NIKA NEZIROVI

MONOGRAFIJA
BOSANSKOG AMCA

(od najranijih vremena do 1945. godine)















AMAC
2011.







































Dipl. ecc. Nika Nezirovi

MONOGRAFIJA BOSANSKOG AMCA
(od najranijih vremena do 1945. godine)


Izdava:

D.o.o. Kula amac


Za izdavaa:

dipl.ing. ma. Marko Kureevi, amac


Recenzent:

Akademik prof.dr Muhamed Filipovi, Sarajevo


Lektor i korektor:

Ilija Pavlovi, amac


Dizajn korica, obrada
fotografija i dokumenata:

Grafika i trgovinska radnja
Ekograf amac, vl. dipl. ing. eljko Babi


tampa:

D.o.o. Kula amac


Tira:

500 primjeraka





































5

PREDGOVOR

Verba volant, scripta manent
Rijei lete, ono to je zapisano ostaje.

Ova knjiga rezultat je moga dugogodinjeg rada. Oduvijek su mi
panju privlaile knjige koje su govorile o naim krajevima, te sam u takvim
knjigama traio i pomene naega grada i osoba.
Poto su mi neka imena i dogaaji ve bili poznati, ovdje sam uspio dopuniti
znanja i povezati injenice. Vjerovatno da bi to tako i ostalo, da vremenom
graani nisu poeli odlaziti iz grada, a stariji i umirati.
Tako se gubilo narodno predanje, da bi sve to zapamtio, a radilo se o
masi imena i dogaaja, poeo sam to zapisivati.
Vremenom je ova knjiga postala i potreba jer pokuava da zabiljei
ono ve zaboravljeno. Zavretkom rata, sve do danas, irio sam mreu
sagovornika i izvora, a prikupio sam ve dosta arhivske grae, koja je
crpljena iz raznih knjiga, asopisa, novina i periodike.
Obilazio sam arhive, biblioteke i nastavio kontakte sa bivim sugraanima
koji su davno napustili ovaj grad. Oni su se nalazili na itavom prostoru
bive J ugoslavije, pa i ire. Te kontakte sam ostvarivao lino ili putem
drugih vidova moderne komunikacije. Sve ovo radio sam potpuno sam i to
dosta polako jer sam istovremeno bio u radnom odnosu i vanredno studirao
na Ekonomskom fakultetu.
Vei dio grae nije bio ni potpuno sreen ni dostupan za rad, pa je
trebalo pregledati sve arhivske fondove, skladititi i klasifikovati dokumente.
Tokom cijelog rada bio sam noen vizijom da ovaj grad dobije svoju knjigu,
a samo zahvaljujui entuzijazmu to sam i uradio.
Dosta toga crpio sam iz prethodnih publikacija, meutim te
publikacije su obraivale samo dio istorije ovog grada i to iz perioda NOB-a.
Te publikacije sluile su raznim reimima u razne svrhe pa su bile i ideoloki
obojene.
Tokom istraivanja naiao sam na knjige koje govore o mnogim
drugim susjednim mjestima, ali cjelovite istorije naeg grada nije bilo.
Razloga ima raznih i ne bih ih na ovom mjestu obrazlagao. J o 1990. godine
postojala je inicijativa MZ Bosanski amac da se napie Monografija grada
ali to je bila i ostala samo inicijativa.
Puno detalja sam dobio kroz usmene razgovore, te sam ih morao vie
puta provjeravati kod raznih izvora, kako bi spasio narodno predanje. Inae
ovakav obiman posao rade timovi strunjaka kako na terenu tako i u
arhivama.

6

Moda u ovoj Monografiji ima detalja koji e se initi nebitnim, nepotpunim
ali bez njih italac nema pravu sliku o ovom gradu, a i samo izlaganje bi bilo
suvoparno i u stilu svih dosadanjih knjiga ove vrste.
Moj cilj nije bio nauni rad, niti neki propagandni pamflet, ve
jednostavno da se na jednom mjestu nau sve injenice i dogaaji, imena i
prezimena, ljudi uesnici tih dogaaja.
Vjerovatno e se nai i oni koji bi neto dodali ili izbacili, drugaije
protumaili, koji e kritikovati i osporavati, ali smatram za uspjeh da i
ovakva istorija grada konano ugleda svjetlo dana. Lino u biti zahvalan na
svakoj sugestiji, ali ova Monografija mora biti osloboena ideologije i
dnevne politike. To mora biti poligon da svako na njemu dobije svoje mjesto
i da se isprave i neke predrasude i nepravde o nekim ljudima i dogaajima o
emu nas ne ue istorijske itanke. Pokuavao sam da se uzdrim od nekih
komentara ali na par mjesta sam dao svoje miljenje.
Bosanski amac je proivio nekoliko ratova, mnoge reime, imao
svoje uspone i padove, ali njega su uvijek inili ljudi koji su razbijali ablone
i predrasude o kojima su nas uile i ue istorije po narudbi.
Mnogi dokumenti, arhivi i ljudi nisu bili dostupni, jer su nestali, ali taj
nedostatak sam uspio djelimino nadomjestiti.
Pomo od oko 80 graana je bila na zavidnoj visini. To mi je dalo snage i
stvorilo jedan vid obaveze da dovrim ovo djelo.
U poetku ideja je bila napisati knjigu o gradu i optini, ali to je
preobimno, te sam se odluio za podruje grada, iju sam istoriju detaljno
prouio i sa svojim sagovornicima i izvorima ponovo proivio. Ono to mi
se ini najinteresantnijim, a mislim da e i itaoce zainteresovati i iznenaditi
su prilozi.
Tu su obraene biografije ljudi koji su potekli iz Bosanskog amca i
okoline, te koji su bar na neki nain povezani sa naim gradom.
Oni su poznati: doktori, profesori, privrednici, politiari, glumci,
pjevai, knjievnici, muziari, kompozitori, oficiri, vojnici, diplomate,
sportisti, slikari, revolucionari... koji su imali prilike da borave u drutvu
javnih ljudi, da uzmu uea u dogaajima koji izlaze iz okvira lokalne
zajednice. Oni su boravili na dvorovima Habsburga, Petrovi-Njegoa,
Karaorevia, Libije, vedske, Rusije, J elisejske palate, Treeg Rajha,
Bijele kue, da uestvuju na dodjeli Nobelove nagrade. Ono to je njima
svima zajedniko, to je ovaj grad koji ih povezuje.
Stari Grci su rekli: Ljudi ive dok postoji neko ko ih se sjea, tako
da i sva pomenuta imena u ovoj knjizi e ivjeti vjeno ili bar dok fiziki
bude egzistirala ova knjiga.
Jednom mi je gospoa Divna Dimitrijevi rekla da ovakvu knjigu
mogu da piu ljudi koji vole svoj grad. Bio sam i ostao zaljubljenik svoga
grada.

7

Posebnu zahvalnost izraavam ovom prilikom svima koji su mi
pomogli svojim sugestijama, sjeanjima, te mi stavili na raspolaganje svoje
line arhive.

Takoer veliku zahvalnost autor duguje za recenziju rukopisa
akademiku dr Muhamedu Filipoviu iz Sarajeva.

IZVOD IZ RECENZIJE

Na molbu autora i nekoliko uglednih graana Bosanskog amca,
pristao sam da pregledam rukopis autora po imenu Nika Nezirovi, pod
naslovom Monografija Bosanskog amca i da dam ocjenu valjanosti istog,
kao i da dam svoje miljenje u pogledu mogunosti da se navedeni rukopis
tampa kao nauna publikacija pod naslovom Monografija Bosansko
amakog kraja. Ovdje namjerno pravim distiknciju izmeu naunog i
propagandnog znaenja ovakvih djela. Mnogo je djela ovakvog karaktera
nastala u reijama lokalnih administracija, a najvei broj tih djela je bez
ikakvog znaaja, osim naravno onog isto propagandnog.
Ovdje se i to je pretpostavka mog rasuivanja o ovome rukopisu, radi
o namjeri da se stvori jedno djelo, koje moe da bude i informativno-
propagandno, ali koje je utemeljeno u naunim spoznajama o predmetu o
kojem govori. Pri prvom pregledu rukopisa, ustanovi sam da se radi o
obimnom rukopisu od 451 stranica gusto kucanog teksta, to bi obuhvatalo
kojih pedesetak autorskih tabaka. U svakom sluaju, kad se uzmu u obzir i
ilustrativni materijal bez kojih ovakva djela ne znae mnogo, radi se o
veoma obimnom i ambicioznom djelu. Isto tako, mogao sam konstatirati da
je rukopis pisan ambiciozno i po uobiajenoj shemi koju mnogi autori
primjenjuju u slinim vrstama djela. Materijal predstavlja kombinaciju
izlaganja i referiranja geografsko-klimatolokih podataka, kao i dio sa
statistikim podacima o kraju, dakle, da je popraen mnogim statistikim
podatcima, grafikonima, a iz teksta je vidljivo da autor vjerovatno ima i
veliku fotodokumentaciju, kao pratei i ilustrativni materijal za svoje djelo.
Dakle, u formalnom smislu, djelo bi trebalo biti kompletan pregled svih
podataka poznatih u nauci, a koji se odnose na geografski, geopolitiki,
historijski, ekonomski, politiki, etnografski i demografski razvoj amakog
kraja. Pitanje koje je ostalo je bilo pitanje koliko je rukopis autentian,
utemeljen na spoznajama nauke o pitanjima koja obrauje i koliko je autor
uspio da prui jedan jedinstven pogled i omogui uvid u ono to je za amac
i okolinu posebno karakteristino u odnosu na cijelu Bosansku Posavinu.
Materijal je rasporeen u trideset posebnih poglavlja, s predgovorom
i pogovorom, kao dodacima, a uz to je dat i sadraj rukopisa. Rukopis je
pisan stanadardnim nainom za ovu vrstu publikacija, tj. zapoinje

8

geografskom slikom prostora i njegovog naseljavanja i ostalim podacima
koji se odnose na sam grad i okolinu te njegovo stanovnitvo. Nakon ovih
uvodnih opih mjesta, autor prelazi na izlaganje historiografskog pregleda
ovog kraja, u kojem govori o ivotu i razvoju amakog kraja, od poetka
zabiljeene historije, pa sve do kraja Drugog svjetskog rata. Naravno, budui
da je Bosanski amac naselje koje je stvoreno u jednom momentu, tokom
XIX vijeka, i namijenjeno jednoj vrsti stanovnitva, nuno je da se toj
krucijelnoj injenici u njegovom nastanku posveti posebna panja. Naime,
Gornja Azizija (Bosanski amac) stvoren je kao azilno mjesto za muslimane
koji su bili protjerani iz Srbije nakon 1866. godine.
Nakon izlaganja opih podataka o historijskom razvoju, slijedi osvrt
na stanovnitvo amakog kraja i nabrajanja svih poznatih porodica iz
Bosanskog amca. Iza toga slijedi pregled privredne aktivnosti stanovnika sa
poljoprivredom, zanatstvom i trgovinom, kao glavnim privrednim
djelatnostima klasine i brodarstvom kao novim oblikom privredne
djelatnosti. Posebno je dat pregled razvoja saobraaja i to cestovnog,
eljeznikog i rijenog, koji je izmjenio geopolitiki poloaj i ulogu cijelog
ovog kraja, otvarajaui ga prema unutranjosti Bosne. Slijedi pregled
politikog i kulturnog ivota i djelovanja na podruju opine.
Ovu Monografiju je nuno ozbiljno korigirati i dopuniti, s jedne, ali i
znaajno skratiti, s druge strane. Autor e morati da konsultira savremenu i
neto raniju literaturu o historiji Posavine i posebno amakog kraja, kako sa
stajalita brojnih studija koji istrauju migracije i naseljavanje stanovnitva
razliitih provenijencija na ovim prostorima, tako i sa stajalita djelovanja
raznih politikih snaga, posebno u toku XIX i XX vijeka, na ovom
osjetljivom prostoru Bosne i Herecegovine.
U cjelini gledano, ovaj materijal predstavlja solidnu osnovu za jednu
uspjenu monografiju o Bosanskom amcu. U njega je uloen veliki trud, ali
su tom trudu potrebni dodatno znanje i vjetina u postavljanju problema i
artikulaciji sadraja djela i prikazu onog to je bitno, te nuni znanstveni
osnov za tvrdnje, utemeljen u kompetentnoj literaturi koja obavezno mora
biti konsultirana i citirana. Predlaemo da se ovaj rukopis prihvati kao
osnova za nastanak jedne Monografije. Stoga je najbitnije da autor konsultira
ve navedena i neka druga djela koja se bave, ako ne direktno samim
Bosanskim amcem, a ono ivotom i historijskim zbivanjima u tom kraju i
vezanim za njegovo stanovnitvo.
U cjelini i na kraju, elim sugerirati da se ovo djelo podvrgne jednoj
temeljnoj redakciji.

S potovanjem. Muhamed Filipovi
H. abanovia 2.
Sarajevo, 06. 03. 2005. godine.

9

PRVO POGLAVLJE

GEOGRAFSKI POLOAJ
U pitomoj ravnici Posavine, tamo gdje uvire rijeka Bosna u rijeku
Savu, smjestio se Bosanski amac.
Rijeka Sava kod Bosanskog amca ulazi u svoj donji tok.Njena irina kod
Bosanskog amca iznosi oko 200 m, a kod Brkog 500 m. Relativni pad
Save na odsjeku uzvodno od amca manji je (0, 034%) od relativnog pada
nizvodno od amca (0, 045%).
1

U svom toku naroito izmeu Bosanskog amca i Oraja pravi
mnogo meandre, koji sa malim padom onemoguavaju brz protok vode.
Zbog toga, pri visokom vodostaju, Sava preplavi obale i izlije se u
nezatienu nasipima ravnicu Bosanske Posavine gdje se dugo zadrava.
Sava je plovna od Siska do Beograda u duini od 584 km. Ljeti je plovidba
oteana zbog pliaka i sprudova. Najvei sprud je Savulje kod Bos. amca
dugaak 360, a irok 60 m. Takoer veliki je sprud Kamiak kod apca.
Korito rijeke Bosne na pojedinim mjestima rava se u vie rukavaca koji su
od matice odovojeni ljunkovitim nasipima. Obale su joj lomljive, obrasle
bunjem i vrbacima. irina je promjenjljiva sa padom od 0, 8m na 1 km.
Plahovita Bosna e se ovdje uliti u mirnu Savu, kao oprotaj Bosna poklanja
puno ostrva i sprudova sa obiljem zelenila, ptica. A ove Ade i obale, uz
bogatstvo riba, stjecita su lovaca i ribolovaca. Do 1942. godine jedna velika
ada, koja je mijenjala svoj oblik, se nalazila na samom uu Bosne, a
postojala je jo jedna manja zapadno od puta za kej. Obje su bile obrasle
vrbama. Meutim, te ratne godine u na grad su pristigle izbjeglice iz
unutranjosti drave i one su zbog ogrijeva iskrile to drvee, to je
uzrokovalo nestanak ove dvije ade.
Bosanski amac se nalazi na 45 stepeni i 3' 33'' Sjev. g. irine i 18 stepeni i
28' 0'' Ist. g. duine. Optina Bosanski amac se smjestila u donjem toku
rijeke Bosne i zahvata krajnji sjever Balkanskog poluostrva i krajnji jug tj.
obod Panonske nizije. Prostori optine nalaze se u amakoj Posavini, od
Save na sjeveru, prema Modrii na jugu.
Bosanska Posavina obuhvata nisko zemljite na desnoj strani Save,
poevi od Bosanskog amca, odnosno od donjeg toka rijeke Bosne, pa dalje
na istok. U irem smislu Posavina je itava ravnica od Save pa sve do
Trebave i Majevice planina na jugu.
2

Bosanski amac se nalazi na desnoj obali rijeke Bosne kod samog
ua i sjedite je optine. Optinska teritorija samo je sluajna

1
Pomorska enciklopedija 7, Zagreb 1961. god. Leksikografski zavod FNRJ .
2
Milenko S. Filipovi Prilozi etnolokom poznavanju severoistone Bosne graa knjiga
XVI odjeljenje drutevenih nauka knjiga 12. ANUBiH, Sarajevo 1969.

10

administrativna jedinica sadanjeg vremena i nikako nema vrijednosti
geografske ili predione cijeline. Nadmorska visina na samom uu je 83
metra, a grada je tano 86 metara. Ovo zemljite predstavlja aluvijalne
nanose i barsko zemljite, na prostoru grada nekada je bila movara, koja je
se prilikom njegovog osnivanja nasipala i to ljunkom i pijeskom sa
kompleksa Duga da bi ironijom sudbine kako se grad irio kasnije taj
kompleks trebalo nasipati ali sada materijalom iz Save i Bosne. Zemljite je
sastavljeno od mladih sedimantnih slojeva, koja su nastala taloenjem
Panonskog mora i kasnije nanoenjem rijeka. Panonsko more je nagomilalo
debele slojeve gline, pijeska, lapora i konglomerata. J una granica Posavine
je vie udaljena od korita Save (u amakoj Posavini oko 20 km). Bosanska
Posavina se dijeli na Lijeve polje, amaku Posavinu, Semberiju,
Mavansku Posavinu, Hrvatsku i Srpsku Posavinu tj. Slavonsku Posavinu i
Posavinu u uem smislu: Mavu, Sremsku, abaku, Obrenovaku i
Beogradsku Posavinu. Svi veliki gradovi bive J ugoslavije su u Posavini.
Kroz nju prolazi eljeznika pruga dvostrukog kolosijeka Zagreb-Beograd i
auto-put Ljubljana-Zagreb-Beograd. Sava je plovna od Siska do Beograda i
tu se ulijeva u Dunav. Bosanska Posavina ini itnicu BiH, te zajedno sa
Semberijom ini oblast itarica BiH. Ona zahvata 12. 761 km2 (24, 86%
zemlje BiH). Po osloboenju 1945. godine osnovni problem je bila
melioracija zemljita oko Save te su vreni obimni melioracioni radovi u
oblasti Bosanskog amca, popravka i podizanje odbrambenih
nasipa.Bosanski amac nije sluajno nazvan vrata BiH ovaj grad ini
ulaz iz srednje Evrope na ovaj dio Balkana. Smjeten je na magistralnom
putu Opuzen-amac-Budimpeta i osnovnoj eljeznikoj saobraajnici BiH
Ploe-amac. Udaljen je samo 12 km od savremenog auto-puta Zagreb-
Beograd. eljeznika (eletrificirana) pruga amac-Sarajevo izgraena je
1947. godine u duini od 239 km za 7 mjeseci koju je gradilo 211. 000
mladih iz cijele J ugoslavije i 5. 735 iz 42 zemlje svijeta. Izgradnjom kanala
Bosanski amac-Vukovar u duini od 60, 8 km sastavie se vode Save i
Dunava i na taj nain skratiti sadanji vodeni put za nepunih 400 km. Sava
tee sa sjeverne strane optine duinom od 46 km. Bosanski amac je nastao
na vodi, svoju istoriju i sudbinu je vezao za vodu.
3

Administrativno-teritorijalna podjela nije bila uvijek jednaka za
Bosanski amac i okolinu. U prolosti je ovo podruje bilo teritorijalno
rascjepkano i pripadalo je uglavnom susjednim administrativno-
teritorijalnim jedinicama kao to su Brko i Gradaac. Cijelo podruje je
ravnica, teren se blago die od sjevera prema jugu, prelazei kod Modrie i
Gradaca u brdski masiv Trebavca. Rijekom Bosnom se od marta do jula i u
novembru i decembru moe itavom duljinom od Doboja do amca (70, 7
km) za osrednje vode ploviti u korist trgovakog prometa. U periodu 1938-

3
Fotomonografija, Bosanski amac 1976. godine. Naa djeca Zagreb.

11

1945. godina katarstarska optina Bosanski amac je obuhvatala 306 ha
oranica i vrtova, 40 ha vonjaka, 23 ha panjaka i 3 ha uma, a u periodu
1945-1956. godina 307 ha oranica i vrtova, 11 ha vonjaka, 26 ha panjaka i
2 ha uma. Smanjenje povrina je uzrokovano ratom, ali i podizanjem
odbrambenih nasipa od poplava na Savi i Bosni kao i eljeznikog nasipa.
Postojanje veih privrednih posjeda je zastupljeno u malom broju.
Najzastupljeniji je posjed od 0, 6-2 ha. I to uslijed stalnih dioba i cijepanja
posjeda meu lanovima porodice.
4

Dananje stanje na teritoriji optine je: Optina se granii sa
optinama Gradaac, Modria, Oraje i Odak, a na sjeveru je rijeka Sava i
Republika Hrvatska. Do rata 1992-1995. optina se prostirala na 219 km2, a
danas na oko 188 km2. Sela Bazik, Domaljevac i Prud te dio sela Grebnice
su pripali FbiH. Do 1992. godine na teritoriji optine je bilo 26 naseljenih
mjesta i to: Batkua, Brvnik, Gajevi, Gornja, Srednja i Donja Slatina, Gornja
i Donja Crkvina, Gornji i Donji Hasi, Zasavica, Kornica, Krukovo polje,
Novo Selo, Obudovac, Obudovac II (Branica), Pisari, Srpska Tiina,
Hrvatska Tiina, kari, Tursinovac, Domaljevac, Prud i grad Bosanski
amac. 1991. godine optina je imala 32. 960 stanovnika.
Grad Bosanski amac zahvata 5, 8 kvadratnih kilometara povrine.

HIDROGRAFIJA I GEOLOGIJA
Podzemne vode: geoloki substrat ovog podruja predstavlja
ljunak. Kako je sloj ljunka razliite debljine, tako je i nivo podzemnih voda
razliit. Na uskom dijelu du obale Bosne i Save, nivo podzemne vode se
nalazi na dubini 1-4 m. U centralnom dijelu podruja, gdje preovlauje
podzolasti tip zemljita, nivo podzemne vode se nalazi na dubini 4-12 m. Na
pojedinim mjestima, kao stara korita Bosne i Save, sloj zemljita sa
ljunkom je jako tanak ili ga nema, pa podzemna voda direktno izbija na
povrinu i prelazi u barovito podruje. Na veim dubinama se nalazi i
arterka voda i to na dubini od 33-40, 44-49, 180 m.
Povrinske vode: Rijeka Sava, tee pravcem zapad-istok, u nju utie
sva voda podruja. Ovdje Sava meandrira odnosno nizvodno od ua Bosne-
Oraje (sa meandrima) i dio toka uzvodno od ua Bosne u Savu (prvobitno
je ue Bosne bilo iza Oraja, a sada kod amca). Znai ovdje je bilo vie
ua. Bosna je na njima akumulirala veliku koliinu materijala. Vodostaj
varira od vremena otapanja snijega i padavina. Ovdje je Sava plovna i za
vrijeme najnieg vodostaja za rijene brodove. Tokom zime mogue je
zaleivanje Save ali u dijelu prema Oraju, zbog blizine ua Bosne kod
Bosanskog amca vrlo rijetko.

4
Dr. ing Hasan Izetbegovi Uslovi i stanje stoarstva u bivem amakom srezu s
posebnim osvrtom na konjarstvo i njegovo unapreenje rukopis diplomske teme.

12

Rijeka Bosna, pravac kretanja je zapad-sjeveroistok. Vodostaj je isti kao kod
Save. Korito je ue i krivudavo. Bosna donosi mnogo ljunka kojeg taloi na
samom uu. Taj prvoklasni ljunak slui za graeivinarstvo. Bosna nije
plovna. Kad se planirao kanal Dunav-Sava izmeu Vukovara i amca
planirano je da se izvri i regulacija toka Bosne od Doboja do amca, ali od
projekta se nije dalje otilo. Pored ove dvije rijeke, na prostoru optine,
postoji i mala rijeica Tolisa, koja tee najveim svojim dijelom biveg
korita Bosne.
Ostale vodene povrine:
andrak: predstavlja nekadanje korito Bosne ispunjeno polutekuom
vodom. Duina mu je 10, 5 km, a irina oko 30 m. Poinje od sela Kladara i
ide do blizu Save. Voda u njemu ima mogunost oticanja putem dva kanala
koja su povezana. Prvi je prirodni, duine 1, 5 km, a zove se Sredelj, a
drugi se zove Struac i prokopan je za vrijeme Turaka u duini oko 1 km.
Bara Tiina: je odsjeni meander Save duine oko 3 km i 100 m
irine. Povezan je andrakom i Savom.
Staraa: postoje dvije: jedna je na lijevoj strani Bosne blizu ua,
duga je 7 km. Druga je na desnoj strani Bosne i udaljenost joj je od ua 4
km i skoro potpuno okruuje selo Zasavicu.
5
I na amakoj strani rijeke
Bosne postoji rukavac kojeg u narodu zovu Sokolua, jer je krivudao kroz
njive koje su bile vlasnitvo porodica naseljenih iz Sokola. Poto je Bosna
nekada tekla kroz sam dananji grad i rukavac je izlazio kod stare vage na
ulazu iz Modrie i protezao se ispod junog dijela nasipa. Preko tog rukavca
je bio napravljen mosti koji je jasno vidljiv na starom gradskom planu
reenom 1887. godine i uveden u gruntovnicu.
Domaljevako blato: odsijeca meandre Save u duini od 6 km,
irine oko 150 m. Blato se naziva zato to nije stalno pod vodom, nego samo
za vrijeme veeg vodostaja. Ogromnu tetu na ovom podruju predstavljaju
poplave koje mogu biti: poplave na povrinama izmeu rijeka i nasipa,
poplave na niim povrinama, poplave povrina u slivu brdskih voda,
poplave na podzolima, opte poplave. Ove poslednje su najgore, ali
izgradnjom nasipa, crpnih stanica, lajzova (odvoda) njihov uticaj je znatno
eliminisan.
6

Od 1946. godine dosta je uraeno na bosanskoj strani u zatiti od rijeke
Save, izgradjom nasipa, a i na dijelu prema rijeci Bosni je izgraen nasip. U
samom gradu amcu su do tada postojali lajzovi putem kojih su u
nenaseljena i nebranjena podruja isputani vikovi vode da bi se smanjio
plimni val i udar na branjena podruja. Prvi lajz se nalazio u Zoricama
ispred ua Bosne, drugi kod stare elektrine centrale u glavnoj ulici, a trei
na junom dijelu grada na nasipu kod Zurapovia kue.

5
Dr ing Hasan Izetbegovi, isto.
6
Dr ing Hasan Izetbegovi, isto.

13

Geoloki substrat sainjava ljunak, pijesak i glina. Najnii sloj
sainjava ljunak, koji vodi porijeklo jo iz pliocena. Iznad ljunka se nalazi
tanji ili deblji sloj pijeska, a iznad pijeska dolazi sloj diluvijalne gline, ija se
debljina kree od 2 do 10 m. Gdje nema gline sva suvina voda lako se
procjedi kroz sloj ljunka, a ako ima gline ne moe se procijediti kroz
nepropusnu glinu, nego otie ili se zadrava u vidu bara. Ta glina je bila
osnovni materijal za pokretanje prvih malih ciglana u samom gradu.
Na ovom podruju prisutni su sledei tipovi tla:
1. Podzoli (pepeljue-prahulje) prisutan po selima: Hasi, Tiina,
Gornja i Donja Slatina, Grebnice. Njive gdje se nalazi podzol narod
naziva: Boanua, Begluina, Lugovi, Zasjeka, Eginovac itd.
2. Aluvij reliktni (smee tlo) u poljima amca, Tiine, Hasia i Slatine.
Nastao radom rijeka Bosne i Save.
3. Aluvij recentni (naplavci-prudovi) uz tok Bosne i Save (Prud, amac,
Grebnice, Slatina)
4. Crnice (barska) mineralno movarna tla. amac, Tiina, Hasi,
Grenice, Slatine nastale su na poplavnom podruju Save i biveg toka
Bosne.
5. Polucrnice (barsko smee tlo) amac (Duga), Tiina (Kanjikovac),
Grebnice, Hasi, Slatina. Ovog tla ima i na smeim tlima i na
prahuljama. Stvoreni su u bivem toku rijeka.
7



KLIMA
Podruje se karakterie umjereno kontinentalnim tipom klime.
Srednja godinja temperatura je 11 C. Srednja mjesena temperatura
najtoplijeg mjeseca (jula) je 22 C, a najhladnijeg (januara) oko -0, 5 %
srednje godinjeg minimuma 2 C, a maksimuma 22 C. U ljeti temperature
idu maksimalno do 38 pa i 40 C. Najhladnije godinje doba je zima sa
temperaturom maksimalno -35 C.
Padavine: Ukupan broj dana sa padavinama iznosi 117, od toga
kinih 94, a snijegom 23. Maksimum u junu (90) a minimum u februaru (40).
Najvlaniji su januar, februar, mart, novembar i decembar. Vlaan je
oktobar, manje vlaan je: april, maj, juni i septembar. Vie suhi su: juli i
avgust.
Grad: Prosjean broj dana sa gradom godinje iznosi oko 2.
Mraz: Prosjean broj dana sa mrazom godinje iznosi oko 19.
Magla: Prosjean broj dana sa maglom godinje iznosi oko 24.

7
Isto

14

Vjetrovi: Prosjean broj dana sa vjetrom godinje iznosi oko 240.
Zatije vlada oko 120 dana. Najzastupljeni je zapadni, sjevero-zapadni i
sjeverni vjetar.
Led na rijekama se obino pojavi pri niskim vodostajima i kada se
temperatura spusti ispod 1 i 2 stepena. U periodu od 1920. do 1941. Dakle u
21 zimu, u osam od njih, led se na sektoru od amca do Oraja, zadrao na
rijeci po 75 dana.
8

Srednja godinja temperatura vazduha.
1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910
God.
pros.
11, 4 9, 9 11, 5 12, 6 10, 8 10, 5 10, 2 9, 8 9, 8 11, 9 10, 8
Padavine: Srednja godinja vrijednost padavina
- u milimetrima-
Period 1901-1910. (bez 1904)
1901 1902 1903 1905 1906 1907 1908 1909 1910 God.
718 539 606 604 1074 678 797 870 902 753

U vremenu od 59 godina bilo je:
11 vlanih godina ili 18 %, 19 normalnih ili 32%, 21 suna ili 36%, 8
katastrofalno sunih 14%.
mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God.
Prosjek za 50 g. 59 64 69 74 78 80 50 50 92 130 59 50 855
(za period 1895-1953).
Oblanost: Decembar, novembar i oktobar su mjeseci sa najveim
brojem oblanih dana.
Vjetrovi: Jaina vjetra je 2, 5-3 po Boforovoj skali i izuzev kada ljeti
nastupe lokalne oluje. Najjai vjetrovi su zimi: sjeverni (N), a ljeti juni.
Najvei broj dana sa vjetrom u toku godine, imaju proljetni, zatim zimski
mjeseci. Najvie su zastupljeni zapadni, zatim sjevero-zapadni i sjeverni, a
najmanje istoni i jugo-istoni vjetar. Sjeverni se javlja zimi, hladan je i
donosi snijeg. J uni su zimi topliji i donose odjuivanje, a ljeti donosi i
pljuskove, istoni su tokom zime hladni i suhi. Pa izazivaju golomrazicu, a u
toku ljeta vrui i suhi, zapadni donose kiu.
9

U Bos. amcu 26. juna 1933. godine tua veliine oraha nije dugo
padala, ali je ipak za kratko vrijeme led prekrio sve ulice, tako da je stvorena
iluzija zime. Tua je dola sa sjeverozapadne strane iz smijera Slavonije,

8
Vojna enciklopedija, II izdanje, knj. 8. str 411-414, izdava Redakcija Vojne
enciklopedije, Beograd 1974.
9
Dr ing Hasan Izetbegovi, isto.

15

gdje je takoer jako padala. Iza tue padala je jaka kia pomijeana na
trenutak s tuom. Led je bio takve debljine da se zgrtao lopatom.
Silni snijeg je pao 15. aprila 1913. godine. Velike tete na ljivi. 18. maja
udari silna tua. 24. maja nakon obilnih kia, poplave rijeke Bosne i Save.
25. -30. juna ponovo poplava koja uniti nanovo zasijana polja. 9. jula
ponovo tua. (Zapis Mate pionjaka Grebnice).
Odak-B. amac 11. maja 1934. U selima oko Odaka, Bos. amca i
Modrie, kia nije pala ve dva mjeseca i 25 dana. Temperatura za ovaj dio
godine takoer je vrlo visoka kree se i do 28. stepeni iznad nule. Njive su
uzorane, ali nisu zasijane. Glad prijeti vie od 600 porodica samo u amakoj
optini. Tek 29. maja 1934. godine pala je kia.


PRAHISTORIJA
Ovaj kraj je arheoloki i istoriografski vrlo malo ispitan. Pojava ljudi
oko ua Bosne u Savu, uzrokovana je najvie udima ovih rijeka, kao
klimom i ostalim prilikama. Rijeke su esto mijenjale svoj tok, a potvrda
tome su mnoge Starae (i danas oko amca su ostale velike zemljine
depresije, barutine i movare: Staraa, andrag, Sokolua, Tiina i dr.), neki
od tih tokova se aktiviraju kada Bosna nadoe. Da je bilo promjene tokova i
poplava, ukazuje nam jedan nalaz zemljoradnika iz sela karia u bari
andrak. Oni su nali i na obalu izvukli nekoliko stabala neobino velikih
dimenzija, koja su se pod vodom nalazila jedan dui vremenski period.
Stabla nisu bila odsjeena, nego skupa sa korijenom iupana i oborena u
vodu. Takve vodne, a u vezi s tim i klimatske prilike, preteno movarno pa
i nezdravo zemljite, nije omoguavalo da se u najstarija vremena ljudski rod
nastani u tim krajevima. Severoistona Bosna, a naroito ui pojas Posavine
na podruju rijeka Bosne, Save i Drine jedan je od najsiromanijih predela u
BiH u pogledu arheolokih i arhitektonskih spomenika. Pa ipak i po raznim
nalazima u novija vremena, ovi krajevi bili su naseljeni jo u praistorijsko
doba.
Treba napomenuti da je pri mijenjanju korita rijeke Bosne u
slojevima ljunka mogue nai dijelove kostura mamuta, velikog sjevernog
jelena i nekih ivotinja hladne klime. U mlae kameno doba Posavina nije
vie pusta i ima svoje prve itelje. Ljudi ovog doba poinju da
pripitomljavaju ivotinje, te vre selekciju biljnih trava i dobijanje domae
itarice.
Prilikom iskopavanja zemlje za savski nasip 1924. godine nailo se
na neolitsko naselje kod Donje Majale, ali je ovdje izvreno samo
prikupljanje materijala, dok o sistematskom iskopavanju nema ni govora.
Godine 1957. vrena su iskopavanja u Grbai kod Donje Slatine, gdje je
naena ljudska naseobina iz neolita, a slina je otkrivena u Matiima kod

16

Tolise, Varoi kod Koraja, Vitaa i irajkua u Obudovcu i Branici iz
perioda neolita. Utvreno je da ova naselja pripadaju istoj kulturi koja je
otkrivena u Vini kod Beograda iz ega se zakljuuje da su i nastala irenjem
vinanske skupine preko Save u sjevernu Bosnu.
Svi nabrojani lokaliteti imaju izgled manjih kupastih uzvienja nad
okolnim ravnim prostorom. Okruena su i danas preteno jednim movarnim
pojasom, a prvobitno je taj pojas morao biti jo izrazitiji. Na osnovu ovih
injenica lako je rekonstruisati nain naseljavanja neolitskih zajednica
vinanske gupe na ovim telovima. One su u ravniarskim predjelima
traile suha ostrva na movarnom tlu, pa podizali svoje kue na povrini
zemlje i ureivali prilaze kroz movarni pojas. Tokom ivota suha ostrvca su
od ruevina i otpadaka dobivala na visini, da bi se na kraju formirala kupasta
uzvienja. Oito je da je izbor ovakvih mjesta bio uslovljen prvenstveno
odbrambenim potrebama, atek onda dolaze ekonomski i drugi razlozi.
Naselje u Matiu je osnovano krajem srednjeg neolita, a ono u Grbai
pripada iskljuivo kasnom periodu ivota vinanske grupe. Naselja Donji
Klakar kod Bosanskog Broda i Donja Mahala kod Oraja, smjestila su se na
samim obalama rijeka, sudei po ovakvom smetaju bila su to ribarska
naselja.
10

Postojali su tragovi sojenikih naselja. To su bile kue podignute na
drvenim stupovima iznad povrine vode. Na taj nain su se titile od poplava
koje su bile este.
Od starina u Slatini je svakako najznaajnija Gradina koja se nalazi na
mjestu zvanom Okrugli. U narodu je poznata kao Tuzlakovia gradina, jer
je ranije bila u vlasnitvu Tuzlakovia. Za ovaj lokalitet bila su vezana razna
predanja. Prialo se da je to grad Marije Terezije, da u Gradini ima zlatan
razboj za kojim djevojka tka, da se tu nalaze skriveni magacini sa dukatima
itd. Pokojni Cvijetin Jovanovi zabeleio je predanje da je to grad Vjetrovi
Stjepana, gospodara ovog kraja.Posle Drugog svjetskog rata na Gradini je
otkriveno neolitsko naselje. Iskopavanja su vrena 1957. godine pod
vostvom dr Alojzija Benca. Tom prilikom pronaeno je razno praistorijsko
orue: kamene sjekire od kvarca, noii od kremena, keramiki fragmenti.
Dr Benac ovdje razlikuje dve kulturne faze u razvoju ivota. J edna koja
datira s kraja III milenijuma (oko 2. 000 god. pre Hrista) i drugu neto
docnije.Gradina u Grbai zajedno sa ostalim neolitskim naseljima severne
Bosne pripada vinanskoj kulturi. U Slatini postoje jo dve humke jedna na
Trkalitu, a druga u Srednoj Slatini i pravoslavno groblje u Gajevima. U
Srednjoj Slatini postoji povea bara koju narod zove Kraljiino guvno.
11


10
Kulturna istorija BiH, Grupa autora. Biblioteka kulturno naslijee, V. Maslea Sarajevo,
1966.
11
Iguman J ovan (Nedi) Selo Slatina kod Bosanskog amca i njena okolina Beograd,
1990.

17

Lokalitet Kulite u Krukovom polju je smjeten unutar starog,
danas naputenog renog meandra Bosne, oko 10 km daleko od njenog ua
u Savu kod Bosanskog amca.
Prema povrinskim nalazima i topografskoj situaciji prostora, ovdje su
uoljivi niski breuljci veoma zaravnjenih strana na blago zatalasanoj lesnoj
gredi danas opkoljenim barom. U 1965. godini izvreno je manje probno
iskopavanje veliine 4 x 8 m. Na prostoru dva istraena bloka u ovom sloju
razotkivena je jedna pravougaona kua. Osnivai naselja su nosioci
vinanske grupe. Na istraenom prostoru pronaena je keramika koja
pripada starijoj vinanskoj kulturi.
12

Mogunost da je na ovoj lokaciji vrena razmjena dobara je
opravdana.Na prostor sjeverne Bosne dolazi jedno novo stanovnitvo ije je
porijeklo iz sjevernih predjela Panonske nizije. Oko 12-tog vijeka stare ere
opet je dolo novo stanovnitvo. Ovaj talas doseljavanja krajem bronzanog
doba stvara drugi horizont naselja na doborskom brijegu. Oko devetog vijeka
stare ere poinje upotreba eljeza. Krajem etvrtog vijeka stare ere utvrena
naselja na doborskom brijegu osvajaju plemena Kelta ili Gala.
13

U antiko doba na podruju Bosanske Posavine ivjela su ilirska
plemena koja su imala neto razvijeniju kulturu u odnosu na starosjedioce.
Oko 400 godina prije nae ere iliska plemena su bila potisnuta sa ovog
podruja na jug, od strane Kelta. U jednom dijelu sjeveroistone Bosne
navodno se zadrava pleme Skor diska.
14



RIMSKI PERIOD
Kada su rimski osvajai poetkom I v.n.e doli na ove prostore,
osnovali su provinciju Panoniju. Rimljani donose tekovine jedne daleko
naprednije civilizacije, koju su i sami primili od Grka i sa Istoka. Ovaj kraj je
ulazio u rimsku provinciju Panoniju, a po nekim istorijskim podacima
dolinom Bosne prolazio je stari karavanski put koji je iao od Monja (brdo
izmeu Gradaca i Graanice) prema Savi.
15
i dalje prema tadanjim
prekosavskim naseljima. Po nekim pretpostavkama na podruju dananjeg
grada amca mogao je biti i rimski vojniki logor Ad Basante, poto je ue
Bosne u Savu bilo strateki vano mjesto. Prilkom izgradnje pruge amac-
Sarajevo 1947. godine i prekopavanja bare andrak, pored ostalog naeno je
nekoliko cigala, skoro kvadratnog oblika. Izgleda da se radilo o zidu

12
Arheoloki pregled 7, arheoloko drutvo J ugoslavije Beograd 1965. godine, Branko
Beli.Kulite, Krukovo polje Bos. amac strana 12.
13
Modria sa okolinom u prolosti, Modria 1986. godine
14
Dr Pavo ivkovi Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB-u. Tuzla 1985. godine,
grupa autora.
15
Graa za monografiju knjiga I Bos. amac, 1970. god.

18

napravljenom od ove cigle, ali niko nije dalje iskopavao. Prema objanjenju
jednog strunjaka iz Zemljaskog muzeja u Sarajevu ova cigla pripada
periodu rimske imperije, a zid ukazuje da se radi o nekoj graevini ili utvrdi
iz tog perioda.
16

Taj vojni logor Ad Basante je bio vjerovatno dio kao i drugi vojni
logori etvorouglast i titio je legiju od iznenadnih napada. Bio je utvren
ancem, nasipom i bedemom.
Tragovi prisustva Rimljana u Posavini otkirveni su na lokalitetu koji
se jo u rimsko doba zvao Ad Basante, a bio je smjeten po svoj prilici u
neposrednoj blizini dananjeg sela Donja Mahala.
17

Koliko je ovaj kraj za Rimljane bio od znaaja govori i podatak da su
oni tamo izgradili znaajnu prometnicu koja je jednim dijelom ila kroz
Posavinu. Radi se o cesti Marsonia-Sirmium (o tome postoje oprena
miljenja), dok jedni smatraju da je ona ila desnom obalom rijeke Save kroz
Posavinu, drugi pak iznose miljenje da je ona ila lijevom, slavonskom
stranom. Znatan broj arheolokih lokaliteta i na jednoj i na drugoj strani
tokom vremena je stradao zbog erozije rijeke Save.
18

U muzeju Brodskog Posavlja u Slavonskom Brodu izloena je karta
iz rimskog doba na kojoj je na podruju sadanjeg amca vidljivo naselje Ad
Basante.
19

U opoj enciklopediji JLZ, izdanje 1977. godine uz odrednicu
Dalmacija, data je karta Dalmacija u doba Rimljana, na karti je oznaeno
naselje Ad Basante na desnoj obali Bosne pri uu u Savu. Naselje pripada
provinciji Pannonia.
U lanku akovo i akovtina objavljenom u Zborniku,
akovtina iz 1976. godine autor Mirko Markovi, govorei o naseljima iz
doba Rimljana, navodi: Na Pentingerovoj tabli Certissa se na nalazi izmeu
stanica Ad Basante i Marsonia (Sl. Brod). Lokaciju stanice Ad Basante
stavlja Ferdo ii na uu rijeke Bosne u Savu. Pri ovome se Markovi
poziva na poznatog istoriara F. iia i njegovu knjigu Poviest Hrvata u
vrijeme narodnih vladara izdate u Zagrebu 1925. godine.
20

Na rastojanjima 4, 5 km, 7, 5 km, 13, 5 km (prema uslovima zemljita)
nalazile su se potanske stanice (pote, mansiones) u kojima se mogla dobiti
hrana, prenoite, zameniti konji i kola. Primerak putne karte (12 lista)
kopiran je 1265. god, a uva se u bekoj biblioteci (11 lista) pod nazivom
Tabula PEUTINGERIANA.
21


16
Graa za monografiju knjiga I Bos. amac, 1974. god.
17
Kulturna istorija BiH od najstarijih vremena do poetka turske vladavine, Sarajevo,
1966. god.
18
Isto.
19
amake novine br. 18, godina 2. 11. jun. 1986. god.
20
Isto.
21
Vojna enciklopedija, II izdanje, knjiga. 8, Beograd 1974. god.

19

Na karti poslije Marsonije, za koju se vjeruje da je bila na mjestu
dananjeg Slavonskog Broda, dolazi stanica Ad Basante. Naalost
izostavljeno je rastojanje u miljama. Poslije Ad Basantea u rastojanju od XX
milja je stanica Saldis, ija lokacija moe biti na Savi oko Brkog. Na obali
Save u Novom Gradu je lokacija Gradina, gdje je takoer naeno
fragmenata rimske keramike i opeke, a ovdje je mogu prelaz, ustvari gaz
preko rijeke na mjestu Bogaz. Na obali Bosne gdje se nalazi veliko rimsko
naselje J oik i Kulite, nalaze se ista keramika i cigla te svjedoe da se
otkrilo poslednjih godina pred rat, da bi tu mogla biti jedna trasa druma od
ua Usore u Bosnu, gdje se nalaze ostaci velikog rimskog kastruma iz I v. n.
e.
Svi koji su se bavili antikom topografijom ovih krajeva ili je
doticali, osim Tomascheka i A. Mayera, provodili su spomenutu cestu od
Siscije sve do Sirmiuma desnom, tj. junom obalom Save (H. i R. Kiepert u
Formae Orbis antiqui, XVII, isti u CIL. Ph. Ballif, Die rom. strassen, koji je
preuzeo u taj svoj rad pravac sa karte Kieperta, K. Miiler, Itineraria Romana,
itd.) u tome su se oni kako izgleda poveli za autoritetom Kieperta, izuzetak
kao to smo rekli prave Tomaschek i A. Mayer, oni na otsjeku koji nas
zanima vode cestu lijevom tj. sjevernom obalom Save. Svi ovi pisci i
istraivai provode ovu cestu bazirajui se iskljuivo na pisanim izvorima i
na osnovu pekulativnih razmatranja. J edino je Baliif pristupio istraivanju
rimskih cesta u Bosni na osnovu i iskljuivo arheolokih fakata. Dio
Posavine na bosanskoj strani od amca do Brkog bio je do zadnjih godina
posve nepoznat arheolozima, ni u Zemaljskom muzeju nije bilo nalaza iz
toga podruja (pruski konzul Otto Blau esdesetih godina prolog stoljea,
posjetio je Tolisu, raspitivao se za antike spomenike kod Martina Nedia,
ali nita konkretno nije mogao da sazna).
22
Anketa, to sam je bio poduzeo
meu uiteljima dala mi je (u zajednici sa dr A. Bencom i kustosom B.
oviem) da obiem taj rejon. Bio sam uvjeren da u nai ovu rimsku cestu
u pravcu sjeverozapad (Bos. amac) ali na moje iznenaenje, nikakvih
tragova te ceste nisam naao. tavie, nije se nalo nikakvih tragova antike
tj. rimske kulture. Ispostavilo se da su oni mnogobrojni ostaci, koji su bili
prijavljeni poslije rata, ustvari ostaci predhistorijskih naseobina. Prema dr A.
Bencu, koji je napravio sondana kopanja, oni telovi su ostaci neolitiskih
naseobina. J edino mjesto gdje su se nali ostaci iz rimskog perioda, bio je
lokalitet Maneljski grad na tzv. Bosutskom burumu-prema sjeveru od
Donje Mahale. Polo mi je za rukom da pregledam avionske snimke tog
vodoplavnog podruja od amca do Brkog. Tragovi stare kulutre vidjeli su
se samo oko samog amca, kod ua Bosne i neto (malo) junije od Oraja
du Save i na lijevoj obali Save. Ostali teren izmeu amca i Brkog bio je
prazan, nikakvih tragova rimske ceste. Prema tome, rimska cesta nije

22
Oto Blau Reisen in Bosnien und der Herzegowina, Berlin 1877. god.

20

prolazila ovim predjelom. Bosanska Posavina u ovom dijelu puna je bara,
staraa, struga, buruma itd.
Istraivai koji vode cestu desnom obalom, lokaliziraju ovu stanicu
na prelazu rijeke Bosne (Ad Basante =kod Bosne) u Bos. amcu ili malo
junije. Vuli se trudi da lingvistiki izjednai antiko Basante sa sadanjim
Bosna, iako sam pritom opaa izvjesne potekoe. Sadanji slovenski naziv
Bosut odgovara antikom Basant.
U staro doba (kao inae i sada) jedna ista rijeka mogla je da nosi i
dva imena, napr. nije iskljueno da i sadanji Bosut nije mogao u antiko
vrijeme da nosi ova imena. Na uu Bosne ima lokalitet koji se sada zove
Bosut, a i u Srbiji ima dva Bosuta. Na ilirskom je taj Basant bio neki opti
pojam.
23

Terenska istraivanja ceste i njenih junih prikljuaka obavio sam u
vremenu izmeu 1975. i 1982. god. Kao i Ballif i Patsch odnosno H. Kiepert
Ad Basante smjetaju u Bos. amac, to je po Sergejevskom napisano na
osnovu pekulativnih razmatranja. Prvi je podruje na bosanskoj strani
izmeu Bos. amca i Brkog, kuda cestu vode Ballif i Patsch (GZM 1902,
407), pa Miller, obiao i in natura pregledao D. Sergejevski, ali na tom
pravcu nije naao ni ostataka rimskih naselja, ni tragova ceste, pa je trasu
ovog puta prebacio na lijevu (slavonsku) obalu Save i lokaciju starnice Ad
Basante predloio kod prelaza preko Bosuta i to blizu savske obale. Iz
navedenih geolokih i hidrigrafskih razloga C. Miller (i brojni drugi
istraivai) cestu je vodio kroz Bosansku Posavinu, a Ad Basante lokalizirao
u Bos. amac.
Stanica je od Sirmiuma udaljena oko 83 km, ali na odsjeku Bos. amac-
Brko nema tragova antike kulture (osim neto oko samog amca i kod
Oraja).
Kod Slavonskog amca se u srednjem vijeku nalazio jedan od
najznaajnih prijelaza Save tzv. Mihaljevaki brod, na kojem je 1692. godine
na mjestu nestale Mihaljevice, kapetan Luka dao iskopati aneve, oko
kojih se razvilo naselje Lukaev amac, dananji Slavonski amac. I danas
je u amcu jedan od znaajnijih prijelaza Save, a tako je oito bilo i u
vrijeme antike i davno prije toga. Tu u blizini kod ruevina
sredenjovjekovnog grada Kostromana izmeu amca i Babine Grede bio je
rimski prikljuni put na cestu. Svi putovi od upanje prema zapadu vode u
Slavonski amac. Sama pojava rimskog utvrenja (Castrum romanum)
indicira cestu. Kostroman, ma. Kozthormanzenthdynes =Kostroman svetog
Dionizija (1506. god.) nalazio se na tzv. amakom drumu, koji je povezivao
Slavonski amac i Babinu Gredu. Ruevine su mu se donedavno vidjele na
rudinama Ogradi, u hataru sela Kruevice, neto junije od Babine Grede.

23
Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, 1958. , sveska XIII Dimitrije
Sergejevski Ad Basante, strana 261-265.

21

Sa tri strane bio je zatien potokom Duboicom koji otie iz bare Vir i
ulijeva se u Savu. Konture grada se meutim jo uvijek uoavaju po
relativno dubokim opkopima (podatak iz 1968. god.). Na ruevinama
rimskog katela izgradie e (mnogo kasnije) Gorjanski manju utvrdu za
zatitu Broda (skele) kod Mihaljevice (Sl. amac) na Savi.
Ad Basante = kod Bosuta ili jo tanije u argonu na lajzu. Sva ova
istraivanja nala su svoju potvrdu u spisu Uspomenica na obu puku
uionicu u Babinoj Gredi koju je 1881. godine sastavio Petar Golubovi. Iz
ovog spisa se vidi da je ta stara komunkacija pobuivala interes i prije
stotinu godina.
24

U drugoj polovni IV stoljea u Panoniju nadiru Goti. U posljednoj
etvrtini IV i na samom poetku V stoljea iz Panonije su ih potisli Huni, da
bi krajem V i poetkom VI stoljea doli Slaveni.
Tokom srednjeg veka je ovaj stari drum bio zaputen i zaboravljen,
a kameni materijal sa njega raznoen i korien u druge svrhe i potrebe. U
vreme turske okupacije vie su korieni za komuniciranje prelazi reke Save
kod Bosanskog Broda i Duboca. Ipak je u 16. veku bio poznat i prelaz
preko Save kod ua Bosne, pa se u nekim izvorima spominje kao tip prelaza
reke sa skelom.
25



BOSANSKA SREDNJOVJEKOVNA DRAVA
Predjeli BiH, a time i Bosanske Posavine, zaposjednuti su od
srpskih i hrvatskih plemena u doba vizantijskog cara Iraklija (610-641. g)
sredinom X vijeka, prema istoriaru Konstantinu Porfirogenetu, Bosna je
bila sastavni dio Srbije koja je sa Hrvatskom graniila na rijeci Cetini. Za
vrijeme kneza aslava ona je u sastavu Rake, a od 960. god izdvaja se kao
samostalna cjelina. Izvjesno vrijeme bila je u vlasti makedonskog cara
Samuila da bi nakon 1018. god ponovo dola pod vlasti Vizantije. U doba
najveeg hrvatskog kralja iz narodne dinastije Petra Kreimira IV, oko 1070.
god Hrvatska je dosezala do Drine. Bosanska Posavina je bila u sastavu
drave bana Kulina, a 928. god je potpala pod hravstkog kralja Tomislava.
Zatim je osvajaju Ugari, Turci, pa Matija Korvin. Turski popisi iz 1533. god
i 1548. god pominju merzu Nenavite polje. Vlaki knez Mii, prema
popisu iz 1533. god upisan je kao posjednik merze Dvorske kod tvrave
Gradaac. Prema turskom popisu iz 1548. god i tada je na podruju sadanje
optine amac postojalo pet slijedeih sela: Crkvica ili Krievac (Crkvina),
Slatina, Hasii (Hasi), Domanovci (Domaljevac) i Ogudovac (Obudovac) sa

24
Ivo Bojanovski Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u
rimskoj provinciji Dalmaciji. ANiUBiH, Godinjak knjiga XXII Centar za Balkanoloka
ispitivanja knjiga 20. Sarajevo 1984. god.
25
amake novinebr. 42. god. III 20. maj 1987.

22

Orlovim poljem. Prema turskom popisu 1711. god pomenuta su sledea sela:
Obudovac, Domaljevac, Slatina, Brvnik i Krukova bara (Krukovo polje).
Na jednoj autrougarskoj karti iz 1718. god nalaze se sledea sela:
Domaljevac, J urin Brod (J urina skela), Hasi, kari, Crkvina, Obudovac i
Slatina. J urin brod je mjesto koje se nalazilo na prostoru dananjih Grebnica
ili Tiine. Domaljevac, J urin Brod i kari su bili od 1718. do 1739. god u
sastavu Austrije. U Domaljevcu su 1739. god bile samo dvije kue. U popisu
katolikog stanovnitva izvrenog prilikom vizitacije biskupa Pave
Dragievia 1743. gdo uopte se ne pominje Domaljevac. Saznaje se iz tog
popisa da je tada jedino naselje sa podruja optine maca, u kome je ivjelo
katoliko stanovnitvo Slatina. To je period kada na ovo podruje relativno
dugo migriraju pravoslavni stanovnici iz starog Vlaha, Polimlja, Gornjeg
Podrinja, Hercegovine, Crne Gore i Sedmoro brda.
26

Franaki letopisac Ajntard opisujui rat izmeu Ljudevita
Posavskog i Franaka kae da se Ljudevit sklonio u Bosnu kod Srba
(poetkom IX vijeka). To je prvi podatak o slavenskom ivlju u Bosni.
27

Podruje amake optine ulazilo je u sastav upe Nenavite koja se
prostirala na podruju dananjih optina: Modria, Gradaac, Bos. amac,
Oraje. Najvei dio Nenavita, jo prije XIII stoljea, bio je podijeljen na
vlastelinstva. Tokom prve polovine XII stoljea u spomenutoj upi se ve
mogu primjetiti oformljeni vlastelinski posjedi pod nazivom Tumicha
28
i
Tolisa. I jedan i drugi bili su vlasnitvo sinova i rodbine bana Boria.
Najvei dio posjeda u ovom kraju ulazio je u sastav vlastelinstva Bosanske
biskupije utemeljene donacijom hercega Kolomana. Neto kasnije ono je
proireno novim darovnicama bosankog bana Mateja Ninoslava, potom
Ugarskog kralja Bele IV, te bana Prijezde i Tvrtka I Kotromanovia.
Ugarski kralj Bela IV izdao je 1244. godine povelju bosanskoj
biskupiji, po kojoj joj daruje neke posjede u sjevernoj Bosni (u Posavini).
Rije je o posjedu pod nazivom Terra Tolys. Radi se o teritoriji u kome se
spominju rijeka, naselje i kraj pod imenom Tolisa. U sastav bosanske
banovine nalazio se ovaj kraj i u doba vladavine bana Kulina.
upa Nenavite spominje se samo 1323. godine i u njoj sela Jake i Modria,
koja rastavlja rijeka Bosna, dok se istoimena nahija prvi put spominje 1548.
godine. Zapremajui samo podruje na desnoj obali Bosne pod imenom
Nenavite ova nahija se spominje i kasnije sve do XIX. vijeka. U njoj se
spominju naselja: Tolisa, Domanovac, Krianac, Slatina, Orahovina, Milutin
selite, Koprivna, Polje Nenavite, Brestovo polje i Modria. Nahija Graac
ili Nenavite, na mjestu dananjeg Gradaca postojala je u srednjem vijeku
tvrava (grad) koji se zvao Graac.

26
Posavski vor opstanka amac-B. Luka-Beograd, 2002.
27
Brko srez i grad, Beograd . 1939. tampa Drag. Gregori Beograd.
28
Nije iskljueno da se radi o posjedu pod mnogo poznatijem imenom Dubimka.

23

U povelji bana Stefana Kotromania daruje se u Nenavitu (upi) sela
J ake, Modri i danas nepoznat Volovi. Poznato je da su imenice sa
zavretkom te, e staroslavenskog porijekla. Izgleda da toponim ima
znaenje: (utvrenje) NE-NA (visokom) VIJ E (mjesto, poloaj u
prostoru), odnosno NE-NA-VIJ E- NENAVITE.
Nai krajevi u to doba su bili dugo vremena poprite tekih borbi koje su
voene protiv Maara koji su ovuda nadirali u Bosnu. Istaknutu ulogu
vjerovatno je igrao i grad koji se po nekim pretpostavkama nalazio na mjestu
nekadanjeg Ad Basantea, a to je morao biti srednjovjekovni bosanski i
kasnije utvreni maarski grad.
Veina Bosanaca odbacila je dogme Rima i Carigrada, poto su
pripadali bosanskoj crkvi, koja je bila pod uticajem gnostikog i
neomahinejskog uenja koje je dolo sa Istoka. Kriarski ratovi koje su
poduzimali ugarski kraljevi protiv heretika u Bosni ili su ovim krajem,
dolinom rijeke Bosne. 1319. godine jedan dio Bosne poznat kao Usora bio je
pod vlau Ugarske kojim je upravljao ban Henrih Gisingovac. Meutim za
vrijeme Tvrtka I Kotromania ovaj kraj pripada Bosni.
Ugarski kralj je 1407. godine na obali rijeke Save pravio utvrenja
graena od ua Bosne u Savu, pa uzvodno njome koji su mu trebali
posluiti kao sigurno zalee prilikom napada u unutranjost. J edano od tih
utvrenja nosi naziv ARKY u kome je 1407. godine dograena kula za
osmatranje.
Neposredno pred napad na Bosnu u njemu je boravio i sam ugarski kralj
Sigismund Luksemburki.
Sigismund je 1394. godine opsjedao ove krajeve, prvi put potukao vojsku
brae Horvat, njih zarobio i zapalio Dobor grad.
Ponovo zaposjeda Bosnu 1408. godine, kada je zarobio mladog bosanskog
kralja Tvrtka II, a bosansku vlastelu, njih oko 200, doveo u Dobor i odrubio
im glave, a tijela im bacio u Bosnu. Stjepan Toma u ovom kraju boravi
1457. godine (u Doboru), gdje je primio papskog legata, koji je bio ostao da
pokrene ideju organizovanja kriarske vojne protiv Turaka. Iste godine
boravili su Turci na desnoj obali rijeke Save, gdje su otpoeli izgradnju
veeg broja laa s kojim su elili napasti ugarsku vojsku.
Meutim izuzetno je zanimljivo ime jedne velike movare nedaleko
od lokaliteta Kulite u Krukovom polju koja nosi naziv Tiina. Susjedno
selo i danas nosi to ime, a u turskom defteru iz 16. vijeka je zabiljeeno kao
Tinica-Dinica. U pisanim izvorima jedna tvrava srednjeg vijeka
zabiljeena je 1426. godine kao Tinica, s tim to njena lokacija na terenu
nije odreena.
29

Inae Nenavite sa Modriom knez Grgur Stjepani dobio je jo
1323. godine od bosanskog bana Stjepana II Kotromania zajedno sa selima

29
Modria sa okolinom u prilosti, isto.

24

eava, Hrastu, J ake, Volovi i Modri. Iz povelje ugarskog kralja Bele IV
izdane 12. jula 1244. godine vidi se da je granina zemlja darovanih posjeda
na jednom dijelu zapadne strane bila Tolisa tum possessiones in vozora,
datas ecclesiae a Ninoslavo bano, quarum messunt: fluvius Tolycha et Sava,
fons Modricha, ubi cadit in Bosnam.
30

Kontrolu na ovim krajevima imali su na poetku 14 vijeka Stjepanii-
Hrvatinii. ubii u ovom kraju dre prevlast do 1322. godine kad je Usora
odmah dola pod vlast Stjepana II Kotromania, koji je granice Bosne
proirio na sjever do Save.
Pojavljuje se hrvatska velikaka porodica Horvati koji su napravili
Dobor. Oni su se borili sa igmundom, ali i sa Turcima. Horvati su ratovali
sa Ugarima i za vrijeme kralja Dabie. 1394. godine igmund nadire u
Bosnu i sukobljava se sa Horvatima tj. Horvati upuuju kneza Berislava da
upozori Dabiu sa Ugarskim planovima. Dabia ne dolazi u pomo
Horvatima. Oni bjee, ali ih hvataju, a kralj Dabia se pokorava ugarskom
kralju u Doboru.
Tvrtko II je 1408. godine pruio otpor, igmund ponovo dolazi u Bosnu sa
namjerom da vrati na tron kralja Ostoju. igmund je pobijedio Bosance, ali
su zarobljavanje izbjegli Tvrtko i najistaknutiji velikai Hrvoje Vuki,
Sandalj Hrani i Pavle Radenovi. Hrvoje se za pomo obraa Turcima koji
su se odazvali molbama i 1414. godine provalili u Bosnu. igmund 1415.
godine planira da istjera Turke iz Bosne i napadne Hrvoja. Vodile su se ljute
borbe, ali uz pomo Hrvoja Turci pobeuju, zarobljene su sve vojskovoe
Ugarske. Ovom bitkom Bosna je definitivno za igmunda bila izgubljena i
mora da se sjeao onog dubrovakog savjeta: Bolje ti je sa Bosnom biti u
miru.Od tada njegova noga nije prela Savu, propala mu je elja da se
okruni za kralja Bosne iako je imao titulu i njemakog i rimskog cara.
31

Turci su odatle poeli da ugroavaju Ugarsku, a na bosanskom tronu poslije
Tvrtka dolazi Stjepan Toma.
Nakon smrti Stjepana Tomaa njega naslijeuje sin Stjepan
Tomaevi. Stari kralj je zavrio pod nejasnim okolnostima. Kod
savremenika je bila javna tajna da je bio rtva svoga sina, koji ga je ubio po
nagovoru strica Radivoja Ostojia. Kasnije se pisalo da se u ovu smrt
umijeao sultan Mehmed i ugarski kralj Matija Korvin od koga je potekla
ideja o ubistvu.
32

Pribliavanje novog bosanskog kralja Ugarskoj dalo je povoda
Turcima da konano i definitvno pokore Bosnu 1463. godine. Papinski legat
izmirio je Stjepana Tomaevia i Ugarsku, tako da se kralj osigurao sa
sjevera. Sultan je provalio u Bosnu u kraljevu zemlju i krenuo u potjeru za

30
Fermendin Acta Bosnae.
31
Znaenja god. II br. 2, Doboj 1983.
32
Znaenja god. V br. 12. Doboj 1986.

25

kraljem, koji je u meuvremenu pobjegao u Jajce. Sultan je razdijelio svoju
vojsku i poslao je na zauzimanje ostalih krajeva kraljevine. Dio vojske
zadrao je na sjeveru uz Savu sa zadatkom da sprijei ugarskog kralja Matiju
Korvina da pritekne u pomo Bosancima.
U ovoj posljednjoj epizodi bosanskog kraljevstva amac (koga inae
poznati ljetopisac Ivan Frano Juki navodi kaoratelu tj. sastanak na mei i
mjesto koga doslovno naziva Lukaev amac i mjesto gdje Bosna posle 34
sahata svoga teeja utie u Savu
33
) je odigrao kljunu ulogu, ali niko od
istoriara se nije zanimao tim pitanjem izuzev Ivana Frane Jukia. On navodi
u svojoj ve pomenutoj knjizi slijedee:
Sin i ubojica svog otca, nastupi godine 1460. na prestolje. Oitovavi se, da
je svog otca ubijo, mnogi se plemii od njega odvratie. Katarina pozove
svog prijatelja Mehmeda II, da osveti smert njezinog ovika. Car dodje u
Bosnu, nju porobi i popali i jednu tverdju amac naini na ustju Bosne u
Savu, i svoju posadu metne i kraljeve neprijatelje u nju stane vabiti. Kralj
videi se u tiesnacu, ponudi mu danak od 25. 000 dukatah svake godine
platjati, stim nainom uklone se i Turci i Katarina iz Bosne.
34

Istovremeno je kralj pregovarao sa papom i ugarskim kraljem o
otporu Turcima.te odbi da plati danak. Car Mehmed razumivi od svog
poslanika, da je kralj Stiepan, ne samo zanikao danak, ve i tverdju njegovu
na ustim Bosne u Savu, amac osvojio, razvalio i vojnike zarobio, glavom
podje na Bosnu, povedavi sa sobom 150. 000 samih konjanikah, osim
nebrojenih pieakah, mieseca lipnja 14. godine 1463.
35

Beglerbeg Mahmud-paa Anelovi zarobi kralja u Kljuu, preda ga sultanu,
te mu bi odrubita glava.
Takoer i Salim eri u svome djelu Muslimani srpskohrvatskog
jezika Svjetlost, Sarajevo 1968. godine kae: Neposredno pred bitku pod
J ajcem, turski feudalci su drali Nevesinje, Gacko, Sarajevo, Podrinje,
Pljevlja, ajnie, Viegrad, Zvornik, Srebrenicu i amac.
Mjetani Krukova Polja su isticali da na tom lokalitetu (Kulita
nap. aut.), u zemlji, postoje ostaci neke kule po kojoj je Kulite i dobilo ime.
U izvorima se spominjao i grad Tinica, interesantno je da blizu bara Tiina i
istoimeno selo koje se spominje u turskom defteru kao Tinica-Dinica
uveni istoriar Ljudevit Talloczy spominje u darovnici bana Tvrtka
villa Elye i posjed J elavicu kod Dubnice. Nalazio se pri uu Bosne.
Na lokalitetu ua Bosne u Savu spominje se i izvjesna Rastovaka ada.est
sati hoda od upanje. Vjerovatno ada na uu Bosne u Savu, blizu

33
Ivan Frano J ukiZemljopis i poviestnica Bosne u Zagrebu 1851. god u tampariji
Ljudevita Gaja.
34
Vidi knjigu kralja Matijaa od god. 1462. na Pia II pod br. XXVI i na kardinala od sv.
Angela god. 1462. pod br. XXVIII Epistolae Mathiae Corvini reg. ung. Tirnaviae 1746.
35
Ivan Frano Juki, isto.

26

Bosanskog amca ili ona koja se nalazi neto ispod Slavonskog amca
Rastovicza tj. Hrastovicz.
36



TURSKI PERIOD
Ostaje nedovoljno jasno ta je bilo sa Posavinom u ovom nasrtaju
Turaka. Neki izvori svojim sadrajem upuuju na zakljuak da su i ovi
krajevi tada pali pod tursku vlast, a neto kasnije izvjetaji govore suprotno
jer ve 1464. godine oni su ponovo pod kontrolom Ugarske.
Tek pred sam kraj XV stoljea ovim krajevima gospodare Berislavii. Uz
imena lanova ovog roda stajala je i titula comes perepetuss Dobor. Poslije
Mohake bitke 1526. godine ovaj kraj je odolijevao turskim napadima i
ostao u rukama krana i to jo punih 10 godina nakon ove ugarske
katastrofe. Stjepan Berislavi zajedno sa drugim slavonskim velikaima,
stajao je na strani Ivana Zapolje. Neto kasnije je pristupio i pretendentu
Ferdinandu Habsburkom u ijoj slubi je otimao Turcima gradove po
Slavoniji i Posavini. Berislavii su drali Dobor do 1536. godine kada ga
zajedno sa ostalim svojim posjedima juno od Save moraju predati Turcima
na upravu. Te godine su Turci svoje granice pomakli do rijeke Save, pa su i
ovi krajevi dospjeli pod njihovu vlast.
Padom Ugarske 1512. godine Posavina je sainjavala Srebreniku
banovinu. Ovi krajevi su bili u okviru Zvornikog sandaka, u nahiji
Nenavite (sa sjeditem u Gradacu), ime nahije je bilo isto kao i
srednjovjekovne upe. Zvorniki sandak je bio u sastavu Rumelijskog
ejaleata da bi onda dopao Budimskom, a od 1580. godine Bosanskom.
Nenavite je bilo dugo vremena slabo naseljeno radi najezdi Osmanlija.
Osmanlije su tokom Bekog rata nekoliko puta pokuavali potisnuti snage
ujedinjenih hrianskih drava ali je pobjeda Austrijanaca pod vostvom
princa Eugena Savojskog u bici kod Sente 1697. godine oznaila kraj ovim
turskim nastojanjima. Te 1697. godine Savojski je predvodio vojsku koja je
prodrla u Bosnu i dola do Sarajeva, a ve 1. 11. Eugen je bio u Osijeku.
U novom ratu (1716-1718) koji je Austrija vodila protiv Osmanlija,
kao saveznik Venecije, ovo podruje se nalo u zoni vojnih operacija.
Austrijski pukovnik Petra 20. 11. 1716. godine krenuo je uz rijeku Bosnu u
namjeri da razori sva utvrenja u ovom podruju. Nakon slabog otpora
osvojio je mirolam-Chodschak (Odak) u kome je ostavio jedno odjeljenje
kao posadu, namjeravajui da ga razori u povratku. Zauzeo je i Doboj,
Graanicu. Pokuao je osvojiti Doboj ali bez uspjeha. Vojska se povukla u
Brod.

36
Eref Kovaevi Granice bosanskog paaluka, Svjetlost, Sarajevo. 1973.

27

Poarevakim mirom Austrija je 1718. godine dobila teritorijalno proirenje
koje je morala vratiti Osmanskom carstvu nakon rata (1737-39). Do pokreta
stanovnitva ponovo e i poslednji put doi 1718. godine kada je Austrija
osvojila Bosansku Posavinu. Vlast je vjerujui da e osvojeno podruje za
stalno ostati u sastavu Monarhije, forsirala preseljavanje na desnu obalu
Save gdje je bilo dosta naputenih prostora. Neki rodovi iz upanje,
Bonjaka, titara i Babine Grede zaista su preli u Bosansku Posavinu, ali
ve 1739. godine Austrija gubi uski pojas, a stanovnici se vraaju nazad.
Turcima je ovo podruje oduvijek bilo vano o tome svjedoi i ovaj
podatak.U proljee 1536. godine Husrevbegova vojska je prela Savu kod
Jaruga i Mihaljevakog broda (kod Babine Grede) i osvojila babogredsku-
upanjsku Posavinu.
37

Nenavite 1533. godine pripada kadiluku Zvornik, a 1633. godine pripada
kadiluku Graanica.
Omer paa Latas uvodi podjelu na kajmakamluke (okruja) i
mudirluke (srezove). Nai prostori pripadaju zvornikom kajmakamluku. Po
Ustavnom zakonu od 1865. godine Zvorniki sandak se dijeli na kaze i tako
ostaje do 1878. godine.
38

Ludvig Badenski 1655-1707 austrijski feldmaral koji se ubrajao
meu najvee vojskovoe svog vremena 1688. godine kao komandant
samostalnog korpusa u sadejstvu sa hrvatskim trupama, uspjeno je istio
Posavinu od Turaka, te porazio Turke kod Dervente, osvojio Brko, abac i
Zvornik. Uz pomo hrvatskih eta pod grofom Adamom Zrinskim, te 1688.
godine osvojio je Ilok, te krenuo preko akova i Poege na Brod, a onda na
Kostajnicu. Potom je krenuo Bosanskom Posavinom i osvojio je cijelu.
Austrijske trupe su 1716. godine prodrle u Bosnu, zauzele Brod, Duboac,
Koba i Gradiku. Razorile turske odbrane kod Dervente, Brko i Bijeljinu.
Poarevakim mirom 1718. godine, Austrija je dobila Srem, Banat, 5
okruga u Maloj Vlakoj i 6 okruga u sjevernoj Srbiji. U Bosanskoj Posavini
ustupljen joj je ui pojas koji je prikazan na karti carta von dem Theil
Bosnien in 1718. g iji su autori vojni ininjeri Heise i Berndt gdje se vidi
obiljeen pojas i naselja: Obudovite, Ubnovite, Asoje (Hasi nap. aut.),
Domalievatz, J urinbrodt, Scar (kari nap. aut.). U ovom periodu 1725.
godine prvi put se spominje naziv Lukaev amac, to je prvi pomen ovog
mjesta.
Tim Poarevakim mirom 1718. godine Posavina je potpala pod Austriju jer
je vojvoda cesarski Petra osvojio Dobor, Hodak i jo niekoje manje
tverdje kraj Save, dodje pod Zvornik, gdje bi Petra ranien u koljeno.

37
Znaenja br. 33-34, god. X 1979.
38
Hazim abanovi Bosanski paaluk, Svjetlost, Sarajevo II izd. 1982.

28

Nijemci svoju medju u Bosnu prenesu preko Save na 1 njemaku milju 2
sata a njegdje i ire.
39

Ta granica je bila 6-10 km od rijeke Save na bosanskoj strani. Po odredbama
Beogradskog mira 1739. godine cijeli ovaj kraj je potpao pod Tursku.
Lukaav amac je ime dobio po anevima koje su austrijski vojnici kopali
po naredbi kapetana Lukaa. U Lukaevom amcu kao oficir je slubovao i
poznati slavonski pisac i pjesnik Antun Matija Relkovi
40

Agrarni odonosi u naim zemljama pod turskom vlau karakteriu se
u poetku uspostavom klasinog feudalnog turskog sistema (timarski
sistem). Proces pak ifluenja predstavlja specifian vid izvlaivanja seljaka
i stvaranja velikih posjeda u rukama veleposjednike klase. Nemogunost
ovakvog naina eksploatacije uoili su sultani, te je sultan Abdul Medid II
1839. godine proglasio Tanzimat Hatierifom od Gilhane. Tada su formalno
ukinute sve klasine feudalne ustanove u dravi. Potom je doneen
Ramazanski zakon, te Saferska naredba 1859. godine.
O Posavini sa kraja XVIII vijeka govori i zapis o putovanju austrijskih
agenata ovim dijelom Bosne.
Zastavnik Boi je opis dao 1785. godine poetkom septembra. Boi je
obilazio Posavinu i Bosnu u Derventi i Modrii, a 29. 12. ve je bio u Beu.
On je te 1785. godine bio zastavnik brodske regimente, a 1797. godine ve je
major u Gospiu. Odravao je dobre veze sa biskupom Okiem (Oki-
Augustin, bosanski biskup).
Skar 3 4/8 st. Durch das kristliche Dorfl Domaljevo von 5-6 hausern, das in
von Gebusch unterbrochenen Feldern nahe an den bey 80-100 breiten, tiefen,
sumpfigen Graben Tishina liegt. An solchen fuhret der Weeg an der
Sudostseite bald nahe bald entfernter an den Dorfern Drexicza, und Tishina
nordwarts vorbey, und endlich in von Gebusch unterbrochenen feldern nach
Skar so etwas zerstreuet am bach Xendrag lieget.
Garevo 2 4/8 st. einem kristlichen Dorf von etwa 20 Hausern... durch die
kristlichen Dorfer Krushkopolje und Miljashevcze... . zatim se spominje
turkishen marktfleken Odschak... .
41

Austrija da bi se zatitila od Turaka, organizuje Vojnu Krajinu, na
granici na Savi. Stanje na granici se mijenjalo i poslije i sve do 1878. godine.
Granini nadzor je obavljan iz ardaka koji su u XVIII i XIX stoljeu

39
Ivan Frano Juki, isto.
40
(1732-1798) natporunik Antun Matija Relkovi (Reljkovi) spominje se u rujnu 1764.
godine u Sikirevcima, poslije u Lukaevom amcu gdje je zavrio svoje djelo Slavonska i
Nimaka gramatikaPisao je pouna djela u cilju prosvjeivanja slavonskog sela, prevodio
Ezopove basne, Fedrove i Pilpajeve basne. Djela: Satir iliti divlji ovik, Nova slavonska i
nimaka gramatika, Slavonske libarice Mala enciklopedija Prosveta, II izdanje. 2.
Prosveta, Beograd 1969.
41
Hamdija Kreevljakovi i Hamdija Kapidi Vojno-geografski opis Bosne pred Dubiki
rat od 1785. godine, Sarajevo 1957. godine. Nauno drutvo NR BiH.

29

podignuti du itave austrijsko-turske granice. Oni su bili vojni objekti ali i
sanitarani kordon sprijeavanju kuge i ostalih bolesti. Bili su 3 metra nad
zemljom. Na taj nain su bili zatieni od poplava. Turci su na svojoj strani
takoer imali graninu skelu i ardake.
42

O svim ovim ardacima je pisao Gustav Bodenstein Povijest naselja u
Posavini 1718-1739, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1907. godine.
U popisu ardaka od Jasenovca do Zemuna spominju se: Cz. Bosna - Czart.
Brud Cz. SAMACZ
43
. Kompanije Brodske regimente bile su u: Podvinju,
Trnjanima, Garinu, Andrijevcima, Sikirevcima, Babinoj Gredi, Ivankovu,
Cerni, Vinkovcima, Nijemcima i Drenovcima. Ovi ardaci koji se spominju
oznaavaju i dananja mjesta: Bosna (ue Bosne koje se nalazilo zapadno
od sela Pruda), Brud =Prud (selo u amakoj optini kod ua), Samacz =
amac..
Du Save su izgraena brojna naselja nasuprot turskim karaulama i
ardacima na desnoj obali (sadanja dvojna naselja). Nastaju gradovi i
naselja: Kostajnica, Dubica, J asenovac, Stara Gradika, Davor, Brod, amac.
Na mjestu vojnikih sredita razvila su se uz Savu vea naselja: (ve
pomenuta). Ova naselja imaju uvijek u nazivu rije bosanski, jer je na
protivnoj obali rijeke bilo korespodentno naselje, veinom s nazivom
hrvatski. Tako su nastala dvojna naselja.
44

Turski trgovac Gavro Krivoguz, koji se nalazio u amcu 17. oktobra
1787. godine, povremeno je dostavljao izvjetaje gradaakom kapetanu. A
podatak od 15. jula 1788. godine kae da je bosanska vojska 10. i 11. jula
pokuala upad u Austriju, preko Save kod amca. Vojsku od 1. 400-1. 500
ljudi predvodio je gradaaki kapetan.
Gradovi su Bosne opustoeni ratovima, haranjima, paleima... . Osim toga
veina njih su sada varoice i utvrenja opskurnog imena. Napr. AIKIUM
blizu sastavaka Save i Bosne. Ovaj grad i tvravu spominje Fra Filip
Lastri u svojim prilozima talijanskog isusovca Danijela Farlatija u pisanju
djela Illyricum sacrum-Sveti Ilija, Illyrici sacriTomus tertius auctore
Daniele Farlato, s. i. Venetiis 1765.
45

amac je u to doba ostao zabiljeen i po tome da je bosanska vojska
pokuala upad preko Save kod amca 10. i 11. jula 1788. godine. Vojsku od
1. 400 do 1. 500 ljudi predvodio je gradaaki kapetan, pa se zametnula bitka
koja je trajala od etiri sata ujutro, do tri sata popodne. Na osmanskoj strani
je po austrijskim izvorima bilo ubijeno 30 ljudi, a ranjenima se ni broj nije
znao., ovim upadom se pljakala krupna stoka i konji.

42
upanjski zbornik, muzej upanje 1981. br. 7 mr Marko Babi.
43
Rije Samacz ili Chamacz moe oznaavati i amac.
44
Pomorska enciklopedija, 4. J ug-Luk. Zagreb. Leksikografski zavod 1957.
45
BiH knjievna hrestomatija Starija knjievnost, knjiga I Zavod za izdavanje
udbenika, Sarajevo. 1974.

30

U junu 1693. godine ubijeni su u amcu fra Augustin iz Modrie, fra Nikola
iz Olova i fra Grgo Jaki tako biljei Conspectus na 58. stranici.

Pokret Husein-kapetana Gradaevia
Prije 1730. godine pretvoren je gradaaki agaluk u kapetaniju.
Porodica Gradaevi je imala titulu kapetana. etvrti sin Osman-kapetana
bio je Husein. Poznat pod nadimkom Zmaj od Bosne, on je bio poslednji
kapetan Gradaca. Podruje kapetanije se prostiralo na plodnom zemljitu od
Gradaca prema Graanici, Modrii, amcu i Brkom.
46

Husein je 11 godina bio kapetan (1821-1832). Njegova kapetanija je bila
najbolje upravljena i najbogatija u cijeloj Bosni. Bio je najbogatiji i najmlai
kapetan Bosne. U dananjem selu ardak, udaljenom desetak kilometara od
Gradaca, Husein je napravio otok (adu) iskopavi dubok hendek (jarak)
irok 100 metara i dug nekoliko kilometara. U njega je naveo vodu, na ovom
vjetakom otoku sagradio je dvor, ljepi od onog u Gradacu, a na jednom
malom humku sagradio je ardak, po kome je ovo selo i dobilo ime. Ovdje je
imao golem pelinjak, ribnjak, zvjerinjak i lovite. Godine 1832. ovaj dvor,
po zapovjedi Huseinovoj, je spaljen kada se spremao za bijeg u Slavoniju. O
tome dvoru postoji i narodna pjesma. Dvor je bio sav u staklu, dug 17
metara, a 8 metara irine. Prilazna staza od teracane cigle.
47

U ovoj kapetaniji je 1823. godine podignuta prva zgrada za katoliku
puku kolu u selu Tolisi. Sultan Selim III poinje reforme, a nastavljaju ih
ostali sultani. Bosanko plemstvo je pruilo otpor reformama, vremenom je
na elo pokreta protiv reformi u Bosni stao i Husein kapetan, u poetku
uspijevao je na bojnom polju protiv sultanove vojske. Kasnije je izgubio
bitku, zahvaljujui izdaji hercegovakih prvaka. Nakon poraza Husein se
vraa u Gradaac sa najbliim pristalicama, odakle je poslao mnogo stoke i
pokretne imovine preko Save u Austriju. Ranom zorom 15. lipnja bio je u
plamenu njegov dvor u Adi. Zapalio ga je sam Husein, prije no je krenuo put
Save sa svojom obitelji i skoro cijelom svitom. J edan dio njegove pratnje
preao je isti dan Savu kod amca, a sutradan i Husein kod upanje na
slavonsko tlo.
48

Austrija ga je uhapsila, konfiskovala imovinu, te je uspjela da se preda Porti,
to je i uinio, ali se nije pokorio sultanovoj naredbi i prihvatio visoki
poloaj. Umire 17. avgusta 1834. godine po svemu sudei od otrova.
Njega su Osmanlije otrovali. Tako su oni uvijek radili s naim ajanima i
naim plemiima. I oca su mu zaklali. Osman kapetana. Bio je vezir. Narod

46
Hamdija Kreevljakovi Kapetanije u BiH Nauno drutvo NRBiH, Sarajevo, 1954.
47
Sadik ehi Zmaj od Bosne Front Slobode, Tuzla, 1991.
48
Hamdija Kreevljakovi Izabrana djela. IV V. Maslea, Sarajevo, 1991.

31

ga je izabrao u Sarajevu. A pobjeda je bila u njegovoj ruci. Osam konja je taj
dan poginulo pod njim.
49

U isto doba doe da se prodaju carski kmeti koji su pripali dravi od
Husein kapetana Gradaevia, poto on nije imao mukog poroda, 1. 200
kua. A od ovih istih kua pobirala se dravi treina. Najglavniji inovnik i
zastupnik bijee Beir-efendija rodom iz Skoplja u Staroj Srbiji tzv. subaa.
Isti Beir-efendija utopio se kod amca u Bosni.
50

Nekretnine imanja Gradaevia konfiskovala je drava.Kasnije je dio
imanja i to kmetove sela ardaka i jo nekih sela kupio gradaaki trgovac i
pravoslavni beg Jovan Babi, a 1910. godine tu Adu sa razavlinama turske
kule tzv. Babia ardaka je kupio nadbiskup dr J osip tadler i poklonio ga
asnim sestrama i prozvao Dolaroza.
51


Akcije Omer-pae Latasa u Posavini
Porta je 1850. godine poslala u Bosnu muira Omer-pau Latasa sa
jakom vojskom opremljenu modernim orujem, da ugui otpor reformama.
Omer-paa je pozvao sve prvake paaluka u Sarajevo na itanje sultanova
fermana o svom imenovanju za vrhovnog vojnog poglavara zemlje. Omer-
pai je stigla vijest da je 18. oktobra poela buna u Posavini. Omer-paa je
odluio da to je mogue bre ugui ustanak.
Omer-paa je ovdje sredio stvari, podigao vojsku i poao niz Krajinu, on za
amac, a Iskender-beg na Biha. Serasker je za etiri dana zauzeo amac, ali
ga je skupo platio, izginulo mu je mnogo vojske.
52

Inae Serdar Ekrem Omer-paa Latas, pravog imena Mihajlo rodio se 1806.
godine u J asenici kod Plakog kao sin austrijskog oficira. 1827. godine je
prebjegao na tursku teritoriju i preao na islam. Otiao je za Carigrad, gdje je
postao ljubimac sultana Abdul Medida. Sposoban vojskovoa.Slovensko
porijeklo je bilo sigurno jedan od faktora koji su sultana naveli da ga
poalje u Bosnu.
Najbogatiji ovjek u Posavini bio je Mahmud-paa Tuzli. Otpor
uvoenju reformi u Bosni, ovaj bosanski velika je ve ranije javno ispoljio i
drugi begovi su tako mislili. U Posavini je bilo malo feudalaca, a mnogo
kmetova, tako da je najvei feudalac, Mustafa-paa Babi, koji je svojim
posjedima prikljuio i posjede begova Gradaevia, Mehmed-bega
Kapetanovia, Hadibegovia i Begefendia imao je ak 2. 000 kmetova.
Mahmud-paa Tuzli voa je ustanka koji je bio na elu ovog Sandaka.
Povod buni je bilo regrutovanje u nizam.

49
Ahmed Muradbegovi Drame Biblioteka Kulturno nasljee, Svjetlost, Sarajevo, 1987.
50
Milenko S. Filipovi Memoari ivka Crnogorevia, Sarajevo, 1966.
51
Caritas Sarajevo, V/2000, br. 2. Anto Paradik.
52
P. okorilo, J. Pamuina, S. Skenderova Ljetopisi, V. Maslea, Sarajevo. 1976.

32

Ustankom su bile obuhvaene gotovo sve kaze u Posavini: Tuzla, Derventa,
Gradaac, Zvornik, Doboj, Brko i Bijeljina.
53

U Derventu je stigao 16. novembra, a ustanici su bili uaneni kod
Modrie, poto su na tom pravcu oekivali seraskerov napad. Izdao je
nareenje da se na Bosni i Savi zaplijene sve lae te od njih improvizuje
pontonski most za prelaz preko rijeke Bosne. Jedan ustaniki odred preao je
Bosnu i zauzeo klance na Vuijaku, a ustanici su bili utvreni u Prudu prema
Slavonskom amcu, u Modrii prema Doboju i Maglaju. U Gradacu je
radila barutana iz koje su se ustanici besplatno snabdijevali barutom. Broj
ustanika je bio izmeu 10. 000 i 12. 000. nakon dvije bitke i viednevnog
posta, napali su 18. novembra bez artiljerije, rovove sultanovi nizami kod
Podnovlja na Vuijaku. Omer-pai je dola pomo iz Dervente, zbog jake
artiljerijske vatre, ustanici su napustili rovove. Nakon bitke serasker je
naredio da se most sainjen od amaca sa Save i Bosne odveze i sastavi na
Bosni preko puta Modrie. Most je bio gotov 21. novembra a nakon 5 dana
Omer-paa je sa vojskom preao na desnu obalu. Pred Modriom se ponovo
sukobio sa ustanicima. Sutradan na desnu obalu je bila prebaena i artiljerija.
Omer-paina vojska se utvrdila u kasabi, vodei iz nje manje arke sa
ustanicima. Bez veih tekoa Omer-paa je zauzeo Gradaac. Kad je bio u
blizini Modrie napisao je i jedno pismo koje je poslao beogradskom pai:
Pozdravite mi moga ljubljenog prijatelja Hafiz-pau i recite mu: Neka ne
jede neko vrijeme, ribu iz Save, jer su se one bonjakim mesom hranile koje
sam ja kod Dobora u Bosnu stjerao.
54

Privremeni komandant Gradaca Alajbeg je preao na podruje
Austrije, istovremeno je pobjegao i Mahmud-paa Tuzli. Omer-paa je
zarobio Mustafu-pau Babia. Vojnici su zarobili u Odaku, zapovjednika
ustanike vojske. Posle Modrie Omer-paa udari na Gradaac, ali ga je
branio Salih-beg Gradaevi, brat Alajbega Gradaevia koji pobjee u
Austriju.

Posavska buna 1858. godine
Agrarni odnosi u Bosanskoj Posavini pogorali su se naroito nakon
uvoenja treine. Raja se bila obavezala davati dravi desetinu, a begu od
devetine do treine, zavisno od vlasnikih odnosa. Kada su begovi poeli
nasilno prikupljati treinu, meu seljacima je zavladao bunt. Za vrijeme
gospodara Ahmet-bega Gradaevia dolo je do seljakog ustanka poznatog
pod nazivom Joviina buna pod vostvom popa Jovice Ilia i koja biva
zavrena porazom ustanika 1834. godine u selu Podnovlju nedaleko od
Modrie i Dervente. Buna je najprije izbila u gradaakoj i derventskoj
nahiji. Vrlo brzo je uguena. Teko stanje u Posavini i Semberiji natjeralo je

53
Dr Galib ljivo Omer paa Latas u BiH 1850-1852, Svejtlost, Sarajevo. 1977.
54
Modria sa okolinom u prolosti, isto.

33

raju da 1854. godine uputi u Stambol peticiju za sultana u kojoj se izraavaju
protesti zbog treine koja se uzima na sve to urodi. Tako je 14. marta 1858.
godine rijeku Savu kod amca prelo 110 hriana koji su se prijavili
austrijskim vlastima i izjavili da bjee iz domovine.Feldmaral-lajtnant
okevi, komandant zagrebake zemaljske komande, javljao je vrhovnoj
komandi u Be da je 22. marta prebjeglo 118 hriana kod amca u Austriju.
To su sve ljudi domaini, a meu njima i pravoslavni svetenik Aim (Jaim
Stefanovi) koji je pobjegao da ga ne zatvore. Meu trgovcima prebjeglim u
Austriju nalazio se i Jovo Babi iz Gradaca.
55

Saznavi na reakciju na sakupljanje treine, Kjani-paa je naredio
strogo tuzlanskom kajmakamu da obustavi dalje pobiranje treine. Povodom
te naredbe ve su se 19. aprila 1858. godine vraali u Bosnu kod amca neki
od prebjeglih seljaka.
Uvjerena da ni vezir, ni turska vlada nee nita poduzeti to bi popravilo
njihov ionako teak poloaj, odlui se posavska raja da spremi poslanstvo u
Be, koje tamo poe 5. listopada 1857. godine.
56

Njih trinaestorica koji su zastupali oko 150 posavskih i semberskih sela,
krenuli su u noi izmeu 5. i 6. oktobra 1857. godine. Kriom su preli Savu
i uputili se prema Vinkovcima, odakle su sedmorica nastavila put za Be, a
ostalih 6 se zadralo u Vinkovcima. Deputacija je predala albu Kalimaki,
osmanskom ambasadoru u Beu, od koga je dobila pismo za bosanskog
vezira.
57

Poela su hapenja vienijih ljudi. Pop Jaim iz Crkvine i pop Hadi
Petko iz Vranjaka najprije su odvedeni u Tuzlu, a potom vraeni u amac
gdje su sa trgovcem Jovom Babiem bili pod prismotrom.
itluk sahibije su dole 25. jula 1858. godine u selo Vranjak da tamo hapse
popa Petka. Podie se narod na oruje i pogubi trojicu. Bio je to uvod u
veliku bunu, poznatu kao buna prote Avramovia.Digla su se na noge sela:
Batkua, Vranjak, D. abari. Srpska Zelinja, Kouhe, Koprivna, Obudovac,
Oraje, Osjeani, Palenica, Slatina, Gornja i Donja Tolisa i ovi Polje.
58

Prema istorijskim podacima posavska ili Avramovieva buna iz
1858. godine imala je vie arita, ali je ona bila zahvatila uglavnom rejon
Bosanskog amca, selo Vranjak i jo neka sela.
Taj seljaki pokret u poetku je predvodio Risto Jeji u svojstvu agenta
srpske vlade.

