapadnoslavonski brdsko-dolinski prostor Slavonska Posavina i
Poeka kotlina.

Osijek
Osijek ima najmanji stupanj demografske koncentracije meu makroregionalnim sreditima (11% stanovnitva
i 24% zaposlenih u Istonoj Hrvatskoj). Broj stanovnika se od u proteklo stoljede i pol povedao 6.5 puta,
najmanje od svih makroregionalnih centara. U posljednjem desetljedu 20. stoljeda broj stanovnika smanjio se
za gotovo 14%. Razlozi takvih trendova su rubi geografski poloaj u odnosu prema glavnim prometnim
koridorima od sredine 18. stoljeda, rubni poloaj u okviru jugoslavenskih zajednica (1918.-1991.), rubni poloaj
u okviru Istone Hrvatske i poljoprivredne znaajke ire okolice. Sve to je dovelo do postupnog slabljenja
gravitacijskog utjecaja u zapadnom i jugozapadnom dijelu makroregije to je pogodovalo afirmaciji Slavonskog
Broda kao regionalnog centra.
Osijek ima dugu gradsku tradiciju zahvaljujudu povoljnom smjetaju, nalazi se na kriitu dva vana prometna
pravca: iz Podravine prema Podunavlju i iz Maarske preko Baranje i Drave prema Posavini, Bosni i moru. Sve
do 18. stoljeda osjeki prijelaz imao je veliko prometno i strateko znaenje. Nakon 18. stoljeda gube se vojno-
strateke i prometne funkcije Osijeka, a to se nastavlja i u vrijeme jugoslavenske drave jer Osijek ostaje izvan
glavnog posavskog pravca. U najnovijem razdoblju Osijek je takoer na periferiji drave, ali je sredite
regionalnih i nadregionalnih prometnica, eljezniko kriite, ima zranu luku. Moe ga se smatrati istonim
vratima Hrvatske, no nepovoljno je to ga okruuju nerazvijene juna Maarska i Vojvodina.

Historijskogeografski razvoj grada
Od poetka 1. stoljeda Osijek je kao mursa bio pod vladu Rimljana bio je vaan prijelaz preko Drave, sjedite
rijene flotile i vano kriite na sutoku cesta izmeu Gornje i Donje Panonije odnosno izmeu Poetovija i
Sirmiuma. Zbog toga poetkom 2. stoljeda dobiva status grada-kolonije odnosno pravo na samostalnu upravu.
U 6. i 7. stoljedu Avari i Hrvati podiu naselje na podruju dananje Tvre. Osijek se razvija kao obrtniko-
trgovako sredite agrarno-stoarske okolice. Ima krini prometni poloaj zbog ega je arite feudalne
organizacije tog dijela Podunavlja. Naziv osijek prvi se put spominje 1196. (Eszek od Osik).
Prije turskih osvajanja Osijek je imao oko 2000 stanovnika. 1526. godine osvojili su ga Turci i potpuno unitili
tragove srednjovjekovne naseljenosti i razvoja naselja. U tom osmanlijskom razdoblju koje je trajalo do 1687.
godine Osijek je bio u sklopu Poekog sandaka. Tada je podignuto orijentalno naselje s utvrdom na mjestu
dananje Tvre ime je ojaala vojno-strateka funkcija grada. Osijek je postao najvaniji turski grad u savsko-
dravskom meurjeju i trgovako sredite.
Po oslobaanju Osijeka uslijedilo je austrijsko i autrougarsko razdoblje. Krajem 17. stoljeda istono od tvrave
razvija se novo naselje, dananji Donji grad. Zahvaljujudi vojno-stratekom poloaju od poetka 18. stoljeda
Osijek se razvija kao glavno vojno sredite Slavonije. Izgraena je nova austrijska tvrava kao barokna
urbanistiko-prostorna cjelina. Do 1783. godine Tvra je bila sjedite generalkomande za Slavoniju koje je tada
premjeteno u Petrovaradin. Gubitak vojno-stratekih funkcija donekle je nadoknaen razvojem
centralnomjesnih odnosno upravnih funkcija.
1786. godine tri jezgre, Tvra, Gornji i Donji Grad, ujedinjene su u jedinstvenu gradsku opdinu, a krajem 18.
stoljeda u junom dijelu grada njemaki su doseljenici oformili Novi Grad. Poetkom 19. stoljeda Osijek je imao
oko 9500 stanovnika ime je bio najvede gradsko naselje u Hrvatskoj. Dva su bitna faktora razvoja grada u tom
razdoblju: izgradnja ceste preko Baradnje za Maarsku 1779. i dobivanje statusa slobodnog kraljevskog grada
1809. godine. To je pojaalo gospodarski razvoj i utjecalo na porast broja stanovnika.
33

Od sredine 18. stoljeda razvija se manufaktura koja u 19. stoljedu prerasta u industriju. Razvoju industrije
pridonijela je i izgradnja eljeznike mree u drugoj polovici 19. stoljeda kad je Osijek povezan s Budimpetom,
preko Dalja i Vinkovaca sa Slavonskim Brodom i s Naicama i Batrinom te Pleternicom i Poegom.
U vrijeme Austrougarske Osijek je jedan od najjaih hrvatskin industrijskih gradova i zapoljava gotovo 30%
svih industrijskih radnika u Hrvatskoj. Meutim, izgradnjom pruge Budimpeta-Zagreb-Rijeka opada prometno
znaenje Osijeka i od tada on relativno zaostaje za ostalim vodedim hrvatskim sreditima.
Izmeu dva svjetska rata slabi i upravna funkcija Osijeka jer je bio u sastavu Savske Banovine ije je sjedite
bilo u Zagrebu dok su juna Baranja i zapadni Srijem pripadali Dunavskoj Banovini sa sjeditem u Novom Sadu.
Usto je imao i rubni prometni poloaj pa je neko vrijeme jo imao jak industrijski razvoj, ali vedina pogona je
uskoro ula u gospodarsku krizu to je oslabilo razvoj. Istodobno u Slavoniji vlada agrarna kriza koja uzrokuje
jaku imigraciju ruralnog stanovnitva u grad zbog ega dolazi do prostornog irenja grada i tramvajskog
povezivanja gradske jezgre.
Nakon Drugog svjetskog rata uslijedila je bolja integracija Osijeka s okolicom, izgraene su modernizirane
ceste i eljeznike pruge te je izgraena zrana luka Klisa i osposobljena rijena luka Nemetin te se Osijek
nastavlja razvijati pod utjecajem prometa i industrije. U gradu dolazi do postupnog socijalnog zoninga pa
istoni dio Gornjeg Grada i Tvra postaju poslovna zona, a na jugu se razvijaju nova stambena naselja dok se
industrija koncentrira u junom i istonom dijelu grada. Grad se spontano iri u smjeru istok-zapad, a planskim
se mjerama potie razvoj prema sjeveru i jugu (u sjevernom dijelu, preko Drave, izgraen je suvremeni
rekreacijski centar).

Istonohrvatska ravnica
Istonohrvatsku ravnicu ine pridravska nizina Osijeka ili Dravsko-dunavska ravnica, Slavonska Podravina,
Baranja, Vukovarski ravnjak, akovaki kraj i Bosutska Posavina.

Pridravska nizina Osijeka
Pridravska nizina Osijeka ili Dravsko-dunavska ravnica izdvojena je na administrativnoj osnovi, kao bive
opdine Valpovo i Osijek. S bozirom da je to nizinski prostor i potpuno je otvoren, dobro je prometno povezan s
okolnim regijama. eljeznika kriita nalaze se u Osijeku i Dalju, u Osijeku je zavretak podravske magistrale i
njeno krianje stransverzalnim cestovnim pravcem prema BiH, srednjem i junom Primorju, a preko Drave i
Dunava su mostni prijelazi.
Geoloki je ovaj kraj mlad, oblikovan u pleistocenu i holocenu. Izdvajaju se tri reljefne cjeline: terasa Drave,
aluvijalne ravni Karaice, Vuice i Vuke u ijim su najniim dijelovima poplavne zone te Erdutsko brdo
pokriveno naslagama lesa debelim vie desetaka metara.
Bogata prirodna sredina utjecala je na ranu naseljenost, i prije Rimljana. Rimljani su iskoristili laki prijelaz
Drave kod dananjeg Osijeka i izgradili Mursu. U doba slavenske kolonizacije, Hrvati su rijetko naselili ovaj
prostor, a na prijelazu iz 9. u 10. stoljede naseljavaju ga Maari. Do velikih promjena dolazi nakon prodora
Turaka koji naseljavaju u ovaj prostor muslimane i Srbe. Nakon turskog povlaenja krajem 17. stoljeda ostaje
gotovo potpuna pusto. Austrijanci stoga u ovaj prostor naseljavaju novo stanovnitvo.
Poslije Prvog svjetskog rata u istonom su dijelu planski naseljene obitelji srpskih solunskih dobrovoljava.
Nakon Drugog svjetkog rata iseljavaju se Nijemci, a useljavaju Srbi i Hrvati. Zbog trajne imigracije broj
stanovnika rastao je sve do 1991. kad poinje smanjenje. Uz Osijek, najveda naselja su epin, Valpovo, Belide,
Vinjevac, Tenja, Dalj i Josipovac.

34

Slavonska Podravina
Slavonska Podravina ima sloeniju reljefnu strukturu nego ostali dijelovi Istonohrvatske ravnice. ine je
naplavna ravan Drave i njenih pritoka, supsidencijska udolina u podruju Vuice i Karaice, mlaa i starija
terasa Drave, slatinsko-vodinsko pobre, podgorje Papuka i Krndije te gorski masiv Papuka i Krndije.
Prevladava zonalni raspored naselja, a okosnicu prostora ine longitudinalne prometnice: eljeznika pruga
Osijek-Zagreb i podravska cestovna magistrala. Transverzalna cestovna prometnica povezuje Donji Miholjac i
Naice s Poekom kotlinom i posavskim prometnim pravcem.
Sredinja nizina uz Karaicu i Vuicu imala je izolacijsko znaenje i graninu ulogu u prolosti. Naseljene zone
bile su via terasa uz Dravu i podgorski dio meu kojima nije bilo vedih veza. Jaa povezanost uslijedila je tek u
19. stoljedu kad se poinju iskoritavati umska bogatstva.
Potkraj 1960ih pronaena je nafta kod Benianaca i uskoro je poela eksploatacija. Izgraen je naftovod od
Benianaca do Slavonskog Broda. U blizini, kod Bokid Luga su pak pronaene velike zalihe prirodnog plina.

Razvoj naseljenosti u Slavonskoj Podravini
Naseljenost se u Slavonskoj Podravini razvija jo od rimskog doba kad je bila naseljena zona uz rijeku Dravu. U
srednjem vijeku naseljenost je postala guda bududi da se na ocjeditim terasama i u podgorju razvija
ekstenzivna poljoprivreda, a na naplavnim ravnima, Papuku i Krndiji se iskoritavaju ume. Kasnije zbog
prodora Turaka dio Hrvata bjei, brdski papuko-krndijski i slatinsko-vodinski prostor naseljavaju Srbi, a veda
naselja naseljavaju Turci.
Nakon osloboenja od Turaka krajem 17. stoljeda Hrvati se doseljavaju u nizinski prostor Slavonske Podravine.
Tijekom 18. i 19. stoljeda Austrija i Maarska potiu naseljavanje ovog prostora Nijemcima, Maarima,
Slovacima koji donose gospodarske inovacije poput trgovine svinjama, kulture kukuruza, a oni osnivaju i prve
manufakture. U 19. stoljedu dominantna je eksploatacija uma zbog ega se grade ceste i uskotrane pruge
koje omoguduju pristup umskim podrujima, a pojedina mjesta razvijaju i industrijsku preradu drveta. Izmeu
dva svjetska rata stanovnitvo Slavonske Podravine jo uvijek raste, a popisi nakon 1953. pokazuju pad broja
stanovnika koji je u posljednjem desetljedu 20. stoljeda i pojaan. Najveda naselja Slavonske Podravine (sa
statusom grada) danas su Slatina, Naice, Donji Miholjac, Orahovica i urenovac.

Baranja
Baranja je podruje sjeveroistono od Drave. Relativno je prometna izolirana, postoji eljeznika pruga i cesta
koje povezuju Osijek s Belim Manastirom te prekogranini cestovni most Batina-Bezdan. U Baranji se izdvaja
nekoliko reljefnih cjelina: mlae naplavne ravni, terase Drave, mlaa wrmska terasa Dunava, lesne zaravni i
Bansko brdo.

Historijskogeografski i demografski razvoj Baranje
Baranja je u srednjem vijeku imala gustu naseljenost i ved tada su postojala gotovo sva danaanja naselja.
Prodorom Turaka u 16. stoljedu sredinji dijelovi su gotovo opustjeli, a od druge polovice 16. stoljeda na njih se
poinju naseljavati Srbi i neto muslimana dok Maari ostaju uz Dunav. Nakon poraza Turaka kod Budima
krajem 17. stoljeda dolazi do egzodusa iz Baranje. Austrijanci naseljavaju okce iz okolice Srebrenice, uskoro se
naseljavaju i Srbi, a u 19. stoljedu i Nijemci.
Glavna grana gospodarstva tijekom 18. stoljeda bila je stoarstvo, naroito svinjogojstvo uz koje su se ljudi
bavili i lovom i ribolovom. Zbog toga je Baranja poetkom 19. stoljeda poela izvozila sirovine i prehrambene
proizvode poput vina, vune i penice u Austriju. Zbog irenja izvoza na zapadnoeuropsko i eko trite
ratarstvo ima najvedu vanost u baranjskom gospodarstvu tijekom 19. stoljeda, no zbog monokulturne
35

proizvodnje penice krajem stoljeda uslijedila je agrarna kriza koja je potakla raznovrsniju ratarsku proizvodnju
i daljnji razvoj vinogradarstva.
Takav gospodarski razvoj u 18. i 19. stoljedu pratio je stalni porast broja stanovnika koji je usporio tek krajem
19. stoljeda zbog agrarne krize i epidemije kolere. Prirodni prirast je postao minimalan (sistem jedinca), a zbog
agrarne krize uslijedila je i emigracija u prekomorske zemlje zbog ega je prirodna promjena smanjena, ali je
ostala pozitivna. Porast stanovnitva nastavljen je i u prvoj polovici 20. stoljeda zbog imigracije Srba iz
maarskog dijela Baranje i Hrvata nakon Drugog svjetskog rata. Sredinom stoljeda poelo je jaanje migracije
selo-grad, a porast populacije je usporen i 1970ih poinje kontinuirani pad.
Baranju karakterizira velika ispremijeanost naroda. Hrvati prevladavaju u graninom pojasu prema
Maarskoj, Maari u istonoj Baranji uz Dunav i u sjeveroistonom dijelu, a Srbi u jugoistonom i sredinjem
dijelu. Sredinja Baranja je nacionalno najheterogenija.

Naselja u Baranji
Najvede naselje u Baranji je Beli Manastir s oko 9000 stanovnika koji se razvio zahvaljujudi novim politikim
uvjetima nakon Prvog svjetskog rata. Do sredine 20. Stoljeda imao je agrarne znaajke, a kasnije je prevladala
industrija i dobio je centralnomjesne funkcije. Ostala veda naselja su Darda i Bilje koji su prigradska naselja
Osijeka, Batina koja je pristanite na Dunavu i Kneevi Vinogradi koji su sredite baranjskog vinogorja.

