.

.
.

a
d
n
e

b
e
z
p
r
a
w
n
e

d
z
i
a
-

a
n
i
a

p
a

s
t
w
a

p
r
z
e
c
i
w
k
o
o
b
y
w
a
t
e
l
o
m

n
i
e

m
o
g

b
y

c
h
r
o
n
i
o
n
e

t
a
j
e
m
n
i
c

a
n
i

n
i
e
m
o
g

u
l
e
c

z
a
p
o
m
n
i
e
n
i
u
.
.
.

U
S
T
A
W
A
z

d
n
i
a

1
8

g
r
u
d
n
i
a

1
9
9
8

r
.
o

I
n
s
t
y
t
u
c
i
e

P
a
m
i

c
i

N
a
r
o
d
o
w
e
j

K
o
m
i
s
j
i

c
i
g
a
n
i
a

Z
b
r
o
d
n
i
p
r
z
e
c
i
w
k
o

N
a
r
o
d
o
w
i

P
o
l
s
k
i
e
m
u
.
9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1
ISSN 1641- 9561
numer indeksu 374431
nakad 3100 egz.
cena 6,50 z (w tym 0% VAT)
N R 3 ( 5 0 )
ma r z e c
2 0 0 5
Co kryj
teczki?
B I U L E T Y N
B I U L E T Y N
I NST YT UT U PAMI CI NARODOWE J
I NST YT UT U PAMI CI NARODOWE J
ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystok
tel. (0-85) 664 57 03
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
fax (0-58) 660 67 01
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. (0-12) 421 11 00
ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublin
tel. (0-81) 534 59 11
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. (0-42) 616 27 45
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. (0-61) 835 69 00
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. (0-17) 860 60 18
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawa
tel. (0-22) 530 86 25
ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocaw
tel. (0-71) 326 76 00
BIAYSTOK
GDYNIA
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
SZCZECIN
WARSZAWA
WROCAW
ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN
Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),
Janusz Kotaski, Pawe Machcewicz, Krzysztof Madej,
Bartomiej Noszczak, Barbara Polak, Jan M. Ruman
Projekt graficzny: Krzysztof Findziski
Skad iamanie: Wojciech Czaplicki
Korekta: Anna Kaniewska
Adres: ul Towarowa 28, 00-839 Warszawa
Tel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26
e-mail: Barbara.Polak@ipn.gov.pl
http://www.ipn.gov.pl
Druk: Instytut Technologii Eksploatacji
ul. Puaskiego 6/10, 26-600 Radom
1 11 11
I NSTYTUTU PAMI CI NARODOWEJ
B I U L E T Y N
NR 3 ( 50)
MARZE C
2005
SPIS TRECI
ROZMOWY BIULETYNU
Co kryj teczki? O tajnych wsppracownikach bezpieki
z Andrzejem Chojnowskim, Grzegorzem Majchrzakiem, Zbigniewem Nawrockim z Andrzejem Chojnowskim, Grzegorzem Majchrzakiem, Zbigniewem Nawrockim z Andrzejem Chojnowskim, Grzegorzem Majchrzakiem, Zbigniewem Nawrockim z Andrzejem Chojnowskim, Grzegorzem Majchrzakiem, Zbigniewem Nawrockim z Andrzejem Chojnowskim, Grzegorzem Majchrzakiem, Zbigniewem Nawrockim
iTadeuszem Ruzikowskim rozmawia Wadysaw Buhak iTadeuszem Ruzikowskim rozmawia Wadysaw Buhak iTadeuszem Ruzikowskim rozmawia Wadysaw Buhak iTadeuszem Ruzikowskim rozmawia Wadysaw Buhak iTadeuszem Ruzikowskim rozmawia Wadysaw Buhak ..................................... 4
IPN BU 644/1574 z Jerzym Kalin, twrc wystawy Martwe tusze, z Jerzym Kalin, twrc wystawy Martwe tusze, z Jerzym Kalin, twrc wystawy Martwe tusze, z Jerzym Kalin, twrc wystawy Martwe tusze, z Jerzym Kalin, twrc wystawy Martwe tusze,
rozmawia Jan M. Ruman rozmawia Jan M. Ruman rozmawia Jan M. Ruman rozmawia Jan M. Ruman rozmawia Jan M. Ruman ................................................................................... 31
KOMENTARZE HISTORYCZNE
Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski Agenci ................................................................................ 36
Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Kufel ijego kompania. Tajni wsppracownicy
wojskowych sub specjalnych ................................................................ 49
Ryszard Terlecki Ryszard Terlecki Ryszard Terlecki Ryszard Terlecki Ryszard Terlecki Monika czyli nieprzerwany dopyw informacji.... 55
Jan aryn Jan aryn Jan aryn Jan aryn Jan aryn Paszport Kemnitza....................................................................... 68
DOKUMENTY
Piotr Chmielowiec Piotr Chmielowiec Piotr Chmielowiec Piotr Chmielowiec Piotr Chmielowiec Kosztowny Jamin ....................................................... 74
Piotr Byszewski Piotr Byszewski Piotr Byszewski Piotr Byszewski Piotr Byszewski Kryptonim Rewident. SB na tropie Ruchu ............ 83
RECENZJE
Historia sekretna inie tylko....................................................................... 94
LISTY
Zamkn Archiwum IPN? ............................................................................... 95
IPN powinni tego zabroni! ....................................................................... 99
Jerzy Kalina, szkic do instalacji Martwe tusze
2 22 22
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
Luty 2005
2 lutego PolacyUkraicy 19391947 PolacyUkraicy 19391947 PolacyUkraicy 19391947 PolacyUkraicy 19391947 PolacyUkraicy 19391947 otwarcie (przygotowanej przez OBEP
Lublin) wystawy wTrzebiatowskim Orodku Kultury.
Stanowisko wsprawach zwizanych zogoszeniem tzw. listy Wildste- Stanowisko wsprawach zwizanych zogoszeniem tzw. listy Wildste- Stanowisko wsprawach zwizanych zogoszeniem tzw. listy Wildste- Stanowisko wsprawach zwizanych zogoszeniem tzw. listy Wildste- Stanowisko wsprawach zwizanych zogoszeniem tzw. listy Wildste-
ina ina ina ina ina przyjo Kolegium IPN. Podkrelono m. in., e nie mona traktowa
jej jako spisu agentw.
Zasady itryb przeprowadzenia konkursu na stanowisko Prezesa Zasady itryb przeprowadzenia konkursu na stanowisko Prezesa Zasady itryb przeprowadzenia konkursu na stanowisko Prezesa Zasady itryb przeprowadzenia konkursu na stanowisko Prezesa Zasady itryb przeprowadzenia konkursu na stanowisko Prezesa
IPN-KZpNP IPN-KZpNP IPN-KZpNP IPN-KZpNP IPN-KZpNP okrelio Kolegium IPN.
3 lutego Przekazanie do archiww IPN kolekcji zdj zokresu Powstania War- Przekazanie do archiww IPN kolekcji zdj zokresu Powstania War- Przekazanie do archiww IPN kolekcji zdj zokresu Powstania War- Przekazanie do archiww IPN kolekcji zdj zokresu Powstania War- Przekazanie do archiww IPN kolekcji zdj zokresu Powstania War-
szawskiego. szawskiego. szawskiego. szawskiego. szawskiego. Kilkaset unikalnych fotografii dokumentujcych dziaania
Kompanii Lotniczej por. Tadeusza Gaworskiego ps. Lawa, wchodzcej
wskad Zgrupowania AK Kampinos przekazali IPN spadkobiercy ich
autorw p. Lecha Gszewskiego ip. Eugeniusza Widlickiego o-
nierzy kompanii.
Ogoszono stanowisko IPN wsprawie listy znajdujcej si wczytelni Ogoszono stanowisko IPN wsprawie listy znajdujcej si wczytelni Ogoszono stanowisko IPN wsprawie listy znajdujcej si wczytelni Ogoszono stanowisko IPN wsprawie listy znajdujcej si wczytelni Ogoszono stanowisko IPN wsprawie listy znajdujcej si wczytelni
akt jawnych Instytutu akt jawnych Instytutu akt jawnych Instytutu akt jawnych Instytutu akt jawnych Instytutu. IPN informuje, e jest autorem bazy danych Akta
osobowe, znajdujcej si od listopada 2004 r. wczytelni akt jawnych
Instytutu Pamici Narodowej. Ta baza danych stanowi pomoc inwenta-
rzow archiwum Instytutu ijest udostpniana osobom uprawnionym na
dotychczasowych zasadach. Za wszelkie inne bazy opodobnym charak-
terze, kolportowane m.in. winternecie, Instytut nie ponosi adnej odpo-
wiedzialnoci.
4 lutego Arcybiskup Ignacy Tokarczuk. Koci, wadza, opr spoeczny Arcybiskup Ignacy Tokarczuk. Koci, wadza, opr spoeczny Arcybiskup Ignacy Tokarczuk. Koci, wadza, opr spoeczny Arcybiskup Ignacy Tokarczuk. Koci, wadza, opr spoeczny Arcybiskup Ignacy Tokarczuk. Koci, wadza, opr spoeczny
otwarcie (przygotowanej przez rzeszowski OBEP) wystawy wGdasku.
8 lutego Spotkanie z Anne Applebaum, autork ksiki pt.: Guag Spotkanie z Anne Applebaum, autork ksiki pt.: Guag Spotkanie z Anne Applebaum, autork ksiki pt.: Guag Spotkanie z Anne Applebaum, autork ksiki pt.: Guag Spotkanie z Anne Applebaum, autork ksiki pt.: Guag War-
szawa wsiedzibie IPN wWarszawie.
11 lutego Promocja nowego periodyku IPN Promocja nowego periodyku IPN Promocja nowego periodyku IPN Promocja nowego periodyku IPN Promocja nowego periodyku IPN Aparat represji wPolsce Ludowej
19441989 we Wrocawiu.
1112 lutego Prymas Tysiclecia Kardyna Stefan Wyszyski Prymas Tysiclecia Kardyna Stefan Wyszyski Prymas Tysiclecia Kardyna Stefan Wyszyski Prymas Tysiclecia Kardyna Stefan Wyszyski Prymas Tysiclecia Kardyna Stefan Wyszyski warsztaty meto-
dyczne dla nauczycieli wGdasku.
14 lutego Przekazania Kolekcji Zdzisawa Gwozdka do biblioteki OBEP wBia- Przekazania Kolekcji Zdzisawa Gwozdka do biblioteki OBEP wBia- Przekazania Kolekcji Zdzisawa Gwozdka do biblioteki OBEP wBia- Przekazania Kolekcji Zdzisawa Gwozdka do biblioteki OBEP wBia- Przekazania Kolekcji Zdzisawa Gwozdka do biblioteki OBEP wBia-
ymstoku. ymstoku. ymstoku. ymstoku. ymstoku. Kpt. Zdzisaw Gwozdek, ps. Ziemba, Schubert, onierz
Armii Krajowej Okrgu Biaystok zajmowa si badaniem historii podzie-
mia niepodlegociowego na Biaostocczynie.
Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 wystaw (przygotowan przez OBEP
Pozna) otwarto wLesznie iwZociecu.
ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 wystaw
(przygotowan przez OBEP Pozna) otwarto wgimnazjum wWysokiej.
3 33 33
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
luty 2005r. luty 2005r. luty 2005r. luty 2005r. luty 2005r. od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania
BIAYSTOK 533 1502
GDASK 1570 (412*) 4185 (1252*)
KATOWICE 1110 2914
KRAKW 831 2748
LUBLIN 626 1516
D 777 1777
POZNA 1196 2874
RZESZW 528 1730
SZCZECIN (stycz.luty) 588 (244**) 588 (538**)
1
WARSZAWA 1866 3752
WROCAW 968 2263
BUiAD 3316 (303***) 5269 (475***)
KONSULATY 261
RAZEM 13 909 31 379
WNIOSKI ZREALIZOWANE 15 152 15 152 15 152 15 152 15 152
wnioski przyjmowane wdelegaturach: *Bydgoszcz, **Koszalin, ***Radom
1
Delegatura w Koszalinie wczeniej podlegaa pod Oddzia Gdask.
STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKW OUDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIE
OSTATUS POKRZYWDZONEGO
16 lutego Promocji pierwszego numeru Aparatu represji wPolsce Ludowej Promocji pierwszego numeru Aparatu represji wPolsce Ludowej Promocji pierwszego numeru Aparatu represji wPolsce Ludowej Promocji pierwszego numeru Aparatu represji wPolsce Ludowej Promocji pierwszego numeru Aparatu represji wPolsce Ludowej
19441989 19441989 19441989 19441989 19441989 powicono spotkanie klubu historycznego im. Gen. S.Ro-
weckiego Grota wWarszawie.
Brudna statystyka Brudna statystyka Brudna statystyka Brudna statystyka Brudna statystyka to tytu wykadu Tadeusza Ruzikowskiego ostaty-
stykach dotyczcych tajnych wsppracownikw UB iSB, wygoszonego
wGdasku.
1617 lutego ladami miejsc kani hitlerowskiej ladami miejsc kani hitlerowskiej ladami miejsc kani hitlerowskiej ladami miejsc kani hitlerowskiej ladami miejsc kani hitlerowskiej wdrwka wramach Historycz-
nego Klubu Turystycznego wGdasku.
17 lutego Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. otwarcie wPoznaniu wy-
stawy przygotowanej wsplnie przez poznaski OBEP iWielkopolskie Mu-
zeum Walk Niepodlegociowych.
Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Komisji ci-
gania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu wokresie 1 lipca 2003 r.
30 czerwca 2004 r. przekaza Marszakowi Sejmu Prezes IPN.
22 lutego Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Informacj odziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej (jw.) Prezes
IPN przekaza Marszakowi Senatu.
jmr
4 44 44
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
CO KRYJ TECZKI?
O TAJNYCH WSPPRACOWNIKACH BEZPIEKI Z AN-
DRZEJEM CHOJNOWSKIM, GRZEGORZEM MAJCHRZA-
KIEM, ZBIGNIEWEM NAWROCKIM ITADEUSZEM RUZI-
KOWSKIM ROZMAWIA WADYSAW BUHAK
AGENTURA PASTWA TOTALITARNEGO AGENTURA PASTWA TOTALITARNEGO AGENTURA PASTWA TOTALITARNEGO AGENTURA PASTWA TOTALITARNEGO AGENTURA PASTWA TOTALITARNEGO
W.B. Szpiegostwo czy te dziaalno agenturalna to chyba drugi W.B. Szpiegostwo czy te dziaalno agenturalna to chyba drugi W.B. Szpiegostwo czy te dziaalno agenturalna to chyba drugi W.B. Szpiegostwo czy te dziaalno agenturalna to chyba drugi W.B. Szpiegostwo czy te dziaalno agenturalna to chyba drugi
najstarszy zawd wiata. Moemy jednak mwi opewnej specyfi- najstarszy zawd wiata. Moemy jednak mwi opewnej specyfi- najstarszy zawd wiata. Moemy jednak mwi opewnej specyfi- najstarszy zawd wiata. Moemy jednak mwi opewnej specyfi- najstarszy zawd wiata. Moemy jednak mwi opewnej specyfi-
ce agentury pracujcej na rzecz iw ramach pastwa totalitarnego, ce agentury pracujcej na rzecz iw ramach pastwa totalitarnego, ce agentury pracujcej na rzecz iw ramach pastwa totalitarnego, ce agentury pracujcej na rzecz iw ramach pastwa totalitarnego, ce agentury pracujcej na rzecz iw ramach pastwa totalitarnego,
awic ikomunistycznego. Czym zatem peerelowski TW rni si awic ikomunistycznego. Czym zatem peerelowski TW rni si awic ikomunistycznego. Czym zatem peerelowski TW rni si awic ikomunistycznego. Czym zatem peerelowski TW rni si awic ikomunistycznego. Czym zatem peerelowski TW rni si
od informatora przedwojennej dwjki? od informatora przedwojennej dwjki? od informatora przedwojennej dwjki? od informatora przedwojennej dwjki? od informatora przedwojennej dwjki?
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Podstawowa rnica polega na tym, e wpastwie totalitar-
nym wadza zmierza do objcia kontrol wszystkich obszarw ycia.
Inna jest skala zjawiska, liczby agentury. Wystarczy powiedzie, e
wlatach pidziesitych wrnego rodzaju kartotekach MBP, czyli jako
agenci, ale przede wszystkim jako podejrzani, znalaza si jedna trze-
cia dorosych obywateli kraju. Wpastwie totalitarnym agentura jest
podstawowym narzdziem kontroli caego spoeczestwa, apastwo
demokratyczne chroni tylko pewne podstawowe interesy, na przykad
tajemnic wojskow.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Ja bym nie szuka takich analogii inie prowadzi porwna
midzy krajem demokratycznym atotalitarnym, bo to wgruncie rzeczy
nie ma sensu. Natomiast trzeba by porwnywa system totalitarny, przy-
najmniej zzaoenia, zsystemami niewolnociowymi, ktre wtej czy
innej postaci wprowadzaj model rzdw oligarchicznych, rzdw jed-
nostki itd. Rnica jest tutaj wjakoci, ale rozumianej nie tylko wskali.
Jeli wemiemy przykad imperium osmaskiego zprzeomu XIX iXX
wieku, to wmiar jak udoskonalay si pewne techniczne instrumenty
wadzy, pojawi si telegraf, poczta itd., mona zauway tak tenden-
cj, e poszczeglni sutani, zwaszcza ci, ktrzy wykazywali pewne
ambicje reformatorskie, zaczli wykorzystywa irozbudowywa sie in-
formatorw wszelkiego rodzaju, wtym take agentw nie zwizanych
formalnie zaparatem pastwa. Ajak si pojawiay pewne fermenty
polityczne wrd rnych grup, na przykad nacjonalizm arabski, to ta
sie tym bardziej stawaa si potrzebna. T rnic wjakoci widzia-
bym te wtym, e system niewolnociowy ma zzaoenia zamiary ne-
gatywne, on zakazuje wielu rzeczy istara si trzyma spoeczestwo
pod rygorami jakiej kontroli, przede wszystkim politycznej. Nie ma na-
tomiast ambicji kreowania zachowa, wporwnaniu zsystemem, ktry
dy do totalitaryzmu, gdzie wane jest nie tylko to, czego nie robimy,
ale take to, co robimy ico naley robi.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
F
r
a
g
m
e
n
t
y

i
n
s
t
a
l
a
c
j
i

J
e
r
z
e
g
o

K
a
l
i
n
y

M
a
r
t
w
e

t
u
s
z
e

,
G
a
l
e
r
i
a

P
o
k
a
z

,

W
a
r
s
z
a
w
a
,

m
a
r
z
e
c

2
0
0
5
,

f
o
t
.

L
.