55
Ilija Pavlovi, Rajko Ilikovi Bosanska Posavina 1774-1864 Posavsko-trebavska buna,
amac. 2008.
56
Pavo ivkovi Prilog historiji bosanske Posavine 150 godina osnovne kole u
Tolisi, Tolisa. 1973.
57
Pavo ivkovi Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB, Tuzla. 1985.
58
Dr Risto Jeremi Ustanak u Posavini 1858. Kalendar Prosveta, Sarajevo. 1924.

34

Pobunjenici u Oraju nagovore tamonjeg protu Stevana Avramovia da se
poduzme rukovoenja bunom. Prota je porijeklom iz Hercegovine.
Rodonaelnik njegov Stevan Popovi doao je u Gornju Slatinu u vrijeme
prije prvog srpskog ustanka da bi nakon izvjesnog vremena preao u Oraje.
Prota je imao izvjesnu jurisdikciju nad selima: ovi Polje, abar,
Obudovac, Batkua, Tiina, Crkvina i Grebnice. Prota je prvo iao u Krajinu,
gdje je naao izbjeglice koji su bili prebjegli u Austriju zbog zuluma.
Trinaest izbjeglica, koje je prota naao naoruao je pukama i po noi su
preli u Bosnu preko rijeke Save kod amca, nosei sa sobom jednu vreu
baruta, koju su sakrili u jednoj njivi sa kukuruzima pored Save u selu
Grebnicama i Tiini. Radilo se o etiri vree i 13 puaka sa bajonetama. Dok
su oni boravili u selima, neka ena je naila na vree, pa se uplaila i to
prijavila knezu Mati Petrieviu. Knez je otiao na njivu, vidio te vree
fieka, pa u strahu da e vlasti saznati i optuiti njega, odluio je da sve
prijavi buljubai Gromiu koji je to prenio Hadibegu u Crkvini. Hadibeg je
fieke odvezao u svoj konak. Valija je protestvovao kod Reslera (austrijski
predstavnik u Bosni) u vezi sa pukama i patronima koje su pronaene u
Crkvini i Tiini kod amca i iz kojih je ispaljeno trideset hitaca jer je bio
obavjeten da su dobavljene iz Austrije. Resler je utvrdio da puke nisu
austrijske proizvodnje, nego je pretpostavljao da bi mogle biti nabavljene u
Srbiji.
Kad su to saznali ustanici brzo su krenuli ka Tiini da sklone fieke,
meutim nisu ih nali. Ponovo se krenulo u nabavku municije i baruta.
Oruje je preuzeto u Vinkovcima i Vukovaru od Austrije, preko tamonjih
izbjeglica: Riste Joviia zvanog iko iz Brvnika i Riste Jejia iz Crkvine.
Postoje izvjesne pretpostavke da je ak oraki prota bio u tajnim vezama sa
Miloem i Mihajlom, srpskim knezovima. Nabavljeno oruje plaeno je
stokom. Oko pet stotina volova i sto konja, dato je za tri hiljade puaka i
petnaest tovara baruta i olova. Javljeno je mjetanima oblinjeg sela da e
vojni materijal stii laom u vrbak kod Tiine. Obavjeteni svijet je na 23. i
24. 9. 1858. godine doao po oruje i municiju sa zapregom. Najvie ih je
dolo iz sela Batkue i Brvnika. Kako municija jo nije prispjela, okupljeni
mjetani pomenutih sela su se sakrili u vrbak i oblinji kukuruz. Kad su lae
prispjele i municija bila istovarena u zaprena vozila, pojavio se Mehmed-
aga sa vojskom iz Gradaca. Vlasnici su zaprege ostavili i poeli bjeati kroz
kukuruz, a Mehmed-aga naredi mjetanima Tiine da svojom zapregom
odvezu zaplijenjeno oruje i municiju u Gradaac.
Ustanici su obrazovali nekoliko logora. Glavni logor im je bio u amcu na
Savi. Kao glavni voa ustanka smatrao se Savo uki koji je bio voa
dobrovoljaca kod Sevastopolja u Krimskom ratu.
U poetku je prota Avramovi pokuao da doe do oruja pa je
poslao ustanike da udare na Hadibegov konak u Crkvini. Nemogavi mu

35

nauditi, upute se u Obudovac da opljakaju Avdibegov konak. Usput su
susreli pet tuskih trgovaca koji su karavanom nosili sol iz Brkog, pa su ih
sve na najkrvoloniji nain poubijali i tako poubijane pobacali u blatnu baru,
a njihove konje su dali seljacima. U Obudovcu nisu uspjeli osvojiti
Avdibegov konak jer ga je Avdibeg branio. Inae onaj barut koji su Srbi
dobili preko Save je bio laan, u buradima je odozgo bilo dva-tri prsta baruta
a ostalo pijesak. Kao znak odmazde prota je poslao Peru Stojanevia (brat
Riste Joviia iz Brvnika, pravim imenom Pero Jovii zvani Stojanac) u
Bosanski amac. On je zapalio tursku carinarnicu (umruk) u amcu. Da
pokau da se ne bore protiv dravne vlasti, ustanici su pustili turskog
carinika iz amca da slobodno pree na austrijsko zemljite s blagajnom i
carinskim knjigama. U amcu je 7. oktobra dolo do okraja ustanika sa
turskom vojskom. U izvjetaju ruskog konzula A. S. J onin-a kae se:
Ustanici su zatim napali na selo amac i spalili ga.
59

Stigli su do ume Lipik u G. abaru, gdje su se ulogorili ekajui
druge ustanike ete. Ustanici su bili slabo naoruani. Protiv njih je bila
znatno spremnija turska vojska. Borba je trajala vrlo kratko, a ustanici su se
povukli prema Obudovcu i Oraju. Ovim pravcem izbjegao je i prota Stevan
Avramovi koji je preao Savu sa jo nekim izbjeglicama i smjeten u
manastir Kruedol, a odatle u Kruevac.
Mnogi su ustanici ove pobune pobijeni u poznatoj Lipi;koj umi (lokacija
dananjeg Pelagieva), te se negdje u spisima ova buna naziva i Lipikom
bunom.
Poslije bjekstva preko Save, Avramovi je dran pod nadzorom u Vukovaru
gdje je dobio dozvolu da tu ostane do poroaja svoje ene. Njegov pratilac
Milosav Puzavac interniran je u Biletu u Banatu, a drugom pratiocu
Majstoroviu odreen je bio akovec. U isto vrijeme preduzete su mjere da
oni ne bi mogli ponovo prebjei preko granice u Bosnu. Tim je Austrija
odgovorila svojim obavezama po ugovoru s Portom. U Vukovaru se
Avramoviu rodila kerka, a popadija mu je umrla. Odatle je uspio da
prebjegne u Srbiju, gdje se ve 17. oktobra po starom kalendaru 1858.
godine obraa knezu s molbom da naredi naelstvu okruga abakog da ga
ne izda austrijskim vlastima. U Srbiji je Avramovi vrio sveteniku slubu
u parohijama Slepeviu, Provu (1862-74). Za to vrijeme nalaze se u aktima
abake eparhije nekoliko puta tube protiv njega i sporovi kojima je davao
povoda u svojoj svetenikoj slubi. Pa je i osuivan od strane crkvenih
vlasti i za vrijeme rata 1876-77 u kojem je uestvovao kao dobrovoljac (u
dobrovoljakom odredu oke Vlajkovia na Bijeljini kao vojni svetenik)na
Drini. Osuen je zbog neke nepravilnosti u protokolu roenih. Posljednje
godine ivio je u Velikom Bonjaku (sada selo Draginje kod Koceljeva) i
opsluivao je tu parohiju do smrti 1880. godine (na Ilindan). Njegova ki

59
Ibrahim Tepi BiH u ruskim izvorima 1856-1878 V. Maslea, Sarajevo. 1988.

36

koja se rodila upravo prilikom oeva bjekstva u Vukovaru 1858. godine
zvala se Mileva, ud. Ilije Brzakovia iz Prova.
Proto iz Oraja Stevan Avramovi koga sam lino poznavao, u dogovoru sa
protom Stojanom Stojaneviem iz abara ili Obudovca namjeravao je da
napadne Turke. Meutim proto Stojan Stojanevi je izdao pa se pjevala
pjesma:arna goro, ne zelenila se, pop Stojane ne veselio se, jer izdade
Srbe na Lipiku, izdalo te ljeto i godina.
Samo od velikaa begova poginuo je Salih-beg Gradaevi, a ubio ga je
Karavlah Koritar, po imenu Kalin i uhvatio njegova konja, alatasta hata i
doveo ga proti, a Kalin opet se povrati u vatru i poginu. Kad je proti do
nokata dogorilo, uzjai na Sali-begova hata i natjera na Savu. Konj dobar,
odnese ga na onu stranu Save u Slavoniju, a on se nastani u Srbiji u okrugu
loznikom u selu Liporau, gdi je pre 15 godina otprilike umro.
60

Prema provjerenim izvorima u ovom pokretu uzela je uea prvi put
i muslimanska sirotinja, u toku bune 20 muslimanskih porodica u selu
Mehanici (Gradaac) tj. Mionici odbilo da daje treinu.
Seljaci muslimani su dali i svoj prilog za deputaciju u Beu u visini od 300
dukata.
Uee seljaka katolika u ustanku bilo je skromno. Mada je gvardijan fra.
Stjepan Miki-vabi rodom iz Kostra, bio u kontaktu sa protom Stevanom
Avramoviem i dao rije da e i katolici uestvovati u buni i da e je
svesrdno pomagati, do njihovog masovnog uea nije dolo, im su vidjeli
sudbinu Srba na Lipiku.
61

Jedan od organizatora u posavskoj buni bio je i pop Aim Stefanovi
iz Crkvine, te je kao takav prognan od turskih vlasti i zatvoren u tamnicu.
Grob mu se nalazi kod crkve u Crkvini. U buni je trebalo da uestvuju i
seljaci iz Crkvine koje je predvodio pop Aim.
Godinu dana iza ustanka turske vlasti su popa odvele u Sarajevo, gdje je
tamnovao due od dvije godine, a zatim ga odvedoe u Malu Aziju. Onamo
je proveo sedam godina, pa je preveden u Carigrad posredovanjem ruskog
poslanstva i ondje proveo dvije godine. Na zauzimanje biveg tuzlanskog
vladike Agatangela, carigradska je patrijarija izradila kod Porte da se pop
Aim vrati u otadbinu poslije 11 godina. On je umro na Krstovdan 1886.
godine.
Interesantno je da je proto Stevan Avramovi zajedno sa Petrom
Majstoroviem i Krstom Nestoroviem se obraao 20. avgusta 1858. godine
ruskom caru Aleksandru II za pomo i to u oruju. Zanimljivo je da je oruje
traeno za borbu ne protiv turske vlasti nego protiv begovata.
Poslije bune nastupi glad na ovim prostorima.Sanktpeterburgski
vedomosti s poetka aprila 1860. godine donose vijesti da je grofica

60
Milenko S. Filipovi Memoari ivka Crnogorevia, isto.
61
Godinjak SPKD Prosvjeta, amac za 2001. godinu. amac. 2002.

37

Natalija Dimitrijevna Protasova iz Peterburga uzela na sebe da prikuplja
pomo te brzo i sigurno je dostavlja gladnima prije poetka sjetve. Mnogi
gladni ljudi dolaze u gradove, a posebno u Modriu i Gradaac (Gradice) i
kao kosturi lutaju po ariji prosei po duanima. Tokom proljea i ljeta
1860. godine o pomoi gladnima i slanju brinulo je damsko odjeljenje
Moskovskog Slavjanofilskog komiteta u Peterburgu na elu sa pomenutom
groficom i kneginjom Vasiljevnom kojima se pridruila i grofica Bludova,
dok je mlada kneginja Trubecka iz Pariza u korist gladnih u Bosni poslala
iznos od 1. 000 franaka.
Izvjetaji iz Koprivne, amca, Crkvine i Vranjaka o podjeli ruske
pomoi kasnili su u odnosu na druge. U jednom takvom zajednikom
izvjetaju stoji da je nastao 23. aprila i da je do tada u dva navrata iz Rusije
stiglo ukupno 175 dukata za koje je kupljeno vie od tone kukuruza i
razdijeljeno gladnima, bez razlike na vjeroispovjest.
62

Oko 10. aprila 1861. godine, prema izvjetaju austrijske konzularne agencije
iz Banja Luke, da je grupa od 50-tak naoruanih Srbijanaca, koji su pripadali
francusko-srbijanskom drutvu, se prevezla laom kompanije Magnon u
Bosanski amac, a onda produila u unutranjost Bosne. Turska vojska alje
patrole da to izvide, pa potom dolaze neprovjerene vijesti da se jedan
srbijansko-francuski brod iskrcao u jednom selu kod Bosanskog amca sa 80
naoruanih Srbijanaca. Meutim, izvjetaji sa terena, koje su donijele
izvidnice, pokazale su da je ovo netana vijest.


62
Ibrahim Tepi, isto.

38

OSNIVANJE BOSANSKOG AMCA

Sve je poelo 3. juna 1862. godine u Beogradu, kada su na ukur
esmi dva turska vojnika iz vojne posade beogradske tvrave ubile nedunog
13-godinjeg deaka-egrta
63
. Iza toga je dolo do sukoba beogradskog
stanovnitva i vojne posade sa tvrave. Usledilo je tzv. Bombardovanje
beogradske varoi i civilnog stanovnitva sa topovima kalemegdanske
tvrave, pa su se u sukob na kraju umeale onovremene velike sile. Sazvana
je konferencija u Carigradu i turski vojni garnizoni iz etiri poslednje srpske
tvrave su morali napustiti Srbiju. Tako je turska vojska napustila tvrave:
Beograd, abac, Uice i Soko. Onaj deo varokog i seoskog stanovnitva
islamske vere, a koji nije bio turskog porekla nije se preselio u Tursku, ve
budui da je bio islamizirani domai, srpski i hrvatski ivalj bio je
uglavnom preseljen u istonu i severnu Bosnu. Ovde su oni razmetani po
sledeim varoima i njihovoj okolini: Srebrenica, Vlasenica, Tuzla, Zvornik,
J anja, Kozluk, Bijeljina, Brko, Graanica. Izgraena su i tri nova naselja:
Brezovo Polje, Oraje (postojalo je i manje staro naselje) i Bosanski amac.
Prve vijesti u istorijskim spisima o buduem naselju Bosanski amac,
nalazimo u izvjetaju austrijskog konzula Jovanovia iz Sarajeva. 18. o. m.
(aprila 1863. godine). Guverner Bosne Osman-paa je otiao iz Sarajeva u
Posavinu sa namjerom, da svuda tamo gde su 1850. godine oduzeta
zemljina imanja Husein-kapetana Gradaevia osnuje nova naselja za
doseljenike iz Srbije.
64

Knez Mihajlo je proglasio vanredno stanje i naredio mobilizaciju
narodne vojske. Tog dana, u Uicu su izgorjele dvije muslimanske kue. U
Uice je 25. avgusta stigao bataljon srpske narodne vojske, a istog dana
dolo je do velikog poara na mjestu Mejdan. Kada je Knez izvjeten o tim
radnjama u Uice je poslao svog autanta Dragutina abarca, koji je sa
jedinicama narodne vojske svo muslimansko stanovnitvo silom protjerao
u tvravu. Na zahtjev srpske vlade u Kanlidi, 15 km od Istanbula u periodu
od 22. juli do 4. septembar 1862. godine, odravala se konferencija velikih
sila: Velike Britanije, Francuske, Rusije, Austro-Ugarske, Pruske i Italije sa
Turskom. Francuska i Rusija zauzimali su se za srpske interese, a Austrija i
Engleska naginjale su turskim. Prihvaen je engleski prijedlog. Oni su i
potpisali tzv. Kanlidijski protokol, u kojem je odreeno da se
muslimansko stanovnitvo iseli iz gradova u Srbiji, (ovim nisu obuhvaeni
muslimani cigani koji su kasnije prelazili na hrianstvo), ali da turske
posade i to samo vojne ostanu u: apcu, Beogradu, Smederevu i Kladovu, da
se porue Sokolska i Uika tvrava. Ovaj prijedlog je davao Srbiji mnogo

63
Mada postoje tvrdnje da je samo teko ranjen egrt Sava Petkovi. Detaljnije vidi
Politika expres, Beograd, 31. 12. 1994. -03. 01. 1995. godine.
64
amake novine br. 45. god. III 1. juli 1987.

39

manje nego to je oekivala. U Uice je stigao engleski kapetan Enig da
posreduje kod sprovoenja odluke. Opsada tvrave je dignuta,
muslimanskom stanovnitvu je odreen logor kod ulia uprije, gdje e se
iskupiti prije preseljenja. Tu je dolo do prodaje jednog dijela nekretnina.
Uskoro je doao i carski komesar Ali-beg, koji je saoptio uikim
muslimanima da moraju napustiti rodni grad i da ponesu onu imovinu koju
mogu nositi te da idu za Bosnu. Potpukovnik Dragutin abarac je zatraio iz
uikog i okolnih okruga pomo u rabadijama i kiridijama. Bio je utvren
detaljan pravac odlaska muslimana iz Uica, preko Bajne Bate. abarac je
naredio da u Uice doe pored redovne vojske i nekoliko odreda narodne
vojske. Iz Zvornika su bile dovuene velike skele za prevoz ljudi i stoke.
Prelaz je odreen na Krivom viru i kod Petrie nie Bajine Bate.
abarac je lino otiao na Drinu da bi provjerio da li su izvrene sve
potrebne pripreme. Odlazak muslimana je bio u sreditu panje srpskog
stanovnitva. Evakuacija je iz Uica sprovedena u tri grupe. Prva grupa od
400 iseljenika krenula je iz Uica 19. 9. Oni su u pratnji jedne ete redovne
vojske poli put Kadinaje i Bajine Bate. Druga grupa sa oko 600 osoba
krenula je dva dana kasnije preko Volujca i sela Stapara. Poslednji transport
iz Uica je krenuo 28. 9.
65
elo kolone je bilo na Kadinjai, a zaelje se jo
formiralo u samom Uicu.
Savremenik Miladin Radovi opisuje odlazak Muslimana iz Uica:
Nije dugo bilo dooe nae rabadije iz Beograda, Valjeva, Kragujevca i
ostalih okruga njih oko 700-800, te Muslimani potovarie pokretnost pa uz
pratnju nae vojske odoe u nedoin. Rastanak sa Uicem je bio tuan i
teak. Isti hroniar je zapisao sve je otilo plaui. Ipak su to bili ljudi iji
su preci vijekovima ivjeli u Uicu, tu su se rodili, enili, udavali, umirali,
radovali i tugovali.U varoi se dugo prialo, kako je u poslednjim
iseljenikim transportima bilo mnogo dece, ena, devojaka. kako su
transporti zastali iznad spaljene i mrtve varoi, ispred poznatog Belagia
hana na visoravni zvanoj Terazije (centar grada). I tada... . . Bule zavedoe
kolo i sa suzama u oima zapevae pesmu nastalu u seobi:
Oj, Uice, mali Carigrade,
Dok bijae, dobro nam bijae,
Kroz tebe se proi ne mogae,
Od oaka i od epenaka,
Od momaka i od devojaka,
Od divana i od bazardana,
Od zumbula i od karanfila... ...


65
Novak ivkovi Uice, SIZ Kulture, Titovo Uice, 1981.

40

To je zapisano i na neki nain sauvano od zaborava, za spomen i da se
zna, da je tako bilo i bitisalo.
66

Poetkom 1863. godine iz Beograda su doli u Uice engleski major
Gordon, ruski general Tidebal da pored ostalog prisustvuju ruenju uike i
sokolske tvrave. U komisiji je srpska vlada odredila generala Ranka
Alimpia da ih prati na putovanju po Srbiji. U prisustvu turskog pukovnika
Mehemda-Ali Beja, minama je poruena uika tvrava i na taj nain
potpuno onesposobljena kao vojni objekat.
Iseljavanje iz Sokola ilo je znatno tee . Sokoljani su izbjegavali i
odugovlaili izvrenje odluka Protokola, pa je turski predstavik pukovnik
Ali-beg morao uloiti dosta truda i prijetnji da ih prisili da napuste svoj rodni
grad i isele se u Bosnu. Migracioni put vodio je Sokoljane u naselja u
donjem toku Drine, Srebrenicu, Bratunac, Zvornik, Kozluk i J anju, gdje su
neki ostali da ive, dok su drugi produili dalje.
O iseljavanju muslimanskog stanovnitva iz apca i Beograda
nemamo drugih podataka, sem da su doli brodovima u nova naselja: Novo
Brezovo Polje, Oraje i Bosanski amac.
67
Grad Soko nakon ruenja nije
vie naseljavan. Glavni uzrok lei u tome to je Soko sa okolnih 11 sela bio
nastanjen iskljuivo etnikim Turcima, pa je njihovim iseljavanjem i
ruenjem grada koje su izvrili ruski strunjaci na zahtjev Srbije, prestao
svaki ivot u gradu. Sokoljani nikako nisu eljeli napustiti svoje kue pa su
imali nesporazume sa turskim vlastima koji su dobili iroke razmjere. Oni su
izjavili ne samo to nee da se sele iz grada ve su spremni da iz tvrave
prue otpor svakom nasilnom pokuaju iseljavanja, te da e se braniti do
poslijednjeg. Ipak su napustili domove a da nisu pruili otpor koji su bili
najavili.
U Beogradu su muslimani inili 4/5 u odnosu na drugo stanovnitvo, a u
Uicu 96, 7 % od ukupnog broja stanovnika, dok je u Pomoravlju taj
procenat iznosio 65%. Beograd je poetkom sedme decenije 19 vijeka imao
730 muslimanska, 536 nemuslimanska i 3 romska domainstva.
Prije svega recimo nekoliko rijei o ivotu ovih doseljenika u
njihovoj staroj postojbini i gradovima: Uicu, Sokolu, apcu itd.
Uice je izgraeno prvobitno kao srednjovjekovna tvrava, u okuci rijeke
etinje, na putu koji je u to vrijeme povezivao Srbiju sa Bosnom. U prvom
turskom popisu iz 1476. godine, Uice se spominje kao selo, a u drugom iz
1516. godine kao kasaba i sjedte nahije (sreza). Uice je bilo trgovako i
zanatsko sredite okruga. uveni putopisac Evlija elebija koji je od 1640.
do 1682. godine putovao i prolazio kroz mnoga mjesta Carstva u svojim
djelima navodi da stanovnici Uica govore bosanskim jezikom koji im je

66
amake novine br. 49, god. III 26. avgust 1987.
67
Esad Tihi Bosanski amac kroz Historiju (od postanka naselja do zavretka Drugog
svjetskog rata),Bemust, Sarajevo. 2005.

41

maternji. Drugi puta kada je doao u Uice 1664. godine on zapisuje da je
Uice veliko mjesto, u kojem ima 4800 kua, da u tri mahale stanuju krani
(Srbi, Bugari i Latini), a u jednoj J evreji. Po zanimanju, stanovnici su
uglavnom trgovci i zanatlije. Isti putopisac navodi da u Uicu ima 34
damije, od kojih je najvanija Sultanova damija sagraena po nalogu
sultana Bajazita Drugog, 29 mesdida (male damije bez munare)... . .
68

Glavne ulice grada su poploane. U prvoj polovini XIX vijeka Uice je bila
prava turska varo. najvea u Srbiji poslije Beograda. To potvruje i
putopisac Joakim Vuji i Oto Dubislav Pirh. U svojim Puteestvijama
Vuji je zapisao da Uice ima 2. 000 muslimanskih kua, 20 damija i 80
srpskih domova. Engleski putopisac Andrej Aribald Paton bio je u Uicu
1843. godine. Njega je obavjestio muselim (sreski naelnik) da Uice ima 3.
500 muslimanskih kua i 600 srpskih kua. U borbama od 1804-1815.
godine varo je dosta stradala jer su izvrena ogromna razaranja, dok su u
poaru nestali itavi dijelovi grada. Muslimani su se iz okolnih sela oko
Uica iselili u Bosnu 1834. godine. U to doba politike prilike i odnosi
izmeu muslimana i Srba bili su veoma zategnuti.
Polovinom 19. veka naselje Uice se sastoji od dva dela, turske i
srpske varoi. Turska varo je imala mahale Musale, Kragovo i nalazila se
pored reice etinje, zvala se Donja arija, a iznad nje je bila stara tvrava,
zvana Grad sa turskom vojnom posadom do 1862. godine. Srpska varo se
zvala Gornja arija sa mahalama Lipa, Carina, Painac.
69
Politikom
voljom domai autohtoni poislamljeni ivalj je pretopljen u Turke.
Evidentno je da je razvoju Uica doprinijela i islamizacija domaeg
stanovnitva. To nisu Turci iz Turske, ni Turci iz Srbije kako su
nazivani Muslimani nego kako Evlija elebija kae Uiani koji govore
bosanski, to znai da govore maternjim jezikom kojim su govorili i prije
islamizacije. Te konvertite se oznaavalo kao sinove Abdulaha, napr.
Mehmed sin Abdulaha itd. A vrlo rijetko pravo ime oca koje je bilo
hriansko. Uice je imalo dva topla kupatila, jedan bezistan, pet mehana, 1.
400 duana, tri kamena i tri drvena mosta preko etinje, deset tekija i puno
damija zato su ga mnogi zvali mali Carigrad na etinji. Alajbegova
damija je bila pokrivena olovom, pominje se Huseinagina, Hasanefendijina,
Ceribaina i Namidia damija, ostalih 29 su mesdidi. Grad je imao 11
mekteba (kola) za djecu. Djeca su otroumna i imaju prirodan dar za
pjesmu. U gradu ima devet tekija. Stanovnici vole strance i gotovo svi su
trgovci.
Novak ivkovi u svome djelu navodi: Tursko varoko naselje u Uicu je
svo bilo u stanju propadanja. Most je veim dijelom oronuo, zgrada

68
Evlija elebija Putopisi, odlomci o jugoslovenskim zemljama knj. 2, preveo Hazim
abanovi, Svjetlost, Sarajevo. 1957.
69
amake novine br. 49, isto.

42

Medlisa, gdje je radila turska vlast je takoe oronula, kao i zgrade gdje su
se nalazile kola i tamnica. alosno je bilo pogledati ove zgrade, u ijim
pukotinama bujaju puzavice. na drugoj, pak, strani srpskoj- nove zgrade
okrunog naelstva, crkva i protina kua.
70

Srpsko stanovnitvo su inili uglavnom doseljenici iz okolnih sela i oni su
dobili mogunost da se jeftinom kupovinom ili uzurpacijom doepaju
muslimanskih imanja i zgrada kada su ovi otili za Bosnu.
Drugi grad je bio Sokol, srednjevjekovni grad jugoistono od
Krupnja. Bio je izgraen na visokoj stijeni u klisuri rijeke Graanice. Kao
utvreni grad Sokol se prvi put spominje 1403. godine kada ga je maarski
kralj Sigismund privremeno ustupio na upravu srpskom despotu Stevanu
Lazareviu. Grad je pao Turcima u ruke 1459. godine, padom Despotovine.
U vrijeme austrijsko-osmanskih ratova, Austrijanci su ga vie puta opsjedali
ali ga nisu mogli osvojiti. Karaore je 1804-1813. godine slao svoje
vojvode Petra Nikolajevia Molera, te Jakova i Matiju Nenadovia da ga
zauzmu, ali bez uspjeha.
71

Soko nije imao razvijenu trgovinu i zanatstvo. On je bio prvenstveno vojno
utvrenje sa malim brojem prateih djelatnosti kao to su trgovina i zanati.
Skoro svi stanovnici Sokola su bili poljoprivrednici, stoari i voari. U
Sokolu i osam okolnih sela bilo je 1. 600 muslimana.
Trei po redu iseljenika bio je grad abac, ije je staro ime Zaslon
koje se prvi put spominje 1458. godine prije nego to su ga Turci zauzeli. Tu
su oni podigli utvrenje. Ime Zaslon se odralo do 17. vijeka, kada su ga
Turci nazvali Sabas, po rijeci Savi. Meutim bio je u upotrebi i drugi naziv
Boguz-Then (kupina). Preko abca Turci su vrili prelaze preko Save i
osvajanja Maarske i sve do Bea. Kratak dio do Beogradskog mira 1739.
godine pripadao je Austriji. Tu su 1804. godine voene borbe sa ustanicima,
a novopristigla osmanska vojska je probila blokadu tvrave i zauzela grad.
Ogorena borba se vodila na Miaru 13. avgusta. Milo Obrenovi je u gradu
od 1816. do 1831. godine uspostavio srpsku civilnu vlast, a abac je bio
sjedite J evrema Obrenovia koji je sjedinjavao vojnu i civilnu vlast nad
abakom, Beogradskom i Valjevskom nahijom. Nahije Soko, J adar,
Raevina i Stari Vlah su 1833. godine nasilno pripojeni Srbiji, a abac je
ostao uporite dinastije Obrenovi. Tu je 4. oktobra 1844. godine planula
Katinska buna koju je vodio Stojan uki. Muslimansko stanovnitvo
je1862. godine napustilo svoj grad, ali je jedan dio je i ostao i to onaj
siromaniji, meu kojima je bilo dosta Roma koji su primili pravoslavnu
vjeru, ali su zadrali muslimanska imena i prezimena napr. uvena porodica
muziara Cicvaria.
72


70
Novak ivkovi, isto.
71
Vojna enciklopedija, II izdanje, knj. 8.
72
Esad Tihi, isto.

43

Muslimani Srbije mogli su ostati na svojim ognjitima, zadrati sva svoja
dobra, ali samo pod uslovima: da se vrate veri pradedovskoj, a ako to nee
onda mogu, da budu Srbi islamske vere, a ako i to nee onda moraju da se
piu kao Cigani, a ako ni to nee onda moraju da se isele. Masa se odluila
na iseljavanje, dok vidimo da je jedan manji broj prihvatio da budu Cigani.
Iseljenje sa tih prostora zakljueno je 1876. godine, a iz jugoistone Srbije
1882. godine.
Da bi se muslimani im prije iselili iz Uica srpske vlasti su
organizovale podmetanje poara u gradu. Prema zapisima Miladina
Radovia najvei dio varoi prekrio je pepeo poara, zatrpane su i pogaene
stare drvene esme na lule, nestalo je vrtova i vonjaka, platane i jablanove
opalio je poar. Pusta i otvorena zjapila je velelepna ehova damija i niko
ne misli na turbeta, niae i druge svetinje, niti se vie svet kupi u Musali
nekad punoj zelenila, najlepem kraju Uica.Kasnije je sruena i nagorjela
ehova damija, ali je u narodu ostalo verovanje, da e onaj koji je to sruio
ostati proklet. Damiju je sruio Ilija Jokanovi, trgovac i kafedija. Iza
njega je ostao sin koji se oenio enom koja je ubrzo oboljela, pa tako nije
imao poroda. Bolesna ena je u tekom psihikom stanju vikala na sav glas i
pozivala dodjite i uzmite to je vae, dodjite i uzmite to je vae.
Kolone iseljenika obezbjedjivala je srpska vojska. Neki od vojnika vrijedjali
su iseljenike, drugi su ih alili. J ednu takvu kolonu nadgledao je i kapetan
Mia, koji je bar prema rijeima alio iseljevanje muslimana uz komentar
oni su se ovdje izrodili, oni i njihovi djedovi, i njihovi ukundjedovi, nije
lasno bolan, ostaviti svoju kuu, svoj zaviaj i svoje ognjite.Pouzdano se
zna da je bilo i pojedinanih prelazaka Drine ili pak u manjim grupama i tu
su se deavale ljudske drame, ubistva i pljake.
Knez Mihajlo je 1865. godine davao velike povlastice za doseljenike
na imanja muslimana, kao besplatno dobijanje zemlje, kua, stoke, odreene
koliine hrane, oslobaanje od poreza, vojne obaveze tokom odreenog
perioda to je izazvalo masovno doseljavanje.
Porta je odluila da ove sultanove musafire, kako ih je bosanski valija
uobiajio nazivati, odnosno muhadire naseli u Bosanskom ejaletu.
Istovremeno su obrazovane dvije potkomisije, osmanska i srpska, da
procijene vrijednost njihovih nepokretnih dobara koje je Srbija trebalo da
isplati Turskoj.
J o od polovine 1862. godine muhadiri su poeli neorganizovano i u
veim grupama prelaziti preko Drine u Bosnu. Tih dana bosanske vlasti su
im odredile privremeni smjetaj uglavnom u zvornikom kajmakamluku.
Austrijski generalni konzul baron Stjepan Jovanovi je 6. februara 1863.
godine izvijestio ministra Rehberga da je najvrijednija stvar ovog vremena
bilo upravo zbrinjavanje i naseljavanje muslimanskih porodica koje su u
Bosnu dole iz Srbije. O prilikama u zvornikom kajmakamluku izvjestio je

44

konzularni agent Nikola Omikus na zahtjev konzula Jovanovia i to u
periodu kada je konzularna agencija preseljena iz Tuzle u Brko.
im je dobio dozvolu iz Carigrada da moe izbjeglice naseliti, valija
je izjavio da bi bilo dobro da se oni razmjeste u Bijeljini, Zvorniku, Tuzli,
Maglaju i Sarajevu. Oevidno je vodio rauna o tome da su muhadiri do
tada ivjeli u gradovima i da su se bavili gradskim privreivanjem te da bi ih
zbog toga trebalo smjestiti u bosanske gradove koje je nabrojao. Nasuprot
njemu, efik-beg je predloio da se svi nasele na jedno mjesto, na dravno
zemljite koje je ranije pripadalo Huseinbegu Gradaeviu. Oevidno je,
pisao je ulepnikov svojoj vladi, da efik-beg nije vodio rauna o tome da
uiki Turci nisu zemljoradnici, nego su veinom gradski stanovnici
trgovci i zanatlijei da e se oni vrlo teko prilagoditi ivotu na novom
movarnom i poljoprivrednom zemljitu.
Prisilno iseljavanje muslimanskih stanovnika iz gradova u Srbiji bilo je
popraeno njihovim nezadovoljstvom, pa i pruanjem otpora.
73

Valija je 14. aprila 1863. godine krenuo iz Sarajeva u sjeverne
krajeve ejaleta da bi odredio zemljite na kojem e se podizati nova naselja.
Na svom putu u Posavinu, valija je 17. aprila stigao u Maglaj, a potom
nastavio preko Doboja i Modrie do Gradaca u koji je stigao 19. aprila
1863. godine.
Struna komisija koju su sainjavali Bedri-beg i jedan ininjer,
krenula je iz Sarajeva nekoliko dana prije valije drugim pravcem. Oni su
najprije preko Zvornika doli u Bijeljinu, onda u Brezovo Polje gde su
odredili zemljite za novo naselje, a potom se u Gradacu pridruili valiji da
bi odredili teren za izgradnju naselja na bivem imanju Huseinbega
Gradaevia. U toku boravka u Zvorniku, oni su razgovrali sa doseljenicima
iz Srbije koji su im izjavili kako ne odobravaju da se za njih grade nova
naselja. Tom prilikom, oni su predlagali da im se isplati novana odteta za
njihova imanja ostavljena u Srbiji i da im se onda dozvoli da slobodno
izaberu mjesta u kojima e podii svoje nove domove. Ovo tim prije to se
veina doseljenika u ranijem mjestu stanovanja bavila iskljuivo trgovinom i
zanatima, pa ukoliko ih se smjesti na jedno mjesto ili nekoliko mjesta, ne bi
se mogli baviti svojim dotadanjim zanimanjem.
Valija je pak na zboru u Gradacu rekao: Ja imam nalog od Devleta
da na mirinskom zemljitu smjestim carske goste (musafire) koi su iseljeni iz
Srbie, od ovih gostiuh ima se naseliti u selo Orazu na obali Save (sahat
daleko od Tolise) oko 250 kuah. I za ovo obavit imadu se iz Oraja dignut
Seljani svi (Srbi) koim e se na drugom mjestu dati selita.. Tako je zapisao
Martin O. Nedi upnik Tolise 5. svibnja 1863. poslije susreta sa valijom.

73
Dr Galib ljivo Naseljavanje muslimanskih prognanika (muhadira) iz Kneevine Srbije
u zvorniki kajmakamluk 1863. godine., Prilozi, 30, Sarajevo, 2001.

45

Valijino kretanje po Posavini pratile su austrijske pogranine vlasti i
ukazivale mu uobiajene poasti. Iz pisma koje je Andrija Torkvat Brli
uputio 3. maja 1863. godine u Zagreb u vezi sa Osman-painim putovanjem
proizlazi da je valija 2. maja doao u Bosanski Brod. Zapovjednik Vojne
Krajine hrvatski ban barun Josip okevi je odmah odredio delegaciju koja
e u njegovo ime pozdraviti valiju u Bosanskom Brodu. Na elu ove
delegacije bio je komandant slavonskobrodske tvrave koji je sa pratnjom u
sveanim uniformama pozdravio valiju. Osman-paa ih je srdano primio i
poastio kafom i ibukom. Valija im je tom prilikom izjavio da e se za
muslimanske doseljenike iz Srbije izgraditi 300 kua na desnoj obali Save
naspram Slavonskog amca, a 1. 400 kua iznad Bosanskog Broda. Poslije
zavrenog prijema, valija se istog dana prevezao u Slavonski Brod i u est
sati uvee ukrcao u parobrod i otplovio u pravcu Berbira (Bosanske
Gradike). Na rastanku je izjavio delegaciji koja ga je doekala u
Slavonskom Brodu da e naprije otii u Banja Luku i otuda se vratiti u
Bosanski Brod i uzvratiti posjetu. Tada je naelniku Kottasu i pukovniku
Vagneru rekao da je ve odredio zemljite za izgradnju novih naselja:
Brezovo Polje naspram Rainovca, Drenovce u bijeljinskoj nahiji, Oraje
naspram upanje, amac u gradaakoj nahiji i Orahova naspram Jablanca u
banjalukoj nahiji. Valija je naglasio da se nova naselja podiu u Posavini
samo zbog toga da bi naselio stanovnike na pustim prostranstvima i da to
nije ni u kakvoj vezi s tim da on muslimanske doseljenike razmjeta uz
austrijsku granicu, da bi na taj nain odatle potisnuo hriansko stanovnitvo.
Konzul Jovanovi je izvjestio Be da je ustvari to smiljeno, planski i
sistematino uraeno ba zbog osiguranja granice prema Austriji.
Iako se vratio u Sarajevo, valija je nastavio da prati kako se grade nova
naselja na sjeveru Bosne. Polovinom juna 1863. godine tamo je uputio
Muhijedin-pau i svog ehaju koji su naprije otili u Zvornik. Oni su imali
zadatak da skre otpor naseljavanju u redovima samih naseljenika.
Najnezadovoljniji su bili Uiani i Sokoljani. Uiani su izjavili da im je
srpska vlada ve odobrila da se mogu vratiti, s tim da mogu slobodno
ispovjedati svoju islamsku vjeru, a vratie im i njihove kue i radnje. Srpska
vlada je od njih jedino traila da plaaju godinji porez u iznosu od
devedeset groa.
74

Sarajevo, 1863. 16. maja, Jovanovi baronu Mamuli.
Protjerane obitelji iz Srbije naseli e se u Brezovom Polju, oko
upanje, amca i Kostajnice. Prigodom ovog naseljavanja kranima se
oduzima zemlja bez odtete. Zbog toga paa ovih dana obilazi terene i
lokacije za budue naselje na desnoj obali reke Save... . Prije nekoliko
nedelja imao sam razgovor sa njegovom ekselencijom (guvernerom Bosne) i
tom prilikom mi je saoptio kako su ve preduzete konane mere oko

74
Dr Galib ljivo, isto.

46

naseljavanja iseljenika iz Srbije. Treba izgraditi etiri vea naselja na Savi i
to u Brezovom Polju, zatim preko puta Slavonskih mesta upanje, amca i
Kostajnice. Imam dalje vesti i o tome, kako starosedioci, vlasnici zemlje -
begovi nisu oduevljeni dolaskom novih doseljenika i da za svoja zemljita
trae od drave odtete iskljuivo u novcu.
75
Planirano je da se izgradi
naselje Drenovci istono od Brkog ali nije izgraeno.
Zanimljivo je znati, kako su onovremene turske vlasti u Bosni na elu sa
Osman paom, elele da od naselja na uu Bosne u Savu sagrade
najznaajnijij trgovaki grad u pograninom delu Bosne prema Srednoj
Evropi. Novom naselju amac izgraenom na uu Bosne u Savu Osman
paa je namijenio ulogu glavnog trgovakog mjesta u ejaletu. Zato je
istovremeno sa podizanjem novih urbanih sredina graen i drum kojim e taj
grad biti povezan sa postojeim glavnim drumom Sarajevo-Brod. Muhijenin
paa i valijin ehaja su obili i amac i uvjerili se da izgradnja kua tee
ubrzano i da se podie potpuno novo naselje.

, Sarajevo, 1863. 4. jula grof Stefanelli baronu Mamuli.
Die neu zu errichtende Stadt amac nahe am einflusse der Bosnia in die
Save, will Osman Pascha zu einem Haupthandelsplatz des Landes erheben
und zu diesem Zwecke durch eine in die Brooder mundende neue Strasse mit
Sarajevo verbinden... ...
76

... da Osman paa namjerava grad amac iznova podii u neposrednoj
blizini ua rijeke Bosne u Savu. Da ovaj grad treba da bude glavno
trgovako mjesto Bosne prema Austriji. Zatim da paa ve sada planira i
namjerava graditi put od Sarajeva do amca kroz dolinu rijeke Bosne, a od
amca savskom obalom i do Bos. Broda.
Pri tome se u prvu ruku raunalo na izvanredno pogodan geografski poloaj
ove lokacije koja je na sred savskog rijenog toka, a sa druge strane ogromno
bosansko podruje gravitira prema ovom mjestu preko rijene doline Bosne.
Meutim samo ue Bosne u Savu nije bilo zatieno od strane poplava ovih
dviju rijeka, a nisu postojale ni osnovne komunikacije.
Sarajevo, 1863. 1. avgusta Gen. konzulat u Sarajevu baronu Mamuli.
Male grupe iseljenika iz Srbije sa velikim nezadovoljstvom se
naseljavaju po Posavini. I ve sada se bore sa nestaicom hrane. Krani oko
Oraja i amca moraju besplatno ustupati svoju zemlju novim
naseljenicima.
77
Mukarci muslimani su sa kranskom rajom iz okolnih
sela, koja je time odraivala kuluk, sami od dodijeljenog materijala gradili
kue. Za to vrijeme su stanovali u improvizovanim sklonitima.

75
Berislav Gavranovi Bosna i Hercegovina od 1853. -1870. godine Sarajevo 1956.
Nauno drutvo NR BiH, Graa, knjiga IV Odjeljenje istorisko-filolokih nauka knj. 2.
76
Isto.
77
Isto.

47

Konzularni agent u Tuzli major Nikola Omikus obavjestio je austrijskog
generalnog konzula da vlasti vre nasilje na onim hrianima koji su imali
kue na zemljitu na kojem su podizana nova naselja. Omikus navodi da su
mu lica u koja ima puno poverenje saoptila ove podatke. Meu njima se
nalazio i jedan seoski knez iz amca. Rije je o tome da je vlast naredila da
se svih est kua u kojima su stanovali pravoslavni kmetovi isele odmah, da
bi se na tom zemljitu podiglo novo naselje. To je isto uinjeno i sa
kmetovima u Tiini, Prudu i Oraju. Omikus je dalje saznao da je zemljite
na kojem se podizalo novo naselje amac, u stvari pripadalo udovici
Salihbegoviki; naime, kmetovi su od nje kupili placeve na kojima su podigli
kue, a njene zemljine parcele uzeli u zakup. udovica se na ovaj postupak
vlasti prema njenim kmetovima alila medlisu u Gradacu, ali njena alba
nije ni razmatrana.
78

Doseljenici koji su u Srbiji ivili u Uicu i Sokolu, ili u selima oko njih, bili
su tipino stanovnitvo planinskih predela, pa su na svaki nain hteli da
izbegnu naseljavanje u barutinama Posavine, kojih su se s pravom plaili.
Glasovi o tekoj situaciji doseljenika dospeli su do Carigrada, pa je vlada
uputila pismo Osman pai da je elja Padiaha da se iseljenici iz Srbije lepo
smeste, uz hranu, pomo i panju.
79

Nova naselja Oraje i amac nisu jo bila dovrena polovinom juna
1863. godine kako je bilo predvieno, a doseljenici su poeli stizati na ova
podruja. Vlasti su se onda dovijale tako ro su neke hrianske porodice
nasilno izgonile iz njihovih kua i u njih privremeno smjetale doseljenike.
Prema izvjetajima austrijskih pijuna proizlazi da su Oraje i amac graeni
po slinim planovima. U amcu je istovremeno podizano 315 potpuno novih
kua. Konzularni agent Omikus obiao je amac 21. septembra 1863.
godine da bi se uvjerio kako i gdje se podie to naselje. Izvjestio je
Generalni konzulat u Sarajevu da se u amcu gradi 306 potpuno novih kua.
To su preteno male kue od drvene grae i pokrivene indrom. Oko cijelog
naselja je podignut visok nasip da bi sprijeio potapanje naselja prilikom
visokog vodostaja Save. Sa slinim namjerama je i vladika Dionizije obiao
ove predjele. On je putovao preko Gradaca u amac i Brko, pa je izjavio
Omikusu kako se lino uvjerio da se za muslimanske doseljenike grade
potpuno nova naselja. Poto su radovi privedeni zavretku, u ove krajeve je
uslijedio dolazak najviih dostojanstvenika Bosanskog ejaleta. erif Osman-
paa i Muhijedin-paa su obili novopodignuta naselja poetkom jeseni
1863. godine; 18. septembra su krenuli iz Tuzle prema Zvorniku, a onda
nastavili prema Bijeljini. Valija je 8. oktobra stigao u Oraje i potom
produio u amac. Poto se u to vrijeme ve bila smjestila veina
stanovnika, valija se interesovao kako su se smjestili, jesu li zadovoljni i

78
Dr Galib ljivo, isto.
79
amake novine br. 46, god. III 15. 7. 1987.

48

kakva im je jo pomo potrebna. Iako je morao pribjegavati i prislinim
mjerama da ih smjesti ovdje.
Major Omikus je detaljno opisao novoizgraeno naselje Aziziju u
izvjetaju, 28. septembra 1863. godine
Uurbano i sa pozivom za kontigent od 2. 000 radnika u cijelom ovom
mjestu kao i sa ove strane Save, u kvadratu velikog zemljanog rova koji je
bio dubok 3 hvata i isto toliko irok na ijem su se svakom uglu nalazila
postolja za topove nalazile su se 4 kapije koje su vodile unutar kampa.
Zemljani rov je bio sem toga opkoljen sa jakim palisadama koje su se
uurbano proizvodile u planinama i jo uvijek dovoene u amac. Ove
radove je vodio Bedri Bej.Grad su gradili muki doseljenici zajedno sa
kranskom rajom koja je time odraivala kuluk i to od dodijeljenog i
prirunog materijala.
Za izgradnju ovih naselja, Porta je uvela poseban porez. Konzul Cezar
Durando je izvjestio svoju vladu da je u Kozluku na Drini izgraeno 110
kua, Brezovom Polju na Savi 250, Aziziji 200, amcu 200 i Orahovi 200
kua.
Serajevo 28. 9-bre 1863,
Nuovi villaggi turchi nella Posavina Azizie kassabachi sula Sava 230
case.
80

I Durando navodi da je naseljavanje uraeno smiljeno i planski sa ciljem
poveavanja broja muslimana i sprijeavanja uticaja susjednih drava.
Sva nova naselja sagraena su po istom planu sa pravilno rasporeenim
ulicama, snabdjevena su dovoljnim koliinama pitke vode, imaju po jednu
damiju, a svaka porodica je dobila poveu obradivu parcelu od 25-40
dunuma. Svi ovi novi stanovnici doselili su se iz Beograda, Uica, Sokola i
apca.
Podaci o broju kua se razlikuju za Donju Aziziju odnosno Oraje i
Gornju Aziziju odnosno Bosanski amac. Za Oraje se najee navodi 241,
a za amac 315 kua. Najpouzadniji su ipak oni podaci koje je sam valija
erif Osman-paa dao engleskom konzulu u Sarajevu neposredno poslije
zavrene gradnje novih naselja, a oni glase: Oraje-Azizija (gradaaka kaza)
u kojem je izgraeno 200 kua i u njima nastanjena 963 stanovnika,
Bosanski amac Gornja Azizija (gradaaka kaza) u kojem je izgraeno
260 kua i u njima smjeteno 1. 180 stanovnika.
Ipak u proljee 1865. godine rijeke su odmah pokazale na kakvo zemljite su
ovi ljudi dovedeni. amac (Gornja Azizija) je 10. marta 1865. godine bio
poplavljen, pa su stanovnici morali napustiti svoje kue i privremeno se
skloniti u brdoviti Gradaac. Mnogi stanovnici amca su se tada razboljeli, a

80
P. Mitrovi i H. Kreevljakovi Izvjetaji italijanskog konzulata u Sarajevu (1863-1870),
Sarajevo 1958.

49

mnogi su i umrli, pa su vlasti stoga odluile da u proljee iste godine
podignu u tom naselju jo stotinu novih kua.
81

Poplava je bilo i 1864. godine jer su Narodne novine pisale 13.
februara 1864. godine o hladnoj i gladnoj zimi. A u junu je kia neprekidno
padala nedelju dana, ponegdje od visokog vodostaja Save popustio je nasip,
tako da je novoizgraeno naselje amac bilo poplavljeno da su stanovnici
izlazili i dolazili u svoje kue amcima.
Kad su 1863. godine u Bosanskom amcu naseljene muslimanske
izbjeglice iz gradova po Srbiji, vlast je za njih sagradila kue na panjevima.
Te kue su bile od epera i pokrivene daskom. Poslednja kua takvog tipa je
sruena oko 1900. godine.
82

Ove prostore tada, a i kasnije je obilazio i konzul Kraljevine Pruske dr Oto
Blau.
Kako vidimo prvi doseljenici su u amac prispjeli krajem ljeta i poetkom
jeseni 1863. godine i to su prvo doli Uiani. Takoer je eto zapameno da
kue nisu bile izgraene, pa su graena privremena sklonita (atore).
Ui izbor lokacije na uu reke Bosne u Savu, zatim urbanistiko
reenje za naselje dali su francuski ininjeri koji su tada bili u slubi Osman
pae, koji su koraali i mjerili po amcu, te da je po njihovom projektu okolo
amca iskopan rov po kolcima koje su oni postavili.
Tako je amac dobio neuobiajeno urbanistiko reenje, a njegovom
realizacijom izgled i panoramu srednjoevropskih naselja, a ne sredozemnih,
kao manje-vie sva druga naseljena mesta po Balkanu. amac je u Bosni
jedini sagraen grad po unapred pripremljenom i svakako dobro prouenom
planu. Treba rei, kako je presudnu ulogu pored kolovanih u evropskoj
tradiciji graditelja, veliki znaaj ima ravnica, gdje je takvo naselje mogue
bez terenskih zapreka i sagraditi.
Takoer treba napomenuti kako je konanu fizionomiju i izgled
amac dobio tek dobru desetinu godina kasnije, kada je naselje potpuno
sagraeno. Ime naselja u zvaninim izvorima i kod oficijelnih vlasti
prvobitno je bilo Gornja Azizija, prema sultanu Turske drave. Moda treba
spomenuti da je susedno Oraje, bilo Donja Azizija ali se ovi nazivi u
narodu nisu odrali. amac je dobio ime prema starijem Slavonskom amcu,
to je sluaj i kod dobrog broja susjednih naselja.
Iz urbanistikog plana naselja Bosanskog amaca, to su ga sainili
eki ininjeri-geodeti pri geodetskom premeru Bosne i Hercegovine koji je
izvren 1882. godine izvanredno jasno se daju vidjeti ciljevi francuskih
projektanata, a takoer i dokle se stiglo poslije 20 godina gradnje varoi.
Takoer je vrlo zanimljiv i anac ili rov okolo naselja kao i kapije ulazi-
izlazi, koje su imale za cilj svaku kontrolu komuniciranja sa naseljem pored

81
Dr Galib ljivo, isto. .
82
Milenko S. Filipovi Prilozi etnolokom poznavanju..., isto.

50

pravougaonog nacrta ulica, najvanija odlika ovakvog naselja je prazan
prostor trg u njegovom centru. J asno se vidi zamisao graditelja da ovaj
centralni trg naselja mora biti potpuno otvoren prema rijeci Savi, gde je opet
ostavljen vei prostor rezervisan za rijeno pristanite luku. Meutim ve
od prvih dana jedan niz kua razdvojio ova dva u naselju najfunkcionalnija
prostora. Do toga je dolo prvenstveno zato to je naseljeno stanovnitvo
imalo sasvim drugaije ivotne navike, a sa druge strane zato to luka-
pristanite nije bila izgraena. Tako je Bosanski amac ostao palanka na
granici dvije carevine, a dolaskom Austrougarske okupacije 1878. godine
stanje se nije mjenjalo.
83

Meutim znatne su promene vremenom ipak pristigle, ali sa druge
strane. Tako je rov ili anac naselja nestao i izgubio se sa godinama koje su
prolazile. Njegov nestanak nije samo znaio da doseljenici prestaju
komunicirati sa susednim srpskim i hrvatskim stanovnitvom jedino putem
dvije kapije to su postojale na dva mjesta postavljena preko rova-anca. To
je jednostavno bila potpuna integracija naselja u podruju gdje je sagraeno.
Ve prije dve decenije, odmah po nastanku austrougarske okupacije, dolazi
do naseljevanja Bosanskog amca srpskog i hrvatskog stanovnitva iz
okolnih seoskih naselja, pa sve postaje domae i bosansko kao i u drugim
susednim naseljima.
84

amac je nastao krajem turske vladavine kao jedino novo gradsko naselje u
tom periodu u dolini rijeke Bosne, kako u prostornom tako i u vremenskom
smislu.Turska vladavina u Bosni nije dala mnogo novih gradskih naselja,
jer su ve na mjestima sa najpovoljnijem geografskom poloaju, postojala
naselja.
85

Najznaajni prirodni faktor jeste dolina rijeke Bosne. Za razliku od
drugih mjesta u BiH, Bosanski amac je izrazito mlada anglomeracija
nastala pod specifinim uslovima i sva okolna i iole znaajnija mjesta daleko
su starija od samog amca. ak ta vie neka seoska naselja sa podruja
amake optine znatno su starija od samog matinog mjesta.
Po predanju amac je naseljavan postepeno, pa je dio po dio i
nasipan oderom i zemljom sa prostora Duga, da bi kasnije i taj dio trebalo
nasipati. On je praktino otiman dio po dio od udi ovih rijeka, ba kao to
Holanani otimaju zemlju od Sjevernog mora. Na mjestu gdje se sada nalazi
naselje bilo je samo nekoliko kua, u kojima su stanovali skeledije, ribari i
granini straari. Bila je i skela koja je ve tada davala ivotne tokove,
znatan promet i razvijen obalski utovar. amac je bio poznat po nagonicin
prelazu preko Save za stoku (blizu dananjeg hotela Plaa, stoka je

83
amake novine br. 47, god. III 29. 7. 1987.
84
amake novine br. 48. god. III 12. 8. 1987.
85
Milo Bjeloviti Zenica i njena okolina Ekonomskogeografska studija, ANiUBiH Djela
KnjigaXXXI Odjeljenje drutveniih nauka, knjiga 18, Sarajevo, 1968.

51

nagonjena preko Save), turskoj carinarnici i graninoj karauli. Ostalo je
zabiljeeno da je na svim drugim prelazima naplaivana tarifa za robu i
putnike od 2 pijastera, samo je na prijelazima kod upanje i amca
primjenjivana tarifa od 1 pijastera.
Varoica je skoranjeg postanka. Pre dolaska muslimanskih iseljenika iz
gradova u Srbiji (1863) u Bos. amcu su bile samo turska carinarnica i dve
kue pravoslavnih Srba. Tu je bio prelaz preko Save sa nagonicom. Od
Srba bili su tu Todor Gavri i Risto Kovaevi. Kad su inenjeri koji, su
bili Francuzi, delili zemljite naseljenicima, ostavili su jedno zemljite
Gavriu i Kovaeviu, rekavi da im to ostavljaju za crkvu. Oni su se nekali
da prime i govorili da im ne treba, poto ih je malo.Trebae vam. Ovo je
skela: Bie vano mesto.Rekli su im ti inenjeri. Njih dvojica nisu na to
mnogo polagali, pa nisu traili ni tapiju, te je posle damijski vakuf prisvojio
to zemljite, ali je docnije vraeno crkvenoj optini po nagodbi: Crkvena
optina je kupila ilim za damiju.
U Bos. amac su se naselile mnoge muslimanske izbeglice iz Uica,
Sokola, apca i Beograda. Preci Izetbegovia (Jakia) bili su iz Beograda i
pria se da su imali tapiju na Adu Ciganliju. Sultan Aziz podigao je damiju
u Bos. amcu, koja se u tursko vreme po njemu i zvala Azizija.
86
Gavri i
Kovaevi su isto radili na podizanju kua.
Brzo su se u amcu poeli naseljavati i drugi, pravoslavni, a posle okupacije
(1878) i katolici. J o 1863. doli su iz Tenja urii, ranije zvani Ilii,
Patkovii, Liii (Stjepanjdan), a 1864. godine bio je doao Petar
Dimitrijevi Arnaut iz Sjenice, a rodom iz Velesa. Mihailovii (1 kua
urevdan) doli su pre 30 godina iz Zvornika, a starinom su iz Novog
Pazara, Ristii su porijeklom iz Rake (Sandaka), Dujii ili Damjanovii (3
kue Simeunjdan) doli su iz sela Dubice, a dedovi su im iz sela Crkvine.
Vujiii (1. kua Lazarevdan) takoe su iz okoline i vrlo su stari doseljenici
jer vele da su tu bili od postanja svijeta. Pravoslavni Srbi iz Bos. amca u
prvo vreme ili su u crkvu u Crkvini i groblje im je bilo u kariu.
87
Roba je
izvoena na konjima do mjesta gdje je danas Bos. amac, a gdje je do 1863.
godine bila samo skela i jedna kua.
Ribolov je uticao da je ovo mjesto privuklo i par ribara, pa je
pretpostavka da su ova dvojica T. Gavri i R. Kovaevi ribari ili skeledije.
Dravna vlast pored karaule, ija je posada budno pazila na granini promet,
vodila je jedino rauna o naplati carine, te je u tom cilju i podigla tzv.
umrukhanu- carinarnicu (koja je poslije Prvog svjetskog rata sruena),
jedan han koji je zapaljen u protinoj buni, te pekaru.

86
Azizie Bala (Bela) Gornja Azizija.
87
Milenko S. Filipovi Prilozi... isto.

52

Kako je tadanji sultan Abdul Aziz ben Mahmud
88
izdao nareenje o
ovom naseljavanju i podizanju novih naselja to su dva novonastala grada
dobila po njemu ime. Rije je o Gornjoj Aziziji (Bos. amcu) i Donjoj
Aziziji (Oraju). Taj slubeni naziv po sultanu ijom je odlukom i podignut
amac je nosio do 1878. godine. Sultanova odluka da se ovo mjesto naseli
nije bila bez dravnike mudrosti
Karakteristino je da je dugo vremena prije osnivanja za vrijeme
Otomanske vladavine ovo mjesto bilo zanemareno i pored odlinog poloaja.
Turska je ovo podruje razvijala kao tursku predstrau, te se anevi kopaju i
dalje. Suprostavljene vojske branile su interese svojih gospodara. Savjetnici
tadanjeg sultana bolje su meutim procijenili poloaj i vanost ovog mjesta.
Oni su uviali mnogo bolje nego njihovi prethodnici da je ovo jedan od
najznaajnijih, naprirodnijih izlaza bosanske privrede na Savu, a i vanost u
vojnom smislu jer je ue Bosne u Savu strateki vano. Oni su prvi uoili da
nije sluajno to su ovim putem dolinom Bosne od Sarajeva prema Savi
stalno kretali karavani jedan za drugim.
Po legendi sultan je otkupio zemljite koje je bilo movarno od nekih
dviju sestara. J edna od njih je, kako vidimo, bila ona udovica
Salihbegovika. Poto je teren bio plavan, prvobitno se razmiljalo da se
amac izgradi na mjestu Hasikih lugova, pa kako je to daleko od vode, a
voda je oduvijek privlaila ljude da uz nju grade naselja, odluilo se da to
ipak bude ue Bosne u Savu, radi ribolova, rijenog transporta, saobraaja i
veza.
Preseljavanje Muslimana iz apca i Beograda obavljalo se improviziranim
laama uzvodno Savom, dok su doseljenici iz Uica i Sokola dolazili
karavanima. Naseljavanje je vreno u etapama. Doseljenici iz Beograda nisu
se mogli uklopiti u tamonji mentalitet, te su se u najveem broju, poslije
1878. godine iselili u Tursku. Zbog tekog privikavanja na novu sredinu i
uslova za ivot doseljenicima su turske vlasti davale izvjesne privilegije od
kojih je vrijedno spomenuti oslobaanje poreza i vojne obaveze. Turske
vlasti su im o svom troku podizale kue, uz koje su dobijali i po komad
zemlje kao naknadu za izgubljenu imovinu u Srbiji. Za podizanje ovih novih
varoi vezir je pozivao projektante iz Turske koji su projektovali varoi u
obliku ahovske table sa ulicama koje se naslanjaju pod pravim kutom
89
,
kakav je sluaj u najveem broju naselja u okviru turske Carevine.
Sultan Abdul Azis podigao im je 60 sojenica (teren je bio plavan) i
damiju nazvanu Azizija. Ta bogomolja je prilikom Austro-Ugarskog

88
Abdul Aziz ben Mahmud (1830-1876), sultan (1861-1876) izdao je Ustavni vilajetski
zakon koji ureuje novu upravu pokrajina i reorganizuje vojsku. . Svojim suvie linim
reimom izazvao je protiv sebe i Turke, te je 29/30. 5. 1876 svrgnut, a 4. 6. naen mrtav
(samoubistvo ili ubistvo?)
89
Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB, Tuzla 1985. grupa autora.

53

bombardovanja amca 1878. godine bila poruena, njene ruevine na obali
Save, videle su se jo do pred II svetski rat. amac su uglavnom naselili
Turci iz Uica, Sokola, apca, a samo jedna porodica trgovca Ali-age
Izetbegovia iz Beograda. U to vreme amac je nazivan Azizija, po damiji.
Tek kasnije, na poetku Austro-Ugarske okupacije, naselje je dobilo
dananje ime amac, s tim to je za razliku od naselja na slavonskoj strani
ovo nazvan Bos. amac. Ime amac potie od anac na slavonskoj strani
pored Save. Austrijanci su ga nazivali schan (u prijevodu anac), a narod
ga je to donekle promijenio u amac, anac
90
je inae sluio za odbranu od
Turaka i postoje podaci da ga je gradio kapetan Luka, pa je po njemu
amac u Slavoniji nazvan Lukaev anac (amac)
91

Meutim autor je pronaao u jednom starom rijeniku njemakog
jezika doslovno amac (Scha-)mca m. Graben, a na njemakom rije:
Graben=s; Graben= amac, Jarak. m.
92
Time dolazimo do tanijeg
naziva i korijena imena amac to znai jarak ili rov.
amac se nekad dijelio na uiku i abaku mahalu. Prvobitno su u tim
mahalama ivjeli doseljenici iz Uica i apca, a onda su se vremenom
izmijeali.
Grad se nije razvijao stihijski nego planski. Graen je prema nacrtu
Saliha eff. Muvekkita
93
, a francuski ininjeri-arhitekti napravili su prvi
urbanistiko-regulacioni plan, te bili i nadzornici na gradilitima. . Tanije
savremeni plan naselja po Muvekkitom nacrtu napravio je francuski kapetan-
ininjer an Dark. Naime 1865. godine jedna mjeovita francusko-turska
komisija tehniara-arhitekata izradila je savremeni urbanistiki plan. Voa
komisije je bio an Dark. Iz tih vremena ostalo je specifino i jedinstveno
rijeenje toga plana (i to u svijetu, sa ovim urbanistikim planom amac je
jedinstven u J ugoslaviji). Sve ulice se sijeku pod pravim uglom. Paralelno
rasporeene. Prostiru se pravcem istok-zapad i sjever-jug. Ovi Francuzi su
posebno angaovani za ovaj posao. Ta ekipa je ovim projektom svrstala
amac kao rijetkost u svakom pogledu. Takvo urbanistiko rijeenje imaju
jo samo gradovi: Kraljevo i ikago. U tom pogledu amac je jedno od
najureenijih mjesta u BiH.

90
anac kanal, obino vojniki, odbrambeni.
91
Politika 15. jun 1977. lanak o zanimljivostima koji mi je dao na upotrebu Mirza
Izetbegovi iz amca.
92
O tome detaljnije vidi Neufeldovi rjenici hrvatski-srpski-njemaki i njemaki-hrvatski-
srpski od prof. dr. Ivana Scherzera, 12. izdanje naklada i tamparija Krbavac i Pavlovi
Osijek.
93
Salih eff. Muvekkit (1824-1888) historiar, astronom, upravitelj GaziHusrevbegove
biblioteke i tajnik GaziHusrevbegova vakufa. Puno ime Salih Sidki Hadihuseinovi
Muvekkit (1825-1888), pisar i muvekkit Begove damije u Sarajevu, po slubi prozvan pod
imenom Muvekkit. Autor je djela pod nazivom Istorija Bosne (Tarih-i Diyar-i
Bosna). Autograf u Orijentalnom institutu u Sarajevu.

54

U amcu je bila sauvana lijepa damija, sagraena 1866. godine kao
vrijedan kulturno-istorijski spomenik (pod zatitom drave), a takoer i
begova kua. amac je bio ivo trgovako mjesto, zbog skele na Savi,
poslovnih veza sa Trstom, Osijekom, Beogradom. Prema njemu su
gravitirala sva okolna mjesta.
94

amac je podignut na vodoplavnom terenu, tako da je movara
nasuta debelim slojem pijeska i odera prosjeno od 4 do 6 metara visine.
Poplave su bile este, od veeg broja zabiljeeno je deset ruilakih, a
najvie tete prouzrokovale su one iz 1869, 1881, 1915, 1932. godine. Eto
grad je i dobio ime po velikom nasipu sa ancem koji je bio zatien od
poplava ali u poetku nedovoljno. Tek je 1924. godine izgraen nasip koji
nakon par godina nije vie sluio svrsi, pa je tek poslije 1945. godine
izgraen vei nasip koji opasuje grad sa zapadne i sjeverne strane i time je
ovo vano pitanje konano rijeeno.
amac je bio poznat i kao mjesto preko koga je se uvozila mnoga roba i
snabdijevao okolni region. U blizini amca nije bilo veih naselja koja bi mu
ometala razvitak to mu je davalo uslove razvoja u pravi grad.
Evo kako je u jednom zapisu Vjekoslava Klaia izgleda amac 15
godina poslije osnivanja opisan amac.
amac (Bala ili Gornja Azizija), varoica na Savi, osnovana 1863. turskom
vladom, koja je tuj naselila muhamedovske izseljenike iz Srbije. amac ima
ravne i iroke ulice, koje teku uzporedo sa Savom, a kue malene u kojih
moe stanovati 5-6 dua. Kua ima ukupno 350, a itelja do 2. 000. itelji
amaki trguju mnogo sa susjednom Slavonijom, osobito s Babinom
Gredom. Na Savi ima tuj skela, isto tako i na Bosni.
95

Postavlja se jedno interesantno pitanje, otkud ba i zato Francuzi da rade
projekat naselja?Turska je odravala dobre diplomatske odnose sa
Francuskom. Sultan je bio u dobrim odnosima sa Napoleonom III, a i
Osman-paa je bio vrlo blizak sa francuskim konzulom Rusom.
Za linost ovog an Darka je vezana injenica da je on najzasluniji
za izgradnju amca. On je preuredio i izgradio kanal andrak koji je za
vrijeme Turske izgraen, a po njemu dobio ime. Radi se o iskrivljenoj verziji
imena ovog oficira an Dark = andrak. andrak nije isto to i an Dark.
Originalno napisano njegovo ime glasi J ean Drac, ali ja mislim da je u
originalu na francuskom napisano Jeanne D'Arc ustvari ime francuske
nacionalne heroine J ovanke Orleanke (Ivane Orleanske) (1412/13-1431).
Vjerovatno se radi o nekom od mnogih inenjera koji su boravili na ovim
prostorima koji je eto dao ovaj naziv. Taj nazovimo ga an Dark je
projektovao i most preko kanala u pravcu sela Tiina na putu amac-Oraje.

94
Turistiki vodi Spomen dom Mitar Trifunovi-Uo 1981.
95
Vjekoslav Klai Bosna podatci o zemljopisu i poviesti BiH u Zagrebu 1878.
Nakladom Matice Hrvatske.

55

Sve do II svjetskog rata, za vrijeme ljetnjih mjeseci i niskog vodostaja ispod
mosta na luku prema amakoj strani mogao se vidjeti natpis sa imenom
graditelja i godina izgradnje ali je to vremenom uniteno. A da su mnogi
Francuzi boravili u amcu najvie je istraivao Midhat ami i objavio
sledee:
Turska vlada je takoer imala u planu izgradnju eleznikih pruga u
Carevini i to mreu pruga koja bi se povezivala s austrougarskom mreom (u
Sisku i u amcu). Dvije specijalne komisije dosta dobro organizovane i
snabdjevene dosta brojnim administrativnim i tehnikim osobljem, nalaze se
doista na djelu u dvije krajnje take pokrajine (Bosne): jedna na sjeveru, u
amcu; druga u Mitrovici... . . Ispitivanje terena za trasu mrea pruga kroz
Bosnu obavila je jedna ekipa francuskih strunjaka, predstavbika jednog
francuskog graevinskog drutva pod imenom Societe de construction
Vitalis et Cie.U maju 1874. godine po uvjeravanju jednog graevinskog
ininjera (arl Sette)
96
u amcu na Savi, nalazio se francuski ininjer Goler
koji je dodijeljen Ministarstvu javnih radova u Carigradu i bio zaduen
posebno za eljeznicu. Cilj njegovog boravka u amcu bio je navodno
odrediti: S austrougarskim povjerenicima precizno take spajanja bosanske
pruge sa austrijskom mreom eljeznica.
97

Takoer se spominje izvjesni Feneon na trasi koja povezuje Sarajevo
i amac.
J una 1874. godine arl de Vjen saoptava obavjetenja koja su mu pruili
francuski ininjeri, koji se nalaze na elu raznih sekcija poreanih od
amca, na Savi, austrijske granice, do Mitrovice.
98

Od Mitrovice sve do Kostajnice i od Busovae do Broda ili amca... .
Podijeljeni po trasama, u Doboju sa poglavarom Teneom 1873-1875. god
99

Podizanjem amca on je u administartivnom smislu pripao
kajmakaluku Oraje. to je istovjetno kotaru ili srezu. Od juna 1871. godine
do 1880. godine pripadao je kao ispostava kotaru Oraje, a kada je ovaj
ukinut kotaru Gradaac. Prvi predstojnik tog kajmakaluka bio je izvjesni
erimaga, bivi pisar Topal Osman-pae. Osman paa je na mjesto vezira
doao sa poloaja upravnika beogradske tvrave te je sa sobom doveo tog
beograanina Ahmed-bega erimbegovia koji je bio njegov ehaja. Njega
je poslije stavio za kajmakama u Gradaac i ovaj je velike novce namlatio
kad su se doselili muhadiri iz Srbije 1862.
100
Eto preko kakvih ljudi je
Osman-paa elio da uredi pitanje naseljavanja muslimana u amac. Ahmed-

96
Bivi uenik Ecole centrale u Parizu, radio na izgradnji italijanskih pruga.
97
Midhat ami Francuski putnici u BiH u XIX stoljeu 1836-1878 V. Maslea, Sarajevo
1981.
98
Isto.
99
Mitar Papi Razgovor o minuloj Bosni, Svjetlost, Sarajevo, 1974.
100
Milenko S. Filipovi Memoari ivka Crnogorevia, isto.

56

begu je pomonik bio Raid-beg, sin Mustafa-bega, unuk Mahmud-bega, a
praunuk Ali-Zaim bega, starinom Bonjak, roen je i ivio u Beogradu.
Vratio se kasnije u Beograd i bio voa stranke beogradskih Turaka.
Inae Osman-paa je bio Bonjak iz Skoplja. Bio je najobrazovanija
linost Turskog carstva tada. Bio je pomorski asnik, govorio je francuski i
orijentalne jezike. Puno ime Valija Topal-erif Osman-paa. epao je na
jednu nogu zato su ga zvali Topal. Bio je na slubi u Egiptu. Imao je svoju
gardu od 40 Arapa na konjima, dosta kmeta. Umro je 1874. godine a kada se
to desilo otila je sva njegova zemlja u malul (dravu). Kao napredan ovjek
puno toga je uradio u Bosni. Gradi puteve, mostove, pruge, uvodi potu,
telegraf, otvara kole, pivare, suknare i otvara prvu tampariju (vlasnik Ignjat
opron). Prvi put legalno uz njegovu saglasnost u BiH dolazi i boravi grupa
austrijskih oficira u cilju njenog snimanja za potrebe Vojno-geografskog
instituta iz Bea. Grupu je vodio kapetan austrijskog generaltaba konzularni
inovnik Ivan Roksijevi, te tapski oficiri.
Po popisu muhadira, koji su doli 1862. godine u Bosnu, zavrenom
9 godina kasnije, 1872. godine nema imena enskih lanova. ak ni
njihovog zbirnog broja. Iz Uica je u istonu Bosnu prelo 3166 lica od kojih
2049 odraslih i 917 djece koji su ostavili 550 kua. Sokoljani su ostavili oko
400 kua. Drinu je prelo 1623 mukarca, od kojih 1357 odraslih i 266 djece
mukog pola. apani su ostavili 350 kua, a samo 696 njih je prelo u
Bosnu, od kojih 500 odraslih i 196 djece. Sa apanima je stiglo i 56
porodica iz Beograda, od kojih su 43 popisani kao odrasli, a 13 kao djeca a
ostavili su 15 kua, dok je u Smederevu ostavljeno 150 kua, u Ada Kali 150
i u Kladovu 100 kua. Ukupno je iz ova etiri grada stiglo 3949 odraslih i
1392 djece.
101
Ako se ovom broju pridodaju i enski stanovnici kojih nema
na popisu, broj je jo i vei. Doseljenike iz apca ne nalazimo u naseljima
juno od rijeke Bosne, nego samo uz rijeku Bosnu i to: Brezovo Polje,
Oraje, Bosanski amac, Bijeljina i J anja. Sokoljani su isto kao Uiani
naseljavali itavu sjeveroistonu Bosnu i Sarajevo, sem Oraja.

Spiskovi doseljenika
Iz tih spiskova se ne moe dobiti prava slika broja doseljenika jer su
unijeta samo imena i broj mukih lanova. Jedino iz brojanih podataka o
dnevnim izdacima na ishranu doseljenika u njihovim dnevnim obrocima
davanim kao pomo vidimo da je taj broj daleko vei. Spiskovi iseljenika
muslimana iz zapadne Srbije nalaze se u Orijentalnom institutu u Sarajevu.
U Bosanski amac (Gornju Aziziju) iselilo se ukupno 624 muka
lana i to: 235 domova sa 498 mukih lanova uikh, 26 domova sa 57

101
aban Hodi Migracije muslimanskog stanovnitva iz Srbije u Sjeveroistonu Bosnu
izmeu 1788. i 1863. , lanci i graa za kulturnu historiju istone Bosne knj. 2, Zaviajni
muzej Tuzla, 1958.

57

mukih lanova abakih i 22 doma sa 69 muka lana sokolskih iseljenika.
U Oraje (Donja Azizija) doselilo se: 241 dom sa 498 muka lana i to: 149
doma sa 304 lana Uiana, 75 domova sa 134 lana Beograana, 25
domova sa 47 lana abakih i 1 dom sa 4 lana sokolskih muhadira.
Popis je izvren (22. 12. 1872.), a lanova komisije je bilo 13, meu kojima
su bili:predstavnici turskih vlasti, jedan francuski i dva srpska predstavnika.
Deset godina poslije iseljavanja je uticalo da je slika stvarno iseljenih
smanjena, a uzrok je mortalitet, raseljavanje ovih lica, jer su neki otili u
Albaniju, Makedoniju i Tursku, jer se nisu mogli priviknut.



Slika br. 1 Turski sultan Abdul Aziz

Spisak i broj osoba i domova uikih muhadira koji se nastanie u
Gornjoj Aziziji (B. amcu), u Gradaakom kadiluku, u Zvornikom
sandaku
1. Hafiz Ali-ef. Sin Ibrahimov (45)
102
i njegovi sinovi: Ibrahim (15) i
Mustafa (9)
2. Fejzovi Salih, sin Mustafin (16) i brat mu Mehmed (12)
3. Babahmetovi Lutfija sin Mehmedov (24) i sin mu Mustafa (6)
103

4. Mehmed sin Ibrahima Softe (24) i brat mu Alija (18)
104


102
U zagradi su navedene godine starosti.
103
Iz ove porodice su Hanka, majka Ibrahima Ceribaia, oca dr Osmana i Stambolka-
Stamba, pranena Esada Tihia. (Esad Tihi, navedeno djelo).
104
Vjerovatno se ovdje radi o Ibrahim ul-begu Kasumoviu, koji je zavrio medresu u
Carigradu (Esad Tihi, isto.)

58

5. Hasan efendija sin Hadi Mehmed efendijin (40)
6. Sulejman sin Hasanov (25) i brat mu Avdija (21), sin Mustafa Hasanov
105
(40)
7. Hajfi Sulejman sin Ibrahimov (8) i stric mu Abdulah sin Osmanov (25)
8. Arif sin Mehmedov (45) sin mu Omer (3), brat po materi Salih sin
Eminov (26) i brat mu Mustafa sin Mehmedov (23)
9. Prci Hasan sin erifov (12) i brat mu Ahmed (6)
10. Salih sin Arifov (15) i braa mu: Ahmed (11) i Mustafa (8)
11. Raid sin Salihov (22) i braa: Sulejman (15) i Mustafa (8)
12. Hajfi Mehmed sin Hafiz Salihov (15) i braa mu: Osman (12) i Ahmed
(8)
13. Bako Mustafa sin Ibrahimov (35) i braa mu: Dervi (35), Alija (25),
Mustafa (30), te sinovi Salih (4) i Ibrahim (2)
14. Mustafa sin Hasanov (41) i sinovi mu: Hasan (13) i Ibrahim (3)
15. Hasanovi Mustafa sin Hasanov (41) i sinovi mu: Hasan (13) i Ibrahim
(3)
106

16. Mustafa sin Abdulahov (51) i brat mu Abudrahman (15)
17. Sulejman sin Huseinov (35) i sin mu Mehmed (2)
18. Hafizabdurahmanovi Salih sin Hadi Mehmedov (1)
19. Hasan sin Hadi Alijin (15)
20. iki Hadi Osman sin Mustafin
107
(56) i njegovi sinovi: Mustafa (2),
Salih (17) i Uzeir (12)
21. Nedostaje dom br. 21
22. Ibrahim sin J usufov (5)
23. Alija sin J usufov (7)
24. Sejfija sin Sulejmanov (16)
25. Ibrahim-aga sin Muharemov (53) i sinovi mu: Mehmed (20), Zahir (16)
i Pao (11)
26. Mehemed sin Ibrahimov (40) i sinovi mu: Muhamed (15) i Sulejman (6)
27. Abdija sin Mehmedov (50) i sinovi mu: Mustafa (21), Abdija (13) i
Abdurahman (7)
28. Abdija sin Mehmedov (34)
29. Ismail sin Ejubov (33) i brat mu Mustafa (30)
30. Hasan sin Huseinov (30) i brat mu Abdurahman (25)

105
U tekstu je pogreno uneseno mjesto brat sin.
106
Izgleda da se dom br. 14 i br. 15. ponavlja.
107
Ovo su Dakii.

59

31. Sulejman sin Abdulahov (35) i sin mu Mustafa (4)
32. Ahmedovi Suljeman sin Ahmedov (41) i sinovi: Ismail (23), Alija (17),
J usuf (10)
33. Ismail sin Mustafin (6)
34. Hafiz Mehmed sin Hasanov (45) i sinovi: Alija (23), Salih (20), Muan
(18) i Hasan (11)
35. Sulejman sin Mehmedov (25)
36. Salihovi Ahmed sin Salihov (9)
37. Bai Beo-Salih sin Mustafin (55)
38. Prci Abdija sin Hadi-Alije (30) i sinovi mu: Husein (4) i Ibrahim (1)
39. Prci Hadi-Alija sin Hadi Sulejmanov (35) i sinovi: J usuf (25) i Omer
(15)
108

40. Alija sin Abdulah efendije (23) i sin mu Mehmed (roen 8. maja 1870.
godine)
41. Abudlah sin Ahmed efendije (19) i brat mu Mehmed (9)
42. Beirovi Osman sin Beira (40) i sin mu Alija (15)
43. Nedostaje dom br. 43
44. Mehmedovi Sulejman sin Mehmedov (30)
109

45. Hasanovi Mehemd sin Hasanov (32)
46. Bai Mustafa sin Mehmedov (35) i sinovi Sabit (5) i Bego (5)
47. Bai Sulejman sin Hasanov (40)
48. Ibrahimovi Ibrahim sin Haimov (21) i braa mu: Ahmed (12) i
Mustafa (8)
49. Ahmetovi Hasan sin Ahmetov (35) i sinovi mu: Ahmed (7) i Mustafa
(2)
50. Ago Alija sin Mustafin (35), sin mu Mustafa (5), brat mu Hasan (30) i
Hasanov sin Mustafa (4)
51. Mustafi Mehmed sin Mustafin (32)
52. Abdurahmanovi Sulejman sin Abdurahmana (25) i sin mu Ismail (2)
53. Mustafa sin Huseinov (40) i sinovi mu: Husein (9), Osman (6), Ibrahim
(5) i Emin (3)
54. Nedostaje dom br. 54

108
Ovo bi mogao biti predak Abide Prci, majke dr Rize Alajbegovia (Esad Tihi, isto.)
109
Ovo je vjerovatno predak Abudlaha Hadimehemdovia, djeda po majci Sulejmana,
Mehmedalije i Abide Tihi udate Vajzovi, starijih (Esad Tihi, isto.)

60

55. Begi Mustafa sin Mehmedov (67) i njegovi sinovi: Salih (33), Kasim
(9), Haim (5), Mehmed (25), te Salihovi sinovi: Zahir (13), Alija (12),
Raid (3)
110

56. Abdija sin Sulejmanov (37) sin mu Ahmed Sulejmanov
111
(14) i
Abdijin sin Sulejman roen 1870. god.
57. Halil sin Mustafin (12) i brat mu Salih (8)
58. Ibrahimovi Ahmed sin Meanov (15) i brat mu Salih (11)
59. Ahmmed sin Mustafin (26) i brat mu Raid (35)
60. Pitolj Emin sin Hadi- Salihov (22) i brat mu Alija (18)
112

61. Mustafa sin Hasanov (13) i brat mu Ibrahim (5)
62. Salih sin Mustafin (35) i sin mu Mehmed (4)
63. Tahir sin Osmana Arnauta (35), i sin mu Sulejman (3)
64. J usuf sin Sadulahov (15)
65. Sulejman sin Sulejmanov (25) i sin mu Ibrahim (5)
66. Sulejman sin Mehmedov (25) i braa mu: Mustafa (20), Salih (18), Alija
(16)
67. Abid sin J usufov (15) i brat mu Abdija (12)
68. Salih sin J usufov (6)
69. Nedostaje dom br. 69.
70. Mustafa sin Ibrahimov (35), sinovi mu: Salih (8) i Ibrahim (3)
113

71. Abdija sin Sulejmanov (18)
72. Ahmed sin J usufov (2)
73. Salih sin Sulejmanov (25)
74. Salih sin Mehmedov (35) i sin mu Sulejman (13)
75. Mustafa sin Ramadanov (35)
76. Hadi-Mehmed sin Mustafin (45) i sinovi: Mustafa (14) i Ahmed (4)
77. Mehmed sin Hasanov (26)
78. Sulejman sin Hasanov (31)
79. Mustafa sin Hadi-J usufov (13) i brat mu Salih (5)
80. Osman sin Hasanov (45) i sinovi: Hasan (8) i Ibrahim (2)

110
Ovo su vjerovatno preci Muje i Bege Begia, odnosno njihovih sinova Sulje i Hasana
(Esad Tihi. isto)
111
Mjesto sin treba da stoji brat.
112
U amcu i sada postoji porodica Pitoljevi, a jednom od njih je ime Salkan (Esad Tihi,
isto.)
113
Ovo je vjerovatno brat djeda dr Osmana Ceribaia, jer se imena poklapaju (Esad Tihi ,
isto.)

61

81. Harinovi Ibrahim sin Hadi-Omerov (47) i sinovi mu: Abdulah (17) i
Omer (5)
114

82. Mustafa sin Ibrahimov (12) i braa mu: Jusuf (9) i Ibrahim (5)
83. Mustafa sin Husejnov (30) i siroe Osman sin Mustafin (17)
84. Daferovi Dafer sin Jusufov (10)
85. Mehmed sin Hasanov (16) i brat mu Mustafa (11)
86. Nedostaje dom br. 86
87. Alija sin Mehmedov (21) i brat mu Abdulah (16)
88. Agam Sulejman sin Ibrahimov (32) i sinovi mu: Mehmed (12) i Arif (5)
89. Salih sin Mehmedov (7), nalazi se u Brkom
90. Mehmed sin Husejnov (45)
91. Osman sin Abdijin (21)
92. Mustafa sin Mehmedov (40) i sin mu Abid (8)
93. Osman sin Husejnov (16)
94. Sadija sin Isaov (25) i braa mu: Mehmed (23) i Husejn (12)
95. Mustafa sin Ibrahimov (53) i sinovi mu J usuf (4) i Mehmed (2)
96. Vagovi Haim sin Mehmedov (28) i sinovi mu: Abdulah (7), Hasan
(5), Ulejd (2) i sestri mu Mustafa sin Salihov (15)
97. Vagovi Salih sin Mehmedov (15) i brat mu Bajram (28)
98. Mehmed sin Sulejmanov (24)
99. Mustafa sin Ejubov (17)
100. Muhamed sin Mehmedov (32) sa sinovima: Ismail (9) i Salih (6)
101. Fisovi Ibri sin Osmanov (32) i sin mu Mustafa (9)
115

102. Bako Mustafa sin Mehmedov (35)
103. Salih sin Hadi-Mehmedov (40) i sinovi mu: Sulejman (14), Sejfija (8) i
Sulejmanov sin Salih (11)
116

104. Salih sin Sulejmanov (12)
105. Sadija sin Mustafin (16) i brat mu Husejn (9)
106. Mehmed sin J usufov (50) i sin mu Zahir (18)
107. Osman sin sin Hasanov (35) sa sinovima: Hasan (16), Salih (13),
Mehmed (8) i Mustafa (3)
108. Hasan sin Salihov (11) i brat mu Ibrahim (2)

114
Ovo su preci Omera i Salke Harinovia, odnosno njihovih sinova: Nurke, Sulejmana,
Ibrahima, Mujage itd. (Esad Tihi, isto.)
115
Ovo su vjerovatno preci Ibrahima Fisovia zv.Ibri, odnosno njegovih keri. (Esad
Tihi, isto.)
116
Vjerovatno se radi o greci, gdje treba da stoji (1).

62

109. Osman sin Mustafin (35), nalazi se u D. Aziziji
110. Sulejman sin Ibrahimov (2), nalazi se u D. Aziziji
111. Haim sin Abdulkadirov (20) i brat mu Alija (15)
112. Husejn sin Omerov (40) i brat mu Mustafa (30)
113. Salih sin Sulejmanov (45) i sinovi mu: Sulejman (21), Mustafa (14) i
Zulfo (7)
114. Reid sin Mehmedov (26) i sin mu Sadulah (4)
115. Salih sin Hadi-Salihov (35) i sin mu Mustafa (5)
116. Salih sin Ebu Berkov (40) i brat mu Muhamed (25)
117. Ibrahim sin Suljemanov (21)
118. Osman sin Mehmedov (25) i braa mu: Mustafa (21) i Zahid (16)
119. Nedostaje dom br. 119
120. Sulejman sin Mustafin (30) i sin mu Salih (2)
121. Ismail sin Hadi-Ibrahimov (30) i sin mu Sulejman (2)
122. Abdija sin Husejnov (8), nalazi se u Sarajevu.
123. Harinovi Ahmed sin Hadi-Omerov (35) i sinovi mu: Mehmed (6) i
J usuf (4)
124. Ibrahim sin Mustafin (25)
125. Mustafa sin Hadi-Ahmedov (20)
126. Haim sin Ibrahimov (51)
127. Hadi-Mustafa sin Mehmedov (51), nalazi se u Bijeljini
128. Hasan sin Mehmedov (31)
129. Hasan sin Mehmedov (32) i sinovi mu: Mustafa (14), Mehmed (12),
Ibrahim (8) i Sulejman roen 7. juna 1870. godine
130. Nedostaje dom br. 130
131. Ibrahim sin Mustafin (27) i brat mu Zahir sin Alije (8)
132. Beir sin Ibrahimov (35)
133. Raid sin Ibrahimov (29) i braa mu: Ibrahim (19) i Hasan (12)
134. Sulejman sin Mehmedov (35)
135. Raid sin Alije (6)
136. Mehmed sin Salihov (21), brat mu Mustafa (17), drugi brat mu Mustafa
sin Salihov (15), brat mu Omer (12) i brat mu Muharem (6)
137. Mustafa sin Hasanov (3), brat mu Osman sin Osmanov (7)
117

138. Ibrahim sin Mehmedov (36) i sin mu Mustafa (4)
139. Osman sin Abdullatifov (7)

117
Brat mu po materi.

63

140. Mustafa sin Mehmedov (13) i sin mu Alija (3)
141. Topalovi Mehmed sin Hadi-Muharemov (22) i brat mu Abdulah
(15)
118

142. Mehmed sin Mustafin (41) i sin mu Muan (5)
143. Agan sin Redepov (13) i brat mu Hasan (5)
144. Osman sin Mustafin (40) i sinovi mu: Osman (10) i Munib (5)
145. Hasanovi Hasan sin Hasanov (52) i sinovi mu: Mehmed (22), Mustafa
(18) i Abdurahman (15)
119

146. Ahmetovi Ahmet sin Sulejmanov (66) i sinovi: Salih (14), Sulejman
(10), te ura mu Mehmed Ibrahimov (25).
147. Ibrahim sin Mustafin (16) i brat mu Ismail (12)
148. Sulejmanovi Hasan sin Haimov (28) i sin mu Uzejr (5)
120

149. Hadi-Salih sin Mustafin (35)
150. Ibrahim sin Sulejmanov (75) i sin mu Mehmed (6)
151. Nedostaje dom br. 151
152. Ali Sejfija sin Begin (17) i brat mu Ahmed (4)
153. Mehmed sin Hasanov (30)
154. Nedostaje dom br. 154
155. Salih sin Osmanov (65) i sinovi mu: J usuf (26), Mehmed (23),
Abdurahman (5) i J usufov sin Husejn (1)
156. Mustafa sin Abdulhamidov (17) i brat mu Salih (12)
157. Salih sin Sulejmanov (35)
158. Sulejman sin Mehmedov (35) i sinovi mu: Ibrahim (12) i Salih (6)
159. Sulejman sin Mustafin (22)
160. Sulejman sin Sadulahov (20)
161. Mean sin Ahmedov (20)
162. Osman sin Mehmedov (38) i sin mu Salih (25)
163. Dervi sin Mustafin (33) i sin mu Salih (5)
164. Ibi sin Mustafin (40) i sinovi mu: Hasan (16), Osman (14), Mustafa (5)
i Salih (4)
165. Husejn sin Hadi-Ibrahimov (26)

118
U Bosanskom amcu je postojala porodica Topalovi, a poznati su Husein i Abdulah
(Esad Tihi, isto.)
119
Po predanju, dananja porodica Daki ranije se prezivala Hasanovi, a ova imena i
danas egzistiraju u toj porodici. (Esad Tihi, isto.)
120
U Bosanskom amcu postoji porodica Sulejmanovi (potomci Nurije i Sadulaha). (Esad
Tihi, isto.)