Bosutska Posavina
Bosutska Posavina je podruje na jugoistoku Istone Hrvatske. Ima vaan prometni poloaj jer tuda prolazi
eljeznika pruga Zagreb-Beograd s vie poprenih pravaca, autocesta Zagreb-Lipovac, ceste prema Tuzli i
Sarajevu, u upanji cestovno, a u Vinkovcima eljezniko i cestovno vorite. Plovna Sava ima malo znaenje.
Bosutka Posavcina je nizak, movarni i umoviti kraj u kojem je ivot ogranien na povoljnije rubove. Razvijena
je mrea tekudica, a bududi da rijeke imaju mali pad este su poplave. Istono od upanje nalazi se Spava,
najvedi areal vlanih nizinskih uma hrasta lunjaka.
U urbanoj mrei glavnu ulogu imaju Vinkovci dok je upanja mlaa i manja. Na pojedine dijelove Bosutske
Posavine utjeu susjedni centri Slavonski Brod i akovo. Faktori geografskog poloaja Bosutske Posavine su
prometne veze ireg znaenja, vana spojna uloga i funkcionalni odnosi s okolnim centrima te tradicionalna
autohtona bogatstva kao to su agrarni kraj i umsko bogatstvo.

Historijskogeografski razvoj Bosutske Posavine
Najstariji tragovi ivota u ovom prostoru naeni su na irem podruju Vinkovaca. U antikom razdoblju nastao
je municipij Cibaliae. Kasnije, u srednjem vijeku graeni su utvreni gradovi okrueni vodom, tzv.
wasserburgovi. Zbog movarnosti su sjeverni dijelovi bili bolje naseljeni, a u junom dijelu naselja su bila uz
Savu. U 18. stoljedu Bosutska je Posavina bila u sastavu Vojne krajine zbog ega dolazi do okupljanja
naseljenosti i uvodi se moderniji sustav raspodjele zemljita. Poljoprivreda dobiva vedu ulogu i uvode se nove
kulture.
U drugoj polovici 19. stoljeda izgraena je eljeznica Vukovar-Vinkovci-Slavonski Brod s ogrankom od Vrpolja
prema Slavonskom amcu. Poinje eksploatacija uma i razvoj prvih industrija te vedi napredak u agrarnim
djelatnostima. Nakon Drugog svjetskog rata planski je naseljen prostor Bosutske Posavine, najvie iz BiH.

36

Razvoj naseljenosti i naselja u Bosutskoj Posavini
Broj stanovnika bila je u stalnom porastu od prvog popisa 1857. do 1991. koji je iznosio 160%, a tek je u
posljednjem desetljedu 20. stoljeda zabiljeen blagi pad. Naseljenost je uglavnom koncentrirana u rubnim
zonama, a sjeverni je pojas naseljeniji od prisavskog. Preko polovice naselja ima vie od 1000 stanovnika, a
osam naselja ima vie od 4000 stanovnika. Najvedi centri su Vinkovci i upanja.
Vinkovci su u antici imali poloaj u sjecitu podravskog i posavskog cestovnog pravca s nastavkom prema
Singidunumu koji nakon antikog razdoblja gube vanost. Jae znaenje Vinkovci dobivaju ponovno tek u
vrijeme Vojne krajine kad postaju sjedite Brodske pukovnije. Znaenje jo vie jaa od izgradnje eljeznike
mree kad Vinkovci postaju eljezniko kriite i obrtniko-industrijsko sredite. Danas su Vinkovci prometno
vorite i industrijsko sredite sa irim urbaniziranim podrujem.
upanja je grad na Savi uz granicu s BiH. Slabije je valorizirala svoj geografski poloaj zbog ega se
gospodarskoi sporije razvijala. Jai razvoj uslijedio je tek nakon Drugog svjetskog rata kad obnavlja svoje
industrijske funkcije.

Vukovarski ravnjak
Vukovarski ravnjak sastoji se od tri razliite reljefne cjeline: lesnog ravnjaka, pristranaka Fruke gore i nizine
rijeke Vuke. Specifinost ovog podruja je prosjeno najmanja koliina padalina u itavoj Hrvatskoj, oko 630
mm godinje. U gospodarskom pogledu, to je napredan ratarsko-cinogradarski kraj s jaom industrijom u
Vukovaru i Borovu.

Razvoj naseljenosti Vukovarskog ravnjaka
Povoljna prirodna obiljeja i vaan prometni poloaj na ocjeditom ravnjaku omogudili su naseljenost od
najstarijih vremena do danas (neolitsko nalazite u Vuedolu). Hrvati naseljavaju ovaj prostor u ranom
srednjem vijeku, no u 10. stoljedu ih potiskuju Maari. Poetkom 16. stoljeda poinju turski prodori uzrokujudi
egzodus i islamizaciju hrvatskog i maarskog stanovnitva te naseljavanje muslimana i Srba, stoara iz
Pomoravlja, Crne Gore i Hercegovine.
U 18. stoljedu Austrija naseljava nove koloniste: Hrvate, Srbe, Nijemce, Slovake, ehe i Ukrajince. U prvoj
Jugoslaviji naseljavaju se srpski solunski dragovoljci, a poslije Drugog svjetskog rata kolonisti iz dinarskih
krajeva koji dolaze na naputene njemake posjede. Sve je to utjecalo na vrlo heterogen sastav stanovnitva.
Porast broja stanovnika prisutan je od prvog popisa 1857. sve do 1991. godine, a najjai je bio nakon Drugog
svjetskog rata. U posljednjem desetljedu 20. stoljeda zbog emigracije srpskog stanovnitva i ratnih zbivanja
uslijedilo je smanjenje populacije za 25%.

Naselja na Vukovarskom ravnjaku
Najvede naselje je Vukovar smjeten na rubu Vukovarskog ravnjaka. Smjetaj je u prolosti imao obrambeno
znaenje, a doputao je i razvoj upravnih funkcija. U 13. stoljedu Vukovar jeimao upravno, trgovako i vojno
znaenje i bio je sjedite srednjovjekovne Vukovarske upe. U vrijeme turskih osvajanja bio je turska tvrava
sa stratekim i trgovako-obrtnikim znaenjem, a kasnije u austrijsko doba centar Srijemske upanije.
Krajem 19. i poetkom 20. stoljeda zbog jaanja prometa na Dunavu i izgradnje eljeznice poeo je razvoj
industrije koja je uspjela kompenzirati smanjenje prometnog znaenja uslijed porasta vanosti Vinkovaca. Od
1991. godine je potencijalni regionalni centar ije je znaenje smanjeno zbog blizine Osijeka i Vinkovaca od
kojih je manji. Tijekom Domovinskog rata teko je stradao i u periodu 1991.-2001. izgubio tredinu
stanovnitva. Danas je sjedite Vukovarsko-srijemske upanije.
37

Planirana je gradnja kanala Vukovar-amac koja bi imala veliko znaenje ne samo za razvoj grada nego i ire,
no to do danas nije ostvareno.
Borovo je prvobitno seosko naselje koje je danas prigradsko naselje Vukovara sa stambenom i industrijskom
funkcijom (industrija gume i obude). Ilok ima povoljan poloaj na Dunavu na mjestu rijenog prijelaza i na rubu
bogatog lesnog ravnjaka. Od 13. stoljeda sredite je vinogradarsko-poljoprivrednog kraja.

akovaki kraj
akovaki kraj obuhvada istone obronke Dilja i Krndije, akovaki lesni ravnjak i uske pojase susjednih nizina
od Vuke na sjeveru do Bia na jugu. Na zapadu je prirodna veza prema Poekoj kotlini dolinom Breznice
izmeu Krndije i Dilja. akovaki kraj ima spojni i sredinji poloaj izmeu Drave i Save. Zbog lesne podloge tlo
ima prirodnu plodnost.

Historijskogeografski razvoj akovakog kraja
U srednjem vijeku akovaki je kraj bio jedan od bolje naseljenih krajeva, a znaenje mu je povedano u vrijeme
turskih osvajanja dok su drugi srednjovjekovni feudalni centri gubili vanost. U 18. i 19. stoljedu naseljava se
novo stanovnitvo pa nastaje nova drutvena i prostorna organizacija, a obnovljena je i akovaka biskubija.
Stvaraju se okupljena sela uz ceste u kojima se razvija obrt i obnavljaju se tradicionalni sajmovi.
U drugoj polovici 19. stoljeda uslijedio je vedi gospodarski napredak zbog iskoritavanja uma i proirivanja
poljoprivrednih kultura te jaanja komercijalne proizvodnje. Uskoro su nastale prve industrije za preradu
itarica i konoplje te proizvodnju alkohola i pirita. To potie jae doseljavanje Maara, Nijemaca i eha te
akovo postaje vano trgovite. Poslije Drugog svjetskog rata Nijemci se iseljavaju, a doseljava se stanovnitvo
iz hrvatskih i bosansko-hercegovakih krajeva, ali istodobno je jaka i emigracija. Stanovnitvo je raslo od 1857.
do 1971. kada dolazi do blagog pada i stagnacije u broju stranovnika.

Naselja u akovakom kraju
Naselja su u prosjeku manja nego u susjednim dijelovima Istonohrvatske ravnice. Prevladavaju okupkjena
naselja niznog pravilnog oblika to je znak njihove mladosti, nastala su u 18. stoljedu. Najvede naselje je
akovo koje je jo u srednjem vijeku bilo crkveno i upravno sredite i ishodite veza za Bosnu. Bogata
poljoprivredna okolica i dobre veze sa susjednim krajevima omogudile su trgovako-obrtniki razvoj. U
suvremeno doba akovo se nalazi na osovini razvoja, u meuprostoru Osijeka i Slavonskog Broda. Veda
naselja jo su Strizivojna i Vrpolje kao eljeznika kriita te Gorjani kao trgovako-obrtniko naselje na
sjevernom rubu lesnog ravnjaka.

Zapadnoslavonski brdsko-dolinski prostor
Zapadnoslavonski brdsko-dolinski prostor obuhvada Slavonsku Posavinu i Poeku kotlinu. Od izgradnje
eljeznice dolinom Save u drugoj polovici 19. stoljeda raste znaenje Poeke kotline.

Slavonska Posavina
U Slavonskoj Posavini uoljiva je reljefna zonalnost od sjevera prema jugu u skladu s kojom su i zone
naseljavanja. Na sjeveru je gorski rub Psunja, Poeke gore i Dilja na koje se prema jugu nastavlja tercijarno
prigorje, ocjeditiji rub savske nizine, sredinju zonu savske nizine (u zoni poplavnih polja, Mramorsko, Crnac,
Jelas polje) i ui vii prostor uz Savu (prisavska zona).
38

U skladu s tim je i naseljenost. Prigorje obiljeava ratrkana naseljenost i polikulturna obrada, na dodiru nizine
i prigorja naseljenost je guda te se javljaju nizna naselja i ovuda prolaze najvanije prometnice. U sredinjoj
zoni savske nizine smjenjuju se poplavna polja i ocjeditiji prostori u kojima su koncentrirana naselja. Prisavska
zona je hipsometrijski via od sredinje zone te je pogodnija za naseljavanje i agrarno iskoritavanje, a ujedno
je i granini prostor prema Bosni i Hercegovini.

Historijskogeografski razvoj Slavonske Posavine
U ovom su prostoru u srednjem vijeku bili brojni utvreni gradovi. Dolaskom Turaka naseljenost se seli u
prigorje. Potiskivanjem Turaka, juni dio ove regije izdvojen je u Vojnu krajinu te je jae naseljavan i agrarno
obraivan bududi da je naseljenost poticala Habsburka Monarhija. Tada u tom dijelu Slavonske Posavine
dolazi do prijelaza sa tradicionalnog stoarstva na poljodjelstvo.
Krajem 18. stoljeda gradi se krajika cesta na kontaktu nizine i prigorja to uzrokuje okupljanje stanovnitva i
gospodarskog razvoja u toj zoni koja je danas najdinaminija. Potkraj 19. stoljeda gradi se i eljeznica, a
sredinom 20. stoljeda autoput.
Prema popisima stanovnitva od 1857. godine broj stanovnika rastao je u ovoj regiji sve do 1931. godine
otkada poinje pad broja stanovnika. U istonom dijelu oko Slavonskog Broda broj stanovnika raste dok u
zapadnom dijelu oko mnogo manje Nove Gradike broj stanovnika opada.

Naselja Slavonske Posavine
Najvede naselje Slavonske Posavine je Slavonski Brod koji se nalazi na mjestu gdje se na posavski
longitudinalni put vee transverzalni put dolinom Bosne. Naselje je postojalo jo u rimsko doba (Marsonia), a u
15. stoljedu izgraena je tvrava koja je imala strateko znaenje sve do potkraj 19. stoljeda kad se razvija
prometna i obrtnika funkcija jer se u Slavonskom Brodu nalazila pretovarna i tranzitna stanica, a dolinom
Bosne je izgraena uskotrana eljeznika pruga. Takoer se razvija i industrija, najprije drvna, a najvanija je
metalna.
Nova Gradika nastala je sredinom 18. stoljeda za potrebe Vojne krajine. Nalazi se na krianju uzdunog
posavskog i poprenog prometnog pravca koji Posavinu povezuje s Poekom kotlinom. Nova Gradika je
lokalni ekonomski centar i upravno sredite za okolni prigorski i posavski prostor.

Poeka kotlina
Poeka kotlina je dobro prirodno izdvojen kraj okruen gorjima. Na sjeveru je vii gorski okvir pa je bolja
povezanost s posavskim dijelom. Kotlina je rano naseljena i ima dug kotninuitet guste naseljenosti i u prolosti
je bio jedan o najude naseljenih krajeva Slavonije.

Historijskogeografski i demografski razvoj Poeke kotline
U srednjem vijeku u kotlini je bilo mnogo utvrenih gradova na istaknutim lokacijama te je u 12. stoljedu
organizirana Poeka upanija. U 16. stoljedu kotlinom su zavladali Turci i osnovali Poeki sandak. Nakon
povlaenja Turaka uslijedio je porast broja stanovnika i nastanak novih naselja. Naseljenost se iri i u nie zone
zahvaljujudi boljoj obradi zemlje i uvoenju novih kultura (kukuruza, duhana i dr.). Na prigorjima se podiu
vinogradi. Krajem 18. stoljeda izgraena je krajika cesta u Posavini, a krajem 19. stoljeda je izgraena
eljeznica, tim obama dogaajima smanjena je vanost Poeke kotline. Industrija se javlja tek izmeu dva
svjetska rata i bazira se na postojedim sirovinama (drvetu, kamenu i poljoprivrednim proizvodima).
39

Poeka kotlina stoljedima je imala imigracijski karakter to je utjecalo na stalno povedavanje populacije, a
maksimum porasta bio je na prijelazi 18. u 19. stoljede nakon ega je uslijedilo usporavanje porasta, potkraj
20. stoljeda i smanjenje populacije.

