Komunici

9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1
ISSN 1641- 9561
numer indeksu 374431
nakad 3000 egz.
cena 7,50 z (w tym 0% VAT)
N R 1 2 ( 4 8 4 9 )
s t y c z e l u t y
2 0 0 5
przeciw
komunistom
B I U L E T Y N

B I U L E T Y N
I NST YT UT U PAMI CI NARODOWE J
I NST YT UT U PAMI CI NARODOWE J
ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystok
tel. (0-85) 664 57 03
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
fax (0-58) 660 67 01
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. (0-12) 421 11 00
ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublin
tel. (0-81) 534 59 11
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. (0-42) 616 27 45
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. (0-61) 835 69 00
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. (0-17) 860 60 18
ul. Kaszubska 30, 70-226 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawa
tel. (0-22) 530 86 25
ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocaw
tel. (0-71) 326 76 00
BIAYSTOK
GDYNIA
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
SZCZECIN
WARSZAWA
WROCAW
ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN
Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),
Janusz Kotaski, Pawe Machcewicz, Krzysztof Madej,
Bartomiej Noszczak, Barbara Polak, Jan M. Ruman
Projekt graficzny: Krzysztof Findziski
Skad iamanie: Wojciech Czaplicki
Korekta: Anna Kaniewska
Adres: ul Towarowa 28, 00-839 Warszawa
Tel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26
e-mail: Barbara.Polak@ipn.gov.pl
http://www.ipn.gov.pl
Druk: Instytut Technologii Eksploatacji
ul. Puaskiego 6/10, 26-600 Radom
1 11 11
I NSTYTUTU PAMI CI NARODOWEJ
B I U L E T Y N
NR 1 2 ( 48 49)
ST YCZE LUT Y
2005
SPIS TRECI
ROZMOWY BIULETYNU
Komunici przeciw komunistom z Andrzejem Paczkowskim z Andrzejem Paczkowskim z Andrzejem Paczkowskim z Andrzejem Paczkowskim z Andrzejem Paczkowskim
iRobertem Spakiem rozmawia Barbara Polak iRobertem Spakiem rozmawia Barbara Polak iRobertem Spakiem rozmawia Barbara Polak iRobertem Spakiem rozmawia Barbara Polak iRobertem Spakiem rozmawia Barbara Polak ................................................. 4
KOMENTARZE HISTORYCZNE
Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek Czym by Departament X?................................................... 31
Krzysztof Lesiakowski Krzysztof Lesiakowski Krzysztof Lesiakowski Krzysztof Lesiakowski Krzysztof Lesiakowski Bagno w odzi .......................................................... 50
Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Walka na dwa fronty ................................................ 54
Jarosaw Neja Jarosaw Neja Jarosaw Neja Jarosaw Neja Jarosaw Neja Problemy zsojusznikami ..................................................... 59
Tomasz Kalbarczyk Tomasz Kalbarczyk Tomasz Kalbarczyk Tomasz Kalbarczyk Tomasz Kalbarczyk Powrt emkw.............................................................. 64
DOKUMENTY
Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek wiato na Spychalskiego.................................................... 83
Pawe Fornal, Mariusz Krzysztofiski Pawe Fornal, Mariusz Krzysztofiski Pawe Fornal, Mariusz Krzysztofiski Pawe Fornal, Mariusz Krzysztofiski Pawe Fornal, Mariusz Krzysztofiski Midzy UB a parti ............................... 91
ukasz Kamiski, Grzegorz Majchrzak ukasz Kamiski, Grzegorz Majchrzak ukasz Kamiski, Grzegorz Majchrzak ukasz Kamiski, Grzegorz Majchrzak ukasz Kamiski, Grzegorz Majchrzak Wczoraj figura, dzisiaj figurant ..... 98
Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Sawomir Cenckiewicz Przeciw ideowemu kapitulanctwu......................... 103
Piotr Chojnacki, Krzysztof Madej Piotr Chojnacki, Krzysztof Madej Piotr Chojnacki, Krzysztof Madej Piotr Chojnacki, Krzysztof Madej Piotr Chojnacki, Krzysztof Madej Przypadki prokuratora............................. 115
Bartomiej Noszczak Bartomiej Noszczak Bartomiej Noszczak Bartomiej Noszczak Bartomiej Noszczak Warszawa oJacie ........................................................ 121
Podr do peerelu .......................................................................................... 129
RELACJE I WSPOMNIENIA
Danuta Schmalhofer Danuta Schmalhofer Danuta Schmalhofer Danuta Schmalhofer Danuta Schmalhofer Pynie, pynie Oka... ................................................... 130
Zdjcie na okadce: monta twarzy Bolesawa Bieruta i Wadysawa Gomuki, fot. z AIPN
2 22 22
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
Grudzie 2004stycze 2005
1 grudnia O wszczciu ledztwa wsprawie Zbrodni Katyskiej O wszczciu ledztwa wsprawie Zbrodni Katyskiej O wszczciu ledztwa wsprawie Zbrodni Katyskiej O wszczciu ledztwa wsprawie Zbrodni Katyskiej O wszczciu ledztwa wsprawie Zbrodni Katyskiej poinformowa na konferencji
prasowej wsiedzibie IPN prezes prof. Leon Kieres.
Otwarcie wystawy Walczylimy o now Polsk, Polsk dla wszystkich... por. Mie- Otwarcie wystawy Walczylimy o now Polsk, Polsk dla wszystkich... por. Mie- Otwarcie wystawy Walczylimy o now Polsk, Polsk dla wszystkich... por. Mie- Otwarcie wystawy Walczylimy o now Polsk, Polsk dla wszystkich... por. Mie- Otwarcie wystawy Walczylimy o now Polsk, Polsk dla wszystkich... por. Mie-
czysaw Bujak (19261951), czysaw Bujak (19261951), czysaw Bujak (19261951), czysaw Bujak (19261951), czysaw Bujak (19261951), przygotowanej przez wrocawski OBEP IPN, wOrodku
Kultury w Strzelinie.
2 grudnia Otwarcie wystawy Wbrew wadzy ludowej. Czekajc na akcj (19441954) Otwarcie wystawy Wbrew wadzy ludowej. Czekajc na akcj (19441954) Otwarcie wystawy Wbrew wadzy ludowej. Czekajc na akcj (19441954) Otwarcie wystawy Wbrew wadzy ludowej. Czekajc na akcj (19441954) Otwarcie wystawy Wbrew wadzy ludowej. Czekajc na akcj (19441954), przy-
gotowanej przez biaostockie OBUiAD, wauli Zespou Szk Mechanicznych iOglno-
ksztaccych nr 5 womy. .. ..
O stalinowskim wymiarze sprawiedliwoci O stalinowskim wymiarze sprawiedliwoci O stalinowskim wymiarze sprawiedliwoci O stalinowskim wymiarze sprawiedliwoci O stalinowskim wymiarze sprawiedliwoci mwi na spotkaniu Klubu Historycznego im.
gen. Stefana Roweckiego Grota wodzi Jacek urek z BEP. Podczas spotkania zaprezen-
towano wystaw Skazani na kar mierci wczasach stalinowskich iich losy, przygotowan
przez wrocawski oddzia IPN. W spotkaniu uczestniczyli m.in. Leopold Mikunda iWojciech
Tomczyk winiowie polityczni okresu stalinowskiego skazani na kar mierci.
3 grudnia Spotkanie wsiedzibie IPN z byymi dziaaczami organizacji Europejskich Studentw Spotkanie wsiedzibie IPN z byymi dziaaczami organizacji Europejskich Studentw Spotkanie wsiedzibie IPN z byymi dziaaczami organizacji Europejskich Studentw Spotkanie wsiedzibie IPN z byymi dziaaczami organizacji Europejskich Studentw Spotkanie wsiedzibie IPN z byymi dziaaczami organizacji Europejskich Studentw
Demokratycznych Demokratycznych Demokratycznych Demokratycznych Demokratycznych (z Wielkiej Brytanii, Norwegii, Szwecji iRFN) ipolskimi opozycjonista-
mi, ktrzy 25 lat temu uczestniczyli wseminarium Korzenie jednoci europejskiej na
polanie Rynias wTatrach.
8 grudnia Kolegium IPN podjo uchwa o rozpoczciu dziaalnoci Oddziau IPN wSzczecinie.
9 grudnia Patrick Lawless, ambasador Australii wRP, by gociem prezesa IPN.
Wkad polskiego wywiadu wzwycistwo aliantw wII wojnie wiatowej. Enigma Wkad polskiego wywiadu wzwycistwo aliantw wII wojnie wiatowej. Enigma Wkad polskiego wywiadu wzwycistwo aliantw wII wojnie wiatowej. Enigma Wkad polskiego wywiadu wzwycistwo aliantw wII wojnie wiatowej. Enigma Wkad polskiego wywiadu wzwycistwo aliantw wII wojnie wiatowej. Enigma
wykad dr. Jana S. Ciechanowskiego wKlubie Historycznym im. gen. S. Roweckiego wPoznaniu.
10 grudnia Inauguracja Historycznego Klubu Turystycznego wgdaskim OBEP IPN. Inauguracja Historycznego Klubu Turystycznego wgdaskim OBEP IPN. Inauguracja Historycznego Klubu Turystycznego wgdaskim OBEP IPN. Inauguracja Historycznego Klubu Turystycznego wgdaskim OBEP IPN. Inauguracja Historycznego Klubu Turystycznego wgdaskim OBEP IPN. Podstawow
ide tej oferty edukacyjnej jest poznawanie najnowszej historii Polski iregionu pomor-
skiego podczas wdrwek.
Konferencja popularnonaukowa Konspiracja starogardzka 19391945. Historia Konferencja popularnonaukowa Konspiracja starogardzka 19391945. Historia Konferencja popularnonaukowa Konspiracja starogardzka 19391945. Historia Konferencja popularnonaukowa Konspiracja starogardzka 19391945. Historia Konferencja popularnonaukowa Konspiracja starogardzka 19391945. Historia
rodziny Pillarw rodziny Pillarw rodziny Pillarw rodziny Pillarw rodziny Pillarw zorganizowana przez gdaski OBEP IPN wStarogardzie.
13 grudnia Wystawa Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Wystawa Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Wystawa Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Wystawa Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Wystawa Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r., przygotowana przez OBEP IPN
wPoznaniu iWielkopolskie Muzeum Walk Niepodlegociowych, zostaa otwarta wMu-
zeum Poznaskiego Czerwca 1956 r. wPoznaniu.
Wystaw Poznaski Czerwiec 1956 Wystaw Poznaski Czerwiec 1956 Wystaw Poznaski Czerwiec 1956 Wystaw Poznaski Czerwiec 1956 Wystaw Poznaski Czerwiec 1956 otwarto wholu kina Nysa wGostyniu.
Spotkanie dla modziey z okazji 23. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego zor- Spotkanie dla modziey z okazji 23. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego zor- Spotkanie dla modziey z okazji 23. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego zor- Spotkanie dla modziey z okazji 23. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego zor- Spotkanie dla modziey z okazji 23. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego zor-
ganizowa OBEP IPN Gdask. Pokazano ganizowa OBEP IPN Gdask. Pokazano ganizowa OBEP IPN Gdask. Pokazano ganizowa OBEP IPN Gdask. Pokazano ganizowa OBEP IPN Gdask. Pokazano fragment filmu J.M. Meuricea Solidarno
zrealizowanego w1990 roku przez Video Studio Gdask ifrancusk wytwrni Point de
Jour. Dr Sawomir Cenckiewicz wygosi wykad Stan wojenny wPolsce.
Otwarcie wystawy Sybiracy. Deportacje obywateli polskich wgb ZSRR (1939 Otwarcie wystawy Sybiracy. Deportacje obywateli polskich wgb ZSRR (1939 Otwarcie wystawy Sybiracy. Deportacje obywateli polskich wgb ZSRR (1939 Otwarcie wystawy Sybiracy. Deportacje obywateli polskich wgb ZSRR (1939 Otwarcie wystawy Sybiracy. Deportacje obywateli polskich wgb ZSRR (1939
1941) 1941) 1941) 1941) 1941) wgimnazjum w Olsztynku. Przybyych na wystaw goci powitali burmistrz Olsz-
tynka Mirosaw Stegienko idyrektor szkoy Irena Jdruszewska. Dyrektor biaostockiego
Oddziau IPN prof. dr hab. Cezary Kuklo wygosi wykad Sowiecki terror na polskich
kresach wschodnich wlatach 19391941.
14 grudnia Wystawa Skazani przez wadz ludow 19441954 Wystawa Skazani przez wadz ludow 19441954 Wystawa Skazani przez wadz ludow 19441954 Wystawa Skazani przez wadz ludow 19441954 Wystawa Skazani przez wadz ludow 19441954 zostaa otwarta we Wrocawiu.
Otwarcie swoj obecnoci uwietnili Marszaek Wojewdztwa Dolnolskiego Pawe
Wrblewski, Prezydent Wrocawia Rafa Dutkiewicz oraz bardzo dua grupa przedstawi-
cieli rodowisk kombatanckich imieszkacw Dolnego lska.
15 grudnia Wystaw Rdzawe druty od Ojczyzny dziel nas... Internowani wlatach 1944 Wystaw Rdzawe druty od Ojczyzny dziel nas... Internowani wlatach 1944 Wystaw Rdzawe druty od Ojczyzny dziel nas... Internowani wlatach 1944 Wystaw Rdzawe druty od Ojczyzny dziel nas... Internowani wlatach 1944 Wystaw Rdzawe druty od Ojczyzny dziel nas... Internowani wlatach 1944
1947, 1947, 1947, 1947, 1947, przygotowan przez OBEP Biaystok, otwarto wGodapi.
16 grudnia Inauguracja dziaalnoci Oddziau IPN wSzczecinie. Inauguracja dziaalnoci Oddziau IPN wSzczecinie. Inauguracja dziaalnoci Oddziau IPN wSzczecinie. Inauguracja dziaalnoci Oddziau IPN wSzczecinie. Inauguracja dziaalnoci Oddziau IPN wSzczecinie. Prezes IPN prof. Leon Kieres
dokona otwarcia wystawy powiconej wydarzeniom Grudnia 1970 roku pt. Grudzie
70. Szczecin. Fotografie, dokumenty, komentarze. Uroczysto ta zainaugurowaa dzia-
alno nowego Oddziau IPN. Jego dyrektorem zosta Kazimierz Wycicki, historyk, pu-
blicysta, b. dziaacz opozycji. Oddzia IPN wSzczecinie mieci si wbudynku dawnych
koszar przy ul. Janickiego 30. Gmach przejo miasto, ktre przekazao go Instytutowi.
Dwupitrowy budynek ma take wprzyszoci pomieci archiwa, znajdujce si wobec-
nie wOddziale IPN wPoznaniu.
3 33 33
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
grudzie 2004stycze 2005r. grudzie 2004stycze 2005r. grudzie 2004stycze 2005r. grudzie 2004stycze 2005r. grudzie 2004stycze 2005r. od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania
BIAYSTOK 66 969
GDASK 153 (45* + 0**) 2615 (840* + 294**)
KATOWICE 96 1804
KRAKW 125 1917
LUBLIN 68 890
D 94 1000
POZNA 44 1678
RZESZW 101 1192
WARSZAWA 113 1886
WROCAW 112 1295
BUiAD 248 (52***) 1953 (172***)
KONSULATY 7 261
RAZEM 1227 17 460
WNIOSKI ZREALIZOWANE 14 976 14 976 14 976 14 976 14 976
wnioski przyjmowane wdelegaturach: *Bydgoszcz, **Koszalin, ***Radom
STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKW OUDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIE
OSTATUS POKRZYWDZONEGO
17 grudnia Otwarcie wystawy UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. Otwarcie wystawy UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. Otwarcie wystawy UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. Otwarcie wystawy UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. Otwarcie wystawy UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj.
biaostockim wlatach 19451956 biaostockim wlatach 19451956 biaostockim wlatach 19451956 biaostockim wlatach 19451956 biaostockim wlatach 19451956 wOrodku Kultury wBiaowiey.
Wdrwka historyczna ladami stoczniowcw. Grudzie 70 Wdrwka historyczna ladami stoczniowcw. Grudzie 70 Wdrwka historyczna ladami stoczniowcw. Grudzie 70 Wdrwka historyczna ladami stoczniowcw. Grudzie 70 Wdrwka historyczna ladami stoczniowcw. Grudzie 70 wramach Historycz-
nego Klubu Turystycznego wGdasku.
22 grudnia Ogoszenie komunikatu dotyczcego artykuu Magorzaty Niezabitowskiej Ogoszenie komunikatu dotyczcego artykuu Magorzaty Niezabitowskiej Ogoszenie komunikatu dotyczcego artykuu Magorzaty Niezabitowskiej Ogoszenie komunikatu dotyczcego artykuu Magorzaty Niezabitowskiej Ogoszenie komunikatu dotyczcego artykuu Magorzaty Niezabitowskiej pt. Praw-
dy jak chleba, opublikowanego wRzeczpospolitej z dnia 1819 grudnia 2004 r. Wko-
munikacie stwierdzono m.in. W zasobie archiwalnym Instytutu Pamici Narodowej znaj-
duj si materiay archiwalne dotyczce pani Magorzaty Niezabitowskiej. S to mikrofilm
ikopia. Orygina teczki zosta zniszczony wstyczniu 1990 r.
29 grudnia Podczas obchodw 65. rocznicy Zbrodni Wawerskiej Podczas obchodw 65. rocznicy Zbrodni Wawerskiej Podczas obchodw 65. rocznicy Zbrodni Wawerskiej Podczas obchodw 65. rocznicy Zbrodni Wawerskiej Podczas obchodw 65. rocznicy Zbrodni Wawerskiej Leszek Rysak z BEP IPN wygosi
wwarszawskim Wawrze wykad przypominajcy wydarzenia nocy 2627 grudnia 1939 r.
4 stycznia Otwarcie wystawy Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, Otwarcie wystawy Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, Otwarcie wystawy Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, Otwarcie wystawy Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, Otwarcie wystawy Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce,
wrzesie padziernik 1939 r. wrzesie padziernik 1939 r. wrzesie padziernik 1939 r. wrzesie padziernik 1939 r. wrzesie padziernik 1939 r. wSzczecinie.
12 stycznia O Polsk woln iniezawis (19451948) O Polsk woln iniezawis (19451948) O Polsk woln iniezawis (19451948) O Polsk woln iniezawis (19451948) O Polsk woln iniezawis (19451948) promocja ksiki Tomasza Balbusa we
Wrocawiu.
Sylwetce gen. Kazimierza Sosnkowskiego Sylwetce gen. Kazimierza Sosnkowskiego Sylwetce gen. Kazimierza Sosnkowskiego Sylwetce gen. Kazimierza Sosnkowskiego Sylwetce gen. Kazimierza Sosnkowskiego zostao powicone kolejne spotkanie Klubu
Historycznego im. gen. S. Roweckiego Grota wWarszawie.
13 stycznia UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. biaostockim wla- UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. biaostockim wla- UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. biaostockim wla- UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. biaostockim wla- UB wobec podziemia niepodlegociowego iopozycji wwoj. biaostockim wla-
tach 19451956 tach 19451956 tach 19451956 tach 19451956 tach 19451956 otwarcie wystawy wwietlicy gminnej wKalnicy koo Braska.
17 stycznia Wystawa ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 Wystawa ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 Wystawa ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 Wystawa ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 Wystawa ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 otwarcie
wystawy wMDK wGrodzisku Wielkopolskim.
18 stycznia Suga Boy ks. Jerzy Popieuszko (19471984) Suga Boy ks. Jerzy Popieuszko (19471984) Suga Boy ks. Jerzy Popieuszko (19471984) Suga Boy ks. Jerzy Popieuszko (19471984) Suga Boy ks. Jerzy Popieuszko (19471984) otwarcie wystawy wOrodku
Doskonalenia Nauczycieli w Eku.
20 stycznia Powstaczy zryw wCzortkowie w1940 r. Powstaczy zryw wCzortkowie w1940 r. Powstaczy zryw wCzortkowie w1940 r. Powstaczy zryw wCzortkowie w1940 r. Powstaczy zryw wCzortkowie w1940 r. otwarcie wystawy wPaacu Sztuki wKrakowie.
Legenda Armii Krajowej wsowie iwpiosence Legenda Armii Krajowej wsowie iwpiosence Legenda Armii Krajowej wsowie iwpiosence Legenda Armii Krajowej wsowie iwpiosence Legenda Armii Krajowej wsowie iwpiosence kolejne spotkanie z cyklu Historia
wsowie ipiosence wgdaskim IPN.
Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach otwarcie wystawy wPile.
21 stycznia Aparat represji wPolsce Ludowej 19441989 Aparat represji wPolsce Ludowej 19441989 Aparat represji wPolsce Ludowej 19441989 Aparat represji wPolsce Ludowej 19441989 Aparat represji wPolsce Ludowej 19441989 promocja nowego periodyku IPN
wRzeszowie. Pismo redagowane jest przez rzeszowski OBEP.
Wilm Hosenfeld wsplna pami Polakw iNiemcw Wilm Hosenfeld wsplna pami Polakw iNiemcw Wilm Hosenfeld wsplna pami Polakw iNiemcw Wilm Hosenfeld wsplna pami Polakw iNiemcw Wilm Hosenfeld wsplna pami Polakw iNiemcw konferencja naukowa wodzi.
28 stycznia Paac prezydencki Paac prezydencki Paac prezydencki Paac prezydencki Paac prezydencki by kolejnym miejscem programu edukacyjnego Wizja lokalna.
31 stycznia Sowieckie pieko 19391947 Sowieckie pieko 19391947 Sowieckie pieko 19391947 Sowieckie pieko 19391947 Sowieckie pieko 19391947 otwarcie wystawy wDrawsku Pomorskim.
4 44 44
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
KOMUNICI
PRZECIW KOMUNISTOM
Z ANDRZEJEM PACZKOWSKIM IROBERTEM SPAKIEM
ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. Partia komunistyczna, jako zarzdzana spoza kraju i podwa- B.P. Partia komunistyczna, jako zarzdzana spoza kraju i podwa- B.P. Partia komunistyczna, jako zarzdzana spoza kraju i podwa- B.P. Partia komunistyczna, jako zarzdzana spoza kraju i podwa- B.P. Partia komunistyczna, jako zarzdzana spoza kraju i podwa-
ajca integralno terytorialn Polski, bya wII Rzeczypospolitej ajca integralno terytorialn Polski, bya wII Rzeczypospolitej ajca integralno terytorialn Polski, bya wII Rzeczypospolitej ajca integralno terytorialn Polski, bya wII Rzeczypospolitej ajca integralno terytorialn Polski, bya wII Rzeczypospolitej
nielegalna. Skaenie koniecznoci funkcjonowania wkonspiracji nielegalna. Skaenie koniecznoci funkcjonowania wkonspiracji nielegalna. Skaenie koniecznoci funkcjonowania wkonspiracji nielegalna. Skaenie koniecznoci funkcjonowania wkonspiracji nielegalna. Skaenie koniecznoci funkcjonowania wkonspiracji
wznacznym stopniu ograniczyo wniej procedury demokratyczne. wznacznym stopniu ograniczyo wniej procedury demokratyczne. wznacznym stopniu ograniczyo wniej procedury demokratyczne. wznacznym stopniu ograniczyo wniej procedury demokratyczne. wznacznym stopniu ograniczyo wniej procedury demokratyczne.
Mogoby si wydawa, e akurat wprzypadku tej partii najwa- Mogoby si wydawa, e akurat wprzypadku tej partii najwa- Mogoby si wydawa, e akurat wprzypadku tej partii najwa- Mogoby si wydawa, e akurat wprzypadku tej partii najwa- Mogoby si wydawa, e akurat wprzypadku tej partii najwa-
niejsz i jedyn charakterystyk jest wyznawanie okrelonej ideolo- niejsz i jedyn charakterystyk jest wyznawanie okrelonej ideolo- niejsz i jedyn charakterystyk jest wyznawanie okrelonej ideolo- niejsz i jedyn charakterystyk jest wyznawanie okrelonej ideolo- niejsz i jedyn charakterystyk jest wyznawanie okrelonej ideolo-
gii. A jednak wjej historii nie brak wewntrznych konfliktw, rzadko gii. A jednak wjej historii nie brak wewntrznych konfliktw, rzadko gii. A jednak wjej historii nie brak wewntrznych konfliktw, rzadko gii. A jednak wjej historii nie brak wewntrznych konfliktw, rzadko gii. A jednak wjej historii nie brak wewntrznych konfliktw, rzadko
co prawda ujawniajcych si na zewntrz. Uczestnicy wewntrznych co prawda ujawniajcych si na zewntrz. Uczestnicy wewntrznych co prawda ujawniajcych si na zewntrz. Uczestnicy wewntrznych co prawda ujawniajcych si na zewntrz. Uczestnicy wewntrznych co prawda ujawniajcych si na zewntrz. Uczestnicy wewntrznych
konfliktw walczyli ze sob bezwzgldnie. Zacznijmy od Komuni- konfliktw walczyli ze sob bezwzgldnie. Zacznijmy od Komuni- konfliktw walczyli ze sob bezwzgldnie. Zacznijmy od Komuni- konfliktw walczyli ze sob bezwzgldnie. Zacznijmy od Komuni- konfliktw walczyli ze sob bezwzgldnie. Zacznijmy od Komuni-
stycznej Partii Polski. stycznej Partii Polski. stycznej Partii Polski. stycznej Partii Polski. stycznej Partii Polski.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Ruch komunistyczny czy szerzej, ruch robotniczy, nalea do tych
nurtw ideowych, ktre byy bardzo silnie wewntrznie skonfliktowane,
jak to bywa wruchach ocharakterze fundamentalistycznym, ktre maj
bardzo sprecyzowan ideologi, pismo wite, prorokw. Podda-
jc cokolwiek krytyce, atwo zosta napitnowanym mianem renegata
czy odszczepieca. Pamitajmy, e pocztek ruchu bolszewickiego wzi
si zrozamu. Mona powiedzie, e Komunistyczna Partia Robotnikw
Polski, przeksztacona pniej wKPP, bya wyjtkiem od reguy, bo po-
wstaa przez poczenie (PPS-Lewicy i SDKPiL), anie przez podzia, jak
wszystkie inne partie komunistyczne. W okresie midzywojennym, jako
partia nielegalna, awic dziaajca wbardzo specyficznych warunkach,
miaa podwjne oblicze, tzn. na zewntrz bya zwart, zamknit wspl-
not, tak troch monastyczn czy podobn do grupy wojownikw, ale
wewntrz a kipiao od namitnoci, ambicji i rnego rodzaju konflik-
tw. Najbardziej znany by podzia na wikszo i mniejszo, co,
jeli chodzi onazewnictwo, nawizywao do bolszewikw i mienszewi-
kw. Bardzo wiele osb usunito zpartii, niektre odeszy same i
ciekawe ju nigdy nie zaistniay politycznie poza parti, nie byy wsta-
nie niczego nowego stworzy. KPP bya naznaczona syndromem kon-
spiracji i kamuflowania wewntrznych konfliktw. By moe dlatego, e
byy one na zewntrz ukrywane, wewntrznie rozgryway si wbardzo
ostrych formach. Pamitajmy, e KPP bya czci midzynarodowego
ruchu komunistycznego Kominternu, ktry take by podminowany
rnymi wewntrznymi walkami.
B.P. Sprbujmy zdefiniowa nurty wpolskim ruchu komunistycz- B.P. Sprbujmy zdefiniowa nurty wpolskim ruchu komunistycz- B.P. Sprbujmy zdefiniowa nurty wpolskim ruchu komunistycz- B.P. Sprbujmy zdefiniowa nurty wpolskim ruchu komunistycz- B.P. Sprbujmy zdefiniowa nurty wpolskim ruchu komunistycz-
nym wokresie miedzywojennym. nym wokresie miedzywojennym. nym wokresie miedzywojennym. nym wokresie miedzywojennym. nym wokresie miedzywojennym.
5 55 55
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Kady ruch polityczny, troch szerszy ni jaka jedna maa grup-
ka, podlega pewnym procesom. Wyaniaj si wnim tendencje rady-
kalne i umiarkowane. W przypadku partii komunistycznej radykaami
byli na przykad ci, ktrzy wierzyli, e wystarczy rzuci dwie bomby, wy-
woa strajk i ju bdzie rewolucja. Umiarkowani uwaali, e czeka ich
dugi marsz, e naley wykorzystywa wszelkie istniejce moliwoci,
cznie zmetodami parlamentarnymi. Taka bya, schematycznie rzecz
biorc, gwna rnica midzy radykaami aumiarkowanymi (istnieje
ona zreszt wkadej innej partii politycznej, cznie zparti republi-
kask wStanach Zjednoczonych). Odpowiada temu podzia na mien-
szewikw i bolszewikw, ktry odtworzy si wKPP. Radykaowie wci
widzieli upadek kapitalizmu i spodziewali si lada moment rewolucji,
ato, co naley do partii, to ewentualnie przyspieszy jej wybuch.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Ruch komunistyczny zobszaru Polski wszed wokres wojny cako-
wicie rozbity. Partia zostaa ostatecznie rozwizana przez Stalina wsierp-
niu 1938r. Nie byo struktur. Dziaacze rozjechali si po kraju lub wyje-
chali za granic. Te rne nurty ujawniaj si wic ponownie dopiero po
powstaniu nowej spjnej organizacji PPR, anawet jeszcze pniej
jeli oczywicie szukamy nurtw, anie tylko przejaww walk koteryjnych.
Ujawniaj si one wpeni po poczeniu dziaaczy z kraju ztymi, ktrzy
przyjechali, powrcili zMoskwy. Podam konkretny przykad dwch posta-
ci, ktre pniej, wlatach czterdziestych i pidziesitych, odgryway wPol-
sce zasadnicze role i s wrcz modelowymi symbolami dwch odmien-
nych postaw podejcia do komunizmu Wadysaw Gomuka i Bolesaw
Bierut. Ich mentalno wznaczcym stopniu ksztatowaa si podczas stu-
diw kominternowskich. I to zca pewnoci ich czy. Ale ju utego
rda pojawiaj si wane rnice, rzutujce pniej na ich ca dalsz
dziaalno. Gomuka by suchaczem szkoy Kominternu w Moskwie
wlatach 19341935, kiedy komunizm stawa si systemem bardziej
otwartym, zblia si VII Kongres Midzynarodwki. Pojawio si haso
jednolitego frontu przeciwko faszyzmowi, wsppracy zniemarksistowsk
lewic: czci socjalistw, ludowcw czy nawet liberaw. Bierut by wtej
samej szkole pod koniec lat trzydziestych, kiedy droga, ktr szli komuni-
ci, bya kracowo inna. Socjaldemokracj uznawano wwczas za zo
rwne faszyzmowi. Dominowao podejcie rewolucyjne, co wpraktyce
sprowadzao si do izolacji, zwierania wasnych partyjnych szeregw ipo-
legania tylko na nich, co potem nazwano sekciarstwem. Na przyka-
dzie Bieruta i Gomuki wida, e moment historyczny, wktrym ta ideo-
logia ich ksztatowaa, by niezwykle wany. Caa zreszt historia komuni-
stw wskazuje, e najczciej nie s to ludzie zmieniajcy swoje pogldy.
Ich pogldy, jeli ju ewoluuj, to zawsze wramach sztywnej, bo wdruko-
wanej wpodwiadomo doktryny, i nazwabym to raczej pragmatyczn
zmian taktyki postpowania. Oczywicie, mwic oliderach frakcji, naley
te pamita ocechach ich osobowoci charakterze, temperamencie.
Myl, e to wpyw tych dwch czynnikw spowodowa, e Gomuka ni-
6 66 66
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
gdy nie zosta jedynie biernym pasem transmisyjnym wykonujcym po-
lecenia Kremla, oBierucie za wpewnym uproszczeniu mona tak
mwi bez wtpienia.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Baza ideologiczna jest dla wszystkich komunistw taka sama. Pro-
blem polega na swego rodzaju konkurencji kto jest lepszym marksist-
-leninist, kto lepiej rozumie i skuteczniej wprowadza wycie ideologi.
Dobrze, e pady te dwa nazwiska, gdy wedug mnie czynnik personalny
i charakterologiczny odgrywa znaczc rol. Gomuka niewtpliwie by
czowiekiem bardzo samodzielnym, ambitnym, twardym, bronicym swo-
ich pozycji, natomiast Bierut cigle by pod czyim wpywem.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Czasami zachowywa si jak marionetka. To bya konfrontacja
dwch postaw wpartii Gomuki, twardego robociarza, i Bieruta, twar-
dego no, mona powiedzie intelektualisty, cho by tylko zecerem,
ale by bardziej obyty, mia lepsze maniery.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. I wicej czyta od Gomuki, mia lepsz prezencj. Niewtpliwie
istnia wruchu komunistycznym podzia na inteligentw czy intelektuali-
stw partyjnych i na prostych dziaaczy, bardzo energicznych i zarad-
nych, ale nie majcych wasnych pogldw politycznych. Przedstawi-
cielami jeszcze jednej grupy autodydaktw byli Gomuka i Bierut,
nie mieli formalnego wyszego wyksztacenia, ale duo czytali. Nie na-
ley bagatelizowa ich uniwersytetw wiziennych, gdzie inteligenci
czy intelektualici na przykad uczyli jzykw obcych towarzyszy, ktrzy
mieli skoczon zaledwie szko powszechn.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Gomuce zostao to na cae ycie. Wertowa stosy materiaw,
zapoznawa si niemale zkadym dokumentem, praktycznie nie kon-
sultowa si zBiurem Politycznym, ktremu wlatach szedziesitych
po prostu oznajmia swoje decyzje. Bierut odwrotnie. Nad dokumenta-
mi partyjnymi i pastwowymi lcza razem zJakubem Bermanem, agdy
rzecz dotyczya gospodarki, wspomaga go jeszcze Hilary Minc. Bierut
zna swoje intelektualne ograniczenia. Jego rol mona by porwna
do arbitra, do ktrego naley ostateczna decyzja.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. W odrnieniu od Bieruta Gomuka by osobowoci autory-
tarn. Bierut sta si dyktatorem, wypenia lepiej lub gorzej te funkcje
dyktatorskie, ale nie mia osobowoci autorytarnej. Czsto konsultowa
si, radzi. Biuro Polityczne odgrywao znacznie wiksz rol wczasach
Bieruta ni wczasach Gomuki.
B.P. Nie tylko rnice wcharakterach i poziomie wyksztacenia B.P. Nie tylko rnice wcharakterach i poziomie wyksztacenia B.P. Nie tylko rnice wcharakterach i poziomie wyksztacenia B.P. Nie tylko rnice wcharakterach i poziomie wyksztacenia B.P. Nie tylko rnice wcharakterach i poziomie wyksztacenia
determinoway rozdwiki wrd polskich komunistw, wpyway determinoway rozdwiki wrd polskich komunistw, wpyway determinoway rozdwiki wrd polskich komunistw, wpyway determinoway rozdwiki wrd polskich komunistw, wpyway determinoway rozdwiki wrd polskich komunistw, wpyway
na to take dowiadczenia yciowe. Na przykad udzia wwojnie na to take dowiadczenia yciowe. Na przykad udzia wwojnie na to take dowiadczenia yciowe. Na przykad udzia wwojnie na to take dowiadczenia yciowe. Na przykad udzia wwojnie na to take dowiadczenia yciowe. Na przykad udzia wwojnie
hiszpaskiej wbrygadach internacjonalistycznych, czonkostwo hiszpaskiej wbrygadach internacjonalistycznych, czonkostwo hiszpaskiej wbrygadach internacjonalistycznych, czonkostwo hiszpaskiej wbrygadach internacjonalistycznych, czonkostwo hiszpaskiej wbrygadach internacjonalistycznych, czonkostwo
7 77 77
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wpartiach komunistycznych wNiemczech, Francji czy Belgii. Do- wpartiach komunistycznych wNiemczech, Francji czy Belgii. Do- wpartiach komunistycznych wNiemczech, Francji czy Belgii. Do- wpartiach komunistycznych wNiemczech, Francji czy Belgii. Do- wpartiach komunistycznych wNiemczech, Francji czy Belgii. Do-
wiadczenia dziaaczy lokalnych byy inne. Te rne drogi yciowe wiadczenia dziaaczy lokalnych byy inne. Te rne drogi yciowe wiadczenia dziaaczy lokalnych byy inne. Te rne drogi yciowe wiadczenia dziaaczy lokalnych byy inne. Te rne drogi yciowe wiadczenia dziaaczy lokalnych byy inne. Te rne drogi yciowe
powodoway wzajemn nieufno. Kada ztakich grup uwaaa, powodoway wzajemn nieufno. Kada ztakich grup uwaaa, powodoway wzajemn nieufno. Kada ztakich grup uwaaa, powodoway wzajemn nieufno. Kada ztakich grup uwaaa, powodoway wzajemn nieufno. Kada ztakich grup uwaaa,
e wie lepiej i wicej. e wie lepiej i wicej. e wie lepiej i wicej. e wie lepiej i wicej. e wie lepiej i wicej.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Takie podziay uksztatoway si dopiero wkocu lat trzydziestych
wzwizku zwojn domow wHiszpanii, rol polskiej emigracji i komu-
nistw we Francji, ktrzy uczestniczyli wtej wojnie i pniej wruchu opo-
ru wczasie drugiej wojny wiatowej na terenie Francji. Wczeniej wKPP
byo troch inaczej. Kierownictwo KPP byo prawie cay czas za granic
albo wMoskwie, albo wBerlinie, potem wBrukseli, Pradze, wGda-
sku, Kopenhadze. To bya ta emigracyjna elita. Byli tacy czonkowie Ko-
mitetu Centralnego, ktrzy od 1919r. wogle nie byli wPolsce, cay
czas mieszkali za granic, co skutkowao rnic dowiadcze. Ludzie
zemigracji byli raczej teoretykami ni dziaaczami pracujcymi na dole.
Fakt, e wielka czystka wykosia tych, ktrzy byli poza Polsk, spowodo-
wa, i ju wczasie okupacji i zaraz po niej na wierzchu znaleli si
dziaacze zniszego i redniego szczebla. Zabrako starej elity, ktra i tak
ju by si wykruszya, wzwizku zwiekiem. Ludzie tacy jak Adolf Warski
czy Wera Kostrzewa mieli wlatach trzydziestych po 5060 lat. Dowiad-
czenie internacjonalistyczne, oktrym pani mwia, wzasadzie dotyczyo
gwnie tzw. Hiszpanw i znacznie mniej licznych komunistw, ktrzy przed
1939r. przebywali na emigracji. W argonie bezpieki nazywano ich pa-
lestyczykami, amerykanami, francuzami czy szwajcarami, za-
lenie od tego, gdzie byli. W latach trzydziestych polscy komunici znajdo-
wali si wnajdziwniejszych miejscach.
B.P. W Moskwie, samym sercu ruchu komunistycznego, rnice B.P. W Moskwie, samym sercu ruchu komunistycznego, rnice B.P. W Moskwie, samym sercu ruchu komunistycznego, rnice B.P. W Moskwie, samym sercu ruchu komunistycznego, rnice B.P. W Moskwie, samym sercu ruchu komunistycznego, rnice
rwnie ujawniaj si do szybko. Przykadem jest Trocki i jego rwnie ujawniaj si do szybko. Przykadem jest Trocki i jego rwnie ujawniaj si do szybko. Przykadem jest Trocki i jego rwnie ujawniaj si do szybko. Przykadem jest Trocki i jego rwnie ujawniaj si do szybko. Przykadem jest Trocki i jego
zwolennicy. zwolennicy. zwolennicy. zwolennicy. zwolennicy.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Ale to wci jest ten generalny problem: czy radykalna rewolucja,
czy te raczej okopanie si na pozycjach i umacnianie zdobyczy? Czy
permanentna rewolucja, czy komunizm wjednym kraju? Lew Trocki by
zwolennikiem radykalnego dziaania, aStalin bardziej pragmatycznego.
B.P. I Stalin bardzo szybko i jednoznacznie rozprawia si zrealny- B.P. I Stalin bardzo szybko i jednoznacznie rozprawia si zrealny- B.P. I Stalin bardzo szybko i jednoznacznie rozprawia si zrealny- B.P. I Stalin bardzo szybko i jednoznacznie rozprawia si zrealny- B.P. I Stalin bardzo szybko i jednoznacznie rozprawia si zrealny-
mi czy wyimaginowanymi przeciwnikami. mi czy wyimaginowanymi przeciwnikami. mi czy wyimaginowanymi przeciwnikami. mi czy wyimaginowanymi przeciwnikami. mi czy wyimaginowanymi przeciwnikami.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. To jest pewien paradygmat, ktry si potem powtarza. Mniej
wicej do koca lat dwudziestych Stalin walk wewntrzn, ktra wyni-
ka zjego sposobu widzenia ideologii, atake ambicji osobistych, toczy
przy uyciu rodkw politycznych zdobywa zwolennikw wnajwyszej
elicie, stara si mie poparcie wrednim aparacie, przez gosowania
wKC, przez kampanie propagandowe, zdobywa wadz dyktatorsk,
eliminujc bd podporzdkowujc sobie innych. Mniej wicej od prze-
8 88 88
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
omu lat dwudziestych i trzydziestych, bardzo wyranie ju od 1934 r.,
wcza do tej walki NKWD, ktre za niego zaatwia sprawy polityczne.
Podobnie zreszt wPolsce: wlatach 19441948 toczyy si spory wonie
PPR oczywicie nie miay takich rozmiarw i takiego znaczenia jak
spory midzy Stalinem aTrockim po mierci Lenina ale byy. Byli ra-
dykaowie typu Wodzimierz Zawadzki. Jego pomysy to: siedemnasta
republika, rewolucja, wiesza klechw. Byli te ludzie bardziej pragma-
tyczni. Wszelkie konflikty zaatwiano jednak tak, e usuwano takiego
radykaa ze stanowiska sekretarza komitetu wojewdzkiego i wysyano
go na inne, podrzdne stanowisko.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Bierut nie cierpia Gomuki, aStalin mia swoist obsesj wa-
nie na punkcie Trockiego, ktra zczasem si jeszcze nakrcia. Oni
yli po czci wwiecie, jak bymy dzi powiedzieli, wirtualnym. Stalin
naprawd wierzy, e wyimaginowani i rozmnaajcy si jak krliki
zwolennicy pogldw Trockiego stanowi centraln spryn opozycji.
Wydaje si to absurdalne, ale sam Trocki jak mona wnioskowa
zzachowania Stalina zczasem zacz wierzy wswoich nieistniej-
cych zwolennikw, czemu dawa wyraz. To zkolei utwierdzao Stalina
wsusznoci wasnego przekonania, e trockizm jest si jeszcze gro-
niejsz, ni myla. Spirala represji po czci rodzia si po prostu zoso-
bistych obsesji. To, co si dziao po wojnie wrd komunistw wPol-
sce, te nie byo dalekie od takiego samonakrcania spirali podejrze.
Przecie caa sprawa zodchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym
poza, zjednej strony, rzeczywist walk omodel sowietyzacji Polski,
zdrugiej strony bya po prostu osobist, personaln walk owadz
pomidzy komunistami orientujcymi si na Bieruta lub Gomuk.
B.P. Od 1948 B.P. Od 1948 B.P. Od 1948 B.P. Od 1948 B.P. Od 1948r. wczono do walki wewntrznej bezpiek i przy r. wczono do walki wewntrznej bezpiek i przy r. wczono do walki wewntrznej bezpiek i przy r. wczono do walki wewntrznej bezpiek i przy r. wczono do walki wewntrznej bezpiek i przy
jej pomocy prowadzono walk polityczn. jej pomocy prowadzono walk polityczn. jej pomocy prowadzono walk polityczn. jej pomocy prowadzono walk polityczn. jej pomocy prowadzono walk polityczn.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Bezpieka nabraa duego znaczenia przez pierwsze cztery lata
rozprawiania si zpodziemiem politycznym czy zpartiami legalnymi.
Sprawdzia si jako skuteczne narzdzie dla utrzymania wadzy. Stao
si to wic troch si rozpdu.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Uycie bezpieki do walki wewntrz partii byo kalk wzorw so-
wieckich. Z dokumentw z1948r. wiemy, e Stanisaw Radkiewicz
zarzdzi redukcj personelu Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego
i ograniczenie sieci agenturalnej. Wojna zprzeciwnikiem zewntrznym,
czyli zopozycj, do czego bezpieka bya powoana, zostaa wygrana.
Przez cay 1948r. zauwaalna jest tendencja do redukowania aparatu
bezpieczestwa. I nagle pojawia si problem, e bezpieka ma suy
ju nie tylko do walki zzadeklarowanym, otwartym przeciwnikiem, ale
zwrogiem wewntrznym. Ma te zmaltretowa spoeczestwo i zmu-
si je do posusznego wykonywania polece wadzy.
Monta twarzy
Jzefa Cyrankiewicza
i Piotra Jaroszewicza
F
o
t
.

z

A
I
P
N
10 10 10 10 10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UB.P. Wane jest wtym wszystkim i to, e bezpieka to nie s ludzie B.P. Wane jest wtym wszystkim i to, e bezpieka to nie s ludzie B.P. Wane jest wtym wszystkim i to, e bezpieka to nie s ludzie B.P. Wane jest wtym wszystkim i to, e bezpieka to nie s ludzie B.P. Wane jest wtym wszystkim i to, e bezpieka to nie s ludzie
pojawiajcy si znikd, to s czonkowie partii. pojawiajcy si znikd, to s czonkowie partii. pojawiajcy si znikd, to s czonkowie partii. pojawiajcy si znikd, to s czonkowie partii. pojawiajcy si znikd, to s czonkowie partii.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Nie tylko s czonkami partii, ale s przyjacimi tych, ktrzy na
czele tej partii stoj. Roman Romkowski, Jzef Raski, Anatol Fejgin,
pniej Jzef wiato tych ludzi czy nie tylko znajomo jeszcze sprzed
wojny, wsplne studia, wsplne przeycia wMoskwie, ale bardzo cz-
sto wsplne ycie prywatne...
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. ...wsplne ony. Paru byo ztego znanych. Ale byy te inne
kontakty Romkowski by wkominternowskiej szkole razem zGomuk
wjednym pokoju...
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. ...a pniej wjednej celi wRawiczu w1937r. No, aprzecie
ich wszystkich, poza wiat, zna wietnie zczasw akademickich Ja-
kub Berman. Z Fejginem czya go nawet pewna sympatia, spora zay-
o wkadym razie. Cho tu te s pewne niuanse, bo Raskiego na
przykad Berman najprawdopodobniej nie znosi.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. ...a skoczyo si na tym, e Romkowski by odpowiedzialny za
ledztwo wsprawie odchyle Gomuki i jego gwnym nadzorc wwi-
zieniu. Nawet chyba go par razy przesuchiwa. Historia pary: Rom-
kowskiGomuka jest dobr ilustracj pogoni za wrogiem wewntrz-
nym, agentur wpartii etc.
B.P. Przed wojn wobec partii stawiano rwnie rne zadania B.P. Przed wojn wobec partii stawiano rwnie rne zadania B.P. Przed wojn wobec partii stawiano rwnie rne zadania B.P. Przed wojn wobec partii stawiano rwnie rne zadania B.P. Przed wojn wobec partii stawiano rwnie rne zadania
zpogranicza dziaa porednio lub bezporednio wywiadowczych. zpogranicza dziaa porednio lub bezporednio wywiadowczych. zpogranicza dziaa porednio lub bezporednio wywiadowczych. zpogranicza dziaa porednio lub bezporednio wywiadowczych. zpogranicza dziaa porednio lub bezporednio wywiadowczych.
Poza tym dziaa wywiad sowiecki, ktry posugiwa si polskim ru- Poza tym dziaa wywiad sowiecki, ktry posugiwa si polskim ru- Poza tym dziaa wywiad sowiecki, ktry posugiwa si polskim ru- Poza tym dziaa wywiad sowiecki, ktry posugiwa si polskim ru- Poza tym dziaa wywiad sowiecki, ktry posugiwa si polskim ru-
chem komunistycznym. chem komunistycznym. chem komunistycznym. chem komunistycznym. chem komunistycznym.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. W KPP by pion wojskowy, ktry by zwizany zsowieckim wywia-
dem (czy raczej stanowi cz jego siatki), azarazem prowadzi poli-
tyczn dziaalno destrukcyjn wobec Wojska Polskiego kolportowano
ulotki i gazetki zhasami podburzajcymi onierzy przeciwko oficerom.
To, czy kto by wwojskwce, czy nie, nie miao raczej specjalnego
znaczenia dla podziaw wewntrz partii komunistycznej ten kto mg
by zarwno mniejszociowcem, jak i wikszociowcem. Jeeli chodzi
openetracj przez sowieckie suby specjalne partii komunistycznej
polegaa ona na wykorzystywaniu tej partii jako jednej zplacwek wywia-
du zagranicznego. Zarzdzaniem parti zajmowa si Komintern, ktry
na wielu paszczyznach wsppracowa zNKWD. Nie wiem, czy NKWD
werbowao kogokolwiek zczonkw KPP do kontroli nad parti. Jeli kto
wsppracowa zNKWD jak Alfred Jaroszewicz czy Wodzimierz Lecho-
wicz, to wten sposb, e dziaa jako wtyczka sowiecka winstytucjach
polskiego kontrwywiadu (na przykad wjakim Samodzielnym Referacie
Informacyjnym przy Dowdztwie Okrgu Korpusu), ale nie wsamej partii
11 11 11 11 11
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
komunistycznej. Do KPP nie trzeba byo nikogo wtyka. W jakim sensie
wszyscy komunici byli wetknici wPolsk przez Zwizek Sowiecki. Przy-
pomn, e podstawowa cz sowieckiej siatki szpiegowskiej, niezale-
nie od tego, e rekrutowano do niej ludzi motywowanych ideologicznie,
bya nakaniana do tego, eby nie deklarowa swoich zwizkw zkomu-
nizmem. Klasyczny przykad to Kim Philby by autentycznym lewicow-
cem, zbuntowanym przeciwko swojej buruazyjnej rodzinie, ale po
zwerbowaniu zakazano mu ujawniania swoich pogldw. Mia sta si
prawicowym dziennikarzem, i wbrew swoim pogldom sta si nim.
B.P. Czy agenturalne powizania zsowieckimi subami byy p- B.P. Czy agenturalne powizania zsowieckimi subami byy p- B.P. Czy agenturalne powizania zsowieckimi subami byy p- B.P. Czy agenturalne powizania zsowieckimi subami byy p- B.P. Czy agenturalne powizania zsowieckimi subami byy p-
niej wykorzystywane przez Sowietw do wpywania na dziaalno niej wykorzystywane przez Sowietw do wpywania na dziaalno niej wykorzystywane przez Sowietw do wpywania na dziaalno niej wykorzystywane przez Sowietw do wpywania na dziaalno niej wykorzystywane przez Sowietw do wpywania na dziaalno
polskich komunistw? polskich komunistw? polskich komunistw? polskich komunistw? polskich komunistw?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Nie znalazem takich ladw. Ale jest taka posta: Wiktor ytowski,
zwizany zNKWD, ju w1929r. stworzy Komisj Bezpieczestwa przy
Biurze Politycznym KC KPP, ktra miaa zajmowa si walk zprowo-
kacj wpartii, czyli bya wpewnym sensie prefiguracj komisji oidentycz-
nej nazwie utworzonej 20 lat pniej wWarszawie. O ile wiem, to on
wanie pierwszy wysuwa zarzuty opisudczykowskiej prowokacji, i to ju
w1930r. Wskazywa te konkretne nazwiska i NKWD szo tym tropem,
aresztujc takich dziaaczy jak Tadeusz arski, Jerzy Czeszejko-Sochacki,
Wojewdzki. ytowski ideologicznie uoglni swoje tezy wosobnej bro-
szurze wydanej w1934r. (U rde prowokacji peowiackiej). Nie uchro-
nio go to przed aresztowaniem przez NKWD i kul wty gowy.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Tak naprawd jeli spojrzymy na ten problem logicznie co
wwypadku rozmowy oruchu komunistycznym oczywicie nie musi zna-
czy susznie to zauwaymy, e ewentualne wykorzystywanie agentu-
ry sowieckiej do kierowania parti byo przecie bez sensu. Wszyscy
komunici bez reszty byli ludmi sowieckimi oddani idei marksi-
stowsko-leninowskiej, ktra przecie wlatach istnienia KPP uosabiana
bya przez Stalina i pierwsze, wymarzone pastwo komunistyczne. Poza
tym Stalin nie musia wpywa. On ludzi wymienia. Kiedy przesta
wzadowalajcym stopniu panowa nad kierunkiem rozwoju KPP, to
wymordowa jej kierownictwo, aparti rozwiza jako przeart agen-
tur. Polskim komunistom zabroni jakiejkolwiek politycznej dziaalno-
ci. Tyle. Ale by te inny, niezwykle istotny problem. Kierownictwo KPP
kierowao swoje wtyczki, ludzi czystych i nie kojarzonych zkomuni-
zmem do legalnych polskich partii i organizacji wcelach dezintegracyj-
nych, informacyjnych tych, do ktrych suy agentura. Czsto chodzio
ozradykalizowanie postaw niektrych osb ztych rodowisk, czy te
zmizernym skutkiem ozwerbowanie na rzecz komunizmu.
B.P. Jaka bya rzeczywista aktywno polskich sub specjalnych B.P. Jaka bya rzeczywista aktywno polskich sub specjalnych B.P. Jaka bya rzeczywista aktywno polskich sub specjalnych B.P. Jaka bya rzeczywista aktywno polskich sub specjalnych B.P. Jaka bya rzeczywista aktywno polskich sub specjalnych
wKPP? Czy partia naprawd bya przearta agentur? wKPP? Czy partia naprawd bya przearta agentur? wKPP? Czy partia naprawd bya przearta agentur? wKPP? Czy partia naprawd bya przearta agentur? wKPP? Czy partia naprawd bya przearta agentur?
12 12 12 12 12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UA.P. A.P. A.P. A.P. A.P. W sprawozdaniach Komisariatu Rzdu dla m.st. Warszawy oy-
ciu politycznym, atake opartiach nielegalnych, zakres informacji oKPP
jest znaczny. Oczywicie skuteczno dziaania policji politycznej nie bya
stuprocentowa, bo adna policja polityczna nie dy do zlikwidowania
wcaoci przeciwnika, zawsze zostawia jak grzybni, eby unikn
odradzania si przeciwnika wnowej postaci. Majc taki rozsadnik,
atwiej kontrolowa. Polska policja polityczna miaa wiele informacji
oKPP. Z punktu widzenia agenturalnego KPP bya wznacznym stopniu
pod kontrol, ale nie znaczyo to, e ni zarzdzano. Zwaszcza e fak-
tyczne polityczne kierownictwo znajdowao si poza Polsk, anic mi nie
wiadomo otym, aby polski wywiad mia agentw wKominternie.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Sprawa prowokacji wKPP i jej rozwizania zdzisiejszego punktu
widzenia wydaje si absurdalna. Ale wielu komunistw, pomimo poczt-
kowych oporw, ulego kremlowskiej propagandzie. W sumie zreszt
wpraktyce nie pozostawao im nic innego, poza zmian pogldw oczy-
wicie. W ruchu komunistycznym, poza najwczeniejszym okresem, nie
byo miejsca na dywagacje i rozbienoci. Liczya si jedno, bo jedno
to sia. Poza tym jednostka moe si myli, partia nigdy. Dla nas to
frazesy, dla komunistw to dogmaty. Jesieni 1938r., po pierwszych ty-
godniach, kiedy polscy aktywici doznali szoku na wiadomo, e cae ich
kierownictwo jest winne zdrady, wasnymi rkami rozwizywali poszcze-
glne komrki partii. Wiara wsuszno czy nie tego postpowania nie
miaa wtym wypadku nic do rzeczy. Dlatego nie dziwi mnie, e wlatach
czterdziestych i pidziesitych wielu czonkw PPR, apotem PZPR, take
wkierownictwie, przyzwyczaio si do myli, e wKPP rzeczywicie miaa
miejsce prowokacja dwjkarzy i szpiegw. Idc tym tropem, Stalin po-
stpi susznie, gdy j zlikwidowa. Z drugiej strony jestem niemal pewny,
e Stalin, ktrego psychika bya ju przedmiotem wielu rozwaa, wicie
wierzy, i polska partia komunistyczna naprawd jest przesycona agen-
tur, ktra moe zagrozi midzynarodowemu ruchowi komunistycznemu.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Myl, e wlatach czterdziestych i pidziesitych ci, ktrzy podtrzy-
mywali tez oprowokacji wKPP, dziaali zgodnie zprawem mimikry, aKrtki
kurs historii WKP(b), obowizujca wszystkich wykadnia dziejw komuni-
zmu, opiera si na spiskowej teorii dziejw. KPP zostaa rozwizana za
spraw Stalina kaza j rozwiza i ukara dziesitki tysicy ludzi, sdz
jednak, e na przykad dla Bieruta czy Bermana KPP wci bya pozytywnym
punktem odniesienia i gdy tylko pojawia si moliwo rehabilitacji KPP, to
natychmiast to uczynili. Bierut wlatach 19451947 stale nagabywa So-
wietw, eby wypucili tych komunistw, ktrzy przeyli wagrach.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. S relacje wskazujce na to, e Bierut ju latem 1944r. podczas
jednej zpierwszych narad uStalina dopomina si owypuszczenie za-
grw dziaaczy rozwizanej partii. Argumentowa pragmatycznie, e
komunistom brakuje ludzi do objcia wadzy. Naiwnie ufa, e oni jesz-
13 13 13 13 13
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
cze yj, s wykoczeni i zmaltretowani, ale ywi. Stalin odesa go zt
spraw do Berii. Beria za mu owiadczy: ich unas niet. Bierut wra-
ca do sprawy kilkakrotnie. Stalin i Beria zawsze odstawiali szopk
Stalin zapytywa: awrientij Pawowicz, ja wielie wam ich iskat, po-
cziemu wy ich nie najdiotie?. Beria za zbywa rzecz jakim pytaniem
wkierunku Bieruta. Po jakim czasie Bierut wreszcie zrozumia, e jeli
nie przestanie si interesowa losami dawnych towarzyszy kapepow-
skich, to skoczy si to dla niego le. Po kolejnym zapytaniu skierowa-
nym do Stalina Beria wzi go na bok i powiedzia: Czego wy prijeblis
k Josifu Wissarionowiczu! Otjebities wy ot niewo! Ja wam sowietuju,
ato chue zwami budiet. Bierutowi musiao wrzeczywistoci chodzi
gwnie oczowk dziaaczy KPP, anie jej szarych czonkw. Co wa-
ne, tych ostatnich po czci udao si wycign zobozw i jednocze-
nie umoliwi przyjazd do kraju ludziom rozsianym po ZSRS. W latach
czterdziestych do kraju wrcio jak relacjonuj niektrzy kilkuset
komunistw. Trudno ozbrodniarzu mwi co dobrego, ale faktem po-
zostaje, e Bierut by jedynym spord przywdcw partii komunistycz-
nych, ktry dopomina si o jak to widzia Stalin wrogw ludu.
B.P. Ci, ktrzy przeyli i wrcili, bez wtpienia reprezentowali B.P. Ci, ktrzy przeyli i wrcili, bez wtpienia reprezentowali B.P. Ci, ktrzy przeyli i wrcili, bez wtpienia reprezentowali B.P. Ci, ktrzy przeyli i wrcili, bez wtpienia reprezentowali B.P. Ci, ktrzy przeyli i wrcili, bez wtpienia reprezentowali
wpartii postawy bardzo ideowe. Pado ju wnaszej rozmowie sfor- wpartii postawy bardzo ideowe. Pado ju wnaszej rozmowie sfor- wpartii postawy bardzo ideowe. Pado ju wnaszej rozmowie sfor- wpartii postawy bardzo ideowe. Pado ju wnaszej rozmowie sfor- wpartii postawy bardzo ideowe. Pado ju wnaszej rozmowie sfor-
muowanie ofundamentalizmie komunistycznego mylenia. Ludzie muowanie ofundamentalizmie komunistycznego mylenia. Ludzie muowanie ofundamentalizmie komunistycznego mylenia. Ludzie muowanie ofundamentalizmie komunistycznego mylenia. Ludzie muowanie ofundamentalizmie komunistycznego mylenia. Ludzie
zKPP, ktrzy padli ofiarami stalinowskich represji, byli wiadkami zKPP, ktrzy padli ofiarami stalinowskich represji, byli wiadkami zKPP, ktrzy padli ofiarami stalinowskich represji, byli wiadkami zKPP, ktrzy padli ofiarami stalinowskich represji, byli wiadkami zKPP, ktrzy padli ofiarami stalinowskich represji, byli wiadkami
wymordowania przez Stalina i jego aparat wielu komunistw, nie wymordowania przez Stalina i jego aparat wielu komunistw, nie wymordowania przez Stalina i jego aparat wielu komunistw, nie wymordowania przez Stalina i jego aparat wielu komunistw, nie wymordowania przez Stalina i jego aparat wielu komunistw, nie
stracili wiary wkomunizm, nadal byli jego piewcami. I powrciwszy stracili wiary wkomunizm, nadal byli jego piewcami. I powrciwszy stracili wiary wkomunizm, nadal byli jego piewcami. I powrciwszy stracili wiary wkomunizm, nadal byli jego piewcami. I powrciwszy stracili wiary wkomunizm, nadal byli jego piewcami. I powrciwszy
do Polski, robili to samo, co znimi robiono wSowietach. To feno- do Polski, robili to samo, co znimi robiono wSowietach. To feno- do Polski, robili to samo, co znimi robiono wSowietach. To feno- do Polski, robili to samo, co znimi robiono wSowietach. To feno- do Polski, robili to samo, co znimi robiono wSowietach. To feno-
men, ktry warto wyjani. men, ktry warto wyjani. men, ktry warto wyjani. men, ktry warto wyjani. men, ktry warto wyjani.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Przegldajc dokumenty, doniesienia agentw i listy zwizane ze
spraw Lechowicza, Jaroszewicza, Spychalskiego, spotkaem si zmas
przykadw ludzi maltretowanych psychicznie i fizycznie, wktrych go-
wach naprawd ani przez moment nie zawitaa taka myl, e komunizm
to nie jest dobra rzecz, to nie jest wita i wietlana idea. Wrcz odwrot-
nie. Personifikuj zo, sprowadzaj je do konkretnych oficerw ledczych.
Po 1956r. ju wolno byo mwi, e Raski by zy, Fejgin, Romkow-
ski. To oni s winni, anie komunizm. Dla ich ofiar utrata wiary wkomu-
nizm bya nie do pomylenia, byaby utrat wasnej tosamoci. Gdy sie-
dzieli wsowieckich wizieniach, wledztwach nadal starali si
podporzdkowa partii, speniajc oczekiwania ledczych. Troch to przy-
pomina zachowania maego maltretowanego dziecka, ktre nie majc
innego wyjcia wszelkie zachowania swoich rodzicw interpretuje na
ich korzy i jako swoj win. Ci wizieni komunici dopatrywali si do-
brych przesanek wdziaaniach ledczych, ktre miay skierowa ca
spraw we waciwym kierunku. S przykady doniesie agentw celnych
zrozmw zkomunistami, ktrzy mwili tak: no przecie oni chc dobrze.
Bij mnie, katuj, bo ja pewnych rzeczy nie pamitam.
14 14 14 14 14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UA.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Do 1957r., dla niektrych do 1968r., dla jeszcze innych do
Grudnia 1970r. nic nie byo wstanie wybi zgw komunistw prze-
konania otym, e komunizm jest suszny, rewolucja jest konieczna,
sprawiedliwo dziejowa, proletariat itd. I wzasadzie ludzi wywodz-
cych si zprzedwojennej generacji, zPPR i konspiracji wojennej, ktrzy
cakowicie odstpili od komunizmu, jest bardzo niewielu. Stefan Sta-
szewski? Celina Bobiska? Na pewno Wadysaw Biekowski, ale on
te nigdy cakowicie nie przeszed na drug stron. Odszed bardzo
daleko, potrafi krytycznie patrze na rzeczywisto, ale zachowa pe-
wien intymny zwizek zideologi. To byo bardzo charakterystyczne dla
komunistw i pod tym wzgldem nie byo podziaw wtej generacji.
Wszyscy uwaali si za marksistw, wierzyli wzwycistwo rewolucji pro-
letariackiej. Oczywicie po drodze s koszty, bdy, wypaczenia itd., ale
idziemy rwnym krokiem czyni rewolucj wiatow dla szczcia wia-
towego proletariatu. Inna sprawa to komunici zposiokw, ci, ktrzy
zaangaowali si dopiero bdc wZwizku Sowieckim wlatach wojny
i wwojsku Berlinga, rni komunici powojenni, wtym pokolenie
pryszczatych. Wrd nich przypadki odchodzenia od ideologii byy
bardzo czste. To oni stworzyli rewizjonizm, aznaczna cz potem
wymaszerowaa nawet zobszaru teoretycznego marksizmu.
B.P. Opisy takich sytuacji zczasw wielkiej czystki znalazy si B.P. Opisy takich sytuacji zczasw wielkiej czystki znalazy si B.P. Opisy takich sytuacji zczasw wielkiej czystki znalazy si B.P. Opisy takich sytuacji zczasw wielkiej czystki znalazy si B.P. Opisy takich sytuacji zczasw wielkiej czystki znalazy si
wksice Arthura Koestlera wksice Arthura Koestlera wksice Arthura Koestlera wksice Arthura Koestlera wksice Arthura Koestlera Ciemno wpoudnie Ciemno wpoudnie Ciemno wpoudnie Ciemno wpoudnie Ciemno wpoudnie. .. ..
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Poniewa od 1948r. powody aresztowania byy takie same jak
wczasie wielkiej czystki, wic mechanizmy dziaania obu stron i led-
czych, i aresztowanych te byy bardzo podobne.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. ledczy, ktrzy prowadzili poszczeglne sprawy, bardzo czsto
byli to oficerowie, ktrzy przychodzili na kilka, kilkanacie godzin i nie
znali caoci sprawy. Czasami nawet nie wiedzieli dokadnie, kogo prze-
suchuj. Mieli pewne wytyczne, ktre musieli zrealizowa, gotowe py-
tajniki. To wynika ze sprawozda MBP zpracy wdrugiej poowie lat
pidziesitych. Ludzie dwudziestokilkuletni, zreguy bardzo proci, gdy
trafiali do organw bezpieczestwa, bardzo szybko byli indoktrynowani
ibez specjalnej refleksji wykonywali zdania.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Do tej pory nikt nie zrobi takiej analizy, kto kogo przesuchiwa,
ale wX Departamencie, przynajmniej na stanowiskach kierowniczych,
byli starzy komunici. W caym kierownictwie X Departamentu naj-
modszy staem by wiato, ktry rwnie wiekowo by modszy od Fej-
gina i Henryka Piaseckiego. On rozpoczyna wKomunistycznym Zwiz-
ku Modziey Polskiej, aoni byli wKPP. Wszyscy oni dobrze wiedzieli,
kto to jest Gomuka, kto to jest Spychalski, nawet mogli ktrego znich
zna przed wojn. Ale oczywicie na samym dole aparatu byli chopcy
od bicia, dla ktrych nazwiska bitych niewiele znaczyy. W maju 1945r.
Monta twarzy
Mieczysawa Moczara
i Mariana Spychalskiego
F
o
t
.