64

166. Ceribai Bego sin Ibrahim-begov (32) i brat mu Mehmed (22)
121

167. Hasan sin Ademov (45)
168. Arif sin Mehemdov (32) i sinovi mu: Husejn (9), Mehmed (5)
169. Salih sin Ismailov (30)
170. Nedostaje dom br. 170
171. Hasan sin Mehmedov (30) i sin mu J usuf (4)
172. Abdurahman sin Sulejmanov (26) i sinovi mu: Alija (5) i Nurija (4)
122

173. Zatki Mustafa sin Osmanov (36) i sinovi mu: Osman (11), Hasan (6) i
Sulejman roen 5. maja 1870. god.
174. Mustafa sin J usufov (61) i sin mu Sulejman (21)
175. Sulejman sin Husejnov (25)
176. Ismail sin Ibrahimov (55) i sinovi mu: Abdurahman (17) i Salih (28)
177. Abdija sin Hadi-Mehmedov (49)
178. Beir sin Hasanov (20)
179. Sulejman sin Mustafin (32) i sinovi mu: Ibrahim (13), Abdurahman
(11), Hasan (7) i Husejn (4)
180. Mustafa sin Omerov (60) sinovi mu: Ahmed (20) i Abdulah (8)
181. Omer sin Mustafin (26) i sin mu Salih (9)
182. Sulejman sin Hadi-Omerov (45) i sin mu Abdurahman (13)
183. Sulejman sin Alije (3) i sin mu Salih (3), te sin mu Abdulah Osmanov
(35)
123

184. Ibrahim sin Husejnov (30) i brat mu Saloh (35)
185. Mehmed sin Husejnov (27)
186. Mustafa sin Ibrahimov (48) i sinovi mu: Alija (18) i Ibrahim (14)
187. Mustafa sin Sulejmanov (35)
188. Raid Halil sin Abdulahov (34)
189. Abdurahman sin Sulejmanov (30)
190. Hadi-Sulejman sin Mehmedov (30)
191. Hasan-beg sin Mehmedov (38)
124

192. Haim sin Hasanov (35), nalazi se u J anji.

121
Bego je djed Huseina, Hasana, Mehmeda i ulage Ceribaia (Esad Tihi, isto.)
122
Ova imena se pojavljuju u familiji Hadisalihovi. (Esad Tihi, isto.)
123
Po godinama je stariji, te mu ne moe biti ni pastorak. Vjerovatno mu je brat po materi, a
pogreno uneseno sin.
124
Ovo bi mogao biti predak Fitozovia (Esad Tihi, isto.)

65

193. Mustafa sin Salihov (60) sin mu Ibrahim (17) i brat mu Alija sin
Sulejmanov
125
(22)
194. Alija sin Osmanov (23)
195. Ibrahim sin Ibrahimov (35) i brat mu Mehmed (25)
196. Salih sin Mustafin (15)
197. Mehmed sin Hasanov (30)
198. Sulejman-aga sin Ibrahimov (35) i sin mu Salih (5)
199. Ahmed sin Mehmedov (8)
200. Ahmed sin Osmanov (26) i brat mu Salih (16)
201. Abdulah sin Sulejmanov (22), i braa mu: Raid (18), Mehmed (11),
Uzejr (8) i Ibrahim (4)
126

202. Arif sin Sulejmanov (26) i sin mu aban (7)
203. Abdulah sin Ibrahimov (30)
204. Harinovi Hasan sin Hadi-Omerov (22), nalazi se u Graanici
205. Mustafa sin Hadi-Omerov (22) i ovaj je u Graanici.
127

206. Dervi Mehmed sin Mula Sulejmanov (23) i brat mu Mustafa (20)
128

207. ugur Hadi-Abdija sin Mustafin (71), nalazi se u Tuzli i sin mu
Mustafa (40) i Mustafin sin Salih (11)
208. Kasim sin Hadi-Abdijin (31) i sin mu Sulejman (7)
209. Prci Mehmed sin Hadi-Ibrahimov (40) i sin mu Salih (12)
210. Prci Mehmed sin Hadi-Salihov (25), nalazi se u Tuzli.
211. Hafiz Mehmed sin Hadi-Hafizov (30) i sin mu: Abdurahman (2) te
braa: Ahmed (22) i Mustafa (18)
212. kilji Ahmed sin Mustaj-begov (22), nalazi se u Graanici, sin mu
Hasan (1) i brat mu Hasan sin Mustaj-begov (15)
213. Tihi Salih sin Mustaj-begov (19), nalazi se u Brkom i brat mu Fejzija
(11)
214. Bego sin Sulejmanov (40) i sin mu Sulejman (12), te brat Salih (20)
215. Mustafa sin Osmanov (35) i brat mu Ibi (25)
129

216. Bonjak Haim sin Sulejmanov (25) i brat mu Mehmed (15)

125
Brat po materi.
126
Ovo su Tihii, rodonaelnik je Sulejman, njegov sin Abdulah je djed Sakiba i Selima
Tihia, sin Raid je pradjed Esada, Mersada i Fahrudina Tihia. Sinovi Uzeir i Mehmed su
vjerovatno rano umrli i nisu imali potomaka, dok je Ibrahim pradjed Salkana Tihia sina
Ibrahima zv. Ibi (Esad Tihi, isto.)
127
Vjerovatno je i on Harinovi. (Esad Tihi, isto.)
128
Ovo su preci amila, odnosno Saliha, Sulejmana i drugih Dervia (Esad Tihi, isto.)
129
Rodonaelnik sadanjih Vajzovia zvao se Ibri. (Esad Tihi, isto.)

66

217. Hasan sin Mehmedov (55), nalazi se u Graanici
218. Sejfija sin Ahmedov (31)
219. Abdija sin Kovaa Ismaila (39)
220. Mehmed sin Ibrahimov (40)
221. Beo Muharem sin Hasanov (45)
222. J usuf sin Mustafin (30)
223. Arap Rejhan efendija (40)
130

224. Riza efendija sin Abdulahov (41)
225. Ibrahim-aga sin Abdulahov (42) i sin mu Abdulah roen 4. aprila 1870.
godine.
Ukupno 440 mukih osoba uikih muhadira smjetenih u 214 domova.

Broj domova i osoba sokolskih muhadira (doseljenika) nastanjenih u
Gornjoj Aziziji (Bos. amcu)
1. Salih-beg sin Hasanov (41) i sin mu Salih-beg (2)
131

2. Husein sin Hasanov (35) i strievi mu Salih sin Mehmedov (40)
132

3. Mehmed sin Mustafin (35) i sinovi mu: Mustafa (11) i Mahmud (9)
4. Mustafa sin Mehmedov (10)
5. Ahmed sin Mehmedov (10)
6. Nedostaje dom br. 6
7. Selim sin Husejnov (50), sin mu Husejn (20), Husejnov sin Mehmed (1),
ura mu Hasan sin Mustafin (25) i sluga mu Mustafa sin Abdulahov
(35)
8. Mustafa sin Ibrahimov (45) i braa mu: Sulejman (35) i Abdulah (25)
9. Mehmed sin Alije (30)
10. Ibrahim sin Alije (35) i sinovi mu: Ahmed (12) i Hasan (8)
11. Sulejman sin Mustafin (15) i sinovi mu: Salih roen 5. jula 1863. i
Mustafa roen 27. juna 1870. godine
12. Mustafa sin Mustafin (20)
13. Mehmed sin Alije (50) i sinovi mu: Alija (25) i Omer (15)
133

14. Alija sin Osmanov (30)
15. Mustafa sin Husejnov (30) i brat mu Hasan (32)
16. Mustafa sin J ahja-ov (Suljin) (16) i brat mu Emin (12)

130
U Bosanskom amcu postoji familija Arapovi, ali tog prezimena ima i u Kozluku. (Esad
Tihi, isto.)
131
Ovo su Zaimovii iji je predak Hasan (Esad Tihi, isto).
132
Husein je djed Hasana, Hatide, Azema i Zaima Zaimovia (Esad Tihi, isto.)
133
Po ponavljanju ovo bi mogli biti Hadialijagii (Esad Tihi, isto.)

67

17. Dervi sin Salihov (60) i sin mu Hasan (16)
18. Mustafa sin Omerov (35)
19. Mustafa sin Salihov (30) i brat mu Hasan (25)
20. Ismail sin Ibrahimov (35) i sinovi mu: Mustafa (15) i Ibrahim (3)
21. Mustafa sin Age Saliha (40)
22. Osman sin Salihov (12)
23. Alija sin Ibrahimov (30) i brat mu Sulejman (25)
24. Sulejman sin Ibrahim (60) i sinovi mu: Hasan (40), Ibrahim (16) i
Hasanov sin Mustafa (13)
25. Omer sin Alije (35)
26. Haim sin Salihov (35) i sinovi mu: Hasan (10) i Husein Ibrahimov
(5)
134

27. Salih sin Fejzulahov (60) i sin mu Sulejman (35), te Sulejmanovi sinovi:
Mustafa (8) i Mehmed (2)
135

28. Hasan sin Fejzulahov (55)
136

29. Omer sin Ahmedov (16)
30. Salih sin Omerov (30), pastrorak mu Sulejman sin Hasanov (7) i drugi
sin mu Osman sin Hasanov (4)
137

31. Mustafa sin J usufov (35) i sinovi mu: Haim (4) i Osman (1)
32. Ibrahim sin Alije (41) i sinovi mu: Dervi (14) i Hasan (-)
Ukupno 69 mukih osoba sokolski muhadira smjetenih u 32 doma.

Broj domova i osoba abakih muhadira (doseljenika) nastanjenih u
Gornjoj Aziziji (Bos. amcu)
1. Belo sin Alije (60)
138

2. Ibrahim sin Mustafin (48) i sinovi mu: Redep (12), Ramadan (10) i
Salih (1)
3. Hasan sin Abdijin (35) i sin mu Abdija (1)
4. Hasan sin Husejnov (26) i brat mu air (17), te sinovi mu: Osman
Husejnov (12)
139
, Salih sin Husejnov (7)
140
, Hamid sin Husejnov (4)
141


134
Moe mu biti samo pastorak, a nikako sin.
135
Ovo su vjerovatno preci dr Rize, dr Azize, Sulejmana, Alije, Selvete, Bisere, Azemine i
Razije Alajbegovi, jer se imena podudaraju. (Esad Tihi, isto.)
136
I ovo je vjerovatno Alajbegovi. (Esad Tihi, isto.)
137
Mjesto sin treba da stojipastorak.
138
Vjerovatno je predak porodice Belagi (Esad Tihi, isto.)
139
Mjesto sin treba da stoji brat.
140
Mjesto sin treba da stoji brat.
141
Mjesto sin treba da stoji brat.

68

5. Osman sin Alije (50)
6. Alija sin Husjenov (20) i sin mu Husejn (3)
7. Osman sin Alije (50)
142

8. Alija sin Husejnov (25), isto kao pod brojem 6.
9. Ibrahim sin Husejnov (20) i brat mu Mehmed (14)
10. Hasan sin Mehmedov (50) i sin mu Hasan (15)
11. Nedostaje dom br. 11
12. Hasan sin Mehmedov (15) i brat mu Sulejman (5)
13. Mustafa sin Husjenov (30) i brat mu Beo (3)
14. Seid sin Bein (15) i brat mu Hasan (8)
15. Hasan sin Hasanov (28)
16. Rustem sin Osmanov (30) i sin mu Osman (4)
17. Husejn sin Osmanov (35) i sin mu Sulejman (6)
18. Husejn sin Alije (35) i sinovi mu: Mustafa (5) i Hasan (3)
19. Hasan sin Osmanov (45) i sin mu Sulejman (5)
20. Husejn sin Hasanov (22) i brat mu Mehmed (14) te sinovi: Bako
Hasanov (9) i Alija Hasanov (7)
143

21. Mahmud sin Muratov (16) i brat mu Nezir (11)
144

22. Hasan sin Hasanov (11) i brat mu Ibrahim (7)
23. Husejn sin Derviov (20)
24. Alijaga sin Mehmedov (26)
25. Salih sin Husjenov (20)
26. Began sin Mustafin (20)
27. Prci Mula Mehmed sin Sulejmanov (59) i sinovi mu: Mustafa (26),
Ibrahim (24), Hasan (22), Sulejman (18), Husejn (17) i Salih (11)
28. Prci Mustafa sin Mehmedov (28) i sin mu Abdija (1)
Ukupno 57 mukih osoba abakih muhadira smjetenih u 26 doma.

Broj domova i osoba uikih muhadira (doseljenika) Cigana
nastanjenih u Gornjoj Aziziji (Bos. amac)
1. Mustafa sin Mehmedov (50) i sinovi mu: Salih (27) i Mehmed (24)
2. Osman sin Mustafin (31) i sinovi mu: Ibrahim (8) i Haim Hasanov (6)
145


142
Dom broj 7 je opetovani dom broj 5.
143
Broj 3 i 4 ili su braa nosioca imena doma ili im je pogreno uneseno ime oca:
mjestoHusejn,Hasan.
144
Ovo su Muratovii (nap. autora.)
145
Moe mu biti pastorak, a ne sin.

69

3. Alija sin Osmanov (70) i sin mu Salih (30), te Salihov sin Zekija (6)
4. Osman sin Meanov (40) i sinovi mu: Sunbul (15), Hasan (12) i Ibrahim
(9)
5. Ahmed sin Alijin (35) i sin mu Mustafa (15)
6. Hasan sin Ismailov (40) i sin mu Hasan (5)
7. Hasan sin Salihov (80) i sinovi mu: Salih (15), Hasan (12) i Arif (10)
8. Halil sin Husejnov (30), brat mu Husejn sin Husejnov (20) i braa:
Mustafa sin Salihov (12)
146
i Arif sin Salihov (10)
147

9. Omer sin Mustafin (24) i braa mu: Ramadan (22), Alija (8) i Salih (10)
10. J usuf sin Mustafin (18)
11. Isa sin Mustafin (15)
12. Mustafa sin Osmanov (50) i sin mu Mehmed (25)
13. Mustafa sin Musa-ov (27) i sinovi mu: Reo (6) i Reid (4)
14. Redep sin Mustafin (8) i brat mu Salih (6)
15. Sulejman sin J usufov (25)
16. Musi Salih sin Musin (41) i sinovi mu: Sulejman (20) i Hasan (1)
17. Musi Osman sin Musin (45), nalazi se u Tuzli
18. Osman sin Abdijin (45) i sinovi mu: Ibrahim (12) i Mehmed (6)
19. Hadi Halil sin Hadi-Salihov (20) i sinovi mu: Hasan (5) i Salih (1)
20. Hadi Salih sin Hadi-Saliha (45)
21. Sejdi Salih sin Alije (20), nalazi se u Tuzli.

Ukupno 58
148
mukih osoba uikih Cigana muhadira smjetenih u 21
dom.

Uikih muhadira: abakih muhadira: Sokolskih muhadira:
Domova: Osoba: Domova: Osoba: Domova: Osoba:
235 498
149
26 57 32 69

Ukupan zbir svih muhadira naseljenih u Gornjoj Aziziji (Bos. amcu)

Broj domova: Broj osoba:
293 624


146
Moe biti samo brat po materi nosioca imena doma.
147
Moe mu biti samo brat po materi.
148
Kod zbira uikih Cigana pogreno stoji 58 mjesto 51.
149
Ta ista greka ponavlja se i u cjelokupnom zbiru.

70


Slika br. 2 Pogled na grad iz vazduha 1.


Slika br. 3 Pogled na grad iz vazduha 2.

Spiskovi doseljenika koji se nalaze u Orijentalnom institutu u
Sarajevu, vjerovatno su aurirani 1872. godine, jer su u njih unesena i imena
osoba koje su roene 1865. i 1872. godine. Svega nekoliko osoba ima puno
prezime sa nastavkom i koje se tek tada i poelo upotrebljavati. Poto se
zna da su za ove doseljenike pravljene te male kue na kulama od cigle tzv.

71

sojenice koje su imale 2-3 prostorije, broj doseljenika se onda kree preko
1.000 ako se uzme da u takve kue mogu stati svega po 4 osobe.
Popisani su jedino muki lanovi (jer jedino njih drava moe pozvati u
vojsku i koristiti kao ratnike) a time je i stvarni broj stanovnika u varoi
ostao nepoznat. Dalje je veliki nedostatak turskog popisa to ne belei
prezimena kod ljudi, ve ime domaina porodice i ime njegovog oca. To je
istonjaka oznaka linosti, koja je porijeklom od nomada-stoara, dok
Sloveni pripadaju onim narodima koje oznaku linosti vre po imenu
porodinog imena, pored linog imena i oevog imena.
Od sokolskih muhadira spisak ne belei ni jedno prezime, dok od
doseljenika iz apca su zabeleene samo tri kue Prcia. Ovo prezime
postoji i kod doseljenika iz Uica pa je danas jedino na osnovu ouvanog
sjeanja mogue utvrditi koji Prcii su iz Uica, a koji iz apca. Neki
doseljenici jednostavno nisu doli u odreeno naselje kako je dvadesetak
godina kasnije prvih godina Austro-Ugarske okupacije pravljen spisak
imaoca parcela u varoi time je pruena prilika da se utvrde izmene, ali i
stvarno stanje iz 1863. godine. Takoe i zapameno sjeanje kae da sve
familije iz popisa nisu dole u amac da je dosta porodica poslije nekoliko
godina napustilo varo - i da je jedan broj porodica kasnije doao u varo iz
nekih drugih naselja.
Zato se krajem 19. vijeka u katastarskim knjigama nalaze i ova
prezimena: Ibrahimovii postali su od Begia, Hadiabdii su doli u varo
prvih godina Austro-Ugarske okupacije, Kapetanovii su Uiani poreklom,
ali su doli tek desetak godina poslije osnivanja naselja, isto kao i Biii i
Jahii.
Grupa porodica: Isi, Drljai, Fitozovi, Hasanspahi, Hadefendi
su doselili iz Oraja odmah po osnivanju naselja, jer izgleda da su izvrili
zamenu imanja i kua sa nekom od porodica amakih doseljenika. Za
Drljaie se zna da su porijeklom iz Uica, a takoe i to da su u Uice
doseljeni negdje iz Crne Gore. Od njih su u Uicu postali Hadiefendii.
Odobai, Nii, Repinovi koji se ponekad biljee i kao Repi, zatim
erii i Tabakovii su u amac doselili iz Brezova Polja i to takoe
zamenom kua i imanja. Banjanovii su doselili iz Kozluka ili Brezova
Polja, a nije iskljueno da postoji vie porodica sa istim prezimenom i
doseljenih iz oba mesta.
150

Autor aban Hodi je dolazio u Bos. amac 1957. ili 58. godine i utvrdio
da se od doseljenika pored navedenih nalaze jo:
Uiana: Abdulahefendii (1 enski lan), Hadiabdii, Begii sada
pod prezimenom Ibrahimovia, Biii, Ceribaii, Ejubovii (sada
Kapetanovii), Dervii, Fisovii, Harinovii, Hadihafizovii, Hadialii
(doselili iz Oraja), Isii (1 enski lan), Jahii, Muratovii, Prcii,

150
amake novine br. 48, god. III avgust 1987.

72

Pitoljevii, Sulejmanovii, kiljii (1 enski lan), Topalovii, Tihii,
Zlatkii.
151
Potom Vajzovii, Zukii, Foakovii, erii, Dakii,
Bajraktarevii, Tabakovii, Belagii, Topagii, Saraevii, Biakije,
Alijagii, erifovii, Jaarevii, Abdii, Drljaii, Kukii, Sejdii, Fitozovii,
Buzadii, uherii, Karii, Fejzovii, Babaahmetovii, Hajfii, Hasanovii,
Abdurahmanovii, Ibrahimbegovii, Kasumovii, Odobaii, ivo, Nilii,
Repii, Aganovii, Hasanspahii, Hasanefendii, Ahemtovii, Salihovii,
Baii, Beirovii, Mustafii, Daferovii, Vagovii, Grapanovi... ...
Abdulahmanovih ima dve kue od kojih je jedna zabeleena i kao
Hafizabdulahmanovi, Ahmetovia ima tri kue, Alii ili Alii, Arap u
prvim katastarskim knjigama krajem 19. vijeka ve se belei i kao Arapovi,
Baii tri kue, Babahmetovi, Bako, jedno sjeanje kae da su u Uice
doseljeni pri kraju 17. vijeka negdje iz Maarske, Bonjak, sjeanje kae da
su u Uicu doseljeni negdje sa druge strane Drine iz Bosne. Begii tri kue,
Beirovii, Vagovii dvije kue, Dervii, ikii u Uicu doseljeni iz Crne
Gore, Zatkii u starijim popisima u Uicu piu se i Zlatikii, Ibrahimovii
dvije kue, Mustafii, Mehmedovii, Prcii etiri kue, Pitolj djed doao u
Uice iz Turske go ko pitolj, Salihovii, Sulejmanovii, Topalovii djed
doao u Uice iz nekog rata opav-topal, Tihii, Fejzovii dvije kue,
Fisovii, Hajfii dvije kue, Hasanovii tri kue, Sejdii, Hadii tri
kue.
152

Sokoljana: izmii, Zaimovii, Hadialijagii, J asenica, Kujundii,
Sadii, Repi (Sadii), Alajbegovii, Topagii, Odobaii, Banjanovii,
Hadiavdii, Meselakovii, Tabakovii (Taralovii), navode se i
Sulejmanovii (mada ih ima i Uiana).
apana: Biakii, Tabakovii, Biii, Saraevii, Arapovii,
Foakovii, Spahii, Ivii, Alibegovii
153
, Salkii, Muratovii, Ceribaii
154
,
Pitoljevii, Atii, Alatovii, Buzadii, Ibrahimagii...
Beograana: Izetbegovii (Jahii)
155
, Alibegovi, Biakije,
Jaarevii, Smajlovii... . .
Mnoge od ovih porodica nisu direktno dole u amac nego su se
naseljavale u druga mjesta u Bosni, a odatle poslije dole u ovaj grad. Tako
se zna da su iz Srbije doli:
Biakije (Biakii) (doselili iz Oraja), Drljaii isto, Hasanefendii
(doselili iz Oraja, a starinom iz Maarske), Kasumovii isto. Hadali,

151
aban Hodi, isto.
152
amake novine, isto.
153
U nekim izvorima se navodi da su iz apca, a u nekim da su iz Beograda. Prezivali su se
airovii.
154
Mehini i Rizini preci (Esad Tihi, isto.)
155
(Jakii) ili Jahje. Tek u amcu su po pretku Izet-begu uzeli dananje prezime.

73

Hasanspahii, Nilii, Repii, Arapovii... . Dok su odselili u Oraje:
Arnautovii, Daferovii, Raidovii i Redepovii... . .
Iz Kozluka: Repii, erii, Tabakovii, Banjanovii (Banjan)... . .
Sandak: Titli, Smaki, Kuluglija (Pljevlja, Crna Gora), Ramuevi Deo
(Berani, Crna Gora)... .
Brezovo Polje: Odobai...
Brko: Hantalaevi, Alji (selo Brka), Travanjki Alija, Ati Junuz (selo
Rahi), Tursunovi Emka (1865. godine),
Odak: Kuukovi, Dedi (Redo i Husein Sele), Halilovi Mehmedalija,
Mahmutbegovi Muharembeg (J ake), Dumonji amil, Porobi Mujo,
Porobi Omer, Podgori Suljo, Madarevi Osman, Hasanovi Ibrahim...
Bosanska Dubica: Leli (hoda)...
Donji Vakuf: Hodi Ahmet... .
Doboj: dr Dafer Mehmedagi...
Modria: Hadi Junuz Grabonji, Abazbegovi, Hurti Alija (seloTarevci),
Huselji Dedo, Hadialijagi Omer, izmi Alijaga
156
, Kuburi Dedo (selo
Tarevci), Huselji Mujo, Karabegovi Adil, Topagi Mesud (selo Tarevci),
Sinanovi Osman, Mutapi Redo, Pehli Hasan...
Sarajevo: Softi Muhamed...
Prijedor: Nezirovi Dervi (selo ela), Hodi amil
Graanica: Jusufovi Mesud,
Derventa: Hadikadi Uzejr, Smaji Zarifa
Tuzla: Prci Omer,
ajnie: Arslanovi Alija, Srna (selo Gornji Stopii),
Travnik: Tamburija Arif
Prnjavor: Jusufbegovi Abdulah (selo Kopi)
epe: Tokali Pao,
Bosanska Gradika: Ibrievi Mujo (seloGrahovo)
Lukavac: Subai Mehmed
Soanica: Mehinovi Salih
Viegrad: Nogi Zulfo (selo Grivna)
Gradaac: Kladnjak Alija, Sejdi Ahmet (selo Mionica), Hadijusufovi
Muharem, Hadijusufovi Mustafa, Omeranovi Ibro, Vukovi Nurija (selo
Mionica), Skenderovi Salih, Ibrali Ibro (selo Mionica), Ibrali Mujkan
(selo Mionica), Mujkanovi Hasan (selo D. Mionica), Omeranovi
Muharem, Bobi Salih, Mei Osman, kilji era (selo Mionica), osi
Hasan, Hasi Mujo, Hurti amil (selo Mionica), Kuni Alija, Mei Avdo
(selo Mionica), Mujkanovi Mahmut (selo Mionica), Ibrali Dedo (selo
Mionica), Omeranovi Mujo, Smaji Ibrahim (selo Zeljina), Ibrali Ibrahim
(selo Mionica), Ibrali Husejn, Kiki Sulejman
157
, Sali Suljo, Hasi Ibro,

156
Roen je u Modrii.
157
Familija naeg knjievnika Hasana Kikia iz Gradaca.

74

Hasi Mujo, Hurti Salih, Gola Kasim, Selimovi Abdulah, Maarevi
Alija, Husejnbai Nesib, Srebrenikovi Abdulah, Piri evko, Sokoljak
Hamid, Mehmedovi Abdurahman (selo Mionica), Gibi Mustafa (selo
Ledenice), Kuki, Smajlovi Smajil, Fizjovi, Aulovi Mustafa, usti
Mustafa,
Albanske porodice: Zurapovi, Mustafi Haim, Halilovi
Kahriman, ehapovi Sulejman, Jusufovi ukrija, Mustafi Hamid,
Ethemovi Husejn, Junuzovi Jusuf, Mustafi Feti, ehabovi Alija,
Salihovii Buble.
Od Cigana ima samo jedna porodica Meia, dok o sudbini ostalih nisam
mogao nita saznati.
Uiki poslednji kadija Riza eff. Hadialiefendi takoer je ivio u amcu.
Izumrle porodice: Babaahmetovi, Bonjakovi, Bele, Fejzovii,
Isii, Mesalakovii, Grapanovii, Nalii, erifovii, Paariza, Smajlovii,
Hafizabdurahmanovi, Latifii, Hadialiefendi, Spahii, Alija Lazovac
158

Nisam doao do izvora: Arifovii, Abdulahovii, Ahmetovii,
Ahmetefendii, Ademovii, Abdulhamidovii, Bakie, Baie, Beirovie,
ungure (unguze)-jedni su bili u Tuzli, ikie, Fejzulahovie,
Hadimehmedovie, Hadiahmetovie, Hasanovie, Hajfie, Huseinovie,
Jusufovie, Muharemovie, Omerovie
159
, Osnovie (Osmanovie),
Ramadanovie, Softie, Smajlovie, Zalkie (Zatkie), Kuburovie, Tirie,
Belagie, oralie, Nalie, Nilie, Hasanspahie, Hadisalihovie,
Grapanovie (Grabanovie), Sie, Kapetanovie, Siljadie, Fodolovie,
Begie, ipi, Lovi, Mufti, Avdo Sakadija, Aganovi Mehmedalija,
Paarize, Abdurahmanovie, Pomakovi... Izvjesni Arif einovi iz Bos.
amca odselio je u Carigrad 1890. godine ali je ostavio sudsku parnicu
protiv Salke H. Halilovia iz Bos. amca radi 75 forinti.
160

Po zvaninom Popisu puanstva Bos. amca od 1. maja. 1931. godine
navode se imena doseljenika koji su tada bili jo ivi i to: Izetbegovi Sadika
roena 1867. godine u Beogradu, H. Abdi Hasija roena 1860. godine u
Uicu, Drljai Halida roena 1861. godine u Uicu, umrla 1936. godine,
Bii Ibro roen 1859. godine u Uicu, Zuki Emira roena 1857. godine u
Uicu, Prci Nazifa zv. Hanifa roena 1855. godine u Sokolu, Kuki Hasan
roen 1859. godine u Uicu, Kapetanovi Salkan roen 1861. godine u
Uicu, Biaki Paa roena 1860. godine u abcu, umrla 1938. godine.

U spiskovima abana Hodia se moe vidjeti, a i istraivanjem na
terenu da se prezimena pojedinih porodica ponavljaju, tj. postoji vie

158
On i ena su umrli bez potomaka. Kua u Damijskoj ulici, kasnije Dakii kupili da
naprave magazu.
159
Postoji jedna familija Omerovia u Donjoj Mahali porijeklom iz Kalesije.
160
Sarajevski list br. 141 od 26. novembra 1890.

75

porodica sa istim prezimenom, neke od njih su familijarno povezane a neke
pak ne. U amcu je ivjelo nekoliko porodica Repia, Vajzovia,
Fitozovia, Zaimovia, izmia, Zukia i sl. O njima emo pisati detaljnije u
poglavlju o istaknutim porodicama, dok napr. Po Popisu puanstva Bos.
amca iz 1931. godine se moe zakljuiti da postoji vie porodica istog
prezimena koje su doseljene sa raznih strana a i nisu ivjele u istom
kuanstvu. Napr. Ceribaii: postoje porodice: Ceribai Salke (1884-1931),
Hane (1892), Saliha (1886-1932), Ibrahima (1891), Zahira (1904).
Muratovii: Muratovi Nurko (1890), Hasan (1879), Ibrahima (1893),
Ibrahim (1877), Bajraktarevii: Bajraktarevi Fehim (1905), Huso (1883),
Mustafa (1888), Salih (1896), Smajo (1903), Haso (1906), Hasan (1907),
Hata (1870), Salko (1901). Tihii: Tihi Ibrahim (1900), Devahira (1890),
Hasan (1890), Mustafa (1889), Sulejman (1900), Salko (1895), Mehmed
(1882), Dakii: Daki Mehmed (1892), Salih (1885), Fehim (1904), Hasan
(1889), Huso (1885), Kapetanovii: Kapetanovi Alija (1885), Ejub (1880),
Smajo (1892-1931), Salkan (1861), J usuf (1917), Nazif (1900), Bego (1890),
Demil (1903), Tabakovii: Tabakovi Osman (1893), Sulejman (1890),
Mustafa (1883), Mehmed (1904), Hasan (1902), Ibralii: Ibrali Ibro
(1870), Mujkan (1895), Dedo (1893), Ibrahima (1901), Husein (1876),
Hadiabdii: Hadiabdi Abdurahman (1878-1932), Mujo (1885-1938),
Salko (1871), Haim (1892), Sulejman (1895), Hadijusufovii:
Hadijusufovi Muharem (1888), Alija (1894), Ibrahim (1902), Mustafa
(1917), Mustafa (1885), Biii: Bii Demal (1895), Mustafa (1904-1938),
Mulajma (1874), Sulejman (1889), Hasan (1882), Arapovii: Arapovi
Mehmed (1898), Salko (1875-1937), Avdo (1892-1942), Omeranovii:
Omeranovi Ibro (1854-1939), Muharem (1902), Mujo (1906-1937),
Drljaii: Drljai Ismet (1907), Mujo (1904), Sejfo (1890-1940), Hasan
(1905),
Prcii: Prci evko (1895-1933), Omer (1889-1932), Mujkanovii:
Mujkanovi Hasan (1884-1937), Rasim (1914), Mahmut (1890), Muftii:
Mufti Sulejman (1902), Salih (1892-1934), Jasenica: J asenica Ibrahim
(1896), Smail (1883), Meii: Mei Osman (1911), Avdo (1874), amil
(1889), Huso (1881); Haim (1880), Odobaii: Odobai Husejn (1879),
Hamid (1902), Salko (1870-1931), Salkii: Salki Sadik (1904), Ibro (1890),
Hurtii: Hurti Alija (1896), amil (1895), Salih (1889), Mustafii:
Mustafi Haim (1863), Hamid (1903), Kuburii: Kuburi Dedo (1901-
1938), Raid (1869-1933), Halilovii: Halilovi Kahriman (1869-1936),
Mehmedalija (1905), Bego (1881), Sulejmanovii: Sulejmanovi Adevija
(1901), Ago (1893), Hadisalihovii: Hadisalihovi Nurija (1890-1932),
Salih (1888-1933), Smajii: Smaji Ibrahim (1899), Zarifa (1871), Smaji-
Silajdi Smajo (1902), Foakovii: Foakovi Meho (1899), Smajo (1902),
Alija (1880), Topalovii: Topalovi Mehmed (1909-1932), Dara (1890),

76

Porobii: Porobi Mujo (1888), Omer (1892), Meho (1878), Hasii: Hasi
Ibro (1894), Mujo (1900), oralii: orali Muharem (1884-1948), Hamid
(1894), Nurija (1902), evko (1903), Hasan (1910), Suljko (1908),
Pitoljevii: Pitoljevi Salih (1882), Mehmed (1905), Suljo (1901),
Maarevii: Maarevi Osman (1883), Alija (1906), Begii: Begi Hasan
(1905), Mujo (1882),
Jahii: Jahi Meho (1876), Reo (1898), ehabovii-ehapovii: Sulejman
(1901), Sulejman (1910), Alija (1906), Fodolovii: Fodolovi Salih (1899),
Ibro (1891), Ibrahimagii: Ibrahimagi Husejn (1900), Alija (1909),
Mehmedovii: Mehmedovi Suljo (1909), Abdurahman (1909), Vukovii:
Vukovi Nurija (1888), Omer (1903), Sejdii: Sejdi Bego (1888), Ahmet
(1893), Kujundii: Kujundi Salko (1883), Hasan (1859), Hadialii-
Hadalii: Mustafa (1895), Medo (1857), Hadialiajgii: Hadialijagi
Mehmed (1903), Omer (1898), Meho (1882), Sulejman (1898).
Porodica Hadialijagi se razgranala u nekoliko dijelova. Predak jedne loze
Hadialijagia je Muhamed-aga, iji su sinovi: Smail-aga (otac Muhameda,
Hazima i efke majke Rize Fitozovia), Sulejman (prvi uitelj u Bos.
amcu i viegodinji upravnik osnovne kole u Brkom), i Salkan, popularni
Salih-paa. Drugoj grani Hadialijagia pripadaju preci Alije i Faika
Hadialijagia.
161

to se tie svih ovih imena treba napomenuti da se radi o nosiocima
domainstva te su skoro svi bili oenjeni ili udati i imali su svoje potomke,
ija se sva imena nalaze u pomenutom popisu iz 1931. godine. Velika veina
amakih muslimana se enila i udavala sa osobama iz okolnih mjesta:
Modria, Odak, Oraje, Gradaac, Brko, i drugim mjestima te i iz samog
amca, a bilo je i onih koji su za brane drugove birali i osobe drugih nacija,
a uoavamo dosta iz Slavonije, Primorja, ostalih dijelova Hrvatske ali i
Maarske.
Porijekla pojedinih prezimena je uglavnom vezano za neki posao kojim su se
bavili ili zvanje koje su imali preci: izmii (nastalo od izme), Vajzovii-
Vejzovii (vezti, vezilje), Pitoljevii (pitolj), Saraevii (sarai), Dakii
(po nazivu sela u okolici Uica koje danas nosi drugo ime.), Alajbegovii-
Alajbeg (neposredni starjeina, spahija i zaim jednog sandaka), eribaa-
Ceribaa (doslovno vojni starjeina, otud turcizam Ceribaa), Tabakovii-
Tabak (zanatlija koji se bavi tavljenjem sirove koe), Topaga, topiaga
(zapovjednik, starjeina, topija.)
162

Da postoje katastarske knjige u Uicu i drugim mjestima bilo bi
daleko lake pedantnom istraivau imati potpuniji uvid o porijeklu i
imenima doseljenika, meutim na internet stranici Domaljevac u tekstu
Tragedija amakih Bonjaka mr Eref Zaimbegovi kae: Moj roak,

161
Esad Tihi, navedeno djelo.
162
Dr Muhamed Hadijahi Od tradicije do identiteta, Svjetlost, Sarajevo 1974.

77

amaki veterinar Haso Ceribai, ispriao mi je osamdesetih godina dvije
zanimljive crtice vezane za doseljenje iz Uica. Jednom prilikom vraajui
se sa odmora sa Zlatibora svratio je u muzej u Uicu i raspitao se o
dokumentima o iseljavanju muslimana. Reeno mu je da takvi dokumenti
tamo ne postoje i da o tim dogaajima u tom muzeju nema nikakvih
zabiljeki... .Kao autoru poznato mi je da se i pok. Kemal Daki
interesovao za svoje porijeklo i svraao u Uice sa istom namjerom kao i dr
Haso.
Doseljenici iz Uica, koji su toliko voljeli svoje staro mjesto, htjeli su
da sauvaju neto to e ih podsjeati na njihovo porijeklo, pa su oni u
Bosanskom amcu uveli obiaj da se prilikom enidbe potomaka Uiana
igra posebno kolo sa pjevanjem (oro).
163
Sadraj tog pjevanja prenoen je s
koljena na koljeno i uvijek se, do dananjeg dana, nalo ljudi koji e povesti
to kolo, solo pjevati i onih koji su grupno odgovarali. Tekst pjesme (a
napisao ga je Nurko Herinovi iz Bosanskog amca) glasi:

Aj, ador penje Bosna Meho
Ispred dvora ah-begova,
A ah-bega doma nema,
Samo ljuba ah-begova!
Aj, urodila Biber-gora,
Sve biberom i biserom,
Nema goru ko da bere,
Osim mome i djevoje!
Sada majka sina eni, pa se vesele,
Svi se redom veselie,
Majka najvie,
Doveli joj ul-djevojku,
ulom mirie!
Aj, mladoenja sretan bio,
Devet ena prom'jenio!
164


Babahmetovi to je od ovih Ceribaia, Hasinog i Osmanovog oca, mati
je odatle. Pa Kaljugi Zahira Ceribaia mati je odatle. Pa kiljii preko
puta Muratovia kue, gdje je Ajke Hadiabdi kua u ulici Nikole Tesle.
Eto i Muratovii su izumrli. Recimo Biogradlija u Donjoj Mahali bio, to je
Suljo Krnjo kupio kuu, ena tog Biogradlije je Banjanovka. Muharema
Banjana tetka. Arapovii su bili preko puta ore Buena, pa otili u Donju
Mahalu. Turski paa je htio amac da napravi na Hasikim lugovima, pa su
zovnuli ana Darka, a on je radio na pruzi Zagreb-Zemun. On kae ljudi ne

163
U amcu popularno nazivan ador.
164
Esad Tihi, navedeno djelo.

78

mogu tu ivjeti, treba uz vodu., a tamo se izlivala Sava i Bosna. On je bio
ininjer, a ona bara se zove andrag. To nije oticalo, on je napravio da otie
voda. Po njemu se prozvalo andark, pa onda andrag. Sava ulazi u jedno
krilo, a u drugo je izlazila.
apani su se poredali blizu Save uz vodu i skupa, jer su i u apcu
bili navikli na vodu. Sokoljani su naselili kraj gdje je moja kua u Gornjoj
Mahali prema Bosni, a izali do damije. Uiani su bili u Uikoj ulici
(Gornja Mahala) i centru, te u Donjoj Mahali. Uiani su trgovci, Sokoljani
su zemljoradnici i ratnici. apani su ribari. Donijeli recept za neku riblju
orbu, neka jela za koje se u Bosni nije znalo i neku Kulak orbu i u mojoj
kui se pravila. Zatim kaamak ne pura, taj kaamak kota vie nego pita. U
Gradacu se to nije pravilo.
165

Sokol grad . Sa prvim mrakom se kapija u Soko gradu zatvara. Ko
se zatekao na njivi, nee ui. Sokoljani su bili vrlo tvrdokorni, oni su se
zadnji povukli, za razliku od Uiana, koji su bili gradski element. Uice je
grad sa 35 damija. Mati moja se sjeala pria da su bili oficiri engleski,
francuski i ruski. ta se ponijelo, onoliko koliko jedan konj moe ponijeti.
Ko je imao volovska kola, on je dobro proao. Bakar se nosio, naravno zlato,
nakit itd. Mahom se pjeke ili sa konjima ilo do Drine. Preko Drine, kad se
doe onda distribucija, odu u Tuzlu, pa se ne snau, pa se vrati u Bijeljinu,
Kozluk, odu do Foe itd. Neki odoe u Posavinu. Oni iz lijepih breuljkastih
predjela, kao napr. Uice sad dolaze u Posavinu, gdje je tuberkoloza.
Masovno umiru. Neodgovara im klima. Dou u amac ive godinu-dvije,
odu u Kozluk, pa u J anju. U Sarajevu ima veliki broj Uiana. Moja mati
Abida Prci. Ona je sa Alibegoviima familija. Otac materin je HadiAlija
mula Alija Hadialiefendi. Bio je mula, svetenik nieg ranga. Bila je
povezanost sa Repiima. Bio je Husein-aga Repi. Kua moje matere bila
je negdje gdje sada Nikice Teia kua u amcu. Alajbegovii su porijeklom
iz Sokola, pa su otili u Uice. Po enskoj liniji su iz Uica. Mati moja je
imala veliki miraz, Seletovu kuu, damijski dio zemljita. Doseljenici iz
Uica, osim to su bili trgovci, bili su i kadije, pjesnici, intelektualci, umni
ljudi, dok su ovi iz Sokola zemljoradnici. Taj materin otac je u amcu bio
vjerouitelj.
166



165
Ibrahim Hadiabdi, interviju 2000. godine.
166
Prof. dr Rizah Alajbegovi interviju 18. marta 1998. i 1. maja 2000. u amcu.

79


Slika 4. Bos. amca (damija) razlednica.
Izdava: Repi & Vajzovi oko 1910. godine.

Imovina doseljenika
Odlaskom Muslimana iz Uica, Sokola i drugih gradova ostao je
problem nepokretne imovine, osim toga ostale su neregulisane obaveze
(dugovi, obligacije, zaloge, potraivanja, ortaki poslovi) to je trebalo
rjeavati vrlo ozbiljno. Zbog toga je par godina poslije iseljavanja dolo do
formiranja vie mjeovitih tursko-srpskih komisija koje su imale zadatak da
izvre popis i procjenu nekretnina. Cijene kua su morale pasti usled
ogromne ponude na tritu, a i sama vrijednost im je padala jer je imovina
bila naputena i izloena propadanju. Komisije su osnovane sporazumom
Ilije Garaanina, predsjednika srpske vlade, i beogradskog vezira Raid-pae.
Muslimani prodavci su u Srbiju dolazili samo uz posebnu dozvolu. Bilo je
puno peripetija u putovanju, pljake i sl. Mnogi su davali ovlatenja svojim
sugraanima koji su ili natrag u postojbinu da u njihovo ime mogu
prodavati imovinu. Zub vremena, nepogode ali i pljaka je umanjivalo
vrijednost imanja. Objektivnost komisija se moe dovesti u pitanje jer su one
neke nekretnine procjenjivale da nemaju vrijednost ( ne vrede ni pare). U
otkup imanja ukljuila se i drava i pojavljuje se i ona kao kupac nekih
imanja. Imanja su tada procjenjivana u valuti groi a za jedan gro se
mogao kupiti jedan primjerak nedeljnika Bosna. Tako su muslimanska
imanja u Uicu rasprodana vrlo jeftino to istie Stevan Ignji u svojoj knjizi
Uika nahija. Po naredbi beogradskog muhafiza u sporazumu sa srpskom
vladom u Uice je novembra 1862. godine doao Nedib eff. radi prodaje
muslimanskih imanja, sa njim su stigla jo dvojica od kojih je jedan bio

80

kadija. Srpska vlada je odredila za lanove svoje komisije Dragutina abarca
i Filipa Hristia i stavila im u zadatak da rijee pitanje naknade za imanja.
Meutim meu stanovnitvom je bilo i takvih odnosa koji podrazumjevaju
najvii stepen povjerenja. Sklapani su ak i ugovori o privremenom
rukovanju nepokretnom imovinom.
167

Tek 1865. godine dolo je do preokreta u prodaji imanja u Uicu.
Poetkom septembra ministar inostranih poslova najavio je naelniku u
Uicu da e prema dogovoru sa Ali-begom iz Bosne doi opunomoenik
iseljenih Muslimana radi prodaje njihovih imanja. Do kraja 1865. godine
prodato je oko 100 placeva u varoi i okolini.
168

Dokumenta u Dravnom arhivu Srbije poimenino navode 696
Muslimana vlasnika imanja u Uicu i procjenu njihovih imanja. U tim
dokumentima se pominju imena i prezimena osoba iz Bosanskog amca. Isti
Stevan Ignji napr. navodi imanje jednog uikog spahije Ibrahim-bega
Ahmetovia koje se sastoji: konak i bau u Kotici, vonjak i bau na
Terazijama, vonjak kod starog hamama, bau za usjev u Fukarskoj mahali,
air (livadu) u srpskoj varoi, bau i vonjak kod Balane, konak kod starih
kasapnica, vonjak u Kruici, njive u Turici, vodenicu sa dva vitlana rijeci
etinji, batine u Buaru i na Zabuju, dva vonjaka u Bilovini, u Zraviima
i Ribaevini po jednu vodenicu i livade, tri njive i jedan vonjak u
Tvrdiima, jednu njivu i vonjak u Sevojnu, vonjak u Gostinici, jedan
vonjak u Grivskoj, jedan vonjak u Dobrinji i imanje Pljeskovu pored
Drine.
169
Sva bolja zemlja u selima oko Uica bila je takoe u rukama
Muslimana. Za vrijeme kneza Miloa u uikoj nahiji su bile u svojini
spahija 363 livade, 102 njive, 126 vonjaka, 29 vodenica i 43 bae. Ovdje
nisu uzeti u obzir zakosi (livade) na Zlatiboru gdje je ljeti ivio veliki broj
uikih aga. Uike spahije imale su posjede i u drugim mjestima. Kako
vidimo najvei dio grada Uica (duana, mejhana, zanatskih radionica,
stambenih zgrada i placeva) imali su podanici turske drave. Oni su
raspolagali velikim posjedima.
Procjenjena je vrijednost i damija koje su postojale i poslije odlaska
Muslimana. Cifre su minimalne i kreu se od 20 do 3900 groa, dok je Batal-
damija procjenjena na 0 groa. Najvrijednije je bilo izgleda zemljite, a
ruenjem damija dobivao se samo graevinski materijal. Naelnik uike
optine naredio je 1876. godine da se porui uvena ejhova damija gdje se
ranije uvala vlas kose Boijeg poslanika Muhameda a. s, a koju su pri
naputanju grada ponijeli njegovi raniji stanovnici i drali u damiji u

167
A. Musi i H. Suljki Izgon Muslimana iz Uica 1862. - Cijelo imanje za deset groa,
Osloboenje, od 22. februara do 04. marta 1991.
168
Isto.
169
Isto.

81

Oraju.
170
Ova damija u Uicu nalazila se iznad Huremovca a njeno
kamenje je prodato na javnoj licitaciji. Iz imena damija, odnosno njihovih
lokacija moemo doznati kako su se zvali pojedini dijelovi grada. To su
Lipa, Zmajevac, Klisura, Kotac, Kuka i nadasve Terazije. Terazije su
svakako bile i centar grada. (Interesantno je da se i centar Beograda zvao
tada, a i sada se zove Terazije). Koliko mi je poznato, samo Beograd i Uice
imaju takav naziv za centar grada.
171

Svi ovi doseljenici su alili za svojim zaviajem, gradovima, selima,
kuama, batama, vonjacima, kolama, damijama i grobljima koja su
vremenom nestala. O tom alu najrjeitije govori na amaki knjievnik
Mato Blaevi u jednoj svojoj pripovjeci.
Kada smo mi kao Muhadiri doli, evo ovamo i naselili ovaj kraj, malo nas
je bilo sa dukatima u emeru, sve gola sirotinja. Dobili smo od turske vlade
u Stambolu milja za kuu, neto ziratne zemlje da je obraujemo i to je sve.
Ko je ujagmio da tamo preko Drine proda svoje, bilo mu je lahko, imao je
ime da podie i kuu i ardak. Mi ostali, koji smo svu svoju sermiju o klin
obesili i otili u surgun sa nekoliko groa u kesi, muku smo muili ivei u
ovoj movari.
172


Posljednji dani Otomanske imperije u Bos. amcu
U izvjetaju A. N. Kudrjavcev od 17. aprila 1875. godine kae: Kod
amca su se iselile 24 porodice iz Bos. Dubice. Radi teke ekonomske
situacije u Bosni dolo je do pojaane emigracije bosanskih hriana u
Austro-Ugarsku i svijet.
Poetak bune 1875-78. Nakon to su spalili begovska imanja ustanici su se
svim snagama bacili na zauzimanje karaula du Save, zauzimali ih na juri,
poubijali tursku vojsku u njima i zapalili ih.
Marta 1876. godine ruski konzul je pisao da krue glasine da se
znaajne ustanike snage prebacuju iz Slavonije u Bosnu na potezu izmeu
Brkog i amca.
Prema jednom telegramu ruski konzul Kudrjavcev je 26. marta 1876. godine
saznao da je u okolini amca bio odred od 500 ljudi. List Moskovske

170
Esad Tihi, isto.
171
Isto.
172
Mato Blaevi Muva, Politika 1937. -godine (amake novine br. 49. god. III 26.
8. 1987).
Pored knjige abana Hodia, koritena je literatura u ovom dijelu o osnivanju Bos. amca i
to:Tihomir orevi Arhivska graa za naselja u Srbiji u vreme vlade kneza Miloa (1815-
1834), Srpski etnografski zbornik, XXXVII Beograd 1926. , Ljub. Pavlovi Sokolska
nahija Srpski etnografski zbornik, XLVI Beograd 1930. , Dravni arhivi u Beogradu i
Orijentalni institut u Sarajevu. Posebnu vrijednost imaju izvjetaji sa terena koji su pravljeni
prema priama starijih ljudi u ovom dijelu Posavine. Oni imaju vrijednost istorijskih izvora
(amake novine prof. Branko Beli).

82

vedomosti br. 54 od 6. marta 1877. godine kae: Salih-paa je otputovao iz
Bijeljine sa grupom tapskih oficira sa zadatkom da izvri utvrivanje
amca, Brkog i Oraja. Bilo je nareeno da se izvri utvrivanje june
obale Save, za to je prinudno angaovan narod.
173

Zabiljeena je bjeanija tri porodice izmeu Zvornika i Srebrenice u
Srbiju, kao i nekih trgovaca iz amca. U toku aprila 1876. godine pojaana
je bjeanija hrianskog stanovnitva. Bjei se ak iz okolice amca, gdje
ranije nikad nisu zabiljeeni takvi sluajevi.
174

Na tubu Jovanovia i Aleksia trgovaca iz Gradaca, Vali-paa
telegramom je naredio zvornikom mutesafiru, te je ovaj izaslao Ahmet
efendiju J uzbau da izvidi stvar. Ovaj izaslanik stigao je za 6 sahata iz Tuzle,
doo je iz Gradaca u amac. Odakle je sa zastupnikom gradaakog
kajmekama pozivao Jovanovia i Aleksia da iz Austrije prijeu i da kau
ta ih je prinudilo ostaviti radnju i ognjite, pa da se zatim i opet povrate u
Austriju.
175

Takoer su 17. aprila 17 seljaka iz derventske nahije prele Savu u
amcu kod amca i obratili se u amcu u Slavoniji naelniku Paradikoviu,
agentu amakom Kapetanoviu i Iliji osiu biljeniku o emu je pisala 20.
aprila (2. maja) 1875. godine istoimena Zastava.

Telegram: Vali-paa
Jovanovi i Aleksi od Azisija u amcu.
Gdje guverner-generalni Bosne Dervi poziva ih da dou u Sarajevo na
raspravu. Aleksi odgovara telegramom na telegram od 21. o. m Ja i moj
drug Jovanovi u vezi procesa podignutog protiv gradaake mjesne vlasti i
tuzlanskog mutesarifa. Tuim sad tuzlanskog mutesarifa, tuim gradsku
upravu (kadiju, kajmekama) zato mi zatvore krmarsku radnju u martu
prole godine. Upravo to je sprega trgovca Babia iz Gradaca.
23. maja 1875 god. Risto Aleksi
U amcu Trgovac iz Gradaca.
176

Dolepotpisani biljenik C. Kr. opine amac na Savi, s ovim se oituje da
su ovdje od dueg vremena, nazvavi se bosanski bjegunci i Otomanski
podanici N. N. i N. N, te je pisar Joco Popovi naveo, da im je navratio
uitelj iz Broda N. N, to je on Ristu Aleksia biv. uitelj u Gradacu, a
danas trgovac i emigrant koji je dobio stan u akovu i drug mu Jovanovi,
svako se moe uvidjeti da su oni iz Gradaca, a 17 seljaka prelo 13. aprila
iz Zorica, derventska nahija.
U amcu 4. juna 1875 god. Ilija osi

173
Ibrahim Tepi, navedeno djelo.
174
Milorad Ekmei Ustanak u Bosni 1875-1878, V. Maslea, Sarajevo 1973.
175
Zastava br. 43, 11 (23). april 1875. godine
176
Zastava br. 63, 30 maj (11. jun) 1875. godine

83

Biljenik amaki.
177

Linost koja bjee u rijei imenovana je Simo Hadi-Petrovi iz turskog
amca. Ovaj ovjek nije se stidio da rekne u onoj prilici, kada se zapalila
bos. Krajina, da e nekom Salihbegu iz amca ljubiti stope i da je on vjerna
carska i begovska raja. U drugoj prilici kazao je ako bi sluajno doli ustai
i amcu zaprijetili, da on ima spremljeni kugli za nji. Jednom je opet
prijatelju, hteo da vrati zlo za dobro. Tuio ga i nainio buntovnikom, kada
ga ovaj u jednoj prilici posavjetovao da skloni decu na austrijsku stranu ako
se buna iz Krajine, rasplamsa i na ovaj prostor. Sada opet kupi podpise i
prinuuje neke estite Srbe da i oni podpiu tubu koju je reeni Simo
upravio na istog prijatelja... .
178

U gradaakoj nahiji ima jedno selo Slatina, na broju do 140, to
pravoslavnih, to rimokatolika Srba, koje poto mu je 15 godina prije vlasnik
izumro, kao i druga neka sela pripala su dravi. Onovremeni Topal Osman-
paa u nagradu od vezira dobi ta sela u batinu, posle ista ostavi u batinu
svome sadrugu i bratu u zloinu Petraiju uvenom turskom ankolizu. Pre
mesec dana taj izrod hriana i ljudi natjera Srbe na davanje treine ili e
ga posve raseliti. Jovan Babi ni reju ne pomoe ovim stradalnicima.
179

Za vrijeme Turske u okolini Bos. amca bilo je hajduka, kod
balkanskih Srba i Hrvata bio je nekada veoma rasprostranjen obiaj da oni
koji ubiju vuka idu po selu i skupljaju prilog kao nagradu to su selo
oslobodili od opasnog tetoine. U ovom kraju bilo je sluajeva da je
odsjeena hajduka glava noena na kocu i skupljana nagrada. Kad je subaa
Adem u Crkvini ubio u umi hajduka, njegovu je glavu nosio kroz Bos.
amac (to je bilo poslije 1863. a prije 1878. godine)
31. januara 1876. godine Vilajetski list Bosna u br. 501 donio je objavu da
su Stanko Sekuli iz Sarajeva, trgovac u Gornjoj Aziziji (Bos. amac) i brat
mu Milan urkija, prebjegli u Austriju i izjavili bankrot.

177
Zastava br. 70, 18 (30) jun 1875. godine
178
Zastava br. 173, 30. decembra 1875. godine (11. januar 1876)
179
Zastava br. 62, 21 april (3. maj) 1878. godine

84



Slika br. 5 Razlednica Bos. amca 1916. godine Izdava: Hafiz S. Vajzovi


UNAPREENJE GRADSKOG NASELJA

Grad je prema sjeveru i zapadu prirodno razgranien rijekama Savom
i Bosnom, odnosno odbrambenim nasipima izmeu koji i pomenutih rijeka
postoje tzv.inudiaciona podruja koja se neiskoritavaju za bilo kakvu
stalnu namjenu, sem u sluaju da doe do izgradnje rijenog pristanita, te se
prema tome odbrambeni nasipi prema ovim rijekama mogu i trebaju smatrati
granicama graevinskog kompleksa grada.
Prema jugu i jugoistoku grad je razgranien nasipom na kome sa ve
pomenutim odbrambenim nasipima poprima oblik zatvorenog
pravougaonika koji zauzima samo dio potencijanlnog prostornog kompleksa
grada stvaranog uglavnom nasipanjem povrina. Za dalje irenje grada
dolaze u obzir povrine izvan sadanjeg jezgra grada i to u pravcu istoka i
juga do nasipa eljeznike pruge ali se irenju grada u tim smjerovima
suprostavljaju dvije vee i niz manjih jaruga. Tako da e sva irenja grada u
pomenutim pravcima biti uslovljeno daljim nasipanjem ovih terena.
180

Rijeka Bosna je mijenjala svoj tok. Nekada je tekla i kroz neke
dananje dijelove grada. Zna se da je postojao lajz za ispust vode na
mjestu dananjih zgrada 24 i 64, korito je ilo odatle direktno prema

180
Izvod iz Urbanistikog projekta grada Bos. amca, 1963. godine.

85

dananjoj Veterinarskoj ambulanti, pa se zna da je na mjestu zgrade suare
DIRZIBiH-a kasnije umaprodukta bio verak za odbijanje rijeke.
Poto se ulice sijeku pod pravim uglom, kako smo ve ranije naveli, to
uzrokuje da gradska jezgra ima oblik pravougaonika.
Sam grad je naseljen prvo na prostor dananjeg dijela pod nazivom
Donja mahala, a potom je izgraen ostatak grada. Zahvaljujui da je grad
relativno mlado naselje posebna panja se moe usmjeriti na izgradnju prvih
graevinskih objekata i ona je otpoela jedva prije 130 godina. Odmah po
naseljavanju podignuta je prva damija koja se nalazila u Donjoj mahali.
Bila je to drvena graevina i zvala se Azizija po sultanu jer je on dao
novac da se podigne damija. Ona je sruena 1878. godine prilikom prelaska
austrougarske vojske na ovom dijelu Save. Damija je granitirana. Od 1863.
do 1878. godine u amcu egzistiraju dvije damije. Nova damija koja je
predstavljala najstariji zidani arhitektonski objekat u gradu napravljena je
1866. (1869) i zvala se Nova Azizija, a vlast je uestvovala u izgradnji i
ove damije, izgradnji kua, dodjeli zemlje stanovnicima. Damija je bila sa
minaretom visokim 25 metara. Nova damija je vrsta graevina od kamena
i cigle, pokrivena crijepom. Taj objekat je bio kulturno-istorijski i vjerski
spomenik i kao takav odlukom Zavoda za zatitu kulturno-istorijskih
spomenika BiH stavljen zauvijek pod zaititu drave. Osnovan je i Vakuf
Carska damija. Prve kue su izgraene od erpia. Pokoji objekat bio je
i od cigle (rigelwald). Kue su prokrivene crijepom, rijetko gdje daskom, a
na zgradama su se do 1937. godine mogli vidjeti krovovi od slame. Bilo je
objekata zidanih na sprat, ali tek sa dolaskom Austrije. Izgraene su trgovine
i zanatske radnje od dasaka, pa onda od cigle.
Poto su doseljenici doli u nenastanjeno mjesto sami su pokretali trgovine i
otvarali pijace, zanatske radnje i oivjeli komunikaciju grad-selo.
Tursko-orijentalna kultura pogodovala je razvoju gradova u Bosni
kao i u drugim zemljama. Glavni princip je podjela grada na dva dijela:
arija (centar trgovine, zanata, kulutre i vjere) i mahale (stambene jedinice)
koje su smjetene oko arije. amac se nekada dijelio na Uiku, abaku i
Sokolsku mahalu. U gradu se jedna od ulica, sve do 1941. godine, zvala
Uika.Doseljenici Uica dobivali su placeve za kue u centru grada i
ziratno zemljite od puta za Modriu prema Dugi i dijelom u Savuljama,
ispred i iza dananjeg mosta na Savi. Sokoljani su dobivali placeve i kue u
tzv. Gornjoj mahali, a ziratna zemljita oko kraka rijeke Bosne, koji je
proticao kroz njihove njive i po tome dobio ime Sokolua. apani su
uglavnom naseljeni u tzv. Donjoj mahali i ziratno zemljite su takoer dobili
u Savuljama. Uiki Romi su takoer naseljeni u Donjoj mahali.
181

amac se razvijao u tom periodu kao prava orijentalna kasaba. arija je
izgraena na najboljem topografskom i geografskom poloaju u gradskom

181
Esad Tihi, navedno djelo.

86

naselju na mjestu gdje se sastaju brojni lokalni putevi. U gradu su
svojevremeno postojale tri mahale: Gornja, Srednja i Donja. Vremenom se to
izgubilo sem u sjeanju starijih. Gornja i Srednja su obuhvatale kompleks
prema zapadu i sjeveru i ui centar do kompleksa Duga, dok je ime Donje
mahale u narodu i dalje prisutno jer ona izlazi iz okvira pravouganika po
nacrtu Muvekita i Francuza.
U kasabi su postojale tri vrste objekata: kue, arija i ostali javni
objekti. Kue su bile od tvrdog materijala. arija je bila od drvenih
epeneka. Sa jednom glavnom i par sporednih ulica. U ovom periodu amac
je grad lokalnog znaaja. Stanovnici su uglavnom trgovci i zanatlije ali i
seljaci. Najee istovremeno i jedno i drugo. Grad nije imao veih
komunalnih problema, jer je bilo dovoljno zemljita, prostora i vode. Pa ipak
kao grad na dvije rijeke, godinama nije se moglo rijeiti pitanje zdrave pijae
vode. Nije bilo prirodnih izvora nego par arterskih bunara. U davno doba se
pila savska voda, pa ak i do Drugog svjetskog rata, a alasi drugu nisu ni pili.
amac je od starina imao bunare, a nalazili su se na maloj nadmorskoj visini.
Pored velikog broja arterskih bunara snabdijevanje zdravom vodom ostalo je
problem. Prostori oko bunara su bili neuredni, nije bilo kanalizacije za
oticanje suvine vode.
Danas su ostala samo dva bunara. Vodu je po gradu, pa i savsku raznosio
vodonoa. Imao je konja i dvokolicu sa drvenim buretom. To je bilo u
vlasnitvu optine a on je primao platu. Voda se za pie kupovala, a za
pranje vea se ilo na Savu ili su koriteni lini bunari. Naravno da je odmah
uoeno da je potreban gradski vodovod. Kanalizacija nije postojala. Ulice
nisu bile kaldrmisane, pa je bilo blata, mulja, a ljeti praine. Svi su u gradu
neistu vodu prosipali ili u dvorita ili na ulicu. Mnogi su kopali kanale od
svojih esmi i bunara na ulicu. Zbog kia i poplava voda nije imala kuda
otei. Ova pitanja su tek rijeena u moderno doba.
Tek izmeu ratova optina je postavila fenjere i bogn lampe. Svaka
kafana je imala fenjer napolju, dok su hoteli i gostionice imali fenjere koji su
gorjeli cijelu no. J avne fenjere palio je sa prvim mrakom optinski
fenjerdija tzv. pasmandija.
Kako je novo mjesto bilo vodoplavno podignut je nasip koji je sa svih strana
opasivao naselje, izuzev Donje mahale. Sa tri vanjske strane nasipa
(hendeka) iskopavanjem zemlje stvorene su udoline u kojima se poslije
poplava voda dugo zadravala. Najvea udolina je napravljena na istonoj
strani naselja, prema muslimanskom i katolikom groblju i zove se Duga.
Nasipi su bili znatno nieg nivoa, nego danas, pa nisu mogli odoljevati
veim poplavama. Ulice su povremeno nasipane ljunkom koji taloi rijeka
Bosna. Vie su nasipane ulice blie centru naselja, nego one na periferiji, kao
napr. dananja ulica 6. proleterske brigade. Izmeu ulica je ostajalo nenasuto
zemljite, na kojem su se gradile kue i pomone zgrade. Vlasnici zgrada su

87

kasnije nasipali, o svom troku, dio zemljita oko zgrada, ali su bate iza
zgrada ostajale na istom nivou i pri dolasku poplava, ili zbog podzemnih
voda, punile se vodom koja se dugo zadravala, ustajala, puna abokreine i
tako postajale legla komaraca. Prve carske kue, nazvane tako jer ih je
drava gradila, bile su na stubovima od cigala. kada nastanu poplave,
stanovalo se na spratu, dok kojeg se stizalo drvenim stepenicima
basamacima ili palticama koje su bile naslonjene na basamake ili direktno na
okvire prozora. Postepeno su vlasnici zgrada nasipali i ograivali prostor
izmeu stubova i pretvarali ga u podrume ili tale. Uz kuu je obino graen
mutvak mala ljetnja kuhinja sa jednim ili dva odjeljenja i ko, takoer na
stubovima od cigle, koji je sluio za smjetaj kukuruza u klipu.
182

U irokom luku oko cijelog grada bile su livade i ume. Ova zemlja
bila je u rukama aga i begova, ali i trgovaca. Tamo se napasala stoka, a
zemlju su obraivali vlasnici sa lanovima porodice. Ispae u drutvenoj
svojini (ranije: erarnoj) zvale su se utvaj (nem. Hutweide). Sve vie i vie
amac je dobijao odlike grada. Ustanovljena su: itna, zelena i marvena
pijaca, a oko 1878. godine godinji vaari i sedmini pazari. J edino u Bos.
Kostajnici, amcu i Oraju nisu bili prije 1862. godine jer su i sama mjesta
kasnije osnovana. Kasaba i arija su oivljavali za vrijeme pazarnih dana i
vaara. Nijedno drugo mjesto nije bolje povezivalo dolinu Bosne sa
Slavonijom i drugim krajevima preko Save. Razlog da Bos. amac nije jo
vie napredovao lei prije svega u vojno-stratekoj i privrednoj koncepciji
tadanje okupacione vlasti. Termin skela se upotrebljavao u irem znaenju.
kada se htjela prijei rijeka, moralo se podvri karantinu. Stari ljudi sa
Majevice sve do prije 15-tak godina govorili su Idem na skelu. Mislei na
dananji amac, koji se razvio u veoma lijepu varo.
183
Time je prelaz
preko rijeke Save ovdje imao veliki znaaj i razvio se skelski prevoz ljudi,
stoke i robe. Skela je postala znaajan faktor u prometu Gradaca, Modrie,
Odaka, Doboja. amac je postao znaajno trgovako mjesto za izvoz ita i
ljive iz Bos. Posavine.
Varo dobija sedmini Pazar i to srijedom i subotom, a godinji za Petrovdan
(katoliki) i Luindan (katoliki sv. Luka).
Nova varo je omoguila zapoljavanje seoskog ali i drugog stanovnitva
gradnjom ciglane i drugih privrednih objekata.
Sva gradska poglavarstva do 1914. godine teila su da Bos. amac u
urbanistikom pogledu dignu na stepen modernog grada u emu im je
pomagala i okupaciona vojna vlast. Dolazak strunih i obrazovanih ljudi,
ljekara, apotekara, babica, ininjera, otvaranje banaka, brodarskog drutva,
pote, magacina, duana, zanatskih radionica uticao je i da se stil ivota u
amcu mijenjao.

182
Esad Tihi, navedeno djelo.
183
Milenko S. Filipovi, navedno djelo.

88

ivot u amcu je bio privlaan ak i za graane iz susjednih mjesta i sela.
Iako bez kaldrme, kanalizacije, niza drugih javnih funkcija ipak se amac u
narodu prozvao mali Pariz. Naravno radi se o nainu i brzini sticanja
profita i samom ivljenju kao takvom.
Rijeni saobraaj je u zamahu. Na rijeci Bosni 1907. /08. godine gradi se
most koji povezuje susjednu optinu Odak sa amcom. Sam car Franjo
J osip razmilja o pruzi amac-Sarajevo jo 1912-1915. godine, a 1914.
godine pravi se improvizovan pontonski most na rijeci Savi. Novi ljudi
donose i nove ideje.
Dananji grad granii se: sa sjevera rijekom Savom od ua Bosne do
mosta na Savi, od istone strane eljeznikom prugom od mosta do prelaza
za Oraje gdje se ulicom Njegoevom kree prema selu Tiini do mosta na
andragu, odatle produuje barom andrag prema jugu do novog naselja
kod elejznike starnice gdje se kod izlaznog bloka prema kariu kree
prugom do jevrejskog groblja, zatim ulicom Cara Duana do ciglane odakle
skree zapadu do Sokolue i istom se granii prema sjeveru do sliva u
Bosnu i produuje Bosnom do ua u Savu.
amac je imao i mnogo poroke javnu kuu, kockarnicu, kuglanu (u
okviru jedne kafane), kafane, mehane, gostionice itd. Izmeu dva rata imao
je obileja napretka ali i zaostale provincije. Optina je donosila pozitivne
propise, ali mnogi to nisu potovali kao napr. o dranju stoke i sl. amako
polje je esto bilo pod vodom kao i Duga, koju je kasnije trebalo nasuti
pijeskom. amac je decenijama bio opkoljen barutinama i plavljen. Za vodu
koja je plavila oranicu Duga izgraen je odvodni lajz kod zgrade
dananjeg MUP-a, te lajz u Savuljama. Pojedini trgovci, koji su se bavili
peenjem rakije na veliko, su sami pravili kanale za odvoenje otpada i vode
iz svojih velikih pecara za rakiju.
Kue i ulice su bile uorene. Poneka nova zgrada kao apoteka (dananja
optina), sud, hotel, banka, begova kua, pota itd imale su fasade,
arhitektonske odlike maurskog stila, klasicizma, te nove i lijepe fasade sa
ukrasima i figurama i ornamentima inile su grad ljepim. Naziva ulica nije
bilo sve do izmeu dva rata. Orijentalni stil se osjeao na svakom koraku,
stare bosanske kue gradnjom ciglane nestaju ali nastaju moderne kue i to
privatne veinom jednospratne koje su nale odgovarajuu simetriju i linije u
staroj jezgri amca. Bogomolje katolike i pravoslavne obogatile su
arhitekturu grada. Spomenika nije bilo. Duh prosvjeenosti dopire u grad.
Otvaraju se kole, poinju veze sa svijetom, pojavom automobila, autobusa,
vozova iri se krug ljudi koji gravitiraju amcu. U gradu se otvara javno
kupatilo, kanalizacija, vodovod. Osnivaju se i gradska groblja. Bilo je 5 i to:
muslimansko (koje se nalazilo na mjestu dananje osnovne kole da bi
kasnije bilo preseljeno na dananju lokaciju), muslimansko malo groblje na

89

izlazu prema selu Pisarima, preko puta njega jevrejsko, potom katoliko i
pravoslavno.
U to vrijeme na amac nije bio vezan sa drugim dijelovima zemlje
mostom i eljeznikom prugom, ni autobuskim linijama kao danas. Prema
Odaku, Modrii, Gradacu i Brkom ilo se uglavnom fijakerom, a na voz
smo se prevozili preko rijeke Save iklom ili kompom u Sl. amac u kome
se tada zavravao jedini krak pruge i to od Vrpolja (Strizivojne). Nije bilo
asfaltiranih ulica, prava senzacija je bila kad smo dobili betonirani trotoar na
jednoj strani glavne ulice od hotela Grand do iza, tada nove Ritermanove
apoteke.
184

U amcu je 1883. godine otvorena pota, 1885. godine Narodna
osnovna kola, 1890-tih sud, pored hanova 1912. godine otvara se hotel,
izmeu dva rata enska struna kola, egrtska kola, 1930. godine gradi se
novi Sokolski dom, 1930. godine otvara se zabavite, banke 1904, 1912,
1920, 1922. Za svu gradnju koristio se oder iz Bosne i Save. amac, koji je
izgraen na ljunku, njegovao je svoje prirodne ljunkovite plae na obalama
rijeka.
Kej za forsiranje Save koji danas slui kupaima i ribarima napravljen je
1941. godine. Pojava moderne urbane fizionomije i kvalitetnijih oblika
ivota stanovnitva dala je novi impuls amcu. Kulturne ustanove, elektrika,
vodovod, kanalizacija, regulisane ulice, pjeaki trotoari, moderna kupalita,
ugostiteljski objekti, bioskop (kino), poeli su da niu meu malim i tronim
graevinama.
Grad je liio na pravi grad, ureuju se drvoredi
185
u glavnoj ulici,
sade se lipe i kestenovi u sporednim, okulirane akacije, magnolije, platani
itd. Uvodi se tekua voda u kue to je senzacija (prva kua sa vodom i
engleskim W. C. bila je zgrada sa satom 1928. godine, potom kua Milana
Jankovia, Toe Stavria i sl.). Pijace mijenjaju svoje lokacije: zelena na
prostor dananjeg hotela, marvena sa ua Bosne kod Veterinarske ispostave,
itna ostaje na trgu (dananji centralni gradski park). Prodire fudbal, hazena,
klizanje na ledu, sportovi na vodi (kajak, vaterpolo, i sl.).
Pored osnovne kole otvorena je i prije nje Sibjan mekteb, a potom
Srpska kola koja je radila do 1914. godine, potom muslimanska itaonica
1907. godine, katolika kola pored crkve. Na polju zdravstva izgradnja
optinske ambulante i apoteke imala je dosta znaaja. Drutevni ivot grada
je bio na visokom nivou, jer je skoro svaka grupa stanovnika imala svoju
itaonicu ili drutvo ali postojala su drutva od opteg interesa (vatrogasno

184
amake novine br. 51, god. III 22. 9. 1987. Ratko Filipovi Sjeanja starog
amanina.
185
Drvoredi su zasaeni za vrijeme Austrije, platani (1908. godine), kestenovi i bagremovi,
te lipe. Po nalogu gradske uprave ili nacestara. Magnolije i akacije je prva zasadila Honza
Pisarevi supruga operskog pjevaa Svetozara Pisarevia, inae roena ehinja.

90

drutvo, zanatsko drutvo, lovako i sl.). Ipak osnovni problem odvod
otpadnih voda je samo djelimino rijeen. Za vrijeme Austrije izgraen je
kanalizacioni sistem samo u glavnoj ulici i par sporednih.
U komunalne djelatnosti spadaju: javna rasvjeta, odravanje i
ureivanje javnih saobraajnih povrina, ureivanje i odravanje parkova,
odvoenje i deponovanje smea, dezinfekcija i deratizacija, odravanje
lokalnih i nekategorisanih puteva, odravanje grobalja i dimnjaarske
djelatnosti.
Za odravanje puteva optina tj uprava grada je imala nadglednika
nacestara koji je imao ljude koji su vrili odravanje i popravak puteva, a
do 1945. godine bio je akutelan i kuluk.
Parkove nije trebalo ureivati jer ih nije ni bilo.
Za odvoenje i deponovanje smea i poljevanje ulica uprava je
angaovala niz ljudi tzv.hamala koji su meli grad, polijevali ulice vodom,
skupljali smee, dok su i sami graani svoje smee odlagali u dvorita ili na
divlje deponije.
O odravanju groblja brinuli su sami graani. Dimnjaarske
djelatnosti su bile povjerene dimnjaaru koji je bio ovlaten od uprave grada
da moe raditi tu djelatnost.
U oblasti uprave grada spadali su poslovi ureenja plaa, higijene na
pijacama, poslovi kafilierije, odravanje drvoreda, ulica, trotoara, prolaza,
prilaza, arterskih bunara, pumi, malti i sl.
Sve ovo navedeno u to doba bilo je vrlo primitivno te je uticaj na
irenje raznih zaraznih bolesti bio prisutan. U amcu je vladala: kuga,
kolera, difterija, utica itd.
O zdravstvu je brinuo lijenik. Tada zvani gradski fizikus, a kasnije sreski
lijenik. Za bolesti stoke, peradi, pasa brinuo je dravni veterinar koji je
stanovao pored marvene pijace koja je premjetena sa ua Bosne. Ta kua
se nalazila pored kue Jovana Ljubiia na izlazu prema selu Pisarima.
Voda za pie nije bila najbolja, te su se javljala razna stomana
oboljenja. Zgrade su bile graene od nabijene zemlje i izloene vlazi.
Austrija je puno uinila za zdravstvenu zatitu kako ljudi tako i ivotinja. U
grad je doao lijenik-stranac, apotekar-stranac, zubar-stranac, babica-sa
strane. Potom dolazi jo jedan lijenik. Dok drugi gradovi u okolini nisu ni
to imali napr. Modria nije imala ljekara nego je iz amca jedanput ili dva
puta nedeljno iao u Modriu. Isti sluaj je i sa dravnim veterinarom, njega
je ak i Poljoprivredno dobro u Modrii angaovalo da iz amca dolazi da
pregleda stoku i ergelu konja.
Zalaganjem graevinskih poduzetnika Arno v. Sartorya i Hakije
Hasanefendia gradnja jo vie uzima maha. Najvie je uinjeno na polju
privatne stambene izgradnje. Drvo je igralo vanu ulogu jedno vrijeme. Izvor
graevinskog materijala bile su velike ume u brdima BiH. U Posavini je

91

nekada bilo dosta kvalitetne i guste ume koja je krenjem nestala. Prevoz
drvene grae vrio se Bosnom i Savom tj. splavarenjem do Obrenovca,
apca i Beograda. Vanu ulogu su imale ciglane i to prva Petra
Dimitrijevia, Anela Markussia (kasnije njegovog sina Vjekoslava
iike), Vide J . Tasovca, Martina Borbelija, Bartola Hradeka. Najvei
uspjeh postignut je u proizvodnji biber crijepa koji se ubrajao meu najbolje
u zemlji, zahvaljujui naslagama gline i vjetim majstorima koji su znali da
iskoriste povoljne prirodne uslove. Veliki ciglarski strunjaci bili su
doseljeni Italijani.
Prema vremenu izgradnje od 550 stambenih zgrada (po popisu 1961):
28, 5% je izgraeno prije 1900. godine, 8, 9% u vremenu 1901-1918. godina,
23, 5% od 1919-1941. godine, 2, 2% od 1941-1945. godine, a 36, 9% od
1946-1960. godine.
Izdvojiemo samo nekoliko zgrada i kua koje su podignute u vrijeme
austrougraske i kasnije.
Najljepa i najznaajnija je tzv. Begova kua odnosno konak i
zvanino nazivana Vila Kuukali vlasnitvo Aliage i Fehima Kuukalia
iz Brkog. Graena je 1898. godine u glavnoj ulici. Kuukalii su bili
uvena bogata branska porodica koja je pravila mnoge zgrade u Brkom, pa
i hotel Posavinu u Brkom i niz drugih zgrada. Fehim-aga Kuukali je
prodao Husein-agi Repiu, a od njega 1913. godine je kupio Muharem-beg
Mahmutbegovi, od tada u narodu nazivana Vila Muharembegova. Poslije
rata tu se nalazila gradska biblioteka sve do 1981. godine. Zgradu su gradili
italijanski majstori u neomavarskom stilu to je bilo dosta popularno u to
doba. Isti vlasnik je iste godine sagradio zgradu tzv. Seletovu kuu, 1911.
godine prodaje je Husein-agi Repiu, a nalazila se na gruntu Husein-agine
sestre Emine (majke uleefe Hodi)
186
. Isti majstori su je gradili u istom
stilu.
Zgrada stare apoteke (sada je to zgrada Skuptine optine) u glavnoj
ulici je napravljena u prvim godina 20 vijeka. Donji dio prostorija je sluio
kao apoteka, kasnije i ordinacija dr Vitolda Rittermanna, a sprat je bio
rezervisan za stanove. Ulaz u apoteku bio je sa ulice. Vlasnik zgrade bio je
Valerijan Rittermann, apotekar, a finansijski mu je pomogao u izgradnji
njegov punac Jozef Kupetz iz Bea.
Dananja zgrada NLB Razvojne banke je ranije sluila u iste svrhe.
U prizemlju je bila filijala Zemaljske banke za BiH sa kancelarijama i
alterima, Graena je 1909. godine i najprije je bila vlasnitvo Alijage
Izetbegovia. Ova zgrada ima interesantan istorijat. Naime uveni Josip pl.
Vanca 1909. godine izrauje za Privilegovanu banku za BiH u Bos. amcu
crte olovkom datiran 27. maja 1909. ZZBIH: kt. br. 52, str. 2, 1932, a 1910.
godine Rudolf Tonnies civilni arhitekta za BiH stalno nastaljen u Sarajevu,

186
Esad Tihi, navedeno djelo.

92

daje skicu za objekat fur expozitur Priv. Landes bank fur BiH in Biha und
amac (arhiv BiH)
187
. To su bili prvi projektanti koji su nosili stvarne odlike
tzv. Bosanskog sloga i radili su filijale Zemaljske banke pak svim mjestima
u BiH. Slina zgrada se nalazi u Derventi i Hrvatski dom u Kiseljaku.
Tonniesu
188
je secesijski majstor i uveo je u svaki od svojih projekata svoj
odreeni zatitni znak (doksat, streha, loa) tj. prozor koji izlazi na ulicu.
Zgradu je radio graevinski poduzetnik Arno v. Sartory. Jo jedna kua u
amcu ima isto istureni prozor sa sjeverne strane na glavnu ulicu, a to je
kua Hafiza Saliha Vajzovia (porodice Vajzovi) a ime arhitekte nije
poznato. Sartori pravi jo jednu odnosno vie kua. Jedna od njih je i kua
Stevana Babia na uglu ulica Vuka Karadia i Jovana Cvijia kasnije
vlasnitvo Toe Stavria (graena 1890-tih godina kao porodilite za dr
Ervina Horaka).
Zgrada suda i gruntovnice graena je u periodu 1915-1916. godine za
svoju namjenu. U njoj su sud i gruntovnica bili smjeteni za vrijeme
austrougarske uprave, izmeu dva rata, za vrijeme Drugog svjetskog rata i
od 1945. godine do dananjih dana. Gruntovnica je smjetena u prizemlju
zgrade. Radi osiguranja od poara, izmeu prizemlja i sprata nalazi se sloj
ljunka, a vrata i prozori raeni su od eljeza. Uporedo sa zavretkom radova
na zgradi, izraen je i ugraen namjetaj od tvrdog hrastovog drveta koji i
danas postoji. Kao radna snaga na zidarskim i zanatskim radovima radili su
ruski zarobljenici, koji su tada bili smjeteni u Bosanskom amcu. Oni su
takoer nasipali tzv. Vojniku cestu, koja je od raskrsnice kod muslimanskog
mezarja, kraj katolikog groblja vodila prema tadanjem Vojnikom mostu
na Savi.
189

Arno v. Sartory pravi jo jednu zgradu. To je stara pota (vlasnitvo porodice
Abdulkadira akia), koja je izgraena u posljednjoj deceniji 19. vijeka.
Zgradu koja se na tom mjestu ranije nalazila kupio je 1892. godine Pero
Jozi od Sulje Hadialijagia. Jozi ju je prodao Adolfu Truzlu, ija je jedna
kerka (Elizabeta) bila udata za Bernarda Bradnu, upravnika pote, a druga
(Evelin) za slubenika pote Isidora Lianina. Pored lijepe fasade od
ringlovane cigle, zgrada je imala prostrane sobe, a nadasve posebno kupatilo.
To je bila prva zgrada u Bosanskom amcu koja je imala posebno kupatilo.
190

Zgrada osnovne kole je izgraena 1888. godine na uglu glavne ulice
i Svetosavske (u parku), sruena je 1947. godine. Od kolskih zgrada treba

187
Nedad Kurto Arhitektura Bosne i Hercegovine i razvoj bosanskog stila Sarajevo,
Publishing. Meunarodni centar za mir, Sarajevo 1998. godine
188
3. IV 1869 - 6. XII 1929.
189
Esad Tihi, navedeno djelo.
190
Esad Tihi, navedeno djelo. Isti autor ovde navodi da je Jozi prodao Truzlu 1918.
godine tu zgradu, to nije tano, jer Adolf Truzl je umro 1916. godine.

93

spomenuti zgradu enske kole u kojoj se za vrijeme Austro-ugarske
nalazila optinska uprava, a izmeu dva rata enska struna kola. Ta
zgrada, je sruena tokom ovog poslednjeg rata, a nalazila se na uglu ulica
Nikole Tesle i Majke J evrosime. Staru zgradu nekadanje optine je izgradio
Ignjat uri, koja je izmeu dva rata sluila za prostorije poreske uprave.
Zgradu Grand hotela, koju je 1912. godine podigao Simo Daki,
prepisao je na svoju suprugu J elenu. Godine 1917. godine zgrada se vodi u
vlasnitvu Mileve Radeti supruge Jove Ljubiia, a 1929. godine zgradu je
kupio Kosta Panti
191
.
Privatna izgradnja je dosta uzela maha. U kui porodice Sui u ulici
Cara Duana se prvobitno nalazila pota (kua je imala na svim prozorima
ugraene reetke). Sruena je poslije 1995. godine. Too Stavri veoma
bogati trgovac, je napravio dosta kua, trgovina i magaza. Neto je i
kupovao. Napravio je kuu 1910. godine u ulici Nikole Tesle 123 u kojoj je
kasnije ivio trgovac Pero Risti, takoer u istoj ulici kuu u kojoj je ivjela
Kosara Petrovi, u glavnoj ulici kua vlasnitvo ede Stavria (u kojoj je
jedno vrijeme imao foto atelje, foto Petrovi), staro porodilite takoer je
porodina kua ede Stavria. Too Stavri pravi suaru za ljivu te mlin,
potom 1935. godine novi veliki magacin na sprat, a 1928. godine pravi novi
veliki duan u glavnoj ulici na ijem proelju se nalazi sat i monogram T.
S. Ta zgrada, u ijem prizemlju se nalazi trgovina a na spratu komforan stan
za njegovog sina Savu, postaje zatitni znak i simbol Bosanskog amca.
Od starijih privatnih zgrada u glavnoj ulici izdvaja se kua Ilije S.
Ristia, bive vlasnitvo Izetbegovia. U istoj ulici prekoputa dvije kue
Alijage Izetbegovia (sada zgrade Izeta Izetbegovia i Namika Vajzovia) je
zgrada Prosvete koju je gradio Simo Daki. Danas je to u narodu lokacija
stare samoposluge i poslovni prostori Elegant, Obua, 1930. godine kadija
Halilovi pravi modernu kuu koju godinu dana kasnije kupuje trgovac
Ljubomir Brki, danas je na tom mjestu stambena zgrada, kua pekara
Mihajla Mihajlovia pored suda, kua porodice Tomi, stara kua porodice
pachman, potom je u ulici Pere Bosia dominantna uta kua do Robne
kue. Ta kua je vlasnitvo Alijage i Suljage izmi. Vila Vojislava Vasia,
trgovca napravljena je 1938. godine. Trgovac Vaso Gligorevi 1940. godine
je izgradio itav skver ulice, u parteru te zgrade su brojni lokali, a na spratu
je dosta stanova, kua Stevana i Stake Stefanovi te Aima Jovanovia, kua
porodice Stanojevi u glavnoj ulici, kua bive vlasnitvo Milana Jankovia
(kupio Osman Lalika), kua Avrama Kabilja (stara partijska kola), kua
Alberta Romana, kua Dede Ibralia, kua Refike i Ahmeta Izebegovia,
kua Lovre ovia, kua (stara uta) vlasnitvo ukrije Izetbegovia, kua
Ajke eri do stadiona, Zaimbegovia kua, kua Jovana Ljubiia (danas
stolarska radionica), zgrada porodice Markussi na izlazu iz amca, pekara

191
Esad Tihi, navedeno djelo.

94

Zaima Zaimovia, kua porodice Rui tj. (gostionica) Anelka i Cvije
Rui pored Kina zgrada gostionice i kue Sime okia, kua porodice
Vuo (stara bosanska kua), od tipino starih bosanskih kua treba izdvojiti
jo: kuu Hajre Vukovia kod nasipa, kua Nezirovi Demala, kua biv.
vlasnitvo Mirze i Hasana Izetbegovia (njihova stara kua), Boka
Dragievia, Bosiljke Popovi, kua Alije Kladnjaka. Interesantne su bile i
zgrade Adolfa Truzla u blizini Kina. Isti je imao i veliku prostranu
trgovinu prekoputa Kina. Od javnih zgrada treba izdvojiti jo: zgradu
bive Sreske ispostave u glavnoj ulici, hotel Posavina isto, stara katolika
crkva do tog hotela (zgrada Ante Duia), 1936. godine napravljen je
Vatrogasni dom, 1937. godine Mektebi intinadija (prekoputa Robne kue),
Zanatlijski dom (glavna ulica prema sudu), 1935. godine Elektrina centrala,
zgrada dananje TO, zgrada Gradske istoe sa magacinima (biva duhanska
stanica), zgrada Islamske vjerske zajednice (sruena), javno kupatilo, stara
trgovaka jezgra grada izgraena od tvrdog materijala. Svojom
prostranou odskakale su trgovine Alijage Izetbegovia, brae izmia,
Hasan-age Alibegovia, Sime okia, Jove Ljubiia, Jove Babia (kasnije
zgrada Srpske banke d. d.), Jovana Stanojevia, Bege (Husejna)
Ibrahimbegovia (Ceribaia).
192
etivaa ljiva brae izmia, velika
piljarnica sa nekoliko lokala na mjestu dananjeg hotela.
Zatita ovog graevinskog naslijea tek je 7.5.1985. godine
ozvaniena u Slubenom glasniku optine Bos. amac br. 4 i to: damija
Azizija vlasnitvo Vakufa Carska damija u Bos. amcu, crkva Srce
Isusovo vlasnitvo Rimokatolikog upskog ureda u Bos. amcu, crkva
Sveti Dimitrije vlasnitvo Srpsko-pravoslavne crkvene optine u Bos.
amcu, kua staro vlasnitvo Dedi Huseina Sele, kua u istoj ulici
vlasnitvo Subai Osmana, zgrada u glavnoj ulici vlasnitvo SO Bos. amac
(stara biblioteka), fasada zgrade Stavria sa satom u Bos. amcu.
lanom 16. iste Odluke, pod prirodnim rijetkostima u smislu lana 8,
utvruje se (izmeu ostalih): bare Velika i Mala Tiina, andrak i Odmut.
Sve navedene rijetkosti registrovane su u Zavodu za zatitu spomenika
kulture i prirodnih rijetkosti u Sarajevu.
Austrijski arhitekti razvijaju tzv.bosanski slog sa primjesama
renesanse, uglavnom anacionalan, oblici crkvenih tornjeva su neobarokni,
oplate proelja neoromaniki, a neke crkve usvajaju i vizantijski stil. Izdvaja
se pseudomaurski stil i pseudoorijentalni stil.
Najbolja ostvarenja data u duhu bosanskog sloga, liena svega to je bilo
historijsko u smislu evropske graditeljske prolosti i svega to je nacionalno,
Vanca je dao na projektima filijala Zemaljske banke u Bihau, Derventi,
Banjoj Luci, Bosanskom amcu, Tenju... Zato za ove zgrade s punim
pravom moemo rei da po tipu pripadaju tradiciji ali da nisu njeni modeli.

192
Esad Tihi, navedeno djelo.

95

Bosanski slog se uglavnom formulira na osnovu tipa gradske begove kue.
Oblikovan je po uzoru na feudalnu rezidenciju. Drvene verande,
horizontalna rustika i ritam otvora stvara piramidalnu kompoziciju.
193

Po svemu navedenom uvene arhitekte su i po naem gradu ostavili
svoje radove ali to zahtjeva studioznija istraivanja i pregled arhiva. Oni su
projektovali kako javne zgrade tako i privatne kue, sakralne objekte svuda
po BiH ne samo u Sarajevu. Sam autor se sjea drvene verande na Begovoj
kuu ukraene sa raznobojnim staklima, takav isti detalj ukrasa je vidio i u
kui Refike i Ahmeta Izetbegovia. Ovu Begovu kuu u glavnoj ulici
mogue da je projektovao uveni arhitekta Aleksandar Wittek, jer je isti u
Brkom projektovao sve vanije zgrade i kuu porodice Kuukali sa istim
fasadama, ukrasima, ornamentima, otvorima, verandama i sl.