R
y
s
a
k
5 55 55
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
W.B. Czyli wadza chce, ebymy robili okrelone rzeczy, anawet W.B. Czyli wadza chce, ebymy robili okrelone rzeczy, anawet W.B. Czyli wadza chce, ebymy robili okrelone rzeczy, anawet W.B. Czyli wadza chce, ebymy robili okrelone rzeczy, anawet W.B. Czyli wadza chce, ebymy robili okrelone rzeczy, anawet
mieli okrelone pogldy. mieli okrelone pogldy. mieli okrelone pogldy. mieli okrelone pogldy. mieli okrelone pogldy.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Iwtedy nie ma tego rozrnienia midzy sfer ycia, ktra pastwa
nie interesuje, atym, co je interesuje. Wszystkie nasze zachowania, nawet
najbardziej intymne, s wpisane wto, co wadza chce onas wiedzie,
kady fragment naszej osobowoci jest bardzo wany zpunktu widzenia
kreowania zachowa, czyli zmuszania nas do pewnego typu dziaa ipew-
nego typu mylenia. To nie jest wic tylko kwestia rozrostu liczebnego
agentury. Jak czyta si te rne doniesienia tajnych wsppracownikw
bezpieki, to wida, e oni interesuj si wszystkim, bo wszystko dla wadzy
ma istotne znaczenie. Gdy ogldam doniesienia takich klasycznych agen-
tw, ktrzy obserwowali ycie przedwojennej elity politycznej, to kiedy owe
doniesienia wpostaci tzw. komunikatw komisariatu rzdu na m.st. War-
szaw trafiay ju do urzdnikw MSW, nie byo wnich mowy otym, co
Witos robi wdomu zon, to ich nie zajmowao. Natomiast, jak wiado-
mo, tego typu kwestie interesoway wadze powojenne, nawet bardzo.
T.R. T.R. T.R. T.R. T.R. Ja bym na to spojrza jeszcze znieco innej perspektywy. Jestem
redaktorem iwydawc instrukcji pracy operacyjnej aparatu bezpiecze-
stwa zlat 19441989. Jedn ztych instrukcji Henryk Gbocki okreli
mianem esbeckiej biblii. Pierwsza znich bya wduym stopniu kopi
czy te klonem odpowiedniej instrukcji sowieckiej iw tym wzgldzie po-
wielaa sowieckie wzorce pracy zagentur. Itutaj wanie, jak sdz,
kryje si istotna waciwo. To by system obcy, narzucony zzewntrz.
Potem dopiero oswajany, dostosowywany do miejscowych warunkw.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Zgodnie ztymi instrukcjami wpierwszym okresie istnia formalny
podzia na agentur isie informacyjn imia on pewne odniesienie
do rzeczywistoci. Agenci tkwili woddziaach podziemia niepodlego-
ciowego, we wrogich ugrupowaniach, od PSL poczynajc. Rwno-
czenie rozbudowywana bya sie informatorw, ktra miaa za zadanie
donosi, informowa owszelkich dziedzinach, nastrojach spoecznych,
bo bezpiek od samego pocztku interesowao przecie wszystko. Fluk-
tuacja tych informatorw jest ogromna. S okresy, e wczasie jednego
miesica przybywa iubywa jednoczenie po kilkudziesiciu informato-
rw wpowiatowym urzdzie bezpieczestwa. Odbywa si to bez reje-
stracji, bez sformalizowania, bez procedur. To mona wyczyta wspra-
wozdaniach, ktre zostay po bezpiece.
UTRWALANIE WADZY LUDOWEJ UTRWALANIE WADZY LUDOWEJ UTRWALANIE WADZY LUDOWEJ UTRWALANIE WADZY LUDOWEJ UTRWALANIE WADZY LUDOWEJ
W.B. Pierwszym problemem, zjakim musia sobie poradzi apa- W.B. Pierwszym problemem, zjakim musia sobie poradzi apa- W.B. Pierwszym problemem, zjakim musia sobie poradzi apa- W.B. Pierwszym problemem, zjakim musia sobie poradzi apa- W.B. Pierwszym problemem, zjakim musia sobie poradzi apa-
rat bezpieczestwa, byo rozbicie podziemia zbrojnego iopozycji rat bezpieczestwa, byo rozbicie podziemia zbrojnego iopozycji rat bezpieczestwa, byo rozbicie podziemia zbrojnego iopozycji rat bezpieczestwa, byo rozbicie podziemia zbrojnego iopozycji rat bezpieczestwa, byo rozbicie podziemia zbrojnego iopozycji
politycznej wlatach czterdziestych. Jak mona scharakteryzowa politycznej wlatach czterdziestych. Jak mona scharakteryzowa politycznej wlatach czterdziestych. Jak mona scharakteryzowa politycznej wlatach czterdziestych. Jak mona scharakteryzowa politycznej wlatach czterdziestych. Jak mona scharakteryzowa
specyfik dziaalnoci agenturalnej wtym okresie? specyfik dziaalnoci agenturalnej wtym okresie? specyfik dziaalnoci agenturalnej wtym okresie? specyfik dziaalnoci agenturalnej wtym okresie? specyfik dziaalnoci agenturalnej wtym okresie?
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
6 66 66
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UT.R T.R T.R T.R T.R. Wlatach 19441948, wtrakcie walk zpodziemiem niepodle-
gociowym, agentura urzdw bezpieczestwa znajdowaa si niejako
na zapleczu si wojskowych. Wznacznym stopniu penia wobec nich
funkcj pomocnicz. Przez agentur moliwe byo chociaby ustalenie
miejsca pobytu oddziaw podziemia. Wtedy do akcji wkraczay jed-
nostki WP, NKWD, Smiersz czy KBW ifizycznie likwidoway wroga.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Nie za bardzo zgadzam si zopini kolegi. Rola, jaka przypada-
a agenturze ubeckiej wzwalczaniu podziemia, bya duo wiksza ni
tylko pomocnicza. Oddziay podziemia byy infiltrowane od rodka
przez agentw bezpieki, najczciej zreszt przewerbowanych onie-
rzy AK czy NOW-NSZ, pniej NZW. Bardzo czsto owi agenci UB na
zlecenie oficerw prowadzcych po prostu fizycznie likwidowali czon-
kw, azwaszcza dowdcw tych oddziaw. Takie przykady s znane,
choby sprawa zamordowania mjr. Antoniego ubryda ijego ony, nie-
dawno przecie si skoczy proces uniewinniajcy Jerzego Vaulina ps.
konspiracyjny Warszawiak, ktry dokona ich egzekucji. Podobnie wy-
gldaa sprawa oddziau Wojciecha Lisa ps. Mciciel, kiedy to agent
UB, Wojciech Paluch ps. Tor wstyczniu 1948r. likwiduje dowdc
ijego zastpc. Wwikszej skali to oczywicie infiltracja kolejnych Za-
rzdw Gwnych Zrzeszenia WiN isynna prowokacja zV Komend.
W.B. Bardzo podobn operacj zastosowano rwnie wobec pod- W.B. Bardzo podobn operacj zastosowano rwnie wobec pod- W.B. Bardzo podobn operacj zastosowano rwnie wobec pod- W.B. Bardzo podobn operacj zastosowano rwnie wobec pod- W.B. Bardzo podobn operacj zastosowano rwnie wobec pod-
ziemia ukraiskiego. Obszern prac powici tej sprawie pracow- ziemia ukraiskiego. Obszern prac powici tej sprawie pracow- ziemia ukraiskiego. Obszern prac powici tej sprawie pracow- ziemia ukraiskiego. Obszern prac powici tej sprawie pracow- ziemia ukraiskiego. Obszern prac powici tej sprawie pracow-
nik BEP IPN Igor Haagida. S tam zupenie sensacyjne fragmenty, nik BEP IPN Igor Haagida. S tam zupenie sensacyjne fragmenty, nik BEP IPN Igor Haagida. S tam zupenie sensacyjne fragmenty, nik BEP IPN Igor Haagida. S tam zupenie sensacyjne fragmenty, nik BEP IPN Igor Haagida. S tam zupenie sensacyjne fragmenty,
rodem wydawaoby si zLudluma czy MacLeana, ado tego nieb- rodem wydawaoby si zLudluma czy MacLeana, ado tego nieb- rodem wydawaoby si zLudluma czy MacLeana, ado tego nieb- rodem wydawaoby si zLudluma czy MacLeana, ado tego nieb- rodem wydawaoby si zLudluma czy MacLeana, ado tego nieb-
dce fikcj literack, jak choby desant agentw na balonach zokr- dce fikcj literack, jak choby desant agentw na balonach zokr- dce fikcj literack, jak choby desant agentw na balonach zokr- dce fikcj literack, jak choby desant agentw na balonach zokr- dce fikcj literack, jak choby desant agentw na balonach zokr-
tw podwodnych. Sprbujmy jednak zobrazowa metod prowoka- tw podwodnych. Sprbujmy jednak zobrazowa metod prowoka- tw podwodnych. Sprbujmy jednak zobrazowa metod prowoka- tw podwodnych. Sprbujmy jednak zobrazowa metod prowoka- tw podwodnych. Sprbujmy jednak zobrazowa metod prowoka-
cji stosowanej przez UB na przykadzie przywoanej tu operacji cji stosowanej przez UB na przykadzie przywoanej tu operacji cji stosowanej przez UB na przykadzie przywoanej tu operacji cji stosowanej przez UB na przykadzie przywoanej tu operacji cji stosowanej przez UB na przykadzie przywoanej tu operacji
kryptonim Cezary, czyli fikcyjnego V Zarzdu Zrzeszenia WiN. kryptonim Cezary, czyli fikcyjnego V Zarzdu Zrzeszenia WiN. kryptonim Cezary, czyli fikcyjnego V Zarzdu Zrzeszenia WiN. kryptonim Cezary, czyli fikcyjnego V Zarzdu Zrzeszenia WiN. kryptonim Cezary, czyli fikcyjnego V Zarzdu Zrzeszenia WiN.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Kluczowa osoba wtej prowokacji, awic Stefan Sieko ps. Wik-
tor, bya oficerem Inspektoratu AK Rzeszw, Podobwd Rzeszw-Pou-
dnie, czyli Baowa. Tak si zoyo, e wkierownictwie IV Zarzdu WiN
znaleli si byli oficerowie inspektoratu rzeszowskiego, zukaszem Cie-
pliskim na czele. Jednoczenie od 1946r. Delegatur Zagraniczn
Zrzeszenia WiN kierowa dawny dowdca Sieki zAK, kpt. Jzef Ma-
cioek ps. uraw. Nieznana jest data werbunku Sieki. S rne opi-
nie na ten temat, jedna znich mwi, e zosta zwerbowany przy kocu
1946r. Inni s zdania, e dopiero wgrudniu 1947r. lub nawet e
wlutym 1948r. po aresztowaniu Sieko zosta po prostu zamany, zgodzi
si na wspprac ipodj si montowania V Komendy. Oczywicie
jego rola wwydaniu ostatniego autentycznego IV Zarzdu WiN wrce
UB bya, jak myl, wana, ale nie najwaniejsza. Brali wtym udzia
iinni agenci. Natomiast kluczowa bya jego rola przy montowaniu tej
faszywki, tej prowokacyjnej V Komendy. Sieko by autentycznym ofice-
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
8 88 88
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
rem AK iWiN. By wIV Zarzdzie szefem organizacyjnym. Wjego rku
skupiay si wszystkie nici, adresy, papiery legalizacyjne, caa sfera czno-
ci midzy poszczeglnymi ogniwami. Mia olbrzymi wiedz, zna lu-
dzi, zna kontakty. Za granic Macioek wierzy mu do koca, do likwi-
dacji operacji Cezary w1952r. Dlatego bezpieka wybraa go do tej
roli. Ca spraw, ztego co dzisiaj wiemy, prowadzi Henryk Wendrow-
ski, oficer kadrowy Departamentu III MBP, skdind te byy oficer AK
zterenu biaostockiego.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Ztego, co panowie mwi, take zinnych dowiadcze, czy to
Rosji wprzededniu rewolucji, czy Rosji porewolucyjnej, bo wlatach
dwudziestych byy tam stosowane podobne metody, wynika, e wja-
kim szczeglnym okresie niepokoju, wojny domowej itd. agentura od-
grywa ogromn rol. Dziaa ona wtedy jakby na pierwszej linii frontu
ima dwa podstawowe zadania, jedno polega na tym, e agenci napro-
wadzali na cel, adrugie e przyspieszali ujawnianie pewnych rzeczy
na zasadzie prowokacji. Tworzono fikcyjne organizacje po to, eby r-
ne nastroje spoeczne si skanalizoway wformie konkretnego dziaa-
nia. Tutaj agentura jest nie do zastpienia.
AGENCI AHISTORIA PRL AGENCI AHISTORIA PRL AGENCI AHISTORIA PRL AGENCI AHISTORIA PRL AGENCI AHISTORIA PRL
W.B. Przed aparatem bezpieczestwa wrnych okresach historii W.B. Przed aparatem bezpieczestwa wrnych okresach historii W.B. Przed aparatem bezpieczestwa wrnych okresach historii W.B. Przed aparatem bezpieczestwa wrnych okresach historii W.B. Przed aparatem bezpieczestwa wrnych okresach historii
Polski ludowej stawiano rne cele, rne zadania; zmieniay si prio- Polski ludowej stawiano rne cele, rne zadania; zmieniay si prio- Polski ludowej stawiano rne cele, rne zadania; zmieniay si prio- Polski ludowej stawiano rne cele, rne zadania; zmieniay si prio- Polski ludowej stawiano rne cele, rne zadania; zmieniay si prio-
rytety. Najpierw trzeba byo rozbi podziemie zbrojne iPSL, potem rytety. Najpierw trzeba byo rozbi podziemie zbrojne iPSL, potem rytety. Najpierw trzeba byo rozbi podziemie zbrojne iPSL, potem rytety. Najpierw trzeba byo rozbi podziemie zbrojne iPSL, potem rytety. Najpierw trzeba byo rozbi podziemie zbrojne iPSL, potem
przysza kolej na Koci. Przeciwnikw szukano te we wasnych szere- przysza kolej na Koci. Przeciwnikw szukano te we wasnych szere- przysza kolej na Koci. Przeciwnikw szukano te we wasnych szere- przysza kolej na Koci. Przeciwnikw szukano te we wasnych szere- przysza kolej na Koci. Przeciwnikw szukano te we wasnych szere-
gach. Wreszcie pojawia si opozycja demokratyczna iSolidarno. gach. Wreszcie pojawia si opozycja demokratyczna iSolidarno. gach. Wreszcie pojawia si opozycja demokratyczna iSolidarno. gach. Wreszcie pojawia si opozycja demokratyczna iSolidarno. gach. Wreszcie pojawia si opozycja demokratyczna iSolidarno.
J JJ JJak ak ak ak ak t tt tta ewolucja celw ipriorytetw, aponiekd po prostu meandry a ewolucja celw ipriorytetw, aponiekd po prostu meandry a ewolucja celw ipriorytetw, aponiekd po prostu meandry a ewolucja celw ipriorytetw, aponiekd po prostu meandry a ewolucja celw ipriorytetw, aponiekd po prostu meandry
historii PRL historii PRL historii PRL historii PRL historii PRL, ,, ,, wpyway na liczb ijako agentury wpyway na liczb ijako agentury wpyway na liczb ijako agentury wpyway na liczb ijako agentury wpyway na liczb ijako agentury? ?? ?? Czy mona to ba- Czy mona to ba- Czy mona to ba- Czy mona to ba- Czy mona to ba-
da n da n da n da n da na a a a a p pp pprzykad rzykad rzykad rzykad rzykad metodami statystycznymi? metodami statystycznymi? metodami statystycznymi? metodami statystycznymi? metodami statystycznymi?
T.R. T.R. T.R. T.R. T.R. Oczywicie, zakrty historii Peerelu miay wpyw na liczebno
tajnych wsppracownikw UB iSB. Pierwsza dua weryfikacja szere-
gw TW nastpia ju w1948r. Byo to swoiste podsumowanie pierw-
szego okresu utrwalania wadzy ludowej. Potem ich liczba znowu
si zwikszaa. Werbowano coraz to nowe osoby. Punkt kulminacyjny
zosta osignity pod koniec roku 1953, kiedy ta liczba signa 85tys.
Wnastpnym roku zacz si ju proces odpywu, rezygnacji ze wsp-
pracy, niechci do niej. Potgoway si nastroje odwilowe. Jedno-
czenie waparacie bezpieczestwa postpoway kolejne zmiany or-
ganizacyjne. Tendencja spadkowa zostaa wpewnym stopniu
powstrzymana pod koniec lat pidziesitych. Lata szedziesite to
jest okres, wktrym liczba agentw oscylowaa na stosunkowo niskim
poziomie ok. 10 tys. osb. Jeli pomin konfrontacj milenijn, tak-
e zpunktu widzenia liczby tajnych wsppracownikw by to rzeczywi-
cie okres maej stabilizacji.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
9 99 99
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Wtych okresach niejako wikszej stabilnoci bardziej zwraca si
uwag na jako, anie ilo agentury?
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Rzeczywicie, przykadowo wpoowie lat pidziesitych ko-
nieczno rezygnacji zczci agentury bya uzasadniana tak: mamy
tych ludzi zbyt duo, co przeszkadza, aczasem wrcz uniemoliwia nam
prowadzenie efektywnej pracy zagentur.
W.B. Rezygnacja zczci agentw okazywaa si jednak czsto W.B. Rezygnacja zczci agentw okazywaa si jednak czsto W.B. Rezygnacja zczci agentw okazywaa si jednak czsto W.B. Rezygnacja zczci agentw okazywaa si jednak czsto W.B. Rezygnacja zczci agentw okazywaa si jednak czsto
tylko czasowa. tylko czasowa. tylko czasowa. tylko czasowa. tylko czasowa.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Tak, na przykad gdy rodowisko Kuronia iModzelewskiego, zaczy-
nao si organizowa, to SB musiaa szybko intensyfikowa swoj obserwa-
cj iwtedy reaktywowano stare kontakty, sigano po upionych agentw,
prbujc ich wciga do wsppracy, zrnym zreszt skutkiem. Jak dzi
wiadomo, wtej wskiej grupie dziaa tajny wsppracownik Andrzej Mazur
(Wacaw), ktry przekazywa sporo istotnych informacji.
W.B. Wrmy jednak do szczeglnej wizji historii Peerelu widzia- W.B. Wrmy jednak do szczeglnej wizji historii Peerelu widzia- W.B. Wrmy jednak do szczeglnej wizji historii Peerelu widzia- W.B. Wrmy jednak do szczeglnej wizji historii Peerelu widzia- W.B. Wrmy jednak do szczeglnej wizji historii Peerelu widzia-
nej przez pryzmat liczby TW. nej przez pryzmat liczby TW. nej przez pryzmat liczby TW. nej przez pryzmat liczby TW. nej przez pryzmat liczby TW.
T.R. T.R. T.R. T.R. T.R. Wlatach siedemdziesitych obserwujemy znw jej systematyczny
wzrost. Najpierw powolny, potem jest takie wahnicie, co czy si zre-
form administracyjn ijednoczesn reform struktury MSW w1975r.
Od roku 1980 nastpuje szybki wzrost zprzyczyn oczywistych. Ta dyna-
mika trwa mniej wicej do 1984r., potem zauwaamy wyhamowanie.
W1984r. liczba tajnych wsppracownikw SB signa 70 tys., co
byo skal porwnywaln zokresem stalinowskim. Niestety, dokadne
dane statystyczne zkoca lat osiemdziesitych zostay oile wiem
zniszczone. Na podstawie tego, co si zachowao wiadomo, e
w1988r. liczba TW osigna 98 tys. wiadcz otym rda staty-
styczne, ktre pozwalaj przeledzi pewne procesy wduszym okre-
sie. Mona da pewien komentarz zaczerpnity ze rda MSW, amia-
nowicie cytat zgeneraa Wadysawa Ciastonia na temat danych
statystycznych. Ot on na jednej znarad w1983r. powiedzia, e
liczne zestawienia statystyczne potwierdzajce efekty naszej pracy nie
mog pokaza wszystkiego, co si za nimi kryje, zwaszcza ogromnego
wysiku fizycznego ipsychicznego naszych ludzi.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Podkrelmy jednak, e te prawie 100 tys. to jest agentura
podstawowych pionw SB [czyli kontrwywiadu ipionw zajmujcych
si obywatelami PRL uznanymi za zagroenie dla ustroju]. Ale dane te
nie uwzgldniaj na przykad wywiadu, ktry warto to doda rw-
nie bra udzia wzwalczaniu opozycji demokratycznej, gwnie ro-
dowisk iosb dziaajcych poza granicami naszego kraju, choby pa-
ryskiej Kultury.
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
10 10 10 10 10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UZ.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. To jest liczba podstawowa, czyli tzw. departamenty operacyjne, awic
bez jednostek operacyjnych pomocniczych, ktre take dysponoway spor
agentur. Na przykad, aby mogo funkcjonowa Biuro Wzajmujce si
perlustracj korespondencji, musiao dysponowa agentur na poczcie.
Take etatowi pracownicy SB przesiadywali wsposb stay na pocztach, ale
kto musia im fizycznie te listy dostarczy. Inny przykad to Biuro B, czyli
obserwacji zewntrznej. Dla nich by wany: portier whotelu, kelnerka, cie
na parkingu, takswkarz, dozorca. Nastpnie Biuro T, czyli techniki opera-
cyjnej. eby gdzie wej, na przykad do mieszkania, izaoy podsuch,
znw potrzebna bya pomoc na przykad montera telefonw czy pracowni-
ka spdzielni mieszkaniowej. Tego rodzaju agentura odgrywaa rol nie
informacyjn, ale usugow wobec pomocniczych pionw operacyjnych.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Do tej statystyki trzeba jeszcze doliczy kontakty obywatelskie,
kontakty subowe, konsultantw. Nie naley te zapomina oodrbnej
agenturze sub wojskowych, oktrej wci wiemy bardzo niewiele.
T.R. T.R. T.R. T.R. T.R. Na podstawie informacji zMSW ijego analiz wiemy, e ju od
lat szedziesitych wduej mierze przerzucono si na form wsppra-
cy ztzw. kontaktami operacyjnymi. Ich liczba bardzo wzrosa, aoni nie
s wykazywani wtej statystyce.
W PARTII NIE BYO AGENTW? W PARTII NIE BYO AGENTW? W PARTII NIE BYO AGENTW? W PARTII NIE BYO AGENTW? W PARTII NIE BYO AGENTW?
W.B. Czy tzw. kontakty operacyjne to te agenci, tyle e po prostu W.B. Czy tzw. kontakty operacyjne to te agenci, tyle e po prostu W.B. Czy tzw. kontakty operacyjne to te agenci, tyle e po prostu W.B. Czy tzw. kontakty operacyjne to te agenci, tyle e po prostu W.B. Czy tzw. kontakty operacyjne to te agenci, tyle e po prostu
partyjni? partyjni? partyjni? partyjni? partyjni?
T.R T.R T.R T.R T.R. Wpierwszych latach wprowadzania nowego ustroju wduej licz-
bie bya werbowana agentura spord czonkw partii. Dopiero potem
wydano zakaz werbunku. Zjednej strony zaoono, e zachodzi pewien
konflikt. Partyjni nie powinni zbiera informacji oinnych partyjnych, zwasz-
cza tych wysoko postawionych. Ataka sytuacja miaa miejsce, choby
wlatach kiedy dziaa synny Departament X MBP. Wedle tego rozumo-
wania aparat bezpieczestwa nie moe stawa ponad parti. Ma jej
suy. Zdrugiej strony zakadano, e zsamej natury czonkostwa wpartii
wynika obowizek informowania ozauwaonych wrogich dziaaniach
iwspierania organw bezpieczestwa na wszelkie moliwe sposoby.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Dodajmy jeszcze, e ten zakaz stale ibardzo sprytnie obchodzo-
no. Wzwizku ztym odsetek czonkw partii wrd klasycznych taj-
nych wsppracownikw wcale nie by taki may. Wpierwszej dekadzie
Polski Ludowej byli oni najczciej werbowani na podstawie tzw. mate-
riaw kompromitujcych.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Rzeczywicie warto zderzy si zmitem goszcym, e to jedynie
dawna opozycja boi si lustracji. Zmoich skromnych bada dotycz-
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
11 11 11 11 11
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
cych rodowiska naukowego wynika, e gros informacji przekazywali
czonkowie partii, ktrzy byli nazywani raz TW, ainnym razem KO. Po-
mijajc nawet to, e czonek partii mg zosta zwerbowany jako TW za
zgod Isekretarza KW PZPR czy kierownika wydziau wKC, ale prze-
cie te odrbne kategorie, takie jak KO czy konsultant, zostay waci-
wie stworzone po to, eby oni mogli to robi take bez zgody.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Wprzypadku konsultanta bya jednak pewna rnica. To nie by
taki typowy donosiciel, tylko czsto rzeczywicie fachowiec wdanej dziedzi-
nie, na przykad socjolog pomagajcy bezpiece znale autorw ulotek.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Praktycznie te kategorie niczym si nie rniy poza nazewnic-
twem. Wlatach szedziesitych, czyli latach wzgldnej stabilizacji, bardzo
wzrosa rola takich informacji, nie plotkarskich, tylko tych onastrojach,
ofunkcjonowaniu instytucji, caych rodowisk, atake nawet ometo-
dologii prowadzenia bada naukowych, przekazywanych przez aparat
partyjny. Partia bya moim zdaniem troch niedocenianym rdem wiedzy
otym, co dzieje si wspoeczestwie. Kanay partyjne okazyway si
bardzo mobilne, apamitajmy, e to si dziao wmomencie przeo-
mu, kiedy dochodzio do gosu nowe pokolenie, ktre zostao wycho-
wane ju wPeerelu. Waparacie partyjnym iwrd tzw. aktywu siln
pozycj miaa formacja przedwojenna, postkapepowska, ktr cecho-
wao niesychane poczucie lojalnoci. To pastwo ita wadza byy trak-
towane jako swoje. Iprzychodzio si do tej wadzy zrnymi spostrze-
eniami, zpoczucia obowizku, nie traktujc tego jako donosu.
Widziaem sporo pism skierowanych do Wydziau Nauki iOwiaty KC
PZPR: kiedy profesor X przebywa za granic iwidzia, e jaki jego
kolega zachowuje si politycznie czy obyczajowo niewaciwie, pisa do
szefa wydziau Andrzeja Werblana list informujcy otakim przypadku.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Skoro jestemy przy partii, to nie zapominajmy ojeszcze jednej
kategorii, ktra te jest kategori wsppracy. Chodzi owacicieli loka-
li kontaktowych. Czasami mwi nawet oaspektach kryminalnych tego
zjawiska, poniewa mona byo na tym niele zarobi, wic funkcjona-
riusze werbowali takie osoby spord czonkw swych rodzin czy te
rodzin rnych innych funkcjonariuszy, wtym partyjnych. Wnomenkla-
turze esbeckiej waciciele lokali kontaktowych byli traktowani na rwni
zagentami, bo to musiay by osoby zaufane, to bya wysza kategoria.
Przecie tam si odbyway spotkania zwieloma rdami.
SOLIDARNO POD CZY POZA KONTROL? SOLIDARNO POD CZY POZA KONTROL? SOLIDARNO POD CZY POZA KONTROL? SOLIDARNO POD CZY POZA KONTROL? SOLIDARNO POD CZY POZA KONTROL?
W.B. Wjakim stopniu dane rodowisko musiao by nasycone W.B. Wjakim stopniu dane rodowisko musiao by nasycone W.B. Wjakim stopniu dane rodowisko musiao by nasycone W.B. Wjakim stopniu dane rodowisko musiao by nasycone W.B. Wjakim stopniu dane rodowisko musiao by nasycone
agentur, aby dziki tajnym wsppracownikom aparat mia po- agentur, aby dziki tajnym wsppracownikom aparat mia po- agentur, aby dziki tajnym wsppracownikom aparat mia po- agentur, aby dziki tajnym wsppracownikom aparat mia po- agentur, aby dziki tajnym wsppracownikom aparat mia po-
czucie penej nad nim kontroli? Myl, e warto otym wspomnie czucie penej nad nim kontroli? Myl, e warto otym wspomnie czucie penej nad nim kontroli? Myl, e warto otym wspomnie czucie penej nad nim kontroli? Myl, e warto otym wspomnie czucie penej nad nim kontroli? Myl, e warto otym wspomnie
wkontekcie operacyjnego zabezpieczenia NSZZ Solidarno. wkontekcie operacyjnego zabezpieczenia NSZZ Solidarno. wkontekcie operacyjnego zabezpieczenia NSZZ Solidarno. wkontekcie operacyjnego zabezpieczenia NSZZ Solidarno. wkontekcie operacyjnego zabezpieczenia NSZZ Solidarno.
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
12 12 12 12 12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UDzi walcz ze sob dwa mity. Jeden ocakowitej niemal odporno- Dzi walcz ze sob dwa mity. Jeden ocakowitej niemal odporno- Dzi walcz ze sob dwa mity. Jeden ocakowitej niemal odporno- Dzi walcz ze sob dwa mity. Jeden ocakowitej niemal odporno- Dzi walcz ze sob dwa mity. Jeden ocakowitej niemal odporno-
ci wyidealizowanej panny S na dziaania bezpieki iagentury idru- ci wyidealizowanej panny S na dziaania bezpieki iagentury idru- ci wyidealizowanej panny S na dziaania bezpieki iagentury idru- ci wyidealizowanej panny S na dziaania bezpieki iagentury idru- ci wyidealizowanej panny S na dziaania bezpieki iagentury idru-
gi, wmyl ktrego zwizek powsta zjej walnym udziaem iby do- gi, wmyl ktrego zwizek powsta zjej walnym udziaem iby do- gi, wmyl ktrego zwizek powsta zjej walnym udziaem iby do- gi, wmyl ktrego zwizek powsta zjej walnym udziaem iby do- gi, wmyl ktrego zwizek powsta zjej walnym udziaem iby do-
skonale zinfiltrowany na rnych poziomach, co take oznaczao skonale zinfiltrowany na rnych poziomach, co take oznaczao skonale zinfiltrowany na rnych poziomach, co take oznaczao skonale zinfiltrowany na rnych poziomach, co take oznaczao skonale zinfiltrowany na rnych poziomach, co take oznaczao
zewntrzne sterowanie. zewntrzne sterowanie. zewntrzne sterowanie. zewntrzne sterowanie. zewntrzne sterowanie.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Solidarno bya, owszem, infiltrowana, ale na pewno nie
bya sterowana.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Ta pierwsza Solidarno to chyba bya najwiksza poraka
SB. Gdyby bezpieka bya skuteczna, to nie trzeba by byo wprowadza
stanu wojennego. Zjednej strony by on bowiem wielkim zwycistwem
wadz iSB, ale zdrugiej zpunktu widzenia resortu spraw wewntrz-
nych porak. Porak pomysu na przejcie kontroli nad Solidar-
noci, prby wkomponowania jej wistniejcy system. Wdokumen-
tach SB wyranie to wida. Funkcjonariusze bezpieki pisz bowiem, e
jeeli chodzi ozabezpieczenie dopywu informacji opoczynaniach zwiz-
ku, to ztym nie byo problemu, ale jednoczenie SB (m.in. zpowodu
braku odpowiedniej liczby agentury oraz jej jakoci) nie udao si wpy-
n na dziaalno zwizku. Wstyczniu 1981r. bezpieka dysponowa-
a niespena jednym agentem na dziesi komisji zakadowych! Oczy-
wicie silniej zinfiltrowana bya gra Solidarnoci. WKrajowej Komisji
Porozumiewawczej, liczcej formalnie kilkudziesiciu czonkw, oraz
wich najbliszym otoczeniu byo bowiem wzalenoci od okresu od
jedenastu do siedemnastu agentw. Ta informacja musi robi wrae-
nie. Co ciekawe, wutworzonej po IKrajowym Zjedzie Delegatw
NSZZ Solidarno (wrzesiepadziernik 1981r.) Komisji Krajowej
liczcej ponad stu czonkw, SB wedug wasnych statystyk miaa dys-
ponowa jedynie czterema tajnymi wsppracownikami. Wracajc do
stanu wojennego, pamitajmy, e rodzi on zpunktu widzenia SB do-
datkowe problemy, bo wdziaalno opozycyjn angaowali si zupe-
nie nowi ludzie. Znacznie lepiej zpunktu widzenia bezpieki byoby kon-
sekwentnie kontrolowa znane ju rodowiska, anie rozpoczyna
dziaania niemale od zera.
W.B. Znowu powraca pytanie ojako tej agentury. By moe W.B. Znowu powraca pytanie ojako tej agentury. By moe W.B. Znowu powraca pytanie ojako tej agentury. By moe W.B. Znowu powraca pytanie ojako tej agentury. By moe W.B. Znowu powraca pytanie ojako tej agentury. By moe
cz kontaktw wKrajowej Komisji Porozumiewawczej to osoby za- cz kontaktw wKrajowej Komisji Porozumiewawczej to osoby za- cz kontaktw wKrajowej Komisji Porozumiewawczej to osoby za- cz kontaktw wKrajowej Komisji Porozumiewawczej to osoby za- cz kontaktw wKrajowej Komisji Porozumiewawczej to osoby za-
rejestrowane, ale wtym momencie nieczynne? Czy zachowane rejestrowane, ale wtym momencie nieczynne? Czy zachowane rejestrowane, ale wtym momencie nieczynne? Czy zachowane rejestrowane, ale wtym momencie nieczynne? Czy zachowane rejestrowane, ale wtym momencie nieczynne? Czy zachowane
materiay archiwalne pozwalaj nam to rozstrzygn? materiay archiwalne pozwalaj nam to rozstrzygn? materiay archiwalne pozwalaj nam to rozstrzygn? materiay archiwalne pozwalaj nam to rozstrzygn? materiay archiwalne pozwalaj nam to rozstrzygn?
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Rzeczywicie, nie moemy zamkn si wcyfrach. One s wa-
ne, bo mwi wpewnym sensie ostopniu infiltracji. Ale jeli si spojrzy
nieco dokadniej na te zestawienia dotyczce chociaby agentury wKo-
misji Krajowej, to tutaj nie zosta wykazany, wedug tego, co twierdz
sami funkcjonariusze SB, ich najwaniejszy agent, czyli Eligiusz Naszkow-
ski ps. Grayna (przewodniczcy Zarzdu Regionu Pia NSZZ Soli-
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
13 13 13 13 13
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
darno). Suba Bezpieczestwa wizaa znim ogromne nadzieje,
potem zosta funkcjonariuszem elitarnej jednostki MSW do zwalczania
Solidarnoci. To by typowy agent informacyjny, ktrego najwikszym
sukcesem jest nagranie radomskich obrad prezydium Komisji Krajowej
iprzewodniczcych zarzdw regionw Solidarnoci na pocztku grud-
nia 1981r. (zostao ono wykorzystane przez propagand jako uzasad-
nienie stanu wojennego), za co otrzyma 50 tys. zotych. Co ciekawe,
drugi agent, ktry nagra to posiedzenie, nie dosta ani zotwki. Zkolei
wrd osobowych rde informacji wKrajowej Komisji Porozumiewaw-
czej wykazywany jest m.in. tajny wsppracownik opseudonimie Ze-
non zwerbowany jeszcze przed powstaniem Solidarnoci, wczerw-
cu 1980r., przez kontrwywiad wjednej zkomend wojewdzkich.
Czowiek, ktry mia rozpracowywa Niemcw przyjedajcych do niego
na kwater, aktry nigdy przeciwko Solidarnoci nie dziaa.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Bardzo babym si takich uoglnie. Czy my troch nie jestemy
wpdzani wmaliny przez te rda? Posu si konkretnym przyka-
dem, ktry jako mog zweryfikowa jako wiadek historii. Troch ma-
czaem palce wjednym podziemnym wydawnictwie iwidz dzisiaj, e
nasi modzi koledzy, dowodzeni przez Andrzeja Friszke, napotykaj pro-
blemy wbadaniach nad tym zjawiskiem. Nic nie znajduj. Wynika bo-
wiem zteczek rnych figurantw, e SB nie miaa adnej wiedzy odzia-
alnoci wstrukturach poszczeglnych wydawnictw, co jest zupenie
nieprawdopodobne.
W.B. Czy moemy si pokusi ojak hipotez wyjaniajc ten W.B. Czy moemy si pokusi ojak hipotez wyjaniajc ten W.B. Czy moemy si pokusi ojak hipotez wyjaniajc ten W.B. Czy moemy si pokusi ojak hipotez wyjaniajc ten W.B. Czy moemy si pokusi ojak hipotez wyjaniajc ten
stan rzeczy? stan rzeczy? stan rzeczy? stan rzeczy? stan rzeczy?
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Bardzo wane jest, eby znajdowa wrdach nie tylko to, co
wnich jest, ale take czego tam nie ma idlaczego nie ma. Na czym
mgby polega scenariusz, pisany kiedy przez SB iteraz odywajcy
zza grobu? Przede wszystkim na ukryciu rde informacji ina namasz-
czeniu dawnych tajnych wsppracownikw, tak aby przeszli do historii
jako ludzie bez skazy. Czytam dzisiaj protokoy przesucha osb, ktre
skdind byy kiedy przez nas podejrzewane oniezbyt czyste kontakty,
iwidz zadziwiajce zjawisko: oficer SB zadaje wycznie naiwne py-
tania wrodzaju: czy kolportowa pan nielegalne wydawnictwa?, na
co przesuchiwany niezmiennie odmawia odpowiedzi. Jeli zwaam,
e w oficer nie prbuje przycisn figuranta, nie wykazuje dociekli-
woci, nie wykorzystuje posiadanej wiedzy operacyjnej etc., to mam
prawo by podejrzliwy.
Niewiele wci wiemy ofunkcjonowaniu resortu, ojego relacjach
zinnymi instytucjami wadzy, ozasadach iintencjach swego rodzaju gry,
jak prowadzi przeciwko rodowiskom opozycyjnym. Bardzo bybym
ostrony zidealizowaniem tych rodowisk, zwypowiadaniem opinii, e
Solidarno nie daa si spenetrowa, e wydawnictwa drugoobiego-
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
14 14 14 14 14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
we byy szczelne, aSB nikogo wnich nie miaa. Kulisy tych spraw do-
piero zaczynaj wychodzi na wiato dzienne.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Ale to, co ja mwiem, dotyczyo masowej tzw. pierwszej Soli-
darnoci zlat 19801981. Rzecz oczywist izupenie normaln jest,
e wlatach 19821989 wraz ztopniejcym gronem dziaaczy podzie-
mia, kiedy jest ich ju tylko kilkadziesit, apotem kilkanacie tysicy,
nasycenie agentur zkadym rokiem wzrasta. Wida to na przykadzie
warszawskiego Radia Solidarno, wktrym wpewnym momencie
bezpieka kontroluje operacyjnie bodaje trzy zczterech nadajnikw. Co
wicej, w1987r. tajny wsppracownik SB wradiu prowadzi kontro-
lowane emisje audycji.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. To prawda stara jak wiat, nie mam co do tego adnych wtpli-
woci. Take poszczeglne RKW S byy infiltrowane przez agentw,
ktrzy wchodzili wskad cisych gremiw kierowniczych io dziwo, wos
zgowy nikomu nie spada. Suba wiedziaa co prawda nie owszyst-
kim, ale owielu poczynaniach idziaalnoci wskiej grupy kierowniczej
podziemnej S dziki agenturze inie podejmowaa adnych dziaa
represyjnych zatrzyma, aresztowa.
W.B. Paradoksalnie zatem zpunktu widzenia bezpieki opozycja W.B. Paradoksalnie zatem zpunktu widzenia bezpieki opozycja W.B. Paradoksalnie zatem zpunktu widzenia bezpieki opozycja W.B. Paradoksalnie zatem zpunktu widzenia bezpieki opozycja W.B. Paradoksalnie zatem zpunktu widzenia bezpieki opozycja
czy wtym przypadku podziemna S bya potrzebna, anawet ko- czy wtym przypadku podziemna S bya potrzebna, anawet ko- czy wtym przypadku podziemna S bya potrzebna, anawet ko- czy wtym przypadku podziemna S bya potrzebna, anawet ko- czy wtym przypadku podziemna S bya potrzebna, anawet ko-
nieczna. Tyle e kontrolowana. nieczna. Tyle e kontrolowana. nieczna. Tyle e kontrolowana. nieczna. Tyle e kontrolowana. nieczna. Tyle e kontrolowana.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Co dziwne, kontrola pewnych struktur kierowniczych Soli-
darnoci nie prowadzia do adnych aktywnoci inspiracyjnych. Cho-
by na wzr tych zlat czterdziestych, oktrych tutaj mwilimy. Wy-
starczaa sama kontrola, wiedza. Na tym si koczyo. Amoliwoci
byy, jeli na przykad wpitce kierowniczej by agent, ktry informo-
wa SB owszystkim. Agent, ktrego wynagrodzenia wlatach 1982
1984 byy tak powane, e mg sobie za nie kupi samochd marki
Polonez (zezwolenie podpisywa sam wiceminister spraw wewntrz-
nych). Oczywicie istniaa moliwo dziaalnoci inspiracyjnej, anie
ma jej ladw.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Chciaem zwrci uwag na pewien aspekt tej sprawy. W1983r.
powstao opracowanie Departamentu III dla wadz resortu idla WRON
na temat sytuacji na Uniwersytecie Warszawskim. To jest dokument
bardzo skondensowany, nie ma wnim wiedzy operacyjnej, wsensie
intelektualnym bardzo powierzchowny, mniej wicej to samo, co mo-
na byo te przeczyta wwczesnej Trybunie Ludu. Natomiast wnioski
kocowe ewidentnie szy wkierunku przykrcenia ruby, jak to si wte-
dy mwio. S propozycje czystek personalnych, zmiany dziekanw itd.
Iokazuje si, e resort wtym momencie nie ma siy przebicia, poli-
tyczna gra nie decyduje si pj wt stron.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
15 15 15 15 15
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Gdy chodzi opolityk SB wobec ruchu podziemnego, to wlatach
19831984 zdarzay si oczywicie wpadki, zatrzymania, rewizje itp.,
ale jednoczenie osoby przesuchiwane byy przez esbekw jako ko-
kietowane, wsposb zreszt do tandetny, uwagami wrodzaju: My
musimy pewne rzeczy robi, ale wgbi ducha jestemy za Solidar-
noci. Potem przychodzi rok 1984, zakoczony niewyjanionym nadal
zabjstwem ks. Popieuszki. Gdzie na grze zapada wtej kwestii de-
cyzja polityczna, ajej konsekwencj staje si fala uderze wopozycj
wiosn 1985r. Zaczyna si czystka pod hasem: Mymy do tej pory
na rne rzeczy pozwalali, ale teraz ju do. Nawet jeli nie docho-
dzi do aresztowa, to SB ujawnia swoj wiedz operacyjn. Ludzie,
ktrzy kolportowali, co robili przez wiele lat, s teraz pytani: czy pan
zna taki adres, ten numer telefonu, czy pan jedzi tym samocho-
dem?. Nie po to, eby ich wsadza do wizienia, ale eby przeka-
za, e to ju koniec. Gdzie taka decyzja zapada iz jakich wynikaa
kalkulacji, tego wci nie wiemy.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Odzwierciedlenie tego jest wdokumentach. Wanie wlatach
19831984 ludzie wzywani s rzeczywicie na przesuchania, kae im
si podpisywa te tzw. lojalki, e nie bd dziaa przeciwko wadzy
ludowej iustrojowi socjalistycznemu. Po czym wbardzo krtkim czasie
pojawiaj si ju notatki, e pomimo takiego owiadczenia ta osoba
wraca do dziaalnoci inic si waciwie nie dzieje.
CZY MONA UFA TECZKOM? CZY MONA UFA TECZKOM? CZY MONA UFA TECZKOM? CZY MONA UFA TECZKOM? CZY MONA UFA TECZKOM?
W.B. Jaka jest wiarygodno ubeckich akt? Jest kilka takich obie- W.B. Jaka jest wiarygodno ubeckich akt? Jest kilka takich obie- W.B. Jaka jest wiarygodno ubeckich akt? Jest kilka takich obie- W.B. Jaka jest wiarygodno ubeckich akt? Jest kilka takich obie- W.B. Jaka jest wiarygodno ubeckich akt? Jest kilka takich obie-
gowych opinii, np. e SB fabrykowaa fikcyjnych TW, awaciwie gowych opinii, np. e SB fabrykowaa fikcyjnych TW, awaciwie gowych opinii, np. e SB fabrykowaa fikcyjnych TW, awaciwie gowych opinii, np. e SB fabrykowaa fikcyjnych TW, awaciwie gowych opinii, np. e SB fabrykowaa fikcyjnych TW, awaciwie
ich raporty, dla sobie znanych celw. ich raporty, dla sobie znanych celw. ich raporty, dla sobie znanych celw. ich raporty, dla sobie znanych celw. ich raporty, dla sobie znanych celw.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. To jest oczywicie nieprawd.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Wymienia si dwa podstawowe cele, dla ktrych funkcjonariusze
mieli werbowa fikcyjnych agentw. Po pierwsze pochway przeoonych
zwizane zliczb zwerbowanych tajnych wsppracownikw, po drugie pie-
nidze, ktre miay by wydatkowane na spotkania zagentami ina pre-
zenty dla nich. Tu trzeba powiedzie dwie rzeczy. Przede wszystkim funk-
cjonariusz nie by rozliczany ztego, e mia np. dziesiciu agentw, ale ze
skutecznoci dziaa wramach konkretnego rozpracowania. Poza tym, ztego,
co widziaem, wynika, e wwikszoci przypadkw nie ma mowy oadnym
wynagradzaniu agentury. Zatem nie za bardzo wida tu moliwo, eby
wten sposb jakie pienidze, lew kas zachowa dla siebie.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Opinia, e teczki tajnych wsppracownikw byy faszowane,
jest zgruntu nieprawdziwa. Mogy si zdarzy incydentalne przypadki.
Ale prosz pamita oryzyku, jakie ponosi funkcjonariusz dokonujcy
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
16 16 16 16 16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
takiej faszywki. Przecie zarwno dzisiaj, jak iwwczas wylatywa zwil-
czym biletem zpracy, bo po prostu oszukiwa swoich przeoonych iwa-
dze. Wylatywa dyscyplinarnie. Prosz pamita otym, ile osb tak na-
prawd wiedziao otym tajnym wsppracowniku. To jest grupa
dwudziestu czy nawet trzydziestu osb. Oficer prowadzcy zawsze mwi
swojemu agentowi, e tylko on wie owsppracy, e wrazie czego to
oczywicie zniszczy wszystkie jej dowody inic nie zostanie. Tymczasem
wwikszoci przypadkw otym rdle wiedzieli koledzy tego oficera
prowadzcego, ktrzy razem znim siedzieli wpokoju. Wiedzia kierow-
nik sekcji, zastpca naczelnika. Wiedzia naczelnik, poniewa zatwier-
dza dokonanie danego werbunku. Wiedzia zastpca szefa czy komen-
danta danego Urzdu Spraw Wewntrznych ds. SB, aczasami byo ich
kilku. Wiedzia pion C (czyli archiwum). Wiedziaa jeszcze sekretarka
wwydziale operacyjnym, ktra rozsyaa korespondencj, wiedziay pa-
nie zkartoteki. Wiedziay odpowiednie wadze wWarszawie, bo prze-
cie wszystkie rejestracje, zmiany itd. danego rda byy przesyane do
Biura C do Warszawy, ato si jeszcze wkilku wydziaach skupiao. Wie-
dzieli oczywicie przeoeni wpionie operacyjnym wcentrali, czyli znw
wkonkretnym departamencie, wydziale iw odpowiedniej sekcji. To tyle,
jeli chodzi owiedz ojednym rdle.
T.R. T.R. T.R. T.R. T.R. Chciaem zwrci uwag na etapowo powstawania tej doku-
mentacji dotyczcej TW. Po kadym etapie werbunku funkcjonariusz
musia pisa raport ozgod na kolejny etap do swojego przeoone-
go. Druga rzecz to funkcje archiwalne tej dokumentacji. Wmomen-
cie kiedy wsppraca bya zawieszana, przesyano dokumentacj do
archiwum zmyl, e by moe kiedy si do tego wrci. Iztego wzgl-
du te opisy, charakterystyki, bdce oczywicie wynikiem subiektywnej
oceny pracownika, musiay wstopniu moliwie najbardziej wiarygod-
nym odpowiada rzeczywistoci, bo na tej podstawie zastanawiano
si, czy ta osoba moe by ponownie przydatna do jakiej akcji orga-
nizowanej przez SB.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Dla mnie rejestracja, oprcz incydentalnych przypadkw, jest
wiarygodna. Co innego ztymi materiaami, ktre tam si znajduj.
Mona byo na potrzeby przeoonych sfaszowa podpis pod zobowi-
zaniem, nie wykluczam takich sytuacji. Ani te konfabulacji zawartych
wdanym doniesieniu. Bo czasami przychodzi informator, ktry nie mia
nic do powiedzenia, aprzeoony oczekiwa konkretnej informacji. Wtedy
trzeba byo dokona pewnej manipulacji na podstawie nijakiej wiado-
moci spisanej zust danego rda. Bo na przykad trzeba rozliczy ra-
chunek zfunduszu operacyjnego ze spotkania ze rdem wrestauracji.
To s normalne ludzkie saboci.
G.M G.M G.M G.M G.M Kolejna rzecz sprawa pana Wiesawa Chrzanowskiego, przy-
pomniana ostatnio publicznie przez gen. Gromosawa Czempiskiego.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
18 18 18 18 18
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Tutaj mamy do czynienia tak przynajmniej wynika zzachowanej do-
kumentacji ze zbyt pochopn rejestracj Chrzanowskiego wlatach
siedemdziesitych jako tajnego wsppracownika. Przeprowadzono
znim cztery rozmowy, wjzyku SB tzw. operacyjno-sondaowe. Chrza-
nowski nie odmawia rozmw, ale mwi kategorycznie, e nie chce
by agentem, e nie bdzie donosi na kolegw. Imimo tego oficer SB
stwierdzi, e waciwie mona go zarejestrowa jako tajnego wsppra-
cownika. Notabene stosunkowo szybko Chrzanowskiego wykrelono
zewidencji tajnych wsppracownikw. Mona chyba zaryzykowa stwier-
dzenie, e mamy tu do czynienia zwerbunkiem wcelu wyczenia
figuranta zewentualnego zaangaowania wdziaalno opozycyjn.
Przypadek Chrzanowskiego wiadczy otym, e nie naley wydawa zbyt
pochopnych wnioskw bez zbadania akt.
W.B. Dochodzio te do takich sytuacji, jak oczernianie ludzi, za- W.B. Dochodzio te do takich sytuacji, jak oczernianie ludzi, za- W.B. Dochodzio te do takich sytuacji, jak oczernianie ludzi, za- W.B. Dochodzio te do takich sytuacji, jak oczernianie ludzi, za- W.B. Dochodzio te do takich sytuacji, jak oczernianie ludzi, za-
rzucanie im zwizkw zSB. rzucanie im zwizkw zSB. rzucanie im zwizkw zSB. rzucanie im zwizkw zSB. rzucanie im zwizkw zSB.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Tak byo na przykad zprzewodniczcym zwizku wCentrali
Pomorskiej Dyrekcji Okrgowej Kolei Pastwowych wGdasku, Mie-
czysawem Zital. Wcelu skompromitowania go woczach kolegw
zpracy zosta on wczeniej zwolniony zinternowania, po czym funkcjo-
nariusze SB przeprowadzili znim kilka rozmw wpracy. Ichocia zZi-
tal nie nawizano dialogu operacyjnego, to jednak SB udao si
wywoa wrodowisku kolejarskim podejrzenia co do jego osoby.
Wefekcie uda si na dwuletni urlop bezpatny, aSolidarno wcen-
trali Pomorskiej Dyrekcji Okrgowej Kolei Pastwowych utracia wopi-
nii SB faktycznego przywdc. Jeli wSB wytwarzano faszywe doku-
menty dotyczce wsppracy danej osoby zbezpiek, to byy one
przeznaczone nie do dokumentacji wewntrznej, ale na zewntrz. Tak
byo zdokumentami dotyczcymi rzekomej wsppracy Lecha Wasy
zSB wlatach osiemdziesitych. W1982r., eby przewodniczcy So-
lidarnoci nie otrzyma pokojowej Nagrody Nobla, wytworzono faszywki
wyekspediowane do czonkw jury przyznajcych t nagrod. lady tej
operacji znajdziemy waktach SB.
W.B. Inna obiegowa opinia mwi, e wikszo tajnych wsp- W.B. Inna obiegowa opinia mwi, e wikszo tajnych wsp- W.B. Inna obiegowa opinia mwi, e wikszo tajnych wsp- W.B. Inna obiegowa opinia mwi, e wikszo tajnych wsp- W.B. Inna obiegowa opinia mwi, e wikszo tajnych wsp-
pracownikw wrzeczywistoci nie wyrzdzia swoj dziaalnoci pracownikw wrzeczywistoci nie wyrzdzia swoj dziaalnoci pracownikw wrzeczywistoci nie wyrzdzia swoj dziaalnoci pracownikw wrzeczywistoci nie wyrzdzia swoj dziaalnoci pracownikw wrzeczywistoci nie wyrzdzia swoj dziaalnoci
adnej szkody. Co tam podpisaa, ale nie wsppracowaa. Albo adnej szkody. Co tam podpisaa, ale nie wsppracowaa. Albo adnej szkody. Co tam podpisaa, ale nie wsppracowaa. Albo adnej szkody. Co tam podpisaa, ale nie wsppracowaa. Albo adnej szkody. Co tam podpisaa, ale nie wsppracowaa. Albo
e spotykaa si tylko kilkakrotnie wkawiarni, ale udzielaa oglnie e spotykaa si tylko kilkakrotnie wkawiarni, ale udzielaa oglnie e spotykaa si tylko kilkakrotnie wkawiarni, ale udzielaa oglnie e spotykaa si tylko kilkakrotnie wkawiarni, ale udzielaa oglnie e spotykaa si tylko kilkakrotnie wkawiarni, ale udzielaa oglnie
dostpnych, nieistotnych informacji, dla witego spokoju. dostpnych, nieistotnych informacji, dla witego spokoju. dostpnych, nieistotnych informacji, dla witego spokoju. dostpnych, nieistotnych informacji, dla witego spokoju. dostpnych, nieistotnych informacji, dla witego spokoju.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Suba Bezpieczestwa bya silna saboci ludzi. Wielokrotnie
byem zdziwiony tym, jak wielu osb mimo nieraz trudnej sytuacji ycio-
wej nie udao si bezpiece zwerbowa. Tu metod te byo oczywicie
bardzo wiele. Pamitam przypadek kobiety zGdaska, ktr areszto-
wano chyba za udzia wstrajku, iprzedstawiono jej alternatyw: albo
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
19 19 19 19 19
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
podpisuje pani zgod na wspprac znami, albo idzie pani siedzie
do wizienia. Podpisaa zgod na wspprac, ustalono dat pierwsze-
go spotkania zfunkcjonariuszem wkawiarni, na ktre ona zaprosia take
swoich kolegw zzakadu pracy. Ito by koniec jej kopotw zSB.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Rzeczywicie syszymy opinie otym, e s agenci li, mniej li
inieszkodliwi itd. Wyznaj zasad, e ci, ktrzy podpisali zobowizanie
inie podjli wsppracy, nie byli agentami. Przykad podalimy przed
chwil, atakich przykadw byoby sporo. Znam przypadki, e na drugi
dzie kto dzwoni do oficera imwi, e przemyla to przez noc inie
bdzie wsppracowa. Jednak pord pozostaych waciwie nikt nie
jest bez winy. Kady by jakim trybikiem wtej maszynie, kady mia
inne zadania do wypenienia. Po pokwitowaniach, po dokumentacji
wytworzonej przez tak osob albo jej oficera prowadzcego mona si
zorientowa, e taki agent udzielajcy niewanych informacji odgry-
wa naprawd bardzo istotn rol dla resortu. Pierwsze wraenie jest
takie, e on za bardzo nikomu nie zaszkodzi. Ale prosz zwrci uwag
na te informacje. To s czsto jakie drobne, kilkuzdaniowe charaktery-
styki na przykad kolegw zakademika czy kolegw zpracy. Tylko e te
informacje su nastpnie do sporzdzenia opinii funkcjonariuszom SB
wcelu albo analizy pod ktem werbunku tej wanie osoby albo kontroli
innego rda, oczym zainteresowani oczywicie nie wiedz.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Obawiam si, e nie da si na dusz met udowodni tezy,
ktr postawi pan Krzysztof Kozowski, e agenci byli ostatnim, umczo-
nym ogniwem tamtego systemu, wrcz jego mczennikami. Wtej de-
bacie s jeszcze inne istotne kwestie, na przykad zarzuty, ktre ju tro-
ch si nam stawia. Po pierwsze, e historycy bezkrytycznie wierz
teczkom SB ipo drugie, e te teczki stanowi wduej mierze tak bez-
wartociow makulatur, wreszcie, e s tam draliwe materiay oby-
czajowe, ktre mog by bardzo przykre dla rodzin. Do tej pory jednak
nie mona nam zarzuci, e zachowujemy si jak sonie wskadzie por-
celany. Ostrono badaczy jest dua. Wszyscy maj wiadomo, e to
jest rzeczywicie bardzo delikatna materia. My doskonale wiemy, e te
dokumenty trzeba weryfikowa, poddawa procedurze krytyki rde. Jeli
nawet te materiay policyjne maj swoj wasn specyfik, to a tak
bardzo nie odbiega ona od innych rde, zktrymi mamy do czynienia,
ebymy zapominali oelementarnych zasadach naszego zawodu.
W.B. Ajeli chodzi okolejn tez, e to jest taki materia bezwar- W.B. Ajeli chodzi okolejn tez, e to jest taki materia bezwar- W.B. Ajeli chodzi okolejn tez, e to jest taki materia bezwar- W.B. Ajeli chodzi okolejn tez, e to jest taki materia bezwar- W.B. Ajeli chodzi okolejn tez, e to jest taki materia bezwar-
tociowy? tociowy? tociowy? tociowy? tociowy?
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Jest ona po prostu bezsensowna. Ja uwaam, e te materiay
mog prowadzi do poszerzenia pola obserwacji historycznej. Jest to
widoczne wkilku paszczyznach. Zpewnego punktu widzenia nie jest
istotne, wjakim stopniu informacje, ktre byy zbierane iprzerabiane
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
20 20 20 20 20
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
przez resort, opisyway potwierdzone fakty. Chocia mona tutaj znale
na przykad naprawd ciekawe analizy nastrojw spoeczestwa wr-
nych okresach. Najistotniejsze jest to, e te informacje prawdziwe
inieprawdziwe byy podstaw podejmowania decyzji politycznych przez
elity peerelu. Na tej podstawie mona rekonstruowa procesy decyzyj-
ne, mentalno tych elit, ich wyobraenia na temat spoeczestwa. To
jest bardzo istotne. Po drugie, materiay policyjne swoj drobiazgowo-
ci, wchodzeniem wintymne sfery ycia, cho to bardzo delikatne iwy-
maga duej ostronoci, stwarzaj moliwo innego spojrzenia, ni przy-
jo si wklasycznej historiografii politycznej. Panuje dzisiaj moda na
odtwarzanie przeszoci przez prymat losw jednostki, pokazywanie ofiary,
zagubionej wodmtach historii. Aprzecie indywidualny, intymny ma-
teria wytworzony przez policj daje wanie pewn szans spojrzenia
na histori oczyma zwykych ludzi.
Uderzyo mnie, e wksice Oblicze Marca 1968 profesor Jerzy
Eisler oburza si na SB za marnowanie czasu ienergii na zbieranie
informacji wrodzaju: jakie filmy oglda figurant ina jakich sean-
sach. Gdyby mediewici mieli takie dane ozainteresowaniach itrybie
dnia redniowiecznych elit, umarliby zapewne ze szczcia. Natomiast
historyk wspczesnoci traktuje tego rodzaju informacje jako dopust
Boy, astanowi one przecie ogromn szans dla rekonstrukcji, przy-
kadowo, codziennoci tamtych czasw.
W.B. ycia codziennego, ale chyba jednak nie tak cakiem prze- W.B. ycia codziennego, ale chyba jednak nie tak cakiem prze- W.B. ycia codziennego, ale chyba jednak nie tak cakiem prze- W.B. ycia codziennego, ale chyba jednak nie tak cakiem prze- W.B. ycia codziennego, ale chyba jednak nie tak cakiem prze-
citnej grupy osb. Tajnych wsppracownikw pozyskiwano wszak citnej grupy osb. Tajnych wsppracownikw pozyskiwano wszak citnej grupy osb. Tajnych wsppracownikw pozyskiwano wszak citnej grupy osb. Tajnych wsppracownikw pozyskiwano wszak citnej grupy osb. Tajnych wsppracownikw pozyskiwano wszak
wrodowiskach interesujcych operacyjnie. Azatem interesujcych wrodowiskach interesujcych operacyjnie. Azatem interesujcych wrodowiskach interesujcych operacyjnie. Azatem interesujcych wrodowiskach interesujcych operacyjnie. Azatem interesujcych wrodowiskach interesujcych operacyjnie. Azatem interesujcych
jakkolwiek dwuznacznie by to brzmiao jakkolwiek dwuznacznie by to brzmiao jakkolwiek dwuznacznie by to brzmiao jakkolwiek dwuznacznie by to brzmiao jakkolwiek dwuznacznie by to brzmiao idzisiaj, dla nas histo- idzisiaj, dla nas histo- idzisiaj, dla nas histo- idzisiaj, dla nas histo- idzisiaj, dla nas histo-
rykw. rykw. rykw. rykw. rykw.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Ci TW to nie byli tylko takswkarze, dozorcy, kucharze, to czsto
byy osoby, ktre znaczyy bardzo wiele wpewnych rodowiskach iktre
nie zajmoway si tylko dostarczaniem plotek towarzyskich. Sam czyta-
em analizy sytuacji rodowiskowej wpewnej istotnej wtedy instytucji
naukowej, pisane przez wybitnych uczonych, ktrzy stali si TW. Ito jest
szansa dowiedzenia si czego otych rodowiskach.
W.B. Jeszcze jeden zarzut do czsto jest podnoszony, e ci naj- W.B. Jeszcze jeden zarzut do czsto jest podnoszony, e ci naj- W.B. Jeszcze jeden zarzut do czsto jest podnoszony, e ci naj- W.B. Jeszcze jeden zarzut do czsto jest podnoszony, e ci naj- W.B. Jeszcze jeden zarzut do czsto jest podnoszony, e ci naj-
waniejsi agenci nigdy nie zostali zarejestrowani, ich raporty nie waniejsi agenci nigdy nie zostali zarejestrowani, ich raporty nie waniejsi agenci nigdy nie zostali zarejestrowani, ich raporty nie waniejsi agenci nigdy nie zostali zarejestrowani, ich raporty nie waniejsi agenci nigdy nie zostali zarejestrowani, ich raporty nie
zostay spisane, ie oni rozpynli si wjakim niebycie. Ato na zostay spisane, ie oni rozpynli si wjakim niebycie. Ato na zostay spisane, ie oni rozpynli si wjakim niebycie. Ato na zostay spisane, ie oni rozpynli si wjakim niebycie. Ato na zostay spisane, ie oni rozpynli si wjakim niebycie. Ato na
nich spoczywa najwiksza moralna odpowiedzialno. Czy pano- nich spoczywa najwiksza moralna odpowiedzialno. Czy pano- nich spoczywa najwiksza moralna odpowiedzialno. Czy pano- nich spoczywa najwiksza moralna odpowiedzialno. Czy pano- nich spoczywa najwiksza moralna odpowiedzialno. Czy pano-
wie mog to skomentowa, czy s jakie lady, e co takiego rze- wie mog to skomentowa, czy s jakie lady, e co takiego rze- wie mog to skomentowa, czy s jakie lady, e co takiego rze- wie mog to skomentowa, czy s jakie lady, e co takiego rze- wie mog to skomentowa, czy s jakie lady, e co takiego rze-
czywicie mogo mie miejsce? czywicie mogo mie miejsce? czywicie mogo mie miejsce? czywicie mogo mie miejsce? czywicie mogo mie miejsce?
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Rzeczywicie jakie takie pojedyncze przypadki mog by, ale
zdajmy sobie spraw, e wprzypadku kadego agenta bya nie tylko
teczka personalna iteczka pracy, ale oprcz tego na przykad charakte-
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
21 21 21 21 21
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
rystyka tego czowieka, zrobiona po ilu tam latach, gdzie znalaza si
jaka informacja osamej wsppracy. Jest due prawdopodobiestwo,
e zachoway si jego doniesienia winnych miejscach. Bo jego donie-
sienia szy nie tylko do teczki tajnego wsppracownika, ale te do akt
dotyczcych rozpracowania danego obiektu (mg by nim na przykad
uniwersytet, zakad pracy czy rodowisko). Szy wreszcie do teczek osb,
ktrych te doniesienia dotyczyy. Wiele jest takich przypadkw, e sami
poszkodowani s wstanie rozpozna danego agenta, mimo e jego
dokumentacja nie zachowaa si wIPN.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Nie sdz, eby byy przypadki niezarejestrowania osoby, ktra
pozostawaa wzainteresowaniu SB. Wtakim razie mielibymy do czy-
nienia po prostu zsamowol czy raczej prywat. Oficer SB, niezalenie
od jego pozycji wsubach, nie mg dokona werbunku, oktrym nikt
nic nie wiedzia. Przecie te informacje ustne, pisemne jako musz
wpywa iby przetwarzane wramach systemu. Gdzie to musi si zna-
le, chyba e to jest prywatny agent danego funkcjonariusza ion sobie
pracuje na jego rzecz. Nie sdz, ebymy mieli do czynienia ztakimi
przypadkami. Niektre osoby natomiast rejestrowano inaczej. Szcze-
glnie cenne rda nie byy rejestrowane pod kategori, pod sygnatur
jako rdo czy jako TW, ale jako figuranci, czyli osoby rozpracowywa-
ne. Wniektrych kombinacjach operacyjnych czy sprawach operacyj-
nego rozpracowania (SOR) bd sprawdzenia (SOS) ukrywano fakt
wsppracy wtaki oto prosty sposb, e taka osoba bya wzywana na
przesuchania. Wczasie przesucha skadaa informacj, ktra stano-
wia jeden zelementw przesuchania. To jest klasyczna kombinacja
przewidziana instrukcjami, kuchnia pracy operacyjnej. Dlatego tak si
to odbywao, czyli ukrywanie, konspirowanie, eby zatai fakt wsppra-
cy przed szersz grup wewntrz resortu, oktrej mwiem, bo przecie
ona zwykle znaa faktycznie dane personalne danego rda. Wtakich
przypadkach otym, e ta osoba jest rdem, anie figurantem, wiedzia
tylko oficer prowadzcy ijaki jego wyszy przeoony.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Jest taki potoczny pogld, e dowody dziaalnoci poszczegl-
nych TW, ktrzy szczeglnie kompromitowaliby dzisiejszy establishment,
zostay skutecznie wymazane. Wprzypadku tak gigantycznej struktury
jest to raczej wtpliwe. Natomiast pewnie istnieje taka kategoria, ktra
moe tylko wczci ley wzasigu naszej rozmowy, mianowicie agen-
tura KGB. Wrd polskich obywateli ona istniaa, ale prawie nic oniej
nie wiemy.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Szczeglnie po roku 1980.
W.B. Jakie informacje przekazywano do Moskwy? Czy to byy po W.B. Jakie informacje przekazywano do Moskwy? Czy to byy po W.B. Jakie informacje przekazywano do Moskwy? Czy to byy po W.B. Jakie informacje przekazywano do Moskwy? Czy to byy po W.B. Jakie informacje przekazywano do Moskwy? Czy to byy po
prostu kopie najwaniejszych materiaw, czy te jakie inne, na prostu kopie najwaniejszych materiaw, czy te jakie inne, na prostu kopie najwaniejszych materiaw, czy te jakie inne, na prostu kopie najwaniejszych materiaw, czy te jakie inne, na prostu kopie najwaniejszych materiaw, czy te jakie inne, na
przykad skrcone zapisy? przykad skrcone zapisy? przykad skrcone zapisy? przykad skrcone zapisy? przykad skrcone zapisy?
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
22 22 22 22 22
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UG.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Od 1978r. dane dotyczce agentury nie tylko polskiej, ale te
iz innych pastw socjalistycznych Moskwa otrzymywaa dziki wsplne-
mu systemowi informatycznemu ZSKO (Zintegrowany System Kartotek
Operacyjnych). System ten zawiera podstawowe informacje ozapisach
(rejestracjach) archiwalnych dotyczcych danej osoby. Przekazywano
informacje zarwno oagenturze, jak io osobach rozpracowywanych.
Wszystkie zapisy, ktre byy wsystemie informatycznym SB, szy do to-
warzyszy radzieckich. Nigdy nie miaem dostpu do tej bazy elektro-
nicznej, ale wiem, e tam znalazy si jedynie podstawowe dane. Jed-
nak znajc wczesne realia, miao mona stwierdzi, e na yczenie
Moskwy udzielano rwnie bardziej szczegowych informacji.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Informacje te byy przekazywane przez nasz aparat bezpiecze-
stwa, nie przez ich sie.
G.M G.M G.M G.M G.M. Oagenturze KGB niewiele wiemy, ale jest inne pole badaw-
cze, agentura STASI. Wiadomo, e wokresie Solidarnoci dziaaa
wPolsce specjalna grupa operacyjna Warszawa, ktra wielu oficjeli
partyjnych zarejestrowaa jako swoich tajnych wsppracownikw, oczy-
wicie wtej niemieckiej, nieco innej nomenklaturze. Myl, e ta kate-
goria te si doczeka zbadania.
PORTRET TW PORTRET TW PORTRET TW PORTRET TW PORTRET TW
W.B. Zbliamy si do charakterystyki przecitnego tajnego wsp- W.B. Zbliamy si do charakterystyki przecitnego tajnego wsp- W.B. Zbliamy si do charakterystyki przecitnego tajnego wsp- W.B. Zbliamy si do charakterystyki przecitnego tajnego wsp- W.B. Zbliamy si do charakterystyki przecitnego tajnego wsp-
pracownika. pracownika. pracownika. pracownika. pracownika.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Mwimy tu czsto otym, e jeden si zama, drugiego zamali,
to on taki biedny. Ja te uwaam, e im trzeba przebaczy. Moe im
trzeba wspczu, ale prosz popatrze na podstawy werbunku. Stoso-
wano albo zwane zsowiecka komprmateriay, czyli szanta, albo ko-
rzyci materialne. To mogo i wparze albo wystpowa osobno. Do-
minoway zatem osoby zamane na podstawie szantau albo zwykli
cwaniacy lub cynicy, ktrym obiecano duo pienidzy bd inne korzy-
ci. Ciekawe, e wobec osb, ktre zgaszay si dobrowolnie, na ochot-
nika, zalecana bya wielka ostrono. Waciwie wykluczano wyrae-
nie zgody na takie werbunki. Ale te nie mylmy poj. Jedno to zasada
dobrowolnoci werbunku, jak kto sam si zgosi. Drugie to inna
dobrowolno. Jest propozycja ikto mwi: dobrze, tak, bd wsp-
pracowa, tylko wczeniej oni mwi, co onim wiedz.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Wlatach czterdziestych czy na pocztku lat pidziesitych lu-
dzie byli czsto zmuszani, nieraz bardzo brutalnie, do wsppracy. Jed-
nak im pniej, tym wicej takich przypadkw, e ta wsppraca bywaa
dobrowolna. Zbezpiek wsppracowano bowiem na przykad po to,
eby otrzyma paszport, awansowa, eby zaszkodzi koledze. Zkolei
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Fragment instalacji Jerzego Kaliny Martwe tusze,
Galeria Pokaz, Warszawa, marzec 2005
F
o
t
.

L
.