z

A
I
P
N
16 16 16 16 16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
na posiedzeniu KC, gdy mwiono onaduyciach wbezpieczestwie,
Radkiewicz powiedzia co wtym sensie: jeli dwaj modzi chopcy prze-
suchuj pukownika zAK, to rnica potencjau intelektualnego jest
taka, e oni mog go tylko bi, bo nie maj znim jzyka komunikacji.
Taki Roman Laszkiewicz czy kto inny, kto nie mia wsplnego jzyka ze
Spychalskim, Jaroszewiczem czy Jzefem Kuropiesk, bi ich.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Pamitam relacj jednego znajmodszych oficerw, Jana Kiera-
sa. Gdy mia dwadziecia lat, trafi do Biura Specjalnego i przesuchiwa
jakiego dziaacza partyjnego. Przesuchiwa tak, jak mu si to wydawao
stosowne, czyli po prostu znim rozmawia, zadawa pytania. Do szybko
kapitan Jzef Dusza wezwa go na dywanik, bo dochodz do niego gosy,
e tene Kieras jest lubiany przez osadzonych, e zachowuje si wobec
nich zbyt kulturalnie. Niech wic nie zapomina, po co zosta przez parti
postawiony wtej robocie. Jeli tak dalej bdzie, to oni go nie tylko wy-
rzuc zBiura Specjalnego, ale pozbawi legitymacji partyjnej. To by
chopak, ktry jeszcze chcia zda matur, skoczy szko. Dusza mu
powiedzia, e na to trzeba sobie zasuy prac i szukaniem wroga,
apotem poszed znim na przesuchiwanie jakiego czowieka i da mu
lekcj: zwraca si do przesuchiwanego per sk...synu, bi po twarzy itar-
ga za wosy. Kieras potem wspomina, e wtedy poczu si osaczony
izwolniony zmylenia, e nie bije, e si jako inaczej zachowuje. Liczy
si operatywno i tempo dziaania po to, eby wnioski ztych wszystkich
spraw byy zgodne ztym, na co czeka Berman i caa reszta. No to nie
byo innego wyjcia, jak bi i zmusza do mwienia okrelonych rzeczy.
B.P. Warto byoby scharakteryzowa ten okres wyciu partii, at- B.P. Warto byoby scharakteryzowa ten okres wyciu partii, at- B.P. Warto byoby scharakteryzowa ten okres wyciu partii, at- B.P. Warto byoby scharakteryzowa ten okres wyciu partii, at- B.P. Warto byoby scharakteryzowa ten okres wyciu partii, at-
mosfer wzajemnych oskare i podejrze, poszukiwania wroga mosfer wzajemnych oskare i podejrze, poszukiwania wroga mosfer wzajemnych oskare i podejrze, poszukiwania wroga mosfer wzajemnych oskare i podejrze, poszukiwania wroga mosfer wzajemnych oskare i podejrze, poszukiwania wroga
wewntrznego. Wedug jakiego klucza? Jak to byo? wewntrznego. Wedug jakiego klucza? Jak to byo? wewntrznego. Wedug jakiego klucza? Jak to byo? wewntrznego. Wedug jakiego klucza? Jak to byo? wewntrznego. Wedug jakiego klucza? Jak to byo?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Gomukowszczyzna, odchylenia itd. to by problem zimportu.
Mimo istniejcych wpartii komunistycznej pewnych rozbienoci i kon-
fliktw do 1948r. kierownictwo funkcjonowao dobrze. Prezydent Bie-
rut, ludzki czowiek, przyjmujcy dyplomatw, przysigajcy na Boga,
i Gomuka, twardziel od czarnej partyjnej roboty. W marcu 1948r.
wMoskwie na Staroj Poszczadi, waparacie KC WKP(b), wyproduko-
wano mniej wicej jednoczenie kilka dokumentw oniemarksistow-
skich odchyleniach w: Polskiej Partii Robotniczej, Komunistycznej Partii
Czechosowacji, Komunistycznej Partii Wgier, Jugosowiaskiej Partii
Komunistycznej. Rozpocza si wtedy ta caa duga gra.
B.P. Czy mona wytumaczy, dlaczego tak si stao? B.P. Czy mona wytumaczy, dlaczego tak si stao? B.P. Czy mona wytumaczy, dlaczego tak si stao? B.P. Czy mona wytumaczy, dlaczego tak si stao? B.P. Czy mona wytumaczy, dlaczego tak si stao?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Wydaje mi si, e byo kilka powodw po pierwsze blok komuni-
styczny musia si ujednolici, zewrze szyki wzwizku zzimn wojn iswoimi
planami ofensywnymi, ajednoczenie zpoczuciem znajdowania si wka-
17 17 17 17 17
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
pitalistycznym okreniu (oczywicie wsensie globalnym, anie Polski).
Oznaczao to konieczno zwarcia si wskali caego obozu. A jeeli ujed-
nolicenie, to zdrugiej strony niejako automatycznie pojawia si problem,
ktry ju wczeniej istnia wZwizku Sowieckim, czyli jak to sformuowa
Stalin narastania walki klasowej wmiar budowy spoeczestwa socjali-
stycznego: im bardziej jestemy komunistyczni, tym wicej czyha niebez-
pieczestw. Znane s niebezpieczestwa zewntrzne, wszyscy je doskona-
le widz, natomiast gorsze s te, ktre znajduj si wewntrz samej partii:
ukryte macki wroga itd. Od wiosny 1948r. takie mylenie ogarnia partie
komunistyczne we wszystkich krajach. Impulsem wywoawczym bya spra-
wa Jugosawii. Tito by radykaem i chcia czynnie walczy zimperializmem,
na przykad wspierajc partyzantk Markosa wGrecji. A jednoczenie by
ambitny, uwaa, e to on (jego partyzanci) wyzwoli Jugosawi, i nie chcia,
eby za niego rzdzono. Zaczto wszdzie szuka titoistw, cho sam
Tito by wjakim sensie nietykalny, gdy si obroni...
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. ...a Gomuka po czci sam si podoy, bo prbowa nego-
cjowa midzy Stalinem aTito.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Rzeczywicie: Gomuka mia taki pomys (debatowano nad nim
na posiedzeniach Biura Politycznego). Zreszt nie ostatni raz take
wlatach 19571960, gdy zaczynay si konflikty sowiecko-chiskie,
Gomuka chcia mediowa. W 1948r. waniejsze jednak byo chyba
to, e wobliczu poczenia PPR i PPS chcia on wjaki sposb dowarto-
ciowa tradycyjny wPolsce nurt niepodlegociowego socjalizmu. Przy-
wdcy komunistyczni zinnych pastw podkadali si Stalinowi zr-
nych powodw. W Albanii Koi Dzodze dlatego, e by bardziej ni inni
projugosowiaski; wBugarii Trajczo Kostow, zabierajc zbyt samodziel-
nie gos wsprawie federacji bakaskiej pastw komunistycznych. Na
kadego mona byo znale jakiego haka. Taki by mniej wicej me-
chanizm. W poszczeglnych partiach istniay oczywicie podziay. Kada
partia, nie tylko polska, skadaa si ztakich, ktrzy czas wojny spdzili
wkraju, i takich, ktrzy byli wMoskwie czy gdzie indziej za granic.
Stao si to jednym zelementw rnicujcych i pozwalajcych prowa-
dzi rozgrywki. Wedug mnie na przykad midzy Wacawem Komarem
aStanisawem Zawadzkim, ktry by szefem kadr MON, nie byo rnic
ideowych, ale Komar by wHiszpanii, potem wobozach jenieckich, wic
jak to napisa pk Okrt wpimie do Bieruta z1949r. pozostawa
poza kontrol. Ludzie, ktrzy wczasie wojny nie byli wZwizku So-
wieckim, nie budzili zaufania Sowietw. Niemal automatycznie znaleli
si wkrgu podejrzanych.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Wtedy chyba wogle nie byo kogo takiego jak czowiek zaufa-
ny, poczynajc od Stalina i jego ukadu zMootowem zjednej strony
najbliszy wsppracownik, zdrugiej czowiek, ktrym Stalin bez reszty
pomiata, ajego on za udzia wrzekomym spisku syjonistycznym wsa-
18 18 18 18 18
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
dzi do agru. Albo osobisty sekretarz Stalina Poskriebyszew wielka
kreatura wmikrej postaci ktrego ona zostaa zgadzona przez NKWD.
Wicej, przecie ona syna Stalina siedziaa wwizieniu. W Czecho-
sowacji zosta powieszony czowiek numer dwa Rudolf Slnsk, awraz
znim ten sam los podzielio jedenacie osb zpartii i administracji
pastwowej. Na Wgrzech aresztowano okoo dziewidziesiciu osb,
spord ktrych jedenastu wysokich funkcjonariuszy zmaro wwizie-
niu, apitnastu stracono, wtym Laszlo Rajka, ktry by weteranem hisz-
paskich Brygad Midzynarodowych i ministrem spraw wewntrznych!
Chyba wtym systemie trudno mwi okim, kto jest czowiekiem za-
ufanym. W Polsce podejrzani stali si Gomuka i Spychalski postacie
pierwszoplanowe.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Jak si czyta raporty ambasadora sowieckiego wWarszawie, to
waciwie poza podejrzeniami pozostaje jedynie Bierut. Od 1949r.
obaj kolejni ambasadorowie naciskali na Bieruta, eby pozby si tych
ydw Minca, Bermana i Romana Zambrowskiego czy (to praw-
dziwe kuriozum) nacjonalisty Radkiewicza.
B.P. To bya nie tyle permanentna rewolucja, co permanentna B.P. To bya nie tyle permanentna rewolucja, co permanentna B.P. To bya nie tyle permanentna rewolucja, co permanentna B.P. To bya nie tyle permanentna rewolucja, co permanentna B.P. To bya nie tyle permanentna rewolucja, co permanentna
paranoja. paranoja. paranoja. paranoja. paranoja.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. W Polsce zaczyna si ona w1948r. Jest to pocztek sowietyza-
cji wszystkich dziedzin ycia, nie tylko zreszt wPolsce. A sowietyzacja
oznacza wielk czystk.
B.P. Mechanizm czyszczenia szeregw partii komunistycznej wPol- B.P. Mechanizm czyszczenia szeregw partii komunistycznej wPol- B.P. Mechanizm czyszczenia szeregw partii komunistycznej wPol- B.P. Mechanizm czyszczenia szeregw partii komunistycznej wPol- B.P. Mechanizm czyszczenia szeregw partii komunistycznej wPol-
sce rozpocz si jednak ju wczeniej, wczasie okupacji. Ju wtedy sce rozpocz si jednak ju wczeniej, wczasie okupacji. Ju wtedy sce rozpocz si jednak ju wczeniej, wczasie okupacji. Ju wtedy sce rozpocz si jednak ju wczeniej, wczasie okupacji. Ju wtedy sce rozpocz si jednak ju wczeniej, wczasie okupacji. Ju wtedy
pomawiano si ozdrad. Przypomnijmy choby zabjstwo Nowot- pomawiano si ozdrad. Przypomnijmy choby zabjstwo Nowot- pomawiano si ozdrad. Przypomnijmy choby zabjstwo Nowot- pomawiano si ozdrad. Przypomnijmy choby zabjstwo Nowot- pomawiano si ozdrad. Przypomnijmy choby zabjstwo Nowot-
ki, spraw braci Moojcw... ki, spraw braci Moojcw... ki, spraw braci Moojcw... ki, spraw braci Moojcw... ki, spraw braci Moojcw...
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. ...a pniej prby wpltania Gomuki wmier Pawa Findera
iMagorzaty Fornalskiej, jak ju Gomuka siedzia.
B.P. ...w atmosferze nieustannych podejrze manipulowano po- B.P. ...w atmosferze nieustannych podejrze manipulowano po- B.P. ...w atmosferze nieustannych podejrze manipulowano po- B.P. ...w atmosferze nieustannych podejrze manipulowano po- B.P. ...w atmosferze nieustannych podejrze manipulowano po-
jciem czystoci ideowej, doprowadzajc je do absurdu. Nie waha- jciem czystoci ideowej, doprowadzajc je do absurdu. Nie waha- jciem czystoci ideowej, doprowadzajc je do absurdu. Nie waha- jciem czystoci ideowej, doprowadzajc je do absurdu. Nie waha- jciem czystoci ideowej, doprowadzajc je do absurdu. Nie waha-
no si przed morderstwem. no si przed morderstwem. no si przed morderstwem. no si przed morderstwem. no si przed morderstwem.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Po 1956r. nie wsadzano upadych towarzyszy do wizie,
przynajmniej wbloku sowieckim, ale wChinach jeszcze wlatach sie-
demdziesitych byo to stosowane. Po XX Zjedzie KPZR skoczono zdin-
tojr wewntrzn. Odsunitych wysyano do ambasad czy na emerytu-
r, ale nic zego im nie robiono. Nawet nie wyrzucano zmieszkania.
Ale od koca lat dwudziestych do poowy lat pidziesitych wszystkie
konflikty wewntrzne oparte na odmiennych wizjach dziaania, czy po
prostu na ambicjach personalnych, koczyy si fizyczn eliminacj.
19 19 19 19 19
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Od czasu kiedy zajem si osobistym yciem stalinowskiej elity,
coraz bardziej dochodz do przekonania, e dla nich najwikszym prze-
stpstwem nie jest zabjstwo, ale zdrada. I to te rozumiana specyficznie:
nie jako zdrada kraju, ale jako zdrada ruchu robotniczego. Do wizie
wsadzano wic ludzi, ktrzy nawet wedle obowizujcego po 1944r.
prawa nie dopuszczali si adnych wykrocze. Na przykad wsppraca
zprzedwojennym wywiadem sanacyjnym nie dawaa adnych podstaw
prawnych do represji karnej. Bya jednak traktowana jak najciszy grzech.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Bo komunici mieli mzgi zmacerowane ideowoci.
B.P. Najgorsze oskarenie wobec Moojca polegao nie na tym, B.P. Najgorsze oskarenie wobec Moojca polegao nie na tym, B.P. Najgorsze oskarenie wobec Moojca polegao nie na tym, B.P. Najgorsze oskarenie wobec Moojca polegao nie na tym, B.P. Najgorsze oskarenie wobec Moojca polegao nie na tym,
e zabi Nowotk, ale e zdradzi, e przed wojn by dwjka- e zabi Nowotk, ale e zdradzi, e przed wojn by dwjka- e zabi Nowotk, ale e zdradzi, e przed wojn by dwjka- e zabi Nowotk, ale e zdradzi, e przed wojn by dwjka- e zabi Nowotk, ale e zdradzi, e przed wojn by dwjka-
rzem. rzem. rzem. rzem. rzem.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Na tym wanie polegaa stalinowska paranoja, bo stao si to
podstawowym kanonem dziaania. Trzeba powiedzie, e Stalin by
wietnym socjotechnikiem. Jego syn dosta si do niewoli niemieckiej.
Strona niemiecka zaproponowaa wymian na marszaka Friedricha von
Paulusa, aStalin na to odpowiedzia asetki tysicy innych modych
jecw? Kto ich bdzie wymienia? I Jakow Dugaszwili popeni wobozie
samobjstwo, rzuci si na druty. To take wiadczy onieprawdopodob-
nej ideowej i psychicznej zaciekoci Stalina. Ale wracajc do roku 1948
i mechanizmu czystek zimportu. Chodzio ozwarcie obozu, sowietyza-
cj wszystkich pastw, wprowadzenie wszdzie tych samych instytucji
ustrojowych. Wszdzie funkcjonoway podobne mechanizmy. W Zwiz-
ku Sowieckim trwao nieustanne poszukiwanie wroga wewntrznego.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. W Polsce nadarzy si do tego jeszcze bardzo wygodny pretekst.
Zaczynem tego wszystkiego, pocztkiem poszukiwania wroga wewntrz-
nego jest sprawa zpoowy 1947r., kiedy to oficerowie Gwnego Zarz-
du Informacji znaleli wGdasku Oliwie paczki zprzedwojennymi doku-
mentami Ministerstwa Spraw Wojskowych. Opracowywaa je midzy innymi
wsppracownica Spychalskiego, Stanisawa Sowiska Barbara, ktra
bya szefem Biura Studiw. Przy okazji kto zjej podwadnych natrafia na
pokwitowania kasowe i yciorysy rnych ludzi, ktrzy zajmuj do wyso-
kie stanowiska wadministracji pastwowej Polski Ludowej. Z dokumen-
tw wynika, e byli oni wsppracownikami przedwojennego kontrwywia-
du, dwjki komrki midzy innymi zwalczajcej komunistw. Dwa
najwaniejsze nazwiska to Wodzimierz Lechowicz i Alfred Jaroszewicz.
Sowiska informuje odokumentach podejrzanej treci Spychalskiego. AJa-
roszewicz i Lechowicz s ju posami i peni wane funkcje wStronnic-
twie Demokratycznym, jeden jest ministrem aprowizacji, drugi wicemini-
strem, s wsppracownikami Gomuki i s take od czasu wojny powizani
ze Spychalskim. W lutym 1948r. dowiaduje si otym Gomuka, ktry
zupenie bagatelizuje spraw. Berman i Bierut najprawdopodobniej do-
20 20 20 20 20
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wiaduj si otym dopiero wpoowie 1948r. W sierpniu zaczyna si tak
zwane rozpracowanie operacyjne Lechowicza, Jaroszewicza i wsppra-
cownikw. Ono nic nie daje, bo tak naprawd nie mogo da. Lechowicz
i Jaroszewicz zawsze dziaali na rzecz komunistw, zarwno wII Rzeczpo-
spolitej, gdzie rzeczywicie byli pracownikami sanacyjnego kontrwywiadu,
ale wrzeczywistoci infiltrowali dwjk na rzecz wywiadu sowieckiego.
Jednoczenie byli te cennymi wtyczkami KPP majcymi za zadanie, dzi-
ki dostpowi do istotnych informacji kontrwywiadowczych, ochron kie-
rownictwa tej partii. Natomiast podczas wojny i po niej byli jednymi znaj-
wyej uplasowanych agentw komunistycznych, najpierw wDelegaturze
Rzdu RP, anastpnie wkrgach formalnie niezalenego Stronnictwa De-
mokratycznego. Podjcie dziaa operacyjnych przez bezpiek, pniej
aresztowania ponad setki osb powizanych zLechowiczem, Jaroszewi-
czem, awdalszej perspektywie take ze Spychalskim, miao wic na celu
odwrci rzeczywisto: czarne miao okaza si biae, czyli kilkuletnia
praca na rzecz ruchu komunistycznego zdrad.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Wiedza operacyjna, nawet jeli j posiada sekretarz generalny
partii rzdzcej i prezydent kraju, nie musi przekada si na dziaania
polityczne. Mona, anawet naley, czeka na moment, kiedy wiedza ta
okae si przydatna. Wci nie wiem, kto zmontowa t spraw, wjakim
stopniu byo to zrobione wWarszawie, awjakim wMoskwie. Na pewno
Moskwa miaa due dowiadczenie wtakich sprawach, asowieccy spe-
cjalici, ktrzy si tym zajmowali, dawali sygna do aresztowa i wymusza-
nia zezna potrzebnych przeciwko Spychalskiemu, apotem Gomuce.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. W tak zwanej bezpiece prawdopodobiestwo tych wpyww so-
wieckich jest duo mniejsze ni wGwnym Zarzdzie Informacji.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. To jest zupenie co innego.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Niemniej, kiedy jesieni 1950r. zastpca szefa Gwnego Zarz-
du Informacji pk Antoni Skulbaszewski chcia przechwyci spraw Spy-
chalskiego i podczy go do sprawy gen. Stanisawa Tatara prowadzo-
nej wanie przez GZI, Fejgin, ktry by czowiekiem dyspozycyjnym
isubist, bardzo mocno postawi si Bermanowi. A Berman pocztko-
wo domaga si oczywicie bezwzgldnego wypenienia polecenia Anto-
niego Skulbaszewskiego. Skoro bowiem kierownictwo partii i MBP zgod-
nie uznay, e Spychalski sta na czele antysocjalistycznej konspiracji
wludowym Wojsku Polskim, to logicznym byo, i jego spraw rozwika
ma kontrwywiad wojskowy. Tylko e to mogo si okaza bardzo, ale to
bardzo niebezpieczne dla kierownictwa polskiej partii. Informacja wprak-
tyce bya wduej mierze pionem niezalenym od polskiego nadzoru. Jej
kierownictwo, wosobach Skulbaszewskiego i jego szefa Dymitra Wo-
zniesienskiego, otrzymywao bezporednie polecenia zMoskwy. A nad
planami Moskwy, to znaczy wjakim kierunku potoczy si ledztwo, jeli
Monta twarzy
Edwarda Gierka
i Wadysawa Gomuki
F
o
t
.

z

A
I
P
N
22 22 22 22 22
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
przechwyci je Informacja, nie panowayby ani MBP, ani PZPR. Pokusiem
si ozebranie chyba wszelkich moliwych relacji dotyczcych tej sprawy
iwychodzi ztego taki obraz: wpewnym momencie Berman, Romkowski
iFejgin zorientowali si, e jak oddadz Spychalskiego do Informacji, to
oni nim zakrc takiego mynka, e nie wiadomo, co ztego ostatecz-
nie wyjdzie i jak daleko sign jego oskarenia. A jeli jaki trop oskare
padnie na aktualne polskie kierownictwo? Wpywy radzieckie wbezpiece
byy jednak oczywicie nieco upraszczajc wznacznie wikszym stop-
niu do opanowania i skontrolowania, awic przygotowywany proces Spy-
chalskiego mia due szanse pj wkierunku nadanym mu przez Bieru-
ta, Bermana i Minca, anie jak wojskow czy policyjn koteri zKremla.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Obawiali si Informacji, zwaszcza e ona od listopada 1949r.
podlegaa bezporednio Konstantemu Rokossowskiemu, ktrego oczy-
wicie kochano jako wybitnego rodaka, ale bano si go jak kadego
Sowieta (nie Rosjanina, ale wanie Sowieta). To byy odruchy obronne,
nie wiem, jak dalece uwiadomione. Nie zapomniano przecie ome-
chanizmie wielkiej czystki, co do nich docierao, wszyscy byli przedwo-
jennymi komunistami. To naturalne: lepiej, jak ja bd prowadzi ledz-
two, ni eby prowadzi je kto inny.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. To porednio wiadczyo na rzecz tej tezy, e wbezpiece wpywy
radzieckie nie byy tak silne jak wInformacji.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. One byy innego rodzaju, bo wGZI, waparacie operacyjnym,
pracowali oficerowie sowieccy, natomiast wbezpiece oficerowie so-
wieccy byli doradcami, ich moliwoci byy troch mniejsze.
B.P. Badajc archiwa X Departamentu, zpewnoci widzia pan B.P. Badajc archiwa X Departamentu, zpewnoci widzia pan B.P. Badajc archiwa X Departamentu, zpewnoci widzia pan B.P. Badajc archiwa X Departamentu, zpewnoci widzia pan B.P. Badajc archiwa X Departamentu, zpewnoci widzia pan
materiay dotyczce planw ostatecznej eliminacji przeciwnika. Ja- materiay dotyczce planw ostatecznej eliminacji przeciwnika. Ja- materiay dotyczce planw ostatecznej eliminacji przeciwnika. Ja- materiay dotyczce planw ostatecznej eliminacji przeciwnika. Ja- materiay dotyczce planw ostatecznej eliminacji przeciwnika. Ja-
kie to byy sprawy? kie to byy sprawy? kie to byy sprawy? kie to byy sprawy? kie to byy sprawy?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Gwn spraw byo drenie tego, co si dziao wPPR wczasie
okupacji. Zrazu kluczowa bya sprawa Lechowicza i Jaroszewicza, ktrzy
przed wojn byli wkontrwywiadzie wojskowym, wczasie okupacji zwiza-
ni byli zkontrwywiadem AK, jednoczenie pozostawali wkontrwywiadzie
GL i bezporednio podlegali Spychalskiemu. Ponadto przed wojn byli
szpiegami sowieckimi. Zawsze odgrywali podwjn rol. Ot zarzucano
im awic take ich szefowi wGL e byli wtyczkami wruchu robotni-
czym. Dokadnie odwrotnie, ni byo naprawd. Krtka te bya droga od
oskarania owspprac ze znienawidzon przez komunistw dwjk
do oskarenia owspprac zgestapo. Znamy ten logiczny wywd: skoro
Polska przedwojenna bya faszystowska i wsppracowaa zHitlerem, awic
AK sza rka wrk zgestapo Jest wtych materiaach na przykad ana-
liza historii jakiej drukarni, ktr jakoby Spychalski przekaza do gestapo,
mylc, e to jest drukarnia akowska, aona bya PPR-owska.
23 23 23 23 23
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Z do licznych materiaw poszlakowych, zezna, ktrych war-
to jest jednak maa, wynikaoby, e Spychalski przekaza gestapo
donos zadresem drukarni akowskiej mieszczcej si przy ul. Twardej.
Gestapo wkroczyo do tego lokalu wlutym 1943r. Dziaacze pod-
ziemia ratowali si ucieczk na ssiedni posesj. Niemcy przeszuku-
jc mieszkania natrafili na mieszczc si po ssiedzku konspira-
cyjn drukarni PPR przy ul. Grzybowskiej. Wpadka komunistw bya
wic zupenie przypadkowa. Z wymuszanych przez oficerw Departa-
mentu X zezna wynikaoby, e Spychalski przeprowadza lub inspiro-
wa niejednokrotnie dziaania denuncjacyjne, suce jako narzdzie
do walki zpodziemiem. W swoich zeznaniach przyzna si do prowa-
dzenia tzw. akcji dezinformacyjnej, raz majcej polega na przekazy-
waniu gestapo fikcyjnych nazwisk i adresw, innym za razem na prze-
kazywaniu Niemcom rzeczywistych wykazw czonkw AK i innych
reakcyjnych organizacji znajdujcych si wposiadaniu komunistycz-
nego Oddziau Informacji.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Ale to wszystko jest oparte na jego zeznaniach. O ile wiem, nie
ma adnych niemieckich dokumentw na ten temat.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Zgadzam si wpeni, dlatego zastrzegam si i mwi otych
dziaaniach denuncjacyjnych zwielk ostronoci i wtrybie wa-
runkowym.
B.P. A czy byy na przykad sprawy ocharakterze kryminalnym? B.P. A czy byy na przykad sprawy ocharakterze kryminalnym? B.P. A czy byy na przykad sprawy ocharakterze kryminalnym? B.P. A czy byy na przykad sprawy ocharakterze kryminalnym? B.P. A czy byy na przykad sprawy ocharakterze kryminalnym?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Mona powiedzie, e to wanie bya sprawa otakim charak-
terze. Ale byy jakie kosztownoci, kto nie rozliczy si zfunduszy
peperowskich. Michaowi Roli-ymierskiemu zarzucano futra ony, kosz-
townoci. Ale chodzio opniejsze, powojenne zdobycze. Gw-
nym przedmiotem docieka by okres konspiracji, to wentylowano na
wszystkie sposoby...
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. ...a przy okazji rozpracowywano szczegowo struktury akowskie.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Oczywicie, bo to przecie AK czy Delegatura miaa by
zleceniodawc. Ten kompleks spraw by gwny. Wobec Gomuki ra-
czej byy zarzuty natury politycznej, ideologicznej, e nie dopilnowa, e
dopuci takich szkodnikw Spychalskich i innych, e nie mia zaufania
do Armii Czerwonej, nie do podkrela jej rol wwyzwoleniu Polski.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Wobec Gomuki nie byo zarzutw ozdrad, wprzeciwiestwie
do Spychalskiego.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Spychalski by zdrajc, ktry dziaa na zlecenie polskiej buruazji
wpostaci Armii Krajowej.
24 24 24 24 24
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UB.P. Tak midzy nami mwic by czy nie by? B.P. Tak midzy nami mwic by czy nie by? B.P. Tak midzy nami mwic by czy nie by? B.P. Tak midzy nami mwic by czy nie by? B.P. Tak midzy nami mwic by czy nie by?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Nie by zdrajc, ale znalaz si wbardzo niedobrej sytuacji, bo
mia brata wAK, pukownika, komendanta okrgu krakowskiego.
Sprawdzano, czy on si ztym bratem spotyka, czy nie. On sam te spo-
tkania ukrywa.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Na jego miejscu te bym ukrywa. Ale ztej sytuacji nie byo do-
brego wyjcia, no chyba e wyprze si brata co zreszt wlatach
pidziesitych by mu nie pomogo, bo oficerowie Departamentu X,
kiedy to byoby tylko potrzebne, udowodniliby mu, e si zbratem i tak
spotyka. Na pewno.
B.P. Znaczy si zdrajca. Wedug mentalnoci komunistycznej, B.P. Znaczy si zdrajca. Wedug mentalnoci komunistycznej, B.P. Znaczy si zdrajca. Wedug mentalnoci komunistycznej, B.P. Znaczy si zdrajca. Wedug mentalnoci komunistycznej, B.P. Znaczy si zdrajca. Wedug mentalnoci komunistycznej,
ktra wbrew zapewnieniom stosowaa zasad odpowiedzialnoci ktra wbrew zapewnieniom stosowaa zasad odpowiedzialnoci ktra wbrew zapewnieniom stosowaa zasad odpowiedzialnoci ktra wbrew zapewnieniom stosowaa zasad odpowiedzialnoci ktra wbrew zapewnieniom stosowaa zasad odpowiedzialnoci
zbiorowej. Niezalenie od tego, czy pyta go tylko ozdrowie... zbiorowej. Niezalenie od tego, czy pyta go tylko ozdrowie... zbiorowej. Niezalenie od tego, czy pyta go tylko ozdrowie... zbiorowej. Niezalenie od tego, czy pyta go tylko ozdrowie... zbiorowej. Niezalenie od tego, czy pyta go tylko ozdrowie...
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Szukano na ludzi hakw wnajrniejszy sposb. Na przykad by hak
na Radkiewicza, gdy, kiedy by aresztowany wlatach trzydziestych, podpisa
lojalk. Wielu ludzi podpisywao lojalki wpolicji, aod 1948r. starannie prze-
szukiwano dokumenty pozostae po policji, wizienne, sdowe. Sam Bierut
by ukarany nagan wKPP za to, e mia czniczk, ktra bya urzdniczk
pastwow. Zrehabilitowano go dopiero w1941r., dochodzenie prowa-
dzono wstrukturach Kominternu i uznano, e to bya przesadna kara. Byy te
sprawy, ktre wychodziy przy okazji, na przykad zamordowanie Lipskiego.
By to dziaacz komunistyczny, ktry w1938r. by wkomisji likwidacyjnej
KPP wkraju. Nie wierzy wzarzuty oprowokacji pisudczykowskiej, chcia
nawet jecha do Moskwy, eby przekona Komintern. Nie pojecha i dziki
temu y par lat duej, ale zosta zastrzelony w1942r., prawdopodobnie
przez kontrwywiad GL. Drono spraw aresztowania Findera i Fornalskiej
Gomuka przecie szed na spotkanie znimi, ale nie doszed. Gdyby do-
szed, to by go te aresztowali, awic pytanie, dlaczego nie doszed, itd..
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Na listopadowym plenum w1949r. wprost postawiono takie
zarzuty, na pewno Spychalskiemu, achyba i Gomuce, e s zamiesza-
ni wt spraw.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Drugim wanym obszarem by zarzut formuowany bezporednio
wobec Spychalskiego, porednio wobec Gomuki zamiecenie woj-
ska po 1945r. Chodzio oprzyjmowanie do wojska przedwojennych ofi-
cerw. Prawie wszyscy oficerowie, ktrzy wojn przetrwali woflagu wWol-
denbergu, przyszli na stanowiska dowdcze wwojsku. Przyjmowano te
przyjedajcych zZachodu: generaw Jzefa Paszkiewicza, Bronisawa
Ketlinga, Mieczysawa Borut-Spiechowicza. Take wysokich oficerw zAK
(Jerzy Kirchmayer). Stefan Mossor, ktry zobozu jenieckiego jedzi do
Katynia, zosta zastpc szefa Sztabu Generalnego! Zarzut ozamiece-
25 25 25 25 25
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
nie wagodniejszej wersji postawiono Gomuce, uznajc, i zjego stro-
ny byo to niedopatrzenie, ale co do Spychalskiego uznano, e to by
udzia wspisku. Jeli jest spisek wwojsku, ktre zostao zamiecone, to
ten, kto zamieci, mg uczestniczy wtym spisku, albo spiskowcy chcieli
si nim posuy, wprowadzi na stanowisko ministra zamiast Rokossow-
skiego. Logika spiskowej wizji polityki jest identyczna jak logika spiskowej
wizji historii. Ponadto czystka wwojsku miaa zdyscyplinowa armi.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Spychalski zamiecajc kierowa si rozsdkiem, bo wiedzia, e
ci przedwojenni oficerowie s fachowcami. Innych Polakw nie mia. Ale
komunizm, jak ju mwiem, nie kierowa si czsto powszechnie uzna-
wan logik mia swoj wasn logik. Przypominam sobie, e pod-
czas czystek stalinowskich wMoskwie Gienrichowi Jagodzie, ktry stale
wydawa rozkazy rozstrzeliwania wrogw ludu, zarzucono zbytni po-
baliwo. To absurd, ale nikt go nie mia kwestionowa. To samo
wPolsce po wojnie. W 1949r. pk Stefan Kuhl zarzuci Spychalskiemu
zbytnie przywizanie do fachowoci. Na naradzie centralnego aktywu
wojskowego uznano, e Spychalski bdnie kierowa si nadmiernym
szacunkiem wobec wszystkich uczestnikw wojny zNiemcami.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Dlatego trzeba byo znw sprowadzi sowieckich oficerw, bo
kto tych wyrzuconych fachowcw musia zastpi.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. No tak, tyle e Spychalski rzeczywicie przejawia czasem nieufno
wobec oficerw radzieckich, i nie kry si ztym specjalnie. To prawda
trudna, bo zaprzeczajca stereotypom. Ale sporo wskazuje na to, e tak
byo. W jednym zdokumentw Biura Informacji partii radzieckiej z1948r.
zapisano na przykad, e Spychalski wrozmowie zjednym zradzieckich
generaw zwrci mu uwag, e lepiej wogle nie mie wjednostkach
wojskowych pracownikw politycznych, ni mie rosyjskich. Z kolei win-
nym dokumencie ztego samego roku zosta umieszczony w jak to zapi-
sano grupie zainfekowanej polskim szowinizmem. Zapewne nie stao
si tak bez powodu. Takich przykadw znam jeszcze kilka.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. W przygotowanym w1946r. dla KC WKP(b) swoistym who is
who Polski wczesnej figuruje okoo stu osb. Mao okim s tam tylko
pozytywne opinie. O Bermanie i Zambrowskim napisano, e maj inte-
ligenckie wtpliwoci i brakuje im kontaktu zklas robotnicz. Po 1956r.
by inny wiat, ale problem braku zaufania nadal istnia. To jest natural-
ne wkadej instytucji i organizacji. Problem zaufania do kogo, do czy-
stoci jego biografii, do intencji, to jest niezwykle wane. Ruch komuni-
styczny ma na sobie i t plam, e przez wiele lat do sprawdzania tej
czystoci uywa aparatu bezpieczestwa.
B.P. Czy byy procesy rehabilitacyjne? Jak partia rehabilitowaa B.P. Czy byy procesy rehabilitacyjne? Jak partia rehabilitowaa B.P. Czy byy procesy rehabilitacyjne? Jak partia rehabilitowaa B.P. Czy byy procesy rehabilitacyjne? Jak partia rehabilitowaa B.P. Czy byy procesy rehabilitacyjne? Jak partia rehabilitowaa
swoich niesusznie skrzywdzonych towarzyszy? swoich niesusznie skrzywdzonych towarzyszy? swoich niesusznie skrzywdzonych towarzyszy? swoich niesusznie skrzywdzonych towarzyszy? swoich niesusznie skrzywdzonych towarzyszy?
26 26 26 26 26
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UA.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Jeli chodzi oGomuk, zosta zrehabilitowany wdwch fazach.
Najpierw wiosn 1956r. zdjto zarzut dywersji, ale pozostay bdy
ideologiczne i polityczne. Po Padzierniku znikny oczywicie i te. Go-
muka nie chcia jednak, eby ta sprawa bya publicznie wakowana,
uwaa, i rozliczanie jest dysfunkcjonalne wobec partii, osabia jed-
no, daje argumenty wrogom.
B.P. To taka gruba kreska Gomuki. B.P. To taka gruba kreska Gomuki. B.P. To taka gruba kreska Gomuki. B.P. To taka gruba kreska Gomuki. B.P. To taka gruba kreska Gomuki.
A.P A.P A.P A.P A.P. Stworzyem wdomowym archiwum teczk gruba kreska 56
57, wktrej mam jakie wypowiedzi wBiurze Politycznym, notatki
zprokuratury: nie ciga, bo konfliktuje to aparat partyjny i osabia apa-
rat bezpieczestwa. Na co nie mona sobie pozwoli. Na marginesie:
prosz zwrci uwag, jak wyglday niemieckie rozliczenia zIII Rzesz
inazizmem czy francuskie zkolaboracj. We Francji ju w1946r. bya
pierwsza amnestia dla kolaborantw.
B.P. Warto podsumowa okres stalinowski. W jakim stanie wy- B.P. Warto podsumowa okres stalinowski. W jakim stanie wy- B.P. Warto podsumowa okres stalinowski. W jakim stanie wy- B.P. Warto podsumowa okres stalinowski. W jakim stanie wy- B.P. Warto podsumowa okres stalinowski. W jakim stanie wy-
sza zniego PZPR? Co jej to dao i czym napitnowao dziaania tej sza zniego PZPR? Co jej to dao i czym napitnowao dziaania tej sza zniego PZPR? Co jej to dao i czym napitnowao dziaania tej sza zniego PZPR? Co jej to dao i czym napitnowao dziaania tej sza zniego PZPR? Co jej to dao i czym napitnowao dziaania tej
partii dalej? partii dalej? partii dalej? partii dalej? partii dalej?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Ten okres stanowi czarn hipotek PZPR. Komunici zdawali so-
bie ztego spraw, ale nie mogli si jej pozby a do koca istnienia
PZPR, bo to wymagaoby dokonania bardzo gbokiego zwrotu. Genera-
cja uczestniczca bezporednio wstalinizmie zacza odchodzi od
1956r. i trwao to mniej wicej do 1970r. Potem odchodzili wzawia-
ty: Raski w1981r., Gomuka umar w1982r., Berman w1984r.
Najpierw, od 1956r., zmarginalizowani zostali czynni stalinowcy zbez-
pieki, potem, wpierwszej fali w1968r., awreszcie po dojciu do wa-
dzy Gierka, odesza na emerytur reszta generacji kominternowskiej.
Niemniej balast lat stalinowskich ciy nad PZPR. Przypomn, e wcza-
sie obrad Okrgego Stou Biuro Polityczne podjo uchwa o likwidacji
resztek stalinizmu wPolsce. Oni to czuli. S takie wypowiedzi gen. Jaru-
zelskiego z1988r.: zblia si rocznica powstania PZPR, rocznica po-
wstania KPP, co ztym robi, jak si broni? W jakiej mierze to trwa do
dzi, wwahaniach wobec oceny PRL. Myl, e na przykad Aleksander
Kwaniewski ma takie poczucie awkadym razie niedawno je mia
e jest jeszcze co nierozliczonego. Chodzio mu gwnie ostan wojenny,
ale chyba nie tylko. Ten baga, choby wpostaci utrwalaczy wadzy lu-
dowej, ktrzy dziaaj wkomrkach SLD i tworz wasne organizacje
kombatanckie, wlecze si po prostu za ca formacj postkomunistyczn.
Gomuka po 1956r. zawiesi spraw rozlicze za stalinizm, ale
ci, ktrzy byli zawieszeni, chyba nie mogli by pewni swego. Gomu-
ka, warto pamita, te zmienia, cho ju wsposb spokojny, ludzi,
zktrymi si nie zgadza albo do ktrych nie mia zaufania. Po kolei
wylatywali zarwno wojskowi, jak i cywile. Bodaj na wszystkich wSB
Monta twarzy
Mieczysawa Jagielskiego
i Stanisawa Kani
F
o
t
.