Naselja u Poekoj kotlini
Naselja su vedinom mala i najede se nalaze u prigorskim dijelovima. Dvjestotinjak je naselja s prosjeno oko
250 stanovnika. Najvede naselje je Poega koja je u srednjem vijeku bila najvede i najvanije naselje Slavonije.
Bila je upravni, crkveni i feudalni centar s razvijenom trgovinom i obrtom. Od kraja 18. stoljeda slabi joj
znaenje kao i Kotlini. Industrija se u Poegi razvija tek izmeu dva svjetska rata, a najdinaminiji porast grad
je doivio nakon Drugog svjetskog rata.
Pleternica je smjetena na raskriju eljeznikih pruga i cesta koje kotlinu povezuju s Posavinom. Ostala
vanija naselja nalaze se na prigorjima. Velika je staro selo koje je u srednjem vijeku bilo znaajan centar,
danas ima turistiko-rekreativnu ulogu. Kutjevo je sredite vinogradarstva.


GORSKA HRVATSKA
Gorska Hrvatska je relativno visoka krka regija koja se sastoji od nizova visokih planina meusobno
odvojenim dolinama i zavalama polja u kru. Dijeli se na Gorski kotar, Liku i Ogulinsko-plaansku submontanu
udolinu.
U reljefnom pogledu Gorska Hrvatska je nehomogena. Gorski kotar obiljeava visok zaravnjem gorski blok iz
kojeg se diu osamljene visoke planine, a doline su vezane za nepropusne stijene. Lika je zatvorena krka
zavala ije je dno ralanjeno niim sredogorjem i nizom zavala polja u kru na 450 do 700 metara visine.
Ogulinsko-plaanska ili potkapelska submontana udolina je fluviokrka zona podno Kapele koja ima
kontaktna obiljeja izmeu Gorskog kotara na zapadu, Velike i Male Kapele na jugozapadu i jugu te niskog
peripanonskog kra i Korduna na sjeveroistoku.
U Gorskom kotaru izdvajaju se Liko, Lokvarsko, Delniko, Mrkopajsko, Jasenako, Dreniko i druga polja te
doline Kupe, abranke i Dobre. U Lici se izdvajaju Gacko, Liko, Krbavsko, Koreniko, Graako, Lopako i vie
manjih polja. U Potkapelskoj udolini se izdvajaju Ogulinsko i Plaansko polje.
Reljef ima modifikatorski utjecaj na klimu pa Velebit i obalne planine Gorskog kotara ograniavaju toplinski
utjecaj Jadranskog mora samo na uski obalni pojas. S druge strane, reljef utjee na povedanje koliine padalina
zbog ega je Gorski kotar najkiovitiji dio Hrvatske. Najvedi dio Gorske Hrvatske ima umjereno toplu vlanu
klimu s toplim ljetom, a samo najvii dijelovi Gorskog kotara (Snjeniko-risnjaka visoravan i Velika Kapela)
Velebita i Pljeivice imaju vlanu borealnu klimu. Prevladava maritimni reim padalina s maksimumom u
hladnom dijelu godine kada ima dosta snijega i este su magle.
Tla su prilino neplodna i taj prostor nije pogodan za poljoprivredu. Prirodni vegetacijski pokrov ine bukove i
crnogorine ume, a hrastovih uma ima samo u sunanim i zaklonjenim dijelovima. Prirodni pokrov sauvan
je samo u Gorskom kotaru gdje se nalazi 2/3 povrina pod umom, a preostala 1/3 je u Lici dok u Potkapelskoj
udolini gotovo da i nema uma. Problem su kisele kie koje unitavaju ume, a posebno su izraene u Gorskom
kotaru. U krkim udolinama i poljima umski pokrov zamijenjen je travjacima i obradivim zemljitem. Uvelike
su rairene ikare, osobito na likom sredogorju to je posljedica stoljetnih iskoritavanja uma.
Zbog siromanih prirodnih resursa Gorska Hrvatska je najslabije razvijena regija. Raireno je tradicionalno
umarstvo i stoarstvo. Zbog velikih koliina padalina i vedeg broja manjih tokova postoje potencijali za
izgradnju hidroenergetskog sustava.
Gorska Hrvatska ima kljuno prometno znaenje jer preko hrvatskih vrata ili hrvatskog gorskog praga prolazi
najlaka veza srednjeg Podunavlja sa sjevernim i srednjim Jadranom. Nedostatak je loe stanje cestovne i
40

eljeznike mree te njihova neprikladna izgraenost zbog ega je potrebno osuvremenjivanje i izgradnja
nizinske pruge. Kroz Gorsku Hrvatsku prolaze autoceste Zagreb-Rijeka i Zagreb-Split.
Gorsku Hrvatsku karakterizira rijetka naseljenost, bez velikih naselja. Takva naseljenost i struktura naselja
posljedica obiljeja prirodnogeografske osnove i socioekonomskih uvjeta naseljavanja koji se ogledaju u
tradicionalnoj agrarno-stoarskoj valorizaciji kao glavnoj egzistenciji novih naselja. Gorska Hrvatska ima mali
udio stanovnitva Hrvatske, oko 2% i biljei stalno smanjenje populacije koje je najizraenije u Lici.

Gorski kotar
Gorski kotar je dugo bio izoliran, a tek u 18. i posebice 19. stoljedu dobiva kontaktno i spojno znaenje. Nema
veliku reljefnu dinamiku osim u sjeverozapadnom dijelu. Zbog manjih visinskih razlika nema izrazitijih
prijevoja. Za naseljavanje su vaniji nii dijelovi gdje je hidrografska mrea guda i vie je izvora.
Najranije je naseljen prijelazni severinski prostor i tu se u 14. stoljedu razvio jak frankopanski feudalni centar
Bosiljevo. Prva znaajnija naselja nastala su u 15. stoljedu, bili su to burgovi (Kostel, Brod Moravice). U 16.
stoljedu kraj je nesiguran zbog Turaka, no krajem 16. i u 17. stoljedu dolazi do naseljavanja, posebice u dolini
abranke i Kupe zbog gospodarskog potencijala. U 17. stoljedu razvijaju se rudarstvo, eljezna manufaktura,
prerada drveta. Naseljavanje je bilo najjae u 18. stoljedu i to u sredinju zonu oko Delnica jer su tuda prolazile
glavne prometnice karolina i kasnije lujzijana. Naseljavali su se ljudi iz Kranjske (kajkavci) i iz primorja (akavci).
Te su ceste potakle kirijaenje za prijevoz robe od Karlovca do jadranskih luka.
Razvijala su se direktna (Ravna Gora, Moravice) i indirektna (Lokve, Vrbovsko) cestovna naselja, no vedina
vanijih naselja nastala je na rubovima polja u kru. Od kraja 19. stoljeda razvoj nekih naselja potaknut je
eljeznicom, no eljeznica je smanjila vanost kirijaenja zbog ega se javlja gospodarska kriza. Razvoj drvne
industrije i drugih djelatnosti potakao je prirodni prirast stanovnitva i formiraju se industrijska sredita.
Poslije Drugog svjetskog rata moderni razvoj temeljen je na raznovrsnijim funkcijama.
Vedina naselja je ratrkana i potjee preteno iz 17. stoljeda. Gorski kotar je podruje stapanja razliitih
migracijskih struja: kajkavske, akavske i tokavske.

Sredinji delniki koridor
Sredinji delniki koridor je najvanije podruje u Gorskom kotaru. To je najstariji krevinski prostor, naseljen
od 17. stoljeda, a posebno znaenje dobiva u 18. stoljedu. Najranije je uao u fazu modernog gospodarstva i u
njemu je emigracija neto slabije izraena nego u ostalim dijelovima Kotara.
Jo od prije Prvog svjetskog rata razvija se turizam, posebice u Fuinama kao turistikom izletitu Rijeana.
Prednosti za razvoj turizma su raznovrsnost ponude na relativno malom prostoru, blizina emitivnih podruja
Rijeke i Zagreba te mogudnosti za kombinaciju ljetnog i zimskog odnosno primorskog i goranskog turizma.

Naselja sredinjeg delnikog koridora
Najvede i glavno naselje su Delnice s 4500 stanovnika koje se prvi put spominje krajem 15. stoljeda, a
naseljavanje novog stanovnitva na mjestudananjih Delnica poelo je u 17. stoljedu. Poetkom 19. stoljeda
Delnice se razvijaju uz lujzijanu, a jedan ogranak prema Brodu na Kupi. Zbog razvoja prometa i izvoza drveta u
19. stoljedu dolazi do velikog porasta broja stanovnika, no izgradnja eljeznike pruge Karlovac-Rijeka u drugoj
polovici 19. stoljeda uzrokovala je stagnaciju u razvoju. Razvoj je nastavljen nakon Prvog svjetskog rata kroz
drvnu industriju, umarstvo, trgovinu i izvoz drveta. 1930ih godina zapadaju u ekonomsku krizu zbog koje
dolazi do smanjenja populacije, a ponovni porast uslijedio je nakon Drugog svjetskog rata zbog razvoja turizma
i industrije.
41

Do izgradnje lujzijane Ravna Gora je bila najvanije naselje uz karolinu. Danas je razvijena poljoprivreda i
prerada drveta, ali i turizam. Lokve su na odvojku lujzijane u blizini Omladinskog jezera. Nakon izgradnje
lujzijane dobile su trgovake i kirijake funkcije. Imaju stoljetnu tradiciju turizma, a od izgradnje
akumulacijskog Omladinskog jezera sredite su za podvodnu orijentaciju i veslak regate. Turistiki su
valorizirani i oblinji krka pilja Lokvarka i park Golubinjak.
Skrad ima vano znaenje na lujzijani i eljeznikoj pruzi. Razvija klimatsko-ljeilini turizam od kraja 19.
stoljeda i danas je jedno od najznaajnijih sredita stacionarnog i izletnikog turizma u Gorskom kotaru.
Turistiki su valorozirani i oblinji krka pedina Zeleni vir i kanjon Vraji prolaz.
Vrbovsko se razvilo u dolini Dobre, uz cestu i eljezniku prugu Karlovac-Rijeka. Od izgradnje karoline vano je
trgovite, a od kraja 19. stoljeda ima industriju prerade drveta, obrte, trgovinu drvetom i sajmove. Moravice
su na prijelazu 16. u 17. stoljede naseljene vlakim stanovnitvom. Sastojale su se od nekoliko zaselaka, a
izgradnja eljeznike pruge omogudila je okupljanje stanovnitva. Mrkopalj se nalazi na karolini u relativno
prostranom polju. Nakon turskog doba je naseljen vlakim i primorskim stanovnitvom. U 18. stoljedu bio je
trgovie, no kasnije slabi razvoj to je uvjetovalo i smanjenje broja stanovnika.
Fuine su smjetene na karolini u relativno prostranom polju. Jae su naseljene u 18. stoljedu, a nakon
izgradnje eljeznike pruge uslijedio je gospodarski razvoj (pilane, proizvodnja piva, octa, rakije i sapuna)
kojem je pridonijela i blizina Rijeke. Danas se razvija turizam (Bajersko jezero).

Risnjako-snjeniki gorski blok
Risnjako-snjeniki gorski blok je najvii i najumovitiji dio Gorskog kotara. Ima graninu lokaciju, relativno je
prometno zatvoren i sve to utjee na depopulaciju. Naselja su relativno mala, s manje od 1000 stanovnika.

Dolina abranke i Kupe
Dolina abranke i Kupe predstavlja jak kontrast risnjako-snjenikoj visoravni iako takoer ima granini
poloaj i umsko bogatstvo. Gospodarski se poela razvijati u 17. stoljedu zbog prerade drveta i fuinarstva
(prerada eljezne rude) zbog ega je imala ranu naseljenost. Moderni razvoj poeo je poetkom 20. stoljeda
razvojem drvne industrije i umarstva. Postoji veliki hidropotencijal zbog obilja vode. Najvanija naselja su
abar i neto vedi Prezid te Brod na Kupi.

Prijelazni severinski prostor
Prijelazni severinski prostor rano je naseljen i gospodarski je aktivan kraj zbog geografskog poloaja i relativno
povoljnijih agrarnih mogudnosti jo od 15. stoljeda. Stoga ima kontinuiranu naseljenost. Njime su prolazili neki
karavanski pravci i danas ima tranzitno prometno znaenje. Glavni centar je Bosiljevo, a Severin i Lukovdol
poeli su se razvijati nakon izgradnje lujzijane.

Velikokapelski gorski blok
Velikokapelski gorski blok sastoji se do nekoliko izrazitih umovitih gorskih masiva (Bitoraj, Vievica,
Bjelolasica) i malih zavala polja u kru (Jasenako, Krakarsko, Musulinsko, Draeniko). Prometno je izoliran
i zatvoren prostor zbog ega depopulacija jaka. Najvanije prometnice idu rubovima. U prolosti je bio prostor
zbjega stanovnitva. Najveda naselja su Drenica i Jasenak.

42

Ogulinsko-plaanska submontana udolina
Ogulinsko-plaanska submontana udolina ima relativno povoljan prometnogeografski poloaj koji je
nedovoljno iskoriten zbog ega ima slab utjecaj na koncentraciju naseljenosti i gospodarski razvoj. Vojna
uloga u razdoblju Vojne krajine bila je ograniavajudi faktor stvaranju vedih naselja i koncentraciji stanovnitva
i gospodarskih djelatnosti u njemu. Prometno znaenje je slabije od prometnog znaenja Gorskog kotara i
Like.
U reljefu se izdvajaju zavale polja u kru od kojih su dva veda, Ogulinsko i Plaansko polje. Pejzai su
otvoreniji, iako postoje izdvojeni humovi i reljefni oblici vezani uz ponore znaajni za lokaciju tvrava. Polja
karakterizira dublje tlo zbog ega su postoje uvjeti za razvoj agrarnih djelatnosti.
ume su uglavnom iskrene i dominira polikulturni pejza na malim posjedima, a u novije se vrijeme iri
socijalni ugar i ozelenjuju se obradive povrine. Poljoprivreda ima manju vanost nego prije. Kapelski prostor
obiljeava umsko bogatstvo.
Udolina ima odreeno industrijsko znaenje (Ogulin, Plaki), a postoje i turistiko-rekreativni potencijali.
Izgradnjom hidrocentrale Gojak prestalo je poplavljivanje Ogulinskog polja i stvorena su akumulacijska jezera
za potrebe hidroelektrana Sabljaki i Bukovnik. Udolinu obiljeava nizak prirodni prirataj i jaka emigracija zbog
ega dolazi do depopulacije prostora.

Naselja Ogulinsko-plaanske submontane udoline
Glavna naselja su Ogulin i Plaki na suprotnim krajevima udoline. Stariji centri su Mordu i Vitunj. Ogulin se
razvija nakon pada znaenja Modrua i Vitunja jer ima izrazito vojno-strateko znaenje zbog ega se nisu
razvijale jae trgovake i obrtnike funkcije. Tek s razvojaenjem Vojne krajine ostaloj Hrvatskoj se stvaraju jai
preduvjeti za gospodarski razvoj. Jai razvoj Ogulin je doivio tek nakon Prvog svjetskog rata razvijajudi drvnu
industriju, parnu pilanu i ciglanu. Sve do 1991. broj stanovnika raste.
Plaki se nalazi na prometnom pravcu Vrbovsko-Ogulin-Plitvice-zapadna Bosna. Naseljen je u 12. stoljedu, a u
17. stoljedu uselili su se pravoslavni Vlasi koji preuzimaju crkvene funkcije. Plaki se tada razvija u vodede
naselje ovog prostora, no vede znaenje dobio je tek nakon Prvog svjetskog rata kad je razvio drvnu industriju,
mlinove i tedionicu, a nakon Drugog svjetskog rata jo vede s razvojem industrije celuloze i papira.
Modru je frankopanski burg iz 12. stoljeda koji je bio sredite naseljenosti do 16. stoljeda. Otarijsko-
josipdolski prostor ima jae izraena krka obiljeja, no ima i plodnih polja. Relativno je razvijen jo u 15.
stoljedu, no gubi znaenje razvojem Ogulina. Donekle je oivio izgradnjom jozefine i kasnije like pruge.
Najvanija naselja su Otarije i Josipdol.