R
y
s
a
k
24 24 24 24 24
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
mam problem, kiedy czytam, jak funkcjonariusz pisze, e zwerbowa
danego czowieka na zasadzie dobrowolnoci, aza chwil czytam, e
SB dysponowaa wiedz, i ten pan zosta wczeniej zatrzymany przez
drogwk za jazd samochodem wstanie nietrzewym.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Zawsze jednak czowiek, poddany takiej procedurze, mia wybr.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Jednak trzeba pamita, e kady przypadek jest inny. Dla mnie
niektrzy agenci bezpieki maj mniejsz plam wyciorysie ni na przy-
kad pewni sawni dziaacze opozycji, ktrzy wczeniej suyli aktywnie
systemowi. Na przykad chopak, ktry jako student poszed na wsppra-
c zWojskow Sub Wewntrzn, wsppracowa przez miesic, na-
wet chcia by funkcjonariuszem WSW (notabene, mimo e by agen-
tem, wyrzucono go zuczelni). Po kilku latach, gdy zosta przewodniczcym
zarzdu regionu wSolidarnoci, tego czowieka ponownie prbowano
werbowa (tym razem SB), ale na adn wspprac si nie zgodzi.
Zdrugiej strony mamy agenta, ktry przez czterdzieci lat aktywnie dziaa
dla swoich mocodawcw zbezpieki. To s dwa zupenie nieporwny-
walne przypadki. Nie poruszylimy tutaj kwestii tzw. dialogw operacyj-
nych. Podejmowano je zludmi, ktrzy formalnie nie byli agentami, ale
wwyniku rozmw znimi, zdarzao si, i SB osigaa okrelone korzyci
operacyjne. Znamy te wszyscy spraw Wiktora Trocianki zRadia Wolna
Europa, ktry nie by formalnie adnym agentem, niewtpliwie jednak
zpunktu widzenia SB okaza si bardziej uyteczny ni wiele spord osb
formalnie zarejestrowanych jako tajni wsppracownicy.
LISTA LISTA LISTA LISTA LISTA
W.B. Nie da si ukry, e na kierunek naszej rozmowy, cho bya W.B. Nie da si ukry, e na kierunek naszej rozmowy, cho bya W.B. Nie da si ukry, e na kierunek naszej rozmowy, cho bya W.B. Nie da si ukry, e na kierunek naszej rozmowy, cho bya W.B. Nie da si ukry, e na kierunek naszej rozmowy, cho bya
ona planowana od dawna imoglibymy od tego abstrahowa, ona planowana od dawna imoglibymy od tego abstrahowa, ona planowana od dawna imoglibymy od tego abstrahowa, ona planowana od dawna imoglibymy od tego abstrahowa, ona planowana od dawna imoglibymy od tego abstrahowa,
ma jednak pewien wpyw wszechogarniajca dzi polskie media ma jednak pewien wpyw wszechogarniajca dzi polskie media ma jednak pewien wpyw wszechogarniajca dzi polskie media ma jednak pewien wpyw wszechogarniajca dzi polskie media ma jednak pewien wpyw wszechogarniajca dzi polskie media
debata wok tzw. listy Wildsteina. Ktra nigdy nie do powta- debata wok tzw. listy Wildsteina. Ktra nigdy nie do powta- debata wok tzw. listy Wildsteina. Ktra nigdy nie do powta- debata wok tzw. listy Wildsteina. Ktra nigdy nie do powta- debata wok tzw. listy Wildsteina. Ktra nigdy nie do powta-
rzania nie jest przecie adn list, tylko zapisem inwentarzowym. rzania nie jest przecie adn list, tylko zapisem inwentarzowym. rzania nie jest przecie adn list, tylko zapisem inwentarzowym. rzania nie jest przecie adn list, tylko zapisem inwentarzowym. rzania nie jest przecie adn list, tylko zapisem inwentarzowym.
Czy wogle da si sprokurowa tak prawdziw list agentw? Czy wogle da si sprokurowa tak prawdziw list agentw? Czy wogle da si sprokurowa tak prawdziw list agentw? Czy wogle da si sprokurowa tak prawdziw list agentw? Czy wogle da si sprokurowa tak prawdziw list agentw?
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Trudno rozmawia oagenturze bez tego kontekstu oglnego.
Pomys, eby publikowa jakie listy, ma jeden zasadniczy minus. Dam
konkretny przykad. Zgodnie zzapisem wdziennikach rejestracyjnych
pewien znany polski polityk by wlatach 19731981 tzw. konsultan-
tem SB. Czyli na pierwszy rzut oka mamy do czynienia zkim, kto przez
osiem lat dzielnie wsppracowa zbezpiek. Otwieram teczk iczy-
tam, e ten czowiek, zreszt pniej bardzo zasuony opozycjonista,
w1973r. spotka si dwukrotnie zfunkcjonariuszami SB. Po raz pierw-
szy, gdy go zwerbowano, drugi raz, kilka tygodni pniej, gdy udzieli
SB konsultacji wsprawie przechwyconych ulotek, ina tym ta wsppra-
ca waciwie si skoczya. Co prawda w1975r. mia by ponownie
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
25 25 25 25 25
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
konsultantem, ale sam by podejrzewany onielegalny kolporta, wic
SB nie skorzystaa zjego pomocy. W1977r. zoono wniosek owyre-
jestrowanie go zsieci, ale wyrejestrowany zosta dopiero w1981r.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Ja te uwaam, e idea opublikowania jakiej listy jest absur-
dem. Ztego, co pan powiedzia, wynika, e samo stwierdzenie, i kto
by czy nie by zarejestrowany, niczego nie pokazuje, trzeba zbada
kad tak spraw, zwaszcza wprzypadku osb, ktre s na wieczni-
ku czy odgryway wan rol wpewnych rodowiskach, imy musimy
mie moliwo takiego bardzo wszechstronnego badania. Jest rzeczy-
wicie pewien problem metodologiczny, jaki staje przed wszystkimi hi-
storykami, idrugi, organizacyjny, jaki staje przed IPN. Mianowicie dzi-
siaj ekscytacja spoeczna dotyczy tego, czy kto jest na licie, czy nie, ito
historykom troch krpuje rce. Bo wtej chwili nasza odwaga bdzie
si zatrzymywa na etapie informacji, e kto by wsppracownikiem.
Ujawnienie tej informacji moe wywoa tyle wrzawy, e nie bdziemy
mieli czasu iochoty, eby dalej si danym tematem zajmowa.
W.B. Jak zatem wobecnej sytuacji zdaniem pana profesora W.B. Jak zatem wobecnej sytuacji zdaniem pana profesora W.B. Jak zatem wobecnej sytuacji zdaniem pana profesora W.B. Jak zatem wobecnej sytuacji zdaniem pana profesora W.B. Jak zatem wobecnej sytuacji zdaniem pana profesora
powinien postpowa Instytut Pamici Narodowej? powinien postpowa Instytut Pamici Narodowej? powinien postpowa Instytut Pamici Narodowej? powinien postpowa Instytut Pamici Narodowej? powinien postpowa Instytut Pamici Narodowej?
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Zakadam, e IPN bdzie zmierza do jakiego stopniowego
poszerzenia moliwoci ogldu tych materiaw. Mam tutaj na myli
przede wszystkim zaufanie do historykw; odtajnianie dokumentw
iupraszczanie pewnych procedur. Nie mona dopuci do tego, e jak
kto bada wIPN powiedzmy organizacj X, na przykad NOW czy
CDN, to wedle takiego urzdniczego mylenia powinno mu si da
tylko rda bezporednio dotyczce NOWEJ iCDN. To oczywiste, e
badanie takiego problemu wymaga signicia take do materiaw po-
rwnawczych. Pragn wic, aby ta biurokracja archiwalna nie paralio-
waa naszych moliwoci poszukiwania.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Jako byy archiwista, pracujcy uprzednio wMSW, chc jasno
powiedzie, e IPN stworzy historykom moliwoci duo peniejszego
dostpu do akt. Dzi historyk ma dostp do inwentarzy, ewidencji archi-
walnej. Jest to sytuacja komfortowa. Wlatach dziewidziesitych sam
typowaem materiay dla historykw. Im wicej wgryzaem si wdan
materi, tym wicej akt mogem znale. Nie mona wykluczy, e mimo
caej mojej dobrej woli pewnych, by moe kluczowych materiaw, nie
udao mi si skojarzy zdanym tematem.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Rwnie jestem przeciwnikiem jakiejkolwiek listy, ktra nic nie
wyjania, niczego nikomu nie tumaczy, daje troch poywki dla tanich
emocji isensacji, nic poza tym. Natomiast generalnie trzeba znale
jaki klucz, eby te dane jako udostpni. Moe niech to bdzie opra-
cowanie dotyczce danego terenu za okres stanu wojennego, czyli tak-
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
26 26 26 26 26
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
e dziaa SB wobec rodowisk Solidarnoci zzakadw pracy (De-
partament V) iprzy tej okazji dokumentowana dziaalno agentury.
Nawet zimienia inazwiska.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Sama lista nie spowoduje, e poznamy prawd. Dzi osoby
poszkodowane mog pozna ipoznaj nazwiska tych, ktrzy si przy-
czynili do ich konkretnych krzywd, czsto dramatw. I, powiedzmy szcze-
rze, maj do tego pene prawo, podobnie jest, moim zdaniem, zupu-
blicznianiem nazwisk tych, ktrzy na nich donosili. Miejmy te nadziej,
e nie bdziemy trzyma si cezury lipca 1983r. Wmyl obowizuj-
cych wtej chwili interpretacji przepisw akta tajnych wsppracownikw
wytworzone po tej dacie pozostaj tajne. Cho wistocie rzeczy ta data
wiele nie zmieniaa. Wtedy jedynie Sejm PRL uchwali ustaw oMini-
strze Spraw Wewntrznych, ktra legalizowaa korzystanie przez SB zoso-
bowych rde informacji.
NISZCZENIE AKT NISZCZENIE AKT NISZCZENIE AKT NISZCZENIE AKT NISZCZENIE AKT
W.B. Kolejny temat to skala zachowania tych dokumentw. Czy W.B. Kolejny temat to skala zachowania tych dokumentw. Czy W.B. Kolejny temat to skala zachowania tych dokumentw. Czy W.B. Kolejny temat to skala zachowania tych dokumentw. Czy W.B. Kolejny temat to skala zachowania tych dokumentw. Czy
mona okreli, jak czci wyjciowego zasobu jest to, czym dzi mona okreli, jak czci wyjciowego zasobu jest to, czym dzi mona okreli, jak czci wyjciowego zasobu jest to, czym dzi mona okreli, jak czci wyjciowego zasobu jest to, czym dzi mona okreli, jak czci wyjciowego zasobu jest to, czym dzi
dysponujemy? Czy wiemy, kto, dlaczego ina jakich zasadach nisz- dysponujemy? Czy wiemy, kto, dlaczego ina jakich zasadach nisz- dysponujemy? Czy wiemy, kto, dlaczego ina jakich zasadach nisz- dysponujemy? Czy wiemy, kto, dlaczego ina jakich zasadach nisz- dysponujemy? Czy wiemy, kto, dlaczego ina jakich zasadach nisz-
czy te dokumenty? czy te dokumenty? czy te dokumenty? czy te dokumenty? czy te dokumenty?
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Nie znam konkretnych danych. Na pewno jednak niszczono
wpierwszej kolejnoci materiay dotyczce spraw prowadzonych na bie-
co, wtym przede wszystkim agentury. Kiedy rozpoczynaem prac
wMSW, bya tam piwnica zawalona po sufit materiaami, ktre znisz-
czono wniszczarkach lub po prostu podarto, ale ktrych nie zdono
wywie ispali. Ale jak wczeniej mwilimy, nie da si zatrze wszyst-
kich ladw.
W.B. Jak to si praktycznie odbywao? W.B. Jak to si praktycznie odbywao? W.B. Jak to si praktycznie odbywao? W.B. Jak to si praktycznie odbywao? W.B. Jak to si praktycznie odbywao?
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Najwiksze zniszczenia zostay oczywicie poczynione wroku
1989 i1990, ale nie udmy si; byy one kontynuowane jeszcze za
rzdw solidarnociowych. Raport Macierewicza, ktry zosta przedsta-
wiony 4 czerwca 1992r., mwi ozniszczeniach w1991r. Oczywi-
cie, niszczono warchiwum na podstawie wewntrznych przepisw
obrakowaniu, ito dziao si okresowo. Nigdy nie byo tak, eby do
koca wszystko zniszczono. Obowizyway pewne zasady. Jeeli nisz-
czono po ilu latach akta jakiego agenta, ktry figurowa, ktry by
zarejestrowany jeszcze wUB, to niszczono wytworzone przez niego ma-
teriay, ale zostawiano kwestionariusz osobowy, eby mc zidentyfiko-
wa delikwenta, izostawiano najwaniejsze dokumenty wiadczce oje-
go wsppracy. Najczciej byo to zobowizanie, pokwitowanie odbioru
pienidzy, jedno, dwa, trzy doniesienia. Zszywano te wszystkie stroniczki
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
27 27 27 27 27
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
iskadano gdzie wsegregatorach. Wic nigdy nie niszczono akt na
podstawie tych protokow do koca.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Wnajgorszym wypadku zachowywaa si ta informacja owsp-
pracy, zapis wdzienniku rejestracyjnym czy karta wkatalogu.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Oczywicie, byy karty, byy dzienniki rejestracyjne, dzienniki ar-
chiwalne, ta informacja zawsze tam zostawaa. Odpowiednie nazwisko
umieszczano te wprotokole brakowania, jako akta osygnaturze amane
przezI, jeszcze wczeniej przez a. Do 1960r. dla kadej kategorii
spraw byy prowadzone osobne dzienniki rejestracyjne. Po tej dacie re-
jestracja odbywaa si wten sposb, e wszystko wrzucano do jednego
worka, czy to by figurant, KO, TW, czy na przykad konsultant. Ztego
dziennika dao si jednak wszystko wyczyta. Gdy to by kandydat na
tajnego wsppracownika, czyli KTW to jeli zosta przerejestrowany
na TW, to K skrelano iwpisywano na grze dat, kiedy stawa si
penym TW. Dzienniki archiwalne po 1960r. te byy prowadzone osob-
no dla kadej kategorii spraw, czyli: jedynki agentura, dwjka to spra-
wy operacyjne rnej kategorii, trjka ledcze, czwrka sprawy ope-
racyjne obiektowe, pitka bya zastrzeona dla funkcjonariuszy resortu,
szstka wreszcie dla pracownikw cywilnych resortu, palaczy, malarzy
itd. Najwicej materiaw zniszczono wramach wydziaw operacyj-
nych. Tak si dziao pomimo znanego polecenia styczniowego Czesa-
wa Kiszczaka z1990r., tak si dziao przez nastpne miesice.
W.B. Po 1989r. dokumenty aparatu bezpieczestwa byy nisz- W.B. Po 1989r. dokumenty aparatu bezpieczestwa byy nisz- W.B. Po 1989r. dokumenty aparatu bezpieczestwa byy nisz- W.B. Po 1989r. dokumenty aparatu bezpieczestwa byy nisz- W.B. Po 1989r. dokumenty aparatu bezpieczestwa byy nisz-
czone nie po raz pierwszy; proceder ten mia ju bowiem wPRL czone nie po raz pierwszy; proceder ten mia ju bowiem wPRL czone nie po raz pierwszy; proceder ten mia ju bowiem wPRL czone nie po raz pierwszy; proceder ten mia ju bowiem wPRL czone nie po raz pierwszy; proceder ten mia ju bowiem wPRL
swj precedens. Wiadomo, e wpierwszej poowie 1954r. znisz- swj precedens. Wiadomo, e wpierwszej poowie 1954r. znisz- swj precedens. Wiadomo, e wpierwszej poowie 1954r. znisz- swj precedens. Wiadomo, e wpierwszej poowie 1954r. znisz- swj precedens. Wiadomo, e wpierwszej poowie 1954r. znisz-
czono jak cz dokumentw Departamentu X MBP; podobnie czono jak cz dokumentw Departamentu X MBP; podobnie czono jak cz dokumentw Departamentu X MBP; podobnie czono jak cz dokumentw Departamentu X MBP; podobnie czono jak cz dokumentw Departamentu X MBP; podobnie
byo wokresie tzw. odwily w1956r. Czy w1989r. robiono to byo wokresie tzw. odwily w1956r. Czy w1989r. robiono to byo wokresie tzw. odwily w1956r. Czy w1989r. robiono to byo wokresie tzw. odwily w1956r. Czy w1989r. robiono to byo wokresie tzw. odwily w1956r. Czy w1989r. robiono to
niejako na chybi trafi, czy wjaki sposb systemowy? niejako na chybi trafi, czy wjaki sposb systemowy? niejako na chybi trafi, czy wjaki sposb systemowy? niejako na chybi trafi, czy wjaki sposb systemowy? niejako na chybi trafi, czy wjaki sposb systemowy?
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Trudno odtworzy, czy by jaki system, czy nie.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Oficerowie operacyjni sami niszczyli akta swoich podopiecznych.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Sza tylko informacja do Wydziau C: prosz owyrejestrowanie
danych takich atakich materiaw, poniewa ze wzgldu na nik
warto operacyjn zostaj zniszczone. Myl, e schematu nie byo,
niszczono czasami bardzo przypadkowo.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Proporcjonalnie wicej zachowao si materiaw zlat wcze-
niejszych.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Ija tak sdz. To jest wytumaczalne. Funkcjonariusze, ktrzy
dokonywali tych zniszcze na przeomie lat osiemdziesitych idziewi-
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
28 28 28 28 28
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
dziesitych, tamte materiay dla nas owielkiej wartoci historycznej
traktowali jak mieci, ich to nie interesowao, niszczyli przede wszystkim
te aktywa, na ktrych sami pracowali. Ioczywicie rnie to byo wr-
nych terenowych urzdach.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Ale zdrugiej strony poznaska SB, ktra najbardziej metodycznie
niszczya teczki swoich agentw, rwnie porzdnie w1984r. zrobia ta-
kie zestawienie dotyczce swojej agentury wrd delegatw na IKrajowy
Zjazd Delegatw Solidarnoci. Ale przy niszczeniu akt obowizywaa
chyba jeszcze jedna zasada im wyszy szczebel pewnych organizacji,
tym materiaw jest mniej, im schodzimy na niszy szczebel, tym materia-
w jest wicej. Tak byo na przykad zSolidarnoci.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Tu te nie ma reguy. Metodycznie niszczono na przykad akta
WydziauIV, czyli zajmujcego si Kocioem. Prawie kady esbek zosta-
wia przy tym jednak, poczwszy od Wydziau IV wterenie czy Wydziau
C, swoje prywatne aktywa, gdzie wszafie, cae listy zniszczonych mate-
riaw. Wprzypadku IV nazwiska ksiy itd. Takie rzeczy pozostaway.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Jak si spojrzy na tych funkcjonariuszy wlatach siedemdziesitych
iosiemdziesitych, to zauwaymy, e to s ludzie, ktrzy id do SB dla
kariery, dla mieszkania, dla pienidzy. Skdind pod koniec lat osiemdzie-
sitych czsto byli ju rozczarowani. Czytaem wanie relacj jednego zes-
bekw, ktry odchodzc zresortu, mwi, e nastpia deprecjacja finan-
sowa, nie dosta mieszkania. Zkolei ci bardziej aktywni iobrotni wkocu
lat osiemdziesitych przygotowuj si do mikkiego ldowania, na przy-
kad szukaj posad wpowstajcych spkach zkapitaem zagranicznym.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Ale to ci najbardziej sprytni, prosz nie demonizowa tego pro-
blemu. Wyznaj tak teori, e wUOP zosta trzeci garnitur, reszta po-
sza do biznesu ju wczeniej, innych wykoczya weryfikacja. Cz
jeszcze wczeniej przeniosa si do milicji, apotem policji, na polece-
nie Kiszczaka.
T.R. T.R. T.R. T.R. T.R. Mwimy tutaj oniszczeniu, ale nie mona wykluczy, e niektrzy
funkcjonariusze, kiedy mieli problemy finansowe, zabierali cz tych
materiaw jako swego rodzaju kapita.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Jest jeszcze jedno zjawisko, ale nie znam jego skali, mianowi-
cie wjakim stopniu agentura zSB przesza po prostu do UOP czy WSI.
KTO BY OFIAR? KTO BY OFIAR? KTO BY OFIAR? KTO BY OFIAR? KTO BY OFIAR?
W.B. No, ale to jest osobne zagadnienie. Na koniec naszej roz- W.B. No, ale to jest osobne zagadnienie. Na koniec naszej roz- W.B. No, ale to jest osobne zagadnienie. Na koniec naszej roz- W.B. No, ale to jest osobne zagadnienie. Na koniec naszej roz- W.B. No, ale to jest osobne zagadnienie. Na koniec naszej roz-
mowy chciabym jeszcze dotkn kwestii moralnych zwizanych ze mowy chciabym jeszcze dotkn kwestii moralnych zwizanych ze mowy chciabym jeszcze dotkn kwestii moralnych zwizanych ze mowy chciabym jeszcze dotkn kwestii moralnych zwizanych ze mowy chciabym jeszcze dotkn kwestii moralnych zwizanych ze
zjawiskiem agentury. zjawiskiem agentury. zjawiskiem agentury. zjawiskiem agentury. zjawiskiem agentury.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
29 29 29 29 29
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Na tej opublikowanej licie mamy oprcz kilkudziesiciu tysicy
nazwisk wsppracownikw ikandydatw na tajnych wsppracowni-
kw (w tym osb poszkodowanych) rwnie ponad sto tysicy nazwisk
funkcjonariuszy ipracownikw cywilnych bezpieki. Ijako nikt poza
historykami zIPN tymi ostatnimi nazwiskami si nie zainteresowa.
Ato najczciej s nazwiska sprawcw.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Instytut zaczyna powoli publikowa listy funkcjonariuszy, poczw-
szy od poziomu szefa Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Publiczne-
go, pene obsady.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Oile wlatach pidziesitych ci, ktrzy byli agentami, mieli
poczucie winy ichci oczyszczenia, otyle wtej chwili nie wida uosb
zapltanych we wspprac zbezpiek takiej potrzeby, chci oczyszcze-
nia si. Byli agenci id wpo prostu wzaparte. Sprzyja temu sytuacja,
wktrej s oni przedstawiani jako ofiary bezpieki, pokrzywdzeni za,
ktrzy chc dochodzi, kto na nich donosi, kto ich krzywdzi, kto ich
zdradzi, posa do wizienia czy spowodowa wyrzucenie zpracy s
przedstawiani jako oszoomy krzywdzce tych biednych agentw.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Opowiadaj pokrzywdzeni, ktrzy otrzymuj materiay zIPN:
cz znich idzie do tych agentw, pytajc wprost dlaczego, aoni si
nie przyznaj.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. Takie zachowanie agentw jest wjakim stopniu wzmacniane
przez media, ktre stwarzaj atmosfer, e nad nimi naley si gwnie
litowa.
G.M. G.M. G.M. G.M. G.M. Jeeli mamy czowieka, ktry na miesic czy rok poszed na
wspprac zSB, pniej zaangaowa si wopozycj, ima pikn
opozycyjn kart, to dla mnie jest to oczywicie plama wyciorysie, co,
oczym naley napisa wjego biografii, ale co absolutnie nie przekrela
jego zasug dla wolnej, demokratycznej Polski czy jego ycia.
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Ale ta karta byaby jeszcze pikniejsza, gdyby powiedzia, przy-
szed do kolegw iprzyzna tak si stao.
A.C. A.C. A.C. A.C. A.C. To by zreszt sposb na wypltanie si ztej wsppracy. Znam
przypadek pewnego kolportera, ktry zosta zapany ipodpisa dekla-
racj wsppracy. Gdy esbecy wydobyli od niego podpis, natychmiast
powiedzia otym znajomym ibardzo prosi, eby oni otym informo-
wali innych. Po kilku dniach esbecy zadzwonili do niego, wtedy on
zacz na nich krzycze: Jak to, przecie to miao by wtajemnicy,
atu p Warszawy wie otym. Przeprosili go iprzestali si znim kon-
taktowa. Jest na licie Wildsteina, ale przecie nikt rozsdny nie b-
dzie mia do niego pretensji.
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
30 30 30 30 30
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Zbigniew Nawrocki Zbigniew Nawrocki Zbigniew Nawrocki Zbigniew Nawrocki Zbigniew Nawrocki ur. 1959, doktor nauk
humanistycznych, dyrektor Oddziau IPN
wRzeszowie. Zajmuje si dziejami podziemia
niepodlegociowego w Polsce w okresie IIwoj-
ny wiatowej i w pierwszych latach powojen-
nych, a take histori komunistycznego apa-
ratu represji. Czonek redakcji Studiw
Rzeszowskich, redaktor naczelny Aparatu
Represji w Polsce Ludowej 19441989. Lau-
reat nagrody im. Jerzego ojka (2000).
Andrzej Chojnowski Andrzej Chojnowski Andrzej Chojnowski Andrzej Chojnowski Andrzej Chojnowski ur. 1945, profesor
historii, kieruje Zakadem Historii XX wieku
wInstytucie Historycznym UW. Autor prac na
temat Drugiej Rzeczypospolitej, Europy
Wschodniej oraz Bliskiego Wschodu. Obec-
nie pracuje nad ksik o postawach inteli-
gencji w okresie gomukowskiej maej stabi-
lizacji.
Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski Tadeusz Ruzikowski ur. 1975, pracownik
Biura Edukacji Publicznej IPN. Zajmuje si
histori spoeczno-polityczn Polski powojen-
nej, a take dziaalnoci komunistycznego
aparatu bezpieczestwa. Przygotowuje roz-
praw doktorsk na temat stanu wojennego
w Warszawie oraz woj. stoecznym. Stypen-
dysta Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej
(20042005).
Grzegorz Majchrzak Grzegorz Majchrzak Grzegorz Majchrzak Grzegorz Majchrzak Grzegorz Majchrzak ur. 1969, pracownik
Biura Edukacji Publicznej IPN, czonek Sto-
warzyszenia Archiwum Solidarnoci. Zaj-
muje si badaniem dziaalnoci aparatu re-
presji i przejaww oporu spoecznego wPRL
oraz dziejami NSZZ Solidarno. Autor
wielu artykuw i prac powiconych tej pro-
blematyce.
W.B. Dobrze jest pamita, e wtakim trjkcie: oficer TW W.B. Dobrze jest pamita, e wtakim trjkcie: oficer TW W.B. Dobrze jest pamita, e wtakim trjkcie: oficer TW W.B. Dobrze jest pamita, e wtakim trjkcie: oficer TW W.B. Dobrze jest pamita, e wtakim trjkcie: oficer TW
osoba rozpracowywana (tzw. figurant), ofiar by figurant... osoba rozpracowywana (tzw. figurant), ofiar by figurant... osoba rozpracowywana (tzw. figurant), ofiar by figurant... osoba rozpracowywana (tzw. figurant), ofiar by figurant... osoba rozpracowywana (tzw. figurant), ofiar by figurant...
Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. Z.N. ...a nie tajny wsppracownik.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
31 31 31 31 31
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
IPN BU 644/1574
Z JERZYM KALIN, TWRC WYSTAWY MARTWE TUSZE,
ROZMAWIA JAN M. RUMAN
J.R. Co pana zainspirowao do stworzenia instalacji Martwe tusze, J.R. Co pana zainspirowao do stworzenia instalacji Martwe tusze, J.R. Co pana zainspirowao do stworzenia instalacji Martwe tusze, J.R. Co pana zainspirowao do stworzenia instalacji Martwe tusze, J.R. Co pana zainspirowao do stworzenia instalacji Martwe tusze,
ktrej znaczc czci jest numer katalogowy IPN BU 644/1574? ktrej znaczc czci jest numer katalogowy IPN BU 644/1574? ktrej znaczc czci jest numer katalogowy IPN BU 644/1574? ktrej znaczc czci jest numer katalogowy IPN BU 644/1574? ktrej znaczc czci jest numer katalogowy IPN BU 644/1574?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Zareagowaem na to, e znalazem si, tak jak bardzo wiele
osb, na tej licie haby...
J.R. I chway, bo oprcz esbekw iich agentw s na niej J.R. I chway, bo oprcz esbekw iich agentw s na niej J.R. I chway, bo oprcz esbekw iich agentw s na niej J.R. I chway, bo oprcz esbekw iich agentw s na niej J.R. I chway, bo oprcz esbekw iich agentw s na niej
przecie osoby, ktre byy inwigilowane, ktre prbowano zwerbo- przecie osoby, ktre byy inwigilowane, ktre prbowano zwerbo- przecie osoby, ktre byy inwigilowane, ktre prbowano zwerbo- przecie osoby, ktre byy inwigilowane, ktre prbowano zwerbo- przecie osoby, ktre byy inwigilowane, ktre prbowano zwerbo-
wa inie podday si... wa inie podday si... wa inie podday si... wa inie podday si... wa inie podday si...
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Rnie mona odczytywa t list. Niektrzy uwaaj wrcz, e
skoro na niej s, to dobrze, bo przecie co robili iSB si tym intereso-
waa, jakby ich nie byo, to byoby to bardziej podejrzane. Bo zastana-
wia to, e wielu osb zczowki zarwno bezpieki, jak iopozycji nie ma
na tej licie. Mona odnie wraenie, e osoby, ktre byy wanymi
agentami, zostay wyczyszczone wczeniej do zera. Na licie jest nato-
miast wiele osb omniejszym znaczeniu: zjednej strony drobnych do-
nosicieli, az drugiej ludzi, ktrzy byli inwigilowani iodnotowywani
przez esbekw jako kandydaci na TW. W jakiej mierze rozumiem Bro-
nisawa Wildsteina, ktry jest czowiekiem wraliwym, dlatego zdecydo-
wa si na desperacki czyn, eby przerwa to, co jest skutkiem grubej
krechy, to wymieszanie agentw iich ofiar. Ta gruba krecha ciy na
caej naszej rzeczywistoci. Nie mona stawia domu na bagnie! A unas
przez kilkanacie lat nie zrobiono nic, eby jasno oddzieli ofiary syste-
mu od jego agentw. A przecie nie ma nic bardziej obrzydliwego ni
donoszenie na najbliszych przyjaci. Jeeli si zdenerwowaem, to tym,
e na tej licie znw wszystkie kategorie s wymieszane... Najgorsze
jest to, e jest to spniony moment oczyszczenia.
J.R. Co pana najbardziej oburzyo? J.R. Co pana najbardziej oburzyo? J.R. Co pana najbardziej oburzyo? J.R. Co pana najbardziej oburzyo? J.R. Co pana najbardziej oburzyo?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Sprowadzenie do numeru, ito jest tematem tej wystawy. Po la-
tach okupacji powrci numer, jak wobozie koncentracyjnym. Zosta mi
przyznany numer ito jest forma identyfikacji mojej osoby.
J.R. Ale to nie teraz zosta pan sprowadzony do numeru. J.R. Ale to nie teraz zosta pan sprowadzony do numeru. J.R. Ale to nie teraz zosta pan sprowadzony do numeru. J.R. Ale to nie teraz zosta pan sprowadzony do numeru. J.R. Ale to nie teraz zosta pan sprowadzony do numeru.
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Oczywicie rozumiem to, e numerem staem si dla SB, ateraz to
tylko ujrzao wiato dzienne, ale wrozmowach zprzyjacimi, spotykajc
si wpracy, powracamy teraz, po latach, do atmosfery tamtego czasu.
Aja mylaem, e si ju rozstaem ztym wszystkim, iwswojej sztuce
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
J
e
r
z
y

K
a
l
i
n
a
,

f
r
a
g
m
e
n
t
y

s
z
k
i
c
u

d
o

i
n
s
t
a
l
a
c
j
i

M
a
r
t
w
e

t
u
s
z
e

32 32 32 32 32
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
zaczem interesowa si sprawami niezwizanymi zwydarzeniami poli-
tycznymi. Wczeniej, od pocztkw studiw, tematy polityczne byy dla
mnie bardzo istotne. Jako student przeyem Marzec 68, potem nade-
szy czasy Solidarnoci. Te wydarzenia wymusiy na nas, twrcach, opo-
wiedzenie si po konkretnej stronie. One zmusiy nas do powiedzenia,
czy dziaamy na rzecz niepodlegoci pastwa, atake wolnoci sztuki,
moliwoci wolnej artykulacji wasnej osoby. Mymy si wtedy cigle za-
stanawiali, czy za nasze twrcze realizacje odpowiemy sami, czy odpowie
ona, kto zrodziny, najblisi, czy kto publikujcy nasze dokonania. I dzi
obawiam si, e ci, ktrzy nami wtedy prbowali manipulowa, nadal
podejmuj takie prby. Trzeba oczyci t atmosfer. Trzeba uporzdko-
wa sprawy zwizane zyciorysami ludzi, uporzdkowa zaszoci ztam-
tego systemu. IPN ma tu bardzo wan rol do odegrania dla przyszoci
Polski, dla przyszych pokole. Jeeli dyskutowano wSejmie cigle oode-
braniu pienidzy Instytutowi, czy nawet otym, czy potrzebne jest jego
istnienie, to teraz wida, e zaniechanie tych dziaa, jakie podejmuje
IPN, sprawioby, e nadal ciyby na nas ten brud. Brakowaoby nam
przejrzystego widzenia przeszoci. Bez naukowych opracowa IPN ska-
zani bylibymy tak jak czowiek bez pamici, na jeden wielki chaos.
J.R. Czy pan jest zainteresowany poznaniem zawartoci swojej J.R. Czy pan jest zainteresowany poznaniem zawartoci swojej J.R. Czy pan jest zainteresowany poznaniem zawartoci swojej J.R. Czy pan jest zainteresowany poznaniem zawartoci swojej J.R. Czy pan jest zainteresowany poznaniem zawartoci swojej
teczki? teczki? teczki? teczki? teczki?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Zoyem podanie iczekam na wyjanienie tego, czy ta sygnatura
dotyczy mnie. Jeeli to si potwierdzi, to od tej pory przy kadej realizacji
bd si podpisywa: Jerzy Kalina, IPN BU 644/1574, bo to jest wia-
dectwo czasw, wktrych yem. Przez ten numer powrciem jakby do
czasw obozu, wktrym wszyscy ylimy. Ale teraz nie jestemy ju naj-
weselszym barakiem wobozie socjalistycznym, tylko dosy ponurym, bo
inne kraje potrafiy ju upora si zuporzdkowaniem swojej przeszoci.
J.R. Czego spodziewa si pan wswojej teczce? J.R. Czego spodziewa si pan wswojej teczce? J.R. Czego spodziewa si pan wswojej teczce? J.R. Czego spodziewa si pan wswojej teczce? J.R. Czego spodziewa si pan wswojej teczce?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Od mierci ks. Jerzego Popieuszki do odzyskania przez nas nie-
podlegoci byem kocielnym dekoratorem, zwaszcza wkociele w.
Stanisawa Kostki. Przygotowywaem opraw plastyczn pogrzebu ks.
Jerzego, apniej Mszy za Ojczyzn, wit, atake innych uroczysto-
ci: pogrzebu praata Boguckiego, Barbary Sadowskiej... Dbaem owy-
strj podczas wizyty Busha. I wtedy wezwano mnie na rozmow do kt-
rej komendy, chyba tej przy cerkwi...
J.R. J.R. J.R. J.R. J.R. ... przy ul. Cyryla iMetodego, oktrej mwiono: Cyryl to Cyryl, ... przy ul. Cyryla iMetodego, oktrej mwiono: Cyryl to Cyryl, ... przy ul. Cyryla iMetodego, oktrej mwiono: Cyryl to Cyryl, ... przy ul. Cyryla iMetodego, oktrej mwiono: Cyryl to Cyryl, ... przy ul. Cyryla iMetodego, oktrej mwiono: Cyryl to Cyryl,
ale eby nie te metody... ale eby nie te metody... ale eby nie te metody... ale eby nie te metody... ale eby nie te metody...
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. ... tak, to tam wanie. Czekao na mnie dwch panw. Przema-
glowali mnie. Zastraszali mnie tym, e bd odpowiedzialny za krew,
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
33 33 33 33 33
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
ktra si tutaj poleje. Miaa si ona pola midzy innymi przez takich
jak ja iprzez Koci, ktry obra niewaciw lini...
J.R. Kiedy to byo? J.R. Kiedy to byo? J.R. Kiedy to byo? J.R. Kiedy to byo? J.R. Kiedy to byo?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. W czasie kiedy przygotowywaem otarz papieski na placu Defilad,
przed Paacem Kultury...
J.R. To by 1987 rok, wtedy nie pozwolono panu umieci krzya J.R. To by 1987 rok, wtedy nie pozwolono panu umieci krzya J.R. To by 1987 rok, wtedy nie pozwolono panu umieci krzya J.R. To by 1987 rok, wtedy nie pozwolono panu umieci krzya J.R. To by 1987 rok, wtedy nie pozwolono panu umieci krzya
na Paacu Kultury... na Paacu Kultury... na Paacu Kultury... na Paacu Kultury... na Paacu Kultury...
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. ... bo paac by darem Zwizku Sowieckiego.
J.R. Czy byy jakie inne kontakty? J.R. Czy byy jakie inne kontakty? J.R. Czy byy jakie inne kontakty? J.R. Czy byy jakie inne kontakty? J.R. Czy byy jakie inne kontakty?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Miaem kiedy typow rozmow werbunkow w1974 lub 1975
roku, wkawiarni na rogu Marszakowskiej iKrlewskiej. Rozpracowany
byem fantastycznie, wiedzieli, jakie mam ukady wpracy, jak mam
sytuacj finansow, czy bd mg funkcjonowa na rynku warszaw-
skim. Wiedzieli, e nie jestem zameldowany wWarszawie, e mam
tylko pracowni na Pradze (do ktrej kilka razy byy wamania, ale nie
cz tego zich dziaaniami). Oni stworzyliby mi warunki, gdybym do
nich przystpi. Tumaczyli mi: Pan jest inteligentny, pan umie si ko-
munikowa zludmi, chodzioby oto, eby od czasu do czasu zwrci
pan wpracy uwag na pewne sytuacje. Odpowiedziaem im: Dajcie
mi wity spokj, mnie interesuje sztuka inie zamierzam zwami podej-
mowa adnej wsppracy. I na tym si skoczyo. Miaem jeszcze jedn
rozmow, kiedy chciaem wyjecha na wystaw za granic. To ju byo
pod koniec komuny. Poszedem odebra paszport na Malczewskiego,
aoni mi go nie dali. Powiedzieli, e dostan paszport, jak napisz owiad-
czenie, e si wycofuj zpracy przy kociele w. Stanisawa Kostki. Mao
tego, chcieli, ebym po powrocie zda relacj zwystawy, bo obawiali
si, e s na ni przygotowane niesuszne obrazy omieszajce Jaru-
zelskiego mia tam by obraz psa wciemnych okularach... Oczywi-
cie nie odebraem paszportu inie pojechaem na t wystaw.
J.R. Nie jest pan wic zdziwiony, e wmateriaach ubeckich s J.R. Nie jest pan wic zdziwiony, e wmateriaach ubeckich s J.R. Nie jest pan wic zdziwiony, e wmateriaach ubeckich s J.R. Nie jest pan wic zdziwiony, e wmateriaach ubeckich s J.R. Nie jest pan wic zdziwiony, e wmateriaach ubeckich s
jakie lady takich spotka, e oni zbierali na pana jakie informa- jakie lady takich spotka, e oni zbierali na pana jakie informa- jakie lady takich spotka, e oni zbierali na pana jakie informa- jakie lady takich spotka, e oni zbierali na pana jakie informa- jakie lady takich spotka, e oni zbierali na pana jakie informa-
cje, ale jednoczenie jest pan spokojny, co tam si znajduje ido cje, ale jednoczenie jest pan spokojny, co tam si znajduje ido cje, ale jednoczenie jest pan spokojny, co tam si znajduje ido cje, ale jednoczenie jest pan spokojny, co tam si znajduje ido cje, ale jednoczenie jest pan spokojny, co tam si znajduje ido
momentu ogoszenia tzw. listy nie potrzebowa pan zaglda wswoj momentu ogoszenia tzw. listy nie potrzebowa pan zaglda wswoj momentu ogoszenia tzw. listy nie potrzebowa pan zaglda wswoj momentu ogoszenia tzw. listy nie potrzebowa pan zaglda wswoj momentu ogoszenia tzw. listy nie potrzebowa pan zaglda wswoj
teczk, eby dowiedzie si, kim jest. teczk, eby dowiedzie si, kim jest. teczk, eby dowiedzie si, kim jest. teczk, eby dowiedzie si, kim jest. teczk, eby dowiedzie si, kim jest.
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Oczywicie, e nie musz si tego dowiadywa od esbekw.
J.R. Powiedzmy wic kilka sw osamej wystawie. Zdjcia, ktre J.R. Powiedzmy wic kilka sw osamej wystawie. Zdjcia, ktre J.R. Powiedzmy wic kilka sw osamej wystawie. Zdjcia, ktre J.R. Powiedzmy wic kilka sw osamej wystawie. Zdjcia, ktre J.R. Powiedzmy wic kilka sw osamej wystawie. Zdjcia, ktre
zamieszczamy wnumerze, nie pokazuj wszystkiego, niedostatecz- zamieszczamy wnumerze, nie pokazuj wszystkiego, niedostatecz- zamieszczamy wnumerze, nie pokazuj wszystkiego, niedostatecz- zamieszczamy wnumerze, nie pokazuj wszystkiego, niedostatecz- zamieszczamy wnumerze, nie pokazuj wszystkiego, niedostatecz-
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
34 34 34 34 34
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
Unie na pewno oddaj, co na niej jest, jaka jest jej wymowa. Od- nie na pewno oddaj, co na niej jest, jaka jest jej wymowa. Od- nie na pewno oddaj, co na niej jest, jaka jest jej wymowa. Od- nie na pewno oddaj, co na niej jest, jaka jest jej wymowa. Od- nie na pewno oddaj, co na niej jest, jaka jest jej wymowa. Od-
wanie uczyni pan jej podstaw numer katalogowy paskiej teczki. wanie uczyni pan jej podstaw numer katalogowy paskiej teczki. wanie uczyni pan jej podstaw numer katalogowy paskiej teczki. wanie uczyni pan jej podstaw numer katalogowy paskiej teczki. wanie uczyni pan jej podstaw numer katalogowy paskiej teczki.
J.K. .K. .K. .K. .K. Teraz to ju nie jest odwaga. To, e jest to numer katalogowy,
nabiera szczeglnego znaczenia wodniesieniu do artysty, dlatego na
wystawie umieciem mj katalog, przedstawiajcy dorobek mojego
ycia. I to jest niewane, to jest przywalone kawakiem silikonowej
formy, uywanej do odlewu pomnika. Takie formy, te martwe tusze,
le te wkcie pomieszczenia. Podkrelam, e nie s to martwe
dusze, bo dusza nie zamiera. W tej sytuacji nie ma martwych dusz. To
s martwe tusze, formy uywane do odlewu ora czy innych pomnikw
chway. To jest nasza codzienno, ktra zostaa wywleczona na
wierzch. To jest ta nasza zwyka historia, araczej jej ochapy, rzucone
nam teraz znowu wpewnej iloci. Ogoszona lista, to jest jeszcze pe-
wien mietnik, wktrym nadal wymieszane s rne postacie. Ta wy-
stawa jest moim odreagowaniem tego, e znalazem si na tej licie.
To jest dowiadczenie wielu ludzi.
J.R. Na cianach umieci pan sygnatur teczki, ale przykry pan J.R. Na cianach umieci pan sygnatur teczki, ale przykry pan J.R. Na cianach umieci pan sygnatur teczki, ale przykry pan J.R. Na cianach umieci pan sygnatur teczki, ale przykry pan J.R. Na cianach umieci pan sygnatur teczki, ale przykry pan
j szybami, na ktrych s niewielkie fotografie, wykonane na por- j szybami, na ktrych s niewielkie fotografie, wykonane na por- j szybami, na ktrych s niewielkie fotografie, wykonane na por- j szybami, na ktrych s niewielkie fotografie, wykonane na por- j szybami, na ktrych s niewielkie fotografie, wykonane na por-
celanie, jak na nagrobkach. celanie, jak na nagrobkach. celanie, jak na nagrobkach. celanie, jak na nagrobkach. celanie, jak na nagrobkach.
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Szyby maj powodowa zwielokrotnione odbicia numeru katalo-
gowego, ale iosb zwiedzajcych. A te fotografie przedstawiaj zwyke
yciowe sytuacje, wktrych mogem by inwigilowany: pusty pokj pra-
cy, scenki zwakacji, szuwary, dka, portrety przyjaci, zktrymi sp-
dzaem czas, stacja kolejki WKD, zktrej dojedam do Warszawy. Spo-
dziewam si, e to moe wypenia moj teczk, e mog by zapiski
typu: widziaem figuranta na stacji itp. A dlaczego uyem nagrobko-
wych, porcelanowych pytek bo wnaszej tradycji wiadcz one oza-
chowaniu pamici. A przecie te zapisy wteczkach take jako utrwa-
laj kadry znaszego ycia.
J.R. Czy, jeeli otrzyma pan swoj teczk wczasie trwania wysta- J.R. Czy, jeeli otrzyma pan swoj teczk wczasie trwania wysta- J.R. Czy, jeeli otrzyma pan swoj teczk wczasie trwania wysta- J.R. Czy, jeeli otrzyma pan swoj teczk wczasie trwania wysta- J.R. Czy, jeeli otrzyma pan swoj teczk wczasie trwania wysta-
wy, wzbogaci pan ni t instalacj? wy, wzbogaci pan ni t instalacj? wy, wzbogaci pan ni t instalacj? wy, wzbogaci pan ni t instalacj? wy, wzbogaci pan ni t instalacj?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Na pewno tak. auj, e jej jeszcze nie mam.
J.R. Jakie mog by skutki znalezienia si na tzw. licie? J.R. Jakie mog by skutki znalezienia si na tzw. licie? J.R. Jakie mog by skutki znalezienia si na tzw. licie? J.R. Jakie mog by skutki znalezienia si na tzw. licie? J.R. Jakie mog by skutki znalezienia si na tzw. licie?
J.K. J.K. J.K. J.K. J.K. Nie chciabym, eby patrzono na mnie wrodowisku przez pry-
zmat tej listy. Nie chciabym, aby kto pomyla, e jestem ubabrany,
achodziem przez lata wglorii: nagrody Zwizku Artystw Plastykw
(ktr dostaem zAndrzejem Biekowskim) za moj postaw wstanie
wojennym, nagrody Solidarnoci za realizacje powicone kulturze
niezalenej, nagrody Brata Alberta za wkad wsztuk sakraln. Nie
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
35 35 35 35 35
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
chciabym, eby kto pomyla on stale porusza si wkrgach ko-
cielnych iopozycyjnych, aon by agentem, bo jest na licie. Takie po-
mwienia mog powsta po tym, jak przedstawiano t list wnajwik-
szej gazecie. Kto moe sdzi, e donosiem na te krgi, wktrych si
poruszaem. Przecie byli ludzie bardzo zdolni, bardzo utalentowani,
ktrzy okazali si kanaliami, donoszcymi na swoich kolegw. Dlatego
zoyem podanie oswoj teczk. Uwaam, e wszystko musi by wyja-
nione. Tu chodzi omoj godno.
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Fragmenty instalacji Jerzego Kaliny Martwe tusze,
Galeria Pokaz, Warszawa, marzec 2005
F
o
t
.

L
.