z

A
I
P
N
28 28 28 28 28
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
byy prowadzone sprawy operacyjne: Jan Frey-Bielecki, Zygmunt Du-
szyski, Biekowski, Staszewski. Nawet jak w1964r. wyszli zwizie
Fejgin, Romkowski i Raski, zostali otoczeni pen kontrol (tajni wsp-
pracownicy, podsuchy, perlustracja). Nie wiem, czy Gomuka tego za-
da, nawet nie wiem, czy on wiedzia otym. Ale aparat uwaa, e
powinien to robi, bo jak Gomuka zada, eby mu powiedzie, co
Staszewski robi, to oni ju wszystko maj wczoraj si spotka zBie-
kowskim, poszli na kaw, pili koniak. Wszystko wiemy.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Byy take materiay na ludzi bdcych ju wzupenej odstaw-
ce, na pdzcych ycie emeryta Fejgina, Romkowskiego. Na Bermana
jest sporo dokumentw inwigilacji zokresu sprzed Marca 1968 a do
pocztku stabilizacji Gierkowskiej w1971r. Wiemy, zkim si spotka,
oczym rozmawia zon, crk, odwiedzajcymi go starymi wiarusa-
mi jak midzy sob nazywali siebie samych starzy towarzysze. Inwigi-
lacja bya prowadzona rzetelnie, dokadnie. Ale zpunktu widzenia bez-
pieczestwa pastwa to bya robota zupenie bez sensu. Albowiem co
robi emeryt Berman przez cztery lata: chodzi do kina, namitnie dyskutu-
je, czyta ksiki, tumaczy artykuy dla znajomych. Sielanka.
B.P. A kto robi tych zX Departamentu? B.P. A kto robi tych zX Departamentu? B.P. A kto robi tych zX Departamentu? B.P. A kto robi tych zX Departamentu? B.P. A kto robi tych zX Departamentu?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. To robi Departament III (trjka), apewne sprawy prowadzi
kontrwywiad (Departament II), gdy niektrzy zdawnych prominentw
spotykali si zzagranicznymi dziennikarzami. Nie byo osobnego wy-
dziau do spraw ruchu robotniczego, ale moe bya jaka sekcja. Wla-
tach osiemdziesitych powstaa jaka komrka, bodaj wBiurze Studiw
(ktre zajmowao si podziemiem solidarnociowym).
B.P. Kim oni si zajmowali? B.P. Kim oni si zajmowali? B.P. Kim oni si zajmowali? B.P. Kim oni si zajmowali? B.P. Kim oni si zajmowali?
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Pyk, Gierkiem, Werblanem, Schaffem, wyrzuconymi lub odsu-
nitymi na margines po 1981r. Nazywao si to ochron najwyszych
urzdw pastwowych. Aparat bezpieczestwa zawsze by uywany jako
instrument zdobywania i przekazywania informacji oludziach, ale tylko
wlatach stalinowskich wPolsce by jednoczenie narzdziem fizyczne-
go zwalczania przeciwnika wewntrznego. Informacje zMSW zawsze
otrzymywali pierwsi sekretarze, niektre inni czonkowie Biura Politycz-
nego. Zachowao si wiele teczek zdokumentami, ktre Gomuka do-
stawa zMSW: raporty TW, biece materiay operacyjne, notatki su-
bowe zpodsuchw i perlustracji. Niektre zodrcznymi notatkami
Mieczysawa Moczara. Mia to tylko do przeczytania i zwraca, dziki
temu to si zachowao.
B.P. Kolejny spr wpartii, zwizany zpotrzeb przestrzegania B.P. Kolejny spr wpartii, zwizany zpotrzeb przestrzegania B.P. Kolejny spr wpartii, zwizany zpotrzeb przestrzegania B.P. Kolejny spr wpartii, zwizany zpotrzeb przestrzegania B.P. Kolejny spr wpartii, zwizany zpotrzeb przestrzegania
czystoci, jest wlatach szedziesitych. czystoci, jest wlatach szedziesitych. czystoci, jest wlatach szedziesitych. czystoci, jest wlatach szedziesitych. czystoci, jest wlatach szedziesitych.
29 29 29 29 29
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Oczywicie, spory trwaj waciwie cay czas. Tyle e nie s ju
rozstrzygane przy uyciu SB. Bezpieka moe pomc zebra materiay,
ale nie wsadza do wizienia, nie katuje. W 1971r. nie bito Moczara,
eby mc wytoczy mu publiczny proces, podczas ktrego przyzna si,
e szykowa zamach na Gierka, ajedynie odsunito go na boczny tor.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Spr wlatach szedziesitych, moe nie najbardziej wprost, ale
wynika ztego, co dziao si wlatach pidziesitych.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. Tak, to co dziao si wlatach 19481955, utworzyo pewne
fronty. Moczara zGomuk, zKliszk, zLog-Sowiskim, to znaczy zty-
mi, ktrzy byli represjonowani mniej lub bardziej brutalnie wlatach
stalinowskich. Sam Moczar by represjonowany raczej delikatnie: zosta
wysany wteren, by wojewod (pniej przewodniczcym wojewdz-
kiej rady narodowej), nic zego mu si nie stao. Prcz ujmy na partyj-
nym honorze. W latach szedziesitych PZPR szukaa nowej legitymi-
zacji i na tym tle powstay rozbienoci wpartii, moe nie tyle
wkierownictwie, ale na zapleczu intelektualnym. Ich odbiciem by na
przykad atak patriotw widoczny wpublicystyce pk. Zbigniew Zau-
skiego na szydercw, ktrych uosabiali Andrzej Munk czy Sawomir
Mroek. Byy wci resztki walki puawian znatoliczykami, ktrzy
summa summarum byli blisi Gomuce, choby dlatego, e byli twar-
dzi, ortodoksyjni, inaczej ni puawianie liberalne miczaki. W tym
wszystkim SB oczywicie zbiera materiay, prowadzi teczki. Gdyby na-
stpi nawrt stalinizmu, materiay na pewno byyby wykorzystane.
R.S. R.S. R.S. R.S. R.S. Wracajc do pytania orehabilitacj. Pamitajmy, e to wszyst-
ko dziao si nieprawdopodobnie szybko. Jeszcze wpoowie 1955r.
Lechowicz i Jaroszewicz dostaj jeden pitnacie, drugi dwanacie
lat. Gomuka jest ju na wolnoci. Na pocztku 1956r., wstyczniu,
Bierut wasnorcznie tworzy sidm wersj aktu oskarenia. Do koca
1954r. Spychalski jest trzymany wwizieniu bez jakiegokolwiek na-
kazu prokuratorskiego, aprzez ostatnie dwa lata, od 1954r. do mar-
ca 1956r., ma pi czy sze tymczasowych nakazw aresztowania.
To wane, bo pokazuje kompletne, ale to kompletne nieprzestrzega-
nie i lekcewaenie procedur obowizujcych w, byo nie byo, Polsce
Ludowej. Inaczej mwic, Spychalski by przetrzymywany wwizieniu
przez sze lat wedle widzimisi Bieruta, awkocu na podstawie
tymczasowych nakazw aresztowania. Tu przed jego wypuszczeniem,
wmarcu 1956r., zgromadzio si Biuro Polityczne, ktre debatowao
nad moliwoci ewentualnej rehabilitacji Spychalskiego. Zastanawiali
si dugo: jak ztego wyj? Wedug Wadysawa Matwina ustalono:
nie moemy jeszcze teraz zrehabilitowa Spychalskiego i oczyci go
zzarzutw, bo musielibymy powiedzie prawd caemu narodowi
iokazaoby si, e popenilimy zbrodni. Konkluzja bya taka: na to
nas nie sta.
30 30 30 30 30
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UA.P. A.P. A.P. A.P. A.P. S te notatki Bieruta ztego posiedzenia. Wypuci Tatara i innych
zjego procesu, ale nie rehabilitowa ich. mier Bieruta niezwykle ua-
twia destalinizacj. Nie mwic tego wprost, mona byo na niego zwa-
la win. Trzeba jednak powiedzie, e a do 1989r. wpartii, kiedy ona
jeszcze bya parti monopolistyczn, cay czas byy tarcia. Niektre wyni-
kay zgeneralnego podziau na radykaw i umiarkowanych, twardogo-
wych i pragmatykw. Na to nakaday si ambicje personalne poszcze-
glnych osb i grup. Zawsze jako taktyka stosowane byo cicie po
skrzydach, ale odcite skrzydo jechao na ambasad, anie do piw-
nicy MBP. To bya ta maa rnica. Aparat bezpieczestwa zawsze wtym
wszystkim istnia, cho ju raczej jako swego rodzaju odkurzacz zbiera
informacje, ale wzasadzie nie przekada tego na dziaania represyjne
wobec czonkw, aktywistw czy dziaaczy partyjnych.
B.P. Z wyjtkiem internowania Gierka i towarzyszy wstanie wo- B.P. Z wyjtkiem internowania Gierka i towarzyszy wstanie wo- B.P. Z wyjtkiem internowania Gierka i towarzyszy wstanie wo- B.P. Z wyjtkiem internowania Gierka i towarzyszy wstanie wo- B.P. Z wyjtkiem internowania Gierka i towarzyszy wstanie wo-
jennym. jennym. jennym. jennym. jennym.
A.P. A.P. A.P. A.P. A.P. To byo czysto propagandowe, absolutnie cyniczne dziaanie.
Gen. Jaruzelski bardzo czsto za to przeprasza. Moe zgbszym prze-
konaniem ni za stan wojenny jako taki.
Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek Robert Spaek, ur. 1971 historyk, absolwent
UW, pracownik Oddziaowego Biura Edukacji
Publicznej IPN w Warszawie. Autor artykuw
iopracowa z zakresu historii PRL. Zajmuje
si gwnie dziejami komunistw w Polsce
wl.19441956 oraz opozycj polityczn
19761989. Doktorant prof. Jerzego Eislera.
Andrzej Paczkowski Andrzej Paczkowski Andrzej Paczkowski Andrzej Paczkowski Andrzej Paczkowski ur. w 1938, prof. dr hab.
Studia na Wydziale Historycznym UW (1955
1960), tame doktorat (1966) i habilitacja
(1975). W 1991 r. otrzyma tytu profesora. Pra-
cownik naukowy kolejno w: Samodzielnej Pra-
cowni Historii Prasy PAN, Instytucie Bada Lite-
rackich PAN, Bibliotece Narodowej, Instytucie
Historii PAN, Instytucie Studiw Politycznych PAN
(obecnie kierownik Zakadu Historii Politycznej).
Profesor w Collegium Civitas. Czonek Komite-
tu Nauk Historycznych PAN, Rady Archiwalnej,
kilku kolegiw redakcyjnych w kraju i za gra-
nic, konsultant Wielkiej Encyklopedii Po-
wszechnej PWN. Autor 20 ksiek, w tym m.in.:
Prasa polska 19181939 (1980), Stanisaw Mi-
koajczyk, czyli klska realisty (1991), P wieku
dziejw Polski (1995). Laureat m.in. nagrody
PAN, nagrody im. J.Mieroszewskiego, nagrody
Klio, nagrody Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej.
31 31 31 31 31
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
R RR RROBERT OBERT OBERT OBERT OBERT S SS SSPAEK, PAEK, PAEK, PAEK, PAEK, OBEP OBEP OBEP OBEP OBEP IPN IPN IPN IPN IPN W WW WWARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA
CZYM BY
DEPARTAMENT X?
Pocztki Departamentu X sigaj poowy 1948r. Wwczas to cise
kierownictwo partyjne wosobach Bolesawa Bieruta, Jakuba Ber-
mana iHilarego Minca weszo wposiadanie dokumentw, ktre od-
powiednio interpretowane mogy wskazywa, e wpartii i aparacie
pastwowym znajduj si ludzie powizani ze subami specjalnymi
II Rzeczypospolitej. Skoro tak, wzito pod uwag, e mogli oni tak-
e po wojnie by na usugach rnych wywiadw zachodnich czy te
dziaa na rzecz rzdu na wychodstwie.
W celu zdemaskowania szpiegw wpartii i administracji spord oficerw Minister-
stwa Bezpieczestwa Publicznego zostaje utworzona tajna grupa ostatecznie nazwana
Grup Specjaln. W praktyce dziaa ona od pnego lata/jesieni 1948r. Formalnie zesp
ten zosta powoany do ycia na posiedzeniu sekretariatu KC 24 lutego 1949r. W tym
czasie od blisko piciu miesicy trway ju aresztowania ludzi podejrzewanych odziaania
na szkod ruchu robotniczego. Umieszczano ich wtajnym wizieniu wMiedzeszynie pod
Warszaw (nazywanym przez bezpieczniakw przekornie Spacerem, bo panowaa tam
niespacerowa atmosfera) lub wpawilonie X wizienia na Mokotowie przy ul. Rakowiec-
kiej wWarszawie. Poniewa do szybko okazao si, e sprawa prowokacji wpartii, za-
miast zmierza ku kocowi, zatacza coraz szersze krgi, awpolu podejrzanych s ju nie
tylko czonkowie rzdu, posowie, oficerowie, ale osoby tak pierwszoplanowe jak Wadysaw
Gomuka i Marian Spychalski, Grupa Specjalna zostaa przeksztacona wznacznie powa-
niejsz komrk MBP Biuro Specjalne. Stao si to 2 marca 1950r. Zmienia si te
kierownictwo komrki. Na czele Grupy Specjalnej sta Jzef Raski. Teraz szefostwo Biura
Specjalnego przej Anatol Fejgin. Jego zastpc zosta Jzef wiato, pracujcy tu ju wcze-
niej, za czasw Raskiego. Drugim zastpc by Henryk Piasecki. Biuro podzielone byo
na pi wydziaw, te zkolei podzielono na trzy sekcje. Z ramienia Bieruta i Bermana pra-
cami biura kierowa wiceminister Roman Romkowski. Mia on piecz nad caoci dziaa,
ale wpraktyce zajmowa si dziaalnoci, ktra podlegaa bezporednio Fejginowi i wia-
tle, tj. prowadzonymi przez oficerw sprawami agenturalno-operacyjnymi i ledczymi. Stron
merytoryczn dziaalnoci biura zajmowa si Piasecki, ktry podlega bezporednio wice-
ministrowi Wacawowi Lewikowskiemu (autorowi statutu Biura Specjalnego). Po ptora-
rocznym okresie dziaalnoci biura okazao si, e do cisej koordynacji prowadzonych prac
konieczna jest kolejna rozbudowa struktury. 30 listopada 1951r. Biuro Specjalne zostao
przeksztacone wDepartament X. Poczy on dotychczasowe piony nadzorowane przez wiat
i Piaseckiego zWydziaem VII Departamentu V MBP nadzorowanym przez Juli Brystygier.
Wydzia ten zajmowa si dotd sprawami pokrewnymi: ruchem robotniczym, wrogimi
odamami, trockistami itp. Co wane, Wydzia ten posiada wasne sekcje we wszystkich
wojewdztwach. Teraz stay si one komrkami Departamentu X, ktry swoim zasigiem
obj cay kraj (jednostki Departamentu X wterenie okrelano jako Wydziay X).
32 32 32 32 32
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EDoprowadzio to wrezultacie do tego, e funkcjonariusze dziesitki zajmowali si
masowym rozpracowywaniem i inwigilowaniem czonkw partii wcaej Polsce. masowym rozpracowywaniem i inwigilowaniem czonkw partii wcaej Polsce. masowym rozpracowywaniem i inwigilowaniem czonkw partii wcaej Polsce. masowym rozpracowywaniem i inwigilowaniem czonkw partii wcaej Polsce. masowym rozpracowywaniem i inwigilowaniem czonkw partii wcaej Polsce. Doszo
do tego, e kontrolowali na bieco prace komitetw wojewdzkich. Wypeniali nie tylko
polecenia pynce zcentrali, ale przejawiali wasn inicjatyw. Oficjalnie Wydziay Xmiay
cile wsppracowa zWojewdzkimi Komisjami Kontroli Partyjnej. Praktyka jednak oka-
zaa si inna. Wielokrotnie nie informowano oinwigilowaniu i zbieraniu materiaw na
czonkw KW. Cho formalnie a do szczebla I sekretarza Komitetu Powiatowego (Miej-
skiego) zadanie takie naleao do Departamentu, anie Wydziau X. Staej obserwacji pod-
legali aktywici oddziaowych ipodstawowych organizacji partyjnych. Stopniowo kuratela
partyjna nad komrkami terenowymi Departamentu X malaa, aaparat bezpieczestwa
uniezalenia si od jej nadzoru. W czasie padziernikowej odwily stanowio to koronny
dowd obronny dla wszystkich czonkw kierownictwa PZPR, pragncych unikn osobistej
odpowiedzialnoci. Wszechwadza bezpieki i jej funkcjonariuszy bya tu doskonaym ar-
gumentem oczyszczajcym parti zwin. Prawda jest inna: na poziomie struktur centralnych
nie byo mowy ojakiejkolwiek utracie nadzoru nad Departamentem X.
Pocztkiem koca Departamentu X bya ucieczka jednego znajwaniejszych jego pra-
cownikw wicedyrektora Jzefa wiaty na Zachd wgrudniu 1953r. Ju wstyczniu
nastpnego roku zwolniono dyrektora dziesitki Anatola Fejgina. Departament ulega
stopniowej deorganizacji. Rozwizano go 9 czerwca 1954r. Wczeniej pracownicy likwi-
dowanej komrki zniszczyli 30 workw dokumentw, ktre spalono wdole wykopanym na
posesji wizienia miedzeszyskiego.
33 33 33 33 33
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
P PP PPIOTR IOTR IOTR IOTR IOTR G GG GGONTARCZYK ONTARCZYK ONTARCZYK ONTARCZYK ONTARCZYK
POPRAWIANIE HISTORII PPR
METODY FASZOWANIA RDE HISTORYCZNYCH WPIERWSZEJ
EDYCJI DOKUMENTW PPR
Z dnia na dzie, iniemal zminuty na mi-
nut uaktualniano przeszo. Tak preparowa-
na dokumentacja potwierdzaa suszno ka-
dej partyjnej prognozy: pilnowano, by nie
ostao si cho jedno zdanie sprzeczne zpo-
trzeb chwili.
George Orwell, Rok 1984
Rok 1948 przynis Polsce powane zmiany polityczne. Do agod-
ny, pod wieloma wzgldami, kurs polityczny polskich komunistw
ulega coraz wyraniejszemu zaostrzeniu. Wobec faktu zdobycia wa-
dzy iutrwalenia wadzy ludowej, pogarszania si stosunkw po-
midzy Zwizkiem Sowieckim aWielk Brytani iStanami Zjedno-
czonymi, zpolecenia Moskwy komunici tak zwanych krajw
demokracji ludowej rezygnowali znarzuconej im przez Stalina
w1941r. polityki ustpstw ikompromisw.
Poczenie PPR iPPS, walka zodchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym, kolekty-
wizacja ipocztek aresztowa wWojsku Polskim byy najbardziej wyranymi przejawami
zwrotu wkierunku kopiowania wzorw obowizujcych wZSRS. Nowy kurs PZPR znalaz
odzwierciedlenie take wnaukach historycznych, przede wszystkim poprzez dramatyczn
ideologizacj wydawnictw, poczwszy od bada nad staroytnoci, askoczywszy na hi-
storii najnowszej PRL. Szczeglnie silnym znieksztaceniom ulegaa historia tzw. ruchu ro-
botniczego, ktra, traktowana zprawdziw czci inabonoci, bya cile podporzdko-
wana biecym interesom partii komunistycznej. A e prawda objawiona (za jak uwaano
dokumenty wytworzone przez polski ruch robotniczy) nie moe si myli, wwydawnictwach
publikowanych przez Zakad Historii Partii KC PZPR notorycznie dopuszczano si licznych
faszerstw inaduy, ktre dzi stanowi ciekaw wizytwk kondycji nauki wtym fragmen-
cie dziejw PRL.
Jednym znajbardziej interesujcych materiaw do studiw na ten temat jest wydana
w1952r. ksika W dziesit rocznic powstania Polskiej Partii Robotniczej (Materiay
idokumenty) stycze 1942grudzie 1948r.
1
, bdca wistocie pierwsz obszern edycj
dokumentw PPR wczasach Polski Ludowej. W przedmowie autorzy zbioru, Edwarda Mark,
Wadysaw Gra i(redaktor odpowiedzialny) Helena Kozowska, pisali:
Niniejszy zbiorek materiaw idokumentw PPR, ktry oddajemy do rk czytelnika wdzie-
sit rocznic powstania Polskiej Partii Robotniczej, obejmuje caoksztat dziaalnoci PPR,
1
Wyd. Ksika iWiedza, Warszawa 1952, s. 645.
34 34 34 34 34
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezarwno wokresie okupacji hitlerowskiej, jak ipo wyzwoleniu wPolsce Ludowej do grud-
nia 1948r. Ze wzgldu na stosunkowo ma objto zbiorku uwzgldnilimy wwikszej
mierze dokumenty imateriay, ktre zostay wydane wokresie okupacji. Liczylimy si bo-
wiem ztym, e materiay te wydrukowane ikolportowane wwarunkach okrutnego terroru
hitlerowskiego, nie mogy dosta si do najszerszych warstw. W formie ksikowej zebrane
iopublikowane zostay po raz pierwszy
2
.
Praca zawiera okoo 170 dokumentw lub fragmentw dokumentw, podzielonych na
trzy rozdziay zamknite wramach czasowych: stycze 1942r. grudzie 1948. Obydwie
daty budz jednak wtpliwoci zupenie zasadniczej natury. Deklaracja PPR Do robotni-
kw, chopw iinteligencji do wszystkich patriotw polskich datowana wksice na sty-
cze 1942r. (i t mistyfikacj utrzymywano od czasw wojny do koca PRL) wistocie
powstaa kilka miesicy wczeniej
3
.
Ale to tylko pocztek dugiej listy zarzutw, jakie mona postawi wspomnianej pracy.
Przede wszystkim warto wspomnie, e wbrew temu, co mgby sugerowa tytu, nie jest to
wybr rde jedynie do historii PPR. Wiele dokumentw jest sygnowanych podpisami mniej
lub bardziej oficjalnych przybudwek tej partii (GL-AL, KRN, ZWM, RPPS Osbki-Moraw-
skiego), s te materiay Zwizku Patriotw Polskich iWojska Polskiego wZSRS, oficjalne
enuncjacje sowieckie, dokumenty tzw. Biura Informacyjnego, atake dokumenty PZPR.
Jako swoiste curiosum mona traktowa fakt, e waneksie do pracy zamieszczono m.in.
Fragment przemwienia prokuratora na procesie organizacji dywersyjno-szpiegowskiej
wWojsku Polskim z10 sierpnia 1951r.
4
(sic!), ktre, jak co najmniej kilka innych doku-
mentw, nie ma zbyt wiele wsplnego zhistori PPR. Dug list mankamentw omawia-
nej pracy uzupeniaj take liczne bdy merytoryczne wdokumentach, zakcenia chrono-
logii czy te spis treci, ktry nijak ma si do zawartoci pracy. Warto przy tym wspomnie,
e wybr rde dokonany przez autorw jest wyjtkowo nierzetelny. W przeciwiestwie do
rde trzeciorzdnego wrcz znaczenia
5
, nie umieszczono wielu wanych dokumentw
dotyczcych chociaby dziaalnoci konspiracyjnej PPR. Ju jako ilustracj przedziwnej wy-
birczoci mona traktowa fakt, i wksice zamieszczono zdjcia trzech sekretarzy PPR,
Marcelego Nowotki, Pinkusa vel Pawa Findera iBolesawa Bieruta, pomijajc zdjcie
Wadysawa Gomuki
6
. Dla zrozumienia podobnego stosunku do spucizny polskiego ru-
chu komunistycznego kluczowy wydaje si fragment dokumentu rozpoczynajcego ksik,
zamieszczonego jeszcze przed wstpem autorskim. Jest to Uchwaa Biura Politycznego
wsprawie dziesiciolecia Polskiej Partii Robotniczej, identyfikujca tradycje PPR:
Polska Partia Robotnicza odniosa swe historyczne zwycistwa dziki temu, i wdziaal-
noci swej opieraa si na zasadach marksizmu-leninizmu, na historycznych dowiadcze-
niach Zwizku Radzieckiego iWKP(b), na wielkich ideach Lenina iStalina. Polska Partia
2
Ibidem, brak numeracji stron.
3
Szerzej na ten temat zob. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do wadzy 1941
1944, Warszawa 2003, s. 73.
4
W dziesit rocznic, s. 632635.
5
Takich chociaby jak Telegram kondolencyjny KC PZPR do KC WKP(b) po mierci tow.
danowa (s. 549).
6
Sekretarzem partii by jeszcze przez krtki okres Bolesaw Moojec, jednak ten zosta
zamordowany jako rzekomy inspirator zabjstwa Marcelego Nowotki wramach wewntrz-
nych porachunkw w1942r. iby pomijany wpracach na ten temat take we wczeniejszym
ipniejszym okresie.
35 35 35 35 35
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Robotnicza zawdzicza swe zwycistwa temu, i trzon kierowniczy toczy niezmordowan
walk zprawicowo-nacjonalistyczn grup Gomuki, na ktr po klsce PSL iprawicy PPS
liczy imperializm amerykasko-angielski. Jedynie przezwycienie odchylenia prawicowo-
-nacjonalistycznego iunieszkodliwienie grupy Gomuki, jedynie najcilejsza wsppraca
zczoow parti midzynarodowego rewolucyjnego ruchu robotniczego WKP(b) ioparcie
si na historycznych uchwaach Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych iRobotni-
czych wsprawie walki ze zdradzieck klik Tito, jedynie triumf zasad marksizmu-leninizmu,
ktry znalaz wyraz wuchwaach Plenum Sierpniowego KC PPR w1948r. umoliwiy
Polskiej Partii Robotniczej wykonanie wielkich stojcych przed ni zada
7
.
Kopot jednak wtym, e wiksz cz istnienia Polskiej Partii Robotniczej sekretarzem
partii igwnym (po Kremlu) kierownikiem ikreatorem polityki tej partii by tak ostro pot-
piony w1948r. Wadysaw Gomuka. Ale womawianym wyborze pominito enuncjacje
towarzysza Wiesawa, dokumenty za podobierano tak, by ich tre odpowiadaa zgry
ustalonym, ideologicznym zaoeniom. Cao ksiki opatrzono licznymi cytatami zwyst-
pie Jzefa Stalina iBolesawa Bieruta potwierdzajcymi suszno aktualnej polityki PZPR.
Dodatkowo wprzypadku dokumentw newralgicznych zpunktu widzenia wczesnej roz-
prawy zgomukowszczyzn przed edytowanym rdem zamieszczano teksty narzucajce
ich interpretacj
8
.
Ale tendencyjny dobr dokumentw ispecyficzne ich opracowanie nie mogy przecie zmieni
wstecz obowizujcej wczeniej linii partii ani te zmieni zasadniczej wymowy dokumentw
programowych iwczesnej linii propagandowej Polskiej Partii Robotniczej. Sytuacja bya wic
skomplikowana, bo wielu tekstw rdowych nie mona byo pomin. Bo niby jak stworzy
edycj najwaniejszych dokumentw PPR bez najwaniejszych dokumentw PPR?
Problem rozwizano, usuwajc zwielu zaprezentowanych dokumentw treci, ktre
zrnych przyczyn uznano za niewygodne zpunktu widzenia aktualnej polityki kierownic-
twa partii. Autorzy zbioru stoczyli wielki bj otradycje ruchu robotniczego, usunli zhisto-
rii niesuszn, prawicow grup Gomuki, wyeliminowali nieaktualnych sojusznikw
iprzyjaci, ktrzy (jak np. USA, Wielka Brytania czy Jzef Broz-Tito) od pewnego czasu
sojusznikami iprzyjacimi ju nie byli. Poniewa bariera midzy faszem arzeczywistoci
itak ju zostaa przekroczona, zdokumentw usunito te niesuszne opinie iniewygod-
ne fakty, nieaktualne oceny iniespenione zapowiedzi. Dbajc odobre imi partii, wedy-
cjach oryginalnych tekstw rdowych dokonywano licznych poprawek stylistyki iortografii.
Przeledzenie najwaniejszych kierunkw uaktualniania dokumentw opublikowanych
womawianym zbiorze stanowi interesujcy obraz wczesnego oblicza partii komunistycz-
nej inauki funkcjonujcej pod egid PZPR.
O waciwe tradycje ruchu robotniczego
Interesujcym polem walki otradycje ruchu robotniczego bya m.in. deklaracja Pol-
skiej Partii Robotniczej pt. O co walczymy zlistopada 1943r., bdca jednym ztrzech
7
W dziesit rocznic..., s. 78.
8
Zob. chociaby tzw. Manifest demokratycznych organizacji spoeczno-politycznych iwoj-
skowych z15XII 1943r. (s. 247253), ktry zosta poprzedzony dwoma innymi tekstami:
fragmentem referatu Bolesawa Bieruta dotyczcego okolicznoci powstania KRN oraz frag-
mentem Rezolucji Plenum KC PPR wsprawie odchylenia nacjonalistycznego wkierownictwie
partii, jego rde isposobw przezwycienia zwrzenia 1948r. (s. 243246).
36 36 36 36 36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Enajwaniejszych dokumentw tego typu whistorii konspiracyjnej PPR. W jednym zjej frag-
mentw dokonano poprawek uaktualniajcych wczesne tradycje partii:
Od Socjaldemokracji Krlestwa Polskiego iLitwy przejmuje PPR jej nieugit walk
zcaratem iszowinizmem. PPR nawizuje do ofiarnej walki czci bojowcw PPS onie- onie- onie- onie- onie-
podlego Polski podlego Polski podlego Polski podlego Polski podlego Polski z1905r. PPR nawizuje do rzetelnych rzetelnych rzetelnych rzetelnych rzetelnych tradycji KPP wkierowaniu
strajkami imasowymi demonstracjami, przejmuje od niej ofiarno ipowicenie jej
kadr izdecydowan walk zoportunizmem. PPR nawizuje do tradycji antysanacyjnej antysanacyjnej antysanacyjnej antysanacyjnej antysanacyjnej
postawy Stronnictwa Ludowego, postawy Stronnictwa Ludowego, postawy Stronnictwa Ludowego, postawy Stronnictwa Ludowego, postawy Stronnictwa Ludowego, do bojowoci bojowoci bojowoci bojowoci bojowoci [bojowych] strajkw rolnych zokresu
19321939
9
.
Kierunki manipulacji dobrze obrazuj wczesne kierunki walki ideologicznej nowej eki-
py kierowniczej PZPR zczym, co potocznie nazywano wwczas odchyleniem prawicowym
Gomuki. Wedle nowej wykadni, zpunktu widzenia tradycji ruchu robotniczego istotna
bya walka rewolucyjna poczona zinternacjonalizmem, anie jaki tam patriotyzm. Jeeli
wic bojowcy zPPS ocokolwiek walczyli iwalka ta miaa by teraz elementem tradycji
PPR/PZPR, to moga to by tylko walka rewolucyjna. To to byoby odchylenie prawicowo-
-nacjonalistyczne, co najmniej na tak skal co bdy Wadysawa Gomuki.
Podobnie wyglda kwestia rzetelnych tradycji KPP. Tow. Wiesaw, ktry by auto-
rem deklaracji, wswych powojennych pamitnikach bardzo niechtne Polsce hasa KPP
potraktowa jako antypolskie
10
. Od hase tych, na polecenie Stalina, troch si wcza-
sie wojny dystansowano. Ale po 1948r. patriotyczna iumiarkowana linia PPR zostaa
zarzucona inastpi zwrot wkierunku internacjonalizmu, czyli do dawnych hase KPP.
Czerpanie tylko zrzetelnych tradycji KPP nie byo ju potrzebne. Zmienione je wic na
po prostu tradycje KPP. Z podobnych wzgldw zdeklaracji usunito ukony wkierun-
ku Stronnictwa Ludowego, ktre mona odnale wpropagandzie konspiracyjnej PPR.
Zperspektywy 1952r. byy ju one niepotrzebne, wedle wczesnej interpretacji bowiem
jedyn godn uwagi si polityczn, ktra troszczya si przed wojn ointeresy mas pracuj-
cych, bya KPP.
Charakter walki otradycje ruchu robotniczego miay take cicia dokonane zprze-
mwieniu Bolesawa Bieruta wygoszonym na spotkaniu zaoycielskim KRN. Towarzysz
Tomasz
11
jako pozytywny przykad wskaza nieudan jego zdaniem prb powoania
rzdu Ignacego Daszyskiego wLublinie (1918r.), ktry wlatach pidziesitych stanow-
czo nie nalea do tych tradycji, do jakich odwoywaa si PZPR:
Po raz pierwszy whistorii naszego narodu decyzja ta [[o wziciu odpowiedzialnoci za
losy narodu polskiego]] przybiera tak konkretnie realny iorganizacyjnie bezporedni cha-
rakter. Poprzedzajca j ipodjta winnych warunkach inicjatywa powoania wlistopa- Poprzedzajca j ipodjta winnych warunkach inicjatywa powoania wlistopa- Poprzedzajca j ipodjta winnych warunkach inicjatywa powoania wlistopa- Poprzedzajca j ipodjta winnych warunkach inicjatywa powoania wlistopa- Poprzedzajca j ipodjta winnych warunkach inicjatywa powoania wlistopa-
dzie 1918r. Rzdu Ludowego wLublinie rozbia si wsamym zarodku bynajmniej nie dzie 1918r. Rzdu Ludowego wLublinie rozbia si wsamym zarodku bynajmniej nie dzie 1918r. Rzdu Ludowego wLublinie rozbia si wsamym zarodku bynajmniej nie dzie 1918r. Rzdu Ludowego wLublinie rozbia si wsamym zarodku bynajmniej nie dzie 1918r. Rzdu Ludowego wLublinie rozbia si wsamym zarodku bynajmniej nie
wskutek bezpodstawnoci jej zaoe, lecz na odwrt wskutek braku zdecydowanej wskutek bezpodstawnoci jej zaoe, lecz na odwrt wskutek braku zdecydowanej wskutek bezpodstawnoci jej zaoe, lecz na odwrt wskutek braku zdecydowanej wskutek bezpodstawnoci jej zaoe, lecz na odwrt wskutek braku zdecydowanej wskutek bezpodstawnoci jej zaoe, lecz na odwrt wskutek braku zdecydowanej
woli jej realizacji. Od tej pory n woli jej realizacji. Od tej pory n woli jej realizacji. Od tej pory n woli jej realizacji. Od tej pory n woli jej realizacji. Od tej pory n[N]ard polski ma za sob 25-letnie dowiadczenie ci-
kich krzywd ikatastrofalnych skutkw wynikajcych zpogwacenia isystematycznej likwi-
dacji zasad demokratycznych przez rzdy elitarno-reakcyjne
12
.
9
AAN, PPR, 190/I-1. Por. W dziesit rocznic..., s. 208. Usunite fragmenty dokumentw
zostay wytuszczone. Elementy dopisane zaznaczono nawiasami kwadratowymi [ ]. Uwagi au-
tora artykuu zaznaczono podwjnymi nawiasami [[ ]].
10
W. Gomuka, Pamitniki, Warszawa 1994, t. I, s. 384.
11
W KRN Bolesaw Bierut uywa pseudonimu Janowski.
12
Por. AAN, 193/I-1. Por. W dziesit rocznic..., s. 259.
37 37 37 37 37
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Walczc owaciwe tradycje polskiego ruchu robotniczego, zmieniano nawet drobia-
zgi. Oryginalny tekst wsplnej odezwy pierwszomajowej wydanej przez PPR igrup Edwar-
da Osbki-Morawskiego uywajc szyldu Tymczasowego KC RPPS
13
brzmi nastpujco:
Was, ktrzy poszlicie wbj zbestialskim najedc za Polsk iwolno jej ludu, Was,
ktrzy sw krwi ibohaterstwem wiecicie przykadem wita ipozdrawia cay nard polski
wdniu swych wit majowych 1 i3 maja
14
.
W 1952r. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja nie bya ju witem komunistycznej
Polski. Ostatni fragment powyszego tekstu zmieniono wic na:
wita ipozdrawia cay nard polski wdniu swego wita majowego
15
.
O pryncypia polskich komunistw
W omawianej edycji rdowej powanej obrbce poddano te wszystkie te fragmenty
dokumentw, ktre dotyczyy rozmaitych deklaracji ideowych polskich komunistw. Wiele znich,
szczeglnie tych zczasw wojny, zawierao faszywie skadane deklaracje przywizania do war-
toci demokratycznych, parlamentaryzmu czy szacunku dla wasnoci prywatnej. W latach pi-
dziesitych, kiedy podobna mistyfikacja nie bya ju potrzebna, stosowne fragmenty byy usuwa-
ne. I tak zdeklaracji ideowej ZPP, prcz kilku poprawek, wycito sowo parlamantaryzm:
Zjednoczenie to zgodnie ze statutem ZPP ma na celu: dopomoenie narodowi
polskiemu wwyzwoleniu Ojczyzny spod hitlerowskiego jarzma; organizacj zbrojnej walki
Polakw wraz zCzerwon Armi przeciw najedcom niemieckim; walk oprzywrcenie
suwerennych praw iniepodlegoci pastwa polskiego; walk oodbudow parlamentar- parlamentar- parlamentar- parlamentar- parlamentar-
no- no- no- no- no-demokratycznego ustroju wwolnej Polsce; umocnienie wizw przyjani midzy naro-
dem polskim inarodami Zwizku Radzieckiego (...)
Zwizek Patriotw Polskich wZSRR walczy: (...)
O Polsk parlamentarn parlamentarn parlamentarn parlamentarn parlamentarn, wktrej demokratyczny Sejm stanowi bdzie orzdach,
oprawach, oobowizkach obywateli (...)
16
.
Podobny charakter maj ingerencje wtre uchway Plenum KC PPR wsprawie refe-
rendum pochodzcej z2 czerwca 1946r. Tu te szo orzecz niebagateln, bo odefinicj
tego, co rozumiano przez pojcie polskiej demokracji ludowej. W kwestii tej pomidzy
1946 a1952 rokiem zaszy daleko idce przewartociowania:
Polska klasa robotnicza, wierna swym chlubnym tradycjom, wbratnim sojuszu zchop-
stwem iinteligencj pracujc, przoduje narodowi wtwrczej rozbudowie nowego ustroju
polskiej demokracji ludowej ustroju, ktry czy uspoecznienie wielkiego przemysu ustroju, ktry czy uspoecznienie wielkiego przemysu ustroju, ktry czy uspoecznienie wielkiego przemysu ustroju, ktry czy uspoecznienie wielkiego przemysu ustroju, ktry czy uspoecznienie wielkiego przemysu
ibankw zindywidualn wasnoci chopsk iz woln inicjatyw iwasnoci prywatn ibankw zindywidualn wasnoci chopsk iz woln inicjatyw iwasnoci prywatn ibankw zindywidualn wasnoci chopsk iz woln inicjatyw iwasnoci prywatn ibankw zindywidualn wasnoci chopsk iz woln inicjatyw iwasnoci prywatn ibankw zindywidualn wasnoci chopsk iz woln inicjatyw iwasnoci prywatn
drobnych irednich przemysowcw ikupcw, rzemielnikw iwolnych zawodw drobnych irednich przemysowcw ikupcw, rzemielnikw iwolnych zawodw drobnych irednich przemysowcw ikupcw, rzemielnikw iwolnych zawodw drobnych irednich przemysowcw ikupcw, rzemielnikw iwolnych zawodw drobnych irednich przemysowcw ikupcw, rzemielnikw iwolnych zawodw
17
.
W podobny sposb zkonspiracyjnej publicystyki PPR usuwano wszystkie te aspekty, kt-
re mogyby stawia wniekorzystnym wietle ideologiczn czysto myli PPR. Na przykad
kompromitujcy fragment jednego zartykuw, wktrym pojawia si nutka wrcz rasi-
stowska. Bya ona tym bardziej niesuszna, e w1952r. byli ju dobrzy Niemcy, ci zNRD:
13
Zob. P. Gontarczyk, Polska Partia..., s. 319320.
14
AAN, PPR 190/I-1.
15
W dziesit rocznic..., s. 324.
16
Wolna Polska, nr 15 z16VI1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 234235.
17
Gos Ludu, nr 156 z5VI1946r. Por. W dziesit rocznic..., s. 481.
38 38 38 38 38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWaciwym celem planw Hitlera jest zniszczenie narodu polskiego, modego narodu, , modego narodu, , modego narodu, , modego narodu, , modego narodu,
ktry, jak wszystkie narody sowiaskie, posiada znacznie wysz od niemieckiej si ktry, jak wszystkie narody sowiaskie, posiada znacznie wysz od niemieckiej si ktry, jak wszystkie narody sowiaskie, posiada znacznie wysz od niemieckiej si ktry, jak wszystkie narody sowiaskie, posiada znacznie wysz od niemieckiej si ktry, jak wszystkie narody sowiaskie, posiada znacznie wysz od niemieckiej si
biologicznego rozwoju biologicznego rozwoju biologicznego rozwoju biologicznego rozwoju biologicznego rozwoju. Z tego wzgldu kade dziecko polskie jest uwaane przez hitle-
rowski imperializm za wroga
18
.
O przewodni rol PPR
Dokumenty zamieszczone wksice byy dobierane (a potem preparowane) tak, by
wyolbrzymia rol, jak wokupowanej Polsce odgrywaa PPR. Partia ta miaa jako jedyna
walczy zokupantem idziery rzd dusz wspoeczestwie. W artykule pt. Oblicze pol-
skiej reakcji, ktry ukaza si wTrybunie Wolnoci w1942r., usunito fragment tekstu
mogcy zasugerowa, e byo troch inaczej:
I niech nikogo nie zmyl demokratyczne frazesy. W istocie kliki reakcyjne wkraju W istocie kliki reakcyjne wkraju W istocie kliki reakcyjne wkraju W istocie kliki reakcyjne wkraju W istocie kliki reakcyjne wkraju
ina emigracji maj nadal wpyw decydujcy na polskie klasy posiadajce. One to, ina emigracji maj nadal wpyw decydujcy na polskie klasy posiadajce. One to, ina emigracji maj nadal wpyw decydujcy na polskie klasy posiadajce. One to, ina emigracji maj nadal wpyw decydujcy na polskie klasy posiadajce. One to, ina emigracji maj nadal wpyw decydujcy na polskie klasy posiadajce. One to,
awpierwszym rzdzie awpierwszym rzdzie awpierwszym rzdzie awpierwszym rzdzie awpierwszym rzdzie r rr rr[R]ni dawni dziaacze ozonowi, ktrzy si usadowili worgani-
zacjach podlegych formalnie gen. Sikorskiemu, prowadz gr, ktra jest dalszym cigiem
zbankrutowanej sanacyjnej polityki przedwojennej
19
.
Z opublikowanych dokumentw systematycznie usuwano te lady licznych umizgw,
jakie wstosunku do lewicowej czci polskiego podziemia niepodlegociowego czynia
wczasie wojny PPR. Na przykad oryginalny tekst pierwszomajowej odezwy PPR igrupy
Osbki-Morawskiego brzmia nastpujco:
Niech nas nie dziel nazwy PPR, RPPS, WRN czy ZSP, bo czy nas krwawy bicz oku-
panta, cz cele, do ktrych zda caa klasa robotnicza
20
.
Po przerbkach klas robotnicz reprezentoway ju tylko dwie partie:
Niech nas nie dziel nazwy PPR, RPPS, bo czy nas krwawy bicz okupanta, cz cele,
do ktrych zda caa klasa robotnicza
21
.
Sia i dorobek bojowy GL-AL
Tam gdzie byo mona, powikszano dorobek bojowy komunistycznej partyzantki,
najchtniej kosztem Armii Krajowej, ktra, jak wiadomo, przez ca wojn albo mordowa-
a dziaaczy robotniczych, albo, wnajlepszym przypadku, staa zbroni unogi. Ale infor-
macje podawane wkomunistycznej prasie odziaalnoci AK nie mogy si zmarnowa.
Mona je wic byo zagospodarowa. W 1944r. Informator KRN opisywa rzekom
22
akcj bojow wykonan na Lubelszczynie przez ludzi:
nalecych do BCh, AK iPPR
23
.
Po przerbce akcja ta zostaa wykonana przez grup osb:
nalecych do BCh, AL iPPR
24
.
18
Co robi?, Trybuna Wolnoci, nr 24 z15I1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 96.
19
Oblicze polskiej reakcji, Trybuna Wolnoci, nr 18 z15X1942r. Por. W dziesit
rocznic..., s. 68.
20
AAN, PPR 190/I-1.
21
W dziesit rocznic..., s. 323.
22
Akcja ta bya zapewne wymysem propagandy PPR, ktra wten sposb usiowaa mobi-
lizowa czonkw polskich organizacji konspiracyjnych do walki wsplnie zkomunistami.
23
Rada Narodowa, nr 4 z22VI1944r.
24
W dziesit rocznic..., s. 351.
39 39 39 39 39
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Z tworzeniem fikcyjnych zasug wasnych oddziaw szo take wparze ustawiczne po-
mniejszanie siy iroli polskiego podziemia niepodlegociowego. Te, wobec potgi si zbroj-
nych PPR, miay by wkraju tylko marginesem. Ze wspomnianego ju przemwienie Bole-
sawa Bieruta usunito fragment mogcy sugerowa, i byo inaczej:
W lotnictwie imarynarce sprzymierzonych bior udzia polskie formacje lotnicze imor-
skie. Na rozkaz walki czekaj od dawna wielotysiczne szeregi uzbrojonych onierzy Na rozkaz walki czekaj od dawna wielotysiczne szeregi uzbrojonych onierzy Na rozkaz walki czekaj od dawna wielotysiczne szeregi uzbrojonych onierzy Na rozkaz walki czekaj od dawna wielotysiczne szeregi uzbrojonych onierzy Na rozkaz walki czekaj od dawna wielotysiczne szeregi uzbrojonych onierzy
podporzdkowanych kierownictwu polskich czynnikw emigracyjnych. Do czynnego udziau podporzdkowanych kierownictwu polskich czynnikw emigracyjnych. Do czynnego udziau podporzdkowanych kierownictwu polskich czynnikw emigracyjnych. Do czynnego udziau podporzdkowanych kierownictwu polskich czynnikw emigracyjnych. Do czynnego udziau podporzdkowanych kierownictwu polskich czynnikw emigracyjnych. Do czynnego udziau
wwalce nie dopuszcza tych onierzy tylko faszywa izgubna dla Polski polityka k reak- wwalce nie dopuszcza tych onierzy tylko faszywa izgubna dla Polski polityka k reak- wwalce nie dopuszcza tych onierzy tylko faszywa izgubna dla Polski polityka k reak- wwalce nie dopuszcza tych onierzy tylko faszywa izgubna dla Polski polityka k reak- wwalce nie dopuszcza tych onierzy tylko faszywa izgubna dla Polski polityka k reak-
cyjnych. Polityka tych k cyjnych. Polityka tych k cyjnych. Polityka tych k cyjnych. Polityka tych k cyjnych. Polityka tych k [faszywa izgubna dla Polski polityka k reakcyjnych] usiowaa
wepchn nard polski na bezdroa wstecznych de, osabi isparaliowa jego zdolno
do walki zokupantem niemieckim, doprowadzi Polsk do niebezpiecznego konfliktu znaj-
waniejszym jej ssiadem na wschodzie Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich
25
.
O waciwe miejsce Zwizku Sowieckiego
W czasie wojny komunici, maskujc prawdziwe oblicze, ukrywali swoje agenturalne powi-
zania zMoskw. Nawoujc do walki zniemieckim okupantem, ktra wistocie miaa suy so-
wieckim interesom, nieraz posugiwali si argumentem koniecznoci lojalnej pomocy wobec
naszych aliantw. Czsto, prbujc unika zarzutw, e s sowieck agentur, komunici wymie-
niali trzy wielkie mocarstwa wtakiej kolejnoci, by pierwszym nie by ZSRS. Ale w1952r. autorzy
wyboru wyznaczajc waciwy porzdek rzeczy, przywracajc pierwszorzdn pozycj Sowietw.
W oryginalnej deklaracji W sprawie niemieckiego odkrycia zbrodni katyskiej, opu-
blikowanej przez PPR 1 maja 1943r., jedno ze zda brzmi nastpujco:
[Niemcy] chc zaprzgn Polakw do walki Niemiec hitlerowskich zantyfaszystow-
skim blokiem Anglii-Ameryki-ZSRR iprzygotowa grunt pod mobilizacj modziey polskiej
do hitlerowskiego legionu polskiego
26
.
W ksice w fragment wyglda nieco inaczej:
[Niemcy] chc zaprzgn Polakw do walki Niemiec hitlerowskich zantyfaszystow-
skim blokiem ZSRR, Anglii iAmeryki
27
.
Podobnych faszerstw dokonano winnych dokumentach, wtym take wdeklaracji ideo-
wej Zwizku Walki Modych z1943r. Oryginalny fragment brzmi nastpujco:
W krwawych bojach zhitlerowskim najedc cz si znami modzi partyzanci Jugo-
sawii, Grecji, Francji iNorwegii. Przykadem jest bezwzgldna walka modziey angiel-
skiej iamerykaskiej, nieugity hart bojowy modziey narodw Zwizku Radzieckiego
28
.
Po stosownych przerbkach na czoo walki wysuna si modzie narodw ZSRS:
W krwawych bojach zhitlerowskim najedc cz si znami modzi partyzanci radzieccy,
partyzanci Grecji, Jugosawii, Francji iNorwegii. Przykadem nam jest nieugity hart bojowy
modziey narodw Zwizku Radzieckiego, walka modziey angielskiej iamerykaskiej
29
.
25
AAN, KRN 193/I-1. Por. W dziesit rocznic..., s. 260. Zob. take: Ksztatowanie si
podstaw programowych Polskiej Partii Robotniczej wlatach 19421945. Wybr materiaw idoku-
mentw, oprac. Wadysaw Gra, Ryszard Halaba, Norbert Koomejczyk, Marian Malinowski,
Jerzy Pawowicz, Wacaw Poteraski, Antoni Przygoski, Maria Wilusz, d 1958, s. 189.
26
Trybuna Wolnoci, nr 31 z1V 1943r.
27
W dziesit rocznic..., s. 141.
28
AAN, ZWM 194/I-1.
29
W dziesit rocznic..., s. 210.
40 40 40 40 40
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EO wyczne zwycistwo ZSRS w II wojnie wiatowej
Ju wczasie wojny komunici zawsze wskazywali, e ZSRS dwiga gwny ciar walki
zhitlerowskimi Niemcami. Teraz fakt ten jeszcze podkrelali przez usuwanie zenuncjacji
PPR wszelkich informacji osukcesach militarnych aliantw zachodnich wwojnie, ktra
wbrew oszukaczym knowaniom Wielkiej Brytanii iUSA zostaa samodzielnie wygrana
przez ZSRS. I tak wartykule Ofenzywa Czerwonej Armii pod Stalingradem, opublikowanym
wprasie komunistycznej w1942r., usunito akapit nastpujcej treci:
Dlatego wchwili, gdy alianci wykazali sw si iinicjatyw wojenn na froncie afryka- Dlatego wchwili, gdy alianci wykazali sw si iinicjatyw wojenn na froncie afryka- Dlatego wchwili, gdy alianci wykazali sw si iinicjatyw wojenn na froncie afryka- Dlatego wchwili, gdy alianci wykazali sw si iinicjatyw wojenn na froncie afryka- Dlatego wchwili, gdy alianci wykazali sw si iinicjatyw wojenn na froncie afryka-
skim, apowstanie drugiego frontu jest coraz blisze, wchwili, gdy od wschodu coraz skim, apowstanie drugiego frontu jest coraz blisze, wchwili, gdy od wschodu coraz skim, apowstanie drugiego frontu jest coraz blisze, wchwili, gdy od wschodu coraz skim, apowstanie drugiego frontu jest coraz blisze, wchwili, gdy od wschodu coraz skim, apowstanie drugiego frontu jest coraz blisze, wchwili, gdy od wschodu coraz
silniej naciera Czerwona Armia, by wodpowiednim momencie przej do ostatecznego silniej naciera Czerwona Armia, by wodpowiednim momencie przej do ostatecznego silniej naciera Czerwona Armia, by wodpowiednim momencie przej do ostatecznego silniej naciera Czerwona Armia, by wodpowiednim momencie przej do ostatecznego silniej naciera Czerwona Armia, by wodpowiednim momencie przej do ostatecznego
miadcego uderzenia, wtakiej chwili nie mog pozosta bezczynne narody podbite miadcego uderzenia, wtakiej chwili nie mog pozosta bezczynne narody podbite miadcego uderzenia, wtakiej chwili nie mog pozosta bezczynne narody podbite miadcego uderzenia, wtakiej chwili nie mog pozosta bezczynne narody podbite miadcego uderzenia, wtakiej chwili nie mog pozosta bezczynne narody podbite
30
.
Podobny charakter miay poprawki wprowadzone wdeklaracji PPR z1 grudnia 1943r.
Jeden zusunitych fragmentw brzmia nastpujco:
W Afryce pnocnej izachodniej Anglia iAmeryka przejy inicjatyw dziaania, za- W Afryce pnocnej izachodniej Anglia iAmeryka przejy inicjatyw dziaania, za- W Afryce pnocnej izachodniej Anglia iAmeryka przejy inicjatyw dziaania, za- W Afryce pnocnej izachodniej Anglia iAmeryka przejy inicjatyw dziaania, za- W Afryce pnocnej izachodniej Anglia iAmeryka przejy inicjatyw dziaania, za-
day armii Rommla powane straty istworzyy nowe, pomylne warunki dla utworzenia day armii Rommla powane straty istworzyy nowe, pomylne warunki dla utworzenia day armii Rommla powane straty istworzyy nowe, pomylne warunki dla utworzenia day armii Rommla powane straty istworzyy nowe, pomylne warunki dla utworzenia day armii Rommla powane straty istworzyy nowe, pomylne warunki dla utworzenia
drugiego frontu wEuropie drugiego frontu wEuropie drugiego frontu wEuropie drugiego frontu wEuropie drugiego frontu wEuropie
31
. .. ..
O pokj i przyja w obozie socjalistycznym
Dobr artykuw pracy komunistycznej zlat okupacji by taki, by zaprezentowane teksty nie
podwaay odwiecznej przyjani narodu polskiego znarodami ZSRS. Tam, gdzie jednak znalaz
si jaki szczeg mogcy jej zaszkodzi, by usuwany. I tak na przykad zartykuu Co robi,
opublikowanego wTrybunie Wolnoci z1943r., znikna informacja, e pacyfikacji na
Zamojszczynie Niemcy dokonuj przy udziale Ukraicw:
Podajemy opis akcji wysiedleczej we wsi Zawada, Wielcza iDbowiec jako obraz
typowy. Do wsi zajechay noc samochody zandarmeri iUkraicami iUkraicami iUkraicami iUkraicami iUkraicami, razem okoo 50osb
32
.
Take powstanie NRD wzasadniczy sposb zmieniao sposb postrzegania Niemcw
przez propagand obozu komunistycznego. Pisanie przez konspiracyjn pras PPR oNiem-
cach in corpore, jako odwiecznych wrogach Polakw, byo w1952r. politycznie niewy-
godne. Stosowne fragmenty byy wic usuwane. I tak woryginalnym tekcie odezwy Krajo-
wej Rady Narodowej Do braci Polakw iUkraicw zlipca 1944r. czytamy:
Z terenw, na ktrych yje obok siebie ludno polska iukraiska, napywaj od duszego
czasu ponure wieci. Ziemia ta spywa potokami krwi ludnoci sowiaskiej, mordowany [sic!]
wobdzie nienawici wzajemnej ktr podsycaj odwieczni wrogowie Sowian Niemcy
33
.
Po stosownej obrbce, merytorycznej igramatycznej, powyszy tekst brzmia ju nastpujco:
nienawici wzajemnej ktr podsycaj hitlerowskie Niemcy
34
.
Z dalszej czci dokumentu znikn akapit, ktry mona byoby ocenia jako wrcz
rewizjonizm historyczny wobec NRD:
30
Trybuna Wolnoci, nr 21 z1XII 1942r. Por. W dziesit rocznic..., s. 8182.
31
AAN, PPR 190/I-1. Por.: W dziesit rocznic..., s. 83.
32
Co robi?, op. cit. Por.: W dziesit rocznic..., s. 95.
33
Rada Narodowa, nr 11 z4VII 1944r.
34
W dziesit rocznic..., s. 301.
41 41 41 41 41
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Caa historia Sowiaszczyzny daje nam liczne przykady, e niemcy zawsze starali si Caa historia Sowiaszczyzny daje nam liczne przykady, e niemcy zawsze starali si Caa historia Sowiaszczyzny daje nam liczne przykady, e niemcy zawsze starali si Caa historia Sowiaszczyzny daje nam liczne przykady, e niemcy zawsze starali si Caa historia Sowiaszczyzny daje nam liczne przykady, e niemcy zawsze starali si
skci Sowian midzy sob, aby tym atwiej ujarzmi ich, wynarodowi izniszczy. Dziki skci Sowian midzy sob, aby tym atwiej ujarzmi ich, wynarodowi izniszczy. Dziki skci Sowian midzy sob, aby tym atwiej ujarzmi ich, wynarodowi izniszczy. Dziki skci Sowian midzy sob, aby tym atwiej ujarzmi ich, wynarodowi izniszczy. Dziki skci Sowian midzy sob, aby tym atwiej ujarzmi ich, wynarodowi izniszczy. Dziki
tej wanie przewrotnej metodzie zawadnli oni jeszcze przed wiekami ziemi, zamieszki- tej wanie przewrotnej metodzie zawadnli oni jeszcze przed wiekami ziemi, zamieszki- tej wanie przewrotnej metodzie zawadnli oni jeszcze przed wiekami ziemi, zamieszki- tej wanie przewrotnej metodzie zawadnli oni jeszcze przed wiekami ziemi, zamieszki- tej wanie przewrotnej metodzie zawadnli oni jeszcze przed wiekami ziemi, zamieszki-
wan wan wan wan wan niegdy przez sowiaskie niegdy przez sowiaskie niegdy przez sowiaskie niegdy przez sowiaskie niegdy przez sowiaskie plemiona plemiona plemiona plemiona plemiona Obydrytw, Lutykw, Mielczan, Serbw iinnych. Obydrytw, Lutykw, Mielczan, Serbw iinnych. Obydrytw, Lutykw, Mielczan, Serbw iinnych. Obydrytw, Lutykw, Mielczan, Serbw iinnych. Obydrytw, Lutykw, Mielczan, Serbw iinnych.
Niemcy ich skcili izniszczyli. Pozostay po nich jedynie gdzie niegdzie kurhany (mogiy) Niemcy ich skcili izniszczyli. Pozostay po nich jedynie gdzie niegdzie kurhany (mogiy) Niemcy ich skcili izniszczyli. Pozostay po nich jedynie gdzie niegdzie kurhany (mogiy) Niemcy ich skcili izniszczyli. Pozostay po nich jedynie gdzie niegdzie kurhany (mogiy) Niemcy ich skcili izniszczyli. Pozostay po nich jedynie gdzie niegdzie kurhany (mogiy)
35
.
Biae plamy w stosunkach ze Zwizkiem Sowieckim
W dokumentach zaprezentowanych wwyborze znieksztacano te te fragmenty, ktre,
przy niewaciwej interpretacji, mogy wzym wietle stawia histori stosunkw Polski ze
Zwizkiem Sowieckim. Tak jak wkroczenie wojsk sowieckich do Polski we wrzeniu 1939r.,
oktrym wczasie wojny nie moga zupenie milcze nawet propaganda PPR. Ju wpierw-
szym numerze gwnego organu konspiracyjnej Polskiej Partii Robotniczej pisano:
Sprbujmy bez namitnoci iobiektywnie wyjani sobie wypadki 1939r.
Wystpienie Czerwonej Armii 17 wrzenia 1939r. t Wystpienie Czerwonej Armii 17 wrzenia 1939r. t Wystpienie Czerwonej Armii 17 wrzenia 1939r. t Wystpienie Czerwonej Armii 17 wrzenia 1939r. t Wystpienie Czerwonej Armii 17 wrzenia 1939r. t[T]o temat, do ktrego zbyt duo
przylgno kamstw iwiadomych intryg propagandy niemieckiej [hitlerowskiej]
36
, aby go
mona byo przemilcze
37
.
Pewnym cieniem na zgodn wspprac Polski Ludowej ze Zwizkiem Radzieckim moga
pooy si take akcja machiny propagandowej Goebbbelsa zwizana ze spraw Katynia.
Co prawda wczasie wojny kierownictwo PPR, pomimo i doskonale zdawao sobie spraw, kto
jest prawdziwym sprawc zbrodni, stano wtej kwestii na pryncypialnym stanowisku Radziec-
kiego Biura Informacyjnego, to nie wszystkie teksty wczesnej propagandy partii byy do przyj-
cia zpunktu widzenia 1952r. W zwizku zpowyszym zdeklaracji W sprawie niemieckiego
odkrycia zbrodni katyskiej pochodzcej zkwietnia 1943r. usunito podkrelone zdanie:
wszak rozumie si, e pod okupacj hitlerowsk komisja taka nie mogaby stwierdzi
obiektywnego stanu rzeczy, uzaleniona wswej pracy cakowicie od aski wadz okupacyj-
nych. Dopiero po zwycistwie moliwe bdzie rzeczywicie obiektywne iwyczerpujce Dopiero po zwycistwie moliwe bdzie rzeczywicie obiektywne iwyczerpujce Dopiero po zwycistwie moliwe bdzie rzeczywicie obiektywne iwyczerpujce Dopiero po zwycistwie moliwe bdzie rzeczywicie obiektywne iwyczerpujce Dopiero po zwycistwie moliwe bdzie rzeczywicie obiektywne iwyczerpujce
zbadanie zbrodni, no inaleyte ukaranie wszystkich sprawcw zbadanie zbrodni, no inaleyte ukaranie wszystkich sprawcw zbadanie zbrodni, no inaleyte ukaranie wszystkich sprawcw zbadanie zbrodni, no inaleyte ukaranie wszystkich sprawcw zbadanie zbrodni, no inaleyte ukaranie wszystkich sprawcw
38
.
W 1952r. byo ju oczywiste, e na wyjanienie obiektywnego stanu rzeczy nie trzeba
byo czeka a do zakoczenia wojny. W 1944r. sprawcw zbrodni jednoznacznie wskazaa
radziecka tzw. komisja Burdenki...
O aktualno sojuszy
Nie tylko ze wzgldu na faszyw iantyradzieck postaw aliantw zachodnich wcza-
sie wojny (a jeszcze prdzej ze wzgldu na sytuacj powojenn) zwczeniejszych enuncja-
cji komunistw polskich znikny wyrazy sympatii do wiata anglo-amerykaskiego izna-
czenie sojuszu z Wielk Brytani iUSA. I tak zdeklaracji ideowej Zwizku Patriotw Polskich
z1943r. usunito m.in. nastpujcy akapit:
Zamiast umacnia tak cenne dla nas sympatie wiata anglo-amerykaskiego do Polski Zamiast umacnia tak cenne dla nas sympatie wiata anglo-amerykaskiego do Polski Zamiast umacnia tak cenne dla nas sympatie wiata anglo-amerykaskiego do Polski Zamiast umacnia tak cenne dla nas sympatie wiata anglo-amerykaskiego do Polski Zamiast umacnia tak cenne dla nas sympatie wiata anglo-amerykaskiego do Polski
iby czynnikiem cementujcym zwarto wielkiego bloku antyhitlerowskiego, rzd gen. iby czynnikiem cementujcym zwarto wielkiego bloku antyhitlerowskiego, rzd gen. iby czynnikiem cementujcym zwarto wielkiego bloku antyhitlerowskiego, rzd gen. iby czynnikiem cementujcym zwarto wielkiego bloku antyhitlerowskiego, rzd gen. iby czynnikiem cementujcym zwarto wielkiego bloku antyhitlerowskiego, rzd gen.
35
Rada Narodowa, nr 11 z4VII 1944r.
36
O przyczynach zamiany sowa: niemieckiej na hitlerowskiej zob. tekst przed przypisem 35.
37
Nakaz chwili, Trybuna Wolnoci, nr 1 z1II 1942r. Por. W dziesit rocznic..., s. 32.
38
Trybuna Wolnoci, nr 31 z1V 1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 142.
42 42 42 42 42
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Sikorskiego sta si dla naszych wielkich sojusznikw anglosaskich kopotliwym obcie- Sikorskiego sta si dla naszych wielkich sojusznikw anglosaskich kopotliwym obcie- Sikorskiego sta si dla naszych wielkich sojusznikw anglosaskich kopotliwym obcie- Sikorskiego sta si dla naszych wielkich sojusznikw anglosaskich kopotliwym obcie- Sikorskiego sta si dla naszych wielkich sojusznikw anglosaskich kopotliwym obcie-
niem, jako czynnik usiujcy rozsadzi zwarto bloku anglo-radziecko-amerykaskiego niem, jako czynnik usiujcy rozsadzi zwarto bloku anglo-radziecko-amerykaskiego niem, jako czynnik usiujcy rozsadzi zwarto bloku anglo-radziecko-amerykaskiego niem, jako czynnik usiujcy rozsadzi zwarto bloku anglo-radziecko-amerykaskiego niem, jako czynnik usiujcy rozsadzi zwarto bloku anglo-radziecko-amerykaskiego
39
.
W podobny sposb zwielu enuncjacji komunistycznego podziemia znikny wszelkie wyrazy
sympatii ipozdrowienia dla armii aliantw zachodnich. Z punktu widzenia sytuacji politycznej
w1952r. armia amerykaska czy brytyjska moga by tylko narzdziem wojny zaborczej,
imperialnego panowania lub kolonialnego ucisku. Z odezwy Krajowej Rady Narodowej
Do narodu polskiego zlipca 1944r. usunito wic jedno zkoczcych j hase:
Cze narodom iarmiom sojuszniczym, nioscym pomoc wwalce owolno Pol- Cze narodom iarmiom sojuszniczym, nioscym pomoc wwalce owolno Pol- Cze narodom iarmiom sojuszniczym, nioscym pomoc wwalce owolno Pol- Cze narodom iarmiom sojuszniczym, nioscym pomoc wwalce owolno Pol- Cze narodom iarmiom sojuszniczym, nioscym pomoc wwalce owolno Pol-
ski io wolno wiata ski io wolno wiata ski io wolno wiata ski io wolno wiata ski io wolno wiata
40
.
Warto rwnie zwrci uwag na fakt, i wprzypadku armii aliantw zachodnich zbli-
ej nieznanych powodw nie zastosowano klasowego rniczkowania inie podzielono
jej na zych dowdcw oraz robotnikw chopw iinteligentw, czyli dobrych onie-
rzy. Usunito wic zzaprezentowanych dokumentw take pozdrowienia dla zwykych sze-
regowych, zktrych przecie wielu miao waciwe pochodzenie spoeczne, aponadto
walczyo igino wobronie ZSRS. Na przykad zrozkazu Dowdztwa Gwnego Gwardii
Ludowej na dzie 1 maja 1943r. usunito zaznaczony fragment:
Pozdrawiamy wielk nasz sojuszniczk Czerwon Armi ibohatersko walczce narody
okupowane. Nieustraszonych lotnikw anglosaskich imarynarzy konwojw Nieustraszonych lotnikw anglosaskich imarynarzy konwojw Nieustraszonych lotnikw anglosaskich imarynarzy konwojw Nieustraszonych lotnikw anglosaskich imarynarzy konwojw Nieustraszonych lotnikw anglosaskich imarynarzy konwojw. Pozdrawia-
my wszystkich walczcych zwyzyskiem iuciemieniem
41
.
Zdrajca Tito
W omawianej edycji rde mona te znale bardzo wyrane skutki trwajcego ww-
czas konfliktu pomidzy Jugosawi areszt podporzdkowanego Moskwie obozu komuni-
stycznego. Z dokumentw pochodzcych zczasw wojny znikn bohaterski przywdca
(a w1952r. acuchowy pies imperializmu) Jzef Broz-Tito. Take kierowana przez
niego partyzantka, oile wogle nie zostaa usunita, to stanowczo nie moga by ju
wzorem do naladowania ani te osiga znaczcych sukcesw. Z odezwy PPR pochodz-
cej zgrudnia 1942r. znikn midzy innymi nastpujcy akapit:
Bohaterscy partyzanci powstacy Jugosawii oswobodzili znaczn cz swej oj- Bohaterscy partyzanci powstacy Jugosawii oswobodzili znaczn cz swej oj- Bohaterscy partyzanci powstacy Jugosawii oswobodzili znaczn cz swej oj- Bohaterscy partyzanci powstacy Jugosawii oswobodzili znaczn cz swej oj- Bohaterscy partyzanci powstacy Jugosawii oswobodzili znaczn cz swej oj-
czyzny, zadajc niemieckim, woskim ichorwackim faszystom cikie, krwawe straty czyzny, zadajc niemieckim, woskim ichorwackim faszystom cikie, krwawe straty czyzny, zadajc niemieckim, woskim ichorwackim faszystom cikie, krwawe straty czyzny, zadajc niemieckim, woskim ichorwackim faszystom cikie, krwawe straty czyzny, zadajc niemieckim, woskim ichorwackim faszystom cikie, krwawe straty
42
.
Z rozkazu Dowdztwa Gwnego Gwardii Ludowej z1 stycznia 1944r. usunito nast-
pujce zdanie:
Rok 1943 wzmg walk narodw podbitych. Najwiksze sukcesy odniosa Jugoso- Najwiksze sukcesy odniosa Jugoso- Najwiksze sukcesy odniosa Jugoso- Najwiksze sukcesy odniosa Jugoso- Najwiksze sukcesy odniosa Jugoso-
wiaska Armia Ludowa. wiaska Armia Ludowa. wiaska Armia Ludowa. wiaska Armia Ludowa. wiaska Armia Ludowa. W bojach zjednoczyy si bratnie narody Sowian, powsta[y] rzd[y]
demokratyczny[e] kierownik ich iobroca
43
.
39
Wolna Polska, nr 15 z16VI 1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 234. Po ostatnim
zdaniu przed usunitym akapitem autorzy postawili trzy kropki. Jednak wcaej ksice nie ma
wyjanienia, e symbol ten oznacza miejsce, wktrym dokonano skrtw. Take wopisie
dokumentu nie zaznaczono, by dokonywano wnim jakichkolwiek przerbek.
40
Rada Narodowa, nr 13 z28VII 1944r. Por. W dziesit rocznic..., s. 378.
41
Gwardzista, nr 17 z1V 1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 161.
42
AAN, PPR 190/I-1. Por. W dziesit rocznic..., s. 84; Ksztatowanie si podstaw, s. 59.
43
Gwardzista, nr 36 z25XII 1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 326. Wydaje si, e
zpunktu widzenia efektw, ktre chcieli osign faszerze, naleao rwnie poprawi zda-
nie dotyczce rzdu demokratycznego wJugosawii. Zmieniono wic liczb pojedyncz na
43 43 43 43 43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Natomiast we wsplnej odezwie pierwszomajowej PPR itzw. Tymczasowego KC RPPS
czytamy:
Nadszed czas, aby wzorem innych narodw, jak np. Jugosawii, , jak np. Jugosawii, , jak np. Jugosawii, , jak np. Jugosawii, , jak np. Jugosawii, ustokrotni nasz wa-
sny udzia wpowaleniu wroga iwyzwoleniu Ojczyzny
44
.
O waciwe miejsce londyskiej reakcji
Skomplikowana sytuacja militarna Zwizku Radzieckiego wdrugiej poowie 1941r. naka-
zywaa Moskwie poszukiwanie porozumienia zkadym; nawet zkonsekwentnie nieuznawa-
nym wczeniej rzdem polskim na uchodstwie. Take komunici polscy organizujcy wkraju
PPR otrzymali polecenie warunkowego uzalenionego od lojalnego wypeniania zobowiza
sojuszniczych wobec ZSRS akceptowania rzdu gen. Wadysawa Sikorskiego ijego delega-
tury wkraju. Powysze polecenia Kremla stay si nieaktualne wraz ze wzrostem znaczenia
ZSRS wkoalicji antyhitlerowskiej iprzestay obowizywa po ujawnieniu zbrodni katyskiej.
Wszelkie lady chwilowej saboci tzw. midzynarodowego ruchu robotniczego iZSRS wobec
rzdu polskiego na uchodstwie zostay usunite ze wszystkich opublikowanych wzbiorze doku-
mentw. Teraz wynikao znich, e komunici zawsze ikonsekwentnie potpiali antynarodow
iantydemokratyczn polityk reakcji polskiej wLondynie, atake jej ekspozytury wkraju. Spo-
sb dokonywania powyszych manipulacji dobrze wida na podstawie Uchwa Plenum Komi-
tetu Centralnego PPR opublikowanych w1943r. wTrybunie Wolnoci:
5.
45
Stosunek PPR do rzdu gen. Sikorskiego okrelony wowiadczeniu Stosunek PPR do rzdu gen. Sikorskiego okrelony wowiadczeniu Stosunek PPR do rzdu gen. Sikorskiego okrelony wowiadczeniu Stosunek PPR do rzdu gen. Sikorskiego okrelony wowiadczeniu Stosunek PPR do rzdu gen. Sikorskiego okrelony wowiadczeniu
z15.IV.1942r. izamieszczony wTrybunie Wolnoci nr 8 nie uleg zmianie z15.IV.1942r. izamieszczony wTrybunie Wolnoci nr 8 nie uleg zmianie z15.IV.1942r. izamieszczony wTrybunie Wolnoci nr 8 nie uleg zmianie z15.IV.1942r. izamieszczony wTrybunie Wolnoci nr 8 nie uleg zmianie z15.IV.1942r. izamieszczony wTrybunie Wolnoci nr 8 nie uleg zmianie
46
. Wwa- . Wwa- . Wwa- . Wwa- . Wwa-
runkach okupacji iutraty niepodlegoci celowe jest istnienie rzdu na emigracji dla runkach okupacji iutraty niepodlegoci celowe jest istnienie rzdu na emigracji dla runkach okupacji iutraty niepodlegoci celowe jest istnienie rzdu na emigracji dla runkach okupacji iutraty niepodlegoci celowe jest istnienie rzdu na emigracji dla runkach okupacji iutraty niepodlegoci celowe jest istnienie rzdu na emigracji dla
utrzymania stosunkw zpastwami sojuszniczymi oraz dla organizacji siy zbrojnej poza utrzymania stosunkw zpastwami sojuszniczymi oraz dla organizacji siy zbrojnej poza utrzymania stosunkw zpastwami sojuszniczymi oraz dla organizacji siy zbrojnej poza utrzymania stosunkw zpastwami sojuszniczymi oraz dla organizacji siy zbrojnej poza utrzymania stosunkw zpastwami sojuszniczymi oraz dla organizacji siy zbrojnej poza
granicami kraju. Pod tym wzgldem rzd londyski wykaza si moe pozytywnym do- granicami kraju. Pod tym wzgldem rzd londyski wykaza si moe pozytywnym do- granicami kraju. Pod tym wzgldem rzd londyski wykaza si moe pozytywnym do- granicami kraju. Pod tym wzgldem rzd londyski wykaza si moe pozytywnym do- granicami kraju. Pod tym wzgldem rzd londyski wykaza si moe pozytywnym do-
robkiem, uznanym przez cay nard robkiem, uznanym przez cay nard robkiem, uznanym przez cay nard robkiem, uznanym przez cay nard robkiem, uznanym przez cay nard. Nie odpowiada natomiast natomiast natomiast natomiast natomiast woli ideniom narodu
popieranie przez rzd Sikorskiego szkodliwych tendencji do przeduania wojny
47
.
W innym fragmencie tego dokumentu:
Polska Partia Robotnicza, ,, ,, nie zajmujc zasadniczo negatywnego stanowiska wstosunku nie zajmujc zasadniczo negatywnego stanowiska wstosunku nie zajmujc zasadniczo negatywnego stanowiska wstosunku nie zajmujc zasadniczo negatywnego stanowiska wstosunku nie zajmujc zasadniczo negatywnego stanowiska wstosunku
do rzdu londyskiego ijego penomocnikw, zdecydowana jest wdalszym cigu stosunek do rzdu londyskiego ijego penomocnikw, zdecydowana jest wdalszym cigu stosunek do rzdu londyskiego ijego penomocnikw, zdecydowana jest wdalszym cigu stosunek do rzdu londyskiego ijego penomocnikw, zdecydowana jest wdalszym cigu stosunek do rzdu londyskiego ijego penomocnikw, zdecydowana jest wdalszym cigu stosunek
swj uzalenia od ich czynw, swj uzalenia od ich czynw, swj uzalenia od ich czynw, swj uzalenia od ich czynw, swj uzalenia od ich czynw, jednoczenie stwierdza, e Delegatura Rzdu nie jest uprawnio-
na do wystpowania wimieniu caego narodu polskiego, ajej wezwania, sprzeczne zdenia-
mi najszerszych warstw spoeczestwa (wezwania do biernoci, ataki na PPR) bd zwalczane
48
.
Armia gen. Andersa
W podobny sposb modyfikacjom poddawano te fragmenty dokumentw, ktre wpo-
zytywny sposb wypowiaday si oArmii Polskiej wZSRS pod dowdztwem gen. Wadysa-
wa Andersa, atake oPolskich Siach Zbrojnych na Zachodzie. Przykadowo, wpierwszej
mnog. Problem wtym, e oinnych rzdach demokratycznych (czytaj: komunistycznych) na-
rodw Sowian poudniowych nikt nigdy nie sysza.
44
AAN, PPR 190/I-1. Por. W dziesit rocznic..., s. 323.
45
Dla zamaskowania faszerstwa numeracja poszczeglnych zagadnie zostaa usunita.
46
Stanowisko to powiela tre nastpnego zdania.
47
Trybuna Wolnoci, nr 25 z1II 1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 122123.
48
Ibidem. Por. Ksztatowanie si podstaw, s. 7071.
44 44 44 44 44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Edeklaracji ideowej partii (datowanej na stycze 1942r.), ktr przywieli do kraju komuni-
ci zakadajcy PPR, usunito zaznaczony fragment:
Naszym witym obowizkiem jest niesienie wszechstronnej ijak najwydatniejszej po-
mocy Armii Polskiej walczcej uboku Armii Polskiej walczcej uboku Armii Polskiej walczcej uboku Armii Polskiej walczcej uboku Armii Polskiej walczcej uboku bohaterskiej Armii Czerwonej!
49
W podobny sposb armi gen. Wadysawa Andersa usunito take zpierwszomajowej
odezwy PPR z1943r.:
Wyprbowanym sposobem bandyckim, krzykiem apaj zodzieja, chce wite obu-
rzenie kadego Polaka odwrci od waciwych zbrodniarzy, by skierowa je przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu, na ktrego terenie powstaa stutysiczna armia polska zg , na ktrego terenie powstaa stutysiczna armia polska zg , na ktrego terenie powstaa stutysiczna armia polska zg , na ktrego terenie powstaa stutysiczna armia polska zg , na ktrego terenie powstaa stutysiczna armia polska zg[ene- [ene- [ene- [ene- [ene-
raem] raem] raem] raem] raem] Andersem na czele Andersem na czele Andersem na czele Andersem na czele Andersem na czele
50
.
Z jednego zopublikowanych rozkazw Dowdztwa Gwnego GL usunito pozdrowie-
nia dla Polskich Si Zbrojnych:
W dniu Pierwszego Maja pozdrawiamy naszych bohaterskich partyzantw ipartyzantki,
wszystkich Polakw walczcych zwrogiem, wkraju, polskich onierzy wAnglji ina Bli- polskich onierzy wAnglji ina Bli- polskich onierzy wAnglji ina Bli- polskich onierzy wAnglji ina Bli- polskich onierzy wAnglji ina Bli-
skim Wschodzie skim Wschodzie skim Wschodzie skim Wschodzie skim Wschodzie
51
.
O waciwy ksztat granic Polski
W konspiracyjnej prasie PPR czsto wspominano oziemiach polskich utraconych wkon-
sekwencji II wojny wiatowej. Artykuy te dotyczyy midzy innymi polityki niemieckiej wobec
zamieszkujcych tam Polakw, czasem wspominay odokonaniach dziaajcej na Kresach
polskiej partyzantki. A poniewa, wedle propagandy komunistycznej, ziemie te byy od-
wiecznie litewskie, biaoruskie lub ukraiskie, wfaszowanych enuncjacjach PPR znikaa
znich polsko iPolacy. Z odezwy Krajowej Rady Narodowej pt. Do Narodu Polskiego
zlipca 1944r. midzy innymi usunito dwa zaznaczone sowa:
Cae oddziay Dywizji Woyskiej Dywizji Woyskiej Dywizji Woyskiej Dywizji Woyskiej Dywizji Woyskiej AK wstpiy wszeregi I-szej Armii Polskiej, aby wspl-
nie przypieszy chwil wyzwolenia Polski
52
.
Usuwajcym powyszy fragment zapewne chodzio oto, by specjalnie nie podkre-
la wysiku organizacyjnego (dywizja) Armii Krajowej. Ale zapewne chodzio te oto,
by unikn nieco draliwej kwestii, po co oddziay AK zapuszczay si tak daleko na
terytorium USRR?
Podobnych wtpliwoci, jak wsprawie Woyskiej Dywizji AK nie ma wwypadku popra-
wek dokonanych wdeklaracji ideowej Zwizku Patriotw Polskich. Tu jedno zusunitych
49
AAN, PPR 190/I-1. Por. W dziesit rocznic..., s. 26. Z czasw wojny zachoway si
egzemplarze pierwszej odezwy PPR niezawierajce wytuszczonego tutaj zdania. wiadczy to
otym, e ju wwczas (po wyjciu armii gen. Wadysawa Andersa na Bliski Wschd) doku-
ment ten by uaktualniany wstecz przez kierownictwo PPR. Niewtpliwie jednak autorzy oma-
wianego zbioru dokumentw mieli obowizek opublikowa jej oryginalny tekst. Wicej na ten
temat zob. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza, s. 9495.
50
AAN, PPR 190/I-1. Por. W dziesit rocznic..., s. 146. Co ciekawe, identycznego faszer-
stwa dokonano wtym miejscu take wostatniej edycji dokumentw PPR, pochodzcej zlat
osiemdziesitych. Zob. Polska Partia Robotnicza 19421948. Dokumenty programowe, red.
Marian Malinowski, Ryszard Halaba, Bogdan Hillebrandt, Ryszard Nazarewicz, Tadeusz Sie-
rocki, Warszawa 1984, s. 127.
51
Gwardzista, nr 17 z1V 1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 161.
52
Rada Narodowa, nr 13 z28VII1944.r. Por. W dziesit rocznic..., s. 375; tu bdna
data wydania numeru: 26VII1944r.
45 45 45 45 45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
zda korygowao wstecz wczeniejsze deklaracje tej organizacji na temat wczenia ca-
ych Prus Wschodnich do Polski:
Prusy Wschodnie nie mog nadal istnie jako bastion imperializmu niemieckiego, jako
bariera oddzielajca Polsk od Batyku. Prusy Wschodnie musz sta si pomostem Prusy Wschodnie musz sta si pomostem Prusy Wschodnie musz sta si pomostem Prusy Wschodnie musz sta si pomostem Prusy Wschodnie musz sta si pomostem
Polski na Batyk Polski na Batyk Polski na Batyk Polski na Batyk Polski na Batyk
53
.
Precz z towarzyszem Gomuk
Autorzy wyboru nie tylko pominli wszystkie wakie politycznie teksty Wadysawa Go-
muki, lecz tam, gdzie byo to konieczne, usunli go zenuncjacji propagandowych ioficjal-
nych dokumentw PPR.
Ze wsplnej rezolucji KC PPR iCKW PPS z3 kwietnia 1948r. znikno rozpoczynajce
j zdanie:
KC PPR iCKW PPS na posiedzeniu wsplnym wdniu 3 kwietnia 1948r., po wysu- KC PPR iCKW PPS na posiedzeniu wsplnym wdniu 3 kwietnia 1948r., po wysu- KC PPR iCKW PPS na posiedzeniu wsplnym wdniu 3 kwietnia 1948r., po wysu- KC PPR iCKW PPS na posiedzeniu wsplnym wdniu 3 kwietnia 1948r., po wysu- KC PPR iCKW PPS na posiedzeniu wsplnym wdniu 3 kwietnia 1948r., po wysu-
chaniu referatw tow. Wadysawa Gomuki-Wiesawa iJzefa Cyrankiewicza, jedno- chaniu referatw tow. Wadysawa Gomuki-Wiesawa iJzefa Cyrankiewicza, jedno- chaniu referatw tow. Wadysawa Gomuki-Wiesawa iJzefa Cyrankiewicza, jedno- chaniu referatw tow. Wadysawa Gomuki-Wiesawa iJzefa Cyrankiewicza, jedno- chaniu referatw tow. Wadysawa Gomuki-Wiesawa iJzefa Cyrankiewicza, jedno-
mylnie stwierdziy co nastpuje mylnie stwierdziy co nastpuje mylnie stwierdziy co nastpuje mylnie stwierdziy co nastpuje mylnie stwierdziy co nastpuje
54
.
Z pochodzcej zlistopada 1946r. Umowy ojednoci dziaania PPR iPPS usunito
podpisy jej sygnatariuszy:
Za Centralny Komitet Wykonawczy Polskiej Partii Socjalistycznej Za Centralny Komitet Wykonawczy Polskiej Partii Socjalistycznej Za Centralny Komitet Wykonawczy Polskiej Partii Socjalistycznej Za Centralny Komitet Wykonawczy Polskiej Partii Socjalistycznej Za Centralny Komitet Wykonawczy Polskiej Partii Socjalistycznej
(-) Jzef Cyrankiewicz (-) Jzef Cyrankiewicz (-) Jzef Cyrankiewicz (-) Jzef Cyrankiewicz (-) Jzef Cyrankiewicz
za Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej za Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej za Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej za Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej za Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej
(-) Wadysaw Gomuka (-) Wadysaw Gomuka (-) Wadysaw Gomuka (-) Wadysaw Gomuka (-) Wadysaw Gomuka
55
.
...i innymi wrogami partii
Ale zzaprezentowanych dokumentw znikali te inni dziaacze komunistyczni. Z raportu doty-
czcego wydarze pod Borowem
56
, opublikowanego wGwardzicie, znikna ostatnia linijka:
podpisa Jastrzb podpisa Jastrzb podpisa Jastrzb podpisa Jastrzb podpisa Jastrzb
57
.
Co prawda sam Antoni Pale Jastrzb przed wstpieniem do GL herszt bandy
rabunkowej dziaajcej wKranickiem zgin w1943r., ale wielu jego, podobnego
autoramentu, kolegw zkomunistycznej partyzantki wLubelskiem w1952r. siedziao
wareszcie lub byo objtych intensywnym rozpracowaniem UB iInformacji Wojskowej.
Powodem zainteresowania partyzantami GL byy liczne zbrodnie dokonane przez nich na
ydach wczasie okupacji. Przy okazji wspomnianych ledztw na jaw wyszo wiele informa-
cji na temat czysto kryminalnego pochodzenia grup zbrojnych GL-AL itakiego charakteru
zasadniczego kierunku jej dziaalnoci. Nie tylko sam Antoni Pale Jastrzb, ale take
wielu innych dowdcw GL-AL zLubelszczyzny ze Stefanem Kilanowiczem vel Grzegorzem
Korczyskim nie naleao wwczas do zbyt czsto wspominanych przez propagand PRL.
53
Wolna Polska, nr 15 z16VI1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 236.
54
Gos Ludu, nr 92 z4IV1948r. Por. W dziesit rocznic..., s. 528.
55
Gos Ludu, nr 328 z29XI1946r. Por. W dziesit rocznic..., s. 497.
56
9 VIII 1943r. pod miejscowoci Borw oddzia NSZ dowodzony przez rtm. cc. Leonarda
Zub-Zdanowicza Zba zniszczy grup komunistyczno-rabunkow pod dowdztwem Stefana
Skrzypka Sowika. Wicej informacji zob. P. Gontarczyk, Polska Partia..., s. 284287.
57
Gwardzista, nr 27 z15IX1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 169.
46 46 46 46 46
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EZdokumentw opublikowanych womawianym zbiorze znikn take sam naczelny dowd-
ca AL (przed wojn karany za przestpstwo kryminalne, zdegradowany iwyrzucony zWP,
awczasie wojny agent sowiecki, anajprawdopodobniej take iniemiecki) Micha ywi-
ski vel ymierski, siedzcy wwczas w wizieniu MBP. Przykadowo zrozkazu nr 2 Do-
wdztwa Gwnego Armii Ludowej znikny znajdujce si pod nim podpisy:
W imieniu Dowdztwa Gwnego Armii Ludowej W imieniu Dowdztwa Gwnego Armii Ludowej W imieniu Dowdztwa Gwnego Armii Ludowej W imieniu Dowdztwa Gwnego Armii Ludowej W imieniu Dowdztwa Gwnego Armii Ludowej
Rola Rola Rola Rola Rola
58
Naczelny Dowdca AL Naczelny Dowdca AL Naczelny Dowdca AL Naczelny Dowdca AL Naczelny Dowdca AL
Witold Witold Witold Witold Witold
59
Szef Sztabu Gwnego AL Szef Sztabu Gwnego AL Szef Sztabu Gwnego AL Szef Sztabu Gwnego AL Szef Sztabu Gwnego AL
[DOWDZTWO GWNE ARMII LUDOWEJ]
m. p. wstyczniu 1944r.
60
O aktualno linii politycznej PPR
Za niewygodne iniepodane uznano te wiele tych propagandowych enuncjacji ido-
kumentw polskich komunistw, ktre nie odpowiaday aktualnej polityce PZPR wpierw-
szej poowie lat pidziesitych. Poniewa dostosowanie linii partii do wczeniejszych de-
klaracji byo wykluczone, zrobiono odwrotnie. Zaczto od deklaracji ideowej Zwizku Patriotw
Polskich z1943r.:
Zwizek Patriotw Polskich wZSRR walczy: (...)
O Polsk wyzwolon spod panowania obszarnikw, baronw kartelowych, lichwiarzy
bankowych ispekulantw giedowych, wktrej wolny chop gospodarzy bdzie na wa-
snej ziemi, wktrej robotnik ipracownik umysowy otrzyma prac, opiek pastwow, godne
czowieka warunki ycia, wktrej rzemielnik, kupiec iprzemysowiec korzysta zpomo- wktrej rzemielnik, kupiec iprzemysowiec korzysta zpomo- wktrej rzemielnik, kupiec iprzemysowiec korzysta zpomo- wktrej rzemielnik, kupiec iprzemysowiec korzysta zpomo- wktrej rzemielnik, kupiec iprzemysowiec korzysta zpomo-
cy pastwa wramach oglnonarodowego planu odbudowy gospodarczej cy pastwa wramach oglnonarodowego planu odbudowy gospodarczej cy pastwa wramach oglnonarodowego planu odbudowy gospodarczej cy pastwa wramach oglnonarodowego planu odbudowy gospodarczej cy pastwa wramach oglnonarodowego planu odbudowy gospodarczej
61
.
Take ze wstpu do statutu Polskiej Partii Robotniczej usunito zdanie, ktre kolidowao
zaktualn polityk PZPR:
Polska Partia Robotnicza wsppracuje zorganizacjami chopskimi stojcymi na gruncie
sojuszu robotniczo-chopskiego. Polska Partia Robotnicza popiera zdrow iuczciw ini- Polska Partia Robotnicza popiera zdrow iuczciw ini- Polska Partia Robotnicza popiera zdrow iuczciw ini- Polska Partia Robotnicza popiera zdrow iuczciw ini- Polska Partia Robotnicza popiera zdrow iuczciw ini-
cjatyw prywatn. cjatyw prywatn. cjatyw prywatn. cjatyw prywatn. cjatyw prywatn. Polska Partia Robotnicza popiera rozwj nauki isztuki ibroni interesw
ich przedstawicieli
62
.
Z uchway KC PPR z2 czerwca 1946r. znikny podkrelone fragmenty:
...KC PPR stwierdza, e usankcjonowanie reformy rolnej iustawy onacjonalizacji KC PPR stwierdza, e usankcjonowanie reformy rolnej iustawy onacjonalizacji KC PPR stwierdza, e usankcjonowanie reformy rolnej iustawy onacjonalizacji KC PPR stwierdza, e usankcjonowanie reformy rolnej iustawy onacjonalizacji KC PPR stwierdza, e usankcjonowanie reformy rolnej iustawy onacjonalizacji
przemysu zmierza do wprowadzenia tych zasad wprzyszej konstytucji wustalonych przemysu zmierza do wprowadzenia tych zasad wprzyszej konstytucji wustalonych przemysu zmierza do wprowadzenia tych zasad wprzyszej konstytucji wustalonych przemysu zmierza do wprowadzenia tych zasad wprzyszej konstytucji wustalonych przemysu zmierza do wprowadzenia tych zasad wprzyszej konstytucji wustalonych
58
Micha ywiski vel ymierski.
59
Franciszek Jwiak Witold Wit. Poniewa Jwiak nalea do czoowych ideologw
zwalczania gomukowszczyzny, nie byo specjalnych powodw, by usun go zpowyszego
dokumentu. Znikn dlatego, e jako autora dokumentu mona byo podpisa po prostu Do-
wdztwo Gwne Armii Ludowej.
60
Armia Ludowa, nr 1 z1II1944r. Por. W dziesit rocznic..., s. 337.
61
Wolna Polska, nr 15 z16VI1943r. Por. W dziesit rocznic..., s. 236.
62
Statut Polskiej Partii Robotniczej, uchwalony na Pierwszym Zjedzie PPR, Warszawa 1946,
s.6. Por. W dziesit rocznic..., s. 454.
47 47 47 47 47
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ju granicach, ktre cakowicie wystarcz dla utrwalenia irozkwitu ustroju demokracji ju granicach, ktre cakowicie wystarcz dla utrwalenia irozkwitu ustroju demokracji ju granicach, ktre cakowicie wystarcz dla utrwalenia irozkwitu ustroju demokracji ju granicach, ktre cakowicie wystarcz dla utrwalenia irozkwitu ustroju demokracji ju granicach, ktre cakowicie wystarcz dla utrwalenia irozkwitu ustroju demokracji
ludowej wPolsce. ludowej wPolsce. ludowej wPolsce. ludowej wPolsce. ludowej wPolsce.
KC PPR wypowiada si tym samym za zagwarantowaniem wprzyszej konstytucji KC PPR wypowiada si tym samym za zagwarantowaniem wprzyszej konstytucji KC PPR wypowiada si tym samym za zagwarantowaniem wprzyszej konstytucji KC PPR wypowiada si tym samym za zagwarantowaniem wprzyszej konstytucji KC PPR wypowiada si tym samym za zagwarantowaniem wprzyszej konstytucji
ustawowo chronionej wasnoci prywatnej oraz inicjatywy iprzedsibiorczoci, ktra ustawowo chronionej wasnoci prywatnej oraz inicjatywy iprzedsibiorczoci, ktra ustawowo chronionej wasnoci prywatnej oraz inicjatywy iprzedsibiorczoci, ktra ustawowo chronionej wasnoci prywatnej oraz inicjatywy iprzedsibiorczoci, ktra ustawowo chronionej wasnoci prywatnej oraz inicjatywy iprzedsibiorczoci, ktra
korzysta bdzie zopieki pastwa. korzysta bdzie zopieki pastwa. korzysta bdzie zopieki pastwa. korzysta bdzie zopieki pastwa. korzysta bdzie zopieki pastwa.
Nawoujc do odpowiedzi tak na trzecie pytanie, KC PPR pragnie zadokumentowa
jednolit iniezomn postaw caego narodu wobronie nietykalnoci naszych granic, wbrew
zakusom wszelkich antypolskich reakcyjnych si na wiecie. (...)
Polska polityka zagraniczna, oparta osojusz iszczer przyja ze Zwizkiem Radzieckim,
osolidarno narodw sowiaskich, zmierzajca do zacienienia stosunkw zwszystkimi
narodami, awpierwszym rzdzie zFrancj, Angli iStanami Zjednoczonymi, , awpierwszym rzdzie zFrancj, Angli iStanami Zjednoczonymi, , awpierwszym rzdzie zFrancj, Angli iStanami Zjednoczonymi, , awpierwszym rzdzie zFrancj, Angli iStanami Zjednoczonymi, , awpierwszym rzdzie zFrancj, Angli iStanami Zjednoczonymi, na zasa-
dach suwerennoci iwzajemnego poszanowania interesw jest nierozerwalnie zwizana
zpolityk wewntrzn demokracji ludowej, polityk reform iprzebudowy spoecznej
63
.
O zwycistwo nad reakcj w ruchu ludowym
Jedn znajwaniejszych barier, jakie musieli pokona komunici na drodze do pod-
porzdkowania polskiego spoeczestwa, bya kwestia rozbicia ruchu ludowego. Jeszcze
wczasie wojny PPR wszelkimi dostpnymi metodami prbowaa pozyska lub rozbi kon-
spiracyjne Stronnictwo Ludowe. Po wkroczeniu Armii Czerwonej komunici zaczli swoje
SL zakada przy pomocy wasnej partii iaparatu administracyjnego. Jednak powrt pre-
miera Stanisawa Mikoajczyka oraz utworzenie PSL spowodowao, e pen kontrol nad
ruchem ludowym wPolsce udao si komunistom osign za pomoc dziaa admini-
stracyjnych, zbrodni iprowokacji dopiero wlatach 19451948. Ale zlat 19421948
wlicznych enuncjacjach PPR pozostao wiele niewygodnych ladw toczonej wczeniej
walki, zktrych wiele podwaao przewodni rol PPR ipodawao niesuszne (z punktu
widzenia 1952r.) informacje na temat zasigu oddziaywania ruchu ludowego. W edyto-
wanych womawianej ksice dokumentach pozostao ju tylko utrwalenie historycznego
zwycistwa nad niepodlegociowym SL-PSL. Zaczto jeszcze od konspiracji. Z listu otwar-
tego do centralnych wadz Stronnictwa Ludowego zgrudnia 1943r. usunito jedno zda-
nie, wktrym PPR potwierdzaa mizeri swoich wpyww na wsi, kompletnie nieporwny-
walnych zzasigiem oddziaywania konspiracyjnego SL. Nadto konspiracyjne SL byo
przecie reakcyjne:
Chcemy jednak wierzy, e doniose wydarzenia historyczne, ktre zaszy na przestrzeni
ostatniego czasu na politycznej iwojennej arenie wiata, zwizane bezporednio czy pored-
nio tak zzagadnieniem samoobrony narodu polskiego przed niszczycielsk akcj okupanta,
jak te zagadnieniem roli ioblicza spoeczno-politycznego przyszej Polski, zostay naleycie
iwaciwie ocenione przez kierownicze Wadze Naczelne Stronnictwa Ludowego, reprezen- , reprezen- , reprezen- , reprezen- , reprezen-
tujcego tak wielki isilny ruch, jakim jest demokratyczny ruch ludowy wPolsce tujcego tak wielki isilny ruch, jakim jest demokratyczny ruch ludowy wPolsce tujcego tak wielki isilny ruch, jakim jest demokratyczny ruch ludowy wPolsce tujcego tak wielki isilny ruch, jakim jest demokratyczny ruch ludowy wPolsce tujcego tak wielki isilny ruch, jakim jest demokratyczny ruch ludowy wPolsce
64
.
Take wpowojennych enuncjacjach, odezwach idokumentach PPR znieksztacano prze-
bieg walki politycznej pomidzy komunistami aPSL. Na przykad zuchway Plenum KC
63
Gos Ludu, nr 156 z6VI1946r. Por. W dziesit rocznic..., s. 482. W nagwku doku-
mentu napisano: Z uchway Plenum Komitetu Centralnego PPR z2 czerwca 1946r., jednak
niej nie zaznaczono miejsc, wktrych usunito poszczeglne zdania lub fragmenty zda.
64
AAN, PPR 190/I-5. Por. W dziesit rocznic..., s. 257258.
48 48 48 48 48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPPR dotyczcej referendum usunito m.in. fragment dotyczcy wczesnej walki, jak PPR
poprzez swoj przybudwk (SL) toczya zPolskim Stronnictwem Ludowym:
4 44 44. .. ..
65
Celem zamanifestowania niezomnoci sojuszu robotniczo-chopskiego, pod- Celem zamanifestowania niezomnoci sojuszu robotniczo-chopskiego, pod- Celem zamanifestowania niezomnoci sojuszu robotniczo-chopskiego, pod- Celem zamanifestowania niezomnoci sojuszu robotniczo-chopskiego, pod- Celem zamanifestowania niezomnoci sojuszu robotniczo-chopskiego, pod-
waliny demokracji ludowej, KC PPR wzywa masy robotnicze do masowego udziau wob- waliny demokracji ludowej, KC PPR wzywa masy robotnicze do masowego udziau wob- waliny demokracji ludowej, KC PPR wzywa masy robotnicze do masowego udziau wob- waliny demokracji ludowej, KC PPR wzywa masy robotnicze do masowego udziau wob- waliny demokracji ludowej, KC PPR wzywa masy robotnicze do masowego udziau wob-
chodach wita Ludowego, organizowanych wdniu 9 czerwca przez Stronnictwo Ludo- chodach wita Ludowego, organizowanych wdniu 9 czerwca przez Stronnictwo Ludo- chodach wita Ludowego, organizowanych wdniu 9 czerwca przez Stronnictwo Ludo- chodach wita Ludowego, organizowanych wdniu 9 czerwca przez Stronnictwo Ludo- chodach wita Ludowego, organizowanych wdniu 9 czerwca przez Stronnictwo Ludo-
we, ktre kontynuuje tradycje ruchu radykalno-chopskiego ipooyo wiele zasug dla we, ktre kontynuuje tradycje ruchu radykalno-chopskiego ipooyo wiele zasug dla we, ktre kontynuuje tradycje ruchu radykalno-chopskiego ipooyo wiele zasug dla we, ktre kontynuuje tradycje ruchu radykalno-chopskiego ipooyo wiele zasug dla we, ktre kontynuuje tradycje ruchu radykalno-chopskiego ipooyo wiele zasug dla
poprawy bytu rzesz chopskich wPolsce poprawy bytu rzesz chopskich wPolsce poprawy bytu rzesz chopskich wPolsce poprawy bytu rzesz chopskich wPolsce poprawy bytu rzesz chopskich wPolsce
66
.
O waciwy jzyk polskich komunistw
W zaprezentowanych womawianej edycji dokumentach czsto poprawiano stylistyk ior-
tografi, przeredagowywano niektre zdania. Zabieg ten naley traktowa przede wszystkim
jako nakierowany na poprawienie poziomu publicystyki PPR, atake dostosowanie zasad
pisowni do aktualnych potrzeb komunistycznej ekipy. Przy okazji ingerowano te wkwestie
merytoryczne. I tak wartykule Front narodw narodw narodw narodw narodw przeciw najedcy prcz bdw ortograficz-
nych zmieniono take tytu na Front narodu narodu narodu narodu narodu przeciw najedcy, ktry lepiej pasowa do
jego treci. Innym wanym elementem poprawek byo usunicie zdokumentw sowa so-
wiecki izastpienie go sowem radziecki. W czasie okupacji wpropagandzie PPR uywa-
no ich zamiennie. Jednak po wojnie PPR narzucia powszechne uywanie sowa radziecki,
ktre nie miao tak negatywnych konotacji jak drugi ze wspomnianych wyrazw. Teraz do
powyszych zalece postanowiono dostosowa take dokumenty pochodzce zczasw woj-
ny. I tak fragment jednego zpierwszych artykuw konspiracyjnej PPR brzmia nastpujco:
Czy nie istniay wwczas jednak inne moliwoci wzakresie stosunkw polsko-sowieckich?
Bez wtpienia istniay. Niestety, na drodze zblienia polsko-sowieckiego stanli wowym czasie
zarozumiali kacykowie zkliki Becka imigego, ktrzy wpdziwszy wasny kraj wlepy zauek,
nawet wtragicznym dla niego momencie odrzucili zuchwale pomoc Czerwonej Armii
67
.
Po stosownych poprawkach tekst wyglda inaczej:
Czy nie istniay wwczas inne moliwoci wzakresie stosunkw polsko-radzieckich? Bez
wtpienia istniay. Niestety, na drodze zblienia polsko-radzieckiego stanli wowym czasie
68
.
Warto przy tym zaznaczy, e wopublikowanym przez komunistw w1944r. do krt-
kim tekcie na temat stosunkw polsko-sowieckich zamieniono sowo sowiecki na ra-
dziecki ponad 20 razy
69
.
Powysze uwagi na temat pierwszej edycji dokumentw Polskiej Partii Robotniczej nie
wyczerpuj problemu faszowania rde historycznych wlatach pidziesitych. Podobny cha-
rakter ma wiele innych wczesnych wydawnictw rdowych przygotowanych przez Wydzia
Historii Partii KC PZPR
70
. O problemie poprawiania dokumentw wspomnia w1956r.
65
Ze wzgldu na liczne dokonywane wdokumencie zmiany numeracja zostaa usunita.
66
Gos Ludu, nr 156 z6VI1946r. Por. W dziesit rocznic..., s. 483.
67
Nakaz chwili, Trybuna Wolnoci, nr 1 z1II1942r.
68
W dziesit rocznic..., s. 33.
69
Owiadczenie Rzdu ZSRR wsprawie stosunkw polsko-sowieckich, Rada Narodowa,
nr3 z5II1944r.
70
Zob. chociaby: KPP. Uchway irezolucje, red. iwstp Tadeusz Daniszewski, Felicja Kalicka
iSzymon Zachariasz, Warszawa 1954; KPP wobronie niepodlegoci Polski. Materiay idokumen-
ty, red. Felicja Kalicka, Jzef Kowalski iSzymon Zachariasz, Warszawa 1955; SDKPiL wrewolucji
1905 roku. Zbir dokumentw zlat 19041907, red. kolegium pod kier. Tadeusza Daniszewskie-
go, Witold Kolski; W subie ludu pod sztandarem KPP, Warszawa 1955 iinne.
49 49 49 49 49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
jeden zuczestnikw tego procederu, Jzef Kowalski
71
. Wprawdzie przytoczy on kilka przy-
padkw poprawek wrdach dotyczcych historii KPP, jednak nie poda adnych bliszych
danych na temat wspomnianego zjawiska, atake jego masowego charakteru. Przede wszyst-
kim jednak pomin kwesti odpowiedzialnoci pracownikw Wydziau Historii Partii za po-
wysze faszerstwa, win obciajc jedynie poprzednie kierownictwo PZPR
72
.
Po Padzierniku 1956r. nowe kierownictwo partyjne stano przed problemem dziaal-
noci wydawniczej prowadzonej przez Zakad Historii Partii KC PZPR. Oprcz drobnych zmian
kosmetycznych, ktre woczach partyjnego aktywu miay uwiarygodni kolejne publikacje
naukowe powstajce pod egid Komitetu Centralnego
73
, nie rozwizano zasadniczego pro-
blemu polegajcego na funkcjonowaniu na rynku edycji sfaszowanych dokumentw PPR.
Onadaniu rozgosu caej sprawie nie mogo by mowy. Wybrano wic rozwizanie pored-
nie. W 1958r. opublikowano now edycj dokumentw PPR, wktrej zamieszczono naj-
waniejsze sfaszowane w1952r. dokumenty
74
. We wstpie jej autorzy wspomnieli omani-
pulacjach zawartych wpoprzedniej edycji, przemilczajc fakt, i to wanie one spowodoway
konieczno ponownego opracowania dokumentw PPR:
w zbiorze W dziesit rocznic powstania PPR dopuszczono si wwielu przypad-
kach skrtw iopuszcze, anawet przeinacze tekstu oryginalnego [dokumentw]. ()
we wszystkich przypadkach przywrcilimy ich oryginalny tekst
75
.
Publikacj t, wydrukowan wliczbie 3 tys. egzemplarzy, przeznaczono niemal wycz-
nie dla aktywu partyjnego ibya ona praktycznie niedostpna na rynku. Z tego powodu
wiadomo dokonywania masowych faszerstw wpublikacjach naukowych tego okresu
nie przenikna ani do wiadomoci spoeczestwa, ani do wielu historykw. A manipula-
cje treci rde historycznych byy wwczas normaln procedur dziaania Zakadu Histo-
rii Partii KC PZPR. Z tego powodu dzi wspczeni naukowcy powinni ostronie korzysta
zwydawnictw powstaych szczeglnie we wspomnianym okresie PRL. Nie mona rwnie
zapomina, e podobne praktyki, cho ju na znacznie mniejsz skal, miay miejsce do
koca istnienia Polski Ludowej
76
. Dlatego wszystkie opublikowane wtedy dokumenty war-
to, jeli to tylko moliwe, konfrontowa zoryginaami spoczywajcymi warchiwach.
71
O szersze spojrzenie na dzieje polskiego ruchu robotniczego, Nowe Drogi 1956, nr 5 (83).
72
W niektrych rodowiskach zrodziy si nastroje sceptycyzmu, niewiary wmoliwo ukaza-
nia prawdy historycznej wbadaniach nad dziejami partii, uzasadnione tym, e zwaszcza jeeli
idzie ookres najnowszy, wymagania polityki biecej wywieraj taki nacisk na badacza, e unie-
moliwiaj wykrycie obiektywnej prawdy historycznej (O szersze spojrzenie..., s. 31). Problem
jednak wtym, e autorzy poprawek dokonanych womawianych dokumentach znali ich praw-
dziw tre, azatem nie musieli wykrywa obiektywnej prawdy historycznej.
73
Zmieniono nazw Zakadu Historii Partii KC PZPR na Zakad Historii Partii przy KC PZPR
iodsunito od publikowania niektre, najbardziej skompromitowane osoby. Jednak ich na-
stpcy mieli niewiele wicej wsplnego znauk ni ekipa zatrudniona przed 1956r.
74
Chodzi owspomnian ju prac Ksztatowanie si podstaw programowych Polskiej Partii
Robotniczej wlatach 19421945. Wybr materiaw idokumentw, oprac. Wadysaw Gra,
Ryszard Halaba, Norbert Koomejczyk, Marian Malinowski, Jerzy Pawowicz, Wacaw Potera-
ski, Antoni Przygoski, Maria Wilusz, d 1958.
75
Ibidem, s. 8.
76
Zob. przypis 52.
50 50 50 50 50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
K KK KKRZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF L LL LLESIAKOWSKI, ESIAKOWSKI, ESIAKOWSKI, ESIAKOWSKI, ESIAKOWSKI, OBEP IPN OBEP IPN OBEP IPN OBEP IPN OBEP IPN D D D D D
BAGNO W ODZI
Jednym zciekawszych kierunkw aktywnoci aparatu bezpieczestwa
wokresie stalinizmu byy dziaania prowadzone przeciwko dziaa-
czom komunistycznego aparatu partyjnego ipastwowego. Zostay
podjte wzwizku ze spraw Wadysawa Gomuki, sekretarza ge-
neralnego KC PPR, ijego politycznego zaplecza. Dotychczasowy ster-
nik komunistw polskich zosta latem 1948r. oskarony otzw. od-
chylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Od tego momentu bardzo szybko
traci znaczenie polityczne, zczasem zosta odizolowany. W opaach
znaleli si rwnie niektrzy komunistyczni dziaacze, postrzegani
jako zwolennicy jego linii politycznej.
Uchway przyjte przez III plenum KC PZPR wlistopadzie 1949r. nakazyway wzmoe-
nie czujnoci iposzukiwanie wroga nawet we wasnych szeregach. Sprawa Gomuki zosta-
a przeniesiona na szczebel lokalny. W bezpiece funkcjonowaa ona pod zbiorczym krypto-
nimem Bagno
1
.
W odzi wzwizku ze spraw Bagno wkrgu operacyjnego zainteresowania UB zna-
leli si m.in. Ignacy Loga-Sowiski iMieczysaw Moczar, powszechnie uwaani za ludzi
Gomuki. Wsppracowali znim ju wczasie wojny. Wzajemne zwizki zacieniy si jesz-
cze wlatach 19451948. Po plenum sierpniowo-wrzeniowym KC PPR w1948r., gdy
pozycja Gomuki ulega zachwianiu, pogorszya si rwnie bardzo powanie sytuacja osb,
ktre byy znim kojarzone. Bezpieka, zbierajc materiay obciajce Gomuk, rwnole-
gle gromadzia dowody, ktre miay wiadczy oniebezpiecznej dziaalnoci ludzi znim
zwizanych.
Niebezpieczne spacery po play
Sprawa przeciwko dzkim wsppracownikom Gomuki zostaa podjta latem 1950r.,
gdy starszy referent VII Sekcji Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego wodzi
Maria Witaszewska na podstawie informacji zebranych drog poufnych rozmw zdziaacza-
mi partyjnymi iwasnych spostrzee poinformowaa, e wczasie kryzysu wpartii latem 1948r.
na terenie odzi dziaaa zorganizowana grupa ludzi reprezentujca pogldy kwalifikowane
jako odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne
2
. Twierdzenie to uzasadniaa wnastpujcy
sposb: Latem, wmiesicu czerwcu lub lipcu 1948r., wniedziel, wgodzinach poudnio-
wych bdc na play wKolumnie, zauwayam byego szefa WUBP Moczara gen. wwik-
szym towarzystwie [...]. Towarzystwo to, oile sobie przypominam, skadao si znastpuj-
cych towarzyszy: Moczar M., Loga-Sowiski I., Burski A[leksander], Gaewski K[azimierz],
Gbski T[adeusz], Kakietek S[tanisaw], Widawski S[tanisaw] [...]. Widziaam tam te tow.
Tatarkwn Michalin rozmawiajc zgen. Moczarem (od ktrej wiem, e bya tam rzeko-
1
H. Piecuch, Spotkania zFejginem. Zza kulis bezpieki, Warszawa 1990, s. 157.
2
Notatka subowa M. Witaszewskiej z28 VIII 1950r., s. 12 (Wszystkie wykorzystane
wtym tekcie dokumenty archiwalne pochodz od osoby prywatnej. W archiwum IPN Oddzia
wodzi nie zachowaa si dokumentacja dotyczca tej sprawy).
51 51 51 51 51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
mo u znajomych ispotkaa si znimi przypadkowo). Towarzysze ci nie korzystali zplay, lecz
grupkami spacerowali wzdu rzeczki [...]. Wycieczek takich wtym okresie wKolumnie wi-
dziaam dwie [...]. W owym czasie odbyway si te podobne wycieczki do Spay
3
.
Niebezpieczny charakter tych spotka zdaniem Witaszewskiej wynika ztego, e
Loga-Sowiski latem 1948r. zwoa odpraw instruktorw partyjnych, ktrym poleci przy
sprawdzaniu nastrojw wterenie okreli poziom popularnoci Gomuki. Ponadto wtrak-
cie dyskusji ztymi pracownikami aparatu partyjnego pojawiy si opinie odominacji osb
narodowoci ydowskiej na najwyszych szczeblach administracji partyjno-pastwowej.
Natomiast Moczar wtym samym czasie mia zachca Tatarkwn do tego, aby podj
wrd zag dzkich fabryk akcj propagandow majc na celu obron Gomuki.
Perfidia ititowskie dolary
Na podstawie informacji Witaszewskiej dzk grup okrelono jako prawicowo-nacjo-
nalistyczn, nastawion na realizacj tezy Gomuki oistnieniu polskiej drogi do socjali-
zmu. To wystarczyo, aby podj dziaania operacyjne. Dodatkowym powodem miay by
kontakty niektrych osb ztej grupy zjednym zprzedwojennych trockistw wodzi Wajn-
bergiem. Mia on podobno nawet przekaza Moczarowi 10 tys. dolarw. Funkcjonariusze
UB podejrzewali, e byy one pochodzenia titowskiego izostay przeznaczone na prowa-
dzenie pracy dywersyjno-wywiadowczej
4
.
Te poszlaki idomysy zdecydoway, e dla oczyszczenia szeregw partyjnych zniepodane-
go elementu podjto decyzj orozpracowaniu wspomnianej grupy. Rozpoczcie czynnoci przy-
gotowawczych dopiero wkocu 1950r. tumaczono tym, i zachodzi podejrzenie, e ludzie ci
nie wszyscy zrozumieli swoje bdy, jakie popenili na szkod Partii, iniektrzy znich mog
obecnie wbardziej zamaskowanej formie prowadzi wdalszym cigu swoj perfidn robot
5
.
Odchylenie Logi-Sowiskiego
Na potrzeby rozpracowania uruchomiono sie agenturaln, ktrej zadaniem bya obser-
wacja igromadzenie informacji oosobach wystpujcych wsprawie. Zakrojone na du
skal czynnoci operacyjne przyniosy zczasem wiele nowych, nieoczekiwanych ladw. Po-
jawiy si podejrzenia, e niektrzy dzcy dziaacze komunistyczni mieli wprzeszoci powi-
zania zprzedwojenn policj pastwow. Dziaalno UB doprowadzia te do wykrycia nie-
znanych epizodw zycia dziaaczy konspiracyjnej PPR wczasie wojny. Z doniesienia agenta
P-10 wynikao chociaby to, e Loga-Sowiski moe by podejrzany owpadk dzkiej
organizacji PPR wkwietniu 1943r.: W dniu 12 kwietnia 1943r., oile sobie przypominam,
Ignac zosta odwoany do KC PPR, awniedugim czasie po nim wyjecha Moczar, wsze
dni po odjedzie Ignaca do Warszawy nastpia pierwsza wsypa na terenie odzi. [...] Dzi,
kiedy wszystko wyszo na jaw zLog (tzn. zarzut odchylenia), wydaje mi si mocno podejrza-
ne, jeli chodzi ojego wyjazd do Warszawy, sze dni, po ktrym wpada prawie cae kierow-
nictwo dzkiej organizacji, udaje si uj na cao [tak wtekcie] jedynie Moczarowi
6
.
3
Ibidem, s. 2.
4
Informacji takich dostarczy informator WUBP ps. Heniek pracujcy wtzw. rodowisku
trockistowskim.
5
Analiza wstpnych materiaw dotyczcych grupy prawicowo-nacjonalistycznego odchyle-
nia z11 XI 1950r., s. 2.
6
Doniesienie informatora P-10, s. 1. Dla porwnania inn wersj wydarze zob.: d
wwalce owolno, d 1947, s. 37, 57.
52 52 52 52 52
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EZ innych materiaw wynika, e WUBP gromadzc zarzuty przeciwko Lodze-Sowiskiemu,
nie obawia si sign do argumentw bardzo wtpliwych. Wycignito chociaby spraw
jego okupacyjnego zwizku zZofi Kunicow, ktra korzystajc ze stworzonej przez Niem-
cwukraiskiej listy uprzywilejowanej, zapewniaa mu wczasie okupacji moliwo bezpiecz-
nego dziaania. Po wojnie, gdy Loga wrci do odzi, zerwa kontakty ze swoj opiekunk,
anastpnie zwiza si zinn kobiet, ktra wedug funkcjonariuszy UB miaa sprowa-
dzi go na pozycje drobnomieszczaskie
7
. Takie postpowanie dziaacza bezpieka uwaaa
za podwaajce jego reputacj jako kierownika organizacji PPR wwojewdztwie dzkim.
Inn okolicznoci obciajc Log mia by fakt, e wwydanej po wojnie ksice d
wwalce owolno dopuszczono si, podobno za jego przyczyn, wielu bdw, opuszcze
iprzeinacze. Mia on nie wyrazi zgody na to, aby opisano wtej ksice, e wczasie okupa-
cji PPR wsppracowaa zoficerami Armii Czerwonej, przysanymi do odzi, bd uciekinie-
rami zobozw jenieckich. Ponadto wksice przedstawiono dziaalno wielu osb, ktrych
rzeczywisty wkad wwalk mia by niewielki, pomijajc innych, bardziej zasuonych, ktrych
wad byo to, e nie identyfikowali si zprogomukowsk lini polityczn
8
.
Odchylenie Moczara
Drugiej wanej osobie zdzkiej grupy, niedawnemu szefowi miejscowego WUBP Mo-
czarowi, zarzucano antysemityzm iwstawiennictwo wsprawie byego agenta gestapo Som-
mera, ktremu wyrok kary mierci z1945r. zamieniono
na osiem lat wizienia
9
. Wywiadowca WUBP Adam
dostarczy te innego argumentu: W kocu 1946r., gdy
byem na odprawie wWUBP, po jej zakoczeniu udaem
si zpk. Moczarem do jego gabinetu, gdzie miaem
omawia spraw por. Szaray
10
, ktry by wtym czasie sze-
fem PUBP wSkierniewicach. Gdy znajdowaem si wga-
binecie, wszed oficer Armii Czerwonej izwrci si do
Moczara zjakim zapytaniem, na co Moczar odpowie-
dzia: dobrze, anastpnie, gdy ten wyszed, powiedzia
do mnie: ta cholera mi przeszkadza inic nie mog zro-
bi, po choler tu u nas oni siedz
11
. W ten sposb do
antysemityzmu ipodejrzanych wojennych powiza dopi-
sano Moczarowi rwnie niebezpieczny wtamtym czasie
zarzut antysowietyzmu.
Dziaania UB nie przynosiy jednak oczekiwanych re-
zultatw. Ustalenia byy zbyt wtpliwe, aby mona byo
oprze na nich akt oskarenia. Sami podejrzani, czujc
zagroenie, stali si ostroniejsi wswoich zachowaniach. W wielu wypadkach realizacja
rozpracowania podejrzanych wtej sprawie przekraczaa moliwoci UB wodzi. Z powodu
7
Wycig zraportu okresowego WUBP wodzi za marzec 1951r., s. 1.
8
Ibidem, s. 13.
9
Pismo naczelnika Wydziau Gospodarczego WUBP do gen. Mieczysawa Mietkowskiego,
wiceministra MBP, s. 1; Raport ostanie rozpracowania sprawy Bagno przesany do X Depar-
tamentu MBP, 19 VIII 1952r., s. 1.
10
Ppor. Jan Szarao, s. Benedykta, szef PUBP wSkierniewicach 1 IX 194521 XI 1946.
11
Doniesienia informatora ps. Adam, 7 VIII 1951r., s. 1.
F
o
t
.