AUSTROUGARSKI PERIOD

Okupacija 1878. godine
Da bi zadovoljila svoje kolonijalne apetite na Balkanu Austrija je uz
pomo svjetskih sila krenula u osvajanje Turske pokrajine Bosne i
Hercegovine. Pomogla joj je injenica da su u BiH bile stalne bune i nemiri.
U Berlinu je odran kongres od 13. juna do 13. jula 1878. godine
kojim je pored drugih pitanja rijeeno da se BiH stavi pod upravu Austrije
(nominalno BiH ostaje pod suverenom vlau sultana). Austrija je morala
dati izjavu Turskoj da okupacija ima privremeni karakter, jer bez tih
pismenih obeanja Turci ne bi potpisali ugovor. Ministar Andrai je tvrdio
da e za izvoenje okupacije biti potrebno nekoliko eta sa pratnjom vojne
muzike. Nije bilo tako.
Austrija je za okupaciju mobilisala itav 13. armijski korpus (6. 7 i
20 divizija) za upad u Bosnu i 18. diviziju za posjedanje Hercegovine
(ukupne jaine 82. 119 vojnika ili 65. pjeadijskih bataljona, 14 eskadrona
konjice, 19 tehnikih eta, 112 topova, 4 zapregnute mostovne formacija
istovremeno 13. 313 konja, te sa juga 17. 080 vojnika sa 3. 270 konja i 24
topa). Za komandanta svih snaga postavljen je feldcogmajster (odgovara
inu generala artiljerije) J osip baron pl. Filipovi
194
, kome je bio podreen i
komandant 18. divizije feldmaral-lajtnant (general-potpukovnik) Stevan
baron Jovanovi.
195


193
Nedad Kurto, navedeno djelo.
194
Josip Filipov von Filipsberg (Gospi 28. aprila 1819. -Prag 6. jula 1889) na elu trupa
koje okupiraju BiH 1878, do 18. novembra 1878. godine nalazi se na elu BiH uprave, kao
vojni upravitelj i poglavar BiH. Inae starinom iz okolice Kljua u BiH.
195
ANiUBiH knjiga XLIII odjeljenje drutvenih nauka, knjiga 8. Nauni skup: Otpor
austrougarskoj okupaciji 1878 u BiH Sarajevo 23 i 24. oktobra 1978. Sarajevo 1979.
godine

96

Ve 5. avgusta mobiliu se jo 3 divizije (1, 4 i 30) oko 50 bataljona
za Bosnu i 1 bataljon za Hercegovinu.
Vojska se na granici sakupljala, tako da se 20 divizija bez jedne brigade
sakupila kod amca sa zadatkom da nastupa preko Save, a odatle dolinom
Spree ka Zvorniku i Vlasenici.
Ova divizija 13. korpusa je 29. jula 1878. godine zajedno sa svim ostalim
trupama prela Savu kod Sl. amca. Ta divizija jaine 16. 071 vojnika i 2989
konja sa 41 topom, nastupala je pravcem amac-Gradaac-Graanica-D.
Tuzla. pri prelazu preko Save i Une nijedna kolona nije naila na otpor.
1878. 1. avgusta Be grof Julije Andrassy gropu Zichy-u
Nach gestern eingetroffenen officiellen Nachrichten hat unsere
Hauptcollone unter Philippovich bei Dervent das Lager bezogen.
Gleichzeitig ist Sawe uberschritten, turkisch Samaz und Novi ohne
wiederstand besetzt worden.
Jueranje slubene vijesti kau: da se naa glavna kolona koju vodi
Filipovi nalazi kod Dervente, istovremeno je preena Sava, turski amac i
Novi zaposjednuti su bez otpora.
Glavna kolona je zbog ravih puteva stigla u Derventu tek nakon dva dana
31. jula. Tu se zadrala i 1. avgusta produila neometano ka Doboju i
Maglaju. Prvi ozbiljniji otpor pruen joj 3. avgusta kod Maglaja.
20. divizija bila je skoro bez borbe doprla do Donje Tuzle, gdje ju je napao
energini emsekadi sa 5-6. 000 ustanika iz istone Bosne i posle boja 9-
10. avgusta odbacio napadae ka Graanici, a zatim ka Doboju.
Austrijske jedinice krenule su iz Doboja, amca i Brkog prema Tuzli i to
pod komandom grofa Caparija. To je bilo 10. avgusta 1878.
196

U tom vremenu pree Austrija u Bosnu i grof Capari
197
pree 19.
jula po srpskom kalendaru na amcu Savu i doe na 20. jula u Gradaac na
samo nae Ilino...
198

Pretean dio muslimanskog, a dijelom i srpskog ivlja ustao je protiv
okupacije.
J ednoj modernoj vojsci, kao to je austrougarska, trebalo je 4 dana da od
Save stigne do Graanice, do Gradaaca su stigli za 17 sati, meutim kad se
uzme u obzir stanje puteva i niz drugih uzroka nije ni malo udno.
U pozadini te 20. divizije u Bos. amcu i njegovoj okolini narod
ohrabren uspjesima u dolini Spree i kod Brkog masovno se digao na oruje
(oko 3. 000 ljudi). Time su 20. diviziji zauzeem pontonskog mosta na Savi
doturanje ratnih potreba, pa i odstupnica preko Save bili onemogueni.

196
Ilustrovana poslovna lina karta Tuzle. Beograd 1975. godine.
197
Feldmaral grof Laslo Sapari (Szapary) de Muraszombath (1831-1883) maarski
aristokrata, bogati zemljopodsjednik u zapadnoj Ugarskoj. Carev savjetnik 1855-1862.
Komandant 13. Husarske. Angaovan u ratu u Italiji u dolini rijeke Po.
198
Mileno S. Filipovi Memoari ivka Crnogorevia, ve navedeno djelo.

97

Austrougarska vojska se reorganizovala te se obrazuje 3. korpus. Taj korpus
je imao zadatak da u sadejstvu sa 4. korpusom, rasporeenim na Savi izmeu
Brkog i amca to bre zauzme Posavinu i dolinu Spree, te uniti narodnu
vojsku i produi operacije ka Zvorniku i Srebrenici, te preko Tuzle i Kladnja
ka Sarajevu. Prikupivi jedinice 3. i 4. korpusa na lijevoj obali Bosne i Save
general Filipovi je naredio komandantu 4. korpusa feldmaralu Binertu
199

da poslije forsiranja Save kod amca odmah glavninom snaga preduzme
nastupanje njenom desnom obalom prema Brkom, a odatle u pravcu Tuzle.
Komandantu 3. koprusa feldmaraalu Sapariju je nareeno da svojim
divizijama zadrava emsekadievu narodnu vojsku kod Doboja i Graanice
dok se 4. korpus ne probije na planinu Majevicu. Nastupanje jedinica 4.
korpusa otpoelo je 14. septembra preavi Savu kod amca, one su poslije
dva dana zauzele Gradaac i stigle na ire podruje Brkog.
Austrougarska vojska je pola na Brko sa dvije brigade, 25-a
brigada je prodrla drumom od amca, a 26-a brigada od Dubrava.
200

Braci su pod komandom Mehmed-bega emerlia pruili takav otpor da su
ga austrijske trupe jaine oko jedne divizije i uz podrku dva ratna broda sa
Save zauzele tek 17. septembra, nakon velikih borbi na prilazima i po
ulicama grada.
The Ottoman attitude twoards the resistence of Bosnia and Herzegovina to
the austrian occupation in 1878. General Szapary crossed the Sava river by a
ponton bridge at Samac an pushed twoards Dol. Tuzla. But the rebels seized
the bridge at Samac and Szapary fell back at Doboj where he was put under
siege.
201

Kada Kemal H. Karpat u svom djelu kae da je general Sapari preao
Savu preko pontonskog mosta, ali su ustanici zauzeli taj most i presjekli
odstupnicu Sapariju, moramo napomenuti da je dva dana ranije poelo
prikupljanje konstrukcije tog mosta, pa je u ranim jutarnjim satima
premotena Sava kod dananje luke, pored dananjeg savskog mosta. Tip
pontonskog mosta upotrebljen kod amca bio je tada najmoderniji Birago tip
koga je 1841. godine konstruisao vojni ininjer K. Birago.
Meu borcima protiv okupacije istaknuto mjesto zauzima muftija Mehmed
Nurudin Vehbi efendija emsekadi.

199
Feldmaral-lajtnant Karl Andreas Aloys Frhr. von Bienerth (1825-1882), uestvovao u
operacijama u Italiji. Osvojio vojni krst za zasluge, u bici kod Solferina odlikovan Redom
Lepolda, a bici kod Kustoze redom eljezne krune drugog reda. Poslije je ponio jedno od
najviih maarskih odlikovanja: Vitez ordena ma. kr. reda sv. Itvana. Brilijantan
vojskovoa.
200
Brko i okolina, izdanje u ast proslave 15 godina osloboenja grada i okoline. 1961.
godine
201
Kemal H. Karpat (professor of History Chairman Middle East studies program
University of Wisconsin, Maison).

98

Austrougarska vojska prela je granicu Bosne 29. jula 1878. godine
na 4 mjesta: kod Broda, Gradike, Kostajnice i amca i istog dana bez otpora
zauzela ove gradove.
Kada je planuo ustanak austrougarske vojne posade iz Gradaca i Bos.
amca morale su se povui preko Save. Tako je emsekadi postao
gospodar zemlje izmeu rijeke Bosne, Save i Drine.
Protiv njega su poslata dva korpusa o emu smo ve pisali. J edan pod
komandom podmarala barona Binerta (Bienerth) koji je preao Savu kod
amca, udario prema Brkom, a odatle na Tuzlu. Podmaral Sapari je drao
emsekadievu vojsku izmeu Doboja i Graanice. Ustanika vojska je iz
turskih vojnih skladita preuzela oruje i municiju i brojala je 14. 000
vojnika i oko 80. 000 dobrovoljaca. Dosta njih iz gradova i sela su stupili u
redove ustanika i iz Bosanskog amca. Borci iz Bosanskog amca su napali
jedan bataljon Sremskog puka, koji se povlaio prema Savi i vratili ga prema
jugu, a zatim uspostavili kontrolu plovidbe Savom od amca do Oraja.
202

14. septembra Binert forsira Savu kod amca i ve 16. septembra je
zauzeo vei dio teritorije a 17. septembra je napadao Brko. Bilo kako bilo.
amac je bio vano strateko mjesto u austrijskim vojnim planovima, dok je
Turska u njemu drala samo graninu vojnu karaulu sa nekoliko vojnika
naoruanih starim pukama kremenjaama.
Po prii stari amana koji su to sluali od svojih roditelja. itavo
stanovnitvo amca se iselilo u Modriu, gdje je boravilo nekoliko dana, a
onda se na nagovor Petra Dimitrijevia vratilo u grad. U gradu su zatekli
opljakane trgovine, kue i tuu vojsku. Vratili su se uobiajenom ivotu.
Trgovci su poeli da trguju, kafane i gostionice su otvorene, mesari su
prodavali meso za vojsku. Kada su pak ustanici iz posavskih sela napali
vojsku u amcu i zauzeli taj pontonski most na graanikom prostoru su se
nalazili 39. pjeadijski, 61. pjeadijski i 70. pjeadijski puk (XX divizija)
koji su se 13. avgusta borili. Da bi sprijeili odsjecanje XX divizije od Save
kod amca ova tri puka su se povukla prema Gradacu i Bos. amcu
(turkische amaz). Gradaac i Bos. amac su zaposjednuti 15. avgusta uz
gubitke od 11 vojnika. Ostavivi pojaanje od pionirskog puka u amcu. 39,
61. i 70. puk se povlae prema zoni Doboj. Tako vidimo da je u Bos. amcu
ipak pruen otpor osvajau, dodue ne odmah 29. jula, ali tek kasnije. Tada
su ustanici imali i jedan trenjev top sa kojim su pucali i preko Save, tada je
austrijska vojska zapucala topovima po amcu i razorila staru damiju i to je
prva rtva na udaru carske vojske. Damija se i zapalila. Otpor je pruen i
kad se amac branio, ali ovaj put sa juga, kad su ova tri puka obezbjeivala
Binertu prelaz preko Save.
Austrija je na kraju angaovala u Bosni 300. 000 vojnika, dok je na poetku
bilo 82. 000. Trebalo joj je 3 mjeseca da oslobodi BiH. Nije se ispunilo

202
Esad Tihi, navedeno djelo.

99

proroanstvo Andraija. Neshvatljivo je da ovaj rat izmeu BiH i jedne
mone carevine, kao to je Austrougarska, nije zastupljen u kolskim
udbenicima niti je o tome pisano. J edino je organizovan simpozijum
povodom stogodinjice kojeg je organizovala Akademija nauka i umjetnosti
BiH 1978. godine. Radovi sa tog simpozijuma su objavljeni u zborniku
1979. godine, taj zbornik je bio velikom veinom moj izvor.
Jedini astan izuzetak je pukovnik Mehmed Boji saradnik
Vojnoistorijskog instituta u Beogradu koji je u svome radu naveo da je ovo
bio rat izmeu drava, a ne pokret otpora.
Interesantno je napomenuti da su za Be, Bosnu osvajala dva marala, sa
sjevera Hrvat, a sa juga Srbin.
U knjizi Napor BiH za osloboenje i ujedinjenje izdanje Oblasnog odbora
Narodne odbrane u Sarajevu 1929. godine navode se kao vani bojevi:
kod Bos. amca 15. avgusta i 14. septembra
203
.
Od Broda i amca promet se jo odvijao do Sarajeva. Napredovanje uz
borbe iz amca do Gradaca (4. VIII) i Tuzle (9/10. VIII) bilo je ugrozilo
ustanike u Graanici..
A da je ipak stradao i sam grad amac svjedoi jo jedan izvor:
Za pokoriti muftiju u Tuzli, prijde vojska na Brkom i amcu, upalivi ova
mjesta stie u Tuzlu razbivi Turke.
204

Malo vremena iza okupacije prooe naim krajevima neki strani
putnici iz 1878. godine, tako imamo opis Bosne od vajger-Lerenfelda
(Armand v. Schweiger-Lerchenfeld- Bosnien, nap. autora). Njegov sin je
bio upravitelj kot. ispostave u Bos. amcu od 1878. godine do 1880. godine
kada je amac pripadao kotaru Oraje, potom je amac pripao kotaru
Gradaac. Oenio se jednom Srpkinjom iz Oraja. To je to plemstvo koje je
Austrija liferovala u Bosnu tzv. Titel ohne mitel- titula bez posjeda, jer u
prevodu Lerenfeld znai evino polje, a taj posjed ne postoji. J ednom
rijeju propalo plemstvo. On je imao vie djece: 1. barun Karlo ininjer
hemije ili mainstva, radio je u Rumuniji u Standardovoj Rafineriji, 2.
Ljudevit Lujo- dipl. pravnik, 3. baronesa Hijacinta filozofski fakultet, 4.
Sofija gimnazijalka, zaposlena u Rafineriji Danica u Bos. Brodu.
Prema onome to sam ula od svoga oca. Dola je naredba iz Tuzle
da se ne smije pruati otpor, ali je bilo usijanih glava, koji su pruili otpor, a
ovi pucali, pa sruili damiju, a amac se povukao u Modriu.
205

Postojao je i spisak lica koje su Austrijanci uhapsili koji su pruili
otpor austrougarskoj vojsci kod Graanice i Bosanskog amca 1878. godine.

203
Bosanskohercegovake novine br. 19 od 3. studenog 1878. Dne 15. septembra ete IV
vojenoga korpusa posjednue bez borbe liniju od Save do Gradaca.
204
Fra Jako Balti Godinjak od dogaaja i promine vriemena u Bosni 1754-1882.
Veselin Maslea, Sarajevo. 1991. godine
205
Divna Dimitrijevi, interviju 7. maja 2000. godine

100

Spisak je poslala austrougarska vojna komanda iz Maglaja 19. VIII 1878.
godine generalu Josipu Filipoviu.
206

to se tie Hamdije Kapidia imao sam imena 4 lica iz Bos. amca koje
je austrijska vojska uputila u logor Olomuc (grad u sjevernoj Moravskoj-
eka, nap. autora), ali sam to izgubio. Ostalo mi je u sjeanju jedino da se
jedan od njih prezivao kilji.
207

Spominjali su se neki amani u knjizi Hadilojina buna Zeleno busenje
od Edhemna Mulabdia.
Kao to je poznato okupatorskim austrougarskim trupama kojim je
komandovao general Filipovi na mnogim mjestima u Bosni je pruen
znaajan otpor. U amcu meutim veeg otpora nije bilo, ali se zna da
tadanje austrougarske trupe nisu ule u Bos. amac u paradnom poretku, jer
je austrougarska vojska prilikom forsiranja rijeke Save bombardovala donji
dio grada, te je tom prilikom bilo i rtava. Prvo je prodrla prva brigada
Dvadesete divizije koja je bila na lijevo krilu okupacionog korpusa.
Okupacione ete pokazale su pri svom prvom susretu svu oholost i mrnju,
prema stanovnitvu ovog kraja. Ulazei u svoju prvu koloniju oni nisu
prezali ni od ruenja prve i najstarije damije u Bos. amcu, koja je
podignuta odmah kao to se zna po dolasku Muslimana u ovoj grad.
Okupacija BiH bez obzira na njenu punu neopravdanost, na brutalni nastup
okupacionih trupa, bahatost novih gospodara i njihovih slugu od prvog dana
donijela je u ivotu naroda BiH velike promjene, ali su je ljudi razliito
prihvatili. Naroito kad se radi o tome da je okupacija jednim donijela
privilegovan poloaj i veliku mogunost za bogaenje, a drugima nastavak
teke borbe za nacionalno osloboenje i socijalnu pravdu, jednaka graanska
prava. Za siromane ljude BiH bila je to i ostala samo smjena gospodara.
208



206
Bibliografija Rasprava I lanaka IV Historija. Zagreb MCMLXV izdanje i naklada J ug.
Leksikografskog zavoda. - Hamdija KapidiDva priloga istoriji BiH, Gajret 19/1938. I 6-
7.
207
Esad Tihi, u pismu autoru 7. jula 2000. godine
208
Graa za monografiju Bos. amac i okolina, knjiga I Bos. amac 1970. godine.

101


Slika br. 6 Villa Kuukali Begova kua


Slika br. 7 Pazarite u Bos. amcu 1915. godine u izdanju
Firme Hafiz S. Vajzovi.

Period 1878-1918. godine
Austro-Ugarska ukida benificije islamskog stanovnitva u Bos.
amcu to se odnosilo na osloboenje poreskih obaveza i vojne slube. U
Oraju je ostala uprava na nivou kotara u iju je jurisdikiciju ulazio i Bos.

102

amac kao ekspozitura da bi od 1880. godine Bos. amac postao ispostava
kotara Gradaac sve do 1929. godine.
Austrija je zadrala raniju adminitrativno-upravnu i teritorijalnu podjelu na
est okruga. Okruzi su se dijelili na srezove (kotare) od kojih su neki imali
svoje politike ispostave ranije nahije.
U cijeloj BiH zadrana je osmanska administrativno-teritorijalna
strukutra sa 6 okruga, 54 kotara i 23 kotarske ispostave. Od sudova postojali
su prvostepeni sreski sudovi kojih je bilo 48. Apelacionu vlast vrilo je 6
okrunih sudova. Postojali su i erijetski sudovi.
Prvog jula 1880. godine zavedena je nova podjela, a 1882. godine
postavljanjem civilnog adlatusa, vojna uprava je zamijenjena civilnom.
U prvom popisu 1879. godine Bos. amac je upisan kao trgovite,
optina i politika ispostava u donjotuzlanskom okrugu. U okviru amake
politike ispostave tada se nalazilo vie seoskih optina.
BiH ulazi u period austrijske vladavine sa 43 grada 1879. godine, 1885.
godine taj broj je 47, 1895. godine 58, a 1910. godine 66 gradova. U
razliitim razdobljima postojali su razni kriterijumi da bi neko mjesto imalo
status grada. U srednjem vijeku jedan, u tursko doba drugi, a u vrijeme
Austro-Ugarske trei kriteriji. Bos. amac, Oraje i Gradaac 1885. godine
imaju obiljeja gradskog mjesta sa jo 44 mjesta gradskog karaktera u BiH.
Dok su naprimjer: Odak, Modria pa ak i Doboj u to vrijeme bili
trgovita. Modria postaje grad tek 1897. godine,
Bos. amac 1885. godine, kao gradska optina ima optinskog biljenika kao
predstavnika vlasti, oruniku postaju (andarmerijsku stanicu), vojnu potu
telegraf osnovan 1883. godine, a i od te 1885. godine etvororazrednu
osnovnu kolu.
Novom podjelom 1. 1. 1880. godine ukinuta je politika ispostava, a Bos.
amac se javlja i kao katastarska optina.
Svako sjedite sreza i ispostave moralo je imati andarmerijsku
stanicu. andari su nosili tamnocrveni fes sa crnom kiankom. Ljudstvo se
popunjavalo pripadnicima BiH, te iz obje polovine Monarhije sa tim da
moraju izraziti elju da preu u BiH. Oficiri su bili iz Monarhije. Od 24
grada do 1914. godine koji su imali bolnicu (sa jednim doktorom i malim
brojem leaja) Bos. amac je bio jedan od onih koji je imao takvu bolnicu a
bilo ih je 14 optinskih i 9 kotarskih.
Na elu optine bili su: naelnik, glavari, knezovi ili muktari.
Postojalo je optinsko vijee u koje su birani ugledni ljudi kao vijenici.
Gradska optina imala je posebno ureenje.
U Ispostavi, optinu, potu, banku, poresku upravu, sud imenuju se
slubenici stranci, dok na nie funkcije u gradskoj upravi se imenuju domai
ljudi.

103

Gradsko poglavarstvo je vodilo brigu o cestama, kategoriziralo ulice,
propisivalo upotrebu vatrostalnog graevinskog materijala i tim
pretvaranjem naselja drvenih kua i kuica, a od poara sigurne centre,
brinulo o kanalizaciji, vodovodu, istoi, zdravstvu, rasvjeti, popisu i sl.
Pored sve razgranatije upravne strukutre sa inovnitvom koje dolazi
iz Monarhije, die se uz stari arijski, obrtniko-trgovaki element novi tip
domaeg i doseljenika preduzetnika. Naravno pojavljuje se i sve vea
radnika klasa. God. 1895. bila je polovica gradova agrarnog karaktera.
Bosanski amac je imao odmah iza Zavidovia i Sarajeva najmanji procenat
udjela agrarnog stanovnitva u ukupnom broju graana. Svi ostali gradovi u
BiH 1910. godine imaju ne samo dvocifren postotak udjela nego vei dio
njih i preko 50%. Mostar 31,3%, Banja Luka 36%, Tuzla 22,5% a to su
danas veliki gradovi.
U vrijeme okupacije BiH bila je izrazito agrarna zemlja u kojoj je
oko 90% stanovnika ivjelo od poljoprivrede kao glavnog zanimanja. Sva
gradska naselja u BiH Austrougarska je naslijedila od Turske i svi su oni
nosili jae ili slabije naglaene karakteristike orijentalno-balkanskog grada.
U Bos. amcu je 1910. godine bilo 8% nepoljoprivrednog stanovnitva.
Nakon objavljivanja Trgovakog zakona 1883. godine od 1883. do 1886.
godine u spisak trgovakih radnji u Bos. amcu je upisano 27 trgovakih
firmi, u gradovima je bilo smjeteno 3/4 protokolisanih firmi. Migraciona
kretanja su zahvatila gradske centre i u njima vjersko-nacionalne i socijalne
odnose.
209

Austrougarska uprava sukobila se odmah nakon okupacije BiH sa
zahtjevom Srba da zadre i proire svoju samostalnost u obavljanju vjerskog
i prosvjetnog ivota. Zatim dolo je do sukoba vlasti sa Muslimanima oko
istih pitanja, ustanka 1882. godine u Hercegovini. Muslimani se iseljavaju u
Tursku, 1883. godine Austrija poduzima mjere da sprijei to iseljavanje.
Takoer tu je i pitanje agrarnih odnosa koje je Austrija htjela da rijei sa
fakultativnim otkupom kmetova, jer je naila na otpor muslimanskog
begovata, tako da je do 1918. godine BiH ostala u sutini feudalna zemlja.
Iz Bosanske Posavine begovi 1898. godine upuuju predstavku u kojoj se oni
ale da su njihova prava manje zatiena od prava kmetova, da se zemljite
koje predstavlja mulk objekti (privatna svojina) zavode u knjige kao dravna
zemlja, da seljaci izbjegavaju svoje obaveze i zanemaruju obradu zemlje.
Nova vlast ne prilazi rijeavanju ovog vrlo sloenog i tekog pitanja
zbog kojeg seljaci diu bune i ustanke i prije, a vidjeemo i tokom ovog
perioda, vlast se odluuje da zadri zateeno stanje i agrarne odnose.
Benjamin Kalaj, ministar za finansije Monarhije i odgovorni ministar za BiH
u vremenu od 1882-1903. godine imao je zadatak da obezbjedi politike i
druge uslove za trajnu vladavinu Monarhije u BiH, vano i teko pitanje je

209
Pregled br. 2. Sarajevo, februara 1976. godine. godina LXVI

104

rijeeno aneksijom 1908. godine. Tako Turska gubi svaki mogui suverenitet
nad BiH. Kalaj se stalno plaio uticaja susjednih zemalja na BiH, a time i
eventualnih smetnji za uspjenu vladavinu nad ovim krajevima.
U vremenu od 1882. godine do 1892. godine nikle su crkve u Bos. Brodu,
Doboju, Odaku, Novom Selu, Bos. amcu i Bos. Gradiki, a uz brigu
nadbiskupa tadlera i drugih crkvenih veledostojnika. Muslimani u BiH
iskazuju odanost caru Franji J osipu i daju svoj pristanak da na mjestu eih ul
islama u Carigradu kome pripadaju bosanski Muslimani, imenuju eih ul
islama u Sarajevu.
210

Car je proglasio Ustav BiH 1910. godine, formiran je Bosanski sabor.
Po ustavu BiH je ostala jedinstveno podruje sa jedinstvenim pripadnitvom
i predstavljala je posebnu upravnu jedinicu (territorium separatum), podruje
zajednike vladavine dviju drava Monarhije.
211

BiH je bila podreena caru i zajednikoj upravi Austrije i Ugarske, a one su
opet svom Ministarstvu finansija povjerile rukovoenje svim poslovima oko
BiH. Osnovana je Zemaljska vlada na ijem je elu bio zemaljski poglavar
(ujedno i komandant vojske).
Njegov pomonik-adlatus je vodio politike i upravne poslove.
Jedan dogaaj u samom pregrau Bos. amca je ostavio te 1910. godine
znaajniji trag u istorijskim spisima. Te godine kmetovi su se pobunili i
traili ukidanje treine. Pokret kmetova poprimio je tolike razmjere da je bilo
potrebno angaovati vojsku.
Pokret kmetova poeo je u avgustu 1910. godine u selima kotara Bos.
Gradika, proirio se na kotar Prijedor, zatim Klju, Sanski Most i Varcar
Vakuf, na itavu okolinu Banja Luke, u prnjavorski i teanjski kraj,
zahvatajui poetkom okotbra i kotar Derventa, kraj oko Bos. amca i
prijetio da se u irokoj lavini dohvati Drine. Koncentrisani oko Doboja i Bos.
amca ustanici su pokuali prei Bosnu i izbiti na Drinu, ali nisu na kraju
uspjeli.
212

Od Bos. amca pokret se irio prema Tuzli, zbog slabog naoruanja
seljakih masa, austrougarska vojska je ovaj pokret u krvi uguila.
213

General Marijan Vareanin je 1910. godine izdao nareenje da njegove trupe
uzmu uestvovanja u guenju pobune seljaka u sjevernoj Bosni.
Masa pobunjenih seljaka dola je u selo Donju Dubicu iz pravca
Lijea, Brusnice, Svilaja i Novog Grada. Voa je bio Jovan Jeli iz Lijea.
Bili su naoruani vilama, sjekirama i sl. Masa je skrenula preko sela Prud u

210
Mihajlo Panti Solunski dobrovoljci optine Srpski Brod sa kratkim prikazom ivota
Srba pod okupacijom Novi Sad-S. Brod. 2001. godine
211
Dr Mustafa Imamovi Pravni poloaj i unutranjo-politiki razvitak BiH od 1878 do
1914. godine. Svjetlost, Sarajevo 1976. godine.
212
Prilozi za istoriju BiH I Svjetlost, Sarajevo 1987. godine, ANiUBiH, posebno izdanje.
knjiga LXXX drutvene nauke. knjiga 18.
213
Brko i okolina izdanje u ast 15 godina osloboenja.

105

pravcu Bos. amca. Meutim otpor je uguen upravo na prostoru Donja
Dubica i amac. Grupe seljaka su 1. oktobra 1910. godine poele da se
okupljaju u amcu da bi, radi irenja pokreta prodrle u tuzlanski okrug.
General Mievi je izvjestio Zemaljsku vladu da se pokret bandi
poveavao u prostoru amac-Novi Grad-Odak zbog ega su tamo upuene
vee vojne snage. Na rijeci Bosni masa je razbijene os strane andarma i
vojske. Zbog ove pobune u Bos. amac su stigli okruni predstojnik iz Banja
Luke i Tuzle, J akubovski i Foglar. Da bi sprijeio prelazak seljaka preko
Bosne, Foglar je naredio da su Bos. amcu digne platforma sa mosta koji je
par godina prije napravljen. J edan dio mase se razbjeao i vratio, a dio je
uhapen.
Poslije uguenja ustanka sekcionef baron Pitner obiao je od 20. do
30. oktobra 1910. godine ove krajeve.
Austrijska politika je od 1912. godine ulazila sve vie u fazu zaotravanja
odnosa sa Srbijom. Nosilac te politike bio je nasljednik trona nadvojvoda
Franjo Ferdinand. Za Zemaljskog poglavara postavljen je pomonik efa
Generaltaba Oskar Poorek (Potiorek) koji je 1913. godine objavio mjere
predostronosti. Ove mjere posebno su zaotrene prema Srbima jer su Srbi u
cjelini najjai i najozbiljniji protivnik reima Monarhije.
Neki stariji amani se sjeaju da je jednom prilikom vei broj graana Bos.
amca, koji nisu bili katolike vjerospovjesti izaao da doeka i pozdravi
biskupa J osipa J urja trosmajera koji je dolazio da posjeti Slavonski amac.
Prvi koji su pruili otpor tuinu bili su Muslimani i Srbi, svetenici i javni
radnici i pristalice socijaldemokratske ideje, kod Hrvata vjerni sljedbenici
Antuna Radia i njegovog lista Dom.
Pobjede srpske vojske i saveznika u Balkanskim ratovima, naroito
pobjede na Kumanovu i kod Bitolja, tako su snano odjeknule da je njihov
glas dopro i u najzabaeniju kuu u Posavini. Ove vijesti pojaale su pozicije
onih ljudi i organizacija koje su bile za ujedinjenje junih Slovena.
Proirenje Srbije u ovim ratovima i time ugroavanje interesa
Austrije su bili razlozi objavljivanja rata Srbiji, a ne ubistvo Ferdinanda u
Sarajevu. Meutim bilo je ljudi koji nisu u to vjerovali. Ti ljudi su pod
zatitom Austro-Maarskih vlastodraca radili sve to je bilo protivno
ujedinjenju junih Slovena. Koliko je poznato neki Posavci su uzeli uea u
Balkanskim ratovima. Tako se zna da se u uvenom odredu vojvode Vuka
214

Mihajlo Tovirac iz sela Tiine kod Bos. amca, a da je pored njega u
Balkanskim ratovima uestvovao kao dobrovoljac Savo Trifkovi iz Gornje
Slatine.
215



214
Popovi Vojin vojvoda Vuk (1881-1916) pjeadijski potpukovnik srpske vojske. ef
svih komitskih eta. Poginuo 1916. godine.
215
Graa za Monografiju, knjiga I ve navedeno djelo.

106

Mlada Bosna i Bos. amac
Mlaa generacija, porijeklom iz redova sitne buroazije i siromanog
seljatva, primjenjuje nove metode u borbi za nacionalno osloboenje i
ujedinjenje. Njen prvi nastup bio je atentat Bogdana erajia na Zemaljskog
poglavara generala Marijana Vareanina 1910. godine.
Mlada Bosna je bila jedna omladinsko-revolucionarna
organizacija-pokret koji nije bio vrsto organizovan i hijerarhijski izgraen.
Ovaj pokret se nalazio i razvijao iz tajnih akih udruenja u: Tuzli,
Trebinju, Sarajevu, Banjoj Luci i Mostaru.
lanovi su bili: braa ubrilovii (kasnije i atentatori) i njihov ujak pop
Svetozar Lazarevi paroh u selu Crkvini (Bos. amac) a i u samom amcu,
dr Todor Ili (rodom iz sela Batkue kod Bos. amca), dr Ljubomir
Todorovi (kasnije ljekar u Bos. amcu), dr Obrad Mastilovi (kasnije
advokat u Bos. amcu), Lazar Kladar (iz Bos. amca), Boko Mitrovi
(kasnije sudija u Bos. amcu), te Ivo Andri (amaki zet, na nobelovac),
dr Mladen Stojanovi (narodni heroj), Borivoje Jevti (familijarno
povezan sa Bos. amcom) itd. Svi ovi gimnazijalci iz Tuzle, Trebinja itd. su
na neki nain povezani sa Bos. amcom to je vrlo interesantno i niko se nije
bavio tim istraivanjem. Poslije Prvog svjetskog rata neki od njih su ivjeli i
slubovali u Bos. amcu.
Jedno od prvih akih drutava osnovano je 1904. godine u Gradici i zvalo
se Pokret predsjednik je bio Svetozar Lazarevi sada svetenik u Bos.
amcu.
216

lanovi su bili i njegovi sestrii (sinovi njegove sestre Savke) braa
ubrilovii.
Tajna aka organizacija u Tuzli:
Rasadnik mladih intelektualaca u ovom dijelu Posavine bila je
uvena tuzlanska gimanzija. Njeni lanovi su osnovali tajno ako udruenje
iji je bio jedno vrijeme i Gavrilo Princip (atentator na F. Ferdinanda i
suprugu). Pored ostalih lanova pripadali su i: Todor Ili, Lazar Kladar,
Ljubo Todorovi
217
, Mladen Stojanovi itd.
Svoj rad aktivisti su irili i po cijeloj Posavini, to se vidi iz jednog pisma
Tedora Ilia Boidaru Tomiu 1913. godine:
Svim okolnim varoima: amcu, Brkom, Gradacu vladaju stranke, pa
to god zapone, ispane predate svaa... .
Opet iz drugog pisma kojeg je Krsto Mari lan Srpske ake omladine u
Mostaru uputio 7 (20) maja 1914. godine Todoru Iliu napisao je program u
kome se alje pregled gdje e aci vriti agitacije izmeu ostalih: Doboj
24/VI, S. Grapska 25/VI, Rudanka 26/VI, Derventa 28/VI, B. Brod 29/VI,

216
Prof. Vojislav Bogievi Mlada Bosna pisma i prilozi, Sarajevo. 1954. godine.
217
Roak ing. Save Todorovia koji je 1970. godine napisao Grau za Monografiju Bos.
amca knjiga I

107

amac 5/VII, Modria 6/VII, Gradaac i okolina 7-11/VII, Brka 12-
16/VII...
Posle atentata 28. 6. 1914. godine vlast se obraunala i sa ovim drutvom.
Pritvoreni su skoro svi lanovi u gradski kotarski ured u Tuzli i istraga kod
Okrunog suda u Tuzli u julu 1914. godine je poela.
Pod posebnom istragom bio je odlazak imenovanih 1912. godine na
J ugoslovensku izlobu u Beograd 24. juna, gdje su boravili: Mladen
Stojanovi, Todor Ili, Gavrilo Princip, Simo Milju. Todora Ilia je
prilikom boravka u Beogradu major Milan Vasi poslao na komisiju u
Vranje kod majora Vojina Popovia (vojvoda Vuk) gdje je svrio
upoznavanje puke, bombe i revolvera.
Istraga je poela 9. jula 1914. godine, a rasprava je odrana kod
Okrunog suda u Bihau 13-30. septembra 1915. godine. Optueno je 39
aka od toga 37 iz tuzlanske gimnazije, ak i brat Todora Ilia bogoslov
Marko Ili. Osueni su izmeu ostalih i par amana: Todor Ili na smrt
vjeanjem (docnije pomilovan), Ili Marko 12 godina, Mladen Stojanovi 16
godina, na kaznu teke tamnice od 1 do 5 i po godina: Todorovi Ljubo i
Lazar Kladar (na 2 i po godine, kasnije umro).
U procesu protiv Srpske ake omladine u Mostaru, voa
Mostaraca, Obrad Mastilovi (advokat u Bos. amcu izmeu dva rata)
osuen je na godinu dana robije.
U procesu protiv Vasilja Grdia i drugih osueni su i: Branko ubrilovi
218

brat atentatora Vase
219
, te Veljko
220
isto brat.

Sarajevski atentat i Prvi svjetski rat
28. juna 1914. godine Gavrilo Princip je u Sarajevu izvrio atentat na
nasljednika trona Franca Ferdinada i suprugu mu Sofiju. To je bio povod za
otpoinjanje Velikog rata tj. Prvog svjetskog rata.
Prema nekim izvorima ovaj kraj i odreeni broj ljudi zaista nije
mirovao. Dr Ivan Ribar na istaknuti dravnik koji je u to vrijeme slubovao

218
Branko ubrilovi (Bos. Gradika 1894-Beograd 1962) sin Jove i majke Savke roene
Lazarevi, medicinu studirao u Pragu, radio kao ljekar, pripadnik Mlade Bosne. Pripadnik
levog krila Zemljoradnike stranke. U vladi Cvetokovi-Maek bio je ministar poljoprivrede
i iz iste istupio zbog potpisivanja Trojnog pakta. Ministar u vladi generala Simovia, otiao
u emigraciju. Vratio se 1945. godine u zemlju i ministar u vladi Tito-ubai. Biran za
narodnog poslanika u skuptinu NRBiH 1946. i 1950.
219
Vaso (1897-1990) gimnaziju zavrio u Sarajevu. Istoriar i filozof. Fakultet zavrio u
Beogradu, gdje je postao i jedan od profesora. Redovan lan SANU. Uesnik u Sarajevskom
atentatu 1914. godine. Docent na Filozofskom fakultetu u Beogradu 1930. godine te kao
izvanredni i redovni profesor za vrijeme rata zavrio na Banjici. Ministar u Privremenoj
vladi DFJ , te ministar u vladi FNRJ 1950/51. godine Dekan Filozofskog fakuleta u
Beogradu. Napisao vie djela.
220
Veljko (1886-1915), uitelj, revolucionar, pripadnik Mlade Bosne, jedan od glavnih
organizatora sarajevskog atentata 1914. godine. Osuen na smrt i objeen 3. II 1915. godine.

108

i politiki djelovao u srezovima Vinkovci i akovo u jednoj svojoj knjizi
potvruje da su i njemu poznate mnogo politike denuncije jer je bio
branitelj mnogih optuenih Srba. On takoer navodi da je nekoliko seljaka iz
sela Velikog Nabra bilo prijavljeno da su imali sastanak sa izvjesnim
srpskim oficirima u Bos. amcu, a u tim optubama se spominje ime
poznatog majora Voje Tankosia.
221

Tadanje Srpsko sokolsko drutvo u Bos. amcu bilo je naroito aktivno i
odravalo je prijateljske veze i konkretne kontakte sa Hrvatskim sokolima iz
susjednih mjesta iz Slavonije, pa je i to bio razlog za mnoga sumnjienja.
222

Poslije atentata u Bos. amcu dolazi do demonstracija. O tome
svjedoi i Politika br. 3746 od 2. jula (19. juna) 1914. godine koja u lanku
pod naslovom Anarhija u Bosni svojim itaocima pie sledee: Javljaju
nam takoer za demonstracije i lake izgrede u Doboju, amcu i Brkom.
Odmah je zatvoren izvjestan broj Srba, neki su upueni u Arad, a
izvjestan broj je bio zatvoren i u samom amcu, a kasnije su prebaeni u
zatvore u Tuzli i Sarajevu. Objavom rata poela je prisilna mobilizacija.
1914. godine je ba bio teferi u boriima kod Nike Simia. Sviraju
svirai, kolo igra, neko pjeva, neko pije, neko se kugla na kuglani, kad
povikae, ubili Srbi Ferdinanda u Sarajevu. Odmah te godine hapse Tou
Stavria, Jovu Ljubiia i popa Svetozara i zatvaraju ih kao taoce. Prialo se
ako neko od Srba u okolini uini ma ta, streljae njih trojicu. Muslimani
uckori (andari) su ih uvali u zatvoru. Jelo koje su od kue dobivali
uckori su kaikom meali da se nije ta prokrijumarilo. Tou uzmu 1915.
godine u vojsku i otjeraju ga u Petu.
223

Demonstracije su se prenijele i na druge gradove Bosne. Najvei dio
mase demonstranata su bili frankovaki elementi. Muslimani su se vie
drali po strani sem par izuzetaka koji su se prikljuili masi.
1914. godine 28. 6. 1914. na Vidovdan ubijen je nadvojvoda Franc
Ferdinand i ena mu Sofija. U Bos. amcu svako ko je vjere pravoslavne, a
nije roeni Bosanac protjeran je, pa i uitelj Jovan Radivojevi rodom iz
Barjaja u Ugarskoj. Neki su, za to nali rjeenje, pa su se prijavili u Sl.
amcu, a ne u Bosanskom. 1914. godine moljen je stareina sreske ispostave
Paovski od strane paroha Dimitrija Dimitrijevia za neke vjerske ustupke,

221
Vojislav Tankosi (1881-1915), major srpske vojske, organizator i komandant etnikih
jedinica. Uesnik u ubistvu kralja Aleksandra i kraljice Drage Obrenovi 1903. godine. lan
rukovodstva tajne organizacije Ujedinjenje ili smrt. Teko ranjen 31. X 1915. godine i
ubrzo umro. Vojna enciklopedija Beograd, br. IX 1975. godine. Pomagao je atentatorima
u ubistvu Ferdinanda.
222
Graa za Monografiju... knjiga I navedeno djelo.
223
Savo Stavri Too Stavri trgovac i veleposjednik iz Bosanskog amca 1878-1942
Beograd 1986. godine

109

ali je ovaj odbijen. I u amcu je te godine skinuto zvono i odneseno za vojne
potrebe.
224

Iste godine Zemaljska vlada je zatvorila Srpsku kolu u amcu, zabranila rad
Srpskog drutva Prosvjeta, rasturila Srpsko pjevako drutvo i tamburako
drutvo Gusle, zabranila rad Sokolskom drutvu itd.
U zvaninom izvjetaju o Aradu dostavljenom 21. XII. 1918. godine
pod brojem 327 iz Bos. amca u Arad je internirano 5 lica, a od tog umrlo 2.
Neki su ostali u Aradu do 1918. godine. Preminuli u Aradu iz amca: Stevo
Stevi, Jovo Jakovljevi.
225

Iz Bos. amca u Arad internirani su:
Mihajlo Mihajlovi pekar iz Bos. amca, Jovo Jakovljevi kujundija iz
Bos. amca, Stevo Palenica-Stevi teak iz Tiine, poslednja dvojica su
umrla u Aradu. Interniran je i Stojan Vukadinovi rodom iz Prijedora
226

trgovac iz Bos. amca. to se tie Steve Palenice postoji podatak da je
odveden u logor Lapac odakle se nije vratio.
Od svetenika stradao je i bivi amaki stetenik ore Petrovi strijeljan
kao taoc 25. VII. 1914. godine u pono u Doboju.
Mnogi amani su mobilisani i upueni na frontove u Galiciju,
Bukovinu, Srbiju, italijanski front. Pred poetak napada na Srbiju u junu
1914. godine izvrila je V armija (dijelovi te armije i to 8. i 13. korpus) pod
komandom generala Ritera Libeius (Liberius) v. Franka svoju koncentraciju
na potezu Bijeljina-Zvornik-Brko i dijelom kod Bos. amca, kada je i
napravljen most preko Save kod amca za prelaz vojske.
Za vrijeme onog rata 1914-1918. bila sam dijete. Cijelog rata nikad
nije bilo nikakve austrougarske vojske u amcu. Nikada ni jedan metak nije
ispaljen. 1918. godine povikae Svrio se rat, uiteljica nam je napravila
na nekim tapiima srpske zastave i mi smo od Ljubiia duana do kue
J oahinstalera stajali i vojsku pozdravljali. Vojnici iz rata na konjima odoe
prema Modrii. Mora da je konjica, jer niko nije iao pjeke. Koja armija ne
znam? Idue godine uiteljica naredi svu kolu iskititi u lie, cvijee, a mi
na izlet u Dakia umu. Bio je 1. maj. To je bio opti teferi. Jagnjii na
ranju i roditelji doli. Svijeta puno, ne pamtim vei teferi. To je prve
godine poslije rata.
227

Novembra 1918. godine dijelovi srpske II armije pod komandom
vojvode Stepe Stepanovia uli su u Bos. amac.
Posle toga dadoe nama jednog Rusa vojnika da ga moramo hraniti i po
malo da nam bude sluga. Sramota nas bilo da nam bude sluga, ali smo ga
hranili. Ne proe dugo vremena iskupie puno Rusa i na ravnoj Dugi, oni

224
Ljetopis srpskopravoslavne eparhije amake, 10. marta 2004. godine.
225
Napor BiH za osloboenje i ujedinjenje, Sarajevo 1929. u izdanju Narodne Odbrane.
226
Ljetopis, isto.
227
Lepa Stavri-Aleksi Novi Sad, u pismu autoru 6. maja 1997. godine.

110

su izvodili kozaku predstavu, jai pa sjai, a konji tre, pravi akrobati i
stojei i leei na konjima. amac je bio zbiralite odakle su ih slali u
Rusiju.
228

Na primjer da je pred ili za vrijeme Prvog svjetskog rata poela
izgradnja mosta preko Save, ali da on nikad nije zavren. Mislim da se s tim
dobom podudarao i boravak zarobljenih ruskih vojnika, od kojih je nekoliko
dovedeno u amac, a koji su za djecu pravili lijepe drvene igrake.
229

Za vrijeme Prvog svjetskog rata, na begovskom imanju u zaseoku
Boanua (sela Gornja Slatina kod Bos. amca, nap. aut.), radila je jedna
grupa austrougarskih zarobljenika Crnogoraca. Njih je austrougarska
vojska zarobila tokom borbi protiv crnogorske vojske kralja Nikole
Petrovia.
230

1918. godine doekao sam tzv. Osloboenje u Bos. amcu, eh u
amcu kad je tzv. Srpska vojska dola, onda me majka vodila da vidim kako
tuku Muslimane i tjeraju ih da jedu slaninu. Tada je moja majka rekla: Ovo
je barbarizam. Toga se sjeam. U amcu na pijaci smo uli da se moj otac
J efto vratio sa vojskom i da je u Sarajevu.
231

1914. i 1915. godine doli su muaderi u nae mesto, sa kolima i
konjima (to su kao ratne izbegilice od 1941. godine). Konje su putali same
u tue njive samo ih upaue (sveu im prednje noge sa 20 cm. razmaka). Mi
ih odpauimo, pa na njih uzjaimo, bez sedla i bez ulara, pa jai po
njivama.
232

Tokom Prvog svjetskog rata u kui Stevana Babia u Bos. amcu
bili su smjeteni ti muhaderi.
233

amani su bili dobri borci bilo na kojoj strani da ih je rat zatekao,
bilo kao austrijske vojnike, bilo kao revolucionare u Rusiji, kao dobrovoljce
na Solunskom frontu ili pak na italijanskom frontu.
Mehmed Alajbegovi iz amca, ivko Bendarevi iz sela Pisara, Ivo Pepi
iz sela Prud bili su u istom turm bataljonu na Tirolu u austrougarskoj vojsci
u ratu. Oni su gonili Italijane sve do rijeke Piave. Oni su priali kako se u
Italiji jedu make. Srbi, Hrvati i Muslimani su zajedno u toj vojsci i nosili su
fes te se vrlo korektno odnosili do rasula vojske.
234

Nestali u ratu, poginuli i ne zna se za njih:
1. Stevan Simi (Nikin) (poginuo 1916. godine u Rusiji), 2. Stevan uri
(Ignjatov), 3. Dimo Jakovljevi (Lukin), 4. Cvijan Tovirac (Dakin) (zatrpan
snjenom lavinom u Tirolu, Austrija), 5. Joco Dimitrijevi (Petrov) (poginuo

228
Isto.
229
Ratko Filipovi Sjeanje starog amanina, amake novine, ve naveden lanak.
230
Posavski vor opstanka, ve navedeno djelo.
231
Stevan Dedijer The World jumper, Dubrovnik 2000. godine str. 357.
232
Savo Stavri, ve navedeno djelo.
233
Ibrahim Hadiavdi, interviju.
234
Prof. dr Rizah Alajbegovi, isto.

111

na Piavi), 6.Cvijetko Simi, 7. Lazar Risti (Perin), Stevan Stoji (Todorov),
oro Jovanovi-Tutnjevi (Pajdin).
235

Osim njih bilo je jo amana na frontovima (izmeu ostalih):
arko Dimitrijevi (Galicija), Mustafa Izetbegovi (Piava), Nezirovi Dervi
(Piava), J uro Brani iz Pruda (Piava), Ivan Matuzovi (Rusija preao na
rusku stranu i kasnije postao revolucionar), Hasan Zaimovi (isto), Duan
Simi (Solunski front), Milo Petrovi (Krf), Mato Blaevi (Piava), Too
Stavri (Budimpeta Ferdinands kasarna), Stevan Babi (isto), Ljubia
Dimitrijevi (Piava), Perica Petrovi (Solunski front), Stevo Petrovi, Bego
Subai, Mikula Mihalj Mijo (Solunski front), Dako Mii iz sela kari
(Solunski front), Mujo Hadialijagi (Rusija), dr Lazar Dimitrijevi
(uestvovao kao ljekar) itd.
U prvu srpsku dobrovoljaku diviziju u Odesi, Rusija, 4. puk stupio je iz
ruskog zarobljenitva:
960. ore Mikii, Bos. amac, 1891. god. 3. BH. p. 20. 4. 1916. NA 5798,
24. 1. 1917. Dopun. bat. 31. 1. 1917. na Solunski front.
236

Poznato je da su ljudi sabotirali ovaj rat, da su na sve naine ometali
funkcionisanje ratne slube. Bilo je pojedinaca koji su tokom rata nabavljali i
izdavali na stotine raznih lanih isprava, propusnica za odsustvo i bolovanje,
falsifikovanih lijenikih uvjerenja.
Vojni bjegunci koje je narod zvao logoima su se skrivali po
umama. Treba spomenuti i uckore kojih je bilo i u Bos. amcu, ali treba
spomenuti da je Bos. amac imao i Alijagu Izetbegovia koji je hrabro
istupao i nije dozvolio da se Srbi masovno odvode u taoce. Ti ugledni Srbi
su trebali biti taoci rasporeeni u vozovima koji prevoze vojsku i ratni
materijal, kako bi se spijeio napad na voz i diverzije pruge. Alijaga je sve to
sprijeio.
Prema podacima koji su sauvani sa podruja bive sreske ispostave
u Bos. amcu bilo je poslije osloboenja registrovano 54 ovjeka koji su kao
dobrovoljci J ug. dobrovoljake divizije uzeli uea u proboju Solunskog
fronta i konanom osloboenju.
Zna se toliko da se na velikom spomeniku u Brkom nalaze imena:
Pere Gligorevia iz Tiine, Svetozara Gligorevia iz Tiine, Marka
Kureevia iz Pisara, Marka ukia iz Brvnika.
Broj jug. dobrovoljaca koji su sa ovog podruja uestvovali na
Solunskom frontu po selima bio je slijedei: Tiina 12, Crkvina 6, Pisari 6,
Grebnice 6, Brvnik 6, Donja Slatina 4, kari 3, Gornja Slatina 2, Samarevac
2, Tramonica 1, Turi 1, Bos. amac 5.
Borci J ug. dob. divizije na Solunskom frontu iz Bos. amca su:

235
Ljetopis, isto.
236
Mihajlo Panti, Solunski dobrovoljci, ve navedeno djelo.

112

Milo Petrovi, Milan Makivi, Mujo Ceribai, Duan Simi, Cvjetko
ivkovi.
Po nacionalnoj pripadnosti Srbi su bili u veini ali je bilo i Muslimana i
Hrvata.
Mitar Trifunovi- Uo je bio solunski dobrovoljac, zatim amani se sjeaju
da prema kazivanju preivjelih uesnika u Velikoj Oktobarskoj revoluciji
pored Mitra Trifunovia uee su uzeli jo: Hasan Zaimovi, Mehmed
Medo Daki, Ibro Salki, Pajo Ili iz Bos. amca, zatim Simo Babi iz
Tiine, Marko Luji iz Crkvine, Milivoje Luki iz Obudovca. Na Solunskom
frontu iz Bos. amca spominje se jo: Zdravko Petrovi, Milan Markovi
hotelijer rodom iz Tuzle, Perica Petrovi, Lazar Petrovi itd.
O tome kako je bilo naim amanima u dalekoj Rusiji u to nemirno
doba svjedoi i sjeanje Hasana Zaimovia:
Iz austrijske vojske preao sam u Rusiju 28. 12. 1914. godine bio
sam u ropstvu do 1917. godine (do revolucije). Stupio sam u gerilsku grupu
maja 1918. godine i bio sam do konca 1920. godine. Tada sam bio ranjen
blizu Irkuska i otiao sam u bolnicu. Izaao sam iz bolnice nakon 3-4
mjeseca. Skupili su nas koji smo bili u tim gerilskim grupama, pozvali nas
Rusi u Komitet i rekli da treba da idemo svojim kuama i tamo propagiramo
Oktobarsku revoluciju, jer Rusija ne moe biti usamljena i tako smo doli
ovdje.
237

Snijeg je prekrivao frontu kada je Hasan godine 1914. sa trinaest drugova
prebjegao, s austrijske na rusku stranu. Predao se ruskoj carskoj vojsci koja
ga je sa jo 130 zarobljenika prebacila u Ivangrad, zatim u Vladivostok (na
obalu Tihog okeana), i konano u Tomsk. Redale su se godine zarobljenitva
1915, 1916... ... Dola je godina velikog Oktobra. Hasan pobjee iz logora
u susret revoluciji, ali sree nije imao uhvatie ga andari i ponovo strpae u
logor. Hasan ponovo bjei. Ovaj put u susret osloboditeljici Crvenoj armiji.
estog svibnja god. 1918. povukla se iz tog sektora Hasanova jedinica.
Njega odredie za gerilca, da bude partizan. Odred je vodio borbu u pozadini
bijelih. Desetkovao je vojsku po zlu uvenog bjelogardejskog kapetana
Orlova. Partizani su napadali eljeznike stanice, palili i unitavali
transporte. U godini 1919. kad su se velike snage bijelih prije svog konanog
poraza povlaile prema Vladivostoku, Hasan i njegov odred borili su se
pored Kislice. Kasnije se Hasanov odred borio u Tomsku za sovjetsku vlast.
Tu je Hasan bio ranjen. Proveo je nekoliko mjeseci u bolnici. Proli su dani
revolucije. Hasan odlui da se vrati u domovinu. U veljai 1921. godine stie
u Omsk odakle je mislio da nastavi put. Kod Irtia preprijeie mu put bijeli
koji su drali manji sektor eljeznike pruge. Opet se laa oruja, bori se na
Irtiu protiv bijelih. Preko Omska, Moskve i Petrograda, preko Holandije,
Njemake i Austrije stie najzad u domovinu. Od tog dana pa sve do II

237
Graa za Monografiju Bos. amac i okolina knjiga II Bos. amac 1974. godine.

113

svjetskog rata pazila je kraljev. jugoslovenska policija na svaki njegov korak.
I njegovo ime bilo je u crnoj knjizi. Kad je buknuo rat, kad su Hitlerovi
barbari preplavili i nau zemlju. Hasan je opet poao u borbu. Od prvih dana
saraivao je s borcima NOV-a. Slao je u umu oruje prijeacima i preko
veza. Bio je ve ovjek u godinama no unato tome htio je uzeti puku u
ruke da se kao i nekada u mladosti licem u lice bori protiv neprijatelja
naroda. Mladi borci iz ume nisu to dopustili. Rekoe mu:Izdri Hasane na
svom mjestu, treba nam upravo tu gdje jesi.I Hasan je izdrao. U njemu se
krila silna snaga prekaljenog borca borca velike Oktobarske revolucije.
238

Sovjetski savez odlikovao je Hasana Zaimovia Medaljom za vojne zasluge.
U Bos. amcu veliki broj sposobnih ljudi je otiao na front. Teret
privreivanja padao je na ensku i djeiju radnu snagu, ija se eksploatacija
pojaavala naglim poskupljenjem ivotnih namirnica.
Ljetina 1914. godine bila je dobra i podignuta je bez veih teta, ali
su vojne rekvizicije brzo izazvale oskudicu ita. Zabranjen je svaki izvoz ita
iz BiH. Slijedio je Zakon o aprovizaciji kojim je regulisan promet ita i
brana. U maju 1915. godine uvedene su karte za dodjelu hljeba i brana.
Cijene su skoile za 3 puta.
Put od amca prema Gradacu bio je zarastao u travu, a postojala je
samo jedna staza kojom su ili pjeaci. U to vrijeme su harale strane bolesti
kojih se ljudi i danas sjeaju kao napr. panske groznice, od koje su naroito
stradala dijeca.
Samo na groblju u kariu dnevno je bilo po nekoliko sahrana, koje su
obavljali samo ene i starci. Zbog sve veeg prisustva vojnih bjegunaca i
formiranja tzv. zelenog kadra, revolucionarnih previranja dolazi do napada
na krupne zemljoposjednike i bogate ljude.
Kmetovi su prvih dana prevrata sami proglaavali vlastitom
zemlju koju su drali i obraivali i to kako ifluke tako i begluke. Odbijali su
davanje dotadanjih materijalnih obaveza. Desila su se i ubistva feudalaca, a
paljeni su i begovski ardaci, hambari i sijena, vrene osvete i pljake i drugi
akti nasilja. To se konkretno deavalo u srezovima: B. Dubica, Derventa,
Teanj, Odak, Brko, Bijeljina, Graanica kao i u banjalukom okrugu.
239

Dolazi do formiranja Narodnog vijea koje preuzima vlast pa i u Bos. amcu
se formira odbor Narodnog vijea za ijeg je predsjednika izabran trgovac
ivan Mali.
Predsednitvo Narodnog vijea u Zagrebu, zatrailo je od regenta da se
naredi da Srpska vojska odmah ue u Hrvatsku i Slavoniju do linije Osijek-
Bos. amac. Vrhovni komandant regent i vojvoda Mii uputili su delegaciju
koja je dobila usmene instrukcije o obeleavanju granice u Hrvatskoj. Uz

238
Veernji list, Zagreb, maja 1961. godine
239
Atif Purivatra Nacionalni i politiki razvitak Muslimana (rasprave i lanci), III izdanje.
Svjetlost Sarajevo 1972. godine.

114

saglasnost sa Frane d' Epereom oznaane su granice demarkacione linije.
Ona je ila od Bara, rekom Dravom do Osijeka, obuhvatala je Srem i
Slavoniju do eleznike pruge Osijek-akovo-amac, celu BiH i Dalmaciju
do rta Prevlake. Narodu, zapadno od te linije, ostavljeno je da se opredijeli,
hoe li u novu dravu ili ne.
240

Ipak bilo je pokuaja Maara da se spasi to se spasiti moglo. Oni su
pokuavali da spasu Ugarsku.
1916. godine javilo se interesovanje Maara za prisajedinjenje BiH
Ugarskoj. U BiH je doao grof Itvan Tisa sastao se sa BiH prvacima izmeu
ostalih sa: dr Halid begom Hrasnicom, Mehmedom Spahom, Baagiem,
generalom Stjepanom Sarkotiem, ali ne i sa nadbiskupom J osipom
tadlerom koji se tad nalazio u svojoj ljetnoj rezidenciji na dobru sv.
Filomena kod Bos. amca. Ova intervencija Maara nije imala uspjeha.
Narodno vijee SHS uzelo je pod svoju zatitu javna dobra, imetak i
linu sigurnost svakog pojedinca. Formirana je narodna garda u svakom
mjestu. Pojedina optinska narodna vijea uputila su proglas i telegram o
ujedinjenju BiH sa Srbijom, narodnoj vladi, glavnom odboru narodnog
vijea, srpskoj vladi i vojvodi Stepi Stepanoviu. Izmeu brojnih optina i
gradova, 28. novembra 1918. godine i Narodno vijee Bos. amca je isto
uputilo telegram i proglas o ujedinjenju, prije nego su to uinili gradovi kao
napr.: Srebrenik, Zavidovii, Modria, Livno, Mrkonji-Grad, J ablanica,
Vlasenica, Trebinje, Foa itd.
241



Slika br. 8 Razlednica Bos. amca oko 1913. godine. Izdava: Milan Kovai Bos.
amac. Pogled na mjesto sa druge strane rijeke.

240
Berislav Gligorijevi Kralj Aleksandar Karaorevi knjiga I, BIGZ, 1996. godine.
241
Dr Hamdija Kapidi Bosna i Hercegovina u vrijeme austrougarske vladavine,
Svjetlost, Sarajevo 1968. godine.

115

IZMEU DVA RATA

Raspadom Austrije promjene su se osjetile i u Bos. amcu. Narodno
vijee je preuzelo upravu nad gradom i optinom. Dolo je do incidenta na
pijaci kada su graani i vojnici pretukli jednog andara koji se isticao
progonom stanovnika. Ostali inovnici neslavenskog porijekla su napustili
Bos. amac.
Na prostoru danaanje optine amac dolo je do paljenja zgrada na
begovskim imanjima.
Narodni poslanici J MO (J ugoslovensko Muslimanske organizacije) u
Skuptini u Beogradu su protestovali zbog oduzimanja zemlje, ubistva i
pljake i na imanju Alije Izetbegovia iz Bos. amca.
U Novom Gradu selu u optini Odak ustanici i zeleni kadar su ubili
krupnog zemljoposjednika Karla Russa.
Poslije opte radosti pred novim mogunostima i stremljenjima, uslijedilo je
razoarenje zbog siromatva, bez mogunosti za zaradom, u ovom kraju bez
industrije. Mlada buroazija iz redova dojueranjeg kmetstva smatrala je da
je sada nastupio njen momenat.
Privredne privilegije su dobijali trgovci i industrijalci srpske nacije.
Samo nekoliko ljudi sa neistom savjesti plaei se napustilo je Bos.
amac. Samovoljni ispadi esktremnih ljudi zbog begovske zemlje, kod
Muslimana je izazvao strah, ali zdravi instinkt veine naroda je sprijeio
vee incidente.
Kraljevina SHS je ostavila istu upravno-administrativnu podjelu BiH na
okruja i kotare sa ispostavama kao i Austrija. Bos. amac je kao ispostava i
dalje pripadao srezu Gradaac sve do 1929. godine kada pripada Brkom u
tuzlanskoj oblasti. Uspostavom banovina 1929. godine, pripada Drinskoj
banovini, a od avgusta 1939. godine do 1941. godine pripada Banovini
Hrvatskoj.
Bos. amac je ivio ivotom zaostale provincije, sa borbom
politikih stranaka za dobijanje mjesta u optinskoj skuptini i mjesta
naelnika, sve po nacionalnoj i vjerskoj pripadnosti.
Rastrzan politikim borbama graanskih stranka SHS i Jugoslavije, bez
industrije, bez mosta sa nekoliko veih i manjih trgovina, par zanatsko-
obrtnih radnji i par krupnih zemljoposjednikih porodica, Bos. amac
proivljava svoje dane do 1941. godine.
U Bos. amcu je 27. marta 1941. godine obeleeno ruenje sramnog
pakta J ugoslavije sa Nijemcima. Formirana je povorka u selu Tiina koju su
organizovali Dimitrije Mito Tovirac i okan Babi, te je poveli iz sela u
Bos. amac. U ovu povorku su se ukljuivali uglavnom mlai ljudi,
amani, koji su kasnije bili na listi za hapenje od strane ustaa.

116

Naime Mito Tovirac je pozvao oko 100-150 Tiinjana koji su pod zastavom
krenuli u amac. Bio je etvrtak oko 4-5 sati. Odmah u nedelju bilo je oko
400-500 ljudi. Ili su u amac, pa u crkvu. Pruani (itelji hrvatskog sela
preko rijeke Bosne nap. aut.) su htjeli pocjepati zastavu. Na elu je iao Mito
Tovirac, Niko, Cvijan Tovirac, njegov brat Rado, Marko Vaki, okan
Babi. Nosile su se parole Bolje grob nego rob, Dole faizam, Dole
vlada, Dole knez Pavle. amani su znatieljno pratili ovu povorku i
prikljuivali se, uglavnom mladi. Policija je bila mirna. Povorka je zastala
ispred hotela Grand. Bila je pozdravljena ali je bilo i ljudi koji ovo nisu
odobravali i negodovali su, zato to su u povorci bili istaknuti nacionalisti,
lanovi Sokola, pa poneki i iz etnike organizacije. Zbog ove manifestacije
meu prvima je platio glavom Mito Tovirac.
amaka omladina se ukljuila vrlo aktivno. Pjevale su se razne pjesme i sl.
Uestvovali su: arko (Anelka) Rui ak, on je vrlo aktivan bio
tada. Mladi ispod 20 godina, odmah je 1941. godine otjeran u logor, pa
Aleksandar Aco Malinovi isto ak, Mito Tovirac slubenik, Aco
Cvjetianin, Ratko (Toe) Stavri student veterine, Pero Arseni iz Tiine,
oko Masli iz Crkvine, okan Babi iz Tiine, Desanka (Ljubomira) Brki
ak, Dragan (Pere) Risti ak-radnik i drugi. Vikali su parole protiv vlasti.
Parada itava u amcu, narod se prikljuivao.
242

Ova demonstracija je bila djelo naprednih studenata i radnike
omladine, kao i patriotskih snaga. Povorka je prola kroz sve vanije ulice
Bos. amca sa zastavom i transparentima i bila pozdravljena od velikog
broja graana i ljudi sa sela.
Ubrzo zatim dolazi do poetka rata i svih ratnih strahota, gdje su
meu prvima svojom glavom platili organizaciju ovih demonstracija ovi
mlai ljudi, kojima ustae i folksdojeri to nisu zaboravili.

VASO PELAGI I BOS. AMAC

Vaso Pelagi
243
je istaknuti borac za socijalizam na kraju XIX vijeka.
On je bio i praktian borac i protivnih svih onih snaga koji su u njegovo

242
Ibrahim Hadiavdi, isto.
243
(1833-1899), predstavnik Utopijskog socijalizma kod Srba u drugoj polovini XIX vijeka.
Preko Beograda otiao u Rusiju i na moskovskom univerzitetu sluao predavanja iz istorije
medicine i politike ekonomije. Vratio se u Banja Luku i postao upravitelj
Srpskopravoslavne bogoslovije. Prognan 1869. godine u Malu Aziju. Spasio ruskom pomoi
i preko Carigrada doao u Srbiju. Boravi na Cetinju, odlazi u Novi Sad, u Grac, Prag, Trst i
Cirih. 1875. godine uestvuje u Bosanskom ustanku. Osamdesetih godina je u Srbiji ali zbog
irenja socijalizma nekoliko puta protjerivan u Rumuniju i Bugarsku. Nastojao da se osnuje
Socijalistika partija Srbije. Izdaje niz knjiga. Zatvoren u ludnicu, osuivan na zatvor i
robiju i ivot zavrio u poarevakom kaznenom zavodu 25. 1. 1899. godine.Mala
enciklopedija Prosveta II izdanje, 2. M-, Beograd 1969. godine.

117

vrijeme koili nacionalnu slobodu i socijalnu pravdu. Njemu je bilo svejedno
da li se radilo o feudalnom gospodaru u vrijeme Otomanske imperije ili
austrijskoj vlasteli ili pak o seoskoj srpskoj monarhiji i njenim
eksponentima. Bio je jedan od rukovodilaca Ujedinjene srpske omladine
sa Svetozarom Markoviem. Vaso je roen u Gornjem abaru u Posavini
koji se sada zove Pelagievo. To selo se nalazi u nesporednoj blizini optine
amac. Zahvaljujui sljedbenicima i politikim saradnicima Vase Pelagia
njegove knjige su uspjeno rasturane i u Bos. amcu, uvale su se u
amakim kuama kao relikvije. Sve do danas se mogu u starim srpskim
kuama amca nai pojedini primjerci knjige koje je pisao Vasa Pelagi i uz
pomo svojih pristalica kriom rasturao. Od njegovih knjiga najee su se
ovdje viale poznate publikacije: Umovanje istog razuma, Narodni
uitelj, Zata se raaju bune, Istorija BiH bune, Ogledalo sadanje
pravde itd.
Sve ove knjige su odtampane oko 1880. godine. Pisao je puno
pisama savremenicima ali i rodbini i prijateljima u amcu i okolini. Kada su
od austrijskih vlasti ove knjige bile zabranjene, a neke od njih bile i ilegalno
tampane, one su se mogle rasturati samo preko Pelagievih pouzdanih
pristalica. O tome svjedoi i jedan dokument koji se uva u Istorijskom
muzeju SR Srbije u Beogradu iz koga se vidi da je zbog rasturanja
Pelagieve knjige Istorija BiH bune 4. 12. 1879. godine u Kotarskoj
oblasti u Gradacu bio na policijskom sasluanju Simo Stefanovi iz Bos.
amca.
U ovom dokumentu, koji zapravo predstavlja originalni zapisnik sa
sasluanja pomenutog Stefanovia, vidi se i to da se tadanja policijska vlast
domogla jednog pisma koga je Vasa Pelagi zajedno sa 25 knjiga Istorija
BiH bune uputio pomenutom Simi Stefanoviu u Bos. amac, koji se
branio asno i dostojanstveno nikoga ne teretei, da se tu nije radilo o
obinoj trgovini knjigama ve o radu i saradnji sa jednim idejnim
pobornikom Vase Pelagia.
244

Lino sam kao autor ovih redova imao priliku da vidim u kui
Stefanovia u Bos. amcu 1996. godine, iako oteenu knjigu Vase Pelagia
Narodni uitelj koju je potomak ove stare amake porodice Jelena
Kneevi dala na restauraciju i spasila za budua pokolenja.
Vasa Pelagi je u svojim djelima spominjao par puta i amac napr. u Istoriji
BiH bune:
Ustai tuzlanskog sandaka, razbiv okupacionu vojsku kod Tuzle,
gonili su jedno krilo ak preko Graanice do Doboja, a drugo krilo kroza svu
Posavinu do Save. Docnije su bili mnogo bojeva oko Doboja i po ostalim

244
Graa za Monografiju Bos. amac Knjiga I. isto.

118

krajevima Posavine. Usljed toga je zapaljena sva branska arija, a roba
razgrabljena, malo manju je nesreu pretrpio i amac
245
.
U to vrijeme, pored drugih nedjela spaljene su varoi Banja Luka, Sarajevo,
Brko, amac, a da ne reamo i sela.
Austrija je zabranjivala prelaz u BiH svim slobodoumnim novinama
i knjigama. Zabranjene su i knjige Vase Pelagia. U Gradacu je kanjen 14-
dnevnim zatvorom gos. Sime Stefanovi koji je te knjige poeo prodavati.

Gospod. Simi Stefanoviu
u amcu
Potovani gospodaru!
Po preporuci Vaih prijatelja, aljem Vam po 25 komada od knjiga:
Istorija bosanskohercegovake bune i Uzorite besjede i pjesme. Knjige
su dostojne svaijeg truda, jer diu dugom narodnih, naunih i moralnih
potreba. Prva kota 50, a druga 20 kruna. Vama pripada za trud po 5 kruna
od svake. U interesu nae drage ali bjedne otabine nuno je da ih se to vie
u Bosnu rasturi. Uzdam se da e Vam posao olakati ika Risto, moj dragi
prijatelj. Kad budete gotovi imajte dobrotu otpremiti uplatu za njih Arsi
Pajeviu u Novi Sad.
Nadajui se estitome odzivu kakav Vama dvojici i dolikuje ostajem s
pozdravom i potovanjem.
Novi Sad 1879, 16/10 V. Pelagi
Uz to aljem Vam sad ba tampanih 20 knjiica Vjerozakonsko uenje
Talmuda. Cijena je 10 nov. treba i nju hitno u ruke naroda predati.

Pelagievo pismo upueno Simi Stefanoviu, trgovcu u Bosanski
amac, jedino pismo iz vremena Austrougarske okupacije koje se objavljuje
u ovoj knjizi, nalazi se u Dravnom arhivu NRBiH u Sarajevu (II Pras 3021-
1879).
246

Okupaciona vlast tragala je u BiH za ovim knjigama. Ustanovilo se
da su knjige Vase Pelagia dolazile preko Stojana Ugrinia potanskog
namjetenika i trgovca u Staroj Gradici.
Baron Dalen i u ovom sluaju (aprila1881. godine) nalazi ponovo potvrdu
osnovanosti svog miljenja da treba pristupiti osnivanju pota u sjeditima
kotarskih oblasti na graninom podruju i to u Bos. Kostajnici, Bos. Dubici,
Bos. Gradici i amcu, smatrajui da je to pitanje veoma znaajno.
(von Kostajnica nach Novi, von Dubica nach Priedor, von Alt-Gradika
nach Banja Luka und von amac nach Gradaac).
247


245
Vasa Pelagi Izabrana djela III Veselin Maslea. Sarajevo 1991. godine.
246
Vaso Pelagi Izabrani spisi prva knjiga. Svjetlost. Sarajevo 1952. godine.
247
Risto Besarovi Iz kulturne i politike istorije BiH, Svjetlost. Sarajevo 1966. godine

119

To je bila inicijativa osnivanja pote u Bos. amcu to je i uinjeno
1883. godine.
A povod je kako smo vidjeli da je 1879. godine Kotarski ured u Bos.
Gradici konfiskovao 100, a ispostava u B. amcu 25 primjeraka knjige
Vase Pelagia Istorija BiH ustanka u vezi sa srpsko-rusko-turskim
ratom.
248


STANOVNITVO BOSANSKOG AMCA

Kada se govori o stanovnitvu Bos. amca treba imati u vidu da je
ono uvijek bilo nacionalno vrlo izmjeano. U Bos. amcu su tokom njegove
istorije ivjele slijedee nacije:
Muslimani, Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Albanci, Crnogorci, Italijani,
Austrijanci, Nijemci, Maari, Rusi, esi, Slovaci, Turci, Poljaci, Francuzi,
pa ak i Etiopljani itd.
Naao se ovdje i poneki Grk, Cincar, naravno J evrej te su oni svi
skupa davali ovom gradu jedan kosmopolitiski karakter.
Tada se u amcu govorilo vie od 10 jezika: srpskohrvatski,
njemaki, eki, maarski, poljski, slovenaki, makedonski, slovaki,
italijanski, ruski, turski, jidi, ladino (oba ova poslednja su jevrejski jezici)
itd.
Svi ovi stanovnici poticali su iz raznih krajeva: Slovenije, Sjeverne Italije,
Sudeta, Galicije, Erdelja, Ukrajine, Dalmacije, Stare Srbije, Vojvodine,
Kosova, Albanije, Crne Gore, Njemake, Austrije, Maarske, Turske,
Hrvatske, te naravno i same BiH.
Austrougarska okupacija BiH uticala je na ukupna demografska kretnja koja
su bila nejednaka kod pojedinih vjerskih i nacionalnih grupacija. Kada
govorimo o vjerskim grupacijama u Bos. amcu je bilo: Muhamedanaca,
katolika, pravoslavnih, protestanata, J evreja itd.
Demografska kretanja u Bos. amcu bila su slina globalnim
kretanjima u BiH. Izvjesna odstupanja izazvana su specifinim razvojem
ovog mjesta nakon okupacije. Stanovnitvo je bilo vjerski i nacionalno
izmjeano, za razliku od blie okoline gdje su sela bila vjerski i nacionalno
kompaktna.
Kao to je ve reeno Muslimani, doseljenici iz Srbije, bili su
najstariji i najbrojniji stanovnici Bos. amca. Do dolaska tih Muslimana na
mjestu sadanjeg Bos. amca nije bilo naselja, tek su pojedinc bili poeli da
se naseljavaju. Tu je bila vana skela za prelaz preko Save, pa u Majevici i
danas (1937) govore skela umjesto Bos. amac.
249
Taan broj doseljenih nije

248
Hronologija radnikog pokreta u BiH do 1941. godine. Svjetlost, Sarajevo 1971.
godine.
249
Milenko S. Filipovi, isto.

120

poznat ali sudei prema nekim ranijim podacima iz popisa stanovnitva njih
nije bilo mnogo, jedva neto vie od 250 porodica (jer ene nisu popisivane).
Prema sjeanju i tvrenju jednog starog amanina Dimitrija
Dimitrijevia pravoslavnog svetenika, iji je otac takoer u to doba doselio
iz Velesa, doseljenici Muslimani bili su svi graanskog porijekla, bili su
dobri trgovci, vrlo poboni ljudi pa i vjerski tolerantni.
To potvruju neki drugi ljudi njihovi savremenici od kojih su neki
poivjeli do pred Prvi svjetski rat. J edan od doseljenih Muslimana Hasan
Kuki bio je iv i poslije Prvog svjetskog rata i on je u dubokoj starosti esto
u dokonim asovima priao omladini o njihovom putu i dolasku iz
nekadanjeg zaviaja, o tamonjem ivotu, o prvim danima Bos. amca.
Znaajno je napomenuti da su svi ovi doseljenici govorili jedino
srpskohrvatski jezik, a ne turski i da im se njihov govor, uz upotrebu
nekoliko turskih rijei, nije nita razlikovao od jezika kojim su govorili
domai Srbi i Hrvati. Vrlo je vjerovatno da su mnogi od ovih Muslimana-
muhadera ovaj dogaaj teko proivjeli i podnosili, da su neki od njih bili i
ekonomski oteeni i zato nije udo to su svi oni sa zadovoljstvom i
ponosom spominjali svoj nekadanji zaviaj, tamonji ivot i svoja imanja.
Tako su prema kazivanju kasnijih generacija u pojedinim porodicama
dugo spominjana mjesta i sela u kojima su neki od njih imali svoja imanja,
drali stoku na ispaama i slino.
Za neke od njih napr. Ceribaie zna se da su posjedovali suvate na
Zlatiboru kod Uica i jo neki drugi, a da su Izetbegovii imali duane u
Beogradu i da su imali tapiju na dananju Adu Ciganliju. Neki stariji
amani sjeaju se da su pojedini doseljenici, koji su kasnije otvorili razne
trgovake i piljarske radnje, rado isticali svoje porijeklo i na natpisima na
svojim radnjama. Tako se zna i spominje radnja Alijage Biogradlije
(Izetbegovia), koji je taj natpis uklonio 1914. godine kada je objavljen rat
Srbiji, te Sadulaha Uianina i drugo. Veina doseljenih Muslimana bavila
se trgovinom, zanatstvom i ugostiteljestvom.
Tek neto kasnije mladi ljudi posle opismenjavanja, strunog
osposobljavanja poeli su da stupaju u administraciju, javne slube premda
su mogunosti za zaposlenje vrlo ograniene, najsiromaniji Muslimani
radili su na skeli, na utovaru i prevozu robe koji je u poetku vren
osamarenim konjima i kasnije poslije izgradnje nekoliko glavnih puteva u
pravcu Modrie, Gradaca i Brkog sa kiridijskim kolima. J edan dio
iseljenika bavio se takoer raznom preprodajom, samsarskim poslom,
ulinom prodajom koja je u to vrijeme bila vrlo rairena u mjestima i
krajevima Balkana.
Treba naravno napomenuti da neke od starijih porodica koje danas
ive u amcu nisu porijeklom iz Srbije ve su se doselile iz blie ili daljnjih
bosanskih mjesta. Veina ovih porodica, poslije naseljavanja, nastavila je da

121

se i dalje bavi, ukoliko je to bilo mogue, onim istim poslom kojim su se
bavili u svojim ranijim zaviajima.
Prema sjeanju starih amana, neke od doseljenih porodica tokom
daljeg boravka i rada, ubrzo su zalijeile i prevazile materijalnu tetu koju
su pretrpjele svojom seobom. One su se ekonomski ubrzo i podigle, ali je
naalost broj porodica koje su materijalno osiromaile vei.
Meu ovim porodicama bilo je takvih koje su doivele veliki
ekonomski pad gubitkom svojih posjeda, iako ih je bilo nekoliko koje su
zahvaljujui svojoj preduzimljivosti, a u nekim sluajevima i enidbama i
nasljedstvom doivljavali veliki ekonomski uspon. Prema nekim
kazivanjima izvjestan broj porodica, koje su naselile Bos. amac, potiui iz
viih i suvljih krajeva, teko su se klimatski privikli pa je to vjerovatno jedan
od razloga to je izvjestan broj doseljenih porodica bio relativno kratkog
vijeka i izumro.
Porast broja stanovnika bio je rezultat s jedne strane prirodnog prirasta, a sa
druge strane doseljavanja sve veeg broja srpskih i hrvatskih porodica.
Rastao je priliv u grad ivlja iz neposredne okoline.
To su najprije bili siromani radnici koji su pomogli pri izgradnji
naselja. Radili na dovozu graevinskog materijala, izradi erpia, tesarskih
radova, podizanju prvih nasipa i slino. Oni su se u prvo vrijeme vjerovatno
naseljavali na periferiji. Kasnije se pojavljuju kao priueni ili izueni
zanatlije i poneki trgovac i ugostitelj. Jae naseljavanje Srba i Hrvata
uslijedilo je poslije 1878. godine jer je novonastala situacija otvaranja
granica prema Slavoniji stvorila uslove za bri i svestraniji privredni razvoj
ovog mjesta.
Meu tim doseljenicima bilo je i takvih koji su dolazili iz udaljenih
mjesta najvie iz Hercegovine. to se Srba tie po svim izgledima da je njih
najvie bilo iz oblinjih sela kao i drugih sela pod Trebavom. Meu
Hrvatima, pored zanatlija, bilo je i odreen broj niih slubenika koji su se
doseljavali sa svojim porodicama uglavnom iz pasivnih krajeva Hrvatske i
Hercegovine. Poslije okupacije BiH u ovo mjesto doao je izvjestan broj
stranaca koji nisu pripadali ni jednom od jugoslovenskih naroda.
250

Kao sredstvo politike Benjamina Kalaja bila je kolonizacija BiH
stanovnitvom iz drugih krajeva Monarhije. Njihov broj se do kraja
okupacije popeo na blizu 100. 000. Po priama starijih vladala je tada zlatna
groznica u BiH, ali ne za zlatom ve potragom za poslom i boljom
budunosti.
Ti stanovnici Bos. amca bili su najee: Austrijanci, esi, Italijani,
poneki Galicijanac, Poljak itd. Veina ovih ljudi dolazila je iz industrijskih

250
Graa za Monografiju knjiga I isto.


122

naprednijih krajeva i bili su sa veim obrazovanjem, te su iz njihovih redova
regurutovani prvi: potari, nacestari, tehniari itd.
Njima su pripradali prvi apotekari, ljekari, direktori banaka, a bilo ih je meu
sudskim i upravnim osobljem. To je u to vrijeme za tadanju dravnu vlast
bio pouzdan dravotvorni element koji je kao takav imao i izvjesnu prednost.
Za to su u prvo vrijeme okupacije domai Hrvati, a poneki Srbi i Muslimani
bili samo podvornici, optinski panduri i uvari.
Za najstarije srpske porodice smatraju se: Stefanovii, Babii, Tasovci,
Dakii, Pisarevii, Jovanovii, Ananii, Davidovii, urii i drugi koji su se
u Bos. amac doselili iz okolinih sela i susjednih mjesta, zatim Dimitrijevii
i Ristii koji su se doselili iz Makedonije odnosno Stare Srbije. Skoro sve
ove porodice bavile su se trgovinom najee trgovinom stoke i
poljoprivrednih proizvoda, neke od ovih porodica bavile su se izvozom u
Be i druga evropska trita i bile su veinom imunog stanja. Najstarije
hrvatske porodice u gradu bile su: Dujii (Duii) koji su se naselili iz Doca
kod Travnika i koji su imali veliki posjed tzv. Pustaru, dananje
poljoprivredno dobro Zasjeka. Zatim urii (pekari) i Jozii koji su bili
zanatlije. Veina dananjih hrvatskih porodica doselila se znatno kasnije.
J evreji u Bos. amcu su bili malobrojni. Oni su se doseljavali iz veih
gradova ali i susjednih mjesta. Bili su trgovci, a meu njima je bilo zanatlija
i ugostitelja. U poetku su doli Sefardi, a poslije i Akenazi. Najstarije
jevrejske porodice bile su Levi i Finci, a kasnije su doli: Koloman Herman
(porijeklom Maar, trgovac), Ignaz Kraus (hotelijer), Isidor Fridrih trgovac,
Avram Kabiljo trgovac, Lorch, Romano, Salom, Pijade, Grinsberg
(Grinsberger), Mizrahim, dr J osip tokamer veterinar itd.
Sefardska optina u Bos. amcu bila je jedna od 23 u BiH. Drugu grupu
Jevreja ine Akenazi. Oni nose njemaka prezimena. Doseljeni su iz ostalih
krajeva Monarhije, ponajvie iz Galicije, Njemake, Poljske itd. Bilo ih je
najvie po svim veim varoima preko Save i Dunava. Oni su se sluili
jidiom, dok sefardi priaju i ladino jezikom.
Neke hrvatske porodice, koje su se doselile, imale su u svojim
redovima strunjake ili ljude sa viim obrazovanjem, te su oni popunjavali
razna mjesta u javnim slubama, upravi, administraciji, bankama, a neki su
postali i samostalni privrednici. Te je prema tadanjim njihovim nazivima,
koje je domae stanovnitvo dugo upotrebljavalo, bilo raznih: vahmajstora,
trasmajstora, kancelista, anslaertera, buhhaltera, repicenata i slino.
Dananje generacije mogle su samo da uju od svojih starih da su u amcu,
kao sugraani njihovih djedova, ivjeli i radili: upravnik pote Bernard
Bradna, dravni lijenik dr Johan Dokal, dravni veterinar dr J osip
tokamer, apotekar Walerijan Rittermann, geometar J ohan Peleh, direktor
banke Sarvacije (Servacije), nadzornik puteva Anto Truhar, ef rijene
plovidbe tefan Bandl, sprovodnik brodova (loc) Wenzl, trgovac Adolf

123

Truzl, hotelijer Ignac Kraus, poreznik J osip Ebner i drugi. U daljem
naseljavanju u amac se doselilo i nekoliko porodica iz Italije i Maarske
kao i Stare Srbije (Makedonije). Doseljenici iz Italije bili su: Markussi,
Borbeli (u poetku zvani Borbelji, doli iz Erdevika), Bulado, Menigo,
Vakijani, Komoreto, Buldrini itd. Tada je u BiH za vrijeme Austrije
naseljeno nekih 230 porodica iz sjeverne Italije, koje je kasnije i Italija i
J ugoslavija smatrala za svoje dravljane. To je bio izvor stalnih konflikata i
neugodnih situacija. Taj problem je rijeen prilikom pregovora sa grofom
anom (ministrom vanjskih poslova Italije) 1937. godine kada je postignut
politiki sporazum Jugoslavija-Italija.
Od Maara poznati su: Jakob Ki mesar, tefan Kiss hotelijer, Lazo
Harangzo (Harangozo) piljar.
Iz Stare Srbije odnosno Makedonije: braa Junuz i Kahriman
Halilovi i braa Mustafii koji su bili poslastiari, ulini prodavai slatkia i
orijentalnih napitaka.
Neki od stanovnika okolnih sela kao napr. Tovirci (Tiina) su
porijeklom iz sela Tovire pored Doboja, Palenice (isto) su iz sela Palea, a
tako se moe sa pravom pretpostaviti da su pionjaci iz sela Bazika. Na
poznati naunik Jovan Cviji u jednoj svojoj studiji posveenoj
karakteristikama jugoslovenskih naroda u raznim krajevima navodi da su
Hrvati iz Bos. Posavine porijeklom iz Slavonije. A isto zakljuuje i jedan
hrvatski istoriar kada se govori o porijeklu stanovnitva u ovom kraju i
njegovim migracijama kojih je takoer bilo, najee pod pritiskom, a neki
put i dobrovoljno. Bie interesantno iznijeti miljenje svetenika Ambrozija
Benkovia koji je rodom iz Bos. Posavine i koji sada ivi u upanji.
Pomenuti sveenik Benkovi, koji je i pisac i istorijski istraiva, tvrdi da je
tokom raznih istorijskih perioda bilo i iseljavanja iz ovih krajeva u Slavoniju.
Po njegovom saznanju mnogi dananji stanovnici Babine Grede porijelom su
iz ovog kraja. Prema nekim drugim izvorima do velikog iseljavanja u
Slavoniju dolo je naroito sredinom XIX vijeka.
251

Na slijedeim stranicama naveemo neke od brojnih rodova iz reda
srpskog, hrvatskog, ekog, slovakog, italijanskog, njemakog, poljskog,
ruskog, maarskog, austrijskog, makedonskog naroda i J evreja koji su ivjeli
u Bos. amcu. Pored imena i prezimena naveemo i mjesto odakle potiu
(za one za koje imamo podatake) i zanimanje:
Srpske porodice: izmeu ostalih
Todor Gavri (skeledija, ribar, iz okoline), Risto Kovaevi (isto), Simo
Sime Stefanovi (trgovac, selo Crkvina), Dimitrijevi Petar (trgovac,
1837-1910, 1864. godine doao iz Sjenice, inae rodom iz Velesa), Kosta
Maksimovi (trgovac, 1841-1910, selo Crkvina), Babi Jovan i Stevan
(trgovci i pediteri, Gradaac), Daki Simo (trgovac, selo Krukovo Polje,

251
Graa za Monografiju knjiga I isto.

124

1844-1921), Stevan T. Stefanovi (trgovac, 1871-1947), Tasovac Tomo
(1857-1892) i Vido (1864-1905) (industrijalci, Sl. Brod, a starinom iz
Hercegovine), Pisarevi Stanko (trgovac, selo Pisari, 1857-1923), Bijeli
Simo (dr. penzioner, Sanski Most 1878), Petrovi Ilija (trgovac, selo
Skrugri, a starinom iz Crne Gore, 1863-1906), Vasi Branko (gruntovniar,
Bos. Gradika 1893), Tomi Danica (1906), Bijeli Vaso (selo D. Slatina,
1911), Vraneevi Pavle (sluitelj, 1889), dr Tihomir Savi (sreski veterinar,
Bos. Gradika 1889), Brki Simo (trgovac, Sombor 1876), Stanojevi
J ovan
252
(trgovac, selo Miloevac, Modria 1883-1933), Buen oro
(trgovac, Brko), Simi ivko (posednik, 1850-1925), Tovirac J elena (selo
S. Tiina, 1887), orevi Tifko (pekar, Brko), Tovirac Kosara (uiteljica,
selo S. Tiina, 1910), Gavri Joco (obuar, 1875), Tovirac J ulka (selo. S.
Tiina, 1887), dr Pero Jeremi (ljekar), Dragievi Boko (limar 1914),
Risti S. Ilija (trgovac, Raka, Novi-Pazar 1858-1926), Tatar Dragutin
(advokat, 1890), Krstanovi oro (stolar, selo Pisari 1887), Mali ivan
253

(trgovac-kafedija, selo Obudovac 1879-1969), Iki (Milana) Mihajlo
254

(kujundija, Kozluk 1898), Samardi Tomo (gostioniar, 1884-1965), braa
Tomi Svetozar (1904), Duan (1901) i ore (1900) (kazandije, Travnik,
starinom iz Crne Gore), Dragievi oro (senzal
255
, selo Ledenice, Skugri
1877-1938), Stefanovi Savka (Tuzla, 1895), Jovii pok. Tome Milan
(opanar, Novi Grad 1876), Mihajlovi Mihajlo
256
(pekar i ugostitelj,
Zvornik, a starinom iz Novog Pazara 1883-1944), Grki Milan (radnik,
Subotica, 1870), Ostoji Jovo
257
(limar, selo Ledenice 1895-1934), Ljubii
J ovo (posjednik-trgovac, Svinjar-Bos. Novi, 1871-1936), elija Marko
(andar. narednik, Bilea, 1887), Petrovi Aleksandar (stareina ispostave,
Zvornik, 1890), Kosti Jovo Joco (opt. slubenik, 1881-1940), Stavri
J ovo (pekar, selo Porebrice, 1886-1938), Milanovi Sreko (radnik,
Srebrenica, 1869), Kukrika Petra (domaica, selo Crkvina, 1861-1933),

252
Supruga J elena 1885-1939, roena u Bugojnu. Djeca: Slavka (1908) udata za Vasu
Petrovia u Beograd, Dragutin (1909-1930), Slavko (1917-1944) oenjen 1940. god. sa
Radojkom Arsenovi (1921) iz Bijeljine. Kerkom Voje i Nade. Djeca: Jelena (1941), Ratko
(1943).
253
Supruga Anka ro. Stoji iz sela Miloevac 1888-1959. Ki Vidosava 1909-1925 utopila
se u Bosni.
254
Mada se spominje selo Pilice, optina Zvornik. Supruga Jula ro. Petrovi.
255
Berzanski posrednik, meetar. Supruga Savka 1886-1948, ki Milka 1913-1926, sin
Teodor-Toa (1916) (frizer), ki Darinka (1918), udala se za Ganilovi Boka 1913. god.
trg. pomonika kod Toe Stavria, a 1941. godine su odselili za Beograd.
256
Supruga mu Sofija Mihajlovi (uiteljica, Mostar, 1896).
257
Supruga mu Gospava Ostoji-Dragievi (trgovac, Gradaac, 1904). Spominje se i
izvjesni Petar Ostoji (1888-1926).