R
y
s
a
k
Jerzy Kalina Jerzy Kalina Jerzy Kalina Jerzy Kalina Jerzy Kalina ur. w 1944 r. Absolwent wydziau
malarstwa warszawskiej Akademii Sztuk Piknych
(dyplom w 1971r.), rzebiarz, scenograf teatralny
i filmowy, twrca instalacji, akcji, filmw animo-
wanych i dokumentalnych, widowisk teatralnych,
jeden z pierwszych performerw wPolsce, laure-
at licznych nagrd.
36 36 36 36 36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
T TT TTADEUSZ ADEUSZ ADEUSZ ADEUSZ ADEUSZ R RR RRUZIKOWSKI, UZIKOWSKI, UZIKOWSKI, UZIKOWSKI, UZIKOWSKI, BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN
AGENCI
Tajni wsppracownicy byli integraln czci aparatu bezpiecze-
stwa Polski Ludowej. Stanowili nie tylko oczy iuszy Suby Bez-
pieczestwa (SB). Byli rwnie wjej rkach skutecznym narzdziem
rozpoznawania oraz likwidacji dziaalnoci wrogich dla ustroju
osb oraz rodowisk
1
.
Pracujcy na co dzie zsieci tajnych wsppracownikw oficerowie operacyjni byli
zobowizani przestrzega zbiorw zasad pracy operacyjnej opisanych wtzw. instrukcjach
pracy operacyjnej
2
. Opis zagadnie zwizanych ztajnymi wsppracownikami wymaga
uycia elementw specyficznego jzyka
3
, ktrego wybrane pojcia (zaznaczone pogrubion
czcionk) zostan wniniejszym tekcie wyjanione
4
.
Gwne nurty zainteresowa SB (UB)
Zasadniczo przedmiotem zainteresowania Suby Bezpieczestwa (UB) byli ludzie (oby-
watele) oraz ich szeroko pojmowana wroga dziaalno wroga dziaalno wroga dziaalno wroga dziaalno wroga dziaalno
5
stanowica realne bd po-
tencjalne zagroenie dla wadz Peerelu.
Akcenty wzakresie zainteresowa SB (UB) ulegay zmianom wraz zmijajcymi dziesiciole-
ciami. Wlatach 40., okresie utrwalania wadzy ludowej, do rodowisk najbardziej interesuj-
cych zpunktu widzenia wykorzystania tajnych wsppracownikw naleao podziemie niepodle-
gociowe, partie polityczne, nie wyczajc PPR. Take wtym okresie szczeglne podejrzenia
UB budziy osoby cechujce si zoologiczn nienawici do budownictwa socjalistycznego, do
1
Do znanych prowokacji UB naley rozpracowanie ilikwidacja Zrzeszenia Wolno iNie-
zawiso. Por. T. Balbus, Z. Nawrocki, Rozpracowanie ilikwidacja rzeszowskiego wydziau
WiN wdokumentach UB (19451949), Warszawa 2001.
2
Reguloway one zarwno postpowanie oficerw operacyjnych zkandydatami na tajnych
wsppracownikw oraz tajnymi wsppracownikami, jak iproces tworzenia dokumentacji. Tre
gwnych instrukcji zlat 19451989 wraz zpoprzedzajcymwstpem jest dostpna na stronie
WWW Instytutu Pamici Narodowej pod adresem: http://www.ipn.gov.pl/instrukcje_aparat_bezp.pdf.
3
Posugiwali si nim na co dzie oficerowie operacyjni, wykorzystyway go take wspo-
mniane instrukcje operacyjne oraz inne dokumenty wytwarzane przez SB.
4
Sownictwo wykorzystywane wdokumentach SB (UB) doczekao si ju pewnych omwie.
Warto wspomnie wtym miejscu okilku publikacjach dotyczcych tej sfery. Jako pierwszy
prb analizy jzyka aparatu bezpieczestwa podj Zdzisaw Uniszewski (Z. Uniszewski, ar-
gon zawodowy pracownikw ledczych ioperacyjnych. Problematyka kryminalistyczna, Wrocaw
1999); por. . Kamiski, Lingua securitatis, Pami iSprawiedliwo 2003, nr 1, s. 209
216. Terminologi stosowan przez wywiad (pion ISB) zaj si Andrzej Paczkowski (por.
A.Paczkowski, Bardzo krtki sownik wywiadu, Biuletyn IPN 2004, nr 11, s. 6770). Niniej-
szy artyku odnosi si jedynie do dziaalnoci osobowych rde informacji wykorzystywanych
przez SB (bez wywiadu cywilnego). Nie jest uwzgldniona rwnie agentura Milicji Obywatel-
skiej oraz wojskowego wywiadu oraz kontrwywiadu.
5
Eufemistyczne okrelenie obardzo rozcigliwym zakresie znaczeniowym. Wszystko, co
zpunktu widzenia SB stanowio zagroenie dla obowizujcego ustroju, mogo by zaliczone
do wrogiej dziaalnoci.
37 37 37 37 37
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
postpu, wadzy ludowej
6
. Zkocem lat 40. punkt cikoci zainteresowa infiltracyjnych SB
(UB) przenis si ze rodowisk aktywnie sprzeciwiajcych si nowemu ustrojowi na og spoe-
czestwa
7
. Wrogiej dziaalnoci dopatrywano si np. wnajmniejszej nieprawidowoci wfunk-
cjonowaniu przemysu (by to okres forsownej industrializacji). Wlatach 60. szczeglne zaintere-
sowanie SB wzbudza Koci katolicki zracji obchodzonego wtedy (19661967) kocielnego
Millenium Chrztu Polski (wadze zorganizoway konkurencyjne obchody Tysiclecia Pastwa
Polskiego, doszo do konfrontacji). Na pocztku lat 60. utworzono samodzielny Departament IV
wMSW, awwojewdztwach wydziay IV zajmujce si walk zKocioami. Na pocztku lat 70.
po szoku wywoanym masakr na Wybrzeu SB zwrcia wiksz uwag na zakady pracy jako
rdo potencjalnych zagroe. Zakady starano si obsadzi wiksz liczb agentury, co miao
przyczyni si do wczeniejszego wykrycia niepokojw spoecznych wtym rodowisku. Jak si
okazao, wysiek ten nie zapobieg wydarzeniom wRadomiu, Ursusie iPocku (czerwiec 1976r.).
Przedmiotem zainteresowania SB stay si wdrugiej poowie lat 70. inicjatywy opozycyjne orga-
nizowane wreakcji na wspomniane wydarzenia, np. Komitet Obrony Robotnikw, Ruch Obro-
ny Praw Czowieka iObywatela
8
. W1980r. uwaga SBskierowaa si na NSZZ Solidarno
oraz jego czonkw. Szybki wzrost liczebnoci tego ruchu spoecznego sprzyja wprowadzaniu
wjego struktury tajnych wsppracownikw, atake ich werbunkowi spord czonkw Solidar-
noci
9
. Wstanie wojennym (19811983) uwaga SB skierowana zostaa na internowanych
oraz dziaalno czonkw Solidarnoci wramach wielu powstajcych wtedy struktur. Walk
zsolidarnociow opozycj SB zajmowaa si niemal do samego swojego koca (1989r.).
Wspomniane zainteresowania SB rzutoway woczywisty sposb na to, kogo konkretnie
Suba Bezpieczestwa rozpracowywaa rozpracowywaa rozpracowywaa rozpracowywaa rozpracowywaa (czynnie inwigilowaa). Osoby rozpracowywane
przez SB (UB) zwane byy wjej argonie figurantami figurantami figurantami figurantami figurantami. Aby mc wykorzystywa tajnych wsp-
pracownikw przy rozpracowywaniu osb oraz rodowisk, SB musiaa najpierw wybra kan-
dydatw do takiej roli. Wargonie SB nazywano t czynno typowaniem typowaniem typowaniem typowaniem typowaniem. Dokonywano go
na podstawie posiadanej ju wiedzy oosobach funkcjonujcych wdanym rodowisku, ktre
interesowao SB (UB). Wiedza taka moga pochodzi take od innych tajnych wsppracowni-
kw, pozostaych osobowych rde informacji bd tzw. techni techni techni techni techniki ki ki ki ki operacyjnej operacyjnej operacyjnej operacyjnej operacyjnej
10
.
Typowanie, werbunek kandydata na tajnego wsppracownika
Wytypowana przez pracownika operacyjnego SB osoba stawaa si kandydatem na taj- kandydatem na taj- kandydatem na taj- kandydatem na taj- kandydatem na taj-
nego wsppracownika nego wsppracownika nego wsppracownika nego wsppracownika nego wsppracownika, czsto otym fakcie nie wiedzc. Rozpoczyna si proces przygoto-
wujcy kandydata do werbunku, ktry nazywano opracowaniem opracowaniem opracowaniem opracowaniem opracowaniem. Sprawdzano, czy osoba
taka nie bya zabezpieczona operacyjnie zabezpieczona operacyjnie zabezpieczona operacyjnie zabezpieczona operacyjnie zabezpieczona operacyjnie, to znaczy czy inna cz SB ju si ni nie intereso-
waa, przez to zastrzegajc sobie dostp do niej. Analizowano take sytuacj yciow kandyda-
ta (np. rozmowy wzakadzie pracy, zssiadami), jego charakter, predyspozycje do pracy jako
6
AIPN, IPN 0297/43, t. 64, Metody werbunku agentury wK.W., s. 1.
7
A. Dudek, A. Paczkowski, Aparat bezpieczestwa wPolsce wlatach 19501952, Warsza-
wa 2000, s. 10.
8
Por. A. Paczkowski, P wieku dziejw Polski 19391989, Warszawa 2000, s. 432433.
9
Przykadowo wokresie stanu wojennego wydzia III KS MO mia zarejestrowanych kilkudziesiciu
tajnych wsppracownikw funkcjonujcych wNSZZ Solidarno. Ich liczba wlatach 19811983
podwoia si iwzrosa z44 do 93 (AIPN, IPN 0394/19, [Dane statystyczne dotyczce tajnych wsp-
pracownikw wposzczeglnych obiektach, rodowiskach oraz wedug zagroe, lata 19811983]).
10
Technika operacyjna Technika operacyjna Technika operacyjna Technika operacyjna Technika operacyjna, czyli techniczne rodki inwigilacji. Stosowano np. Podsuch Pokojowy Podsuch Pokojowy Podsuch Pokojowy Podsuch Pokojowy Podsuch Pokojowy
(PP), Podsuch Telefoniczny Podsuch Telefoniczny Podsuch Telefoniczny Podsuch Telefoniczny Podsuch Telefoniczny (PT), Podgld Fotograficzny Podgld Fotograficzny Podgld Fotograficzny Podgld Fotograficzny Podgld Fotograficzny (PF), kontrol korespondencji kontrol korespondencji kontrol korespondencji kontrol korespondencji kontrol korespondencji (zadania
realizowane przez Biuro W), obserwacj zewntrzn obserwacj zewntrzn obserwacj zewntrzn obserwacj zewntrzn obserwacj zewntrzn (zadania realizowane przez Biuro B).
38 38 38 38 38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Etajnego wsppracownika (np. atwe nawizywanie kontaktw, atrakcyjno fizyczna), saboci
inamitnoci (np. skonno do alkoholu, hazardu, kobiet). Sondowano take nastawienie do
innych osb ze rodowiska (pod ktem wystpujcych animozji, konfliktw). Na podstawie
rozpoznania okrelano wstpnie motyw do wykorzystania podczas rozmowy werbunkowej. Proces
opracowania kandydata na tajnego wsppracownika koczy si przygotowaniem miejsca
oraz wyborem metody werbunku werbunku werbunku werbunku werbunku. Bya to rozmowa, wramach ktrej, uywajc rnej argu-
mentacji (w zalenoci od wspomnianego rozpoznania wramach opracowaniaidecyzji co do
metody werbunku), proponowano lub wymuszano podjcie wsppracy zSB.
Jeli kandydat na tajnego wsppracownika wyrazi zgod na wspprac, wzasadzie mu-
sia podpisa zobowizanie do wsppracy zobowizanie do wsppracy zobowizanie do wsppracy zobowizanie do wsppracy zobowizanie do wsppracy
11
. Ze wzgldu na strategi werbunku, gdy kandy-
dat si waha, czy podj wspprac, SB odwlekaa wczasie moment podpisania zobowiza-
nia. Niekiedy nawet dla dobra wsppracy rezygnowano wogle zjego przyjcia. Gdy kandydat
odczuwa opory przed wspprac, ale jednoznacznie zarazem jej nie odrzuca, wtedy stosowa-
no tzw. pozorowanie pozorowanie pozorowanie pozorowanie pozorowanie, czyli werbowano osob do pozornie innego celu ni zaoony wrzeczy-
wistoci. Np. zamiast informowania opostpowaniu konkretnej osoby zlecano, by kandydat
informowa SB ooglnej sytuacji wprzedsibiorstwie, nastrojach tam panujcych.
Na czas werbunku lub spotkania musiano czsto opracowywa tzw. legend legend legend legend legend
12
dla kan-
dydata na tajnego wsppracownika. Tajny wsppracownik przedstawia j rodzinie, miej-
scu pracy, by np. usprawiedliwi swoj nieobecno wczasie spotkania zoficerem SB.
Legendy opracowywano take wmomencie, gdy wymagao tego zadanie wykonywane przez
danego tajnego wsppracownika, np. by usprawiedliwi pojawienie si tajnego wsppra-
cownika wrodowisku interesujcym SB.
Metody werbunku tajnych wsppracownikw
Suba Bezpieczestwa (wczeniej UB) wykorzystywaa kilka gwnych podstaw werbunku
tajnego wsppracownika. Jako pierwsz mona wymieni podstaw uczu patriotycznych uczu patriotycznych uczu patriotycznych uczu patriotycznych uczu patriotycznych
13
(nazwa zlat 40. i50). Od lat 70. pewn kontynuacj stanowia metoda zwana poczuciem poczuciem poczuciem poczuciem poczuciem
obywatelskiej wsp obywatelskiej wsp obywatelskiej wsp obywatelskiej wsp obywatelskiej wsp odpowiedzialnosci za bezpieczestwo iporzdek publiczny odpowiedzialnosci za bezpieczestwo iporzdek publiczny odpowiedzialnosci za bezpieczestwo iporzdek publiczny odpowiedzialnosci za bezpieczestwo iporzdek publiczny odpowiedzialnosci za bezpieczestwo iporzdek publiczny. Wistocie
brzmiao ono cokolwiek patetycznie. Jednake trzeba podkreli, e poza patriotyzmem od-
woywano si take w ramach tej kategorii (wlatach 80. moe nawet przede wszystkim) do
cakiem przyziemnych motyww ludzkiego postpowania takich jak zawi, wzgldy ambicjo-
nalne (np. denie do awansu kosztem wsppracownikw), antagonizmy, konflikty, czyli do
motyww ocharakterze emocjonalnym oraz psychologicznym. SB nie tylko je wykorzystywaa,
ale take umiejtnie podsycaa, np. poprzez funkcjonujcych ju wdanym rodowisku tajnych
wsppracownikw czy kontakty operacyjne lub subowe. Warto podkreli, e motyw wsp-
odpowiedzialnoci podawano formalnie take wtedy, gdy wistocie podjcie wsppracy wy-
nikao ze stosowania szantau, wobawie przed ujawnieniem materiaw kompromitujcych.
11
Pisemna zgoda na przekazywanie informacji SB i zobowizanie zachowania wsppracy wta-
jemnicy, osobicie podpisywana przez kandydata imieniem, nazwiskiem, atake pseudonimem.
12
Legenda faszywy fragment yciorysu wyjaniajcy zachowanie danej osoby wzgldem
rodowiska zewntrznego.
13
Wlatach 40. uczucia patriotyczne wykorzystywano do werbunku agentury szczeglnie
spord czonkw PPR, ktrzy poczuwali si do pomocy Urzdowi Bezpieczestwa. W1948r.
czonkowie PPR zwerbowani na podstawie tego motywu stanowili 27 proc. oglnej liczby 1100
agentw ztego rodowiska. Por. H. Dominiczak, Organy bezpieczenstwa PRL 19441990,
Warszawa 1997, s. 43.
39 39 39 39 39
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Kolejn metod werbunku by wspomniany szanta. Wjego ramach wykorzystywano
zarwno materiay kompromitujce, materiay kompromitujce, materiay kompromitujce, materiay kompromitujce, materiay kompromitujce, jak imateriay obciajce materiay obciajce materiay obciajce materiay obciajce materiay obciajce (podzia funkcjonujcy
wlatach 70. i80.). Wczeniej, wlatach 40. i50., podobny rodzaj materiaw nazywano
komprmateriaami komprmateriaami komprmateriaami komprmateriaami komprmateriaami. Warto materiaw kompromitujcych materiaw kompromitujcych materiaw kompromitujcych materiaw kompromitujcych materiaw kompromitujcych polegaa na moliwoci kom-
promitacji kandydata na tajnego wsppracownika np. pod wzgldem etyczno-moralnym
wjego rodowisku. Obawa przed ujawnieniem kompromitujcych zazwyczaj moralnie
materiaw (zdobywanych najczciej drog operacyjn) czsto skaniaa kandydata na TW
do podjcia wsppracy. Rwnolegle wykorzystywano take szanta na podstawie tzw. ma- ma- ma- ma- ma-
teriaw obciajcych teriaw obciajcych teriaw obciajcych teriaw obciajcych teriaw obciajcych. Byy nimi przedmioty, dokumenty iinformacje wiadczce owro-
giej, przestpczej lub szkodliwej dziaalnoci kandydata, dajce podstaw do wszczcia
postpowania karnego
14
. Kandydatowi na TW przedstawiano perspektyw pocignicia
do odpowiedzialnoci za dokonane (lub te te bdce wynikiem prowokacji) czyny karalne.
Ze wzgldu na brak rzeczywistych przewinie do uzyskiwania materiaw do szantau
posugiwano si niejednokrotnie tzw. kombinacj operacyjn kombinacj operacyjn kombinacj operacyjn kombinacj operacyjn kombinacj operacyjn. By to zesp planowych
dziaa, wzajemnie ze sob powizanych ipodporzdkowanych jednolitej koncepcji, ma-
jcych na celu takie oddziaywanie na przeciwnika, aby przez wprowadzenie go wbd lub
wykorzystanie bdu doprowadzi go do zgry zakadanych zachowa, ktre umoliwi
wykonanie okrelonych zada operacyjnych
15
. Jej zadaniem byo stworzenie takich wa-
runkw, aby kandydat na tajnego wsppracownika by niejako zmuszony popeni albo
przestpstwo, albo czyn, ktry mg by napitnowany wjego rodowisku. SB dokumentu-
jc przebieg takiej kombinacji (wtym wypadku wpostaci czystej prowokacji), uzyskiwaa
wspominane materiay kompromitujce bd obciajce.
Szanta ze wzgldu na czsto rwnolegle wystpujcy opr kandydata oraz sab jako
informacji dostarczanych wczasie tak wymuszonej wsppracy by wpniejszym okresie
historii PRL (lata 70. i80.), jak si wydaje, rzadziej stosowany ni wlatach 40. i50.
16
SB do werbunku tajnego wsppracownika wykorzystywaa rwnie motyw korzyci oso- korzyci oso- korzyci oso- korzyci oso- korzyci oso-
bistych bistych bistych bistych bistych okrelanych take zainteresowaniem materialnym zainteresowaniem materialnym zainteresowaniem materialnym zainteresowaniem materialnym zainteresowaniem materialnym. Wchodzio tutaj wgr wy-
nagrodzenie pienine zalene od wynikw pracy, stypendium (np. wwypadku studentw),
uatwienia wotrzymaniu deficytowych dbr. Stosowano te inne sposoby wynagradzania,
takie np. jak uatwienia wotrzymaniu pracy, lekarstw. Zainteresowanie materialne wspie-
rano tzw. dziaaniami inspiracyjnymi, takimi np. jak zwolnienie zpracy za spraw SB. Oso-
ba bezrobotna, bez rodkw do ycia, bya bardziej skonna zgodzi si na wspprac, gdy
SB proponowaa pomoc finansow, uzaleniajc j jednak od podjcia wsppracy.
Tajni wsppracownicy
Cech odrniajc tajnych wsppracownikw od innych osobowych rde informacji osobowych rde informacji osobowych rde informacji osobowych rde informacji osobowych rde informacji by
formalny charakter wsppracy. Tajny wsppracownik podpisywa zobowizanie dowsppracy.
Do 1960r. rozrniano trzy rodzaje tajnych wsppracownikw. Byli to agenci, informatorz agenci, informatorz agenci, informatorz agenci, informatorz agenci, informatorzy yy yy
14
AIPN, IPN 01247/85, egz. 1, s. 27, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpie-
czestwa, 1984.
15
AIPN, IPN 01522/143, t. 1, Taktyka pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa, DSiDZ
MSW, Warszawa 1985, s. 96. Kombinacje operacyjne byy take wykorzystywane wcodziennej
pracy SB, np. wramach prowadzonych spraw operacyjnych.
16
Mimo to do stosowania tej metody werbunku zachcano na jednej znarad kierownictwa
MSW, gdzie stwierdzono, e s to stare metody, oktrych nawet wstyd mwi [chodzio oto,
e ich stosowanie winno by oczywiste]. AIPN, MSW II 399, Referat na narad aktywu kierowni-
czego MSW, 19 VII 1982r.
40 40 40 40 40
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eoraz rezydenci rezydenci rezydenci rezydenci rezydenci. Wpniejszym okresie (formalnie od 1960r.) wnomenklaturze SB obowizy-
waa jedna tylko kategoria tajny wsppracownik tajny wsppracownik tajny wsppracownik tajny wsppracownik tajny wsppracownik funkcjonalnie obejmujca wszystkie wspo-
mniane wczeniej rodzaje
17
. Agent Agent Agent Agent Agent by najbardziej wartociow kategori tajnego wsppracow-
nika
18
. Zajmowa si aktywnym rozpracowywaniem osb oraz rodowisk
19
. Do zada informatora informatora informatora informatora informatora
naleao obserwowanie osb bdcych wzainteresowaniu SB (UB). Jego rola miaa charakter
raczej sygnalizacyjny. Zkoleirezydentem rezydentem rezydentem rezydentem rezydentem by nazywany tajny wsppracownik posiadajcy wasn
siatk informatorw, ktr obsugiwa wimieniu oficera operacyjnego, gdy ten nie mg tego
czyni osobicie (np. wmaym rodowisku lokalnym, gdzie wszyscy si znali)
20
. Cieszy si on
najwikszym zaufaniem organw bezpieczestwa wrd wszystkich kategorii tajnych wsppra-
cownikw, gdy musia odpowiada wzasadzie wymogom kadrowego pracownika bezpiecze-
stwa, atake by werbowany jedynie na podstawie uczu patriotycznych. Tajny wsppra- Tajny wsppra- Tajny wsppra- Tajny wsppra- Tajny wsppra-
cownik cownik cownik cownik cownik (jako samodzielna kategoria od 1960r.) to, wedug instrukcji wprowadzonej zarzdzeniem
006/70 z1970r., osoba celowo pozyskana do wsppracy ze Sub Bezpieczestwa iwyko-
nujca zadania wzakresie zapobiegania, rozpoznania iwykrywania wrogiej dziaalnoci.
Pozostae osobowe rda informacji
Poza tajnymi wsppracownikami byy take inne kategorie osobowych rde informacji
(wedug nomenklatury lat 70. i80. byy to Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne, Kontakty Subowe Kontakty Subowe Kontakty Subowe Kontakty Subowe Kontakty Subowe iKon- Kon- Kon- Kon- Kon-
sultanci sultanci sultanci sultanci sultanci). Wspln ich cech by brak wymogu podpisywania zobowizania do wsppracy
(jedynie zobowizanie ozachowaniu wtajemnicy kontaktw zSB), co decydowao oich nie-
formalnym charakterze wsppracy. Nie byli te rejestrowani wkartotekach tak jak tajni wsp-
pracownicy. Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne Kontakty Operacyjne byy wykorzystywane przez SB do zdobywania informacji
wstpnych ointeresujcym SB rodowisku bd osobie, wsytuacji gdy nie byo potrzebne
wykorzystywanie tajnych wsppracownikw. Osoba udzielajca informacji jako kontakt ope-
racyjny moga nie wiedzie, e udziela informacji oficerowi SB, ale te zarazem wwielu
wypadkach moga sobie doskonale ztego zdawa spraw. Szczeglnie wtedy, gdy jako wy-
nagrodzenie otrzymywaa upominki (wlatach 80.), takie jak np.: markowa kawa, firmowy
alkohol czy aparat telefoniczny, skrzana walizka lub komplet przyborw na biurko. Inna
sprawa, e podobne upominki mogy by dawane pod pretekstem np. imienin czy rocznicy
lubu
21
. Jednake nie naley przecenia moliwej niewiedzy obdarowywanych osb co do
pochodzenia podobnych upominkw oraz prawdziwej przyczyny ich wrczania. Forma wsp-
pracy jako kontakt operacyjny bya czsto wykorzystywana do zdobywania informacji od czon-
kw PZPR, ktrych nie wolno byo werbowa do wsppracy (poza wyjtkowymi sytuacjami,
gdy zgod na to musia wyrazi Isekretarz KW PZPR). Osobnej analizy wymaga sprawa, jak
tej ostatniej regulacji przestrzegano, araczej nawet wjakim stopniu nie przestrzegano.
17
Warto podkreli, e take wobec trzech wczeniej wymienionych kategorii uywano
nazwy tajni wsppracownicy, wznaczeniu osb tajnie wsppracujcych zSB (UB), cho bez-
porednio tego okrelenia wlatach 40. i50. nie definiowano.
18
Tutaj tajny wsppracownik wznaczeniu osoby tajnie wsppracujcej zSB (UB), anie
formalnej kategorii osobowego rda informacji.
19
Instrukcja nr 04/55 ozasadach pracy zagentur worganach bezpieczestwa publicznego
PRL [w:] Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczestwa 19451989, oprac. T. Ruzikowski,
Materiay Pomocnicze Biura Edukacji Publicznej IPN, Warszawa 2004.
20
AIPN, IPN 0297/43, t.66, Kategorie agentury, Warszawa 1950, s. 11.
21
AIPN, IPN 01210/1, [Rozliczenia upominkw oraz wynagrodze TW, KO iKS].
41 41 41 41 41
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Instrukcja
z roku
kategorie agentury Inne osobowe rda informacji miejsca spotka
1945 agent informator rezydent
1953 agent informator rezydent lokal konspiracyjny
1955 agent informator rezydent
lokal
konspiracyjny
lokal
kontaktowy

1960 tajny wsppracownik pomoc obywatelska
mieszkanie
konspiracyjne
lokal
kontaktowy

1970 tajny wsppracownik
kontakt
operacyjny
kontakt
subowy
konsultant
mieszkanie
konspiracyjne
lokal
kontaktowy

1989 tajny wsppracownik
osoba
informujca
ocjalne
osobowe
rdo
informacji
konsultant
mieszkanie
kontaktowe
lokal
kontaktowy
punkt
kontaktowy
K M
Kontakt Subowy Kontakt Subowy Kontakt Subowy Kontakt Subowy Kontakt Subowy by utrzymywany najczciej zosobami na kierowniczych stanowi-
skach wzakadach pracy, instytucjach. Byli nimi czsto czonkowie partii, ktrzy penili funk-
cje wramach obowizujcej nomenklatury. Ze wzgldu na penione stanowisko, znajo-
mo sytuacji wzakadzie iposzczeglnych pracownikw osoba taka miaa obowizek
informowania obiecych problemach mogcych zainteresowa SB. Dlatego te jej wsp-
praca zprzedstawicielami SB miaa charakter wzasadzie jawny
22
. Mimo to za konkretne
zasugi na rzecz SB (np. wykonanie zadania) takie osoby byy wynagradzane np. wspo-
mnian ju paczk dobrej kawy, butelk alkoholu, anawet obrazem miniatur
23
.
Konsultantw Konsultantw Konsultantw Konsultantw Konsultantw zkolei SB wykorzystywaa do sporzdzania analiz wymagajcych specja-
listycznej wiedzy wsytuacji, gdy sama wystarczajc wiedz nie dysponowaa.
Miejsca spotka ztajnymi wsppracownikami
Staym elementem pracy tajnego wsplpracownika byy spotkania zoficerami operacyj-
nymi ich prowadzcymi. Suyy one przekazywaniu informacji owykonanych zadaniach, uzy-
skanych informacjach, atake zlecaniu tajnym wsplpracownikom nowych zada, co war-
gonie SB nazywano zadaniowaniem zadaniowaniem zadaniowaniem zadaniowaniem zadaniowaniem. Spotkania odbyway sie wrnych miejscach,
zapewniajcych zachowanie tajemnicy wsppracy, co byo podstawowym kryterium wyboru.
Organizowano je wmiejscach publicznych takich jak kawiarnie, restauracje czy parki. Spoty-
kano si take wsamochodach subowych funkcjonariuszy oraz w specjalnie przeznaczo-
nych do tego celu lokalach. Byo ich dwa rodzaje. Lokal kontaktowy Lokal kontaktowy Lokal kontaktowy Lokal kontaktowy Lokal kontaktowy udostpniaa SB zaufa-
na osoba (otrzymujca wynagrodzenie), zktr SB podpisywaa umow owynajem. Wskali
kraju (np. w1985r.) lokali kontaktowych byo okoo 5 tys. Zkolei mieszkania konspiracyj- mieszkania konspiracyj- mieszkania konspiracyj- mieszkania konspiracyj- mieszkania konspiracyj-
ne ne ne ne ne, wktrych odbyway si spotkania znajwartociowsz agentur, naleay do Ministerstwa
Spraw Wewntrznych. Wcaym kraju byo ich ponad 250 (stan na rok 1985)
24
.
Zmiany nazewnictwa poszczeglnych kategorii Osobowych rde Informacji imiejsc
spotka ztajnymi wsppracownikami SB przedstawia tabela nr 1.
Tabela 1 Tabela 1 Tabela 1 Tabela 1 Tabela 1
22
AIPN, IPN 01254/23, Omwienie instrukcji opracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa,
Departament Szkolenia iWydawnictw MSW, Warszawa 1970, s. 80.
23
AIPN, IPN 01210/1, [Rozliczenia upominkw oraz wynagrodze TW, KO iKS].
24
AIPN, IPN 0394/19, [Statystyczne zestawienia tabelaryczne stanu tajnych wsppracowni-
kw za rok 1985].
42 42 42 42 42
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPowysza tabela ilustruje trwanie funkcjonalnoci poszczeglnych kategorii osobowych
rde informacji oraz miejsc spotka. Dobrze widoczny jest ten proces wroku 1970, gdy
przy niezmieniajcej si funkcjonalnoci po raz kolejny zmieniono nazewnictwo (na tosa-
mo znaczeniow wskazuje ukad pionowy poj). Tak wic byy to zmiany kosmetyczne,
gdy istota form dziaania SB wtej dziedzinie nie ulegaa zmianie.
Wyksztacenie oraz rodowiska zawodowe wrd tajnych wsppra-
cownikw na przykadzie danych zroku 1976
Dane statystyczne doczane do corocznych raportw sporzdzanych wBiurze C
25
pozwalaj na odtworzenie poziomu wyksztacenia tajnych wsppracownikw oraz rodza-
jw profesji przez nich reprezentowanych. Informacje z roku 1976 wskazuj, e 40 proc.
TW posiadao wyksztacenie wysze bd niepene wysze, rednie 39 proc., niepene
rednie 11 proc., podstawowe jedynie 10 proc., poniej podstawowego 0,2 proc. Jeli
chodzi owyksztacenie wysze, bya to dua nadreprezentacja tej kategorii wzgldem w-
czesnego odsetka obywateli posiadajcych wysze wyksztacenie.
Zkolei jeli chodzi ozawody, to jak wynika zdanych statystycznych Biura C zroku
1976, najwiksze grupy tajnych wsppracownikw tworzyli: technicy 3235, inyniero-
wie 2701, ksia katoliccy 2309 (na ogln liczb ksiy podawan przez SB 25174),
robotnicy wykwalifikowani 1818, urzdnicy 1391, studenci iuczniowie 1026 oraz
ekonomici ihandlowcy 958
26
.
Miejsca funkcjonowania tajnych wsppracownikw na przykadzie
pionu III SB
Dostpne informacje pozwalaj okreli kategorie miejsc, wktrych najczciej funk-
cjonowali tajni wsppracownicy. Oczywicie rozmieszczenie tajnych wsppracownikw
wcisy sposb wizao si zzainteresowaniami SB (konkretnie danego pionu operacyjne-
go
27
). Pion III zajmujcy si wlatach 70. ochron ochron ochron ochron ochron
28
bazy (zakady pracy, sfera produkcji)
oraz nadbudowy (rodowiska kultury inauki, organizacje spoeczne) najbardziej dynamicz-
25
WBiurze C znajdowao si archiwum SB. Zajmowao si ono ewidencj osb bd-
cych wzainteresowaniu operacyjnym SB iprzechowywaniem, udostpnianiem pracownikom
SB oraz opracowywaniem materiaw archiwalnych.
26
AIPN, IPN 0356/9 t. 1, Sprawozdanie za rok 1976 dotyczce czynnych zainteresowa
Suby Bezpieczestwa, tj. tajnych wsppracownikw, spraw operacyjnych, postpowa przygo-
towawczych oraz kleru rzymskokatolickiego, b.p.
27
Inaczej mona powiedzie: rnych czci SB specjalizujcych si wkonkretnych za-
gadnieniach. Nie brakowao jednak zagadnie wsplnych dla wszystkich pionw, np. wal-
ka zopozycj. Wlatach 80. poszczeglne piony operacyjne SB zajmoway si nastpuj-
cymi zagadnieniami: pion I wywiad [ten pion nie jest brany pod uwag wtym artykule],
II kontrwywiad, III opozycja polityczna, rodowiska nauki ikultury, IV Koci katolic-
ki iinne wyznania, V zakady pracy, komunikacja iczno, VI rolnictwo (od 1984r.).
Poza nimi funkcjonoway take piony operacyjno-techniczne SB, ktre peniy funkcje usu-
gowe wobec wspomnianych wczeniej. Naleay do nich: Biuro A obsugujce szyfry,
Biuro B zajmujce si obserwacj operacyjn, Biuro C resortowe archiwum, Biuro
W przegldanie korespondencji, Biuro T obsugujce techniczn stron inwigilacji,
wktrym opracowywano iwdraano nowe rozwizania wtym wzgldzie.
28
Eufemistyczne okrelenie na kontrol, inwigilacj danego rodowiska. Obiekt, np. za-
kad, nie by inwigilowany, kontrolowany przy pomocy tajnych wsppracownikw, lecz wanie
ochraniany, co miao, trzeba przyzna, inn wymow, bardziej suebn, dobroczynn.
43 43 43 43 43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Miejsce Liczba TW Odsetek TW pionu III SB
Zakady przemysowe 3406 40 proc.
Wysze uczelnie 1011 12 proc.
Rolnictwo 679 8 proc.
Komunikacja i transport 502 6 proc.
Instytuty i biura konstrukcyjne 309 3,5 proc.
Inwestycje w realizacji 250 3 proc.
Centrale handlu zagranicznego 175 2 proc.
nie rozwija sie swoich tajnych wsppracownikw. Wroku 1976 wskali kraju mia 8594
tajnych wsppracownikw. Ich rozmieszczenie przedstawia tabela nr 2.
Tabela 2 Tabela 2 Tabela 2 Tabela 2 Tabela 2
*Odsetki nie sumuj si do 100, poniewa nie wszystkie kategorie zostay uwzgldnione.
rdo: AIPN, IPN 0356/9, t. 1, Sprawozdanie za rok 1976 dot. czynnych zaintereso-
wa Suby Bezpieczestwa, tj. tajnych wsppracownikw, spraw operacyjnych, postpo-
wa przygotowawczych oraz kleru rzymskokatolickiego, b.p.
Na podstawie przytoczonych danych jasno wida, skd SB spodziewaa si najwikszych
zagroe. Wyranie dominujcym rodowiskiem, jeeli chodzi oliczb funkcjonujcych taj-
nych wsppracownikw, byy zakady pracy. Nie jest to zaskakujce, jeli wzi pod uwag
wczesne wiee dowiadczenia roku 1970 oraz 1976, ktre zarwno wadze pastwowe,
jak iSB (zwikszajc stale liczb TW wzakadach, dmuchaa na zimne) dobrze sobie
zapamitay.
Formy dokumentacji dotyczcej tajnych wsppracownikw
Od momentu zainteresowania SB dan osob jako kandydatem na tajnego wsppra-
cownika tworzona bya dokumentacja na jej temat. Dokumenty zwizane zfaz opracowy-
wania kandydata na tajnego wsppracownika gromadzono wteczce personalnej kandy- teczce personalnej kandy- teczce personalnej kandy- teczce personalnej kandy- teczce personalnej kandy-
data na tajnego wsppracownika data na tajnego wsppracownika data na tajnego wsppracownika data na tajnego wsppracownika data na tajnego wsppracownika. Warto podkreli wtym miejscu, e zkandydatem
na tajnego wsppracownika prowadzono niejednokrotnie tzw. dialog operacyjny dialog operacyjny dialog operacyjny dialog operacyjny dialog operacyjny (roz-
mowy), ktry mia wysondowa nastawienie osoby do ewentualnej wsppracy. Zdarzao
si, e ju wtedy kandydat dostarcza SB wartociowych informacji. Wcale jednak nie ozna-
czao to pewnego sukcesu przy formalnej prbie werbunku. Wsytuacji zaniechania opra-
cowania bd nieudanego werbunku teczk przekazywano do archiwum. Zchwil zwer-
bowania tajnego wsppracownika materiay zgromadzone we wspomnianej teczce
przekadano do teczki personalnej tajnego wsppracownika teczki personalnej tajnego wsppracownika teczki personalnej tajnego wsppracownika teczki personalnej tajnego wsppracownika teczki personalnej tajnego wsppracownika. Wniej gromadzono wszystkie
dokumenty zwizane ze wspprac danej osoby zwyjtkiem doniesie oraz notatek wyja-
niajcych zodwoanych spotka.
W teczce personalnej teczce personalnej teczce personalnej teczce personalnej teczce personalnej znajdoway si dokadne informacje charakteryzujce kandydata
na tajnego wsppracownika (w razie udanego werbunku, pniej take tajnego wsppra-
cownika). Wan czci teczki personalnej by szczegowy kwestionariusz. Zawiera on
dokadne dane osobowe oraz cz uzasadniajc starania opozyskanie do wsppracy
(np. dobre dojcie do wrogiego rodowiska, atwo nawizywania kontaktw, otwar-
to). Cz kwestionariusza powicona bya omwieniu rezultatw pozyskania, umoli-
wiaa te opisanie okolicznoci zawieszenia wsppracy ztajnym wsppracownikiem bd
jej zerwania. Wteczce personalnej znajdoway si take raporty raporty raporty raporty raporty (sprawozdania, czsto
44 44 44 44 44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezarazem wnioski) oficerw operacyjnych dotyczce kolejnych etapw prowadzcych do
werbunku, cznie zraportem ozezwolenie na werbunek.
Doniesienia oraz wyjanienia na tematnieodbytych spotka przechowywano wteczce teczce teczce teczce teczce
pracy tajnego wsppracownika pracy tajnego wsppracownika pracy tajnego wsppracownika pracy tajnego wsppracownika pracy tajnego wsppracownika. Poza tym odpisy zdoniesie trafiay do odpowiednich
teczek spraw operacyjnych prowadzonych przez SB. Po zoeniu do archiwum dokumentw
danego tajnego wsppracownika czst praktyk byo czenie materiaw zteczki perso-
nalnej oraz teczki pracy wjedn cao. Postpowanie takie znaczco uatwiao pniejsze
wykorzystywanie materiaw archiwalnych, np. wwypadku powtrnego zainteresowania SB
dan osob, take jej ponowne wykorzystanie jako tajnego wsppracownika.
Liczne lady aktywnoci tajnych wsppracownikw (orazkontaktw subowych iopera-
cyjnych) znajduj si take wteczkach spraw operacyjnych spraw operacyjnych spraw operacyjnych spraw operacyjnych spraw operacyjnych prowadzonych przez SB
29
.
Informacje uzyskiwane od tajnych wsppracownikw byy wykorzystywane do zakadania
iprowadzenia spraw operacyjnych.
W latach 80. rozrniano cztery podstawowe rodzaje spraw: Sprawa Operacyjnego Sprawa Operacyjnego Sprawa Operacyjnego Sprawa Operacyjnego Sprawa Operacyjnego
Sprawdzenia Sprawdzenia Sprawdzenia Sprawdzenia Sprawdzenia, Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Sprawa Operacyjnego Rozpracowania Sprawa Operacyjnego Rozpracowania, Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa oraz Kwe- Kwe- Kwe- Kwe- Kwe-
stionariusz Ewidencyjny stionariusz Ewidencyjny stionariusz Ewidencyjny stionariusz Ewidencyjny stionariusz Ewidencyjny. Miay one swoje odpowiedniki take we wczeniejszym ipniej-
szym okresie, co ilustruje tabela nr 3 zamieszczona wtym tekcie.
W ramach Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia sprawdzano otrzymane informacje
oprzygotowaniach bd prowadzeniu wrogiej dziaalnoci przez dan osob (grup
osb). Spraw tak wszczynano take wtedy, gdy chciano sprawdzi, czy dane zdarzenie
nie byo skutkiem wrogiej dziaalnoci
30
. Kolejnym rodzajem sprawy bya Sprawa Ope- Sprawa Ope- Sprawa Ope- Sprawa Ope- Sprawa Ope-
racyjnego Rozpracowania racyjnego Rozpracowania racyjnego Rozpracowania racyjnego Rozpracowania racyjnego Rozpracowania. Rozpoczynano j wobec osb, co do ktrych otrzymano po-
twierdzenie, e prowadz wrog dziaalno, np. s zaangaowane wwydawanie nie-
zalenego pisma. Prowadzenie tej sprawy miao na celu wykrycie form, metod, kierunku
izakresu aktywnoci rozpracowywanych osb, atake zdobycie dowodw wrogiej dzia-
alnoci. Omawian spraw prowadzono take wcelu poszukiwania sprawcw oraz wy-
janiania okolicznoci zdarzenia uwaanego przez SB za przestpcze, wynikajcego woce-
nie SBzwrogich pobudek
31
. Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa Sprawa Obiektowa zkolei bya otwierana wsytuacji,
gdy SB chciaa, poprzez dopyw informacji, uzyska stay nadzr nad danym rodowi-
skiem, aby na czas mona byo zapobiega wrogim inicjatywom rodzcym si na tere-
nie kontrolowanego obiektu (np. zakadu pracy, instytucji, ale take wydarzenia). Takie
sprawy operacyjne inicjowano np. wobec polskich organizacji emigracyjnych, wkraju
wobec instytucji kocielnych, instytutw naukowych, wyszych uczelni, fabryk ostrategicz-
nym znaczeniu, biur podry
32
. Wzainteresowaniu SB znalazy si take wydarzenia takie
jak np. wizyty papieskie, sympozja oraz kongresy zudziaem goci zagranicznych itp. Zkolei
wramach tzw. Kwestionariusza Ewidencyjnego Kwestionariusza Ewidencyjnego Kwestionariusza Ewidencyjnego Kwestionariusza Ewidencyjnego Kwestionariusza Ewidencyjnego inwigilowano osoby, ktre podejrzewa-
no, e mog podj wrog dziaalno lub niegdy takow podejmoway, albo te
29
Prowadzono je wcelu dokumentowania przejaww wrogiej dzialalnosci koordynacji
iplanowania pracy operacyjnej oraz jej wynikw.
30
Instrukcja opracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych [wprowadzo-
na zarzdzeniem nr 006/70] [w:] Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczestwa 19451989,
op. cit., s. 135.
31
Instrukcja opracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych [wprowa-
dzona zarzdzeniem nr 006/70] [w:] ibidem, s. 136.
32
Instrukcja opracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych [wprowa-
dzona zarzdzeniem nr 006/70] [w:] ibidem, s. 136.
45 45 45 45 45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
pochodziy zniepewnych ideologicznie rodowisk (np. byli onierze AK, byli czonkowie
PSL mikoajczykowskiego).
Omawiany podzia spraw obowizywa od 1970r., cho trzeba podkreli, e istota prowa-
dzonych przez SB spraw nie ulegaa zmianom od lat 50., co ilustruje tabela nr 3.
Tabela 3 Tabela 3 Tabela 3 Tabela 3 Tabela 3
Jak ju wspomniano, tajni wsppracownicy byli wykorzystywani wduej mierze do rozpra-
cowa prowadzonych wramach spraw operacyjnych. Wedug przykadowych danych dla
roku 1982 wWydziale V SB (zakady pracy, komunikacja iczno) wKomendzie Stoecz-
nej MO na 684 zarejestrowanych tajnych wsppracownikw 77 proc. funkcjonowao wra-
mach spraw obiektowych, po 11 proc. wsprawach operacyjnego rozpracowania oraz spra-
wach operacyjnego sprawdzenia. Rwnie wpozostaych wydziaach SB KS MO najwicej
tajnych wsppracownikw funkcjonowao wtedy wramach spraw obiektowych
33
. Podobne
usytuowanie tajnych wsppracownikw przypominao jako ywo czasy stalinowskie, gdy za-
kady pracy nasycano agentur sygnalizacyjn (wlatach 80. nazywano j sygnaln). Pomi-
mo niewielkiej zmiany wnazwie zadanie podstawowe tajnych wsppracownikw pozosta-
wao to samo informowanie SB onastrojach wzakadach oraz wszelkich niepokojcych
(zpunktu widzenia SB) faktach, wydarzeniach dotyczcych pojedynczych osb lub grup.
W sytuacji gdy dziaalno grupy osb bya ju dobrze rozpoznana, udokumentowana, spra-
w operacyjn realizowano realizowano realizowano realizowano realizowano, czyli doprowadzano np. do aresztowa osb biorcych udzia wnie-
legalnej dziaalnoci. Oczywicie wramach spraw operacyjnych szeroko wykorzystywano kombi-
nacje operacyjne, oktrych wczeniej bya ju mowa. Wobec rodowisk rozpracowywanych
przez SB stosowano take gr operacyjn gr operacyjn gr operacyjn gr operacyjn gr operacyjn. Polegaa ona na nawizaniu przez Sub Bezpie-
czestwa bezporedniego kontaktu zprzeciwnikiem wcelu wywarcia takiego wpywu na podej-
mowane przez niego decyzje, aby odpowiaday one interesom naszego pastwa. Gra operacyj-
na jest dziaaniem realizowanym wduszym okresie, do kilku, aw szczeglnych przypadkach
nawet do kilkunastu lat, aprzeciwnik nie powinien zorientowa si wjej prowadzeniu
34
.
33
AIPN, IPN 0394/9, Tabele statystyczne dot. stanu tajnych wsppracownikw wposzcze-
glnych pionach operacyjnych SB, b.p.
34
AIPN, IPN 01522/143, t. 1, Taktyka pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa, DSiDZ
MSW, Warszawa 1985, s. 98.
Instrukcja
z roku
Kategorie spraw operacyjnych
1945
1953
1955
sprawa agenturalna
grupowa
na osob
ledcza
poszukiwawcza
sprawa agenturalnego
sprawdzenia
sprawa ewidencyjno-
obserwacyjna
teczka
obiektowa
teczka
zagadnieniowa
1960
sprawa rozpracowania
operacyjnego
sprawa operacyjnego
sprawdzenia
sprawa obserwacji
operacyjnej
sprawa obiektowa
1970
sprawa operacyjnego
rozpracowania
sprawa operacyjnego
sprawdzenia
kwestionariusz
ewidencyjny
sprawa obiektowa
1989
sprawa operacyjnego
rozpracowania
sprawa sprawdzenia
operacyjnego
sprawa prolaktyki
operacyjnej
sprawa problemowa
-
46 46 46 46 46
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
35
Szerzej na ten temat por. Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpiecze-
stwa 19501984, Pami iSprawiedliwo 2003, nr 1, s. 109133, atake Instrukcje pracy
operacyjnej aparatu bezpieczestwa 19451989, op. cit.
36
AIPN, IPN 0394/1, t.3, Tajni wsppracownicy [Suby Bezpieczestwa] wlatach 1975
1978, b.p.; AIPN IPN 0394/1, t.5, Dane statystyczne dotyczce tajnych wsppracownikw
Suby Bezpieczestwa wlatach 19681974, k.36; H.Dominiczak, op. cit., s. 247.
37
WNRD sie tajnych wsppracownikw osigna poziom 180 tys., wRumunii 120 tys.,
wCzechach 90 tys., na Sowacji 20 tys., na Wgrzech 30 tys., wBugarii 65 tys. Por. P
miliona agentw iich teczki, Rzeczpospolita 2005, nr 2, s. A5.
Liczebno tajnych wsppracownikw pionw operacyjnych SB (UB)
wlatach 19491989
35
Na zakoczenie warto przyjrze si zmianom, jakie nastpoway wliczebnoci tajnych
wsppracownikw SB wPolsce we wspomnianym okresie. Przed kocem pierwszego dzie-
siciolecia istnienia Polski komunistycznej (1953r.) liczba tajnych wsppracownikw (agen-
tw, informatorw, rezydentw) osigna swj pierwszy szczyt. Pod koniec 1953r. liczba
tajnych wsppracownikw wynosia 85 tys. Okres 19541956 przynis spadek liczby
agentw iinformatorw o76 proc. ipod koniec 1956r. wynosia ona 19941 tajnych
wsppracownikw. W1960r. liczebno agentury SB osigna poziom najniszy whi-
storii PRL 8720 tajnych wsppracownikw. T drastycznie ma liczb mona wyjani
take tym, e to wlatach 60. pracownicy operacyjni duo szerzej ni wczeniej korzystali
zkontaktw operacyjnych, zwanych wtedy pomoc obywatelsk.
Sytuacja ulega stopniowej zmianie, poczynajc od 1966r., co miao zwizek naj-
pierw zkonfrontacj pastwowo-kocieln wokresie obchodw milenijnych, anastp-
nie protestami studenckimi zmarca 1968r. irewolt robotnicz na Wybrzeu w1970r.
Na przestrzeni dziesiciolecia 19641974 liczba tajnych wsppracownikw ulega po-
dwojeniu. Proces wzrostu zatrzyma si na krtko w1975r., wkonsekwencji przeprowa-
dzonej wwczas weryfikacji agentury wywoanej zmianami podziau administracyjnego
kraju izlikwidowaniem struktur SB na szczeblu powiatu. Rozmiary sieci skurczyy si ww-
czas z21998 do 18603 osb, czyli oponad 15 proc.
36
Powstanie zorganizowanych
struktur opozycyjnych spowodowao, e od 1976r. zarwno liczebno tajnych wsp-
pracownikw, jak ispraw operacyjnych dalej systematycznie rosa. Od 1981r. wzrost
liczebnoci tajnych wsppracownikw mia charakter lawinowy isiga blisko 30 proc.
rocznie. Dynamika wzrostu liczby tajnych wsppracownikw na pocztku lat 80. bya
porwnywalna zpierwsz poow lat 50. Znamienny by najszybszy wzrost liczby tajnych
wsppracownikw wroku 1982 oraz po zniesieniu stanu wojennego. Wrekordowym
1984r. liczba pozyskanych tajnych wsppracownikw wcaym kraju (18756) bya po-
nad trzykrotnie wiksza ni liczba wyeliminowanych (5442). Gwatowny wzrost liczby
agentury nie wynika wycznie zzagroenia wadz komunistycznych przez konspiracyjne
struktury NSZZ Solidarno, ale zcelowej polityki kierownictwa resortu spraw wewntrz-
nych zgen. Czesawem Kiszczakiem na czele, ktry forsowa rozwj sieci agenturalnej
jako podstawowej metody kontroli spoeczestwa. Wlatach 19861988 odnotowano
dalszy sukcesywny, cho duo sabszy ni wpocztku lat 80. wzrost oglnej liczby tajnych
wsppracownikw wpionach operacyjnych SB. Wedug dostpnych danych czstkowych
oraz wykonanych na ich podstawie szacunkw najwyszy whistorii PRL wzrost liczebnoci
tajnych wsppracownikw nastpio pod koniec 1988r., gdy ich liczba signa niemal
100tys.
37
Byo to wicej ni wszczytowym okresie epoki stalinowskiej. Jeliby doliczy do
47 47 47 47 47
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Rok 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959
Liczba TW 50296 57332 66071 78359 85333 75839 36085 19941 11587 11588 11119
Rok 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969
Liczba TW 8720 9552 10750 10933 10543 10302 10779 11845 13212 14215
Rok 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979
Liczba TW 15311 17735 18691 20830 21998 18603 20358 23293 25900 28135
Rok 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989
Liczba TW 30899 35265 45486 55627 69661 79411 85000* 93000* 98000* 52190
tej liczby kontakty operacyjne (okoo 15 tys. wroku 1985), subowe oraz lokale kontak-
towe, to oglna liczba osobowych rde informacji znacznie przekraczaa 100tys.
Wpierwszej poowie 1989r. nastpi spadek liczebnoci tajnych wsppracownikw spo-
wodowany Okrgym Stoem ipniejszymi zmianami politycznymi. Tempo spadku na-
brao gwatownego charakteru wczwartym kwartale 1989r., po objciu urzdu premie-
ra przez Tadeusza Mazowieckiego. Wyrejestrowano wtedy du cz agentury ze wzgldu,
jak to ujmowano, na zmian sytuacji spoeczno-politycznej wkraju.
Zmiany oglnej liczby tajnych wsppracownikw zostay przedstawione na wykresie
38
poniej oraz wtabeli nr 4.
Tabela 4. Tabela 4. Tabela 4. Tabela 4. Tabela 4. Liczba tajnych wsppracownikw pionw operacyjnych SB na dzie 31 grudnia
wlatach 19491989 (dla lat 19861988 dane szacunkowe)
39
.
* Liczby przyblione na podstawie danych czstkowych.
Warto podkreli, e wzrost liczebnoci TW wlatach 80. nie by realizacj marze kierow-
nictwa resortu oliczbie agentury. Na ten problem zwrcono uwag podczas jednej znarad
(padziernik 1982r.) pod przewodnictwem gen. Czesawa Kiszczaka. Na jej zakoczenie przed-
stawiono zalecenia dla KWMO, ktrych przedstawicielom radzono, aby zintensyfikowa pra-
c nad pozyskiwaniem osobowych rde informacji oraz prac ztymi rdami [] uznano, e
kady pracownik operacyjny powinien mie na cznoci do 25 rde irednio odbywa dwa
38
Dla lat 19861988 liczby przyblione na podstawie danych czstkowych.
39
Tabela nie uwzgldnia odnonych danych pionu I wywiadu (Departamentu IwMSW),
ktre jak na razie nie s dostpne.
48 48 48 48 48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Espotkania dziennie
40
. Pod pojciem rda rozumiano TW, kontakty operacyjne, subowe
i konsultantw. W tym okresie najwysze rednie oboenie pracownika operacyjnego tajny-
mi wsppracownikami wroku 1982 wynosio 7,8 idotyczyo KW MO wChemie
41
.
Zperspektywy czasu mona bez wtpienia oceni, e rozwj ilociowy sieci do koca
PRL nie speni oczekiwa kierownictwa MSW, ktre okazay si nazbyt wygrowane.
Problematyka tajnych wsppracownikw stanowi bardzo wiee zagadnienie badawcze.
Wiedza na ten temat jest jeszcze dalece niepena, cho wiadomo ju, e tajni wsppracow-
nicy (szerzej osobowe rda informacji) odgrywali bardzo istotn rol wpracy SB. Wlatach
70. ponad 50 proc. spraw operacyjnych wszczynanych byo na podstawie doniesie tajnych
wsppracownikw. Do tych spraw werbowano kolejnych tajnych wsppracownikw, ktrych
informacje zkolei byy podstaw do prowadzenia nastpnych spraw operacyjnych. Podobna
spirala spowodowaa, e pod koniec 1988r. (anie wlatach stalinowskich) SB osigna
sukces dysponowaa najwiksz whistorii sieci tajnych wsppracownikw. Warto zara-
zem podkreli, e nie tylko tajni wsppracownicy donosili. Niejednokrotnie rwnie aktywne
pod tym wzgldem byy osoby funkcjonujce jako kontakty operacyjne czy kontakty subowe.
Wwielu sprawach operacyjnych wikszo wykorzystywanych operacyjnie doniesie pocho-
dzia wanie od tych rde informacji, anie od tajnych wsppracownikw. Fakt, e kto
formalnie nie by tajnym wsppracownikiem, nie oznacza wcale, i nie mg szkodzi innym
podobnie, jak to czyni tajny wsppracownik.
Warto zaznaczy, e skuteczna praca SB bez tajnych wsppracownikw oraz pozosta-
ych osobowych rde informacji nie byaby moliwa. Liczna sie tajnych wsppracowni-
kw umoliwiaa SB szerokie kontrolowanie spoeczestwa, atake wpywanie na los kon-
kretnych osb, rodowisk. Kady przypadek wsppracy tajnego wsppracownika stanowi
osobne zagadnienie badawcze, gdy kady znich jest inny. Wiele czynnikw decydowao
otym, wjakich okolicznociach wsppraca zostaa podjta, jak przebiegaa, atake jakie
miaa konsekwencje dla osb trzecich, rodowiska funkcjonowania tajnego wsppracow-
nika. Powysze informacje mona odczyta jedynie przy wnikliwej analizie materiau rdo-
wego (zarwno teczek personalnych, pracy, jak iteczek spraw operacyjnych, wktrych
wykorzystywano informacje danego tajnego wsppracownika). Materiay archiwalne ze-
brane wInstytucie Pamici Narodowej daj badaczom niepowtarzaln szans spojrzenia
na wiele faktw, wydarze znanych zhistorii najnowszej Polski od nieznanej wduej mie-
rze jeszcze strony, ktra wlatach PRL naleaa do najcilej strzeonych tajemnic.
40
AIPN, IPN BU MSW II 372, Notatka ze spotkania kierownictwa Ministerstwa Spraw We-
wntrznych zkierownictwem KS MO wWarszawie iKW MO wKatowicach iSzczecinie odbytego
wdniu 29 X 1982, k. 228.
41
T. Ruzikowski, Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa 1950
1984, Pami iSprawiedliwo 2003, nr 1, s.125.
49 49 49 49 49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
P PP PPAWE AWE AWE AWE AWE P PP PPIOTROWSKI, IOTROWSKI, IOTROWSKI, IOTROWSKI, IOTROWSKI, OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN W OBEP IPN WROCAW ROCAW ROCAW ROCAW ROCAW
KUFEL IJEGO KOMPANIA
TAJNI WSPPRACOWNICY WOJSKOWYCH SUB SPECJALNYCH
Ustawa oIPN wrd organw bezpieczestwa pastwa, ktrych akta
mia przej Instytut, wymienia nastpujce instytucje wojskowe funk-
cjonujce od 1943 do 1991r.: Informacj Wojska Polskiego, Zarzd
Informacji Naczelnego Dowdztwa WP, Kierownictwo Informacji WP,
Gwny Zarzd Informacji WP (GZI) oraz jednostki podlege tym orga-
nom, Wojskow Sub Wewntrzn (WSW), Zarzd II Sztabu General-
nego WP oraz inne suby Si Zbrojnych prowadzce dziaania opera-
cyjno-rozpoznawcze lub dochodzeniowo-ledcze, wtym wrodzajach
broni oraz wokrgach wojskowych. Wrd formacji wojskowych pod-
legych MSW wymienia si rwnie Wojskow Sub Wewntrzn Jed-
nostek Wojskowych MSW oraz zwiad Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP).
Du cz tego zasobu stanowi dokumenty operacyjne, wtym akta tajnych wsppra-
cownikw. Naley podkreli, e przed przekazaniem tych akt do IPN nie byo do nich
praktycznie adnego dostpu. Jedyny wyjtek uczyniono dla dwch historykw wojskowych:
Zbigniewa Palskiego, autora pracy doktorskiej Informacja wojskowa wlatach 19431957,
oraz Wadysawa Tkaczewa, autora ksiki Powstanie idziaalno organw Informacji Woj-
skowej WP wlatach 19431948. Mieli oni dostp do czci dokumentw normatywnych
isprawozdawczoci, aich prace pisane wkocu lat osiemdziesitych maj t dodatkow
warto, e udao im si wtedy wykorzysta materiay, ktre dzi ju nie istniej. Szacuje si,
e wwyniku masowych akcji niszczenia akt na przeomie lat osiemdziesitych idziewi-
dziesitych zlikwidowano 77 proc. zasobu WSW i84 proc. zasobu GZI. Na szczcie,
wbrew temu, co dotychczas przypuszczano, zasb ten cho znacznie uszczuplony po-
zwala cho czciowo odtworzy dziaalno operacyjn sub wojskowych. Utrudnieniem
dla bada naukowych jest jednak to, e wduej czci tych dokumentw pozostawiono
klauzul tajnoci, lub przekazano je do zbioru zastrzeonego.
Od wiekw podstaw pracy operacyjnej sub specjalnych byo wykorzystywanie agen-
tury, mwi si nawet, e zawd agenta jest drugim najstarszym zawodem wiata. Nie
inaczej byo iwpowstajcych w1943r. organach Informacji Wojskowej. W ich zaintere-
sowaniu pozostawao kilkadziesit kategorii tzw. zabarwie osb penicych sub wWojsku
Polskim. Byli to m.in. przedwojenni oficerowie zawodowi, byli onierze PSZ na Zachodzie
iAK, sympatycy PSL itp. onierze mieszczcy si wpowyszych kategoriach tworzyli tzw.
baz operacyjn. Trzeba rwnie podkreli, e te zaoenia wynikay zprzesanek ideo-
logicznych inie miay wiele wsplnego zklasycznym pojmowaniem dziaalnoci kontrwy-
wiadowczej. Wedug danych Zbigniewa Palskiego wlatach pidziesitych rednio byo to
okoo 2030 tys. osb rocznie. Spord nich tylko cz bya aktywnie rozpracowywana.
Lista osb, na ktre zakadano sprawy operacyjne, rosa lawinowo, wmiar jak wPolsce
zaostrza si stalinizm. I tak np. 1 stycznia 1946r. wzainteresowaniu Informacji byo zale-
dwie 126 osb, aju rok pniej a 5899 osb znajdowao si pod obserwacj agentu-
raln. Szczytowym okresem by rok 1951, kiedy to takich figurantw byo a 9271.
Pniej liczba ta spadaa i1 padziernika 1956r. byo ich ju tylko 773.
50 50 50 50 50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW latach pidziesitych agentura, ktra bya podstawowym narzdziem pracy opera-
cyjnej, dzielia si wmyl Instrukcji Nr 04/INF Szefa GZI MON z10 maja 1954r. Opod-
stawowych zasadach pracy zsieci agenturalno-informacyjn
1
(bya ona usankcjonowa-
niem praktyki funkcjonujcej od 1945r.) na trzy grupy, wzalenoci od charakteru
wykonywanych zada:
agentw, do tej kategorii werbowano osoby majce moliwo zdobycia zaufania
wrogiego rodowiska, wzgldnie przeklasyfikuje si posiadajcego takowe zaufanie tajne-
go wsppracownika, wcelu aktywnego rozpracowania organizacji, grup ipojedynczych
osb, na ktre otrzymano przekonywujce materiay oprowadzeniu przez nich konkretnej,
wrogiej dziaalnoci;
rezydentw politycznie sprawdzonych tajnych wsppracownikw, ktry zpolecenia
organw Informacji kieruje pewn liczb przekazanych mu na czno informatorw...Do-
br kandydata na rezydenta przeprowadza si wzasadzie spord oficerw lub podofice-
rw nadterminowych
tajnych informatorw, ktrzy mieli wyawia osoby podejrzane wjednostkach woj-
skowych i wich otoczeniu oraz rozpoznawa osoby interesujce organy Informacji
Liczba tajnych wsppracownikw stale wzrastaa, itak 31 grudnia 1945r. wsieci byy
7764 osoby, wtym 268 agentw, 953 rezydentw i6543 tajnych informatorw. Szczyto-
wy wrozwoju agentury by rok 1952, kiedy to wsieci znalazo si 24 057 osb, wtym 130
agentw, 4138 rezydentw i19 789 tajnych informatorw. Potem nastpowa stopniowy
spadek, iw1957r. po weryfikacji wsieci WSW byo ju zaledwie 2 100 osb.
Skd wywodzili si agenci? Werbowano ich gwnie spord onierzy, ito zarwno
kadry zawodowej, jak isuby zasadniczej. Przykadowo w1952r. wsieci byo 6 856 ofi-
cerw, co stanowio 38,5 proc. ogu agentury i16,7 proc. caoci korpusu oficerskiego
WP. Reszt agentury stanowili podoficerowie, szeregowi oraz wmniejszym stopniu cywile.
Agentur wykorzystywano gwnie wtrzech celach, do aktywnych rozpracowa, do pro-
filaktycznej kontroli osb ze skompromitowan przeszoci oraz do rozpracowywania
osb, ktre znajdoway si wbazie operacyjnej. Pozostaa cz agentury, abyo to po-
nad 40 proc., bya wsieci, lecz nie miaa konkretnych zada. Mona wic przyj, e ich
wsppraca polegaa na donoszeniu onastrojach panujcych wrd kolegw.
W zakresie pracy operacyjnej Informacja nie miaa nad sob adnej kontroli. Kady
oficer Wojska Polskiego mg by przez ni rozpracowywany idotyczyo to najwyszych
szczebli. Wzorujc si na modelu sowieckim (dua cz kadry Informacji wywodzia si
zszeregw Armii Czerwonej), nie wierzono nikomu. Klasycznym przykadem jest casus
marszaka Michaa Roli-ymierskiego, do 1949r. ministra obrony narodowej. Donosi na
niego sam szef jego gabinetu, pk Marian Barto, agent okryptonimie Dbrowski. Infor-
macja nie cofaa si przed niczym, aby osign swe cele. Przykadowo werbowano pod-
chorych Oficerskiej Szkoy Prawniczej, awzamian za wspprac uatwiano im pniej
karier. I tak wWojskowym Sdzie Rejonowym wWarszawie na pocztku lat pidziesi-
tych funkcjonowa sdzia-rezydent, ktry mia wsieci szeciu informatorw, rwnie s-
dziw. Czy mona sobie wyobrazi wtakich warunkach niezawiso sdziowsk? Po-
dobnie byo zreszt wNaczelnej Prokuraturze Wojskowej iinnych instytucjach centralnych
MON. Do rodzajw si zbrojnych podlegajcych szczeglnej ochronie ze strony Informa-
cji naleay wojska lotnicze. Po ucieczkach pilotw na Zachd nakazano tu szczeglne
1
Z. Palski, Agentura Informacji Wojskowej wlatach 19451956, Warszawa 1992, s. 5267.
51 51 51 51 51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Z