Lika
Lika je prostrana zavala s poljima na visini uglavnom izmeu 500 i 700 metara odvojenim krkim sredogorjem
koje je najvie izmeu Likog i Krbavskog polja. Najvedi dio graen je od jurskih i krednih vapnenaca i
dolomita. Jedino u poljima postoje rijeke koje poniru na rubovima polja, a najvede su Lika i Gacka. Vedina polja
povremeno je plavljena pa zaostaje naplavni materijal koji daje plodnost poljima.
Klima je umjereno topla vlana s toplim ljetima, a u najviim dijelovima Velebita i Pljeevice vlana borealna, u
junom dijelu Like sredozemna. Prirodno su ograniene mogudnosti razvoja poljoprivrede (krumpir, jeam,
kupus) zbog ega se kombinira slabije razvijeno ratarstvo i stoarsko gospodarstvo sa umarstvom. Posljedica
takvih prirodnogeografskih i socioekonomskih uvjeta je slaba i rijetka naseljenost Like.
Porast stanovnitva u Lici bio je prisutan u 18. i 19. stoljedu zbog visokog prirodnog prirataja, ali od druge
polovice 19. stoljeda pa do danas prisutna je emigracija. Struktura naselja i tradicionalna organizacija u
zadruge stvorena je u 18. stoljedu. Od kraja 18. stoljeda poela je planska koncentracija dotad disperznih
naselja, no nije izvrena do kraja pa danas postoje nizna i disperzna naselja, posebno izvan vedih poljskih ravni.
43

Vedina naselja zadrala je karakter tradicionalnih planinskih seoskih naselja. Izdvajaju se biva opdinska
sredita, ali koncentracija stanovnitva i u njima je vrlo mala. Maksimum naseljenosti bio je 1900. godine,
gotovo 200 000 stanovnika dok danas u Lici ivi oko 40 000 stanovnika.
Osnovni prirodni izvori koji su uvjetovali razvoj likog gospodarstva su obradivo zemljite, panjaci i ume,
mineralne sirovine i vodeni tokovi te prometni poloaj izmeu Sjevernog i Junog primorja, Gorskog kotara,
Sredinje Hrvatske i Bosne. Na 6% povrine tlo je produktivno za poljoprivredu i na njemu se uzgajaju itarice,
krumpir, kupus, repa i grah. Stoarstvo, najvie govedarstvo i ovarstvo, razvijeno je na panjacima na rubnim
planinama, osobito Velebitu.
ume ine oko 38% povrine, najvie u istonom dijelu. Prerada drveta zapoela je jo u 18. stoljedu, a osobito
se razvila krajem 19. stoljeda kad je bilo mnogo malih pilana. Nakon Drugog svjetskog rata nastalo je nekoliko
drvnoindustrijskih poduzeda na bazi bogatstva bukovih uma. Rudno bogatstvo je slabije, na junom Velebitu
naena su rudita barita, a postoje i nalazita boksita te dobre zalihe graevnog kamena. Zbog tekudica postoji
i hidropotencijal. Danas je razvijena preraivaka industrija i sve se vie razvija turizam.

Gacka
Gacka je otvoreni poljski prostor najvedi u junom dijelu gdje se nalazi Gacko polje, a u sjevernijim dijelovima
manja polja poput Gusida ili Srpskog polja. Najvii dio podruja je na krajnjem jugoistoku gdje je i izvorite
Gacke dok je najnii dio oko ponora u Srpskom polju.
Podlogu ini debeli pokrov pleistocenskih ljunaka na kojemu su slojevi pijeska i gline, a uzdu toka Gacke
aluvijalni materijal. Zbog toga je autohtona gospodarska vrijednost Gacke veda nego u ostalim dijelovima Like i
stoga postoji kontinuirana naseljenost od pretpovijesti dok su u drugim dijelovima Gorske Hrvatske bili prekidi
u razvoju.
Glavno naselje je Otoac koji se razvio na mjestu ravanja Gacke u zapadnom dijelu polja. To je i kriite svih
unutranjih putova zbog ega je to bio najbolji poloaj za razvoj sredinjeg naselja. Od 14. stoljeda Otoac je
utvreni frankopanski grad i sredite Gacke, od kraja 15. stoljeda u vlasnitvu je kralja, a od 16. stoljeda u
sklopu Vojne krajine kao sredite kapetanije. Nakon prikljuenja Like Hrvatskoj krajem 17. stoljeda poinje
irenje naselja i zbog mirnog razdoblja oivljavanje prometnih putova i porast znaenja Otoca. Obnovljene su
trgovaqke veze i kolski promet te se Otoac razvio u sekundarno sredite Like i krajem 19. Stoljeda dobio prve
industrije.
Na sjeveru Gacke je Brinje, na uzvienju u sreditu najvedeg poljskog prostora. Imao vaan prometni poloaj
na jozefini, a nakon prestanka tog prometa u drugoj polovici 19. stoljeda ostala mu je funkcija lokalnog
sredita.

Srednja Lika
Srednja Lika obuhvada podruje srednjovjekovne like upe. To je fluviokrka zaravan s dolinsko-krkim
proirenjima planinskog okvira. Prirodnogeografski uvjeti za razvoj naselja slini su kao u Gackoj, a najstarija,
prethistorijska naselja bila su na istaknutim uzvienjima i humovima. Nije imala vede znaenje u predtursko
doba, a u turskom razdoblju znaenje dobiva sjeverozapadni dio oko Peruida.
Nakon turskog razdoblja uslijedilo je naseljavanje krajem 17. i poetkom 18. stoljeda. Javila se potreba
stvaranja novog arita zbog glavne prometne veze Rijeka-Senj-Karlobag-Otarijska vrata-Lika zavala.
Upravno sjedite preseljeno je iz Karlobaga u novoosnovano sredite Gospid 1733. godine. Tek se tada naziv
Lika proiruje na itav dananji prostor.
Gospid ima povoljan topografski poloaj na zapadnom rubu Likog polja. Tipian je planski centar, izrazito je
cestovno raskrije od kuda putovi vode prema Gackoj, Krbavi, Pounju i Junoj Lici. Zbog toga se postupno
razvija u glavno sredite cijele Like, a razvoj je potican i eljeznikom prugom izgraenom u prvoj polovici 20.
stoljeda, no slaba gospodarska baza onemogudila je razvoj u vede naselje. Gospid ipak nije mogao obavljati
44

centralne funkcije za itav prostor Like, a osim toga, novi cestovni pravci iz Sredinje Hrvatske prema Jadranu
zaobilazili su Gospid (Plitvice-Korenica-Udbina) kao i eljeznika pruga koja je ila dolinom Une zbog ega je
smanjeno znaenje glavnog kriita. Nakon Drugog svjetskog rata u blizini Gospida je izgraeno novo
industrijsko sredite, Liki Osik, kao pokuaj gospodarskog oivljavanja prostora. Stanovnitvo Gospida raslo je
konstantno do 1991. kad je zabiljeeno znaajno smanjenje broja stanovnika.

Juna Lika
Juna Lika je prostor u ijem je sreditu Graako polje, vapnenaka zaravan pokrivena aluvijalnim
naplavinama. Poljem protjeu ponornice Otua i Riica i ono je u kino doba poplavljeno. Na sjeveru June Like
je via poljsko-udolinska zona Mazina i Bruvna, a na jugu submediteranski prostor gornjeg dijela doline
Zrmanje. Graako polje ima kriino prometno znaenje i dobre veze sa submediteranskim prostorom i
primorjem. U prolosti su prevladavala transhumantna kretanja izmeu zimskih panjaka u
submediteranskom podruju i ljetnih panjaka na Velebitu, sredogorju i Pljeevici.
Najvede naselje June Like je Graac smjeten u Graakom polju na ponornici Otui. Nekad je bio trgovie, a
danas manje industrijsko sredite. Prometno je kriite s eljeznikom prugom Zagreb-Split i cestama Gospid-
Graac-Knin i Zagreb-Karlovac-Plitvice-Graac-Obrovac-Zadar.

Krbava
Krbavu ine dvije velike poljske zone dinarskog pruanja: Koreniko i Krbavsko polje s posebno ralanjenim
pobrem sredogorja. Pobre ima nekoliko znaajnijih dolomitnih udolinskih zona. Zbog stoatskih povrina i
ocjeditijih rubnih poljskih zona te lakih veza izmeu naseljenih poljskih prostora formiralo se prvo upravno
sredite za najvedi dio dananje Like u Mrsinju. Nakon toga je sredite postala Udbina.
Nakon turskog povlaenja teite se premjeta iz Krbave u sredinju liku zavalu. U novim uvjetima se razija
ratarsko stoarska ekonomika i nastaje novi sustav naselja preteno niznog karaktera na rubovima poljskih
ravni. Glavni centar postaje Korenica.
Korenica je naselje u Korenikom polju i vodedi je centar Krbave. Razvila se u krajikom razbolju i bila centar je
koreniko-bjelopoljske poljske zone te postupno preuzela ulogu sredita sjevenog dijela Krbave. Ima
najpovoljniji prometni poloaj i povezana je s Plitvikim jezerima to joj omoguduje razvoj turizma, a privreda
se temelji jo na lovu i umarstvu.
Udbina je stari centar Krbave, a od 18. stoljeda je centar samo junog dijela Krbave. Nekad povoljan
topografski poloaj na uzvienju iznad junog dijela polja danas vie nema vede znaenje u novim uvjetima
cestovnog prometa i sigurnosti. U tim novim uvjetima Bunid se razvija kao poljoprivredno-stoarsko-sajmini
centar i sredite sjevernog poljskog prostora.

Liko Pounje
Liko Pounje odvojeno je od ostatka Like visokim planinskim okvirom Pljeevice. U reljefu se istiu dijelovi
rubne vapnenake zaravni, via izdvojena pobra, dotilne fluviokrke udoline i izrazito dolinski prostor gornje
Une. Sve to predstavlja povoljne uvjeze za razvoj komplementarne ratarske i stoarske komponente
tradicionalnog gospodarstva. Prostrane dolomitne zone june Pljeevice koriste se za ljetne ispae. U sreditu
je Lapako polje.
U srednjem vijeku Liko Pounje bilo je dio Krbave, a nakon povlaenja Turaka iz Like Pounje je jo cijelo
stoljede u sastavu turske Bosne to je ograniavalo razvoj. U drugoj polovici 19. stoljeda poeo je jai razvoj
tradicionalne ratarsko-stoarske ekonomike i razvoj Donjeg Lapca i Srba.
45

Donji Lapac ima jae trgovake i obrtne te centralnomjesne funkcije. Jai razvoj uslijedio je tek nakon Drugog
svjetskog rata zbog vorinog prometnog poloaja. Manji lokalni centar na jugu Pounja je Donji Srb.


SJEVERNO HRVATSKO PRIMORJE
Sjeverno hrvatsko primorje dio je Primorske Hrvatske. Zauzima 11% povrine Hrvatske na kojoj ivi oko 500
000 stanovnika odnosno 85 stan./km
2
. Podloga je uglavnom graena od vapnenaca mezozojske staroisti meu
kojima ima i neto dolomita, osobito u sjevernom priobalju Rijekog zaljea i na Cresu. Sredinja Istra, Vinodol,
Krk i Rab imaju nepropusnih naslaga paleogenog flia, a Loinj, Susak i Unije pjeane naslage.
Sjeverno hrvatsko primorje dijeli se na Istru, Opatijsko primorje, Rijeku s okolicom, Vinodol, Velebitsko
primorje i kvarnerske otoke.

Rijeka s okolicom
Rijeka se razvila na mjestu gdje se Jadransko more nakon Trdansko zaljeva najdublje uvuklo u europsko
kopno i najvie pribliilo srednjoj Europi i srednjem Podunavlju. Nalazi se na sjevernoj obali dobro zatidenog
Rijekog zaljeva na mjestu gdje se Rjeina probija do mora i oblikuje deltu. Prema Rijeci izbijaju dva velika
transeuropska prometna pravca jedan preko Postojnskih vrata (jantarski put), a drugi preko Gorskog kotara.

Prirodnogeografska obiljeja Rijeke i okolice
Rijeka ima povoljan regionalni poloaj. Rijeki zaljev uokviren je grebenom Uke i Didarije na zapadu,
planinama Gorskog kotara sa sjeveroistoka te otocima Krkom i Cresom na jugu. Tako taj zaljev ima povoljan
pristup s morske strane (Vela, Srednja i Mala vrata) kao i dovoljnu dubinu mora za slobodan pristup i najvedim
brodovima, najvedi dio je dubok oko 60 m.
Rijeka i okolica imaju povoljne klimatske karakteristike. Relativno su zaklonjeni od bure i otvorenog mora i
valova juga. Primaju znatno vedu koliinu padalina, oko 1700 mm godinje, i imaju neto otrije zime nego
ostali dijelovi Primorja. Vegetacija neposredne okolice je submediteranska.