125

Hajdukovi Mane (andar. narednik, Korana-Slunj 1889), Stoji Todor
258

(trgovac, selo Miloevac, 1850), Stoji Radovan (mesar. pomonik, Bos.
amac, 1896), Gulanovi Milorad (dimnjaar, Stara Pazova, 1892), Savi
Pero (senzal, selo G. Slatina 1873), Stanar Marko (kelner, Raji-Novska,
1905), Petrovi oko (pek. pomonik, selo Gornja Slatina, 1888), Zoranovi
Vladimir (cigl. radnik, selo Tiina, 1895), urevi J ovo
259
(moler,
Graanica, 1881), Krstanovi Simo (stolar, selo Tiina, 1888), Bogdanovi
Rado (stol. pomo. selo Tiina, 1913), uki Rado (trgovac, selo Brvnik,
1892), Makivi Milan (teak, selo Pisari, 1889), ii Pero (teak, selo
Pisari, 1893-1936), Petrovi Zdravko (radnik, selo Pisari, 1897), Boji
Mihajlo (radnik, Borovo Polje-Graanica, 1896), Mitrovi Ilija
260
(radnik,
selo Brvnik, 1906), Mitrovi Rado (teak, 1912), Petrovi Tomo (radnik,
selo Pisari, 1910), ori Pantelija (opt. podvornik, Gornji abar, 1878-
1931), Jankovi Milan (trgovac, Modria, 1893-1983), Jankovi Mirko (trg.
pomonik, Modria, 1911), Gligorevi Vaso
261
(trgovac, selo Tiina 1874-
1944), Rui Anelko
262
(trgovac, selo D. Poplat-Stolac 1883-1931), dr.
Ljubomir Todorovi (sreski ljekar, Bijeljina, 1896-1939), oki Simo
263

(krmar, selo Batkua, 1876-1931), Bojani Stevan (andar, Drvar, 1898-
1947), Stavri Too (trgovac, selo Porebrice, 1878-1942), Grubni ing. uro
(penzioner, Kukunjevac-Pakrac, 1863), Misiraa Pavle (konobar, Ruma
1903, odselio u Zemun 1932), Radanevi oro (poreznik, Koprivnica,
1902. god), Radivojevi Jovan (uprav. osnovne kole, Maarska, 1893-
1941), Simi Simo (bankovni inovnik, 1881-1932), Petrovi Petar (pekar,
Gradaac, 1900), Milinovi Ljubo (pot. namjetenik, Livno, 1901),
Bogdanovi Simo (posluitelj, selo Tiina, 1886-1937), Bogdanovi Simo
(1906), Ilini Jefto
264
(bravar, selo Miloevac, 1884-1942), Bumbulovi
Aco (egrt, 1929), Anti Aleksa (kova, selo Brvnik, 1894-1944), Pupevi
Ruica (1897), Vujani Teodor (trgovac porijeklom iz sela Bare opt.
Gradaac 1878-1922), Risti Pero (trgovac, starije porijeklo iz Tenja i Crne
Gore, 1893-1960), dr Mastilovi Obrad (advokat, Izgoro-Gacko, 1893),
Vukosavljevi Stanko (zidar, Drljue-Petrinja, 1872-1939.), Vukovi
Danica (radnica, 1896), Uzelac Dojin (uitelj, 1911), Samardi Vladimir

258
Supruga Katarina ro u Vukovaru (1860-1932), Sinovi: Branko (Slastiar), Radovan
(mesar), ki Milica i sin Duan T. Stoji (1889-1892). Jedan ogranak se iselio u Modriu iz
Bos. amca. Inae su iz Miloevca.
259
Negdje se spominje i kao J oco (1882) stradao u Drugom svjetskom ratu.
260
Mati Stana ro. 1887. god.
261
Supruga Stefanka Stefanija iz Bos. Kobaa 1893-1961.
262
Supruga mu Cvija roena Hamovi (1897, iz Stoca) krmarica. Prva ena mu je bila
Milka ro. Soraji biv. srpska uiteljica (1884-1914), te sin oro umro 1912. godine
263
Sin mu je Simeun zvani Simica, roen u Bos. amcu 1914. godine, isto krmar, a kasnije
uveni pjeva.
264
Supruga Jozefa ro. Buchberger iz Bea (1881-1961)

126

(fotograf, Livno, 1870-1932), Babi Kosara
265
(proizvodnja soda-vode,
1900), Nedi Todor (pekar. pomonik Graanica 1884-1933), Tovirac Petar
(svreni bogoslovac, selo Tiina, 1909), Tovirac Zdravko (trg. pomonik,
1911), Stoji Branko
266
(slastiar, 1882-1956), Drljai Kosta (kroja,
Vukovar, 1859-1948), Erleti Ana
267
(domaica, 1869-1935), Simi Gospava
(domaica, Modria, 1858-1933), Burekovi Julka
268
(domaica, selo Novi
Grad, 1891), Petrovi Marijan (kroja, selo Samarevac, 1908), Risti Stanko
(stolar, selo Tramonica, 1895), Stojanovi Razina (domaica, 1895),
Mikuli Mirko (posednik, Prijedor, 1882. Odselio u Odak 1932), Oljaa
Ana (domaica, Vinkovci, 1857-1935), Gunjevi Trivo (pisar, 1911),
Palenica J ovo (stolar, selo Crkvina, 1898), Brki Ljubomir (trgovac, selo D.
Poplat-Stolac, 1898-1944), Malinovi Milica
269
(krmarica, Gradaac, 1893-
1934), Mii
270
Risto (krmar, Teanj, 1849-1938), ebedi Slavko (kelner,
1898), anarevi Luka
271
(kafedija, selo Crkvina, 1890), Soro Boidar-
Lazar (kroja, 1909), Simi Nikola (senzal, selo Krukovo Polje, 1866-
1932), Kosti Mara
272
(domaica, Modria, 1859), Simi Stanko (1870),
Nikoli Gordana (1930), J akovac Bogdan (ef agencije, 1911), Vasi
Vojislav (trgovac, Sarajevo, 1903-1978), Vasi Jefto (potar, Brko, 1900),
Mii Dimitrije (terzija, selo abar, 1886-1934), Filipovi Ilija (penzioner,
Bos. Petrovac, starinom iz Crne Gore, 1878-1939), Mitrovi Pero (teak,
1915), Radi Boko (sluga, 1930), Blagojevi (Blagoje) Kosta (posluitelj,
selo Slatina, 1897), Kvaki Joka (domaica, selo Podnovlje, 1869-1933),
Josipovi Jovo (radnik, 1895), Jakovljevi (J ove) Risto
273
(pekar, Gradaac,
1887-1944), ivkovi Cvetko (pekar, Gradaac, 1880-1933), Vujani (J ove)
oko (samsar (mesar), Gradaac, 1890), Grkavac Duan (krmar, Oraje,
1904), Ili Branko (ciglar, Sarajevo, 1900), Petrovi Leko (pekar, Kievo,
1897-1971), Jovii Kosta (direktor Zemaljske banke, Sl. amac, 1889),
Jakovljevi Mara (domaica, Gradaac, 1860-1934), Vukovi Danica

265
Koja se ovim poslom poela baviti nakon smrti supruga Sime Petrovia porijeklom iz
Brkog.
266
Supruga Sofija 1885-1939, roena u Vukovaru. Djeca: Dobrila (1915-1983), Danka
(1919-1991), Gordana (1921), sestra Milica (1903) udavana za Jozu Suia. Brankov punac
je bio kroja Kosta Drljai.
267
Erleti Mihajlo (mesar, selo Crkvina-Krukovo Polje.)
268
Sin Aleksandar (1915) stradao u Drugom svjetskom ratu.
269
Suprug Branko Malinovi 1896-1930, gostioniar, majka Soka, sestre i braa. Boro
Malinovi nastavlja gostioniarski zanat.
270
Mada na spomeniku na groblju pie umro 1936. god. u 90. g. ivota. U narodu zvani
Anani oenjen sa Jokom Anani (ro. 1873, u Sarajevu) koja je umrla 1956. god. u 94. g.
ivota.
271
Spominje se i Arso (podvornik) porijeklom iz sela Miloevac, imao ker Maru (1918).
272
Kerke: Gospava (1883) i Jovanka (1885) obje krojaice.
273
Supruga Anka 1893-1958

127

(pralja, 1900), Markovi Mihajlo
274
Mile (trgovac, Rajevo Selo-upanja,
1903), Glii Vuko (loc, Poljna-Trstenik, 1883), Dragi Mihajlo (inovnik
suda, Bijeljina, 1910), Mihajlovi Stevan (podvornik poreske uprave,
Batajnica-Zemun, 1885. Odselio 1939), Damjanovi Stevo, Risti Mihajlo
(teak, 1872), Gavri Ilija (trgovac, selo Blaevac, 1917), Kosti Angela
(domaica, 1910), ii Boja (1904), Mitrovi Rua (domaica, 1907),
Mlinarevi Milan (penzioner, selo Krukovo Polje 1890), Simi Stana
(domaica, 1900), Masli Mirko (trgovac, 1907), Nasti Sveto (namjetenik,
Modria, 1918), Nikoli Ilija (kolar, 1879), Radosavljevi Dragan (abadija,
1888), Ili Angelina (domaica, Luani-Derventa, 1910), Jovanovi Aim
275

(uitelj), Bjeli Bojana (domaica, Hrge, 1896), Kameni Duan
(zemljoradnik, selo kari, 1900), Savi Aleksa (andar. narednik), Dodo
Vaso (poreznik-finans, Slavonija), Petrovaki ore (loc), dr Simi Mihailo
(ljekar), Stefanovi Vukain (ef rene plovidbe), Panti Kosta (posednik i
hotelijer, selo Brusnica), Petar Gaji
276
(srpski uitelj, kasnije gostioniar,
1846-1930), dr Borivoje Knei (sudija), Mitrovi Ratko (sudija), Laki
J akov (slubenik, Tuzla), Nikoli Lazar (inovnik rene plovidbe), Vukovi
Branko (ofer, Tuzla), olovi Pero (advokat. pripravnik), Mandrapa Veso
(poslovoa Bate), Stojanovi Dragia
277
(poreznik), Simi Vojo (polic.
narednik), Komanovi Nikola (loc), orluka Aleksa, Lazarevi Svetozar
278

(pop, Bos. Gradika, 1883-1960), Feldbat Damjan
279
(batovan, 1854-1918),
Kosig Mihajlo, Boikovi Milan (starjeina ispostave, Brko), Imbronjev
Lazar (uitelj, Baka), Lukovi Branko (slubenik), Miljkovi Branko (bank.
slubenik), Spremo Vaso- Vasilije (zadruni inovnik), Popovi Branko
(frizer), Kapetanovi Milenko (trgovac), Mii Mio (trgovac), Popovi dr
Stevo (ljekar), Risti Jovan (pop, selo D. Dubica), Stojanovi O. Ostoja
280

(trgovac, 1888-1929), Nikoli Nikola
281
(trgovac), Mii Savo (1897-1962),
Tati Todor
282
(slastiar, selo Novi Grad, 1871-1951), Todorovi ing. Savo
(poljop. referent, Bijeljina,), Mijatovi Milorad (poljop. referent, Valjevo,
1909), Stojanovi Milorad (bank. inovnik), Pupevi Stevo
283
(radnik selo

274
Vjenan 1936. godine sa Karner Franciskom- Mirjanom (ro. 1907, u Mariboru).
275
Supruga Zorka 1880-1978
276
Supruga mu Anka ro. Miloevi u Osijeku (1868-1932), nisu imali djece. Spomenik im
podigla na groblju sestrina Milka.
277
Otac prof. dr. Radmile Stojanovi. Red. profesora Ekonomskog fakulteta u Beogradu.
278
Supruga mu Zora ivkovi uiteljica strune kole.
279
Supruga Anka, sinovi i ker
280
Mati Mitra, supruga Mileva djeca: Nevenka, Milanka (Milenka 1919), Verica i Nada,
brat Duan art. pukovnik i brat Vlada trgovac.
281
Poznat i kao Niko, kasnije odselio u Modriu.
282
Supruga Milka 1890-1972 iz Nevesinja, sinovi: Avram (1919), edomir (1925), Velimir
(1930), keri: Saveta (1923), Angelina (1928-1989), Radojka (1933-1943) i Mirjana (1935).
Spominje se jo i Tati Marko (1910-1958) gostioniar.
283
Supruga Milka i sin Branko (1919).

128

Tiina), Tovirac
284
Cvijan (trgovac, selo Tiina, odselio za Beograd), Tovirac
J oco
285
(duhandija, selo Tiina, odselio za Beograd), Horvat Mihajlo (obu.
pomonik, Cinac-Donji Miholjac, 1905), Kuki Julka (sluavka, 1887),
Popovi Velimir
286
(bank. namjetenik, Varadin, 1868), Vukovi Danica
(pralja, 1900),
Brki Julka (umrla 1901) i Brki Milana (umr. 1905), te Lazar (umr. 1907)
Datno J ovan i sin Ljuboje (1914) stradao u ratu, Ignji Jovo, Karikli
Svetozar, Kresoje uras, Ljuboja J anko, Maksimovi Simo, Petrovi
Milan
287
, Simi Konstantin i sin Dejan (1924), Vujatovi Stevan i sin Milan
(1917), ... ... ... ... ...

Neke stare srpske porodice koje su ve zaboravljene:
HadiPetrovi: Simo HadiPetrovi koji je ve pominjan ranije
bavio se trgovinom i ivio u Bos. amcu jo u doba Osmanske vlasti. 1890.
godine u amcu otvara trgovinu Aleksa H. Petrovi trgovac u Bos. amcu i
sudski je protokolie, a 21. 9. 1926. godine isti Aleksa HadiPetrovi i
njegova supruga Sara H. Petrovi posjednici iz B. amca udaju ker Anu H.
Petrovi za Savu Netovia eljeznikog inovnika.
Rajkovi: Na pravoslavnom groblju u amcu nalazi se oteeni
spomenik Svetozaru Raikovi-u (1847-1890). O njemu zna da je na Sv. Savu
1889. godine u korist srpskopravoslavnog kolskog fonda u D. Tuzli i
crkvenog pjevakog drutva prodavao sreke od lutrije i time pomogao
besjedu pod imenom Svetozar Rajkovi
288
trgovac iz Bos. amca.
289
Potom
u spisku pretplatnika Bosanske vile za 1886. godinu navodi se ga. Mara S.
Rajkovi iz Bos. amca, koja je bila njegova supruga. Ona je iz uvene
porodice Despi iz Sarajeva. Otac mu piro je imao od 1836. do 1848.
koncesiju za prenos potanskih poiljki od Sarajeva do Bosanskog Broda.
Davidovi: ova porodica ubraja se meu najstarije srpske porodice
zajedno sa Patkoviima, Liiima i Vujiiima u Bos. amcu koje su dole
iz okoline. R. Davidovi iz Bos. amca darovao 10 forinti (ft.) svetosavskoj
besjedi u Brkom 14. 2. 1887. god. to je objavila Bosanska vila. A 1891.
godine izbrisana je iz registra za inokosne tvrtke firma Pero Davidovi
trgovac u Bos. amcu.

284
Supruga Milka i sin Mirko (1916).
285
Supruga Jelena i ki Ana (1918).
286
Supruga Emilija (1875) iz Osijeka. Djeca: Evgenija (1916), Nada (1923), Emanuel
(1914), unuka Vinka (1923) i Lela (1931). Svi odselili za Beograd.
287
Sinovi mu: Sreten (1919) i Dragan (1921) stradali u Drugom svjetskom ratu.
288
Sarajevski list br. 129 od 29. oktobra 1890. itulja. Iz Bos. amca nam javljaju, da je
ondje poslije dugog bolovanja preminuo Svetozar . Rajkovi u 43. godini. Pokojnik je bio
sin negdanjeg vicekonsula pire Rajkovia; sinovac ovdanjem graaninu g. Gorgju
Rajkoviu, a zet odnosno urjak gg. Jeftanu i Maksi Despiu u Sarajevu.
289
Bosanska vila br. 8 od 15. 4. 1889. godine.

129

Staji: 1909. godine u Bos. amcu firmu za mjeovitu robu i peceraj
otvara Mirko Staji. Postoji podatak da je Prosvjeta u kolskoj 1902/03.
godini stipendirala Jovu Stajia iz amca, uenika gimnazije u Sarajevu koji
je primao stipendiju od 25 kruna mjeseno. On je kasnije postao ininjer i
ivio u Beogradu, gdje je njegova udova nastavila da ivi na adresi Kralja
Petra 85. Beograd do 1941. godine. Potom Branko Staji.
Maslakovi: Na groblju postoji ograen spomenik ve zaralom
eljeznom ogradom Mioloa (Miloa) Maslakovia posjednika iz Bos.
amca roenog 1825. godine u idu, koji je umro u amcu 1895. godine.
Imao je sina Petra Maslakovia ro. 18. 2. 1860. god. a umro 8. 2. 1901.
godine. koji je bio oenjen sa Ankom ro. 12. 8. 1837. god u Osijeku, umrla
23. 6. 1931. godine preudata Luki-Lukovi. Ona im je i podigla spomenike.
Duji: ili jo zvani Damjanovii. Etnolog Milenko S. Filipovi za
njih kae da su iz sela Dubice, a djedovi su im iz sela Crkvine. U Bosanskoj
vili za 1887. godinu spominje se kao darodavac od 2 ft. za svetosavsku
besjedu u Brkom Ivo Dui iz amca.
Tanasi: spomnje se Jovo Tanasi trgovac sijenom koji je imao ker
Savku ro. 1906. godine i sina J ovana 1909. godine roenog u Bos. amcu
koji je bio privatni namjetenik, Niko roen 1907. godine. J ovo se drugi put
oenio sa Savetom (ro. 1894) iz Gradaca, a u zajednici sa njima ivjele su
sestre njegove prve ene: Josipovi Mara roena 1866. godine u Bos. amcu,
umrla 1932. godine i Josipovi Anka roena 1863. godine.
Popovi:1884. godine u amcu trgovinu otvaraju i sudski je
protokoliu Braa Popovi. Te iste godine umire Jefto J. Popovi svreni
filozof, bivi predsjednik akademskog kolskog drutva Srbadija u Pragu.
Sahranjen je na groblju u kariu. Otac mu je bio Jovo Popovi trgovac u
Bos. amcu. 1881. godine na poklon crkvi u selu D. Dubica kupljena je
knjiga Pentikostar na kojoj je napisan i spisak lica koji su dali svoj prilog.
Izmeu ostalih spominje se i Risto Popovi iz amca 20 groa.
1891. godine na svetosavskoj besjedi u korist fonda srpskopravoslavne osn.
kole u Prijedoru prilog u visini od 5 ft. i 50 nov. Dala je Gospava Hadi
Popovi iz amca.
290

1897. godine Bosanska vila je objavila spisak dunika za pretplatu iz Bos.
amca gdje se nalazi ime Gospave Diovi udove Popovi. U hotelu
Austrija u Sarajevu odsjeo je: Marko J . Popovi trgovac Bos. amac.
291
Poslije njegove smrti 1891. godine umjesto njega firmu Braa Popovi
ija je glavna radnja bila u Bos. amcu, a podrunica u Modrii vode Kosta
Popovi i Niko Popovi. Kosta je kao trgovac u Bos. amcu vodio amaku
firmu, a Niko podrunicu u Modrii.
292


290
Bosanska vila 15. 3. 1891. godine.
291
Sarajevski list br. 106 od 6. septembra 1889.
292
Sarajevski list br. 62 od 29. maja 1891.

130

Bosanska vila je 1886. godine objavila spisak svojih pretplatnika meu
kojima su i Braa Popovi iz Bos. amca.
Izvjesni Mitar B. Popovi Aisel. kondukter iz Bos. amca je 1894. godine
dao prilog od 1 ft. za odravanje svetosavske besjede u Gradacu.
kolske 1897/98. godine 4 razred osn. kole u Bos. amcu zavrava Popovi
(Steve) Ilija, Bos. amac i sin Mitar (1923) stradao u ratu. Zna se da su bili
trgovci.
U Bos. amcu je ivio na adresi Uika 61. Mirko Popovi pekar sitnog
peciva koji je vrlo rano umro, a bio je oenjen sa Bosiljkom ro. 1895.
godine koja je bila krojaica, a poslije ivjela sa sestrom Savkom ro. 1890.
godine.
Takoer se spominje edomir (edo) Popovi r. 9. 11. 1933. god. u Bos.
amcu sin Svetozara i Bosiljke r. Panti. Vjenan 1961. godine u Bos. Brodu
sa Brankom r. Potocki.
293

1926. godine izvjesni Marko Popovi iz B. amca eni Maru Ostoji takoer
iz amca.
U amcu su ivjele i dvije sestre krojaice: Katarina-Katica Popovi (1869)
iz Dalja-Osijek i Smilja (1890) ro. u Maarskoj.
Spominje se i kroja Tomo Popovi. Te Popovi Milka (1914) domaica i
pastorak Popovi Milan (1932) egrt. Spominje se i neka Slavica Popovi
umrla 1895. godine.
Markovi: 1891. godine ortaku trgovinu u Bos. amcu otvaraju
Markovi i Kladar. Sudski je protokoliu. U Bos. amcu je ivio Aleksa
Markovi posjednik, roen 1873. godine u Tuzli sa suprugom Sofijom
(1876) u Brkom. Imenovani Markovi je bio kum na vjenanju Antonina
Kubelke
294
trgovca i industrijalca iz Dervente koji se oenio 1929. god. sa
Marijom Matok, te su ivjeli u amcu. Skupa sa Markoviem kum je bio
Milorad Milan (oke) Markovi hotelijer u Bos. amcu inae rodom iz
Tuzle.
Aleksa i Sofija su imali sina dr Jovu Markovia (1903) roenog u Tuzli,
inae zubara u Bos. amcu koji se dva puta enio. Prva ena mu je Vera
Maksimovi (1906-1927) ki Angele Maksimovi (ki Riste M. Joviia iz
Sl. amca), a druga ena mu je: Milena ro. Krian Markovi (1910. god.) iz
Ioa-Kikinda, uiteljica u Bos. amcu. Imali su ker Mirjanu.
Aleksa Markovi se 1931. godine spominje kao lan crkvenog odbora u
amcu.
Meutim u literaturi se spominje oro zvani i oko Markovi koji je bio
dobrotvor i veliki prilonik dobrotvornih akcija.
Na svetosavskoj besjedi 1890. godine u Graanici u korist fonda srpske
itaonice i siromanih aka dao je prilog od 5 ft.

293
Izvor Pantii rodoslov Brusnica na Savi 1977. godine.
294
Sin Vincenca i Varvare.

131

Na svetosavskoj besjedi 1891. godine u Prijedoru u korist fonda srpske
osnovne kole u Prijedoru, dao je prilog od 2 ft, takoer isti iznos i za
besjedu u Ljubinju.
Na svetosavskoj besjedi 1892. godine u Graanici u korist spomenika Simi
Milutinovia Sarajlije i siromanih aka dao je prilog od 2 ft.
Na svetosavskoj besjedi 1892. godine u Gradacu u korist graenja nove
kole dao je prilog od 2 ft, isti iznos i za besjedu u Ljubinju (2 ft.) i
Graanici (2 ft.).
Na svetosavskoj besjedi 1894. godine u Ljubinju dao je prilog od 1 ft.
295

Spominje se i uitelj srpske kole u amcu Dimitrije Markovi koji se u
literaturi spominje kao Dionisije Markovi. U amcu se spominje 10. maja
1910 kao perovoa crkvenog odbora i tu funkciju je obavljao do Prvog
svjetskog rata. Prije toga bio je uitelj srpske kole u Modrii u periodu
1905-1908. godine.
Pored ovih Markovia u amcu je ivio ve pominjani Milorad zv.Milan
Markovi hotelijer rodom iz Tuzle (1891-1941). On je naprije ivio u selu
Kornici, a u selu Slatini je 1919. godine osnovao sokolsku etu. Potom je
preao u amac sa sestrom Kristom (1906) gdje se oenio sa Karolinom Kiss
zv.Ki (1886)
296
koja je bila udovica tefana Kiss-a zakupca Grand Hotela
u amcu 1913. godine. Kum na svadbi je bio dr Mihailo Simi ljekar u
amcu i ivan Mali trgovac. Milan je bio solunski dobrovoljac i stareina
sokolskog drutva u Bos. amcu, a na izborima 1935. godine i sreski
kandidat na listi dr Bogoljuba Jeftia. Kao reimski ovjek odmah je 1941.
godine bio uhapen i odveden u logor J asenovac gdje mu se gubi trag. On je
bio prvi Srbin iz amca stradao u ratu. Spominje se i izvjesni Ilija Markovi
i ki Jovanka (1918).
Kladar:1891. godine jedan od Kladara je otvorio ortaku radnju sa
Markovi Aleksom. Vjerovatno se radi o J ovi Kladaru koji je bio oenjen sa
J elenom i imao sinove: Lazara (osuen u procesu tajnom akom udruenju
u Tuzli. Gimnazijalac u Tuzli) i Stevu 1861-1930 optinskog djelovou i
lana crkvenog odbora u amcu koji je bio oenjen sa Marijom. Imao je
djecu: Savku, Milana i J elu. Od Kladara se spominju jo: Mica udata za
J ocu, Nada, Marta (1907. god.) i Ljuba.
U Bosanskoj vili za 1893. godinu odbor svetosavske besjede u Banja Luci
zahvaljuje Stevi Kladaru iz Bos. amca na prilogu od 1 ft.
Antoni: 1884. godine sudski je protokolisana firma Antoni Tane,
koji se jo spominje i kao Tanasije. Imao je sina Radoslava (1892) koji je
stradao u Drugom svjetskom ratu. Ker Vukosavu (1896). Osim ovih
Antonia spominju se udova Spasenija, koja je imala keri: Zorku (1893)
ro. u Bos. amcu i Maru (1887) krojaicu. Zorka se 1926. godine udala za

295
Bosanska vila za 1890, 1891, 1892, 1894. godinu.
296
Ki Josipa i Franciske ro. Fuks iz Sarajeva.

132

uitelja Nikolu A Demarika (1904. god.) ruskog izbjeglicu iz Kazana u
Rusiji. Kumovi na svadbi bili su: Branko Malinovi i Risto Mii oba
gostioniari u Bos. amcu.
uri: izdanak ove stare amake porodice je Ignjat uri trgovac
koji je 1890. godine darovao 2 ft. svetosavskoj besjedi u Konjicu. Taj Ignjat
je bio sin ure Ilia, pa je preuzeo ime oca kao prezime. Potom je 1893.
godine gosp. Ignjat uri iz Bos. amca dao 1 ft. za svetosavsku besjedu u
Gradacu. urii su 1863. godine doli iz Tenja, ranije su se zvali Ilii kako
to navodi etnolog Milenko S. Filipovi. Ignjat je imao sina J ovu zv. J oco
trgovca u Bos. amcu (1885-1944) koji je stradao u pokolju 1. 12. 1944.
godine. Potom Maru (1875), Anku (1881-1952) i Draginju (1888-1952), koje
se nisu udavale i dosta skromno ivjele. Kada je optinska vlast posle
njihove smrti preuzela kuu i imovinu pronala je dosta novaca od ega je
finansirana izgradnja nekih objekata u gradu.
Mikii: Spominje se Vaso Mikii (1854-1909) koji je oenio Maru
(1866-1945) iz Gradaca. Mara je dugo godina bila krmarica u Bos. amcu.
Imali su djecu: J oku (1892-1984), Milana (1896), Konstantina (1900-1941),
Rosandu (1904-1904). Konstantin je 1941. godine uhapen sa jo 17 mladia
i odveden u logor J adovno gdje je ubijen.
Spominje se jo ore roen u Bos. amcu 1891
297
-1979. Solunski
dobrovoljac. Poslije Drugog svjetskog rata upravitelj djeijeg doma u
amcu. Oenjen sa Ruom. Imali su djecu: Boana (1926) i Ljubomir
(1929). Druga supruga mu je bila Cvijeta (1921)
Potom se spominje Borka (1907) pisarnica u Bos. amcu, te Simo Mikii
koji je imao ker Bosiljku (1907).
Na groblju u amcu se nalazi spomenik Milke Mihajlovi ro. Mikii koja
je poivjela 21 godinu i njene keri Eufimije koja je ivjela 6 mjeseci.
Spomenik je podigao suprug i otac Mihajlo Mihajlovi pekar i gostioniar iz
Bos. amca.
Vukadinovi: projeklom su iz Prijedora. Milan Vukadinovi (1882-
1928) trgovac i gostioniar u Bos. amcu. Imao gostionu preko puta Dujia
kue. Oenio je Ljubicu ro. Soraji (1895-1957) iz Mostara, koja je
nastavila ugostiteljsku radnju, potom se preudala za izvjesnog Bogunovia.
Sestra joj je Milka supruga Anelka Ruia. A njihova majka J ovanka
Soraji (1868-1916). Milan je imao i brata Stojana Stojku Vukadinovia
trgovca (1886-1919), oenjenog sa Ruom Stavri (sestrom Toe Stavria).
Stojko je odveden u Arad i tamo je obolio na TBC, preivjeo je Prvi svjetski
rat, ali je od bolesti ubrzo umro. Stanovao je sa suprugom u utoj Truclovoj
kui (preko puta Voje Vasia).
Gostionicu je preuzeo Teodor Tati, daljni roak i od tada je egzistirala kao
gostionica Tati.

297
Mada se negdje navodi i 1890. god.

133

Jovanovi: u amcu je ivjelo vie porodica sa prezimenom
Jovanovi koje nisu familijarno povezane. Spominju se Milan i J elena
Jovanovi posednici iz Bos. amca.
Potom oro Jovanovi (1867-1934) iz Bos. amca, veliki trgovac, oenjen
sa Savkom (1870) roena u Sarajevu. oro je 1906. godine otvorio
trgovinu mjeovite robe u Bos. amcu. Imali su sina J ovu koji je bio novinar
i ker Smilju (1903) udatu za Mihajla Tasovca bankovnog inovnika u Bos.
amcu. oro je bio i itarski trgovac u konzorcijumu sa Stavriem i
izmiima. Kua mu je na mjestu dananje kue Vlade Tubakovia (u
ljiviku). Iza kue je bio magacin sa robom. Spominje se i i Savka Jovanovi
udata za Tomu Tasovca.
oro je bio u bliskim vezama sa trgovakom porodicom Mitrovi iz
Brkog. Kad se Anelka mlaa ki poiveg trgovca Luke Mitrovia udala
za trgovca Mirka sina Pere i Milice Staji. Kum na svadbi bio je oro
Jovanovi iz Bos. amca, a stari svat Rajko Sofrenovi uitelj srpske kole u
amcu, a kasniji branski proto.
298

Potom postoji porodica Jovanovi Milorada (1882) iz Dervente, senzal u
Bos. amcu, supruga Persa (1883) ro. u Modrii. Ki Vidosava (1912) ro.
u Slatini, Staka (1917) isto, sin Branko (1913) isto, pitomac muzike kole.
Jovanovi Milan (1885) teak ro. u Tiini i supruga Nedeljka (1900) ro. u
Gradacu.
Jovanovi Pero (1872) iz emernice-Vrgin Most, penzioner u Bos. amcu.
Oenjen sa Angelom (1880) ro. u Modrii.
Jovanovi Mitar (1915) ro u Gradacu, koija u Bos. amcu. Oenjen sa
Ruicom (1912) iz Vrebca-Gospi. Imali su sina Tou (1940)

Na pravoslavnom groblju nalazi se spomenik izvjesne Ane Koiinovi
roene 1837, a umrle 1894. godine o kojoj se nita ne zna.
Potom djece Mihajla i Sofije Kneevi iz Bunia-Lika i to: Duan (1892),
Darinka (1894.) i Nada (1895).
J o jedna porodica, za koju nemam nikakve podatke je Stojinovi. Naime
izvjesni Stojinovi Simo iz amca je 1881. godine dao 16 groa na poklon
crkvi u D. Dubici za kupovinu knjige pentikostar.
U asopisu Bosnische Bote za 1912. godinu spominje se kao hotelijer
Kovaevi Stefan, a u narodu je ostalo sjeanje da je izvjesna Ana
Kovaevi poklonila dosta zemlje za crkvu i navodno groblje. Mada se
spominje i izvjesna Mara koja je poklonila zemlju za groblje, a zvanino se u
knjigama ta parcela i zove oranica kod Marina bunara. Danas samo stariji
amani znaju da se pravoslavno groblje zvalo Marina baa.
Pouzdan izvor podataka je i asopis Bosanska vila u njemu se spominju:

298
Duan Risti Stari srpski trgovci u Brkom, Brko 2003. godine.

134

1892. godine svetosavskoj besjedi u Gradacu 2 ft. dao je Marko Dragomir
iz amca.
1893. godine istoj besjedi u istom gradu 2 ft. dao je opet imenovani, takoer
i 1894. godine isto u Gradacu isti iznos.
1894. godine S. Dai iz B. amca je darovao 2 ft. za svetosavsku besjedu u
Gradacu.
Potom 1 ft. Pero i Jelena Jovii iz Sl. amca, Nikola Nikoli trgovac iz Bos.
amca (kasnije otiao u Modriu i postao uveni modriki trgovac), te 3ft. N.
N. iz Bos. amca.
Te 1894. godine Bosanska vila je imala u Bos. amcu potraivanja za
pretplatu u iznosu 4 forinte. Pored Srba u velikom broju darodavci ovih
besjeda su bili Muslimani i Hrvati a njihova imena spomenuemo naknadno.
Hrvatske porodice: izmeu ostalih
Vuo Mijo
299
(pot. zvaninik, Joki-Glamo, 1885-1952), Vas Vikica
(domaica, 1890), ajka Franjo
300
(pristav, 1902), Bosnar Stjepan (kova,
1883), Blaevi Mato
301
(brija, 1893-1953), Pranji Anka (kuna
pomonica, 1929), erni preudata Rukavina Katarina (posednica javne kue,
Vukovar, 1870), Nemec Milka (kuharica, 1913), Duji B. Nino (posednik,
Dolac kod Travnika, 1838-1897), trangari Mijo (kafedija, Sombor,
1887), Kuni dr Zvonimir (zubar, Vinkovci, 1915), Plea Milan
302

(upravnik pote, Otoac, 1898), Ili Pavo zv. Pajo
303
(bravar, Rajevo Selo-
Brko, 1898), Odi Ivo (senzal, Odak, 1883), Imbrovi Alojz (remenar,
Stupnik-Sl. Brod, 1904), Kelentri Ivo (sudski oficijal, selo Ledenice, 1889-
1939), Markezi Danica (krmarica, Gospi, 1891), Pepi Marko
304
(opt.
podvornik, selo Prud, 1888), Pavi uro
305
(mlinar, 1899), Blaevi
Franjo
306
(brija. pomonik, 1904), Bradai Mijo
307
(pot. zvaninik,

299
Supruga Hermina (1894) ro. Bandl u Beoinu, djeca: Tomislav (1922-1965), tefanija
(1923-2010), Edita (1925), Antoneta (1927-1929), Olga (1928), Lidija (1931), Zvonimir
(1934)
300
Supruga Naa (1908), djeca: Zlatko (1939), Vjekoslav (1945) i Franjin brat Mirko
(1912).
301
Supruga Regina (1894) iz Starog Topolja, djeca: Nevenka (1926), Davorka (1930).
302
Supruga Marija (1898) iz Kiseljaka, djeca: Venceslav (Branko Plea, 1926) uveni
filmski glumac, Ljerka (1930),
303
Supruga Grki Marija zv.Mara Pajinca (1909) iz Subotice, ki Paulina Ili (1919).
304
Supruga Roza zv. Reza-Tereza (1901) iz Austrije, djeca: Ivica (1920), Zora (1924),
Matija (1927), Nikola (1930), Franjo (1932), Stefanija (1934).
305
Supruga J ovanka (1906), djeca: Katica (1929), Marko (1932), Nikola (1939), Ivica
(1941), uro (1943).
306
Supruga Darinka (1900) iz Bihaa, djeca: Stanislav (1928), Kreimir (1929) i mati Ana
(1866) iz sela Sikirevci-upanja.
307
Supruga Otilija, kafedija (1888) iz Odaka, djeca: Olga (1910), Hilada (1911), Katica
(1913), tefica (1916), Zorica (1923).

135

Apatin, 1882), Mlaki Nikola
308
(upnik, Fojnica, 1893-1961), Sui Jozo
309

(trgovac, Bukova Greda kod Livna, 1894-1974), Ivezi Anto
310
(kroja,
Brko, 1902), elija Luka (pekar, 1874-1934), Langer Franjo (radnik, selo
Ledenice, 1907), Suri Josip (financ, 1900), Nuji (J osipov) Ivan
311
(radnik,
Raani-Imotski, 1893-1939), Paradikovi Jela (domaica, Modria, 1871),
Koci Anto (cigl. radnik, selo Prud, 1889), Pavi Stevo (mlinar, Sl. amac,
1888), Nedi Novak (strojobravar, Bobota-Vukovar, 1884), Burger Franjo
312

(teak, Osijek, 1877), Babi Stipo
313
(komandir policije, Bugojno, 1883-
1944), Koci Janja (domaica, 1890), Buratovi Nikola
314
(gostioniar,
Vrbanja otok Hvar, 1897), Pero Kneevi (urar i draguljar, kasnije odselio za
Zagreb), Barbali Vinko (sudski savjetnik, Dobrinja otok Krk, 1883), Babi
J osip
315
(obuar, Sinj, 1890-1938), Jeleevi Ana
316
(domaica, Imotski,
1864-1942), Gali Niko
317
(pekar, Gradaac, 1877-1939), Lederer Ivo
(nadniar, 1889), Babi Mijo
318
(strojarski majstor, Babina Greda, 1886),
Bezjak Dragutin (finans. inspektor, Zagreb, 1884), Skoibui Pero (testera,
Modria, 1870), Zovko Grga
319
(sodar, 1901), Crlji Ivan (radnik, Hrgovi-
Srebrenik, 1891-1935), Mali Anto (radnik, 1897-1942), Dujmui Ivo
320


308
Skupa sa njim su ivjele sluavke: Radeljkovi Luca (1865-1933) iz Travnika, Manogi
Milka (1890), Jaganji uka (1926)
309
Supruga Anka ro. Ivandi (1911-1941) iz Zenice i djeca: Mira (1924), Sofija zv. Sonja
(1931) i Bruno (1935-1941).
310
Supruga Zlata (1900) iz Sl. amca, djeca: Franjo (1926), Nada (1928), Zvonko (1929),
Anto (1930), Alojz-Vjeko (1932).
311
Supruga Danica r. Jeleevi (1896-1958), djeca: Ivanka (1926), Nada (1938).
312
Supruga Marija (1894), djeca: J elena (1925), Stjepan (1929), Ljuba (1916).
313
Supruga Kata (1901), Gali Ivka sestra (1899), zet Vukovi Stjepan (1919) obuar i
Ankica (1919) ena.
314
Supruga Reperata (1898-1963), djeca: Vinka (1926), Mandica (1928), Tomislav (1930),
Katica (1932).
Buratovii su porijeklom iz Vrbanje na otoku Hvaru. Moj otac Nikola i majka Reperata su
se prvo odselili u mjesto pored Imotskog, tu je 1928. godine roena moja sestra i odatle su
krenuli trbuhom za kruhom i to u abac u Srbiju. U vozu su zaspali i u Vrpolju kad je
kondukter povikao Odvajanje za amac, oni bunovni uli su umjesto amac-abac i sili i
doli u Bos. amac, mislili su da su doli u Srbiju. U Bos. amcu su ostali i tu je moj otac
otvorio prvo podrum pia, a potom i gostionicu. Jedno vrijeme imao je gostionicu u selu
Domaljevac i u selu Potoanima. Moj brat Tomo i ja smo roeni u amcu. Katica-Kata
Buratovi 11. 9. 1999. godine u razgovoru sa autorom.
315
Supruga Julijana (1898) ro. u Maarskoj.
316
Sestra joj Ivezi-Molnar Manda (1861-1931).
317
Supruga Ivka (1885-1964), djeca: Anka (1919), Angela (1924), Ilija (1921), Marko
(1924).
318
Supruga Eva (1881) iz Sl. amca, djeca: Lovro (1913), Katica (1916), Dragica (1919),
Vinka (1921), Ana (1924), J ozefina (1927).
319
Supruga Jelka (1904), djeca: Slavica (1926) inovnica, Franjo (1929) ak, Ivan (1937),
Stjepan (1942).
320
Supruga Matija (1900) iz Odaka, djeca: Franjo (1923), J elena (1925), J anko (1931).

136

(pekar, Gradaac, 1900-1933), Nemet Viktorija (nezakonita ena Age
Sulejmanovia), Burger Drago
321
(uitelj, 1916), Kati Ilija
322
(mesar.
pomo, 1882), Herceg Mijo (financ, Vrgorac-Makarska, 1892), Kristi
Stjepan (potpreglednik finans. kontrole, Pleternica-Sl. Poega, 1897), Puti
Marko
323
(stolar, Gradaac, 1891), Guali Luka (kroja, Nikinci-akovo,
1877), Grgi Ivo (krmar, Bugojno, 1882), Lederer Antun (ribar, 1882-
1942), Brani Marija
324
(domaica, Vrbovac-Bos. Brod, 1907-1988), Kolak
Mara
325
(domaica, 1890), Jeleevi Rua
326
(domaica, 1877), Cico Ivan
327

(sudski zvaninik, Slimeni, Rakovi-Travnik, 1888), Besednik Vilma
(domaica, Irig, 1887), Bojka Fina (domaica, 1905), Dejanovi Marija
(domaica, Vrpolje, 1886), Paloek Drago (dimnjaar, 1915), Vrani
Franjo
328
(autoofer, Cerna-Vinkovci, 1886), Vrani Zora
329
(domaica,
1900), Budimovi Tadija (ribar, 1898), Mijatovi Cecilija
330
(babica,
Dubica-Kostajnica, 1893), Mrkonji Iva
331
(pekar, Gradaac, 1882-1941),
Budimirovi Mato (magazioner kod rijene plovidbe, 1894), Juri Jozo
332

(koija, selo Lipa kod Livna, 1889-1962), Pavi Martin (piljar, selo
Domaljevac, 1900), Juri Mato (zemljoradnik, 1898-1940), Juri Ivo
333

(straar, 1894), Petri Mato (ivoder, 1898-1940), Petri Marijan
334

(zemljoradnik-zidar, 1881),

321
Supruga Ankica (1920), sin Eugen (1943).
322
Supruga Ana (1891) iz Gradaca, djeca: Nikola (1908) brija. pomonik i Ilonka (1923).
323
Supruga Mara (1899), djeca: Zora (1922), Mara (1923), Zdenka (1925), J elena-Lela
(1928).
324
Djeca: Mijo (1924) trg. pomonik, Josip-Jozo (1926) kroja.
325
Djeca: J osip (1912), Franjo (1913), Ivo (1920), Stjepan (1921), Olga (1910) ena J osipa,
Nata ki Franje (umrla 1941).
326
Djeca: Anto (1893) obuar, Ivka (1905).
327
Supruga Mandalina (1896), djeca: Ivan (1914) mes. pomo, Anka (1920), Olga (1923),
Franjo (1925), Amalija ro. Boi (1918) ena Ivana. U domainstvu se spominje jo
izvjesna Lovrek Natalija (1925).
328
Supruga Angela (1884) iz Vrpolja, djeca: Mica (1912), Danica (1914), Paula (1920) i
mati Bora (1842) iz Grubiinog Polja.
329
Suprug Mijo (kroja, 1889-1943), Djeca: Kreimir (1926-1986), Nevenka (1933), Slavica
(1934). Spominje se i J anja (1893-1976) vjerovatno supruga Mijina.
330
Nezakoniti mu Josipovi Jovo (1895) radnik, Djeca: Vjekoslav-Dragutin (1922),
Marija-Katarina (1924), Maca (1924).
331
Supruga Betika (1884) iz Obudovca, djeca: Marica (1912), Agneza (1920), Mirko
(1922), Helena (1925), Anto (1928), Nevenka (1939).
332
Supruga Lucija (1884-1957), djeca: Anto (1913), Ana (1923), Mato (1929), Brajtuboch
Stjepan zet (1900) iz Osijeka, Marija (1911) ena Stjepana, Franjo (1932) sin Stjepana i
Marije, Juri Ana (1933) ki Joze i Lucije.
333
Supruga Luca (1905), djeca: Anto (1922), Ruica (1925), Ana (1927), Drago (1930),
Cecilija-Mica (1935), J elica (1937).
334
Sin Niko (1919).

137

Radi Ivo
335
(radnik, Crkvina-Brko, 1909), Koevar Franjo (posednik
none radnje, Bijeljina, 1895), Cuculi Pero
336
(ribar. pomonik, Crkvina-
Brko, 1906), Mrkonji Anto
337
(pekar, 1906), Kljaji uro
338
(mlinarski
pomo, 1891), Radi Ana
339
(domaica, Crkvina-Brko, 1886-1939), Juri
Anton (zemljoradnik, 1886), Kljaji Tadija (mlinar, Gradaac, 1878-1933),
ondri Anto (skeledija, 1887), Kneevi Josip (penzioner, Graac, 1861),
Luci Marijan (trgovac, selo Kornica, 1913), Lovai Stevo (mesar,
Graevac, 1894), Topalovi Ana (valja, Gradaac, 1883), Peri Luca
(radnica, 1900), Lederer (Franje) Antun
340
(ribar, 1909), andrk Anto
341

(vodilo zemlji. knjiga, Bugojno, 1902), Livovi Stjepan (poreznik,
Baranjsko Petrovo Selo, 1903), Lei Manda
342
(radnica, 1913), Antunovi
Ilija (zidar, selo Kornica, 1902), Greti Josip
343
(sudija kot. suda, Zarjeje,
1891), Franji Ivo
344
sin Ivana (1914), Kovaevi Nikola
345
(nadcestar,
Bugojno, 1894-1966), Sebei Petar (kova, 1919), Sudarevi Pero (mesar,
Sl. amac, 1898), Sari Anto (mainist, selo D. Hasi, 1913), Mandari
Franjo (raunopolaga, Derventa), Maltari Franjo (poreznik), Sopek
Andrija (ugostitelj, Slavonija), Martinovi Grga (uar, selo Donja Mahala
kod Oraja), Naki Anto (remenar, Slavonija), Drai uka (bravar, limar i
automehaniar), Mik uro (frizer), Metrovi Ivica i sin Matko (trgovci,
Imotski-Livno), Kovaevi Franjo (elektriar, Sl. amac, a starinom iz
Livna), Ivanovi Marko (trgovac, Modria), Muhoberac Ina (vaspitaica,
Dubrovnik), Mihalj Marija Maca (vaspitaica, Zagreb), uri Nikola
(direktor banke), upani ing. Tomislav (direktor poljop. dobra), Babi
J ozo, Baboselac J anja
346
(radnica), Dujakovi Marko (pekar),
Misilo Antun (sudija), Hua Ivan (sudija), urevi Stjepan Braco
(slubenik), Uravi dr Vinko
347
(kotarski lijenik, Dalmacija), J osip Vinko

335
Mati mu Ivka (1880) iz Domaljevca. Stani Luca nezak. ena (1907) iz sela Kladari-
Gradaac, Anka (1929) ki i Antonija (1931) ki.
336
Brat mu Marko (1914) koija.
337
Brat mu Petar (1907) pekar.
338
Supruga Ana (1897), djeca: Marko (1922), Stevka (1923), Antonija (1925), Kljaji sin
(1926), Ivo (1929), Marija (1931), J ozefina (1932-1934), Eva (1943), Ruica (1943).
339
Suprug Juro Radi umro je 1926. Djeca: Anto (1910) radnik, J uro (1920), Anka (1922),
Rua (1915-1964)
340
Supruga Kata (1909) ro. Dorogi iz Sremske Mitrovice.
341
Supruga Natalija (1908-2010) pisarnica, djeca: J ovanka , Spomenka-Ankica (1942) i
sluavka Ljubenka Dragica (1932) krojaica.
342
Sin Lovro (1942).
343
Supruga Julija ro. Smoling (1894) iz S. Andreje. Ki Ernestina (1919).
344
Supruga Ludmila (1918) iz Moskve, Rusija, dr. slubenica.
345
Supruga Natalija (1903) iz Sarajeva, djeca: Drago (1926), Hrvoje (1936-1982) i sluavka
Porobi Fikreta (1927).
346
Sin Pero (1917).
347
Sin mu Miljenko uveni ljekar u Rijeci.

138

Lozi (sudija), Ledi Nikola (direktor banke), Pandurevi Franjo (trgovac,
selo Zasavica), Franji Filip
348
(dr. slubenik, selo Smriani kod Livna),
Brani Pavo (oblaski radnik, selo Prud), Miki Mato (dr. slubenik i
politiar, selo Hasi), Stani Marko (dr. inovnik, selo Zasavica), Milo
Ilija
349
(dr. slubenik), Deri Mirko
350
(pekar), Martinovi Marko
351
(sud.
glasnik, selo Vrbovac), dr Anton Malbaa (sudija), Pepi Pero (policajac,
selo Prud), Mai Mato (policajac, selo Prud), Paradik Ivo (policajac, selo
Prud), Paradik Bla (isto), Maji Baria (isto), Vrlji Ambra (isto),
Tomaevi Emilija (babica), Janiijevi Slavko (pot. slubenik), Kocijan
Franjo (isto), Veselinovi Stjepan (isto), ipalo Jelisaveta (isto), Kaksa
Franjo (isto), Pavoevi Marija (isto), Kiki Marko
352
(konobar, 1915-1974),
Budimovi Anto (podvornik), ovi Lovra (kolar), Baoti Ilija (selo Hrv.
Tiina), Grgi Ivo- Ivica (slubenik, selo Potoani kod Odaka), Kaki
Andrija i sin Mato, Ivaneti imun, Veseli Bla, Hrekorovi Zenan i
Franjo, Leutarevi Bla, Bajsi (slubenik Poreske uprave), Jozi (zanatlije),
Blaevii (iz Livna), Matuzovi Pavo i Pero, Blas Ivo
353
, ubri Vinko
354

(finans. preglednik iz Vlasenice), Vuzzal Ana
355
(Konjic), Nikola Popovi
356

(stareina Sreske ispostave), Blaevi Marko
357
(ciglar, 1897-1947), dr Luki
Mirko (sreski veterinar, selo Gorjani kod akova), Mati Ivan (polic.
pristav, ostrvo Korula), Kadi Stjepan (iz Vinkovaca), Brani Jakov-J aka
(kom. policije, selo Prud), Kolak J osip (policajac), Peri Tihomir (staretinar),
nur Rudolf (uitelj), Petrievi Mato, Salaj J ulijana (1866-1922),
Kokanovi Adela (1923-1939), Petraek Ivan (preminuo 27. 5. 1905. godine
u 52. godini ivota), Kramosta Antun i sin Pero (1907), Lubina Andrija,
Pstrocki Nikola, imunkovi,

Neke stare hrvatske porodice koje su ve zaboravljene
Odi: malo je poznata injenica da je advokat dr Tadija Odi kasnije
uveni odaki veleposjednik izvjesno vrijeme zajedno sa porodicom ivio i
radio u Bos. amcu. O njima detaljnije u dijelu o uglednim porodicama.

348
Supruga Laura, djeca: Ivan-Ivica (1915) (prvi ustaki logornik), Anto (1916) (oficir
kraljeve garde).
349
Sin mu Ljubo (1919-1947) komandant konc. logora J asenovac.
350
Sin mu Vjekoslav (1919).
351
Sin Anto (1918).
352
Otac Ivo mu je bio ciglar u Bos. amcu, majka Rozalija (1880-1915).
353
Supruga Ivka i ki Marija (1914).
354
Ki Rua (1919).
355
Ki Ludmila (1917).
356
Nikola Nikica Popovi zvani epica jer je epao.
357
Supruga J elena-Magdalena (1898-1953) iz Babine Grede. Djeca: Anelko (1922), Katica
(1923), Radmila (1926), Drago (1930), Tomislav (1931), Marija (1934).

139

uri: Pero uri pekar u Bos. amcu umro je 13. 1. 1917. godine u
56. godini ivota koji se bavio i trgovinom. Otvorio je svoju trgovinu 1913.
godine. Skupa sa svojom suprugom Katom (1866-1924) odgojio je Anku
Ivandi (1900-1941) koja se udala za trgovca Jozu Suia. Na katolikom
groblju nalazi se njihov spomenik od vajcarskog mramora.
Kovai: Spominje se trgovac raznovrstnog Milan Kovai kako je
stajalo na natpisu iznad ulaza u njegovu trgovinu. U Bosanskom glasniku za
1912. godinu spominje se njegova trgovina delikatesnom robom. Njegov sin
Niko zavrio je 1906/07. godine 4. razred osnovne kole.
Markovi: na katolikom groblju dominira veliki spomenik na kome
pie Familija Markovi 1908.. Radi se o trgovcu vinom Luki Markoviu
koji je svoju trgovinu mjeovitom robom Luka Markovi u Tiini otvorio
u selu Tiini 1884. godine.
Ivanu: dr Ferdo Ivanu je bio pravnik u Bos. amcu za vrijeme
Austrije. Spominje se u Bosanskom glasniku za 1914. i 1916. godinu kao
sudski pristav u Okrunom sudu u Banja Luci. Imao je keri: Nadu i Ivanu.
Brat njegove ene, koji je ivio skupa sa njima, bio je visoko pozicioniran
austrijski oficir, te je za sveanosti oblaio uniformu sa brojnim
odlikovanjima i dvorogi eir sa perjem, te opasan sabljom paradirao po
amcu.
Truhar: za vrijeme Austrije spominje se Truhar Anto kao nacestar u
amcu od 1906. godine. Imao je ker Olgu koja je 1916/17. godine zavrila
4 razred osnovne kole, te kerku Ruicu.
Barbari: kao jedan od prvih sudija spominje se Mirko Barbari.
Pertschin: u Bosanskom glasniku za 1914. godine spominje se
Franjo Pertschin trgovac koji je te iste godine otvorio svoju trgovinu.
Spominje se i izvjesni J akob Pertsch.
Kubelka-Kubelko: Antonin-Antonije Kubelko iz Dervente bio je
industrijalac i trgovac. Sin Vinzenza i Varvare. Meutim isti se 1929. godine
u pravoslavnoj crkvi vjenao sa Marijom Matok.
Stvori: 1908. godine za donaelnika amca imenovan je stolar Ivan
Stvori. O njemu se malo toga zna sem da je imao suprugu Betu (1848-1918)
koja je umrla u amcu, a spomenik joj je digla ki Agneza.
Petrii, Radii, Jurii i dr. su familije starosjedilaca iz sela Pruda.
Stivii: otac Ive Stiviia rodom iz Bos. Gradike, bio je due
vremena u Srbiji. Iz Srbije su se preselili u Bos. amac, a odatle u Modriu.
Kao oblast starijeg porijekla navodili su Dalmaciju.
358

eke i Slovake porodice: izmeu ostalih
Dr Ervin Horak (lekar), Dr Johann Dokal (gradski lekar, ehoslovaka,
1865), pachman Karlo
359
(ofer i stolar, ehoslovaka, 1886-1956), Bradna

358
Dr. Milenko S. Filipovi Modria, Skoplje 1932. god. pievo izdanje.

140

Bernard (pot. zvaninik, Pardubice, ehoslovaka, 1869-1935), Galiek
Antonije
360
(opt. biljenik, ehoslovaka, 1885-1955), Hradek Bartol
361

(dr. penzioner, Bene-ehoslovaka, 1885-1944), Krajek (J osipa)
Rudolf
362
(potar, Bene-ehoslovaka, 1879-1943), ernov Ana
(ugostitelj), Kameek Regina (pot. slubenica), Krajevska Marija (isto),
Vaclav (kapelnik), Pospiil Frantiek (student), Biko Ferdinad (pot.
inovnik). Prema popisu pretplatnika na eki list (esky list) iz Zagreba
dolazimo do podatka da su u 1914. godinu pretplatu na ovaj list u
Bosanskom amcu imale 2 osobe (Milan Balaban, isto djelo.)
Njemake i Austrijske porodice: izmeu ostalih
Bonnert Ivan
363
(kroja, upanja, 1908), Trutzl Adolf (trgovac, 1852-1917),
Reichenauer Hubert
364
(brija, Ruma, 1886), Mikula Vinko
365
(remenar,

359
Karlo je porijeklom iz eskih Pardubica, te je kao vojnik 4 godine boravio u Bosni
(navodno po kazni) i to u Doboju. Na nagovor popa Save Boia sa kojim je zajedno bio u
vojsci doseljava se u Bosnu. U ekoj upoznaje Anu Kohan (1882-1978) iz Sudetske oblasti
(vjerovatno Sudetska Nijemica), koja je radila kao kuna pomonica. Vjenali su se i sa
njenom uteevinom dolaze u Doboj. Karlo je bio stolar. Napravio je radionicu, te dvije
kue, potom postaje zastupnik kodinih zavoda u Plznju podrunica Zagreb. U mjestu
Usora kod Doboja 1923. godine dolo je do promjene na elu drutva eska beseda i
predsjednik je postao Karel pachman, stolar iz Doboja. 1925. godine odlazi predsjednik
pachman (Milan Balaban esi u BiH 1878-1941. magistraski rad, Olomouc 2009.
godine)1928. godine rasprodaje imovinu i seli u Bos. amac. Kuni namjetaj i maine su
splavovima prebaeni rijekom Bosnom do amca. U amcu se useljava u kuu u glavnoj
ulici preko puta Vajzovia (vlasnik kue je bio Too Stavri). Otvara stolarsku radionicu i
kodino zastupstvo. Te u amcu dobija nadimak koda. Bio je predsjednik
Vatrogasnog drutva Bos. amac. Imao je tri sina: Karlo (1913-1944) roen u Doboju,
stolarski pomonik. 17. aprila 1944. godine kao pripadnik 18. Hrvatske brigade zarobljen je
u selu Blaevac na Majevici i sproveden u Brko, gdje je nakon muenja ubijen od strane SS
trupa. Franz (1915-1921) roen u Doboju, utopio se nesretnim sluajem u rijeci Bosni kod
Doboja. Oldrih zv.Orika (1918-1988) roen u Doboju, stolar i ofer. Zajedno sa bratom
bio je vrlo aktivan u Sokolskom drutvu Bos. amac, Vatrogasnom drutvu, pleh muzici.
1946. godine oenio je Mariju zv.Micika Mikula koja je po enskoj liniji porijeklom iz
Slovake. Iz toga braka roeni su Karlo zv.Prle ili Dragan i Olivera.
360
17. 4. 1916. godine Anton Galiek finans. nadstraar sin Georga i Marije vjenao se u
pravoslavnoj crkvi u amcu sa Julkom Risti udovom pok. Lazara Ristia kerkom Nike i
Marije Kreki abadija iz Modrie.
361
Bartol je novembra 1944. godine ubijen od strane etnika u Bos. amcu. Imao je suprugu
Anu (1874) iz Novog Futoga, koja je bila vlasnica ciglane, te sestru Anu (1890) roenu u
ehoslovakoj, koja je u amcu bila krojaica.
362
Ubijen novembra 1943. godine od strane etnika u Bos. amcu. Supruga Ana (1890-
1975).
363
Supruga Mila (1911) iz upanje, domaica.
364
Porijeklom iz ehoslovake (vjerovatno Sudetski Nijemac). Imao ker teficu (1913) i
nezakonitu enu Vac Viktoriju (1890) iz Vrpolja.
365
Porijeklom iz ehoslovake (vjerovatno Sudetski Nijemac). Mogue da su i esi. Otac
Pavao (remenar, ehoslovaka 1845. god), ena Anastazija (1891) iz Gorina-Sl. Brod, ki

141

Austrija 1891), Balog Franjo
366
(pivar, Austrija, 1865-1933), traub J akob
367

(mesar, Neprovac-Kula, 1875), Kralj J osipa (penzioner, Austrija, 1881),
lafajzer (Schlafhauser) Franz
368
(ribar, Apatin, 1883), Buchberger Franz
(naunik-bravarski, Austrija, 1912), Bandl tefan
369
(ef Rijene plovidbe,
Zemun, 1860-1921), Manz Tomas
370
(kolar, Gradaac, 1898), Crnolatac
Nikola
371
(loc, Zemun, 1890), Firinger Gustav
372
(kolar, Stari Mikanovci-
Osijek, 1870), Ruich Ivan
373
(pekar, Panevo), Russ Karlo
374

(zemljoposednik, selo Novi Grad, ubijen 1918), Reiter J osip (sudija),
Wendlinger Filip
375
(op. pisar), Striker J akov (pletar), Marholz Wilim
(student), Dellin
376
(slubenik rijene plovidbe), Kupetz J ozef
377
(sudija),
Albert J osip Muller
378
(direktor), Wenzl (loc), Harfman
379
(kroja),

Karolina (1914), Prole Drago (1935) sin Karoline (unuk od Vinka), Prole Duanka (1932)
ki od Karoline. Danovi Marija (1888) u konvenciji.
366
ena Roza (1872) iz Austrije.
367
Supruga Berta (1888) iz Austrije i sin Ivo (1926).
368
Supruga Gizela (1882) iz Naica, sin Franjo (1905), snaha Efika (1905), unuka Nevenka
(1929) i brati Ivan lafajzer (1925) iz Sarajeva.
369
U porodinoj arhivi potomaka tefana Bandla nalazi se podatak da je njegov otac Jozef
Bandl vjenan 1828. godine sa Jozefom Bandl i u tom braku su imali 5 djece. U drugom
braku sa Theresiom Weber imao je 15 djece izmeu ostalih: tefana Bandla (1860-1921)
oenjenog sa Wilhelminom ro. Havlik (1870-1939) iz Beograda koji su imali:1. Otta
(1898) roen u Bos. Rai direktor pote u Bos. amcu oenjen sa Elizabetom ro. Zidar
(1898) iz Trebinja, 2. Hermina (1894-1986) pot. slubenik udata za Vuo Miju (1886-1952)
takoer pot. slubenika, 3. Anton (1892) zv. Tonika slubenik banke oenjen sa
Augustinom ro. trodl iz Sarajeva, 4. Karlo (1900) zv.Lalika, 5. Hugo (1905-1945)
preselio se u Zemun, gdje je nestao, 5. Rudolf (1896), 6. Helena (1902-1929), 7. Sofia
(1891), Ana (1890).
Porodica Bandl potie iz sjeverne Austrije, dok majka Wilhelmina koja je roena u
Beogradu potie iz Siska. Tokom slubovanja dolinom rijeke Save mijenjali su boravita pa
su osim Zemuna boravili jo u mjestima gdje su im roena djeca i to: Sremska Raa (Ana,
Sofia, Anton), Beoin (Hermina), Bos. Raa (Rudolf, Otto, Karlo, Helena i Hugo). tefan se
sa suprugom, djecom i unuadi na kraju skrasio u Bos. amcu gdje je i umro.
370
Supruga Emilija (1906-1942) umrla u bolnici u Osijeku. . Djeca: Marija (1929), Frida
(1931), Stjepan (1933) i Valerijan (1938).
371
Zakljukom opt. odbora od 15. 5. 1931. god primljen u zaviajnost sa porodicom.
Suprugom arlotom (1899) iz Novog Sela-Vinkovci. Sin Nikola (1919) avijatiar. Sluavka
Budimovi Kata (1912).
372
Supruga Marija (1887). Djeca: Ivan (1903) kolar, Marija (1908) i Antun (1911) radnik.
373
Djeca: Zlata, Adolf zv.Puba (1918) i Sonja (1921) udata za Iliju Gavria trgovca,
kasnije za Peari Tomu.
374
Supruga Karola i djeca: Anton i Adam.
375
Bio je i kapelnik Sokolske muzike. Imao ker Veru.
376
Na katolikom groblju postoji jedan spomenik na kome pie: Anna Dellin koja je
tragino poginula 9. 12. 1909. godine u 5. godini ivota.
377
Supruga Karolina. Oboje iz Bea. Punac i punica od apotekara Rittermanna.
378
Na katolikom groblju postoji spomenik od crnog mermera na kojem pie: Ovde poiva u
miru Albert Josip Muller upravitelj Nadbiskupskog dobra u Sv. Filomeni. Umro 18. III

142

Neugebauer (urar i zlatar), Rag Ivan (inovnik), Nestlang Rudolf (upravitelj
ispostave), J oachimstaler Emanuel
380
(nacestar), Peleh J ohan
381
(geometar),
Lobenwein Rudolf (sudski savjetnik, 1886-1929), Altgayer Andrija (uitelj),
Sarvacije
382
(direktor banke), Scmidl J ulija (pot. slubenik), Kapela Marija
(isto), Tegl Alois (isto), Petraek Paul (isto), Zingerle Franz (isto), Schiffer
Wiljelm (isto), Arno von Sartory
383
(direktor duhanske stanice), Ebner J osip
(poreznik, 1868-1935), David Tot (zidar, mogue da je Jevrej), Koloman
Knopf (obuar), Reveland Fridrih (ciglar), Ignatz Kraus (hotelijer), dr Georg
Kahel (ljekar, Karlsruhe, oficir-njemaki zarobljenik), dr Schitz (ljekar,
njemaki zarobljenik), Kumbert Mica (domaica, Austrija, 1888),
Brandsajner Terezija (1902, iz Apatina) supruga Sali Sulje, Adam
Kamplinac. Na katolikom groblju nalazi se spomenik na kome pie: Anton
Petr gerichtz adjunkt, geb. am 5. juni 1859, gest. 12. marz 1899. Fride ihre
Asche. St. Szigeti Zombor 1906. Radi se o Antonu Petru sudskom pristavu
kojeg se niko vie ne sjea.
Takoer se nalazi i spomenik na kome pie: Viel ruhe im Gottes Friede Die
treue Onttin KAROLINA LORENZ geb. Hopp in Lippin Schlesien geboren
11. jan. 1872. gestorben 18. novem. 1912. Heinrich. Radi se o Karolini
Lorenc roenoj Hop iz Lipina u leziji. Roenoj 1872, a umrloj 1912.
Spomenik tetki je podigao Hajnrih.
Italijanske porodice: izmeu ostalih
Bulado ordano
384
(teak, Camponogaro-Venecija, Italija, 1875-1941),
Bertoni Antonio
385
(radnik, Italija, 1892), Markussi Anelo
386
(posednik
ciglane, Italija, 1886-1926), estan J osip
387
(bank. direktor, Italija, 1888),
Buldrini Dominiko
388
(mehaniar, Italija, 1872-1923), Balok Vjekoslav
389

(penzioner; Italija, 1883), Balok Ivan
390
(zemljoradnik, Italija, 1885-1972),

1912. god. u 43. god. ivota. Pokoj mu vjeni. Spomen podie domena Nadbiskupije
Vrhbosanske.
379
Imao ker Vilmu udatu za krojaa Franju Tamaka.
380
Imao ker Almu uiteljicu u selu Slatina. Te sinove: Rudolfa i Ernsta (1902).
381
Imao ker Boanu-Boena.
382
Mogue da je i Maar.
383
Pripadnik njemakog plemstva u Bos. amac doao iz Maarske. Direktor duhanskog
odjeljenja Zemaljske banke.
384
Supruga Verinija (1890-1953) iz Italije. Djeca: Veronika (1920), Karolina Lina
(1922) i Anelo (1927).
385
Supruga Lucija (1907) iz Italije. Djeca: Marko (1925), Valentini (1927), Rozmia (1929).
386
Supruga Amalija (1865-1930). Djeca: Bla, Karolina i sin mu Vjekoslav zv.iika
(1904), takoer posjednik ciglane. Vjekoslavova supruga Amalija (1911) iz Gradaca.
Djeca: Aleksander (1931), Marko (1933), Veronika-Zdenka (1934) i Dragutin (1936).
387
Supruga Pavica (1897) iz Italije. Djeca: Milivoj (1922) i Ljerka (1926).
388
Supruga Ana i brat J ozdaro.
389
Nezakonita ena Ernep Reza (1883) iz Ceria-Vinkovci. Sin Tomislav (1924). Sluavka
Radi Kata (1903).
390
Supruga Gizela (1895-1978). Djeca: Alojz (1921) elektriar, Olga (1923) i Marija (1925).

143

Komoreto ovani zv. Titin
391
(ciglar, okolina Udina, Italija, 1899-1950),
Vakijani Marko (posednik ciglane), Menigo (ciglar), Teremino (ugostitelj),
Borbelj (sada Borbeli) Martin
392
(posednik ciglane, okolina Udina, Italija,
1884-1933),
Poljske porodice: izmeu ostalih
Rittermann Walerijan (apotekar, Krakov-Poljska, 1863-1925), Kovaluk
Maksim
393
(dr. penzioner, Poljska, 1879), Bodnaruk Stjepan
394
(pot.
zvaninik-listonoa, Poljska, 1883), Hirschke Winzenz (veterinar u Bos.
amcu do 1893), Bischtzky Ludwig
395
(direktor Zemaljske banke, Poljska),
Ludmila Fiola (vaspitaica u djeijem vrtiu), Zosia Niedzielska (uiteljica),
Kerner J an, Tkon Miko. Naravno da postoji mogunost da su i neke druge
porodice dole iz Poljske, jer i sama Poljska je mijenjala svoje granice.
Danas Poljskoj pripada lezija. Potom mnogi Poljaci su emigrirali u druge
drave pa odatle doli u amac (napr. Rittermannovi). Te da su napr. Karola
Russ, Biko Ferdinand i sl. iz Poljske, eke ili same Njemake ali su
njemake nacije.
Ruske porodice: izmeu ostalih
Maljcev Danilo
396
(obuar, Rusija, 1887), Demarik Nikola
397
(uitelj,
Kazan-Rusija, 1904), Kuteljev Ivan
398
(tehniar, Rusija, 1891), Margeta Ili
(kuna pomonica, Rusija), Aglaja Lozi
399
(domaica),
Maarske porodice: izmeu ostalih

391
Supruga Ljubica (1903) i ki Lea (1926).
392
Sve je poelo kada su se Marija Vakijani (1886-1972) i njen brat Marko (ciglar) doselili iz
okoline Udina, Italija u BiH. Zbog gladi, neimatine i poplava rijeke Po Austrija ih je naselila u
svoju novu provinciju Bosnu. Ona se udala za Martina Borbelija takoer Italijana ali koji je u
amac doao iz sela Miloevac, gdje je bio kova, a tamo se doselio iz Erdevika u Maarskoj.
Martin je isto bio porijeklom iz Udina i u Bos. amcu postaje ciglar. Sve tri Marijine sestre su se
utopile u rijeci Savi. A suprug Martin se utopio u rijeci Bosni kada se sa konjima i kolima sjurio
u rijeku. Marije se prije toga preudaje za Anela Markussia u Bos. amcu. Kua mu se nalazila
na izlazu iz amca prema selu Pisarima. Posle rata tamo je bio djeiji dom. Kumovi na
vjenanju su bili Bulado ordano zv. ii i supruga Verinija. U braku sa Martinom imala je
djecu: 1. Josipa zv.Joika ( 1911- 1945) oenjen sa Jagodom (1911- 1944) imaju djecu: Veru
(1931), Mladena (1932), Ljerku zv.Ljilja (1940), Nadu, 2. Franjo (1910-1983) oenjen sa
Ankom (1927) ki Dubravka (1955-1964) i sin Dragan, 3. Darinka udata za Cvijana uria. Ki
Danka isin Dragan, 4. Drago nestao ili poginuo 1945.
393
Supruga mu Katica (1881) iz Iloka.
394
Supruga Ana (1885) iz Tomislavgrada. Djeca: Rozalija (1915), Rudolf (1917), Anelko
(1920), Vjekoslav (1923), Franjo (1912), Ivan zv. Ivica (1919). Ivan je kasnije postao poznati
novinar Osloboenja i urednik Male biblioteke za narodno prosvjeivanje. ivio i radio u
Sarajevu.
395
Bio je Jevrejin. Imao je kerke: Tonku i Citu (1912). On je bio iz Poljske. Bio je lijep
gospodin. 2 puta se enio. Mlaa ker Cita je bila moja drugarica, a starija Tonka je ila u kolu
kod asnih sestara. (Jelena Tovirac iz sela Tiine).
396
Nezakonita supruga Anica (1903) iz Privlake-Vinkovci.
397
Supruga mu Zorka r. Antoni (1893).
398
25. 12. 1926. godine primljen za zaviajnika u Bos. amcu.
399
Iz Galicije ( pokrajina u staroj Rusiji). Supruga Josipa Vinka Lozia sudije u Bos. amcu.

144

Sabo-Tomaevi Franciska
400
(primalja, Vinkovci, 1881), Harangozo
Lazo
401
(trgovac, Bijeljina starinom iz Jaketia-Topolje, 1894), Alma
Pero
402
(radnik, Sl. amac, 1896), Varga Karlo (posednik bioskopa, Zagreb,
starinom iz Horgoa), Ki J akob (mesar), tefan Kiss
403
(hotelijer), Ungar
Moritz (direktor banke, J evrej), Koloman Herman (trgovac, J evrej), Grinberg
Geza
404
(elektriar, J evrej), Dui Alma ro. Sartory (1883, roena u
Maarskoj), Bajraktarevi Merena (1900, u Maarskoj, supruga Saliha
Bajraktarevia), Srebrenikovi Fatima (1873, u Maarskoj, supruga
Abdulaha Srebrenikovia). Postoji mogunost da je i Jakob traub takoer
Maar i sl. Treba napomenuti da su Popovi Smilja (krojaica) i Radivojevi
J ovan (uitelj) takoer roeni u Maarskoj iako su Srbi.
Slovenake porodice: izmeu ostalih
Mikula Mihalj zv.Mijo
405
(eirdija, Plemeina, 1896-1945), potom je
tu grupa porodica iz Slovenije koje su Nijemci protjerali 1941, godine i
svima im je priznata zaviajnost kao Slovencima 1942. godine i to: Mla
(Martina) J osip
406
(umir. eljezniar, 1864), Keljne (Mihe) Anton
407
(eljez.
penzioner, 1874), Razinger (Antona) J osip (1917), Kompara Danilo
408

(promet. inovnik, 1912), etinc Ivan
409
(trgovac, 1908), Antloga Leopold
410

(postolar, 1908), Lenari Martin
411
(eljezniar, 1890), Sotenek Alfonz
412

(priv. inovnik, 1906), Mervi Ivan
413
(redar, 1887), dok je jedna grupa

400
Kerke: Franciska (1907) i Emina (1908) pisar.
401
Supruga Elza (1898) iz Rumunije, brat andor (1898), sestriina Katar Marija (1922) iz
Maarske.
402
Supruga Ana (1902) i ki Ilonka (1924) koja se 1942. godine udala za Miki Antu.
Spominju se jo: Alma J osip (1941) i Marica (1941).
403
Supruga Karolina ro. Fuks (1886) iz Sarajeva. amani je zvali Kiovica.
404
Negdje se spominje i kao Grinsberg-Grinsberger.
405
Sin je Ivana i Franke. Zavrio je zanat u Beu. Uesnik Prvog svjetskog rata. Kao
ranjenik u bolnici u akovu upoznaje Johanu Trepa (1900-1975) ker Josipa i Marije koji
su bili Slovaci. Oni su u akovo doli 1901. godine na posjed biskupa trosmajera. Mijo i
Johana u Bos. amac doseljavaju 1925/26. godine. Tu otvaraju radionicu. U braku su imali
djecu: Ivana (1920-1990) udata za Iliju Kovaevia (1918-1989), Stjepan (1921-1944),
Katica (1925) udata za imu Stania iz sela Zasavica (1925), Milica (1927) udata za Boka
odana (1920) brata ime odana ministra u vladi Rep. Hrvatske, Marija zv.Micika
(1921-2010) udata za Oldriha pachmana (1918-1988), Hedviga zv.Heda (1928) udata
za Juraj Matijevi (1922), Josip (1932-2007) oenjen sa Stojom Jelisavac (1935). Mijo
Mikula je 1945. godine preminuo nakon maltretiranja od strane ustaa.
406
Supruga Antonija (1872) i sin Marijan (1909).
407
Sin Mirko (1917) promet. inovnik.
408
Supruga tefica (1916). Danijel Kompara se zaposlio kao sudski pripravnik.
409
Supruga Olga (1906) i sin Ivanek (1941). Ivan etinc se zaposlio kao poslovoa
prodavnice Bata u amcu.
410
Supruga Severina (1908). Djeca: Leopold (1939) i ki Frida (1942).
411
Supruga J ulijana (1898) i sin Davorin (1925).
412
Supruga Martilda (1883).
413
Djeca: Ivana (1914), Franika (1909), Antun (1924) i Danilo (1926).

145

razmjetena po naim selima u sjeanju mnogih ostala je porodica Kodre iz
Maribora koji su ivjeli u selu G. Slatina. Takoer postoji mogunost da je
Balok-Baloh Ivan kao i estan Josip slovenakog porijekla iako se vode iz
Italije, jer potiu iz Gorice-Goriza.
Albanske porodice: izmeu ostalih
Zurapovi Abdurahman
414
(trgovac, iz Albanije, 1880), Mustafi Haim
(slastiar, iz Albanije, 1863), Mei Safija supruga Avde (roena u Albaniji,
1884), Mujkanovi atiba supruga Mahmuta (roena u Albaniji, 1905),
Halilovi Kahriman
415
(trgovac, iz Albanije, 1869-1936), ehapovi
Sulejman
416
(burekdija, iz Albanije, 1901), Jusufovi ukrija
417
(slastiar,
iz Albanije, 1895), Mustafi Hamid (slastiar, iz Albanije, 1903), Ethemovi
Husejn
418
(slastiar, iz Albanije, 1899), Junuzovi Jusuf (slastiar, iz
Albanije, 1887), Mustafi Feti (radnik, iz Albanije, 1916), ehabovi Alija
(iz Albanije, 1906),
Makedonske porodice: izmeu ostalih
Petrovi Leko (pekar, Kievo, 1899, njega smo spomenuli meu srpskim
porodicama ali je porijeklom iz Makedonije), takoer i porodica Dimitrijevi
Petra. Naime Petar je doao iz Sjenice ili kako se to tada zvalo Stara Srbija.
Neke od albanskih porodica se u amac doselilo iz Makedonije kao to je
sluaj sa poslastiarima braom Junuzom i Kahrimanom Haliloviem i
braom Mustafiem.
Po vjerskoj opredjeljenosti sem Muhamedanaca, Pravoslavnih, Rimokatolika
u Bos. amcu su ivjele porodice Evangelista (Luterana), Grkokatolika,
J evreja i sl.
Evangelisti-Luteranaci: porodica Tamako Franje
419
(kroja,
Bogojevo, 1888), Goji Rajka Slavko (pekar. pomo, iz Beograda, 1912),
Grkokatolici: Kovaluk Maksim iz Poljske, Aglaja Lozi iz Galicije.
Jevreji: izmeu ostalih
Lovi (Levi) Majer (trgovac, 1878, se preselio u Modriu), Finci Isidor
(trgovac), Kabiljo (Mente) Abraham
420
(trgovac, Gradaac, starinom iz

414
U Albaniji je roena i njegova supruga Sabrija (1885) i ki Aziza (1913) dok su ostala djeca
roena u amcu.
415
U Albaniji roena i njegova supruga Mejra (1874), sinovi Islam (1893) i Mahmut (1911) dok
su ostala djeca roena u amcu.
416
Mati Elifa (1869) i braa imir (1903) i Alija (1906) roeni u Albaniji, ostatak porodice
roen u amcu.
417
Supruga Devahira (1898) i sin evkija (1922) roeni u Albaniji, dok je sin Ferid roen u
amcu 1931.
418
Supruga Bahta (1906) roena u Albaniji. Djeca su im roena u amcu.
419
Supruga Vilma (1892) iz Zemuna. Djeca: Vilma (1920), Karolina (1920), Katica (1924).
Negdje se spominje da je Franjo doao iz Maarske.
420
amani su ga zvali i Avram. Supruga Palomba ki Avrama (1885-1942) iz Zvornika. Djeca:
Moni -Moric (1904), J onatan (1911), Lenka (1906) ena od Monija, Erna (1908), Zlata (1906),
Mento utopio se na rijeci Savi kod Sl. Broda. Samoubistvo.
Palomba (1928) ki Monija i Lenke, Bijanca (1930) isto. Spominje se i Naco Kabiljo.

146

Sarajeva, 1881-1942), Herman Koloman
421
(trgovac iz Maarske, ve
spomenut meu Maarima), S. Klimpl (trgovac), Friedrich Izidor (trgovac),
Albahari Moo
422
(antikvar, porijeklom iz Oraja), Salom (Anke) Isidor
423

(trgovac, Bijeljina, 1892-1942), Romano Albert
424
(trgovac, Sarajevo, 1895-
1942), Pijade Aron-Moa
425
(trgovac, Gradaac), Levi David
426
(trgovac i
ugostitelj), Levi (Davida) Netika
427
(krmarica, Oraje, 1879-1942), Biicki
Ludvig (direktor banke, ve spomenut meu Poljacima), Ungar Moritz
428

(direktor banke, spomenut meu Maarima), Mizrahim Aron
429
(trgovac-
spominje se i kao mlinar, iz Gradaca), Rozecvajh Armin (sajdija, iz
Slavonije, 1896-1941), Grinsberg Geza (elektriar, ve spomenut meu
Maarima), Alkalaj (trgovac), Isidor i ua
430
(trgovci), Demajo Flora, dr.
Ervin Horak (ljekar, mogue da nije Jevrej, a ve spomenut meu esima i
Slovacima), dr J oseph Stockhammer
431
(veterinar), David Tot (zidar i moler,
mogue da je njemaki Jevrej), Lorch
432
Francisko, Juda Maoro
433
(rabin,
Sarajevo). Pred Drugi svjetski rat u Bos. amac je internirana grupa od 28
J evreja iz Bea i Njemake. Meu njima je ostala upamena porodica
Deutsch Leona
434
, Wilim Marholz (student iz Njemake), te dr J ozef A.
Deutsch
435
(ljekar, iz Lajpziga, 1905). Spominje se jo porodica Frim
436
,
Papo (Moe) Lika (1878). Porodica Frim, Papo i Ozmo se niko vie i ne
sjea.


421
Djeca: Roza (1887), Moritz, Fanika (1890-1944) udata za apotekara Artura Krausa
(1888-1977). ivio u Gradacu. Imali su djecu: Lea (1914-1985) panski borac, Tonka
partizanka (1915-1944), Tirca (1924) partizanka, udata za dr Ervina Ginzberga iz Osijeka.
422
Supruga Nahama i ki Zlata. Odselili u Smederevo.
423
Supruga Tilda (1903-1942) iz Bijeljine. Djeca: Daniel-Danko (1926-1942), Rifka (1929-
1942) mada su je amani zvali Irma.
424
Supruga Vilma (1900) iz Gradaca. Djeca: J ozef zv. J oika (1924-1942), Nisim (1928-
1942) i ki Sara-Sarina (1920) preivjela rat i otila u Izrael.
425
Supruga Regina. Djeca: Sado, Vilma (1900), Salika (1910), Etelka (1912), Marijana,
Moric i J anko (1909).
426
Supruga Estera (1878) iz Beograda, krmarica. Djeca:Sadi, J ulka, Matilda-Muslata
(1914) stradala na Banjici, Salika, Zlata (1911), Sreta, J akob (1908) i Mario (1906). Zlata
Levi je preivjela i emigrirala u Santijago-ile.
427
Sestra Levi Fani (1875-1934) i sestra Klara udata Altarac (1884-1942).
428
Imao ker Melitu Ungar.
429
Supruga Estera (ugostitelj). Ki Zlata, sin Avram zv. Avrame, sin Natan (1916), ki
Debora (1918). Odselili u Beograd 1926. god.
430
Spominje se porodica Ozmo Joua koji je imao sina Alberta (1925) i ker Floru (1926).
431
Imao sina Matcela (klasino jevrejsko ime).
432
Sin Adam (1896).
433
Bio je staratelj Brajner Jozefu (1917) koji je pohaao osnovnu kolu u Bos. amcu.
434
Koji je imao suprugu i dva sina: Kurta i Fritza.
435
Preao u partizane i preivio rat. ivio u Zagrebu kao ljekar.
436
Katarina (1914) ki Inija.

147

Cincari u Bos. amcu:
Etnolog Milenko S. Filipovi u svom djelu Cincari u Bosni istie da su
Cincari ivejeli u Zoviku, Bijeloj, Tuzli, Gradacu, amcu, Osijeku, Borovu
i Beogradu. Govorili su srpski i potpisivali se irilicom. J edan od ogranaka
Stavria iz Modrie cincarskog su porijekla. Drugi ogranak Stavria je u
nekadanjem Gor. abaru danas Pelagievo i u Porebricama kod Gradaca,
od kojih su se neki iselili u amac.
437
U amcu po sauvanom predanju
porodice pok. Stanka Ristia navodi se teza da su i oni Cincari. uveni
amaki trgovac Milan Jankovi porijeklom iz Modrie je takoer
cincarskog porijekla. Osim toga sve vodee trgovake kue u Modrii, pa i u
Brkom su cincarskog porijekla. Cincare u Posavini je naselila Turska vlast
sultanovim fermanom kao vjete trgovce. Inae u amcu se se smatrali za
Srbe, enili su se Srpkinjama i ili u crkvu, a ako su i znali neku od starih
cincarskih ili pak grkih rijei to su zaboravili.
Kod doseljenih Srba, kao i njihovih komija Muslimana, esto je iz raznih
razloga dolazilo do promjene prezimena. Naime, i kod jednih i drugih od
polovine 19. stoljea uvode se prezimena na i, dok je ranije bila praksa da
kao prezime slui oevo ime. U prvo vrijeme, dok se nova prezimena nisu
ustalila, njihovi nosioci se nisu smatrali obaveznim da ih upotrebljavaju,
drugi su eljeli da nose prezime po imenu ili funkciji pretka koji je uivao
ugled i bio poznat u toj sredini.
438

Samo kod Rusa, Bugara i Srba se ime oca upotrebljavalo kao prezime dok
formalnog prezimena nije bilo. Ta tradicija se i kod nas odrala do sredine
19. vijeka. Austrija je svojim dolaskom i u tom segmentu uvela red.


437
Dr Milenko S. FilipoviModria, Skoplje 1932. godine,Nemanja Zadubinska
tamparija Vardarske banovine.
438
Esad Tihi, navedeno djelo.

148



Slika br. 9 Hotel Grand



Slika br. 10 Most preko Bosne.


149



Slika br. 11 Centar 1934. god. pogled na Cvijievu ulicu
Izdava: Hafiz S. Vajzovi Bos. amac.



Slika br. 12 Razlednica Bos. amac 1901. godine. Izdava: Adolf Trutzl Bos.
amac.


150

STATISTIKA
Austrougarska okupacija BiH uticala je na ukupna demografska
kretanja koja su bila nejednaka kod pojedinih vjerskih i nacionalnih
grupacija. Normalan prirataj imalo je samo pravoslavno stanovnitvo dok je
prirataj muslimanskog stanovnitva mnogo zaostajao. Prirataj stanovnitva
katolike konfesije bio je gotovo dvostruko vei od normalnog. Te razlike u
prirataju izazvane su masovnim iseljavanjem Muslimana u Tursku i
doseljavanjem katolika raznih nacija kao nosilaca austrougarske
administracije i nove privredne aktivnosti. Broj Jevreja se poveao
doseljavanjem Akenaza iz Monarhije.
439

Demograska kretanja u Bos. amcu bila su slina globanim
kretanjima u BiH. Mada su postojala odstupanja koja su specifina za sam
amac kao uostalom i za svako mjesto.

Prirataj stanovnitva u Bos. amcu 1879-1910. godine
Godina 1879 1885 1895 1910 Prirataj 1879-1910
Br. stanov. 955 1. 271 1. 553 2. 077 +1. 122 117, 48%
Broj kua 242 267 313 386 +144 59, 50%

Ukupan broj stanovnika u Bos. amcu bio je promjenljiv i uglavnom
je zavisio od teritorijalnog obima prilikom popisa, prirodnog prirataja,
doseljavanja i iseljavanja. Od 1879. godine do 1910. godine broj stanovnika
se uveao u apsolutnom iznosu za 1. 114 ili za 53, 84%. Prirataj
stanovnitva u Bos. amcu bio je za oko 10, 16% nii od prosjenog prirasta
gradskog stanovnitva u BiH (64%). amac je imao prirataj vei od
prosjenog.
Broj stanova u Bos. amcu se kretao ovako: 1879 god. 243, 1885. god. 283,
1895. god. 311, 1910. god. 429. Za period 1879-1910 +186 ili 77%.
Zvanini podaci 1863. godine su bili da je u Bos. amac doseljeno
624 muka lana iz Uica, 57 mukih lanova iz apca, 69 mukih lanova
iz Sokola to ini 750 mukih lanova, meutim nisu popisane ene, muki
lanovi iz Beograda, zatim par starosjedilaca i turski vojnici graniari, pa se
ne moe tano rei koliko je bilo stanovnika 1863. godine. Muslimansko
stanovnitvo koje je u cijelom ovom periodu bilo najbrojnije se iseljavalo u
Tursku to se pojaalo naroito poslije Aneksije 1908. godine, zatim
izumiranjem pojedinih porodica smanjilo. Iako je trend pada uea ovog
stanovnitva bio ublaavan doseljavanjem iz oblinjih mjesta poput: Odaka,
Oraja, Modrie, Gradaca i sl. ipak se nije mogao nositi sa doseljavanjem
ostalih konfesija. To nikada nije bio uzrok bilo kakvih nacionalnih trvenja,
ak naprotiv muslimanski narod Bos. amca pokazao se kao vrlo tolerantan

439
Modria sa okolinom u prolosti Modria, 1986. god.

151

prema svim konfesijama, pa ak i onima koje su dolazile iz udaljenih kutaka
Evrope i nisu imali nita zajednikog sa orijentalnim duhom Balkana i Bos.
amca.

Bos. amac
Godina Broj kua Broj domainstava
1862 2 -
1863 62 293
1879 242 243
1885 267 283
1895 313 311
1910 386 429
1921 - -
1931 612 689

Stanovnitvo Bos. amca imalo je gotovo uvijek tendenciju rasta osim u
periodima 1910-1921. i 1931-1948. kada je taj broj pao. Uzrok tome su
svjetski ratovi. Broj stanovnika je bio i vei ali je poslednji popis koji je
Austrija organizovala iz 1910. godine, a u Kraljevini SHS prvi je bio 1921.
godine. Pad broja stanovnika je uzrokovan smru na frontovima, logorima,
od raznih zaraznih bolesti, a poslije rata i zbog odlaska pojedinih stanovnika
stranog porijekla koji su bili austrougarski dravljani, stranci i doseljenici.

Konfesionalna struktura stanovnitva Bos. amca 1879-1910. (%)
Konfesija 1879 1885 1895 1910
Muslimani 83, 98 73, 33 64, 53 56, 40
Pravoslavni 12, 77 13, 53 15, 82 19, 09
Katolici 3, 25 10, 39 17, 57 22, 34
J evreji - 2, 75 1, 89 2, 17
Evangelisti - - 0, 19 -
100, 00 100, 00 100, 00 100, 00

Na sledeim stranicama donosimo tabelu broja stanovnika Bos. amca po
vjerskoj strukutri u periodu 1879-1991. godine, zatim grafikon rasta
stanovnitva, te statisiki dijagrami i stupci.





152

Tabela broja stanovnika Bos. amca u periodu 1879-1991. god.
God. Musl. Pravosl. Rimok. J ev. Evang. Grkokat. Ost. hri. Ostalih J ugosl. Ukupno
1879 802 122 31 - - - - - - 955
1885 932 172 132 35 - - - - - 1271
1895 995 244 271 29 3 - - - - 1542
1910 1167 395 462 45 - - - - - 2069
1921 1089 434 435 65 6 2 - - - 2031
1931 1261 577 1536 - 7 - 2 29 - 3412


Puni histogram stubaca broja stanovnika Bos. amca u periodu 1879-1991.
god.

0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
1879 1885 1895 1910 1921 1931


Razdijeljeni histogram stubaca broja stanovnika po konfesionalnoj strukturi
period 1879-1931. god.

Konfesionalna struktura stanovnitva Bos. amca 1879-1910. (%)
Konfesija 1879 1885 1895 1910
Muslimani 83, 98 73, 33 64, 53 56, 40
Pravoslavni 12, 77 13, 53 15, 82 19, 09
Katolici 3, 25 10, 39 17, 57 22, 34
J evreji - 2, 75 1, 89 2, 17
100 100 100 100

153

Kako se broj Muslimana od 1879. godine sa 802 popeo u 1910. god
na 1.167 znai za 365 lica procenat od ukupnog broja stanovnitva u
posmatranom periodu je pao sa 83, 98 na 56, 40% znai za 27, 58%.
Pravoslavno stanovnitvo je ipak imalo normalan razvoj jer se od
1879. god broj pravoslavnih popeo sa 122 na 395 u 1910. god. U procentima
to znai sa 12, 77 broj se popeo na 19, 09%. Uglavnom se radilo o
doseljavanju iz okolnih sela: Crkvine, Pisara, karia, Obudovca, Slatina itd.
Katoliko stanovnitvo biljei najvei rast od 1879. god do 1910.
god. U tom periodu broj katolika se poveao za 431 odnosno sa 31 u 1879.
god. na 462 u 1910. god. U procentima sa 3, 25 na 22, 34%. Postepeno
naseljavanje vrilo se iz Monarhije, ali i iz drugih dijelova Bosne.
J evreji su imali promjenljiv broj u ukupnom broju stanovnika u
posmatranom periodu. Dok ih je 1879. god nije ni bilo. 1885. god. taj broj je
35, te 1895. god. pada na 29 odnosno za 6 lica, ali se ve 1910. god. poveao
na 45 od kojih su njih 23 bili Sefardi, a Akenaza i ostalih 22. Odnosno u
procentima sa 2, 75% broj je pao na 1, 87, a ve u 1910. god. broj se
poveao na 2, 17% od ovog broja Sefardi su inili 51, 11 %, a ostali 48,
88%.
Prvi podaci o broju stranih doseljenika u Bos. amac zabiljeeni su u popisu
1885. godine. Tada je u Bos. amcu bilo upisano 72 austrougarska
dravljana. Od ega su neki vjerovatno bili i vojnici.
Jer ve 1895. godine osim 11 vojnika u Bos. amcu se nalaze i 3
Evangelista. to ini 0, 19% ukupnog stanovnitva.
1910. godine broj vojnika je iznosio 8.
Sada donosimo povrinske dijagrame strukutre stanovnitva Bos.
amca u periodu od 1879. god do 1931. god. gdje se moe primjetiti da su
Muslimani od skoro apsolutne veine 1879. god, 1931. god. postali relativna
manjina, potom da su pravoslavni imali normalan razvoj, te da dolazi do
buma katolikog stanovnitva to se posebno uoava 1931. godine (tada je
gradu Bos. amcu u popisu pripojeno katoliko selo Prud), poslije Drugog
svjetskog rata broj katolika opada.

1879. god





154




1885. god.



1895. god.



1910. god.



1921. god.