a
r
c
h
i
w
u
m

I
P
N
52 52 52 52 52
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezwikszenie aktywnoci. Skutkowao to tym, e wkocu 1953r. na ogln liczb 1063
pilotw byo 252 tajnych wsppracownikw, czyli statystycznie co czwarty pilot.
Po utworzeniu na pocztku 1957r. Wojskowej Suby Wewntrznej jej zainteresowania
skupiay si zasadniczo na zagadnieniach ochrony kontrwywiadowczej si zbrojnych. Tylko
nieliczne osoby dotychczas rozpracowywane ze wzgldw politycznych nadal pozostaway
wzainteresowaniu suby. Niemniej ju wpoowie lat szedziesitych, wokresie kiedy sze-
fem WSW zosta gen. Teodor Kufel, WSW ponownie zacza odgrywa rol polityczn. Do-
tyczyo to zwaszcza lat 19671968, kiedy toczya si czsto brutalna walka frakcyjna wPZPR.
Dla gen. Kufla, podobnie jak wlatach pidziesitych, nie byo osb poza podejrzeniami
ipowoany wSzefostwie WSW specjalny zesp do spraw rozpracowa prowadzi dziaania
przeciwko generaom Zygmuntowi Duszyskiemu, Jerzemu Fonkowiczowi, Bronisawowi Bed-
narzowi oraz Janowi Freyowi-Bieleckiemu, czyli reprezentujcym wedug dialektyki Kufla tzw.
kierunek rewizjonistyczno-syjonistyczny. Ale rozpracowywano rwnie m.in. generaw J-
zefa Urbanowicza, Wodzimierza Sawczuka (podczas studiw wAkademii im. Woroszyowa),
Wodzimierza Oliw, Tadeusza Tuczapskiego czy Mieczysawa Obiedziskiego. Specjalnego
smaku nabiera fakt, e uwadze Kufla nie umkny take kontakty ministra obrony narodowej
gen. Wojciecha Jaruzelskiego zpk. Michaem Sadykiewiczem czy te zgen. Duszyskim.
Ana ironi zakrawa fakt, e oficerowie zespou ds. rozpracowa prowadzili dziaania rwnie
przeciwko gen. Czesawowi Kiszczakowi, wwczas zastpcy Kufla. Oczywicie we wszystkich
tych operacjach, oprcz techniki operacyjnej, wykorzystywano obficie umieszczon odpo-
wiednio wysoko agentur. Generalnie jednak wikszo agentury WSW odgrywaa rol pre-
wencyjn iwywodzia si zonierzy suby zasadniczej. Typowe zadania dla agentury wtym
okresie to rozpoznawanie kadry sztabu jednostki iycia pozasubowego czy te rozpoznawa-
nie onierzy suby zasadniczej posiadajcych krewnych za granic.
Ponowny wzrost aktywnoci WSW wsferze politycznej nastpi wlatach osiemdziesi-
tych, po utworzeniu Solidarnoci. Ju wopracowanych 24 listopada 1980r. Wytycz-
nych do planowania dziaalnoci WSW na 1981r. szef WSW gen. dyw. Czesaw Kiszczak
nakaza zwikszy liczb osobowych rde informacji (OZI) wochranianych jednostkach
iinstytucjach oraz wich otoczeniu cywilnym. W szczeglnoci dotyczyo to uzupenienia
sieci osobowych rde informacji wrd pracownikw cywilnych wojska, onierzy suby
zasadniczej isuchaczy Szk Podchorych Rezerwy oraz rodzin kadry. Miao to by podsta-
wowym warunkiem zapewnienia dopywu informacji dla WSW ztych rodowisk. Wojskowe
suby specjalne zostay rwnie zaangaowane do dziaa operacyjnych przeciwko NSZZ
Solidarno, apo wprowadzeniu stanu wojennego, przeciw podziemiu. W przytoczonych
powyej wytycznych Kiszczak nakazywa m.in. wprowadzanie (pozyskiwanie) OZI do ro-
dowisk antysocjalistycznych dcych do wywierania ujemnego wpywu na wojsko lub pro-
wadzenia wrogiej dziaalnoci wymierzonej przeciwko siom zbrojnym. Nakazywa rw-
nie przenoszenie tych spord onierzy suby zasadniczej, ktrzy mieli powizania (lub ich
rodziny miay) zelementami antysocjalistycznymi, do jednostek Obrony Terytorialnej, gdzie
naleao ich poddawa aktywnej kontroli operacyjnej.
W omawianym okresie OZI WSW dzieliy si na dwie kategorie: nieoficjalnych pracow-
nikw (w skrcie NP), odpowiednikw dawnych rezydentw wInformacji, wywodzcych
si gwnie zkadry zawodowej, ktrzy na kontakcie mieli od kilku do kilkunastu tych
zdrugiej kategorii tajnych wsppracownikw (czyli, podobnie jak wSB TW).
W latach osiemdziesitych nastpi rwnie wyrany wzrost liczby agentury, przekroczya
ona wwczas 10 tys. osb. Zagadnienie to wymaga jeszcze bada, ale wiadczy otym
53 53 53 53 53
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
m.in. statystyka pozyska agentury. Przykadowo w1980r. Zarzd WSW Warszawskiego
Okrgu Wojskowego wykorzystywa wsieci 117 NP oraz 1844 TW. Z tego wtyme roku
pozyskano 29 NP i660 TW, awyeliminowano 30 NP i596 TW. Spord tych rde
okoo 85 proc. wykorzystywanych byo do zada profilaktycznych. Natomiast wkocu 1981r.
zarzd ten wykorzystywa ju 151 NP i2706 TW, przy czym wtyme roku pozyskano 45 NP
oraz 1127 TW (nastpi wic wzrost pozyska oniemal 50 proc.). W 1981r. wyelimino-
wano zsieci 11 NP i424 TW.
W innych zarzdach WSW sytuacja wygldaa podobnie, np. Zarzd WSW lskiego
Okrgu Wojskowego w1981r. pozyska 29 NP oraz 1091 TW, natomiast rozwizano
wspprac z12 NP i646 TW. W Zarzdzie WSW Wojsk Lotniczych iOchrony Powietrznej
Kraju wpadzierniku 1981r. wykorzystywano za 182 NP i1710 TW.
W ramach sprawy Lancet skierowanej przeciwko podziemiu Zarzd WSW lskiego
Okrgu Wojskowego rozpracowywa struktury kierownictwa Solidarnoci Walczcej, aZa-
rzd WSW WOPK wraz ze Stoecznym Urzdem Spraw Wewntrznych wramach sprawy
Harcerz stara si ustali miejsce ukrywania si Zbigniewa Bujaka. Jednak najwikszym
sukcesem WSW wtym okresie byo uplasowanie wgronie doradcw wrocawskiego Regio-
nalnego Komitetu Strajkowego agenta opseudonimie Andrzej, ktrego dziaalno dopro-
wadzia do ujcia przywdcy RKS Wadysawa Frasyniuka. Bya to cz szerokiej operacji
Zarzdu WSW lskiego Okrgu Wojskowego oraz wrocawskiej SB okryptonimie Labi-
rynt, ktrej celem byo rozpracowanie struktur podziemia politycznego na Dolnym lsku.
W tym okresie blisko wsppracowano rwnie zSB, wymieniajc si agentur. Wcze-
niej, od pocztku lat szedziesitych, WSW przekazywaa do SB jedynie informatorw-
alumnw seminariw duchownych, zwerbowanych do wsppracy wczasie odbywania suby
wojskowej. W grudniu 1981r. podpisano porozumienie pomidzy MON aMSW, na mocy
ktrego SB miaa przekazywa WSW akta personalne TW powoanych do zawodowej lub
zasadniczej suby wojskowej, powoanych na przeszkolenie wSzkoach Podchorych Re-
zerwy, przyjtych na studia wwojskowych uczelniach zawodowych, zatrudnionych wjed-
nostkach bd instytucjach wojskowych. Szefostwo WSW miao zkolei przekazywa akta
personalne TW spord onierzy suby zawodowej izasadniczej oraz pracownikw cywil-
nych zwolnionych do rezerwy lub zpracy wjednostkach bd instytucjach wojskowych.
Przykadowo w1984r. WSW przekazaa do SB 3 282 teczki TW, zktrych 725 przeja SB,
reszta jako nieprzydatna do celw operacyjnych od razu wdrowaa do archiwum. Z SB
do WSW przekazano wtym czasie 87 teczek TW.
Podstawow rnic midzy agentur cywilnych sub specjalnych at wywodzc si
zwojska bya sezonowo tej drugiej. Jak ju wspomniano, zdecydowan wikszo agen-
tury wojskowych sub specjalnych stanowili onierze suby zasadniczej, werbowano ich
wczasie odbywania suby, apo jej zakoczeniu wyrejestrowywano. Dopiero na pocztku
lat osiemdziesitych cz akt TW przekazano do SB. Suby wojskowe miay take ograni-
czony krg zainteresowa, dotyczcy gwnie jednostek iinstytucji wojskowych oraz ich
bezporedniego otoczenia, cho wlatach osiemdziesitych krg ten powanie si powik-
szy iWSW aktywnie wczya si wakcje wymierzone przeciwko podziemiu czy powstaj-
cym niezalenym organizacjom harcerskim. Byo to otyle uatwione, e przez sub woj-
skow, czy to wcharakterze onierzy suby zasadniczej, czy suchaczy SPR, przewino si
kilka milionw mczyzn, inawet jeeli przyj, e zwerbowano spord nich tylko 10proc.,
to byy to wszak setki tysicy ludzi. Stanowio to doskona baz dla pniejszych dziaa
operacyjnych, np. podczas stanu wojennego ipniej.
54 54 54 54 54
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Kategorie
wsppracownikw
31.12.
1944
1.05.
1945
31.12.
1948
31.12.
1951
31.12.
1952
31.12.
1953
31.12.
1955
1.05.
1956
15.12.
1956
31.12.
1957
Agent 117 120 161 155 148 122 53 ? 41 ?
Rezydent 637 1153 1303 3777 3919 3343 1305 ? 147 ?
Informator 4380 6649 8047 19180 13752 12476 9597 ? 4171 ?
Razem 5134 7722 9511 23112 17819 15941 10955 9356 4359 2100
Stan wsppracownikw Informacji Wojskowej wlatach 19441956
Opracowano na podstawie: Z. Palski, Informacja wojskowa wlatach 19431957. Kontr-
wywiad wojskowy czy policja polityczna, mps pracy doktorskiej, Warszawa 2001, s. 117a,
oraz W. Tkaczew, Powstanie idziaalno organw Informacji Wojskowej WP wlatach
19431948. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994, s. 211.
Z