Historijskogeografski razvoj Rijeke
Na mjestu dananjeg trsatskog katela u antiko se doba nalzilo ilirsko naselje, a Rimljani su zapadno od uda
Rjeine na mjestu dananjeg Starog grada podigli naselje Tarsaticu koja se nalazila na vanom prometno-
stratekom poloaju. U 7. stoljedu na mjestu poruene Tarsatice nastalo je novo, hrvatsko utvreno naselje
koje je imalo granini poloaj. U 13. stoljedu postojala su dva naselja Trsat i Rika.
Od druge polovice 15. stoljeda Rijeka je pod vladu Habsburgovaca. Prostor Starog grada je ograen zidinama i
razvijao je obrt, trgovinu i pomorstvo, ude Rjeine imalo je luke funkcije. Rijeka je bila posrednik u trgovini
izmeu kontinentskog zalea i prekomorskih zemalja. Zbog toga su u gradu razvijene preraivake djelatnosti
poput mlinarstva i tavljenja koe, a razvijena je i brodogradnja. U 16. stoljedu dolo je do krize trgovine i
pomorstva jer dio robe skrede prema Trstu, a istodobno konkurenciju predstavljaju i Bakar i Kraljevica. Stoga
se Rijeka sve do poetka 18. stoljeda po znaenju ne izdvaja od susjednih kvarnerskih luka Bakra, Kraljevice i
Senja.
Poetkom 18. stoljeda dolazi do prekretnice, Rijeka je proglaena slobodnom lukom, izgraen je Lazaret i prve
ceste sa zaleem (karolina), a javile su se i prve industrije ime poinje razvoj i irenje rijeke luke. U prvoj
etapi koja je trajala do sredine 19. stoljeda Rijeka je imala privilegije za razvoj pomorske trgovine i industrije te
je dobila prve prometne veze sa zaleem, no Austrija je ipak favorizirala razvoj Trsta zbog ega je on imao
46

mnogo bri demografski rast. Stanovnitvo Rijeke se u pedeset godina gotovo udvostruilo sa 7000 na 12 000.
Grad se iri izvan gradskih zidina , prvenstveno uz obalu prema zapadu.
U drugoj fazi od sredine 19. stoljeda do Prvog svjetskog rata izgrauje se velika luka i uspostavlja se
eljeznikih veza sa zaleem ime je Rijeka poela funkcionirati kao velika europska luka. Razvija se industrija i
proiruje se gradsko podruje s obje strane Rjeine. Karolina i lujzijana potakle su razvoj Suaka, istonog
predgraa Rijeke. Izgradnja prometnica i razvoj industrije pozitivno su utjecali na razvoj pomorstva i
brodarstva, a od 1870ih godina jaa parobrodarstvo, a propada jedrenjatvo. 1913. godine promet rijeke luke
(sa suakim dijelom) dosegao je maksimum (neto vie od 2 milijuna tona). Broj stanovnika se u ovoj etapi
povedao vie od tri puta.
Posebno znaenje imala je eljeznika pruga Budimpeta-Zagreb-Rijeka s odvojkom prema pruzi Be-Trst.
Rijeka je postala vodeda luka maarskog dijela monarhije to je potaklo dolazak stranaca i promjenu
nacionalnog sastava. Tako su sredinom 18. stoljeda 90% rijekog stanovnitva inili Hrvati, a neposredno prije
Prvog svjetskog rata tek 40%.
Rijeka i Suak postali su jedinstveni gradski organizam, no nakon Prvog svjetkog rata dolo je do podjele.
Rjeina je postala granica i Rijeka je pripala Italiji, a Suak Jugoslaviji zbog ega je dolo do pada znaenja
Rijeke, a porasta znaenja Suaka, no ukupna vanost se bitno smanjila. Gubitak lukog prometa nastojao se
nadoknaditi razvojem industrije, a potican je i razvoj trgovine. Suak je pak doivio procvat, razvijali su se i
trgovina i pomorstvo i industrija te je postao najvanijom lukom Jugoslavije i uz Dubrovnik najvanijim
sreditem jugoslavenskog brodarstva. Sve se to odrazilo i na demografski razvoj, stanovnitvo Rijeke je u
razdoblju od 1910. do 1931. poraslo za samo oko 6%, dok se stanovnitvo Suaka gotovo utrostruilo.
Nakon Drugog svjetskog rata Rijeka je vradena Jugoslaviji te Rijeka i Suak postaju jedinstvena cjelina, glavna
luka Jugoslavije i vana tranzitna luka za Maarsku, Austriju i ehoslovaku. Luki promet je porastao i rijeki
luki bazen je proiren, a izgraeni su i novi prostorno dislocirani luki bazeni koji svi zajedno ine rijeku luki
sustav. Rijeko-uaki luki bazen orijentiran je na generalni teret i drvo i sadri kontejnerski terminal i itni
silos. Bakarsko-urinjski luki bazen orijentiran je na sipki i tekudi teret i obavlja Ro-Ro promet. Omialjski luki
bazen ima terminale Jadranskog naftovoda i INA-Petrokemije dok je raki luki bazen u luci Brici orijentiran
na drvo i stoku.
1960ih godina rijeka luka doivljava intenzivniji rast prometa nakon izgradnje rafinerije nafte u Urinju i
terminala za sipke terete u Bakru. Stavljanjem u pogon terminala u Omilju i naftovoda krajem 1970ih
nastavlja se rast prometa i kroz rijeku luku prolazi 2/3 prometa svih hrvatskih luka. Sve to utjee na jaanje
industrije i drugih funkcija. Grad se iri u podruje ranije ruralnih naselja u okolici i grade se nove gradske
etvrti. Istodobno grad ima jak utjecaj na prigradsku zonu koja se deagrarizira i urbanizira. Gradnjom mosta na
Krku zona urbanizirane regije proirila se i na sjeverni dio Krka. U podruje Rijeke urbane regije danas ulaze i
Opatijsko i Crikveniko primorje koa kontinuirano urbanizirana zona. No zbog nedostatka prostora javlja se
problem prometa, potrebna je izgradnja cestovne zaobilaznice i premjetanje eljeznike stanice.
U drugoj polovici 20. stoljeda stanovnitvo Rijeke se udvostruilo u 20 godina uglavnom zbog imigracije, a
maksimum je bio 1991. kad je Rijeka imala 170 000 stanovnika. 1990ih godina uslijedilo je smanjenje
stanovnitva grada.

Opatijsko primorje
Opatijsko primorje fizionomski je dio Istre, ali je funkcionalno dio rijeke urbane regije. Obuhvada obalnu
zonu, prigorski pojas Uke i prigradsko podruje Rijeke oko Matulja. Izdvojena uzvienja prigorskog pojasa
Uke naseljena su od pretpovijesti. Prevladavao je agrarni pejza malih terasa i ograda s ratarsko-stoarskom
proizvodnjom. Uz obalu nisu postojali uvjeti za agrarnu valorizaciju i razvoj naseljenosti.
U 17. i 18. stoljedu na obali su nastale male gospodarske depandanse koje su postale samostalna naselja u
drugoj polovici 19. stoljeda kad poinje turistika valorizacija zahvaljujudu vrlo povoljnim mikroklimatskim
obiljejima. Jai razvoj turizma poinje od izgradnje ogranka June eljeznice od Pivke do Rijeke. Najprije se
razvijao zimski i ljeilini turizam.
47

Uskoro je Opatija postala najvede naselje cijelog kvarnerskog prostora osim Rijeke, a postupno se razvijaju i
ostala naselja u Opatijskom primorju i stvara se jedinstvena priobalna zona naseljenosti koja je 1910. godine
imala 1/3 stanovnitva cijelog podruja, a izmeu dva svjetska rata polovicu stanovnitva. Paralelno s
promjenama u strukturi naseljenosti se odvija deagrarizacija koja je u prva dva desetljeda 20. stoljeda smanjila
broj poljoprivrednog stanovnitva sa 75% na 25%.
Danas je dominantna gospodarska grana turizam, a prostor je gotovo potpuno deagrariziran i bez industrije.
Dogodile su se i promjene u turizmu. Nekad ekskluzivno zimovalite s razvojem ljeiline djelatnosti danas je
ljetovalite. Sve do Prvog svjetskog rata Opatijsko primorje bilo je najvanija turistika regija, izmeu dva
svjetska rata zbog talijanske je uprave turistiki promet smanjen, a nakon Drugog svjetskog rata dolazi do
naglog rasta, no Opatijsko primorje vie nikad nije preuzelo vodede znaenje, prestigli su ga zapadna Istra,
Crikveniko i Makarsko primorje, Dubrovnik Danas su u turistiku ponudu ukljuena stara prigorska naselja
koja se revitaliziraju, a problem primorja je skuenost prostora, rano zasjenjenje zbog Uke i zaguenje
prometa. Primorje biljei stalan porast stanovnitva, a najvie demografski rastu Opatija i naselja najblia
Rijeci.

Istra
Istra obuhvada podruje Istarske upanije u koju nije ukljueno Opatijsko primorje. Razlikuju se tri reljefne
cjeline: istarski ravnjak, sredinja Istra i Didarija. Istarski ravnjak je niska, blago valovita vapnenaka zaravan
pokrivena crvenicom u koju su usijeene doline Mirne, Rae i Limska draga. Na ravnjaku postoje najbolji uvjeti
za poljoprivredu, posebice vinogradarstvo koje je znaajno od 19. stoljeda.
Sredinja Istra je vlini, valoviti prostor diseciran vodotocima. Dominira laporovito i glinovito tlo i to je
najizrazitiji poljoprivredni kraj u Istri. Didarija je najvii dio Istre, to je bezvodna krka zaravan koja na sjeveru
postupno prelazi u slovenski Kras i Brkine, na istoku u Kastavtinu, a na jugoistoku se nastavlja Uka s malo
plodnog tla i rijetkom naseljenodu.

Historijskogeografski razvoj Istre
U predantikom razdoblju iz sigurnosnih su razloga na uzvienjima u flinom i vapnenakom podruju graeni
su kastelijeri sa stoarsko-ratarskom tradicijom. U rimskog razdoblju izgraene su prometnice i razvili su se
centri na zapadnoj obali: Pula, Pore, Rovinj, Novigrad, Umag. Stvoren je ager, novi agrarni pejza u priobalju,
a istodobno je pojaano stoarsko iskoritavanje unutranjosti zbog ega je pojaana erozija i zamovarivanje
ime su pogorani uvjeti za ivot i gospodarstvo.
U srednjem vijeku doseljavaju se Hrvati i postaju dominantno stanovnitvo u unutranjosti Istre. Sukobi za
vlast negativno su utjecali na naseljenost. Od 15. stoljeda doseljava se stoarsko stanovnitvo iz dinarskog
podruja koje gradi mala disperzna naselja na Didariji i u unutranjosti Istre to je ponovno dovelo do
pojaanog iskoritavanja, erozije i zamovarivanja. Venecija ukida autonomiju gradovima u priobalju ime oni
gube na vanosti.
U 19. stoljedu ponovno se razvija agrarna proizvodnja na zaravnima jugozapadne Istre i u priobalju. Pod
utjecajem Trsta i Pule u zapadnoj Istri se provodi agrarna specijalizacija na vinogradarstvo, vodarstvo,
povrtlarstvo i itarice dok su unutranjosti Istre i dalje vlada tradicionalno polikulturno gospodarenje i sitno
stoarstvo. Stanovnitvo se stalno povedava emu pridonosi znaenje Pule kao glavne austrijske ratne luke.
Poetkom 20. stoljeda javlja se deagrarizacija i slabi tradicionalno stoarstvo te se obnavlja vegetacijski
pokrov. Postupno se naputaju stara akropolska naselja i stanovnitvo se odseljava. Istra je nakon Prvog
svjetskog rata prikljuena Italiji i dogaa se nasilna preorijentacija u poljoprivredi kojom se stimulira
proizvodnja penice dok je vinogradarstvo uniteno. Istodobno se dogaa kriza ribarstva i brodarstva to
izaziva emigraciju koja se nastavlja do sredine stoljeda kad dolazi do vede emigracije talijanskog stanovnitva
zbog prikljuenja Istre Jugoslaviji.
48

U drugoj polovici 20. stoljeda broj stanovnika se stabilizira i poinje lagano rasti, no dolazi do unutranjih
razlika, stanovnitvo se preseljava iz unutranjosti prema obali zbog ega je dolo do neujednaenog
regionalnog razvoja. Unutranja Istra i danas ima emigracijski, a obalna imigracijski karakter.

Obiljeja naseljenosti i naselja u Istri
Tri su osnovna oblika naselja u Istri: veda grupirana naselja uz obalu, naselja u unutranjosti grupirana na
povienim zonama (akropolska naselja) i zaseoci od nekoliko kuda. Danas prevladavaju mala naselja, oko
polivce naselja ima manje od 100 stanovnika, a u pojedinim krajevima je taj omjer i vedi. Mnoga naselja imaju
patronimika imena. Zbog trenda depopulacije broj malih naselja je u stalnom porastu. Istru u cjelini
obiljeava iznadprosjeni stupanj deagrarizacije i urbanizacije.
Teite naseljenosti je na zapadnoj obali. U Istri je 11 centara jezgara polariziranog razvoja: Pula, Pore,
Rovinj, Buje, Buzet, Pazin, Labin, Umag, Podpidan, Raa i Novigrad. Uoljiva je polarizacija u funkcijama
stanovanja i rada. Pula ima odreenu dominaciju, koja se smanjuje s jaanjem Rovinja.

Pula
Pula je obalni grad u junom dijelu Istre. Razvila se u ilirsko doba kao gradina, a kasnije su taj lokalitet zauzeli
Rimljani i dali joj vojno-strateko znaenje. Ved je tada imala oko 35 000 stanovnika. Nakon propasti Zapadnog
Rimskog Carstva Pula je izgubila svoje znaenje i u srednjem vijeku propada i gubi stanovnitvo pa je poetom
19. Stoljeda bila tek malo selo s 1300 stanovnika. Od sredine 19. stoljeda doivaljava procvat jer postaje glavna
austrijska ratna luka zbog povoljnog geografskog smjetaja i poloaja koji je omogudavao dobru zatidenost s
kopna i mora, te zbog povoljne dubine mora. To je utjecalo i na porast broja stanovnika koji se do kraja
stoljeda popeo iznad 50 000.
Nakon Prvog svjetskog rata Pula potpada pod talijansku vlast i znaenje joj opada zbog ega gubi i
stanovnitvo. U razdoblju izmeu dva svjetska rata izgubila je gotovo 2/3 stanovnitva. Nakon Drugog
svjetskog rata ponovno joj raste znaenje jer se razvijaju industrija (brodogradnja, tvornica stakla, cementa) i
turizam. Iskoritava se turistiki potencijal: razvedena obala i bogato kulturno-povijesno naslijee i grade se
turistika naselja (Zlatne stijene, Verudela). Pula je danas vano prometno vorite s meunarodnim
aerodromom i trgovako sredite.

Ostala naselja
Na zapadnoj obali nekoliko je starih gradova s jezgrama na poluotocima i te nova naselja koja razvijaju
turizam: Rovinj, Pore, Umag, Novigrad, Vrsar. U okolici Pule turistika su naselja Vodnjan, Faana, Medulin,
Galiana, Marana, a na istonoj obali Rabac. U unutranjosti se takoer razvija turizam u Labinu, Pazinu, Buju,
Buzetu, Rai, Motovunu i drugim mjestima.
Pazin je upanijsko sredite. U prolosti je bio kulturno sredite istarskih Hrvata, a danas je prometno,
gospodarsko i kulturno sredite Istre. Podno starih akropolskih naselja uzgraena su nova Buzet-Fontana,
Motovun-Kanal i druga. U Labintini je eksploatacija ugljena utjecala na transformaciju kraja i izgradnju novih
naselja Rae, Podlabina i Podpidana. Stari Labin spojio se s Podlabinom koji je postupno preuzeo glavne
funkcije.

Vinodol
Historijskogeografski pojam Vinodola iri je od dananjega.

49

Prirodnogeografska obiljeja Vinodola
Vinodol obiljeavaju tri longitudinalne reljefne zone: primorski bilo, unutranja flina udolina i strmi
kontinentski odsjek. Kraj ima prijelazni karakter klime izmeu neto hladnijeg i vlanijeg sjeverozapadnog
Kvarnera i sueg i malo toplijeg Podvelebitskog primorja. Struktura reljefa i klimatske prilike omoguduju brojna
vrela koja se nalaze u dvjema zonama: vrela uz morsku obalu i vrulje te vrela u unutranjoj flinoj udolini od
kojih je vedi broj kaptiran za lokalne vodovode pojedinih naselja. Vrela su imala vedu vanost u prolosti jer je
njihova malena i promjenjiva izdanost nedovoljna za suvremenu vodoopskrbu.