155












U doba Austro-Ugarske obavljeni su i prvi popisi stanovnitva. U
domove naih pradjedova, djedova, oeva popisivai su ulazili 1879, 1885,
1895, 1910. god. S obzirom na to da je 1. maja 1885. godine podruje
dananje optine Bos. amac imalo 1.734 domainstva, a u njima je ivjelo
11.826 stanovnika, to je znailo da je u prosjeku oko 7 stanovnika ivjelo u 1
domainstvu. To zani da je na prostoru koje zahvata dananja optina Bos.
amac na 1 kv. kilometar ivjelo 43 stanovnika.
Popisom iz 1885. godine registrovano je u Bos. amcu 267 kua u
kojima su stanovala 283 domainstva sa ukupno 1.271 lanom. Statistiari su
pedantno izraunali da su u to vrijeme u Bos. amcu ivjela 72
austrougarska dravljanina, a po nacionalnoj strukturi broj stanovnika je bio
slijedei: Muslimana 932, Srba 172, Hrvata 60, J evreja 35 itd.
440

to se tie sela napr. Tiina je 1885. godine imala 174 domainstva i 1. 170
stanovnika. Teko je izvriti detaljnu rekonstrukciju za to selo jer Tiini je
jedno vrijeme pripadao Donji Hasi i jo neka naselja. Slino je i u sluaju
sela Domaljevac, kome je pripadalo selo Bazik itd.
441

to se tie broja Hrvata tj. Rimokatolika njihov broj je oscilirao
prema razliitim izvorima i nainima popisa. Prema podacima ematizma
Bosne Srebrene za 1877. godinu u upi Tiina spominju se i mjesta amac
varo (6 katolikih obitelji i 27 katolika) i Zasavica (24 katolike obitelji i
148 katolika). U Imeniku klera i upa za 1885, a prema podacima iz 1884.
godine u upi Tiina izmeu ostalih mjesta spominju se i mjesta amac (111
katolika) i Zasavica (162 katolika).
442
Dok napr. 1931. njihov broj se penje
na 1536 meutim politikim pripajanjem sela Prud gradu amcu i takvim
nainom popisa oni postaju veina u odnosu na sve druge.

440
Postoje odreene razlike to se tie broja Hrvata, dok u zvaninim izvorima stoji da je
1885. godine broj katolika 132, u ovom izvoru stoji 60. Razlog je to ovih 72 austrougarska
dravljanina su svi katolici, pa 60+72 ine 132. Dok je samo Hrvata i bilo 60.
441
Graa za Monografiju Bos. amac i okolina knjiga II ve navedeno.
442
Garevac. net upa Bosanski amac-Presveto Srce Isusovo.
1931. god.


156

U izvoru Glavni rezultati popisa iteljstva u BiH od 22. aprila 1895. godine
koji je izdala Zemaljska vlada za BiH, Sarajevo. Zem. tamparija 1896.
godine, a sastavio Statistiki odjel Zem. vlade sa preglednom kartom Bos.
amac je imao 313 kua, od toga 289 nastanjenih a 24 nenastanjene.
Stanara je bilo 311. Ukupan broj prisutnog iteljstva je 1553 od ega je
bilo 819 mukih, 723 enskih stanovnika i 11 vojnika. Po
vjeroisposvjesti: Muhamedanaca 995, Istonopravoslavnih 244,
Rimokatolika 271, Evangelista 3, Jevreja 29. to se tie socijalne
strukture. Zemljoradnika koji su se bavili poljoprivredom je bilo 829,
od ega 11 vlasnika, 701 slobodan zemljoradnik, ostale osobe koje se
bave zemljoradnjom 117. Kmetova nije bilo kao ni slobodnih
zemljoradnika koji su i kmetovi. Ostalog civilnog iteljstva je bilo 713.
Po porijeklu, pripadnika Zemalja Carskog vijea je bilo 24, Zemlje
Ugarske krune 206, Zemlje stranih drava 5.
Ovih 313 kua je inilo 14, 53% ukupnog broja kua na cijeloj dananjoj
optini amac. Nastanjenih je bilo 289 ili 14, 30%, a nenastanjenih 24 ili 17,
91% od ukupnog broja na cijeloj optini.
Ukupan broj prisutnog iteljstva je inilo 11, 19% od ukupnog broja itelja
na optini, a taj broj je bio 13. 871. Aktivnog vojnitva je bilo 11 i to samo u
gradu, dok po selima nije bilo vojske.
Mukaraca u amcu je bilo 819 odnosno 53, 11%, a ena 723 odnosno 46,
88%. Cifra od 819 mukaraca u odnosu na cijelu optinu bila je 11, 34% od
ukupnog broja mukaraca optine Bos. amac, dok je ena bilo 10, 89%.
to se tie konfesionalne strukutre u Bos. amcu je ivjelo 995 Muslimana
odnosno 97, 93% od ukupnog broja Muslimana optine. Poslije amca
najvie ih je ivjelo u selu Hasi samo 16 odnosno 1, 57%.
Istonopravoslavnih je u Bos. amcu ivjelo 244 odnosno samo 3, 58% od
ukupnog broja na cijeloj optini. Najvie ih je ivjelo u selu Obudovcu, pa u
Gornjoj Slatini itd.
Rimokatolika u Bos. amcu je bilo 271 odnosno 4, 51% od ukupnog broja
rimokatolika na cijeloj optini. Najvie ih je ivjelo u selu Domaljevac
Donji, pa onda u Gornjem, ali kasnije su ova dva sela spojena u jedno.
Evangelista u Bos. amcu je bilo 3 odnosno 16, 66% od ukupnog broja na
cijeloj optini. U Hasiu ih je bilo 8, a u Gornjoj Slatini 7.
J evreji su ivjeli samo u Bos. amcu i nigdje drugdje na teritoriji optine.
Bilo ih je samo 29.
U izvoru Rezultati popisa iteljstva u BiH od 10. oktobra 1910.
godine koji je izdala Zem. vlada za BiH, Sarajevo. Zem. tamparija 1912.
godine, a sastavio Statistiki odjel Zem. vlade sa preglednom kartom. Bos.
amac je imao 2077 stanovnika to je inilo 12, 75% od ukupnog broja
cjelokupnog iteljstva optine. Oni su stanovali u 386 kua, dok je

157

nenastanjenih kua bilo 16. Nastanjenih je bilo 370 to je inilo 14, 73%
ukupnog broja kua na optini, a nenastanjene 14, 41%.
Aktivnog vojnitva je bilo 8. Negdje u popisima se spominje cifra
stanovnika amca 2069. Ali kada se tome pribroje i vojnici 2069+8 dobija se
cifra od 2077.
U Bos. amcu je bilo 429 stanarske stranke, to je inilo 16, 58% ukupnih
stanarskih stranaka na optini.
Mukaraca je bilo 1080 odnosno 52, 19%, a ena 989 odnosno 47, 80%. Sa
aspekta cjelokupne optine taj broj je izgledao ovako:
Mukarci Bos. amca inili su 12, 69% ukupnog broja mukaraca na optini,
dok su ene inile 12, 72% svih ena optine.
Po konfesionalnoj strukturi sada imamo podjelu na mukarce i ene, pa to
izgleda ovako:
Muslimana mukaraca bilo je 609 odnosno 52, 18% tj. 98, 38% mukaraca
Muslimana optine.
ena je bilo 558 odnosno 47, 81% tj. 99, 64% ena Muslimanki optine.
Srpsko pravoslavnih mukaraca je bilo 216 odnosno 54, 68% tj. 5, 12%
mukaraca Srba optine. ena je bilo 179 odnosno 45, 31% tj. 4, 74% ena
Srpkinja optine.
Rimokatolika mukaraca je bilo 235 odnosno 50, 86% tj. 6, 44%
Rimokatolika mukaraca optine. ena je bilo 227 odnosno 49, 13% tj. 6,
64% ena Rimokatolkinja optine.
J evreji su ivjeli samo u gradu a bilo ih je ukupno 45. Od toga Sefardi su
inili cifru od 23, a ostali 22. Mukaraca Sefarda bilo je 12 odnosno 52,
17%, ena 11 odnosno 47, 82%.
Ostalih J evreja bilo je mukih 8 odnosno 36, 36%, ena 14 odnosno 63,
63%.
Da neto kaemo o sociolokoj strukutri stanovnika u gradu. Prvi precizniji
podaci o ovoj vrsti strukture u gradu za vrijeme Austrougarske vladavine
dati su u popisu iz 1895. godine, oni dodue obrauju samo poljoprivredno
stanovnitvo jer je poljoprivreda i bila primarna grana privrede.

Agrarno stanovnitvo Bos. amca u periodu 1895-1910. godine.
1895. godine 1910. godine 1895-1910 %
829 160 -669 -81


Zemljoposjednici sa kmetovima i bez kmetova u Bos. amcu 1895-1910. g.
1895. godine 1910. godine Porast broja zemljop.
Domaina l. dom. Domaina l. dom.
2 9 10 57 +8 400. 00%

Zemljop. sa kmetovima 1910. god. Zemljop. bez kmetova 1910. god.
Domain l. doma. Svega Domain l. doma. Svega

158

3 20 23 7 47 53


Broj aktivnih vojnika 1895. i 1910. god.
1895. 1910. 1895-1910.
11 8 -3 -27%

1910. godine procenat agrarnog stanovnitva u 25 gradova BiH koji imaju
vie od 50% nepoljoprivrednog stanovnitva.
Bos. amac 8, 0 %
443

829 lica se bavilo zemljoradnjom 1895. godine ili 53, 38% ukupnog broja
graana. Od toga njih 11 je bilo vlasnika (aga i begova) 1, 32%
zemljoradnika ili 0, 70% ukupnog broja graana.
Slobodnih zemljoradnika je 701 odnosno 84, 55% tj. sa aspekta cijelog grada
45, 13%.
Ostalih osoba koje se bave zemljoradnjom bilo je 117 odnosno 14, 11%, a od
ukupnog broja graana 7, 53%.
Ostalo civilno iteljstvo brojalo je 713 osoba odnosno 45, 91% ukupnog
broja stanovnika.
Vojnici su inili 0, 70% ukupne strukture stanovnitva 1895. godine, dok su
1910. godine inili 0, 38 %.
Iz ove strukture ne vide se pokazatelji koliko je bilo trgovaca,
inovnika, uitelja, svetenika, zanatlije i sl, te niti ena i djece. Sve njih ne
moemo svrstati u onih 713 osoba koje ine ostalo civilno iteljstvo jer je
veliki dio trgovaca, zanatlija posjedovao zemlju kao sporednu djelatnost, te
ju je obraivao pa on moe ui i u kategoriju zemljoradnika. Tako da
uporedbe sa prethodnim popisima nisu mogue. Socijalna strukutra
amakog stanovnitva koje je osiguravalo egzistenciju izvan agrarnog
sektora nije detaljnije praena nakon 1885. godine. injenice stoje da je
postojala odreena skupina koja se bavila trgovinom, zanatstvom, da je bilo
pomonih radnika i slugu, gradske sirotinje i hamala, ali da je bilo i
doseljenika iz ostalih dijelova Monarhije koji su se bavili ugostiteljstvom,
hotelijerstvom, bankarstvom, poslovima na parobrodskoj stanici, ribarenjem,
graevinarstvom, i raznim inovnikim poslovima.
Po popisu iz 1895. godine moe se pratiti porijeklom ovih doseljenika.
U gradu je od ukupnog broja itelja njih 24 iz Zemalja Carskog vijea
odnosno 1, 54%, 206 iz Zemalja Ugarske krune odnosno 13, 26%, 5 iz
Zemalja Stranih drava odnosno 0, 32%.
Dolazak velikog broja stranaca strunjaka favorizovanih na svim
mjestima, otvorena vrata seoskoj i gradskoj sirotinji te planska politika

443
Dr Iljas Hadibegovi Postanak radnike klase u BiH i njen razvitak do 1914. godine
Svjetlost, Sarajevo 1980. god.

159

favorizovanja katoliko-stranog stanovnitva imali su za posljedicu brz
razvoj gradskog stanovnitva, to se moe zakljuiti i na primjeru
444
Bos.
amca. Taj nagli rast je uslovljen dolaskom nove vlasti i doseljavanju
stranaca iako se meu njima nalazilo i slavensko stanovnitvo ono je ipak za
tadanju bosansku sredinu bilo strano. U kasnijim godinama taj priliv opada
zbog stabilizacije prilika i nepostojanja krupnijih privrednih objekata.
Ne postoje podaci o broju stranaca u vrijeme prvog popisa, dok za vrijeme
drugog popisa imamo podatak da je bilo 72 stranca. Trei popis nam daje
podatak o 235 stranih dravljana odnosno 15, 13%. to se tie cijele optine
na njoj je ivjelo 315 stranaca to je 2, 27% ukupnog broja stanovnika
optine. Stranci su po etnikoj pripadnosti bili u amcu: Nijemci 24,
pripadnici Ugarske krune njih 206 (Maari, Hrvati, Slovaci, esi, Poljaci...),
te 5 pripadnika stranih drava. Dok podaci o pripadnicima Carskog vijea
nisu sigurni jer moda nisu svi bili Nijemci, bilo je i Italijana poto je
sjeverni dio Italije bio pod direktnom vlasti Bea.
Osnovna religijsko-etnika promjena u gradu poslije tri decenije austro-
ugarske vladavine jeste smanjenje udjela muslimanskog stanovnitva i
naglog poveanja katolikog stanovnitva. Muslimansko je stanovnitvo za
samo tri decenije vladavine strane sile svedeno od dominantne veine na
relativnu veinu.
445
Muslimani su se i iseljavali u Tursku za vrijeme Austrije
i kasnije za vrijeme Kraljevine SHS.
Prema jeziku kojim su se sluili stanovnici teritorije Kotarske ispostave
Bosanski amac, njih 11. 934 su za maternji jezik uzeli srpsko-hrvatski, 14
slovenaki, 14 eki, 3 poljski, 3 ruski, 20 maarski, 39 njemaki, 16
albanski, 11 italijanski i 52 mijeano. Nismo mogli ustanoviti kojim
stanovnicima je maternji jezik bio slovenaki, rusinski, poljski i ruski.
ekim jezikom su se sluile porodice Dokal, pachman, Baloh,
njemakim Riterman, Manc, traub, Bonert, lafajzer, maarskim
Borbelj (kasnije Borbeli), a albanskim stariji lanovi porodica Zurapovi,
ehapovi, Halilovi, Mustafi, Jusufovi i drugi. Skoro po pravilu, potomci
Albanaca koji su bili oenjeni Muslimankama iz Bosne i Hercegovine nisu
govorili albanski, ili su poneto znali i zaboravili.
446

Prema anketi banske uprave Drinske banovine preko sreskih naelstava
1931. godine u Bos. amcu je boravilo 20 stanovnika stranih dravljana,
izbjeglica i vojnih bjegunaca.

444
Milo Bjeloviti Zenica i njena okolina, Sarajevo 1968. godine. ve navedeno.
445
Isto.
446
Esad Tihi Bos. amac... isto. Ovde moram napomenuti da kod porodice Riterman
maternji jezik je bio poljski i u kunoj komunikaciji su se sluili tim jezikom, dok su
naravno poznavali i njemaki jezik. Njemakim se sluila porodica Bandl, Hubert, i sl.




160

Svi stanovnici Bos. amca su itavo vrijeme od svog naseljavanja u
ovo mjesto, stalno bili upueni jedni na druge i ostvarivali su divne primjere
saradnje koji su ovu sredinu vukli naprijed, te su je bogatili kako u
materijalnom tako i u kulturnom pogledu.




Slika br. 13 Zgrada pote iz 1908. godine.



Slika br. 14 Pogled sa damije na centar

161






Slika br. 15 Pogled sa damije na trgovaki centar grada.


162

DRUGO POGLAVLJE

UGLEDNE PORODICE I POJEDINCI
Istorija pojedinih porodica predstavlja svojevrsnu istoriju Bosanskog
amca. Mnoge bogate i ne samo bogate porodice koje su ivjele u ovom
gradu imale su interesantnu istoriju i svoje lanove to samo obogauje i
istoriju ovog grada. Mnoge od njih su meusobno povezane raznim
familijarnim, kumovskim ili pak komijskim vezama. Ono to je posebno
zanimljivo da je veina njih i kada je otila iz amca i boravila u drugim
gradovima, dravama i kontinentima u svome srcu i sjeanju nosila ovaj grad
i uspomene na njega i na drage ljude iz svoje mladosti.
Ovdje izdvajamo samo neke od njih, te smatramo da e iroj publici biti
interesantno da se upoznaju sa ovim dijelom amake istorije, a i mnogima
amanima da e otkriti neki nepoznati detalj iz ivota ovih ljudi, dogaaja i
zvune linosti sa kojima su ovi nai sugraani imali kontakt. Obino,
osobama koje nisu direktno povezane sa ovom lokalnom zajednicom, ovi
podaci budu dosadni jer ne poznaju nikoga od ovih linosti. Moj cilj je da
svakom itaocu pokaem da i ovaj dio istorije moe biti i te kako
interesantan.

Dimitrijevii
Osniva ove stare i ugledne porodice je Petar Dimitrijevi
447
zvani
Arnaut roen je 1837. godine, a umro 28. 11. 1910. godine u Bos. amcu.
Bio je trgovac. Ime oca mu je Dimitrije Ili pa otuda i ovo prezime . Petar je
imao starijeg brata Dimitrija i sestru Agnu. 1864. godine doao je iz Sjenice
u Bos. amac iako je rodom iz Velesa. Bio je vojni snabdjeva carske turske
vojske. U amac je doao sa turskom vojnom pratnjom koja je dopratila prve
doseljenike iz Srbije. Osim to je bio vojni snabdjeva bio je i snabdijeva
naroda, te je u amcu ostao kao trgovac. Kada su dolazili ta vojska i narod
nisu mogli odjednom da dou, nego su imali nekoliko stajalita, gdje su
boravili po nekoliko dana. Kada su doli u Sjenicu, onda se vojni komandant
te pratnje obratio tadanjem kajmakanu Sjenice, da mu preporui dva
potena, mlada ovjeka koji bi snabdijevali vojsku i narod hranom. On
preporui dvojicu neoenjenih mladih ljudi. Jedan je bio Petar Dimitrijevi, a
drugi neki Ahmet mesar. U amcu su ih kasnije zvali Petar Arnaut i
Ahmet Arnaut. Oni su pratili ove ljude sve do odredita. Tada ih je
komandant zamolio da ostanu jo dok se narod ne snae, dok se ne napravi
grad. Oni ostadoe. Petar je kasnije priao da je cijeli ovaj kraj bio u
prolosti sa ritskim zemljitem koje se pod nogama ugibalo. Ahmet je

447
U knjizi umrlih Pravoslavne crkve u B. amcu vodi se Kosta (Petar) Dimitrijevi,
trgovac, umro od starosti u 73. godini. Sahranjen 29. 11. 1910. godine. Paroh J ovan Risti iz
Novog Grada.

163

nabavljao stoku, a Petar itarice i drugo. Budui da je Modria ve bila
ranije formirana i kakav-takav trgovaki centar, Petar je tu upoznao J elku
Odkovi koju je oenio.
448

Petar je imao silnu elju da se vrati, ali J elka nije htjela da ide. J elkini
baba, djed, otac i strievi su doli iz J ermenije. Pa su se onda po imenima
strieva i nazivale porodice. Prezime Odakovi je vjerovatno, po jednom od
njih koji je ostao u kui gdje su ivjeli pa stoga na odaku.
J elkin je djed iao sa karavanima u Dubrovnik, a iz J ermenije je dola
J elkina baba Hai Spasenija, te 5 sinova i keri. Odakovii:Risto
Odakovi, Trivko brat i sin J anko, J ovica Joviii, Mikica Mikiii
(ore Mikii je potomak), J anko Jankovii. Roak ove porodice je
akademik Milenko S. Filipovi. Prva porodica, koja je dola u amac, je
naa, pa onda Ristii i o tome je Milenko
449
pisao. Moj djed je uzeo prezime
po svome ocu jer se tada razlikovalo samo po imenu oca. Petar Dimitrijev i
sl. Samo Rusi, Bugari, Makedonci i Srbi su to imali. Austrija je tu uvela
red.
450

Petar je ostao u amcu i radio za svoj raun. Radio i otkupljivao je itarice.
Kada je dola Austrija onda je radio za austrijsku vojsku i to u partnerstvu sa
izmiima, Alijagom Izetbegovi i HadiHasanagom Alibegovi, trgovcima
iz amca.
Oni ne samo da su se bavili itaricama, nego su pekli pekmez od
ljiva i voa i sl. Sve to u ogromnim koliinama su prodavali vojsci. Petar je
i svinje hranio, trgovao mjeovitom robom, sirovom i suvom ljivom, pekao
rakiju, prvu ciglanu u amcu je napravio (kasnije ju je otkupila italijanska
doseljenika porodica Markussi), zakupio je ribolov i napravio ledaru kod
kue. U ta davna vremena na Savi se zimi uhvati prirodni led koji je bio
toliko debeo da su svatovi sa saonama prelazili preko tog leda na drugu
stranu rijeke.
Ribe je bilo u obilju ne samo u rijekama Bosni i Savi, nego i po barama.
Ribolov je davan u zakup. Prvi zakupci ribolova na Savi, Bosni i barama u
bivem gradaakom srezu su bili ribari Nemci iz Apatina. Godinji zakup je
tada iznosio 300 forinti. Meutim Petar Dimitrijevi trgovac iz Bos. amca
koji je poslije zakupljivao ribolov uzimao je na rad alase iz Beograda i
apca, a alat dobavljao iz Apatina. J ednog Nemca iz Apatina uzeo je za
majstora na tikvari (radi se o Francu lafajzeru nap. aut.). On je drao taj

448
U mat. knjizi umrlih Pravoslavne crkve u B. amcu Jelka Dimitrijevi umrla 21. 12.
1924. godine u 78. godini ivota, udovica, umrla od starosti. Roena je 1846. godine. Umrla
u Bos. amcu. Sahranjena 22. 12. 1924. godine.
449
Milenko S. Filipovi, roen je 1902. godine u Bos. Brodu. Red. profesor univerziteta u
Sarajevu. Etnolog i antropogeograf. Suplent i prof. Filozofskog fakulteta u Skoplju. Nauni
saradnik SANU.
450
Divna Dimitrijevi u razgovoru sa autorom.

164

zakup punih 20 godina. Ribu je slao na prodaju u Modriu i Gradaac, a
krupniju u Petu.
451

Ta riba je ila u Be i Petu svaki dan, a led je pomagao da ostane svjea. U
sanduke koji se obloe slamom, pa led, a na ledu riba i to riba koja je te noi
uhvaena. Gore opet slama. Ujutro u 3 h polazi riba do Broda, tamo se
odmah zakai za brzi budimpetanski voz. Tamo i u Beu je tog dana na
pijaci.
Trgovina se nalazila kod starog hotela u amcu. Imala je prizemlje,
a na spratu je bila i jedna soba za kartanje. Petar je stanovao u dananjoj ulici
Jovana Cvijia. Dimitrijevii su imali pecaru i kaaru, a staru kuu je
naslijedio moj stric Dimitrije, koga su zvali Mito kao i njegovog sina.
Dimitrije je bio pop i pisao je ljetopis Srpske pravoslavne optine u amcu.
Krsno ime Dimitrijevia je Aranelovdan.
452

Petar je poeo ortaku radnju sa Kostom Maksimoviem koga su
zvali Bijeli, trgovcem iz Bos. amca, porijeklom iz jednog od oblinjih
sela. Kosta je imao neku malu daaru koja je bila uz samu tursku graninu
karaulu na Savi. Tu je prodavao cigarete, ibice i drugu mjeovitu robu.
Kosta nije ivio u amcu nego u selu. Uz daaru je bila jo jedna prostorija.
Kada su Ahmet i Petar doli, poto je Ahmet klao stoku, a nema gdje
ostavljati koe, Petar je molio Kostu da im iznajmi tu prostoriju. Kosta u
poetku nije htio jer nee da ima posla sa Turcima. Malo se nekao, ali im
je ustupio. U posao se ukljuio i Kosta i postao partner na trei gro.
Vremenom su razvili posao. Obogatili se. Petar je ak uspio i svu imovinu u
Velesu da proda. On inae nije sjedio u trgovini, uvijek se bavio na veliko:
ljiva, rakija. Obino u kompaniji ali i samostalno. Ciglana je kasnije sruena
jer nije bila sa dimnjakom nego neka klasina.
Radio je trgovaki posao dugo godina i snabdijevao itav kraj. Otkupljivao
je dnevno po nekoliko desetina kola robe. Imao je nos za posao. Niko od
njegovih sinova to nije naslijedio, osim moda onog to je poginuo u ratu
1915. godine.
U Bosnische Bote za 1916. godinu u spisku sudski protokolisanih
firmi nalazi se i firma Dimitrijevi i Maksimovi prvi puta registrovana
1884. godine.
Firma se bavila i prometom kupovnog sukna.Kupovno sukno bilo je mrke
boje. Bile su ga dve vrste: krpa i bugarija. To je sukno uvoeno iz Bugarske.
Taj uovz je prestao posle 1914. godine. Bilo je i toga da su trgovci iz Bos.
amca (ortaci Kosta Bijeli i Petar Dimitrijevi-Arnaut, rodom iz Velesa)

451
Milenko S. Filipovi Prilozi etnolokom poznavanju severoistone Bosne. , ve
navedeno.
452
Duan Risti Stari srpski trgovci u Brkom, ve navedeno.

165

dobavljali iz Vranja crno sukno i crnu vunu za sukno.
453
Sukno se veoma
trailo u posavskim selima oko amca za izradu mukih pantalona (akira).
U braku sa J elkom je izrodio 10 djece, ali su neka umirala jo kao djeca,
preivjela su:
Mileva (1869), Lazar (1873), Dimitrije (1875), arko (1881), Ikonija (1883),
J oco (1884), Ljubia (1885)
.

Slika br. 16 Petar Dimitrijevi sa sinovima: lijevo Lazar, desno Dimitrije,
arko, a u sredini J oco. Slikano 80-tih godina XIX vijeka.

I) Lazar Dimitrijevi roen je u Bos. amcu 1873. godine
454
. Umro
je u Beogradu 1933. godine. Doktor medicine. 1902. godine diplomirao u
Beu. uveni bosanski politiar, pjesnik. Preselio se u Sarajevo.Dr Lazo se
odmah ukljuio u politiki ivot Sarajeva i Bosne i Hercegovine i uao u ui
krug politiara srpske narodnosti. Dr Dimitrijevi je osnovao posebnu
frakciju koja je izdavala asopis Dan.
Dr Lazo je bio ovjek iroke ruke i svakom amaninu koji mu se u Sarajevu
obratio za pomo je pomogao, pa su ga zbog toga prozvali amaki konzul.

453
Milenko S. Filipovi Prilozi... . isto.
454
Opirnije vidi u Prilozima. U veini izvora godina roenja se pominje 1873. , mada se
negdje moe nai 1875. te 1870. god.

166

Lazo se oenio Olgom Baji iz Bea, iji su roditelji Cincari.
455
Radi se o
Olgi plemenitoj Baji iz najplemenitijeg srpskog roda, praunukom kneza
Miloa Obrenovia. Olga je rodbinski bila povezana i sa baronom Miloom
pl. Bajiem od Varadije, lanom petanske Domovinske kue.
U tom braku su roene:

1. Ljuba (Ljubica) (1903) roena u Sremskoj Mitrovici. Krtena u
amcu.Dimitrijevi-Ili mr. ph. magistar farmacije. Diplomirala u Zagrebu
1928. godine. Apotekar u Kosovskoj Mitrovici, pa u Beogradu. Znanje
jezika: njemaki i engleski. Adresa: Beograd, Dositejeva 37.
456

Ljuba je bila hapena od Gestapoa. Poslije rata je bila jedan od koautora
Vojne Enciklopedije II izdanje, 1971. godine u Beogradu. Bila je udata za
ing. Ilia glavnog ininjera Trepinih rudnika u vlasnitvu Engleza pod
nazivom Trepa Mines Ltd. Mu je pobjegao 1945. godine u London jer je
bio ljotievac. Ona je zatvorila apoteku u Kos. Mitrovici i preselila se u
Beograd. Nisu imali djece.
2. Vera Dimitrijevi-Herman (1906) roena u Sarajevu. Osnovnu kolu
zavrila je 1916/17. godine u Bos. amcu. U Sarajevu se 1924. godine udala
iz 6 razreda gimnazije za Konstanina-Kokola Hermana koji je bio bivi
austrijski oficir, a poslije inovnik Ljubljanske banke u Ljubljani.
Sin je uvenog Konstantina Koste Hermana.
457

Vera je u braku imala dvoje djece. Sina Kostu Kiki koji ivi u Beogradu i
ker Milicu-Ljilju udatu u Francusku. Vera je od polovine avgusta 1941.
godine, a i prije bila lini kurir druga Tita. Uesnik je NOP-a . Otila u
partizane 1943. godine sa sinom, a do tada ilegalac, komunista. Rastala se od
mua. Poznavala perfektno njemaki jezik i bila vrlo korisna pokretu. Posle
rata je bila kulturni savjetnik FNRJ ambasade u Briselu u Belgiji, pa direktor
Direkcije za primjenjenu umjetnost u Beogradu i mecena tada mladih
filmskih glumaca u usponu poput: Voje Brajovia.
Vera je bila vrlo aktivna i u idu gdje je jedno vrijeme ivjela kod svoje
tetke i tamo razvila djelatnost u okviru Srpskog pjevakog drutva Javor-

455
Esad Tihi, navedneo djelo.
456
Zbornik ljekara i farmaceuta sa pregledom zdravstvene slube FNRJ Progres Novi
Sad 1958. godine.
457
Roen u Bjelovaru 1850. godine. Potomak njemakih doseljenika iz Bavarske. Vladin
perovoa pri Zemaljskoj vladi u Zagrebu. Od 1878. godine uestvuje u okupaciji BiH kao
civilni povjerenik. U Sarajevu radio na organizaciji gradske uprave. Sekretar Zemaljske
vlade za BiH. Vladin povjerenik za glavni grad Sarajevo. . Od 1894. godine stalni direktor
Zemaljskog muzeja u Sarajevu. 1897. godine unaprijeen u zvanje dvorskog savjetnika.
J edan od najistaknutijih nosilaca reima. Bio blizak Benjaminu Kalaju. Urednik je
Glasnika Zemaljskog muzeja i od 1895-1903. urednik asopisa Nada. Umro u Beu
1921. godine.

167

Gusle iz 1935. godine zajedno sa amankama Radojkom Stanojevi i
Milenom Markovi koje su tamo jedno vrijeme ivjele.
458

Podatke o Veri dao je i Vladimir Dedijer u biografiji druga Tita gdje kae:

Mio Brai, novinar predtarnog Vremena koji je tajno radio za Sovjetsku
obavjetajnu slubu. Kontakt imao sa masonskom loom, lanovima vlade i
generaltaba, a bio i roak nekih vojnih lica iz najviih krugova ondanjeg
drutva kae: Nekako polovinom avgusta 1941. godine pa do prvih dana
septembra dolazila je preko mojih roditelja dva-tri puta kod mene u
Vrnjaku banju Vera Dimitrijevi-Herman koja i sada ivi u Beogradu u
ulici Ivana Milutinovia 6. Ona mi je donosila pisma od Tita sa potpisom
Stari, kojima su bila priloena i irirani telegrami iz Moskve, naslovljeni
meni. Moja ena i ja smo postali vrlo prisni sa Verom Dimitrijevi-Herman.
459

3. Nada Dimitrijevi-Nekovi (Sarajevo 14.8.1907. -Beograd 6.4.1941.)
Medicinu je zavrila u Beogradu 1936. godine. Tokom studija pripadala
naprednom studentskom pokretu. lan KPJ od 1936. godineUestvovala u
panskom nacionalnooslobodilakom ratu. U paniju dolazi 15. 2. 1937.
godine iz J ugoslavije. Rasporeena je kao lekar u bolnici baze Interbrigada u
Albaseti (Albacete) u kojoj jedno vreme radi njen suprug dr Blagoje
Nekovi
460
. Tu ostaje do aprila 1938. godine kada se deo Interbrigada
povukao iz madridske zone ka Kataloniji. Tada je rasporeena kao lekar u
bolnici u Vi (Vich), a docnije u bolnicu u Sarago.
461
Sve vreme se, uz
humano-etiki i struno-medicinski rada, zalagala u podizanju borbenog

458
Sima Tomoviid-Monografija id, 1973. godine.
459
Vladimir Dedijer Novi prilozi za biografiju J . B. Tita III izdanje. Rad, Beograd 1984.
godine.
460
Roen u Kragujevcu 1907, umro u Beogradu 1984. godine. Medicinu zavrio 1934.
godine u Beogradu. U paniju doao 20. 9. 1937. godine. U Albaseti radi kao ljekar, potom
predsjednik Centralne komisije Interbrigada. Uestvovao u svim borbama. Krajem 1938.
godine postaje upravnik bolnice Interbrigada u Deniju, pa u Barseloni. Imao in kapetana.
Napustio paniju brodom iju je evakuaciju uspeno vodio. Svoja iskustva primjenio u
NOR-u, zauzimao odgovorne politike funkcije. Vijenik II zasjedanja AVNOJ-a. lan
predsjednitva AVNOJ -a. Poslanik Ustavotvorne skutine u Saveznoj skuptini u Beogradu
1945. godine. Podnio je predsjedniku Deklaraciju o proglaenju FNRJ . Sekretar PK KPJ za
Srbiju i jedan od organizatora ustanka u Srbiji. Bio predsjednik narodne vlade Srbije,
potpredsjednik vlade FNRJ . 1952. godine napustio sve dravne i politike funkcije i vratio
se profesiji. Direktor Onkolokog instituta u Beogradu.
461
Vojna enciklopedija, II izadnje, tom 2. Beograd 1971. godine, zatim panija 1936-
1939 Beograd 1971. god. knjiga 5. dr. Blagoje Nekovi- panija sa trideset godina
udaljenosti, panjolska 1936-1939 prilozi sa znanstvenog savjetovanja u Zagrebu 1980.
godine. J ug. akademija znanosti i umjetnosti Zagreb, Nai panci zbornik fotografija i
dokumenata o ueu jugoslovenskih dobrovoljaca u panskom ratu 1936-39 izadnje
panski borci J ugoslavije 1961. godine. Spomenica Med. fakulteta 1920-1970. Beograd
1970. godine. 1935/36. br. 1047. te lina arhiva supruga dr Blagoja Nekovia.

168

morala ranjenika i bolesnika. paniju je napustila u inu porunika (kao
jedan od 105 porunika Interbrigada). S ostalim J ugoslovenima se preko
Katalonije i francuskih koncetracionih logora prebacila u J ugoslaviju i stigla
u Beograd novembra 1940. godine. Poginula je prilikom bombardovanja
Beograda 6. 4. 1941. godine
Od 1939. do 1940. godine u koncetracionim logorima: Sen Siprijen (Saint-
Cyprien) i Areles (Argeles-sur-Mer) koji su bili pusta peana obala na
obalama Sredozemnog mora, ograeni icom i mitraljezima, tu su
maltretirani pune 2 godine. CK KPJ je uspio da raznim kanalima vrati
ilegalno oko 250 biv. pripadnika Interbrigada.
Zajedno sa Nadom i Blagojem u sanitetskoj jedinici uestvovala je i Kraus
Lea porijeklom amanka, koja je bila medicinska setsra i sa Nadom bila
jedna od 14 ena Jugoslovenki meunarodnih dobrovoljki na frontovima u
bolnicama. Lea je roena 1914. godine u Zagrebu, dola 3. 8. 1937. godine
iz J ugoslavije. Pored ova dva logora Nada i Lea su prole skoro kroz sve
logore i to: Girs (Gurs), Verne (Vernet), tvrava Kolijur (Colliqure), zatvor
Kastr (Castres). Ukupno je bilo 15 lekara meu kojima su Nada i Blagoje.
Vihor rata odvojio je Nadu od Blagoja da bi se sa njim vidjela tek poslije
dvije godine u Marselju, pri povratku u J ugoslaviju. Sestra Vera je preko
svih moguih veza uspjela da pred sami rat sredi da Nada i Blagoje dou u
Beograd (a ne KPJ ). Nada se zaposlila u Djeijoj bolnici na Dedinju, a
Blagoje je otiao u svoje mjesto. 1941. godine ona je tog 6. aprila no ranije
bila deurna i pola je sa posla kui, kada je poginula od njemakih bombi.
Blagoje je poslije rata postao predsjednik vlade Srbije, pa ga skinuli na
nekom plenumu, jer je se zalagao da se i u Srbiji grade nove fabrike, a ne u
Sloveniji, poslije se posvetio nauci. Vera i Nada su prvoborci. Vera je imala
veliki stan, sluavku, vikendicu u J elsi na Hvaru. Strina Olga je svata
preturila sa tim mojim stricem Lazom za vrijeme Balkanskih ratova. Poslala
je djecu u amac, a ona za njim u Crnu Goru da ga trai.
Tetka Ikonija je grdila Nadu, a ova joj odgovara: Pa tetka, ja sam postala
porunik.Pih. Ma goni se. ta ima od toga to si postala porunik u
nekakvoj propaloj panskoj republikanskoj vojsci? Bolje bi bilo da si sjedila
kod svoje kue. Tetka uvijek praktina.
462

II) Mileva (1869-1952) udata za trgovca Iliju Petrovia (1863-1906)
iz sela Skugria kod Gradaca. ivjeli u Bos. amcu. Imali su djecu:
1. Perica (1889-1946)
463
solunski dobrovoljac. Naelnik Ministarstva
finansija Kraljevine J ugoslavije. Oenjen sa Marom. Imali su tri sina:
Ljubiu (1921-1945), Vlastimira (poginuo 1945) i Miloa (1930). ivjeli u
Beogradu.

462
Divna Dimitriejvi, isto.
463
Opirnije vidi u Prilozima.

169

2. Milo (1893-1944) trgovac u Bos. amcu. Inae po zanimanju je bio
berberin, pa je kao takav u Prvom svjetskom ratu bio kao dobrovoljac lini
berberin kralja Nikole Petrovi-Njegoa. Posle je otiao na Krf. Odatle je
doao sa vojskom u amac. Imao je defektnu nogu pa nije bio aktivni vojnik.
Invalid je od djetinjstva nesretnim sluajem. Jedno vrijeme je bio poslovoa
u prodavnici Bata u amcu, a posle je otvorio trgovinu. Inae bio je vrlo
dobar, moe se rei profesionalni kockar. Iao je u Monte Karlo da se kocka.
Tamo mu je ivio mlai brat. Silne pare je tamo dobio i izdravao porodicu.
Kockao se u amakom hotelu Grand. Sa kim god je igrao karte Milo je
dobijao partije, to je bilo nevjerovatno Milo se dva puta enio. Prva ena
Leposava Terzi (1909) iz Modrie, a druga Dara Blagojevi. Nije imao
djece. Poginuo je 1. 12. 1944. godine kao rtva faistikog terora na rijeci
Savi u amcu.
3. Lazar (1897-1957) po profesiji je bio berberin. On je sa 17 godina otiao u
dobrovoljce, pa pobjegao sa fronta natrag pjeice kui. Poslije Prvog
svjetskog rata otiao u Pariz, a odatle u Monte Karlo. Sa jednim Parianinom
se udruio i utedio novac te su otvorili veliku brijanicu u Monte Karlu.
Oenio se sa izvjesnom Martom iz Nice. Imali su sina Pjera (1931) ininjera
hemije koji ivi u Oregonu, USA.
4. Stevo (1894-1944) po profesiji je bio tampar, ali to u amcu tada nije bio
atraktivan zanat pa se zaposlio kao trafikant. Bavio se maloprodajom
duvana. Ubijen je 1. 12. 1944. godine u pokolju na Savi u amcu. Oenio se
sa Sofijom Gligorevi (1902-1967) iz sela Turi kod Gradaca. Iz toga braka
su: Kosara (1921) koja je ivjela u Kosovskoj Mitrovici pa u Beogradu,
udata i imala kerku, Ilija Bato (1923-1945) ubijen od strane partizana u
Tuzli, Milkica (1927-2001) udata za Anela Bulada iz Bos. amca, imali su
sina Maria (1956-2007), Momir (1930) oenjen sa Nadom Ibrahimbegovi iz
Bos. amca imaju sina Stanislava Staka (1956).
5. Jelenka (1896-1952) udata za bogatog trgovca Duana Buena (1885-
1972) iz Brkog. Taj Duan je bio brat ore Buena trgovca u Bos. amcu.
Oni su sestrii uvenog branskog trgovca Save elovia, te su naslijedili
imovinu ujaka.
Svadba J elenke i Duana je bila u Grand hotelu u amcu. Ovaj u amcu je
bio slab trgovaca, a ovaj u Brkom veliki i bogati trgovac. J elenka i Duan
su imali: Vojislava arhitektu koji je mlad umro, Momira (1923-1944)
poginuo u partizanima i ker Duanku. Duan je sa sinom Momirom bio u
J asenovcu za vrijeme rata. 1. 12. 1941. godine zatvoren je u Brkom sa
suprugom, sinom i kerkom. Posle smrti supruge, Duan se eni sa J elkom
udovom branskog trgovca porijeklom iz amca (familija njegove supruge)
Dimitrije Mite Dimitrijevia zvanog Mali Mito.

170

6. Ljubia (1904-1993) stomatolog u Parizu. Studirao na Sorboni. enio se
dva puta. prvi brak mu je bio sa Duicom i ima ker Mirjanu Mia
Ostoji
464
(1935), a drugi brak sa Raviojlom iz koga ima sina Milana.
Jedan od brae Ljubia ili Lazar je izvjesno vrijeme ivio u Aliru koji je bio
francuska kolonija.
III) Dimitrije (1875-1940) paroh amaki.1902. godine doe
Dimitrije Dimitrijevi svetenik iz Osjeana, inae roen u amcu 1875.
godine.
465
Radio je dugo godina kao administrant-paroh sa kraim
prekidima sve do druge polovine etrdesetih godina XX vijeka. Zavrio je
bogosloviju sluajno. Naime bio je polaznik tada uvene vinkovake
gimnazije, a najbolji drug mu je bio Hrvat Antun Akamovi. Njih dvojica
su se odali slastima ivota. Pili po krmama, lumpovali. Tada ih istjeraju iz
gimnazije za svagda. Dimitrije koga su svi zvali Mito odlazi na
bogosloviju, a Akamovi u sjemenite.Mito je postao amaki pop, dok je
Akamovi postao msgn. doktor i biskup akovaki. Za vrijeme NDH
Akamovi je bio blizak sa kardinalom Stepincem i kao lan biskupskog
vijea blizak sa Poglavnikom. Nikada nije zaboravio Mitu i sa njim je
uvijek odravao kontakt.
I za Mitu su vezane anegdote.Jedne veeri, pop Mito je podue ostao u
birtiji sa drutvom i tako naefleisan poe kui. Kada se priblii kui, ugleda
da je hendek pred kunim vratima pun vode koja je u meovremenu nadola.
Mito je bio u mantiji koju nije mogao skinuti, niti je zadignuti da pregazi
vodu. U tom razmiljanju, primjeti kako mu u susret dolazi Avdo iki,
njegov stari poznanik i pajda u dogodovtinama. Mito ga zamoli da ga
prenese preko vode. Avdo skide cipele, zasuka nogavice i ponese popa na
leima. Kada su bili nasred vode, pop Mito zapjeva iz sveg grla Nosi Savo,
to nosila nisi, nosi Ture, to nosio nisi! Nato Avdo spusti popa u vodu, te on
u mantiji i cipelama nastavi put kroz vodu do kunog praga, morajui tako
platiti svoju alu.
466
. Dosta liberalan. J ednom je u vrijeme najstroeg posta
doao kod svoga brata arke i sa vrata obratio se njegovoj eni Radinka!
Sipaj rakiju i stavljaj meze. Radnika povika na njega Kuku Mito, najstroi
post, a ti pop. Njegov odgovor je bio Ne ulazi grijeh na usta ve izlazi iz
usta. Od oca Petra naslijedio je ta drugo nego kaaru i pecaru rakije, ali i
staru kuu Dimitrijevia u amcu.

464
Filmski kostimograf. Radila na filmu i ostvarila zapaene kreacije u filmovima: Veliki
transport, Okupacija u 26 slika, seriji Misija majora Atertona i dr. Udata za filmskog
reditelja Radenka Ostojia, koji je reirao film Saa. Radenko je za taj film 1962. godine
dobio na Pulskom festivalu Veliku srebrenu arenu i nagradu za scenariji. Film je postao
klasik jug. kinematografije. Pomonik je Antuna Vrdoljaka 1972. godine u reiji popularne
serije Prosijaci i sinovi, pomonik reditelja serije Tale, a 1980. godine reira uvenu
djeiju seriju Jelenko.
465
Iz Ljetopisa bos. amake eparhije.
466
Esad Tihi, navedeno djelo.

171

Mito se oenio Olgom (1879) roenom u Karlovcu, ali porijeklom iz
Sarajeva. Ona je izvrila samoubistvo 1932. godine. Njima su umrle dvije
keri: Koviljka (1902-1905) i Koviljka (1906-1907). Kada mu se rodio sin
1908. godine odluio je da mu dade svoje ime jer se vjerovalo da e tako
dijete ivjeti. Ovaj Dimitrije ili kako su ga zvali mali Mito bio je trgovac i
preao u Tuzlu gdje je ratne 1941. godine umro u 33 godini ivota. On je bio
oenjen Elizabetom Kovaevi (1915) iz Sl. Kopanice koja je udajom prela
na pravoslavnu vjeru i dobila ime J elka. Iz tog braka su: Olga (1935) i
Ljubomir (1936). Olga sada ivi u upanji u Hrvatskoj, dok je Ljubomir
umro 1993. godine. Svi su ivjeli u Brkom. Kada se Olga udala za Stanka
Matia u upanju sa njom je tamo otila i J elka. Ljubomir je bio bankarski
slubenik i 1993. godine je sahranjen u grobnicu Duana Buena za koga se
njegova majka udala kao udovica. Od Ljubomira je sin Tihomir roen 1969.
godine jedini po mukoj liniji koji nosi prezime Dimitrijevi.
IV) Ikonija (1883-1958) roena u amcu, umrla u Beogradu. Udala
se za Iliju Filipovia-Nikaa, sudskog inovnika za vrijeme Austrije. On je
prije Prvog svjetskog rata bio zamjenik kotarskog predstojnika u Osijeku, a
ve 1916. godine se spominje kao pomoni uredski pristav u Kotarskom
sudu u Bijeljini. Poslije rata je bio upravitelj Sreske ispostave u amcu.
Umro je i sahranjen u amcu i na spomeniku mu pie direktor i rezervni
kapetan Ilija Filipovi-Nika 1878-1939. Svome prezimenu je dodao ovo
Nika jer je to njegovo pleme porijeklom iz Crne Gore, inae je roen u Bos.
Petrovcu, tamo se zovu Nikai. Ikonija je sa njim imala tri sina: Mirka,
Milenka i Ratka.
1. Mirko (1904-1928) zavrio je Pomorsku kolu trgovakog smjera. Plovio
kao oficir duge plovidbe na trgovakom brodu po svijetu. Poslije je otiao u
Pariz da studira pravo. Tamo je upoznao nekog Parianina koji je naslijedio
neke pare, a i Mirko je donio para. Udrue se i kupe tvornicu obue pod
steajem. Uzeli kredite, radili jedno vrijeme normalno. Sklope ugovor sa
SSSR, i narue nekakve sandale. Radilo se o dosta vagona te obue, ali
modeli za rusko trite koji nisu po evropskoj modi i kada je sve bilo gotovo
Rusi otkau narudbu. Oni ponude sandale evropskom tritu ali niko ih nije
elio. Firma bankrotira i ode pod steaj. Mirko je pisao ocu da mu pomogne,
a ovaj odgovara Sam pao, sam se ubio. Mirko se 1928. godine ubio, a
Parianin se nije ubio. Otac Ilija i brat Milenko su otili u Pariz na sahranu.
Tada su traili da vide koliki je dug te firme. Francuzi im kau da oni nisu
duni jer naslednici bankrota-samoubice ne plaaju dugove. Ilija je ipak
isplatio sinovljev dio duga, to je francuska tampa propratila sa uenjem.
Ikonija je do kraja ivota zamjerala Iliji to nije Mirku poslao pare na
vrijeme. Onaj Francuz je otplaivao polako svoj dio duga uz pomo
familije.
467


467
Divna Dimitrijevi, isto.

172

Prialo se da se Mirko ubio radi Jevrosime Cice Babi koja se isto 1925.
godine na studijama u Parizu ubila. Tada se po amcu govorilo da su se njih
dvoje zavoljeli. Bili su oboje lijepi, oboje studenti i oboje iz amca. Ona je
bacila upaljenu peglu u kadu ili upalila plin, a on iz pitolja ili isto plin.
Ikonija se intenzivno druila sa Zorkom Babi Cicinom majkom u
Beogradu, kada je ivjela tamo kod sina Ratka. A i Zorka je ivjela sa
kerkom Milicom i zetom Ivom Andriem.
468

Ovo je bila tabu tema i u kui Babia. Meutim Mirko je po tvrdnjama
njegove blie familije ivieo nevjenano sa jednom mladom francuskom
aristokratkinjom koja je imala onaj prefiks de.
2. Milenko (1907)
469
zvani Nemanja. 1916/17. godine zavrio osnovnu
kolu u Bos. amcu, a gimnaziju u Novom Sadu. Oenjen sa Brankom
Pavlovi-Bojadi (1917).
3. Ratko (1914-1998) osnovnu kolu zavrio u amcu. Prvi razred gimnazije
pohaao privatno u Sl. Brodu, a ostale u Novom Sadu. Zavrio je pravo u
Beogradu. Govorio nekoliko jezika: njemaki, engleski, francuski i jo par
jezika. Zaposlen je bio kao pravni savjetnik u J ugobanci Beograd. Iao
jednu godinu u J unu Ameriku. Oenio se sa Marom i imao dvije keri:
Sneanu i Svetlanu (zaposlena u Narodnoj banci J ugoslavije sada Srbije).
Jedna od keri je godinu dana bila na usavravanju u Beu. Njegova supruga
Mara (1920) kerka je pukovnika kralj. vojske i roena je Beograanka.
Ratko se bavio i pisanjem. Objavio je vie lanaka u listu Pravda i Javan
rad, od 1936. do 1940. godine. Poslije rata pisao i za beogradsku Politiku
odreene lanke. Zanimala ga prolost rodnog grada i samostalno je vrio
istraivanja. Objavio je u amakim novinama u broju 51 od 22. 9. 1987.
godine lanak pod naslovom Na amac izmeu dva rata- Sjeanja starog
amanina.
V) arko (1881-1966) trgovac. Zavrio trgovaku kolu u Brkom
1895/96. god. Kasnije inovnik. Oenjen sa Radinkom ro. Stankovi
470

(1896-1976) iz Odaka. Imali su djecu:
1. Divnu (1920) uiteljica. Zavrila gimnaziju u Sl. Brodu 1939/40. godine.
Udata za dr Ivana Ujevia
471
. U tom braku je roena Dunja (1946-1999)
prof. knjievnosti udata za Branka mitrana, imaju ker Tamaru. Dunja je
bila oboljela od mulitplex skleroze.

468
J elena i Mioljka Tovirac Tiina, 1. V 1997. godine u razgovoru sa autorom.
469
Detaljnije vidi u prilozima.
470
Kerka Alekse Stankovia i Mire ro. 1872. godine. Aleksa Stankovi se spominje 1886.
godine u Bosanskoj vili kao jedan od njenih prvih pretplatnika. Mada se Radinkino ime
negdje pominje i kao Radmila.
471
Roeni roak uvenog pjesnika Avgustina Tina Ujevia. Dr Ivan Ujevi (1919)
diplomirao u Zagrebu 1949. godine. Lekar zdravstvene stanice Imotski. Znanje jezika:
francuski. Mjesto boravka: Imotski. Zbornik ljekara i farmaceuta... . isto.

173

2. Aleksandra (1921-1965) udata za Jozu Vukovia. Imaju djecu: Vinju
(1945), Draena (1942-1990) i Davorina (1943).
3. Mirta (1928-2001) slubenik. Udata za Vojka Subotina iz Stapara,
Sombor. Razvedena. ivjela u amcu. Nisu imali djece.
4. Joco (1924-1943) neenja. Poginuo nesretnim sluajem na radnom mjestu
u Elektrinoj centrali u amcu.
5. Mirko (1930) oenjen sa Katom Luka. Imaju dva sina: Nenad (1966) i
Drako (1969).
arko je bio u amcu trgovac, pa ugostitelj ali je bankrotirao. Na prijedlog
sestria Perice Petrovia otiao je za slubenika knjigovou u Standard
Oil Comp. Bos. Brod. Sada je to Rafinerija nafte u Brodu. 1941. godine se
vratio sa porodicom u rodni grad. Supruga Radinka je bila iz bogate porodice
iz Odaka. Otac trgovac. Njen otac ili pak jedan od strieva bio je upravitelj
imanja uvenog Petrarki efendije Petrovia trgovca i veleposjednika iz
Sarajeva. To imanje se nalazilo u selu Slatina pored Bos. amca. Inae su
kasnije stanovali u Svilaju, optina Odak.
Mi smo ivjeli u kui u amcu koja se nalazila gdje je sada hotelska bata.
Tu sam se ja rodila. Tu kuu u centru grada je pravio moj djed Petar. Kada je
moj otac krahirao i sve prodao, na temeljima djedove ledare u Donjoj Mahali
napravio je kuu gdje smo ivjeli kasnije kada smo se vratili iz Broda. Moja
sestra Mirta je tu kuu prodala. Djed je imao jo jednu veliku kuu sa dva
ulaza gdje je pecara za rakiju. Danas je tamo kua oria kod stadiona. Taj
cijeli skver od kue Ajke eri pa do iza Rustike bila je djedova zemlja.
Tu je bila ta pecara, kaara. Sve je to bilo ozidano, a dalje zgrada sa
buradima za rakiju od 500 do 1. 000 litara.
Placevi, gdje su sada kue Ibrahima H. Avdia, Nezirovi Safeta pripadali su
tetki Ikoniju. Tu su bile kue gdje su stanovali Stanko Fier Vukosavljevi
i fotograf Vlado Samardi. Sve od oka do oka je bilo nae. Djed je to
podijelio kerima Ikoniji i Milevi.
Tata je za vrijeme rata bio u amcu i radio u ZEMPR-u.
472

VI) Joco (1884-1915) poginuo je 1915. godine kao austrijski
podoficir na rijeci Piavi. Bio je oenjen sa Zorkom iz jedne poznate srpske
trgovake porodice iz Tuzle. Nisu imali djece. Te godine biran je za
gradskog zastupnika Bos. amca u gradskom vijeu. Otac Petar je na
njegovo ime 1898. godine registrovao prodaju ribe, a ta prodaja je
nastavljena do 1918. godine na isto ime i poslije J ocine smrti.
VII) Ljubia (1885-1925) umro je od tuberkoloze-suice 1925.
godine. Bio je diplomirani pravnik. Intelektualac. Pravo je zavrio u Gracu u
Austriji. Svi oni su automatski postajali i austrijski oficiri. Kada je izbio rat
on se u Gracu oenio sa Slovenkom koja se zvala Franciska. Prela je na
pravoslavlje i uzela ime Ljubica. Bila je potanska slubenica. On je u ratu

472
Divna Dimitrijevi, isto.

174

dobio TBC. Nije odmah primjetio. Pred samu smrt je doao u amac, da tu
umre. Inae je ivio i radio u Mariboru i Obrenovcu.

Kosta Maksimovi
Ortak Petra Dimitrijevia, nosio je nadimak Bijeli. Rodom iz
jednog od oblinjih sela. Sin je Maksima Kria. Kosta je bio vlasnik i
ciglane 1901. godine. 1902. godine spominje se firma Kosta Maksimovi i
drug (trgovina svinjskih proizvoda). Roen je 1841. godine. Umro je u 69.
godini 19. 10. 1910. Nije bio braan. Zanimanje: trgovac. Uzrok smrti suica
i kima. Sahranjen 20. 10. 1910. godine.
473
Kosta je puno putovao po
svijetu: Carigrad, Be, Moskva. Govorio je nekoliko jezika. Poto mu ortak
Petar nikada nije dobro nauio ovdanji jezik, Kosta je prevodio. Petar je
govorio kao Makedonci (iako je znao turski i grki). Kosta je iao i traio
pomo za CA (Crkveno-kolsku autonomiju) u Rusiju, u Beograd. to god
je trebalo za Srbe. On je to mogao jer je ivio od rente, a u posao se ukljuio
sa imovinom i znanjem jezika. Kad je trebalo da Petar zakupi ribolov Kosta
je prevodio, a Petar potpisuje. Nije osnovao porodicu te nije imao nikoga.
Stanovao je sa Dimitrijeviima u kui, a kada je umro sahranjen je u njihovu
grobnicu. Kosta je bio inicijator osnivanja Srpske kole u Bos. amcu 1879.
godine. Putovao je i poslovno u Grku, Bugarsku, Makedoniju, Tursku pa je
i ta putovanja koristio u humanitarne svrhe.
On je bio srpski narodni predstavnik iz BiH na zboru u Sarajevu decembra
1899. godine, gdje su se okupili srpski predstavnici crkveno-kolskih
optina. Taj zbor po novom kalendaru je odran 11. 1. 1900. godine.
474

1901. godine biran je na poloaj donaelnika Bos. amca u mandatu od 4
godine.
1884. godine je osnovana firma Dimitrijevi i Maksimovi Bos. amac i ona
se spominje i poslije smrti svojih osnivaa, ak sve do 1918. godine. Ta
firma, ali i sam Kosta Maksimovi bila je veliki prilonik raznih besjeda o
emu je pisala Bosanska vila. Izmeu ostalih:
- Dimitrijevi i Maksimovi po 5 forinti za odravanje svetosavske besjede u
Graanici i Konjicu 1890. god.
- Dimitrijevi i Maksimovi 1 forinti za odravanje svetosavske besjede u
Graanici 1892. god, a u korist podizanja spomenika Simi Milutinovia-
Sarajlije.
- Dimitrijevi i Maksimovi B. amac 1 forintu za srpsko-pravoslavni
crkveno-kolski odbor u Graanici 1892. god
- Kosta Maksimovi iz amca 2 forinte za odravanje svetosavske besjede u
Gradacu 1892. god.

473
Knjiga umrlih 1910. godine amake parohije. Zapis o Kosti dao paroh Jovan Risti iz
sela Novi Grad.
474
Mitar Papi Istorija srpskih kola u BiH Svjetlost , Sarajevo 1986. godine.

175

- Kosta Maksimovi iz B. amca po 1 forintu za odravanje svetosavske
besjede u Doboju, Ljubinju, D. Tuzli, Konjicu, Bugojnu 1892. god.
- Kosta Maksimovi B. amac po 1 forintu za odravanje svetosavske
besjede u Gradacu i, Konjicu 1893. god. .
475


Izetbegovii
Izetbegovii su u Bos. amac doselili iz Beograda u doba kada se
naseljavaju Muslimani iz Srbije. U periodu izmeu 1863. do 1867. godine.
Oni su prva muslimanska kua, najbogatija i najuglednija. Bili su trgovci,
zemljoposjednici i pripadnici turske aristokratije. U Beogradu su se prezivali
Jahii (Jakii) ili Jahje.
Preci Izetbegovia (Jakia) bili su iz Beograda i pria se da su imali tapiju
na Adu Ciganliju.
476

Izvjesni Hasan Jahi sa bratom Aliagom dolazi u amac i tu uzimaju
prezime Izetbegovi po nekom Izet-begu. Hasan umire, a Aliaga eni
njegovu enu Sadiku (roena 1867. u Beogradu, navodno praunuka dahije
Aganlije. Njena majka dolazi sa njima u amac, ona je unuka pomenutog
dahije). U Bos. amcu niko nije znao turski osim Petra Dimitrijevia i Koste
Maksimovia sa kojima su one govorile samo turski.
Jahii tj. Izetbegovii su bili visoki turski vojni oficiri u Beogradu i
savjetnici u paaluku. Aliaga je roen u Beogradu u dananjoj Francuskoj
ulici, u kui koja je postojala do iza rata. Aliaga je obavljao visoku funkciju
u Beogradu, te je po prii prebaen u Istanbul. Tamo je upoznao tursku
djevojku imenom Sadika (Sedika) koja je ivjela u Isjudaru (Skutari-
predgrae Istanbula) na azijskoj strani Bosfora.
U amcu se Aliaga poinje baviti trgovinom, kree u zajedniki posao sa
Dimitrijeviem, HadiHasanagom Alibegoviem i izmiima.
Samo jedna porodica trgovca Ali-age Izetbegovia koji je iz Beograda.
Aliaga uzima nadimak Biogradlija i to stavlja ispod firme. Tako je to
stajalo sve do jula 1914. godine kada je zbog nastalog rata izmeu Srbije i
Austro-Ugarske Izetbegovi izbrisao nadimak firme.
477

U Almanahu Bosnische Bote za 1916. godinu u popisu sudski
protokolisanih firmi pominje se trgovaka radnja: Izetbegovi Alije prvi put
registrovana 1890. godine kao trgovina mjeovitom robom. Dok se 1912.
godine se spominje ista trgovina kao istaknuta firma za zemaljske proizvode.
Ova familija je bila toliko bogata da je prije vie od stotinu godina kada je
gradonaelnik Bos. amca bio Alija Izetbegovi posjedovala oko 100 kua.
Kao vrlo moan i ugledan ovjek Aliaga je punih 28 godina bio

475
Bosanska vila list za zabavu, pouku i knjievnost, Sarajevo. godita od 1885 do 1914.
godine.
476
Milenko S. Filipovi Prilozi... isto.
477
Politika 15. juna 1977. godine.

176

gradonaelnik, a kada je 1918. godine demontiran most na Savi i prenesen u
Mitrovicu prema tvrdnjama pojedinaca mjetana most se mogao kupiti za
milion kruna, a mogao ga je platiti sam tadanji naelnik Alija Izetbegovi.
Od imanja ove familije u amcu danas nije ostalo gotovo nita, sem par
starih masivnih kua i rodna kua Alije Izetbegovia (biveg predsjednika
BiH) u glavnoj ulici. U spisku akcionara Srpske banke u Zagrebu spominje
se ime Alije Izetbegovia i njegovog sina Mustafe.
Stari Izetbegovi je bio veliki prijatelj cjelokupnog srpskog naroda u
Posavini. O tome svjedoi i jedan sluaj pred sam poetak rata, a poslije
atentata na Ferdinada 1914. godine kada je poeo progon Srba.
Naime dola je austrougarska vojska na pijacu (gdje je sada park). Austrija
nije imala milion generala. Taj general- komandant ode kod naelnika
Aliage i kae da hoe da uhapsi oko 100 Srba kao taoce. Na pitanje: ta e
Vam to? on je odgovorio: Radi sigurnosti vojske. Aliaga mu je pokuao
pruiti druge garancije Ja Vam garantujem za sigurnost. . Komandant nije u
to vjerovao i krenu da hapsi. Aliaga mu je otro odbrusio Ja ne dam. Te
ljude neete voditi ako treba za cara Franju, vodite mene. General vie nije
htio ni da razgovara. Aliaga sjede u fijaker pa u Tuzlu. Tamo je bila glavna
komandantura. Ispriao je sve tamo i ponovio da on garantuje da se vojsci
nee nita desiti. I dok je doao iz Tuzle u amac generala su depeom
smijenili. Odmah je kurir doao i smijenio ga. Postavljen je drugi
komandant. Nisu pohapsili one ljude. Po tome je Aliaga poznat.
478

Poznat je po tome to je spasio je ivot trgovcu Iliji S. Ristiu, svome
komiji iz Bos. amca koga su Austrougari optuili za pijunau u korist
Srbije.
Dok 1918. godine taj isti Aliaga doivljava neugodnosti. Prema knjizi dr
Atifa Purivatre JMO u politikom ivotu Kraljevine SHS Svjetlost,
Sarajevo 1977. godine kae se.
Na insitiranje poslanika Hamzalije Ajanovia 29. maja 1923. god da
mu se odgovori na vie pitanja o naknadi tete za opljakana imanja,
naroito muslimanska u novembru i decembru 1918. godine za koja djela su
pronaeni krivci, ali se na sudu predmeti zavlae, odgovorio je ministar
pravde dr Lazar Markovi. Izjavivi da je jedan dio tubi zavren, a drugi
dio aboliran, te da u pitanju Ajanovia nema podataka na koje bi konkretno
odgovorio, javio se za rije Husein Ali i naveo konkretne primjere ubistva i
pljake. Ali je pri tome pomenuo imena izmeu ostalih i Alije Izetbegovia
iz Bos. amca i Izeta Jahia iz Gradaca.
Aliaga je imao po tadanjim muslimanskim obiajima dvije zakonite ene
istovremeno.
Prva je Sadika sa kojom je imao:
I) Hasan-agu (1890)

478
Ibrahim H. Avdi, u razgovoru sa autorom 2000. godine.

177

Oenjen je bio sa Hasibom Gradaevi iz Gradaca (boni potomak Husein-
kapetana). Umrla je pri drugom porodu. Hasan-aga je umro od kuge kojom
se zarazio prilikom putovanja u Istanbul. Sahranjen je u amcu uz sanitetsku
i karantenstku kontrolu dr Dokala. Iz ovog braka su imali.
1. Refiku (1907-1974) u amcu su je zvali Refik-hanuma. Bila je zarunica
Rizaha Kuukalia iz Brkog (begovska porodica), ali se nisu vjenali nego
se ona udala za amakog advokata dr Dafera Mehmedagia roenog u
Doboju 1893. godine. ivjeli su u velikoj kui na uglu ulica Nikole Tesle i
Cara Duana.
Ona kua na uglu moje stare ulice, Refik-hanume. 1948. godine bila
sam kod nje u kui i tamo mi je pokazivala puno nakita i to kvalitetnih i
vrijednih komada sa dijamantima, safirima, rubinima, smaragdima. Imala je
dijademe i tijare. Vrlo bogata bila. Pravila je jednu vrstu baklave od badema,
a ne od oraha. Refikin mu advokat je bio spasio stan ispod sata od mog
brata Save. On se uselio. Refika se u Daruvaru lijeila jer je bila nerotkinja,
ali nije uspjelo. Mu je bio rastavljen od nje i stanovao u tom stanu i uvao
da ne pokradu stan, jer je imao dogovor sa mojim bratom. Inae je Dafer
bio kolski drug sa velikim upanom Velike upe Posavje dr Vladimirom
Saboliem, pa su ga se ustae bojale. Refikinog brata nisam nikada vidjela.
On je puno vremena provodio u njihovoj kui na imanju Jasenik gdje su
imali puno zemlje. Kua duboko u njivama prema selu Pisarima. On je
nadgledao radnike jer se sve runo radilo.
479

2. Ahmet (1910) zvani Ahmet-beg. Zvanino poljoprivrednik. Oenio se
1934. godine, iz jedne uvene sarajevske porodice Osmanagi. eni je bilo
ime Lutfija (Lutvija) inae sestriina Zekire Muteveli-Vajzovi (Bos.
amac). Razveli su se. ivio je u toj kui sa sestrom i poslugom. Za Ahmeta
se prialo da je od te kue do Odaka mogao otii pjeice, a da ne stane ni na
pedalj tue zemlje. Navodno sve je to bilo njegovo imanje. Refika i Ahmet
su sve svoje imanje naslijedili od majke i nene Gradaevia (imanje
J asenik i drugu zemlju).
Poslugu u kui inili su im: Mujkanovi Munira sluavka (1915) i
Heimovi Sabir sluga (1928). Pored njih postojala je jo jedna djevojka,
Refikina drugarica. Ona je bila ropkinja koju su Refikini roditelji kupili na
pijaci robova. Bila je crnkinja i roena je 1880. godine u Etiopiji u Africi.
Zvala se Ademovi Bahrija (Bahta). Nadlena je bila u Turskoj. Izetbegovii
su je kasnije udali za bjelca i dali joj neku kuu u miraz. Prodaja robova je u
Osmanskom carstvu prestala jo prije nego je Bos. amac osnovan.
II) Mustafa (1895-1950) trgovac. Oenjen sa kerkom svoje maehe
tj. druge istovremene oeve ene. Ona se zvala Sevleta Maglajli. Iz tog
braka sa Sevletom imao je djecu:
1. Sabriju (1913) stomatolog u amcu kasnije u Gradacu.

479
Lepa Stavri-Aleksi, isto.

178

2. Bahriju (1919) zubar. Partizan od 15. 12. 1944. godine. Umro 1946.
godine. Oenio Behiju Alagi.
480

Druga Mustafina ena je Hiba Dabija
481
iz Sarajeva. Oenio ju je 1921.
godine. Iz tog braka su:
1. Alija (1925-2003)
482
predsjednik BiH i Stranke Demokratske akcije
(SDA). Oenjen 1949. godine sa Halidom Repovac (1923). Djeca: Bakir
arhitekta (lan Predsjednitva BiH), Lejla dipl. matematiku, Sabina
zavrila francuski i engleski.
2. Nurudin Braco (umro 2010).
3. Nafija (1922)
4. Hajrija (1924)
5. Arzija (1928-1997) udata za Ibrahima Silajdia. Imaju keri: Aidu i
Edinu.
Mustafa je bio trgovac. Poeo je ortaki posao sa izvesnim Jevrejem pod
imenom Alkalaj, ali J evrej je nestao i firma je bankrotirala. Potom se
preselio sa porodicom u Sarajevo. Tamo je postao sitni inovnik. Inae teak
invalid koji je ranjen u Prvom svjetskom ratu na italijanskom frontu na rijeci
Piavi.
III) Izet-aga (1898-1934) trgovac. Oenjen sa Safijom izmi
(1903) koju su svi zvali Izetaginca. U tom braku su roeni:
1. Mirza (1924-2004). Trgovaki pomonik, knjigovoa. Borac Posavsko-
trebavskog NOP odreda od 10. 2. 1945. god. Direktor firme Mebo Bos.
amac u periodu 1974-1976. Oenjen sa Hildegard Beker (1923) zvanom
Hilda koja je izvrila samoubistvo. Mirzo je umro u izbjeglitvu u
Gradacu 2004. godine.
2. Hasan (1931-2010)
483
dipl. dr veterine i dipl. ing agronomije univerziteta
u Zagrebu. Dugogodinji direktor Veterinarske stanice Bos. amac.
Predsjednik Skuptine optine Bos. amac 1984-1986. Oenjen sa
Gordanom Franievi (1938-2010) iz Male Dube, Makarska. U tom braku su
roeni: Zlatan (1964) diplomirao na Muzikoj akademiji u Sarajevu.
Muziki urednik BHT, te Zinaida zvana.Zina (1963). Gordana i Hasan su
preminuli u Sarajevu nakon due bolesti.
IV) Faik (1906-1988) posjednik i ugostitelj. Oenjen sa Eminom
Edhemovi (1908-1975) iz Brkog. Faik je poslije rata bio dugo godina
direktor hotela
484
. Imali su djecu:

480
Ona je kerka prof. ukrije Alagi, biveg direktora tuzlanske gimnazije, jednog od prvih
i najpoznatijih studenata iz BiH u Beu u periodu 1884-1900. Zavrio Orijentalistiku i
slavistiku. lan Glavnog odbora Gajreta u BiH.
481
Sestra uvenog glumca Reihana Demirdia iz Sarajeva.
482
Detaljnije vidi u prilozima.
483
Detaljnije vidi u prilozima.
484
1941. godine on je zbog uvrede kralja upuen na prisilan rad. (Hrv. dr. arhiv-Sreska
ispostava Bos. amac)

179

1. Sadeta (1928)
2. Sead (1932) prof. dr bivi dekan umarskog fakulteta u Sarajevu. Oenjen
sa Lebibom.
3. Safet (1934-1998) kroja. enio se dva puta. Prvi puta sa Zorom ima sina:
Dinu (1959), a drugi puta sa Marom Mijani (1951) i ima: Dinku (1972) i
Denisa (1974).
4. Izet (1936) oenjen sa Ramizom Podgorac (1946) imaju: Adisa (1966) i
Almu. Izet je poslije izbora 1990. godine postao potpredsjednik Izvrnog
odbora SO-e Bos. amac.
5. Nadija (1938) udata za Fuada Alibegovia iz amca.
6. Mustafa (1940) umro kao dijete.
7. Sadika (1942) udata u Sarajevo.
V) akira (1918) umrla kao dijete od arlaha.
Stari Aliaga istovremeno je oenio Raziju Alibegovi-Maglajli (1880)
roenu u Odaku. Posjednicu koja je poticala iz poznate derventske
begovske porodice Alibegovi. Ta familija je imala istaknutu ulogu u J MO,
Gajretu, te su posjedovali veliku i uvenu biblioteku u cijeloj BiH.
Spominje se Esad-beg Alibegovi. Inae Razija se prvo udala za Maglajlia
u Gradaac (Ibrahim Maglajli je bio peti Reis-l-ulema), a posle njegove
smrti za Aliagu. U miraz mu je donijela imanje Cvek dananju fazaneriju
Mere optina Odak, 10 km. od amca preko rijeke Bosne u povrini od
13. 000 ha.
Sluga u kui u amcu im je bio Pirgi Mujo (1871) iz Odaka.
Djeca iz ovog braka su:
VI) Midhat (1913) zvani i Ahrizah. Oenjen sa Nadijom (1925)
imaju sinove: Dubravka i Gorana.
VII) ukrija (1916) sudija. Oenjen sa Memnuna Zuki (1922).
Imaju sinove: Hajrudina i Midhata Esada.
VIII) Hajrudin (1920-1941). Ubijen od strane ustaa u Bos. amcu.
U noi 14/15. juna 1941. godine ustaki oficir Cesar Lovro, koji je doao iz
Zagreba, ubio je u kafani naoigled graana u Bos. amcu Hajrudina
Izetbegovia, zbog toga to mu nije htio pokazati legitimaciju.
485
. Kad se
Izetbegovi odupro (samo rijeju) tome zlostavljanju, ustaki junak je
potegao revolver i na mjestu ga ubio. Sutradan na pogreb se iskupila cijela
arija, okolica i pod zelenim bajrakom i muklom prijetnjom prola kroz
grad.
486

Alijangin sin ukrija je tokom Drugog svjetskog rata bio komadant
muslimanske legije, koja je titila grad. Ona nije odmah formirana i nije
mogla sprijeiti odvoenje nekih ljudi u logor (17 mladia) 1941. niti

485
Esad Tihi Posavsko-trebavski NOP odred 1983. godine.
486
Politiki vjesnik Vjesnik radnog naroda 1940-1941. Priredio Vladimir Stopar. Zagreb
1965. (broj 8 (9), god. 2 poetak srpnja 1941)

180

odvoenje Jevreja ali njenom formiranju je doprinijela Hajrina smrt jer se
muslimanske mase okreu od ustaa.
Za ukrijno spasavanje izmeu ostalih konkretno vezana su dva sluaja:
ovdanji kazandija Vasilije Tomi i pravoslavni svetenik. Njih dvojicu
povele su ustae u selo Prud, gdje im je prijetila smrt. ukrija je sa same
obale rijeke Bosne takorei oteo ove ljude i spasio. Svetenik se zvao J ovan
Vukadinovi, izgleda da je iz Banata. Uglavnom se zna da je vjenao
ovdanjeg graanina Stanka Ristia. Meutim 1943. godine kada su partizani
drali miting u Bos. amcu, jedan govornik (navodno Blao urii) napao
je ovog svetenika i nazvao ga Germogenom
487
i rekao da svi brakovi koje je
on vjenao su nevaei.
488

Legija prema narodu nije bila loa, titio se srpski ivalj.
489

Partizani su imali nalog da u amcu ne napadaju legiju, ve samo Nijemce i
ustae. Ipak 1. 12. 1944. godine ustae protijeruju legiju iz amca i isti dan
hapse graane Srbe koje ubijaju na rijeci Savi u masovnom pokolju.
Poslije rata ukriji je sueno kao pripadniku neprijateljskih snaga i oficiru,
ali zauzimanjem potenih graana Srba on je osloboen.
Ova porodica je bila bogata i ugledna u Bos. amcu, kako u
privrednom tako vidimo i u politikom ivotu grada. Inae svaki lan te
porodice imao je godinji prihod iz jedinstvenog fonda kojim je upravljao
Aliaga kao svojevrsnu apanau.
Interesantna je i ova povezanost sa dahijama. U beogradskom paaluku 4
dahije su uzele vlast: Mehmed Foi porijeklom Hercegovac, bajraktar
Aganlije Bosanac (ranije prost laar), Kuuk Alija Devrlji rodom
Rudnianin i Novopazarac Mula Jusuf. Oni su razdijelili Srbiju na 4 dijela i
na elo uprave stavili svoje ljude. Aganlija je dobio Sokolsku nahiju, Kuuk
Alija Pomoravlje. Kuuk Alija i Aganlija su se otro sukobili. Uprava je bila
nasilna i bezobzirna i izazvala je veliki narodnu ustanak 1804. godine.
490

Starac Foa predloi da se poalje Aganlija kao narodu najugodniji od
dahija, te da raju umiri... Kuuk Alija je bio najvei zlikovac.
491

Branski Kuukalii potomci su poznatog dahije iz Prvog srpskog ustanka.
492

Izetbegovii i Kuukalii su planirali da se potomci ovih dvojice dahija u
Bos. amcu spoje u braku: Refika (Aganlija) i Rizah Kuukali (Kuuk
Alija) ali do braka nije dolo. Inae ovi branski Kuukalii su u amcu

487
Maksimov Germogen (1861-1945), patrijarh, ruski bjelogardejski emigrant. Prijatelj
Raspuina. Poetkom lipnja 1942. godine postavljen od Pavelia za prvog poglavara
tzv.Hrvatske pravoslavne crkve. 29. VI 1945. osuen na smrt strijeljanjem.
488
Mirza Izetbegovi u razgovoru sa autorom. amac 1995. godine.
489
Graa za Monografiju Bos. amac knjiga II isto.
490
Prof. Stanoje Stanojevi Narodna enciklopedija SHS Zagreb 1925. god.
491
Ustanak na dahije 1804. god izdanje SKZ Beograd 1954. god.
492
Stanoje Stanojevi Narodna enciklopedija SHS II knjiga, Zagreb 1925. god.

181

imali dosta kua i posjeda. 1894. godine spominje se Fehim-aga Kuukali
iz Bos. amca kao pretplatnik Matice Hrvatske. U amcu i danas postoji
Begova kua ili originalnog naziva Villa Kuukali. Inae Alija
Kuukali je bio najbogatiji branski trgovac. Podigao je mnoge zgrade i
kue u Brkom. Kua u Brkom je 2003. godine proglaena nacionalnim
spomenikom BiH. Kua u amcu je prije rata bila takoer pod zatitom
drave, ali dolaskom novih drava njen status je blago reeno nepoznat.
teta za jedno djelo uvenog arhitekte Aleksandra Witeka.

Rittermannovi
Ritermanovi su Poljaci iz Krakova. Bili su narodnjaci, borili su se
protiv germanizacije Poljske, zalagali se za uvoenje poljskog jezika u
njihov parlament. Za vrijeme germanizacije Poljske emigrirali su u Austriju i
preuzeli prezime Riterman. Poljsko prezime je glasilo Sapjeha. Osniva
porodice Walerijan Cyril Riterman (1863-1925) otiao je u Be i postao mr.
ph. -magistar farmacije. Oenio je 31. 1. 1892. u Czernowitzu, Bukovina,
Stefaniu Klementynu Mariu Kuppetz (1875-1931) kerku Jozefa Kuppetza
(1850), (sudija Okrunog suda u Sadagori, Bukovina) i Caroline ro. Schulz.
Walerijan i sva tri njegova sina su imala poljska narodna imena: Stefan
zv.Puba, Walerijan zv. Pipika i Vitold zv.Mucika.
Kad je Austrougarska zavladala Bosnom, austrijske vlasti su dekretom slale
svoje strunjake, kolovane ljude, inovnike u Bosnu. Walerijan je dekretom
upuen u Bosnu. Mogao je izabrati bilo koje mjesto u Bosni. Pretpostavljalo
se da e to biti Sarajevo ili eventualno Travnik. No, kao strastveni lovac i
ribi zaljubio se u amac i naselio se u amac. Bio je fasciniran ljepotama
krajolika (posebice utokom Bosne u Savu). Prekrasne stare hrastove ume,
obilje divljai i pitoreskna okolina i dobri ljudi prevagnuli su u izboru mjesta
ivljenja. Postoji jo jedan razlog zbog kojeg je Austrija slala svoje
strunjake u Bosnu i to naroito Poljake (ljude slavenskog porijekla), jer su
najbre i najlake nauili jezik i tako se asimilirali s domaim
stanovnitvom.
Walerijan je u amcu sagradio veliki bijelu kuu na sprat u glavnoj ulici, a
koju su svi zvali Stara apoteka (u njoj je danas Optina). Dole je zaista i
bila apoteka, a gore je bio stan. Izgradnju zgrade je finansijski pomogao i
J ozef Kupetz. Interesantno je da su J ozef i Karolina umrli i sahranjeni u
porodinu grobnicu Ritermanovih u Bos. amcu.
Walerijan je strogo naredio da se u kui govori hrvatski. Njemaki su znali
svi, to im je bilo korisno, jer je sva struna literatura bila njemaka.
kolovali su se u njemakim kolama. Poljski su govorili samo Walerijan i
tefanija meusobno, a djeca nisu nikada govorila poljski.
U almanahu Bosnische Bote za 1912. godinu spominje se Walerijan
Rittermann i godina sudske registracije apoteke u Bos. amcu 1905. god.

182

(Rittermann Walerijan, apotheker, 1905.). Potom u almanasima za 1914. i
1916. godinu u popisu: J avne ljekarne i njezini posjednici po BiH (svi
posjednici dolje naznaenih ljekarna jesu magistri pharmaciae) u Bosanskom
amcu: Rittemann Walerijan. U odjeljku o privredenim pogonima u BiH u
istom almanahu spominje se Dionika pivovara u Sarajevu, te njena
Depositura u Bosnisch amac vlasnik Ritterman Walerijan.
Zvanino apoteka se zvala Ljekarna K' anelu uvaru ph. mr. Walerijana
Rittermanna Bos. amac. Kasnije kada mu je sin postao apotekar nosi naziv
Ljekarna K' anelu uvaru ph. mr. tefana Rittermanna Bos. amac.
Prije Drugog svjetskog rata Ritermanovi su napravili novu zgradu apoteke
takoer u glavnoj ulici (dananja zgrada dravne apoteke) sa nekoliko
spratova, luksuznih stanova i terasama.
Walerijan i tefanija su imali djecu i to:
1. Stjepan tefan zvani Puba roen je 1901. godine. Apotekar,
magistar farmacije. Diplomirao je u Beu 1923. godine. Znanje jezike:
njemaki i engleski. Zaposlen u Narodnoj apoteci Krievci. Mjesto boravka
Krievci.
493
. Umro je 1965. godine. Bio je odlian ak kod prof. Arrheniusa.
Morao se vratiti u amac, jer je naslijedio apoteku za koju je imao koncesiju.
Oenjen je bio sa Nevenkom Otri (1905-2005) iz Krievaca. Poslije rata iz
amca su se preselili u Krievce gdje je Nevenka postala poznata krievaka
pjesnikinja. Imali su kerku Vanju (1927) koja je zavrila studiji
stomatologije u Zagrebu. Udata za advokata Miru Greguria u Bjelovaru.
Vanja je zavrila i lingvistiku na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Kod
Ritermanovih je bila zaposlena kao Vanjina odgojiteljica Margeta Ili
supruga Paje Ilia, porijeklom Ruskinja koju je Pajo doveo iz Prvog
svjetskog rata. Vanja je teta Margetu uzela u Bjelovar, gdje je Margeta i
umrla. Stefan je bio sekretar Lovakog drutva u Bos. amcu.
2. Valerijan zvani Pipika. Zavrio je Viu poljoprivrednu kolu u
Krievcima. Za ono vrijeme to je bila vrhunska poljoprivredna kola dok se
nije otvorio Poljoprivredni fakultet u Zagrebu. Na toj koli su predavali
vrhunski profesori-genetiari: Tavar, Bohutinski, Vinko Mandeki (koji je
doktorirao u Austriji na temi iz podruja genetike bilja. Taj Mandeki e
postati tast Valerijanovom mlaem bratu Vitoldu.). Valerijan je 1928. godine
oenjen sa Zdenkom pl. Filipovi (1903-1997) iz Sl. amca. Poslije rata su
ivjeli u Splitu. Imali su dva sina: Petra i Zdenku. Petar-Perica je mlad
umro, a Zdenko ivi u Splitu u porodinoj kui koju je sagradio Pipika.
Zdenko je bio ronilac u splitskom Brodospasu. Oenjen je sa Ljerkom i
ima sina Hrvoja koji je direktor Ribogojilita u Solinu.
Zdenka je bila vrlo sportski aktivna, te se podaci o njoj mogu nai i u
Sportskoj enciklopediji.Pipika je bio i rezervni kapetan, a tokom rata je bio
i aktivno vojno lice.

493
Zbornik ljekara... . ., isto.

183

Pipika je bio veleposjednik, te je pored pustare u selu Hasi sagradio i
mlin. Poslije rata zgrada je nacionalizovana i pretvorena u kolu. Bavio se
pelarstvom (prvi ga uveo na amaku regiju), ratarstvom i praktino je
dokazivao svoje znanje. Bavio se i sportom. Bio je jedan od osnivaa FK
Bosanac kasnije Borac Bos. amac (1919), Hazena sekcije (1922),
Posavske ribarske zadruge (1929. godine, prve takve vrste u BiH i uopte
prve ribarske zadruge u BiH), aktivni lan Lovakog drutva Bos. amac.
Bio je napredan u svemu. Predlagalo se da se Hasi prozove Pipikovac.
3. Vitold zvani Mucika. Roen je 1907. godine, a umro u Zagrebu
1962. godine. Osnovnu kolu zavrio u amcu 1916/17. U amcu je bio
lijenik.Rittermann V. dr Vitold. Diplomirao u Zagrebu 1932. godine.
Stomatoloka klinika Med. fakulteta Zagreb. Znanje jezika njemaki.
Mjesto boravka: Zagreb, Ilirski trg 7.
494

Bio je hirurg, traumatolog, stomatolog. Studirao je nekoliko semestara u
Beu, ali zavrio studij u Zagrebu. Specijalizirao je maxilofacijalnu
hirurgiju. Na fakultetu je imao status redovnog sveuilinog profesora iz
predmeta: Maxilofacijalna hirurgija. Klinika je tada bila smjetena na alati.
Kada sam ja diplomirao na Medicinskom fakultetu u Zagrebu 1957. godine,
na promociji i dodjeli diploma, diplomu mi je predao dr Vitold. Kad je uo
poznato prezime pitao me je odakle sam. Iz Bos. amca, Pa iji si? itd.
Poznavao je moga oca. Poeo me je ispitivati o amcu i amanima.
Potpuno je poremetio protokol, morali su ga opomenuti. Volio je silno
amac i amane. Uglavnom on mi je dodjelio diplomu jer je tada bio
prodekan ili dekan.
495

Dr Vitold Ritterman. Izvanredni profesor stomatologije Medicinskog
fakulteta u Zagrebu.
496

Oenio se sa Anicom Sekom (kerkom zagrebakog profesora dr Vinka
Mandekia i Mimi ro. Schreyvogel koja je rodom iz Bea). Oni su inae iz
Primorja-Kraljevice. Dr Mandeki je jedan od osnivaa Poljoprivredno-
agronomskog fakulteta u Zagrebu. Napisao je oko 40 knjiga i stekao poasni
doktorat (Honoris Causa) Sveuilita u Zagrebu. Anica je zavrila gimnaziju
u Gornjem gradu i Srednju muziku kolu (klavir).
U tom braku su roeni:
1. Marijan zvani Miki. Roen u Bos. amcu 1936. godine. kolovao se u
Zagrebu gdje je zavrio Medicinski fakultet. Specijalistiki ispit iz Interne
medicine poloio u Zagrebu. Nakon fakulteta dobio je mjesto na Rijeci, gdje
je radio u KBC Rijeka na Internoj klinici. Oenio se na Rijeci. Supruga je
Rjeanka, takoer doktor medicine, primarius specijalista Klinike

494
Isto.
495
Prof. dr Rizah Alajbegovi u razgovoru sa autorom u amcu , 1. 5. 2000. god.
496
Medicinska enciklopedija 5. Zagreb MCMLXI izdanje i naklada Leksikografskog
zavoda FNRJ .

184

mikrobiologije dr. Ivanka Ritterman-Dobrila. Od 1978. godine radio je u
bolnici Thalassotherapija Opatija, gdje je 10 godina bio direktor, od 1999.
godine do umirovljenja 2009. Magistrirao je iz podruja Kardiologije.
Stekao naslov Primariusa. Imaju jednog sina koji se zove takoer Marijan
Ritteramann. Diplomirani je ininjer pomorskog saobraaja, kapetan je duge
plovidbe, a sada je zapovjednik na jednom luksuznom putnikom brodu
kruseru, koji plovi pod amerikom zastavom. Oenjen je i ima sina
Adrijana koji ima 15 godina i ide u prvi razred gimnazije. Po tradiciji svi su
strastveni lovci i ribii.
2. Vesna. Roena u amcu 1939. godine. ivi u Zagrebu. Udata Koir. Ona
je profesor na Muzikoj akademiji u Zagrebu. lan je Hrvatskog drutva
glazbenih umjetnika Hrvatske i tamo se vodi kao Rittermann-Koir Vesna-
flautistica. Sin Vitold (1966) kipar, muziar, stalni lan Simfonijskog
orkestra HRT.
4. Marija zvana Manja. Roena je 1898. god. u amcu. Zavrila
srednju kolu. Studirala u Beu. Magistar farmacije. Udata za dr Tihomira
Savia (1889) iz Bos. Gradike. Sreski veterinar u Bos. amcu i kasnije
redovni profesor Veterinarskog fakulteta u Beogradu. Imali su djecu:
1. Branka (1927), novinar. Dopisnik Politike iz Pekinga (Kina).
2. Mladena (1923-1929) umro od difterije i sahranjen na pravoslavnom
groblju u amcu.
3. Nada (1924). Udata za Devdeta Bratovia. ivjeli u Njujorku (SAD),
gdje je mu bio predstavnik neke nae firme ili pak politiki predstavnik.
4. Vojin. Diplomirani pravnik (ph. d). Zaposlen u Saveznom izvrnom vijeu
(SIV) u Beogradu. Oenjen. Potom je bio agent jedne amerike brodarske
kompanije iz Njujorka sa sjeditem u Rijeci.
5. Karolina zvana Lola. Zavrila je srednju kolu. Udata se u
Vukovar za Stjepana Kitiia. On je bio upravitelj eljeznike stanice u
Vukovaru. Bio je roeni Vukovarac. Dobro stojei. Imao je lijep posjed,
vinograd, sala u Vuedolu. Bavio se vinarstvom. Djece nisu imali.
Rittermanovi su bili elita u svakom pogledu. Svi visoko obrazovani, takoer
i muziki obrazovani, sportisti i strastveni lovci. Po tome kako su ili u lov u
doba kada je lov bio nobl sport vidi se da su bili zaista elita. Naime kada
oni idu u lov, svi jau svoje rasne konje. Obueni su jednako u jahaim
odjelima po ugledu na englesko plemstvo. Prvo idu vodii pasa sa rasnim
psima goniima, ne zna im se broj. Pa onda idu njihovi gosti u fijakerima
naoruani pukama. Oboavali su jahanje. Na pripadnike novopeenih
bogataa (sa njihovog aspekta Nap. aut.) tipa Stavria su govorili: Od
Stavria jedino neto vrijedi edo. On jedini jae svoga konja, govori
njemaki i ima smisla za sport.
Duhovni voa ove porodice bila je njihova snaha Zdenka koja je bila
pripadnik hrvatskog plemstva iz obitelji Filipovi de Freudenberg. Ona je

185

iako dama jahala konja, pucala iz puke, oblaila prva u amcu pantalone,
ali bila i vrlo vrijedna ena i veliki drug i narodni ovjek. Ona je kod
svog oca na skeli i na njivi pomagala radnicima, pretovarala robu, orala,
kopala, sijala. Znala je jesti bez etikecije sa radnicima, ali je i svirala klavir.
Divan ovjek i stvarno plemenita osoba.
Rittermanovi su dali ogroman doprinos razvoju zdravstva u Bos. amcu,
pored apoteke, dr Vitold je u zgradi apoteke otvorio svoju ordinaciju kao
lijenik i stomatolog. Imao je prvi rentgen aparat.
Oni su imali istaknutu ulogu u drutvenom ivotu grada. Niti jedan znaajniji
drutveni dogaaj nije protekao bez njih. U amac su donijeli duh Evrope i
svijeta. Svi vrlo muzikalni su svirali po nekoliko instrumenata. Mnogi stariji
se sjeaju kako je u amac doao kod njih u posjetu uveni harmonika
Nikola Petrovi- Buuk iz Brkog (inae poznat u Kraljevini, snimao je i
ploe) i odrao sa njima privatni koncert.
Imali su svoj motor-bicikl sa prikolicom, fijaker, poslugu u kui. Ova
porodica je teila da se amac ne razlikuje po drutvenim zbivanjima od
jednog Osijeka ili Sl. Broda.
Inae politiki neangaovani, za vrijeme NDH Pipika je formirao svoju
domobransku bojnu koja je vrila odreene akcije i imala kontakte sa
partizanima i etnicima. Spasavao je pojedince napr. Jocu Damjanovia iz
sela kari. Rittermanovi su pristupili Kulturbundu i tamo se sukobili sa
Ortsleiterom Tomasom Manzom.Pipika je poslije rata zavrio u
tuzlanskom zatvoru tok, pa je poslije otiao za Split.
Bili su dobrotvori, imali kontakte sa svim slojevima drutva. Plemeniti u
svakom pogledu. Poslije rata sve im je nacionalizovano, izbaeni su na ulicu,
odselili se za Zagreb, Krievce, Rijeku, Split, ali su ostali vezani za svoj
amac i amane.
Kad sam ila u strunu kolu, ki starog apotekara Manja bila je
udata za dr Savia veterinara. Oni su bili djeca koje je otac ovako
vaspitavao: svako jutro proli bi pjeice iz amca kroz selo Tiinu na
pustaru da tamo rade.Manja je svirala klavir i mama im je stalno svirala
klavir. Kad god sam prola pored apoteke u kolu, ona svira klavir. Volili su
lov. Zdenka i Pipika idu u lov na patke, volili su konje. Imali su svoju
poslugu. Prava pravcata gospoda u ponaanju i ophoenju. U kui su
govorili po nekoliko svjetskih jezika. Osnovali mnogo toga u amcu. Mene
Pipika uzme u hazenu. On je bio trener. Kad smo trebali ii na utakmice
napr. u Osijek, da se ne patim. Ja spavam kod Manje i Zdenke, pa me oni
na motoru vrate u Tiinu.Manja i Zdenka su takoer igrale. Ila sam u tu
kuu. Sve u punom drvetu, srebru i kristalu, pravim umjetnikim slikama.
Engleski toalet, voda u kui.
Jednom sam sa njima ila na veeru kod Filipovia u Sl. amac. Sva elita
amca je bila tamo: oni, Odievi, Duevi, Dokalovi, a dr Savi sjedi do

186

djece, pa usred veere pita sina Branka.Branko ta si ti?, a dijete kae
koda jer je vidio da stari pachman vozi to auto u amcu.Ma ne
Branko to. ta si ti?Aha. Ja sam Srbin iva vatra ne bojim se sto
Hrvata. Onda cijelo drutvo iznenaeno reaguje na dr Savia. Dr Savi je
bio zaguljeni Srbin.Manja ga je volila i slavila sa njim i slavu. Stari
Riterman je svakom djetetu dao zvanje. Dolazio sa Bradnom kod mog tate,
da ih ovaj vodi u lov. Duii su dolazili sa njima. Sve je to jedno drutvo. Ili
su i kod Duia na njihovu pustaru konjskim kolima. Duii, Ritermanovi,
Dokalovi, Filipovii oni su tako ivjeli kao na filmu. Ilo se i na imanje
Kadar od Filipovia.
Cijenili su one djevojke koje su ile u kolu, uile i bile emancipovane, a ne
samo one koje gledaju da se dobro udaju.Manja je nakon studija isto ila
sa nama u strunu kolu da naui iti, vezti i kuhati. Tu je dobila solidno
znanje kao i mi sve.
497




Slika br. 17 Razlednica iz 1916. god. Apoteka ulica.
/na terasi apoteke sjede Rittermannovi/

Alibegovii
Osniva ove familije u amcu je HadiHasanaga Alibegovi.
Porijeklom su iz Beograda. Tamo su se prezivali airovii, pa su po imenu
svoga pretka Ali-bega promijenili prezime u Alibegovi. Do Drugog
svjetskog rata prezivali su se Hadialibegovi.