z

A
I
P
N
53 53 53 53 53
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
przeniesienia winne rejony Polski czci tzw. figurantw, wtym Logi-Sowiskiego iMocza-
ra, zrezygnowano zgromadzenia onich danych. Jednak trzeba doda, e bezpieka nie
stracia zainteresowania tymi osobami.
Bagno wmartwym punkcie
Sprawa kryptonim Bagno znalaza si wmartwym punkcie. Przyzna to otwarcie na-
czelnik Wydziau X UBP miasta odzi kpt. Edward Szejnfeld wpimie do naczelnika Wy-
dziau IDepartamentu X MBP wWarszawie z19 kwietnia 1952r.: Sprawa ta dotychczas
leaa odogiem. Od koca padziernika nie utrzymywano adnego kontaktu zsieci. Wie-
le osb przechodzcych wtej sprawie nie kwalifikowao si do aktywnego rozpracowania.
Wielu figurantw nie znajduje si ju na terenie odzi. Po krytycznej analizie zebranego
materiau przyjto, e tylko cztery osoby zcaej grupy kwalifikuj si do aktywnego rozpra-
cowania: Tadeusz Gbski, Kazimierz Gaewski, Zygmunt Nowakowski iAdela Jaranow-
ska
12
. Wobec nich podjto na nowo dziaania agenturalne idowodowe. Nie wniosy one
jednak nic nowego do sprawy. Powrcono tylko do starych zarzutw. Podstawowe kierunki
dziaa operacyjnych miay wyznacza antysemityzm iorientacja progomukowska. Brak
rzeczywistych wynikw przyczyni si do tego, e X Departament MBP zdecydowa opotrze-
bie przeprowadzenia ponownej weryfikacji zgromadzonych dowodw. Zalecenie takie wy-
razi ppk Jzef wiato wizytujcy UBP w odzi 30 czerwca 1953r.
W ramach realizacji tego zadania przeprowadzono now rozmow zWitaszewsk, ktrej
notatka zapocztkowaa ca spraw. Signito te do akt Miejskiej Komisji Kontroli Partyjnej
przy K PZPR w celu ustalenia osb prowadzcych dziaalno frakcyjn po zdemaskowaniu
Gomuki. Okazao si, e Witaszewska swoje wnioski opara wycznie na relacjach innych
osb. adnymi innymi materiaami potwierdzajcymi jej spostrzeenia nie dysponowaa
13
. Wtym
stanie rzeczy podstaw rozpracowania mogy by jedynie materiay MKKP, ktre miay ukazy-
wa jawne wystpowanie podejrzanych wobronie Gomuki. Szybko okazao si, e dokumen-
tacja partyjna przedstawiajca dziaalno polityczn izawodow osb figurujcych wsprawie
bya bardzo skromna inie wystarczaa, aby oprze na niej ewentualny akt oskarenia. Nie
udao si zebra wicej dowodw mimo zwikszenia liczby zaangaowanej agentury. Wydaj-
no pracy Ora, Radnego iinnych bya niewspmiernie maa wstosunku do potrzeb.
W 1954r. stao si jasne, e dalsze prowadzenie pracy nad sztucznie stworzon spraw
dotyczc odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego wrd dzkich dziaaczy PZPR jest
niemoliwe. W kraju bardzo powoli rysowa si nowy klimat polityczny. Dawne priorytety
traciy swoj wano. Ostatni znany dokument wtej sprawie to zalecenie X Departamentu
MBP z16 lutego 1954r. owyczeniu zrozpracowania kolejnych osb iprzekazaniu cz-
ci materiaw do archiwum.
Bagno wodzi nie zakoczyo si adnym spektakularnym wydarzeniem. Nie byo
aresztowa osb podejrzanych. Dzi sprawa ta jest tylko kolejnym dowodem wiadczcym
oobliczu polskiego stalinizmu. Nawet niedawni kreatorzy komunistycznych porzdkw nie
mogli si czu bezpiecznie. Jednak trzeba pamita, e skala represji wobec tych krgw
nie bya wadnym stopniu porwnywalna ztym, czego dowiadczyy osoby zaangaowane
wdziaalno niepodlegociow.
12
Raport ostanie rozpracowania grupy pod kryptonimem Bagno przesany do X Depar-
tamentu MBP, 19 VIII 1952r., s. 3.
13
Notatka subowa dotyczca analizy sprawy Bagno, lipiec 1953r., s. 23.
54 54 54 54 54
D
O
K
U
M
E
N
T
YS SS SSAWOMIR AWOMIR AWOMIR AWOMIR AWOMIR C CC CCENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, OBEP IPN G OBEP IPN G OBEP IPN G OBEP IPN G OBEP IPN GDASK DASK DASK DASK DASK
WALKA NA DWA FRONTY
CZYLI JAK GDASKA PZPR ROZLICZAA SAM SIEBIE JESIENI 1980R.
Przeom spowodowany wydarzeniami Sierpnia 80 okaza si dla
wadz PRL na tyle powanym wstrzsem, e nie mg pozosta bez
wpywu na sytuacj wewntrz PZPR
1
. Czonkowie partii zastanawia-
li si nie tylko nad tym, jak walczy znowym przeciwnikiem, ale te
jakie mechanizmy ikto zczonkw kierownictwa PZPR odpowiada
za kryzys wpastwie.
Tak rodzia si idea jednoczesnej walki na dwa fronty. Pierwsze sowa wewntrzpar-
tyjnej krytyki pod adresem kierownictwa PZPR pojawiy si ju podczas sierpniowego straj-
ku. Zanim jeszcze podpisano porozumienia gdaskie, tamtejszy Isekretarz Komitetu Woje-
wdzkiego PZPR Tadeusz Fiszbach mwi do swoich towarzyszy, e przyczyn kryzysu jest
apwkarstwo, prywata inieprawidowoci wpolityce kadrowej
2
. W tym samym czasie
pogorszyy si rwnie nastroje wrd ludzi aparatu centralnego. Ju 29 sierpnia 1980r.,
podczas posiedzenia Biura Politycznego, Edward Gierek ubolewa, e zwielu Komitetw
Wojewdzkich PZPR pyn do niego sygnay obraku zaufania do Isekretarza ipotrzebie
zmiany na tym stanowisku
3
. W swoich dziennikach ztego okresu Mieczysaw F. Rakowski
pisze, e podczas V Plenum KC Stanisaw Kania iWadysaw Kruk mwili obdach prze-
szoci ikoniecznoci dokonania zmian personalnych wkierownictwie partii
4
.
Gorce egzekutywy
Szczeglnie dramatyczna sytuacja zaistniaa wgdaskiej organizacji wojewdzkiej PZPR.
Podczas licznych spotka, narad iposiedze organizowanych przez KW PZPR wGdasku
zastanawiano si nad przyczynami wybuchu robotniczego protestu. Poza utartymi frazesami
na temat prowokacji ze strony okrelonych elementw antysocjalistycznych, ktre umie-
jtnie wykorzystay robotniczy protest do realizacji swych politykierskich celw
5
, wrd
partyjnego aktywu Trjmiasta pojawiay si rwnie wypowiedzi obarczajce odpowiedzial-
noci za powsta sytuacj kierownictwo PZPR.
Podczas pierwszego po strajku posiedzenia egzekutywy KW PZPR wGdasku 1wrze-
nia 1980r. Feliks Pieczewski mwi, e ma ju do partyjnego kumoterstwa ipo 30
latach zastanawia si nad zoeniem legitymacji partyjnej. Nie mg poj, jak mona
1
. Kamiski, PZPR wobec Solidarnoci pierwsze tygodnie, Biuletyn IPN 2002, nr 12, s.31.
2
Archiwum Pastwowe wGdasku [dalej: APG], KW PZPR, 136, Plenarne posiedzenie KW
PZPR, Plenum KW informujce osytuacji spoeczno-politycznej wwojewdztwie gdaskim ina
terenie kraju, Gdask, 31 VIII 1980r., k. 2.
3
Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR aSolidarno 19801981, oprac. Z. Wodek,
Londyn 1992, s. 84.
4
M.F. Rakowski, Dzienniki polityczne 19791981, Warszawa 2004, s. 241.
5
APG, KW PZPR, 445, Protok z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR wGdasku odbytego
wdniu 17 VIII 1980r., k. 394.
55 55 55 55 55
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
byo doprowadzi do takiego kryzysu Polski Ludowej inie przeciwdziaa zagroeniom.
Gdyby ocena sytuacji bya waciwa od pocztku idecyzja szybsza, nie byoby takiej sytua-
cji mwi Pieczewski. Musimy zastanowi si, jak odbudowa presti partii. Oni
[strajkujcy przyp. S.C.] byli solidarni, to ich sia. Stare zwizki pracoway tak jak partia
chciaa. Musimy sobie powiedzie, czy bdziemy to nadal tolerowa wobec baaganu go-
spodarczego?
6
. Z kolei Henryk Masowski pyta, jak kierownictwo partii wyobraa sobie
realizacj porozumie sierpniowych, skoro s one efektem kompromisu izostay wymuszo-
ne na wadzy. Zwraca uwag, e zobowizania sierpniowe dotycz sfery gospodarczej,
zwizkowej ipolitycznej, ato zmusza nadweron parti do podjcia ofensywnych dzia-
a. Masowski podkrela, e aktyw domaga si jednoznacznej wykadni iinformacji,
podpisane porozumienie powoduje, e partia wzia na siebie odpowiedzialno za reali-
zacj porozumie wokrelonym terminie
7
. Suchajc wystpie kolegw, Adam Smolana
stwierdzi, e trzecia kolejna awantura na Wybrzeu wskazuje dobitnie na potrzeb posia-
dania przedstawiciela Wybrzea wBiurze Politycznym KC
8
. Jeszcze bardziej dosadnie stan
nastrojw wPZPR odda Wadysaw Porzycki, mwic: nowe zwizki maj program 21
punktw. My nie mamy nic
9
. Na dodatek szef Komendy Wojewdzkiej MO wGdasku
pk Jerzy Andrzejewski oznajmi, e widzi konieczno wypracowania strategii sucej
zabezpieczeniu stanu bezpieczestwa iporzdku publicznego na Wybrzeu. Komendant
straszy czonkw egzekutywy wojewdzkiej ewentualnoci ataku na aparat MO iSuby
Bezpieczestwa. Musimy postulaty robotnikw zebra wprogramach naszego dziaania
iprzemyle, jak je najlepiej zrealizowa dodawa
10
.
Kania jako straak
Sytuacja wgdaskiej PZPR bya na tyle powana, e wadze wojewdzkie postanowiy
8wrzenia 1980r. zorganizowa narad aktywu zudziaem samego Isekretarza KC PZPR
Stanisawa Kani. Nowy przywdca partii ipastwa zdawa sobie spraw zrozgoryczenia
wielu czonkw PZPR. Mia wic ostudzi nastroje. Apelowa zatem orozwag isprawie-
dliw ocen przyczyn konfliktw spoecznych. W swoim przemwieniu sprzeciwia si szu-
kaniu winnych Sierpnia 80 wycznie poza Trjmiastem. Kania mwi: Byoby le, gdyby-
my adresy widzieli tylko poza obszarem wojewdztwa, byoby to nieprawdziwe. Tu te jest
niemao przyczyn, ktre tworzyy napicia. Sprawiedliwa jest jednak ocena taka, e gwne
przyczyny tkwi wfunkcjonowaniu Warszawy, wfunkcjonowaniu Biura Politycznego irzdu.
Byo tu niemao deformacji wsystemie podejmowania decyzji, byo niemao objaww lek-
cewaenia ekonomicznych praw socjalizmu, naruszania leninowskich zasad ycia partyjne-
go, spadku wraliwoci na naruszanie zasad sprawiedliwoci spoecznej czy norm moral-
nych. Musi to wszystko by wnikliwie ocenione ibdzie ocenione
11
. Idalej: Adresatem
surowej krytyki na tej naradzie i spodziewam si, e na innych naradach, wcaej partii
(jutro mam uczestniczy widentycznej naradzie wKatowicach), adresatem takiej surowej
6
Ibidem, Protok nr 18/80 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR wGdasku odbytego
wdniu 1 IX 1980r., k. 397398.
7
Ibidem, k. 397.
8
Ibidem, k. 402.
9
Ibidem, k. 399.
10
Ibidem, k. 399.
11
APG, KW PZPR, 889, Wystpienie ISekretarza KC PZPR tow. Stanisawa Kani na woje-
wdzkiej naradzie aktywu partyjnego wGdasku wdniu 8 IX 1980r., k. 105.
56 56 56 56 56
D
O
K
U
M
E
N
T
Ykrytyki jest Komitet Centralny, jego Biuro Polityczne, rzd. Jest to sprawiedliwy kierunek
adresowania. Ale chciabym zca si, albo moe iz pokor podkreli, e jednak wyjcie
zsytuacji jest moliwe tylko wtedy, kiedy caa partia na nogi stanie, kiedy ruszy do natarcia
po zaufanie klasy robotniczej na nowo, to nie s takie proste sprawy, bo nie jest to sprawa
zaufania do sekretarza organizacji partyjnej, do grupowego, azaufanie, wiara wto, e my
wyjdziemy ztej sytuacji
12
.
Jednak Kania nie by wstanie uspokoi wszystkich towarzyszy. Mimo zapewnie, e
Komitet Centralny rozumie rozgoryczenie czonkw PZPR, niektrzy uczestnicy narady nie
dawali za wygran. Isekretarz Komitetu Zakadowego PZPR wHydrosferze Tadeusz Ku-
kliski powiedzia, e obecnie caa partia musi odpowiada za czyny ludzi, ktrzy wimie-
niu nas po prostu byli gusi, nie syszeli naszych prb, naszych interwencji
13
. Wtrowa mu
Jan Szymichowski ze Stoczni Nauta wGdyni, ktry zwrci uwag na to, e podoem
strajku od samego pocztku byo oglne niezadowolenie zsytuacji ekonomicznej wkraju
oraz wczeniejsze informacje ostrajkach wLublinie iosignitych przez strajkujcych ko-
rzyciach. Krytykowa przy tym postpowanie wadz centralnych podczas strajku. Pyta,
dlaczego przez dziewi dni zwlekano zpodjciem decyzji wsprawie powoania Komisji
Rzdowej inawizania rozmw zMKS. Uzna ponadto za niedopuszczaln praktyk odby-
wania nocnych posiedze Biura Politycznego iKomitetu Centralnego, na ktrych dokony-
wane s zmiany personalne, gdy praktyka ta wiadczy ozamachu stanu lub przewrocie
paacowym wpartii. Szymichowski da te odpowiedzi na pytanie, dlaczego wikszo
czonkw odnowionego skadu wadz partyjnych irzdowych stanowi towarzysze, ktrzy
wostatnim dziesicioleciu partycypowali wsprawowaniu rzdw
14
. Odpr krytykantom da
Mieczysaw Chabowski ze Stoczni im. Komuny Paryskiej. Uzna on dyskusj na temat od-
powiedzialnoci partii za wydarzenia sierpniowe za bezprzedmiotow, gdy za akcj straj-
kow stali syjonici, ludzie z1968r., zwaszcza Jacek Kuro iAdam Michnik. To oni
zmusili parti do kompromisu
15
.
10 tysicy postulatw
Trudne pooenie partii prbowa jeszcze bagatelizowa wojewoda Jerzy Koodziejski,
ktry apelowa do towarzyszy, eby nie przeciwstawiali porozumie isusznych postulatw
klasy robotniczej wadzom
16
. Jednak ju kilka dni pniej rwnie podczas posiedzenia
egzekutywy wojewoda powiedzia, e lista postulatw zgaszanych przez poszczeglne
brane zawodowe wci si wydua itrudno ugasi poar rewindykacji. Rwnie pod ko-
niec wrzenia 1980r. Koodziejski nie mia dobrych wieci dla swoich towarzyszy zKW
PZPR. Poinformowa ich, e kierowany przez niego Urzd Wojewdzki otrzyma ju ok. 10
tys. postulatw rnych grup zawodowych. Doda te, e ani Urzd Wojewdzki, ani Komi-
tet Wojewdzki nie jest wstanie poradzi sobie ztak liczb da. Jest przeprowadzana
segregacja ite postulaty, ktre mog by realizowane wzakadach pracy (wewntrzzaka-
12
Ibidem, k. 107.
13
Ibidem, Wystpienie tow. Tadeusza Kukliskiego Isekretarza Komitetu Zakadowego
PZPR wHydrosferze na naradzie aktywu wdniu 8 IX 1980r., k. 73.
14
Ibidem, Wystpienie tow. Jana Szymichowskiego Isekretarza OOP wStoczni Nauta
wGdyni na naradzie aktywu wdniu 8 IX 1980r., k. 2324.
15
Ibidem, Wystpienie tow. Mieczysawa Chabowskiego Isekretarza KZ PZPR Stoczni im.
Komuny Paryskiej na wojewdzkiej naradzie aktywu partyjnego wdniu 8 IX 1980r., k.75.
16
APG, KW PZPR, 445, Protok nr 18/80 z posiedzenia, k. 397.
57 57 57 57 57
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
dowe), nie powinny znajdowa si wzainteresowaniu Urzdu iKomitetu. Wnioski na szczeblu
gminy winny by zaatwiane na szczeblu gminy, miasta idzielnic na odpowiednim szcze-
blu powiedzia Koodziejski
17
.
Tego typu informacje wywoyway nierzadko poruszenie wrd co bardziej krewkich
towarzyszy. Adam Smolana mwi, e nie moe trwa duej sytuacja, wktrej kontrole-
rem partii jest instytucja spoza partii Solidarno
18
. Feliks Pieczewski natomiast da
ukarania irozliczenia nieuczciwych czonkw partii
19
. Jednak konfrontacyjne pomysy stu-
dzi na og Isekretarz KW PZPR wGdasku Tadeusz Fiszbach, ktry nieustannie podkre-
la, e kierownictwo partii podtrzymuje swoj wol rozwizania istniejcego kryzysu jedy-
nie rodkami politycznymi
20
. Byli jednak itacy czonkowie PZPR, jak np. Jerzy Polski, ktrzy
twierdzili, e partia jest przeczulona na tle nowych zwizkw izgaszanych postulatw. Jego
17
Ibidem, Protok nr 18/80 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR wGdasku odbytego
wdniu 11 IX 1980r., k. 405; ibidem, Protok nr 20/80 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR
wGdasku odbytego wdniu 25 IX 1980r., k. 410.
18
APG, KW PZPR, 446, Protok nr 22/80 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR wGdasku
odbytego wdniu 5 XI 1980r., k. 19.
19
Ibidem, k. 20.
20
Ibidem, Protok nr 21/80 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR wGdasku odbytego
wdniu 23 X 1980r., k. 3.
Plenum KW PZPR w Gdasku w 1980r.
Od lewej: Stanisaw Kania, Tadeusz Fiszbach i Mieczysaw Jagielski
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
r
c
h
i
w
u
m