Naseljenost Vinodola
Vinodol je tipino emigracijsko podruje, posebno od kraja 19. stoljeda. Teite naseljenosti do druge polovice
19. stoljeda bilo je u unutranjoj flinoj udolini, a broj stanovnika primorske i unutranje zone prvi se put
izjednaio 1890. godine. Nakon toga se teite naseljenosti preselilo u primorsku zonu.
Rano je zapoet proces deagrarizacije to je povedalo vanost primorske zone i ubrzalo smanjenje populacije
unutranjih naselja i razvoj nasleja uz obalu. Danas je Vinodol jedinstvena urbanizirana zona sa sreditem u
Crikvenici.
Historijskogeografsko znaenje Vinodola odreeno je povoljnom ratarskom osnovom u flinoj udolini,
poloajem u sklopu transhumantnih stoarskih kretanja te prometnim poloajem posrednika izmeu
medireranskog prostora i planinskog i panonskog zalea. Turizam se poeo razvijati 1880ih godina s centrima
u Crikvenici, Selcu i Novom Vinodolskom koji su biljeili stalan porast turistikog prometa. 1970ih godina
vinodolska turistika sezona postala je najvanija na Kvarneru s oko dva milijuna nodenja.
Razvoj turizma utjecao je na aktiviranje unutranje zone zbog poljoprivrednih proizvoda (mlijeka, voda,
povrda) i usluno-proizvodnih aktivnosti. Stanovnitvo obalne zone konstantno se povedava, a stanovnitvo
unutranje zone smanjuje i dananji omjer je 3:1 u korist obalne zone. Najveda naselje su Crikvenica i Novi
Vinodolski, a u unutranjosti Bribir.

Podvelebitsko primorje
Podvelebitsko primorje je rijetko naseljen prostor od Ledenica do Zrmanje. Naseljenost je uglavnom disperzna
od obale do podnoja glavnog grebena, a uz najvanije prijevoje naseljenost se iri i s druge strane glavnog
grebena.

Prirodnogeografska obiljeja Podvelebitskog primorja
Osnovno obiljeje klime je sunost unato relativno velikoj koliini padalina na glavnom grebenu. Sunosti
pridonose vapnenaki sastav i ekspozicija, no glavni faktor je bura. Prevladavaju topla ljeta i preteno suhe
zime s estim naglim sniavanjima temperature zbog bure. Tome je prilagoen i vegetacijski pokrov, ali je on i
posljedica dugotrajnih destruktivnih utjecaja tradicionalne stoarske ekonomike (uzgoj ovaca i koza) zbog ega
prevaldava zatvoreni kamenjar.

Naseljenost Podvelebitskog primorja
Obalna naselja u Podvelebitskom primorju nastala su jo u rimsko doba. U srednjem vijeku raste stoarsko
stanovnitvo zbog naseljavanja Vlaha, ali uvjeti za razvoj vedih stalnih naselja su nepovoljno zbog nerazvijene
trgovine i nedostatka obradivog zemljita. Rezultat razvoja Senja i kasnije Karlobaga rezultat je njihove
funkcije lukih sredita povezanih sa zaleem.
50

U turskom razdoblju zavladala je gotovo potpuna pusto osim vojno-strateki vanog Senja koji je imao i
najpovoljniji poloaj. Ponovno naseljavanje poelo je u drugoj polovici 17. stoljeda i to stoarskim kolonistima
iz Sjeverne Dalmacije koji su podigli brojne male zaseoke. Stalna naselja nastala su na istim mjestima kao i u
antiko doba. Poetkom 18. stoljeda Podvelebitsko primorje imalo je oko 5000 stanovnika od ega je polovica
ivjela u Senju. Zbog oskudice obradivih povrina prevladavalo je ekstenzivno sitno stoarstvo, a dopunske
prihode stanovnitvo je ostvarivalo sjeom i transportom drveta i trgovinom solju. Razvoj pomorstva i
ribarstva bio je skroman, ali se razvijao transport.
Nakon ukidanja Vojne krajine ogoljeli panjaki kamenjari su poumljeni. Uslijedilo je povedanje broja
stanovnika zbog visokog prirodnog prirataja i maksimum je dosegnut prije Prvog svjetskog rata. Nakon toga
uslijedilo je smanjenje uz depopulaciju disperznih zaselaka primorske padine, ali i rast Senja zbog razvoja
tranzitnog turizma i malih preraivakih industrija.

Krk
Krk je drugi najvedi hrvatski otok i dio je Kvarnerskog otoja. Reljefno se moe podijeliti na sjeverni, srednji i
juni. Sjeverni Krk ini niska vapnenaka zaravan s malom povrinom i naseljenodu, a znaenje dobiva tek u
najnovije doba kroz most, aerodrom i naftni terminal. Srednji Krk je najprostraniji, zauzima vie od polovice
povrine i gotovo 90% naselja. U reljefu prevladavaju valoviti oblici do 200 metara visine obrasli vegetacijom.
Izmjenjuju se vapnenaka i dolomitna podloga. Naselja su glavnom mala sela i zaseoci u unutranjosti. Juni
Krk zauzima tredinu povrine i 10% naselja. Polovicu povrine ini visoka vapnenaka zaravan na 350-400 m
visine koja je razdvojena plodnom flinom udolinom. Taj je dio otoka transformiran ved potkraj 19. stoljeda, a
danas u pejzau prevladavaju zbog litoralizacije naputeni vinogradi. Prirodni uvjeti za razvoj turizma nisu
povoljni kao na srednjem Krku zbog relativno nepristupane, visoke stjenovite obale s uvalicama. Flina
udolina se prua sredinom otoka i ima najvede poljoprivredno znaenje na otoku. Obuhvada Omialjsko,
Dobrinjsko, Vrbniko i Baansko polje od kojih sva osim Omialjskog imaju tekudicu.
Na Krku je znaajno ispreplitanje maritimnih i prilino jakih kontinentskih utjecaja klime. Bura zahvada
sjeveroistoni dio otoka i zimi esto oteava promet dok su srednji i jugozapadni dio zatideniji to ima utjecaja
i na razvoj turizma.
Najstariji stanovnici Krka bili su Liburni koji su romanizirani, a s dolaskom Hrvata romanski element potisnut je
u grad Krk, a preostali dio otoka naseljen je Hrvatima koji su organizirali pet upa: Omialj, Vaku, Vrbnik,
Dobrinj i Gradec (Dubanicu). Prevladavaju disperzna sela, ali najznaajnija su grupirana naselja koja su ujedno
i najstarija i najveda na otoku, tipini mediteranski gradidi opasani gradskim zidinama. Od 19. Stoljeda ire se
izvan zidina, a zajedniko im je obiljeje istaknuti topografski poloaj.
Raspored naselja je neravnomjeran zbog utjecaja reljefa i obale. Zato na sjevernom i junom Krku ima malo
naselja, a mnogo u sredinjem. Vie od polovice naselja smjeteno je na obali dok su preostala u unutranjosti.
Meutim, samo na est glavnih obalnih naselja: Krk, Punat, Omialj, Njivice, Vrbnik i Baku otpada vie od
polovice stanovnitva.
Stanovnitvo je raslo sve do prije Prvog svjetskog rata kad poinje stalan pad koji je trajao do 1970ih godina
kad poinje porast. Turizam se razvija izmeu dva svjetska rata, ali mnogo intenzivnije nakon Drugog svjetskog
rata to je povezano s uspostavom trajektnih veza, a kasnije i izgradnjom mosta.

Rab
Reljefna struktura Raba ogleda se kroz etiri osnovne zone koje se pruaju longitudinalno. Na zapadu je
kalifrontska zona niskih vapnenakih zaravni. Potom slijedi sredinja flina zona, najvaniji i najprostraniji dio
koji se sastoji od sredinjeg flinog pobra koje razdvaja dvije uzdune udoline. Dalje prema istoku je
vapnenaki niz Kamenjaka, jedinstveno vapnenako bilo koje se prua od najjunijeg do najsjevernijeg dijela
otoka. Na sjeveroistoku je niska flina loparska zona.
51

U klimatskom pogledu, Rab ima prava mediteranska obiljeja. Ekspozicija otoka je prema Kvarneridu i puini, a
Kamenjak ima zatitni karakter. Ljeta su topla, a zime relativno tople. U tlima flinih zona ima dovoljno vode i
vie od 300 izvora, a postoje i periodini tokovi. Glavno agrarno znaenje imaju Loparsko polje, Supetarska
Draga, Kamporsko polje i Banjolsko polje.
Sva danaanja naselja nastala su na romanskoj osnovi. Hrvati kad su naselili otok, postupno su asimilirali
romanizirano stanovnitvo. Rab je imao vaan maritimni prometni poloaj za razvoj posrednikih trgovakih
aktivnosti, trgovao je sa susjednim velebitskim i likim zaleem to je pozitivno utjecalo na demografski rast.
Od druge polovice 15. stoljeda pa do kraja 16. stoljeda zavladala je kriza naseljenosti i gospodarstva zbog
epidemije kuge i prestanka trgovine s velebitsko-likim zaleem te zbog opde krize na Mediteranu. Ipak,
istodobno se stanovnitvo doseljavalo na Rab zbog nesigurnosti na susjednom kopnu. Broj stanovnika je
stagnirao od 16. do 19. stoljeda na oko 3000, a poetkom 19. stoljeda poeo je porast zbog povoljnijih
gospodarskih uvjeta i bolje organizirane zdravstvene zatite, posebno borbe protiv malarije. Sva naselja osim
Lopara su u unutranjoj flinoj zoni.
Za Rab je specifino to je kroz prolost imao stalan porast broja stanovnika za razliku od ostalih otoka, a
razlog tomu je agrarna produktivno i rani razvoj turizma. Naime, povoljni uvjeti za razvoj turizma su dobar
poloaj i privlanost prirodne sredine i kulturno-povijesne batine zbog ega je ved izmeu dva svjetska raa
Rab uz Crikvenicu postao najvede turistiko sredite Kvarnera.

Cresko-loinjska otona skupina
Cresko-loinjska otona skupina je najveda geografska otona cjelina na hrvatskom Jadranu. Otoci su graeni
od krednih vapnenaca i dolomita, a za razliku od ostalih kvarnerskih otoka, nema fline podloge. Dvije najvede
reljefne udoline su zavala Vranskog jezera i potopljena Valunska draga, obje u troivoj dolomitnoj podlozi.
Zapadni polutok Loinja je pjeskovit kao i Susak i Unije. Na otocima nema stalnih tokova pa je to za razliku od
Krka i Raba izrazito suh prostor.
Vransko jezero je jedinstveni prirodnogeografski fenomen. Sve do sredine 20. stoljeda imao je ogranieno
znaenje zbog slabe pristupanosti, no izgradnjom vodovoda nakon Drugog svjetskog rata jezerska voda se
poela iskoritavati za vodoopskrbu Cresa i Loinja.
Sjeverna obala Cresa vrlo je strma, ali obrasla vegetacijom osim na krajnjem sjevernom dijeli i kod Orleca na
sredinjem Cresu gdje je kamenjar zbog bure. Na junom Cresu i Loinju prevladava prava mediteranska
vegetacija obiljeena makijom i umom.
Najstarije naselje je Osor koji potjee iz rimskog razdoblja i bio je upravno sredite otoja do srednjeg vijeka
kad Venecija za sredite postavlja Cres. Na uzvienjima u unutranjosti nalaze se predantika naselja poput
Belog. Na Loinju je prvo naselje nastalo u 12. stoljedu i bilo je to Velo Selo, dananji Veli Loinj, kasnije je
osnovano Malo Selo, dananji Mali Loinj. Sve do 16. stoljeda vedina stanovnika ivjela je na Cresu, a Loinj je
bio slabo naseljen. Procjenjuje se da je tada otoje imalo oko 5000 stanovnika. Nakon toga je uslijedilo
smanjenje populacije zbog gospodarske krize, nesigurnosti i razvoja gusarstva, a vedih imigracija nije bilo. Tek
u 17. i 18. stoljedu poinje doseljavanje u Veli i Mali Loinj.
Do 18. stoljeda prevladavalo je sitnostoarsko ekstenzivno iskoritavanje sa suhozidima i majurima. Na sjeveru
Cresa i manje na jugu Loinja iskoritavale su se ume za proizvodnju ogrjevnog drveta. Usto su ljudi uzgajali
masline i vinovu lozu. Krajem 18. stoljeda na otocima je bilo oko 11 000 stanovnika. Povedanje je bilo
posljedica uglavnom prirodnog prirataja.
Zbog krize tradicionalnog stoarstva i razvoja pomorstva i ribarstva na Loinju poeo je proces deagrarizacije.
Mali Loinj je u 19. stoljedu postao vodedi brodarski centar na Jadranu. To se odrazilo na znaajan porast
populacije u drugoj polovici 19. stoljeda, a maksimum je dosegnut prije Prvog svjetskog rata kad je na otocima
ivjelo vie od 21 000 stanovnika. Nakon toga je uslijedio nagli, a nakon Drugog svjetskog rata i kontinuirani
blagi pad pa danas na cresko-loinjskim otocima ivi otprilike jednak broj stanovnika kao i poetkom 19.
stoljeda. Na Loinju je najvede naselje Mali Loinj koji je i najvede naselje na hrvatskom otonom teritoriju sa
52

5000 stanovnika. Cres ima oko 2300 stanovnika, a jo je vede mjest Veli Loinj sa neto manje od 1000
stanovnika.
Krajem 19. stoljeda nakon propasti jedrenjatva poinje preorijentacija na turizam. 1892. godine Veli i Mali
Loinj proglaeni su klimatskim ljeilitima. Turizam danas biljei dobre rezultate, no potrebno je jo poboljati
prometnu infrastrukturu.