497
J elena Tovirac, u razgovoru sa autorom 1997. godine.

187

HadiHasanaga je bio veletrgovac. Na jednoj dopisnici koju je dobio iz
Turske 1897. godine stoji Hadi Hasanbeg Hadi Alibegovi Bos. amac.
Oenio se sa ulsom koja je roena 1872. godine.
Imali su djecu:
1. Esada roenog 1901. godine. advokatskog inovnika koji se 1930. godine
oenio Zilkidom (1912) iz Tuzle. Esad je bio slubenik u dravnim
nadletvima. Voa sokola i sokolske muzike u amcu, da bi 1939. godine
bio premjeten u Odak. Imali su kerku Lejlu (1932)
2. Mustafa (1904-1981)
498
trgovac, ali finansijski bankrotirao. Osnovnu
kolu zavrio u amcu 1916/17. Pred rat je otvorio ugostiteljsku radnju.
Poslije rata bio poznat u amcu kao pozorini glumac i reditelj u
amaterskom pozoritu. Oenjen sa Razijom roenom Zaimovi (1904-1971).
Imali su djecu:
1. Denanu (1925-2006) slubenicu u Optini amac. Udatu za Deli
Hasana.
2. Devada (1927-2003)
499
poznatog pozorinog i filmskog glumca koji je
umro u Zagrebu.
Oenjen sa Biserkom takoer glumicom.
3. Demal (1930-2009) jedan od direktora Energopetrola Sarajevo.
Oenjen sa Aidom koja je bila uiteljica u Bos. amcu.
4. Devida (1931) udata u Oraje.
5. Fadila (1934) zvanu Sajda. Udata za Huseina eria.
6. Fuad (1937) dugogodinji predstavnik Centrotekstila iz Beograda u
vedskoj i bivem
SSSR-u. Oenjen sa Naom Izetbegovi.
3. Mehmedalija (1913), bio je bolestan.
Zajedno sa njima u domainstvu ivio je sluga Pirogi Agan roen 1878.
godine koji je bio gluvonijem.
Jednom, jedan od najjaih trgovaca u to vreme, HadiHasanaga
Alibegovi, pozove Tou neto oko podne u svoj duan i ovako mu ree: ta
ti Vlae hoe da konkurie u ariji, nama starim trgovcima. Slabo e tvoje
da bude. Vidi, ovaj duan je moje vlasnitvo, kua u kojoj stanujem je moja,
ova prova to jedem je s moje njive, a ovo mleko to ga pijem je od mojih
krava. A ti Vlae, sve to mora da plaa. I zapamti, vala, da nee dugo
konkurirat, odnijet e ti uskoro gae na tapu. Na to mu Too
odgovori:Neka Hadija, samo ti jedi proju, a ja ve jedem somun (pekarski
beli hleb), a dao Bog da proju jede dok si iv, ja u konkurenciju nastaviti,
pa ta bude. A sve ostalo, to ti ree, ivi bili pa videli.
500


498
Detaljnije vidi u prilozima.
499
Isto.
500
Savo Stavri Too Stavri trgovac i zemljoposednik iz Bosanskog amca 1878-1942
Beograd 1986. god.

188

A evo kako je Bosanska vila u broju 5 od 1904. godine izvjetavala:
Fehim-beg Alibegovi u Bos. amcu poklonio je srpskoj optini u Miloevcu
30 dunuma (hektara) zemlje, u vrijednosti 2000 kruna, za gradnju
pravoslavne crkve, a 1885. godine poklonio je zemljite za gradnju srpske
kole. ivio.
Istraujui o tome Fehim-begu i amakim Alibegoviima nisam uspio
pronai konkretne podatke da bi sama Bosanska vila par godina kasnije
dala neto taniju informaciju.
U Bosanskoj vili br. 19 1906. godine kae se: -Srpska crkva i
kola u Miloevcu-
Znamenito je i svake pohvale dostojno to je Fehim-beg Alibegovi iz
Kobaa, koji ima kmetova u tome selu, poklonio zemljite za srpsku crkvu i
za srpsku kolu, pa jo uz to i sam doao na osveenje crkve i bio na
sveanom ruku, na kome su ga obasuli zdravicama i hvalama. Ovaj beg
uvijek dobro ivi sa kmetovima kao s braom, te moe posluiti kao primjer
ostalim bezima i agama. Pored svega toga Fehim-beg je dao priloga za
crkvu 100 kruna. Ovo je najbolji dokaz da krv nije voda i da bi se
pravoslavna i muslimanska braa slagala izmeu sebe kao roena, samo
da nije rovenja od neprijatelja kojima ni malo ne godi ovaka sloga i
bratska ljubav. Slava i hvala Fehim-begu i od nae strane i od strane svega
srpskog naroda kad se znao tako visoko izdii iznad svakodnevnih smutnja
i osvjetlati obraz na divanu.

Fitozovii
Fitozovii su se nekada prezivali Beirbegovii. Navodno se jedan od
predaka zbog nepravde, koju su im ko zna iz kojih razloga u vezi sa
imovinom nanijele Turske vlasti, ostavio prezime Beirbegovi i uzeo Fitoz.
Biva, kada nema imovine koja treba da stoji iza prezimena Begovi, nije
potrebno ni samo prezime. Fitozovii su u Bosnu doli iz Uica 1863. godine
i tu se spominje Fitoz (Fitozovi) ime Asanbeg (Hasanbeg). U Narodnom
muzeju Titovo Uice postoji prevod jedne tapije iz tih dana. Odnosi se na
kupovinu vodenice sa tri vitla koju je prodao Fitoz Asar beg iz Tabake
mahale Milanu Kaljeviu iz Uica za 450 dukata. Prodaja je pravno izvrena
u meani, tapiju je napisao i potvrdio Ali Riza kadija, a ovjerili je svjedoci.
To je uraeno 11 rebiul ahera 1279 (23. septembra 1862. god.) Tapiju je,
izuzetno, potvrdio i komesar carski Hali.
501

Imovina toga Hasan-beg Fitosa je procijenjena na 4.360 groa.
502


501
Novak ivkovi Uice 1862-o jednom razdoblju iz istorije Uikog kraja Titovo Uice
1981. god.
502
Osloboenje 28. feb. -4. mart 1991. godine Musi i H. Suljki. Cijelo imanje za deset
groa.

189

Ovaj Hasan-beg je u Bosnu doao zajedno sa iseljenim Muslimanima, ali
nije izravno doseljen u Bos. amac jer ga nema u spiskovima doseljenika
nego se vjerovatno zadrao u nekom drugom mjestu u Bosni, pa nakon
godinu-dvije doao u amac.
Za prezime Fitoz odnosno Fitozovi nisam uspio pronai pravo znaenje.
Fito na grkom znai biljka. Fitoz znai i junak, vitez to je u slinosti sa
prezimenima Vitez, Vitezi, Vitezovi, Viteki.
Hasanbeg. Svi Fitozovii potiu od Hasanbega i njegovog sina Salihage to
upuuje na zakljuak da Hasanbeg nije imao drugih potomaka, a ako je i
imao oni ih nisu imali.
Salihaga
Salihaga je kao dijete doao u Bosanski amac, kolima u jednoj koari
(sepetu), tako se prialo, kao i da je tada imao desetak godina. Nije ivio vie
od sedamdeset godina. Otvorio je trgovinu u Bos. amcu 1884. godine.
enio se tri puta. Prva ena bila je iz porodice Dagovi i sa njom je imao dva
sina: Mustafu i Ibrahima. Druga ena, Fatima Izetbegovi, rodila je dvije
kerke ali su obje, kao i ona, rano umrle. Sa treom enom Erefom Repii
(1871-1933), kerkom HadiAlije i Devlete, imao je devetero dijece. Djeca
su umirala kratko po roenju, a samo je zadnje, deveto dijete po imenu
Mehmed, odraslo i imalo brojne potomke.
I) Mustafa (1873-1941) poduzetnik drveta, oenjen Zahidom-Zadom
Hadirevi (1875-1941) iz J anje. Bio je gradski vijenik i zucksfirer
(narednik) u ondanjoj Austro-Ugarskoj vojsci
1. Husejn (1893-1945) otiao u J anju. Tamo se oenio sa emsom Saraevi
(1903-1978). Imao dvije kerke: Fikretu i Sadiku.
2. Hasan (1896-1944) optinski pobira daa, oenjen sa Alijom
Bajraktarevi (1906) iz Bos. amca. Imao ker Mirsadu udatu za Omeragi
Ismeta iz Gradaca, te Ilduzu umrlu kao dijete.
3. Alija (1898-1942) oenjen sa efikom Bori (1905-1957) iz Odaka. Imali
su:
Saliha (1924-1925), Asima (1926-1983), Abidu (1928-1929), Asimu (1930),
Mugdima (1931-1991), Nuriju (1934-1955) poginuo za vrijeme sluenja
vojnog roka u Travniku i Ibrahima-Bajku (1938-2004).
- Asim oenjen sa Nadijom ingi (1928-1997) iz Sjenice: Sinovi: Alija
(1957) i Aladin (1960) i ki Azra (1958).
- Asima udata za Zihniju Grbia iz Tuzle, imali su dva sina: Zlatana (1951)
i Slaana (1953-1999).
- Mugdim oenjen sa Nadijom Omeranovi iz Bos. amca. Sinovi: Aris
(1959) i Mensur (1963), te kerka efika (1961).
- Ibrahima Bajko oenjen sa Nadijom Mulamustafi (1942) iz Bos.
amca. Ima dvije kerke: Miladetu (1962) i Sanelu (1964), te sina Edina
(1972).

190

Interesantno je da su sva tri Alijina sina oenjeni sa enama istog imena
Nadija.
4. Naila (1901-1943) nije se udavala. Umrla je od tifusa koji je u to vrijeme
harao.
5. Rabija (1903-1990) udata za emsu atia iz Odaka. Imali su kerku
Nervezu i sina Mithata.
6. Beir (1906-1968) oenjen sa Sadikom Hadi (1908-1983) iz Oraja.
Imali su: Magbulu (1937), Sabihu (1936) i Muberu (1950-1999) i Fatimu
(1935) umrlu kao dijete.
II)Ibrahima oenjen sa Fatimom izmi iz Bos. amca nisu imali
dijece. Umrli su u amcu.
III)Mehmed (1903-1951) oenjen sa evkom Hadialijagi (1907-
2001) iz Bos. amca. Kerkom Smajilage (1875-1931) i Demile
Muminovi (1877-1932) iz Tarevaca.
Rizah (1925-2007) spominje se i kao Ahrizah. Oenjen sa Senijom
Halilovi (1931) iz Gradaca. Do 1978. godine u Bos. amcu gdje je Rizah
bio dugo godina direktor Meboa Bos. amac, a od 1978. godine u
Sarajevu gdje je bio direktor preduzea Zora. Imaju dvije kerke: Hazimu
(1952) i Amiru (1954).
Salih (1928) oenjen sa Irenom Radoaj (1930) iz Donjeg Miholjca i imaju
ker Jasnu (1959). Salih i Irena od 1954. godine ive u Rijeci.
Devleta (1930) udata za Muhameda Dervievia (1928) iz Brkog. Imaju
dvije kerke: Velidu (1951) i Aidu (1954).
Demila (1933) umrla kao dijete.
Erefa (1934) udata za Hazima Jusufovia (1925) iz Bos. amca. Imaju ker
Minu (1956) i sina Mehmeda (1961).
Eref (1937) oenjen sa Kemalom Daki (1942) iz Bos. amca kerkom
Kadira i Aze Zurapovi. Imaju kerku Lejlu (1973) i sina Mirzu (1975)
Smail (1939-1993) oenjen sa Ridvanom Daki (1942) iz Bos. amca
kerkom Kadira i Aze Zurapovi. Bio je direktor Meboa iz Bos. amca.
Umro je u Poreu-Istra gdje je i ukopan. Imaju djecu: ki Meliha (1968) i sin
Mensur (1970).
Nasiha (1944-2004) udata za Ibrahima Hadia (1946) iz Brkog. Imaju ker
Maidu (1970).
503


Ristii I
J edna stara i bogata srpska porodica iz Bos. amca su Ristii. To je
bila jedna meu prvim srpskim porodicama koja je dola odmah po
osnivanju grada.

503
Cjelokupan materijal o porijeklu Fitozovia uz manje dodatke autor je koristio iz knjiice
Fitozovii koju je napisao Rizo Fitozovi 2003. godine i poslao autoru na emu mu se
ovom prilikom zahvaljujem, iako je Rizo Fitozovi u meuvremenu preminuo u Sarajevu.

191

Ristii su poreklom iz Rake (Sandaka).
504

Potomak ove porodice amaki trgovac Stanko Risti je iao u Novi Pazar i
u njegovoj okolini naao rodbinu, samo se tamo nisu zvali Ristii nego
Samouilovii ili Samailovii. Njegov otac Ilija kada je doao uzeo ime po
ocu.
Osniva porodice je Ilija S. Risti (1858-1926). Po predanju bili su Cincari.
Doao je iz Novog Pazara. Ukrao je 6 dukata od oca i otiao u Sarajevo i
postao najbolji prijatelj onih Jeftanovia to su bili vlasnici hotela Evropa.
Upoznao je babu u banji, a ona se trebala udati za Trifkovia (tada
najbogatijeg u BiH). Baba je bila iz porodice Ivanievi iz Graanice, rod sa
Jeftiima iz istog mjesta. Taj babin otac se pobratimio sa Avdagom
Prohiem iz Graanice. Djeda Iliju je nagovorio pop iz amca da se doseli
ovamo. On je dobio miraz od 200 dukata sa tepeluka svoje supruge Anelke
i napravio je ciglanu u Bos. amcu. Otiao je na novosadsku berzu i doveo te
Italijane ciglarske majstore u amac. Pored toga bavio se i trgovinom. Kum
na vjenanju je bio dr Viktor Rui vitez, advokat, dr prava, ministar, kasnije
ban Savske banovine.
505

U Bosnische Bote za 1912. godinu spominje se kao istaknuta firma za
zemaljske proizvode Ilija S. Risti i istaknuta firma trgovine mjeovite i
pecerajske robe edomir Risti osnovano 1911. godine.
Godine 1916. u istom almanahu u spisku ciglana u Bos. amcu spominje se:
Ilija S. Risti.
Austro-Ugarska vlast je optuila Iliju za pijunau u korist Srbije,
ali ga spaava komija i gradonaelnik Aliaga Izetbegovi, koga su na mjesto
naelnika godinama birali vie Srbi i Hrvati, nego Muslimani. Djed Ilija je
od Aliage prije vie od 100 godina kupio jednu od stotinjak kua koje je u to
doba Aliaga posjedovao. U toj kui je prvih 3 godine bio sud. Izmeu dva
rata imali smo trgovinu na dananjem trgu, a bili smo i podzastupnici
Standard Oil Comp of Yugoslavia.
1944. godine gotovo sve srpske porodice, a posebno Ristii zbog odanosti
kralju i Monarhiji nali su se na udaru. A i poslije rata. U kui Ristia
utoite je prije rata pronalazio i Mitar Trifunovi-Uo- narodni heroj i
istaknuti komunista.
506

Ilija i Anelka (1868-1963) su u braku izrodili:
1. edomir (1886-1944) trgovac. Osnovnu kolu u amcu zavrio
1897/98. Otvorio vlastitu trgovinu 1911. god. Oenjen sa Danicom
Popovi
507
(1900) iz Gradaca kerkom Boe Popovia i Savke roene

504
Milenko S. Filipovi, isto.
505
Dr Ilija S. Risti, u razgovoru sa autorom.
506
Isto.
507
Popovii iz Gradaca. Ugledna porodica. Iz te porodice je i protojerej Vasilije Popovi
docniji mitropolit banjaluki. Dobrotvori svetosavskih besjeda irom BiH o emu je pisala

192

Mitrovi. edu su ustae ubile kao rtvu faistikog terora 1. 12. 1944.
godine na rijeci Savi. Njegovo ime se nalazi na spomeniku u dananjem
parku, ali i jo na jednom mjestu. Radi se o Velikom srpskom kuvaru u
izdanju Trifka Dudia iz Mostara 1923. godine IV izdanje koje je napisala
Zorka J . Babi ro. Mitrovi. Na str. 609 nalazi se Zet edina torta. Knjiga
je bibliofilski raritet
508
. Tetka njegove ene je bila autor kuvara i dala je ime
jednoj torti po edi. Zorka je supruga gazde Jove Babia, a sestrina Danica
je taj kuvar prodavala po svim vienijim kuama amca.
edo i Danica su imali: Milenu (1925-1944), Olgu (1925-1944. koja je
1936/37. zavrila osnovnu kolu u amcu). Njih obje su poginule na Vaskrs
prilikom bombardovanja Beograda od strane Engleza. Pored njih Danica je
imala jo rtava od tog bombardovanja i to: mati, brat i sestra.
Tree dijete im je Branka (1931) udata za dr Matia. Ima ker Olgicu (1956)
udatu u SAD.
2. Vladimir (1888-1934) trgovac. Umro je mlad od opake bolesti.
3. Ljubomir (1897-1922) diplomirani pravnik. 1915. godine preao
preko Albanije sa ocem. Umro od TBC u amcu, a lijeen u Davosu u
vajcarskoj. Zavrio gimnaziju u Niu i bio kolski prijatelj sa dr Dragiom
Cvetkoviem, kasnijim predsjednikom kraljevske vlade. Trebao biti u
diplomatiji Kraljevine SHS. Zaruen sa djevojkom iz bogate porodice
Pavlovi-Bojadi iz Kragujevca.
4. Petar (1893-1990) diplomirani pravnik. Studije zavrio u Pragu.
Trei lan Senata. Sudija okrunog suda u Osijeku. On je otkrio Naiku
aferu
509
. Veliki prijatelj sa dr Bakariem, te dr Viktorom Ruiem. Oenjen
sa dr Ruicom Votrubec iz jedne uvene eke porodice, koju spominje u
svojim memoarima dr Milan Stojadinovi Ni rat ni pakt. U bliskom
srodstvu sa Votrubecima je bio veliki upan na Cetinju Duan Rakovi.
Ruica umire mlada (1897-1931) i raa kerku Anelku (1928). Anelka je
elektroininjer, udata za Momu Stankovia svoga kolegu, inae sina
divizijskog enerala Dragoljuba Stankovia, autanta kralja Aleksandra.
U tom braku raaju se: Dragoljub (1956-1995) speleoolog. Poginuo na
istraivanju neke jame. Ruica (1958) restaurator. Udata za Vasia ma. ing
iz Beograda. Inae Moma se razvodi od Anelke i odlazi u Pariz gdje se eni
sa kerkom Radeta Paia (sin Nikole Paia predsjednika kraljevske vlade).
Petar je bio vrlo ugledna linost u sudstvu i Ustavnom sudu SFRJ. Inae
poznanik i sa Dragiom Vasiem, glavnim ideologom Drae Mihajlovia.
Petar je umro u Beogradu, ali je sahranjen u amcu.

Bosanska vila. Danicin brat zvao se Jovo Popovi. Nemanja Popovi (1912) dipl. pravnik
oenio je sestru Veselina Maslee.
508
Bosanska vila br. 11 i 12. za 1912. godinu kae: U njemu ima 2500 recepata raznih
jela. Tu je bosanska i srbijanska kuhinja.
509
Detaljnije vidi u prilozima.

193

5. Stanko (1904-1991) trgovac i vlasnik ciglane. Oenjen sa Zlatom
Zlatkom Spasojevi (1915) iz jedne stare trgovake porodice iz Prnjavora.
Upoznao ih je dr Dafer Mehmedagi advokat iz amca. Stanko je zasluan
za spaavanje Alije Izetbegovia u Drugom svjetskom ratu. On je preivio
pokolj 1. 12. 1944. godine na rijeci Savi kao dobar pliva i sportista se uspio
spasiti. Stanko je bio i prijatelj sa jednim uglednim hercegovakim Hrvatom,
tada trgovcem u Bos. amcu imenom Ivica Metrovi.
1941. godine poeo je progon Srba u NDH. Uhapse Zlatkinog oca i njenu
brau u Prnjavoru. Stanko se poalio Metroviu. Ovaj mu je se ponudio da
pomogne preko svoga kolskog druga iz Imotskog Andrije Artukovia,
ministra unutranjih dela NDH, koji je prema Metrovievim rijeima mogao
vie da pomogne nego sam Poglavnik. Meutim intervencija je bila
zakasnila.
Stanko i Zlatka su izrodili: Iliju (1944) dipl. dr veterine. Oenjen sa Petrom
Arsi iz sela kari, profesorica istorije i latinskog jezika (1958). Vjenali se
u Sabornoj crkvi u Beogradu. Imaju: Stanka (1982) student medicine i
Zlatku (1984) student medicine.
Biljanu i Ljiljanu (1945) blizankinje od kojih je Ljiljana umrla 1945. godine.
Te Ljubinku (1952) zavrila Filozofski fakultet u Beogradu. Udata za Milana
Babia (1950) dr veterinarskih nauka. Imaju djecu: Anju (1975) dipl.
ekonomistu i Ljubomira (1982) student informatike.
6. Jovan (1907-1997) diplomirani pravnik. Rezervni potpukovnik,
zarobljen kod Natalinaca u Srbji 1941. godine od strane Nijemaca i
deportovan u logor Osnabrik. Oenjen sa Nijemicom Elfride 19 godina
mlaom. Nemaju djece.
7. Svetozar (1909) zavrio Trgovaku akademiju u Beogradu.
Devizni referent u Interexportu Beograd. Oenjen sa Milicom Kovaevi
(1922) iz apca. Kerkom trgovca Koste Koke Kovaevia iz apca, a
porijeklom iz Prnjavora u Bosni.
Imaju kerku: Anelku (1958) dr medicinskih nauka. Kardiolog na VMA u
Beogradu. Udatu za dr Lazara Angelkova (1958) dr medicinskih nauka.
Kardiohirurg na Kardiovaskularnoj kirurgiji Dedinje. Imaju djecu: Nadedu i
Svetlanu.
8. Vidosava, domaica. Udata za artiljerijskog potpukovnika Milana
Simonovia iz Kragujevca. Inae komandanta gradova Pirota i Osijeka.
Djeca: Nataa (1920-2000) domaica, neudata. Nemanja. Svrio 6. muku
gimnaziju i likvidiran na Sremskom frontu.
Svi Ristii su ivjeli u velikoj i staroj porodinoj kuu u glavnoj ulici u
centru amca. Zajedno sa njima u domainstvu ivjela je sluavka Drini
Bojana (1925).
Stari Ilija Risti se spominje u Bosanskoj vili kao prilonik svetosavskih
besjeda i to:

194

1891. godine za svetosavku besjedu u Prijedoru Ilija S. Risti iz amca je
dao 2 forinte.
1892. godine za svetosavsku besjedu u Bihau I. S Risti iz B. amca je dao
2 forinte.
1893. godine za svetosavske besjede u Gradacu, Banja Luci, Graanici i
Ljubinju Ilija S. Risti je dao za svaki od ova etiri grada po 2 forinte.
510

U spisku dobrovoljnih priloga za nabavku konja za potrebe carske
(sultanove) vojske u Zvornikom sandaku-branski kadiluk spominju se
imena i iznos novaca: Aleksa Petrovi 180 groa, Jovo Tanasi 120 groa,
Ilija Risti 90 groa.
511
Ilija S. Risti je od 1890. godine bio lan utemeljiva
Drutva Sv. Save iz Beograda.

Stefanovii Simii Vujanii
Ove tri amake porodice su meusobno povezane jer potiu od istog
pretka.
J edna od najstarijih srpskih porodica Bos. amca je porodica Stefanovi.
Stari Stefanovi je bio opanar i umro je od djeije bolesti krzamak koju je
dobio od svoje djece. Umro je 1882. godine. Njegova ena se zvala J ulka
Stefanovi iz sela Skugria (1853-1943), ali svi u amcu su je zvali
Ma'ma. U tom braku je roeno 4 djece i to:
Ana (1882-1960) udata za trgovca Tou Stavria
512
, Stevan (1871-1947),
Mileva (1874-1940) i J efimija (1879-1917).
Stevan Stefanovi je bio trgovac. Trgovina mu je bila u glavnoj
ulici, gdje je prodavnica Branka izmeu slastiarne Kondor i starog
supermarketa. Bila je to tekstilna radnja, meutim Stevan je bankrotirao.
Drao je robu koju je ranije kupio po vioj cijeni, industrija raste, jeftinija
roba se dobija, onda njegova stara ne moe da se proda i tako propada.
Radnja mu je bila ostala od oca, a ni on sam nije bio agilan. Bio je strastveni
lovac, sjedio u ariji i itao Politiku i pratio svaki potez radikala. U Bos.
amcu je oenio Stanislavu Staku Tomani (1879-1961) uiteljicu. Ona
dolazi u amac 1887/88, a sama potie iz bogate porodice iz samog centra
Sarajeva. Ona mu u miraz pored novaca donosi i sav lijepi antikni namjetaj
svoje porodice. Za razliku od Stevana, Staka je bila odvanija. Ukljuila ga u
osnivanje Srpske banke zajedno sa Karamatom i Muharembegom. U
Almanahu Bosnische Bote za 1912, 1914, 1916. godinu u spisku sudski
protokolisanih radnji spominje se Stefanovi T. Stefan trgovina mjeovite
robe osnovana 1904. godine.
Staka visprena, pravedna i stroga, ostala je zabiljeena u analima amakog
kolstva kao jedna od najboljih uiteljica. Ponovo je uzdigla iz bankrota

510
Bosanska vila 1885-1914. isto.
511
Vilajetski list Bosna br. 566 od 17. aprila 1877. godine
512
O tome vidi dio o Stavriima.

195

trgovaku firmu Stefanovia. Bila je donator novosadskog konvikta, ali
nikada nije napustila posao uiteljice. Uvijek je muu prigovarala: Stevane,
mene je moj otac kolovao, a sudoperku u uvijek da platim. ivjeli su u
velikoj kui do dananjeg Doma zdravlja (taj plac je bio nekada njihov
ljivik). Iako Srpkinja uvijek se udom udila zato je propala Austrija i
esto govorila: To je jedina drava koja je cijenila red, rad, znanje i zvanje.
Uvijek je pronalazila izvor prihoda i svojoj djeci govorila: Najbolja je rijeka
sa puno pritoka koji u nju uviru.
Tridesetih godina XIX vijeka bio je obiaj da djeca iz boljih srpskih kua
privatno idu u srednju kolu u Novom Sadu, tako da ona u konvikt alje
svoje keri: Melaniju, Velinku i Miru.
Stevan i Staka su imali djecu.
1. Vojin (1906-1924) umro sa 18 godina. Zavrio osnovnu kolu u amcu
1916/17. god.
2. Branko (1902) trgovaki pomonik. Oenjen sa Ljubikom. Branka su
zvali tuka.
3. Zagorka (1905-1961) vii bankarski slubenik J ugobanke u penziji.
Udata za Jovu Radumirovia.
4. Velinka (1913) diplomirani pravnik. Udata za Ivana orevia. ivjela u
Valjevu.
5. Mirjana (1919-1993) sekretar osnovne kole u Bos. amcu. Udata za
Mihajla Dragia gruntovniara u Bos. amcu. Djeca: J elena (1949) udata za
Kneevi oku prof. Muzike. Imaju ker Mirjanu, apsolventa muzike
akademije u Beogradu. Miodrag Mile (1950).
6. Nada umrla kao dijete.
7. Melanija (1911-1943) uiteljica. Roena je 21. 9. 1911. u Bos. amcu,
gdje je zavrila osnovnu kolu. Odlazi u Novi Sad u gimnaziju koju
zavrava. Upisuje se u Uiteljsku kolu u Novom Sadu i zavrava je 1933.
godine. Kako nije mogla da dobije uiteljsko mjesto, radila je kao djeija
njegovateljica u Novom Sadu. kolske 1936/37. god. zapoljava se kao
uiteljica u Bos. amcu, gdje ostaje do kapitulacije stare J ugoslavije 1941.
godine, kada je od ustakih vlasti premjetena na krae vrijeme u selo
Crkvinu, a ubrzo i u Glamo. Po dolasku u Glamo ona se brzo snala i
uspostavila kontakt sa naprednim ljudima, tako da se odmah aktivirala na
liniji NOP-a, a naroito se istakla u radu sa enama i pionirima jo od prvih
dana ustanka. Zbog svoje aktivnosti kao uesnik NOB-a od 1941. godine,
ve jula 1942. godine kada je osloboen Glamo i formiran sreski odbor
AF, u njega je ula Melanija kao najaktivnija ena u gradu. U to vrijeme u
Glamou se nalazila bolnica Vrhovnog taba NOV Jugoslavije s mnogo
ranjenika i od tifusa oboljelih partizana. Veliko breme oko smetaja i
njegovanja ranjenih i oboljelih palo je upravo na ene ovog grada. Meu
njima je prednjaila uiteljica Melanija koja nije pomiljala da i sama moe

196

oboljeti, te je bila neobino omiljena od bolesnika. Ve januara 1943. godine
Melanija mora izai iz stroja kao bolesnik od tifusa, smjetena je i sama u
bolnicu. To je vrijeme kada neprijatelj preduzima IV ofanzivu protiv NOV.
Bolnica je preseljena iz Glamoa na ator-planinu. Meu bolesnicima bila je
i Melanija. Zbog nadiranja nadmonijeg neprijatelja, jedan dio bolnice pao je
u ruke faista. Faisti su ih sve poubijali iako se radilo o bolesnicima i
ranjenicima. Tu je ubijena i Melanija, ve dotle istaknuta aktivistkinja NOB-
e i revolucije. Bilo je to januara 1943. godine.
513

Majka Staka i otac Stevan su dobili spomenicu za Melaniju sa potpisima
druga Tita i Rankovia.
Kada sam kao autor ovog teksta kontaktirao potomka porodice Stefanovi
Jelenu Dragi-Kneevi koja je prodala staru kuu u amcu, alio sam za
tom kuom ureenom starim i lijepim namjetajem, vitrinama sa
skupocjenim porcelanom i kristalom, te slikama Uroa Predia i Paje
Jovanovi pitao sam je: Jelena, pa kuda e ti sada?. Ona poput svoje bake
Stake britko mi odgovori: Dragi kume. Kako kuda u?Pa gdje svi seljaci i
k... . U Beograd.
Postoji povezanost ovih Stefanovia sa ve pominjanim Simom
Stefanoviem koji je bio poznanik Vase Pelagia. Pomenuti je ivio u
amcu, ali se poslije preselio u Gradaac i bio veliki prilonik svetosavskih
besjeda o emu je pisala Bosanska vila, a kao mjesto njegova boravka se
navodio Gradaac.
Mileva udata za Nikolu Niku R. Simia (1866-1932) koji je bio
trgovac svinjama i senzal, posjednik ljivika, trgovac rakijom i vlasnik
gostionice sa kuglanom koju je drao do 1914. godine u Bos. amcu. Kua
im je bila u neposrednoj blizini mosta na rijeci Bosni. Uz kuu se nalazio
veliki borik. Simii (Nikoljdan), veliki rod, poreklom su iz brda, oni su
poreklom od Lazia u Koprivni (Trebava). Beg ih prozvao Simunoviima, pa
su ih i docnije (1951) mnogi tako zvali. Ima ih iseljenih u Bos. amcu,
Banjoj Luci, Bjelovaru, Srbiji i dr.
514

Nikola je u amac doao iz sela Krukovo Polje. U selu su mu ostala dva
brata Blago i Simeun. Oenio je Milevu i doao u njenu kuu. Ta kua je
prvobitno ognjite porodice Stefanovi. Stevan se sa Stakom iselio i otiao u
svoju kuu, a druga sestra J efimija u dananju ulicu Nikole Tesle, prekoputa
svoje sestra Ane udate za Tou Stavria. Uz kuu na Bosni na obali nalazio
se i verak (nasuta obala kamenjem sa drvenim ipovima za odbranu od
rijeke) tzv. Simia verak.


513
amake novine god. 2 br. 8 29. 1. 1986. godine, Otrgnuti od zaborava Sarajevo
1983. godine zapis Milo Peri Sarajevo, te Graa za Monografiju Bos. amac i okolina
knjiga 4. Bos, amac 1988. godine.
514
Milenko S. Filipovi, isto.

197

Mileva i Nikola su imali djecu:
Stevan Stevo (1894-1916) trgovaki pomonik kod uvenog amakog
trgovca Adolfa Truzla. Stevo je poginuo u Rusiji u Prvom svjetskom ratu.
Duan (1896) bankovni inovnik. Zavrio je Trgovaku kolu u Brkom
1908/09. god. Bio u ratu na Solunskom frontu. Radio u Srpskoj banci u
amcu. Poslije je bio zaposlen kod Bate u Beogradu, ali se vratio u Bos.
amac. Zavrio je i 4 razreda gimnazije u Osijeku.
Sveto, trgovac. Oenio se Ankicom. Bio pomonik u gvoarskoj radnji.
Tetak Too Stavri mu otvorio filijalu u Odaku, ali nije bilo zarade. Ode sa
enom u Bjelovar na imanje. Ona bogata jedinica u roditelja. Imali sina
Momira veterinara i ker Mirjanu koja se kolovala u Parizu.
Borka (1902) udala se 1934. godine u Brko za trgovca Boka Mihajlovia
koji je bio udovac. Obogatili su se, kupili dosta zemlje, ljivika i pekli rakiju.
Imali su gostionicu na tuzlanskoj cesti. Imali etvoro djece: Mile Mio u
Brkom, Boro je zubar u Beogradu, Stevan je profesor fiskulture u Brkom,
a ki Seka u Srbiji.
Vojo, milicioner u Subotici.
Marko (1906-1990) trgovaki pomonik kod Stavria. Zavrio 4 razreda
gimnazije u Osijeku. Poslije je otiao kod Bate i postao vrlo vana linost
u firmi. Avionom obilazio prodavnice po J ugoslaviji. Mnogo je avanzovao,
pa je u amcu kupio i zgradu i duan ivana Malia ili ujaka Stevana.
Poslije ivio u Beogradu gdje je i umro. Oenjen sa Nadom.
Milenko (1912-1977) najmlai sin. Trgovaki pomonik. Oenjen 1935. god.
sa Milevom-Margitom (1914-1988) iz Osijeka. Imali su djecu: ker Branku,
sina Nikolu. Unuad: Adela, Marko i Anela. Milenko je ivio u Beogradu
gdje je umro od srca.
Natalija (1900) udala se 1924. godine za finansa Vasu Dodoa. Kumovi im
bili: trgovac Risto Jovii iz Sl. amca i Jovan Tanasi iz Bos. amca. Mu
otiao u posjetu svojima u Slunj, Hrvatska i tamo umro. Imali su dva sina:
Borislav (1926-1944) ak, po nagovoru tetke Angele i tetka Save otiao u
partizane i poginuo. Drugi sin Svetislav (1925-2005) oenjen sa Duankom.
Imao djecu: Borislav, Milenko. Unuad: Jovan i Nikola. ivio i umro u
Beogradu. Majka Natalija je umrla u Beogradu.
Angelina, Angela (1909-1988) bila je prvorazredna krojaica. Imala je svoj
salon u amcu. Vjenala se za poljoprivrednog referenta ing. Savu
Todorovia. Vjenao ih pop Svetozar Lazarevi u selu Crkvina bez svatova.
Rodilo im se dijete Mileva Seka (1937-1938). Angela je bila borac NOR-a
od 1941. godine. Mu Savo je bio komunista. Poslije rata ivjeli u Tuzli gdje
je on obavljao razne funkcije, a ona bila predsjednica AF-a. Govore drala
po Tuzli. Po partijskoj liniji Savo se u amcu druio sa ustaama za vrijeme
rata, pa pobjegao u partizane. Izvesno vrijeme ivjeli u inostranstvu, vratili

198

se i stanovali u Cvijievoj ulici u Beogradu. Poslije Angeline smrti Savo je
zavrio u starakom domu u Beogradu.
Nae prve komije na naspi preko Bosne bili su Simii. Duan u banci
blagajnik, a moj otac magacioner. Matere se pazile pa i oni. J a se zaposlio u
banci. ef mi Duan. Posle rata u socijalizmu, ja u itoprometu ef, a
Duan ne radi. Sretne me i pita: Htio bih da te molim, da me zaposli. J a mu
kaem: Hajde, odmah samnom da radi. Naem mu posao slubenika. Nije
se gledalo ko je koje nacije. Pazili smo se pravo sa Simiima.
515

Jefimija zvana Jefa udata za Todora Vujania (1878-1922) sin
J ove i Katarine. Porijeklom iz sela Bare kod Gradaca. Bio je trgovac
kreom i graevinskim materijalom. U Bosnische Bote za 1916. godinu
pominje se trgovina Vujani Too osnovano 1903. godine. Too odlazi u rat,
a J efa oboli od TBC, poslije povratka sa lijeenja iz Samobora umire. Too
se vraa i otvara trgovinu na oku glavne ulice kad se ide iz sela Prud pored
mosta u amcu. Nekako u to doba Too se i oenio sa Milenom Lazarevi
(ki ure) sestrom popa Svetozara Lazarevia iz sela Crkvine. Kumovi su
im bili: Jovo Ljubii i Simo Daki, trgovci iz amca. Meutim, Too umire
i Milena se vraa bratu. U domainstvu im je ivjela baba Julka, zvana
Ma'ma, koja je odgajala djecu. U braku sa J efom Too je imao:
Teodora zvanog Too i Toica (1905-1952) trgovac mjeovitom robom i
zemaljskim proizvodima u Bos. amcu. Trgovinu otvorio u staroj oevoj
radnji. Stanovali su u ulici Nikole Tesle. Oenio je 1934. godine Milku
Milica zvana Mica roena Mitrovi
516
(1909-1999) iz Modrie. Imaju ker
Radmilu (1935) profesor engleskog jezika u penziji. Udata za dr Veselina
Batu akovia (Derventa) bratia uvenog posleratnog amakog doktora
akovia. Veselin je specijalista ortoped i bio je direktor Rehabilitacionog
centra dr Mirosav Zotovi u Banjoj Luci. ive u Banjoj Luci. Imaju djecu:
Branislav Bane profesor muzike, predsjednik je estradnih umjetnika Rep.
Srpske, te voa djeijeg hora Vrapii, i ker Sandra.
Mirko (1910-1945) trgovac u ortatvu sa bratom. Oenjen 1937. godine sa
Marijom roenom Mai zvana Micika (1911) iz Varadina. Ona je bila
frizerka i preko oglasa u novinama doe u amac i zaposli se u frizerskom
salonu kod Huberta. Micika je sa Mirkom imala sina Milorada zvani
Bubica. Ila je u Beograd da ga rodi. Kum im je bio Milorad Milan
Markovi hotelijer iz Bos. amca. Mirko je preivio pokolj 1. 12. 1944.
godine. Sakrio se, a Ivo Petrievi ga iz Tiine provercovao sa slamom u
J ake. Mirka mobiliu partizani i ode u Tuzlu i tamo ga ubiju partizani prije

515
Ibrahim H. Avdi, isto.
516
Miliina sestra Saveta udala se u Bos. amac za Savu Stavria, druga sestra Vuka udala
se za Boka Pantia (sin Koste Pantia) bogataa iz sela Brusnica. Njihov otac Risto P.
Mitrovi bogat trgovac iz Modrie je bankrotirao.

199

svretka rata. Tada je i Ilija Bato Petrovi ubijen i jo neki amani. Sin
Milorad je umro u Varadinu.
Koviljka (1909-1994) udala se 1934. godine za trgovca Jovana Nekovia
(1904-1945) iz Brkog. Potomka poznate branske trgovake porodice i
vlasnika kafane. Vjenali se u amcu. J ovo je bankrotirao u poslu. Koviljka
se preko advokata razvede i preseli u amac 1935. godine. Potom 1936.
godine upozna in. porunika Bogoljuba Gliovia (1909). Kumovi su bili
Lepa i njen mu Josip Aleksi. Zanimljivo je da su Koviljka i Bogoljub
roeni istog dana, mjeseca, godine, ak i u isto vrijeme. Nisu odmah imali
djece jer su se bojali TBC. Koviljka i brat naginjali su TBC i otac ih je slao u
Kranjsku Goru na lijeenje. U 40. godini rodi sina Dragana koji je danas
oenjen sa Ruicom, imaju Nikolu i Kseniju. Svi ive u Beogradu. Bogoljub
je bio u ropstvu u Njemakoj, ali se vratio i slavili su 50. godina braka.
Oboje su umrli u Beogradu.
Vujanii se 1940. godine sele iz zajednike kue, Too sa svojom porodicom
u kuu preko puta suda u glavnoj ulici, a Mirko sa svojom porodicom i
babom u kuu bive finansije.
Too Stavri je pomagao i deci svoga paenog Vujania (koja su
ostala bez oca), Toi, Mirku i Koviljki. Bio im je tutor. Ostali su maloletni
pod dugom. Too za njih garantuje kod firmi za dug i otvara im u svojoj
radnji neogranieni kredit za robu. Svaki dan je Too navraao Vujaniima u
duan i uio ih da budu trgovci. Iz Pruda su otkupljivali kokoija jaja i slali u
akovo u sanducima u slami. Polupana uzimali kui uz manju cijenu. Seljaci
vole da prodaju jaja Vujaniima, pa sa parama u ariju jer je cijena ista, a na
pijaci moraju ekati kome e prodati. Vujanii su se toliko obogatili i
ogazdili da su za desetak godina kupili divnu veliku pustaru u J akeu sa
zgradama od jedne begovice od 350 dunuma, te kasnije se proirili i kupili i
dio pustare Stevana Karamate isto u J akeu.
517

Taj posjed i kua na njemu im je sluila kao vikendica, a u ratu su tamo svi
pobjegli i ivjeli od zemlje i preivjeli rat, sem Mirka.
Svu imovinu im je poslije rata nova vlast nacionalizovala. Pa se spominje
Seljaka zadruga Slogau Jakeu osnovana 24. marta 1947. godine za
podruje Jakea i Penika. Zadruzi su dodijeljena zemljita bivih
zemljoposjednika Ane udove Aleksandra Karamate i Todora-Toice
Vujania, od kojih je formirana zadruna ekonomija.
518



517
Savo Stavri Too... ... Isto. i Lepa Stavri-Aleksi Novi Sad 6. maja 1997. godine.
518
Poljoprivredno dobro u Modrii 1886-1986 Modria 1986. godine.





200

Babii i Pisarevii
Babii su inae iz Gradaca. Bogata feudalna porodica uvena u
cijeloj BiH.
Novosadska Zastava br. 111 od 20. 9. 1872. godine spominje 1866. godinu
kada su se prodavala sela putem licitacije, a bive vlasnitvo Husein-
kapetana Gradaevia te da je Jovo Babi, trgovac iz Gradaca molio
kajmakama Ahmet bega da se obrati u njegovo ime sultanu i odobri mu
otkup tri sela: abara, Tolise i Zelinje za 80. 000 groa i odobri se to J ovi
Babiu. Taj otkup se imao uraditi ovako:seljaci uzmu kredit kod Jove Babia
da se otkupe i u ratama plaaju Jovi kredit i kamate, ali jedan dio kmetova
koji u roku ne moe vratiti zajam, postaje kmet ali sada Jove Babia koji
postaje beg.
Zastava 1875. godine br. 41 6 (18) april
Dopisi: amac (Slavonija) 28. mart
Babi kao kreditor ovdanje aristokratije i birokratije u stanju je da sklopi
intrige kakve hoete...
Zastava br. 62 21. april (3. maj) 1878. godine
Iz Bos. amca 10. aprila 1878. godine
Prije 16 dana proputovao je ovuda za Bos. Krajinu Konstan paa koji je
neto vie od mjesec dana po Posavini proboravi. Najdue se Konstan paa
zadrao u Gradacu, a na stanu kod prvog ovomjesnog pravoslavnog
orbadije Jovana Babia. Tada se selo Slatina alilo pai na treinske
namete, ali Jovan Babi ni reju ne pomoe ovim stradalnicima.

Ja sam imao majku, udna ena iz Gradaca. Ona je bila ki bega
Jovana, pravoslavca koga su zvali beg Jovan, jer je imao, kau da jo i sada
postoji Babiev ardak i selo, koji je po njemu dobio ime: on ili njegov otac
kupio je imanje bega Husein kapetana Gradaevia i tamo digao kuu. .
Veina slugu su bili Muslimani.
Gazda Jovan se svakog dana molio, svi u kui moraju na koljena past', a bio
je veliki lopov. On je mrzio Austriju. Imao je od Abdul Hamida veliku
medalju. Stalno je nosio fes. Svi njegovi sinovi su ivjeli u toj njegovoj kui u
Gradacu, on je to izgradio i bio je gazda za sve.
Kada doe praznik, onda ti doe hoda, gazda Jovan jedan dukat njemu,
onda doe katoliki svetenik, pa dukat njemu, pa doe pravoslavni i njemu
dukat. A njegova ena Milena kae: Sve su to lopovi za sve popove. Oni
samo dou da uzmu dukat, nisu oni Boiji ljudi. Tu sam proveo ljeto 1918.
godine i doekao tzv. Osloboenje u Bosanskom amcu, jer smo mi odselili
iz Gradaca u amac, moj djed i mi sa njim.
519

Godine 1900. dr J osip tadler prvi Vrhbosanski nadbiskup, kupio je
ovaj posjed od 1. 000 jutara. Ime dobilo Polje sv. Filomene. U

519
Stevan Dedijer The World jumper Dubrovnik 2000. godine.

201

gradaakom predjelu vidi se ada, na kojoj se jo mogu vidjeti razvaline
turske kule. Nadbiskup kupi adu tzv.Babia ardak, te ga prozva
Doloroza.
520

U jednom pismu 22. februara 1910. godine Jevti Dedijeru dr Risto Jeremi u
Gradacu spominje: Bou Popovia, Jovana Babia i popa Duana Toia. U
Bos. amcu spominje: Jovu Babia, Jovu Ljubiia i Stevana Babia.
U Bosnische Bote za 1912. god. i 1916. god. u Bos. amcu se spominje:
Babi Jovo, 1904. godine, spediteur, prodhdl. (pediter i trgovina
poljoprivrednim proizvodima).
Tako je porodica Babi ivjela i u Gradacu i Bos. amcu. Naime J ovan
Babi je svoje sinove slao u amac da trguju jer je to bilo ivo izvozno-
uvozno mjesto, da bi se na kraju i on sam preselio u amac. Pozabavimo se
malo tom djecom:
J ovan i Milena su imali: sina Jovu oenjenog sa Zorkom Mitrovi (njena
sestra udata za Bou Popovia). Zorka je autor onog kuvara o emu smo ve
pisali. Kasnije u Beogradu.
Sin Risto oenio Anu esarovi (ker Drage esarovia iz Tuzle) imali
djecu: ker Milicu udatu za dr Jevtu Dedijera 1910. godine, imali djecu:
Stevana (1911-2004), Vladimira (1914-1990), Borivoja. Ker Daru udatu za
Kratohvila djeca: J ovan Kratohvil akademski vajar u Beogradu.
Sin Konstantin kolski drug Gavrila Principa. Uestvovao u svim bitkama
1914-1918. godine i poginuo kao 18-esto godinji porunik srpske vojske od
strane Bugara.
Sin Aleksandar Babi (1879-1936) ljekar, hirurg u Sarajevu. Poslanik
Bosanskog sabora i prijatelj Petra Koia, antia i dr Laze Dimitrijevia
(Bos. amac).
Sin Nikola otiao sa 17 godina i nikada se za njega vie nije ulo.
Sin Stevan Babi oenio Zorku roenu Pisarevi (1887-1974) iz Bos.
amca. ivjeli poslije u Tuzli, Novom Sadu. Stevan i Zorka su u amcu
izrodili 3 prelepe keri:
1. J evrosimu Cicu (1907-1925) koja je na Sorboni studirala
filozofiju i moderni francuski. Zbog nesrene ljubavi digla ruku na sebe.
Tadanje novine piu: Ovih dana naa studentska kolonija u Parizu,
zabeleila je gubitak jednog od najboljih svojih lanova. Naprasnom smru,
umrla je Jevrosima-Cica Babi, studentkinja 4 godine filozofije na pariskoj
Sorboni. Voljena od sviju koji su je poznavali, cenjena od profesora i
drugova, kao retko dobar i marljiv uenik, umrla je u 22-godini u doba, kada
joj je ivot otvarao najbolje vidike. Uz opis porodice iz koje je poticala jedne
od najuglednijih bosanskih govorilo se da niko nije mogao da oekuje takav
jedan potez mlade devojke. Oni su, pie u nekrologu od Babiima za vreme
austrijske okupacije kao i dana, s svakome nevoljniku vrata otvarali. U toj

520
Caritas Sarajevo V/2000. god. br 2.

202

atmosferi Cica je vaspitavana. I jedna od najistaknutijih njenih osobina
bila je ljubav prema blinjem, elja da svakome pomogne. Otac Stevan, mati
Zorka, sestre Milica i Danka i roaci putuju u Pariz da u Ruskoj crkvi
prisustvuju opelu i sahrani, na groblju Banje, gdje je jedno vrijeme poivala,
da bi poslije bila prenesena u Tuzlu i sahranjena.
521

2. Milica
522
(1909-1968) roena je 2. 9. 1909. godine u Bos. amcu,
krtena 16. 9. 1909. godine. Kum na krtenju Konstantin Popovi trgovac iz
Gradaca. Milica je bila kostimograf. Supruga advokata Nenada Jovanovia
iz Tuzle (Poznata tuzlanska porodica koja ima posebnu crkvu na
pravoslavnom groblju na Trnovcu u Tuzli). Milica je 27. IX 1958. godine
postala supruga nobelovca Ive Andria. Umrla 24. 3. 1968. godine u Herceg
Novom.
523

3. Danka (1913-1970) roena u Bos. amcu. U 6. razredu gimnazije
sree mladog potporunika kraljevske vojske (jugoslovenske) Pavla
Zajceva
524
(1906) potomka slavnih ruskih ratnika iz otadbinskog rata 1812.
godine, ukun, ukun unuka vojnikog plemia Zajceva iz Podmoskovlja
koji je sa Kutuzovim gonei Napoleona, stigao ak do Pariza. Danka se
sreno udaje. Jedina od sestara ima potomstvo: ker Milicu i sina Borisa.
Milica je filolog, teatrolog, baletski kritiar i savjetnik Saveznog
sekretarijata za informisanje u Beogradu. Boris ivi u Zagrebu, ima sina
Pavla koji je poznati mladi violonelista,
525
dobitnik je stipendije grada
Zagreba i rektorove nagrade 1996/97. godine.
526

Danka je umrla u maju 1970. godine i sahranjena je u Splitu. Stari Pavle
Zajcev (86) umire u Beogradu oktobra 1992. godine gdje je i sahranjen.
Bio je u amcu Jovo Babi, pediter i trgovac na veliko. Imao lager i barake
u dvoritu Srpske banke na mjestu Veleprometa-itoprometa, veliki
magacini. Salko Bao Bajraktarevi je to zapalio i sve izgorilo i Jovo
naglo umre. Kasnije je to prodato i uselio se Muharembeg sa svojim
komanditnim drutvom. Babii su u amcu bili vlasnici nekoliko kua, a i
sami su pravili jo: kuu Stevana Stefanovia, Aima Jovanovia prva
sruena 2004. godine, druga 2001. godine-J edna naspram druge, a kupili su
od dr Horaka njegovu kuu na uglu ulica Jovana Cvijia i Vuka Karadia
(kasnije je prodali Toi Stavriu). Ta kua je sruena 1990. godine. Jovo
Babi je bio toliko krupan kapitalista, da je za vrijeme Austrije bio
predsjednik Trgovinske komore u Beu. To sam uo od Marka Pisarevia.

521
Gordana Brajovi Andri i Milica BMG, Beograd 1997. godine.
522
Detaljnije vidi u prilozima.
523
Izvod iz matine knjige krtenih eparhije bos. amake za 1909. godinu.
524
Kapetan fregate u penziji. ive u Splitu. Pavle je jedan od koautora Vojne enciklopedije
u Beogradu.
525
Gordana Brajovi, isto.
526
Gloria br. 269 3. 3. 2000. godine.

203

On je to priao Marku, posle paljenja magacina to je Bao uradio. Sin
mu Stevan vjetropir. Imao je prvi auto u amcu.
527

Povezana sa Babiima bila je amaka porodica Pisarevi. Porijeklom su iz
sela Pisara.
Osniva joj je Stanko Pisarevi trgovac (1857-1923). On je bio ugledan
veletrgovac koji je izvozio stoku u Be. U Bosnische Bote za 1912. godinu i
1916. godinu: Pisarevi Stanko trgovina mjeovite robe osnovano 1902.
godine. U istom almanahu za 1912. godinu spominje se Stanko kao gradski
vijenik. Stanko je oenio Jevrosimu Mitrovi (1865-1905). Imali su troje
djece:
Svetozara
528
poznatog operskog pjevaa (1885-1929), oenjen sa Honzom iz
Praga. .
Zorku udatu za Stevana Babia. O emu smo prethodno pisali.
Marka (1896) bankovni inovnik. Oenjen sa Zorkom roenom Babi
(1898-1932) kerkom Riste i Stake iz Maglaja. Kumovi su im bili: Risto
Jovii iz Sl. amca i Jovo Ljubii iz Bos. amca. Druga ena mu je bila
Slavka (1912) iz Vlasenice. Djeca iz prvog braka sin Stanko (1924) preselio
se u Zavidovie, a iz drugog braka ki Branka (1935). Druga ena Slavka
bila je sestra amakog popa Svetozara Popovia (koji je bio zet Koste
Pantia iz Brusnice).
Stanko Pisarevi je bio prilonik svetosavske besjede o emu je pisala
Bosanska vila i to:
Svetosavska besjeda u Ljubinju 1892. godine 1 forintu S. Pisarevi iz B.
amca
529


Duii
Bogata i ugledna hrvatska porodica su Duii (Dujii). U Bos. amac
su doli iz Doca kod Travnika, a tamo iz Livna.
Osniva porodice je Nino Dui (1838-1897) oenio se sa J anjom iz sela
Donja Mahala pored Oraja. Imali su djecu:
Antu (1879-1949), Tito (1887-1893), Mara (1878-1896), Danica, Lucija.
Anto je oenio Almu von Sartory (1889-1969). U Bosnische Bote za 1912.
godinu Anto se spominje kao podnaelnik Bos. amca. Zatim u istom izvoru
kao istaknuta firma za zemaljske proizvode se spominje Anto Dui, a u
sudski protokolisanim firmama DujiAnte B. sin trgovina mjeovite robe
osnovana 1900. godine. Te i Dui B. Nino osnovano 1900. godine u istom
almanahu za 1916. godinu.
Anto je imao nadimak Kobac jer je bio strastveni lovac. Vlasnik je velike
pustare (velike zemljine parcele u jednom komadu) sada zvane

527
Ibrahim H. Avdi. isto.
528
Detaljnije vidi u prilozima.
529
Bosanska vila 1885-1914. godine.

204

Poljoprivredno dobro Zasjeka. Anto je drao i prodaju duhana. Dugo
godina je bio gradski vijenik, podnaelnik, a od 1939. godine do 1945.
godine predsjednik optine Bos. amac sa kraim prekidima. Kum je bio sa
Ilijom S. Ristiem, Markoviima iz sela Slatine.
On je inae vrlo zasluan za vrijeme rata da je zajedno sa fra
Nikolom Mlakiem, ukrijom Izetbegoviem, Jozom Suiem, Muharemom
H. Jusufoviem, Antom andrkom, Rittermannovima i dr. spaavao ljude
druge nacije posebno srpske i u tome uspijevao. Garantovao je pred
njemakim, ustakim i dr. vlastima svojom au, ugledom i imovinom.
Brinuo je o gradu. lan je Hrvatske Seljake stranke. Za vrijeme rata i
predsjednik NOO (za vrijeme partizana). Poten ovjek cijenjen od svih.
Sa Matom Mikiem i Josipom estanom 1923. godine osniva Hrvatsku
banku u Bos. amcu. Imao je kuu i trgovinu u glavnoj ulici preko puta
dananje dravne apoteke. U jednoj od njegovih kua pod Savom nalazila
se prva katolika crkva. Za cijelo vrijeme svoga mandata, kao naelnik
optine Bos. amac nije uzimao platu, nego se odricao iste u
dobrotovorne svrhe.
Kae biljeniku: Daj mi spisak amakih udovica i siroadi, pa ovom podaj
ovoliko...... moje plate.
Bio je veliki patriota. Za vrijeme rata jedan sluaj o tome svjedoi.
Stajalo je drutvo Hrvata u kome je bio on, fra Nikola Mlaki itd. Stajali su
na uglu (kod Komiteta). Iz bive trgovake radnje Milana Jankovia koja je
pretvorena u njemaki Heim (danas Misija) izala je supruga Antona
Russa (folksdojera) inae Hrvatica prezimenom Doi iz sela Donja Mahala
i prola kraj njih. Anto se okrenuo i rekao: Je li Doika, ti nas i ne vidi i ne
pozdravlja, pa nisi ti Nijemica, ti si iz D. Mahale. A ova sva pompezna u
skladu sa teorijom o arijevskoj rasi ree: Oprostite veleasni, oprostite gos.
Dui nisam Vas vidjela, a to ako nisam Nijemica ja sam ipak njemaka
majka.
Reakcija starog Duia je bila otra: Pu, izjela ti g... ... dabogda.
Antina ena Alma je bila pripadnica njemakog plemstva i imala je
titulu fon (von). Doli su iz Maarske. Otac joj se zvao Arno von Sartory i
1911. godine se spominje kao direktor Agentschaften und
Tabaksgrossverschlissen (uplatno mjesto i stovarite duhana) u Bos. amcu
koje je pripadalo Zemljaskoj banci za BiH. Arno se spominje i kao njen
direktor kako o tome pie Bosnische Bote za 1911. godinu. Arno je bio i
graevinski poduzetnik, a u amac je doao iz Vinkovaca, a tamo iz
Maarske. Njena majka se zvala Regina. Sem Alme imali su ker Riku, sina
Felixa, sina Ervina (inovnika Ministarstva finansija Kraljevine Jugoslavije,
upetljanog u Naiku aferu), zatim ker Irmu von Sartory geboren am 2.
jun 1891. gestorben am 16. feb. 1892. i sina Franz X. Von Sartory 11. nov.

205

1887. 5. mar. 1892. Ovo dvoje su sahranjeni u Slavonskom amcu radi
poplave tada u Bosanskom amcu.
Almina baka je bila Holananka, a inae i ime Rika je klasino holandsko
ime.
Neki graani srpske nacije iz grada i sela Tiine poslije rata su o Anti
pohvalno govorili i ak predlagali da mu se poslije smrti podigne spomenik u
gradu. 1. 12. 1944. godine kada se desio pokolj na Savi Anto Dui i ostali
graani su pokuali da opet interveniu ali samo ovaj puta bezuspjeno jer je
logornik Mrkonji htio da ih ustrijeli.
U braku Ante i Alme roeni su: svi su odselili u Zagreb.
1. Nikola zvani Nikica (1906-1989) oenjen sa Agnom. Nisu imali djece.
2. Ivan zvani Ivica (1910) zaposlen na Poljoprivrendom dobru u Modrii.
Oenjen sa imatovi Anicom-Katom (1915) iz Gospia koja je bila
uiteljica, a kasnije ininjer. Imali su ker Nadu (1946) zaposlenu u Zavodu
za zatitu spomenika Republike Hrvatske. Udata za dirigenta i kompozitora
Aleksandra Kowalskog
530
koji je sada u Njemakoj. Imaju sina Kristijana.
3. Mira udata za ing. Tomislava upania koji je od 1935. godine sa
funkcije efa Agrobotanikog odsjeka postao direktor Kraljev. banovinskog
poljoprivrednog dobra Petar Mrkonji u Modrii i ostao do 1942. godine.
Anto je umro 1949. godine unutar Skuptine optine na stepenicama kada su
mu oduzeli svu imovinu, pao je mrtav.
Njegova sestra Danica bila je asna sestra, druga sestra Lucija je imala ker
takoer asnu sestru Blanku.
Sestra Mara udala se za poreznika J osipa Ebnera
531
u Bos. amcu (1868-
1935). Imali su sina Antu Ebnera ininjera. Stanovali su preko puta
dananjeg zabavita na Savi. Kua iza gostionice Vukadinovia, iza same
zgrade sreske ispostave.
Zanimljivo je da su Duii bili prilonici svetosavskih besjeda po Bosni, iako
su bili Hrvati o emu je pisala Bosanska Vila i to:
Prilog za svetosavsku besjedu u Brkom 1887. godine 2 forinte dao je Ivo
Dui amac.
Prilog za svetosavsku zabavu u Graanici 1892. godine 3 forinte dao je Nino
Dui iz B. amca.
Prilog za svetosavsku besjedu u Gradacu 1893. godine 5 forinti dao je g.
Nino Duji B. amac.
-//- - //- -//- -//- 1 forintu dao je Josif Ebner.

530
Sina uvene operne dive Marijane Radev (1913), roene u Konstanzi, Rumunija.
Koncertne pjevaice, alt, prvakinja zagrebake opere od 1939. godine. Mala enciklopedija
Prosveta M-, Beograd 1969. godine.
531
U Bosnische Bote za 1916. godinu spominje se Joseph Ebner, oberkontr. -porezni
inovnik u Visokom. Njegov potomak je Davor Ebner, lan grupe Regina iz Sarajeva.

206

Prilog za svetosavku besjedu u Gradacu 1894. godine 5 forinti Nino B.
Duji iz Bos. amca.
Prilog za svetosavsku besjedu u Ljubinju 1894. godine 2 forinte Nino B.
Duji iz amca.
532

Prilog u korist katolike crkve u Trebinju 1890. godine 5 fornti Nino Dui
Bos. amac
533

U posjedu gg. Jovana Babia u Gradacu i Nine Duia u Bos.
amcu nalazio se stanoviti broj zlatnog novca koji po svoj prilici potjee iz
jednog nalaska. Komadi to sam ih vidio, pripadaju Marku Aureliju i Lucilli.
Od njih dospjee nekoliko komada u vlasnitvo gospode: okr. predstojnika
Karla baruna Pitnera u Mostaru, pok. kot. predstojnika Marka Poljania i
vlad. savjetnika Myrona pl. Zarzyckog. Dok je nekoliko komada neki pot.
inovnik prodao u Berlin. G. Babi je svoje komade kupio 1878. godine od
nekog otomanskog inovnika Ibrahim eff. koji se poslije okupacije odselio u
Malu Aziju. O novcu koji je dospjeo u ruke pokojnog Nine Duia veli
njegov sin Ante: Da su te novce valjda seljaci negdje iskopali.
534

Anto Dui je bio dugo godina simbol grada. Priznat i potovan od svih
nacija. Gospoa Alma je bila vrlo ugledna i potovana dama.

Repii (Repiii)
Odmah poslije doseljavanja iz Srbije i osnivanja grada jedna
porodica se izdvojila kao najbogatija i to je ostala sve do 1918. godine. To su
Repii. Meutim poslije su bankrotirali.
Osniva porodice je Hadialijaga Repi koji je bio vlasnik tri frtalja amca.
. Kad se krene od Bosne od Toe Vujania, pa sve u ariju, izuzev zgrade
suda, kue Mehmeda Alajbegovia i Muharembegove vile sve ono drugo je
njegovo. Uitelj Aim Jovanovi upravitelj kole doao je njemu da upie
sina Huseinagu u kolu. Bila je tada Srpska kola do stare sokolane. A
Hadialija mu kae Vidi Aime. Pa mu pokaza na nekoj dasci, okaenih
vagon kljueva. ta e njemu kola?Vidi koliko magaza, kua i kljueva ima.
Ipak je Huseinaga iao kradom da naui itati i pisati. Kasnije je postao
naelnik optine i svo bogatstvo potroio.
Bilo je u amcu nekoliko kua Repia ili kako se tada pisalo
Repiia: bili su Sadii to su Repii u zadnjoj mahali pri Savi, pa gdje
amil Dervi imao kuu do njega bio Ibrahimaga Repi, pa preko puta
kue Demala Biia kua Mujage Repia, pa preko puta Zukia kue
stanovao Safet Repi. Vazdan Repia, ali izgleda da nisu bili ba familija.

532
Bosanska Vila 1885-1914.
533
Sarajevski list br. 129 od 29. oktobra 1890.
534
Glasnik Zemaljskog muzeja br. 1902/03. od 1. 10. 1902. lanak Nalazi novca od dr
Karla Patscha.

207

Taj Huseinaga Repi je znao uzeti hiljadarku sa likom kraljice Marije, pa (i
to nekoliko desetaka novanica) ih iscijepa i pravi salatu, ili zapali
hiljadarku pa kao trai ispao mu dinar.
Od asiluka nije znao ta e i sve potroio. Na kraju je stanovao gdje Avduka
bio, gdje su Arnauti napravili kuu na oku, preko puta Robne kue iza nje
jedna mala kuica. Doterao je dotle da nema gdje ivjeti.
Hadialijaga, sem to je bio veoma bogat, je bio i strogo religiozan ovjek.
Biran je 1905. godine za gradskog vijenika. Imao je mlaeg brata koji je bio
boem, volio pie, kartu, kocku, putovanja po Beu i Peti. Nije bio oenjen
niti je imao nasljednika. Kada je umro i to relativno rano, austrijska
administracija poziva Hadialijagu da doe da prisustvuje kada se bude
bratova kua otvarala, radi popisa imovine. Ovaj tada ree da on u tu kuu
nee ui, dok po vjerskim propisima hoda ne obavi obred, da se sve ono to
je protiv vjere ukloni. Tu je bilo nekoliko desetaka buradi vina i rakije i sl.
Kada su ga pitali ta e sa tim, on je rekao Bacite ili radite ta hoete. Potom
mu kazae da e to prodati i taj novac ima se dati u Mehamet. To e biti
najpametnije to je moj brat mogao da uradi sa svojim novcem. A eto
uradie drugi.
U almanahu Bosnische Bote za 1912. i 1916. godinu mogu se nai imena:
Repi Hadi Alija trgovina mjeovitom robom osnovano 1904. godine.
Repi Ibrahim trgovina mjeovitom robom osnovano 1908. godine.
Repi Mehmed trgovina mjeovitom robom osnovano 1908. godine.
Repi H. Alijage naslijednik Husein H. Repi trgovina mjeovitom robom
osnovano 1911. godine.
-Husein Repi roen 1884. godine zavrio je zanat samsara. Kasnije je bio
predsjednik optine. Oenio se sa Alijom (1883) imao je djecu: Mehmeda
(1904) piljara oenjenog sa Fatimom roenom Ibrahimbegovi (1914) iz
Bos. Novog. Safeta (1907) pisar, Samka (1912) pisar, Alija (1915) oenjen
sa Sadijom (1920) imaju djecu: Ratmira (1943) i Ratmir (1945), Devleta
(1920) koja je imala djecu: Dujso Mustafa (1943) i Mehmed (1944).
Husein je imao i sestru Eminu Repi (1880) udatu za Hodia, majku
amake uiteljice uleefe Hodi.
-Ibrahim Repi (1880) trgovac. ena Uma (1882), brat Mehmed (1890)
trgovac. H. Aulovi Mustafa (1908) sestri, trg. pomonik i ehaji Razija
(1917) daidinica.
- Hasan Repi (1903) bez zanimanja. ivio jedno vrijeme u Zagrebu. Mati
mu Fatima (1880) sestra ulesma (1905) udata za Demala Biia, a
supruga mu je bila Serdarevi Anka (1911) iz Splita. Sestra mu Pemba udata
Azapagi u Tuzlu.
-Demila Repi (1884) roak joj Jusuf (1913) pisar, umro 1942. godine u
bolnici u Osijeku.
- Abida Repi (1900) sestra joj Fatima (1906) i snaha Hasija (1915).

208

- Sadbera Repi (1890) Ago pastorak (1906-1941) trgovac. Selveta (1908),
sin Alija (1911) student oenjen sa Enisom (1917), sin Safet (1913) krojaki
pomonik, ki Sadika (Fatima) (1915), ki Paa (1917), sin Mustafa (1922),
sin Atif (1926)
- Hana Repi (1880-1934), ki joj Abida (1902), ki joj Fatima (1910),
ki joj Zumra (1912), snaha Hasija (1907) a Hasijina djeca: Nazifa (1929) i
Mehmed (1930-1931).
Kad su Repii bankrotirali trgovac Vaso Gligorevi je kupio njihov
veliki plac i napravio veliku zgradu. Na tom placu je bila i kua i itavo
dvorite je Vaso pretovorio u tu zgradu. Taj Repi je bio otac Hasana
Repia zvanog Fuksa uvenog golmana FK Borca. To je bila starinska
kua.
Inae taj Hasan nije znao ta je politika. Volio je popiti. Nekako odmah
poslije rata neko je spomenuo Staljina, a on pijan da J... . Staljina. Uhapse
ga i godinu dana u zatvor. U meuvremenu desi se rezolucija Informbiroa i
Staljin je neprijatelj J ugoslavije. Hasan se vratio iz zatvora i opet pijan da
ispravi vie ivio drug Staljin. Opet u zatvor. Dok su ga vodili vie: O Boe,
pa ja ne znam ta treba rei.
Kad se govori o Reiima treba spomenuti i Mujagu Repia.
Njegova je kua ona gdje su Jarci napravili kuu. Nije imao djece. Pa je
doveo iz Oraja Jusufa Doljania i usvojio ga. A ovaj drao gostionicu. To
je bila biva okia gostionica. J usuf se oenio iz Dervente i naprasno umro.
ena dala kuu Medi liperu, pa Aliji Hamidoviu koji je radio u katastru.
Mujaga je bio ugledan ovjek. Biran je za gradskog vijenika 1912. godine.
Bio je i trgovac. U Bosnische Bote za 1912. godinu u spisku gradskih
vijenika pominje se ime: Mujo Repi, a u spisku istaknutih firmi za
zemaljske proizvode Mujo Repi-Vajzovi, te u spisku trgovina mjeovite i
pecerajske robe: Repi i Vajzovi. Trgovinu je drao u ortakluku
vjerovatno sa Hafizom S. Vajzoviem iz Bos. amca.
Od Repia iz Bos. amca potie i prof. dr Nedad Repi profesor na
Mainskom fakultetu u Sarajevu.
Kotarski ured kao erijetski sud u Gradacu je 1. septembra 1891. godine
proglasio Salku Repiia iz Bos. amca rasipnikom te mu je postavljen
staratelj Aliaga Repii iz Bos. amca.
535


Dakii
U almanahu Bosnische Bote za 1916. godinu stoji: Simo Daki
trgovina osnovano 1891. godine.
U selu Krukovo Polje nadomak amca roen je 1842. godine
536
godine
Simo Daki, sin Dake Damjanovia, kasnije veoma poznat trgovac u amcu,

535
Sarajevski list br. 115 od 30. septembra 1891.
536
Na spomeniku u amakom groblju stoji Simo Daki 1844-1921.

209

patriota i dobrotvor. Bio je potpredsjednik ustanikog odbora u Sl. Brodu u
periodu 1875-1878. Kao pristupnicu tom odboru dao je 100 austrijskih
dukata (sjeanje ostavio Jovica Saji lan odbora, lanovi su bili: Marko i
ivko Kondi, a predsjednik Simo Samardi).
Pored ostalog, zahvaljujui i njemu, taj odbor je pruao stalnu pomo
ustanicima u Bosni. Pred smrt 1921. godine Daki je jedan dio svoje
zaostavtine darovao, kao prilog, za izgradnju hrama sv. Save na Vraaru u
Beogradu.
On je tim povodom uputio pismo Glavnom odboru za podizanje
hrama koje je 29. aprila 1921. godine na drugoj strani objavila beogradska
Politika: Ja, Simo Daki, posjednik i trgovac iz Bosanskog amca, istono-
pravoslavne vjere, star 79. godina i moja ena Jelena Daki, roena Nikoli,
istono-pravoslavne vjere, 75. godina stara, poklanjamo kuu u Bosanskom
amcu, kuni broj 19, u vrijednosti od 12. 000 dinara odboru za izgradnju
hrama Sv. Save na Vraaru u Beogradu. Ista kua prelazi odboru u
vlasnitvo iza nae smrti, dok smo ivi, da imamo pravo uivanja, a poreze
mi emo plaati.
Simo je umro mjesec dana kasnije 26. maja 1921. godine. Iste 1921. godine
Simo je Prosvjeti ostavio vei legat, poklonivi joj u amcu dvije kue u
vrijednosti od tadanjih 250 hiljada dinara. Ova injenica bila je upisana na
mermeronoj ploi, otkrivenoj 1927. godine u auli Prosvjetinog doma u
Sarajevu povodom obiljeavanja 25-godinjice drutva. A u kalendaru
Prosvjeta za narodnu 1923. godinu Sarajevo 1922. godine pod naslovom
Veliki dobrotvori Prosvete objavljena je kratka biografija Sime Dakia.
Uz Simu se kao legator, javlja i njegova supruga J elena. Ovaj Dakiev legat
znatno je oteen za vrijeme ustake strahovlade od 1941-1945. godine.
Negdje oko 40% vrijednosti legata 23. juna 1940. godine bilo je procijenjeno
u visini 130 hiljada ondanjih dinara. Radilo se o jednospratnoj kui u
glavnoj ulici (br. 16) u amcu i manjoj prizemnoj kui od slabijeg materijala
u Crkvenoj ulici u istom mjestu (br. 6)
537
. To su dananje ulice Aleksandra I
Karaorevia i Cara Duana.
538

Pored Siminog spomenika na lokalnog groblju stoji spomenik
njegove supruge na kome pie Jelena Daki srpska dobrotvorka 1848-1925,
Svetozar i Jovanka. J elena je bila vrlo aktivna u drutvenom i kumanitarnom
radu. amani su je zvali Mama Jeca. Ona i Simo nisu imali djece, pa je
Svetozar Pisarevi, operski pjeva, koga su ovo dvoje humanih ljudi
kolovalo i stipendiralo, jer su uoili njegov talenat, podigao joj spomenik

537
Gruntovnica u Bos. amcu-abecedni registar gruntovnih uloaka za k. o. Bos. amac i
gruntovni uloak br. 221, gdje je kao vl. nekretnina upisan Simo Daki, sin Dake
Damjanovia.
538
Rajko Ilikovi Godinjak SPKD Prosveta amac za 2001. godinu. i Posavski vor
opstanka amac-Beograd-Banja Luka 2002. godine.

210

zajedno sa suprugom Honzom (po srpski J ovankom).
Simo Daki je bio predsjednik srpske pravoslavne crkvene optine do 5/18.
januara 1919. godine kada ga je zamijenio trgovac Jovo Ljubii. Simo je
osniva i prvi vlasnik hotela u amcu Grand hotel Daki Bos. amac, on je
sagradio zgradu hotela i jo tri zgrade u glavnoj ulici: gdje je trgovina ivana
Malia, Isidora Fridriha (na potezu stara samoposluga slastiarna Kondor).
Za tu zgradu se prialo da ju je Simo Daki pravio u ime Srpske knjievne
zadruge, meutim i ta zgrada je kasnije pripala Prosvjeti. Hotel je kasnije
kupio bogata Kosta Panti.
Prosvjeta se Simi i J eleni za nekretnine u amcu koje su poklon ovih
tednih legatora sem uklesanog imena na ploi u Sarajevu oduila
objavljivanjem Prosvetine itulje u asopisu Prosvjeta Sarajevo, 1921.
XI, 9, str. 12 davanjem imena umrlih utemeljivaa i dobrotvora, kao i imena
velikih dobrotvora Sime i Jelene Daki iz amca, ali i ve pominjane kratke
Simine biografije u kalendaru za 1923. godinu.
U asopisu Bosanska Vila spominje se njegovo ime i to:
1886. godine spominje se Simo Daki iz Bos. amca kao pretplatnik
Bosanske Vile
Prilonik svetosavske besjede u Bos. Brodu 1886. godine sa 3, 50 forinti
Simo Daki bos. amac
Prilonik svetosavske besjede u Graanici 1892. godine sa 3 forinte Simo
Daki Bos. amac
Prilonik svetosavske besjede u Gradacu 1892. godine sa 2 forinte Simo
Daki amac
Prilonik svetosavske besjede u Doboju 1892. godine sa 1 forintom Simo
Daki Bos. amac
Prilonik svetosavske besjede u Gradacu i Ljubinju 1894. godine sa po 1
forintom Simo Daki Bos. amac
Prilonik svetosavske besjede u Brkom 1890. godine sa 1 forintom Simo
Daki amac
539

Prilonik zabave 23. aprila 1904. godine u korist drutva Prosvjete u
Tenju sa 2 krune Simo Daki trgovac amac.
540


Mahmutbegovii
Osniva ove porodice u Bos. amcu je Muharem-beg
Mahmutbegovi (1879). On je rodom iz J akea. Bio je veliki feudalac.

539
Sarajevski list br. 33 od 19. marta 1890. Pored njega se spominje izvjesni Milan
Jovii iz amca sa prilogom od 5. forinti.
540
Bosanska Vila isto. Kao autor ove knjige posredno sam dao inicijativu preko sekretara
Prosvjete da se spomenik Sime Dakia, na lokalnom groblju koji je pao i lei u travi,
ponovo podigne i dao detaljne upute o lokaciji. Mislim da je Prosvjeta najpozvanija da to
uini.

211

Kupio je od Ahmetbega i Fehimage Kuukalia njihov konak tzv. Vilu
Kuukali u Bos. amcu. Muharem-beg se dva puta enio. U poetku je
stanovao u Tiini.
Prva ena se zvala Senija Alibegovi
541
(ki Dervi-bega i Aze uheri) iz
Dervente, ali je rano umrla. Iz toga braka je imao djecu: Ilduzu, Baku
(1914) koja se 1932. godine udala za Reufa Denlagia u Teanj, Nejru
(1909) bila je bolesna, Avdu (1912) zvanog Avdibeg. Druga ena je bila
Emina Gradaevi (1892) iz Gradaca, sestra Hajri-bega Gradaevia. U
tom braku se rodila Bisera (1924)
U Bosnische Bote za 1912. i 1916. godinu stoji: Mahmutbegovi M.
bankovno, komisiono i trgovako komanditno drutvo osnovano 1911.
godine. Kad je poslije 1919. godine bio nekakav krah, on je prenio kapital i
1921. godine iz ovog zavoda, uz uee Stevana Karamate i Stevana
Stefanovia, osnovana je Srpska banka d. d. filijala Bos. amac. Prostorije
na mjestu lagera Jovana Babia. Direktor banke je bio Muharembeg. U
Srpskoj banci d. d. Zagreb osnovanoj 1895. godine, kojoj je ova amaka
filijala pripadala, vlasnici su bili Srbi iz Hrvatske, meu kojima i otac
predsjednika SANU Dejana Medakovia, te iz uvene zemunske porodice
Karamata. Stevan Karamata je bio poslovoa filijale u Budimpeti, te Lazar
Dunerski iz Novog Sada, Petar Nikoli iz Zagreba, Petrarki T. Petrovi iz
Sarajeva, Mihajlo Tasovac iz Broda N/S itd.
Zgrada se nalazila na lijevoj strani kad se krene od SUP-a prema selu Tiina
(na mjestu danas firmi Agropromet). Stevan Karamata je bio kum
Muharembegu i veliki prijatelj i poznanik. Dobro su se pazili. Karamata je
ak kupio i veliki komad zemlje (pustaru) u J akeu pored Muharembegove
zemlje i na toj zemlji sagradio vilu zvanu Vila Karamata (posle rata je u
njoj bio dom za siroad).
Karamata je bio uven u cijeloj Jugoslaviji. Poslije je postao direktor
J adransko-podunavske banke u Beogradu, ali je ostao veliki akcionar Srpske
banke kao i Muharembeg.
Stevan i ena mu Anka su esto autom dolazili u amac, J ake ali i u Sl.
amac sa Milanom Stojadinoviem u lov (Stojadinovi je bio predsjednik
kraljevske vlade i dolazio je kod Joviievih i Filipovia u Sl. amac). Anka
Karamata je bila velika prijateljica sa Augustom Stojadinovi. Karamata je
bio i poasni konzul Kraljevine Danske.
Za Karamate je vezana i afera. Naime kad je J ugoslavija potpisala
sa Vatikanom Konkordat o ravnopravnosti katolike crkve, nastao je otpor
pravoslavne crkve i patrijarha Varnave. Poto su Karamate, Stojadinovii, ali
i brigadni general Mihajlo Bodi (jedan od supotpisnika kapitulacije 1941.)

541
uvena bosanska velikaka porodica. Trgovali su sa amakim trgovcima. Bili feudalni
vlasnici sela Krukovog Polja (optina Bos. amac). Poznavali su Svetozara Rajkovia iz
Bos. amca, te uvene beke HadiRistie, sarajevske Despie itd.

212

bili komije, te svi imali vile na Dedinju. Stojadinovi u svojim memoarima
esto spominje Karamate i to kako je po njegovom nagovoru Stevan
Karamata prodao svoju vilu na Dedinju sa lijepim parkom patrijarhu
Varnavi, a koji je obolio. Oboljelog patrijarha je njegovala Anka Karamata i
ak mu spremala i lino davala hranu. Odmah je poslije patrijarhove smrti u
jeku afere Konkordata proistekla pria da je on otrovan na nagovor
Stojadinovia. To je i danas misterija. Te je javna tajna beogradske arije da
je patrijarh otrovan.
Anka je Stevanu druga ena. Imao je i sina Kostu koji je radio na
Poljoprivrednom dobru u Modrii sa Ivicom Duijem i ing. Tomislavom
upaniem (direktorom i Duijevim zetom). Kosta je bio Ankino
(maehino) godite.
Banka se u amcu, sem bankarskih poslova, bavili i itarskim
poslovima, te suhom ljivom. Muharembeg je donio posao sa suhom
ljivom. Otkupljivao je u otkupnoj stanici suhu ljivu, gdje je danas mali
park do NLB Razvojne banke u amcu. Kasnije je uz Srpsku banku
osnovao i etivau za suvu ljivu i radionicu sanduka za ljivu. Sve to u
sklopu banke.
amac je pored Brkog i Valjeva bio jedina od 3 ljivarske pijace u
Jugoslaviji.
Gradaac, Modria to su bili nakupci. ljiva se nije smjela rukom prevrtati,
jer je sama imala svoju patinu, pa se osui i ne smije se prebirati. Banka je
imala auto marke Ford. Voza je bio Huso iz Doboja i Duan Simi iz
amca. Akcionari banke su bili i zaposleni. Kasnije je banka postala
afilijacija J adransko-podunavske banke i to pred rat 1939. godina kada je
likvidirana.
Za Muharembegovo poslovanje vezana je jedna afera. Radei u banci te
poslove, u komanditnom drutvu je takav propis, ti garantuje svojom
imovinom ako si direktor. Neto se desilo i on imanje u J akeu izgubi. Ostao
mu je jedan manji dio. Dio je tada kupio Karamata od njega da namiri dug.
Ovaj je onda posadio vonjak i sagradio vilu.
Muharembeg ini jo jedan pogrean poslovni potez. Od svoje punice
(majke svoje ene) koja potie iz begovske porodice iz Livna, a koja je
donijela miraz od 3 miliona dinara (ili 3000 krava) i uloila je u tu banku
kod Muharembega. Ovaj raznim pekulacijama izgubi taj novac.
Muharembeg je ostatak svoj posjeda u J akeu dao kao zalog u toj transakciji,
a poslije je procijenjen na 400 hiljada dinara. Vjerovatno su tada u J akeu to
Vujanii kupili od begovice.
Poslije propasti Srpske banke Muharembeg kupuje tu zgradu zajedno sa
nekim J evrejom iz Vinkovaca i nastavlja posao sa ljivama i itaricama te
osniva Zempro Bos. amac. Skraeno od Zemaljski proizvodi Bos. amac.
Ta firma je trajala sve do 1945. godine, a ista je bila i u Zagrebu.

213

Okupacija dolazi 1941. godine, ali Muharembeg nastavlja da radi. Prialo se
da je povezan sa Nijemcima, da ih je doekao na keju. Da je on pozvao
1943. godine motorizovane SS-ovce iz Sl. Broda da u selu Srpska Tiina
pokupe Srbe jer su se digli na oruje, a sve navodno radi zatite svojih
magacina od pljake.
Meutim, zna se da je istaknuti lan etnike organizacije Marko Tutnjevi
iz Tiine, blisko sa njim saraivao u ratu. Sve ovo mu je poslije rata uzeto za
zlo i sueno mu je. Muharembeg je umro poslije izdrane kazne. Zempro
je za NDH otkupljivao itarice do 1945. godine. Dio onog J evreja NDH je
konfiskovala.
Ipak stoji jedan vana injenica da je Muharembeg na kljuna mjesta
postavljao uglavnom Srbe i to ak u doba NDH (Marko Pisarevi, Duan
Simi, Milorad Stojanovi poginuo kao partizan, Simo Brki, Vaso Bijeli
i arko Dimitrijevi koji je poslije rata na sudu i branio Muharembega).
NDH vlasti tue Muharembega da okuplja Srbe i da ih ima previe. Dolazi
kontrola iz Zempra Zagreb, izvjesni profesor Lateki. Okupio je sve
zaposlene u filijali i pratio njihov rad i sistem rada. Poslije je podnio
izvjetaj: Nas u Zagrebu se ne tie ko je Srbin. Nas se tie ko e da radi. Bez
briga radite i samo radite.
Muharembegova djeca su se razila po svijetu:
Avdibeg, koji je sa djecom iz srpskih kua zavrio gimnaziju u Novom Sadu,
po preporuci dr Vitolda Rittermanna zapoljava se poslije rata u sekretarijatu
Medicinskog fakulteta u Zagrebu i ostaje veliki prijatelj Rittermannovih.
Bisera je ivjela i radila u vajcarskoj i Njemakoj. Po odlasku u penziju je
ivjela u Doboju sa kerkom


Slika br. 18 S lijeva na desno. (Stoje): Muharembeg, Mujo Hadiavdi, (sjede):
Nejra, Emina, Pemba Hadiavdi, Ahmet Hadiavdi, Marko Pisarevi, Bisera,
Stevan Karamata.
(Dole sjede): Anka Karamata (u profilu), ostali nepoznati.

214

Tasovci
U vrijeme velikih migracionih kretanja sredinom 19. vijeka u Bos.
amac se doselila porodica Tome Tasovca iz Sl. Broda. U amcu otvaraju
ciglanu.
U Bosnische Bote za 1916. godinu u spisku ciglana u BiH i u samom amcu
spominje se: ciglana Vido J. Tasovac. Supruga mu se zvala Mara roena
Babi (1881-1930).
Na groblju u Bos. amcu nalazi se spomenik ove dvojice Tasovaca.
Tomo Tasovac biv. trgovac imao 35. godina 1892. god. ena Savka i brat
Vido. Podignuto 1894. g.
Vido Tasovac biv. trgovac 1864-1905. Supruga Mara, djeca: Tomo, Mihajlo
i ki Milica.
Meu osnivaima Srpske banke d. d. Zagreb koja je imala filijalu u Sl.
Brodu spominje se i Mihajlo Tasovac trgovac u Brodu N/S. A prof.
Vladislav Skari u svom djelu: Razvoj jedne sarajevske trgovake porodice
u 19 veku pie: 8. I 1863. godine Mihajlo Tasovac iz Slavonskog Broda
javlja Vasi u Sarajevo da je imao pismo od Nike Krsmanovia
542
, koji
odobrava da se Vasini svatovi poalju oko 25. I u Brko, gdje se nalazi
isproena djevojka.
Posle smrti oca Vide posao mu nastavljaju djeca: Tomo i Mihajlo, ali
neuspjeno, pa se okreu inovnikom zvanju.
Mihajlo Tasovac (1900-1956). Roen je u Bos. amcu. Bio je
bankovni inovnik. Oenio je Smilju Ivanovi (1903-1990) iz Prijedora.
Imali su djecu: Tomu (1925) i Predraga zv.Drago
543
(1922-2010).
Mihajlov sin Tomo
544
zv.Toa je postao naunik i radio je kao nuklearni
fiziar u Institutu nuklearnih nauka u Vini. Umro je 2001. god. Oenio je
Ruicu Petrovi (1927-2005) profesoricu na Prirodno-Matematikom
fakultetu u Beogradu. Doktorirala 1972. godine. Predavala je hemiju na
PMF. Njihova kerka Dubravka (1958) lekar, ivi u Beogradu, udata za,
ljekara dr Dimitrija Ponomareva. Imaju djecu: Uroa i J elenu.
Predrag Drago je bio poznati pozorini i filmski glumac u Beogradu.
Oenjen sa Marijom ro. Nei prof. klavira u penziji i otac dva sina: Prvi je
Ivan Tasovac (1966), pijanista koji je zavrio Moskovski konzervatoriji i
direktor je beogradske filharmonije. Oenjen je i ima sina Andreja (2006).
Drugi pak Tomo Tasovac
545
(1974) je profesor srpskog jezika na Prinston

542
uveni branski Krsmanovii. Odselili u Beograd i imali kuu na Terazijama u kojoj je
proglaeno Ujedinjenje 1918. godine.
543
Detaljnije vidi u prilozima.
544
Naelnik Laboratorije za zatitu od zraenja. Od 1963. godine lan uprave i Izvrnog
odbora Jug. Udruenja za zatitu od zraenja.
545
Roen je u Beogradu. Diplomirao je slavistiku na Harvardu s najviim ocjenama, a na
Prinstonu magistrirao u oblasti komparativne knjievnosti. Radio je kao prevodilac i
menader u Njujorku, bio urednik u redakciji internet portala Doje vele u Berlinu. Od

215

univerzitetu (SAD) i lan mnogobrojnih meunarodnih organizacija,
strunjak i est predava o digitalnoj literaturi i doktor iz oblasti ruske
ornamentalne knjievnosti.
Mihajlo je radio u Zemaljskoj banci u Bos. amcu, pa kasnije odselio sa
porodicom u Fou.
Tomo Tasovac
546
njegov brat je zavrio Trgovaku kolu u Brkom
1909/10. godine. Bio je ef raunovodstva u akovakoj biskupiji. Oenio se
sa Savkom-Ljubicom. Ona kua to je zovemo Seletova to je njegova kua
koju je kupio od Repia, poslije je ona to prodala.
Tomo je bio i honorarno zaposlen u firmi Toe Stavria Bos. amac kao
knjigovoa.
Milica Tasovac se udala za Jovu Bokovia inovnika. Imaju kerku
Nedeljku mag. farmacije udatu za poznatog sarajevskog arhitektu i prof. na
Arhitektonskom fakultetu Duana apu (on je projektovao Zetru). Oboje
ive u Sarajevu.
Porodica Tasovac je familijarno povezana sa porodicom Jovanovi. U
Bosnische Bote za 1912. godinu spominje se: oro Jovanovi trgovina
mjeovitom robom osnovano 1906. godine.
Taj oro je bio djed Toe i Drage Tasovac. On je bio veliki itarski
trgovac. O njemu smo ve pisali u dijelu o ve zaboravljenim srpskim
porodicama. Treba samo jo napomenuti da je oro imao sina Jovu
Jovanovia koji je bio uveni novinar i to van amca.
Spominju se izvjesna Anka Tasovac.
Tasovci su povezani rodbinskim vezama sa trgovakom porodicom
Kovaevi iz Brkog koji su bili prava gospoda i u kui i u drutvu.
547

Zanimljiv je i manje poznat podatak da je na nobelovac Ivo Andri
poklonio Predragu Tasovcu njihovo rodoslovno stablo koje je naao u
Dubrovakom arhivu. U tim spisima naao se i podatak da je neki panski
plemi jo u 15. vijeku doao sa armadom u Boku Kotorsku i zaljubio se u
lijepu Bokeljku iz plemena Tasovac. Da bi mogli da se venaju, cijela
porodica Tasovac je dobila pansko plemstvo.
548
U Historijskom arhivu
Sarajeva nalazi se fond Tasovac J ovana koji sadri prepisku Tasovaca sa

2008. godine osniva i direktor nevladine organizacije Centar za digitalne humanistike
nauke u Beogradu. Predaje na Akademiji medijske kue Doje Vele u Bonu i Berlinu.
546
Boravei u akovu on je pomagao Jevreje u Sabirnom logoru tokom rata. Bio je to izraz
njegovog revolucionarnog i antifaistikog opredjeljenja. Pomagao je ilegalno uglavnom u
hrani. Njegovo plemenito djelo je utolko vrednije jer je pomaui zatoenice rizikovao
vlastiti ivot.
547
Duan Risti Stari srpski trgovci u Brkom isto.
548
Politika 29. septembra 2010. godine. lanak Preminuo glumac Predrag Tasovac.
Zanimljivo da su se u Beogradu nali Predrag Tasovac, glumac koji je uvek isticao svoje
amako porijeklo i na jedini nobelovac Ivo Andri takoer povezan sa Bos. amcom kao
amaki zet.