P
a

s
t
w
o
w
e
g
o

w

G
d
a

s
k
u
58 58 58 58 58
D
O
K
U
M
E
N
T
Yzdaniem dania podwyek pac s rzecz naturaln iw gruncie rzeczy poyteczn, gdy
rozaduj napicia spoeczne
21
.
Depresja wpartii
Pod koniec 1980r. cz czonkw kierownictwa PZPR wGdasku stracia ju nadziej
na uzdrowienie sytuacji. Podczas posiedzenia egzekutywy KW PZPR 20 listopada 1980r.
doszo do otwartej konfrontacji pomidzy partyjnym betonem apozostajc wmniejszo-
ci frakcj umiarkowan. Feliks Pieczewski oznajmi, e nastpuje coraz wiksza depresja
wdziaalnoci partii. Poparli go te inni rozgoryczeni. Wadysaw Porzycki powiedzia:
musimy zdawa sobie spraw, e na parti nie moemy ju liczy. Partia nie ma warun-
kw politycznych na dziaanie. Bd na bdzie
22
. W podobnym duchu przemawia An-
drzej Schulz, ktrego zdaniem jedyn wwczas zorganizowan si polityczn bya Soli-
darno. Procesy wewntrz PZPR postrzega natomiast wkategoriach aktw samobjczych.
Mwi: Karuzela kadrowa robiona obecnie omiesza parti. Nie jestemy fizycznie wsta-
nie stworzy programu dla partii tu wwojewdztwie, bez reszty kraju. [...] Trzeba sucha
radia Wolna Europa iBBC, eby wiedzie, co byo na spotkaniu Isekretarza z[Lechem]
Was. Powoanie tow. [Stanisawa] Kocioka
23
wprzeddzie obchodw grudniowych
uwaam za polityczny bd, ktrego konsekwencje bdziemy jeszcze zbiera
24
. Wtrowa
mu Ludomir Zgirski: Decyzja dot[yczca] Kocioka jest polityczn gupot Biura Polityczne-
go. Jest to odczucie powszechne. Uwaany jest za jednego zkatw Wybrzea w1970
roku. Wzwizku ztym padnie pytanie, kto jest winien za grudzie. Sytuacja paskudna ibez
wyjcia. Powstaje coraz powszechniej oddolny ruch odnowy zpominiciem KC iKW wkraju.
[...] Z powodu ostatnich apanek do partii poowa czonkw partii nie powinna si wniej
znale. Konglomerat ideowych postaw
25
. Suchajc tego wszystkiego, nie wytrzyma Jzef
Wjcik izapyta wprost: Kto wBiurze Politycznym prowadzi dziaalno antysocjalistyczn?
26
.
Nawet zwykle optymistyczny iwywaony wocenach wojewoda Koodziejski tym razem
przyzna, e nie ma wpartii koncepcji przezwycienia kryzysu. Argumentowa, e partia
stana wobliczu najwikszego jak dotd problemu prawie poowa czonkw PZPR zapi-
saa si do Solidarnoci
27
. Pocieszajc towarzyszy zKW PZPR, Koodziejski doda, e
mimo coraz trudniejszej sytuacji sprawy ani razu nie wymkny si jednak spod kontroli.
Panujemy nad tym zapewnia
28
. Jednak czas wewntrzpartyjnej smuty zakoczy si
ipowrt do penej kontroli sytuacji nastpi dopiero 13 grudnia 1981r. Do tego czasu
PZPR przeya jeszcze wiele wstrzsw, rozczarowa iporaek.
21
APG, KW PZPR, 872, Protok z posiedzenia Sekretariatu KW PZPR wGdasku odbytego
wdniu 2 X 1980r., k. 4.
22
APG, KW PZPR, 446, Protok nr 23/80 z posiedzenia Egzekutywy KW PZPR wGdasku
odbytego wdniu 20 XI 1980r., k. 7879.
23
Chodzi najpewniej opowoanie Stanisawa Kocioka na funkcj Isekretarza Komitetu
Warszawskiego PZPR.
24
APG, KW PZPR, 446, Protok nr 23/80, k. 79.
25
Ibidem, k. 80.
26
Ibidem, k. 80.
27
Ibidem, k. 81.
28
Ibidem, k. 81.
59 59 59 59 59
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
J JJ JJAROSAW AROSAW AROSAW AROSAW AROSAW N NN NNEJA, EJA, EJA, EJA, EJA, OBEP IPN K OBEP IPN K OBEP IPN K OBEP IPN K OBEP IPN KATOWICE ATOWICE ATOWICE ATOWICE ATOWICE
PROBLEMY ZSOJUSZNIKAMI
W znanym filmie Kazimierza Kutza pt. Pukownik Kwiatkowski jest
scena, wktrej tytuowy bohater zzawodu lekarz ginekolog zgasza
swemu przeoonemu oficerowi LWP, e chciaby zosta zwolniony
zpenienia dotychczasowych obowizkw lekarza wojskowego. Ch
odejcia ze suby uzasadnia tym, e jako specjalista ginekolog bar-
dziej ni armii przydaby si setkom zgwaconych kobiet. Nie wspo-
mina jednak nawet sowem osprawcach wymienionych gwatw. Mimo
to wypowied Kwiatkowskiego przeoony odbiera jako a nazbyt
czyteln sugesti na temat zachowania onierzy sojuszniczej armii
iwzburzony krzyczy, e przecie Armia Czerwona nie gwaci!.
Opisana scena symbolizuje istniejc przez kilkadziesit lat wpowojennej Polsce dy-
chotomi. Obok lansowanego przez propagand, wyidealizowanego wizerunku onierzy
Armii Czerwonej szlachetnych wyzwolicieli, wiernych sojusznikw iserdecznych przyjaci
funkcjonowa te diametralnie inny obraz przechowywany wzbiorowej pamici spoe-
czestwa. Skaday si na: mordy, gwaty, rabunki irozboje dokonywane przez ludzi wso-
wieckich mundurach. Ta ponura wiedza oficjalnie nie istniaa, poniewa waden sposb
nie przystawaa do obowizujcej wPRL wizji historii najnowszej iroli, jak wczesna ideo-
logia wyznaczya wniej Armii Czerwonej. Tymczasem wizerunek wyaniajcy si zpamici
zwykych obywateli daleki by od tego, co pokazywano wemitowanych wtelewizji archi-
walnych kronikach ifilmach fabularnych, wktrych sowieccy onierze brali na rce polskie
dzieci lub czule przytulali do siebie umiechnite dziewczta, witajce ich narczami po-
lnych kwiatw. Trudno zaprzeczy, e takie sceny rzeczywicie miay miejsce, jednak czsto
wyzwolenie wygldao zupenie inaczej. Dla cywilnej ludnoci danego regionu kraju wi-
zao si ono zupokorzeniem ikrzywdami zadawanymi przez tych, ktrzy mieli przynie jej
spokj iwolno.
Zwycizcom wolno
Dotykao to zwaszcza spoecznoci zamieszkujce tereny przedwojennego pogranicza
polsko-niemieckiego, ktre po wybuchu wojny zostay wcielone do Rzeszy, oraz przyznajcych
si do polskoci autochtonw zobszarw, ktre do wrzenia 1939r. leay wgranicach
Niemiec. Ich ludno, e wymienimy chociaby Pomorzan, Kaszubw, Mazurw czy lza-
kw, uwaana bya czsto przez wkraczajce sowieckie wojska za Niemcw, awic miertel-
nych wrogw, ktrym wpojciu przecitnego, karmionego frontow propagand krasnoar-
miejca naleaa si stosowna zapata za zbrodnie popenione przez Wehrmacht iSS na
obywatelach ZSRS. Odpowiednio ukierunkowani proci onierze nie roztrzsali zawioci
przynalenoci narodowej mieszkacw zdobywanych regionw ani ich rzeczywistej tosamo-
ci kulturowej. Dziaali wedug zasady oko za oko iszli dalej. Dla ofiar, ktre przeyy t
swoist egzekucj prawa Hammurabiego, koszmar pierwszych dni wyzwolenia dopeni
dramat kolejnych tygodni imiesicy roku 1945 samowola irozpasanie onierzy jednostek
tyowych, formacji NKWD, band maruderw idezerterw, wreszcie zwaszcza ju po za-
koczeniu wojny onierzy rnorodnych oddziaw wycofywanych zNiemiec do ZSRS, prze-
60 60 60 60 60
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ejazdem bawicych wdanej okolicy. Poczucie tymczasowoci wpoczeniu zprzekonaniem,
e zwycizcom wszystko wolno, zachcay stacjonujcych wPolsce iprzemieszczajcych si
przez jej terytorium onierzy do nieskrpowanych dziaa, dla ktrych nie sposb czsto zna-
le okrelenia innego ni przestpcze. Postpowanie sojusznikw nieodwracalnie na-
pitnowao niejedn osob, rodzin czy wreszcie cae lokalne spoecznoci. Utrudniao take
tworzenie iprawidowe funkcjonowanie wdanym regionie struktur polskiej administracji.
Ozibienie przyjani
Zasygnalizowane powyej zjawiska wznacznym stopniu dotkny obszary, ktre zim iwiosn
1945r. znalazy si wgranicach odbudowywanego wnowych warunkach wojewdztwa l-
skiego. Zzachowanych dokumentw archiwalnych wytworzonych przez administracj lokaln
rnego szczebla, Urzd Wojewdzki lski wKatowicach, atake zraportw sporzdzanych
przez organa milicji ibezpieczestwa, wynika, e zachowanie onierzy Armii Czerwonej byo
jednym zgwnych czynnikw wpywajcych na stan bezpieczestwa oraz ogln sytuacj
wwojewdztwie katowickim w1945 roku. Wwymienionych dokumentach regularnie po-
wtarzay si informacje takie jak cytowana poniej, pochodzca ze sprawozdania sytuacyjne-
go Urzdu Wojewdzkiego lskiego wKatowicach za czerwiec, amwica otym, e go-
rca przyja isympatia ludnoci polskiej do Armii Czerwonej [] ulega znacznemu ozibieniu.
Przyczyn tego s rabunki igwaty band wmundurach Armii Czerwonej. Zkolei wsprawo-
zdaniu sytuacyjnym za grudzie stwierdzano, e stosunek ludnoci do Armii Czerwonej jest
nadal nieprzychylny zpowodu licznych przestpstw popenionych przez onierzy sowieckich,
wobec ktrych spoeczestwo jest prawie bezbronne. Pod sformuowaniem liczne przestp-
stwa kry si szeroki wachlarz zachowa idziaa, ktre sojusznicy bez wikszego skrpo-
wania stosowali nie tylko wobec cywilnej ludnoci, ale take wobec polskich strw prawa
iporzdku oraz przedstawicieli lokalnych wadz iinstytucji uytecznoci publicznej.
Czogiem na rabunek
Oto gar przykadw. Milicjantowi wysanemu przez wadze gminy ubice jako goniec do
Starostwa Powiatowego wGliwicach onierze sowieccy odebrali rower, buty idrobiazgi osobi-
ste. Jeszcze mniej szczcia mieli sotys wsi Nieborowice ikierownik tamtejszej szkoy, ktrych
wyzwolono zcaego dobytku. WSzywadzie ofiarami rabunku zostay dzieci udajce si do
szkoy. Sowieccy dezerterzy zabrali im wierzchni odzie. Niejednokrotnie napady rabunkowe
przybieray form zorganizowanych wypadw kilkunasto- lub kilkudziesicioosobowych oddzia-
w zbrojnych. Na akcje udawano si ciarwkami, anawet czogami. up wpostaci ywe-
go inwentarza, sprztw domowych, odziey, obuwia, sowem wszystkiego, co im pod rce
popadnie adowano na pak lub pancerz iwywoono w nieznanym kierunku.
Napady byy czsto przemylnie zaplanowane, aich uczestnicy wykazywali si swoist
fantazj iznajomoci wojskowej taktyki. Na dan miejscowo czy osad wykonywano
pozorowany atak. ciga on zaalarmowan przez cywilw milicj istacjonujce woko-
licy polskie wojsko. Wtym czasie jedna zradzieckich grup dokonywaa faktycznych rabun-
kw irozbojw, tyle e winnej upatrzonej wczeniej miejscowoci. Zanim milicjanci io-
nierze przybyli na waciwe miejsce zdarzenia, po sprawcach nie byo ju ladu. Zdarzao
si, e podczas rajdw strzelano do przypadkowo napotkanych osb. Mieszkacy miej-
scowoci Draliny wpowiecie lublinieckim jednego dnia wkwietniu 1945r. zmuszeni byli
przerwa prace polowe ipozosta wdomach, poniewa jedcy po okolicy onierze so-
wieccy urzdzili strzelanie do bliej nieokrelonego celu. Podobny wypadek zdarzy si
61 61 61 61 61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wmaju wTarnowicach Starych wpowiecie tarnogrskim. Tym razem incydent skoczy si
tragicznie od kul zgina moda kobieta.
Z kolei starosta kozielski raportowa wmaju 1945r., e niezdyscyplinowani onierze
rosyjscy zoddziaw przechodzcych przez podlege mu miejscowoci wpadali do przy-
dronych domw iwynosili znich najpotrzebniejsze iczsto ostatnie przedmioty czy yw-
no. Ofiary napaci byy tak zastraszone izaamane, e zupenie nie reagoway ibiernie
poddaway si losowi. Mieszkacom pooonych na obrzeach kompleksw lenych gmin
powiatu lublinieckiego stale zagraay ukrywajce si tam grupy dezerterw. Zdesperowani
ludzie caymi rodzinami opuszczali na noc swoje domy ikoczowali do witu pod goym
niebem wbezpiecznych miejscach. Wten sposb, za cen wystawionych na spldrowanie
domostw, niejeden ocali zdrowie iycie.
Wyzwoliciele wKatowicach
Smutny los mieszkacw wiosek iosad dzieliy spoecznoci duych orodkw miejskich
wojewdztwa. Zmor katowiczan byli sowieccy kierowcy, ktrzy wogle nie przejmowali
si jakimikolwiek zasadami ruchu drogowego, powodujc wten sposb liczne wypadki
miertelne wrd przypadkowych przechodniw. Szczeglnie z saw cieszy si katowicki
dworzec kolejowy. Przepenione podrnymi perony ihala gwna dworca byy prawdzi-
wym rajem dla przebranych wcywiln odzie onierzy dokonujcych kradziey irozbojw.
Ujtych na gorcym uczynku polscy milicjanci przekazywali sowieckim posterunkom ipa-
trolom, lecz te zaraz po przejciu puszczay ich wolno, tak e mogli oni nadal bezkarnie
uprawia swj proceder na ulicach, rynkach iw tramwajach. Zdarzao si, e wypuszczony
zodziej odgraa si milicjantom, aci nie mogli mu nic zrobi, bo wobronie przestpcy
stawali jego umundurowani iuzbrojeni koledzy.
Utrapieniem dla milicjantw zposterunku wKatowicach Bogucicach bya grupa sowiec-
kich oficerw ionierzy, ktra co noc braa czynny udzia wpijatykach organizowanych przez
Wochw przebywajcych wtamtejszym obozie przejciowym dla cudzoziemcw. Kada zim-
prez koczya si grubo po godzinie milicyjnej. Kiedy funkcjonariusze prbowali przywoa do
porzdku wasajcych si po ulicach podchmielonych mczyzn imiejscowe prostytutki,
Sowieci wystpowali wich obronie, groc milicjantom broni. Wytykali im przy tym, e nie
pozwalaj na zabaw wyzwolicielom, ktrzy ponieli przecie tyle ofiar ikrwi. Orgiastyczne
imprezy trway wic nadal, atymczasem wedug milicyjnych statystyk a 20 proc. kobiet wBo-
gucicach byo nosicielkami chorb wenerycznych. Nie wiemy niestety, czy chodzio jedynie
orodowisko tamtejszych prostytutek, czy ca kobiec spoeczno dzielnicy Katowic.
Nie ma godziny...
Podobne stresy jak koledzy zKatowic przeywali milicjanci zGliwic iokolic. Wjednym zra-
portw dekadowych tamtejszej Komendy Powiatowej MO zsierpnia 1945r. informowano, e
rabunki, kradziee igwaty dokonywane przez Sowietw na terenie powiatu gliwickiego powta-
rzay si z dnia na dzie inie ma godziny, eby nie byo zajcia. Wcigu miesica wsamym
miecie odnotowano 217 rabunkw, zczego a 187 dokonali onierze sowieccy. Midzy nimi
aprbujcymi ich schwyta milicjantami czsto dochodzio do wymiany ognia. Komendant gli-
wickiej MO podkrela, e pomidzy obiema stronami panowao wielkie naprenie iniena-
wi, ktre mogy przynie nieobliczalne nastpstwa. Taka sytuacja bya take winnych rejo-
nach wojewdztwa. Std te przedstawiciele administracji, milicji iUB zwracali si do odpowiednich
sowieckich wadz wojskowych oto, aby te ukrciy przestpcz dziaalno swoich podkomend-
62 62 62 62 62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Enych. Nie zawsze si to jednak udawao. Od czasu do czasu dla uspokojenia miejscowej opinii
publicznej sowieckie sdy wojskowe wydaway wprawdzie wyroki mierci na sprawcw prze-
stpstw, lecz nie zaatwiao to sprawy. Mona byo odnie wraenie, e komendantury sowieckie
nie panoway zupenie nad tym, co si dziao na podlegych im terenach, lub wiadomie rezy-
gnoway zwalki zlicznymi przejawami patologii wszeregach Armii Czerwonej.
Gwaty
Ponur wizytwk tej ostatniej byy zwaszcza gwaty. Wwojewdztwie lskim zjawisko to
przybrao rozmiary prawdziwej klski ywioowej. Do koca czerwca 1945r. wsamej tylko
Dbskiej Kuni wpowiecie opolskim zanotowano 268 przypadkw gwatw. Wysokie miejsce
wstatystykach zajmowa rwnie powiat pszczyski. Masowe gwaty kobiet idziewczt byy
jednym zgwnych czynnikw skutecznie hamujcych przez kilka miesicy proces osadniczy
wpowiecie wielkostrzeleckim. Zdarzao si, e przestpcy wsowieckich mundurach organizo-
wali istne obawy na kobiety. Pewnego marcowego dnia do przdzalni lnu pooonej wjednej
zmiejscowoci pod Raciborzem wtargno kilkunastu pijanych Rosjan. Napastnicy uprowadzili
stamtd okoo trzydziestu pracownic izabrali je do pobliskiej wsi Makowo. Jak zeznaa jedna
zkobiet, tam onierze zamknli nas do jednego domu ipod grob zastrzelenia dopucili si
na nas gwatu. Ja zgwacona zostaam wtedy przez czterech onierzy. Za rwnie traumatycz-
ne uzna mona przeycia grupy kobiet zabranych przez Rosjan zrnych miejscowoci woje-
wdztwa do kopania roww strzeleckich wokolicach Gubczyc. Wedug jednej znich nadzo-
rujcy t prac onierze straszyli nas, e zabior nas do Rosji ikomendant oddziau zabra
mnie kilkakrotnie do swego mieszkania, gdzie za kadym razem dopuci si na mnie gwatu.
Ten sam los spotka take moje towarzyszki, ktre uda si musiay do kwater poszczeglnych
onierzy, gdy ci to rozkazali. Mieszkanka Katowic powracajca wczerwcu 1945r. zwizyty
urodzicw wjednej zpodkrakowskich wiosek zeznaa, e kiedy pocig zatrzyma si na jakiej
maej stacji izapada noc, onierze rosyjscy zaczli ugania si za kobietami. Zostaam po-
chwycona przez trzech onierzy, ktrzy wszyscy dopucili si na mnie gwatu.
Prawdziwy horror przeya ludno gromady Mechnica wpowiecie kozielskim. Wpoczt-
ku czerwca 1945r. onierze sowieccy zabrali stamtd trzynacie dziewczt. Zaniepokojo-
nym rodzicom nie udao si ustali, dokd wywieziono ich crki. Tymczasem wjaki czas po
wizycie sojusznicy pojawili si znowu, domagajc si tym razem wydania jeszcze wikszej
iloci dziewczt. Zachowywali si tak, jak gdyby chodzio otowar, ico ciekawe, ostatecznie
dali si uprosi izamiast kobiet wzili ze sob du ilo alkoholu. Ten swoisty terroryzm
spodoba si wszake jednemu zonierzy do tego stopnia, e pojawia si wMechnicy co
drugi dzie, groc, e zabierze ze sob kolejne dziewczta, jeeli mieszkacy nie wydadz
mu wdki. Nie wiemy niestety, co stao si ztrzynastoma zabranymi mieszkankami gromady.
Analizujc informacje zzachowanych dokumentw, mona doj do wniosku, e wzasa-
dzie nie byo miejsc, gdzie kobiety mogyby czu si bezpiecznie. Te, ktre zwiosek iosad
udaway si codziennie do pracy woddalonych miejscowociach, gwacono wprzydronych
rowach, na polach iw lasach, okradajc je przy tym zosobistych rzeczy ibijc, aczasem rw-
nie mordujc. Przypadkowe spotkanie zpojedynczym onierzem lub grup wojskowych mo-
go skoczy si tragicznie: pod koniec czerwca [] miaymy zabaw szkoln idlatego wtym
dniu wracaam nieco pniej pocigiem [z Katowic przyp. J.N.] do domu. [] Wdrodze ze
stacji wTychach do domu okoo godziny 22 zatrzymali mnie wpolu 3 onierze rosyjscy, ktrzy
powalili mnie na ziemi. Jeden znich zatrzyma mi rk usta, ebym nie krzyczaa, idwch
znich dopucio si wtedy na mnie gwatu. Mieszkanka Kozowej Gry wpowiecie tarnogr-
63 63 63 63 63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
skim zostaa zgwacona przez trzech onierzy. Rzucili si na ni wbiay dzie na drodze, ktr
pchaa wzek ze swoim trzyletnim dzieckiem. Przypadkw, wktrych matki gwacono na oczach
dzieci, byo owiele wicej. Zdarzao si, e oprawcy bili zszokowane iprzeraone widokiem
niewolonych matek dzieci. Niekiedy bywao jeszcze gorzej, jak wjednej zmiejscowoci powia-
tu kozielskiego, gdzie trzyletnie dziecko zostao zgwacone przez sowieckiego oficera.
Mogoby si wydawa, e gdzie jak gdzie, ale na gwnych ulicach duych miast nikt
przy zdrowych zmysach nie rzuciby si na przechodzc kobiet. Ajednak WKatowi-
cach, Zabrzu czy Chorzowie ofiary wcigano prosto zulicy do samochodw iwywoono
wustronne miejsca. Wielu ztych przestpstw dokonywano wbiay dzie, podobnie jak
opisanego poniej: 16 czerwca [19]45r. wracaam wtowarzystwie koleanki tramwajem
zBytomia do Katowic. Za Chorzowem tramwaj popsu si iwraz zkoleank udaam si
wdalsz drog pieszo wkierunku Katowic. Koo stadionu chorzowskiego zatrzymao nas
czterech onierzy radzieckich bdcych wstanie pijanym. onierze ci zmusili nas do uda-
nia si znimi na pobliskie pola. Gdy si broniam, zostaam uderzona jakim twardym
narzdziem wszczk. onierze powalili mnie na ziemi idopucili si na mnie gwatu.
Okolicznoci wojenne
W przypadku autorki przytoczonej relacji, podobnie zreszt jak wprzypadkach pozostaych
kobiet, ktrych wypowiedzi zacytowano powyej, skutkiem gwatu bya cia. Wtakiej sytuacji
kobiety miay trzy wyjcia: donosi j iurodzi dziecko, dokona nielegalnej aborcji lub zwrci
si opomoc do Komisji Opieki nad Ofiarami Gwatu dziaajcej przy Oddziale Wojewdzkim
Polskiego Czerwonego Krzya wKatowicach. Nie wiemy inajprawdopodobniej nigdy nie do-
wiemy si, ile kobiet wybrao dwie pierwsze moliwoci. Wtrzecim przypadku moemy opiera
si jedynie na informacjach zawartych wdokumentach wytworzonych przez wymienion komi-
sj. Wedug nich od lipca do pocztku wrzenia 1945r. organ ten rozpatrzy sprawy 102 kobiet
bdcych wciy (od pierwszego do pitego miesica) powstaej wwyniku gwatu. Cz
znich bya zamna. Wkilku przypadkach mowie nie zdyli jeszcze powrci zwojennej
tuaczki. Charakterystyczne, e a w100 przypadkach sprawcami gwatw byli onierze so-
wieccy (w dwch pozostaych onierz niemiecki ionierz amerykaski). Jedyna pomoc, jak
ofiary mogy uzyska od komisji, to umoliwienie im poddania si legalnemu zabiegowi aborcji.
Wdokumentach przygotowywanych dla prokuratury wpisywano eufemistycznie, e cia po-
wstaa wskutek gwatu wzwizku zokolicznociami wojennymi. Wpapierach, poza zezna-
niami ofiar, nigdzie nie podawano, e sprawc byli onierze sowieccy. Zastpowano to mniej
draliwym sformuowaniem nieznany osobnik. Po pozytywnym rozpatrzeniu sprawy mona
byo podda si zabiegowi. Jego koszty ponosia zazwyczaj opieka spoeczna. Na tym koczya
si pomoc komisji. Pozornie problem przestawa istnie, ale tylko pozornie. Wrzeczywistoci
pozostawa wpsychice ofiary iwiadomoci ludzi. Chodzio przecie nie tylko oowe 102
kobiety, ktre zdecydoway si na legalne przerwanie ciy. Ile byo takich, ktre nie zaszy
wci inigdy nikomu nie opowiedziay otym, co je spotkao, yjc caymi latami ze skrywan
bolesn tajemnic? Podobne pytania mona by mnoy. Trzeba jednak mie wiadomo, e
spoeczne ipsychiczne skutki gwatw wywoanych okolicznociami wojennymi odczuwane
byy przez dugie lata, aw niektrych przypadkach trwaj do dzi. Podobnie zreszt jak skutki
pozostaych przestpstw iwystpkw, zktrych ledwie niewielk cz zasygnalizowano wni-
niejszym artykule. Chocia dzisiaj niemoliwe jest ustalenie wszystkich zdarze izestawienie
penej listy ofiar sprzed lat, wanie przez wzgld na te ostatnie musimy przypomina fakty,
oktrych informuj nas co jaki czas archiwalne dokumenty.
64 64 64 64 64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
T TT TTOMASZ OMASZ OMASZ OMASZ OMASZ K KK KKALBARCZYK ALBARCZYK ALBARCZYK ALBARCZYK ALBARCZYK
POWRT EMKW
Wiosn 1947r. na polecenie komunistycznych wadz Polski wojsko,
milicja isuby bezpieczestwa deportoway wramach akcji Wi-
sa okoo 150 tys. Ukraicw zich ziem rodzinnych wpoudniowo-
-wschodniej Polsce iosiedliy wrozproszeniu na zachodzie ipnocy
kraju. Przesiedleni nie poddawali si jednak, cz znich prbowa-
a powraca nielegalnie, inni doczekali si zagodzenia polityki pa-
stwa wobec mniejszoci narodowych imoliwoci formalnego zatwier-
dzenia powrotu.
Przesiedleni dotkliwie odczuwali dziaania wadz dcych do polonizacji tej grupy.
Osiedleni wznacznym rozproszeniu iodseparowani od inteligencji, mieli wedug zaoe
decydentw zasymilowa si zludnoci polsk. Tymczasem propaganda sprawia, e wi-
tani znieufnoci jako czonkowie band UPA, ze strachu zaszywali biaym ptnem trady-
cyjne hafty na swoich koszulach. Wikszo przesiedlonych bya wyznania greckokatolickie-
go, niemono sprawowania kultu we wasnym obrzdku wzmagaa wrd nich poczucie
krzywdy. Los wysiedlonych podzielili take emkowie, zktrych cz nie uwaaa si za
Ukraicw. Jako szczeglnie przykre odczuwali oni zmian krajobrazu iklimatu.
Opr przesiedlonych ipierwsze powroty
Ograniczono swobod poruszania si przesiedlonych iwydano im cakowity zakaz od-
wiedzania ziem rodzinnych. Pocztkowo zgody UB wymagay nawet podre wobrbie
jednego wojewdztwa. Wjtom isotysom polecono inwigilowa przesiedlonych idonosi
owszelkich ruchach tej ludnoci. Taka sytuacja wzmocnia wrd wielu Ukraicw posta-
w buntu. Powszechnym sposobem protestu byy odmowy przyjmowania aktw nadania
wystawianych przez Powiatowe Komisje Ziemskie. Przyjcie takiego aktu uwaano za zgo-
d na to, co si stao, za zdrad ojcowizny.
W trakcie przydzielania nowych miejsc zamieszkania stosunkowo szybko zabrako za-
grd zniezniszczonymi domami ibudynkami gospodarczymi. Przyznawano wic coraz
bardziej zdewastowane zabudowania. Byy to wduej czci domy wymagajce general-
nego remontu, bez podg, okien, drzwi ipiecw. To rwnie byo jedn zprzyczyn d-
enia do powrotw. Ku zdziwieniu wadz administracyjnych okazao si szybko, e nie by
to jednak powd najbardziej istotny. Dla wielu ofiar akcji Wisa najwaniejsza bya
tsknota za przekazywan zdziada pradziada ziemi, grskim krajobrazem icerkwi
wrodzinnej wiosce. Manifestowano wic swj sprzeciw wobec zaistniaej sytuacji. Naj-
bardziej za dramatyczn form oporu byo odmawianie przyjcia pomocy materialnej
nawet wwypadku wyjtkowo trudnych warunkw mieszkaniowych, podobn wymow
miao niepodejmowanie prac na roli.
Lokalne wadze administracyjne ipowiatowe urzdy bezpieczestwa donosiy osa-
mowolnych oddaleniach zpowiatu wniewiadomym kierunku
1
. W kadej gromadzie
1
AAN, MZO 1032, Informacja wsprawie ludnoci ukraiskiej.
65 65 65 65 65
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
przeprowadzono ankiety, ktre potwierdzay z sytuacj materialn inastrj przygnbie-
nia wrd wysiedlonych, zamieszczano wnich take informacje oucieczkach. Wiele lo-
kalnych orodkw administracji przesyao do wadz centralnych raporty wyraajce g-
bokie zaniepokojenie.
Jeszcze wtrakcie wysiedlenia okazao si, e przynajmniej czciowo, wojewdztwa
zachodnie ipnocne nie s wstanie przyj takiej liczby osb, jak przewidziano wpla-
nach. Zmieniono zatem podejcie do problemu przemieszczania si przesiedlonych. Ju
w1948r. Ministerstwo Ziem Odzyskanych zachcao UB do wydawania zgody na prze-
prowadzki wobrbie wojewdztwa. Wyranym wyomem wdotychczasowej linii postpo-
wania bya zgoda na osiedlanie wwojewdztwach centralnych. Niektrzy wysiedleni po-
traktowali to zarzdzenie jako szans na poprawienie swego losu. Bezporednim nastpstwem
takiej decyzji byo uwolnienie si spod staego nadzoru UB. Jednoczenie mona byo mie
nadziej, e bdzie to pierwszy etap wdrodze powrotnej na ziemie rodzinne.
Poniewa wpierwszych latach po akcji Wisa przeprowadzki przesiedlonych zjedne-
go gospodarstwa na drugie wobrbie ziem zachodnich nie byy rzadkoci, prbowano je
wykorzysta do ukrycia ucieczki na poudnie. W ten sposb wyruszya wdrog powrotn do
rodzinnej wsi Wierchomla Wielka rodzina rkw
2
. Czujno kierownictwa PGR oraz wadz
lokalnych zostaa upiona za pomoc rzekomej zgody na objcie przez rodzin gospodar-
stwa oddalonego o40 km od PGR, do ktrego zostali oni przesiedleni. Opisywana prba
powrotu zakoczya si niepowodzeniem. Uciekinierzy po dotarciu do ziem rodzinnych zo-
stali zatrzymani iwysiedleni ponownie na tzw. ziemie odzyskane.
Pierwsze powroty to historie dramatw pojedynczych osb irodzin, jedyne wswoim
rodzaju sploty wydarze. To wreszcie opowieci oludzkiej pomysowoci irnych sposo-
bach na obron przed krzywdzcymi posuniciami wadzy.
Osoby, ktre wracay jako pierwsze, miay zwykle zapewnion pomoc ze strony krewnych
lub znajomych, ktrzy uniknli przesiedlenia. Bez tej pomocy ich przyjazdy nie byyby moliwe.
Przykadem s losy Anastazji Pilip, ktra wrcia do rodzinnej Zyndranowej po kilkumiesicz-
nym pobycie wPGR na ziemiach zachodnich
3
. Jej ojciec unikn przesiedlenia, dziki czemu
mg prowadzi starania opowrt crki. Prby uzyskania nieformalnej zgody wjta zakoczyy
si niepowodzeniem. Jednak miejscowy komendant MO obieca wtajemnicy, e nie bdzie
interweniowa, wobec czego postanowiono zaryzykowa. Anastazja Pilip wrcia wsierpniu
1947r. iukrywaa si przez pierwsze miesice pobytu wrodzinnym domu.
Trudn do wyjanienia niekonsekwencj wadzy byo pozwolenie na powrt do do-
mw rodzinnych osobom oskaranym wczeniej owspprac zUPA, zwalnianym zwi-
zie iobozu wJaworznie. Problemem dla wadz byo jak to okrelano nasycenie
ziem zachodnich, musiano sobie chyba jednak zdawa spraw ztego, jak niebezpiecz-
nym zich punktu widzenia zjawiskiem moe sta si precedens. W 1948r. po zwolnie-
niu zJaworzna do Zyndranowej wrci m Anastazji Pilip. Do tej samej wsi wpadzier-
niku 1951r. wrci zwolniony zwizienia Teodor Gocz, pniejszy twrca miejscowego
muzeum iorodka kultury emkowskiej
4
.
2
Na podstawie wywiadu przeprowadzonego z Michaem rk wWarszawie we wrzeniu
2003r., por. take M. rka, Opowieci emkowskie, Warszawa 1998, s. 196.
3
Na podstawie wywiadu przeprowadzonego z Anastazj Pilip wlistopadzie 2003r. wZyn-
dranowej.
4
Na podstawie wywiadu przeprowadzonego z Teodorem Goczem wlistopadzie 2003r.
wZyndranowej, por. take T. Gocz, ycie emka, Zyndranowa 2001, s. 97.
66 66 66 66 66
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPomimo znanej powszechnie nieugitej polityki wadz pastwa nie rezygnowano zofi-
cjalnych stara opowrt. Przesiedleni kierowali podania ilisty do wszystkich moliwych
instancji administracyjnych ipartyjnych. Ch powrotu argumentowali trudnociami zza-
gospodarowaniem iasymilacj, wtpili wsuszno przeprowadzenia akcji Wisa. Jed-
noczenie deklarowano zwykle lojalno wobec pastwa iobiecywano wzmoony wysiek
po powrocie na ojcowizn. Przed 1956r. przyjt form odpowiedzi byo odesanie poda-
nia zadnotacj, e powrt jest niemoliwy ze wzgldu na uytkowanie gospodarstw przez
nowych osiedlecw, PGR lub spdzielnie produkcyjne.
MBP wystosowao do wadz lokalnych zarzdzenie, wktrym informowano, e naley
ograniczy liczb poda przesyanych do ministerstwa, akade podanie ma by dokadnie
umotywowane wanymi argumentami iszczegowo zbadane przed przedoeniem do
decyzji
5
. Takie postawienie sprawy zmniejszyo znacznie liczb prb przekazywanych do
ministerstwa, nie zahamowao ich jednak cakowicie.
Nie odrzucano automatycznie wszystkich poda. Zachowane dokumenty wiadcz otym,
e pewn cz znich traktowano powanie ju w1948r. Jeeli podanie trafiao do MBP,
zwracano si do wojewdzkich urzdw bezpieczestwa onadesanie charakterystyki oso-
by wnoszcej podanie. Jeli UB posiada informacje dotyczce takich osb, zobowizany
by do wyraenia swojej opinii wsprawie ewentualnego powrotu petenta.
W szczeglnie skomplikowanych przypadkach nasilaa si korespondencja midzy urz-
dami. Pierwsze formalne zgody na zalegalizowanie powrotu dotyczyy rozbitych maestw
isamotnych osb potrzebujcych wsparcia ze strony rodziny
6
. Jeli zdarzyo si, e zr-
nych przyczyn jedno zmaonkw unikno przesiedlenia, pozwalano na powrt drugiego
maonka. W kilku przypadkach pozwolono osobom starszym ichorym przyjecha do rodzi-
ny, ktra pozostaa wdawnym miejscu zamieszkania.
Ju wpierwszym roku po przesiedleniu pojawiy si zorganizowane formy oporu. Prze-
siedleni przekazywali sobie wzajemnie rady dotyczce postpowania zwadzami. W MBP
zauwaono, e wszystkie podania zbiorowe s podobne do siebie, wtreci iformie, pole-
cono wic rozpocz poszukiwania osoby odpowiedzialnej za ich formuowanie. Szczeci-
ski Urzd Bezpieczestwa zlokalizowa t osob wlistopadzie 1948r.
Szybko rozpowszechniay si take okrelone sposoby uzasadniania przesyanych do
wadz poda. Cz przesiedlonych skarya si na kopoty zdrowotne zwizane ze zmian
miejsca pobytu iklimatu. Niezalenie od rzeczywistych dolegliwoci, dotyczcych zwykle
osb starszych, coraz wicej osb zgaszao si do lekarza wcelu zdobycia zawiadczenia
ozym stanie zdrowia. W pewnym momencie zawiadczenia te stay si niemal powszech-
nie stosowanym zacznikiem do skadanych poda. Zwrcio to uwag MBP, ktre zadba-
o oto, by poinformowa swoich pracownikw oniskiej wiarygodnoci tych zawiadcze.
Rok 1952: pierwsze zmiany
Czciowe zagodzenie polityki pastwa wobec mniejszoci narodowych wPolsce na-
stpio wkwietniu 1952r., czyli cztery lata przed przeomowym XX Zjazdem KPZR. Podjta
wtedy tajna uchwaa Biura Politycznego KC PZPR
7
uznawaa fakt zrnicowania etnicznego
5
AIPN, 0299/28, t. 2, Oklnik MBP do szefw wojewdzkich urzdw bezpieczestwa.
6
AIPN, 0296/22, t. 2.
7
AIPN, MSW I DSA 363, O zadaniach KW iKP wsprawie poprawy sytuacji gospodarczej
iwzmoenia pracy politycznej wrd ludnoci ukraiskiej.
67 67 67 67 67
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
spoeczestwa. Wyraaa potrzeb prawnego uregulowania stanu posiadania ludnoci ukrai-
skiej, kwestii nauczania jzyka ojczystego mniejszoci, stowarzysze iprasy wjzykach na-
rodowych. Jednym zgwnych celw tej uchway byo jednak zahamowanie powrotw.
Uchwaa ta miaa wielkie znaczenie dla osb, ktre podjy samodzielne inielegalne
powroty. Na najwyszym szczeblu wadzy postanowiono bowiem, e mona zalegalizowa
cho cz znich: Zaleca si stworzy pene moliwoci ustabilizowania si ludnoci,
ktra samodzielnie powrcia, na obecnym miejscu zamieszkania, zwyjtkiem elementw
wyranie szkodliwych, ktre naley ponownie wysiedli. Nie oznaczao to zgody na jakie-
kolwiek nowe powroty. Okrelenie za elementy wyranie szkodliwe, dowolne interpre-
tacyjnie, wpraktyce pozostawiao wszystkim posiadajcym odpowiednie kompetencje wa-
dzom woln rk wpostpowaniu zpowracajcymi przesiedlecami.
Zobligowana do dziaania administracja lokalna wojewdztw pnocnych izachodnich
prbowaa stosowa rnorodne rodki nacisku. Przykadowo wOlsztynie proponowano
wprowadzi zakaz przewoenia mebli iw ten sposb uniemoliwi powroty wysiedlonym,
ktrzy niejednokrotnie chcieli wraca wraz zcaym swoim dobytkiem. W Koszalinie prezy-
dium WRN podjo uchwa zabraniajc wymeldowania na stae rolnikw, wzgldnie
ich rodzin, wwypadku, gdy tacy nosz si zzamiarem opuszczenia gospodarstwa
8
. Uchwa
zniesiono wlistopadzie tego samego roku, po interwencji Komendy Gwnej MO, jako
niezgodn zobowizujcymi przepisami.
W marcu 1952r. wojewdzkie urzdy bezpieczestwa otrzymay instrukcj, wktrej
wyznaczono zadania funkcjonariuszy majce na celu ukrcenie samowolnych wyjazdw
9
.
Jednostki terenowe UB miay stworzy sie agenturalno-informacyjn, eby dowiedzie si,
kto chce wyjecha, iprowadzi dziaania prewencyjne. Polecano sporzdza notatki, ktre
miay zawiera informacje otym, kiedy obserwowane osoby zostay wysiedlone, gdzie znaj-
duj si wdanej chwili, jaki jest ich stosunek do organizacji nacjonalistycznych, ewentu-
alnie jaki jest stosunek pokrewiestwa wzgldem osb zaangaowanych wdziaalno po-
lityczn lub podziemn. Notatki miay zawiera wnioski co do dalszego postpowania
zobserwowan osob. Milicja miaa zatrzymywa nielegalnie przybyych iwsplnie zUB
organizowa ponowne wysiedlenie. Na zatrzymanych osobach wymuszano podpisywanie
zobowiza orezygnacji zpowrotu.
W tej samej instrukcji znajdowaa si swoista wykadnia rozumienia istosowania prawo-
dawstwa wPRL. Pisano wniej, e UB powinien porozumie si zRadami Narodowymi, co
jest szczeglnie wane, gdy powrt odby si niby legalnie, tj. za zezwoleniem Rady Narodo-
wej [ktra zreszt nie miaa prawa go wydawa, ale oczym powracajcy nie wiedzia].
Zarzdzenie ponownego przesiedlenia osb, ktre powrciy nielegalnie, napotykao
powane trudnoci techniczne. W celu przygotowania tej operacji nakazano prezydiom
wojewdzkich rad narodowych wterminie do 30 czerwca 1952r. sporzdzenie list osb,
ktre powrciy nielegalnie. Urzdnicy lubelscy dostarczyli listy zmiesicznym opnieniem,
arzeszowscy wogle nie wypenili swego zadania. Wadze centralne odroczyy zatem sko-
ordynowan akcj ponownego wysiedlenia, aw konsekwencji nigdy nie zdoay takowej
zorganizowa. Odbyway si tylko pojedyncze ponowne wysiedlenia. Gwnym powodem
takiego stanu rzeczy by brak finansw, ktre miayby przeznaczy na ten cel wadze lokal-
8
CA MSWiA, URM 99/242, k. 58, podaj za: I. Haagida, Ukraicy na Zachodnich iP-
nocnych ziemiach Polski 19471957, Warszawa 1999, s. 90.
9
Ibidem.
Chata w Bieszczadach. Okres midzywojenny
70 70 70 70 70
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ene. UB wRzeszowie zwrci si ju wpadzierniku 1951r. do MBP owprowadzenie zaka-
zu wynajmu wagonw kolejowych, piszc, e rodziny powracaj wraz zcaym inwentarzem
inie ma rodkw na ponowne wysiedlenie wtakiej formie
10
.
Dziaalno WUBP wRzeszowie staa si wgrudniu 1951r. obiektem powanych
zastrzee ze strony ministerstwa. Zarzucano mu nie tylko bierno iniepodejmowanie
dziaa skierowanych przeciw powrotom, ale wrcz bezradno wobec faktw samowo-
li
11
. Kolejn przyczyn, ktra wywoaa niezadowolenie wministerstwie, byo odsyanie
zRzeszowa do wojewdztw pnocnych izachodnich pism wsprawie powrotw bez uprzed-
niego ich rozpatrzenia.
MBP informowano take, e administracja lokalna iurzdy bezpieczestwa nie tylko nie
przeciwdziaaj powrotom inie prowadz ponownych przesiedle, ale odwrotnie, poma-
gaj tym ludziom osiedli si izagospodarowa na ich poprzednim miejscu zamieszkania
12
.
Uzasadniajc kroki podjte wuchwale zkwietnia 1952r. wcelu polepszenia sytuacji
ludnoci ukraiskiej, jej twrcy przyznawali, e znaczna cz przesiedlonych nie dbaa
orozwj przejtych gospodarstw. Wadze lokalne za nie realizoway wpeni powierzone-
go im zadania inie wspieray gospodarczo przesiedlonych. Zdarzay si take przypadki, e
wiadczenia ipodatki byy narzdziami dyskryminacji iszykan. Ustawa obligowaa Minister-
stwa Finansw iRolnictwa m.in. do uregulowania stanu prawnego gospodarstw objtych
przez przesiedlonych, przeciwstawienia si dyskryminacjom wprzyznawaniu ulg wpodatku
gruntowym iudzielania kredytw umarzalnych.
Uchwaa ta wyznaczaa lini postpowania dla lokalnej administracji iterenowych
instytucji partyjnych. Zmiana wpostpowaniu wadz lokalnych wwojewdztwach zachod-
nich ipnocnych miaa doprowadzi do poprawy pooenia przesiedlonej ludnoci iw
dalszej konsekwencji do zahamowania powrotw na ziemie rodzinne. Z czasem po-
prawiaa si sytuacja wgospodarstwach objtych na ziemiach zachodnich, zmiany miay
jednak charakter nierwnomierny, nie satysfakcjonoway ani wikszoci Ukraicw, ani
emkw, ani autorw uchway.
List Sekretariatu KC
W czerwcu 1955r., po trzech latach funkcjonowania tego aktu, wKC PZPR uznano
jego oddziaywanie za niewystarczajce. List Sekretariatu KC PZPR O zadaniach KW iKP
wsprawie poprawy sytuacji gospodarczej iwzmoenia pracy politycznej wrd ludnoci
ukraiskiej
13
zawiera opis sytuacji przesiedlonej ludnoci iwykazywa, e nie byo takiego
punktu wrd zalece uchway z1952r., ktry zostaby wpeni zrealizowany. Wadze zwracay
uwag na samowolne powroty, nieuregulowane sprawy wasnoci, niedostateczn pomoc
wadz lokalnych, zbyt ma liczb przyznanych kredytw ipomijanie potrzeb kulturalnych.
W KC alarmowano, i zdarzaj si fakty, e niektre Prezydia Rad Narodowych zamiast
przeciwdziaa powrotowi ludnoci ukraiskiej zezwalaj na pozostawienie przez Ukraicw
gospodarstw rolnych, wydajc im zawiadczenia oprzekazaniu gospodarstwa. [...] Liczne
powroty wysiedlonych Ukraicw [...] uatwione s rwnie biernoci wadz administracyj-
nych wwojewdztwie lubelskim irzeszowskim
14
. Konkluzj byo stwierdzenie, e pomimo
10
AIPN, 0296/28, t. 2.
11
Ibidem.
12
AIPN, 0299/28, t. 2.
13
AIPN, MSW I DSA 363.
14
Ibidem.
71 71 71 71 71
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
powrotw komitety wojewdzkie ipowiatowe nie podejmuj dziaa zgodnych zuchwa
zkwietnia 1952r. Niepene podporzdkowanie si wadz lokalnych rozporzdzeniom pyn-
cym zcentrum iwadliwa dziaalno administracji byy wic znacznym uatwieniem istwarza-
y szanse dla pragncych powrotu. Ogln liczb powrotw przed 1952r. ocenia si wtym
dokumencie na okoo 3 tysicy. Nie byo opracowa dla poszczeglnych regionw.
Dokument zawiera kolejn instrukcj postpowania zprzesiedlonymi, przeznaczon dla
wadz terenowych. Nakazywano wnim natychmiast kierowa powracajcych samowolnie
zziem zachodnich do miejsc dotychczasowego zamieszkania. Komitety wojewdzkie ipo-
wiatowe miay pilnowa, by prezydia rad narodowych przeprowadziy ponowne wysiedlenie
inie daway zezwole na wyjazd do dawnych miejsc zamieszkania, za wyjtkiem nadzwy-
czajnych przypadkw
15
.
Taki brak konsekwencji isposb sformuowania instrukcji stwarza wyran moliwo
zalegalizowania niektrych powrotw. Poniewa wytyczne nie definioway nadzwyczajnego
przypadku, wadze lokalne miay woln rk wpodejmowaniu tej decyzji. Istotn przeszkod
bya natomiast konieczno zaakceptowania jej przez organy centralne. Zezwolenia na po-
wrt miay by wydawane przez prezydia WRN wojewdztw poudniowych iwschodnich wpo-
rozumieniu zMinisterstwem Spraw Wewntrznych iprezydium WRN wojewdztwa, wktrym
zamieszkiwali ubiegajcy si opowrt. Poniewa MBP, apniej MSW, stao na stanowisku
nieprzychylnym dla powrotw, mona byo spodziewa si blokowania takich inicjatyw.
Ustawa zawieraa polecenie: Zalegalizowa powroty po 30 czerwca 1952r. na po-
przednie swoje gospodarstwa, oile gospodarstwa te nie zostay przed ich powrotem niko-
mu przydzielone. Dotyczyo to oczywicie niewielkiej czci emkowskich domostw, jednak
istotny by sam fakt legalizacji tych przypadkw, swoista zapowied odwily. Bya to take
kolejna niekonsekwencja wdziaaniu wadzy. Po raz drugi zalecono tolerowanie zaistnia-
ych powrotw ijednoczenie niedopuszczanie do kolejnych. Na podstawie treci listu mona
odnie wraenie, e nikt nie zauway, i takie rozwizanie problemu stwarza precedens.
Rok 1956: rozbudzone nadzieje
Wyrane zmiany wpolityce narodowociowej zapocztkowa XX Zjazd KPZR. Wyznaczy
on kierunek zmian dla caego bloku pastw, wtym rzecz jasna dla Polski. Na VII plenarnym
posiedzeniu KC PZPR nie pominito rwnie kwestii narodowociowej. Partia wypowiedziaa
si przeciw przejawom nacjonalizmu, szowinizmu idyskryminacji. Podkrelano poszano-
wanie irwno praw niezalenie od narodowoci. Przedstawiono potrzeb zapewnienia
mniejszociom warunkw nieskrpowanego rozwoju owiaty ikultury wich jzyku ojczystym
ipenego ich udziau wyciu pastwowym, spoecznym ipolitycznym kraju
16
.
Przejawem tych zmian bya m.in. negatywna ocena akcji Wisa dokonana przez cz
elit partyjnych. W poufnej, wewntrznej Informacji wsprawie ludnoci ukraiskiej wydanej
wmaju 1956r. przez MSW stwierdzono wrcz, e przeprowadzenie akcji Wisa byo nie-
suszne, [...] przynioso wefekcie, poza szkodami gospodarczymi [...] powan, nienapra-
wion po dzi dzie szkod polityczn, amianowicie gboki al uwysiedlonych oraz wzrost
nastrojw nacjonalistycznych
17
. W ten sposb na porzdku dziennym stan problem nie-
chtnie podnoszony przez wadz: zadouczynienia inaprawienia wyrzdzonych krzywd.
15
Ibidem.
16
Uchway Komitetu Centralnego PZPR od II do III Zjazdu, Warszawa 1959, s. 162.
17
AIPN, MSW I, Gabinet Ministra 198, Informacja wsprawie ludnoci ukraiskiej.
72 72 72 72 72
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EProblem ten by take tematem posiedzenia kolegium MSW 5 czerwca 1956r. Wice-
minister Wadysaw Hibner ocenia przesiedlenia jako usprawiedliwione, poniewa uwa-
a, e nie byo innej moliwoci likwidacji UPA
18
. Krytykowa jedynie ostre represje, ktre
towarzyszyy akcji. Jednoczenie zdecydowanie sprzeciwia si zadouczynieniu wpostaci
zezwolenia na powroty do starych miejsc zamieszkania. Podobnego zdania byli drugi wice-
minister Zygfryd Sznek ikomendant gwny MO Wolaski. Ten ostatni, jako bezporedni
wykonawca akcji Wisa, nie mg zajmowa innego stanowiska.
W rezultacie sprzeciwiono si daniom zezwolenia na powroty, itym razem zwyciya
koncepcja denia do poprawy warunkw ycia przesiedlecw, tak aby utrzyma ich wno-
wych miejscach zamieszkania. Nie wszyscy uczestnicy posiedzenia byli jednak tego zdania,
cz bya do pokrzywdzonej mniejszoci nastawiona bardziej przychylnie. Brak zdecydo-
wania ikonsekwencji wida byo nie tylko wsporach wrd elit wadzy, niejednokrotnie
byy nim nacechowane wypowiedzi tej samej osoby czy stwierdzenia jednego dokumentu.
W wspomnianym sprawozdaniu MSW zmaja 1956r. przyznawano, e sytuacja prze-
siedlonych jest niejednokrotnie trudna imimo upywu czasu nie poprawia si, apowroty
wci trwaj. Stwierdzano wnim rne podejcie wadz lokalnych do tego problemu. Wa-
dze prezydium WRN wLublinie praktycznie przyjmoway wszystkich powracajcych od czerwca
1952r., WRN wRzeszowie natomiast w zasadzie nie tolerowao samodzielnych powro-
tw. emkowie znaleli si wic wtej grupie przesiedlonych, ktra miaa do czynienia
znieprzychylnie nastawion administracj. Dokument jednak raczej zachca do zmiany
tej sytuacji: dowiadczenie wojewdztwa lubelskiego wskazuje, e wszeregach wypad-
kw stabilizacj powracajcego nie na swoje gospodarstwo udao si uzyska
19
. Pozosta-
wa jeszcze problem nowych wacicieli odebranych gospodarstw.
Powroty wywoyway konflikty znowymi osiedlecami. Wielu powracajcych nie miao pra-
cy, co prowadzio do trudnej sytuacji materialnej. Zdarzay si przypadki osiedlania na terenie
PGR, anawet wbyych gospodarstwach wysiedlonego, unowego waciciela. Czasami jednak
dochodzio do porozumienia iosiedlecy zgadzali si na wymian gospodarstw iwyjazd na
ziemie zachodnie. emkowie czsto oferowali ponoszenie kosztw zwizanych zprzejazdem
Polakw na ziemie zachodnie, atake pozostawienie zaoranych czy te zasianych pl.
MSW, wprzedstawionym powyej dokumencie, stao na stanowisku, e wprzypadku kon-
fliktw konieczne jest ponowne wysiedlenie. Zwracano wnim take uwag na brak podstaw
prawnych dla takiego postpowania. Polecano wic korzystanie zprzepisw wykonawczych
dekretu oochronie granic. Jednoczenie zalecano prb pozytywnego rozwizywania pro-
blemu, nawet jeli brakowao wczeniejszej zgody administracji. W wypadku powrotu mimo
negatywnej odpowiedzi [...] Prezydium WRN powinno starannie zbada moliwo osiedle-
nia powracajcego wsposb, ktry by zapobiega konfliktom zobecnym wacicielem
20
.
W kwietniu 1956r. powoano Komitet Organizacyjny Ukraiskiego Towarzystwa Spo-
eczno-Kulturalnego. Towarzystwo powstao pod nadzorem funkcjonariuszy MSW idooo-
no stara, by byo lojalne wobec partii. Mimo to ju pierwszy zjazd zdominowa problem
powrotw. Na pniejszych konferencjach UTSK domagano si take zniesienia dekretu
oprzejciu przez pastwo majtkw przesiedlonych, zwrotu cerkwi ipozwolenia na odpra-
wianie naboestw greckokatolickich. Niemal od pocztku dochodzio do konfliktw we-
18
E. Mironowicz, Polityka narodowociowa PRL, Biaystok 2000.
19
AIPN, MSW I, Gabinet Ministra 198, Informacja wsprawie ludnoci ukraiskiej.
20
Ibidem.
73 73 73 73 73
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wntrznych. Pragncy zaznaczy swoj odrbno emkowie powoali Tymczasowy Komitet
Spoeczno-Owiatowy Rusinw-emkw.
W tym samym czasie, ze wzgldu na liczne naciski ludnoci ukraiskiej, premier Jzef
Cyrankiewicz zdecydowa si powoa Komisj do spraw Zagospodarowania Terenw
Zaniedbanych. Miaa si ona zajmowa kwesti moliwoci ponownego osadnictwa na
ziemiach bankrutujcych PGR. Cyrankiewicz wci by jednak zwolennikiem koncepcji
zwizania przesiedlonych znowymi miejscami zamieszkania. Dobitnie wiadczy otym
fakt, e wmarcu 1957r. zezwoli na otwieranie parafii greckokatolickich wwojewdz-
twach zachodnich ipnocnych. Nie byo takiej moliwoci na emkowszczynie, gdzie
zostay witynie icmentarze.
Najlepsza bya sytuacja emkw, ktrych gospodarstwa nie byy zagospodarowane lub
zostay objte przez polskich osiedlecw. Gospodarstwa wcielone do PGR, spdzielni
produkcyjnych lub objte planem zalesiania byy czsto praktycznie nie do odzyskania,
zwyjtkiem bankrutujcych gospodarstw pastwowych. Zezwolenia na natychmiastowy po-
wrt otrzymywali wpierwszej kolejnoci waciciele gospodarstw, ktre nie byy przejte
przez polskich osadnikw, atake ci, ktrzy zdecydowali si obj niezagospodarowan
ziemi lub pozostaoci po zlikwidowanej spdzielni produkcyjnej czy nierentownym PGR.
Urzdy powiatowe na emkowszczynie po 1956r. byy zasypywane tysicami poda
ozgod na powrt. Gospodarstwo mona byo obj na przykad przez zakup ziemi zPa-
stwowego Funduszu Ziemi. Zdarzay si take nieodpatne przydziay ziemi dokonywane ze
wzgldu na nieuregulowany po przesiedleniu na zachd stan majtkowy. Trzeci moliwo-
ci byo odkupienie gospodarstwa od polskich osadnikw. Dziao si tak zarwno na dro-
dze legalnej, jak inieformalnej. Zdarzay si przypadki oszukiwania emkw, odsprzeda-
wania dzierawionych gospodarstw czy pobierania zbyt wygrowanej ceny.
VII Plenum KC PZPR dostarczyo piszcym podania nowej argumentacji. Powszechne
stao si nawizywanie do zmian wpolityce partii: Zwracam si zuprzejm prob ozwrot
mojej wasnoci to jest domu nr 67 oraz 41,5 ha ziemi we [wsi] Ropica Grna pow. Gorlice.
Majtek mj zosta zabrany podczas przesiedlenia ludnoci ukraiskiej na zachd, co uwa-
am za wielk krzywd. Stary jestem ichc umiera na swojej ziemi. Uwaam, e sowa
ministra Jarosiskiego nie byy na wiatr rzucone, e krzywda nasza bdzie wyrwnana
21
.
To jedno znajkrtszych poda zawiera trzy charakterystyczne elementy: przedstawienie
krzywdy dokonanej wczasie akcji Wisa, wtek osobisty inawizanie do aktualnej sytua-
cji politycznej. Spord najczciej wymienianych przyczyn zabrako tylko opisu trudnej sytu-
acji yciowej na ziemiach zachodnich W podaniach czsto wymieniany by take zy stan
zdrowia. Przykadem odwoania si do tych argumentw jest fragment innego podania:
Jestem emkiem wysiedlonym w1947r. na Z[iemie] O[dzyskane] ze wsi Czarna, pow.
Gorlice. Pozostawiem tam 11 ha ziemi i5 m[r]g lasu, dom mieszkalny istodo. Na
Z[iemiach] O[dzyskanych] ulokowano mnie wdomu poniemieckim, zniszczonym, ktry
komisja uznaa za niezdatny do uytku, kazaa mi si zniego wyprowadzi, bo grozi mu
zawalenie. Budynkw gospodarczych do dyspozycji nie mam, achudob musz trzyma
wtyme walcym si budynku mieszkalnym, wktrym wraz zon ipiciorgiem dzieci
mieszkam. Zdrowie wmokrych ruinach straciem, jak imoja rodzina caa
22
.
21
Podanie Jana Rotko do Prezydium Powiatowej Rady Narodowej wGorlicach, kopia wzbio-
rach autora.
22
Podanie Peregryma Pantelejmona, kopia wzbiorach autora.
74 74 74 74 74
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ECoraz czciej zwracano si do UTSK oporednictwo wskadaniu poda. Pojawiay si
take podania zbiorowe, na ktrych podpisywao si od kilkunastu do kilkudziesiciu osb.
Cz znich wystawi Zarzd Gwny UTSK, ktry wystpowa wimieniu poszkodowanych.
Inne byy po prostu zbiorowym wystpieniem jakiej grupy wysiedlonych, ktrym udao si
wtej sprawie porozumie. Rzecz jasna, taka forma poda miaa zwikszy ich skuteczno
istawiaa wadze wtrudniejszej sytuacji.
W lutym 1957r. Zarzd Gwny UTSK wystosowa do KC PZPR pismo
23
, ktre miao
wistocie form dramatycznego apelu. Pisano wnim, e dziaalno UTSK nie moe wpeni
przeciwdziaa przejawom gbokiego niezadowolenia, przypominano opoczuciu krzyw-
dy, braku zgody na zasad zbiorowej odpowiedzialnoci itrudnej sytuacji wysiedlonych.
Podkrelano, e onastrojach ipowszechnej chci powrotu wiadcz setki listw ipoda
spywajcych do organizacji. Nie byo takiego zebrania czy konferencji UTSK, na ktrym
nie poruszano by tego tematu.
Nasilio si zjawisko wyjazdw na dawne ziemie ibadania moliwoci powrotu. Uczest-
nicy takich wyjazdw stwierdzali czsto, e ich zabudowania gospodarcze stoj nieuytko-
wane, aziemia ley odogiem. Czasem obserwowano take, e gospodarstwa byy przy-
dzielane rolnikom, ktrzy posiadali take swoje dawne gospodarstwo iw nim prowadzili
gwne uprawy, natomiast na gospodarstwach objtych po wysiedlonych zasiewali dodat-
kowe uprawy, dewastujc pola iwyjaawiajc ziemi. O niepokojach wywoanych takimi
sytuacjami UTSK informowao najwysze wadze.
Najwiksze protesty ioburzenie budzio jednak postpowanie prezydiw rad narodo-
wych, ktre nie tylko nie stosoway si do zalece swych zwierzchnikw, ale podjy take
nowe dziaania wymierzone przeciw powrotom. Na pocztku 1957r. nasilio si zjawisko
pospiesznego iczsto nieformalnego nadawania przez rady narodowe gospodarstw po
wysiedlonych, take mimo wczeniejszego zezwolenia na powrt do tych gospodarstw. Jak
konkludowao UTSK, dowodzi to chci przeciwdziaania powrotom wogle, nawet wtych
przypadkach, gdy te powroty s moliwe igospodarczo podane
24
.
Uchwaa KC
Odpowiedzi na wzmoony nacisk rodowisk ukraiskich bya uchwaa Sekretariatu
KCPZPR z10 kwietnia 1957r.
25
Przewidywaa powoanie specjalnej komisji, ktrej zada-
niem byo opracowanie moliwoci indywidualnych igrupowych powrotw ludnoci
ukraiskiej do wojewdztw lubelskiego, rzeszowskiego ikrakowskiego. Zgodnie zuchwa
zezwolenia na natychmiastowe powroty miay by udzielane, jeli gospodarstwo zaintere-
sowanej osoby jest wolne, jeli zostao rozdysponowane, ale faktycznie nie byo wykorzysta-
ne, lub jeli wchodzio ono wskad zlikwidowanego PGR.
Powtrzono zakaz powrotw bez zezwolenia, jednak jako sankcj wymieniono nie-
udzielenie pomocy finansowej, zaniechano wic grb ponownego wysiedlenia. Jedno-
czenie zabroniono rwnie dewastowania irozbierania wszelkich zabudowa poukrai-
skich na terenie woj. lubelskiego, rzeszowskiego ikrakowskiego oraz przydzielania nie
rozdysponowanego mienia poukraiskiego innym osobom.
23
AAN, KC PZPR, 237/XIV/146, Zarzd Gwny UTSK, Notatka dla Komisji KC PZPR ds.
Narodowociowych.
24
Ibidem.
25
AIPN, MSW II DSA 9008, Uchwaa Sekretariatu KC PZPR, W sprawie ukraiskiej mniejszo-
ci narodowej wPR.
75 75 75 75 75
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Uchwaa wzbudzia wielkie emocje inadzieje, jej wprowadzenie nie oznaczao jednak, i
powroty stay si atwe, szczeglnie e decydenci zwojewdztw rzeszowskiego ikrakowskie-
go nie zamierzali zmienia swojego postpowania. W czasie gdy do wadz centralnych py-
ny gosy domagajce si uatwienia powrotw, zRzeszowa wysano pismo, ktre utrzymy-
wao zca moc niedorzeczn tez obraku gospodarstw do objcia
26
.
Apogeum niechci wobec powracajcej ludnoci ukraiskiej iignorancji wobec rozpo-
rzdze wadz centralnych bya uchwaa poczonych prezydiw Wojewdzkich Rad Naro-
dowych wRzeszowie iKrakowie zpadziernika 1957r. W uchwale stwierdzano, e 2500
rodzin zprzeludnionych obszarw wojewdztwa krakowskiego osiedli si na Rzeszowsz-
czynie. Po nagonieniu sprawy wTrybunie Ludu wrodowiskach ukraiskich zawrzao.
Wadze wojewdzkie, ktre zuporem twierdziy, e nie ma ju miejsca dla osadnikw,
nagle oferoway 100 tys. hektarw gruntw do objcia. Skutkiem rozgosu inicjatywa ta
zostaa zablokowana, nie zmieni si jednak kierunek dziaa jej pomysodawcw.
W zwizku zuchwa KC zwikszya si znacznie liczba powracajcych, ponadto decyzje
opowrocie podejmowali ci, ktrzy wczeniej si wahali. Uatwio to dziaanie take tym,
ktrzy mieli niewielkie szanse na odzyskanie wasnego gospodarstwa lub brakowao im rod-
kw finansowych na przeprowadzk. Powracajcy wtym czasie nie zwaali na trudnoci.
Zdarzao si, e obejmowali opuszczone izrujnowane gospodarstwa, anawet owczarnie
ibudynki po zamknitych PGR. Kilka rodzin zdecydowao si przyjecha wgry, mimo e
dostay umarzalne kredyty na zagospodarowanie na zachodzie. Najbardziej zdesperowani
wprowadzali si do gospodarstw zajtych przez nowych osadnikw, czym wywoywali konflikty
iinterwencje wadz lokalnych. Niechtna powrotom administracja wykorzystywaa skwapliwie
te przypadki, prbujc udowodni na ich przykadzie, e nie naley zezwala na powroty.
Powracajcym legalnie zaczto udziela dugoterminowych poyczek. Rozpoczyna si
powolny proces odbudowy. Pozostao jednak jeszcze wiele problemw do pokonania. Dla
emkw walka oprzetrwanie kultury trwaa, wielkim problemem pozostawao nieuznawa-
nie przez wadze ich tosamoci iodrbnoci.
Nie wszyscy byli wstanie spaci zacignite kredyty. Odroczenie orok spaty pierwszej
raty iodsetek stanowio wczci przypadkw zbyt krtki okres. W kilku przypadkach bank
rozpocz wtakiej sytuacji stosowanie rodkw egzekucyjnych. Zwykle jednak po interwen-
cji wadz lub UTSK przesuwano termin spat okolejne trzy lata.
Najwicej osb wrcio wlatach 19561958. Pniej liczba wracajcych malaa. Punk-
tem zwrotnym wydaje si rok 1963, kiedy to wikszo raportw sporzdzanych przez wadze
lokalne dla MSW mwia owyranym zmniejszaniu si lub wrcz ozanikaniu zjawiska. Rne
byy take tendencje wposzczeglnych regionach. Na pocztku lat siedemdziesitych, kiedy na
emkowszczynie nie notowano ju prawie powrotw, przyjazdy do Przemyla ijego okolicy byy
wci bardzo liczne. Pojedyncze przypadki miay miejsce take wBeskidach, koniec tego pro-
cesu stanowiy rzadkie powroty osb starszych, pragncych spdzi ostatnie lata swego ycia
wrodzinnych stronach. Bya te niewielka liczba powracajcych przedstawicieli nastpnego
pokolenia, osb urodzonych na ziemiach zachodnich lub wysiedlonych wdziecistwie.
Najliczniejsze powroty na emkowszczyzn dotyczyy gromad: Gadyszw, Ucie Gorlic-
kie, Wysowa, Ropa, Lipinki, Skowa, Krynica iSzymbark
27
. Najwiksze inajbardziej zwar-
te grupy emkw mieszkaj wokolicach Gorlic.
26
AAN 237/XIV/146, Pismo pierwszego sekretarza KW PZPR wRzeszowie W. Kruczka do
KC PZPR na rce pierwszego sekretarza W. Gomuki.
27
AIPN, MSW II 9025, Informacja Prezydium WRN wRzeszowie z czerwca 1963r.
76 76 76 76 76
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EOkrelenie liczby emkw, ktrzy powrcili wrodzinne strony, stwarza powane trudno-
ci. Wadze lokalne posugiway si czsto danymi szacunkowymi, nie istniay dla nich
pojcia emkowie ani emkowszczyzna, wic opracowania dotycz caej ludnoci ukrai-
skojzycznej lub jednostki administracyjnej. Wadze nie odnotowyway powrotw niefor-
malnych. W czci przypadkw ogospodarstwa ubiegay si dzieci przesiedlonych (w imie-
niu rodzicw lub wasnym), wystpujc oficjalnie jako Polacy, co wpywao na zafaszowanie
prowadzonych przez administracj statystyk. Roman Reinfuss okrela liczb powrotw na
emkowszczyzn wlatach 19561958 na okoo 2 tys. osb
28
. Szacunkowe wyliczenia
dotyczce wszystkich powrotw po 1956r. mwi o6 tys. rodzin, stanowicych okoo 3proc.
przesiedlecw
29
. Niektre rda mwi natomiast o10 tys. rodzin, ktre powrciy na
ziemie rodzinne.
28
R. Reinfuss, ladami emkw, Warszawa 1989, s. 132.
29
K. Pudo, Dzieje emkw po drugiej wojnie wiatowej, w: emkowie whistorii ikulturze
Karpat, red. J. Czajkowski, RzeszwWarszawa 1992, s. 374.
Rodzina ukraiska przesiedlona podczas akcji Wisa z Honiatyna wpow. hrubieszowskim
do Ba Mazurskich wpow. wgorzewskim, koniec lat czterdziestych
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

I
g
o
r
a

H
a

a
g
i
d
y
77 77 77 77 77
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
P PP PPAWE AWE AWE AWE AWE K KK KKANTURSKI ANTURSKI ANTURSKI ANTURSKI ANTURSKI
OSTATNI LOT
FRANCISZKA HYNKA
W lutym 1955r. Polska bya miejscem synnej akcji balonowej
Komitetu Wolnej Europy, opisanej barwnie wksice Wojna wete-
rze Jana Nowaka-Jezioraskiego. Wramach operacji okryptonimie
Spotlight nad polskim terytorium pojawiy si tysice balonw
zulotkami propagandowymi. Podczas podobnej operacji nad Cze-
chosowacj do likwidacji balonw uyto eskadry samolotw MIG-15
istarych Avii (Messerschmittw), zmiernym zreszt skutkiem.
Jak pisze Nowak-Jezioraski, wczesny szef sekcji polskiej Radia Wolna Europa, wi-
dok myliwcw strzelajcych do balonw zulotkami stanowi nie byle jak uciech. WPolsce
reakcja wadz bya rwnie nerwowa oakcji mwiono wcaym kraju, amilicja, zwaszcza
na wsiach, miaa nie lada kopot zwyzbieraniem wszystkich lecych na polach broszur.
Jednak do balonw nie strzelano.
Wydarzenia te wdo szczeglny sposb s zwizane zlosami urodzonego 1 grudnia
1897r. Franciszka Hynka, oficera AK, wybitnego pilota idwukrotnego zwycizcy pucharu
Gordona Benetta. Wsumie w latach 19331935 Polacy zwyciyli trzykrotnie wtych naj-
waniejszych na wiecie zawodach balonw wolnych, dziki czemu puchar przeszed na
wasno Aeroklubu RP, gdzie si do dzi znajduje. Po wojnie Hynek wycofa si zycia
publicznego (by weryfikowany przez UB); dopiero po 1956r. zaj si odbudow polskie-
go sportu balonowego.
W nocy z7 na 8 wrzenia 1958r. Franciszek Hynek ponis mier wkatastrofie balo-
nu nad Kaszubami. By to pierwszy ijak dotd ostatni tragiczny wypadek balonowy wpowo-
jennej historii tego sportu. Ostatni lot Hynka odby si zokazji wita Lotnictwa, obchodzo-
nego 28 sierpnia wrocznic zwycistwa wirki iWigury wkonkursie lotniczym Challenge
International des Avions de Tourisme (1932). 31 sierpnia 1958r. wPoznaniu rozegrano
Krajowe Zawody Balonowe, ana 7 wrzenia Aeroklub Poznaski zaplanowa pokazowy lot
duego (2200 m
3
), wyprodukowanego po wojnie balonu wolnego SP-BZB Pozna. Mia
to by trzeci zkolei lot tego balonu. Na miejsce startu wybrano pobliskie Gniezno, pilotem,
wedug notatki wDzienniku Batyckim z10 wrzenia 1958r., mia by in. Walenty
Nowacki, ktry jednake przebywa wtym czasie na urlopie na Mazurach iodstpi lot
szedziesiciojednoletniemu wwczas Franciszkowi Hynkowi.
Najprawdopodobniej Hynek zahaczy balonem olini energetyczn podczas podejcia
do ldowania, wwyniku czego zapali si gaz wietlny wypeniajcy powok. Nieoficjalnie
mwiono, e do balonu kto strzela, asprawc mia by funkcjonariusz milicji, ktry za-
uway wnocy leccy balon.
Hynka znaem do krtko, spotkalimy si dopiero w1957r. wspomina Stefan
Makn, ucze Hynka, obecnie szef ekipy balonowej Aeroklubu Wielkopolskiego, ktry uczest-
niczy wprzygotowaniach do lotu wGnienie. By moim wykadowc na pierwszych po-
wojennych kursach balonowych wWarszawie. Pocztkiem szkolenia mia by wanie nasz
78 78 78 78 78
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewsplny lot zGniezna, wystpiy jednak problemy zodpowiednim napenieniem balonu
iostatecznie nie mogem polecie.
Balon wystartowa zulicy Tumskiej uwylotu gnienieskiego Rynku, przy poudniowym wie-
trze, wkierunku na pnoc, okoo godziny 18.30. Bya niedziela. Po napenieniu iwstpnym
zdjciu obcienia okazao si, e gaz wietlny zgnienieskiej gazowni zawiera zbyt mao
wodoru ibalon zdwoma osobami nie moe si wznie. Ostatecznie Franciszek Hynek pole-
cia wic samotnie. Ogodzinie 20.55, nad odlegym o40 km ninem, pilot odnotowa wyso-
ko 1650 m by to ostatni wpis wdzienniku pokadowym. Okoo pnocy balon znalaz si
nad Kaszubami. Otej godzinie przypuszczalnie skoczy si ju cay zapas balastu.
Okoo pierwszej wnocy (wskazwki zegarka, ktry nosi Hynek, zatrzymay si na godzi-
nie 00.42) niedaleko miejscowoci Szatarpy wpowiecie kocierskim doszo do tragedii.
Syszaem szum iwidziaem kul ognia gdzie na wysokoci tego lasu mwi Zygmunt
Myszker, mieszkaniec jednej zpobliskich wsi. Wszystko dziao si wnocy itrwao moe
ze dwie minuty. Noc bya bezksiycowa, zmoj obecn on wracaem wtedy zzabawy
wNowym Wiecu. Nie syszelimy adnych grzmotw.
Katastrof widzia na wasne oczy take Mieczysaw Temberski, mieszkaniec Mierzeszy-
na. Zerwaa si burza zpiorunami, balon si zapali, spad, czowiek si zabi. Pracowa-
em codziennie niedaleko, wspdzielni wNowym Wiecu. Przez pola byo wida t un,
kupa ognia leciaa wd. Apniej dowiedzielimy si, e to by balon.
Dla wielu osb obecnych przy starcie wGnienie iznajcych Hynka osobicie, wtym dla
Ireneusza Cielaka, inyniera iinstruktora balonowego, informacja, ktr usyszeli nazajutrz,
bya szokujca. Kiedy nastpnego dnia po starcie dowiedziaem si omierci Hynka, nie
mogem uwierzy, e to by wypadek mwi. Natychmiast chwyciem za telefon izadzwoni-
em do kolegw zenergetyki wBydgoszczy. Chciaem zweryfikowa to, co mwiono wtelewizji
oprzyczynach katastrofy. Wtym dniu nie byo adnego zwarcia ani przerwy wdostawie prdu
na wysokim napiciu, podobnie na rednim. Nastpnego dnia, czyli we wtorek 9 wrzenia,
zeszy meldunki zcaego terenu rwnie na niskim napiciu nie byo zakce wdostawie.
Balon Hynka spad tu koo domu Alfonsa Dysarza, rolnika ze wsi Guzy niedaleko Sza-
tarp. By on wzwizku zt spraw wielokrotnie przesuchiwany jako wiadek. Gdy rano
wyszedem na pole, wszdzie dookoa leay azbestowe linki irozwleczona powoka. Wpo-
bliu jecha chop zmlekiem, zatrzymaem go izaraz zwioski taki mody czowiek, ju nie
pamitam, jak si nazywa, pojecha do Nowej Karczmy idzwoni do Kocierzyny, e tu si
co takiego stao mwi.
Na miejsce przyby wczeniej Franciszek Staroszczyk nauczyciel zmiejscowej szkoy,
od 1945r. jej kierownik, ktry wsplnie zDysarzem rozcign powok balonu; pod ni
ukaza si kosz izwoki pilota. Balon mia chyba 27 metrw dugoci, dolna poowa bya
caa spalona wyjania Dysarz. Hynek nie by bardzo ranny mia tylko pknit skr
na podudziu iuszkodzone oko. Na rce by lad po zegarku.
Staroszczyk, przedwojenny oficer, absolwent Seminarium Nauczycielskiego wWejhe-
rowie, po wojnie instruktor metodyczny iwsppracownik PZPR, posiadacz kilkunastu od-
znacze pastwowych, aprzy tym miejscowy autorytet, by przypuszczalnie pierwsz iostat-
ni osob, ktra ogldaa zapis przebiegu lotu zbarografu przed przyjazdem milicji. Ten
wysokociomierz wskazywa dziewi metrw nad ziemi twierdzi Alfons Dysarz. Pniej
kreska sza do 400 metrw ipniej z400 metrw wd. Ci zkomisji zWarszawy twier-
dzili, e to dlatego, e zahaczy olini wysokiego napicia, biegnc od Wysina a do
Chrstw Wysiskich, ktra pniej zostaa zdemontowana.
79 79 79 79 79
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Inaczej uwaa Ireneusz Cielak, ktry skrupulatnie ledzi informacje owypadku. Ztego
zapisu miao wynika, e Hynek by wtedy gdzie na wysokoci Pruszcza Gdaskiego ilecia na
wysokoci 400500 m. Jednak tego barografu, bdcego wasnoci Aeroklubu Poznaskie-
go, nigdy ju nie odzyskalimy, mimo e nasz szef kilkakrotnie interweniowa wtej sprawie w SB.
Po godzinie na miejsce wypadku przyjechali milicjanci zKocierzyny, ktrzy na zmian
przez dzie inoc pilnowali okolicy. Nieco pniej zjawi si lekarz powiatowy oraz prokura-
tor iprzedstawiciele warszawskiej Komisji Badania Wypadkw Lotniczych, wrd nich praw-
dopodobnie Zbigniew Burzyski, bliski przyjaciel Hynka. We wtorek 9 wrzenia po poudniu
zwoki Franciszka Hynka zostay przetransportowane do Zakadu Medycyny Sdowej Aka-
demii Medycznej wGdasku, gdzie tego samego dnia na polecenie Prokuratury Powiato-
wej wKocierzynie przeprowadzono sekcj, wwyniku ktrej jako przyczyn mierci stwier-
dzono upadek zduej wysokoci.
Pogrzeb Franciszka Hynka odby si 12 wrzenia 1958r. na warszawskich Powzkach
Wojskowych (grb znajduje si wkwaterze II B28, wIrzdzie, miejsce 14 liczc od gw-
nej alei). Nad trumn przemawia dowdca wojsk lotniczych gen. dyw. Jan Frey-Bielecki,
obecni byli take bliscy iprzyjaciele oraz przedstawiciele wadz wojskowych icywilnych.
Pomiertnie Hynek zosta mianowany pukownikiem iodznaczony Krzyem Oficerskim Or-
deru Odrodzenia Polski IV klasy, przyznanym przez Rad Pastwa za wybitne osignicia
sportowe idugoletni dziaalno na polu sportu lotniczego.
O katastrofie ipogrzebie ostronie informoway wczesne media. Ju wrod 10 wrzenia
Dziennik Batycki zamieci na czowce artyku, wktrym pisano, e [] wczasie lotu Hy-
nek wysypa cay balast siedmiu woreczkw piasku iprzypuszcza si, e lecc nisko nad ziemi
80 80 80 80 80
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Echcia wtej okolicy ldowa [] powoka jest czciowo popalona, jednake grna jej cz
jest caa, co wskazuje, e wtpliwe jest uderzenie pioruna. Cay jest rwnie tzw. rkaw balonu,
co wyklucza moliwo zaprszenia ognia. [...] Hynek wrku trzyma linki regulujce. Ponadto
wgondoli znaleziono wszystkie przyrzdy pomiarowe, dziennik lotu oraz pojemnik zywnoci.
Przypuszcza si, e mier nastpia natychmiast przy uderzeniu oziemi.
30 stycznia 1959r. Prokuratura Rejonowa wKocierzynie umorzya wszczte wpadzier-
niku 1958r. postpowanie wsprawie mierci Hynka (przesuchano wnim m.in. Alfonsa
Dysarza). Po pitnastu latach akta skasowano, jedynym ladem sprawy jest dzi sygnatura
repertorium zinformacj odochodzeniu (Ds 551/58) oraz numer 2706/58 dziennika akt
kontrolnych Komendy Powiatowej Milicji wKocierzynie. Te informacje s fragmentaryczne
itrudno na ich podstawie powiedzie cokolwiek pewnego na temat przebiegu dochodzenia
z1958r. uwaa szef kocierskiej prokuratury Marian Paluszyski. Bez odwoania si do
przepisw wczesnego prawa trudno ustali, dlaczego spraw umorzono.
Ostatnim akcentem sprawy Hynka byo odsonicie wlistopadzie 1969r. przy szosie nie-
daleko miejsca wypadku skromnego obelisku ufundowanego ze rodkw spoecznych oraz
nadanie imienia Franciszka Hynka szkole podstawowej wSzatarpach. Wszkole znajduje si
tablica pamitkowa ikronika ze zdjciami ztej uroczystoci oraz wycinkami prasowymi.
Dzi nie sposb ju dotrze do kluczowych wynikw dochodzenia prowadzonego na
miejscu przez Komisj Badania Wypadkw Lotniczych. Zaginy wniejasnych okoliczno-
ciach. Nie ma ich wwarszawskim ani wgdaskim oddziale IPN, nie ma take warchi-
wum komisji (co potwierdza Edmund Klich, obecny jej czonek), ani te wCentralnym
Archiwum Wojskowym wLegionowie. Kady oficer ma zaoon teczk akt personalnych
mwi Zygmunt Kozak, zastpca szefa CAW jednak wteczce Hynka (sygnatura akt AP
2767) nie ma ladu na temat tego wypadku. Nie narusza to jednak przepisw, poniewa
po wojnie by on ju oficerem rezerwy.
Osiemdziesiciojednoletni dzi Julian Bojanowski, byy pracownik Instytutu Lotnictwa,
jako jeden zpiciu ekspertw bada katastrof balonu Hynka. Przy napenianiu balonu
zasza konieczno uycia dodatkowej pompy toczcej, ktra moga napeni balon mie-
szanin gazu ipowietrza. Mogo to uatwi zapalenie, jednak, jak potwierdza Bojanowski,
wtym czasie nigdzie nie meldowano uszkodze sieci energetycznej. Pamita, e wjednym
zpobliskich posterunkw milicji widzia map zzaznaczonymi miejscami ldowania ame-
rykaskich balonw propagandowych. Mimo to nie byo adnych poszlak ani zezna wiad-
kw mogcych potwierdzi, e kto do balonu Hynka strzela. Wszystko, co znalelimy, to
gbokie wytarcia na kolkach aluminiowych czcych kosz balonu zsieci, sugerujce, e
mg si przesuwa np. po stalowej linie, oraz odczyt zbarografu, zktrego wynikao, e
balon lecia nisko, potem do ostro wznis si do gry na skutek zapalenia si gazu. Nic
nie wskazywao na udzia osb trzecich wwypadku.
Wyobienia na koszu balonu mog rwnie dobrze by ladami wczeniejszych ldo-
wa oponuje Stefan Makn. Dla mnie zestrzelenie jest bardzo moliwe, chocia znam
tylko jeden podobny wypadek. Hynek by pilotem bardzo dowiadczonym nie zapominaj-
my, e nalea do absolutnej wiatowej czowki i, jak podaje wswojej ksice Burzyski,
podj decyzj oldowaniu na las, suszn zpunktu widzenia sztuki lotniczej, po ktrym
balon od razu si zatrzymuje. Gdyby nawet popeni przy tym jaki bd, to wlesie trudno
przecie olini energetyczn.
Sceptykiem jest take Ireneusz Cielak: Nie wierz, eby Hynek przy caym swoim
dowiadczeniu zahaczy owysokie napicie czy ryzykowa lot wniesprzyjajcych warun-
81 81 81 81 81
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
kach pogodowych. Wlatach siedemdziesitych po polowaniu wokolicach Tucholi miaem
okazj rozmawia zemerytowanym szefem Urzdu Bezpieczestwa Publicznego zChojnic
lub Kocierzyny [z Biuletynu IPN zkwietnia 2002r. wynika, e osob t mg by szef
UBP wKocierzynie Jan Bobczenko, autor kompromitujcej polskie podziemie ksiki Front
bez okopw przyp. P.K.]. Opowiedzia mi ojednym ze swoich funkcjonariuszy, ktry
strzela wtedy wnocy do przelatujcego balonu. Jednak nazajutrz udawa, e mnie nie
poznaje, inie chcia ju ze mn rozmawia.
ukasz Tomaszewski, prywatny przedsibiorca zKocierzyny, twierdzi, e zna nazwisko
esbeckiego donosiciela, mieszkajcego niedaleko miejsca wypadku, ktry mg strzela
do balonu Hynka. Jego zdaniem wielokrotnie padao ono wrnych rozmowach na temat
sprawy Hynka, ktre prowadzi. w donosiciel by starszym czowiekiem iprawdopodobnie
ju nie yje. Take dla in. Adama Gowacza, aerofilatelisty zZabrza, jest oczywiste, e
balon Hynka zosta zestrzelony. To sprawa wstydliwa dla polskiego lotnictwa. Do dzi
prawie zupenie brak na ten temat informacji wliteraturze. Robiono afer, e Hynek chcia
uciec do Szwecji, pisao otym czasopismo wiat wlatach osiemdziesitych
O wypadku Hynka wiedzia rwnie Jan Nowak-Jezioraski, ktry wWojnie weterze wspo-
mina, e wiele balonw zulotkami zoperacji Spotlight ldowao w1955r. wokolicach
Gdaska ina Wybrzeu. Akcja wsamej rozgoni budzia liczne kontrowersje obawiano si,
e broszury przyczyni si do represjonowania Polakw wkraju, ale jedyn jej ofiar, wskutek
Miejsce katastrofy balonu Franciszka Hynka zaznaczone krzyykiem
82 82 82 82 82
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eomykowego zestrzelenia balonu przez milicjanta, mg by wanie Hynek. Naley jednak
pamita, e wypadek mia miejsce w1958r., zatem ju dwa lata po zakoczeniu akcji
balonowej. Ta sprawa jest mi znana, ale nie pamitam, jaka bya ostateczna przyczyna
wypadku iczy wogle zdoano j wyjani potwierdza dzisiaj Jezioraski. Wiem, e dla
wczesnej propagandy komunistycznej by to dobry pretekst do przedstawienia naszej akcji
balonowej wzym wietle iskompromitowania Radia Wolna Europa jako winowajcy.
Pawe Elsztein, autor ksiki wiat balonw idziennikarz Skrzydlatej Polski, studzi
zapay zwolennikw tezy ozestrzeleniu. Hynek to legenda iwydaje mi si, e niektrym
spord tych, ktrzy lansuj takie teorie, zaley, aby legend pozosta. Ja wol wierzy
fachowcom. Wkocu ustalenia komisji badajcej spraw Hynka nie wziy si zpowietrza,
apan Bojanowski to obecnie najbardziej kompetentny autorytet wtej sprawie. WPRL ka-
dy statek powietrzny by materi urzdow itylko szaleniec odwayby si do niego strze-
la. Musimy przyj, e sport balonowy, mimo i generalnie bezpieczny, wie si jednak
zpewnym ryzykiem. Najwiksi piloci miewali rozmaite wypadki iwpadki, czsto ociera-
jce si oparadoks, jak np. astronauta Green, ktry wrci zkosmosu cao na ziemi, ale
omay wos nie ponis mierci we wasnej azience.
Marek Matuszelaski, wspczesny konstruktor balonw wolnych zBiaegostoku, mwi, e
Hynek mia po prostu pecha. Zapali si gaz, ktry normalnie pali si ztrudem, abalon zdoa si
wyswobodzi iwznie powietrze. Wdo podobnym wypadku balonu Canon kosz zlinkami
zaplta si wdruty wysokiego napicia, zosta odcity od poncej powoki ipilotowi nic si nie
stao. Take in. Jan Koniewski, projektant zamontowanej wbalonie Hynka klapy sucej do
wypuszczania gazu, dementuje pogoski ozestrzeleniu. Klapa jego projektu bya metalowa,
wprzeciwiestwie do zazwyczaj uywanych drewnianych, jednak ju po wypadku Hynka wco
najmniej jednym balonie wykorzystywano metalow klap ilata on bez adnych problemw.
Balon gazowy wogle nieatwo jest zapali, podobnie jak trudno byo zestrzeli napeniane
wodorem wielkie sterowce uywane wczasie obu wojen. Jednak podczas wznoszenia wskutek
rnicy cinie nieco gazu wycieka przez rkaw imiesza si zpowietrzem, czego skutki mog
by opakane. Wystarczy wspomnie eksplozj balonu stratosferycznego wDolinie Chochoow-
skiej wTatrach w1938r. podsumowuje Koniewski. Moe mie racj, skoro nigdy nie zdoa-
no potwierdzi zestrzelenia balonu Hynka ani ustali, czy ktokolwiek odpowiada za katastrof.
Zaginicie akt zdochodzenia komisji z1958r. czyni spraw na nowo otwart, tym bardziej
e bez dokumentw nie sposb zweryfikowa, jakie fakty iustalenia wpyny na taki, anie inny
wynik dochodzenia. Frapuje wnim jednak wiele szczegw, jak chociaby ustalenie godziny
wypadku na podstawie wskazwek zegarka Hynka, ktry rzekomo stan wmomencie katastrofy.
Lista wtpliwoci jest dusza. Dlaczego przez kilkadziesit lat wadze nie zdementoway
pogosek? Dlaczego dopuszczono do zniknicia dokumentw tak wanej sprawy? Zjakich
powodw wadze imedia komunistyczne przez lata unikay mwienia omoliwoci zestrzele-
nia balonu, majc wrku, jak twierdzi Jezioraski, doskonay pretekst do skompromitowania
RWE? Szukanie odpowiedzi na te pytania to zadanie historykw iarchiwistw. Dopki sprawa
nie zostanie wyjaniona, pozostaje interpretacja wypowiedzi wiadkw isnucie domysw.
Przed wojn baloniarstwo byo sportem wspieranym przez wojsko idotowanym przez
pastwo. Dzi majestatyczne balony na gaz lataj coraz rzadziej, ana starty wzawodach
Gordona Benetta nierzadko po prostu brakuje polskim ekipom pienidzy. Wtych warun-
kach zdjcie odium ze sprawy mierci Franciszka Hynka jest rzecz podstawow, jeeli
chcemy dalej powoywa si na najlepsze tradycje polskich przedwojennych sukcesw.
83 83 83 83 83
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
R RR RROBERT OBERT OBERT OBERT OBERT S SS SSPAEK, PAEK, PAEK, PAEK, PAEK, OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN WARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA
WIATO NA SPYCHALSKIEGO
Wiosn 1950r. kariera polityczna Mariana Spychalskiego Marka
najwyraniej chylia si ku kocowi. Niedawny czonek Biura Poli-
tycznego PZPR, wiceminister obrony narodowej izastpca naczel-
nego dowdcy Wojska Polskiego ds. polityczno-wychowawczych sta
si, zdaniem kierownictwa partii, czoowym wrogiem ustroju ilu-
dowego pastwa. Na generaa czekao ju miejsce w oddanym do
uytku dwa lata wczeniej wizieniu wpodwarszawskim Mie-
dzeszynie. Zawilgocone, ciemne ipokryte grzybem piwnice gotowe
byy pomieci nawet kilkunastu dygnitarzy wysoko postawionych
czonkw partii iadministracji pastwowej.
W ten sposb Bolesaw Bierut, Jakub Berman iHilary
Minc, stanowicy najcilejsze grono decydentw, atake
przedstawiciele Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego
Stanisaw Radkiewicz, Jzef Raski iRoman Romkow-
ski przygotowali si do walki zsamospeniajc si wizj
Stalina orosncej aktywnoci wszelkiej maci wrogw ustro-
ju wraz zwzrastaniem wsocjalizm. Na nieszczcie dla
samego Spychalskiego wPolsce za swego rodzaju siedli-
sko wrogw wewntrznych partii ipastwa uznano naj-
blisze mu rodowisko.
Od lata 1948r. na wroga numer jeden wyrasta byy
sekretarz generalny Polskiej Partii Robotniczej Wadysaw
Gomuka. Spychalski by jednym zjego najbliszych inaj-
bardziej zaufanych ludzi. Z kolei do podwadnych inaj-
bliszych wsppracownikw Spychalskiego zaliczali si Wodzimierz Lechowicz iAlfred Ja-
roszewicz, nad ktrymi rwnie wpoowie 1948r. zgromadziy si icie gradowe chmury.
Bierut, Berman iMinc uznali ich za zdrajcw iszpiegw, oskaryli oagenturaln dziaal-
no irozbijanie ruchu komunistycznego przed wojn, w jej trakcie i po zakoczeniu.
Sytuacja Spychalskiego bya tym trudniejsza, e to za jego porczeniem iprzy jego
wsparciu Lechowicz iJaroszewicz pili si po szczeblach kariery politycznej wnowej Pol-
sce. Marek wielokrotnie forsowa ich nazwiska, choby na posiedzeniach Biura Politycz-
nego PPR
1
. Wefekcie obydwaj zostali posami iprominentnymi dziaaczami koncesjono-
wanego przez komunistw Stronnictwa Demokratycznego. Lechowicz by ponadto
wiceministrem ziem odzyskanych, zastpc Gomuki, aod 1947r. ministrem aprowizacji,
jego zastpc za na tym stanowisku by Jaroszewicz.
1
Zob. m.in. Fragmenty notatek Wadysawa Gomuki za: Sprawa Wodzimierza Lechowi-
cza, Alfreda Jaroszewicza iprba nawizania kontaktu zpk. Janem Rzepeckim, oprac. A. Wer-
blan [w:] R. Strzelecki-Gomuka, E. Salwa-Syzdek, Midzy realizmem autopi. Wadysaw Go-
muka we wspomnieniach syna, Warszawa 2003, s. 151; Archiwum Akt Nowych [dalej: AAN],
509, t. 135, k. 397, 401; ibidem, t. 51, k. 25.
Jzef wiato
F
o
t
.