JUNO HRVATSKO PRIMORJE
Juno hrvatsko primorje jednim se imenom zove Dalmacija. To je jedan od najstarijih regionalnih pojmova, ali
historijski je promjenjiv. U antiko je doba obuhvadao i dinarsku unutranjost do panonskopg prostora na
sjeveru. Izmeu 4. i 6. stoljeda obuhvadao je primorje s otocima, kasnije tijekom bizantske vlasti u Dalmaciju
su spadali Krk, Rab, Cres i Loinj te gradovi Zadar, Trogir, Split, Dubrovnik, Budva, Bar i Ulcinj, dakle
teritorijalno nepovezan prosotr oslonjen na more, bez veza sa zaleem. Od 1409. godine otkad je pod
mletakom vladu pa sve do njene propasti krajem 18. stoljeda geografski pojam Dalmacije obuhvadao je
prostor od kvarnerskih otoka do Boke kotorske. Potom je pod vladu Austrije i poetkom 19. Stoljeda
prikljuena joj je Dubrovaka Republika. U doba mletake i austrijske vlasti Dalmacija je imala rubni maritimni
poloaj, bila je odvojena od ostatka drave i imala slabu vezu sa zaleem to se odrazilo na nepovoljan
gospodarski razvoj u prolosti koji se osjeda i danas. Prva eljeznika pruga koja je povezala primorje sa
zaleem izgraena je tek 1925. godine.
Dalmacija odnosno Juno hrvatsko primorje se dijeli na otoke, primorski dio i zagoru. Otoci su nepotopljeni
dijelovi reljefnih uzvienja. Vii dijelovi graeni su od vapnenca, a uvale i udoline od dolomita. Fline naslage
prisutne su samo na Pagu i gulavnom su potopljene. U sjeverozapadnom dijelu otoci su brojniji i manji, imaju
dinarski smjer pruanja i takav prirodni kompleks naziva se dalmatinskim tipom obale. Juniji otoci su vedi i
imaju smjer pruanja zapad-istok, nazivaju ih i hvarskom skupinom. Pojedini otoci su vulkanskog podrijetla kao
Jabuka i Brusnik. Mljet i dubrovaki otoci te poluotok Peljeac pruaju se opet dinarskim smjerom.
Zbog nejednake izloenosti dominantnim vjetrovima i razliite osunanosti pojedinih padina, vladaju razliiti
mikroklimatski uvjeti zbog ega su otoci razliito gospodarski valorizirani. Dolomitne padine pretvorene su u
terase za uzgoj masline, vinove loze, smokve i rogaa, a ako su na prisojnoj strani mogu biti vrlo vrijedne
agrarne povrine. Vapnenaki grebeni, strmci, kamenjari i padine izloene buri i posolici mogu se koristiti
samo za ekstenzivno stoarstvo. Na pojedinim otocima, Brau i Koruli, postoje zalihe kvalitetnog
graevinskog kamena.
Na otocima postoji problem vodoopskrbe jer zbog krke podloge ne postoje trajni povrinski tokovi, izvori su
malobrojni, a njihova izdanost ograniena i obino ljeti presue. Zbog toga se na mnogim otocima lokalni
vodovodi opskrbljuju iz cisterni ili brodova-vodonosaca. Za neke otoke postoje podmorsi cjevovodi za dovod
vode s kopna, to su Pag, Bra, Hvar i Korula.
Kopneni obalni pojas najiri je na sjeveru kod Ravnih kotara. Od Trogira do uda Neretve kopneni pojas je uzak
i mjestimino sastavljen od flia. Delta Neretve je nizak aluvijalni, djelomino movarni prostor. Zagora je
najizrazitija u sredinjem dijelu Dalmacije, od Krke do Neretve. Sjeverozapadno od Krke je relativno nizak kraj
(Ravni kotari i Bukovica), a ta otvorenost prelazi i na susjedne otoke. Na sjeveru je Velebit otra mea prema
unutranjosti.
Funkcionalna podjela Dalmacije na Sjevernu, Srednju i Junu Dalmaciju uvjetovana je orijentacijom prema
glavnim gradskim sreditima: Zadru i ibeniku, Splitu i Dubrovniku. U Dalmaciji ivi oko 850 000 stanovnika
naseljenih neto rjee od prosjeka Hrvatske.
Prostorno najvedi dio Dalmacije zauzimaju neplodne i puste krke povrine pa gustu naseljenost imaju uske
primorske zone. Stoga ne udi to se gradsko stanovnitvo u razdoblju od sredine 19. do druge polovice 20.
stoljeda udvostruilo. Meutim, Dalmacija je emigracijsko podruje. Krajem 19. i poetkom 20. stoljeda iselilo
je mnogo stanovnitva, posebno s otoka, a kasnije i iz Zagore. U prvo vrijeme prirodni prirataj obalnih i
zagorskih naselja pokrivao je gubitak emigracijom s otoka dok nije poela emigracija i iz Zagore sredinom 20.
53

stoljeda. Najjae iseljavanje do Prvog svjetskog rata bilo je u prekomorske zemlje, izmeu dva svjetska rata i
najkon Drugog svjetskog rata u druge dijelove Jugoslavije, a od 1960ih godina u Zapadnu Europu, najvie u
Njemaku.
Dalmacija ima najstariju gradsku tradiciju u Hrvatskoj. Urbanizacija se u bliskoj prolosti i danas odvijala u
uvjetima litoralizacije. Koncentraciju stanovnitva i funkcija na obalu ubrzala slaba ekonomska vrijednost i
siromatvo krkog zalea i otoka. Dalmacija ima vedu dinamiku rasta ukupnog i gradskog stanovnitva to je
posljedica jakog preseljavanja iz sela u gradove i jakog priljeva stanovnitva iz drugih regija. Zato je Split
makroregionalni centar s najvedim porastom stanovnitva.
Dalmaciju obiljeava brzi razvoj centara rada sukladan emigraciji Zagore i otoka. Ipak, postoje socioekonomske
razlike u preobrazbi pa je Srednja Dalmacija najhomogenija i ima najvedi stupanj preobrazbe. U Sjevernoj
Dalmaciji neke opdine u Ravnim kotarima i Bukovici imaju nii stupanj preobrazbe, a slino je i u Junoj
Dalmaciji.
U Dalmaciji oduvijek postoji dvojno gospodarenje kroz iskoritavanje i kopna (stoarstvo i ratarstvo) i mora
(ribarstvo i pomorstvo). Poljodjelstvo se bazira na sredozemnim kulturama: maslini, vinovoj lozi, smokvi,
bajamu i povrdu. Glavne ratarske povrine su u flinim i dolomitnim zonama primorja te aluvijalnim ravnima i
poljima Zagore. Polja su nekad bila periodino plavljena, a danas su uglavnom isuena. Znaenje im se
smanjilo pod utjecajem primorja. Na otocima i obali rastu prave mediteranske zimzelene biljke i plodovi, a u
Zagori prevladava sitno stoarstvo i uzgoj kukuruza i ita.
U doba konjunkture vina u drugoj polovici 19. stoljeda krile su se i kultivirale potpuno krevite zemljine
parcele, no potekode u prodaji vina i bolesti vinove loze poput filoksere i peronospore) te otvaranje
prekomorskih parabrodarskih linija dovele su do emigracije stanovnitva i zaputanja obradivih povrina te
irenja ugara.
Stoarstvo u tradicionalnom smislu vie ne postoji, a oskudni panjaci u kamenjaru se samostalno obnavljaju i
prerastaju u ikaru. Stoarstvo je nekad bilo druga gospodaska grana po vanosti u Zagori, a danas je prisutno
samo sporadino dok je tradicionalno transhumantno stoarenje gotovo naputeno. Vrlo su vani ribolov i
pomorstvo.
Industrija uglavnom nije proizala iz obrta. Prve vede tvornice nastale su potkraj 19. i poetkom 20. stoljeda
stranim ulaganjima, ali na osnovi domadih sirovina (vapnenca, ugljena, boksita i lapora), energije i jeftine
radne snage. Meutim, industrijski razvoj nije bio izuzetan. Nakon Drugog svjetskog rata naglo se poela
razvijati brodogradnja, metalurgija, industrija precizne mehanike i elektronike, organskokemijska industrija,
industrija plastinih proizvoda, tekstilna industrija grade se nove hidroelektrane na Cetini i Trebinjici u
zaleu Dubrovnika.
Svi vedi gradovi nalaze se na obali koja je prometnogeografski i drutveno-gospodarski najznaajniji dio
Dalmacije. Najbolje uvjete za razvoj imaju oni gradovi koji uz dobre maritimne veze imaju i najbolje veze sa
zaleem. Sa promijenjenim znaenjem veza sa zaleem i morem, mijenjalo se i znaenje obalnih gradova kroz
povijest. Gradovi koji su ostali bez glavnih prometnica ili podalje od njih, stagniraju (Trogir, Skradin, Nin),
otoni gradovi koji su biljeili prosperitet kao sredita meuotonih maritimnih ruta i trgovine (Hvar,
Korula) u novim uvjetima imaju smanjeno drutveno i gospodarsko znaenje. Prostorna struktura
primorskih gradova temelji se na zbijenim kudama na kat, tijesnim ulicama nagnutim od brijega k obali,
gradnjom od bijelog kamena, mnotvom antikih i srednjovjekovnik ostataka itd. Noviji dijelovi tih naselja koji
su nastali nakon pojave prvih kolnih putova potkraj 18. stoljeda i eljeznice potkraj 19. stoljeda izgraeni su
izvan stare jezgre i gradskih zidina.
U Zagori su gradovi malobrojniji i manji. Prevladava zbijeni tip gradida s izrazitim prdgraem podno stare
tvrave. Nastali su uglavnom na rubovima polja u kru kao upravna i trgovina sredita poput Knina, Sinja,
Imotskog, Vrgorca, Drnia, Benkovca. Njihovo znaenje ovisilo je uglavnom i gospodarskoj snazi okolice i o
tranzitnom znaenju na putu iz primorja u zalee i obrnuto. Zadarski put vodio je preko Knina, ibenski preko
Drnia, a splitski preko Sinja i Imotskog.
Sela u primorju i na otocima preteno su na dodiru kopna i mora, lapora i vapnenca ili polja i kra. Naselja na
zaklonjenim mjestima izmeu flia i vapnenca uz izvor vode uglavnom su starija od obalnih koja su nastala
54

kasnije, u doba vede sigurnosti na moru i razvoja pomorstva. Starija naselja su se u nesigurnim vremenima, od
15. do 18. stoljeda opasavala zidinama i kulama poput Katela i Vodica, a slino je bilo i na otocima. Neka su
sela nastala kao zbjeg, npr. Primoten, Krapanj. Karakteristian je proces sputanja sela prema cestama i
kriitima u Zagori te prema obali.

Sjeverna Dalmacija
Uz obalni pojas Sjeverne Dalmacije proteu se Ravni kotari, niska i blago valovita zaravan izmeu Ninskog
zaljeva i rijeke Krke. Obuhvadaju prostrane fline zone i niska uska vapnenaka bila, a u sjevernom dijelu
postoji i zona lesa. S obzirom na flinu podlogu, zemljite je plodno, a ima i obilje vode te blagu mediteransku
klimu zbog ega je to najplodniji dio Sjeverne Dalmacije. Obradive povrine u prolosti su proirene
isuivanjem movarnih malarinih predjela poput Nadinskog blata, Trolokve i Vranskog jezera.
U Ravnim kotarima prevladava agrarna proizvodnja i stoarstvo, a u rubnim gradovima industrija i turizam uz
obalu. Dobro su naseljeni ved u pretpovijesno i rimsko doba, a u nakon doseljavanja Hrvata postali su
najvanije podruje srednjovjekovne hrvatske drave (Nin i Biograd). Tijekom turske najezde i tursko-
venecijanskih ratova poelo je iseljavanje na susjedne otoke dok se u Kotare doseljavalo novo stoarsko
stanovnitvo iz zalea.
Zagora ima gudu naseljenost samo u poljima uz gornju Krku i ikolu. Otoci su naseljeni preteno izbjeglim
stanovnitvom u doba turske opasnosti. Zbog slabijih uvjeta za poljoprivredu (maslina i vinova loza), veda je
vanost ribarstva i pomorstva.
Hrvati su se u sjevernodalmatinsku zagoru doselili u 7. stoljedu i osnovali Kninsku upu koja je bila sjedite
hrvatskih kraljeva i biskupa. Pojavom Turaka krajem 15. stoljeda dolo je do promjena jer je taj prostor postao
granini. Zbog toga poinje egzodus hrvatskog stanovnitva prema sjeveru i sjeverozapadu. Na njihovo se
mjesto doseljavalo novo stanovnitvo iz Bosne, Vlasi rimokatolike i pravoslavne vjere. Ipak, hrvatsko se
stanovnitvo odralo i i dalje do prisilnog egzodusa 1991. godine. Nakon Oluje doseljava se hrvatsko
stanovnitvo iz Bosne.
Bukovicom dominiraju krki kamenjari, obradivih povrina je malo zbog ega prevladava ekstenzivno
stoarstvo s tradicionalnim stoarskim kretanjima preko Velebita. Prometna izoliranost onemogudila je
stvaranje znaajnijeg sredita pa taj prostor gravitira Obrovcu, Kninu, Benkovcu i Kistanju. Obrovac je sredite
sjeverozapadnog dijela Bukovice, a Benkovac zapadnog dijela zbog svog poloaja na prijelazu iz Bukovice u
Ravne kotare.

Naselja u sjevernodalmatinskom obalnom pojasu
Zadar je osnovan jo u predrimsko doba i imao je vanu funkciju u rimskoj dravi, a kasnije je postao politiko i
upravno sredite itave Dalmacije. Jezgra se nalazi na poluotoku uz dobro zatidenu luku, i na kriitu je vanih
pomorskih putova kroz kanale. Razvojem parobrodarstva i jaanjem sjevernojadranskih luka gubi raniju
prometnu vanost, a nakon prikljuenja Italiji kao enklava na istonojadranskoj obali izmeu dva svjetska rata
nije se mogao jae razvijati. Poslije Drugog svjetskog rata Zadar dobiva prikljuak na eljezniku prugu Zagreb-
Split, a kod Zemunika i meunarodni aerodrom.
ibenik je osnovan u srednjem vijeku uz potopljeno ude Krke, na obali razvedenog i dobro zatidenog zaljeva
zbog ega je bio vano vojno uporite. Oblinja polja u kru i laporovita udolina Donjeg polja bili su bitni za
razvoj gospodarstva. ibenik se sve do sredine 19. stoljeda nije jae irio izvan gradskih zidina. Nekad je bio
preteno teaki grad s funkcijom upravnog, trgovinog i prosvjetnog sredita. Krajem 19. stoljeda dobio je
prvu industriju. Takoer se poeo razvijati i turizam. U okolici je bilo raireno vinogradarstvo.
Izmeu Zadra i ibenika na rubu Ravnih kotara smjetena su turistika naselja Sukoan, Sveti Filip i Jakov,
Biograd na Moru, Pakotane i dr. Nekadaanja ribarska naselja Pirovac, Vodice, Primoten i Rogoznica poeli
su se turistiki razvijati 1960ih, a uz njih su nastala i nova turistika naselja poput Solarisa.
55


Naselja u sjevernodalmatinskoj zagori
Najvede naselje sjevernodalmatinske zagore je Knin, najvanije prometno kriite Sjeverne Dalmacije. Sredite
je agrarno vrijednog prostora oko gornje Krke (Kninsko i Kosovo polje) te istonog dijela Bukovice (izmeu
obronaka Velebita i Krke). Jezgru grada ini srednjovjekovna tvrava ispod koje se u mletakom dobu razvilo
naselje. Nakon izgradnje eljeznice i industrije uslijedio je bri rast grada.
Drni je sredite agrarno vrijednog Petrovog polja oko gornje ikole te okolnog kra s Prominom. Bio je vano
vojno uporite u doba Turaka. Kasnije je vaan zbog rudnika smeeg ugljena i boksita koji su do danas
iscrpljeni i naputeni.

Sjevernodalmatinski otoci
Sjevernodalmatinske otoke ini nekoliko vedih i mnogo manjih otoka. Od vedih se otoka izdvajaju Pag, Uglja,
Paman, Dugi otok i Kornat. Pag se nalazi na prijelazu izmeu Sjevernog i Junog hrvatskog primorja. Ima
tipian dinarski smjer pruanja i najdulju obalu meu jadranskim otocima. Najvedi dio prostora zauzima
kamenjar koji slui za ispau ovaca dok se u udolinama i manjim poljima uzgajaju vinova loza, vode i povrde.
Pag je poznat po solanama, ovarstvu, pakom siru i ipkama iz kudne radinosti. Turizam se poeo razvijati
izmeu dva svjetska rata, a jae nakon izgradnje mosta. Najveda naselja su Pag i Novalja.
Pravi sjevernodalmatinski otoci pruaju se od Silbe, Oliba i Premude na sjeverozapadu do rta Ploe na
jugoistoku u nekoliko nizova odvojenih kanalima. Najvedi je Dugi otok, a najnaseljeniji Ugljan. Turistiki je
najrazvijeniji Murter koji razvija nautiki turizam. Najgude naseljen dio Murtera je sjeverna obala gdje je
Murtersko-betinsko polje i flina zona kraj Tisnog i Jezera. Otoka naselja su mala. Najvede je Murter s vie od
2000 stanovnika, a slijede Kali, Preko, Ugljan i Tisno sa izmeu 1000 i 2000 stanovnika.
Kornatski otoci 1980. su proglaeni nacionalni parkom. Obuhvadaju 125 otoka, otoida i grebema od kojih je
najvedi Kornat. Graeni su od vapnenca, preteno obrasli niskom travom, a na malenim povrinama
pokrivenim crvenicom uspjevaju masline, smokve i vinova loza. Nema izvora ni vodenih tokova pa nema ni
stalnih naselja, samo stoarski stanovi koje koriste stanovnici sa susjednih naseljenih otoka, najvie Murtera i
Dugog otoka. Razvija se ribolov i nautiki turizam.