a
r
c
h
i
w
u
m

I
P
N
55 55 55 55 55
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
R RR RRYSZARD YSZARD YSZARD YSZARD YSZARD T TT TTERLECKI, ERLECKI, ERLECKI, ERLECKI, ERLECKI, OBEP IPN K OBEP IPN K OBEP IPN K OBEP IPN K OBEP IPN KRAKW RAKW RAKW RAKW RAKW
MONIKA
CZYLI NIEPRZERWANY DOPYW INFORMACJI
Gros osb, ktre wtedy na przeomie 1977 i1978 roku wczyo
si wdziaalno opozycji, robio to nie zpobudek politycznych, ale
etycznych. To amanie praw czowieka przez wadze PRL pchao nas
wkierunku dziaalnoci opozycyjnej. Cytowane tu zdanie, wypo-
wiedziane przez Henryka Karkosz, zanotowa Krzysztof Burnetko,
autor jego biogramu zamieszczonego wII tomie opracowania Opo-
zycja wPRL. Sownik biograficzny 195689, wydanego przez Oro-
dek Karta w2002r.
W dwa lata pniej wkwartalniku Karta ukaza si list podpisany przez 17 osb,
uczestnikw krakowskiego SKS. Wlicie tym napisano m.in.: My, czonkowie Studenckie-
go Komitetu Solidarnoci, orodka opozycji dziaajcego wKrakowie wlatach 19771980,
owiadczamy, e dowiedzielimy si, i Henryk Karkosza by agentem Suby Bezpiecze-
stwa. List ten Zbigniew Gluza, redaktor naczelny Karty, opatrzy komentarzem, wktrym
napisa m.in.: Niewtpliwie sprawa Henryka Karkoszy jest zdumiewajca. To nie tylko szef
jednego znajwikszych wydawnictw podziemnych, ale rwnie czonek oglnopolskiej struk-
tury, ktra zajmowaa si rozdzielaniem pienidzy przychodzcych zZachodu czowiek
wprowadzony wnajtajniejsze wymiary antypeerelowskiego podziemia.
Rzeczywicie, umieszczenie agenta wgrupie osb zarzdzajcych Funduszem Wydaw-
nictw Niezalenych (o tym funduszu pisze red. Gluza, uywajc okrelenia oglnopolska
struktura, ktra zajmowaa si rozdzielaniem pienidzy) dawaoby bezpiece moliwo
wpywania na podziemn dziaalno poligraficzn, azarazem przechwytywania znacznych
dotacji, przekazywanych zZachodu. Jest oczywiste, e SB chwalia si takim sukcesem
wswoich dokumentach.
W Sprawozdaniu zrealizacji planu pracy Wydziau III-1 wroku 1987, podpisanym przez
naczelnika tego wydziau SB wKrakowie ppk. Wiesawa Hryniewicza, napisano: [] Naley
zaznaczy, e przynaleno do FWN poza aspektem prestiowym oznacza atwiejszy do-
stp do rnych form pomocy oferowanej przez zagranic.
Dziki zastosowaniu okrelonych przedsiwzi operacyjnych udao si osign moli-
woci rozpoznawania zamierze FWN oraz ograniczonego wpywania na kierunki jego
dziaalnoci. Pozwala to na preferowanie oficyn wydawniczych, ktrych profil naley do
bardziej umiarkowanych
1
.
Krakowska bezpieka najwyraniej miaa swojego agenta wewntrz tzw. konsorcjum
Funduszu Wydawnictw Niezalenych. Wjego skad wchodziy najwiksze podziemne wy-
dawnictwa, wrd nich Oficyna Literacka, kierowana przez Henryka Karkosz.
Trzy lata wczeniej, zanim powsta cytowany dokument, ten sam Hryniewicz, rwnie
wsprawozdaniu, tym razem dotyczcym wspdziaania kierowanego przez niego Wydziau
III-1 Wojewdzkiego Urzdu Spraw Wewntrznych wKrakowie zinnymi jednostkami re-
1
IPN Kr, 056/111, Sprawozdanie zrealizacji planu pracy Wydziau III-1 wroku 1987,
18XII 1987r., k. 112.
56 56 56 56 56
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Esortu w1984r., opisujc wsplnie prowadzone przedsiwzicia, napisa: [...] t.w. ps.
Monika wykorzystywany wopracowanym przez Dep[artament] IMSW planie krypt[onim]
Wawel dot[yczcym] przerzutu rodkw poligraficznych imaterialnych zZachodu dla pod-
ziemia
2
. Powysze wsplne przedsiwzicie prowadzono wtym wypadku razem zDe-
partamentem Ibezpieki, zajmujcym si inwigilacj zagraniczn.
Karkosza nie przyzna si do stawianego mu publicznie zarzutu tajnej wsppracy ze
Sub Bezpieczestwa. We wspomnianym ju biogramie, opublikowanym wtomie Opo-
zycja wPRL, nie ujawniono faktu, e przed zaangaowaniem si wdziaalno opozycyjn
pracowa wMilicji Obywatelskiej. Bronisaw Wildstein, jeden zczoowych dziaaczy kra-
kowskiego SKS, powiedzia Karcie: Henryk Karkosza pojawi si wrodowisku Studenc-
kiego Komitetu Solidarnoci w1978 roku. Powiedzia, e chce znami wsppracowa.
Zna go Bogusaw Sonik, jeden zzaoycieli SKS-u razem studiowali prawo. Karkosza po
studiach przez jaki czas pracowa wmilicji sdowej, wic na jego pojawienie si wna-
szym gronie zareagowalimy zpewn rezerw
3
.
Tak naprawd nie bya to milicja sdowa, ale Sekcja Kryminalna Wydziau Docho-
dzeniowo-ledczego Komendy Wojewdzkiej MO wTarnowie, gdzie wrandze modsze-
go inspektora Karkosza pracowa od koca 1976 do lutego 1978r.
W Studenckim Komitecie Solidarnoci
Wliczcym ponad 1000 stron tomie Opozycja maopolska wdokumentach 1976
1980 nazwisko Karkoszy wymienione zostao po raz pierwszy przy okazji cytatu zpodziemne-
go czasopisma studenckiego Sygna. 22 wrzenia 1978r. odnotowano kilka przeprowa-
dzonych wKrakowie rewizji, wtym uKarkoszy, ktry nastpnie zosta przewieziony do siedzi-
by SB na przesuchanie
4
. Nastpne represje wobec niego odnotowano za Komunikatem
KSS KOR zkwietnia 1979r. podczas akcji nkania opozycji, przeprowadzonej po uszko-
dzeniu pomnika Lenina wNowej Hucie, by przesuchiwany dwukrotnie: 18 i26 kwietnia.
Wtym samym Komunikacie odnotowano te rewizj uKarkoszy wjego wczesnym nowo-
huckim mieszkaniu, przeprowadzon nieco wczeniej, 26 marca, podczas ktrej zabrano
sprzt fotograficzny wartoci okoo 20000 z i150 egzemplarzy czasopisma Indeks
5
.
Wrd zatrzymanych po uszkodzeniu pomnika Lenina znajdowa si rwnie Lesaw Malesz-
ka, konfident SB (uywa pseudonimw Ketman, Return, Tomek) zatrzymania czy
przeprowadzane uagentw rewizje miay ich uwiarygodni wopozycyjnym rodowisku. Kar-
kosza by jedynym, ktry wKrakowie podczas tej akcji zatrzymany zosta dwukrotnie.
Rwnie ipniej stawa si Karkosza obiektem szczeglnej brutalnoci ze strony SB.
22padziernika 1979r. bezpieka przeprowadza uniego rewizj w godz. 21.001.00,
co byo (rewizja nocna) sprzeczne zobowizujcymi wtedy przepisami. Nastpnego dnia
by przesuchiwany przez okoo 8 godzin. Zkolei 15 grudnia, gdy zosta zatrzymany na
48godzin, w areszcie zachorowa; mimo i straci przytomno, nie zezwolono na we-
zwanie pogotowia
6
. Zatrzymany wsierpniu 1980r., znw na 48 godzin, ponownie
2
IPN Kr, 056/108, t. II, Sprawozdanie zwynikw wspdziaania Wydziau III-1 WUSW
wKrakowie zinnymi jednostkami resortu spraw wewntrznych w1984r., 11 II 1985r., k. 27.
3
B. Wildstein, [wypowied], zanotowa Micha Zarzycki, Karta 2004, nr 41, s. 144.
4
Opozycja maopolska wdokumentach 19761980, wybr ioprac. Adam Roliski, Kra-
kw 2003, s. 181.
5
Ibidem, s. 302303.
6
Ibidem, s. 388 i434.
57 57 57 57 57
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
zosta potraktowany bardzo brutalnie: wskutek uderzenia podczas zatrzymania pk mu
wrzd odka
7
.
W archiwum Instytutu Pamici Narodowej wKrakowie znajduj si liczne dokumenty,
wktrych wymieniany jest Henryk Karkosza. Jego nazwisko czsto wystpuje wdonosach
Lesawa Maleszki, podobnie zreszt jak Maleszka czsto pojawia si wdonosach Moniki.
Zarwno Maleszka, jak iKarkosza s tzw. figurantami czyli osobami ledzonymi przez SB
spraw operacyjnego rozpracowywania, wargonie SB nazywanych SOR-ami. Jed-
noczenie wiele wydarze bezpieka zna zinformacji przekazanych zarwno przez Tomka
(L. Maleszk), jak iprzez Monik. Czasem wzebraniu, wktrym uczestniczy kilkanacie
osb, bierze udzia a trzech agentw SB.
Z uzyskanych informacji od t.w. ps. Tomek, Monika, Alex wynika, e na zebraniu
wdniu 12.10.1979r., ktre odbyo si wmieszkaniu [Bronisawa] Wildsteina zam. przy
ul. Chocimskiej 3/3 poruszono m.in. przygotowanie tekstu owiadczenia wsprawie zwol-
nienia zuczelni figuranta ww. sprawy Roberta Kaczmarka. Kaczmarek poinformowa
zebranych, e najbliszy numer Merkuriusza ukae si wniedugim czasie. Ponadto ma
on wtej chwili regularny kana informacyjny idopyw materiaw zGdaska. Zastanawia
si te nad organizowaniem wKrakowie Ruchu Modej Polski
8
.
W tym czasie kwestia utworzenia wKrakowie rodowiska wsppracujcego zgda-
skim Ruchem Modej Polski absorbowaa bezpiek ju od paru miesicy. Latem SB udao
si przeszkodzi wzorganizowaniu oglnopolskiego spotkania RMP oraz uniemoliwi wy-
jazd kilku osb zKrakowa. Jedn znich by Henryk Karkosza.
Gdaska grupa inicjatywna, przed planowanym zjazdem, przeprowadzia rozmowy
zniektrymi przedstawicielami grup antysocjalistycznych innych orodkw, wtym izKrako-
wa, celem pozyskania zwolennikw dla Ruchu. Wwyniku tych rozmw akces przystpie-
nia do Ruchu Modych do tej pory zKrakowa wyrazili Karkosza Henryk figurant sprawy
operac. rozprac. krypt. Gama I, Skrobotowicz Jacek figurant sprawy operac. rozprac.
krypt. Filozof, Kaczmarek Robert figurant sprawy operac. rozprac. krypt. Port, Pierz-
chaa Janusz figurant sprawy operac. rozprac. krypt. Maj.
Z tej czwrki najaktywniej wdziaalno Ruchu zaangaowa si Janusz Pierzchaa,
ktry zadeklarowa swj udzia wzjedzie oraz stworzenie grupy osb popierajcych dziaal-
no Ruchu.
Udzia wzjedzie zapowiedzieli ponadto Karkosza Henryk iSkrobotowicz Jacek.
W dniu 25.07.1979r. wgodzinach wieczornych zchwil podjcia prby wyjazdu do
Gdaska zosta zatrzymany Janusz Pierzchaa. Jacka Skrobotowicza zatrzymano wrejonie
Starogardu Gdaskiego, natomiast H. Karkosza nie wyjecha zKrakowa, gdy nie uzyska
zwolnienia zpracy
9
.
Wedug cytowanego powyej dokumentu, bezpieka stawiaa przed sob nastpujce
cele:
nie dopuci do powstania na terenie Krakowa filii Ruchu Modej Polski,
wprzypadku zawizania si jednak takiej filii, dy do jej kontroli operacyjnej, nie
dopuszcza do rozszerzenia si ilociowego oraz poprzez posiadane moliwoci dopro-
7
Ibidem, s. 564.
8
IPN Kr, 0222/1700, t. 1, Meldunek operacyjny, 26 XI 1979r., k. 15.
9
IPN Kr, 010/12090, Plan dziaa operacyjno-ledczych do sprawy operacyjnego rozpra-
cowania krypt. Maj, 25 VIII 1979r., k. 3. H. Karkosza pracowa wtym czasie wkrakow-
skim PKO.
58 58 58 58 58
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewadzi do skcenia zinnymi grupami antysocjalistycznymi oraz zduszpasterstwem aka-
demickim
10
.
Operacja si udaa, latem 1979r. RMP wKrakowie nie powsta. Uzyskanie kontroli ope-
racyjnej, atake skcenie zinnymi grupami, byo zwykle najwaniejszym celem dziaalno-
ci SB. Najwyraniej takie wanie dziaania przyczyniy si do przejcia przez Henryka Karkosz
kontroli nad dziaalnoci wydawnicz krakowskiego Studenckiego Komitetu Solidarnoci.
Ju od wiosny 1978r. krakowski SKS podejmowa prby stworzenia wasnej poligrafii,
wydawania wasnych czasopism ibroszur. Wdziaalno wydawnicz zaangaowanych byo
kilka osb, ale pierwszym koordynatorem prac drukarskich by Andrzej Mietkowski. Wopra-
cowanym wlipcu 1979r. dokumencie Analiza form imetod dziaalnoci SKS wKrakowie
ppk Jan Bill proponowa podjcie konkretnych dziaa operacyjnych, awtym:
[] 3) Wykorzystujc sprawy ambicjonalne midzy H. Karkosz aA. Mietkowskim
waspekcie kierowania dziaalnoci poligrafii podejmowa dziaania podrywajce zaufa-
nie do A. Mietkowskiego, a do jego odsunicia od poligrafii wcznie. Aktualne rozpozna-
nie jego kilku punktw poligraficznych poszerzone oinformacje od t.w. Wojtek, Jurek,
Micha doprowadzi do zaskoczenia A. Mietkowskiego wtrakcie wykonywania materiaw
na punktach iich likwidacj wwyniku przeszuka. Pozwoli to [na] wysuwanie zarzutw
wkrgu SKS-u wstosunku do A. Mietkowskiego ojego nieostronoci, lekkomylnoci,
zej organizacji itp. Zarzuty te bd m.in. podsycane przez t.w. ps. Monika.
4) Poprzez posiadane rda [czyli tajnych wsppracownikw przyp. R.T.] wpywa na
obnienie poziomu poligrafii, preferowanie tematw niechwytliwych, mao interesujcych
iatrakcyjnych, jak rwnie na obnienie jakoci graficznej materiaw. Do pogbienia,
dezintegracji, nieufnoci izniechcenia wykorzysta, poprzez t.w. Tomek [L. Maleszka],
Alex, Monika, podejmowanie wich materiaach tematyki pozornie krytycznej zjednej
strony, zdrugiej natomiast zniechcajcej do dziaania, podejmowanie spreparowanych
informacji zpowoaniem si na autorytatywne rdo ich pochodzenia, wprowadzajc we-
wntrz zamt, dezorganizacj itp.
11
Dziki zastosowanej przez bezpiek grze operacyjnej (w ubeckim argonie oznaczao to
po prostu intryg wwykonaniu konfidentw) Andrzej Mietkowski przesta kierowa dziaalno-
ci poligraficzn krakowskiego SKS-u. Nielegalne wydawnictwo przej Henryk Karkosza.
Krakowska Oficyna Studentw w1980r. przeksztacia si wWydawnictwo KOS, apo wpro-
wadzeniu stanu wojennego wOficyn Literack. Karkosza by szefem tych przedsiwzi,
pracujcych tak energicznie, e wich cieniu dugo nie powstaa adna znaczca konkuren-
cja. Pojawiay si jednak prby uruchomienia odrbnej komrki poligraficznej, np. w1980r.
jeden zdrukarzy planowa usamodzielni si zczci sprztu idrukarskiej ekipy. Warchi-
wum IPN zachowa si dokument objaniajcy okolicznoci likwidacji tej inicjatywy.
Tajne spec. znaczenia
Egz. nr [brak numeru]
Wycig
z informacji operacyjnej uzyskanej wdniu 10. 07. 1981r. od t.w. ps. Monika
pozostajcego na kontakcie St. Insp. Adama Wolnickiego.
10
Ibidem, k. 4.
11
Ibidem, 010/2075, k. 103; Opozycja maopolska, op. cit., s. 879.
59 59 59 59 59
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W dniu jutrzejszym okoo godz. 12-tej ma by dokonywany przerzut wydawnic-
twa KOS. Teksty Direnmata [!], zoone, okoo 2200 egz. Przerzutu ma dokona na
trasie Nowa HutaPrdnik Biay niejaki Ciua Wojciech, zam. Krakw ul. Borsucza
42. Bdzie prowadzi samochd marki Fiat 125p koloru liwkowego nr rej. KRD
9313, wasno jednego zdoc. UJ.
Mona to zrealizowa poprzez funkcjonariuszy WRD [Wydzia Ruchu Drogowe-
go] na zasadzie normalnej kontroli drogowej przy skrzyowaniu 29 Listopada
zOpolsk. Sprawa ta bdzie pilotowana przeze mnie. Wczeniej uprzedz na tele-
fon 135-44 podajc haso: Dla Adama sprawa aktualna.
Za zgodno:
Adam Wolnicki
odb. 2 egz.
Egz. nr 1 KOS
Egz. nr 2 teczka Ciuy
L. dz. m. 1044/81/KP
12
W Solidarnoci
Monika iTomek to nie tylko ulokowani wsamym centrum dziaalnoci opozycyjnej,
ale take najbardziej pracowici tajni wsppracownicy krakowskiej SB. Warchiwum IPN
wKrakowie znajduj si setki donosw bd wycigw zdonosw Moniki. Czy nawza-
jem wiedzieli osobie? Ajeeli tak, to od kiedy? Postpujca kwerenda dokumentw bez-
pieki zpewnoci pozwoli odpowiedzie ina to pytanie. Latem 1980r. wobszernym do-
nosie (nagranym inastpnie spisanym ztamy), zoonym przez Monik funkcjonariuszowi
SB Wolnickiemu wsubowym samochodzie, znalaz si zabawny fragment:
Maleszka otrzyma mieszkanie zRady Narodowej. Wdniu wczorajszym byem unie-
go. Na zszywaczu, ktry mia wdomu, odbita jest piecztka imienna Kpt. Zb. Kluczyski.
Na moje pytanie, skd to ma, powiedzia, e zakosi wczasie bytnoci wbudynku SB przy
pl. Wolnoci
13
.
Co oznacza ten donos? Czy Monika po prostu donosi na koleg, czy te ostrzega
wten sposb SB przed Tomkiem uwaajcie na niego, bo doprowadzi do gronej de-
konspiracji? Mogoby to wskazywa, e agent Monika wiedzia owsppracy Maleszki.
Zkolei Maleszka ju po ujawnieniu faktu, e by konfidentem, twierdzi, i nie zna innych
tajnych wsppracownikw.
Donosy Moniki, podobnie jak Tomka, dotycz rnych wydarze oraz osb inie
zamykaj si wkrgu SKS. Na przykad wpadzierniku 1980r. obaj dostarczaj informa-
cji na temat Konfederacji Polski Niepodlegej.
W dniu 2.10.1980r. przejto operacyjnie od t.w. ps. Tomek 150 egz. ulotek tzw.
Owiadczenia KPN-u dot. dania uwolnienia aresztowanego Leszka Moczulskiego. Ulotki
zostay wykonane na powielaczu zpodpisem Konfederacja Polski Niepodlegej Obszar
Poudnie (w zaczeniu 3 egz. ulotek).
12
Ibidem, 08/302, t. II, Wycig zinformacji operacyjnej, 10 VII 1981r., k. 11.
13
Ibidem, 0101/98, Informacja operacyjna (spisana ze sw TW), 25 VIII 1980r.
60 60 60 60 60
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EZ informacji uzyskanej od t.w. ps. Tomek iMonika wynika, e ulotki te wykona
figurant Krzysztof Bzdyl. Figurant wykonane przez siebie ulotki przechowywa wmieszka-
niu ojca Konstantego, ktry aktualnie przebywa na leczeniu []
14
.
We wrzeniu 1980r. H. Karkosza przez kilka dni udostpnia swoje mieszkanie na
punkt konsultacyjny dla tworzcych si zwizkw zawodowych. Drukowa zwizkowe in-
strukcje, apniej niektre czasopisma Solidarnoci iNiezalenego Zrzeszenia Studen-
tw. Jak wynika zinformacji uzyskanych przez autora jego biogramu, zosta szefem Komi-
sji Zakadowej NSZZ Solidarno wkrakowskim PKO BP, ale zajmowa si gwnie
tworzeniem bazy wydawniczo-poligraficznej Zwizku
15
.
Jednoczenie agent Monika od pierwszych dni wrzenia 1980r. sta si jednym znaj-
waniejszych rde informacji na temat powstajcych struktur Solidarnoci. Ju 9 wrze-
nia donosi:
Co do Zwizkw Zawodowych kontaktowaem si zKaczmarkiem on robi to cae
rodowisko akademicko-naukowe. Ponadto powsta zesp prawny konsultacyjny co do
Wolnych Zwizkw. Szefem tego zespou jest Kubas adwokat. Oni nie bd udziela
porad, tylko jeeli bd problemy prawne, to oni wtedy bd je rozwizywa (problemy
statutowe)
16
.
W 1981r. nazwisko Karkoszy znw pojawio si wdokumentach wanej operacji pro-
wadzonej przez SB. Dotyczya ona planowanego wyjazdu przedstawicieli krakowskich wy-
dawnictw niezalenych na Midzynarodowe Targi Ksiki we Frankfurcie nad Menem.
[] zinicjatywy przebywajcego we Francji figuranta tut[ejszego] Wydziau Wojciecha
Sikory, pracownicy Instytutu Literackiego wParyu [Andrzej] Stypukowski [nie by pracowni-
kiem Instytutu przyp. R.T.] iGiedroi [Jerzy Giedroyc] zamierzaj zaprosi na Midzyna-
rodowe Targi Ksiki do Frankfurtu po dwie osoby zKrakowskiej Oficyny Studentw KOS
iWydawnictwa ABC.
Z przeprowadzonych wstpnych ustale wynika, e na ww. targi zamierzaj wyjecha:
Henryk Karkosza zKrakowskiej Oficyny Studentw iJ[an] Polkowski zWydawnictwa ABC.
Dwie nastpne osoby maj by dokooptowane ze wsppracownikw tych wydawnictw
posiadajcych aktualne paszporty
17
.
Wkrtce byo ju wiadomo, e orodki dywersji ideologiczno-politycznej na Zachodzie
(Instytut Literacki wParyu) interesuj si moliwociami wydawniczymi niezalenych oficyn
funkcjonujcych na terenie kraju. Moliwoci te zamierzaj wykorzysta do utworzenia na
terenie Polski wsplnej oficyny wydawniczej, wydajcej kieszonkowe edycje Kultury pary-
skiej oraz inne tego typu pozycje. Wedug SB zaproszenia zostay skierowane do wydaw-
nictw NOWa, ABC, KOS, Spotkania iKrg oraz do Wydawnictwa Modej Polski. ZKra-
kowa do Frankfurtu mieli wyjecha Wiesaw Hodys, Tadeusz Kadenacy, Henryk Karkosza,
Bogusaw Sonik, Andrzej Sulikowski.
Wszyscy wymienieni maj potwierdzi otrzymane paszporty na wyjazd na telefon do-
mowy Stypukowskiego wLondynie. Zalecono im, aby wizy docelowe brali do Francji, na-
tomiast tranzytowe przez RFN. []
14
Ibidem, 010/11564, Meldunek operacyjny, 3 X 1980r., k. 74.
15
K. Burnetko, Henryk Karkosza [w:] Opozycja wPRL. Sownik biograficzny 195689, War-
szawa 2002, s. 159.
16
IPN Kr, 0222/1700, t. I, Wycig zinformacji operacyjnej t.w. Monika.
17
Ibidem, 0101/98, Uzupenienie meldunku operacyjnego, 23 IX 1981r., k. 44.
61 61 61 61 61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W zwizku zpowyszym podjlimy czynnoci majce na celu:
Rozpoznanie wszystkich osb uczestniczcych wzaaranowanym przez Instytut Literac-
ki spotkaniu.
Ustalenie zamierze przedstawicieli Instytutu Literackiego wzgldem KOS iinnych
wydawnictw niezalenych.
Wyjanienie, czy faktycznie przewidywany jest przerzut do Polski rodkw imateriaw
poligraficznych. Jeeli tak, to jak drog iza czyim porednictwem.
Rozpoznanie systemu rozlicze wprzypadku wydawania wkraju edycji Kultury paryskiej.
Dla realizacji tych celw planujemy wydelegowanie na midzynarodowe targi ksiki
do Frankfurtu 1 TW, ktremu zostan zlecone ww. zadania, zatwierdzone przez Z[astp]c
Komendanta Wojewdzkiego MO ds. Suby Bezpieczestwa
18
.
Pomimo moliwoci wysania agenta wgrupie przedstawicieli krakowskich niezale-
nych wydawnictw wadzom bezpieczestwa bardziej zaleao, aby do wyjazdu nie doszo,
atym samym, by nie podjto prb przedrukowywania emigracyjnych publikacji.
W aktach paszportowych Henryka Karkoszy zachowa si m.in. kwestionariusz paszpor-
towy, wktrym wrubryce cel iczas planowanego wyjazdu podano: Austria iRFN od
12X do 12 XI 1981r., aktry opatrzony zosta decyzj: wyda zwyky, zprawem do
wielokrotnego przekraczania granicy; okres wanoci: trzy lata. Ponadto waktach tych
znajduje si paszport wydany w1981r. zwiz francusk, wan przez trzy miesice, wy-
dan 28 X 1981r.
19
Wpaszporcie nie ma adnych piecztek, wskazujcych na przekro-
czenie granicy. Potwierdza to raport mjr. Wiesawa Hryniewicza, ktry informuje przeoo-
nych, e na powysze targi zterenu Krakowa nikt znaczcy zfigurantw tut[ejszego] Wydziau
nie wyjecha iinicjatywa orodkw dywersji ideologicznej upada.
W rzeczywistoci na targi wyjecha Tadeusz Kadenacy, ktrego jednak stan wojenny
zasta na Zachodzie ido Polski wrci dopiero po odzyskaniu niepodlegoci. Gdy w1984r.
wyjechaa rwnie jego ona zdziemi, Karkosza kupi dom, ktry posiadali wKrakowie.
Ten zakup, za astronomiczn jak na owe czasy kwot, wypacon wdolarach, wzbudzi
podejrzenia wrodowisku dziaaczy opozycji. Karkosza tumaczy, e to jego ona otrzymaa
znaczny spadek.
Obsuga sieci
W czasie, oktrym mowa, tzn. wlatach 19791981, agenci dziaajcy wrodowi-
skach opozycji otrzymywali wysokie uposaenie. W1979r. Monika otrzymywa wmiar
regularne miesiczne wynagrodzenie. Stwierdzaj to raporty kasowe: 23 lipca, 16 sierpnia
i24 wrzenia 1979r. za kadym razem t.w. Monice wypacono 1000 z. Czsto
wraportach dotyczcych wypat zapisywano rwnie, do jakich operacji wykorzystywano
donosy opacone konkretn sum. Np. wraporcie dotyczcym wypaty z24 wrzenia 1979r.
zanotowano, e przekazane wtym miesicu informacje Moniki zostay wykorzystane do
dziaa prowadzonych przeciwko dziaaczom krakowskiej opozycji: Jzefowi Baranowi iJa-
nuszowi Pierzchale
20
.
Kada zwypat miaa szczegow dokumentacj, kada te bya potwierdzona przez
tajnego wsppracownika. Drobiazgowe raporty dotyczce wypat miay zabezpieczy przed
18
Ibidem, Meldunek operacyjny, 12 X 1981r., k. 4647.
19
Ibidem, 37/218715, Akta paszportowe.
20
Ibidem, 056/84, t. XVII, Sprawozdanie funduszu za III kwarta 1979r., k. 139.
62 62 62 62 62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Emoliwoci defraudowania pienidzy przeznaczonych dla konfidentw (a take na inne
wydatki zwizane zobsug sieci, czyli np. na opacenie lokali kontaktowych, zakup pre-
zentw lub poczstunek wkawiarniach czy restauracjach) przez tzw. oficera prowadz-
cego tajnego wsppracownika.
Raport
Melduj, e wdniu 20. 07.1979r. wrczyem tajnemu wsppracownikowi wy-
stpujcemu pod pseudonimem Monika nr ewidencyjny 21120
kwot zotych 1000
(sownie zotych) jeden tysic
tytuem wynagrodzenia za przekazane informacje do sprawy nr 019401.
Orygina pokwitowania odbioru gotwki doczono do teczki t.w. nr 21120
Krakw dnia 20. 07.1979
st. insp. Wydz. III sek.[?] III [litera nieczytelna]
sier. A. Wolnicki
Sprawdzono pod wzgldem merytorycznym oraz formalnym irachunkowym dnia
20.07.79
Naczelnik Wydziau III KWMO wKrakowie
ppk Jan Bill
zatwierdzam na sum z 1000
sownie zotych jeden tysic
do wypaty zpoz. 1 funduszu O
dnia 20.07.79
Naczelnik Wydziau III
KWMO wKrakowie
ppk Jan Bill
Kwot z 1000 (sownie zotych jeden tysic) otrzymaem dnia 20.07.79
[w rubryce:] podpis funkcjonariusza odbierajcego gotwk
[odrczny podpis Wolnickiego]
Zaksigowano dnia 23.07.79
Raport kasowy nr 660/3/79
poz. 1
podpis [nieczytelny]
21
W 1980r. Monika nadal otrzymywa wynagrodzenie. Spotkania iwypaty odbyway
si regularnie. Raporty kasowe odnotowuj kolejne kwoty po 1000 z wypacane Moni-
ce przez sier. Wolnickiego wdniach 15 stycznia, 18 lutego, 25 marca, 22 kwietnia,
anastpnie po przerwie, ktrej przyczyn na razie nie znamy 12 i22 sierpnia. Raporty
kasowe za czwarty kwarta nie zostay dotd odnalezione, natomiast wtrzecim kwartale,
19 sierpnia, zaksigowano take dwie kwoty wydane na poczstunek dla tajnego wsp-
21
Ibidem, 056/84, t. XVII, Raport, 23 VII 1979r., k. 45.
63 63 63 63 63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
pracownika Monika: 83i98 z
22
. Najwyraniej tym razem spotkania odbyy si wka-
wiarniach.
W 1981r. Monika otrzymuje: 5 stycznia 2000 z, 28 marca 1000 z, 2 kwietnia
1000 z oraz 14 padziernika 3000 z
23
.
W 1982r. wraporcie kasowym Wydziau III pod dat 7 maja zapisano, e kpt. Hrynie-
wicz przekaza t.w. Monika wynagrodzenie wkwocie 5000 z, anastpnie pod dat
2czerwca Wolnicki przekaza wynagrodzenie wwysokoci 2000 z
24
. Moe ztego wyni-
ka, e wstanie wojennym wzrosy stawki wypacane konfidentom albo rekompensowano
wten sposb Monice pobyt worodku dla internowanych. Nastpna wypata dla Moni-
ki, wkwocie 5000 z, zostaa dokonana przez Hryniewicza 6 wrzenia 1982r. Ten sam
oficer tego samego dnia tak sam kwot wypaci Tomkowi (L. Maleszce)
25
.
Dokumenty Wydziau C
Kilka miesicy wczeniej, 13 grudnia 1981r., Henryk Karkosza zosta internowany ipoczt-
kowo umieszczony wZakadzie Karnym wWiniczu. 20 grudnia kpt. Wiesaw Hryniewicz spo-
rzdzi wykaz trzech osb, ktrym naley polepszy warunki internowania. Jedn zwymienionych
wtym pimie by Karkosza
26
. 21 grudnia 1981r. pk Adam Trzybiski, komendant wojewdzki
MO wKrakowie, przesa do ministra Czesawa Kiszczaka wykaz intelektualistw, ktrym ze
wzgldu na stan zdrowia ipozycj wrodowisku, naszym zdaniem, naley zagodzi warunki
odosobnienia. Wrd czterech wymienionych tu osb znajduje si H. Karkosza
27
. Z28 grudnia
1981r. pochodzi pismo tego samego pk. Trzybiskiego do naczelnika ZK wWiniczu zpole-
ceniem wydania dwunastu internowanych wcelu przewiezienia ich do aresztu ledczego na ul.
Mogilskiej wKrakowie oraz dwch internowanych wcelu przetransportowania ich do orodka
odosobnienia wJaworze wwojewdztwie koszaliskim. Pozostali internowani zostali tego dnia
przewiezieni do orodka odosobnienia, zorganizowanego wwizieniu wZau pod Rzeszo-
wem. Jedn zdwch osb przewiezionych tego dnia do Jaworza jest H. Karkosza
28
.
Wrd niewielu dokumentw, ktre zachoway si zokresu internowania, znajduje si
szyfrogram z21 maja 1982r., wktrym naczelnik Wydziau ledczego KW MO wKosza-
linie zwraca si do naczelnika tego samego wydziau wKrakowie znastpujc prob:
uprzejmie prosz opowiadomienie osb internowanych, aprzebywajcych na przepust-
ce, tj. maleszka lesaw ikarkosza henryk, e po powrocie zprzepustki winni zgosi si
worodku odosobnienia wdarwku al. sowiaska 27. orodek sanatoryjno-wczasowy
gniewko. orodek odosobnienia wjaworzu zdniem 21.05.1982 zosta rozwizany, ain-
ternowani przeniesieni do orodka odosobnienia wdarwku.
Na odwrocie napisano odrcznie: W dniu 22.05.82r. ogodz. 13.00 powiadomiem
opowyszym N[aczelni]ka Wydz. III kpt. W. Hryniewicza, ktry zobowiza si poinformo-
wa obu d/w. Kr. 22.05.82. [podpis nieczytelny]
29
.
22
Ibidem, 041/83, t. V, cz. 1, Raport kasowy, k. 15, 18, 21, 61, 104, 105.
23
Ibidem, 041/83, t. V, cz. 2, k. 218, 222; ibidem, 041/83, t. V, cz. 3, k. 346.
24
Ibidem, 041/83, t. VII, cz. 1, Raport kasowy, k. 56, 57.
25
Ibidem, k. 100.
26
Ibidem, 010/12080, t. II, Wykaz, 20 XII 1981r., k. 28.
27
Ibidem, Szyfrogram, 21 XII 1981r., k. 26.
28
Ibidem, 010/12080, t. VII, Pismo z28 XII 1981r., k. 218.
29
Ibidem, Szyfrogram, 21 V 1982r., k. 171.
64 64 64 64 64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWedug biogramu wwydawnictwie Opozycja wPRL, Henryk Karkosza przebywa wJa-
worzu do czerwca 1982r., natomiast wedug dokumentu, zawierajcego informacje ooso-
bach internowanych, czyli formularza Mkr-2 (d. E-14/1), zosta zwolniony 26 maja 1982r.
30
Wrd dokumentw Wydziau C krakowskiej SB, czyli komrki zajmujcej si groma-
dzeniem iewidencjonowaniem materiaw operacyjnych, znajduje si Dziennik Rejestra-
cyjny, obejmujcy m.in. wykazy podejmowanych spraw operacyjnych, wykazy czynnoci
operacyjnych, spis tzw. materiaw wstpnych, czyli informacji owydarzeniach, ktre po-
winny pocign za sob zainteresowanie SB, list zastrzee zgody na wyjazd za granic,
wykaz wydarze wanych zpunktu widzenia operacji prowadzonych przez SB, atake wy-
kaz figurantw, tajnych wsppracownikw, kandydatw do werbunku itp. WDzienniku
Rejestracyjnym znajduj si te zapisy dotyczce t.w. Monika iWaldek.
10 listopada 1978r. pod numerem 21120 zapisano fakt rejestracji figuranta SOR
Gama-1 (sprawy operacyjnego rozpracowania okryptonimie Gama-1). Kategori re-
jestracji nastpnie zmieniono, ale numer pozosta ten sam zfig[uranta] o[peracyjnego]
rozp[oznania] na TW opseudonimie Monika, anastpnie Waldek
31
. Wtym zapisie
najwaniejszy okazuje si numer, pod ktrym tajny wsppracownik wystpuje rwnie win-
nych dokumentach, np. wcytowanym ju raporcie owypacie wynagrodzenia zlipca 1979r.
Ten sam numer pojawia si wWykazie internowanych wczasie stanu wojennego. Wykaz
ten znajduje si wtomie korespondencji zpoowy 1983r., gdy Wydzia C porzdkowa
dokumenty internowanych. Po skompletowaniu dokumentw dotyczcych poszczeglnych
osb teczki rozsyano do komend wojewdzkich. Przed t wysyk Wydzia C sporzdzi
wspomniany wykaz, wktrym pod liczb porzdkow 48. figuruje Henryk Karkosza, syn
Antoniego, aprzy jego nazwisku znajduje si numer 21120
32
.
W materiaach ewidencyjnych znajduj si take karty rejestracyjne, opatrzone symbo-
lem E-14, oraz tzw. kartoteki odtworzeniowe pseudonimw ikryptonimw. Dokumenty te
jak dotd nie zostay odtajnione przez IPN, podobnie jak wci jeszcze pozostaj tajne
dokumenty dotyczce TW wytworzone w latach 19831990.
Opiekunowie zSB
Pierwszym funkcjonariuszem, tzw. prowadzcym tajnego wsppracownika Monik,
by sier. Adam Wolnicki. Urodzony w1944r. wKrakowie, absolwent zasadniczej szkoy
zawodowej, po jej ukoczeniu pracowa wKrakowskich Zakadach Gastronomicznych Ka-
wiarnie, aod 1971r. jako inspektor do spraw inwestycji wZakadzie Usug Inwestycyjno-
Remontowych. Wlatach 19651967 odby sub wojskow, zakoczon uzyskaniem
odznaki Wzorowego onierza. Ukoczy Technikum Mechaniczne dla Pracujcych, tre-
nowa dudo wMiejskim Domu Kultury, w1966r. wstpi do PZPR. Wlipcu 1972r. wskutek
likwidacji zakadu otrzyma trzymiesiczne wypowiedzenie.
Najwyraniej uprzedzajc ten fakt, podj starania oprzyjcie do pracy wSB. Wlatach
19721975 pracowa jako inspektor Referatu do Spraw SB wKomendzie Powiatowej MO
wKrakowie, wczerwcu 1975r. awic po trzech latach awansowa na inspektora Wy-
dziau III SB wKomendzie Wojewdzkiej MO, zajmujcego si rozpracowywaniem izwal-
czaniem rodowisk opozycyjnych. W1977r. otrzyma brzow odznak Za Zasugi wOchro-
30
Ibidem, 010/12080, t. VI, Karta Mkr-2, k. 88.
31
Ibidem, 0020/1, Dziennik Rejestracyjny.
32
Ibidem, 056/196, Wykaz internowanych wczasie stanu wojennego, k. 41.
65 65 65 65 65
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nie Porzdku Publicznego, awmarcu 1978r. awans na starszego inspektora
33
. Wczerw-
cu 1979r. ppk Jan Bill, naczelnik Wydziau III oraz Andrzej Miklasiski, Isekretarz Oddzia-
owej Organizacji Partyjnej, wystawili mu pozytywn opini subow: Sier. Adam Wolnicki
[] pracuje wgrupie zajmujcej si zwalczaniem dziaalnoci grup antysocjalistycznych. Jako
pracownik wykaza si duym zdyscyplinowaniem izaangaowaniem wrealizowaniu zada
operacyjnych. Nie liczy si zgodzinami pracy. Posiada na swym koncie szereg pozytywnych
wynikw. Uzyskiwane przez niego informacje przyczyniy si do zlikwidowania szeregu mate-
riaw wrogich irodkw poligraficznych. Za wyniki pracy by szereg razy nagradzany, wtym
nagrod Ministra Spraw Wewntrznych. Jest przykadem pracowitoci, zaangaowania. Wy-
kazuje wiele wasnych inwencji ipomysowoci. Prowadzi samodzielnie sprawy operacyjne,
wktrych stara si terminowo realizowa nakrelone przedsiwzicia. Dobrze pracuje ze
rdami informacji. Pracownik skromny, zrwnowaony iobowizkowy. Pod tym wzgldem
moe by wzorem dla innych. Przestrzega zasad konspiracji. Waciwie opracowuje doku-
menty subowe. Posiada dobre rozpoznanie na swoim odcinku pracy, starajc si rozszerza
ilo rde informacji. Jest czonkiem PZPR. Aktywnie uczestniczy wzebraniach iszkoleniach
partyjnych. Strona moralna bez zastrzee. Koleeski ilubiany przez kolektyw Wydziau.
Aktualnie jest studentem II roku ZSA [Zawodowego Studium Administracyjnego]. Nawa pra-
cy powanie utrudnia mu kontynuowanie studiw
34
.
W cytowanym pimie dwukrotnie zwrcono uwag na rda informacji, czyli pozy-
skanych do wsppracy konfidentw. Podobne zdanie znajduje si rwnie we wniosku
opodwyszenie dodatku specjalnego, sporzdzonym przez przeoonego wgrudniu
1980r. Napisano tam: Posiada na swoim koncie wartociowe rda informacji, zktry-
mi pracuje bardzo dobrze
35
.
W 1979r. Wolnicki otrzyma srebrn odznak Za Zasugi wOchronie Porzdku Pu-
blicznego, aw1980r. Srebrny Krzy Zasugi. Wedug kolejnej opinii subowej do jego
zasug zaliczono umieszczenie dotychczasowych informatorw wstrukturach Solidarno-
ci: Waciwe kierunkowanie pracy zosobowymi rdami [czyli tajnymi wsppracowni-
kami przyp. R.T.] spowodowao, e po powstaniu Solidarnoci, anastpnie nielegal-
nych struktur, wrd ktrych liderw uplasowali si byli dziaacze SKS, zabezpieczony zosta
nieprzerwany dopyw informacji ointeresujcych zagadnieniach, zagroeniach iosobach
36
.
W1982r. Wolnicki przeszed przeszkolenie wSzkole Chorych MSW wWarszawie izo-
sta oddelegowany do pracy wWydziale V, gdzie zajmowa si rozpracowywaniem podzie-
mia itropieniem ukrywajcych si dziaaczy opozycji. Wstyczniu 1983r. zgosi prob
oprzeniesienie go do Wydziau V, ktra dwa miesice pniej zostaa pozytywnie rozpa-
trzona. Wtym samym roku otrzyma stopie podporucznika MO
37
.
Tymczasem w1982r. kontakt operacyjny zMonik przej naczelnik Wydziau III SB wKra-
kowie Wiesaw Hryniewicz, od Wolnickiego starszy zarwno wiekiem, jak istaem pracy wSB.
Wiesaw Hryniewicz, urodzony w1943r. wKrakowie, w1963r. ukoczy Technikum
Geologiczne, aponiewa nie dosta si na studia na AGH, zosta wcielony do wojska. Po
zaliczeniu Szkoy Podoficerskiej iuzyskaniu podobnie jak Wolnicki odznaki Wzorowego
onierza oraz wstpieniu do PZPR, Hryniewicz natychmiast po zakoczeniu suby wojsko-
33
IPN Kr, 059/645, yciorys, k. 10.
34
Ibidem, Opinia subowa sier. Adama Wolnickiego, 16 VI 1979r., k. 67.
35
Ibidem, Wniosek personalny, 2 XI 1980r., k. 92.
36
Ibidem, Opinia subowa, 4 I1989r., k. 108.
37
Ibidem, Raport, 4 I1983r., k. 96.
66 66 66 66 66
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewej zoy podanie oprzyjcie do pracy wmilicji
38