z

A
I
P
N
84 84 84 84 84
D
O
K
U
M
E
N
T
YW padzierniku 1948r. obydwaj trafili do tajnego miedzeszyskiego wizienia. Ofice-
rowie bezpieki Edmund Kwasek, Jzef Dusza, Jzef Raski, Adam Bie wyjtkowo
brutalnie potraktowali Lechowicza. Poddali go nieludzkim (i jak si po czasie miao okaza)
wieloletnim torturom. By bity, maltretowany, godzony inkany psychicznie bardziej ni
niejeden rzeczywisty wrg komunizmu
2
.
A by to dopiero pocztek przewidywanego przez triumwirat scenariusza
3
. Kolejne
ledcze ioperacyjne dziaania resortu bezpieczestwa miay doprowadzi do uwizienia
Spychalskiego. Na kocu tej ukadanki najprawdopodobniej widziano nie tylko uwizie-
nie Gomuki (co zreszt nastpio 2 sierpnia 1951r.), ale ijego pokazowy proces. Wszyst-
ko miao si wic odby wedle zasady po nitce do kbka... Wskazuj na to zarwno
pniejsze dziaania resortu iprzywdcw PZPR, jak i, per analogiam, procesy pokazowe
iwyroki, jakie zapaday winnych krajach pozostajcych pod dominacj Moskwy.
Jeszcze na przeomie 1946 i1947r. notowania gen. Mariana Spychalskiego stay
wMoskwie wysoko. Wobszernym Informatorze odziaaczach Polski przygotowanym przez
Wydzia Polityki Midzynarodowej KC WKP(b) zebra same pozytywne opinie
4
. Ale ju wkilka
tygodni po aresztowaniu Lechowicza iJaroszewicza wprywatnej rozmowie zwierza si swojej
byej sekretarce ikochance: Towarzysze radzieccy od dawna nie maj do mnie zaufania.
[Dymitr] Wozniesieski
5
kaza u mnie wgabinecie zaoy podsuch
6
.
Nie myli si. Znane nam dzi dokumenty radzieckie potwierdzaj jego spostrzeenia
outracie zaufania. Wmarcu 1948r. ambasador ZSRR wWarszawie Wiktor Lebiediew
przesa na rce Wiaczesawa Mootowa
7
na poy prywatny list (z pominiciem drogi subo-
wej), wktrym uczyni Spychalskiego jedn zpierwszoplanowych postaci grupy jak to uj
zainfekowanej polskim szowinizmem. Wedle tej opinii Spychalski mia wswych dziaa-
niach kierowa si nieskrywanym uczuciem nienawici do ludzi radzieckich
8
.
Po kilkunastu miesicach oskarenia te przybray jeszcze groniejszy charakter. Wpo-
cztkach lipca 1949r. awic niespena rok przed aresztowaniem Spychalskiego Le-
biediew pisa do ministra spraw zagranicznych ZSRR Andrieja Wyszyskiego: ledztwo
2
Zob. W. Lechowicz, Bdziesz przeklina ten dzie, Warszawa 1989; [Pisemne] Sprawozda-
nie Wodzimierza Lechowicza zprzebiegu ledztwa, jakiemu go poddano wlatach 19481956,
Zeszyty Historyczne (Pary) 1984, nr 67.
3
Na ten temat zob. szerzej R. Spaek, Kierownictwo PZPR iMBP wposzukiwaniu wroga
wewntrznego (Wok drogi do procesu Mariana Spychalskiego 19481956) [w:] K. Krajewski,
T. abuszewski (red.), Zwyczajny resort. Ludzie imetody bezpieki, przygotowane do druku.
4
PolskaZSRR. Struktury podlegoci. Dokumenty WKP(b) 19441949, Warszawa 1995, s.10.
Dokument ten nie zosta wtym zbiorze opublikowany, jedynie wspomniano onim izacytowano
fragmenty wprzypisie.
5
Pk Dymitr Wozniesieski oficer radziecki, wwczas zastpca szefa Gwnego Zarzdu
Informacji WP (21 IX 19461 IV 1951), od 6 IV 1951 do 21 XII 1953 szef GZI WP.
6
Cyt. za: List Stanisawy Sowiskiej Barbary do Stanisawa Marata iJacka Snopkiewicza,
listopad 1989r., w: S. Marat, J. Snopkiewicz, Ludzie bezpieki. Dokumentacja czasu bezprawia,
Warszawa 1990, s. 390395.
7
Wwczas ministra spraw zagranicznych iprzewodniczcego Komitetu Informacji instytu-
cji powstaej zwydzielonych komrek MGB (Ministerstwa Bezpieczestwa Pastwowego) iGRU
(Gwnego Zarzdu Wywiadowczego).
8
Na ten temat zob. A. Paczkowski, Wstp [w:] Polska wdokumentach zarchiww rosyjskich
19491953, Warszawa 2000, s. 12; A. Skrzypek, Mechanizmy uzalenienia. Stosunki polsko-
-radzieckie 19441957, Putusk 2002, s. 212213.
85 85 85 85 85
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
wsprawie Jaroszewicza-Lechowicza wyranie pokazuje, e
agenci dwjki
9
zajmuj wdzisiejszej Polsce wysokie sta-
nowiska. Ot jest to Marian Spychalski ujawniony wtrak-
cie tego ledztwa jako agent dwjki co najmniej od
1928r. Nawet jeeli nie wszystko zostao jeszcze udowod-
nione, to dowodw jest tak duo, e moim zdaniem trud-
niej bdzie udowodni niewinno Spychalskiego ni jego
win. Wdokumencie pojawiy si konkretne zarzuty: Spy-
chalski usun zarmii polskiej bardzo wielu ludzi sowiec-
kich, ktrzy suyli wniej od czasu wojny. Przyjmowa do
wojska dawnych polskich oficerw powracajcych zemi-
gracji wLondynie [...] Nie mam bezporednich dowodw
pisa ambasador ZSRR lecz pewne zaobserwowane
fakty ju dawno naprowadziy mnie na myl, e Gomuka
jest wpewien sposb podporzdkowany Spychalskiemu
10
.
Jest wielce prawdopodobne, e do uksztatowania tak
krytycznych ipograjcych politycznie Spychalskiego opinii
przyczyniy si wymuszone torturami zeznania Lechowicza, ktre wbardziej lub mniej znie-
ksztaconej formie docieray do Lebiediewa. Wedle jednego znich Spychalski wwielu
rnych sprawach wysuwa na czoo Gomuk ioddziaywa na Wiesawa, na ktrego
posiada b[ardzo] duy wpyw, asam lekko usun si na stron
11
.
Takie ujcie sprawy przez Lechowicza dawao kierownictwu partii due moliwoci in-
terpretacyjne. Mona byo uczyni ze Spychalskiego posta zgoa makiaweliczn; spiskow-
ca realizujcego wasne (?) plany poprzez instrumentalne wykorzystywanie szefa partii ro-
botniczej. 30 stycznia 1949r. Bierut zanotowa wswoim dzienniku: Liczylimy kiedy na
S[pychalskiego] okazuje si nie wiadomo kim jest
12
.
W marcu Spychalski chodzi ipuka od drzwi do drzwi gabinetw, by rozmawia oswo-
jej sytuacji ztymi, od ktrych jego los zalea wnajwyszym stopniu: Bierutem, Bermanem
iMincem
13
. Ze zrozumieniem przyj od nich informacj ozdjciu go ze stanowiska wice-
9
Przedwojennego Oddziau II Sztabu Generalnego WP, zajmujcego si m.in. zwalcza-
niem komunistw iich dziaalnoci.
10
Pismo ambasadora ZSRR wWarszawie Wiktora Lebiediewa do ministra spraw zagranicz-
nych ZSRR Andrieja Wyszyskiego osytuacji wkierownictwie PZPR zdnia 10 lipca 1949r. [w:]
Polska wdokumentach zarchiww rosyjskich..., s. 4344.
11
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej [dalej: AIPN], 0298/365, t. 2, Zeznania Wodzi-
mierza Lechowicza, 24 I 1949r., k. 253.
12
J. Chyliski, Jakim by Bolesaw Bierut. Wspomnienia syna, b.m.w., b.d.w., s. 192.
13
Bermana zna bardzo dobrze. Przed wojn razem pracowali wwydziale inteligenckim
Komunistycznej Partii Polski wWarszawie. Spotykali si wielokrotnie na gruncie, ktry mona
okreli mianem partyjno-towarzyskim. Po kilku latach przerwy znajomo odnowili wMoskwie
wmaju 1944r., kiedy to Spychalski, po dwumiesicznej przeprawie przez front, dotar jako
delegat Krajowej Rady Narodowej (obok Edwarda Osbki-Morawskiego, Jana Hanemana
iKazimierza Sidora) do ZSRR. Wwczas zamieszka wwilli Wandy Wasilewskiej wpodmoskiew-
skiej Barwisze iprowadzi zBermanem wczesnym nieformalnym liderem komunistw zPolski
rozmowy osytuacji wkraju (na ten temat zob. m.in. M. Spychalski, Wspomnienia opartyjnej
robocie (19311944), [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. 2, Warszawa 1975, s. 354356;
T.Toraska, Oni [Rozmowa zJakubem Bermanem], Warszawa 1997, s. 389390.
Marian Spychalski
F
o
t
.

z

A
I
P
N
86 86 86 86 86
D
O
K
U
M
E
N
T
Yministra obrony narodowej
14
. Pokornie zgodzi si napisa do kierownictwa partii prob
oprzeniesienie do pracy zwizanej zbudownictwem
15
.
Spychalski jeszcze wielokrotnie mia usysze zust swoich partyjnych kolegw sowa,
ktre w1954r. na falach Radia Wolna Europa tak sparafrazowa byy wicedyrektor Depar-
tamentu X MBP Jzef wiato: Towarzyszu, otoczylicie si ludmi, ktrzy pracowali dla
Delegatury rzdu londyskiego idla Niemcw. Jak wy moecie by porzdni, kiedy mieli-
cie takich ludzi dookoa siebie. Lechowicz, Jaroszewicz iinni przyznali si do wszystkiego
iobciyli was. Ale wy, towarzyszu, macie jeszcze moliwo rehabilitacji
16
.
Spychalski rehabilitowa si wic za wszelk cen. Na forach partyjnych zrzuca odpo-
wiedzialno za wszelkie krytykowane dziaania na Gomuk. Jak zapisa jeden zoficerw
ledczych, Spychalski zadeklarowa Bierutowi, Bermanowi iMincowi, e zrobi wszystko, co
mu partia kae, bo on poza parti nie widzi dla siebie ycia
17
.
W rzeczywistoci jednak nic ju chyba nie mogo odmieni jego losu. adne zeznanie
czy oskarenie. Do rozgromienia odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego iwalki zgo-
mukowszczyzn wpartii oraz spychalszczyzn wludowym wojsku (tak oficjalnie nazy-
wano wjzyku komunistycznym wczesne niemiae prby samodzielnego mylenia wPZPR)
by potrzebny sam Spychalski. Z jego zezna, niczym zpuzzli, mia wyoni si wyrany
obraz wroga wewntrznego. Przywoujc sowa Arthura Koestlera zpowieci omoskiew-
skich procesach bolszewikw, mona stwierdzi, e Spychalski zrzucajc odpowiedzialno
na innych, wierzy naiwnie, e jego osobista wina czy niewinno przedstawiaj jakiekol-
wiek znaczenie, tymczasem wiadczyy one przede wszystkim o tym, e nie mia on naj-
mniejszego pojcia owyszych sprawach, oktre naprawd chodzi
18
.
Znajomo Lechowicza iJaroszewicza zjednej strony, azdrugiej kontakty Spychalskie-
go w czasie okupacji zwasnym bratem Jzefem (przedwojennym oficerem wizionym
przez NKWD, cichociemnym zrzuconym do Polski wmarcu 1942r., jednym zwybitniej-
szych dowdcw podziemia, komendantem Okrgu Krakowskiego AK) stanowiy a nadto
pretekstw, by wmaju 1950r. osadzi go wwizieniu.
Genera ju pi miesicy wczeniej zosta wykluczony zgrona czynnych politykw. Wpoo-
wie grudnia 1949r. odszed ze stanowiska ministra budownictwa. Kierownictwo pastwa ska-
zao go na banicj we Wrocawiu, gdzie obj stanowisko kierownika technicznego wtamtej-
szym Centralnym Biurze Projektw. Pozostawiono mu co prawda jeszcze ochron, by wszak do
listopada czonkiem Biura Politycznego, ale ta ochrona wsppracowaa od dawna zodpowied-
ni komrk MBP. Jak wyzna wiato aznajduje to dzi pene odbicie wdokumentach
przechowywanych wIPN Spychalski by tak obstawiony, e nie mg nawet kichn, by
bezpieka otym nie wiedziaa. Zadanie pracownikw resortu, poza inwigilacj, polegao na
zapobieeniu ewentualnym wypadkom, mogcym zagrozi yciu izdrowiu generaa
19
.
14
AIPN, 0298/444, t. 8, Notatka zprzeprowadzonych 3 III 1949r. rozmw ze Spychal-
skim, k. 25.
15
AAN, KC PZPR, List Mariana Spychalskiego do BP KC PZPR na rce Przewodniczcego tow[arzy-
sza] Bieruta, 4 III 1949r., k. 31. Wkrtce zosta ministrem odbudowy (od 5 V 1949r. ministrem
budownictwa). 4 IV wojsko przenioso go wstan nieczynny, a7 XII do rezerwy. (A.Kochaski, Spy-
chalski Marian [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. 41/2 (z. 169), WarszawaKrakw 2002, s. 184).
16
Z. Bayski, Mwi Jzef wiato. Za kulisami bezpieki ipartii 19401955, Londyn 1986,
s. 139140.
17
AIPN, 0298/444, t. 8, Notatka zprzeprowadzonych 3 III 1949r. rozmw ze Spychalskim.
18
A. Koestler, Ciemno wpoudnie, Warszawa 1990, s. 23.
19
Zob. prezentowany niej dokument.
87 87 87 87 87
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Aresztowania bez sankcji prokuratorskiej dokona 13 maja 1950r. ppk Jzef wiato,
wicedyrektor Biura Specjalnego MBP. Kiedy Spychalski przychodzi do siebie relacjonuje
wiato zastaje ju mnie wswoim pokoju. Za nim wchodzi jego ochrona, ktra mnie
widzi iwie oco chodzi, bo ze mn pracowaa. Od razu wiedz, dlaczego tu jestem. Spy-
chalski ma przed sob mnie, aza sob swoj ochron. Znalimy si osobicie. Wita si ze
mn, podaje mi rk. A ja ju t rk trzymam inie puszczam. Agenci moi rewiduj go.
Spychalski zblad troch, aja powiadam: pojedziemy do Warszawy, towarzyszu. Nie sta-
wia oporu isamochodem odstawiem go do Warszawy, do naszej willi wMiedzeszynie
20
.
Spychalski by poddany cisej inwigilacji co najmniej przez kilka ostatnich miesicy
przed aresztowaniem. Dba oto osobicie Jzef wiato, acao prac wyznaczonej do
tego zadania grupy nadzorowa wiceminister ministerstwa bezpieczestwa publicznego gen.
Roman Romkowski. By moe ten szczeglny nadzr nad Spychalskim wynika po czci
zinnego jeszcze ni wymienione wyej powodu. Ot Wanda Wasilewska podczas pobytu
wPolsce poinformowaa Jakuba Bermana (ich bliska znajomo datowaa si od 1943r.),
aprzez niego cae kierownictwo partyjne, e Spychalski przygotowuje si do ucieczki za
granic iwtym celu jak si wyrazia opracowany jest ju spisek
21
.
31 stycznia 1950r. wiceminister Romkowski zatwierdzi przygotowany przez ppk. Jze-
fa wiat ju wkrtce majcego peni funkcj wicedyrektora Biura Specjalnego MBP
Plan operacyjnych przedsiwzi wcelu zabezpieczenia obiektu M
22
. Obiekt M ozna-
cza oczywicie Mariana Spychalskiego.
To czterostronicowy dokument, ktry by swego rodzaju potwierdzeniem stanu faktycz-
nego. Bez przesady mona stwierdzi, e poza najblisz rodzin (on icrk) generaa
otaczali sami tajniacy. Od gospodyni po dozorc, plus nieustannie zmieniajcy si pa-
trol obserwacyjny. Odpowiedzialny za realizacj planu wiaty kpt. Juliusz Litoczewski by
zobowizany przyjmowa codzienne raporty iprzeprowadza systematyczne odprawy zpod-
legymi sobie ludmi. Cao dokumentacji za mia przekazywa na biurko Romkowskie-
go. Z tym ostatnim naleao uzgadnia wszelkie posunicia.
Bezporednia ochrona Spychalskiego skrupulatnie odnotowywaa, zkim genera si spo-
tyka, na jakie tematy rozmawia, jakie s jego zamierzenia, zawiadamiaa te natychmiast
ojakimkolwiek bd jego planie wyjazdu wteren. Znaczc rol dla resortu odgrywaa
gospodyni. Jej funkcji pod adnym pozorem nie mogli domyla si ani czonkowie ochro-
ny, ani dozorca. Albowiem wszyscy pracownicy resortu obserwowali nie tylko Spychal-
skiego, ale isiebie nawzajem. By to istny dom wariatw, ktry co wida przy lekturze
pisma stanowi mia wpeni zamknity obieg.
20
Z. Bayski, op. cit., s. 140.
21
Relacja Jakuba Bermana [w:] T. Toraska, op. cit., s. 492493. Jest to otyle wygodna
wersja, e pozwaa logicznie tumaczy si Bermanowi zfaktu, i obok Bieruta to on przyczyni
si bezporednio do aresztowania swojego bliskiego znajomego: Prosz zrozumie mwi
do Teresy Toraskiej instancje zajmujce si spraw Spychalskiego twierdz, e spisek uknu-
ty, aja nie dysponuj adnymi dowodami, ktre mogyby te zarzuty obali. [...] Przyparty do
muru nie mogem uchyli si od decyzji. Miaem przecie do wyboru: albo uwierzy Spychal-
skiemu, e nie ucieknie, nie wiadomo na jakich podstawach, albo uwierzy, e ucieknie. Gdy-
by ten drugi wariant okaza si prawdziwy, odpowiadabym ja (ibidem).
22
AIPN, 0298/444, t. 9, Plan operacyjnych przedsiwzi wcelu zabezpieczenia obiektu
M, k. 270273.
88 88 88 88 88
D
O
K
U
M
E
N
T
YZATWIERDZAM:
(Romkowski, gen.)
Podpis odrczny
Plan operacyjnych przedsiwzi wcelu zabezpieczenia obiektu M.
I. Stan faktyczny na dzie 31 stycznia 1950r.
Rozpracowywany przez nas obiekt M znajduje si obecnie na terenie
Wrocawia izamieszkuje wjednorodzinnej willi przy ul. Klaczki 6. Wraz
zobiektem przebywa wtej samej willi osobista jego ochrona wskadzie:
por. [Kazimierz] Doskoczyski ipor. Pudo. Do ich dyspozycji przydzielono
samochd osobowy marki Chevrolet.
Obiekt pracuje na terenie Wrocawia wZOR. Z dotychczasowych da-
nych wynika, e na terenie Wrocawia obiekt kontaktuje si zosobami za-
trudnionymi po linii jego pracy zawodowej, na miejscu zamieszkania nie
stwierdzono adnych kontaktw.
II. Przedsiwzite rodki dla wykonania planu
W celu zabezpieczenia obiektu wydzielono:
1). oficera odpowiedzialnego za cao planu kpt.
[Juliusz] Litoczewski zMBP,
2). dwch oficerw por. Doskoczyskiego iPudo,
3). 9-ciu wywiadowcw do obserwacji ze stanu osobowego WUBP
Wrocaw,
4). samochd osobowy marki Citron 6-cylindrowy idwch szoferw
na zmian,
5). gospodyni ze skadu osobowego MBP Duszysk do prowadze-
nia gospodarstwa,
6). dozorc ze stanu osobowego WUBP Wrocaw,
III. Kompetencje
Dowdca grupy bezporednio podlega wiceministrowi Romkowskie-
mu iszefowi WUBP Wrocaw. Dowdca jest odpowiedzialny za caoksztat
pracy grupy, podlegaj mu ludzie wymienieni wpkt od 2 do 5 wcznie.
Dowdca grupy przeprowadza systematycznie odprawy zpodlegymi
sobie ludmi oraz przyjmuje od nich codziennie raporty. Cao dokumen-
tacji winna by codziennie przekazywana szefowi WUBP przez kierownika
grupy, celem dostarczenia jej gen. Romkowskiemu.
Szef WUBP ma prawo robi wypisy zraportw dla celw operatywnych.
Dowdca grupy uzgadnia wszelkie swoje polecenia zgen. Romkow-
skim io poleceniach informuje szefa Urzdu.
Dowdca grupy wraz ze zmianami grup obserwacyjnych przebywa
wdomku obok domu figuranta. Przy wyjedzie figuranta wteren dowdca
grupy wyjeda wraz zobserwatorami, kierujc caoci obserwacji, awkra-
89 89 89 89 89
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
cza jedynie wwczas, kiedy figurant usiuje przekroczy granic. Katego-
rycznie zabrania si uywania broni palnej wstosunku do figuranta.
W wypadku gdyby figurant usiowa przekroczy granic wtowarzy-
stwie innych osb, naley zatrzyma wszystkich. Gdyby zatrzymanie wszyst-
kich okazao si niemoliwym, naley unieszkodliwi towarzyszcych mu
ludzi samego za figuranta zatrzyma.
IV. Zadania
Do zada grupy naley:
a). zabezpieczenie figuranta przed tragicznym wypadkiem,
b). niedopuszczenie do ucieczki za granic,
c). ustalenie wszystkich jego kontaktw iich rozpracowanie przy pomo-
cy iwuzgodnieniu zszefem Urzdu.
ad pkt 2). Do zada por. Doskoczyskiego ipor. Pudo wczasie ich prze-
bywania wtowarzystwie obiektu naley jak wpunkcie a). /IV/ plus usta-
lenie zkim obiekt si spotyka wczasie penienia przez nich suby.
Ww. skadaj codziennie oddzielnie dowdcy grupy raporty, informujc
go rwnoczenie orozmowach prowadzonych przez obiekt znimi, jak izoso-
bami trzecimi, donoszc ozamierzeniach iplanach obiektu, oraz zawiada-
miaj natychmiast ojakimkolwiek bd jego planie wyjazdu wteren.
ad pkt 3). Grupa obserwacyjna prowadzi cig obserwacj za obiek-
tem wczasie jego pobytu na terenie Wrocawia, jak rwnie wczasie jego
wyjazdw wteren, ustalajc przy tym wszystkie jego kontakty na miejscu
pracy, jak ipoza miejscem pracy. Gwnym zadaniem grupy obserwacyjnej
jest niedopuszczenie do przekroczenia granicy przez figuranta, ingeruje
dopiero wdecydujcym momencie, tzn. wchwili gdy figurant usiuje prze-
kroczy granic, ato na wyrany rozkaz dowdcy grupy, ktry przy wyje-
dzie figuranta wteren kieruje bezporednio obserwacj wterenie.
W czasie przebywania figuranta wdomu, tak wdzie, jak iwnocy, grupa
obserwacyjna obserwuje dom figuranta ze swojego miejsca kwaterowania.
Opuszczenie punktu obserwacyjnego moe mie miejsce jedynie wwy-
padku niemonoci prowadzenia obserwacji od wewntrz iwwczas gru-
pa obserwacyjna, na rozkaz dowdcy, obiera sobie zewntrzny punkt ob-
serwacyjny, celem zapobieenia ewentualnemu wyjciu zdomu figuranta
bez naszej wiedzy.
ad pkt 5). Do zada gospodyni naley prowadzenie obserwacji nad
obiektem, jak ijego osobista ochrona podczas ich przebywania wdomu.
Gospodyni winna stara si zapamita, apniej odtworzy przebieg
rozmw midzy nimi lub midzy figurantem aosobami tam przychodz-
cymi. Zaobserwowawszy jakiekolwiek bd niebezpieczestwo, zagraa-
90 90 90 90 90
D
O
K
U
M
E
N
T
Yjce figurantowi, winna natychmiast sygnalizowa dowdcy grupy przy
pomocy schematu cznoci, opracowanego przez dowdc.
Zachowanie si gospodyni na miejscu pracy polega na bezwzgld-
nym zakonspirowaniu jakiegokolwiek bd powizania znaszym apa-
ratem, tak przed obiektem ijego ochron, jak iprzed dozorc.
Swoim zachowaniem gospodyni winna stara si zdoby zaufanie
obiektu, jego ochrony oraz dozorcy.
Legenda ojej pracy iprzeszoci bdzie opracowana na miejscu wspl-
nie zszefem Urzdu.
ad pkt 6). Zadaniem dozorcy jest ustalanie osb, przychodzcych do
figuranta, niewpuszczanie do domu osb niepowoanych (ebrakw, kwe-
starzy, itp.) oraz sygnalizowanie dowdcy grupy ozamiarach opuszcze-
nia, wzgldnie oopuszczeniu domu przez figuranta bez ochrony.
Dozorca daje zna przy pomocy umwionego sygnau dowdcy gru-
py, ktry znajduje si wbudynku X, niedaleko figuranta. Do chwili przyby-
cia ochrony dozorca jest zobowizany osobicie prowadzi obserwacj
niepostrzeenie za figurantem.
Wcigu dnia, wczasie nieobecnoci figuranta, dozorca winien od-
poczywa, by mg wnocy by na posterunku iobserwowa, czy figurant
nie opuszcza domu, tak przez gwne wejcie, jak izapasowe, wzgldnie
przez okna. Zadaniem dozorcy jest nierozszyfrowanie si przed obiektem,
jak rwnie przed jego ochron igospodyni ze swoich powiza zapa-
ratem Bezpieczestwa.
Dozorca swoim zachowaniem si winien zdoby zaufanie ochrony
osobistej figuranta oraz gospodyni, moe on mwi osobie, e jest PZPR-
owcem.
Legenda co do jego przeszoci bdzie opracowana oddzielnie wpo-
rozumieniu zszefem WUBP.
Wszystkie przedsiwzicia icaoksztat pracy grupy winne figuranta
jak wpunkcie IV a), b) ic), wuzgodnieniu by prowadzone pod ktem
widzenia zabezpieczenia zwiceministrem Romkowskim, zdelegowanym
przez niego przedstawicielem, oraz zszefem WUBP.
Szef WUBP na rwni zdowdc grupy jest odpowiedzialny za cao
funkcjonowania grupy oraz za caoksztat operacyjnych przedsiwzi.
(wiato, ppk)
Podpis odrczny
91 91 91 91 91
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
P PP PPAWE AWE AWE AWE AWE F FF FFORNAL, ORNAL, ORNAL, ORNAL, ORNAL, M MM MMARIUSZ ARIUSZ ARIUSZ ARIUSZ ARIUSZ K KK KKRZYSZTOFISKI, RZYSZTOFISKI, RZYSZTOFISKI, RZYSZTOFISKI, RZYSZTOFISKI, OBEP IPN R OBEP IPN R OBEP IPN R OBEP IPN R OBEP IPN RZESZW ZESZW ZESZW ZESZW ZESZW
MIDZY UB A PARTI
NIEZNANY PROTOK KOMRKI PPR PRZY PUBP WBRZOZOWIE
ZGRUDNIA 1945 R.
Po zajciu Rzeszowszczyzny przez Armi Czerwon latem 1944r. miej-
scowi komunici przystpili do dziaa zmierzajcych do cakowitego
przejcia wadzy. Na terenie powiatu brzozowskiego cel ten mia re-
alizowa powoany oficjalnie wgrudniu 1944r. Komitet Powiatowy
Polskiej Partii Robotniczej oraz Powiatowy Urzd Bezpieczestwa Pu-
blicznego. PPR upartyjnia PUBP, podobnie jak cay aparat bezpie-
czestwa w1945r., tworzc przy nim swoj komrk. Stanowia ona
kociec powiatowych kadr PPR, chocia tak jak wszystkie inne tereno-
we struktury partii nie grzeszya dyscyplin ani pracowitoci.
KP PPR wBrzozowie dugo przeywa gboki kryzys organizacyjny. Wlipcu 1945r.
jego wczesny I sekretarz Jerzy Dymowski stwierdza: komrki nie pracuj ze wzgldu na
panujcy terror, praca partyjniakw [przynosi] ze rezultaty, mao jest zainteresowania Brzo-
zowem ze strony Rzeszowa
1
. Sytuacja panujca wwczas wBrzozowskiem przybraa bar-
dzo niekorzystny dla PPR obrt. Majca minimalne poparcie spoeczne partia spotkaa si
bowiem zwrogim nastawieniem ludnoci, co uatwiao zkolei dziaalno oddziaw pod-
ziemia niepodlegociowego.
PPR miaa wswoich szeregach osoby pracujce na rzecz wywiadu Rady WiN Brzozw.
Tak funkcj peni m.in. funkcjonariusz PUBP wBrzozowie Stanisaw Wojtowicz Rota
2
,
czonek KP PPR wBrzozowie. Wsierpniu 1945r. wskad KP PPR wBrzozowie wchodzio
pitnacie osb. Trzy spord nich byy funkcjonariuszami tamtejszego PUBP
3
.
Kryzys brzozowskiej PPR by odbiciem braku dyscypliny panujcego wjej szeregach. Czon-
kowie partii wiadomie nie wypeniali jej polece, aco wane, postawieni na jakie stano-
wisko przez PPR zapominali, e mog by przez ni zniego usunici. Bardzo le ukadaa si
rwnie wsppraca PPR zPUBP wBrzozowie. Dymowski ocenia to tak: z PUBP niema
[tak wtekcie] wsppracy, gdy nikt nie zna ludzi tam pracujcych
4
. Sytuacja PPR, bdca
cis wypadkow pracy PUBP wBrzozowie, przedstawiaa si tragicznie. Nic wic dziwne-
1
APRz, KP PPR wBrzozowie, Protokoy zposiedze Egzekutywy KP PPR 19451948, 3, k.3.
2
Stanisaw Wojtowicz (19241987) Rota, ur. wBrzozowie. Od 18 XII 1944r. czonek
PPR, aod 1 II 1945r. funkcjonariusz PUBP wBrzozowie. Od lata 1945r. informator WiN.
Aresztowany przez funkcjonariuszy WUBP wRzeszowie 24 V 1947r. Skazany przez WSR wRze-
szowie 16 X 1947r. na 12 lat wizienia, przepadek caego mienia, utrat praw publicznych
iobywatelskich praw honorowych na 5 lat. Podczas pobytu wwizieniu rzeszowskim wlutym
1952r., zamany wledztwie, podj wspprac zUB. Po opuszczeniu wizienia wsppracy
nie kontynuowa. Zmar wBrzozowie. Zob. R. Witalec, Stanisaw Wojtowicz (19241987), Stu-
dia Rzeszowskie, t. IX, Rzeszw 2002, s. 211214.
3
APRz, KP PPR wBrzozowie, Skad Egzekutywy iKomitetu Powiatowego wBrzozowie, 6 VIII
1945r., 3, k. 4.
4
APRz, KP PPR wBrzozowie, Protok zposiedzenia Powiatowego komitetu PPR Egzekutywy
odbytego dnia 26 VIII 1945r., 2, k. 14.
92 92 92 92 92
D
O
K
U
M
E
N
T
Ygo, e wocenie partii rezultaty dziaa PUBP odbiegay od oczekiwanych. W celu poprawy
tego stanu rzeczy funkcjonariusze PUBP wBrzozowie 26 grudnia 1945r. na utajnionym
zebraniu komrki PPR przy PUBP zwrcili si do KP PPR wBrzozowie zpropozycj zmiany
szefa urzdu. Odwoanie si do instancji partyjnej ukazuje bezradno funkcjonariuszy apa-
ratu bezpieczestwa oraz wskali lokalnej zoono relacji, jakie panoway midzy dwo-
ma najwaniejszymi instytucjami powojennej powiatowej Polski PUBP iKP PPR. Wzajemne
stosunki midzy osobami stojcymi na czele tych organw zaleay wduej mierze od ich
pozycji, charakteru izasug dla ruchu komunistycznego. Wwielu przypadkach relacje te przy-
pominaj swoist walk odominacj na terenie danego powiatu, przekadajc si m.in. na
obsad konkretnych posad. WBrzozowie organizacyjnie PPR bardzo dugo nie moga po-
szczyci si ani widocznym wzrostem liczby czonkw, ani wzmoon dziaalnoci propagan-
dow. PUBP wBrzozowie niszczcy wjej imieniu przeciwnikw politycznych rwnie nie na-
lea do wyrniajcych si jednostek aparatu bezpieczestwa.
Zasadniczo aparat bezpieczestwa pojmowany jako policja polityczna PPR, apotem PZPR,
odgrywa podrzdn rol wobec swojego suwerena. Wzajemne skargi, spory, wwyniku kt-
rych dochodzio do zmian obsady konkretnych stanowisk kierowniczych wonie aparatu bez-
pieczestwa czy partii, s wiadectwem zoonoci relacji, jakie panoway pomidzy tymi
dwoma organami. Twierdzenie to dotyczy rwnie sytuacji zaistniaej wpowiecie brzozow-
skim wkocu 1945r. Przy czym swoisty modus vivendi pomidzy parti abezpiek na szcze-
blu lokalnym wytwarza si na drodze praktyki, ktra nie znosia szablonowych rozwiza.
* * *
Prezentowany poniej dokument stanowi zapis zebrania komrki PPR przy PUBP wBrzo-
zowie wkocu grudnia 1945r.
5
Na zebraniu funkcjonariusze PUBP wBrzozowie skiero-
wali skarg do KP PPR (instancji nadrzdnej wobec komrki PPR przy PUBP) na swojego
szefa, ppor. Tadeusza Ochockiego, dajc jego usunicia. Zaistniaa wBrzozowie sytua-
cja zpewnoci nie naleaa do rzadkoci. Dziki protokoowi mona pozna kulisy funk-
cjonowania powiatowych struktur aparatu bezpieczestwa ipartii wpocztkowym okresie
ich istnienia. Zachowana woryginale pisownia protokou (poprawiono nieco interpunkcj)
pozwala scharakteryzowa rwnie jego twrcw.
5
Protok ten przechowywany jest wArchiwum Pastwowym wRzeszowie wzespole Komitet
Powiatowy PPR wBrzozowie, Wydzia Organizacyjny, Protokoy isprawozdania KM ik PPR,
1945, 19471948, 10, k. 114115.
93 93 93 93 93
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Brzozw, dnia 26 XII 1945r.
PROTOK
z zebrania komrki PPR zorganizowanej wPUBP wBrzozowie, zebranie od-
byo si dnia 26 XII [19]45r. przydrzwiach zamknitych wobecnoci tow. Twor-
ka Jana
6
, piewaka Wadysawa
7
, Czecha Bronisawa
8
, Binka Edwarda
9
, Pa-
6
Jan Tworek, kpt. Ur. 24 XI 1922r. wSokolnikach, pow. Tarnobrzeg. Wyksztacenie
6klas szkoy powszechnej, zzawodu rolnik. Czonek PPR od 15 X 1944r. Wokresie okupa-
cji przebywa wrodzinnej miejscowoci, anastpnie w latach 19401942 pracowa jako
robotnik wniemieckiej firmie budowy drg imostw. Wlatach 19431944 zosta wywiezio-
ny do III Rzeszy na przymusowe roboty, gdzie pracowa wkopalni, nastpnie zosta areszto-
wany iosadzony wwizieniu niemieckim. Worganach Bezpieczestwa Publicznego suy od
1I1945r., pocztkowo na stanowisku wartownika PUBP wTarnobrzegu. 26 IV 1945r. prze-
niesiony zosta do PUBP wBrzozowie, gdzie awansowa na stanowisko referenta. 1X 1947r.
przeniesiony ponownie do PUBP wTarnobrzegu, gdzie 15 IX 1950r. zosta awansowany na
starszego referenta. Wnastpnych latach awansowa iju 15 I 1953r. peni funkcj zastp-
cy szefa PUBP wBrzozowie. Po przeniesieniu zastpca szefa PUBP wUstrzykach Dolnych.
1IV 1955r. odda si do dyspozycji kierownika WUdsBP wRzeszowie. Przeniesiono go na
stanowisko starszego referenta PUdsBP wUstrzykach Dolnych. 1 IX 1955r. przeniesiony do
Rzeszowa. Zwolniony ze suby worganach BP 31 XII 1956r. Od 1 I 1957r. funkcjonariusz
Komendy Wojewdzkiej Milicji Obywatelskiej wRzeszowie. Suy wKW MO wRzeszowie do
30 IX 1972r., przeszed wwczas na emerytur izosta zwolniony ze suby. Zob. Archiwum
Instytutu Pamici Narodowej OddziaRzeszw [dalej: AIPN Rz], IPN Rz, 00157/1049, Akta
osobowe Tworka Jana.
7
Wadysaw piewak, chor. Ur. 22 III 1915r. wmiejscowoci Porby Kupieskie, pow.
Kolbuszowa. Wyksztacenie 4 klasy szkoy powszechnej. Wwojsku suy wlatach 19381939
w17 p.p. wRzeszowie. Uczestnik kampanii wrzeniowej. Od IX 1942r. do V 1943r. wGL.
WPRR od 7 IX 1944r. Waparacie bezpieczestwa suy od 1 XI 1944r., pocztkowo wplu-
tonie ochrony PUBP wKolbuszowej. Od 29 V 1945r. wartownik wPUBP wBrzozowie, potem
modszy referent ireferent wPUBP w Brzozowie. 24 VI 1947r. ukarany czternastodniowym
aresztem dyscyplinarnym zpotrceniem 50 proc. poborw za kontakt zwiniami. 19 I 1947r.
przeniesiony karnie na stanowisko modszego referenta do PUBP w Kolbuszowej. Od 22 VIII
1947r. m. referent PUBP wTarnobrzegu. Od 1 X 1947r. m. referent Referatu III PUBP wTar-
nobrzegu. 25 X 1948r. zawieszony wczynnociach subowych od 20 X 1948r. Aresztowany
na podstawie raportw zWydziau ds. Funkcjonariuszy. Spraw skierowano na drog sdow.
Skazany przez WSR wRzeszowie 16 II 1949r. na cztery lata wizienia oraz zdegradowany do
stopnia szeregowca za udzia wkilku napadach na miejscow ludno w powiecie Brzozw
(AIPN Rz, IPN Rz, 0048/2576, Akta osobowe piewaka Wadysawa).
8
Bronisaw Czech, ur. 23 III 1923r. wZagrzu, pow. Sanok, wrodzinie robotniczej. Od
1941r. pracownik kochozu na Kaukazie. Potem wywieziony na roboty przymusowe do Rzeszy,
zktrych zbieg. Od czerwca do wrzenia 1945r. funkcjonariusz KP MO wBrzozowie, od
padziernika wPUBP wBrzozowie. Pocztkowo referent, od stycznia 1946r. p.o. szef urzdu.
Zgin wlesie wWoli Komborskiej, zlikwidowany przez bojwk brzozowskiej Stray WiN 18
IV 1946r. Zob. Z. Nawrocki, Zamiast wolnoci. UB na Rzeszowszczynie 19441949, Rzeszw
1998, s. 119.
9
Edward Biko, ur. 22 VII 1925r. wNienadowie, pow. Przemyl. onierz BCh od 1943r.
do 1945r. woddziale Romana Kisiela. Do suby waparacie skierowany przez Pow[iatowy]
Zarz[d] SL za podpisami sekr. Wojciechowskiego iprez. Kisiela R. Od 28 VIII 1945r. szere-
gowiec wPUBP wBrzozowie. Od 3 X 1945r. wartownik wPUBP wBrzozowie. Czonek SL.
Zlikwidowany wlesie wWoli Komborskiej 18 IV 1946r. przez Stra Rady WiN Brzozw.
Zob. AIPN Rz, IPN Rz, 0045/973, Akta osobowe Biko Edwarda.
94 94 94 94 94
D
O
K
U
M
E
N
T
Yysa Michaa
10
, Strusiewicza Adama
11
, mudy Wojciecha
12
, Wgrzyna Sylwe-
stra
13
iPelca Jzefa
14
zSL.
1. Porzdek dzienny.
1. Reorganizacja Urzdu.
2. Bezwzgldna zmiana kierownika.
10
Micha Paysa, ur. 20 IX 1924r. w Kaczanwce, pow. Skaat, woj. tarnopolskie. Wykszta-
cenie 7 klas szkoy powszechnej. W1941r. wywieziony na roboty przymusowe do Austrii, zktrych
powrci wmaju 1945r. WPPR od 29 IX 1945r. Przyjty do suby 2 X 1945r. Rekomendowany
przez Jana Tworka iJzefa Kupca, funkcjonariuszy PUBP wBrzozowie. Zatwierdzony na modsze-
go referenta wPUBP wBrzozowie 2 X 1945r. Zwolniony zaparatu 18 VI 1947r. wzwizku zaresz-
towaniem przez Wydzia ds. Funkcjonariuszy pod zarzutem zej woli wwykonywaniu obowizkw
subowych, jak rwnie dopuszcza si czsto pijastwa, za co zosta ukarany dyscyplinarnie
izwolniony zpracy. Zob. AIPN Rz, IPN Rz, 0045/561, Akta osobowe Paysa Micha; APRz, Komitet
Powiatowy wBrzozowie, Wydzia Organizacyjny, Protokoy isprawozdania KM ik PPR, 1945,
19471948, 10, k. 121.
11
Adam Strusiewicz, ur. 23 III 1927r., wPPR od 1 VI 1945r. Zob. ibidem, k. 121.
12
Wojciech muda, chor. Ur. 29 IV 1921r. wDbie. Od 1937r. do 1939r. pracowa
wZakadach Zbrojeniowych wDbie. Potem do 1941r. ucze szkolny. Od 1942r. do 10V1945r.
przebywa wobozie wNiemczech. WPPR od 6 XII 1945r. Do suby waparacie bezpieczestwa
przyjty 4 XII 1945r. Pocztkowo szofer. Od 29 I 1946r. referent wPUBP wSanoku. Potem ref.
ewid. operat. wSanoku. Od 1 X 1947r. ref. ewid. operat. Referatu II PUBP wSanoku. Od 14 XI
1947r. ref. ewid. operat. Referatu II PUBP wJale. Nastpnie od 12 I 1949r. ref. ewid. operat.
Referatu II PUBP wSanoku. Zwolniony 31 XII 1949r. ztrzymiesicznym odszkodowaniem iprzenie-
siony do rezerw MON. Powodem zwolnienia ze suby byo zatajenie wankiecie dwch faktw:
pierwszy dotyczy stryjecznego brata W. mudy, ktry poszukiwany przez UB za wrog dziaalno
przeciwko ustrojowi kilkakrotnie przebywa wjego mieszkaniu, oczym muda nie poinformowa
organw bezpieczestwa, drug przyczyn byo podanie nieprawdy podczas okupacji niemiec-
kiej muda zosta aresztowany nie za dziaalno polityczn, jak utrzymywa, leczza kradzie.
Zob. AIPN Rz, IPN Rz, 0054/2841, Akta osobowe mudy Wojciecha.
13
Sylwester Wgrzyn, ur. 22 II 1924r. wIzdebkach, pow. Brzozw. Z zawodu lusarz, wykszta-
cenie 7 klas szkoy powszechnej. Wlatach 19391942 pracowa na roli przy rodzicach. Podczas
okupacji czonek SL. Od 1942r. do 14 I 1945r. wiziony wOwicimiu. Potem wizie innych
obozw m.in. Buchenwaldu. Od 28 VII1945r. wartownik wPUBP wBrzozowie. Rozkazem z14
X 1945r. modszy referent PUBP w Brzozowie. Rozkazem z8 VI 1946r. referent PUBP w Brzozowie.
WPPR od 28 XII 1945r. Zamordowany przez UPA 22 XII 1946r. we wsi Niewistka, pow. Brzozw.
Zob. AIPN Rz, IPN Rz, 0054/2662, Akta osobowe Wgrzyna Sylwestra.
14
Jzef Pelc, por. Ur. 27 II 1923r. wSoninie, pow. acut, wyksztacenie 7 klas szkoy po-
wszechnej, 1 klasa gimnazjum i3 klasy szkoy zawodowej. Czonek SL, PPR ipotem PZPR. Wmar-
cu 1939r. zacz pracowa jako maszynista welektrowni wacucie, ktra obsugiwaa folwark
Potockich. Wpoowie 1941r. przeniesiony zosta do pracy wacucie, gdzie pracowa jako me-
chanik. Wpoowie 1942r. zabrany przez Niemcw do pracy jako robotnik przymusowy na stano-
wisku tokarza wZakadach Zbrojeniowych Huta Stalowa Wola. Na wiosn 1944r. samowolnie
opuci prac wobawie przed aresztowaniem. Od czerwca 1944r. nalea do BCh iLudowej
Stray Bezpieczestwa na terenie gromady Sonina. Po tzw. wyzwoleniu mieszka zrodzicami. Wapa-
racie bezpieczestwa suy od 1 I 1945r. na stanowisku modszego referenta PUBP wBrzozowie
(potem referenta). 14 III 1946r. przeniesiony iawansowany na stanowisko starszego referenta
PUBP wSanoku. Ukoczy 6-miesiczny kurs wCentralnej Szkole MBP, by take suchaczem mie-
sicznego kursu dla zastpcw szefw PUBP. Od 1 IV 1949r. peni funkcj zastpcy szefa PUBP
wTarnobrzegu. Zwolniony ze suby ze wzgldu na zastrzeenia natury politycznej 28 II 1950r.
Zob. AIPN Rz, IPN Rz, 0048/2160, Akta osobowe Pelca Jzefa.
95 95 95 95 95
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
3. Podstawy dania zmiany.
4. Oglna sytuacja pow. Brzozowskiego.
ad. 1. Wurzdzie niema godzin urzdowych, kady przychodzi sam wkie-
dy chce, kierownika prawie nigdy niema wUrzdzie, do tego czasu wszyst-
kie sprawy zwizane zurzdem zaatwia zastp. kierownika Cebula An-
toni,
15
lecz ten zosta przeniesiony do Sanoka na stanowisko kierownika.
Pomimo, e pow. Brzozowski jest w90 % opanowany przez element reakcyj-
ny, nie wszczyna si adnych krokw, aby temu zapobiec. Pracownicy
wswoim zakresie na podstawie materjaw kompromitjcych, gdy przy-
trzymaj kogo, kierownik popije zobrocami danego ikae go wypu-
ci, nap[rzykad] prowokatora najcia wGrabownicy, gdzie rozbrojono
4-rech pracownikw PUBP przytrzymano, kierownik za kaza go wypuci
(zaznaczamy, e osobnik w zosta zatrzymany podczas ucieczki na za-
chd). Przykad 2. zatrzymano 2-ch AK-owcw, jednego znich poznano, e
bra udzia wrabunku, izarzcono dwa morderstwa, obrabowali oni ro-
dzin pracownika WUBP ob. mietany Stanisawa
16
, ostrzyono jego sio-
stry, kierownik znw popi zich komendantem Dbem
17
ikaza puci iwie-
le innych podobnych wypadkw.
15
Antoni Cebula, ur. 16 II 1911r. wMajdanie Krlewskim, pow. Kolbuszowa. Przed wojn
czonek ZMW RP Wici, wlatach 19321934 onierz WP. Uczestnik kampanii wrzeniowej.
Podczas okupacji niemieckiej onierz BCh. Po tzw. wyzwoleniu jeden zorganizatorw wadzy
ludowej wpow. Kolbuszowa. Od stycznia 1945r. funkcjonariusz PUBP wKolbuszowej, aod
maja 1945r. kolejno sekretarz izastpca szefa PUBP wBrzozowie. Wpniejszym okresie
pracowa wPUBP wSanoku (19461951), wJale, Poznaniu oraz Koszalinie. Zob. Z. Na-
wrocki, Zamiast wolnoci..., s. 121122.
16
Brak bliszych danych.
17
Albin Zygar Db, st. sierant AK. Ur. 20 II 1909r. we Wzdowie, gm. Haczw, pow.
Brzozw. Wyksztacenie 7 klas szkoy powszechnej. Z zawodu lenik rolnik. Po ukoczeniu
szkoy do 1930r. mieszka ipracowa wdomu, pomagajc rodzicom wgospodarstwie rolnym.
Wlatach 19311932 odby sub wojskow w52. p.p. wZoczowie wstopniu starszego strzel-
ca. Po opuszczeniu wojska odby praktyk len wBiaym Kamieniu, woj. tarnopolskie, do 1933r.
Wlatach 19331935 uczszcza do szkoy lenej. Nastpnie pracowa wlasach pastwowych
wnadlenictwie Rafajowa, woj. stanisawowskie, do roku 1939. Do ZWZ wstpi w1940r.
Pocztkowo by szeregowym onierzem, aod 1942r. zosta mianowany dowdc placwki AK
nr 9 we Wzdowie idowdc plutonu. Do tzw. wyzwolenia mia pod swoim dowdztwem 16
onierzy. Wokresie okupacji niemieckiej bra udzia wkilku udanych akcjach, m.in. na Grenz-
schutzpolizei wKomaczy, Werkschutz wRwnem, oraz uczestniczy wwalkach zwycofujcymi
si oddziaami Wehrmachtu wpow. Lesko pod dowdztwem mjr. Korwina. Po tzw. wyzwoleniu
ukrywa si wobawie przez aresztowaniem. Czciowo ujawni si 17 X 1945r. wPUBP wBrzo-
zowie izda cz broni swojego plutonu. Po pewnym czasie nawiza kontakt zAntonim ubry-
dem Zuchem, ktry mianowa go dowdc placwki NSZ we Wzdowie. Ujawni si 10 III
1947r. przed Komisj Amnestyjn wPUBP wBrzozowie. Ujawniajc si, nie zda wcaoci
posiadanej broni. Nastpnie przez pewien czas ukrywa si przed wadzami. 8 III 1949r. zosta
aresztowany pod zarzutem nielegalnego posiadania broni iudziau wrabunkach. 30 XI 1949r.
WSR wRzeszowie na sesji wyjazdowej wSanoku skaza go na czn kar 6 lat wizienia, utrat
praw publicznych iobywatelskich praw honorowych na rok. AIPN Rz, IPNRz, 043/646, Akta
operacyjne dot. Zygara Albina, Charakterystyka Zygara Albina, 16 VI 1971r., k.3; AIPNRz,
IPNRz, 046/705, Akta kontrolno-ledcze wsprawie Kielara Jana, Deklaracja, 17 X 1945r.,
96 96 96 96 96
D
O
K
U
M
E
N
T
Yad. 2. Praca wUrzdzie pjdzie normalnym trybem, poniewa pracownicy
pragn tego, prosz za, aby na stanowisko kierownika tut. Urzdu wy-
bra kogo ztut. pracownikw, w znajc pooenie isytuacj, najlepiej
bdc bezwzgldnym, poprowadzi prac wUrzdzie. Na stanowisko kie-
rownika proponjemy Pelca Jzefa lub Czecha Bronisawa.
ad. 3. Pracownicy nie maj zaufania do obecnego kierownika, awidzc
go zawsze wstanie nietrzewym, bior zniego przykad ipij na umr,
przez to panje rozlunienie wcaym Urzdzie ibrak dyscypliny.
Pienidze na remont 50 tys. przepi, awoknach brak szyb iniemoliwe
urzdowanie, wwietlicy nieg, poniewa zupenie nie ma okien. Z pieni-
dzy przeznaczonych na wyywienie kierownik kupje sobie kury, maso,
ser i.t.d. Pracownicy chodz wpodartych btach, bez paszczy igodni, na
sypialni plutonu wszy ibrd, niema ani jednej miednicy, aby si mogli
wartownicy umy, ani wcale niema.
Wieczorem na drodze zBrzozowa do Humnisk kier. Ochocki T.
18
przed-
stawi si za Szuflad, zatrzyma handlarza izabra mu okoo 20 ty. zo-
tych, ktre przepi, handlarza kaza zatrzyma, przesuchiwa go sam, gdy
za wmidzyczasie Prokurator oglda cele, trci okciem kom. Wizie-
nia, aby ten celi nie otwiera powiedziaza, e siedzi tam pijany.
ad. 4. Wpow. Brzozowskim jak wadnym innym grasj bandy NSZ-
towskie
19
rabj zboe kontyngentowe, napadaj irabj ludno. Ostat-
nio o500 m. od Urzdu zrabowano zboe PUBP zmyna, nie wszczto ad-
nych poszukiwa. Pobito wHumniskach starego czowieka, PPR-owca, nie
wszczto poszukiwa. Obrabowano lokal PPR, nie napisano nawet proto-
kou. Bandyci NSZ jed autami, chodz po miecie iwogle nie s tpie-
k. 1; ibidem, Protok przesuchania podejrzanego Zygara Albina, 19 X 1945r., k. 23;
ibidem, Owiadczenie Zygara Albina, 10 III 1947r., k. 1819; ibidem, Protok przesucha-
nia podejrzanego Lewickiego Wadysawa 27 VIII 1947r., k. 2021; AIPNRz, IPNRz, 25/2160
(Sr. 752/49), Akta wsprawie przeciwko mietanie Stanisawowi iZygarowi Albinowi, Akt oskar-
enia wsprawie przeciwko mietanie Stanisawowi iZygarowi Albinowi, k. 7172; ibidem,
Wyrok WSR wRzeszowie na sesji wyjazdowej wSanoku wsprawie mietany Stanisawa iZyga-
ra Albina, 30 XI 1949r., k. 204206.
18
Tadeusz Ochocki, ppor. Ur. 10 V 1923r. wBorszczowie, pow. Tarnopol. Wyksztacenie
podstawowe. Do 1940r. pracowa jako murarz, aod 1940r. do 1943r. jako robotnik wsow-
chozie. Funkcjonariusz PUBP wJarosawiu, potem zastpca ikierownik tego urzdu. Od 6 VI
1945r. szef PUBP wBrzozowie. Aresztowany za naduycie wadzy iskazany przez WSR wRze-
szowie 14 VIII 1946r. na 8 lat wizienia. Zob. Z. Nawrocki, Zamiast wolnoci..., s. 57.
19
Narodowe Siy Zbrojne, chodzi odziaajcy na pograniczu powiatu Sanok iBrzozw
Samodzielny Batalion Operacyjny pod dowdztwem Antoniego ubryda Zucha. ODB liczy
okoo 150 onierzy. Zadaniem grupy bya walka zkomunizmem za pomoc propagandy
mwionej, prasy nielegalnej, dokonywania aktw terroru indywidualnego przez likwidacj kon-
fidentw UB, atake nadgorliwych dziaaczy nowej wadzy, organizowanie zamachw na
oddziay ludowego WP igrupy operacyjne UB iMO, demolowanie posterunkw MO. AIPN
Rz, IPNRz, 05/24, Charakterystyka nr 8 oddziau A. ubryda, k. 6; AIPNRz, IPNRz, 043/13,
Akta operacyjne dot. ubryda Antoniego, Protok przesuchania podejrzanego Kocyowskiego
Mieczysawa ps. Czarny, 26 III 1946r., k. 19.
97 97 97 97 97
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
ni. Inteligencja imodzie wystpj jawnie, potpiaj ustrj teraniejszy,
zUrzdu si namiewaj. Przy odpiewywaniu wkociele Boe co Pol-
sk piewaj: Ojczyzn woln racz nam wrci Panie.
Wiarygodno protokou stwierdzamy wasnorcznymi podpisania.
1. Tworek Jan [podpis ] 5. Strusiewicz A. [podpis]
2. piewak Wadysaw [podpis] 6. muda Wojciech [podpis]
3. Biko Edward [podpis] 7. Wgrzyn Sylwester [podpis]
4. Pays Micha [podpis] 8. Pelc Jzef [podpis]
Sekr. Komrki PPR
/-/ Czech Bronisaw [podpis]
F
o
t
.