Srednja Dalmacija
Za poljoprivredu je u Srednjoj Dalmaciji najpogodnija obalna flina zona pa su zbog vede sigurnosti od gusara
te lakeg koritenja poljoprivredne (fli) i stoarske (krko zalee) povrine najstarija seoska naselja nastala na
kontaktu flia i vapnenakih padina. Flina zona najira je u podruju splitskog poluotoka te se tu nalazi i
najveda prirodna luka, Solinski zaljev. Pristup u zalee olakava niski kliki prijevoj izmeu Mosora i Kozjaka.
Zbog toga je tu nastalo najvede gradsko sredite Dalmacije i itavog primorja, Split.
Salona je podignuta na obali Solinskog zaljeva, a njen nasljednik Split uz obalu manjeg, junog zaljeva, oko
Dioklecijanove palae. Salonu su poruili Avari, a stanovnitvo se u 7. Stoljedu sklonilo u Split i na susjedne
otoke. Od 7. do 13. stoljeda okolicu naseljavaju Hrvati koji su glavno uporite imali u Klisu. Od 1102. do 1420.
godine Split je autonomna gradska komuna, a nakon toga do 1797. je pod upravom Venecije. Potom s
prekidima pod Austrijom, a od 1918. je u sklopu Jugoslavije.
Delta Neretve je najplodnije podruje Srednje Dalmacije gdje se uzgajaju vode, povrde, cvijede, a razvijen je i
ribolov. Tek od druge polovice 18. stoljeda poinje se kultivirati. Stanovnitvo silazi u movare i razvija tzv.
jendeki pejza, prvo se uzgajaju samo itarice, a kasnije povrde i agrumi. Kultivirani prostor samo je uz glavni
tok Neretve. Integralna melioracija provedena je u drugoj polovici 20. stoljeda ime je stvoren tzv. kazetni
pejza.
56

Zagora je preteno brdovit i siromaan krki kraj s tradicionalnim sitnim stoarstvom. Glavne ratarske
provrine su u poljima i na njima se uzgajaju vinova loza, kukuruz, povrde i duhan. Zagora je reljefno izrazito
odvojena od primorja Kozjakom, Mosorom, Biokovom i Rilidem. Sastoji se od Imotske i Sinjske Zagore. Najveda
i najvanija polja su uz rijeku Cetinu, no istie se Imotsko polje podalje od Cetine.

Naselja Srednje Dalmacije
Split se razvio na poluotoku dugom 11 km izmeu Katelanskog zaljeva te Splitskog i Brakog kanala. Od
zalea je odvojen Kozjakom (780 m) i Mosorom (1340 m) izmeu kojih su Klika vrata na 360 m. U podnoju je
iroka flina zona. Grad se razvio oko Dioklecijanove palae na mjestu ilirsko-grkog naselja Aspalathos i
nedaleko od rimske Salone. Oko palae su se u srednjem i novom vijeku razvijale teake etvrti. U 17. stoljedu
gradi se vanjski obrambeni pojas bastiona. Puka predgraa se slobodno ire. Poetkom 19. stoljeda utvrenja
se djelomino rue, povijesna jezgra se spaja s pudkim predgraima.
Meutim, Split zaostaje u gospodarskom smislu. Teite gospodarskog ivota je na sjevernom Jadranu zbog
poetka parobrodastva, a Split ima samo posredniku ulogu u trgovini izmeu Trsta i Dalmacije. Izgradnja
eljeznike pruge, podizanje cementne industirje, razvijena brodogradnja, prometne funkcije luke te upravna i
kulturna funkcija koju nakon Prvog svjetskog rata preuzima od Zadra omoguduju brzi demografski i teritorijalni
rast Splita. Grad se iri na jugoistonu i sjeveroistonu stranu Marjana te uz uvale Bavice i Firule.
Nakon Drugog svjetskog rata na sjeveru i istoku se razvijaju nova stambena naselja u koje se doseljava
stanovnitvo iz okolnih krajeva. Ta naselja imaju preteno stambene, ali i poslovne, kulturno-prosvjetne i
druge sadraje. Razvija se i turizam jer Split ima bogatu turistiku ponudu, no prevladava tranzitni turizam.
Splitska luka po prometu je etvrta u Hrvatskoj, iza Rijeke, Omilja i Ploa, a po putnikom je prometu na
prvom mjestu. Gradska luka orijentirana je na putniki promet, a Sjeverna luka na teretni promet.
Stanovnitvo Splita je od prvog popisa do 1991. godine poraslo 18 puta kroz vrlo dinamian proces sa sve
kradim ciklusima udvostruenja. Za prvo udvostruenje trebalo je 50 godina, a za posljednje 18. Najvedi porast
bio je 1960ih godina kad poinje proces polarizacije. Sve do 1981. godine prosjene stope rasta bile su vede u
gradu nego u okolici, vedina se doseljenika naseljavala u gradskoj jezgri, posebice u novoizgraenim etvrtima
Splita, no od 1980ih rubni prostori privlae sve vie doseljenika. Split ima oko 170 000 stanovnika, a itava
aglomeracija oko 250 000.
Solin je industrijsko predgrae Splita, a nedaleko su i Katela, sedam naselja s ukupno 33 000 stanovnika.
Nekad su bila poznato vinogradarsko podruje, a danas prevladava uzgoj voda i povrda. Stara poljoprivredno-
stoarska nasleja flinog pojasa su naputena u korist novih obalskih sredita (Katela). Katela su se razvila
oko tvrava kojih je nekad bilo 13, a sauvano je sedam. Kasnijim su irenjem srasla u povezanu cjelinu dugu
desetak kilometara uz obalu.
Trogir ima jezgru na malom otoidu izmeu kopna i iova, na zapadu Katelanskog zaljeva. Osnovali su ga grki
kolonisti s Visa u 3. st.p.n.e. kao trgovite. U rimsko doba bio je vana luka na pomorskom putu iz Salone u
Jaderu. Prometno znaenje, razvoj pomorstva i trgovine te plodno Trogirsko i Donjesegetsko polje uvjetovali
su napredak Trogira. U vrijeme sklanjanja stanovnitva na otok pred opasnodu od Turaka nastalo je teako
naselje iovo. Danas Trogir razvija brodogradnju, industriju, turizam, a ima i znaajne prometne funkcije jer se
u blizini nalazi splitski aerodrom.
Omi se smjestio podno Mosora na udu Cetine u more. Uglavnom je tranzitno mjesto s razvijenom
industrijom u okolici. Uzodno je na Cetini velika HE Zakuac dok je u zaleu plodna Poljica.
Makarska je najvede i turistiki najrazvijenije naselje Makarskog primorja. Sastoji se od stare jezgre koja je
nekad bila trgovite i uporite neretvanskih gusara te novijih dijelova s hotelima. Turizam se razvija od poetka
20. stoljeda, a uz Makarsku su znaajna turistika naseljna Brela, Baka Voda, Tuepi, Podgora i dr.
Metkovid je staro trgovako naselje i luka 20 km od mora. Razvoj trgocine i gradnja luke poeli su nakon
izgradnje uskotrane eljeznike pruge 1885. i regulacije donjeg toka Neretve. Meutim, zbog male dubine
57

rijeke i udaljenosti od mora, luka ima nepovoljan poloaj. Stoga je izgraen novi grad i luka Ploe. To je glavna
luka bosansko-hercegovakog zalea. Povezana je eljeznikom prugom sa Sarajevom.
Sinj je smjeten u zapadnom dijelu Sinjskog polja. Gospodarsko je, trgovako i prometno sredite. Nalazi se na
cesti iz Splita u Bosnu. Sjeverno od Sinja na Cetini je Peruko jezero. Imotski je smjeten na sjeveroistonom
rubu Imotskog polja, na cesti Split-Mostar. Nedaleko su Crveno i Modro jezero.

Srednjedalmatinski otoci
Srednjedalmatinski otoci gude su naseljeni od kvarnerskih. Od gospodarskih djelatnosti prevladava
vinogradarstvo i u manjoj mjeri maslinarstvo, proizvodnja aromatinog i ljekovitog bilja te agruma. Uzgaja se
sitna stoka, vadi se graevinski kamen, a razvijeni su i ribarstvo i turizam.
Najvedi dalmatinski otok i najvii otok na Jadranu je Bra. Sjeverna obala Braa je razvedenija, pristupanija i
znatno naseljenija. itav otok ima oko 14 000 stanovnika, a maskimum naseljenosti bio je na prijelazu 19. u 20.
stoljede kad je imao gotovo 25 000 stanovnika. Otada se populacija smanjuje, a nakon 1991. je ponovno
zabiljeen blagi porast. Iseljavanje s otoka poelo je u drugoj polovici 20. stoljeda zbog niskih cijena vina i
filoksere te relativne prenaseljenosti. Sve do 15. stoljeda sva su naselja bila u u nutranjosti okoka, a danas je
teite na obali. Najvede naselje je Supetar s oko 3000 stanovnika.
Hvar je veliinom i populacijom drugi dalmatinski i etvrti hrvatski otok. Vrlo je izduen u smjeri istok-zapad, a
najvedim je dijelom irok samo 5 km. Zapadni dio je dobro razveden, tu je otok najiri i tu su smjetena
najveda naselja Hvar, Stari Grad i Jelsa. Do razvoja turizma glavna djelatnost bila je zemljoradnja (vinogradi,
masline, vode, uzgoj rumarina i lavande), a ribarstvo je bilo dopunska djelatnost. Danas je Hvar turistiki
najrazvijeniji otok. Naseljen je jo u pretpovijesno doba, a prve stalne naseobine osnovali su Grci (Pharos).
Vis je prometno najizoliraniji otok. Donedavno je imao veliko vojno-strateko znaenje, a slabiji razvoj turizma
(samo domadi gosti). 90% stanovnika ivi u samo dva naselja: Visu i Komii. Vis je naseljen od antike kad je Issa
bila najistaknutija grka naseobina na istonom Jadranu.
olta je slabo naseljen otok. Sva naselja odim dva najmanja su u unutranjosti otoka, samo su ribarsko naselje
Maslinica i luka Stomorica na obali. Na otoku se ne razvija turizam. iovo je otok izmeu Splitskog kanal i
Katelanskog zaljeva, mostom je spojeno s kopnom. Biljei stalan porast populacije od 1971. godine.

Juna Dalmacija
Juna Dalmacija obuhvada Dubrovako primorje, Peljeac, Konavle, otoke Korulu, Mljet i Lastovo, Elafitske
otoke i palagruku otonu skupinu. Juna Dalmacija nema zagore. Najvede naselje je Dubrovnik sa 30 000
stanovnika.
Dubrovnik je razvio u srednjem vijeku nakon avarsko-slavenske provale i razaravnja antikog Epidaurusa.
Najjai razvoj imao je u 15. i prvoj polovici 16. stoljeda u sklopu Dubrovake Republike. Republika je ukinuta
1806. i Dubrovnik se naao pod Napoleonovom vladu do 1815. kad potpada pod austrijsku vlast.
Dubrovnik je smjeten na poetku kanalskog plovnog puta s malim i dobro zaklonjenim pristanitem koje je
imalo povoljne uvjete za razvoj lukih aktivnosti. Zbog trgovakih veza sa stoarskim zaleem, imao je
posredniko-trgovaku ulogu izmeu unutranjosti Jugoistone Europe i Mediterana. Stoga je u srednjem
vijeku i poetkom novog vijeka bio najveda trgovaka luka istone jadranske obale. Imao je organiziranu mreu
trgovakih kolonija u svim vedim gradovima Bosne, Srbije, Makedonije i Bugarske i drao je monopol u
uvozno-izvoznoj trgovini Jugoistone Europe sve do 18. stoljeda.
Propadu Dubrovake Republike i izgranjom eljeznikih pruga prema sjevernom Jadranu sve vie zaostaje u
razvoju za novim trgovako-lukim gradovima na sjeveru, a izgradnjom luke u Ploama izgubio je znaenje
luke bosanskog zalea. Danas Dubrovnik ima turistiko znaenje. Gradnjom turistikih kompleksa i stambenih
etvrti, grad se iri izvan gradskih zidina.
58

Konavle su plodni kraj s obradivim zemljitem, livadama i panjacima. Reljefna struktura slina je onoj u
Vinodolu i sastoji se od primorskog bila, fline udoline i visokog planinskog okvira Snjenice, no u unutranjosti
je jedinstvena flina zona. Ranije je bilo razvijeno ekstenzivno stoarstvo, zemljoradnja, ribarstvo, pomorstvo,
a danas dominiraju poljoprivreda i turizam u sprezi, poljoprivredni proizvodi ospkrbljuju turistika naselja na
obali. Konavle su u prolosti bile redovito plavljen, movarni prostor, a danas je tok vode reguliran izgradnjom
odvodnih kanala prema moru. U Konavlima se razvilo nekoliko turistikih naselja od kojih je naznaajnije
Cavtat.
Peljeac je poluotok koji se protee od Stonske prevlake do rta Lovita u smjeru jugoistok-sjeverozapad. Juna
obala zaklonjena je od bure i toplija, ali zbog izloenosti junim vjetrovima znatno je vlanija od sjeverne.
Najveda naselja su na krajnjim istonim i zapadnim obalama te u plodnoj unutranjosti gdje je uzgaja vinova
loza. Jedino vede naselje na sjevernoj obali je Trpanj, u istonom dijelu je Ston koji je dugo bio glavno sredite
Peljeca, ali od 19. stoljeda stagnira, a razvija se Orebid kao pomorsko sredite, a kasnije dobiva i turistiku
ulogu. Danas je turistiko sredite Peljeca. U Stonu je solana, a u Malostonskom kanalu se uzgajaju koljke.
Korula je populacijski najvedi jadranski otok sa 16 000 stanovnika. Izduena je u smjeru zapad-istok, a od
Peljeca je odvojena Peljekim kanalom. Glavne gospodarske djelatnosti na otoku su ribarstvo, vinogradarstvo,
vaenje kamena i crnog lapora, a vedu ratarsku vrijednost imaju Lumbardsko i Blatno polje. Najveda su naselja
Vela Luka i Korua na obali te Blato u unutranjosti. Korula je naseljena jo od antike kad su Grci na njoj
osnovali svoju koloniju Korkyru Melaniju.
Mljet je najjuniji vedi otok u Dalmaciji. Krajnji zapadni dio otoka je potopljena udolina s Velikim i Malim
jezerom i nacionalnim parkom dok su u istonom dijelu lijepe pjeane plae. Oko otoka pokriveno je gustim
umama. Glavna naselja su u unutranjosti, a najvede je Babino Polje. Prevladavaju tradicionalno
vinogradarstvo, maslinarstvo i ribolov, a u novije vrijeme jaaju nautiki i izletniki turizam.
Lastovo je otok juno od Korule od koje je odvojen Lastovskim kanalom. Najvede naselje na otoku je Lastovo
koje se nalazi iznad obale na rubu dobro obraenog polja. Glavno pristanite je u Ublima. Turizam je slabo
razvijen zbog dugogodinje zatovrenosti otoka za strane turiste.