. Przez dwa lata by referentem wWydziale
Przestpczoci Gospodarczej Komendy Miejskiej MO wKrakowie, ale wpadzierniku 1967r.
zoy wniosek oprzeniesienie do SB, gdy jak napisa pragn powici wszystkie swe
siy oraz wiedz dotd zdobyt ochronie Narodu polskiego przed dziaaniem wywiadu poli-
tycznego igospodarczego si odwetowych N.R.F iinnych mocarstw zachodnich
39
.
Pocztkowo suy jako inspektor Sekcji IWydziau II SB wKrakowie, awlatach 1971
1973 jako starszy inspektor Grupy Operacyjnej Wydziau II SB. Funkcjonariusze tego
wydziau chtnie nazywali si kontrwywiadem, chocia wrzeczywistoci ledzili przyjeda-
jcych do Polski obcokrajowcw iosoby kontaktujce si znimi wkraju. W1970r. Hry-
niewicz ukoczy Szko Oficersk SB, otrzyma stopie podporucznika, wlipcu 1973r.
obj funkcj kierownika Grupy Operacyjnej, awczerwcu 1975r., ju jako porucznik,
kierownika sekcji wWydziale II SB. Wczasie suby ukoczy zaoczne studia wZawodowym
Studium Administracyjnym na Wydziale Prawa iAdministracji UJ, awsierpniu 1976r.
awansowa na zastpc naczelnika Wydziau Paszportw SB. Od wrzenia 1979r. do
maja 1980r. odby kurs specjalny wWyszej Szkole Komitetu Bezpieczestwa Pastwo-
wego (KGB) im. Feliksa Dzieryskiego wZSRS. Wedug wiadectwa ukoczenia kursu,
wjego trakcie zaliczy nastpujce przedmioty: naukowy komunizm, podstawy dziaalnoci
agenturalno-operacyjnej sowieckiego wywiadu, sowiecki kontrwywiad wwalce zdywer-
syjn dziaalnoci wywiadw pastw imperialistycznych, jzyk rosyjski
40
.
Po uzyskaniu tak specjalistycznego przeszkolenia Hryniewicz wlipcu 1980r. obj funk-
cj zastpcy naczelnika Wydziau III SB wKrakowie, arok pniej, od sierpnia 1981r.
naczelnika tego wydziau. Ju jako naczelnik przej w1982r. od sier. Wolnickiego m.in.
tajnego wsppracownika Monik. Poniewa wkocu 1983r. nastpia reorganizacja
SB, awaciwie dostosowywanie komrek organizacyjnych wKrakowie do struktur war-
szawskiej centrali, dotychczasowy Wydzia III zosta przemianowany na Wydzia III-1, aWie-
saw Hryniewicz, wwczas ju major, 1 grudnia otrzyma nominacj na jego naczelnika. Na
tym stanowisku pozosta a do listopada 1989r., gdy wrandze podpukownika przeniesio-
no go na stanowisko kierownika Inspektoratu ISB wKrakowie
41
. Inspektorat ten by czci
Departamentu IMSW, zajmujcego si gwnie inwigilacj rodowisk emigracyjnych ipo-
lonijnych. Hryniewicz ju wczeniej wsppracowa ztzw. wywiadem, za co wlipcu 1989r.
zosta nagrodzony podr kuriersk na trasie: Finlandia, Szwecja, Norwegia, Dania
iIslandia. Jak napisa gen. bryg. Zdzisaw Sarewicz, dyrektor DepartamentuIMSW, wli-
cie do wiceministra gen. dyw. Wadysawa Poogi: powierzenie mu tego zadania stanowi-
oby wyraz uznania naszej Jednostki dla zaangaowania iwysiku ppka W.Hryniewicza,
arwnoczenie byoby motywacj izacht dla innych jednostek krajowych na rzecz akty-
wizacji wsppracy zDepartamentem IMSW
42
.
Nota IPN
Dokumenty przechowywane wIPN, gdy uzyskali do nich dostp dawni dziaacze anty-
komunistycznej opozycji, pozwoliy na wycignicie wnioskw, ktrych rezultatem byo cyto-
38
IPN Kr, 059/669, yciorys, k. 3.
39
Ibidem, Raport, 19 X 1967r., k. 95.
40
Ibidem, wiadectwo ukoczenia Kursu Specjalnego, 15 IX 1980r., k. 130.
41
Ibidem, Opinia oprzebiegu iwarunkach suby, 9 IV 1990r., k. 158.
42
Ibidem, Raport, marzec 1989r., k. 153. Wdniu 30 III 1989r. gen. Pooga odrcznie
wyrazi swoj zgod.
67 67 67 67 67
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
43
Rzeczpospolita nr 195 (67878), 20 VIII 2004, s. A4.
wane na wstpie owiadczenie 17 osb. Ale nie tylko wrd tych osb pojawia si opinia,
e podejrzenia wobec Henryka Karkoszy mog by uzasadnione. Maciej Gawlikowski,
wlatach 80. dziaacz KPN, znalaz wudostpnionych mu dokumentach informacj, e
usiowa od Oficyny Literackiej kupi specjalny typ kserokopiarki, sucej do sporzdzania
matryc offsetowych. Przypomnia sobie wwczas, e jedyn osob, zktr na ten temat
rozmawia, by Karkosza, arozmowa odbya si na podwrzu przed jego domem, co wy-
kluczao uycie podsuchu.
Pamita rwnie, jak wiosn 1988r. wczasie strajku wHucie Lenina dziaacze Soli-
darnoci prosili go ouruchomienie prymitywnego sprztu do produkcji ulotek strajkowych.
Wyrazi wwczas wobec nich zdziwienie, dlaczego nie podejm si tego podziemne oficy-
ny, finansowane zZachodu izaopatrywane wzachodni sprzt. Teraz sdzi, e reim, ktry
wtym czasie znajdowa si ju na drodze do ostatecznego upadku, gotw by nawet na
podwaenie wiarygodnoci swoich tajnych wsppracownikw, byle tylko nie dopuci do
rozszerzenia si kryzysu iwybuchu kolejnych strajkw.
Z pewnoci nowe dokumenty dotyczce tajnego wsppracownika Monika jeszcze
dugo bd odnajdywane podczas kwerend prowadzonych warchiwach IPN, nie tylko wKra-
kowie. Dotychczasowe ustalenia sprawiy, e wIPN sporzdzony zosta oficjalny dokument
pt. Nota dotyczca danych identyfikacyjnych informatorw, ujawniajcy nazwisko tajnego
wsppracownika bezpieki. Zapisano wnim m.in.:
[] Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-
skiemu informuje Pana odanych informatora zanonimizowanych wudostpnionych doku-
mentach dotyczcych pokrzywdzonego, ktre mona byo jednoznacznie okreli na pod-
stawie dokumentw byej SB WUSW wKrakowie, znajdujcych si wzasobie archiwalnym
Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.
Kryptonim lub numer, pod ktrym zanonimizowano dane osobowe informatora wudo-
stpnionych lub wydanych dokumentach dotyczcych pokrzywdzonego:
Monika
Nazwisko Karkosza
Imi Henryk
Data urodzenia 25.05.1953
Imi ojca Antoni.
W fotokopii opublikowanej przez dziennik Rzeczpospolita
43
nazwisko pokrzywdzone-
go, ktremu wydano ten dokument, zostao zamazane.
68 68 68 68 68
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
J JJ JJAN AN AN AN AN ARYN, ARYN, ARYN, ARYN, ARYN, BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN BEP IPN
PASZPORT KEMNITZA
Dyskusja wok tzw. listy Wildsteina koncentrowaa si gwnie
na problemie lustracji, azatem stanowia punkt odniesienia dla
politykw idziennikarzy uwikanych wspr oprzeszo III RP ina-
dal nim pozostaje. Zastanawiano si rwnie nad metodologi do-
chodzenia do prawdy oagentach, ktrzy podtrzymywali swymi do-
nosami system komunistyczny wPolsce. Kada teczka agenta odkrywa
fragment rzeczywistoci oosobie, ktrej dotyczy, ale wjeszcze wik-
szym stopniu oaparacie represji, opartii komunistycznej, sowem
oPRL, wktrej wikszo dzi yjcych Polakw miaa wtpliw przy-
jemno si urodzi iedukowa.
Edward Kemnitz, ps. konspiracyjny Marcin (19072002), wraportach spisanych przez
oficera prowadzcego mjr. Kazimierza Gaziewskiego zWydziau II Departamentu III MSW,
wystpuje jako rdo osobowe: Kemnitz Edward. W1932r. ukoczy studia prawnicze,
anastpnie podyplomowe zzakresu ekonomii wPortland Place (Wielka Brytania); przed
wojn by dziaaczem ONR-ABC, gdzie organizowa sekcj rzemielniczo-kupieck. Po
zabjstwie ministra Bronisawa Pierackiego by podejrzewany oudzia wtej zbrodni izosta
uwiziony, pocztkowo wwizieniu centralnym przy ul. Daniowiczowskiej wWarszawie,
anastpnie wBerezie Kartuskiej. Wceli dzieli los winia zniejednym komunist. Przed
1939r. iw czasie okupacji pracowa wWarszawskiej Fabryce Wyrobw Oowianych iCy-
nowych, zaoonej przez swego ojca w1909r. Wczasie wojny waciciele zatrudniali wniej
ukrywajcych si ydw
1
.
Kemnitz nalea do Organizacji Polskiej (OP), przechodzc wniej kolejne stopnie wta-
jemniczenia (od poziomu Sekcji S do Zakonu Z). Czonkiem [OP przyp. J..]
mg zosta jedynie Polak, onieposzlakowanej przeszoci moralnej ipolitycznej, oprze-
konaniach na wskro narodowych
2
wyjania wstyczniu 1960r. Dziaa take wSubie
Cywilnej Narodu (SCN)
3
, wdziale przemysowym, gdzie przygotowywano program gospo-
darczy na czas niepodlegoci oraz wkomrce propagandy Grupy Szaca, kierowanej
zramienia OP przez Bolesawa Sobociskiego. Wspomina, e pracowa rwnie dla AK,
wkomrce Import: przyjmujcej zrzuty broni isprztu, jak rwnie cichociemnych.
Moim obowizkiem bya aklimatyzacja ilegalizacja onierzy, lokowanie ich usprawdzo-
nych rodzin, wystaranie si odobre karty pracy itd.
4
Wpierwszej poowie 1945r. organi-
zowa, wraz ze Stanisawem Kasznic, Lechem Neymanem oraz Leszkiem Prorokiem iin-
1
Akta sprawy przeciwko E. Kemnitzowi; wobszernym yciorysie pisanym na danie SB
wstyczniu 1960r. faktu tego nie podaje, zob. AIPN, 0192/140, t. 2, Zeznania wasne Kemni-
tza Edwarda, stycze 1960r., k. 68 in.
2
Ibidem.
3
By to odpowiednik Delegatury Rzdu na Kraj wstrukturze tej czci obozu narodowego,
ktra nie wesza wramach akcji scaleniowej do podziemnych struktur pastwa polskiego. NSZ
iSCN uznaway wszake rzd polski wLondynie.
4
AGKBZpNP, SWMW, 505, Akta ledczo-sdowe E. Kemnitza, k. 68 in.; yciorys Edwarda
Marcina Kemnitza, Szaniec Chrobrego, nr 6162 (wrzesiegrudzie), Warszawa [2002], s. 12.
69 69 69 69 69
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nymi, Armi Polsk (AP) podleg OP iNIE, wktrej peni funkcj szefa okrgu bydgo-
skiego. Armia ta dziaaa od marca 1945r. na obszarze Wielkopolski iczci Pomorza.
Dwukrotnie by aresztowany przez UB, najpierw wlipcu 1945r., skazany na 10 lat, zwol-
niony wwyniku amnestii wiosn 1947r., anastpnie w1949r. Wyrokiem z27 listopada
1951r. skazany ponownie na 10 lat pozbawienia wolnoci, m.in. zdekretu ofaszyzacji
kraju (tzw. sierpniwka
5
). Po warunkowym zwolnieniu zwizienia w1955r. zosta pod-
dany natychmiastowej inwigilacji
6
. Wtym samym roku suby staray si zbudowa wok
niego agentur wsprawie krypt. Kanay, dotyczcej ludzi zwywiadu NSZ wczasie II wojny
wiatowej. Wtym celu przesuchiwano jego podwadnych, m.in. Stanisawa Bzur ps. Smo-
liski oraz Bolesawa Pustelnika
7
. Spraw prowadzi na zlecenie naczelnika Wydziau IDe-
partamentu III Komitetu ds. BP ppor. T. Zawadzki, referent Sekcji II tego wydziau
8
. Po
wyjciu zwizienia Kemnitz przey osobisty dramat. Okazao si bowiem, e rozwd, jaki
przeprowadzi wczasie pobytu wwizieniu, eby chroni on przed represjami, zosta
przez maonk potraktowany serio, ze wszystkimi tego konsekwencjami.
Cho zatrudni si tymczasowo wWarszawskim Zjednoczeniu Budowlanym Przemysu
Drobnego wWarszawie (ul. Pikna 43), zdecydowa si na sta emigracj do Kanady;
zoy wraz zsynem Andrzejem podanie opaszport. By maj 1957r. Wydzia IDeparta-
mentu III MSW poleci wstrzymanie wydania paszportu
9
. Odpowiedzialnym za powysz
decyzj by naczelnik tego Wydziau (w latach 19561961), ppk Micha Jachimowicz
10
.
Kemnitz zosta objty spraw ewidencji operacyjnej (nr OMA 2423) przez pion III MSW.
Zpunktu widzenia naturalnych praw ludzkich dziaania te byy pozaprawne, jednake mie-
ciy si wzadaniach zlecanych przez komunistw resortowi spraw wewntrznych. Resort
wtym przypadku dziaa na podstawie wydanej przez siebie instrukcji nr 03/55: Poza
agenturalnym rozpracowaniem, organy bezpieczestwa prowadz agenturalno-operacyjn
obserwacj konkretnych osb, zktrych zachowania wynika, e s przeciwnikami ustroju
ludowego, aktre ze wzgldu na obce pochodzenie spoeczne iprzynaleno klasow,
przestpcz dziaalno polityczn wprzeszoci lub inne motywy mog wszcz lub wznowi
wrog dziaalno, jak rwnie mog by wykorzystywane przez wywiady imperialistyczne,
orodki reakcyjnej emigracji iniedobitki wrogiego podziemia przy realizowaniu przestp-
czych zamierze przeciwko PRL
11
. Instrukcja stwarzaa szefostwu MSW warunki do stoso-
wania pozaprawnych metod inwigilacji irepresji bezporednich wobec ludzi, ktrych wsposb
woluntarystyczny zakwalifikowano do kategorii politycznej domniemanych wrogw ludu.
Instrukcja powstaa wwarunkach odwily politycznej ibya stosowana jak si wydaje
przez cay okres PRL
12
.
5
Dekret PKWN z31 VIII 1944r.
6
AGKBZpNP, SWMW, 505-508, Akta sprawy przeciwko E. Kemnitzowi.
7
AIPN, IPN 00231/234, t. 13, Sprawa krypt. Kanay, k. 92 in.
8
Ibidem, Rozpracowanie krypt. Kanay, k. 55, 97.
9
AIPN, IPN 0192/140, t. 1, Notatka, 11 V 1957r., k. 156157.
10
M. Jachimowicz, ur. 17 VIII 1919r.; pochodzenie ydowskie; czonek KPP, PPR, PZPR; wUB
od 15 XII 1944r., pocztkowo wPUBP wSiedlcach, wokresie stalinowskim naczelnik kolejnych
wydziaw, kolejno, IiII Departamentu V MBP, wgrudniu 1955r. awansowany na wicedyrektora
Departamentu III Komitetu ds. BP (AIPN, IPN 398/1, t. 2, egz. 28; Suba Bezpieczestwa wPolskiej
Rzeczypospolitej Ludowej wlatach 19441978. Centrala, t. II, [Warszawa] 1978, s. 282).
11
AIPN, IPN 0297/43, t. 96, KdsBP, Departament Kadr iSzkolenia, Zasady agenturalnej
obserwacji osb podejrzanych, Warszawa, grudzie 1955r., s. 1.
12
Nie znalazem dokumentu wzasobach IPN, ktry by anulowa instrukcj nr 03/55.
70 70 70 70 70
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ENa podstawie powyszej instrukcji zaoono wic spraw ewidencji operacyjnej ipodjto
dziaania szantaujce, ktre zmierzay do zwerbowania Edwarda Kemnitza
13
. Funkcjona-
riusze MSW zdawali sobie spraw, e wKanadzie czekaa ju na niego bliska mu osoba:
miaa wyj [za niego] za m iwsplnie wyjecha do Kanady. Ostatecznie ona wyjechaa,
on za nie dosta wizy iobecnie koresponduj ze sob. [...] czyni mocne starania ztamtej
strony ocignicie Kemnitza
14
. Szanta by wprawdzie celny, ale SB nie bya do koca
przekonana, czy trafi on do wiadomoci figuranta. Wtym celu funkcjonariusze SB si-
gnli do resortowego archiwum, by znale materiay kompromitujce. Poszukiwania objy
nie tylko zeznania innych figurantw (w tym Bolesawa Pustelnika), ale take okres wizienny
powojenny oraz przedwojenny. [Sprawdzi] zkim siedzia wBerezie K[artuskiej] zna-
szych dziaaczy iza co; jak tam si zachowywa moe co ztego [sowo zamazane J..]
zebra iprzy rozmowie wykorzysta, jako pozytywny element do platformy rozmowy pisa-
no wnotatce dla mjr. Gaziewskiego
15
. Nakazano take zebra informacje na temat agen-
tury, ktra mogaby by wykorzystana wsprawie Kemnitza. Ten trop okaza si efektywniej-
szy. Ju wlipcu 1957r. E.K. (TW Adam), ur. w1910r., przed wojn zatrudniony wzespole
adwokackim wWarszawie, po wojnie kontaktujcy si zdziaaczami SN, zoy pierwsze
doniesienie na swego koleg po fachu
16
. Jako legend przyjem konieczno dowiedze-
nia si ostan maszyn ktre maj [w miejscu pracy Kemnitza J..] do upynnienia pisa
TW Adam wpierwszym raporcie. Kemnitz przyj mnie bardzo serdecznie udzielajc mi
wyczerpujcych wiadomoci
17
. Kolejne raporty TW Adama zlat 19571960 wiadczyy
owzrastajcym zaufaniu, jakim agent cieszy si uKemnitza. Wedug Adama Kemnitz
jest wdalszym cigu wrogo nastawiony do PRL iwszystkiego co socjalistyczne podsumowy-
wa trzyletni okres inwigilacji oficer prowadzcy Adama kpt. J.Bukowski. Jako swoj
dewiz yciow uwaa niepoddawanie si wpywom komunistycznym, przechowywanie
wumysach ludzi idei Obozu Narodowego. Cigle twierdzi, e musi doj do nowej wojny,
wktrej zwyciy zachd
18
.
Oficer prowadzcy Kemnitza najprawdopodobniej co kilka miesicy wzywa go na
przesuchania, by skonfrontowa materia pozyskany drog operacyjn zzeznaniami sa-
mego figuranta. Ten kluczy, udawa, e zmienia swoje nastawienie do rzeczywistoci
komunistycznej: Niezalenie od tego [swojej przeszoci] wiele ostatnio zrozumia, pozy-
tywnie ustosunkowa si do przemian wkraju, ale socjalist ju pewnie nie zostanie
zapisywa oficer po przesuchaniach
19
. Podczas kolejnej wizyty wpaacu Mostowskich,
wstyczniu 1960r., Kemnitz zdecydowa si na opracowanie wasnego yciorysu politycz-
nego. Jest to bardzo interesujcy, 25-stronicowy esej dotyczcy lat II RP iokresu II wojny
wiatowej. Nieco kuriozalnie brzmi odrczna adnotacja znajdujca si na marginesie tego

13
Oterminologii uywanej przez resort, wtym definicje spraw: agenturalnych, ewidencyj-
nych, obiektowych iinnych, zob. . Kamiski, Lingua securitatis, Pami iSprawiedliwo
2003, nr 1, s. 209216.
14
AIPN, IPN 0192/140, t. 1, Doniesienie agenturalne z14 V 1958r., k. 202.
15
Ibidem, Notatka, rkps [maj 1957r.], k. 160.
16
E.K. TW Adam prowadzony przez Wydzia II Departamentu III zmar w1976r. Tecz-
ka pracy zostaa zniszczona w1980r.; mikrofilm nie zachowa si; dlatego nie podaj pene-
go imienia inazwiska agenta.
17
AIPN, IPN 0192/140, t. 1, Doniesienie agenturalne z10 VII 1957r., k. 173.
18
Ibidem, Streszczenie, 31 X 1961r., k. 22.
19
Ibidem.
71 71 71 71 71
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
elaboratu, datowana na dzie 17 lutego 1960r. ipodpisana: J. Bukowski
20
: Orygina
zezna Kemnitza; 1 egz. odpisu zosta przekazany do zakadu Historii Partii zmateriaami
tow. [Karola] Pawowicza na polecenie tow. [Stefana] Mikoajskiego, od lat rozpraco-
wujcego rodowiska endeckie iokooendeckie
21
. Mona jedynie przypuszcza, e nie
by to jedyny przypadek swoistej wsppracy wzbieraniu rde wywoanych (oral history)
midzy oficerem inwigilujcym wroga ludu figuranta zhistorykami partyjnymi.
Od tej pory mjr Gaziewski wraz zoficerem SB kpt. Bukowskim, molestujc swoje
rdo osobowe, prbowali wydoby od niego informacje na temat wspczesnych losw
byych onierzy NSZ idziaaczy OP zczasw konspiracji. Kemnitz nadal nie otrzymywa
paszportu. Wobec wtpliwoci co do szczeroci oraz moliwoci dotarcia TW Adama do
figuranta znaleziono kolejne osobowe rdo informacji Z.P., czyli TW Stefana. W1939r.
by on dziaaczem SN szczebla powiatowego, wczasie okupacji wkonspiracji, po wojnie
mia kontakt zjednym znajwaniejszych emigracyjnych emisariuszy SN na Kraj, Janem
Kaimem. Zwolniony zwizienia na mocy amnestii w1947r., podj wspprac
22
.
Prbowano take obstawi Kemnitza kolejnym agentem, wzwizku zjego planowa-
nym wyjazdem do USA (TW 2211). Jednake jak stwierdzono Kemnitz nie podj
znim rozmowy izrezygnowano ztego kontaktu. Kemnitz jednak nie wykaza adnego
zainteresowania izby t.w. formalnym zaatwieniem sprawy, oktr si zwrci stwierdzi
zalem kpt. Bukowski
23
. Inic dziwnego, agent ten mieszka wNiemczech Zachodnich,
oczym Kemnitz mg wiedzie, aw latach 1957 1962 by prowadzony przez komuni-
styczny wywiad wojskowy
24
. Zkolei wmarcu 1964r. zapewne na zlecenie SB, TW Fe-
liks stwierdzi na pytanie mjr. Gaziewskiego omoliwoci dotarcia do Kemnitza, e kon-
taktw znim nie utrzymuje, ale: Jeli by byy jakie naturalne moliwoci odnowienia
znajomoci, postaram si znich skorzysta. TW Feliks by jednym zcenniejszych agen-
tw SB; zdarzao si, e prowadzi swoj wasn gr wobec funkcjonariuszy obliczon na
zblienie rodowiska byych czonkw NSZ ze subami. Szczliwie bezskutecznie
25
!
20
Podpis odrczny czytelny. Chodzi prawdopodobnie oJakuba Bukowskiego, ktry posu-
giwa si take swym nazwiskiem rodowym Bruksztein (AIPN, IPN Bu, 0194/2396). Pod nazwi-
skiem Bruksztein wystpuje oficer, ktry prowadzi TW Adama; ten zkolei skada donosy
dotyczce E. Kemnitza (AIPN, IPN 0192/140, t. 1, k. 173 in.).
21
Pk Karol Pawowicz, ur. 3 IX 1924r., czonek PZPR, wMBP od 12 VIII 1949r., poczt-
kowo wPUBP wHrubieszowie, nastpnie awansowa do WUBP wLublinie, apo kursie Aktywu
Kierownictwa MBP w1952r., na kierowniczych stanowiskach wDepartamencie III MBP iKdsBP.
Wl. 19581963 zastpca naczelnika Wydziau IDepartamentu III MSW; od 1 VI 1970 do
17XI 1972r. zastpca dyrektora Departamentu III MSW. Zwolniony w1978r. (AIPN, IPN
398/1, t. 2, egz. 28; Suba Bezpieczestwa wPolskiej Rzeczypospolitej Ludowej wlatach 1944
1978. Centrala, t. II, [Warszawa] 1978, s. 357). Pk Stefan Mikoajski, ur. 10 VIII 1924r.,
Polak, czonek PPR, PZPR, wMBP od 30 VI 1945r., pocztkowo wPUBP wRawiczu; od 1952r.
wcentrali MBP, wDepartamencie III; zajmowa si gwnie zwalczaniem rodowisk SN iNSZ;
wl. 19561963 zastpca naczelnika Wydziau IDepartamentu III MSW (ibidem, s. 336337).
22
Z.P., TW Stefan, zob. AIPN, IPN 0235/1172.
23
AIPN, IPN 0192/140, t. 1, Streszczenie materiaw dot. sprawy E. Kemnitza, nr OMA-2-423,
k. 28.
24
T.G., czyli TW 2211, ur. w1921r., jego teczka pracy zostaa zniszczona w1985r.
25
TW Feliks, czyli T.S, ur. w1915r., by b. znanym dziaaczem NSZ, po wojnie nie by
wwizieniu wPolsce. Podj wspprac pod koniec lat 40. iprowadzi j co najmniej do koca
lat 50. (ostatni znany mi raport pochodzi z1959r.). Zob. AIPN, IPN 00170/36, t. 14.
72 72 72 72 72
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPo kolejnym zoeniu meldunku, wczerwcu 1964r., mjr Gaziewski podsumowywa do-
tychczasow wspprac Kemnitza zorganami SB: Z treci niniejszego meldunku, zpoprzed-
nich informacji iz przebiegu rozmw zKemnitzem wynika dobitnie, e prowadzi on znami
gr. Polega ona na tym, aby upyno jak najwicej czasu midzy spotkaniami, by byy one
rzadkie iograniczyy si ewentualnie do kilku. Wida wyranie na podstawie dotychczasowych
informacji, e cedzi on sowa. Stara si, aby winformacjach byo jak najmniej nazwisk. Jeli ju
takie nazwiska padaj, to raczej ludzie ci s charakteryzowani pozytywnie. Oosobach tych,
ktrych [tak wtekcie] znamy jako wrogw, pisze, e s to ludzie zwizani zkardynaem Wy-
szyskim lub rodowiskiem katolickim. Prbuje sugerowa, e maj oni pewne opory do obec-
nej rzeczywistoci, wskazujc jako przyczyny tego trudn sytuacj materialn. Kemnitz wswoich
informacjach nie nazywa rzeczy po imieniu. Nie nazywa tych ludzi przeciwnikami ustroju. Broni
si wszelkimi siami przed tym, aby wykona nasze polecenie przeprowadzenia rozmw
zinteresujcymi nas osobami. Wyranie wida, e chce si wykpi iwykaza, e ma dobr
wol, lecz nic nam ciekawego nie da. Naley mu wyranie powiedzie, e nie zgodzimy si na
jego wyjazd, jeli nie dostarczy nam konkretnych materiaw
26
.
Mona si jedynie domyla, jak walk stoczy wtej sytuacji ze sob iswoim sumieniem
figurant sprawy ewidencji operacyjnej. Wefekcie Kemnitz zdecydowa si na podjcie wsp-
pracy. Poda list znajomych, zktrymi spotyka si po wyjciu zwizienia. Charakterystyczne, e
nie zamieci na niej nazwiska TW Adama, zktrym wielokrotnie szczerze rozmawia na temat
PRL iprzey wiziennych. Wykaz moich kontaktw (znajomych) nie obejmowa take nazwi-
ska TW Stefan, ktrego Kemnitz nie traktowa wkategoriach bliskich znajomych organizacyj-
nych. Wydaje si wic, e Kemnitz wiadomie przedstawi niekompletn list swoich kontaktw.
Nie mg wiedzie otym, e niektre znich jak wprzypadku Adama iStefana s inspi-
rowane przez SB. Brak dwch wsppracownikw na licie musia by sygnaem dla funkcjona-
riuszy, e Kemnitz nie jest wobec nich szczery. Wykaz obejmowa natomiast 18 nazwisk osb
znanych wrodowisku narodowym izapewne odnotowywanych ju przez bezpiek.
Kemnitz jak wynika zzachowanych raportw opowiada gwnie oosobach, ktre
mieszkay poza granicami Polski, wtym wyjtkowo nieprzychylnie oMieczysawie Haruse-
wiczu przed 1939r. zONR, od 1940r. na Zachodzie, po 1945r. wSN wLondynie.
Oficer prowadzcy Kemnitza notowa take jego uwagi dotyczce osb zamieszkaych wkra-
ju, ale co charakterystyczne, Kemnitz mwi onich tylko wsposb pozytywny oczywicie
zpunktu widzenia SB. OWitoldzie Beyerze zONR-OP mwi zatem, e po wyjciu zwi-
zienia musia podj prac fizyczn, by nastpnie wrci do adwokatury, dziki wstpieniu
do Stowarzyszenia PAX. Mia si cieszy najwikszym powaaniem wswoim rodowisku
zawodowym. Kemnitz przypomina take, wietnie znan esbekom, karier wizienn
(19451947, 19491950), anastpnie (szczeglnie po 1956r.) literack Leszka Pro-
roka. Wedug jego zezna spisanych wpadzierniku 1964r., P[rorok] zamierza za kilka
lat wyjecha do USA, aby tam zebra materiay do nowej ksiki, ktr chciaby powici
problemom wychodstwa polskiego
27
. Nie donis wszake, oczym zapewne wiedzia, e
rzeczywistym powodem stara Proroka owyjazd do Stanw Zjednoczonych bya ch zoba-
czenia po raz pierwszy od 1939r. swojej rodzonej siostry
28
. Rozmowa dotyczca Proro-
26
AIPN, IPN 0192/140, t. 2, k. 128.
27
AIPN, IPN 0192/140, t. 2, Meldunek z8 X 1964r., Warszawa, 12 X 1964r., k. 158159.
28
Prorok musia dugo czeka na wyjazd do USA. Zobaczyli si zsiostr dopiero pod koniec
epoki gomukowskiej. Wicej zob. J. aryn, Leszek Prorok czowiek itwrca, Warszawa 1999.
73 73 73 73 73
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ka bya jedn zostatnich, spisanych przez mjr. Gaziewskiego. Kemnitz stara si udo-
wodni swym rozmwcom, e wKanadzie nie bdzie podejmowa adnych dziaa antyko-
munistycznych. W szeregu rozmw Kemnitz prbowa przekonywa, e kiedy znajdzie W szeregu rozmw Kemnitz prbowa przekonywa, e kiedy znajdzie W szeregu rozmw Kemnitz prbowa przekonywa, e kiedy znajdzie W szeregu rozmw Kemnitz prbowa przekonywa, e kiedy znajdzie W szeregu rozmw Kemnitz prbowa przekonywa, e kiedy znajdzie
si wKanadzie moemy by pewni, e nie zawiedzie naszego zaufania si wKanadzie moemy by pewni, e nie zawiedzie naszego zaufania si wKanadzie moemy by pewni, e nie zawiedzie naszego zaufania si wKanadzie moemy by pewni, e nie zawiedzie naszego zaufania si wKanadzie moemy by pewni, e nie zawiedzie naszego zaufania [fragment pod-
krelony wtekcie J..]. Stawia t spraw tak, gdy zjednej strony nauczony dowiadcze-
niem myli jedynie ju tylko otym, aby spdzi spokojnie zon pozostae lata zdala od
polityki, az drugiej strony nie mgby by niewdziczny za okazane mu zaufanie. [...]
Wzwizku zprzedstawionymi przez niego obawami nie omawiano znim sprawy wykorzy-
stania go jako rda informacji wczasie pobytu wKanadzie pisa mjr Gaziewski wli-
stopadzie 1964r., wraporcie zamykajcym spraw ewidencyjno-operacyjn zaoon na
Kemnitza siedem lat wczeniej
29
. Zaufanie, oktrym mowa, nie byo jednak, ze strony SB,
bezgraniczne. Paszport izgod na wyjazd za ocean otrzyma pod warunkiem, e jego dzie-
ci pozostan wkraju. Pozwalao to SB nadal kontrolowa iszantaowa uwolnionego zuci-
sku komunizmu dziaacza narodowego. 1. Ustali adresy dzieci Kemnitza izamwi inwi-
gilacj korespondencji na ich adresy. 2. Zamwi rwnie inwigilacj korespondencji
wysyanej na adres kanadyjski Kemnitza zalecano wraporcie kocowym. Spraw prze-
kazano wprawdzie do Biura C (archiwum), ale tylko do czasu, gdyby stara si oprzy-
jazd do kraju, lub gdyby wtej sprawie czyniy starania dzieci (odwiedziny ojca) pisa dalej
Gaziewski
30
. Kemnitz wyjecha zPolski 20 padziernika 1964r.; dotar do Kanady, gdzie
wMontrealu spotka si zoczekujc go od siedmiu lat przysz on.
Mia od tej pory wicej radosnych idajcych satysfakcj chwil wswoim yciu. Po latach
tak pisa oswej wojennej dziaalnoci: We wrzeniu 1942 Delegatura Rzdu na Kraj
powoaa Rad Pomocy ydom egota. Majc sporo znajomych ydw, klientw fabryki
Ojca [Wojciecha], wczyem si wraz zOjcem do akcji pomocy, majc kontakt do ko-
mrki legalizacyjnej AK isporo znajomoci wsferach przemysowych ihandlowych. [...]
Wdniu 13 grudnia 1983r. wKonsulacie Gen. Izraela wMontrealu, Konsul Generalny
udekorowa mnie Medalem Yad Vashem iwrczy dyplom, dla mnie imojego .p. Ojca
Wojciecha, za nasz akcj pomocy ydom. Wr. 1986 zasadziem pamitkowe drzewko
wJerozolimie
31
. WKanadzie Kemnitz dziaa spoecznie wwielu polskich organizacjach,
wtym kombatanckich, utrzymywa szerokie kontakty zdziaaczami obozu narodowego, kt-
rzy po wojnie odnaleli si na kontynencie pnocnoamerykaskim.
29
AIPN, IPN 0192/140, t. 2, Notatka subowa dot[yczca] przeprowadzonych rozmw
zKemnitzem Edwardem, Warszawa, 7 XI 1964r., k. 169.
30
Cyt. za: ibidem, mjr K. Gaziewski, Notatka subowa dot[yczca] przeprowadzonych
rozmw zKemnitzem Edwardem, 7 XI 1964r., k. 168171.
31
yciorys Edwarda Marcina Kemnitza, op. cit., s. 1213.
74 74 74 74 74
D
O
K
U
M
E
N
T
YP PP PPIOTR IOTR IOTR IOTR IOTR C CC CCHMIELOWIEC, HMIELOWIEC, HMIELOWIEC, HMIELOWIEC, HMIELOWIEC, OBEP IPN R OBEP IPN R OBEP IPN R OBEP IPN R OBEP IPN RZESZW ZESZW ZESZW ZESZW ZESZW
KOSZTOWNY JAMIN
Konspiracyjne struktury Solidarnoci powstae wstanie wojen-
nym byy sol woku wadz Peerelu. Bezpieka uywaa wszelkich
metod, by je infiltrowa. Niekiedy okazj do pozyskania agentw
stawa si okres internowania dziaaczy zwizkowych. Tak byo
wprzypadku TW Jamina, ktry donosi pniej na kolegw zS.
Wkrtce po wprowadzeniu stanu wojennego na terenie wojewdztwa rzeszowskiego
zaczy si tworzy pierwsze struktury konspiracyjne. Najpierw nawizywano zerwane po
13 grudnia 1981r. kontakty. Pn wiosn 1982r. powstaa Regionalna Komisja Wyko-
nawcza NSZZ Solidarno (RKW). Jej zaoycielami byli: Zbigniew Sieczko
1
iMicha
Strk
2
. Wkolejnych miesicach doczyli kolejni dziaacze, na og zwalniani zorodkw
internowania. Nowymi czonkami komisji zostali: Stanisaw Marek
3
, Janusz Loegler
4
, Ma-
rian Krzto
5
, Pawe Szaaj
6
, Jarosaw Szczepaski
7
, Stanisaw akomy
8
, Kazimierz Ferenc
9
,
Jzef Konkel
10
iMarek Wjcik
11
. Ostatecznie rzeszowska struktura RKW uformowaa si
wlatach 19841985. Wraz ze zmianami organizacyjnymi zostaa ona wczona wogl-
nopolsk podziemn struktur zwizkow. Jedn znajwaniejszych form dziaalnoci byo
wydawanie pism podziemnych. Pierwszy numer biuletynu informacyjnego pod symptoma-
1
Zbigniew Sieczko, ur. w1949r., prawnik, czonek Prezydium Zarzdu Regionu NSZZ
Solidarno wRzeszowie (1981), szef RKW NSZZ S wRzeszowie (19821989), wojewoda
rzeszowski (19971998) ipodkarpacki (19992001).
2
Micha Strk, ur. w1947r., projektant, wiceprzewodniczcy Komisji Zakadowej NSZZ
S wBiurze Projektw Budownictwa Wiejskiego wRzeszowie (BPBP) (1981), internowany,
wskadzie RKW (19821989), odpowiada za kontakty midzyregionalne isiatk kolportau
prasy. Zob. D. Iwaneczko, J. Pisuliski, Podkarpacie [w:] Stan wojenny wPolsce 19811983,
red. A. Dudek, Warszawa 2003, s. 374.
3
Stanisaw Marek, projektant, pracowa wBPBP wRzeszowie (1981), internowany, wska-
dzie RKW od 1982r. odpowiada za finanse. W1984r. wycofa si zdziaalnoci.
4
Janusz Loegler, kinooperator kina Zorza wRzeszowie, internowany, czonek RKW (1982
1989), twrca znaczkw Poczty Podziemnej.
5
Marian Krzto, pracowa wWSK-PZL wRzeszowie (1981), internowany, po zwolnieniu
cile wsppracowa zRKW.
6
Pawe Szaaj, ur. w1947r., pracowa wSanockim Przedsibiorstwie Budowlanym, czo-
nek Prezydium ZR (1981), ukrywa si po 13 XII 1981r., wkwietniu 1982r. internowany.
Wpoowie lat osiemdziesitych wyjecha zPolski.
7
Jarosaw Szczepaski, dziennikarz, czonek Prezydium ZR (1981), internowany, czonek
RKW (19821989).
8
Stanisaw akomy, ur. w1940r., kierowca MPK wRzeszowie, czonek Prezydium ZR (1981),
internowany, czonek RKW (19821989).
9
Kazimierz Ferenc, ur. w1944r., architekt, pracowa wInwestprojekcie wRzeszowie
(1981), czonek RKW (19821983), wojewoda rzeszowski (19901994).
10
Jzef Konkel, ur. w1938r., lusarz-spawacz wPrzedsibiorstwie Instalacji Przemyso-
wych Instal wRzeszowie, czonek ZR (1981), czonek RKW (19821989).
11
Marek Wjcik, ur. w1957r., dziaacz NZS (1981), student WSP wRzeszowie, relegowa-
ny zuczelni po 13 XII 1981r., czonek RKW (19821989).
75 75 75 75 75
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
tyczn nazw Informacje wojenne ukaza si wmarcu 1982r. Pniej pismo wychodzio
co dwa tygodnie jako Solidarno Trwa. Biuletyn Informacyjny MKR Solidarno Rze-
szw. Redakcj pisma zajmowa si Jan Musia
12
, aod wrzenia 1982r. Marek Wjcik.
Suba Bezpieczestwa rozpracowywaa struktury Solidarnoci od pocztku jej funk-
cjonowania. Poszukiwano szczeglnie rde informacji tkwicych bezporednio wstruktu-
rach kierowniczych zwizku. Przed wprowadzeniem stanu wojennego wrodowisku tym
pozyskano do wsppracy tajnego wsppracownika (TW) ps. Jzek. Doskona okazj
dla zdobycia nowych informatorw sta si okres internowania dziaaczy Solidarnoci,
przetrzymywanych wwizieniu wZau, gdzie przeprowadzano znimi rozmowy majce
na celu okrelenie ich pogldw na stan wojenny. Jednoczenie typowano wrd nich
potencjalnych kandydatw na TW.
Jednym zprzebywajcych wZau by Stefan Rczy
13
, przed 13 grudnia 1981r. czo-
nek Prezydium Zarzdu Regionu Rzeszowskiego NSZZ Solidarno, wybrany na to stano-
wisko na posiedzeniu Zarzdu Regionu 18 lipca 1981r.
14
Pracowa wwczas jako lusarz
wWytwrni Sprztu Komunikacyjnego PZL Rzeszw. Wedug funkcjonariuszy Wydziau V
KW MO wRzeszowie, zajmujcych si rodowiskiem dziaaczy Solidarnoci wzakadach
pracy, by wtedy: gorcym zwolennikiem proklamowania wszelkiego rodzaju akcji prote-
stacyjnych iich inspiratorem. Gosi hasa antypastwowe, szkalujce ustrj socjalistyczny,
polskie sojusze midzynarodowe. By zdecydowanym izagorzaym przeciwnikiem PZPR,
podwaajcym jej kierownicz rol wpastwie. Po wprowadzeniu stanu wojennego ukry-
wa si do 22 grudnia, kiedy zosta internowany. Wtrakcie rozmw ostrzegawczych poczt-
kowo prezentowa postaw zdecydowanie przeciwn wszelkim formom wsppracy zwa-
dzami. Negatywnie odnoszc si do wprowadzenia stanu wojennego iinternowania
dziaaczy zwizkowych, nie podpisa zobowizania ozaniechaniu wrogiej dziaalnoci, tzw.
lojalki. Pomimo to prowadzcy znim rozmowy ppor. Janusz Klader
15
uzna, e jest cennym
kandydatem do wsppracy. Na ocen t wpyna peniona przez niego funkcja we wa-
dzach regionalnych Solidarnoci oraz cechy osobiste, m.in.: umiejtno nawizywania
kontaktw towarzyskich. Gwnym motywem pozyskania miay by korzyci finansowe.
12
Jan Musia, ur. w1948r., dziennikarz Nowin Rzeszowskich (1981), wsptwrca ire-
daktor naczelny wydawnictw iczasopism Midzyzakadowej Komisji Regionalnej (MKR) NSZZ
S wRzeszowie (19801981), wydawca ipublicysta pism niezalenych (19831989), wojewo-
da przemyski (19891992).
13
Stefan Rczy, ur. w1941r., internowany ponownie wUhercach (sierpiewrzesie 1982r.).
14
D. Iwaneczko, Opr spoeczny awadza wPolsce poudniowo-wschodniej (19801989),
Warszawa 2005 (przygotowana do druku).
15
Janusz Klader, kpt., ur. 28 V 1952r. wRzeszowie; wyksztacenie wysze (UMCS wRze-
szowie, 1980). Worganach bezpieczestwa od listopada 1973r., pocztkowo wWydziale
T KW MO wRzeszowie. Od 1 V 1978r. inspektor Wydziau III, aod 1 VII 1979r. starszy
inspektor Wydziau III A. 1 XII 1981r. przeniesiony do nowo utworzonego Wydziau V jako
starszy inspektor. 1 VII 1982r. mianowany kierownikiem Sekcji III Wydziau V. Zajmowa si
ochron operacyjn WSK-PZL wRzeszowie. Od 1 IV 1984r. kierownik sekcji wWydziale III
WUSW wRzeszowie. Od 1 XI 1989r. zastpca naczelnika Wydziau Ochrony Konstytucyjnego
Porzdku Prawnego, nastpnie wczerwcu 1990r. p.o. naczelnik wydziau. Zwolniony 31 VII
1990r. Ukoczy kurs specjalistyczny pionu T SB (1974), Szko Chorych wspecjalizacji
techniki operacyjnej (1976) ieksternistycznie Studium Podyplomowe ASW (19801981). Czo-
nek PZPR (Archiwum Instytutu Pamici Narodowej Oddzia wRzeszowie [dalej: IPN Rz], 00215/
417, Akta osobowe Kladera Janusza).
76 76 76 76 76
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Z