z

A
I
P
N
Jedna z grup operacyjnych z lat czterdziestych
98 98 98 98 98
D
O
K
U
M
E
N
T
Y UKASZ UKASZ UKASZ UKASZ UKASZ K KK KKAMISKI, AMISKI, AMISKI, AMISKI, AMISKI, OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN WROCAW, ROCAW, ROCAW, ROCAW, ROCAW, G GG GGRZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ M MM MMAJCHRZAK, AJCHRZAK, AJCHRZAK, AJCHRZAK, AJCHRZAK, BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN
WCZORAJ FIGURA,
DZISIAJ FIGURANT
W systemie totalitarnym niemal wszyscy znajdowali si w sferze
podejrze tajnych sub. Dotyczyo to take czonkw establishmen-
tu, zwaszcza jeli trafili na boczny tor.
Pocztek szerszej inwigilacji niektrych czonkw komunistycznych elit wie si zusu-
niciem Wadysawa Gomuki zfunkcji sekretarza generalnego PPR iujawnieniem rzeko-
mego odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego w1948 roku. Rozszerzajcy si syste-
matycznie krg osb, ktre podlegay inwigilacji aparatu bezpieczestwa, spowodowa
konieczno powoania specjalnej struktury wramach Ministerstwa Bezpieczestwa Publicz-
nego. Za zabezpieczanie operacyjne partyjnej wierchuszki odpowiadao Biuro Specjalne
MBP, przeksztacone nastpnie wDepartament X.
Dziaalno funkcjonariuszy Departamentu X MBP, ktrzy cis kontrol objli praktycznie
cae kierownictwo PZPR, staa si prawdopodobnie jedn zprzyczyn likwidacji MBP wgrud-
niu 1954 roku. Powoane na jego miejsce Komitet ds. Bezpieczestwa Publicznego iMSW
znalazy si ju pod penym nadzorem dziaaczy partyjnych. Dziaalno bezpieki skierowana
przeciwko byym lub obecnym czonkom kierownictwa partyjno-pastwowego nie zanika
jednak. Wdalszym cigu prowadzono inwigilacj dziaaczy partyjnych odsunitych od wa-
dzy, operacje te byy jednak nadzorowane przez kierownictwo PZPR, ktre notabene regular-
nie informowano opostawach iciekawszych wypowiedziach niedawnych wsptowarzyszy.
Wkrgu podejrze u progu lat szedziesitych znaleli si czonkowie liberalnej frakcji partii
komunistycznej, obdarzeni mianem rewizjonistw. Wpoowie dekady przysza kolej na
dogmatykw po ucieczce Kazimierza Mijala do Albanii iutworzeniu przez niego Komu-
nistycznej Partii Polski poszukiwano wPZPR osb nastawionych prochisko lub proalbasko.
Wreszcie najwikszego kontyngentu podejrzanych dostarczyy wydarzenia lat 19671968,
kiedy to zkierowniczych stanowisk usunito setki dziaaczy partyjnych. Wznacznie mniejszym
stopniu inwigilacj objto osoby odsunite od wadzy wwyniku kryzysw 1970 i1980 roku.
Analiza tego zjawiska stawia badacza wnieatwym pooeniu. Oto bowiem niedawny
funkcjonariusz systemu, niekiedy nawet wspodpowiedzialny za liczne zbrodnie (w 1968
roku inwigilacj objto np. Jakuba Bermana), sam staje si przedmiotem zainteresowania
aparatu bezpieczestwa. Zbierane s informacje na jego temat przy uyciu zarwno agen-
tury, obserwacji, jak irodkw natury technicznej (podsuchy, podgld). Czasami docho-
dzio take do podjcia przez Sub Bezpieczestwa aktywnych dziaa stosowano rno-
rodne gry ikombinacje operacyjne. Czy to oznacza, e mona tak osob uzna za ofiar
systemu ipostawi wjednym szeregu zludmi, ktrzy walczyli owolno?
Przedstawiamy poniej dwa dokumenty zinwigilacji byych czonkw peerelowskich wadz
przez SB na pocztku lat siedemdziesitych. Zachoway si one wzasobie Instytutu Pamici
Narodowej, waktach byego Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Powstay wodstpie kilku
miesicy, wlutym igrudniu 1972r. Pierwszy znich sygnowany przez Stanisawa Moraw-
skiego, dyrektora Departamentu III MSW (zajmujcego si do 1979r. caoksztatem spraw
99 99 99 99 99
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
zwizanych zochron gospodarki oraz przeciwstawianiem si dziaalnoci opozycyjnej), by
przeznaczony dla wiceministra spraw wewntrznych Henryka Pitka. Wczeniej otrzyma go
minister Wiesaw Ociepka. Dotyczy on udziau Edwarda iRozalii Ochabw wrejsie statku
m/s Orowo po Morzu rdziemnym (listopad 1971r. stycze 1972r.). Drugi doku-
ment powsta wWydziale III Departamentu III MSW itrafi do dyrektora tego departamentu
wiceministra H.Pitka oraz Franciszka Szlachcica (byego ministra spraw wewntrznych,
czonka Biura Politycznego isekretarza KC PZPR) oraz do innego wydziau trjki. Zawiera
on opis postaw ioczekiwa osb zwolnionych wdrugiej poowie lat 60. ze stanowisk par-
tyjnych ipastwowych oraz byych wyszych oficerw Wojska Polskiego.
Dokument nr 1 Dokument nr 1 Dokument nr 1 Dokument nr 1 Dokument nr 1
Ministerstwo Warszawa, dnia 11 II 1972
Spraw Wewntrznych
Departament III Tajne
L. dz. OE-I-069/2
a
/72
Informacja
dot. udziau Edwarda iRozalii Ochabw wrejsie m/s Orowo
W okresie od 18 XI 1971 do 19 I 1972r. Edward Ochab
1
wraz zon
Rozali wzi udzia wrejsie m/s Orowo na Morze rdziemne. Statek
zawija do portw: Antwerpii, Dunkierki, La Valetty, Lattakii, Pireusu, Mersi-
nu iAntalyi. Wniektrych portach Ochabowie obok zwiedzania miasta
odbywali dalsze wycieczki, np. zLattakii do Damaszku samochodem
oraz zAntalyi do Istambuu samolotem.
W czasie ww. podry E. Ochaba RWE opublikowaa tekst jego listu do
organizacji partyjnej przy WSK Okcie, co zostao nastpnie wykorzystane
przez orodki antykomunistyczne do wrogiej Polsce kampanii propagando-
wej. Natomiast E.Ochab wrozmowie zczonkiem zaogi na ten temat zaprze-
czy, i jest autorem ww. listu, twierdzc, e kto si podszy pod jego osob.
Mimo prywatnego charakteru pobytu na pokadzie m/s Orowo E. Ochab
zachowywa si wobec zaogi woficjalnej formie. Na zebraniach (np. zokazji
30. rocznicy powstania PPR) oraz wdyskusjach wypowiada swe zdanie wfor-
mie expos, po ktrych stwierdza: to wszystko, co chciaem powiedzie, do
widzenia, po czym wychodzi, nie czekajc na odpowiedzi czy dyskusj.
Zaoga statku wykazywaa due zainteresowanie udziaem maestwa
Ochabw wrejsie. Komentowano ich zachowanie si, przy czym do czsto
wystpoway ironiczne uwagi odnonie sposobu bycia iniektrych wypo-
wiedzi ww. Wiele krytycznych wypowiedzi zaogi ipozostaych pasaerw
dotyczyo narzeka Rozalii Ochab na rzekomo trudne warunki materialne
jej rodziny. Zapytana owysoko emerytury swojej ima odpowiedziaa,
a
Wpisane odrcznie.
1
Edward Ochab (19061989) 19501957 i19601964 sekretarz KC PZPR, od marca
do padziernika 1956r. I sekretarz. Od 1964 do 1968r. przewodniczcy Rady Pastwa.
100 100 100 100 100
D
O
K
U
M
E
N
T
Ye m otrzymuje 11 tys. z, aona 2,5 tys. z ztytuu pracy wprzeszoci jako
pielgniarka, co wywoao liczne negatywne komentarze zaogi podkrela-
jcej, i pensje pielgniarek s nisze od jej emerytury. Szczeglne oburzenie
zaogi wywoaa wypowied R. Ochabowej na temat eksterminacji ludno-
ci ydowskiej wokresie okupacji, wktrym jak stwierdzia Polacy wyda-
wali ydw wrce Niemcw oraz sami ich rwnie mordowali.
W Dunkierce R. Ochabowa zgubia paszport, ktry nastpnie zwrcono
jej przez posterunek miejscowej policji.
Dokument nr 2 Dokument nr 2 Dokument nr 2 Dokument nr 2 Dokument nr 2
Dyrektor Departamentu III
a
(pk St. Morawski
2
)
Warszawa, dnia 1 grudnia 1972 roku
Tajne
Egz. nr 1
b
Notatka
W krgu osb zwolnionych ze stanowisk partyjnych ipastwowych oraz
b[yych] wyszych oficerw MON wyodrbniy si trzy grupy.
Uwidacznia si to w:
utrzymywaniu kontaktw iorganizowaniu towarzyskich spotka;
prowadzeniu dyskusji na tematy polityczne iekonomiczne;
wzajemnej wymianie informacji;
udostpnianiu izachcaniu do przeczytania interesujcych mate-
riaw (niektre ksiki, artykuy zprasy zachodniej, niepublikowane opra-
cowania autorw krajowych);
konsultacji opracowa wasnych.
Grupa I
Wilhelm Billig
3
, Roman Zambrowski
4
iEdward Ochab.
Najaktywniejszym spord ww. jest Wilhelm Billig. Utrzymuje on kon-
takty m.in. zEdmundem Pszczkowskim
5
, Wadysawem Biekowskim
6
, Sta-
nisawem Mileckim
7
, Adamem Mellerem
8
, Henrykiem Raskim
9
, Leonem
a
Poniej odrczny podpis.
b
Numer egzemplarza wpisano odrcznie.
2
Stanisaw Morawski od listopada 1971r. do grudnia 1973r. dyrektor Departamentu III MSW.
3
Wilhelm Billig (19061985) 19511955 podsekretarz stanu wMinisterstwie Poczt iTe-
legrafw, 19551956 wMinisterstwie cznoci, nastpnie Penomocnik Rzdu ds. Wykorzy-
stania Energii Jdrowej, usunity w1968r.
4
Roman Zambrowski (19091997) 19451963 czonek Biura Politycznego KC PPR/PZPR,
19561963 sekretarz KC PZPR, 19631968 wiceprezes Najwyszej Izby Kontroli.
5
Edmund Pszczkowski (19041997) 19541956 minister rolnictwa, w1956r. prze-
wodniczcy Komitetu ds. Bezpieczestwa Publicznego, 19631964 ambasador PRL wZSRR,
nastpnie do 1967r. wPakistanie.
6
Wadysaw Biekowski (19061991) 19561959 minister owiaty.
7
Stanisaw Milecki (19091982) 19511967 wiceminister handlu wewntrznego.
101 101 101 101 101
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Chajnem
10
, Wiktorem Kubarem
11
oraz profesorami: Bronisawem Mincem
12
,
Jerzym Pniewskim
13
iStefanem kiewskim
14
.
W. Billig pracuje obecnie nad nowym opracowaniem oroboczym tytu-
le: Przyczynki do marksistowskiej teorii rozwoju spoeczestwa. Wjednym
zrozdziaw tego opracowania zamierza dokona sumarycznej oceny
wspczesnego socjalizmu zpodkreleniem wystpujcych wypacze
wdziaalnoci wadz wpastwach socjalistycznych oraz podda krytyce
teorie Marksa iLenina, jako przestarzae inie sprawdzajce si wczasie.
W. Billig iR. Zambrowski wkonsultacji zE. Ochabem przygotowuj ma-
teriay do opracowania historii ruchu robotniczego wPolsce, zwaszcza KPP.
Opracowanie to ma stanowi replik na opracowywan histori ruchu ro-
botniczego wPolsce przez komisj redakcyjn powoan przez KC PZPR.
Wdyskusjach prowadzonych wkrgu W. Billiga nadal lansowana
jest teza, e gospodarka nasza nie wytrzyma tak wysokiego tempa inwe-
stycji iby moe kryzys nastpi wroku przyszym. (W ubiegym roku prze-
powiadali, e krach nastpi wpoowie 1972r.).
Wypowiedzi cechuje zreguy krytyczny stosunek do podejmowanych
inicjatyw przez wadze iwyczekiwanie na symptomy kryzysu.
Czsto powtarzaj rne plotki, zwaszcza na tematy personalne, oraz
informacje zaczerpnite zRWE.
W. Billig przez okres kilku tygodni (w padziernikulistopadzie br.) prze-
bywa u syna wDanii. Spotka si tam m.in. zb[yym] prof. Instytutu Bada
Jdrowych Bronisawem Burasem
15
(pracujcym wduskim odpowiedni-
ku IBJ), synami Antoniego Alstera
16
ikilku innych emigrantami zPolski.
Grupa II
Jerzy Albrecht
17
, Julian Kole
18
iHenryk Kotlicki
19
.
8
Adam Meller 19571965 przedstawiciel PRL przy Biurze ONZ w Genewie, 19661968
(do 22 kwietnia) dyrektor Departamentu II (Azja) MSZ (departament ten obejmowa Chiny,
Wietnam i Komisj Rozejmow w Korei).
9
Henryk Raski (19131989) w 1945r. wiceminister przemysu.
10
Leon Chajn (19101983) 19451949 wiceminister sprawiedliwoci, 19531957 wice-
minister pracy iopieki spoecznej, 19451961 sekretarz generalny Stronnictwa Demokratycz-
nego, 19651976 dyrektor Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych.
11
Wiktor Kubar (19101982) do 1951 dyrektor naczelny Centralnego Zarzdu Przemysu
Poligraficznego, nastpnie wiceprezes Centralnego Urzdu Wydawnictw, Przemysu Poligra-
ficznego iKsigarstwa.
12
Bronisaw Minc (ur. 1913) 19461952 dyrektorCentralnego Urzdu Planowania iPa-
stwowej Komisji Planowania Gospodarczego, nastpnie pracownik naukowy Szkoy Gwnej
Planowania iStatystyki.
13
Jerzy Pniewski (19131989) fizyk jdrowy, pracownik Uniwersytetu Warszawskiego.
14
Stefan kiewski (19111991) 19561959 minister szkolnictwa wyszego.
15
Bronisaw Buras fizyk, pracownik Uniwersytetu Warszawskiego, w1968r. wyemigrowa zPRL.
16
Antoni Alster (19031968) 19541956 I zastpca przewodniczcego Komitetu ds.
Bezpieczestwa Publicznego, 19561962 wiceminister spraw wewntrznych, 19621967 wice-
minister gospodarki komunalnej.
17
Jerzy Albrecht (19141992) 19561961 sekretarz KC PZPR, 19601968 minister finansw.
18
Julian Kole (19081998) 19511969 wiceminister finansw.
19
Henryk Kotlicki (19041985) dyrektor generalny wMinisterstwie Finansw.
102 102 102 102 102
D
O
K
U
M
E
N
T
YNajliczniejsze kontakty utrzymuje J. Albrecht. Kontaktuje si on m.in. zJa-
nem Frey-Bieleckim
20
, Stefanem Antosiewiczem
21
, Janem Greckim
22
, Stani-
sawem Mileckim, Henrykiem Raskim iArturem Starewiczem
23
(w cza-
sie jego przyjazdw do Warszawy).
Poprzez H. Raskiego iSt. Mileckiego maj kontakt na W. Billiga.
J. Albrecht, J. Kole iH. Kotlicki uwaani s wtym rodowisku za eksper-
tw zdziedziny gospodarczej.
Wgrupie tej lansowane s opinie, e:
zamroenie cen jest chwilowym zapobieeniem inflacji;
dokonywane podwyki pac zachwiej rwnowag rynkow;
nakady inwestycyjne przekraczaj realne moliwoci pastwa;
w poowie 1973r. wystpi zapewne niemae trudnoci, co doprowa-
dzi moe do konfliktu wadz ze spoeczestwem. (W roku ubiegym po-
dobnie jak wgrupie I przepowiadali, e kryzys nastpi latem br.).
Wrozmowach przewija si nadzieja ioczekiwanie na ewentualny kry-
zys, ktry umoliwiby im powrt na poprzednio zajmowane stanowiska.
Grupa III
Bronisaw Bednarz
24
, Ignacy Blum
25
, Jan Drzewiecki
26
, Jerzy Fonkowicz
27
iFryderyk Malczewski.
Najliczniejsze kontakty zb[yymi] wyszymi oficerami utrzymuj Broni-
saw Bednarz iFryderyk Malczewski.
Wikszo znich zajmuje postaw wyczekujc.
Wrozmowach na tematy polityczne iekonomiczne powtarzaj cz-
sto opinie wypowiadane przez osoby zgrup I iII.
Opracowano wWydziale III Departamentu III MSW
20
Jan Frey-Bielecki (19161994) w1945r. szef Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa
Publicznego wWarszawie, 19451946 szef WUBP wKrakowie, 19541966 zastpca dowd-
cy Wojsk Lotniczych ds. Obrony Przeciwlotniczej, 19561962 dowdca Wojsk Lotniczych iObrony
Przeciwlotniczej Kraju, 19621963 Gwny Inspektor Lotnictwa WP. W1968r. przesunity wstan
spoczynku.
21
Stefan Antosiewicz (19181998) 19541959 wiceminister spraw wewntrznych.
22
Jan Grecki (ur. 1910) 19501952 wiceprezes NIK, 19531957 wiceminister kontroli
pastwowej, 19561957 kierownik tego ministerstwa, 19591968 dyrektor generalny wMini-
sterstwie Finansw.
23
Artur Starewicz (ur. 1917) 19541956 sekretarz Centralnej Rady Zwizkw Zawodo-
wych, 19631971 sekretarz KC PZPR, 19711978 ambasador PRL wWielkiej Brytanii.
24
Bronisaw Jan Bednarz (1924) 19621965 zastpca szefa Gwnego Zarzdu Politycz-
nego WP. W1968r. przesunity wstan spoczynku.
25
Ignacy Blum (19131994) szef Zarzdu Propagandy GZP WP. W1968r. przesunity
wstan spoczynku.
26
Jan Drzewiecki, waciwie Holzer (ur. 1921) szef Zarzdu I Sztabu Generalnego WP.
W1968r. przesunity wstan spoczynku.
27
Jerzy Henryk Fonkowicz (19221997) szef Departamentu Kadr MON po padzierniku
1956r., potem wsubie dyplomatycznej (m.in. attach wHelsinkach). W1968r. przesunity
wstan spoczynku.
103 103 103 103 103
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
S SS SSAWOMIR AWOMIR AWOMIR AWOMIR AWOMIR C CC CCENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, ENCKIEWICZ, OBEP IPN G OBEP IPN G OBEP IPN G OBEP IPN G OBEP IPN GDASK DASK DASK DASK DASK
PRZECIW IDEOWEMU
KAPITULANCTWU
Wybuch spoeczny ipowstanie NSZZ Solidarno w1980r. zmusio PZPR do reflek-
sji. Czonkowie partii zastanawiali si, jak wpastwie rzdzonym przez robotnikw icho-
pw mogo doj do buntu klasy robotniczej wSierpniu 80. Pospiesznie szukano win-
nych bodaj najwikszego upokorzenia wadzy ludowej wdziejach PRL.
Po pozbawieniu Edwarda Gierka funkcji I sekretarza KC PZPR we wrzeniu 1980r.
stao si jasne, e wanie on jest idealnym kandydatem na koza ofiarnego. Z krytyk
byego I sekretarza wystpili jego niedawni bliscy wsppracownicy. Gierek sta si rwnie
naturalnym obiektem atakw ze strony ludzi tow. Wiesawa. Nie zapomnieli oni otym,
e przed dziesiciu laty to Gierek upokorzy Wadysawa Gomuk iprzej po nim stery
pastwowo-partyjne. Przykadem takiej postawy moe by osobisty sekretarz Wiesawa
Walery Namiotkiewicz. Bdc kierownikiem Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej KC
PZPR wgrudniu 1980r., Namiotkiewicz zorganizowa narad sekretarzy propagandy Ko-
mitetw Wojewdzkich, podczas ktrej zdecydowanie pitnowa okres rzdw Gierka. Nie-
dawnemu przywdcy PZPR zarzuci on bd ideologiczny polegajcy na faszywie rozu-
mianej jednoci narodu, nacjonalizm, prymitywne rozumienie zwizku midzy ekonomik
awiadomoci spoeczn oraz czoobitno wobec kapitalistycznego Zachodu. Zda-
niem Namiotkiewicza okres rzdw Gierka odznaczy si ideowym kapitulanctwem, ja-
kie dosigo PZPR. Konsekwencj ideowego kapitulanctwa by ferment wpartii, atake
akces wielu czonkw PZPR do Solidarnoci.
Jesieni 1980r. kierownictwo PZPR zniepokojem przygldao si wasnym statystykom,
zktrych wynikao na przykad, e na ponad 13 tys. czonkw komisji zakadowych NSZZ
Solidarno prawie 3 tys. stanowi czonkowie PZPR (21,6 proc.). Udzia czonkw PZPR
wprezydiach komisji zakadowych Solidarnoci by jeszcze wyszy iwynosi 22,9 proc. (1037
na 4522). Podobnie byo wprzypadku przewodniczcych komisji zakadowych. Na 1522
przewodniczcych komisji zakadowych 340 byo czonkami PZPR (22,3 proc.)
1
. W zwizku
ztym kierownik Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR proponowa oparcie partyj-
nego frontu ideowo-propagandowego na czystoci doktryny marksistowsko-leninowskiej
izasadzie historyzmu, czyli odwoaniu si m.in. do dowiadcze Polskiej Partii Robotniczej
zokresu walki owadz ludow. Uwaa, e wten sposb skutecznie powstrzymany zostanie
ferment ideologiczny wpartii, ktry zkolei przygotuje czonkw PZPR do walki zantysocja-
listyczn kontrrewolucj. Zwieraniu szeregw partyjnych miaa te suy szeroka kampania
propagandowa. Zgodnie zpoleceniem Namiotkiewicza, jeszcze pn jesieni 1980r. wcza-
sie zebra partyjnych wszystkich szczebli miano przedyskutowa gwne zadania frontu ideo-
logicznego, anajdalej do 5 stycznia 1981r. Komitety Wojewdzkie PZPR miay zorganizo-
wa narady aktywu propagandowego zudziaem agitatorw. Dopiero tak przygotowana
1
Archiwum Pastwowe wGdasku [dalej: APG], KW PZPR, 9720, Informacja Janusza Bry-
cha dla czonkw KC PZPR na temat rozwoju NSZZ Solidarno, grudzie 1980r., k. 40.
104 104 104 104 104
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
2
Ibidem, Bieca informacja polityczna Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR, do
uytku wewntrzpartyjnego, Warszawa, grudzie 1980r., nr 2, k. 6772.
pod wzgldem ideowym partia miaa przystpi do kampanii wizualno-propagandowej.
Drukowano partyjne ulotki, ksiki, broszury, plakaty, proporczyki, nalepki oraz rysunki saty-
ryczne pitnujce negatywne postawy spoeczne iobywatelskie
2
.
* * *
Prezentowany poniej fragment wystpienia Walerego Namiotkiewicza oraz propono-
wany przez Wydzia Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR wykaz hase propagandowych
s przykadem oderwania czci kierownictwa partii od realiw ycia spoeczno-polityczne-
go. W przekonaniu niektrych czonkw wadz PZPR take wwczas moliwy by powrt do
sytuacji sprzed Sierpnia 80. Wiemy jednak, e budowana od 1944r. piramida spoeczna
wPRL runa bezpowrotnie wpamitnym Sierpniu 80, aprby jej odbudowania po 13
grudnia 1981r. okazay si nieskuteczne inietrwae.
Spotkanie aktywu Komitetu Zakadowego PZPR
przy Komendzie Wojewdzkiej MO w Gdasku
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