a
r
c
h
i
w
u
m

I
P
N
77 77 77 77 77
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Podczas kolejnej rozmowy przeprowadzonej 5 lutego 1982r. wZau wasnorcznie spo-
rzdzi zobowizanie do udzielania pomocy S[ubie] Bezpieczestwa winteresujcych j
tematach. Pierwszym pseudonimem wybranym przez niego iwykorzystywanym przez p
roku by Supon, anastpnie Jamin. 4 marca 1982r. zosta zoony wniosek naczel-
nika Wydziau V KW MO wRzeszowie mjr. Stanisawa ledziony
16
ouchylenie decyzji oin-
ternowaniu. Przed zwolnieniem Rczy przebywa wszpitalu zpowodu arytmii serca.
Po zwolnieniu rozpocz ponownie prac wWSK-PZL wRzeszowie. Dziki kontaktom
zczonkami RKW, jesieni 1982r. zosta wczony wskad Komisji. Od dnia podpisania
zgody na wspprac zSB Jamin (Supon) spotyka si wielokrotnie zoficerem prowa-
dzcym ppor. Kladerem. Jeszcze wczasie pobytu worodku dla internowanych odby czte-
ry takie spotkania. Wkolejnych miesicach ich czstotliwo zmieniaa si wzalenoci od
posiadanych informacji. Wcigu 1982r. odby trzydzieci spotka. Zracji funkcji sprawo-
wanej we wadzach podziemnej Solidarnoci traktowany by przez SB jako jednostka
wartociowa iprzekazujca informacje wiarygodne. Gwnym zadaniem, jakie przed nim
postawiono, byo rozpracowanie struktur konspiracyjnych wojewdztwa rzeszowskiego, wtym
czonkw RKW iprzewodniczcego MKR Antoniego Kopaczewskiego
17
. Wykorzystywany
by wsprawie operacyjnego rozpracowania kryptonim Opr prowadzonej przeciwko rze-
szowskiej Solidarnoci. Mia dostarcza informacje olokalizacji punktw poligraficznych
ikolportaowych. Rozpracowywa powizania rzeszowskiego RKW zorodkami konspiracji
winnych regionach kraju. Realizowa dziaania dezinformacyjne idezintegracyjne wro-
dowisku Solidarnoci, wtym zadania specjalne zlecone przez funkcjonariuszy SB wra-
mach prowadzonych gier ikombinacji operacyjnych. Wykorzystywany by te do poznawa-
nia nastrojw wrd pracownikw WSK-PZL wRzeszowie. Wraz zAntonim Kopaczewskim
uczestniczy wdelegacji, ktra 17 maja 1983r. odwiedzia Lecha Was wGdasku.
Podsumowanie pierwszego okresu dziaalnoci TW Jamin zostao zawarte wrapor-
cie sporzdzonym przez ppk. ledzion w1983r. Potwierdzono wnim du warto in-
formacji przekazywanych przez Jamina. Najwikszy wpyw na ich ilo ijako miaa
wysoko kwot pieninych, jakie otrzymywa od SB za wspprac (okresowe wynagra-
16
Stanisaw ledziona, ppk, ur. 10 VIII 1931r. wOstrowach Tuszowskich, pow. Mielec;
wyksztacenie wysze (Wysza Szkoa Ekonomiczna wKrakowie, 1972). W1938r. wyjecha
zrodzicami do Galicji Wschodniej, gdzie ojciec dzierawi gospodarstwo rolne koo Zalesz-
czyk. W1940r. rodzin deportowano do Kraju Atajskiego, skd powrcia w1946r. Wla-
tach 19511954 odbywa sub wojskow wSamodzielnym Puku cznoci wBydgoszczy.
Jako radiotelegrafista przebywa wKomisji Nadzorczej Pastw Neutralnych wKorei. Pracowa
wPowiatowym Zarzdzie GS SCh wMielcu. Worganach bezpieczestwa od padziernika
1954r., pocztkowo wWydziale cznoci iWydziale T, aod 1963r. Wydziale B KW
MO wRzeszowie. Starszy inspektor Wydziau III od 16 IX 1970r. Mianowany kierownikiem
Sekcji Wydziau III zdniem 1 VI 1975r. Od 1 IX 1978r. zastpca naczelnika Wydziau III,
aod 1 VI 1980r. naczelnik Wydziau III A. 1 XII 1981r. obj stanowisko naczelnika Wy-
dziau V. 1 II 1986r. mianowany starszym inspektorem wDepartamencie V MSW. Pracowa
wochronie polskich przedsibiorstw eksportowych wCzechosowacji. Od 1 XI 1989r. naczel-
nik Wydziau Ochrony Gospodarki WUSW wRzeszowie. Zwolniony zdniem 15 III 1990r.
Ukoczy Roczn Oficersk Szko SB MSW (19591960). Czonek ZMP, PZPR (IPN Rz,
00215/513, Akta osobowe ledziony Stanisawa).
17
Antoni Kopaczewski, ur. w1941r., odlewnik, pracowa wWSK-PZL wRzeszowie, prze-
wodniczcy MKR NSZZ S wRzeszowie (1980), przewodniczcy ZR (1981), czonek KKP, na-
stpnie KK, internowany, od 1983r. zwizany ze strukturami Solidarnoci Walczcej.
78 78 78 78 78
D
O
K
U
M
E
N
T
Ydzanie go wiksz kwot pienin wpywa na zwikszenie jego zaangaowania we wsp-
pracy zSB ipowoduje wzrost efektywnoci tej wsppracy). Wsierpniu 1982r. Jamin
zaproponowa, e wzamian za wynagrodzenie wkwocie 150 tys. z rozpracuje on skad
osobowy dziaajcej grupy konspiracyjnej, cznikw ikolporterw, kanay przerzutu ipunkty
rozdziau literatury antypastwowej oraz punkty poligraficzne. Po akceptacji wiceministra
spraw wewntrznych gen. bryg. Wadysawa Ciastonia wpadzierniku 1982r. wypacono
mu pierwsz rat wwysokoci 50 tys. z. Dodatkowo wynagradzany by pieninie za reali-
zacj postawionych zada. Byy to kwoty od 1 do 5 tys. z (w 1982r. 32,5 tys. z). Wedug
ppk. ledziony TW Jamin przyczyni si do ustalenia penego szesnastoosobowego ska-
du kierownictwa RKW NSZZ Solidarno wRzeszowie, likwidacji dwch punktw poli-
graficznych wraz znielegaln literatur iurzdzeniami powielajcymi, ustalenia kilku punktw
rozdziau literatury antypastwowej ipodjcia przez SB dziaa przeciw inicjatywom RKW.
Przekazywane informacje miay by te wykorzystane do inwigilacji irozpracowania czon-
kw kierownictwa Solidarnoci wwojewdztwie.
Swoj wspprac Jamin kontynuowa do 1989r. Od 1987r. jego oficerem prowa-
dzcym by mjr Andrzej Czerwiski
18
. Prowadzona przez SB skrupulatna statystyka wypat
wynagrodzenia za realizacj powierzonych mu zada zamkna si kwot 586 tysicy 400 z.
Zamieszczony poniej dokument pochodzi zlutego 1983r. ijest zapisem jednego ze
spotka TW Jamin zoficerem prowadzcym ppor. Januszem Kladerem. Przechowywany
jest wzasobie archiwalnym Oddziaowego Biura Udostpniania iArchiwizacji Dokumentw
wRzeszowie
19
. Wczasie spotkania Jamin przekaza relacj ze spotkania kierownictwa
Solidarnoci wRzeszowie, podczas ktrego omawiano m.in. dziaalno wydawnicz zwizku.
Zaproponowa rwnie podjcie dziaa mogcych doprowadzi do likwidacji punktu powie-
laczowego. Opis tych dziaa zawiera raport naczelnika Wydziau V KW MO wRzeszowie
wspomniany wtekcie. Wdokumencie zachowano oryginaln pisowni iinterpunkcj.
18
Andrzej Czerwiski, mjr, ur. 8 XI 1951r.; wyksztacenie wysze (Wysza Szkoa Inynierska
wRzeszowie). Waparacie bezpieczestwa od wrzenia 1975r. 1 VII 1978r. mianowany star-
szym inspektorem Wydziau III. Od 1 VII 1979r. kierownik Sekcji Wydziau III A KW MO
wRzeszowie, aod 1 XII 1981r. kierownik Sekcji Wydziau V. Od 1 VII 1982r. zastpca naczel-
nika Wydziau V. 1 XI 1989r. mianowany zastpc naczelnika Wydziau Studiw iAnaliz. Zwol-
niony 31 VII 1990r. Czonek PZPR (IPN Rz, 00215/387, Akta osobowe Czerwiskiego Andrzeja).
19
IPN Rz, 00102/1383, t. IiII, Teczka personalna iteczka pracy TW ps. Jamin, k. 82
86, mps.
79 79 79 79 79
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
rdo: tw. ps. Jamin Rzeszw, dnia 21 II 1983r.
Nr rej. 18232
przyj: por.[wac. ppor.] J[anusz] Klader Tajne spec. znaczenia
dnia: 18 II 1983r. Egz. Nr 1
a
poza L[okalem] K[onspiracyjnym]
Informacja
Spisana ze sw tw. ps. Jamin na spotkaniu wdniu 18 II 1983r.
1/ Wdniu 8 II 1983r. odbyo si spotkanie czowki dziaaczy RKW wdo-
mu b. internowanego CHRZSZCZA Tadeusza
20
. Jak zwykle wyszedem zini-
cjatyw aby byo ono wdomu KONKELA lecz RCZY zaproponowa aby
dla bezpieczestwa zmieni jednorazowo miejsce spotkania na dom
CHRZSZCZA, ktry jego zdaniem powinien by pewny. Wspotkaniu uczest-
niczyli: KONKEL [Jzef], SIECZKO [Zbigniew], RCZY [Stefan], STRK [Micha],
WJCIK Marek ija. Mia by rwnie AKOMY [Stanisaw], ale zprzyczyn mi
niewiadomych na spotkanie nie dotar. CHRZSZCZ nie bra bezporednie-
go udziau, zaj si jedynie sprawami organizacyjnymi podajc herbat.
Spotkanie miao wyrany charakter organizacyjny. Wznawiao dziaalno
RKW po przeszo miesicznej przerwie spowodowanej zmian struktury siat-
ki. Po raz pierwszy wtak wskim gronie znalaz si WJCIK Marek, ktremu
zaproponowano, aby na gorco zapozna si zdecyzjami kierownictwa.
Wstosunku do jego osoby podejmowano wice decyzje, co do dalszej
jego pracy wpodziemiu. Przydzielono mu robot kontynuowania opraco-
wywania biuletynw RKW. Zdecydowano, e wchwili obecnej bd wycho-
dziy biuletyn cznik oraz Solidarno trwa, atake wiadomo jest, e
bdzie wydawany biuletyn studencki. Zaniechano wydawania biuletynu
pt. Obrona. Jak si wyraano ludzie mieli zastrzeenia do tytuu tego biule-
tynu. Do wydawania swojego pisma przymierzaj si take rolnicy. Ustalo-
no, e drukowaniem biuletynw wdalszym cigu zajmowa si bdzie CE-
ZAR, awic LASKOSZ Jan
21
. Natomiast sprawy techniczne przygotowania
biuletynw do druku prowadzi bdzie WJCIK Marek. Szczegy kontakto-
wania si zCEZAREM oraz sposoby produkcji biuletynw znane s Micha-
owi STRKOWI. SIECZKO poinformowa ozamiarze przeobraenia biulety-
nu Solidarno trwa na biuletyn informacyjny dwutygodnik oposzerzonej
objtoci stronicowej (4 strony), ktry bdzie wydawany isygnowany przez
RKW. Na spotkaniu tym prbowano wyjani przyczyny nie wydania wtym
a
Numer egzemplarza wpisany odrcznie.
20
Tadeusz Chrzszcz, ur. w1944r., przewodniczcy KZ NSZZ S wRzeszowskim Przed-
sibiorstwie Ceramiki Budowlanej (1981), internowany, wlatach osiemdziesitych wsppra-
cowa zRKW.
21
Jan Klaudiusz Laskosz (19452003), przewodniczcy KZ wDyrekcji Okrgowej Drg Pu-
blicznych wRzeszowie (1980), przewodniczcy Tymczasowej Komisji Porozumiewawczej Drogo-
wcw Regionu Poudniowo-Wschodniego, internowany, od 1985r. na emigracji, zmar wkraju.
80 80 80 80 80
D
O
K
U
M
E
N
T
Ytygodniu biuletynw, oktrych mowa wyej. Bowiem jak si dowiedziaem
machina wydawnicza zostaa puszczona wruch tydzie temu.
2/ Zlunej dyskusji prowadzonej na tym spotkaniu oraz zostatnich kon-
taktw zSIECZKOSIEM iSTRKIEM wkociele OO Bernardynw uchwyciem
interesujce informacje:
Wydawana przez RKW literatura bdzie rozpowszechniana w10
zakadach przemysowych zterenu wojewdztwa rzeszowskiego. Wrd
tych zakadw znajduj si WSK Rzeszw, WSK Mielec, Zelmer Rzeszw,
Instal Rzeszw.
Zmieniono dotychczasowe punkty przerzutu literatury wyznaczajc
wtym celu 10 lub 11 nowych.
Do przejmowania tej literatury na miejsce poprzednich cznikw
zastali wyznaczeni nowi zposzczeglnych zakadw.
Nowe miejsca przerzutu literatury oraz nazwiska cznikw zna SIECZ-
KO Zbigniew.
Wiadomo mi jest rwnie, e kilku cznikw zInstalu odbiera lite-
ratur ztych punktw kontaktowych kolportujc j wzakadach przemy-
sowych miasta.
Aktualnie konspiracja RKW posiada wswoim zasigu dwa powiela-
cze ikilka ramek do produkcji swoich wydawnictw. Omiejscu przechowy-
wania jednego zpowielaczy wie AKOMY Stanisaw. Jeden powielacz jest
wchwili obecnej nieczynny zuwagi na uszkodzenie. Natomiast drugi, na
ktrym RKW zamierza podj drukowanie biuletynw pracuje gono. Za-
chodzi, wic potrzeba wytypowania takiego miejsca poza terenem miasta
Rzeszowa (najlepsza byaby wie) gdzie powielacz ten mona by ulokowa
nie naraajc go na wpadk. Zchwil awarii powielaczy wydawanie biu-
letynw RKW odbywa si na kilku ramkach wrnych punktach miasta.
Drukowanie biuletynw rozpoczyna si wponiedziaek kadego tygo-
dnia ikoczy si do godziny 20.00 wrod kadego tygodnia. Po tym czasie
literatura zostaje przerzucona na odpowiedni punkt istamtd najpniej we
czwartek musi by rozprowadzona przez wyznaczonych cznikw.
Kady punkt przerzutu literatury decyzj konspiracji zosta tylko raz
wyznaczony do jego wykorzystania.
Przy kontaktowaniu si na punktach przerzutu literatury obowizu-
je haso oraz odpowiedni znaczek zpapieru lub tektury, ktry po przyoe-
niu wczciach do siebie pasuje.
Przygotowaniem maszynopisw biuletynu zajmuje si WJCIK Ma-
rek, ktry dokonuje tego w5 lub 6 egz. izakacza to musi wodpowied-
nim terminie, aby maszynopisy dostarczy do drukujcych je osb.
Wiadomo mi jest, e drukowaniem bardziej skomplikowanym ni
ramka zajmuje si LASKOSZ Jan. Robi to prawdopodobnie nocami wswo-
im miejscu zamieszkania iw rod wieczorem lub wczwartek rano docie-
ra do niego cznik, ktry odbiera wykonan literatur. Nie mam pewno-
ci czy robi to wswoim mieszkaniu czy te wpiwnicy lub wmieszkaniu
ssiadw. Zachodzi rwnie moliwo, e ona zdziemi przebywa uro-
dzicw pozostawiajc mieszkanie do dyspozycji ma.
81 81 81 81 81
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Czowka RKW posiada kontakt zcentral wWarszawie. Kontakt
ten odbywa si dwoma kanaami, zktrych jeden obsuguje Micha STRK.
Hasowo wiem, e chodzi tutaj oosob zradiokomitetu warszawskiego
(informacja poprzednia). Dowiedziaem si, e wWarszawie powstaje cen-
trum informacji celem, ktrego bdzie zbir informacji owszelkich wyda-
rzeniach zachodzcych na danym terenie.
3/ Wdniu 17 II 1983r. przebywaem wkociele Bernardynw ispotkaem
si tam zSIECZKOSIEM iSTRKIEM. Dowiedziaem si od nich, e grupa SZKUT-
NIKA Janusza
22
na dzie 19 II br. godzina 8.30 zorganizowaa msz powi-
con II rocznicy porozumienia ustrzycko-rzeszowskiego. Grupa ta zamierza-
a rwnie dokona powicenia sztandaru Solidarnoci RI, ktry zosta
wykonany kosztem 70 tysicy zotych. Agitowali oni do wzicia udziau wtych
uroczystociach chopw. Wg nich wdniu 19 bm. miay zjecha do Rzeszowa
poszczeglne delegacje rzeszowskich wsi. Kierownictwo RKW odradzao gru-
pie SZKUTNIKA iKENSEGO [Tadeusza]
23
organizowanie takiego spotkania
uwaajc, e udzia chopw wtych uroczystociach bdzie znikomy imoe
doj do jeszcze jednej klski organizacyjnej tych dziaaczy. Nie prowadzono
adnej agitacji wrd robotnikw zakadw przemysowych wojewdztwa.
Kierownictwo RKW stao na stanowisku, aby ich dziaacze wznikomej iloci
wzili udzia wtych uroczystociach. Przestrzegano SZKUTNIKA iKENSEGO
obezzasadnoci organizowania tego rodzaju uroczystoci uwaajc, e nie
jest po temu pora. Zdaniem kierownictwa RKW naley bardziej zdecydowa-
nie rozwija dziaalno konspiracyjn. Spodziewano si, e pod kocioem
moe doj do akcji handlowania nielegaln literatur.
Zadania:
1/ Kontynuowa proces zdobywania zaufania wrd dziaaczy czo-
wki RKW.
2/ Wytypowa osob spord kolegw, przyjaci, znajomych, ktrym
monaby powierzy lokalizacj powielacza RKW.
3/ Uczestniczy wpracach RKW rozpoznajc ich zamiary.
4/ Ustala wmiar naturalnych moliwoci cznikw oraz punkty prze-
rzutu literatury bdcych wdyspozycji kierownictwa RKW.
Uwagi pracownika:
Spotkanie wywoa tw. telefonicznie iodbyo si ono wsamochodzie su-
bowym poza granicami miasta Rzeszowa wpnych godzinach nocnych.
22
Janusz Szkutnik, ur. w1955r., historyk, wlatach siedemdziesitych wKomitecie Samo-
obrony Chopskiej Ziemi Rzeszowskiej (19781980), czonek WKZ NSZZ RI S (19801981),
internowany, od 1983r. organizator struktur Oglnopolskiego Komitetu Oporu Rolnikw oraz
rzeszowskiego oddziau Solidarnoci Walczcej, aresztowany w1983r. iw 1985r., skaza-
ny na 18 miesicy wizienia, zwolniony we wrzeniu 1986r.
23
Tadeusz Kensy, ur. w1955r., pracownik umysowy PKS wRzeszowie (1981), od 1978r.
czonek Studenckiego Komitetu Solidarnoci wKrakowie (1977), wsppracownik KSS KOR,
czonek MKZ (1980), czonek Prezydium ZR, internowany, po zwolnieniu nie angaowa si
wkonspiracj.
82 82 82 82 82
D
O
K
U
M
E
N
T
YTw. spotkanie wywoa wzwizku zmoliwoci przechwycenia przez nie-
go powielacza RKW. Skierowa, wic pytanie do mnie czy moe zapropono-
wa kierownictwu RKW swoje miejsce lokalizacji dla ich powielacza. Tw.
sdzi, e byoby to miejsce oktrym SB wczeniej by od niego wiedziaa
ipodpowiedzieli mu takie miejsce. Tw. zastrzeg, e proponujc mu znaszej
strony tak osob powinna ona by mu dobrze znana. Najlepiej jego zda-
niem, jeli byaby to osoba spord byych czonkw KZ NSZZ Solidarno
gdzie tw. pracuje. Osob tak musiaby nastpnie przedstawi kierownic-
twu RKW ioczekiwa od nich akceptacji. Tw. dalej proponuje, drukowa
przez jaki czas literatur na punkcie przez niego zaproponowanym, ana-
stpnie zrezygnowa ztego aby bya moliwo przekazania go winne
miejsce. Moment transportowania go powinien by przez nas dobrze obser-
wowany iju na nowym miejscu powinna nastpi wpadka powielacza
odcinajc tym samym podejrzenia wstosunku do jego osoby. Poinformo-
waem tw., e propozycja przedstawiona przez niego jest interesujca ina
nastpne spotkanie, ktre ustalono na dzie 25 bm. godzina 21.00 przedsta-
wi ewentualne przedsiwzicia co do dalszego toku postpowania tw. Tw.
sugerowa, e przy ewentualnym wyborze osoby, ktra podja by si po-
wielacz umieci usiebie naley bra pod uwag teren poza miastem Rze-
szowem poniewa jak tw. powtarza powielacz ten pracuje gono.
Przedsiwzicia:
1/ Wytypowa odpowiedniego tw., ktry podjby si wykonania kom-
binacji operacyjnej oktrej mowa winformacji.
2/ Przystpi do przepracowania osoby CHRZSZCZ[A] Tadeusza wra-
mach dziaa LEMAN.
3/ Zastosowa technik B na mieszkanie LASKOSZ[A] Jan[a].
opracowa:
kierownik Sekcji III [Wydziau V KW MO wRzeszowie]
ppor. J[anusz] Klader
wykonano w3 egz.
1 t[eczka] pracy tw.
2 sprawa Opr
3 t[eczka] SIEMASZ
druk: AD
83 83 83 83 83
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
1
Wicej na temat Ruchu: S. Niesioowski [pod ps. Ewa Ostrocka], Ruch przeciw totali-
zmowi, wyd. pierwsze 1985; idem, Organizacja Ruch, Wi 1990, nr 1; E. Morgiewicz,
Czym by Ruch?, Libertas (Pary) 1986, nr 7; Ruch wobec stabilizacji, Karta 1996, nr20;
A.Friszke, Opozycja polityczna wPRL 19451980, Londyn 1994; P. Byszewski, Niepodlegocio-
wa organizacja Ruch (19651970) [w:] Opozycja iopr spoeczny wodzi 19651981, War-
szawa 2003; idem, Konspiracyjna organizacja Ruch, Glaukopis 2003, nr 1.
2
A. Muszyski, K. Sawiski, Nielegalny zwizek Ruch (formy imetody wrogiej dziaalno-
ci), Warszawa 1976, s. 110. Do tej pory nie odnalazem dokumentw potwierdzajcych t
informacj bd jej przeczcych.
3
AIPN, 0286/98, t. 2, Notatka zanalizy materiaw archiwalnych nr 265/III do sprawy
kryptonim Omega, Warszawa, 25 VII 1970 r., s. 78; AIPN, 01820/17, t. 5, Notatka
subowa do sprawy krypt. Rewident, Warszawa, 13 II 1970 r., s. 2.
4
AIPN, 01820/17, t. 6, cz. 2, Plan wstpnych czynnoci operacyjnych do sprawy operacyj-
nej obserwacji krypt. Staysta, Warszawa, 25 I1965 r., s. 12.
5
AIPN, 0189/93, t. 1, Jzef Maj, Nielegalna organizacja pod nazw Ruch, MSW, Biuro
C, Warszawa 1980, s. 23; AIPN, 01820/17, t. 6, cz. 2, k. 1, 4.
P PP PPIOTR IOTR IOTR IOTR IOTR B BB BBYSZEWSKI YSZEWSKI YSZEWSKI YSZEWSKI YSZEWSKI
KRYPTONIM REWIDENT
SB NA TROPIE RUCHU
Prezentowane poniej fragmenty dokumentw pochodz zodnale-
zionych niedawno akt sprawy operacyjnego rozpracowania krypto-
nim Rewident zlat 19691970, dotyczcej Andrzeja Czumy iutwo-
rzonej przez niego, jego brata Benedykta, Stefana Niesioowskiego
oraz Mariana Gobiewskiego (b. szef sztabu Okrgu Lublin Zrze-
szenia Wolno iNiezawiso, skazany w1947 r. wprocesie IZa-
rzdu WiN na kar mierci) tajnej organizacji Ruch.
Przez wiele lat kwestia wykrycia irozbicia Ruchu przez Sub Bezpieczestwa nie
moga zosta wyjaniona zpowodu braku dostpu do dokumentw Ministerstwa Spraw
Wewntrznych
1
. Wmoich wczeniejszych pracach zkoniecznoci oparem si na wydanej
w1976 r. przez MSW w wewntrznej publikacji Aleksandra Muszyskiego iKazimierza
Sawiskiego Nielegalny zwizek Ruch. (Formy imetody wrogiej dziaalnoci). Jednak
jak wykazuj materiay ze sprawy kryptonim Rewident, autorzy wiadomie zamiecili sze-
reg nieprawdziwych informacji, pominli te wiele istotnych okolicznoci.
Ze wszystkich uczestnikw Ruchu SB najduej interesowaa si Gobiewskim. Ju
wstyczniu 1957 r. zaoono na niego spraw ewidencyjno-obserwacyjn
2
. W1965 r.
tajny wsppracownik Kleszewski poda, e Gobiewski utworzy tajn organizacj mo-
dzieow. Dalsze rozpracowanie nie potwierdzio jednak tej informacji
3
.
Od10 padziernika 1962 r. do 7 listopada 1963 r. Andrzej iBenedykt Czumowie oraz
ich starszy brat Stanisaw byli rozpracowywani wramach sprawy ewidencyjno-obserwacyj-
nej kryptonim X-10
4
. Od stycznia 1965 r. prowadzono na Andrzeja Czum kwestiona-
riusz ewidencyjny kryptonim Staysta. Jedn zprzyczyn byo wypoyczanie przez Czum
wydawnictw emigracyjnych wmiejscu pracy (Dyrekcja Okrgowa Kolei Pastwowych wWar-
szawie)
5
.
84 84 84 84 84
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
6
AIPN, 01820/17, t. 6, cz. 1, k. 19, 1726.
7
Ibidem, t. 1, k. 25, 42 (Kronika sprawy operacyjnego rozpracowania kryptonim Rewi-
dent, Warszawa, lipiec 1970 r., s. 1; Plan przedsiwzi operacyjnych do sprawy operacyjne-
go rozpracowania krypt. Rewident, Warszawa, 2 IX 1969 r., s. 2); AIPN, 0189/93, t.1,
J.Maj, op. cit., s. 7.
8
AIPN, 01820/17, t. 1, k. 22.
9
Ibidem, t. 1, k. 18, Kronika sprawy operacyjnego rozpracowywania kryptonim Rewi-
dent, Warszawa, lipiec 1970 r., s. 2.
10
Ibidem, t. 1, k. 18, 120, Kronika..., s. 2; Analiza materiaw uzyskanych wsprawie
rozpracowania operacyjnego Rewident od dnia 17 X 1969 r., Warszawa, 17 XI 1969r.,
s. 11.
11
Ibidem, k. 2, 120121; AIPN, 01820/17, t. 4, k. 6163, t. 5, k. 13.
12
AIPN, 0189/93, t. 1, J. Maj, op. cit., s. 24; AIPN, 01820/17, t. 1, k. 27 (Kronika...,
s.3), k. 164, 210212.
13
AIPN, 01820/17, t. 1, k. 27 (Kronika..., s. 3).
14
Ibidem, t. 1, k. 28 (Kronika..., s. 4), t. 5, Notatka subowa do spr. krypt. Rewident
dot. kontakta Andrzeja Czumy Mariana Gobiewskiego, Warszawa, 2 II 1970 r. (uwaga
pisownia tytuu zgodna zoryginaln, zzachowaniem bdw jzykowych).
15
Ibidem, t. 7, k. 12, 4, 11, 1920, 2829, 4950, 5354, 6062, 6574, 7677, 90;
ibidem, t. 1, k. 29 (Kronika ..., s. 5); AIPN, 0189/93, t. 1, J. Maj, op. cit., s. 2425.
16
AIPN, 01820/17, t. 4, k. 63
10 czerwca 1969 r. Sawomir Daszuta, student Politechniki Gdaskiej (uczestnik tamtej-
szego duszpasterstwa akademickiego), przekaza funkcjonariuszom Wydziau IV KW MO wGda-
sku informacj, e Andrzej Czuma jest zwizany znielegaln organizacj. Daszuta zosta zwer-
bowany jako tajny wsppracownik SB ps. Sawek
6
. Muszyski iSawiski podali wcytowanej
wyej ksice nieprawdziwy pseudonim Daszuty Konrad. Zataili take jego personalia.
W sierpniu 1969 r. ustalono, e na Czum jest ju prowadzony kwestionariusz pod
kryptonimem Staysta. We wrzeniu zaoono podsuch na domowy telefon Czumy iroz-
poczto kontrol jego korespondencji
7
.
15 padziernika dyrektor Departamentu IV MSW pk. Stanisaw Morawski wyda zgod
na zaoenie na Czum sprawy rozpracowania operacyjnego kryptonim Rewident
8
.
17padziernika Czuma zaproponowa Daszucie (TW Sawek) wstpienie do organiza-
cji, przekaza mu te egzemplarz numeru 8 Biuletynu (pismo wydawane przez Ruch)
9
.
Od 3 listopada Czuma zosta poddany systematycznej obserwacji bezporedniej
10
. Usta-
lono take grup osb kontaktujcych si znim, m.in. wikariuszy zparafii wpodwarszaw-
skim Piastowie, ks. Sebastiana Koszuta iks. Romana Otarzewskiego. Zaoono podsuch
na telefon na plebanii wPiastowie oraz na domowy telefon Benedykta Czumy (prawdopo-
dobnie zdjty po 28 grudnia)
11
.
W styczniu iwlutym 1970 r. Daszuta dosta od Czumy kolejne numery Biuletynu
9i10. Obydwa egzemplarze pisma przekazano do Zakadu Kryminalistyki Komendy Gw-
nej MO wcelu dokonania ekspertyzy
12
. 14 stycznia informacj MSW odziaalnoci organi-
zacji otrzyma zastpca czonka Biura Politycznego, sekretarz KC PZPR Mieczysaw Moczar
13
.
Ustalono rwnie kolejne osoby kontaktujce si zCzum m.in. Gobiewskiego
oraz Stefana iMarka Niesioowskich
14
. Wstyczniu SB otrzymaa informacj ozamiarze za-
kupu przez Czum domu jednorodzinnego. Pozyskano do wsppracy syna dotychczaso-
wych wacicieli domu, Andrzeja Stryjka (kontakt operacyjny ps. Edwin). Przy jego pomo-
cy 22 kwietnia (prawdopodobnie) zosta zoony podsuch pokojowy
15
. 13 marca ponownie
zainstalowano podsuch telefoniczny uBenedykta Czumy
16
.
85 85 85 85 85
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
17
Ibidem, t. 1, k. 29, 258, 265266, 292295; ibidem, t. 2, k. 9198, 106; AIPN,
0189/93, t. 1, J. Maj, op. cit., s. 25.
18
AIPN, 01829/17, t. 1, k. 30 (Kronika..., s. 6).
19
Ibidem, t. 2, k. 122 (Notatka subowa dot. spotkania tajnego wsppracownika ps.
Sawek zRewidentem wdniu 27 bm. wWarszawie, Warszawa, 30 V 1970 r., s. 7).
20
AIPN, 0189/93 t. 1, J. Maj, op. cit., s. 25; AIPN, 01820/17, t. 1, k. 31 (Kronika..., s. 7);
ibidem, t. 2, k. 136.
21
AIPN 0189/93 t. 1, J. Maj, op. cit., str. 2627; AIPN 01820/17, t. 1, k. 31 (Kronika...
s.7), t. 2, k. 172179 (Plan realizacji wsprawie rozpracowania operacyjnego krypt. Rewident
iProspekt, Warszawa, 19 VI 1970 r.).
24 kwietnia dyrektor Departamentu IV zarzdzeniem wewntrznym nr 01/70 powoa
grup operacyjn do prowadzenia sprawy Rewident. Po przeanalizowaniu dotychczaso-
wych kontaktw TW Sawka zCzum zapada decyzja ojego przystpieniu do organiza-
cji. 8 maja Daszuta zgosi swj akces do Ruchu. Czuma przekaza mu wwczas kolejne
numery Biuletynu ideklaracj programow Mijaj lata...
17
. 16 maja tekst deklaracji
otrzymali: Moczar, kierownik Wydziau Administracyjnego KC PZPR Stanisaw Kania, mini-
ster spraw wewntrznych Kazimierz witaa, wiceministrowie Franciszek Szlachcic, Ryszard
Matejewski iHenryk Sabczyk, oraz dyrektor Departamentu III Henryk Pitek
18
.
W kocu kwietnia na jednym ze spotka nieformalnej grupy kierowniczej Ruchu prze-
gosowano decyzj orozpoczciu przygotowa do akcji Poronin podpalenia muzeum
Lenina. 27 maja Czuma zwrci si do Daszuty (TW Sawek) zprob owypoyczenie
samochodu na akcj (nie poinformowa go ojej celu icharakterze)
19
. Daszuta dosta do
dyspozycji samochd zWydziau Transportu MSW. 18 czerwca SB otrzymaa zpodsuchu
wdomu Czumy informacj oakcji. Tego samego dnia Marzena Grszczyk dorczya Da-
szucie list od Czumy wsprawie samochodu. Daszuta mia przekaza samochd Wiesawo-
wi Kurowskiemu 20 czerwca wWarszawie (do czego nie doszo zpowodu wczeniejszego
aresztowania Kurowskiego)
20
.
19 czerwca kierownictwo MSW podjo decyzj olikwidacji organizacji. Do zatrzymania
wytypowano 26 osb, m.in. Andrzeja iBenedykta Czumw, Stefana iMarka Niesioowskich,
Mariana Gobiewskiego, Wiesawa Kcika, ks. Sebastiana Koszuta
21
. 20 czerwca (dzie
przed zaplanowanym podpaleniem muzeum Lenina) dokonano pierwszych aresztowa.
W chwili rozpoczcia aresztowa nie wykryto jeszcze wikszoci osb zwizanych zRu-
chem. Zatrzymano jednak najbardziej aktywnych uczestnikw. Aresztowania uniemoliwi-
y przeprowadzenie akcji Poronin icakowicie sparalioway dziaalno organizacji.
W przytoczonych dokumentach zachowano oryginaln ortografi i interpunkcj.
Autor przygotowuje prac doktorsk na temat organizacji Ruch (na semina-
rium prof. Jerzego Eislera). Wzwizku ztym pragnie skontaktowa si zbyymi uczest-
nikami Ruchu wcelu nagrania relacji. Szczeglnie interesuj go relacje osb nie-
wykrytych przez SB. Np. nie zostaa rozpracowana grupa dziaajca we Wrocawiu,
atake wikszo uczestnikw zLublina iGdaska. Osoby chcce udzieli informa-
cji bardzo prosi okontakt telefoniczny: 022-641-20-51 (wieczorem).
86 86 86 86 86
D
O
K
U
M
E
N
T
YDokument nr 1
Gdask, dnia 11. czerwca 1969 r.
T AJ N E Egz. nr 1
N OT AT K A S U B OW A
W dniu 10 b.m. przeprowadziem rozmow zob. Daszut Sawomirem
studentem V-go roku Wydziau Budowy Maszyn Politechniki Gdaskiej,
wzwizku zdokumentem anonimowym jaki skierowa do Wydziau ds.
Wyzna, wsprawie obozw wdrownych organizowanych przez duszpa-
sterstwo akademickie przy parafii w. Krzya wGdasku Wrzeszczu.
Na rozmow umwiem si telefonicznie wprywatnym mieszkaniu w/w
ogodz. 16.00. [...]
W chwili gdy miaem opuszcza mieszkanie wymienionego uwaajc
rozmow za zakoczon, rozmwca wformie pytania zwrci si do mnie
znastpujc ofert:
Ile jest warta (w sensie finansowym) informacja iile ja mog da za
przekazanie danych przez w/w oistniejcej wPolsce nielegalnej organi-
zacji, ktra wperspektywie czasu zamierza obali ustrj polityczny. Zao-
enia organizacji tej id wkierunku obsadzania wanych stanowisk
waparacie pastwowym ipartyjnym swymi ludzmi, ktrzy wdogodnej
sytuacji takiej jak padziernik 1956 r., wypadki marcowe, dojd do wadzy
iprzejm kierownictwo pastwem wswoje rce. Do organizacji tej nale
ludzie wyksztaceni, pracujcy na powanych stanowiskach pastwowych
na terenie kraju, cile zwizani zklerem.
Warto tej informacji ocenia wedug jego uznania na 10.000 z, gdy za
pienidze te pragnby wyjecha na zagraniczn wycieczk.
W dalszej rozmowie wyjani na jakiej podstawie jest przekonany oist-
nieniu wspomnianej organizacji izjakich rde posiada te informacje.
Wyjani, e wubiegym roku przyjecha do wymienionego znany mu od
kilku lat osobnik (nazwiska pocztkowo nie poda), ktry wrozmowie znim
przedstawi woglnych zarysach program dziaania organizacji. Midzy in-
nymi mwi kogo przyjmuj wich szeregi awic ludzie sprawdzonych pod
kadym wzgldem, pewnych wsensie zapatrywa ideologicznych ipolitycz-
nych, ktrym obecny ustrj wPolsce nie odpowiada. Ludzie ci zpolecenia orga-
nizacji tej maj zadanie za wszelk cen usytuowa si na kierownicze stano-
wiska wrnych dziedzinach igaziach ycia politycznego, gospodarczego
iwramach swych moliwoci prowadzi prac zalecan przez organizacj.
Wspomnia rwnie oredagowaniu ulotek iinnych pism wramach or-
ganizacji
W czasie jednej zwizyt wGdasku osobnika, zwrci si zprob do
w/w by wyszuka na terenie Gdaska anajkorzystniej na jego peryferiach
garau do ktrego mona by doprowadzi wiato elektryczne (si) iwo-
d, aponadto musi to by takie miejsce by nie zwracao uwagi otoczenia
na wszelkie rodzaju stuki. Wduym zaufaniu powiedzia, e gara ten zo-
staby wykorzystany na drukarni. Osobnik ten jak wyrazi si w/w bardzo
87 87 87 87 87
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
czsto przyjeda do Gdaska. Osobnik by dwukrotnie, czy si telefo-
nicznie zmieszkaniem rozmwcy, lecz go nie zasta. Przekaza bratu po-
zdrowienia ibardzo aowa, e nie mg spotka si znim, gdy jak twier-
dzi telefonicznie mia jak wan spraw do zaatwienia.
W czasie poprzednich bytnoci wGdasku w/w zauway uosobnika nie-
znaczne zdenerwowanie isystematyczne kontrolowanie si na ulicy wchodze-
nie do bram, klatek schodowych, jak gdyby przypuszcza, e jest obserwowany.
W trakcie rozmowy zapytaem rozmwc, czy przypadkiem osobnik, okt-
rym mwi nie jest fantast wzgldnie czowiekiem anormalnym. Otrzymaem
odpowiedz przeczc ikrtk informacj, e jest to czowiek zwyszym wy-
ksztaceniem prawniczym, skoczy 56 lat temu Uniwersytet Warszawski, pra-
cuje na powanym stanowisku wjednym zministerstw wWarszawie.
Rozmwca zadeklarowa wyjazd do Warszawy zzamiarem przepro-
wadzenia znim rozmowy na powyszy temat, gdy jak owiadczy ma od
niego zaproszenie.
Wobec powyszego zajem nastpujce stanowisko wtej sprawie
amianowicie:
Niech przekae mnie blisze dane otym czowieku, postaramy si spraw-
dzi niektre dane interesujce nasz sub, agdy zajdzie konieczno
wyjazdu, otrzyma okrelone wytyczne pod jakim ktem izakresie bdzie
mg prowadzi rozmow ztym czowiekiem.
Uprzedziem w/w by zwasnej inicjatywy nie podejmowa wtym kie-
runku krokw, gdy moe zaszkodzi sobie ipopsu ca spraw, angau-
jc si emocjonalnie wrozmowie, wczasie ktrej pragn by dowiedzie
si zbyt duo ato mogoby zwrci uwag tego czowieka.
Przed podaniem nazwiska, zastanawia si do dugo, by bardzo zde-
nerwowany, dray mu rce, pali papierosy jeden za drugim, zastanawia
si powanie.
Uprzedzi mnie na wstpie, e musz mu zagwarantowa cakowit pew-
no, e przebieg rozmowy jak rwnie jego tre nie zostanie ujawniona na
zewntrz ie jego osoba nie bdzie ujawniona. Uprzedzenie to byo podyk-
towane wzgldami bezpieczestwa jego osoby, gdy jak si wyrazi nie-
chciaby zgin wmodym wieku znoem wplecach, bo ich na to sta.
Zapewniem wymienionego, e moe mnie zaufa iprzyrzekem, e jego
osoba wadnym wypadku nie zostanie ujawniona.
Wobec zapewnie zmojej strony, napisa na kartce imi inazwisko,
adres, miejsce pracy inr telefonu, osoby oktrej bya mowa.
Osob t jest ob. Czuma Andrzej zamieszkay wWarszawie ul Srebna
nr 10 m 95 telefonu 906347 pracuje: Ministerstwo Komunikacji
W/w pozna kilka lat temu dokadnie nie przypomina sobie wktrym roku.
W tym czasie brat wymienionego pracowa jako duszpasterz odpowie-
dzialny za modzie szk rednich wgdaskiej placwce, do ktrego
uczszcza na nauk religii rozmwca.
Gdy przyjedza brat duszpasterza zWarszawy do Gdaska przewanie
by zapraszany do domu rozmwcy na obiad std datuje si znajomo.
Brat w/w ks. Czuma Jezuita od kilku lat przebywa na terenie Lublina.
88 88 88 88 88
D
O
K
U
M
E
N
T
YW n ios k i:
Kontynuowa rozmowy operacyjne zDaszut zmierzajce do pozy-
skania go wcharakterze tajnego wsppracownika
Wyci znotatki subowej dot. ob. Czumy przekaza Wydz. I Dep.IV
MSW do wiadomoci zzastrzeeniem, e s to informacje jednordowe,
nie sprawdzone.
W porozumieniu zKierownictwem Wydziau IVgo iWydz. Igo Dep.IV
MSW przemyle moliwo pogbienia informacji przez ob. Daszut da-
jc mu odpowiednie zalecenia zwizane zwyjazdem do Warszawy, po-
nownie skontaktowanie si zCzum itp.
Inspektor Wydziau IV S. Bezp.
kpt. Fr. Chmielewski
Wykonano w2 egz.
Egz. nr. 1 teczka opracowania
Egz. nr. 2 Wydz.I Dep.IV MSW
FZ
Dokument nr 2
Gdask, dnia 20 czerwca 1969 r.
T AJ N E
Egz. nr 1
INFORMACJA OBYWATELSKA
Sze lat temu wczasie wakacji spdzonych wkotlinie kodzkiej pozna-
em Andrzeja Czum. Wwczas pisa on prac dyplomow na Wydziale
Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.
Przez nastpne 3 lata nasza znajomo nie bya zbyt bliska. Wymienialimy
od czasu do czasu kartki zpozdrowieniami. Bdc wWarszawie nie kiedy
spotykalimy si na par chwil przy kawie. Po odjedzie jego brata O.Huberta
Czumy ksidza Jezuity zGdaska do Lublina, nasza znajomo praktycznie
przerwaa si inie mielimy osobie adnych bliszych wiadomoci.
Jesieni 1968 r. (p. padziernika poowa listopada) jednego dnia
ok. dziewitnastej wieczorem zadzwoni do mnie Andrzej Czuma, pytajc,
czy moe wpa iporozmawia chwil. [...]
Jako pretekst do rozmowy, posuyy mu pozdrowienia, ktre mu kiedy
przesaem zpobytu wgrach. [...]
Do dugo komentowalimy warunki ycia winnych krajach. Wkocu
poruszylimy spraw t.zw. zaj marcowych, iod Andrzeja dowiedziaem
si wicej na ich temat ni to co dotychczas wiedziaem.
89 89 89 89 89
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Wwczas stwierdzi, e s wPolsce ludzie, ktrzy myl inaczej icze-
kaj na sprzyjajc okazj, aby przej wadz wkraju. Tak rozmawiali-
my do ok. 23 igdy odprowadzaem go na postj takswek, po drodze
zaprosi mnie do Warszawy na dzie swoich imienin mwic (o ile dobrze
pamitam), e mgbym dowiedzie si co wicej lub e mgbym po-
zna co wicej. Wymwiem si od tego wyjazdu, bo byem ju poprzed-
nio umwiony wGdasku. Dzie przed jego imieninami dzwoni pytajc,
czy przyjad, wwczas te musiaem odmwi.
W pierwszej poowie grudnia znowu wieczorem Andrzej Czuma prze-
dzwoni do mnie izjawi si na kaw. Wwczas powiedzia mi, e uwa-
a mnie za pewnego isolidnego czowieka, ktremu mona ufa. Stwier-
dzi, e jestem trzewo mylcy iponiekd marnuje si ida mi
propozycj zczenia si zorganizacj, ktrej uczestnicy chc zmiany
porzdku wPolsce.
Mylaem, e chodzi tu owsparcie finansowe, ale Andrzej zapropono-
wa mi przyjazd do Warszawy wnajblisz niedziel celem wprowadze-
nia do organizacji, poda jej nazw. Bya ona krtka jeden wyraz, co jak-
by zwizek, stowarzyszenie czy co wtym sensie. Niestety rwnie t
niedziel miaem zajt inie zjawiem si wWarszawie.
Mwic oprogramie dziaania Andrzej stwierdzi, e nale tam lu-
dzie, ktrym nie odpowiadaj obecne rzdy wPolsce. Ludzie ci staraj si
oobjcie stanowisk wwaniejszych gospodarczo instytucjach izakadach,
czekajc na sprzyjajcy moment do wystpie.
Organizacja ta ma zarzd wWarszawie awposzczeglnych orod-
kach miejskich te s komrki organizacyjne powizane ze stolic, ztym,
e czonkowie zjednego terenu nie znaj ludzi zdrugiego terenu, kontak-
tuj si przy pomocy ustalonych sposobw.
Uznaem ten program za bzdurny ido niebezpieczny. Nie mogem
odpowiedzie nie, bo ju za duo wiedziaem aby Andrzej Czuma pozo-
stawi mnie wspokoju. Powiedziaem mu, e zwstpieniem musz zacze-
ka, a do zrobienia dyplomu iunormowania swojej pracy zawodowej.
Wyjedajc poda mi swj adres itelefon, mwic, e gdybym co mia
do niego abym zawiadomi, ale tylko osobicie, bo ona oniczym nie wie
iwsposb oglnikowy, aby nikt postronny nie mg wywnioskowa oco
nam chodzi ztreci rozmowy.
W poowie stycznia Andrzej Czuma przedzwoni do mnie wczesnym
rankiem, tym razem te dzwoni zOliwy. Umwilimy si wkawiarni Cri-
stal ogodz. 10 lub 10.30 rano. Przyszed punktualnie ooznaczonej porze
ipierwsze jego pytanie po przywitaniu byo, czy widz tu jakiego taj-
niaka na sali, lub kogo niepewnego nie umiaem mu odpowiedzie
na to pytanie.
W trakcie rozmowy Czuma zaproponowa mi, czy nie mgbym zaoy
jakiej filii tej organizacji we Wrzeszczu. Zbraku odpowiednich ludzi od-
mwiem, ztym, e na jego naleganie przyrzekem, e bd patrzy na mo-
ich znajomych zinnej strony, pod ktem ewentualnej t.zw. pewnoci poli-
tycznej. Wwczas A. Czuma pyta si czy moe jaka kobieta powoujca
90 90 90 90 90
D
O
K
U
M
E
N
T
Ysi na jego stare przezwisko Bichal zostawi paczuszki, ktre zkolei ode-
bra by to inny na to zgodziem si, pod warunkiem, e paczki nie bd
zbyt due inie bd przynoszone za czsto.
Nastpnie pyta si, czy znam jakie garae, ktre mgby wynaj na
zaoenie drukarni. Wobec tego, e orientowaem si, gdzie s garae do
wynajcia, uregulowalimy rachunek iwyszlimy.
Na ulicy Andrzej Czuma powiedzia, e on pjdzie pierwszy iwrazie
czego, nic oniczym nie wiem. Ubiegym razem jak by to te powiedzia, e
oniczym nie wiem, akiedy tu by nie potrafi sobie przypomnie, arozma-
wialimy oczasach, kiedy spdzilimy wsplne wakacje (tj. 6 lat temu).
Idc ulic Grunwaldzk, Czuma par razy zatrzymywa si przy wysta-
wach sprawdzajc, czy nikt za nim nie idzie. Ju od ulicy Miszewskiego
szlimy razem, garae ktre mu pokazywaem nie odpowiaday mu ze
wzgldu na bliskie pooenie domw mieszkalnych. Zaproponowaem mu
wwczas kupno maej parceli pod Wejherowem ibudow budynku go-
spodarczego. Ale ze wzgldu na konieczno doprowadzenia wody isi-
y ta koncepcja odpada. Na prob Andrzeja Czumy obiecaem jeszcze
rozgldn si wokolicy za odpowiednim garaem. [...]
W poowie lutego napisaem mu kartk, e niestety, nie mog znale
obiektu (t.j. garau) jaki by sobie yczy.
Andrzej Czuma dzwoni do mnie wostatnich dniach maja, ale tego
dnia pno wrciem. do domu inie widziaem si znim.
Wiem, e wmidzy czasie A. Czuma dopytywa si izbiera opinie omnie
czy jestem pewnym czowiekiem. Informacje te mam zplebanii. O.Jezu-
itw przy ul. Mickiewicza we Wrzeszczu.
Andrzej Czuma pochodzi zinteligenckiej rodziny zLublina, jego ojciec
przed wojn pracowa wszkole lub wgimnazjum. Starszy jego brat Hu-
bert jest Jezuit, by na placwkach wWarszawie, we Wrzeszczu jako dusz-
pasterz akademicki, obecnie jest wLublinie prawdopodobnie peni funk-
cj duszpasterza przy KULu. [.....]
W[edu]g mojego osobistego wraenia naley do zarzdu tej organi-
zacji ijednoczenie peni funkcj cznika (w swojej pracy bardzo czsto
wyjeda subowo idlatego jego podre nie s podejrzane).
Organizacja ta chyba nie ma powiza zemigracj, lub innymi orga-
nizacjami za granic. Tworz j na wasn rk, modzi ludzie wwik-
szoci wypadkw zwyszym wyksztaceniem.
Organizacja ta posiada wasne fundusze, bo chcc wynaj gara
musia si liczy zpowaniejsz kwot aby wpaci za roczn dzieraw.
Proponujc mi wyjazd do Warszawy, zapewnia mi cakowity zwrot
kosztw, gdy spytaem ofundusze, odpowiedzia, e s zdatkw iztych,
ktre nie trafiy do banku. Ztego stwierdzenia mog wnioskowa, e cho-
dzi tu prawdopodobnie onapady wcelu zdobycia pienidzy.
Na tej stronie s moje wnioski wycignite na podstawie przesanek
iskojarze wycignitych ze sw lub czynw Andrzeja Czumy.
Informacj przekaza: Sawomir Daszuta w dniu 21.06.1969 r.
91 91 91 91 91
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
I n f or m ac j a:
W dniu 20.06.1969 r. wsplnie zmajorem Ringiem przeprowadziem roz-
mow zw/w na okoliczno przekazanych uprzednio danych, odnonie
Czumy Andrzeja ijego dziaalnoci.
Na nasz prob sporzdzi powyszy dokument, ktry przekaza wna-
stpnym dniu.
Z przeprowadzonej rozmowy wdniu 20 b.m. sporzdzono oddzieln
notatk.
Za zgodno:
kpt. Fr. Chmielewski
FZ
Wykonano w2ch egz.
Dokument nr 3
Warszawa, dnia 5 marca 1970r.
TAJNE SPEC. ZNACZ.
ZATWIERDZAM
DYREKTOR DEPARTAMENTU IV MSW
Pk St. Morawski
ANALIZA
i kierunkowy plan dziaa
w sprawie operacyjnego rozpracowania krypt. Rewident
Uzyskane wcigu ostatnich trzech miesicy materiay stwierdzaj, i
na terenie kraju od dwch lat istnieje idziaa nielegalna organizacja.
Celem organizacji jest przejcie wdogodnym politycznie momencie
wadzy wpastwie iobalenie ustroju socjalistycznego.
Organizacja jest kadrowa idziaa na zasadzie bliej nie rozeznanej
struktury grupowej. Zdotychczasowych materiaw wynika, e organiza-
cja posiada swoje grupy wWarszawie iGdasku oraz prawdopodobnie
wPoznaniu iBydgoszczy. Dla celw cznoci wewntrznej czynione s
obecnie przygotowania wykorzystania krtkofalwek.
Czonkiem organizacji zterenu Warszawy, prawdopodobnie zaanga-
owanym wdziaalno wydawnicz jest Andrzej Czuma, absolwent idok-
torant Wydziau Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Pochodzi on zro-
dziny inteligenckiej iklerykalnej. Rodzina Czumw skada si z9-ciu osb
zktrych 7 pozostawao wbezporednim zainteresowaniu Suby Bezpie-
92 92 92 92 92
D
O
K
U
M
E
N
T
Yczestwa. Ojciec Andrzeja, Ignacy Czuma by profesorem KUL iUJ, szam-
belanem papieskim, jednym ztwrcw konstytucji kwietniowej 1935r. Po
wyzwoleniu wsppracowa aktywnie zorganizacj WIN, by aresztowa-
ny iskazany na kar 10-ciu lat wizienia. Zmar w1963 roku. Andrzej Czu-
ma jest obecnie kontrolerem taryfowo-bagaowym DOKP Warszawa.
Organizacja bazuje na rodowisku inteligencji ajej dziaanie jest dwu-
paszczyznowe:
wrd czonkw organizacji, polegajce na odpowiednim ksztato-
waniu iurabianiu wasnej kadry ikierowaniu jej na stanowiska wadmi-
nistracji igospodarce pastwowej;
wrd spoeczestwa, poprzez wykorzystywanie moliwoci legalne-
go oddziaywania propagandowego. Np. Andrzej jest aktywnie zaanga-
owany wpracach duszpasterstwa modzieowego iakademickiego.
Organizacja prawdopodobnie od dwch lat posiada wasne wydaw-
nictwo wewntrzne, ukazujce si periodycznie, pod nazw Biuletyn. Biu-
letyny s rozprowadzane wycznie wrd czonkw organizacji.
Trzy ostatnie numery Biuletynu nr 8, 9 i10 s wnaszym posiadaniu.
Gwne tezy tych numerw Biuletynu s nastpujce:
grupa stranikw, czyli rzd ikierownictwo partyjne s narzucone
narodowi polskiemu przez sowimperializm. Pastwo polskie nie jest wol-
ne isuwerenne;
wkraju panuje kompletny chaos gospodarczy bdcy wynikiem ko-
lonialnej polityki Zw. Radzieckiego wobec Polski.
najwikszym wrogiem narodu polskiego jest warstwa rzdzca wZw.
Radzieckim,natomiast sojusznikw naley widzie wsiach odrodkowych
ujawniajcych si wZSRR;
grupa stranikw prowadzi antynarodow polityk zagraniczn,
gdy kieruje si wycznie narzuconym interesem Zw. Radzieckiego;
koci wPolsce wcelu realizacji swoich nadrzdnych celw gotw jest
podporzdkowa si wadzy pastwowej, dlatego te spoeczestwo azwasz-
cza inteligencja nie powinna zdejmowa zsiebie odpowiedzialnoci za opo-
zycyjne wobec wadzy dziaanie iprzerzuca ciar opozycyjnoci na koci.
Obecna sytuacja operacyjna wsprawie, charakteryzuje si nastpuj-
cymi istotnymi momentami:
informacje dot. organizacji pochodz zjednego rda od t.w. ps. Sa-
wek, ktry dotychczas nie jest czonkiem organizacji ipoza Andrzejem
Czum nikogo wicej zorganizacji nie zna;
t.w. Sawek mieszka wGdasku natomiast figurant sprawy wWar-
szawie. Fakt ten w istotny ogranicza ich wzajemne kontakty;
figurant sprawy pracuje na obiekcie pozostajcym poza zaintereso-
waniem operacyjnym Dep. IV MSW izracji charakteru swej pracy zawodo-
wej czsto wyjeda subowo wteren;
93 93 93 93 93
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
prowadzone dotychczas rozeznanie figuranta sprawy, szczeglnie
wzakresie jego kontaktw iokolicznoci im towarzyszcych, trybu ycia
inawykw oparte jest gwnie oustalenie P[odsuchu]T[elefonicznego]
iobserwacji zewntrznej;
dotychczasowe wyniki (5 kontaktw) ustale obserwacji zewntrznej
prowadzonej od m-ca listopada 1969 r. s niezadowalajce;
ustalone (30) dotychczas kontakty figuranta sprawy s wniedosta-
tecznym stopniu rozeznane;
brak P[odsuchu]P[okojowego] wmieszkaniu figuranta (pierwsza pr-
ba zaoenia PP nie powioda si).
Celem zwikszenia efektywnoci pracy operacyjnej wsprawie, naley
przyj nastpujce kierunki dziaania:
1. Wprowadzi t.w. Sawka do organizacji wcharakterze jej rzeczywi-
stego czonka co zwikszy jego moliwoci rozpracowania;
2. Organizowa dziaania na rzecz wprowadzenia ipozyskania wspra-
wie nowych t.w.;
3. Zabezpieczy figuranta sprawy pen kontrol operacyjn wjego
miejscu pracy izamieszkania;
4. Prowadzi za figurantem obserwacj zewntrzn zarwno na terenie
Warszawy jak ipodczas jego wyjazdw subowych na zasadzie uznania
przez Biuro B zada w tym zakresie, jako priorytetowych;
5. Drog ustale ieliminacji wytypowa do aktywnego rozpracowa-
nia wszystkie te kontakty figuranta, ktre mog mie zwizek zjego dzia-
alnoci worganizacji;
6. Wykorzysta wrozpracowaniu moliwoci operacyjne innych jedno-
stek aszczeglnie Departamentu III.
Dla zapewnienia penej realizacji tych zada proponuj powoa gru-
p operacyjn wskadzie:
pk Mozal Stanisaw kier. grupy
ppk Maj Jzef
kpt. Gniotek Konrad
kpt. Murdza T.
kpt. Michalska Janina
kpt. Chmielewski Franciszek prac. Wydz. IV KWMO Gdask
kpt. Gutowski prac. Wydz. III KWMO W-wa
wzakresie realizacji zada
wmiejscu pracy figuranta
Z-CA NACZ. WYDZ. I DEPARTAMENTU IV MSW
(Pk St. M OZ AL)
Odbito 2 egz.
Oprac.: St. M.
94 94 94 94 94
R
E
C
E
N
Z
J
E
HISTORIA SEKRETNA INIE TYLKO
Magazyn Mwi wieki wci zmienia swoje oblicze iotwiera si
na nowych czytelnikw. Su temu rozmaite inicjatywy edukacyjne,
ale przede wszystkim reagowanie na aktualne wydarzenia wyciu
publicznym ikulturalnym.
Na przykad wmarcu, przy okazji premiery gonego fil-
mu, opublikowano ciekaw rozmow redakcyjn powicon
czasom Aleksandra Wielkiego. Wdyskusji wzili udzia m.in.
prof. Ewa Wipszycka, Jarosaw Krawczyk iMarek Wcowski.
W kwietniowym wydaniu magazynu warto przeczyta tekst
Pawa Janiszewskiego pt. We wadzy ksicia ciemnoci, ktry
dociera do rde wspczesnej publicystyki politycznej. Artyku
powicony jest Prokopiuszowi zCezarei, ktry rwnolegle
zdzieami gloryfikujcymi cesarza Justyniana napisa poraaj-
cy paszkwil Histori sekretn. Prokopiusz by zawodowym
retorem iprawnikiem, uczy si formuowa zarzuty tak, aby
trudno byo znimi polemizowa pisze Janiszewski, uatwia-
jc czytelnikowi zrozumienie metodologii paszkwilu. (...) Au-
tor, aby uwiarygodni swj przekaz, zawsze powouje si na
naocznych wiadkw. (...) Prokopiusz jedynie przytacza opinie. Sam dystansuje si od najbar-
dziej dziwacznych zarzutw. Tak wtedy (w VI wieku po Chr.), jak obecnie, kada osoba
publiczna, ktra przytacza obelywe iniesprawdzone opinie, przyczynia si do ich utrwalania,
aprawda nawet ujawniona czsto przegrywa ze stereotypami.
Niebezpiecznemu oddziaywaniu stereotypw ipalcej koniecznoci upowszechniania hi-
storii powicona jest take rozmowa zLaurenceem Reesem, dyrektorem dziau programw
historycznych BBC, autorem ksiki ifilmu oAuschwitz. Zbada przeprowadzonych przez BBC
wynika, e 45 proc. Brytyjczykw nie syszao nic oAuschwitz, awikszo myli, e wobozach
zagady zabijano wycznie ydw. Laurence Rees wyznaje, e nie podjby si pisania ksiki
czy realizacji filmu oHolokaucie, poniewa s trudnoci zokreleniem zakresu znacze tego
pojcia: Kiedy si Holokaust zacz, kiedy skoczy, czy to historia oantysemityzmie, czy osa-
mym stosunku nazistw do ydw? (...) Tymczasem Auschwitz miejsce cile okrelone ma
swj pocztek ikoniec. Ksika ifilm dotycz nie tylko eksterminacji ydw, ale te uwizienia
wobozie itorturowania polskich winiw politycznych, sowieckich jecw wojennych itp. Na
marginesie rozmowy owiarygodnoci rde archiwalnych Rees wspomina histori brytyjskiej
zbrodni wojennej z1945r. Przytacza relacj stranika, ktry bra udzia wprzekazaniu przez
armi brytyjsk pewnej liczby jecw chorwackich (ustaszy) oddziaom Tity. Stranik ten, na
rozkaz swojego przeoonego, mia opisa wdzienniku oddziau pozytywn wersj zdarzenia
e jecw rzekomo poczstowano filiank herbaty! Tymczasem skatowano ich, awielu zabito.
W kwietniowym magazynie znalaz si take ciekawy tekst Ludwika Krzywickiego z1899r.
ozaopatrywaniu miast wywno. Ujawnia on, jak wXIX wieku niepimienni chopi zKie-
leckiego wprowadzali normy europejskie whandlu jajami iwjaki sposb stali si czci
globalnego rynku jajczarskiego.
E.G. E.G. E.G. E.G. E.G.
95 95 95 95 95
L
I
S
T
Y
ZAMKN ARCHIWUM IPN?
List do redakcji List do redakcji List do redakcji List do redakcji List do redakcji
Przed kim Andrzej Friszke chce strzec archiwa IPN? Przed kim Andrzej Friszke chce strzec archiwa IPN? Przed kim Andrzej Friszke chce strzec archiwa IPN? Przed kim Andrzej Friszke chce strzec archiwa IPN? Przed kim Andrzej Friszke chce strzec archiwa IPN?
Zamieszanie wywoane tzw. list Wildsteina jest dla Instytutu Pamici Narodowej r-
dem powanych kopotw, ajego rzecznicy skadaj wykluczajce si owiadczenia. Itak
Andrzej Paczkowski postuluje uproszczenie zasad udostpniania zasobw IPN (Tak szybko
itak jawnie, jak tylko moliwe, Rzeczpospolitanr 32, 8 II 2005), profesor Leon Kieres
wielokrotnie zapewnia, e nie bdzie ogranicza historykom swobody ich prac, natomiast
wedle Andrzeja Friszke wadze Instytutu zdecydoway si jednak zaostrzy procedury udo-
stpniania materiaw archiwalnych, aby nie byy one dostpne kademu zulicy (Teczki
bardziej strzeone, Rzeczpospolita, nr 29, 4 II 2005). Dziwi troch ton lekcewaenia
owej ulicy, ale bardziej jeszcze zdumiewa powoywanie si na zjawisko, ktrego rozmiary
zostay sztucznie wyolbrzymione. Odwiedzam czasem pracowni warszawskiego Oddziau
IPN inie zauwayem ani poprzednio, ani nawet wostatnich dniach aby ludzie z ulicy
szturmowali may pokoik czytelni przy ul. Towarowej (nie mwi otzw. pokrzywdzonych,
starajcych si odostp do wasnych teczek). Tak samo przecie obywatele nie odwiedzaj
masowo Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum Wojskowego czy nawet Biblioteki
Narodowej (ktra zdefinicji otwarta jest dla wszystkich chtnych), gdzie rwnie mona
odnale wiele pikantnych wiadectw przeszoci. Potop ze strony ludu wic IPN-owi
nie grozi, zreszt tak naprawd Andrzeja Friszke martwi chyba nie tyle ulica, co rodowi-
ska, ktre na mocy ustawy oInstytucie maj prawo liczy na wgld wdokumenty sub
specjalnych PRL dla prowadzenia bada naukowych.
Czonek Kolegium IPN wkategorycznym tonie zapowiada, e kto pisze ksik oSolidar-
noci, nie dostanie teczki z1950r. No c, historycy wykazuj zazwyczaj troch rozsdku
irekonstruujc, powiedzmy, dzieje unii lubelskiej, nie zaczynaj swoich wywodw od pierw-
szych Polakw iLitwinw wraju. Friszke wszake zdaje si uwaa swoich kolegw zbrany
za lekko upoledzonych umysowo ipragnie pomc im biurokratycznymi metodami, aby wie-
dzieli, co powinni, aczego nie powinni czyta. Czy IPN sporzdzi ju jednak lub te wypracuje
wnajbliszym czasie wzorzec (na podobiestwo wzoru metra wSvres pod Paryem) chrono-
logicznych ram poszczeglnych tematw badawczych zzakresu najnowszej historii Polski? Czy
historyk poszukujcy genezy Solidarnoci bdzie mg si cofn wprzeszo, czy te powi-
nien ograniczy si do roku 1980? Czy dziejopis marca68 uzyska zgod na napomknicie
oroli inteligencji ydowskiej wszeregach KPP (w tym celu musiaby jednak zajrze do sta-
rych teczek!), czy te moe analizowa jedynie wydarzenia 1968 roku?
Mniemam, e Andrzej Friszke jest zbyt inteligentnym czowiekiem, aby nie dostrzega, e
Jego stanowisko, rozpatrywane zpunktu metodologii pracy naukowej, trci absurdem. Przede
wszystkim jednak nie wyjania On, jak to szkodliwo spoeczn wywoa okoliczno, e
historyk goszczcy wIPN przeczyta materia nie wpeni na temat? Jeli nie godzien jest
pokazania mu teczki z1950r., to moe nie powinien dosta take itych oSolidarnoci?
Praktyka, zalecana przez czonka Kolegium Instytutu, nie jest zreszt nowa. Wp. archi-
wum Zakadu Historii Partii przy KC PZPR czytelnik zainteresowany dziejami obozu pisud-
czykowskiego mg liczy na dostp do materiaw odnoszcych si do sanacji, dbano
96 96 96 96 96
L
I
S
T
Yjednak skrupulatnie, aby wjego rce nie wpady bro Boe dokumenty na temat endecji.
WInstytucie Pamici pokusy tego rodzaju nie s wcale nieznane, tote kto zamwi nie-
opatrznie akta nie wpeni pasujce do zadeklarowanego tematu, naraa si na odmow-
ne pismo Biura Udostpniania iArchiwizacji Dokumentw. Kto powie, e si czepiam,
jako e zadministracyjnego punktu widzenia zachowanie Biura jest prawidowe, azreszt
tego rodzaju rygory atwo przechytrzy. Uwaam jednak, e sprawa ta posiada wane zna-
czenie dla metodologii bada. Tak si skada, e obecnie zwielu rodowisk sycha nawo-
ywania, aby badania wykorzystujce teczki SB prowadzi rzetelnie, wnikliwie, wszechstron-
nie itp. aprzecie nie da si tego uczyni, pracujc na materiale rdowym wsko
wyselekcjonowanym. Taka selekcja dokonywana nie przez historyka, ale osob trzeci
nie pozwala ani na analiz porwnawcz, ani na uchwycenie szerszego ta opisywanych
wydarze, jakkolwiek jednostkowe by one byy. Co najwaniejsze, porzdek zbiorw archi-
walnych posiada trudne czasem do przeniknicia tajemnice, ainteresujce historyka infor-
macje nie zawsze znajduj si tam, gdzie teoretycznie by powinny. Posugujc si nie-
skromnie wasnym przykadem odnalazem kiedy zupenym przypadkiem jedyny zachowany
egzemplarz napisanego przez Walerego Sawka projektu tzw. Powszechnej Organizacji
Spoecznej nie tam, gdzie logicznie naleao go szuka, lecz wtrakcie przegldania pry-
watnych papierw mao znanego polityka. Mam wtpliwoci, czy wramach stosowanych
przez IPN procedur udaoby mi si to uczyni.
Procedury te s ju dzisiaj, nawet bez realizacji zalece Andrzeja Friszke, skandalicznie
opieszae. Rekordzici czekaj na teczki okonkretnej sygnaturze, znalezionej winwenta-
rzu archiwalnym, nawet do dziewiciu miesicy. Te dziewi miesicy to ju nie tyle prze-
jaw nieudolnoci, co wiadome dziaanie, wynikajce zpotgujcej si podejrzliwoci. Jestem
pewien, e Biuro Udostpniania iArchiwizacji, zerkajc nieufnie na rce historykom, spraw-
dzajc, co te chc oni przeczyta, zbierajc pod kadym wnioskiem oskopiowanie jednej
strony mnstwo piecztek ipodpisw zwierzchnikw rnych szczebli, traci ogrom czasu
ienergii, ktre mona by spoytkowa poyteczniej chociaby na szybsze porzdkowanie
zbiorw czy sporzdzenie lepszych inwentarzy iprzewodnikw po zespoach.
Andrzej Friszke skdind nie ukrywa swoich zasadniczych intencji jest za zachowa-
niem przywileju dostpu do teczek tylko dla naukowcw, wykluczajc natomiast cz
dziennikarzy oraz inne rodowiska spoeczne czy szczeglnie polityczne (Jawno musi
bole, Gazeta Wyborcza, 5 II 2005). Postulat taki wyglda pozornie na wywaony, jako
e chodzi (na razie) oodsunicie jedynie takich, ktrzy nie prowadz adnych bada, tylko
chc akta doranie wykorzysta. Nie lekcewa realnoci takiego niebezpieczestwa. Friszke
powinien jednak ze swej strony dostrzec, e jego gos wpisuje si wcig wypowiedzi liczne-
go grona osb irodowisk, ktre proponuj restrykcje idce owiele dalej. Profesor Andrzej
Romanowski najchtniej zamknby zbiory IPN przed czytelnikami, redaktorzy Tygodnika
Powszechnego nawouj, aby prawo naukowej analizy materiaw komunistycznego
MSW scedowa wycznie na pracownikw IPN, zewentualnym dopuszczeniem rzetel-
nych historykw (nie wiadomo, czy wykaz tych rzetelnych zosta ju spisany) ina tym
zapewne si nie skoczy. Dowiadczenie uczy bowiem, e atwo rozpocz proces ograni-
czania wolnoci, trudno natomiast go zatrzyma. Wdzisiejszej Polsce nie brak przecie
rodowisk widzcych si wroli jedynych autorytetw, wadnych decydowa, wjakim zakre-
sie spoeczestwo moe mie prawo wgldu we wasn przeszo. Mona spodziewa si
wic dalszych pomysw powoania rnych komisji iinstytutw, sporzdzajcych wykazy
jedynie susznych tematw badawczych, jak te prb tworzenia list osb uprawnionych
97 97 97 97 97
L
I
S
T
Y
do zagldania warchiwalne materiay. Pierwsz ofiar tego rodzaju poczyna stali si nie-
odpowiedzialni politycy (przypadek Zbigniewa Fijaka), dzi przychodzi kolej na dnych
sensacji dziennikarzy, kt wic bdzie nastpny wkolejce? Czy wzalenoci od przyszej
konfiguracji na politycznej scenie za drzwi IPN nie zostanie wyproszony sam Andrzej Frisz-
ke, historyk, ktry wedle Jego oponentw wswych badaniach, zdaniem jednych, negli-
owa rol Kocioa, aprzecenia znaczenie rodowisk korowskich, za wopinii drugich
przedstawia tendencyjny iniesprawiedliwy dla lewicy obraz PRL?
prof. dr hab. Andrzej Chojnowski prof. dr hab. Andrzej Chojnowski prof. dr hab. Andrzej Chojnowski prof. dr hab. Andrzej Chojnowski prof. dr hab. Andrzej Chojnowski
Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego
Odpowied Odpowied Odpowied Odpowied Odpowied
List prof. Andrzeja Chojnowskiego, wybitnego znawcy najnowszej historii Polski, wiad-
czy opewnych rnicach opinii midzy nami, ale cz wykazanych wpolemice ze mn
rnic polega jedynie na nieporozumieniu. Otakie nieporozumienia atwo, skoro pod-
staw polemiki s krtkie wypowiedzi prasowe, wktrych nie byo miejsca na bardziej
szczegowe analizowanie dostpnoci akt IPN dla historykw.
Zatem po kolei. Nie ma ze strony Kolegium IPN pragnienia utrudniania historykom do-
stpu do archiwaliw zgromadzonych wInstytucie. Uchwaa Kolegium, oktrej mowa, doty-
czy procedury umoliwiajcej korzystanie zakt. Jej istot jest konieczno zaakceptowania
wniosku badawczego przez prezesa IPN. Uwaga zawierajca sprzeciw wobec powszechnej
dostpnoci, kademu zulicy, odnosi si nie do stanu istniejcego obecnie, ale postulatw
podnoszonych przez niektre rodowiska, by akta IPN byy dostpne powszechnie, nie tylko
dla historykw idziennikarzy. Takiej powszechnej dostpnoci istotnie jestem przeciwny.
Akta IPN maj swoj specyfik rn od specyfiki zasobw wymienianych przez prof.
Chojnowskiego archiww. S wogromnej czci aktami spraw personalnych, aczsto oso-
bistych. Nie uwaam za suszne, by kady mg sign do akt swego ssiada, adwersarza
wprocesie cywilnym, niewygodnego pracownika czy konkurenta politycznego. Ztych sa-
mych powodw opowiadam si za utrzymaniem odpowiednich procedur udostpniania akt
historykom oraz uregulowania dostpu dla dziennikarzy wsposb umoliwiajcy im korzy-
stanie zarchiwum IPN, ale jednak znaoeniem pewnych barier. Nie ma to nic wsplnego
zpropozycjami prof. Romanowskiego sprzed kilku miesicy.
Jednoczenie wsporze ztymi, ktrzy chcieliby ograniczy dostp badaczy do archiwal-
nych inwentarzy, awkonsekwencji do samych akt, akcentujc ponad wszystko kwesti
ochrony danych osobowych, odpowiadam wsplnie zprof. Chojnowskim nie. Powouj
si przy tym na niezwykle mdre sowa marszaka prof. Tomasza Nacza, ktry wniedaw-
nej debacie sejmowej przypomnia, e utajnienie inwentarzy ikatalogw przed badaczami
prowadzioby do takiej dostpnoci archiwaliw jak wZwizku Radzieckim.
Podobnie jak wielu badaczy, ubolewam nad powolnoci procedury udostpniania akt
iopowiadam si za jej uproszczeniem, oile zasadnicza decyzja ozgodzie na wykorzystanie
konkretnych zespow iteczek zostanie wydana. Zrnych powodw, ktre s cakowicie
niezrozumiae, rewers na konkretn sygnatur odbywa dug drog, podobnie jak teczka,
nim trafi do czytelnika. Ow drog naley wydatnie skrci. Nie wiem, dlaczego bez po-
trzeby dodatkowych kwerend akta oznanej sygnaturze archiwici dostarczaj przez wiele
tygodni, anawet miesicy. Zgadzam si, e rozkada to kady wikszy plan badawczy,
98 98 98 98 98
L
I
S
T
Ymusi powodowa ucieczk od archiww IPN osb przygotowujcych wszelkie prace na
termin, nawet jeli wynosi on par lat, jak wprzypadku doktoratw czy habilitacji. Potrzeba
wydatnego przyspieszenia realizacji wnioskw badaczy bya wielokrotnie podnoszona przez
Kolegium IPN. Taki m.in. by gwny cel adaptacji gmachu magazynu przy ul. Towarowej.
Ja rwnie oczekuj zmian wtej dziedzinie, cho zapewne nie naley oczekiwa, by jak
wArchiwum Akt Nowych od zoenia rewersu do otrzymania akt mijaa zaledwie doba.
Prof. Chojnowski zarzuca mi, e zapowiadam, i kto pisze ksik oSolidarnoci, nie
dostanie teczki z1950r. Ot nie zapowiadam, areferuj stan istniejcy. Osobicie rw-
nie otrzymuj odmow udostpnienia akt, ktre nie dotycz badanego okresu. Czy jest to
praktyka suszna, mona dyskutowa. Argumenty podniesione wlicie Chojnowskiego s
wakie izasuguj na uwag.
W kocowej czci swego listu prof. Chojnowski do swobodnie kreli wizj takich
moliwych ogranicze, ktre by prowadziy do zamknicia dostpu do archiww IPN. Nie
sdz, by by to obraz realistyczny. Wdemokratycznym pastwie trudno sobie wyobrazi
jego realizacj. Istnieje natomiast konieczno szukania rozwiza, ktre zapewni posza-
nowanie rnych wartoci, pozostajcych nieraz wkonflikcie zjednej strony prawa do
prawdy iprawa do bada naukowych oraz zdrugiej prawa do ochrony dbr osobistych
iprawa do prywatnoci osb, ktrych akta zgromadzono wIPN.
Dr hab. Andrzej Friszke Dr hab. Andrzej Friszke Dr hab. Andrzej Friszke Dr hab. Andrzej Friszke Dr hab. Andrzej Friszke
czonek Kolegium IPN czonek Kolegium IPN czonek Kolegium IPN czonek Kolegium IPN czonek Kolegium IPN
99 99 99 99 99
L
I
S
T
Y
IPN POWINNI TEGO ZABRONI!
Warszawa, 25 stycznia 2005
Szanowny Panie Redaktorze,
Pracownik Biura Edukacji Publicznej pan Krzysztof Persak, polemizujc zAndrzejem Ro-
manowskim wsprawie oceny prac IPN, uzna za celowe podj prb omieszenia tego, co
wswoim czasie napisaem na ten temat (Biuletyn IPN, nr 11, 2004, s. 14). Powoujc si
na cytowane przez A. Romanowskiego moje ostrzeenie przed jednostronn wizj historii
najnowszej zgodnej zpolitycznym obstalunkiem, K. Persak stwierdza, e cay okres dotych-
czasowego istnienia Instytutu przypada na rzdy postkomunistw iw zwizku ztym kpi sobie
ze mnie, zapytujc, czy idzie tu opolityczny obstalunek ze strony politykw SLD.
Uczciwo polemisty powinna bya podyktowa mu przypomnienie, e mj artyku (tylko
wniewielkim fragmencie odnoszcy si do IPN) opublikowany zosta wGazecie Wybor-
czej 1819 sierpnia 2001, awic wtedy, gdy SLD by jeszcze wopozycji. Jeli Autor
mniema, e ze strony wczesnej wikszoci sejmowej, ktrej gosami uchwalono ustaw
oIPN, nie byo adnego zamwienia politycznego na pewien sposb przedstawiania histo-
rii najnowszej, to zadziwia mnie taka naiwno. Ajeli sdzi, e obecnie nie istniej pot-
ne siy polityczne zainteresowane przedstawieniem dziejw PRL wjednostronnie czarnych
barwach, to podziwiam jego polityczny daltonizm.
W 2001 roku wypowiadajc si na ten temat, sygnalizowaem swoje obawy. Gdy tekst
ten redagowaem do wydanej niedawno ksiki (Szkice opolityce iwiadomoci historycz-
nej, Toru 2004), rozwinem wtek dotyczcy IPN, gdy miaem ju podstawy do dokona-
nia oceny. Napisaem wic (s.18), e paroletniej dziaalnoci naukowej iedukacyjnej IPN
nie da si oceni jednoznacznie. Podkrelajc zasugi IPN wkontrowersyjnych sprawach
zbrodni wojennych (m.in. Jedwabne, Woy), stwierdziem, e gorzej jest, gdy wgr wcho-
dzi sprawa konfliktw politycznych wspoeczestwie polskim. Uwaam, e wtej kwestii
moje obawy wyraone niemal cztery lata temu wduej mierze si potwierdziy. Czy wpu-
blikacjach IPN znalaza wyraz postawa tych wojskowych polskich, ktrzy w1956 roku zwiel-
kim osobistym ryzykiem opowiedzieli si po stronie reformatorskiego kierunku wPZPR, aprze-
ciw grocej interwencji radzieckiej? Czy wtych pracach pokazano, jak dalece realna bya
groba takiej interwencji wkocu 1981 roku? Otych sprawach warto byoby spokojnie
ibez politycznego zacietrzewienia podyskutowa.
cz wyrazy powaania
prof. dr hab. Jerzy Wiatr prof. dr hab. Jerzy Wiatr prof. dr hab. Jerzy Wiatr prof. dr hab. Jerzy Wiatr prof. dr hab. Jerzy Wiatr
Odpowied Odpowied Odpowied Odpowied Odpowied
Mj artyku IPN powinni tego zabroni! (Biuletyn IPN nr 11, 2004) nie jest powi-
cony egzegezie myli politycznej prof. Jerzego Wiatra. Jest natomiast stanowcz polemik
zpogldami prof. Andrzeja Romanowskiego (IPN bezprawie iabsurd, GW 2526 IX
2004r.), ktry dla podparcia swych tez posuy si cytatem zogoszonego trzy lata wcze-
100 100 100 100 100
L
I
S
T
Yniej artykuu prof. Wiatra. Uzna bowiem, e wyraane przez uczonego oPZPR-owskiej
przeszoci obawy, e IPN dziaa zgodnie zpolitycznym obstalunkiem, nadal nie straciy
na aktualnoci. Wskazujc na absurdalno tej tezy Romanowskiego, nie Wiatra wsy-
tuacji, gdy niemal od pocztku istnienia IPN rzdy wPolsce sprawuj postkomunici, nie
miaem oczywicie intencji urazi, ani tym bardziej pokpiwa sobie zPana Profesora Jerze-
go Wiatra. Mog jedynie ubolewa, e prof. Romanowski posuy si cytatem zartykuu
prof. Wiatra najwyraniej niezgodnie zintencj autora.
Nie mog si wszake zgodzi zostatnim akapitem listu prof. Wiatra. Tak si skada, e
prowadziem badania zarwno nad zbrodni wJedwabnem, jak inad groc wPolsce
w1956r. sowieck interwencj wojskow. Mam wic szczeglne prawo uwaa, e za-
rzuty prof. Wiatra dotyczce jednostronnoci bada prowadzonych przez historykw zIPN
s nieuzasadnione.
Krzysztof Persak Krzysztof Persak Krzysztof Persak Krzysztof Persak Krzysztof Persak
N O WO C I I P N
Metody Pracy Operacyjnej Aparatu Bezpieczestwa Wobec
Kociow IZwizkw Wyznaniowych 19451989 zawie-
raj niepublikowane dotychczas dokumenty pionu kociel-
nego aparatu bezpieczestwa (s wrd nich m.in.
instrukcje, raporty, plany dziaa operacyjnych, materiay
szkoleniowe, korespondencja wewntrzna). Materiay, ktre
zachoway si po kilku akcjach niszczenia dokumentw by-
ego Departamentu IV MSW, pokazuj wachlarz rodkw
imetod stosowanych przeciwko Kocioowi katolickiemu iin-
nym zwizkom wyznaniowym w Polsce.
Koci w PRL to prba przyblienia czytelni-
kowi wanego tematu z najnowszych dziejw
Polski. Autor opowiada oniezmiennych wa-
runkach formalnoprawnych dziaalnoci Ko-
cioa katolickiego obowizujcych w pastwie
komunistycznym, zarzdzanym w sposb to-
talitarny przez ateistyczn parti, o polityce
wyznaniowej tego pastwa, zalenej m.in. od
oporu Kocioa i saboci rzdzcych, wkocu
o rzeczywistej pozycji katolicyzmu w Polsce
wtym okresie. Prac wzbogacaj liczne zdj-
cia i dokumenty do niedawna skrywane przed
opini publiczn, pochodzce m.in. zArchi-
wum Instytutu Pamici Narodowej.
F
r
a
g
m
e
n
t

i
n
s
t
a
l
a
c
j
i

J
e
r
z
e
g
o

K
a
l
i
n
y

R
z

d

t
u
s
z

,
G
a
l
e
r
i
a

P
o
k
a
z

,

W
a
r
s
z
a
w
a
,

m
a
r
z
e
c

2
0
0
5
Fot. L. Rysak