I
P
N

G
d
a

s
k
105 105 105 105 105
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Aneks 1 Aneks 1 Aneks 1 Aneks 1 Aneks 1
1980, 12 grudnia Stenogram wystpienia Walerego Namiotkiewicza na naradzie se-
kretarzy propagandy Komitetw Wojewdzkich wWarszawie.
Stenogram nieautoryzowany
Wystpienie
kierownika Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR
tow. Walerego NAMIOTKIEWICZA
1
na naradzie sekretarzy propagandy KW
w dn[iu] 12 grudnia 1980r.
Szanowni Towarzysze! Na wstpie jedno zastrzeenie. Ot uzgodnilimy
wprezydium, e bdziemy wystpowa wgranicach 2530 minut. Tymcza-
sem temat, jaki mam omwi, jest bardzo szeroki. Pragn bowiem nawietli
wzowe aspekty walki ideologicznej wwietle materiaw VI iVII plenar-
nych posiedze Komitetu Centralnego
2
. Mimo rozlegoci problematyki
chciabym zmieci si wlimicie czasu. Dlatego bd mwi raczej tezowo,
operujc skrtami mylowymi. Ogranicz si do wskazania niektrych istot-
nych problemw izrezygnuj zprby pogbionego ustosunkowania si
do nich. Prosz, aby towarzysze wzili to pod uwag, suchajc mnie.
Rzecz jasna, wszelkie rozwaania na temat aktualnych aspektw iza-
da walki ideologicznej naleaoby rozpocz od analizy uwarunkowa,
wjakich przychodzi nam dziaa obecnie. Mam tu na myli zarwno
sytuacj spoeczno-gospodarcz oraz polityczn kraju, jak istan frontu
ideologicznego naszej partii, atake oglne pooenie wsferze ideologii.
Jednak szereg wakich problemw ztego obszaru tematycznego poru-
szy tu przede mn tow. [Stefan] Olszowski
3
. Ponadto towarzysze znaj do-
brze istniejc sytuacj zwasnego dowiadczenia. Nie bd wic zatrzy-
mywa si szerzej nad t problematyk, ajedynie poprzestan na
skrtowym podjciu jednej kwestii, oktr jako aktyw jestemy pytani.
Nader czsto mianowicie spotykamy si zpytaniem, jakie byy najpowa-
niejsze bdy wsferze pracy ideologicznej wprzeszoci. Sdz, e jest to
taka kwestia, wktrej winnimy zajmowa do jednolite stanowisko. Dla-
tego te pozwlcie na kilka uwag dotyczcych tej sprawy.
Ot za najgroniejszy wskutkach bd ideologiczny minionego okresu
naley uzna faszywie rozumian tez ojednoci narodu, zktr tak bar-
1
Walery Namiotkiewicz sekretarz Wadysawa Gomuki, kierownik Wydziau Pracy Ideo-
wo-Wychowawczej KC PZPR.
2
VI Plenum KC PZPR obradowao wdniach 56 IX 1980r. Na stanowisko I sekretarza KC
PZPR wybrano wwczas Stanisawa Kani. VII Plenum KC PZPR obradowao natomiast wdniach
12 XII 1980r. Podjto wwczas uchwa w sprawie odpowiedzialnoci personalnej Edwarda
Gierka, ktry zosta usunity zKC.
3
Stefan Olszowski m.in. czonek KC PZPR, czonek Biura Politycznego iminister spraw
zagranicznych PRL.
106 106 106 106 106
D
O
K
U
M
E
N
T
Ydzo lubi wystpowa E[dward] Gierek
4
podczas swych licznych podry
po kraju. Ta wanie prymitywnie pojta teza zaciya powanie nad cao-
ksztatem dziaalnoci frontu ideologicznego partii. Bya ona oderwana od
realiw ycia, aco gorsze, wioda wprost do zacierania wiadomoci wal-
ki klasowej, jaka toczy si we wspczesnym wiecie. Caa ta nieszczsna
praktyka propagandowa, goszca wyimaginowan jedno narodu
oraz sawica przywdc narodu, jako rdo wielkich, cho ostatnio nie-
stety te gwnie wyimaginowanych sukcesw, prowadzia wkonsekwen-
cji do gbokich znieksztace wumysach ludzkich. W istocie rzeczy ta wa-
nie praktyka propagandowa stanowia zaprzeczenie realnoci walki
klasowej wwiadomoci spoecznej. Nie chodzi tu bynajmniej oto, e rzad-
ko wspominano wogle owalce klas, bo od czasu do czasu sowa te nawet
pojawiay si woficjalnych wypowiedziach. Podkrelam tu raz jeszcze: rzecz
wtym, e caa praktyka propagandowa bya zaprzeczeniem klasowego
podejcia do rzeczywistoci wspczesnego wiata.
wiadomie stawiam ten bd na pierwszym planie, gdy za tak wa-
nie propagand pacimy dzi najwiksz cen. Spustoszenia iszkody, ktre
wyrzdzia, bdziemy musieli jeszcze dugo odrabia.
Dalszym niezwykle powanym bdem, ktry wswych konsekwencjach
rwnie prowadzi do deprawacji wiadomoci klasowej, bya nacjonali-
styczna wswej treci megalomania, czca si zreszt zczoobitnoci
wobec kapitalistycznego Zachodu. Pamitamy to haso: Polak potrafi.
Wszystko mia potrafi. Ale najlepszy bywa za granic, kiedy pracowa
za twarde dewizy. Bya to propaganda prymitywna. Gboko prowincjo-
nalna. Zasadzajca si na zadufanym wsobie pseudopatriotyzmie. Wkon-
sekwencji spowodowaa ona gruntown dewaluacj wielu poj iwarto-
ci. Spowodowaa osabienie pierwiastkw internacjonalizmu
proletariackiego, ktre nasza partia przez cae dziesiciolecia ztakim tru-
dem zaszczepiaa wwiadomoci mas.
Nie mniej powanym bdem byo wulgarne iprymitywne rozumienie
zwizku midzy ekonomik awiadomoci spoeczn. Kolejnym kierow-
nikom frontu ideologicznego najwyraniej przywiecaa myl, e wystar-
czy, aby czowiek mia samochd lub kolorowy telewizor, aznikn wszel-
kie problemy zjego wiadomoci. Wiodo to wprostej linii do deprecjacji
roli ideologii wyciu spoecznym. W istocie rzeczy wiodo to rwnie do
propagowania swoistej ideologii konsumpcyjnej. Do rozbudzania potrzeb,
ktrych obiektywnie nasza gospodarka nie bya wstanie zaspokoi. Pro-
wadzio te m.in. do wyjaawiania pracy propagandowej zwielu warto-
ci marksistowskich, atake tradycyjnie spoecznikowskich.
Lista kardynalnych wrcz bdw wdziaalnoci frontu ideowo-propagan-
dowego jest oczywicie znacznie dusza. Wspomn tu tylko osawion pro-
pagand sukcesu, oktrej tyle mwi si ostatnio. Powane bdy ideologiczne
popeniono te wsferze stosunkw midzy parti aklas robotnicz ispoe-
czestwem. Ze wzgldu na limit czasu nie mwi ju odalszych, istotnych spra-
4
Edward Gierek m.in. czonek Biura Politycznego iI sekretarz KC PZPR (19701980).
107 107 107 107 107
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
wach, na ktre naleaoby wskaza. Czy mona si dziwi, e wtych warun-
kach inicjatywa ideologiczna przesza wrce przeciwnika? Mwic po prostu
trzeba stwierdzi, e bdy wpracy frontu ideowo-propagandowego miay
swj znaczcy udzia wdoprowadzeniu do tego kryzysu, ktry obecnie przey-
wamy. Do najciszego inajbardziej rozlegego kryzysu wPolsce Ludowej.
Nie bd tu szerzej nawizywa do samej istoty polityki, wyraonej wde-
cyzjach VI iVII Plenum Komitetu Centralnego. Przedstawiona spoecze-
stwu przez nasz parti koncepcja polityczna jest jasna iwinna by zrozu-
miaa dla wszystkich. Z trybuny VII Plenum I Sekretarz KC tow. Stanisaw
Kania scharakteryzowa t koncepcj jednoznacznie: jest to linia mwi
rozwizywania konfliktw poprzez denie do porozumienia, rozwizy-
wania konfliktw rodkami politycznymi, poprzez konfrontacj polityczn.
Jest to linia socjalistycznej odnowy. Taka wanie polityka zostaa jedno-
mylnie przyjta przez Komitet Centralny naszej partii.
Na tej sali nie jest jak sdz konieczne szersze wyjanianie czy ko-
mentowanie generalnej linii politycznej, wyraonej wuchwaach VI iVII
Plenum KC. Naley natomiast pooy szczeglny akcent na te kwestie, kt-
re VII Plenum postawio wcentrum uwagi caej partii. Mam tu na myli
niebezpieczne zagroenia, wystpujce dzi wnaszym yciu spoeczno-
politycznym. S to zagroenia dwojakiej natury. Z jednej strony s to zagro-
enia dla procesu socjalistycznej odnowy, zdrugiej za zagroenia dla
socjalizmu jako ustroju spoecznego. Te ostatnie dodajmy nosz cha-
rakter jawnie kontrrewolucyjny.
Powstaje wic pytanie: Jakie wnioski dla pracy ideologicznej wypy-
waj zzasadniczej linii VII Plenum KC? Na ktre problemy powinnimy
zwrci szczegln uwag? Czego Wy, towarzysze, moecie od nas oczeki-
wa wtych sprawach, aczego my bdziemy wymaga od Was?
Nie ulega wtpliwoci, e linia polityczna VII Plenum podnosi znacze-
nie pracy caego frontu ideologicznego partii. Dziaamy dzi na pierwszej
linii walki imusimy mie pen wiadomo tego faktu. Nakada to na
nas bardzo powane obowizki.
W chwili obecnej naczelnym inadrzdnym obowizkiem frontu ideolo-
gicznego jest koncentracja uwagi na tym wszystkim, co skrtowo mona
zamkn wokreleniu: przeciwnicy socjalizmu. Istnieje bezwzgldna koniecz-
no, aby wnajbliszym czasie podj daleko bardziej energiczn ibar-
dziej skuteczn walk zprzeciwnikami naszego ustroju. Musimy skoncentro-
wa nasze dziaania na tym wanie kierunku. W tym celu winnimy uzbroi
front ideologiczny wznacznie szersz, rzeteln informacj oprzeciwniku
iwznacznie bardziej pogbion argumentacj. Powinnimy moliwie szyb-
ko usprawni uzbrojenie ideowe naszego aktywu iprzygotowa aktyw do
ideowo-politycznej ofensywy. Dlatego te na walce zprzeciwnikami socjali-
zmu, na sprawie rozpoznania ich stanowiska politycznego, ich zamierze
oraz de musimy bez przerwy koncentrowa uwag aktywu partyjnego.
Winnimy wic systematycznie icoraz szerzej informowa aktyw, jakie akcje
podejmuj aktualnie nasi przeciwnicy. Ze swej strony postaramy si zapew-
ni Wam niezbdne materiay, jak sdz, znacznie bardziej pogbione, ni
108 108 108 108 108
D
O
K
U
M
E
N
T
Ydotychczas to robilimy. Naley zwaszcza pooy szczeglny nacisk na
rozpoznanie stanowiska politycznego przeciwnikw socjalizmu.
Wystpuje jak wiecie kilka aktywnych orodkw opozycji antysocja-
listycznej. Kilka zorganizowanych ugrupowa. S to ugrupowania typu
mafijnego. S one zrnicowane pod wzgldem zaoe programowych.
Mona stwierdzi, e wystpuje na tym obszarze kilka tendencji czy nurtw.
Jednoczenie posiadaj te one pewne wsplne zaoenia iwsplne d-
enia. Niezbdne staje si wtej sytuacji pogbienie analiz iwyposaenie
naszego aktywu wkonkretn argumentacj, pokazujc zamierzenia id-
enia przeciwnikw socjalizmu.
Na jedn kwesti pragn tu zwrci uwag towarzyszy, amianowicie
na sprzenie si wrogich socjalizmowi wewntrz kraju zsystemem dywer-
sji ideologicznej za granic.
Przeciwnicy socjalizmu wPolsce s dzi zorganizowani wniezbyt due
liczebnie ugrupowania omafijnym charakterze. Wydawa moe si, i tym
samym posiadaj one niewielkie moliwoci dziaania. Jednake mamy jed-
noczenie do czynienia zniezmiernie charakterystycznym zjawiskiem. Wyst-
puje mianowicie sprzenie antysocjalistycznych mafii dziaajcych wkraju
zsystemem dywersji ideologicznej, sprzenie znowoczesn technik prze-
kazu radiowego, ktra stanowi istotny element skadowy tego systemu. Wisto-
cie rzeczy wdyspozycji tych niewielkich liczebnie ugrupowa antysocjalistycz-
nych s dziesitki studiw nadawczych wcaej zachodniej Europie,
azwaszcza wRFN. Z tego te wzgldu, chocia przeciwnicy socjalizmu wna-
szym kraju nie s liczni, aich organizacje nie s rozgazione, to jednak mog
oni by politycznie obecni wmasach. Mog oddziaywa ioddziaywaj na
wiadomoci szerokich krgw spoeczestwa, na nastroje spoeczne, na at-
mosfer polityczn wzakadach produkcyjnych. Warunkiem skutecznoci
caej naszej pracy propagandowej jest to, czy zdoamy iczy potrafimy poka-
za spoeczestwu to sprzenie zwrotne midzy antysocjalistycznymi mafia-
mi azachodnim systemem dywersji ideologicznej.
Naley podkreli zca si, e materiay VI iVII plenarnych posiedze
KC, azwaszcza referaty iwystpienia towarzysza Kani, stwarzaj nam do-
bry grunt do rozwinicia pracy ideowo-politycznej wszeregach partii. Daj
nam te dobr podstaw dla inicjowania politycznego dialogu ze spoe-
czestwem, dla polemiki zprzeciwnikami socjalizmu. Dziaalno przeciw-
nika zasadza si na totalnej negacji osigni Polski Ludowej, na negacji
zdobyczy socjalizmu wnaszym kraju. Natomiast wmateriaach VI iVII Ple-
num mamy zobiektywizowan ocen przeszoci. Jest to ocena samokry-
tyczna ikrytyczna, azarazem sprawiedliwa. Nie wyczerpuje ona problemu,
lecz stwarza trway punkt oparcia dla naszej pracy. Dla rozwinicia ofensy-
wy ideologicznej ipolitycznej. Naley wic ten moment wydoby iznacznie
silniej zaakcentowa wcaej naszej pracy propagandowej.
Jednake sia polityczna przeciwnikw socjalizmu wypywa nie tylko
ze sprzenia zorodkami dywersji ideologicznej na Zachodzie, co stwa-
rza im oczywicie znacznie szersze moliwoci dziaania. Przeciwnicy so-
cjalizmu szukaj oparcia iznajduj oparcie wnastrojach niezadowole-
109 109 109 109 109
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
nia iwzburzenia, ktre wci jeszcze utrzymuj si wrd ludzi pracy. Dla-
tego te wszystkie nasze wysiki winny zmierza wpierwszym rzdzie do
izolacji ugrupowa wrogich socjalizmowi od mas robotniczych, awszcze-
glnoci od zag fabrycznych.
Niezmiernie wanym aspektem caego zagadnienia jest okoliczno, i
mafijne organizacje antysocjalistyczne staraj si powiza sw dziaal-
no zawanturniczym nurtem wewntrz Solidarnoci. Usiuj one pobu-
dza ten nurt inadawa mu kierunek jawnie antykomunistyczny, t drog
staraj si manipulowa ca Solidarnoci, nierzadko te wykorzystuj
szyld ruchu zwizkowego dla poczyna wrogich wadzy. Winnimy prze-
ciwstawia si temu zca stanowczoci, ukazujc, jak wysoce jest to
szkodliwe zarwno dla Solidarnoci, jak idla caego kraju.
Przechodz do nastpnej kwestii, ktr uwaam za istotn wcaokszta-
cie naszej pracy propagandowej. Chciabym podkreli mianowicie, i
podstaw marksistowskiego mylenia jest zasada historyzmu. Wynikaj zte-
go rwnie okrelone konsekwencje dla pracy ideologicznej idla caej dzia-
alnoci propagandowej. Chodzi oto, e nasz propagand powinnimy
osadza whistorycznym spojrzeniu na wspczesno. Sprbuj bliej skon-
kretyzowa t myl. Wemy np. problem walki klasowej. Wspomniaem ju,
e zt wanie kwesti wiza si jeden znajciszych bdw niedawnej
przeszoci. W dekadzie lat siedemdziesitych owalce klasowej mwiono
wogle bardzo niewiele, anawet wwczas, kiedy poruszano t tematyk, to
zreguy wsposb werbalny imao przekonujco. Podejcie naszej propa-
gandy do tego problemu byo abstrakcyjne iwyprane zkonkretu. A prze-
cie walka klasowa bya ijest wPolsce realnoci ycia. Stanowia proces,
ktry trwa od samego zarania wadzy ludowej. Proces przejawiajcy si
wsposb konkretny poprzez sprawdzalne fakty. Poprzez fakty poddajce
si weryfikacji wdowiadczeniu yciowym milionw. Wrd krajw demo-
kracji ludowej wanie wnaszym kraju walka klasowa przyjmowaa naj-
ostrzejsze formy. W istocie rzeczy mielimy unas do czynienia zelementami
wojny domowej. Ponad dwadziecia tysicy ludzi czonkw P[olskiej] P[ar-
tii] R[obotniczej], P[olskiej] P[artii] S[ocjalistycznej] iS[tronnictwa] L[udowe-
go] oddao ycie wwalce onowy ustrj spoeczny. W pracy propagando-
wej otych konkretach warto stale pamita. Warto inaley odwoywa si
do nich zwaszcza wtedy, gdy chcemy wyjani modszej generacji czon-
kw partii, co to jest ina czym polega walka klasowa. [...]
Towarzysze! Nastpna kwestia, ktr chc poruszy, dotyczy zasadni-
czych zaoe naszej pracy ideologicznej. Jest to problem kompleksowy,
oniezwykle doniosym znaczeniu. Nie zdoam omwi go wyczerpujco,
lecz mimo to nie mog uchyli si od podjcia tematu. Ot wreferacie
ISekretarza tow. St[anisawa] Kani
5
na VII Plenum Komitetu Centralnego
zca si podkrela si konieczno jednoczesnej walki ideologicznej na
dwa fronty. Referat wskazuje zjednej strony, i wsferze ideologii niezmier-
5
Stanisaw Kania m.in. czonek KC PZPR iBiura Politycznego, I sekretarz KC PZPR (1980
1981).
110 110 110 110 110
D
O
K
U
M
E
N
T
Ynie grone niebezpieczestwo stanowi dzi ideowe kapitulanctwo oraz
korzenie si przed ywioowoci. Stawia te zadanie konsekwentnej ista-
nowczej walki zt niebezpieczn postaw czy nawet tendencj ideolo-
giczn. Rwnoczenie za referat towarzysza Kani stawia przed parti
wcaej rozcigoci zadanie walki zkonserwatyzmem mylenia, wskazu-
jc, i niezrozumienie nowych uwarunkowa dziaania partii inowych
potrzeb stanowi rwnie niebezpieczn tendencj ideow.
Wysunita wreferacie towarzysza Kani teza okoniecznoci jednocze-
snej walki na dwa fronty posiada ogromn donioso, ktr wprost trud-
no przeceni. Jest to diagnoza teoretyczna oznaczeniu dyrektywnym, kt-
ra wie ca dziaalno naszej partii zca wielk ibogat tradycj
intelektualn marksizmu.
Jak wiemy, teza okoniecznoci jednoczesnej walki na dwa fronty wsfe-
rze ideologii naley do fundamentalnych zaoe teorii marksistowsko-
leninowskiej. Najbardziej dobitny wyraz teza ta znalaza wpracach W[o-
dzimierza] I[ljicza] Lenina, pochodzcych zkocowego okresu jego ycia.
Mona tu wszczeglnoci odwoa si do pracy Lenina pt. Dziecica cho-
roba lewicowoci wkomunizmie, ktra stanowi swego rodzaju podsumo-
wanie iuoglnienie dowiadcze tego wybitnego przywdcy imyliciela
na gruncie twrczego rozwoju teorii marksistowskiej. Dodajmy take, i
autor Dziecicej choroby... sformuowa t tez teoretyczn wcelu podkre-
lenia potrzeby walki ideologicznej zprawicowym ilewackim oportuni-
zmem. W takim wanie ujciu teza ta wesza na trwae do marksizmu
istanowi ideologiczny or midzynarodowego ruchu komunistycznego
irobotniczego. [...]
Bdziemy si starali przedstawi towarzyszom blisze ibardziej kon-
kretne informacje na ten temat, aby towarzysze mieli rozeznanie, ojakie
koncepcje chodzi. Nie chciabym tu wdawa si szerzej wte sprawy, ale
trzeba podkreli, e mamy dzi do czynienia zdo szerok gam rne-
go rodzaju koncepcji ipogldw. Bodaje najszerzej rozpowszechniaj
si koncepcje anarchosyndykalistyczne, s te rne pogldy quasi rewi-
zjonistyczne czy neorewizjonistyczne, bo tak te niekiedy okrelana jest
pewna ich kategoria. S to rozmaite koncepcje wtej chwili odgrzebywane
zprzeszoci iniekiedy ubierane wnowe szaty sowne. Niekiedy czy si
je zrnymi popularnymi hasami iwtakiej nowej formie sczone s wsze-
regi naszej partii. Mona zaobserwowa te prby czenia hase socjali-
zmu zdoktryn katolick iforsowania jakiego bliej nieokrelonego so-
cjalizmu chrzecijaskiego.
Wszystkie te prby s ewidentnym przejawem ideowego kapitulanc-
twa imusimy by wyczuleni na takie niebezpieczestwo. Naley dyspo-
nowa odpowiedni irzeteln informacj, atake odpowiedni argu-
mentacj, aby wrazie potrzeby samodzielnie zajmowa stanowisko
krytyczne.
Walka zideowym kapitulanctwem, zodejciem od ideowych ipolitycz-
nych racji naszej partii stanowi wszake tylko jedn stron zagadnienia.
Obok zagubienia ideologicznego, ktre wpycha cz czonkw partii na
111 111 111 111 111
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
pozycje kapitulanctwa, istnieje jeszcze inne grone niebezpieczestwo, okt-
rym mwi si wmateriaach VII Plenum KC. Mam tu na myli niebezpie-
czestwo konserwatyzmu. Chciabym zwrci uwag towarzyszy, e wdo-
kumentach programowych poszczeglnych partii komunistycznych,
atake wdokumentach midzynarodowego ruchu komunistycznego za-
danie walki na dwa fronty ujmowano zreguy wtaki sposb, e wskazy-
wano na ten front, ktry posiada wiksze znaczenie iten front uznawano
za gwny. W zalenoci od konkretnych uwarunkowa wjednym okresie
za gwne zadanie uznawano walk zoportunizmem prawicowym, azda-
rzao si rwnie, e jako gwne niebezpieczestwo wskazywano np. do-
gmatyzm. Byy rwnie takie okresy, wktrych za najgroniejsze niebezpie-
czestwo wsferze ideologii uznawalimy wdokumentach partyjnych np.
rewizjonizm czy recydyw rewizjonizmu.
Natomiast wmateriaach VII Plenum KC niebezpieczestwo ideowego
kapitulanctwa iniebezpieczestwo konserwatyzmu postawiono niejako
na jednej paszczynie. Nie zostao sprecyzowane, ktre znich jest dzi gw-
nym niebezpieczestwem. Wynika to m.in. ztego, e konserwatyzm mylo-
wy, ktry polega na niezrozumieniu nowych potrzeb, jakie powstaj pod
wpywem zachodzcych zmian wsytuacji spoecznej, jest dzi wcale nie
mniej grony od ideowego kapitulanctwa ikorzenia si przed ywioowo-
ci. Konserwatyzm mylenia politycznego stanowi niestety do rozpo-
wszechnion postaw ideologiczn, zwaszcza wrd czci aktywu. Jest
to poniekd naturalne izrozumiae, poniewa zmiany s bardzo gbokie
izachodz bardzo szybko. A ponadto znajdujemy si dopiero we wstp-
nej fazie analizy tych zmian.
Konserwatyzm, oktrym mwi, wynika rwnie zpewnej niezdolnoci
przystosowania si do nowej sytuacji, co mona zaobserwowa bez trudu
wrd niektrych towarzyszy. Tendencje konserwatywne s te wzmacnia-
ne przez brutalne iawanturnicze ataki przeciwko naszej partii, podejmo-
wane prze siy antykomunistyczne. Nasz przeciwnik forsuje totaln nega-
cj osigni przeszoci. Podejmuje brutalne ataki na nasz parti.
Przyczynia si to rwnie do wyzwalania tendencji konserwatywnych wmy-
leniu pewnej czci aktywu. [...]
Jeeli chodzi oideologiczn problematyk ycia wewntrzpartyjnego,
to wtej dziedzinie mamy do czynienia zwieloma niedobrymi zaszocia-
mi. Mgbym tu wymienia rne publikacje czy opracowania, ktre uka-
zay si wostatnich latach, aktre wbardzo zdeformowany sposb pre-
zentoway problematyk partii marksistowsko-leninowskiej czy teoretyczne
problemy marksizmu-leninizmu. Nie trudno znale takie ksiki, czsto s
one nawet popularne, poniewa byy szeroko popularyzowane. Nietrud-
no wskaza ksiki, wktrych jest bardzo duo cytatw zLenina. Rzecz
jednak wtym, i cytaty te s przewanie tak dobrane, aby wspieray lub
potwierdzay to, co myla autor, aco niekiedy ma niewiele wsplnego
zleninizmem. Mwic po prostu, mamy sporo rnych opracowa ipubli-
kacji prezentujcych znieksztacone wyobraenie oteorii marksistowsko-
leninowskiej. Wskutek tego upowszechniy si ito nawet wrd aktywu
112 112 112 112 112
D
O
K
U
M
E
N
T
Yfaszywe sdy onormach ycia wewntrzpartyjnego, ocentralizmie de-
mokratycznym itp. itd. W tych sprawach panoszy si niewiedza, aniekie-
dy nawet wrcz ciemnota polityczna. Nie s odosobnione rwnie pozy-
cje, wktrych prezentuje si wizerunek Lenina jako takiego tuzinkowego
liberaa, niezbyt wiele rnicego si od rnych naszych liberaw zka-
wiarni na Krakowskim Przedmieciu wWarszawie. W tej sytuacji niezmier-
nie wanym zadaniem ideologicznym ipolitycznym staje si dotarcie do
rzeczywistych rde leninizmu. Bdziemy podejmowa niezbdne kroki,
aby przygotowa odpowiednie materiay ipublikacje wyjaniajce t pro-
blematyk. [...]
Pierwszoplanowym tematem dyskusji ideologicznej wewntrz partii
musi sta si dziaalno przeciwnikw socjalizmu wnaszym kraju. Musi-
my tu odwoywa si do naszej wielkiej tradycji walk klasowych owadz
ludow osocjalistyczn perspektyw rozwoju Polski. Ale koncentrowa
si powinnimy na takich kwestiach, jak dzisiejsze, aktualne zamierzenia
programowe tych wszystkich, ktrzy sami okrelaj si jako przeciwnicy
socjalizmu idziaaj wcisym zwizku zzachodnimi orodkami dywer-
sji ideologicznej. Dziaaj na rzecz destabilizacji nastrojw, chc wzma-
ga napicie spoeczne idoprowadzi kraj do chaosu.
Dyskusje ideologiczne wewntrz partii winny budzi wrd aktywu,
wrd najszerszych rzesz czonkw partii wiadomo zagroe, zjakimi
mamy dzi do czynienia. Musz one uzmysawia wszystkim zagroenia
niebezpieczne dla procesu socjalistycznej odnowy. Jednoczenie, czy moe
przede wszystkim, musz zca si uwiadamia zagroenie podstaw
socjalistycznego bytu naszego narodu. [...]
Niestety wewntrz naszej partii istnieje jeszcze bardzo wiele uproszcze
wocenie tych si iprocesw. Jedni idealizuj je, ainni totalnie potpiaj.
Ani jedna, ani druga postawa nie jest suszna. Realiw ycia nie da si
zamkn wczarno-biaych ramkach. ycie trzeba widzie takim, jakim ono
jest naprawd, ajest przecie wielobarwne izoone. Trzeba jeszcze wiele
uczyni, aby dyskusja ideologiczna wewntrz partii wnosia jasno do
tych skomplikowanych inieatwych spraw. [...]
Spraw najbardziej zasadnicz bya ipozostaje nadal kwestia kierow-
niczej roli partii wpastwie oraz wcaym yciu spoecznym. Jak urzeczy-
wistnia wiodc rol partii wnowych warunkach? W jakim kierunku
dziaa? Co utrwali, aco zmieni wdotychczasowej praktyce? Chodzi
oto, aby wyjani sobie, jak umacnia, anie osabia partyjne kierownic-
two wcaoksztacie ycia naszego spoeczestwa. [...]
Prowadzone wrnych formach dyskusje wewntrzpartyjne winny
uzbroi ideologicznie nasz parti. Tylko uzbrojona ideowo ibogata swym
yciem ideologicznym partia moe realizowa te wielkie zadania, jakie
przed nami stoj. Moe sta si wdziaaniu parti walki iparti odnowy.
Dzikuj Towarzyszom za uwag.
rdo: rdo: rdo: rdo: rdo: APG, KW PZPR, 9722, k. 4157.
113 113 113 113 113
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Aneks 2 Aneks 2 Aneks 2 Aneks 2 Aneks 2
1980, grudzie Propozycje hase propagandowych przygotowane przez Wydzia Pra-
cy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR.
PROPOZYCJE AKTUALNYCH HASE POLITYCZNYCH
(do wykorzystania wrnych formach propagandy wizualnej)
1. PZPR na czele socjalistycznej odnowy
2. Ofensywno partii warunkiem socjalistycznej odnowy
3. PZPR partia odnowy partia walki
4. Sia Partii wdyscyplinie idemokracji
5. Demokracja wPartii kluczem do demokracji wspoeczestwie
6. Aktywno czonkw Partii warunkiem odnowy ycia partyjnego
7. Spoeczestwo liczy na Parti Partia liczy na spoeczestwo
8. Kada organizacja partyjna reprezentantem ludzi pracy
9. Zadanie dla wszystkich lepiej pracowa, lepiej gospodarowa, lepiej
rzdzi
10. Od socjalistycznej odnowy nie ma odwrotu
11. Obrona socjalizmu to obrona Polski
12. Twrzmy front rozsdku iodpowiedzialnoci wobronie socjalistycznej
odnowy!
13. Poczmy siy dla socjalistycznej odnowy
14. Odnowa tak anarchia nie
15. Wszyscy do walki osocjalistyczny charakter odnowy ycia spoecznego
16. adnej pobaliwoci dla wrogw Polski isocjalizmu
17. Tylko socjalizm wyznacza drog wyjcia Polski zkryzysu
18. Socjalistyczna odnowa to spokj ibezpieczestwo obywateli
19. Uczymy wszystko, aby zrealizowa program naprawy naszej socjali-
stycznej Ojczyzny
20. Socjalistyczna odnowa perspektyw iszans naszego narodu
21. Nie po drodze nam zprzeciwnikami socjalizmu
22. Trzyma kurs na socjalizm!
23. Jeden cel przed nami jedno socjalistycznej ojczyzny, spokj jej oby-
wateli
24. Nie pozwolimy na dziaalno sprzeczn zsocjalizmem
25. Rozsdek izaufanie = porozumienie spoeczne
26. Demokracja tak anarchia nie
27. Wsplnie moemy wiele naprawi iwiele zmieni
28. Wsprzdzenie rwna si wspodpowiedzialnoci
29. Rozumne dziaanie idobre ustawy niech prostuj nasze sprawy
30. Bromy prawa do spokojnej pracy!
31. Bez lepszej pracy nie bdzie lepiej Postulatw nie woysz do garnka
32. Odwanie myle rozumnie dziaa
33. Nakazem chwili: praca, ad, porzdek!
34. Nie mnmy trudnoci, zwalczajmy je solidarnie
114 114 114 114 114
D
O
K
U
M
E
N
T
Y35. Bdy naley przezwycia dorobek pomnaa irozwija
36. Szanujmy emocje kierujmy si rozumem!
37. Kapitulantom ikonserwatystom NIE!
38. Klasa robotnicza ma jeden cel SOCJALIZM
39. Spokj istabilizacja warunkiem odnowy
40. Walczmy osojusz si rozsdku isprawiedliwoci
41. Nie wolno nam uroni nic zdorobku ojcw naszych
42. Trzy razy tak sprawiedliwo! demokracja! praca!
43. Prac przezwyciajmy trudnoci
44. Niech zwycia rozsdek iodpowiedzialno!
45. Anarchi atwo wywoa ale trudno zatrzyma
46. Rzetelna praca gwnym czynnikiem wyjcia zkryzysu
47. Praca idyskusja TAK, rozprzenie ianarchia NIE
48. We wzajemnym zaufaniu nasza sia
49. Dobrze gospodarzy mona tylko watmosferze prawdy isprawiedli-
woci
50. Wspgospodarzenia nauczy si mona tylko wspoecznym dziaaniu
51. Dziaaj tak jak pragniesz, aby inni dziaali
52. Czy to, czego dasz od innych
53. Umacnianie sojuszu robotniczo-chopskiego to droga do pomylne-
go rozwoju kraju
54. Wzrost wydajnoci rolnictwa decydujcym czynnikiem wyjcia zkry-
zysu gospodarczego
55. Wicej dla wsi wicej ze wsi
56. Zwizki zawodowe razem czy osobno?
57. Zwizkowcy przywracajcie normalny rytm pracy, likwidujcie napi-
cia spoeczne
58. Zwizkowcy brocie prawa do spokojnej pracy
59. Wicej aktywnoci ruchu modzieowego wwalce opostawy ideo-
we iawans modego pokolenia
60. Zwizki modzieowe szko aktywnoci politycznej iideologicznej
modziey
61. Nasze sojusze gwarancj niepodlegego bytu socjalistycznej Polski
62. Matko dobro twoich dzieci, to spokojna praca, ad iporzdek wOj-
czynie
63. Kobiety bdcie aktywnymi uczestniczkami odnowy ycia wkraju
rdo: rdo: rdo: rdo: rdo: APG, KW PZPR, 9720, k. 7476.
115 115 115 115 115
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
P PP PPIOTR IOTR IOTR IOTR IOTR C CC CCHOJNACKI, HOJNACKI, HOJNACKI, HOJNACKI, HOJNACKI, K KK KKRZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF M MM MMADEJ, ADEJ, ADEJ, ADEJ, ADEJ, BEP IPN W BEP IPN W BEP IPN W BEP IPN W BEP IPN WARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA
PRZYPADKI PROKURATORA
Andrzej Burda zosta prokuratorem generalnym PRL w1957r.
1
By to
okres dla tej instytucji szczeglny. Z jednej strony na wniosek Prokura-
tury Generalnej dokonywano wwczas tzw. rehabilitacji osb skaza-
nych przed 1956r. wsfingowanych procesach. O tej swojej dziaalnoci
Andrzej Burda wspomina zdum wwywiadzie, jakiego udzieli w1981r.
Tygodnikowi Powszechnemu
2
. Z drugiej strony jako szef prokuratury
bra udzia wakcjach wymierzonych przeciwko Kocioowi katolickie-
mu. Pniej jednak zosta ukarany za zbytni niezaleno.
Na naradzie wKC PZPR 27 lipca 1958r. zachca do ostrej rozprawy zjaskrawym ama-
niem praworzdnoci ze strony hierarchii kocielnej ize strony kleru, prezentujc na tym posie-
dzeniu najcie na Instytut Prymasowski Jasnogrskich lubw Narodu jako postpowanie wrcz
zbyt liberalne ispnione. Jednoczenie zachca do radykalnych dziaa przeciwko Katolickie-
mu Uniwersytetowi Lubelskiemu: Pewna opieszao stwarza luki przy [powinno by: czy] nie-
jasnoci, ktre natychmiast sprytnie s wykorzystywane przez tamt stron. Nawet chociaby [...]
sprawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, gdzie rzeczywicie, korzystajc zposiadania tej
instytucji, rozwijaj [wadze kocielne] dziaalno pozauniwersyteck wformie k przyjaci,
kursw itd. [...]. Te sprawy jasno bym uregulowa inie dopuci do tego dlatego, e ta kunia
ideologiczna kocioa moe duo nam zego zrobi
3
. Zdaje si, e wychodzc naprzeciw ocze-
kiwaniom prokuratora generalnego, kilka dni pniej NIK rozpocza kontrol KUL
4
.
Prokuratura Generalna musiaa te wtym czasie zajmowa si spraw chyba priorytetow
dla wadz partyjnych ipastwowych, jak by wzrost przestpczoci gospodarczej. Partyjni zwierzch-
nicy Burdy wielokrotnie dawali do zrozumienia, e oczekuj od Prokuratury Generalnej zna-
czcych sukcesw wzwalczaniu tych przestpstw. Wpraktyce oznaczao to narzucenie dzia-
a, zktrymi Andrzej Burda jako wyksztacony prawnik nie bardzo mg si pogodzi. dano
na przykad od niego, by tzw. afery gospodarcze sdzone byy wtrybie doranym, co pozwala-
oby bez wzgldu na sankcje przewidziane wkodeksie karnym orzec nawet kar mierci.
Problem sygnalizowany przez Burd polega na tym, e tryb dorany nie mg by zmocy
prawa stosowany wsprawach trudnych izoonych, ado takich zaliczay si wanie afery go-
spodarcze. Kierujc si swoistym legalizmem, odrzuca rwnie sugestie pynce zWydziau
Administracyjnego KC PZPR, kierowanego wowym czasie przez gen. Kazimierza Witaszew-
skiego, aby marginalizowa drobne przestpstwa gospodarcze, aca uwag prokuratury skupi
1
Jako jeszcze przedwojenny komunista, po 1945r. peni szereg wysokich funkcji wapara-
cie partyjnym PPR iPZPR oraz administracji. By m.in. starost powiatowym wBochni, kierowa
delegatur Komisji Specjalnej wOlsztynie iSzczecinie. Od pocztku lat pidziesitych czynny
by rwnie jako dydaktyk inaukowiec, wykada m.in. prawo wtworzonej wanie wSzkole
Partyjnej iwsptworzy Wydzia Prawa Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej wLublinie. Od
1955r. by rwnie rektorem tej uczelni (A. Burda, Przymrozki iodwile, Lublin 1987).
2
A. Burda, Jawnie (rozm. E. Berberyusz), Tygodnik Powszechny 1981, nr 26.
3
AAN, KC PZPR, 237/V-261, Narada wKC PZPR wdniu 24 VII 1958r., k. 4855 (mate-
ria udostpniony przez Jacka urka).
4
Por. K. Madej, NIK na KUL-u, Biuletyn IPN 2002, nr 7, s. 7076.
116 116 116 116 116
D
O
K
U
M
E
N
T
Yna przestpstwach duych
5
. Burda musia te w1959r. broni kierowanej przez siebie insty-
tucji przed pomysami poczenia Prokuratury Generalnej zMinisterstwem Sprawiedliwoci
6
.
Do przesilenia doszo jesieni 1960r. Na spotkaniu zprokuratorami isdziami-czon-
kami PZPR Kazimierz Witaszewski, pomijajc zupenie kierownictwo prokuratury, poucza
zebranych, jak iza co maj kara domaga si wtedy, eby szubrawcw winnych prze-
stpstw gospodarczych wysya na szubienic. Wwywiadzie wTygodniku Powszechnym
Burda stwierdzi, e mia po tym zebraniu zaproponowa swoj dymisj
7
.
Trwao wtedy ledztwo iprzygotowania do rozprawy sdowej wtzw. aferze skrzanej,
ktra wizaa si znaduyciami wspdzielczych garbarniach wRadomiu iSzydowcu. Wpa-
dzierniku 1960r. odbyo si kilka spotka wWydziale Administracyjnym KC PZPR, podczas
ktrych zastanawiano si, jak skoni Sd Okrgowy wKielcach do wydania wyroku mierci
na gwnego oskaronego, Bolesawa Ded. Ostatecznie wgrudniu 1960r. sd wyda taki
wanie wyrok, ulegajc skutecznym, jak wida, naciskom. Podstaw do wniesienia rewizji
nadzwyczajnej do Sdu Najwyszego nie znaleli ani pierwszy prezes Sdu Najwyszego, ani
minister sprawiedliwoci
8
. Wyama si za to prokurator generalny Andrzej Burda, ktry za
swoj niezaleno, jak to wynika zponiszej notatki, zapaci niebawem stanowiskiem. Pi-
smo skierowane przez Burd do wczesnego przewodniczcego Rady Pastwa Aleksandra
Zawadzkiego dao temu ostatniemu moliwo skorzystania zprawa aski
9
. Podobno rozsier-
dzio to bardzo Wadysawa Gomuk. Odpierajc ataki Wiesawa, Zawadzki mia powie-
dzie, e Gomuka moe sam zrobi si przewodniczcym Rady Pastwa, wtedy bdzie
wiesza, kogo bdzie chcia. Prezentowany dokument ukazuje kulisy odwoania Burdy, ktry
nie by zreszt pierwszym liberaem odwoanym za nadmiern pobaliwo wobec prze-
stpczoci gospodarczej w1959r. Biuro Polityczne KC PZPR polecio zdj ze stanowiska
zastpc prokuratora generalnego, czonka ZSL Franciszka Sadurskiego
10
.
Dalsze losy Andrzeja Burdy rwnie pene s nietypowych zwrotw idziaa. Po odejciu ze
stanowisk pastwowych (od 1965r. przesta by rwnie posem) zaj si prac naukow na
Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej wLublinie by m.in.
5
Przykadem polece dla prokuratury ze strony wadz PZPR mog by nastpujce normatywy
Dyrektywy Biura Politycznego KC PZPR z19 I 1959r., zktrych realizacji prokuratura szczegowo
tumaczya si pod koniec roku (zob. AAN, PZPR, 237/XIV-215, k. 14), oraz Uchwaa Sekretariatu
KC PZPR z20 IX 1961r. dotyczca polityki karnej (AAN, PZPR, 237/XIV-216, k. 1018). Gwny
nacisk zarwno wdyrektywach, jak iuchwale pooono na: wzmoeniu cigania irepresji wprzy-
padkach apownictwa; skoncentrowaniu si, zwaszcza wwypadku przestpczoci gospodarczej,
na przestpstwach powaniejszych; kierowaniu do postpowania doranego powanych przestpstw
przeciwko mieniu spoecznemu (por. A. Rzepliski, Sdownictwo wPRL, Londyn 1990, s. 5657).
6
Por. AAN, Prokuratura Generalna, 1/52, Notatka Ministra Sprawiedliwoci dla Biura Politycz-
nego KC wsprawie waciwego ustawienia prokuratury wsystemie wadz PRL z1959r. [w notatce tej
postulowano likwidacj odrbnoci Prokuratury Generalnej ipodporzdkowanie jej rzdowi],
k.1418, oraz AAN, Prokuratura Generalna, 1/52, Notatka prokuratora generalnego wsprawie
poczenia Prokuratury PRL zMinisterstwem Sprawiedliwoci, k. 2024 (przeciwna tym koncepcjom).
7
Wedug protokou narady z9 XI 1961r. Andrzej Burda nie by wogle na niej obecny
(AAN, KC PZPR, 237/XIV-171, k. 35). Por. take: A. Burda, Jawnie, op. cit.
8
Szerzej na temat tych narad iich reperkusji zob. K. Madej, Droga na szubienic, Pami
iSprawiedliwo 2002, nr 2, s. 263275.
9
AAN, Prokuratura Generalna, 23/37, Pismo prokuratora generalnego Andrzeja Burdy
z17 III 1961r. do Rady Pastwa, k. 3134.
10
Por. D. Jarosz, M. Pasztor, Afera misna. Fakty ikonteksty, Toru 2004, s. 262; ibidem,
s. 272273, przytoczony zosta czciowo publikowany niej dokument.
117 117 117 117 117
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
dugoletnim kierownikiem Zakadu Prawa Pa-
stwowego (a nastpnie dyrektorem instytutu zaj-
mujcego si t problematyk). W1977r.
zacz wspprac zopozycj demokratyczn,
wygaszajc m.in. prelekcje wDuszpasterstwie
Akademickim oo. dominikanw. wczesny
duszpasterz o. Ludwik Winiewski OP dopatruje
si w tym przekornej postawy wobec peerelow-
skich wadz. Burda opublikowa te pod wasnym
nazwiskiem artyku Uwagi nad rzdami Polski
wspczesnej w nr. 9/1979 drugoobiegowych
Spotka. Jeden z redaktorw Janusz Bazy-
do tak wspomina swoj wizyt u prokuratora:
Byem zaskoczony, e od razu pozytywnie zare-
agowa na moj prob o tekst. Da mi swj
artyku i zgodzi si, by opatrzy go biogramem.
Burda podpisywa take listy protestacyjne do
wadz PRL, m.in. List 14. Wraportach Depar-
tamentu III MSW oceniano jego zachowanie jako
ch zwrcenia na siebie uwagi: Stanowisko
prezentowane obecnie przez prof. Burd jest nie-
wtpliwie reakcj na wystpujce u niego poczucie spadku zainteresowania rodowiskowego
ibrak satysfakcji zawodowej. Zwizki zopozycj demokratyczn spowodoway w1978r. rezy-
gnacj Andrzeja Burdy zczonkostwa wPZPR
11
.
W 1981r. ponownie wstpi jednak do PZPR, deklarujc m.in. womawianym ju wy-
wiadzie dla Tygodnika Powszechnego potrzeb jej naprawy od wewntrz. Po wprowa-
dzeniu stanu wojennego przyj proponowane mu przez ekip gen. Jaruzelskiego stanowi-
sko izosta jednym zsdziw Trybunau Stanu. Zmar w1987r.
12
Wwydanych wtyme
roku wspomnieniach Burda znostalgi pisa opierwszych latach Polski Ludowej, anawet
okrela Stalina mianem wybitnego ma stanu, przy pewnych do zastrzeeniach
13
.
Odwoanie Burdy ze stanowiska prokuratora generalnego szybko doprowadzio do zmian
wfunkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwoci. Po jego odejciu kierownictwo Prokuratury
Generalnej PRL nie miao ju takich oporw natury legalistycznej przed stosowaniem trybu
doranego do sdzenia przestpstw gospodarczych w1959r., kiedy Burda sprawowa
urzd, spraw sdzonych wtym trybie byo 38, wtym tylko 14 dotyczcych przestpstw go-
spodarczych
14
, za w1962 ju 59, zczego a 42 dotyczyy przestpstw gospodarczych
15
.
11
O tym etapie dziaalnoci Burdy zob. Opozycja demokratyczna wPolsce wwietle akt KC
PZPR (19761980). Wybr dokumentw, oprac. . Kamiski, P. Piotrowski, Wrocaw 2002,
s.316318; Co nam zostao ztych lat. Opozycja polityczna 19761980 zdzisiejszej perspekty-
wy, red. J. Eisler, Warszawa 2003, s. 70.
12
Opozycja..., s. 306, przyp. 1.
13
A. Burda, Przymrozki iodwile, op. cit., s. 278285.
14
AAN, PZPR, XIV-215, Informacja Generalnej Prokuratury owykonaniu dyrektyw Biura
Politycznego KC PZPR zdnia 19 I 1959r., grudzie 1959r., k. 4.
15
AAN, PZPR, 237/ XIV-216, Informacja orealizacji przez organa cigania iwymiaru sprawie-
dliwoci zalece zawartych wUchwale Sekretariatu KC PZPR z20 IX 1961r., luty 1963r., k. 22.
118 118 118 118 118
D
O
K
U
M
E
N
T
YPismo sekretarza KC PZPR Ryszarda Strzeleckiego, ktry zwraca si do Wadysawa
Gomuki zprob oodwoanie Andrzeja Burdy ze stanowiska prokuratora generalnego
Towarzysz Wadysaw Gomuka Warszawa, dnia 22 marca 1961r.
I Sekretarz KC PZPR
w miejscu
W styczniu br. Sd Wojewdzki wKielcach wyda wtrybie doranym
wyrok skazujcy Bolesawa Dedo na kar mierci
16
. Dedo wraz zinnymi
wsposkaronymi dopuci do naduy wgospodarce skr powodu-
jcych straty okoo 16 milionw zotych
17
.
Minister Sprawiedliwoci
18
iI Prezes Sdu Najwyszego
19
nie skorzystali
wodniesieniu do skazanego Dedy zprawa wniesienia rewizji nadzwyczaj-
nej, uwaajc wyrok ten za suszny. Rwnie Sd Wojewdzki, opiniujc
wyrok ten, uzna wszystkie okolicznoci agodzce za niewystarczajce
do poparcia proby skazanego ouaskawienie.
Tow. Burda do czasu wyroku reprezentowa pogld popierajcy naj-
wyszy wymiar kary dla oskaronego Dedo, aGeneralna Prokuratura pro-
ponowaa wydanie wtym procesie dwch wyrokw mierci.
W dniu 11 marca br. tow. Burda bez uzgodnienia ze swymi zastpcami
oraz bez poinformowania Wydziau Administracyjnego ozmianie swego
dotychczasowego stanowiska wtej sprawie postawi wniosek ozamian
przez Rad Pastwa skazanemu Dedzie kary mierci na kar wizienia
doywotniego. Wniosek ten, mimo stwierdzenia niespotykanej skali nad-
uy iszkd, dugoletniego okresu przestpczej dziaalnoci oraz powa-
nego nasilenia tego rodzaju przestpstw wkraju, tow. Burda umotywowa:
postaw skazanego, ktra rzekomo miaa znacznie pomc wujaw-
nieniu przestpstw, co jest niezgodne zrzeczywistoci, bowiem Dedo przy-
zna si do winy dopiero po okazaniu mu dowodw,
rzekomym niewielkim odchyleniem szkodliwoci czynw Dedy od czy-
nw innych przestpcw ztych procesw, skazanych tylko na doywotnie wi-
zienie. Nie wzito pod uwag wtym przypadku, e szkody wynike zdziaalno-
ci Dedy byy znacznie wysze od szkd wyrzdzonych przez innych skazanych,
16
Bolesaw Dedo kierownik zaopatrzenia izbytu Spdzielni Przyszo wRadomiu ijej
filii, Spdzielni Garbarz wSzydowcu. Skazany na kar mierci, wyrok zamieniono na doy-
wocie (K. Madej, Droga, s. 266, przyp. 14).
17
W1959r. wykryto naduycia wSpdzielni Pracy Garbarskiej Przyszo wRadomiu
iGarbarz wSzydowcu kradzie skr igarbowanie skr na wasny rachunek. Wsprawie
tej aresztowano 24 osoby. 21 XII 1960r. Sd Wojewdzki wKielcach skaza Bolesawa Ded
na kar mierci, za innych 16 oskaronych na kary od 6 do 15 lat pozbawienia wolnoci
(K.Madej, Droga, s. 266).
18
Marian Rybicki (19151987), prawnik, czonek PZPR, 19491950 I sekretarz KW PZPR
wKrakowie, 19561957 prokurator generalny, 19571965 minister sprawiedliwoci (T. Mo-
dawa, Ludzie wadzy 19441991, Warszawa 1991, s. 419).
19
Jan Wasilkowski (18981977), prawnik, czonek PZPR, od 1948 sdzia Sdu Najwysze-
go, 19491952 rektor Uniwersytetu Warszawskiego, 19561965 I Prezes Sdu Najwyszego
(ibidem, s. 437).
119 119 119 119 119
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
bezzasadnym okreleniem, e Dedo dopuci si przestpstw na mie-
niu spdzielczym, co rzekomo ma mniejsze znaczenie wgospodarce na-
rodowej ni szkody wmieniu pastwowym,
rzekomym pozytywnym wkadem Dedy wbudow spdzielni Przyszo
przez wniesienie wysokich wkadw na jej powstanie irozwj. Nie wzito pod
uwag, e wkady te pochodziy zkradziey mienia spoecznego,
rzekomym dostatecznym ostrzeeniem dla jednostek, ktre zamie-
rzayby wprzyszoci dokona zagarnicia mienia, jedynie przez wyda-
nie wyroku mierci bez potrzeby jego wykonania.
Znamiennym jest fakt, e dwaj zastpcy tow. Burdy, to jest tow. Wasilewski
20
itow. Kosztirko
21
, wypowiedzieli si przeciw temu stanowisku, za trzeci zastp-
ca, tow. Mazur
22
, stanowisko to popar, twierdzc, e osobowo skazanego
Dedo ksztatowaa si wPolsce kapitalistycznej, co ma tumaczy dokonywa-
nie naduy. Wdniu 21 bm. tow. Burda zarzdzi narad kierownictwa Gene-
ralnej Prokuratury dla omwienia rnych stanowisk wtej sprawie, lecz na
narad nie przyby ani nie wyjani bliej przyczyn swojej nieobecnoci.
Stanowisko to wodniesieniu do sprawy Dedy nie jest odosobnione
wdziaaniu tow. Burdy jako Generalnego Prokuratora, bowiem wostat-
nim okresie czasu miay miejsce nastpujce nieprawidowoci wprowa-
dzonej polityce represji:
l. W1957r. Najwysza Izba Kontroli przekazaa Generalnej Prokuratu-
rze materiay wiadczce odokonanych przez Ministerstwo eglugi zaku-
pach statkw handlowych zzagranicy, ktre naraziy skarb pastwa na
wielomilionowe straty wdewizach. W1958r. Prokuratura Generalna umo-
rzya postpowanie wtej sprawie. Wrozmowie ze mn tow. Burda owiad-
czy, e bierze osobicie odpowiedzialno za t decyzj. W1960r. sprawa
ta zostaa ponownie podjta imimo oporu tow. Burda uzna, e spraw t
naley skierowa na drog sdow.
2. W1960r. tow. Burda osobicie interweniowa u Prokuratora Wojewdz-
kiego wBydgoszczy, starajc si go nakoni do wystpienia zrewizj
wyroku na korzy skazanej Ludmiy Roszkos. Wymieniona bya organiza-
torem klerykalnej dziaalnoci konspiracyjnej kek modzieowych na te-
renie kilku wojewdztw, za co skazano j na 2 lata wizienia.
3. Wmaju 1960r. tow. Burda da wiar elementom rozrabiackim, dziaa-
jcym na terenie Ostrowca witokrzyskiego, izarzdzi, po dwukrotnym
umorzeniu przez Prokuratur Wojewdzk, wszczcie postpowania prze-
ciwko Przewodniczcemu Prezydium Rady Narodowej tow. Podze za to, e
ten za zgod wadz wojewdzkich zezwoli w1957r. na remont 8 mieszka
dla rencistw, wtym rwnie dziaaczy rewolucyjnych.
20
Jan Wasilewski (19071973), czonek PZPR, 19451947 podsekretarz stanu wMinister-
stwie Ziem Odzyskanych, 19571961 zastpca prokuratora generalnego (ibidem, s. 212, 242).
21
Kazimierz Kosztirko (19171977), czonek PZPR, 19551961 zastpca prokuratora ge-
neralnego, 19611972 prokurator generalny (ibidem, s. 242).
22
Marian Mazur, czonek PZPR, 19561961 zastpca prokuratora generalnego, 19611974
prezes Sdu Najwyszego ds. oglnych (ibidem, s. 241242).
120 120 120 120 120
D
O
K
U
M
E
N
T
YDopiero usilne interwencje partyjne przekonay go oniesusznoci zaj-
tego stanowiska. Umorzenie tej sprawy zleci jednak wpowoaniu na znacz-
ny upyw czasu, anie jak to rzeczywicie byo, zbraku dowodw winy.
4. W1960r. Komisja Wymiaru Sprawiedliwoci KC zobowizaa tow.
Burd, jako czonka Komisji, do przedoenia iwsplnego opracowania
projektu oceny polityki karnej organw cigania. Tow. Burda zadania tego,
mimo kilku interwencji, przez okres p roku nie wykona, co zmusio czon-
kw Komisji do powierzenia tej sprawy innemu towarzyszowi.
W ogle tow. Burda na wikszo posiedze Komisji Wymiaru Sprawie-
dliwoci KC nie uczszcza, tumaczc to chorob lub innymi zajciami.
W tym stanie rzeczy nie widz dalszej moliwoci prawidowego dzia-
ania Generalnej Prokuratury pod kierownictwem tow. Burdy ina tej pod-
stawie wnosz onatychmiastowe odwoanie go zzajmowanego stanowi-
ska ipowierzenie tow. Kosztirce czasowego kierownictwa Generaln
Prokuratur.
() Ryszard Strzelecki
23
Za zgodno:
a
rdo: AAN, KC PZPR, 237/XIV-273, Wydzia Administracyjny, k. 24, mps, odpis.
a
Poniej nieczytelny podpis odrczny.
23
Ryszard Strzelecki (19071988), inynier, czonek PZPR. 19481950 I sekretarz KW PZPR
wKatowicach, 19511957 minister kolei, 19571960 minister komunikacji, 19601970 se-
kretarz KC PZPR, 19641970 czonek Biura Politycznego KC PZPR, 19611972 czonek Rady
Pastwa; pose (ibidem, s. 426427).
Nota, w ktrej redakcja Spotka wyjania, dlaczego publikuje tekst
peerelowskiego prokuratora, przedstawiajc jego biogram
121 121 121 121 121
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
B BB BBARTOMIEJ ARTOMIEJ ARTOMIEJ ARTOMIEJ ARTOMIEJ N NN NNOSZCZAK, OSZCZAK, OSZCZAK, OSZCZAK, OSZCZAK, BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN
WARSZAWA OJACIE
Wan podstaw rdow, suc do badania postaw spoecze-
stwa polskiego wobec wydarze politycznych zachodzcych zarwno
na arenie midzynarodowej, jak iwkraju wlatach 19441989, sta-
nowi dokumenty aparatu bezpieczestwa PRL. Prezentowane niej
zebrane wtrzech odrbnych caociach tzw. notatki informacyjne
pochodz ze rde agenturalnych i zostay zgromadzone (najpew-
niej wszystkie) przez kierownika Sekcji II Powiatowego Urzdu Bez-
pieczestwa Publicznego wOtwocku, ppor. Kum Romaniuka. Obej-
muj zapis reakcji, postaw ikomentarzy mieszkacw prawobrzenej
Warszawy Pragi wobec postanowie konferencji jataskiej (411
lutego 1945r.).
Dokumenty te zostay sporzdzone zaledwie dwa itrzy dni po oficjalnym ogoszeniu
komunikatu zkonferencji krymskiej (12 lutego 1945r.); s wic otyle interesujce, e
pozwalaj pozna niejako najwiesze, bezporednie reakcje spoeczne na jej temat. Trud-
no mwi oreprezentatywnoci publikowanego niej zbioru przede wszystkim ze wzgldu
na jego ma objto. Mona jednak przyj, e materia ten wjakim stopniu oddaje
panujce wwczas wrd mieszkacw Warszawy nastroje. Dokumenty te dostarczaj tak-
e wiedzy osposobie pracy agentw utworzonego wstyczniu 1945r. Ministerstwa Bezpie-
czestwa Publicznego. Wiele znich zostao zebranych od przypadkowych, anonimowych
osb, czsto przy okazji prozaicznych czynnoci (np. wtrakcie zakupw lub rozmw na
ulicy). S jednak itakie relacje, ktrych tre wiadczy otym, e zostay zebrane od specjal-
nie do tego celu wytypowanych, znanych zimienia inazwiska osb.
Obiektem zainteresowania tajnych wsppracownikw aparatu bezpieczestwa byli
najczciej tzw. zwykli ludzie, reprezentujcy gwnie rodowiska robotnicze lub rzemielni-
cze rzadziej byli to pracownicy umysowi. By moe by to wiadomie wybrany cel dziaa
operacyjnych agentw bezpieki, sucy poznaniu nastrojw tej wanie, dominujcej prze-
cie wrd mieszkacw wczesnej Warszawy (Pragi) grupy spoecznej.
Zebrane relacje obejmuj ca gam zrnicowanych, czsto skrajnych postaw ikomenta-
rzy okonferencji jataskiej. Wrd nich s takie, ktre wiadcz oznacznym zainteresowaniu
krymskimi rokowaniami, anawet (zwaszcza wobliczu dramatycznego braku dostpu do noni-
kw informacji) zastanawiaj trafnoci ocen lub prognoz odnoszcych si do przyszoci poja-
taskiej Polski iEuropy. Wikszo relacji jest jednak specyficzn mieszanin faktw, pogosek,
plotek, propagandy (komunistycznej, podziemnej niepodlegociowej, aby moe jeszcze tej
pochodzcej zokresu niemieckiej okupacji), czsto irracjonalnych prognoz. W tym kontekcie
publikowane rda stanowi odbicie charakterystycznej dla ostatnich miesicy wojny ipierw-
szych miesicy po sowieckim wyzwoleniu atmosfery niepewnoci ibraku rozeznania waci-
wych celw wczesnej tzw. wielkiej polityki. Pozwalaj pozna wiele postaw od dominujcych
wtym zbiorze nadziei na ryche zakoczenie wojny zNiemcami iwybuch nowej, midzy alian-
tami zachodnimi aZSRS po uwarunkowan wczesnymi realiami strategi obliczon na
dostosowanie iprzeczekanie (swoisty neopozytywizm) lub zwyk obojtno.
122 122 122 122 122
D
O
K
U
M
E
N
T
YW materiaach nie ma krytyki USA iWielkiej Brytanii za ulego wJacie wobec ZSRS
izgod na odebranie Polsce znacznej czci jej przedwojennego terytorium. adna zinwigi-
lowanych przez agentw MBP osb nie stwierdzaa te jednoznacznie, e Polska staa si na
Krymie przedmiotem rozgrywki politycznej elitarnego klubu mocarstw ifaktycznie zostaa
oddana worbit wpyww Moskwy. Brak podobnych komentarzy by charakterystyczny dla
wczesnej tu pojataskiej rzeczywistoci, wktrej nadzieje na lepsz przyszo powojennej
Polski ipomoc aliantw zachodnich byy, jak si wydaje, zjawiskiem powszechnym, cechuj-
cym nie tylko niedowiadczonych politycznie, tzw. zwykych obywateli, lecz take jak cz
wczesnych co najmniej opozycyjnie nastawionych wobec komunizmu elit zarwno politycz-
nych, jak iwojskowych. Najblisze lata pokazay jednak wyranie, e byy to tylko zudzenia.
Zebrane tu trzy dokumenty pochodz ze rde agenturalnych MBP istanowi pen zawar-
to tzw. teczki. S publikowane wcaoci; zniewielkimi koniecznymi poprawkami zachowa-
no ich oryginaln pisowni, wiadczc opoziomie wyksztacenia ich twrcw. Podkrelenia
obecne wpodstawie wydawniczej zostay opuszczone, gdy nie nios ze sob treci istotnej dla
badacza. Zrezygnowano te zsygnalizowania wprzypisach tekstowych obecnej wpodstawie
wydawniczej pisowni nazwisk itytuw dokumentw albo wcaoci wielkimi literami, albo wy-
rnionych spacj. Publikowane dokumenty s kopiami, maszynopisami, pochodz ze zbiorw
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej, AIPN, BU MBP 1192, k.14.
Dokument nr 1 Dokument nr 1 Dokument nr 1 Dokument nr 1 Dokument nr 1
Warszawa, dn. 14 lutego 1945r.
Wypowiedzenie si ludnoci wsprawie konferencji Trzech
1
wJacie
1. Byy nauczyciel szkoy powszechnej, Jankowski Jerzy.
Dla Polakw spotkanie trzech dao cofnicie si granicy polski [s] wkie-
runku wschodu do 8 km tak, i Brze prawdopodobnie przypadnie Polsce
2
,
ale naog [s] granica przejdzie po linii Curzona
3
gdzie koo Bugu na wscho-
dzie ina linii Odry zzachodu
4
. Lecz to wszystko jest niepewne, gdy wnajbli-
szym czasie Niemcy na skutek masowego ataku Anglikw poddadz si
(przygotowanych jest okoo 30 frontw) iuderz wsplnie na Sowietw.
1
Konferencja Trzech popularne okrelenie konferencji jataskiej (krymskiej), wktrej,
wdniach 411 II 1945r., wzili udzia szefowie rzdw pastw Wielkiej Koalicji (Wielkiej
Trjki); ze strony USA F.D. Roosevelt, Wielkiej Brytanii W. Churchill i ZSRS J. Stalin.
2
Brze ostatecznie znalaz si wgranicach Biaoruskiej SRS.
3
Linia Curzona polsko-sowiecka linia demarkacyjna zaproponowana wlipcu 1920r. przez
brytyjskiego ministra spraw zagranicznych G.N. Curzona wczasie bolszewickiej ofensywy na
Warszaw. Przebiegaa od granicy wczesnych Prus Wschodnich na pnoc od Suwak do rde
Pregoy i Szczary, na wschd od Sejn i Grodna, nastpnie wzdu Bugu. Jej odcinek poudniowy
mia by ustalony wzdu linii frontu wdniu zawarcia rozejmu wwojnie polsko-bolszewickiej.
Ostatecznie granic polsko-sowieck ustalono wtraktacie ryskim wmarcu 1921r. (przebiegaa
ok. 200 km na wschd od linii Curzona). W latach II wojny wiatowej linia Curzona bya
tematem obrad konferencji wTeheranie (1943) i Jacie (1945), gdzie zniewielkimi odchyleniami
od 5 do 8 km na wschd ustanowiono j jako wschodni granic Polski. Formalnie zostaa
uznana przez Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej (TRJN) wsierpniu 1945r.
4
Por. przypis 7.
123 123 123 123 123
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Narazie [s] naley si odywia iprzyglda, ado pracy si nie anga-
owa, gdy wkrtce si wyjani. A gdyby si okazao, e nie bdzie frontu
przeciwko bolszewikom, to naley postara si oporczenia dwch ko-
munistw iwstpi do partii
5
, gdzie trzeba bdzie udawa te prawdzi-
wego komunist.
2. Prezes Zwizku Ociemniaych, Makowiak, zamieszkay Maa 9.
Na wschodzie nam zabieraj, ana zachodzie daj, ale to co daj Niem-
cy po 7 miu latach nanowo [s] uzbrojone nam zabior jako swoje. To
wszystko jest niewane, bo teraz Anglia iAmeryka rusz na Sowietw.
3. Urzdnik Elekt[rowni] Warsz[awskiej], ukasiewicz Jzef.
Konferencja niby daa pewne punkty wsplne: jak dat konferencji poko-
jowej (24 kwietnia)
6
ikompletnego rozbioru Niemiec
7
. Lecz powstay kwestie
sporne co do granic Polski iustroju narodw wEuropie
8
. Kwestia ta przero-
dzi si wspr zbrojny midzy Anglikami iSowietami wnajbliszym czasie.
4. Wzkarz zrogu Targowej iSzerokiej.
Zebranie byo na Krymie iskoczyo si na niczem [s], lecz teraz ju bro-
ni iywnoci Anglia nie da dla Sowietw. U nas bdzie gd, ale niedugo,
gdy my zAnglikami bdziemy wygania Sowietw.
5. Wacicielka kilku wikszych nieruchomoci, ul. Stalowa 10.
Konferencja odbya si wJacie, omawiano granice Polski. Brze iLww
5
Mowa tu jest oPolskiej Partii Robotniczej. Wstpienie do PPR wymagao formalnie do-
czenia do pisemnej deklaracji oprzyjcie wpoczet jej kandydatw opinii polecajcych, wysta-
wionych przez dwch jej czonkw.
6
Na konferencji jataskiej nie ustalono terminu konferencji pokojowej. Na 25 IV 1945r.
ustalono natomiast odbycie wSan Francisco konferencji zaoycielskiej Organizacji Narodw
Zjednoczonych.
7
W Jacie rozpatrywano wysunit jeszcze wTeheranie (listopadgrudzie 1943r.) spraw po-
dziau Niemiec. Analizowano angielski plan rozczonkowania ich na dwa pastwa i amerykaski
plan podziau na pi czci. Ostatecznie nie aprobowano adnej ztych koncepcji; wyraono jednak
zgod na przyjcie generalnej zasady rozczonkowania Niemiec. W komunikacie kocowym konfe-
rencji krymskiej ograniczono si do stwierdzenia, e kade ztrzech mocarstw (Wielka Brytania, USA,
ZSRS) bdzie okupowao oddzieln stref Niemiec. Stref tak moga ponadto uzyska Francja.
8
Konferencja jataska ustalaa nowy porzdek geopolityczny wEuropie (tzw. system jataski).
Do najwaniejszych problemw podejmowanych wjej trakcie naleay kwestie przyszoci Niemiec,
atake ustalenia granic i porzdku politycznego wPolsce. Ta ostatnia budzia zreszt najwiksze
kontrowersje. Stalin proponowa uznanie polskich dezyderatw uksztatowania granicy zachodniej
wzdu Odry i Nysy uyckiej. Churchill wzasadzie tego nie kwestionowa; wedug niego Polska
miaa uzyska: Wolne Miasto Gdask, cz obszaru Prus Wschodnich, okrg Opola i ziemie,
ktrych domagaa si Polska na wschd od Odry. Roosevelt nie mia zastrzee wsprawie
granicy na Odrze, uwaa jednak oparcie granicy na Nysie uyckiej za mao uzasadnione.
Ostatecznie wkomunikacie konferencji stwierdzono, e wschodnia granica Polski powinna biec
wzdu linii Curzona zodchyleniami od niej wpewnych okolicach o5 do 8 km na korzy Polski.
Polska miaa uzyska te istotny przyrost terytorialny na pnocy i zachodzie, konsultowany zprzy-
szym TRJN. Ostateczne ustalenie granicy zachodniej odroczono do konferencji pokojowej.
124 124 124 124 124
D
O
K
U
M
E
N
T
Ymaj nalee do Polski
9
, awileszczyzna [s] do Litwy
10
. Na zachodzie do
Odry. Koniec wojny wnajbliszym czasie. Warunki pokojowe dla Niemcw
s takie, ktre odbieraj im mono prowadzenia wojny wogle [s]
11
.
6. Pracownik kolejowy, technik Miasojedow Mikoaj, Grochw
12
.
Konferencja odbya si na terenie Rosji. Rosjia [s] otrzymuje ziemie po
linii Kurzona [s], oddajc tylko Brze iLww. Opiek nad Polsk ikrajami
Bakaskimi [s] bdzie miaa Ameryka
13
. Komunici bd dopuszczeni do
wadzy, lecz nie wstopniu przewaajcym
14
. Widmo wojny zostanie wEu-
ropie zaegnane raz na zawsze.
Kierownik II giej Sekcji
15
Ppor. /Romaniuk/
16
9
Ani Brze, ani Lww nie znalazy si ostatecznie wgranicach powojennej Polski.
10
Po 1945r. Wileszczyzna (wraz ztzw. Litw rodkow wlatach 19221939 terytorium
polskie) znalaza si wgranicach ZSRS. Od 1990r. wgranicach niepodlegej Litwy.
11
Problem niemiecki wtym przede wszystkim sprawa koordynacji planw ostatecznego
militarnego rozgromienia Trzeciej Rzeszy zajmowa na konferencji jataskiej miejsce naczel-
ne. W Jacie ustalono, e po ostatecznym zaamaniu si oporu zbrojnego Niemiec zostanie im
narzucona bezwarunkowa kapitulacja. W strefach okupacyjnych zamierzano wprowadzi sko-
ordynowan administracj i kontrol sprawowan przez Najwysz Komisj Kontroli, skada-
jc si znaczelnych dowdcw armii trzech mocarstw.
12
Grochw w 1916r. przyczony do Warszawy; cz warszawskiej dzielnicy Praga Poudnie.
13
Podczas konferencji jataskiej Anglicy nalegali m.in. na zwikszenie uprawnie przedsta-
wicieli zachodnich wsojuszniczej Komisji Kontroli wBugarii; temat ten nie by jednak omawiany
na konferencji. Spory wzbudzia te sprawa stosunkw bugarsko-jugosowiaskich. Konferencja
wJacie ostatecznie nie zaja si merytorycznym rozpatrzeniem tych kwestii.
14
W Jacie dyskutowano spraw udziau komunistw wprzyszych rzdach Polski i Jugosa-
wii. W odniesieniu do Polski ZSRS udziela poparcia zainstalowanemu wniej przez siebie komu-
nistycznemu Rzdowi Tymczasowemu RP. Z kolei rzdy USA i Wielkiej Brytanii popieray legalny
rzd polski przebywajcy na emigracji wLondynie. Wobec znacznej rnicy pogldw wtej
kwestii ostatecznie postanowiono, e Rzd Tymczasowy RP powinien by zreorganizowany tak, by
mona byo wczy do jego skadu politykw demokratycznych zkraju i z zagranicy. Tak utwo-
rzony rzd TRJN mia si zobowiza do moliwie szybkiego przeprowadzenia wyborw. Po
spenieniu tych warunkw mia by uznany przez pastwa koalicji. To zkolei miao stworzy
podstaw do wysuchania propozycji TRJN na temat ostatecznego ustalenia granic Polski. Komi-
sja zoona zW. Mootowa, W.A. Harrimana i A.H. Clarka-Kerra (Komisja Dobrych Usug)
miaa si porozumie zpolskimi dziaaczami politycznymi wsprawie skadu TRJN.
15
Waciwie Sekcja II PUBP wOtwocku. Jak dotd nie sposb jest dokadnie okreli,
czym zajmoway si poszczeglne sekcje PUBP na pocztku 1945r., gdy formalnie zmiany
wstrukturze organizacyjnej terenowego aparatu bezpieczestwa w tym czasie dopiero nast-
poway. Sekcje I, II i III realizoway w tym czasie gwnie dziaania operacyjne wynikajce
zistoty zainteresowa UB; polegay one przede wszystkim na zwalczaniu zarwno politycznej,
jak i wojskowej opozycji niepodlegociowej.
16
Kuma Romaniuk (ur. 1919), pk od IX 1944r. funkcjonariusz Warszawskiej Grupy Opera-
cyjnej Resortu BP, kierownik PUBP wWyszkowie (od XI 1944r.), kierownik Sekcji II PUBP wOtwoc-
ku (od XII 1944r.). W latach pniejszych m.in. zastpca szefa WUBP wPoznaniu (od II 1948r.),
szef WUBP wOlsztynie (od V 1953r.), kierownik WUdSBP wOlsztynie (od I 1955r.), zastpca
Komendanta Wojewdzkiego MO wOlsztynie (od I 1957r.), zastpca Komendanta Wojewdzkie-
go MO ds. SB wOlsztynie (od IX 1961r.), naczelnik Wydziau I Gwnego Inspektoratu MSW (od
I 1975r.), wreszcie naczelnik Wydziau I Gwnego Inspektoratu MSW (od I 1975 i VIII 1977r.).
125 125 125 125 125
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Dokument nr 2 Dokument nr 2 Dokument nr 2 Dokument nr 2 Dokument nr 2
Warszawa, dn. 15 lutego 1945r.
Odgosy ludnoci co do konferencji Trzech
rdo Radziukiewicz
1. Byy wachmistrz Wojska Polskiego, obecnie urzdnik Biura Meldunko-
wego, ul. Zbkowska 7, Nurkiewicz:
To, oczem [s] si mwi na Krymie, to jest fikcj konieczn dla zawrce-
nia gowy Wace
17
, ato, e go si wkrtce popdzi, to pewne.
2. Dyurny ruchu Warszawa Marki, Gazka.
Ameryka dla swego prestiu pragnie jak najwicej uratowa miejsc
przy korycie dla Rzdu Polskiego wLondynie
18
. Rosja si zgadza odda
tylko 45% dla tych demokratw zLondynu
19
. Do zgody dochodz, bo musz,
gdy Rosja zaduo [s] opanowaa ima duo ora. Robotnik jednak na-
dal bdzie trzymany za gow przez kapita Amerykaski, gdy Rosja da
nam nie moe nic, bo jest godna ibosa.
3. Nadzorca przewodw na dworcu Warszawa Wileska, Cichal.
Zgodzono si na konferencji, i do Buga [s] musimy odda, ale na zacho-
dzie otrzymamy granic po Odr. Niemcw zamieszkaych koo Odry usu-
wa nam nie wolno imusz by traktowani jako mniejszo narodowa
20
.
W Rzdzie bdzie zasiadaa poowa zRzdu Londyskiego ipoowa
zLubelskiego
21
. Piecz nad caym Rzdem bdzie miao 3-ch przedstawi-
cieli zAmeryki
22
.
17
Waka tu kolokwialne okrelenie mieszkaca ZSRS.
18
Rzd polski wLondynie (Rzd Rzeczpospolitej Polskiej na emigracji, rzd na wychod-
stwie) emigracyjny rzd polski, stanowicy jedyny legalny organ administracji niepodlegego
pastwa polskiego wlatach 19391945, zapewnia mu (mimo utraty terytorium) prawnomi-
dzynarodow cigo. Utworzony we Francji we wrzeniu 1939r. po internowaniu wRumunii
wadz pastwowych II RP. Pocztkowo rezydowa wParyu, nastpnie wAngers. Po kapitulacji
Francji, od kwietnia 1940r. wLondynie. Uznany m.in. przez Francj, USA i Wielk Brytani,
wlatach 19411943 przez ZSRS. Sprawowa zwierzchnictwo nad PSZ na Zachodzie, Delega-
tur Rzdu na Kraj, cywilnymi i wojskowymi strukturami Polskiego Pastwa Podziemnego. For-
malnie od lipca 1945r. nieuznawany przez mocarstwa sprzymierzone. Mimo to dziaa dalej,
uznawany przez niektre pastwa, polskie stronnictwa polityczne na uchodstwie i emigracj
polsk wwiecie. Symbolizowa cigo istnienia suwerennego pastwa polskiego.
19
Sprawy procentowego udziau przedstawicieli partii politycznych wTRJN nie byy przed-
miotem dyskusji na konferencji jataskiej.
20
Koncepcj masowych przesiedle ludnoci niemieckiej zziem, ktre miay wej wskad
Polski po zakoczeniu wojny, waciwie zaakceptowano ju na konferencji wTeheranie. Mimo
to (take wJacie) budzia ona kontrowersje. Ostatecznie oprzesiedleniach formalnie zadecy-
dowano na konferencji wPoczdamie (VIIVIII 1945r.).
21
Rzd lubelski (waciwie Rzd Tymczasowy RP) podporzdkowany Moskwie rzd polski,
utworzony 31 XII 1944r. przez Krajow Rad Narodow wwyniku przeksztacenia Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Realizowa program spoeczno-polityczny oparty
na Manifecie PKWN. Premierem Rzdu Tymczasowego RP zosta E. Osbka-Morawski. Rzd
ten nie by uznawany przez Wielk Brytani i USA. Dziaa do utworzenia TRJN 28 VI 1945r.
126 126 126 126 126
D
O
K
U
M
E
N
T
Y4. Dyurny ruchu na poster[unku] Kolej[owym] Michaw (ranny wgo-
w kul karabinow przez Niemcw dnia 1 sierpnia, rana jeszcze ropieje).
Konferencja na Krymie oddaje Sowietom ziemie Polskie do Buga [s]
wzamian [s] za to daje ziemie do Odry. Po zakoczeniu wojny przeciw Niem-
com nastpi wybory wPolsce, ktre bd si odbyway pod kontrol
Ameryki
23
. Do wyborw bd dopuszczeni ikomunici
24
. Jeszcze na du-
go zapowiada si bieda, lepiej jest wyjecha gdzie na ziemie zachod-
nie
25
, tam jest co je inie ma zniszczenia
26
.
rdo: Praska
Pracownik Dyrekcji na Wileskiej obywatel Strzeszewski wyrazi si:
Konferencja na Krymie ma doniose znaczenie, anowoutworzony Rzd
powinien zaagodzi czciowo starcia, jakie s wspoeczestwie ze wzgl-
du na zapatrywania. Zwolennicy Rzdu Angielskiego bd mogli mielej
wysun swoje zdania imoe dlatego bd mogli doj do jakiegokol-
wiek [s] porozumienia zPPR
27
iPPS
28
.
Odpowiedzialny za instalowanie wPolsce systemu politycznego opartego na wzorach radzieckich,
wtym m.in. stosowanie terroru przeciwko rzeczywistym lub domniemanym przeciwnikom politycznym.
22
Kwesti ustanowienia skadu przyszego TRJN miaa si zaj Komisja Dobrych Usug.
Por. przypis 12.
23
Por. przypis 12.
24
Por. przypis 12.
25
Tzw. ziemie zachodnie szerzej jako tzw. ziemie zachodnie i pnocne (ziemie odzyskane)
popularne okrelenie tych dzisiejszych terenw Warmii, Mazur, Pomorza Gdaskiego, Pomo-
rza Zachodniego, Dolnego lska i Grnego lska, ktre po 1945r. (nieraz po kilkusetletniej
przerwie) znalazy si na nowo wgranicach Polski. Dawne ziemie piastowskie, pomorskie i pru-
skie.
26
Zniszczenia wojenne wystpoway na terenie tzw. ziem odzyskanych (w tym tzw. ziem
zachodnich) waciwie wszdzie, co byo wynikiem nie tylko dziaa wojennych, lecz take
rabunkowej polityki Armii Czerwonej po przejciu frontu. Inna rzecz, e przez kilkanacie po-
wojennych miesicy tzw. ziemie odzyskane stwarzay take napywajcej tam ludnoci cywil-
nej szanse na szybkie i atwe wzbogacenie si czsto drog bezprawn. W latach 1945
1946 zPolski centralnej przesiedlio si tam okoo 2 mln osb. W styczniu 1948r. ludno
tzw. ziem zachodnich (wraz zautochtonami i po przymusowych przesiedleniach zwizanych
zakcj Wisa) przekraczaa 5,5 mln.
27
Polska Partia Robotnicza (PPR) partia komunistyczna utworzona wstyczniu 1942r., nie
uznawaa legalnego rzdu RP na emigracji, podporzdkowana Moskwie. Jej organem kierow-
niczym by Komitet Centralny, posiadaa wasn organizacj wojskow (Gwardia Ludowa,
Armia Ludowa). Po 1944r. przejmowaa wadz wPolsce, organizujc system spoeczno-po-
lityczny na wzr sowiecki. Kontrolowaa kluczowe resorty wPKWN i kolejnych rzdach (wojsko,
aparat bezpieczestwa, informacja i propaganda, gospodarka). Do 1947r. umocnia swoj
pozycj wgwnej mierze za pomoc terroru. Peni wadzy zdobya po sfaszowanych: refe-
rendum (1946) i wyborach do sejmu (1947), wyeliminowaniu tzw. legalnej opozycji (PSL), wcho-
niciu PPS przez PPR na Kongresie Zjednoczeniowym, wwyniku czego powstaa PZPR (XII 1948r.),
wreszcie pacyfikacji zbrojnego podziemia niepodlegociowego.
28
Polska Partia Socjalistyczna (PPS) zaoona w1892r. wParyu. Pierwsze organizacje
PPS powstay w1893r. wWarszawie i Wilnie. Gosia postulat odzyskania niepodlegoci
Polski, adopiero pniej realizacji programu socjalistycznego. W 1906r. rozam na PPS
Frakcj Rewolucyjn i PPS Lewic. W 1919r. PPS FR, PPSD i PPS zaboru pruskiego utworzyy
127 127 127 127 127
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
rdo: Przedziak
1. Robotnik kolejowy:
Konferencja zdecyduje opokoju na wiecie. Jeli chodzi oRzd, to
wpyw Anglii zadecyduje iobecny Rzd musi ustpi.
2. Kobieta zludu wyrazia si, e:
Mog si odbywa rne zjazdy ikonferencje, ale ztym Rzdem nikt
si nie zgodzi.
3. Kobieta zludu wyrazia si, e:
Niech si dzieje, co chce, aby wojna si skoczya. Niemcy musz by
pobite ioczekuje tego jak najszybciej, poniewa m jej zosta zabrany
wewakuacji iobecnie chodzi jak nieprzytomna.
4. Urzdnik kolejowy zSochaczewa wyrazi si, e:
Gazet wnaszym terenie nie ma, aja orientuj si zoglnej sytuacji, e
konferencja daa oczekiwane wyniki. Obecny Rzd nie zmieni si. Dla nas
jako Polakw zostaje sporna rzecz onasze wschodnie granice. Rosja jest
zachanna, gdy odbiera nam Krlewiec
29
.
rdo: Bczkowski
1. Szewc handlujcy butami na bazarze wyrazi si, e:
Rzd obecny musi si zmieni, poniewa jest za saby. Rzd powinien
by energiczny iadnych partii oraz organizacji na swoim terenie nietole-
rowa [s], atake wprowadzi terror iprzeciwnych jemu roztrzela [s]. Rzd
obecny jest saby ikada partia robi, co jej si podoba, dlatego te musi
si zmieni.
2. Wacicielka kawiarni, Stalowa 4345 wyrazia si, e:
Rzd bdzie si jeszcze zdziesi razy zmienia, a powstanie taki, jaki by
w1939r., inaczej nie moe by, poniewa bdzie taki baagan, jaki jest teraz.
zjednoczon PPS. W 1926r. popara przewrt majowy, nastpnie wopozycji. W 1929r. za-
inicjowaa powstanie Centrolewu. Po wybuchu II wojny wiatowej wkonspiracji wkraju jako
PPS Wolno Rwno Niepodlego. Na emigracji wchodzia wskad rzdu RP. We
wrzeniu 1944r. powoano zinspiracji ipod kontrol komunistw tzw. odrodzon PPS. Po
1945r. PPS WRN znajdowaa si pocztkowo wkonspiracji. W lipcu 1945r. rozwizaa si,
ajej dziaacze zostali poddani represjom. Prby autonomicznej dziaalnoci tzw. odrodzonej
PPS nie powiody si. W grudniu 1948r. zostaa faktycznie zlikwidowana przez masow czyst-
k wrd jej czonkw i wczenie razem zPPR do PZPR. Cz niezalenych dziaaczy PPS
kontynuowaa dziaalno na emigracji.
29
Kwestia przynalenoci Krlewca do Polski nie bya przedmiotem dyskusji na konferencji
jataskiej. Ju wtrakcie konferencji wTeheranie (XIXII 1943r.) J. Stalin stwierdzi, e ZSRS
byy potrzebne porty Krlewiec i Kajpeda, atake odpowiednia cz obszaru wczesnych
Prus Wschodnich. W. Churchill i F.D. Roosevelt wzasadzie zaakceptowali to stanowisko.
128 128 128 128 128
D
O
K
U
M
E
N
T
YDokument nr 3 Dokument nr 3 Dokument nr 3 Dokument nr 3 Dokument nr 3
Warszawa, dnia 15.2.45.
rdo Radziukiewicz:
ona dozorcy domu, [ul.] 11 Listopada Nr 12. Na konferencji wRosji uchwa-
lono odda do Bugu. Ale na Zachodzie dostajemy do Odry. Udzia wrz-
dzie Polskim [s] ma mie 70% zLdynu [s], a30% Komunistycznego. Rzd
Polski zLdynu [s] ju si znajduj [s] wLublinie
30
. Obecnie zanosi si na
wikszy baagan iawantury wKraju.
rdo: Roalski. W rozmowie zKsidzem
Ksidz wyrazi si: e dorwa si do rzdu robotnik ichop, ktry jest nie
wyszkolony [s], ktry fachowo buduje kraj tak jak on powiada, e [nie] matu-
ra, ach szczera zrobi zciebii [s] oficera, albo PPR-a. Ksiulek ten narze-
ka, e odsunito ludzi wyksztaconych izestarzaych wpracy zawodowej.
rdo Funka
Mikulak Jan, robotnik, ul. Mar[y]wilska nr 3a na zapytanie, czy wie co
okonferencji trzech odpowiedzia, e nic nie sysza inie wiele [s] go to ob-
chodzi. O zmianie wrzdzie: Moe nam wrecie [s] co ten nowy Rzd da.
Czy niezadowolony zobecnego Rzdu: A bo ja wiem. Niczego dobrego od
tego Rzdu nie otrzymaem [i nie] czekam na co leprzego [s].
rdo Funka
Korzeniowski Jzef, ul. Ratuszowa nr 7/9, technik: Myl, e moe lepiej
bdzie, gdy zagranica wejdzie wicej wycie polityczno-wewntrzne Pol-
ski, co czy si, by moe znielegaln pomoc ze strony Ameryki dla bied-
nej ludnoci Polski
31
.
rdo Stefa
Robotnicy Fabryki P.i.t.u. [s] s naog [s] zadowoleni, tylko maj pewne
wtpliwoci co do granic zachodnich. Co si tyczy Administracji tej fabry-
ki co do konferencji Trzech, to mwi zca pewnoci, e napewno [s] tak
nie bdzie jak jest teraz. Mymy nigdy nie mieli granic Odry, to inie potsze-
bujemy [s] mie, bo to nie nasza ziemia, ale na wschd to powinnimy
otrzyma to, comy mieli do 1939, bo jeeli nie, to jest tak, jakbymy mieli
nowy rozbir Polski, ato nie moe by. Polska musi by silna, eby moga
si obroni ze wschodu izachodu, ajak bdzie tak, jak jest teraz, to znaczy,
e bdziemy pod Protektoratem Rosji, ato nie moe by.
Kierownik II Sekcji
/ - / Romaniuk ppor.
30
Jest to absolutnie bdna informacja. Por. przypis 12 i 15.
31
Najpewniej chodzi tu oamerykask pomoc humanitarn dla krajw najbardziej do-
tknitych skutkami II wojny wiatowej (w tym Polski) udzielan do 1947r. przez Organizacj
Narodw Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA).
129 129 129 129 129
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
PODR DO PEERELU
W lutowym numerze Mwi wieki tym razem duo o PRL-u. To
dobrze, bo pismo to jest czytane take przez modzie, a dla niej
dzieje PRL to wiedza tajemna. Anonsowany na okadce (wylepionej
dolarami) prof. Marcin Kula omawia temat rynku walutowego wPRL.
Z dzisiejszego punktu widzenia byo to zjawisko surrealistyczne,
tyle e w surrealizm by yciowym socrealizmem przez dekady.
Dolary wymieniano wbanku PeKaO na papierki (bony),
anastpnie pacono nimi za zagraniczne towary dostpne
za dolary wkraju, ktrego obowizujc walut byy bilety
NBP. Te podane towary (np. rajstopy czy dezodoranty) byy
obecne wycznie wtzw. Pewexie. Absurdalny ukad dawa
zarobi nie tylko pastwu, ale ilicznym porednikom.
Wjego niszy kwito przecie wiele maych zodziejskich
biznesw. Bywao, e kasjerzy Pewexu prywatnie skupowali
od klientw dolary, wydajc im wzamian tzw. bony, ktrymi
nastpnie nabywcy pacili wtej samej kasie za towar!
Korzyci czerpay obie strony. rda dzisiejszej korupcji
tkwi wsytuacjach, do ktrych przywyky pokolenia Polakw.
PRL jest te gwnym bohaterem tekstu Pawa
Sowiskiego o powojennym hotelarstwie. Tu rwnie
obowizywaa paranoja, ktrej obecnie mona dowiad-
czy powiedzmy wUzbekistanie. Pitra dla obcokra-
jowcw, odmienne ceny dla goci zZachodu itowarzyszy radzieckich. Hotel Bristol (przed
wojn najbardziej eleganckie miejsce wWarszawie) wykorzystywany jako noclegownia,
gdzie gospoda ludowa serwowaa bigos po polsku zwsadem misnym isztuk misa
zogrkiem pod wdk gastronomiczn (niestety, autor nie wyjania, c to takiego byo,
aja nie pamitam). Wwannach karaluchy zamiast ciepej wody.
Skoro ju mwimy o wodzie, to duo o niej wartykule Jak uciec przed czarn mierci,
czyli o higienie wczasach zarazy Grayny Klimeckiej, ktra przedstawia XV-wieczny traktat
medyczny odnaleziony wklasztorze wCzerwisku. Autor tego dziea jak najsuszniej
podkrela chorobotwrcz rol mierdzcego powietrza. Zaleca sprztanie, wietrzenie,
mycie podg, a take twarzy iciaa wod ran. Zachca, by je pomau inieczsto
nigdy przed snem. Rwnie rozsdnie brzmi zalecenie, aby wczas zarazy zaywa rozrywki,
sodkiej muzyki iradosnych pieww. Chyba przez 500 lat niewiele si zmienio.
Redakcja Mwi wieki wykazuje tym razem szczegln dbao o nasz higien
inawyki ywieniowe. Tekst Michaa Kopczyskiego napisany przy okazji filmu Supersize
opowiada o powstaniu mierciononej broni biologicznej, jak jest hamburger. W1955r.
Ray Krock otworzy wStanach restauracj dziaajc pod hasem: dbaj o klienta, a twj
biznes poradzi sobie sam. Wypasiona na tej maksymie sie McDonaldsa kontroluje
obecnie poow rynku tamtejszych fast-foodw, a zglobalizowana dieta znacznie wpywa
na zmiany cech fizycznych modych mczyzn (co potwierdzaj badania). Powstaje
dylemat, co lepsze: bigos zwsadem misnym czy bua zglobalnym klopsem.
E.G. E.G. E.G. E.G. E.G.
130 130 130 130 130
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
AD DD DDANUTA ANUTA ANUTA ANUTA ANUTA S SS SSCHMALHOFER CHMALHOFER CHMALHOFER CHMALHOFER CHMALHOFER ( (( ((Z D Z D Z D Z D Z D. N . N . N . N . NAPIRKOWSKA APIRKOWSKA APIRKOWSKA APIRKOWSKA APIRKOWSKA) )) ))
PYNIE, PYNIE OKA...
Przed wojn moja rodzina zamieszkaa wSnowiu. By tam pikny
paac, ktry od 1925 roku do wybuchu wojny sta si siedzib do-
wdztwa Korpusu Ochrony Pogranicza (puk KOP stacjonowa wBa-
ranowiczach). Mieciy si tu biura, biblioteka, kasyno, kuchnia iwiel-
ka sala balowa. Reszta pomieszcze zostaa przeznaczona na
mieszkania dla rodzin wojskowych. Wjednym ztych paacowych
mieszka urzdzia si moja rodzina, bo m mojej siostry Wandy
Karol Horitza by kapitanem Wojska Polskiego.
W marcu lub kwietniu 1939 roku wojskowi ze Snowia zostali przeniesieni na Podhale.
Wpaacu zostay kobiety idzieci. Pniej wikszo znich wyjechaa. Paac opustosza. Kiedy
we wrzeniu wybucha wojna, moja rodzina zgromadzia si wmieszkaniu siostry. Zdawao
si, e to bezpieczne miejsce Kresy, przecie by pakt onieagresji zRosj. Byo jednak
zupenie inaczej. Krylimy si przed niemieckimi nalotami, aprzed paacem pojawiy si ju
sowieckie czogi zlufami wycelowanymi wnasze okna. Bylimy wzici w dwa ognie.
Nasza rodzina liczya wtedy sze osb: siostra Wanda zczteroletnim synkiem Jackiem, na-
sza mama, teciowa siostry, mj siedemnastoletni brat Ryszard (ktremu pniej udao si prze-
kroczy granic itrafi do wojska wAnglii) ija. Wpaacu czulimy si coraz bardziej zagroeni,
nkay nas nowe wadze. Przenielimy si wic wkrtce do miasteczka. Zima 1940 roku bya
bardzo trudna do przeycia, ale nie bya tak cika jak to, co spotkao nas potem. 13 kwietnia
1940 roku otrzeciej wnocy wywieziono nasz picioosobow ju rodzin do Pnocnego
Kazachstanu na sze dugich lat, na mk, poniewierk, gd, tsknot za Ojczyzn...
* * * * * * * * * * * * * * *
Rok 1943. Trzeci rok zesania naszej rodziny na Syberi. Wojna pomidzy ZSRR iNiem-
cami. Wszyscy nawet wbardzo odlegym od frontu Pnocnym Kazachstanie goduj my
te ratujemy si jak moemy przed skrajn ndz igodem.
Dochodz do nas wieci, e wSielcach nad Ok formuje si Wojsko Polskie. Jestem
dwukrotnie wzywana na komisj do Wojenkomatu wJawlence. Tam powiedziano mi, e
wkadej chwili mog si spodziewa powoania do wojska. Oddalam t myl, jak mog,
ispodziewam si, e stanie si cud izapomn omnie. S ludzie silni duchem, tacy, ktrzy
wtym czasie zgaszali si na ochotnika, tacy, ktrzy chcieli albo zgin, albo jak najprdzej
doj do Polski. Mnie zabrako tej mocy. Baam si wszystkiego, aszczeglnie rozstania
zmoimi najbliszymi, moj mam, siostr Wand, moim maym siostrzecem, ktrego tak
bardzo kochaam. Bya jeszcze znami teciowa Wandy, starsza, schorowana osoba. Idc
do wojska, musiaabym ich wszystkich zostawi.
Pamitam ten dzie iwszystko, co pniej si zdarzyo. By to pocztek grudnia 1943r.
Przyszo wezwanie do stawienia si wWojenkomacie wrejonie ijednoczenie tak zwa-
na podwoda sanie zaprzone wwoy. Tym rodkiem lokomocji miaam si niezwocznie
uda do Jawlenki, do Wojenkomatu celem mobilizacji. Byam tak przygnbiona, e nie
131 131 131 131 131
W
n

t
r
z
e

s
y
b
i
r
a
c
k
i
e
j

c
h
a
t
y
.

R
y
s
u
n
k
i

a
u
t
o
r
k
i

(
r

w
n
i
e

n
a

s
t
r
o
n
a
c
h

1
3
3

i

1
3
5
)
132 132 132 132 132
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
mogam si ruszy zmiejsca. Trzeba byo wzi suchy prowiant na trzy dni, ciepe ubranie,
garnuszek ijakie naczynie na ewentualne zupy, ktre miay by dostarczane wdalszej
drodze. le byo ztym suchym prowiantem, nie byo nic takiego wdomu. Nasza gospodyni
wmgnieniu oka upieka jakie lepioszki (podpomyki). Ssiedzi (Rosjanie) przynieli, co kto
mg, ebym nie pojechaa godna. Ci proci ludzie rozumieli sytuacj, oni te ju odpro-
wadzali swoich bliskich na wojn imnie traktowali jak kogo swojego, komu naley pomc
iza kim trzeba zapaka.
Nadszed moment poegnania. Wiem, e zaczam paka, nie mogam zupenie si
opanowa. Wanda daa mi swoje futro, mama pled ojca jedyn po nim pamitk,
zabraam im pimy (walonki) jedyne dla caej rodziny, wziam jakie osobiste rzeczy do
worka irazem zWandk, ktra postanowia mnie odwie, usadowiymy si wsaniach.
Do Jawlenki byo 30 km. Mrz by tak straszny, e cz drogi szymy piechot, eby
rozgrza nogi. Zapamitaam taki szczeg woy wzaprzgu zczerwonymi soplami uchrap,
mrz powodowa pkanie naczynek krwiononych wnozdrzach, krew zamarzaa wraz
zpar ilin. Dzie by tak pikny, soneczny, bez wiatru imy dwie zmoj Siostrzyczk
idce ze sob wtym biaym stepie, prawie nie mwice do siebie nic, tyle wnas byo
smutku. Do Jawlenki przyjechaymy, kiedy ju soce zaczo zachodzi. Przenocoway-
my u pastwa Purwinw (Polacy wywiezieni chyba zKowla). Rano trzeba byo i na
komisj. Crka pastwa Purwinw te bya powoana (po komisji zwolniona). Stawiymy
si wic wWojenkomacie, tam przeprowadzono badania lekarskie ispisywanie po raz
ktry personaliw.
W poczekalni toczyli si poborowi, dziewczta, kobiety, chopcy imczyni, wszyscy
czekali na swoj kolejk. Weszam do tzw. gabinetu, wktrym urzdowali lekarze, trafiam
do jakiej sympatycznej pani doktor. Kazano mi si rozebra do naga, badaa mnie bardzo
dokadnie idugo, apniej co pisaa. Kiedy si ubraam, na odchodnym spojrzaa na
mnie ipowiedziaa sowa, ktrych nie zrozumiaam. Wyszam zgabinetu, obstpili mnie
oczekujcy ijak to zwykle bywa, zaczy si pytania ico powiedziaa? I co? Wyjaniaam,
e mnie pewnie zwolni, bo kiedy odchodziam, lekarka powiedziaa: U was izjaszcznaja
figura. miech wpoczekalni uwiadomi mi, e palnam gupstwo. Wytumaczono mi, e
sowo izjaszcznyj znaczy pikny.
Po jakim czasie zaczto nas adowa na ciarwki celem dowiezienia do najbliszej
stacji kolejowej wPietropawowsku. Poegnaam zcikim sercem moj kochan Siostrzyczk
iod tej pory zaczam dzieli los zdziesicioma dziewcztami znaszego rejonu. Zaprzyja-
niymy si szybko, byam najstarsza znich, miaam przecie ju 26 lat, one miay od 16 do
18. Kiedy dotarymy do Pietropawowska, na dworcu byy tumy ludzi. Nas ulokowano
wjednym zprzedziaw. Nasz przewodnik (nauczyciel, Rosjanin), ktry jecha znami zJaw-
lenki, by odpowiedzialny za dostarczenie nas do Sielc nad Ok. Udao si, bo trafiymy do
pocigu Czerwonego Krzya czy Pksiyca, ktrym jechali sowieccy wojskowi wracajcy
na front po wyleczeniu ran ikontuzji wojennych. Byo wzgldnie czysto ibyy jakie miejsca
siedzce ilece na pkach bagaowych, gdzie odpoczywao si na zmian.
Mnie, ze wzgldu pewnie na wiek, wybrano na opiekunk wagonu. Do moich obo-
wizkw naleao rozdzielanie ywnoci, dbao oczysto wagonu izachowanie moich
podopiecznych. Nie przychodzio mi to ztrudem, bo dziewczynki, ktre nazyway mnie
mam, byy wspaniae. Podr mijaa, nawizyway si znajomoci midzy wsptowarzy-
szami podry Polakami znajdalszych zaktkw ZSRR. Rwnie niemiao zaczli zagl-
da do naszego wagonu rosyjscy wojskowi. Przypuszczam, e magnesem wnaszym prze-
133 133 133 133 133
134 134 134 134 134
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
dziale byy dwie Wandy, dwie pikne dziewczyny (jedna znich to Wanda Bajerwna, okt-
rej si dowiedziaam po powrocie do Polski, e bya aktork wteatrze Iwo Galla). Staray-
my si jak najmniej mwi otym, co nas czeka po osigniciu celu podry. Wagony
rozbrzmieway piewem, nasze piosenki mieszay si zpiosenkami radzieckich onierzy.
Pamitam, e nawet zaproszono nas na jak imprez wwagonie-wietlicy. Nie wiem
dzi, jak to si stao, ale po namyle izwielkimi oporami zgodziam si na to, eby moje
creczki poszy si rozerwa; musiaam jako opieka i znimi. Nie aowaymy by
pikny chr, taczy jaki zesp. Pocig nieuchronnie zblia si do miejsca przeznaczenia.
W Ufie jedna zdziewczynek ija miaymy przygod, na ktrej wspomnienie jeszcze dzi
czuj zimno na plecach. Kiedy nasz pocig zatrzyma si na stacji, kto nam powiedzia,
e na dworcu daj gorc zup. Postanowiymy i, bo wszystkie byymy spragnione cie-
pego posiku; znalazy si jakie baki, garnki ipobiegymy wstron dworca. Zestaw
wagonw by bardzo dugi, stacja daleko, tam kolejka do kota, wracajc zzup, zauway-
ymy, e nasz pocig rusza. Do naszego wagonu byo jeszcze bardzo daleko, apocig
nabiera ju szybkoci. Dziewczyna, zktr biegam, skoczya na stopie, ja zrobiam to
samo, ale byam od niej duo dalej, pocztkowo zaczymy krzycze, ale nikt nas nie
usysza. Przeoyam rk przez uchwyt na drzwiach, zabezpieczajc si wten sposb,
awdrugiej rce trzymaam bak zzup. Nie wiem, jak dugo trwaa ta podr wszalo-
nym pdzie pocigu imrozie. Sta si jednak cud, kto przez zamarznite szyby pocigu
zauway nas, amoe usysza krzyk mojej towarzyszki niedoli, wcignito j do rodka, ja
jeszcze jaki czas jechaam przyczepiona do drzwi pocigu oddalona oco najmniej dwa
wagony. Kiedy po jakim czasie kto uratowa mi ycie, byam zmarznita na ko iw
szoku, ale przyniosam zup, ktrej nie byo gdzie zagrza. To byo straszne przeycie iUfa
kojarzy mi si znim. Dalsza droga przebiegaa bez wikszych przeszkd. Nocami jechao
si wciemnoci, gdy zblialimy si do rejonw zagroonych wojn.
W nocy pocig zatrzyma si wDziwnowie to by kres naszej drogi kolej. Bya noc
ciemna, topniejcy nieg, kaue, ktrych wciemnoci nie byo wida. Wyszam zwagonu
prosto wtak kau, moje pimy nasiky momentalnie wod, jest to przecie wojok bez
kaloszy. Przy takich mrozach, jakie s na Syberii, jest to idealne obuwie zrobiam wic
sobie wielk krzywd. Przesiedzielimy do witu, gniedc si wwagonie na bocznicy,
ktry stanowi jakby stacj kolejow, nie zauwayam tam adnych budynkw, tylko kikuty
opalonych drzew, ktre wraz ze witem pojawiy si wok nas. Dano nam znak do marszu.
Ta droga, bardzo duga, bya dla mnie ogromnie trudna, moje mokre obuwie byo tak
cikie, e ledwie dwigaam nogi. Wraz ze mn na kocu kolumny szed jaki stary czy
chory pan nie pamitam, ichopiec, moe 16-letni, cho trudno mi okreli t dziwn
sylwetk. By wopakanym stanie, rce inogi mia pozawijane szmatami, szed zledwo-
ci, po drodze opowiada mi osobie wstrzsajc histori.
Po wywiezieniu zPolski znalaz si wSSR Komi to chyba gdzie koo Murmaska; nie
wiem, czy mia jak rodzin. Kiedy zachorowa na tyfus, nieprzytomnego wzimie wieziono
do szpitala; widocznie le zabezpieczono mu przed mrozem rce, bo je tak odmrozi, e
straci palce jak powiedzia: palce mi poodpaday, nie wiem, ile iktre. (Ten chopa-
czyna powiedzia mi, e jeeli go nie zostawi wSielcach to musi sobie ycie odebra, bo
ju tam nie wrci. Nie wiem, co si znim dalej stao, ale wiem, e komisja go odrzucia,
widziaam rozpacz tego dzieciaka). Szlimy noga za nog przez niekoczcy si most pon-
tonowy na Oce, pniej drogami wlesie, a dotarlimy do miejsca, gdzie midzy drzewa-
mi ukryte byy ziemianki iwielkie namioty.
135 135 135 135 135
136 136 136 136 136
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Kiedy nasza grupa znalaza si na terenie obozu, zjawio si przed nami wielu ludzi.
Wzrok mj pad na jednego zmczyzn, ktry wyda mi si znajomy by to pan Abramo-
wicz, tapicer, ktry reperowa Wandzi meble wSnowiu. On mnie te pozna ju wcze-
niej znalaz si wSielcach itroch by obznajomiony ztym, co panowao wobozie. Kiedy
zobaczy, e jestem wfutrze, powiedzia mi, ebym przez przewodnika, ktry bdzie wraca,
oddaa cenniejsze rzeczy, aon je przekae pniej rodzinie, bo tu od razu dadz mi umun-
durowanie imoje ubranie przepadnie. Postara si dla mnie opalto, jaki zielony dres
amerykaski ibuty na gumie. Przebraam si wte rzeczy, napisaam list do rodziny, ktr
zostawiam wkochozie im. Szewczenki, ibagaam, eby futro ipled odda, jak wrci,
mojej rodzinie (niestety, odda tylko pled, powiedzia, e futro wdrodze mu ukradli, cho
doszy nas suchy, e jego ona wnim chodzia).
Najpierw spisano nas, pniej zaprowadzono do tzw. stowki, gdzie na placyku dymia
polowa kuchnia, igdzie wkolejce dostawao si zup. Kto powiedzia, e jest krupnik na
koninie, ktr zwozi si zpola bitwy. Nie mogam je tej zupy, byo mi niedobrze. Pod-
szed do mnie jaki onierz ipoprosi mnie ot zup widzia, e nie zabieram si do
jedzenia, aon widocznie po jednej by jeszcze godny. Koczy si pierwszy dzie naszego
pobytu wSielcach. Kazano nam i do ani; bya to olbrzymia hala zprysznicami iciep
wod wspaniale byo umy si po piciodniowej podry. Gorzej byo, kiedy na spoczy-
nek zaprowadzono nas do olbrzymiego namiotu ogrzewanego elaznymi piecykami. Na
ziemi by rozoony brezent, na ktrym miaymy uoy si do snu. Ja swoje pimy pooy-
am przy piecyku, liczc na to, e mi wyschn. Nogi miaam poobcierane iczuam si
chora. Pooyam si na brezencie, ktry by marn izolacj od mokrej ilodowatej ziemi.
Nie mogam spa, wstaam izaczam chodzi, wyjrzaam na dwr; zauway mnie war-
townik. Powiedziaam mu, e zmarzam inie mog zasn. On zaproponowa mi swoje
miejsce, na pryczy wziemiance. Zaprowadzi mnie do wielkiej, ciepej ziemianki, gdzie
byy drewniane prycze, na ktrych spali onierze. Da mi swj koc, powiedzia, ebym si
nie baa, e on bdzie zaglda. Przespaam si spokojnie iogrzaam nawet nie wiem,
czy kto to zauway bylimy wszyscy tak nieszczliwi itak zmczeni. Po jakim czasie
onierz przyszed izawiadomi mnie, e bdzie si zmienia warta imusz wyj, bo on
mgby mie due przykroci. Kiedy wrciam do namiotu, zauwayam, e wmoich wa-
lonkach wypalia si wielka dziura. Swd by ogromny, ale wszyscy spali, nie czujc tego.
Dobrze, e miaam kamasze od pana Abramowicza.
Rano zarzdzono jeszcze jedn komisj lekarsk. Wpomieszczeniu znajdowao si kilku
lekarzy, ktrzy bez sowa po zbadaniu przekazywali sobie poborowego do nastpnego bada-
nia. O ile pamitam, byli to lekarze sowieccy. Po jakim czasie wezwano mnie ponownie
iwrczono pasek papieru, na ktrym wypisane byo, e nie nadaj si do suby wojskowej
ipracy fizycznej zpowodu wady serca. Powiedziano mi, e mog wraca do domu, natural-
nie zpowrotem na Sybir. Byam szczliwa, nie zdawaam sobie sprawy, co mnie czeka
wtej powrotnej drodze. Wydano nam jaki suchy prowiant (razem ze mn miao wraca
pi dziewczt zKazachstanu, ale jechay wrnych kierunkach, ja do Pnocnego Kazach-
stanu). Czuam si bardzo le, miaam spuchnite bardzo bolenie kolano iczuam gorcz-
k, ale nad takimi sprawami nikt si nie zastanawia. Opowiadano nam, jak strasznie oka-
leczeni Polacy iPolki le iwisz na pasach (z uszkodzeniami krgosupa) po bitwie pod
Lenino, aile ich nie wrcio wcale. Nie podejmuj si pisa otym, co usyszaam.
p.
Jan NowakJezioraski
19142005
Nadejdzie jeszcze ten dzie, kiedy jutrzenka swobody zaby
nie nad Warszaw. Bdzie to dzie waszego zwycistwa, wasze
go triumfu, triumfu narodu, ktry w najgorszych chwilach nie
utraci wiary. Rodacy! Gdziekolwiek jestecie, pamitajcie: Pol
ska yje, Polska walczy, Polska zwyciy!
Z pierwszej audycji Sekcji Polskiej RWE, 3 maja 1952 r.
Album zawiera fotografie archiwalne, przedstawiajce ycie codzienne ydowskiej lud-
noci Rzeszowszczyzny przed wojn iwczasie okupacji niemieckiej, oraz wspczesne,
ukazujce miejsca masowych mordw izbiorowe mogiy, niekiedy zapomniane, uzupe-
nione relacjami wiadkw, planami i dokumentami.
N O WO C I I P N