216

trgovcima iz Trsta, Bea, Pete, Samobora, Prijepolja, Splita, Metkovia,
Trebinja, Bugojna, Banja Luke, Gradike, Slavonskog Broda, amca, Tenja
i Mostara u periodu 1860-1874.
Tasovci su bili i dobrotvori o emu svjedoi i Bosanska Vila.
1886. godine kao pretplatnik Bosanske Vile spominje se u Dubocu Vido
Tasovac.
Prilonik svetosavske besejde u Bos. Brodu 1886. god. 10 forinti Mihajlo
Tasovac iz Sl. Broda.
Prilonik svetosavske besjede u Bos. Brodu 1886. god. 1. forintu Tomo
Tasovac iz Sl. Broda.
Prilonik svetosavske besjede u Gradacu 1892. god. 2 forintu Tomo
Tasovac iz amca.
Prilonik svetosavske besjede u Bos. Brodu 1894. god. 1 forintu Vido
Tasovac amac.
Prilonik svetosavske besjede u Prijedoru 1897. god. 1 forintu Vido J.
Tasovac Bos. amac.

Bueni
Trgovac oro Buen iz Brkog, a u amcu je bio ortak trgovca
Toe Stavria, imao je brata Duana. Sestrii uvenog branskog trgovca
Save elovia. oro je ivio u amcu i bio oenjen sa Jelenom iz abca.
Brat Duan je u Brkom bio bogat i poznat trgovac i on se oenio iz Bos.
amca sa Jelenkom Petrovi. oro je u amcu kupio kuu u kojoj je
nekada stanovala Nada Pevlovka, te jo jednu kuu (on ju je napravio) u ulici
gdje je stanovao Simica oki (pjeva). Imao je trgovinu manufakturne robe
na trgu (nekada do trgovine Kurijak Bijeljina, koja je bila vlasnitvo
Stanojevia), gore je bio magacin. U Bosnische Bote spominje se: Buen
oro trgovina mjeovite robe osnovano 1910. godine.
Sjeam se, kad se zavrio onaj rat 1918. godine bili smo u Prudu na kupanju
na Bosni. Mama i djeca, te i Jelena Buen i ona ree: Mom muu iz rata
dolazi jedan prijatelj iz Bratislave. Planirali su da Natu Simi upoznaju sa
njim. Meutim, najstarija ki ore i Jelene imala je 18 godina, a gost 33.
godine, zvala se Desanka (1905) se dopala gostu. On se zvao Ljudevit tur.
Bio je ef potanske tedionice u Bratislavi. Bio je iz fine familije. Vjenali
su se u amcu.
549

U arhivi Srpske pravoslavne crkve nalazimo: 24. X 1924. godine
Ljudevit tur, bankovni prokurist iz Hodislavica (ehoslovaka), Bratislava
ul. Smetanina 34. evangelista (33) od oca Antonina i majke Rozine. eni
Desanku Buen (18) od oca ore i majke Jelene trgovac iz Bos. amca.
Kum J an Kozma, okruni potanski vizekancelist.

549
Stavri-Aleksi Lepa, isto.

217

Kuma Jelena se ponosila zetom, kad im je ila u goste. Svatovi bili u
kui, bila sam i ja tamo sa roditeljima. Kuma je priala kako njihova Desa
ima fino drutvo. Pravi veere, poziva goste itd. Njegov brat je bio ljekar.
Dugo poslije Drugog svjetskog rata, sa kerkom sam ila autobusom na izlet
Be-Prag i nazad Bratislava-Peta i vidjele smo i itale da se jedna ulica u
Bratislavi zove turova. Desa je imala 2 sina. Jedan je izuio za baletana, a
drugi ne znam. Desa je zadnji put bila u Beogradu 1934. godine na sahrani
kralja Aleksandra. Otac im je prodao kuu u amcu i odselio se u Beograd.
Davno sam ula, da je pola nekom sinu na roendan, a zaboravila da je lift
pokvaren i pala i poginula. Govorila je: Kada umrem na sahrani mi
pjevajte Tamo daleko, daleko, tamo je moj rodni kraj, moj zaviaj. Tu su
joj elju ispunili. Kuma Jelena je umrla prije nje.
Ona i oro su imali jo djece: ker Olgu (ila samnom u kolu, 1908),
Zagorku Zagu, Kseniju ali ne znam godita. Imali su i sina, ali je umro
kao mali. Zaga se nije ni udala, mlaa je umrla. Kuu je kupio mesar Pero
Sudarevi, a oni otili za Beograd.
550

Ovaj Ljudevit tur je potomak uvenog slovakog pjesnika, filologa i
politiara Ljudevita tura (1815-1856), predava na liceju u Bratislavi
(Poun). Pristao uz Be protiv Maara. Autor rodoljubivih pjesama, pokreta
prvih slovakih novina, poslanik Ugarskog sabora.
551

Budilac Slovaka, mentor Svetozara Miletia. to je Vuk Karadi u srpskoj
knjievnosti to je tur u slovakoj. tur je na liceju predavao srpski jezik,
srpsku knjievnost i srpsku istoriju. turov lik se nalazio na novanici od 50
ehoslovakih kruna.
Bueni su trgovaki zanat uili od ujaka Save elovia. On im je bio
brat majke Ane. Porijeklom su iz hercegovakog sela arkova. Preci ovih
Buena su starinom iz sela Bueva kod Novog Pazara. Krsni ime im je Sv.
J oakim i Ana. U Brkom rade kao egrti kod ujaka zajedno kasnijim
branskim trgovcem Radom Trifkoviem
552
i kasnijim amakim trgovcem
Toom Stavriem.
Duan Buen je imao jednu od najbolje opremljenih gvoarskih radnji u
Brkom 1939. godine. 1948. godine sve su mu konfiskovali. Duan (1885-
1972) i supruga Jelenka roena Petrovi iz Bos. amca (1896-1952). Imali
su: sina Momira (1923-1944) poginuo u partizanima, sin Vojislav, arhitekta
umire mlad, ki Duanka.
Duan je imao veliki kompleks zemljita u Brkom zvani Buenova
pustara.

550
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
551
Enciklopedija Leksikografskog zavoda 7, Zagreb, MCMLXIV.
552
Familijarno vezan sa branskim trgovcem Mihajlom Tomiem (koji je opet povezan sa
Bos. amcem). Svi ovi trgovci su sa amakim trgovcima povezani rodbinskim, kumovskim
ili prijateljskim vezama.

218

Stanovali su u zgradi koja je bila njegovo vlasnitvo u ulici Vase Pelagia br.
1 u centru Brkog.
1941. godine bio je zatvoren sa suprugom, sinom Momirom i kerkom
Duankom. Maltretirani, odvedeni su u J asenovac, odakle se spasio
intervencijom nekih ljudi iz Brkog koji su ili u Zagreb i dali garancije.
Njegovo ime se spominje u knjizi Antuna Miletia Koncentracioni logor
J asenovac I 1941-1945 Narodna knjiga Beograd 1986. godine. Gdje se 4.
jula 1942. godine navode imena ljudi iz Brkog a sada u logoru i da se oni
obrate pokretnom prijekom sudu u Zagrebu radi osloboenja. Pod rednim
brojem: 5. Duan Buen trgovac, 6. Jelena Buen domaica, 9. Momir
Buen uenik Trgovake akademije.
Poslije rata presudom Sreskog suda u Brkom oduzeta mu je sva
duanska roba i imovina i izvrena konfiskacija svih nekretnina. Iako je bio
rtva faistikog terora, iako mu je sin poginuo kao partizan. J elenka je tuila
Gradski narodni odbor u Brkom navodei da su sve stvari njene i njenog
mua. Pozivala se na svjedoke: Ikoniju Filipovi iz Bos. amca... ... alila se
u kabinet druga Tita. Odbijena je.
Poslije njene smrti Duan se eni sa Jelkom udovicom amako-branskog
trgovca Dimitrija Mite Dimitrijevia. J elka je krtena kao Elizabeta, ali je
prela na pravoslavlje.

Vajzovii
Jedna stara i poznata porodica su i Vajzovii. Porijeklom su iz Uica.
Osniva ove porodice u amcu je bio Muhamed-aga Vajzovi koji se
spominje 1901. godine u Bosnische Bote kao naelnik Bos. amca.
Meutim, njegovo ime se moe pronai i u Bosanskoj vili, iako Musliman
i on je bio veliki prilonik svetosavskih besjeda, a i gradski naelnik jo u
XIX vijeku o emu svjedoi ovaj asopis i to:
Prilonik svetosavske besjede u Gradacu 1893 i 1894. god od po 2 forinte
Muhamedaga Vajzovi naelnik B. amac,
553

Muhamedaga je imao sina Sulejmana (1886) koji je bio trgovac. Oenio je
Adilu (1900). Sa kojom je imao djecu: Devidu (1919) udatu 1937. god. u
Oraje, Sadiku (1921) udatu 1938. god. za Mustafu Mustafia iz Bos. amca,
Mujesira (1924), Sead (1927), Sadeta (1929-1933), Sanija (1930), Senahid
(1932), Sevret (1934), Abdulah (1936)
Spominje se izvjesni Mustafa Vajzovi (1903) brija u amcu, oenjen sa
Zarifom (1906-1934).
Muhamed-aga je imao i brata Paagu Vajzovia koji se spominje 1909.
godine u Bosnische Bote kao gradski zastupnik. Oenjen je bio sa Abidom
(1860). Imali su djecu: Hasana, Zahira, Husein i Saliha.

553
Bosanska vila 1885-1914. isto.

219

U Bosnische Bote za 1912. godinu spominje se Hasan Vajzovi kao
gradski zastupnik. Roen je 1878. godine i bio je trgovac. Oenio je Fatimu
(1883). Imao je sestre Fatimu zv.Tima (1888) i Vasvu (1895) koja se
1931. godine udala za Sulejmana Tihia iz Bos. amca, te Nazifu (1900)
udata za Hadialijagi Mehmeda (1903) senzala iz Bos. amca. Imali su vie
djece. Hasan je u braku sa Fatimom imao djecu: 1. Mehmeda (1904.
oenjenog sa emerli Demilom (1917) iz J anje djeca: Hasan (1940),
Nihad (1943) i Halid (1945), 2. Asija (1920) udata Porobi u Derventu.
Zahir Vajzovi (1883) radnik. Oenjen sa Rifom (1888) iz Tuzle.
Husein Vajzovi (1881) imao je ker Selvetu (1907) udatu za Mujkia sa
kojim je imala ker Mujesiru (1940).
Hafiz Salih Vajzovi (1883-1963) trgovac. On je kao mladi zavrio
visoku vjersku kolu u Istanbulu i stekao naziv hafiz. Meutim nikada se
nije bavio tim poslom, nego je itavo vrijeme u amcu bio trgovac. U
poetku je imao trgovinu pecerajske, kolonijalne i delikatesne robe, brana,
junog voa, te svakovrsne sitniarske robe. Kasnije je imao knjiaru i
papirnicu. Zvanino trgovina se zvala: Hafiz S. Vajzovi i drug trgovina
parfimerijske, galanterijske, papirne i kratke robe Bos. amac. Taj dodatak
drug bio je roak Mehmed Vajzovi. Ta firma je u vlastitom izdanju
tampala i prodavala razlednice Bos. amca jo za vrijeme Austrije i sve do
1945. godine. Hafizova kua bila je u glavnoj ulici i imala je jedan
karakteristian detalj, imala je izbaen prozor (strehu) na trotoar.
U Bosnische Bote za 1916. godinu spominju se trgovine:
Vajzovi Huseinaga osnovano 1913. godine, Vajzovi Hasan osnovano
1913. godine i Vajzovi Hafiz Salih osnovano 1913. godine.
Dok se u istom almanahu spominje kao istaknuta firma za zemaljske
prozvode: Repi i Vajzovi, te istaknuta firma trgovine mjeovite i
pecerajske robe: Repi i Vajzovi.
Hafiz se oenio sa Zekirom (1910) roenom Muteveli iz Sarajeva iz jedne
od najuglednijih sarajevskih porodica. Njeni preci su godinama bili u
Sarajevu mutevelije (odatle im i prezime). Zekira je bila dosta mlaa od
Hafiza i skoro kao dijete dola u amac. Na brano putovanje ili su u
Veneciju. ivjeli su jedan zaista evropski brak. U kui su imali sluavku
Drljai erifu (1895-1940). U tom braku su roeni: Namik (1932) trgovaki
putnik firme Mebo Bos. amac. ivio u Beogradu. Oenjen sa Vidom iz
Crne Trave, Srbija. Iz svetenike porodice. Glavna medicinska sestra
bolnice Dragia Miovi u Beogradu. Imaju sina Srana. Kum mu je bio
Dragomir Bojani-Gidra uveni glumac, zajedno sa Pavlom Vujisiem.
Drugo dijete je Meliha (1933) koja je krajem pedesetih zavrila Medicinu u
Sarajevu. Specijalista oftamologije. ivjela u Mostaru. Udata u jednu uvenu
hercegovaku porodicu Resulbegovie iz Trebinja, za dr Erefa

220

Resulbegovia zv.Ekan. Resulbegovii su trebinjski begovi i kapetani.
Imaju sinove: Seada i Namika.
Hafiz nikada nije vien u gradu bez odijela i kravate. Dugo godina
poslije rata, kada je nastavnik Vlado Kolev doao iz Srbije u amac, te rano
ujutro doao na kafu u hotel, usluio ga je kelner u bijelom sakou sa leptir
manom. Prije toga je Kolev kod Hafiza kupio dnevne novine koji je i u tim
jutarnjim asovima bio besprekorno obuen. Vlado Kolev je
prokomentarisao: Ja sam doao u Be.
Zekirina najstarija sestra Munira udala se za dr Halid-bega Hrasnicu.
554
uvenog politiara. Zamjenik dr Mehmeda Spahe. Munira, kad god je
dolazila u amac predstavljala se kao supruga ministra Hrasnice.
Druga sestra Nimeta udata je za veletrgovca Ahmeta Meinovia iz
Sarajeva, koji se preselio u Zagreb. Imao je svoju robnu kuu u Sarajevu i u
Zagrebu. 1945. godine mu je nacionalizovana robna kua i ova u Zagrebu
pripojena sa firmom Kastner i Eler u zagrebaku Namu. Zbog svojih
poslovnih veza ostavljen da radi u komercijali te nekada svoje firme. On
izvozi robu i sa kamionima i porodicom prelazi iz zone B u zonu A u
Slobodnu teritoriju grada Trsta tj. u Italiju. Tamo poinje biznis. U eri
pohoda J ugoslovena u Trst i oping tura mogle su se u Trstu vidjeti
Meinovieve trgovine u centru Trsta. Umro je na jednom poslovnom
sastanku u Frankfurtu.
Trea sestra Subhija je udata u sarajevsku porodicu Osmanagi.
Njena kerka Lutvija Osmanagi se udavala za Ahmet-bega Izetbegovia u
Bos. amac.
etvrta sestra Bahija udata je za Osmana Nuri Hadia
555
(1869-
1937) knjievnika. Imali su ker Bahriju Nuri Hadi
556
(1904-1993). Prva
svjetski poznata Bonjakinja, operska pjevaica.


554
Hrasnica Halidbeg (1874-1942), advokat i politiar. Pravo zavrio u Beu. Poslanik
Bosanskog sabora. Jedan od osnivaa Jug. Muslim. org. (JMO), 1924. godine, ministar
pravde, pa finansija, senator. lan dvorske kamarile, kraljev ljubimac. Potpredsjednik
Narodne skuptine SHS, Gajreta i JMO. Uzeo uea u izglasavanju Vidovdanskog
Ustava to mu kralj nikada nije zaboravio. Halid je bio ujak supruge dr Mehmeda Spahe.
555
Spada u bonjake intelektualce. Bosanski knjievnik. Umro u Beogradu.
556
U Beogradu Bahrija pohaa Srpsku muziku kolu, gdje studira klavir. Uzima sate
pjevanje u klasi prof. Ivanke Milojevi. Nastavlja studiji na Muzikoj akademiji u Beu u
klasi prof. Lierhammera. Od 1928. do 1931. god. boravi u Bernu, gdje je otpjevala 23
premijere ili premijerne obnove. Njen najvii umjetniki domet i jedna od najboljih
interpretacija uloga je Salome. Istu ulogu je u Cirihu 1939. godine pjevala pod dirigentskom
palicom samog kompozitora Richarda Straussa, povodom njegovog 75. roendana. BH
pote su lik Bahrije Nuri-Hadi objavile na potanskoj marki 1996. godine. Stanovala je u
svom raskonom stanu u strogom centru Beograda na Terazijama. Umrla je u Beogradu.

221



Faksimil br. 1 Reklamna kesica firme Hafiz S. Vajzovi, B. amac
iz perioda 1913-1918. godina. (poklon od Olge Ovnievi amac)


izmii
Stara trgovaka porodica iz Bos. amca su i izmii. Porijeklom su
iz Sokola u Srbiji. U amac su se doselili sredinom 19. vijeka. Porijeklo
prezimena je vezano za jednog pretka koji je navodno naao izmu punu
dukata. Predak ove porodice zvao se Salih i imao je sina Hasana, a ovaj
sinove Alijagu i Suljagu.

222

Rodonaelnik u Bos. amcu je Alijaga izmi (1861-1933). Roen je u
Modrii. Bio je trgovac. Spominje se i kao gradski naelnik od 1909. do
1914. godine.
U Bosnische Bote za 1902. godinu spominje se prvi puta firma Braa
izmi osnovano 1902. godine, trgovina mjeovite robe. Brat mu je bio
Suljaga izmi. Bave se i otkupom itarica. lanovi su konzorcijuma sa
Stavriem i Jovanoviem. Imali su suaru (etivau ljiva i itarica) na mjestu
dananjeg parkinga Robne kue. Vlasnici nekoliko zgrada u amcu i kafane
Srpska kruna, te nekoliko magacina. Stara uta kua do dananje Robne
kue je vlasnitvo izmia. U Bosnishe Bote za 1912. godinu u spisku
istaknutih firmi za zemaljske proizvode pominje se firma Braa izmi.
Alijaga je bio oenjen sa Abidom i imali su djecu:
1. Husein (1893-1951) trgovac oenjen sa Izetom Alibegovi (1896) sestrom
Mustafe i Esada Alibegovia. Djeca: Abida (1922-2004) udata za dr vet.
medicine Hasana Hasu Ceribaia. Imaju djecu: J asminku i J adranku.
Halid
557
(1925-1998) oenjen sa Tanjom. Hikmeta-Sultanija (1927) udata
za Ahmeta Hadijalijagia iz Bos. amca, Eref (1920) prvi poslije rata
ljekar iz Bos. amca, koji karijeru nastavlja u Sarajevu kao poznati hirurg.
2. Mehmedalija (1897) trgovac. Neenja.
3. Fatima (1885.) udata za Ibrahima Fitozovia (1881-1936) magacionera iz
Bos. amca.
Suljaga je bio oenjen sa Zumretom (1874). Imali su djecu:
1. Pembu (1896) udatu za Ibrahima Ceribaia (1891) trgovac iz Bos.
amca. Imali su djecu: Mustafa
558
(1920-1944) trgovac, Ajia (1922), Rukija
(1924), Safet (1925-1935), Osman
559
(1928) oenjen sa Ljiljanom. U
domainstvu sa njima ivjela je Primaa Demila (1913) sluavka rodom iz
Oraja.
2. Safija (1903) udata za Izeta Izetbegovia iz Bos. amca.
3. Razija udata za Aliju Ganibegovia, trgovca iz Modrie.
4. Sulejman (1905) trgovac. Neenja.
5. Rizah (1915) trgovac. Oenjen sa Nurom Begtaevi iz Kozluka.
U spisku stanovnika Bos. amca 1931. godine spominje se i ime izmi
Salke (1880-1936) koji je bio muhtar. Oenjen je bio sa Ajiom (1913)
roenom Leli iz Kulen -Vakufa. Imao je i sestru Fatimu (1874)



557
Dugogodinji generalni direktor Centrotekstila iz Beograda, jednog od najveih
izvoznih preduzea bive SFRJ. Zastupnik istog u Londonu. Kao roeni amanin pomagao
i zapoljavao amane u Centrotekstilu. Umro u Beogradu.
558
U NOB-u od 2. 2. 1944. godine. Kao borac 18. Hrvatske brigade zarobljen je u selu
Blaevac i sproveden u Brko gdje je nakon maltretiranja i zlostavljana od strane SS trupa
ubijen 17. aprila 1944. god.
559
Detaljnije vidi u prilozima.

223

Jovo Ljubii
Roen je u Svinjuhe, srez Bos. Novi 1871. godine, a umro u amcu
1936. godine. Bio je trgovac. Oenjen je sa Milevom Radeti (1879-1942) iz
Prijedora.
U Bosnische Bote za 1897. godinu spominje se trgovina Kondi i Ljubii
osnovano 1897. godine. Ovu trgovinu je otvorio sa kasnijim uvenim
knjievnikom Vasilijem Kondiem
560
koji je poticao iz istog mjesta kao i on.
Da bi 1901. godine otvorio samostalnu trgovinu mjeovite robe, koja se
spominje 1912. godine kao istaknuta firma za mjeovitu i pecerajsku robu
pod nazivom Jovo Ljubii. J ovo je od 1906. godine biran za gradskog
zastupnika. Dugo godina bio je i predsjednik crkvenog odbora.
Sjeam se Ljubii trgovac bio Vujaniima kum. Vojo Vasi kod
njega izuio trgovinu. Bio je vrlo bogat, bogatiji od moga oca Toe, u
poetku u doba Austrije.
561

Kada se govori o Ljubiiu, to je bila velika dvorina kua sa dosta stanova,
gdje je sve izdavano pod zakup, a jedan dio stanovala sirotinja. Nekada
davno tu su bile finansije odnosno kancelarije Poreske uprave. U
socijalizmu tu je bila stolarska radionica.
Rodila sam se 1921. godine. Stanovali smo u jednom od tih stanova.
Vjeito sam bila kod njih u kui. Voljeli su me jako. Pjevala sam im pjesme.
On je naroito volio sevdalinke i naruio mi je harmoniku. U tim stanovima
su stanovali: finansi, Krista Erleti, Jefto Vasi potar i Tinka, neki Cepu
Ivan andar. Nekada davno tu je bila njihova trgovina naprijed, a mi poslije
drali gostionu. Sem Voje Vasia kod njih je kao pomonik bio Ostoja O.
Stojanovi bivi trgovac.
562

On i supruga su bili vlasnici nekoliko zgrada u samom amcu i dosta
zemljinih parcela u okolini:
Zgrada pekare Zaima Zaimovia, zgrada gdje je gostiona Duana Grkavca
(na trgu), zgrada starog hotela od 1917. godine se vodila na Milevi Radeti,
da bi je 1929. godine prodali, vinograd na izlazu iz amca prema selu Pisari
(kasnije kupio Pero Tubakovi).
Nisu imali djece. Imali su poslugu u kui: Zorka Petrovi (Radina i Velina
majka, povremeno). Druili su se sa: Tasovcima, Zorkom Jovanovi (enom
od uitelja Aima), Savkom Jovanovi, Zorom i Stefankom Gligorevi. On
je bio kum Vasi Gligoreviu, kasnijem bogatom amakom trgovcu.
Bio je prilonik svetosavskih besjeda o emu je pisala Bosanska vila i to:
Prilonik svetosavske besjede u Gradacu 1894. god od 1 forinte Jovo
Ljubii iz Bos. amca,

560
Detaljnije vidi u prilozima.
561
Lepa Stavri-Aleksi, isto.
562
Hiba Avdibegovi, amac 9. juna 1998. godine u razgovoru sa autorom.

224

Prilonik svetosavske besjede u Priejdoru 1897. god od 2 forinte Kondi i
Ljubii Bos. amac,
U telegramu uvenom pjesniku ika Jovi Jovanoviu-Zmaju povodom 50-
godinjice rada stoji:
AMAC. - estitamo pedesetgodinjicu tvoga sretnog pjesnikog
rada.
ivio na diku i ponos Srpstva! Vaso Kondi, Simo Daki, Jovo
Ljubii.
563

Meutim postoji i jedan tamna strana Jove Ljubiia.
Moj tata arko je trebao u Prvi svjetski rat na front. Susretne ga
Jovo Ljubii i ree: arko. Ti ide u rat. Nee niko raditi sa buradima?Da
li bi se ja mogao posluiti sa buradima (kace za ljivu). Kad se moj otac
vratio iz rata iz Galicije, a dolo vrijeme da se pee rakija, pita mater:
Gdje su kace?. Ona mu ree: Odvezao Jovo Ljubii, ti mu rekao. On
ode Jovi. Jovo mu ree: arko, ima li ti to napismeno?Pa zar ti jo nisi
nauio?Ko ne zna da jede ljude neka jede g... . .. To je politika Jove
Ljubiia. Sa enom nije imao djece. Kasnije je propao. Umro. Ostala ena,
izdavala zgrade pod kiriju. Imala je silan nakit. Kad je umrla, komisija iz
optine dola da popie. Nema nita vrijedno u kui
564


Odii
Ova porodica porijeklom je iz susjednog mjesta Odak. Meutim
izvjestan dio ivota su ivjeli i radili u Bos. amcu, djeca su pohaala
osnovnu kolu, druili su se sa mnogim amanima i esto su bili u amcu
koji je za razliku od tadanjeg Odaka ipak bila varo.
Obitelj trgovca i veleposjednika Tadije Odia doselila se u Odak oko
1850. godine iz Doca kod Travnika. Odatle se neto kasnije doselila i obitelj
veletrgovca Ante Duia.
565
Tadija Odi se 1867. godine oenio sa J elom
Vrdoljak i imao 10 djece. esto dijete bio je dr Tadija Odi roen 1883.
godine. Anto Dui se vjenao sa Lidvinom teti i imao mnogo djece ali su
sva sem kerke Berte roene 1892. godine poumirala od panjolske
groznice.
Tadija Odi je studirao pravo na Sveuilitu u Beu i bio najbolji
student svoje generacije. Ondje je javno polagao ispit znanja meunarodnog
prava i poloio ga s izvrsnim uspjehom. Doktorirao je na istom Sveuilitu
kad mu je bilo samo 22. godine.
Berta Dui kolovala se u akovu u internatu koji su vodile
redovnice iz vicarske i ona je bila najbolji uenik svoje generacije. Stoga je

563
Bosanska vila 1885-1914, isto.
564
Divna Dimitrijevi, isto.
565
Nije familija Anti Duiu iz Bos. amca iako su porijeklom iz istog mjesta. Tako da su ih
zvali Anto Dui amaki i Anto Dui Odaki.

225

u toku kolovanja svake godine ila estitati roendan nadbiskupu
trosmajeru. U internat je po nju dolazio nabiskupov etveropreg to su
redovno pratile i tadanje novine, pa je o jednom takvom estitanju opirnije
izvjestio i Obzor te objavio slike etveroprega s djevojicom Bertom.
Proitavi o tome dogaaju, beki se student Tadija Odi poeo posebno
zanimati za Bertu, djevojicu kojom se kasnije i oenio.
Vjenanjem Tadije Odia s Bertom Dui, jedinicom kerkom Ante Duia,
nastala je obitelj poznatog odakog odvjetnika Odia, te najvei veleposjed
Hrvata-katolika ne samo u Odaku nego i cijeloj BiH.
566

Anto Dui je osnovao svoju firmu 1892. godine, a supruga Lidvina Dui je
imala svoju firmu osnovanu 1902. godine u Odaku.
Berta i Tadija su jedno vrijeme ivjeli u amcu, gdje je Tadija imao
kancelariju, da bi se kasnije preselili opet u Odak. Vrlo su bogati bili,
veleposjednici, pola Odaka je bilo njihovo. Tadijin otac je bio Odaanin,
bio je obuar i kolovao Tadiju. 1914. godine Tadija je u Bijeljini imao
advokatsku kancelariju. Berta se ponaala vrlo hoch, tad nije bilo puno
advokata. Ona mora da se odmori. Pa ide u Opatiju, pa ide i otac Anto sa
njom, jer kako e mlada ena sama da ide po svijetu ta e mi tata?. On je
krt. etaju pored mora po lungomareu sa tom visokom austrijskom
gospodom, sjednu pred hotel, da popiju limunadu. Ona dadne 100 kruna
kelneru. Ovaj da vrati kusur, ona odbije i kae: To je za Vas. Stari se
skoro lagirao.Jesi li ti luda, curanjska glavo? Raskuie i mene i
Tadiju.E, pa ne mogu tata ja drugaije. Ovo je mondensko mjesto. Moram
kao i drugi. Stari se spakaovao i otiao da to ne gleda. Ona je ostala.
Ona je ila u djevojaku kolu. Djevojice od 15. godina se poalju, ko ima
debelih para u internat. Tamo je nauila kuhati, vezti, te redovnu kolu.
Nauila je lijepo ponaanje, bonton, itati, pisati i bila dobra domaica. Ona
je znala 300 supa napamet. Pa torte, pa razna jela. Jako dobro pamtila.
Svaki dan druga supa i onda jo malo dana to je ostalo do kraja godine
ponovo ispoetka.
Inae je vrlo malo boravila kako u amcu, tako i u Odaku jer se potucala
po mondenskim mjestima: Be, Peta, Zagreb, Opatija, Karlove Vari, Vii,
Azurna obala.
567

Stanovali su u kui vlasnitvo Toe Stavria, gdje je sada zgrada
Doma penzionera. U toj kui se kasnije rodio dr Zoran ini. Zgrada sa
crvenom fasadom. Kad je stari umro, Tadija se preseli u Odak. Anto Dui je
u Odaku ak i hotel napravio. U amcu je Tadija bio veliki prijatelj sa:
Matom Mikiem, Antom Duiem, fra Nikolom Mlakiem, Ivicom i Nikicom
Dui. Bio je pristalica Hrvatske seljake stranke (HSS).

566
Boo Vukoja Hrvat ive vatre upni ured Crnci, Hrvatska, 1999. godine.
567
Divna Dimitrijevi, isto.

226

Imali su etvoro djece. Sin Slavko se rodio dok je drOdi bio na
slubi u Bijeljini. No djeak se ondje razbolio i umro. Kasnije, kada su
preselili u Odak rodio se 1913. godine sin Zdenko-Antun, 1918. godine
Delimir-Marko koga su zvali Delea. Ki Zrinka roena je 1924. godine,
umrla je 1948. godine od upale plua. Odaki lijenik dr Velimir Gojni
nije je smio lijeiti pencilinom, koji bi joj spasio ivot, jer je taj antibiotik
bio uvan samo za partizanske borce i partijske rukovodioce.
Gospoa Berta je bila je dobro odgojena i obrazovana ena, izvrsno je
govorila tri strana jezika: njemaki, francuski i talijanski, a sluila se i
panjolskim jezikom. Bila je velikoduna prema svakom ovjeku, to je
posebno izraeno u zadnjim godinama njezina ivota, kada je bila
osloboena brige za vlastitu porodicu. Tada je napisala mnogo pisama i
molbi, osobito njemakim poslodavcima, kako bi pomogla tamonjim
ljudima koji su eljeli zaposlenje u inozemstvu. To joj je udesno uspijevalo.
Gospoi Beti Odi smrt je oduzela pet lanova porodice, a komunisti svu
pokretnu i nepokretnu imovinu, bacivi je u potpunu bijedu. Usprkos svemu,
ona nije jadikovala, nego je sve to podnijela kao velika dama.
Zdenko je gimnaziju zavrio u Zagrebu. Potom ga porodica smjeta u
plemiki internat u Karlsburgu, odakle je odlazio na predavnja Pravnog
fakulteta u Beu. Kada je u toku njegovih studija diploma zagrebakog
Pravnog fakulteta priznata u svijetu, Zdenko je studij prava nastavio u
Zagrebu, gdje je diplomirao, a zatim i doktorirao 1935. godine.
Vojsku Kraljevine Jugoslavije sluio je u konjikom puku u Zagrebu. Po
kazni mu nije doputeno sluenje vojske u akoj eti jer je 15. avgusta
1935. u Odaku sudjelovao u pobuni naroda protiv nasilnih andara.
1941. godine Zdenkovu su konjiku jedinicu poslali nadomak
Koprivnici da ondje zaustavi prodor njemakih tenkova. U sukobu konjice i
tenkova nastala je prava klaonica. Posvud su padali ranjeni i mrtvi ljudi i
konji. Izginulo je vie od pola Zdenkovih suboraca. Zdenka je pak spasla
izvanredna jahaka vjetina. Skakao je s pogoenih konja i hvatao one
slobodne i neozlijeene i tako se uspio spasiti bijegom. Bio je sporta, visok,
neobino jak, gibak i spretan. Imao je tamnu kosu. Volio je jahanje i bio
izvrstan jaha. Volio je prirodu, lov i plivanje. elio je otvoriti advokatsku
kancelariju u Zagrebu, to su podrali i njegovi roditelji. Diobom glavnine
Odieva posjeda izmeu brae Zdenka i Delimira, mladi je advokat dobio
kapital za kupovinu stana i otvaranje kancelarije u Zagrebu, ali dobiveni
kapital nikad nije potroio na eljenu svrhu.
568

On je taj novac potroio na opremanje i organizovanje ustakih jedinica u
Odaku i okolini. On je naime pripadao studentima frankovcima. Odmah je
postao jedan od glavnih ideologa i organizatora ustake vlasti u Odaku, te
prvi ustaki logornik u Odaku.

568
Boo Vukoja, isto.

227

Oenio se sa Smiljkom, kerkom Hinka i Ruice Urgjevi (Urdevi). Koji su
porijeklom sa otoka ipana. Hinko je tada bio profesor na zagrebakoj
gimnaziji. Poslije oeve smrti 1940. mladi Odi nasljeuje advokatsku
kancelariju Odaku, te zavrava nedovrene poslove dr Tadije kako bi
postupno otvorio svoj ured u Zagrebu. U ovom drugom nikad nije uspio, jer
ga je sprijeio rat.
Dr Zdenko Odi poginuo je na Vuijaku, u Dobroj Vodi, na predjelu zvanom
Crvena zemlja, 8. marta 1943. godine u borbi sa etnicima.
569

On i Smilja su dobili sina koji se rodio mjesec dana iza njegove smrti i koji
je ponio njegovo ime.
Zdenko je dolazio u amac (gdje je zavrio osnovnu kolu) svojim
automobilom, vozei sa bijelim rukavicama. Drao se elegantno, sa visine,
ponaao se kao veliki gospodin i gazdinsko dijete. Mlaa sestra njegove ene
ila je u Strunu uiteljsku kolu sa Zdenkom Beni, kerkom Martina
Benia, veleposjednika iz Svilaja.
570

Odii su se druili sa porodicom Pelicari.
571
Ing. Marko Pelicari je
bio direktor na Poljoprivrednom dobru u Modrii. Imao je sinove: Simu i
J oka. Zdenko je dolazio na konju na tu pustaru da se drui sa njima. Skupa
su jahali konje. Dolazio je u jahaem odijelu, sa biem i rukavicama. Vrlo
kurtoazan. J ahao je konje i na due ture. Projai kroz Svilaj, okrene kroz
Novi Grad, vrati se.
Delimir Delea. On je bio agronom. 1926/27. godine u Bos. amcu je
zavrio trei razred osnovne kole. Tada mu je otac bio advokat u amcu.
Poslije rata je radio u Sarajevu. Oenio je Zoru Beni, sestru Mirka Benia,
ali se rastao, pa se ponovo oenio sa drugom enom. 1990. godine bio je lan
Izdavakog odbora Demokratske zajednice BiH, koja je izdala reprint knjige
Zemljopis i poviestnica Bosne od Ivana Frane Jukia.
Odii su imali svoje groblje, svoju kapelu. Kad dolazi u Odak, to je Duia
bilo vlasnitvo. Berta Odi, to je velika dama. Kancelarija dr Odia u amcu
je bila gdje je kua Duia u glavnoj ulici. On je tada napravio u dogovoru sa
Antom Duiem i da on koristi 10 godina kao kancelariju.
572

Kad sam bila na pustari kod Pelicaria, Zdenko je dolazio na konju tamo.
Poznavali smo se iz osnovne kole u amcu. Dolazi kao kakav princ. Iz
Odaka rano ujutro jae, da bi cio dan bio sa sinovima Pelicaria. Berte se
sjeam, u crnini ide sa skele u amcu. Vraa se sa svog putovanja. Vrlo

569
Isto.
570
Divna Dimitrijevi, isto.
571
Pelicarii iz Biograda na moru. Jedna od najuglednijih hrvatskih porodica iz Dalmacije.
Nosioci Narodnog preporoda u Dalmaciji.
572
Ibrahim Hadiavdi, isto.

228

elegantana je bila. Imali su ker bolesnu, pa je sluavke izvodile napolje, a
mi djeca iz kole to gledamo.
573


Martin Beni
On je iz sela Svilaja u susjednoj optini Odak, meutim bio je
poslovno, familijarno povezan sa Bos. amcom. Kao veleposjednik i vrlo
bogat ovjek biran je za banskog vijenika Vrbaske banovine u Banjoj Luci,
poetkom tridesetih godina XX vijeka.
On je kao mlad ovjek otiao iz Svilaja, jo za vrijeme Austrije u Ameriku.
Posla nije naao. Radio svata. Uglavnom je gladovao. J ednog dana upozna
se sa jednim crncem i ovaj ga navrati da idu u drugi grad, jer je uo da tamo
ima posla. Nemaju para za put. Nego u teretni vagon, pa pod tokove, da se
vercaju. U nekoj maloj stanici na Zapadu stane voz, Martin padne na ine,
voz opet krene i ozlijedi ga. ef stanice je to vidio i zaustavi voz. Probudio
se Martin u bolnici i ostao Bog zna koliko. Bio je sav polomljen. Dolo je
vrijeme da napusti bolnicu. Direktor ga poziva i otputa te mu daje odjeu
(novu), obuu, kofer i dosta dolara. Martin kae da to nije njegovo. Ovaj mu
pak odgovara da je to iz donacije jednog amerikog milionera, koji je isto
tako proao u Americi, obogatio se i osnovao tu bolnicu i taj grad, te mu se
isto to desilo. Martin zahvali i izae, ide ulicom i misli: Martine, Martine,
ta e ti u Americi? Tebi je Amerika u Svilaju. Vratio se kui. Otvorio
neku gostionu, pa trgovinu. Postao je bogata i veleposjednik. Imao je
pustaru. Zavrio se Prvi svjetski rat, pa u Svilaju navalila rulja da rui i svu
mu radnju opljakali. Ne samo njemu nego i nekom Kosti Grku. Svilajci su
im ispjevali i pjesmu: ivila mastika, ivio rum. Maritin ih krstio, Kosta bio
kum. Kosta proda Martinu svoju kuu i radnju. Martin je zemlju oboavao.
Kupovao je na sve strane. Pa je na koncu imao 1. 250 dunuma u jednom
komadu. Kada su ga pitali kako mu je to uspjelo on kae: Neto milom, neto
silom. Od tih 1. 250 dunuma mnogo je bilo pod vodom, nita nije uspjevalo.
On je to iskanalisao, posadio voke, napravio velike zgrade. Kuu, gore dva
stana, pa magaze, penicu, ito, zob. Imao je talu sa 60 goveda. Poslovao sa
Toom Stavriem iz Bos. amca i imao kod Toe veliki kredit. Uvijek je to
spominjao i cijenio. Kad se Sofija udala za sina mu Mirka, Savo i Saveta
Stavri bili su im kumovi. Martin je tragino zavrio.
574


Braa Russ
Veleposjednik Karlo Russ je bio pripadnik njemake nacionalne
manjine. On je 1910. godine doao u selo Novi Grad, optina Odak, gdje je
otkupio veu koliinu zemlje od bega Kapetanovia. Napravio je veliki
zemljini blok i stvorio imanje koje se zvalo Rusova Pustara. Tu se poslije

573
J elena i Mioljka Tovirac, isto.
574
Divna Dimitrijevi.

229

Drugog svjetskog rata nalazila ekonomija Seljake radne zadruge
J edinistvo.
575

U kasnu jesen 1918. godine u Novom Gradu su poela revolucionarna
previranja. Vea grupa naoruanih seljaka iz Novog Grada i Lipika napala je
krupnog zemljoposjednika Karla Rusa i spalila njegove zgrade i stogove
stone hrane. Karla Rusa su zatim ubili. Namjera im je bila da svu njegovu
porodicu pobiju, a zemlju podijele, ali su pohapeni, odvedeni u Banja Luku
i tamo osueni na vremenske kazne.
576

Karlo je imao dva sina: Antona i Adama. ivjeli su sa majkom
Karolom Russ koja se spominje u Bos. amcu 27. 1. 1913. godine kao
slubenica u poti. Ova dvojica mladia su studirali u inostranstvu i jedni su
od osnivaa amakog fudbalskog kluba 1919. godine. Oni su zajedno sa
Edvardom Bradnom donijeli prvu loptu u Bos. amac. 1916. godine su
donijeli prvi pravi fudbal. Kasnije su postali prilino vezani za amac, da
bi se na kraju i Anton sa porodicom ovdje i preselio. Anton je imao i vei
posjed u ataru Bliznice, na podruju Donje Dubice. Oenio je Mariju
Doji iz sela Donja Mahala kod Oraja. Uiteljica Marija Doji-Rus radila
je u Osnovnoj koli u Donjoj Dubici sve do kraja kolske 1939/40. godine
kada je otila u Bosanski amac. Imali su djecu: Dragu, Viktoriju Violka i
Miladu. Marija je davala preporuke svojim bivim acima koji su odlazili u
svijet u potrazi za poslom i zaradom.
577

Anton Russ je u Bos. amcu 1941. godine bio povjerenik Uljarice a. d.
Beograd, koja je bavila otkupom soje. Zajedno sa njim povjerenik je bio i
amaki trgovac Ljubomir Brki.
Adam Russ ostaje da ivi u Novom Gradu. Oenjen je bio isto sa
uiteljicom.
1941. godine Russovi se deklariu kao folksdojeri. Meutim primili su
dosta srpskih izbjeglica iz Bos. amca tokom Aprilskog rata na svoju pustaru
i to porodice Ljubomira Brkia i Pere Ristia.
Po doseljavanju u amac Anton sa porodicom ivi preko puta Vatrogasnog
doma, na mjestu dananje zgrade u kojoj ive zaposlenici Veterinarske
stanice amac.
Hitler je digao sve vabe 1942. godine iz Bosne u Poljsku. Rusovi
odu u Lo. Grad prema ruskoj granici. Na navodno imanja poljskih J evreja.
Antonova ena iako nije Nijemica, ponaala se kao glavna Njemica. Ona je
predvodila iseljenje. Kad su otili pie ona u amac nekome: Jako nam je
dobro ovdje, samo nemamo dovoljno maramica. Smjestili su ih u barake,
zajednike sobe, na kazan. Njena rodica je roena sestra ing. Slavka Doia.
I iao je Slavko u Njemaku, te je na ulici sretne. Ona radosna da vidi nekog

575
Milan Lj. Borojevi Hronika sela Donja Dubica Beograd-amac, 2005. godine.
576
Posavski vor opstanka, isto.
577
Milan Lj. Borojevi, isto.

230

iz svoga kraja. Odvede ga u stan. Sina koji je bio djeak, odmah su digli iz
Hitlerjugenda na Istoni front. Tamo je poginuo. Keri su ive. Povukle su
se sa roditeljima i njemakom vojskom iz Loa. Njih dvoje su sami u stanu.
Kad je gost traio da vidi Antona, ona ree: On nee da uje za amac. Sve
je ostavio u amcu. Doao u Lo, pa u Njemaku. Nikada se nije sa tim
pomirio. Otili mu ivci. Ipak je izaao da se pozdravi i rekao: Evo iv sam.
Zdrav nisam.
Adam Russ sa suprugom je ivjeo do 1945. godine na toj pustari.
Kako se pribliio kraj rata i partizani su nadirali, oni odu u Odak. Iz Odaka
ljudi bjee. Ustaki vitez Petar Rajkovai zvani Rajkovac, Peti vitez
NDH inae iz sela Penika, naredio je ustaama da obiu sela i da diu
narod na povlaenje sa njima. Narod je od straha i bjeao. U tom se
Rajkovac predomislio. Doao do Kadra i rekao: Neu da bjeim. Meni je
ovdje Hrvatska domovina. Natrag.
Naredio je da sve one koji se nisu pakovali ubiju. Puno svijeta je iz Odaka
prelo rijeku Bosnu u selo Tarevce. Tada su pobjegli Delea Odi, njegova
ena, Zdenka Beni, Mirko Beni, Berta Odi itd. Zovu oni Adama Russa i
enu. Ona hoe i plae, a on nee. Nije htio ni Martin Beni. Martin vie: To
su moja djeca. Nee oni meni nita. Ostave samo staru Lidvinu, babu
Deleinu. Kad su uli da ustae redom ubijaju. Predomisle se i bjee pjeice
do Bosne, ali nema amca. Na obali ustae ih stignu. Martina su mrcvarili,
skalpirali i zaklali. Ona je plakala. Molila da je ne kolju, a ba su nju i
Adama zaklali. Lidvina je ostala u kui, nepomina i preivila.

Adolf Trutzl
J edan od prvih stranaca koji je poslije 1878. godine doao u Bos.
amac je bio Adolf Trutzl. On je doao iz Budimpete. Kako stoji u
Bosnische Bote za 1912. i 1916. godinu otvorio je trgovinu mjeovite robe
1884. godine. 1912. godine biran je za gradskog vijenika. A kao istaknuta
firma trgovine mjeovitom i pecerajskom robom Adolf Trutzl.
Ova firma je prva poela da izdaje razglednice Bos. amca i to su uopte
prve razglednice ovoga mjesta. Izdavala ih je do 1914. godine. Pored ove
firme izdavanjem razglednica bavila se i firma Milan Kovai Bos. amac, te
i Hafiz S. Vajzovi Bos. amac koji je ovu djelatnost nastavio sve do 1945.
godine.
Trucl je bio jako bogat trgovac. Radnja mu je bila, na uglu ulice gdje je
Kino. Kuu je imao gdje je nekada stanovao zubar Jovo Markovi (parter)
u istoj ulici. Bila je na sprat, ute boje. Kua je sruena i nalazila se do
zgrade 11. aprila dananje istoe. On je imao kerke. J edna od njih
zvala se Elizabeta i bila je udana za Bernarda Bradnu, upravnika pote u
amcu, a druga Evelin udata van amca za izvjesnog Isidora Lianina,
slubenika pote. Trucl je kerki kupio zgradu stare pote i u njoj su

231

stanovali Bradna, te bile prostorije pote. To je bila prva zgrada u gradu koja
je imala posebno kupatilo. On je nekada bio najbogatiji trgovac, kod njega je
radio kao pomonik Stevo Simi. Trucl je imao jo jednu dugaku kuu, sa
3-4 stana, sa velikom batom.
Moj djed je odveo tog Trucla na ruak i baba napravila kola-patipanju.
Njemu se to dopalo, pa sve pita: Was ist das?. A moj djed e njemu: Das ist
ein bosnische Koch. Svu imovinu poslije njegove smrti naslijedile njegove
keri koje su to prodale.
578

Adolf Trucl je napravio puno kua i poslovnih prostora. Ona kua od
Mihajla Mihajlovia do Mehe Ceribaia, to je njegovo. Tu je bio Oto Bandl,
pa oko Unker, oko Vujani, Todor Tati, pa na kraju pekara Ruic (vrlo
moderna pekara).
Na katolikom groblju se moe pronai danas ve pao spomenik na kome
pie:
Hier ruhig Adolf Trutzl gest. 4. VI 1917. in 65 Lebensjahr und Adalbert
Trutzl gest. 16. XII 1905.
Bio je telefonski pretplatnik kada je u gradu bilo samo 18 telefonskih
prikljuaka.

Bradna
Bernard Bradna roen 1869. godine. Doao je u Bosanski amac iz
ekih Pardubica, eka. Bio je potanski slubenik. Spominje se kao
upravitelj pote sve do 1918. godine. Najstariji pomen njegova imena je
1904. godine gdje se navodi Bradna Bernhard, Fwbl. post-offzl
579
. Bos.
amac.
Oenio je Elizabetu Trucl roenu u Bos. amcu 1881. godine. Imali su troje
djece:
Jozef zvani Pepika roen 1898. godine. Bio je ef pot. teleg. telef. stanice
u Sarajevu. Radio je u glavnoj poti u Sarajevu.
Edvard zvani Edika ili Edo. Roen je 1899. godine. Za vrijeme Prvog
svjetskog rata zavrio je Gimnaziju u Osijeku. Beki student arhitekture.
Diplomirao je arhitekturu posle 1918. godine. Bio je igra jednog bekog
kluba. Sa Rittermanovima osnovao fudbalski klub Bosanac Bos. amac.
Donio je prvu loptu u amac. Oenjen je bio sa Zlatom
580
Besednik (1896.)
iz Iriga, uiteljicom u Bos. amcu. Rastaju se. Potom eni Natau
Bokovi
581
prvu srpsku balerinu iz Beograda. ive u Beogradu. 1941.

578
Divna Dimitrijevi, isto.
579
Potanski inovnik, feldvebel (narednik). Potanska sluba je bio u sklopu vojnih
struktura.
580
Kerka Mije Besednika upravitelja nadbiskupskog dobra sv. Filomena pored Bos.
amca. i Vilme Besednik iz Iriga.
581
Detaljnije u prilozima.

232

godine odlaze za Pariz, a ona odatle u Ameriku. On ostaje u Parizu. Oenio
se sa Francuskinjom. Imao je vilu u Bulonjskoj umi. U amcu je imao
nadimak utivi Edo. Projektovao lajz (odvod vode rijeke Save,
prilikom poplave) u predjelu zvanom Savulje.
Lila. Roena je 1913. godine. Udala se za Srbijanca. 1932. godine. Studirala
i ivjela u Beogradu.
Bernard Bradna umro je 1935. godine. Bio je strastveni lovac i lan
Lovakog drutva gdje je obavljao dunost blagajnika i zapisniara. Bio je
veseo, simpatian i vrlo predan unapreenju lova. Lovako drutvo je
primalo izraze sauea povodom njegove smrti. Poslije njegove smrti
supruga je prodala nekretnine, a ve je i 1931. godine dio nekretnina prodala
trgovcu Vojislavu Vasiu. Potom je odselila u Beograd gdje je bila domaica
u porodici jednog diplomate. Brinula o domainstvu, uila djecu stranim
jezicima i muzici. U amcu se druila sa Almom Dui, Stakom Stefanovi,
Dokalima, Filipoviima itd.
Moja mama i Edikina mama, kao djeca igrale se skupa na Meraji, a
udate se nisu posjeivale. Nego moja sestra Dara, sretne Lilu u Beogradu na
pijaci, ali vie ne, jer su obje bile 1913-to godite i druile se.
582


Dokal
J edan od prvih ljekara u Bosanskom amcu bio je austrougarski
oficir, porijeklom iz ehoslovake. Zvao se dr Johan Dokal. Podruje
njegovog djelovanja, sem amca, bili su gradovi i sela optina: Modria,
Odak i Oraje.
U spisku lijenika u BiH u almanahu Bosnische Bote za 1912. godinu
spominje se kao gradski ljekar. Zvanian njegov naziv je bio M. U.
(medicinsko univerzalni) dr Johan Dokal, gradski lijenik. Kasnije je
postao i optinski lijenik.
Na katolikom groblju u amcu nalazi se spomenik na kome pie: Josip
Dokal (1832-1916) i Ana Dokal (1877-1934).
Meutim u popisu stanovnika 1931. godine spominje se: dr Dokal
Ivan (1865) iz ehoslovake, gradski ljekar. Dokal Ina (1877) roena u
Mostaru.
U Konjicu je bio stacioniran III poljski bataljon 50. pjeake pukovnije gdje
je sluio kao vojni lijenik dr Johan Dokal u periodu 1898-1899.
583
Tamo
je 1897. godine dao 2 forinte priloga za besjedu povodom sv. Save.
U amcu je s njim ivio i umro njegov otac J osip. A ime J ohan u prevodu na
na jezik znai Ivan.

582
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
583
Primarijus Sulejman MuliZdravstvo Konjica od najstarijih vremena do danas 2010.
godine.

233

Dr Johana je meu starijim amanima bilo simbol zdravstvene zatite i
generacije amana ga se sjeaju i dan danas. Prilino dugo je radila njegova
ambulanta, sve do 1932. godine, pa i kasnije.
Ivan je imao dvije kerke: starija se zvala Ana (1902) udata Kos, roena u
Bos. amcu, nadlena u Ljubljani Imala je kerku takoer Anu (1923),
roenu u Bos. amcu.
Mlaa ki dr Dokala se zvala Nelika.
kolovale su se u Zagrebu. Starija Ana zvana Anka. Ljepotica nad
ljepotom. I muko i ensko se moralo okrenuti za njom, koliko je lijepa bila.
Udala se za kraljevskog avijatiarskog oficira koji se prezivao Kos. Kad je
bila svadba, mi djeurlija bosi trali u crkvu, koja je bila u doli ispod
naspe, lijevo od skele na Savi. Imala je kerku Anunu roenu u amcu.
Dijete je stara gospoa Dokal odgajala. Kos je bio strano ljubomoran.
Anka ga ostavi, a dijete kod njenih roditelja. On je avionom nad amcom
bacao pisma, hoe pomirenje. Seljaci su iz okoline donosili Dokalu. Ona
nije htjela. On poini samoubistvo. Poslije ona ode u Njemaku. Zaljubila se
u Nijemca. Silne pare joj je dao na tekui raun. Bio bogati i veliki renterijer.
Sa branog puta su doli u amac. On nije bio ba lijep. Nosili su skije. Tada
sam ih zadnji puta vidjela. Odu za Berlin, moda su i poginuli. Mlaa ki dr
Dokala zvala se Nelika. Udala se isto za oficira. Imala kerku Zdenkicu.
Kupala se sa nama na Savi. Poslije sam ula da je Nelika otila u Hamburg.
J ednom sam je srela u Zagrebu u tramvaju. Dr Dokal odselio u Zagreb kod
njih.
Nas je sviju lijeio dr Dokal. Meutim pred Prvi svjetski rat amac
je dobio novog doktora zvao se Pero Jeremi, privatni doktor. Dokal ode na
selo. Moj otac, meni kada sam bila bolesna pozove Jeremia. Meni pozli, a
on onda zovnu Dokala koji se vratio. A on uo da je Jeremi dolazio, pa
nee da doe. Tada je tata rekao: Nikada nisam ni pred kim kleknuo na
koljena, a sad u da kleknem. Pozlilo Lepi, molim Vas doite da mi spasite
dijete. On se smiluje i spasi me od arlaha i upale bubrega.
584


Ristii II
Jedna stara amaka porodica su i Ristii. Ovi Ristii nisu familija
porodicama istog prezimena koje su ivjele u amcu. I ova porodica se u
Bos. amac doselila skoro odmah po njegovom osnivanju. Osniva joj je
Petar Risti
585
(1848-1904) trgovac i posjednik iz Bos. amca. Porijeklom
je iz Tenja, a starinom je iz Crne Gore. Njegova porodica je naprije dola u
selo Crkvinu, nadomak amcu. Petar se oenio sa djevojkom Marom (1843-

584
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
585
Pero Risti, posjednik, 56. godina, braan, 30. X 1904. godine. Graanin, ispovjeen,
prieen. 31. X 1904. god. Sahranjen u Bos. amcu. Dimitrije Dimitrijevi, administrant.
Izvor: Knjiga umrlih za 1904. god. parohije Bos. amac.

234

1931) iz sela Pisara. Preselili su se u Bos. amac, gdje je imao kafanu,
trgovinu i imanje. Petra su zvali Crni ili Crnogorac. Imao je nekoliko
djece:
1. Risto Ristia
586
(1866-1893) trgovca i mehandiju. Umro je u svojoj 26.
godini. Imao je trgovinu i mehanu kod sela Kornica prema Gradacu. U
spisku prilonika svetosavske besjede u Gradacu 1893. godine navodi se
ime gosp. Risto P. Risti, Gornja Slatina 2. forinte.
587

Raskrsnica kod sela Kornice je pripadala selu Gornja Slatina. Risto se oenio
sa Sokom Jevti (1869-1945) iz bosanske Graanice. Jevtii
588
su porijeklom
iz Hercegovine. Bila je to prva srpska kua u Graanici i Srpskoj varoi.
Njen bliski roak je bio uveni knjievnik i Mladobosanac Borivoje Jevti.
Risto i Soka su imali djecu: Danicu (1890-1966) udatu za Gavru Tubakovia
u selo Gornja Slatina i sina Peru Ristia (1893-1960) uvenog amakog
trgovca i veleposjednika.
2. Jelisije Risti (1868-1901) loser, 3. Lazar Risti
589
, nestao za vrijeme
Prvog svjetskog rata kao austrijski vojnik, 4. Mihajlo Mika (1872) koji je
imao sina oru (1906) i ker Zorku (1908-1998) udatu za Slavka
ebedia, 5. Anka Ana (1887-1961) udatu za Panteliju oria (1878-
1931) optinskog podvornika porijeklom iz sela Gornji abar.
Pero Risti sinu Riste roen je 1893. godine u Bos. amcu.
Osnovnu kolu je pohaao u istom mjestu, da bi kasnije sa majkom i sestrom
ivio kod sela Kornica. Majka Soka je nastavila da vodi trgovinu i mehanu.
Pero odlazi na izuavanje trgovakog zanata kod gazde Jovana Babia u
Gradaac 1913. godine. Po povratku iz Prvog svjetskog rata dolazi da radi
kod amakog veletrgovca Toe Stavria. Too ga je toliko zavolio da mu je
bio i kum na vjenanju 1920. godine. Te mu prodao svoju kuu u amcu i
duan u amcu. Pero je zajedno sa amakim trgovcem Moom Albaharijem
odlazio u Smederevo gdje se oenio sa djevojkom Natalijom, roenom Risti
(1898-1948), kerkom smederevskog trgovca Radovana Ristia i Savete,
roene Stamenkovi iz Vranja (o tim Stamenoviima je pisao i uveni Boro
Stankovi, srpski knjievnik). Kako bi vratio dug Toi Stavriu, Pero za
opkladu odlazi pjeice iz amca u Budimpetu i natrag. Dobio je opkladu.

586
Rista Risti, mehandija 20. X 1893. god. sin Pere i Mare Risti, 25. godina. amac-
Kornica. Uzrok smrti trbobonja. Sahranjen u Bos. amcu 21. X 1893. god. Svetenik Toa
oki.
587
Bosanska vila br. 8 i 9. str. 119 1893. godine.
588
Soka je imala brau: Simu (obuara), Jevtu (veletrgovca), Radovana (koji je bio za
vrijeme Prvog svjetskog rata predstavnik Crvenog krsta za Kraljevinu Srbiju u enevi,
kasnije industrijalac u Beogradu).
589
Oenjen je bio sa Julkom Kreki (1886-1947) iz Modrie, kerkom Nike i Mare Kreki,
abadija. Lazar je imao i sina Radoslava (1904-1911). J ulka se 1916. godine preudala za
optinskog biljenika, tada finans. nadstraara Antona Galieka, porijeklom eha.

235

Pero je otvorio vlastitu trgovinu. Bila je to trgovina mjeovitom robom.
Zgrada trgovine bila je na sprat i nalazila se u centru arije. Posjedovao je i
monopol pamuka. Pero je bio zakupac tzv. monopola Duge Rese. Postao je
veletrgovac. Prodavao je tekstilnu i metranu robu, ali i eer, brano, kafu
(na veliko), itd. Imao je nekoliko magaza, kuu (sa velikom ljivikom i
nekoliko bata), te mnogo zemlje kako u amcu, tako i u okolini.
Toin sin Savo Stavri pisao je o Peri: Kako god je Toi otvorio njegov
gazda filijalu u Bosanskom amcu, tako i Too u svom ivotu prvu filijalu
otvara u amcu, Franji Petrieviu, i drugu, Peri Ristiu, isto u amcu.
Risti je za desetak godina postao veliki amaki gazda i milioner predratni.
590

Koliko god je Too bio poznat u cijelom tuzlanskom okrugu po mrtvom
kapitalu, toliko je Pero Risti bio poznat po obrtnom kapitalu. Bio je i
dobrotvor, lan crkvenog odbora, ktitor za 1928. godinu, darodavac velikog
priloga u novcu i zemlji za crkvu u amcu. Za vrijeme rata pomagao svakog
nevoljnika u svojoj kui: Nataliju Joki, paroha Sreka Rokija sa familijom,
paroha Arsenija Vukadinovia sa familijom, obavezno je pomagao svoju
sestru, svastike i roake. U radnji zapoljavao pomonike preko
Privrednika i iz susjednih sela. lan Prosvjete,
Privrednika,Udruenja trgovaca, blagajnik crkvene optine, povjerenik
vladike Nektarija Krulja u Bos. amcu u crkvenom odboru, a supruga
Natalija lanica Dobrotvorne zadruge Srpkinja u Bos. amcu.
Putovao je u Be, Petu, Veneciju, Milano, Torino, Grac, Trst, Ljubljanu,
Zagreb, Beograd, Sarajevo i sl. Putovao je u Pariz, kockao se u Monte Karlu,
na venecijanskom Lidu. Bio je gospodin ovjek u svakom pogledu, to su
mu njegova sredstava i doputala. Na kocku su kod njega svi gledali kao na
vjetinu i dar, a ne kao na porok. On i njegova porodica su svake godine
odlazili u banje; Vrnjaka banja, Banja Koviljaa i sl. Na more u Crikvenicu
i naravno na Bled koji je bio mondensko mjesto u to doba. esto je navraao
u Budimpetu i tamo je vian u najelitnijem maarskom dentri drutvu.
Oenio se i dobio djecu:
Dragoslav (1921-1945)
591
zvani Dragan, ak, trgovaki pomonik
kod oca, potom kod tetka amakog trgovca Ljubomira Brkia. Bio je vrstan
radio tehniar, kino operater, poliglota, muziar, nadaren crta, bavio se
strujom i pomagao u lokalnoj elektrinoj centrali. Zavrio je Mjeovitu
graansku kolu J. J . trosmajer u Osijeku. Zapoeo Trgovaku akademiju.
Poginuo je 12. maja 1945. godine kao partizan, rijeni mornar, na rijeci Savi
kod planine Motajice od strane etnika.

590
Savo Stavri Too Stavri... ... isto.
591
Dragoslav Risti Bos. amac, 9. X 1921. godine. Krten 14. X 1921. godine. Kum: Ana
Stavri Bos. amac

236

Duanka (1932)
592
ime dobila po rano preminuloj unuci Toe
Stavria Duici Stavri. Duanka je osnovnu kolu zavrila u Bos. amcu,
a Niu realnu gimnaziju u: Tuzli, Osijeku i Brkom. U Brkom zavrava i
Trgovaku akademiju 1950. godine. Od 1950. do 1953. god zaposlena u
Narodnoj banci filijala Bos. amac. Od 1953. godine na Ekonomskom
fakultetu u Beogradu. Diplomirala 1961. godine. Aktivni drutevno-politiki
radnik. Dugo godina na odgovornim rukovodeim funkcijama. Delegat
Drutveno-politikog vijea Skuptine SR BiH, zatim Vijea Sindikata SR
BiH, dugogodinji direktor Privredne banke Sarajevo, filijala Bos. amac.
Sklopila je 1962. godine brak u Dubrovniku sa Nezirovi Seadom (1932) iz
Bos. amca, sinom Dervia i Raide roene Omeri.
Imaju djecu: Alana (1964) dr veterinarske medicine i Niku (1972) dipl.
ekonomistu.
Poetkom rata, Pero se nalazi u kunom pritvoru od ustaa. Ustaki
povjernik mu uzima radnju. Planira odlazak u Beograd zajedno sa Milanom
Jankoviem amakim trgovcem i kupovinu kue u centru Beograda. Poslije
toga 1942. godine postaje sa svojom porodicom graanin Kraljevine Italije.
Umire mu majka Soka 1945. godine, gine sin Dragan. Umire supruga
Natalija 1948. godine. Pero umire u svojoj kui u amcu 7. juna 1960.
godine okruen poslugom, familijom, kumovima i prijateljima svih nacija.

Avram Kabiljo
U Bos. amcu je ivjelo nekoliko jevrejskih porodica, meu njima se
izdvajala porodica trgovca Avrama Kabilja.
U popisu stanvnitva 1931. godiner spominje se:
1. Kabiljo Abraham roen 1881. godine u Gradacu, trgovac. Jevrejin.
2. Kabiljo Palomba ena, roena 1885. godine u Bijeljini. Jevrejka.
Imali su djecu: Moni sin (1904), Jonatan sin (1911), Ernu ki (1908). Moni
je bio isto trgovac, te oenjen sa Lenkom (1906). Imali su djecu: Palombu
(1928) i Bijancu (1930)
U Bosnische Bote za 1906. godine spominje se trgovina Kabiljo Avrama
osnovana 1906. godine.
On je bio trgovac na veliko. Imao je svoju jajaru, export na veliko jaja i
ivine, specijalno za ino trite. On je slao purane u perju (zadavljene) valjda
da ostanu svjei ili zbog religioznih razloga. Ti religiozni propisi o prehrani
su bili koer. To je bio uzrok da su se klale guske, jeli sueni guiji bataci i
digarice, te je bilo dosta onih koji su patili od eerne bolesti radi ovakve
prehrane.

592
Duanka Risti Bos. amac, 25. VIII 1932. godine. Krtena 3. X 1932. god. Ki Pere
Ristia trgovca i Natalije ro. Risti. Uika 69. Kum: Too Stavri trgovac Bos. amac.
Dimitrije Dimitrijevi, paroh.

237

Kua Kabiljovih nalazila se u nekadanjoj ulici kneza Mihajla, preko
puta kue Demala Biia. To je blizu kue Vajzovia i Stanojevia. U kui
su imali prekrasnu tursku sobu. Iza te kue je bila velika dugaka zgrada u
kojoj su se pakovala jaja. Sve se to obavljalo runo. Imao je kancelariju u
prostorijama nekada trgovine gdje je radio Sead Vajzovi (pored ikanove
pekare). J edno vrijeme kod njega je radio Dedo Ibrali. Avram je imao i
pustaru u selu Grebnice, ali je bio duan Zemaljskoj banci i ona mu ju je
uzela. Dugo vremena je bio Stanki Ivo banin upravitelj, sve do svretka
rata. Avram je imao i sina Mentu. Mento je izvrio samoubistvo skoivi sa
savskog mosta u Sl. Brodu. Naime bio je student u Zagrebu, nikako nije
mogao da poloi jedan ispit. Avram mu kae: Ako ne poloi ispit, ne idi mi
na oi. Nakon ponovnog neuspjeha na ispitu i povratku iz Zagreba Mento je
izaao iz voza na stanici u Sl. Brodu, otiao na Savu i skoio sa mosta.
Sinovi Moric Monii Jonatan su preivjeli rat. Oba trgovci. Moric je bio
fudbaler u FK Bosanac Bos. amac. Pored ovih lanova porodice Kabiljo
spominju se i imena: Lila, Naco.
Iako je propao kao trgovac, Avram je nastavio da radi kao itarski trgovac, te
trgovac ljivom zahvaljujui Toi Stavriu koji mu je bio blizak prijatelj i
ortak u itarskom poslu.
Porodica Kabiljo je stradala u Drugom svjetskom ratu. Naime Avram je sa
suprugom odveden u koncentracioni logor J asenovac, gdje su ubijeni 1942.
godine. Ker Rikica se udala 1920. godine za J akova Altarca bankov.
upravitelja iz Sarajeva, a Blanka za Zadika Pijade 1919. godine u Sarajevo.

Milan Jankovi
Milan (1892-1983) je porijeklom iz Modrie. Inae je Cincar.
Sredinom dvadesetih godina prolog vijeka se doseljava u amac. Otac mu
se zvao Jefto Jankovi i njegova trgovina je u Modrii osnovana 1884.
godine. Majka Mara mu je bila iz Brkog. U kui Jankovia (ranije Krekia)
u Modrii akademik Milenko S. Filipovi je 1938. godine pronaao Popis
Srba harakih obveznika u Modrii i okolini iz 1851. godine. Pored Milana
bilo je jo djece: J ovan, Vojislav i ki Jevrosima. Firma se zvala Jefto
Jankovi sa filijalama u Bos. amcu, Modrii i Odaku. Ove u amcu i
Odaku su bile Milanovo vlasnitvo.
Milan u amcu 1927. godine poinje ortaku radnju sa Toom Stavriem.
Isto i sa Milanom Jankoviem poinje ortaku radnju, i Jankovi postaje
veliki gazda i milioner.
593

Oenio se sa Vinjom roenom Petrovi (1896-1968) iz Modrie iz bogate
porodice. U braku su izrodili djecu:
1. Mirjana
594
(1922) roena u Modrii. Pohaala internat u Osijeku.
Akademski slikar.

593
Savo Stavri, ve navedeno djelo.

238

2. Vojislav Bato (1924-1990) roen u Bos. amcu. Zavrio Dravnu
mjeovitu graansku kolu J. J . trosmajer u Osijeku. Ekonomista. Oenjen
sa ivanom. Imaju djecu: sin Zoran (1957) ekonomista. Oenjen sa Milicom,
socijalni radnik. Imaju sina Vojislava. Ki Gordana (1963) Via aranerska
kola. Nije udata.
3. Vidosava (1928-2005) roena u Bos. amcu. Dipl. istoriju umetnosti.
Radila u J ugoslavija publiku Beograd. Udata za dr Borivoja Petrovia
595

ljekara u Bos. amcu, inae iz Leskovca. Imaju djecu: ki Jelena, Medicinski
fakultet. Udata za dr Zorana Zagoria, ljekara. Umro 1998. godine. Majka
mu profesor na Veterinarskom fakultetu u Beogradu prof. dr Anica Zagori.
Pored medicine bavio se muzikom. Kompozitor. Svirao klavir. Imao svoj
orkestar. Sin Dragan (1963) pravnik. Nije oenjen.
4. Vera (1931) roena u Bos. amcu. Srednja ekonomska kola. Radila u
Narodnoj radinosti Beograd. Djeca: J asmina (1955 med. tehniar i kozmet.
tehnolog. Ima ker Ines-Sunicu (1978) srednja kola za njegu ljepote.
5. Boidar (1933-1999) roen u Bos. amcu. Studirao Elektrotehniki
fakultet. Umro u Beogradu.
6. Anelka umrla kao dijete od 3 godine.
Milanova radnja se nalazila na mjestu prodavnice Merkur danas
kladionice u glavnoj ulici. Potom se preselio na trg, pa konano u prostor
gdje je nekada bila trgovina Tekstilca, a danas je tu kafe-diskoteka
Misija. Imao je manufakturu i gvoaru, grau na veliko i benzin na
veliko, metranu robu i pamuk. Trgovaki pomonik je bio Mirko Jankovi
(1911) brati iz Modrie. Tata se u amcu druio sa Perom Ristiem, skupa
su putovali po svijetu, kupovali robu, metrau i pamuk. A moj deda po majci
iao je u Carigrad za robu. Milan i Pero su ili skupa u banje. Svake godine
u Vrnjaku banju. Kua nam je bila u ulici danas Gavrila Principa. Stara
uta kua, preko puta Seleta. Velika kua sa staklenom batom, pa
magacin, pa garaa za kola. Tata je nije pravio nego kupio od nekog
Muslimana, pa posle je to prodao Osmanu Laliki. Imali smo automobil i
to ne jedan, nego dva.Forda i novog Renoa to ga je tata kupio u
Beogradu na prvom beogradskom sajmu 1938. godine. Mujo Kasumovi
nam je bio voza. Trgovina nam je bila gde je gostiona Duana Grkavca, pa
posle tata preselio u dananju trgovinu IT u redu onih kafia. 1941.
godine je tamo bio njemaki Heim.
Mi smo jedini u amcu imali parket u kui. Mama nam je bila aktivna u
humanitarnom radu u Dobrotvornoj zadruzi Srpkinja. Slavili smo
urevdan. Slavilo se drugaije nego danas. Prepodne su dolazili mukarci,

594
Detaljnije vidi u prilozima.
595
Petrovi Dj. dr Borivoje r. 1922. dipl. u Beogradu 1953. Ljekar sektorske ambulante Bos.
amac. Zbornik ljekara i farmaceuta sa pregledom zdravstvene zatite u FNRJ .Progres
Novi Sad 1958. god.

239

popodne ene, a u podne je bio ruak za familiju, posle crkve i koljiva.
Mama je pored sluavke uzimala mlade devojke iz Strune kole da joj
pomognu, da bi i one zaradile. Prekoputa u kui ordinaciju je drao dr
Ljubomir Todorovi, pa moj zet Borivoje Petrovi. Tu je stanovao Mitar
Trifunovi Uo, narodni heroj.
1936. godine trebalo je da se selimo u Ameriku. Pred rat tata i Pero Risti
su trebali da kupe kuu u Beogradu u ulici Baba Vinjina. Kua na 4 sprata,
ali nisu se za neke male pare dogovorili sa gazdom jer nije popustio.
Zarati se 1941. godine, a komija Dervi Nezirovi kae mom tati:Milane,
vidi ta se radi. Uzmi decu i bei ovjee!. Kupili smo izlaznice i odselili u
Beograd. ivjeli kao izbeglice i ostali tamo.
Tata nikada nije kukao, kao eto ja izgubio sve to, nego je kazao:Sve sa
svijetom. Nisam prokockao, nisam propio, svi su izgubili..
596

Interesantna je i povezanost ove porodice sa nekim poznatim
osobama, ali i trostruka povezanost sa amcom, kao i ljubav ove ene prema
svome rodnom gradu.
Deda moje mame Vinje, Drago esarovi poreklom je iz Dubrovnika.
Trgovac, vrlo ugledan i bogat. Naselio se u Tuzlu. uvena porodica u
Dubrovniku, u prevodu Carevi. Oenio se sa Vinjom uri. Imali su pet
keri.
1. Soka udata za Nikolu Petrovia u Modriu (trgovina osnovana 1890)
imali: Vidosavu, Savetu, Vinju, Kristinu, te sinove: ora i Savu. Vidosava
se udala za generaltabnog armijskog generala ivka Stanisavljevia
597

(1883-1973) iz Valjeva. Saveta se udala za Spasoja Besara iz Mostara.
Vinja se udala za Milana Jankovia trgovca u Bos. amac. Milka se udala
za Vojina Milievia iz Mostara. Kristina udata za Nikolu Nikolia iz sela
Miloevca, trgovca prvo u amcu, potom u Modrii. ore tehnolog,
studirao u Pragu i Parizu. Oenjen sa Francuskinjom. Sava umro kao dete.
2. Ana udata za Ristu Babia u Gradaac. Imali su keri: Milicu udatu za dr
Jeftu Dedijera. Daru udatu za Kratohvila, ima sina Jovana akademskog
vajara u Beogradu.
3. Staka se udala za Semiza i imali su ker Milenu udatu za Matia vlasnika
fabrike Merima Kruevac.
4. Jelka udata za Rajka Sofrenovia svetenika i protu u Brkom. Djeca:
ore profesor na Veterinarskom fakultetu u Beogradu, Milo profesor na
Ekonomskom fakultetu u Beogradu. Zagorka uiteljica, Vinja domaica.
Od ora Sofrenovia potie poznata glumica Ana Sofrenovi iz Beograda.
5. Milena.

596
Vera Jankovi Beograd, u razgovoru sa autorom 7. 5. 1999. godine u amcu.
597
Naelnik obavjetajnog odjeljenja Glavnog generaltaba. Apisov pomonik. Tokom rata
u njemakom zarobljenitvu, saraivao sa NOP-om. General J NA. J edno vrijeme i ministar
vojni. Odlikovan Karaorevom zvezdom i Belim orlom sa maevima.

240

Moj tata je u Modrii imao brau i sestru:
Jovan Jovo Jankovi. Dugo godina bio predsjednik optine za vrijeme
kralja. Radikal. Oenjen sa Marom Simi iz Bos. amca. Djeca: Mirko,
Ratomir, Kosovka i Melanija. Mirko se oenio sa Ksenijom iz Brkog. Imaju
sina Branislava. Ratomir oenio Vinju Maksimovi iz Modrie. Imaju sina
Slobodana, ker Natau. Slobodanu gine ena i on eni Suadu Zei. Ona je
poreklom od Zurapovia iz amca. Ona je vrhunski strunjak-tehnolog. Dri
predavanja po Holandiji, Francuskoj i Nemakoj. Kosovka udata za Jovana
Bugarskog, inovnika na Poljoprivrednom dobru u Modrii. Sele u Beograd,
pa u Sarajevo. On je bio sekretar univerziteta u Sarajevu. Imali su sina
ora (1934-2010) profesora na Veterinarskom fakultetu u Sarajevu koji je
oenjen sa Astridom kustos muzeja u Sarajevu. Djeca: Aleksandar i ki
Aleksandra u Americi. Melanija umrla sa 17 godina.
Slobodan otiao u svijet i nikada se nije javio.
Jevrosima udata u Bijeljinu za Vojislava Arsenovia (1893)Imali dvoje
djece: Radoslavu-Radojku (1920) koja se udala 1940. godine za Slavka
Stanojevia (1917) trgovca iz Bos. amca. Sina Jovana i Jelene Stanojevi
uvenih amakih trgovaca. Radojka i Slavko su imali djecu: Jelenu (1941) i
Ratka (1943). Radojkina sestra zvala se Nada (1927). 1931. godine svi su
iveli u Bos. amcu kod Stanojevia.
amac je grad moga detinjstva. Moja unuka me grdi kao ta pria o tom
amcu kao da je Njujork. amac je bio mali Pariz.
598


Kraus
Porodica Kraus u Bos. amcu bila je poznata po apotekaru magistru
farmacije Arturu Krausu roenom 1888. godine u Sl. amcu koji je drao
apoteku. Mada se u izvorima spominje i izvjesni hotelijer Ignac Kraus.
Artur je oenio Faniku Herman, roenu 1890. godine u Bos. amcu, ker
amakog trgovca Kolomana Hermana koji je doao iz Maarske i pored
Fanike imao ker Rozu roenu 1887. godine. U tom braku su roene tri
keri: Lea, Tonka i Tirca.
Poslije zavretka studija i stupanja u brak Artur preseljava u Gradaac, gdje
otvara vlastitu apoteku i tamo ostaje do juna 1942. godine. itava porodica
je bila na liniji KPJ i vrlo angaovana u borbi protiv okupatora.
1. Lea Kraus, roena 1914. godine u Gradacu. Osnovnu kolu
zavrila u Gradacu. Gimnaziju u Zagrebu. Studirala u Zagrebu Viu
medicinsku kolu za sestre nudilje. Iz nje je izbaena 1934. godine zbog
komunistike djelatnosti. Primljena u lanstvo KPJ. Prilikom jedne provale
uhapena je i osuena na 10 mjeseci zatvora u Poarevcu od 25. 4. 1935. do
feb. 1936. Kao medicinska sestra dola je u paniju 3. 8. 1937. godine kao
borac internacionalnih brigada zajedno sa dr Nadom Dimitrijevi i njenim

598
Vera Jankovi, Beograd. Isto.

241

muem dr Blagojem Nekoviem. Iz panije je dola u Pariz 1940. godine,
gdje je ostala tokom cijelog rata, kao lan Pokreta otpora Francuske. U
zemlju se vratila 1945. godine i zaposlila u Direkciji za informisanjje u
Beogradu, pa u Zagrebu, da bi 1949. godine otila u Izrael, gdje je 1985.
godine i umrla.
2. Tonka Kraus, roena 1915. godine u Bos. amcu. Osnovnu kolu
zavrila u Gradacu, a gimnaziju u Zagrebu, dok je kolu za vaspitaa
predkolske djece zavrila u Diseldorfu (Njemaka). Radila je u Zagrebu u
J evrejskom zabavitu, gdje ju je zatekla okupacija. Tonka je uspjela da se
skloni u Gradaac. Tamo je radila sa ocem u apoteci. Zbog toga to je bio
apotekar, Artur Kraus i njegova porodica su ostali u Gradacu sve do juna-
septembra 1942. godine. Kako su lanovi KPJ saznali da su ustake vlasti
dovele novog apotekara koji treba da preuzme Krausovu apoteku, a da se ovi
poalju u J asenovac, prebacili su cijelu porodicu na slobodnu teritoriju.
Septembra 1943. godine cijela porodica se ukljuila u partizanske jedinice.
Tonka je jedno vrijeme bila je apotekar i bolniar u 38. diviziji NOV. Tu je
bila zaduena za rad sa enama. Za vrijeme IV ofanzive Artur Kraus je bio
ranjen u ruku, ali se i teko razbolio od tuberkoloze plua, tako da je 1944.
godine bio prebaen u nau bolnicu u Bariju (Italija). Iz Italije se vraa 1945.
godine, doao je u Gradaac i nastavio da radi kao apotekar. Umro je 1977.
godine i sahranjen je u Gradacu.
3. Tirca Kraus, roena je 1924. godine u Zagrebu. zajedno sa
porodicom i svojim suprugom dr Ervinom Ginsbergom iz Osijeka kao
uesnik NOB-a od 1942. godine izala na slobodnu teritoriju, te 1943.
godine stupila u XVI muslimansku brigadu. Kasnije je rasporeena u
korpusnu bolnicu u ekoviima, a onda u Trnovu. U toj bolnici nale su se
zajedno Fanika, Tonka i Tirca, tako da su za vrijeme VII ofanzive
zarobljene. Tonku su uhvatili i ubili etnici. Fanika je zarobljena od strane
13. SS Handar divizije i spovedene u Bijeljinu, pa u Brko gdje je
strijeljana. Tircu su takoer zarobile SS trupe, a znajui da faisti ubijaju
komuniste, skojevce, rukovodioce, komesare i J evreje, posluila se imenom
Nade Banjanin- svoje drugarice koja je umrla od tifusa. Sprovedena je u
Beograd u logor na Maliia ciglani. Tu u logoru lanovi KPJ i SKOJ-a na
sastanku su odluili da Tirca Kraus u logoru ostane pod imenom Nada
Banjanin, to je do kraja ispotovano, zahvaljujui Olgi Leki koja je vodila
sastanak. Pred osloboenje Beograda logoraice, pa i Tirca su prebaene u
logor Velten kod Berlina. Po zavretku rata vratila se u Beograd. Nije znala
za mua niti on za nju, ak ni onda kada su dr Ervinu prijatelji iz 17. divizije
NOV govorili da mu je ena Nada Banjani iva i da je dola iz logora. On je
znao kako mu se ena zove, a i da je Nada njena drugarica koja je umrla.
Kada se Tirca pojavila sve je bilo jasno. Oboje ive u Beogradu.


242

Ristii III
Porijeklom su iz sela Donja Dubica, ali izvjesno vrijeme su bili
nastanjeni u Bos. amcu, ak je i Jovo Risti obavljao sveteniki poziv u
amakoj crkvi, zamijenjivao je amakog popa. Sva dijeca Ristia su ila u
kolu u amac. Bila je to veleposjednika porodica.
U bosanskom ustanku od 1875. godine do 1878. godine uestvovao je i
svetenik iz Gnionice Simo Risti (1825). Bio je uhvaen i doveden u
derventski zatvor odakle je poslije 94 dana pobjegao i sklonio se u amac.
Tamo ga je prihvatio sin Jovan Risti (1856) pravoslavni svetenik u Donjoj
Dubici. Jovan Risti je dobio dubiku parohiju 1874. godine. J edan od
istaknutih protagonista Koievog pokreta, bio je domoljub, svetenik
Mihajlo Risti (1886) sin Jovanov roen je u D. Dubici. Nakon to je zavrio
Viu gimnaziju u Sarajevu, a bogoslovsko uilite u Reljevu, primio je
sveteniki in 1912. godine i naslijedio oca, prezvitera J ovana, ijom je
zaslugom sagraena lijepa dubika crkva. Vlast je prisilno mobilisala i
poslala na front Mihajla Ristia. Vratio se 1918. godine i kao svetenik
slubovao 35 godina. Umro je 1962. godine.
Mihajlo je zavrio Viu bogosloviju u Sremskim Karlovcima i postavljen za
svetenika u D. Dubici, a otac mu J ovan obavlja slubu u crkvi u selu
Novom Gradu. Inicijator je osnivanja prve srpske zemljoradnike zadruge u
Donjoj Dubici 1909. godine.
Mihajlo je kolske 1923/24. godine u crkvenoj stambenoj zgradi u D. Dubici
otvorio osnovnu kolu.
J ovan je izgradio sa parohijanima novu crkvu 1911. godine.
J ovan je oenio Mariju (1860) i imali su djecu: Mihajla, Anku, Ljubicu,
(1887), Dragomir, Ljubo (1900), Ljeposava (1900)
Mihajlo Risti je oenio Gospavu iz porodice Plavia (1888) iz
Visokog. Imali su djecu: Miroslavu (1912), Smilju (1914), Milenka (1918),
Mileva-Mimu (1920), Marija (1922).
Milenko je pohaao gimnaziju u Sarajevu i Beogradu, a Mileva u aku i
Smederevu. Zatim se upisuju na Pravni, odnosno Medicinski fakulet u
Beogradu i ukljuuju u rad Organizacije antifaistike omladine. Poetkom
1941. godine Milenko, Mileva i njen mu Milovan Markovi zatekli su se u
Donjoj Dubici. Iz rodnog sela Milenko odlazi u Beograd, gdje se ukljuuje u
ilegalan rad za borbu protiv okupatora. Brani par Markovi otiao je u
Vitomiricu kod Pei, pa u Vrnjaku banju i Poarevac. Uhapeni su marta
1943. godine u Poarevcu i Umki i sprovedeni u logor na Banjici gdje su
mueni. Mimu je muio lino agent Vujovi. Milenkova sestra Mileva i zet
Milovan Markovi strijeljani su u Jajincima 1943. godine. Milenko nastavlja
borbu protiv faizma. Poslije rata je obavljao odgovorne dunosti u Kostolcu
i Vrnjakoj banji, a zatim prelazi na rad u Beograd u Ministarstvo rudarstva
(pomonik ministra) i Ministarstvo inostranih poslova. Veoma sposoban i

243

vrijedan, s uspjehom je obavljao odgovorne diplomatske funkcije u Otavi
(savjetnik), Londonu (generalni konzul) i Bombaju (generalni konzul) i u
Ministarstvu u zemlji.
599
Milenko je oenio Slovenku Mariju Zor (1925) i
imaju djecu: Milevu (1951), Miroslava (1952) i sina Mihaila (1953).
Svetenik Mihajlo Risti je bio veliki prijatelj sa poznatim akademskim
slikarom Jovanom Bijeliem
600
.
Iz Sarajeva su produili u Donju Dubicu kod Bosanskog amca. Hodoastili
su protu Mihaila Ristia, starog umjetnikovog prijatelja i gimnazijskog
kolegu. U ovom tihom posavskom selu najvei dio dana slikar je provodio na
ladanju u bati, odmarajui se u sjeni drvea... . Odmor je mogao biti potpun
samo onda ako bi i slikao i on je tu naviku ovdje esto upranjavao...
601

Tu je napravio portrete: 120. Smilje Risti, 1924, 121. Jovana Ristia, 1924,
122. Marije Risti 1924. Ove slike su oteene 1941. godine i zagubljene
poslije osloboenja zemlje.
Sva tri portreta umjetnik je radio u selu D. Dubica (6 km. od Bos. amca).
Da bi poslije u Beogradu radio portrete Smilje Risti 1932, te 1937. godine
sad ve kao Smilje Toi. Portret iz 1932. godine uniten je u stanu ing.
Radomira Toia u Beogradu, Katanieva 6/I, 1941. godine. Dok je drugi iz
1937. godine sauvan u Beogradu u ulici Kralja Milutina 37/III.
Kod Imbronjevih u amcu su bile na stanu i hrani dvije keri popa
iz Novog Grada, jer nisu imale osnovne kole tamo, pa su je ovdje pohaale.
Zvale su se Mira i Smilja (bile su velike prijateljice moje sestre Dare).
Kasnije se koluju u Beogradu. Smilja se uda za nekog poznatog fudbalera, u
Beogradu su ga zvali Bato Radomir Toi, inae ininjer, bogat, roeni
Beograanin. Mira se razvede i uda ponovo. Za vrijeme rata jedna od
njegovih keri bila komunista i strijeljali je Nijemci. To sam ula jo za
vrijeme rata.
602

Pored Ristia jo dvije familije iz amca orodile su se sa Plaviiima iz
Visokog, iz nekada najbogatije srpske porodice u centralnoj Bosni (iji
potomak je dr Biljana Plavii, bivi predsjednik Republike Srpske, ali i
haki osuenik za ratne zloine). Prvi koji se orodie su Malii. Trgovac i
kafedija ivan Mali iz Bos. amca, inae iz sela Obudovca i Anka ro.
Stoji njegova ena iz sela Miloevca su ker Nadedu-Nadu (1919) udali za
Gojka Plaviia. Imaju sina Ljubiu Plavia. Dok se Mirko Mali (1910)
oenio sa kerkom Vlade Jakia (politiara) iz Sarajeva.

599
Posavski vor opstanka, isto. Naelnik uprave MIP-a, opunomoeni naelnik u
Ministarstvu.
600
Na uveni slikar. ivio u Beogradu. Imao je sina Severina, filmskog glumca. Izvor:
Smail Tihi Jovan Bijeli, ivot i djelo Monografija. V. Maslea, Sarajevo 1972. godine.
601
Smail Tihi, Jovan Bijeli, ivot i djelo, isto.
602
Stavri-Aleksi Lepa, isto.

244

Drugi je trgovac Vojislav Vasi iz Bos. amca koji je svoju sestrinu
Nevenku (1912) Pavlovi 22. 4. 1934. godine iz amca udao za Ugljeu
Plavia u Visoko. Ugljea i brat mu Gojko su se bavili biznisom tj.
trgovinom. Iz ove porodice potie i poznati vojni analitiar i novinar
Miroslav Lazanjski iz Beograda. Nevenka je imala keri Svetlanu i Borjanu.
Dok se ki Vojislava Vasia dr Borjana Vasi udala za ing. elektrotehnike
Zorana Plavia iz Beograda. On je brat od strica Biljane Plavii.
Pop Risti je oenio Gospavu Plavi, a ona je sestra Ugljee
Plavia. Damjan Plavi joj je otac, ali i: Ugljei, Gojku, Vlajki, Mili. Moj
tata je poslovao sa tim Damjanom. Gospin sin Milenko bio je konzul u Indiji.
Spominje se jo Svetislav-Sveto Plavi studirao u Beu i doktorirao u Beu,
oenio ivanu Samardi iz bogate trgovake porodice iz Livna. Jo se
spominju: Veljko, Vojislav. To su Svetina braa. Jedna od keri Plavia se
zabavljala sa kraljem Petrom II i ovaj joj htio kupiti ostrvo Ibizu.
603


Filipovii (Philippovi de Freudenberg)
Ova porodica je iz Slavonskog amca u Hrvatskoj, ali je familijarno,
ekonomski i drutveno vezana za Bosanski amac.
Pripadaju u red veleposjednika. Porodica pada u red hrvatskih plemenitaa.
Kao krani rimokatolike crkve u vaspitanju svoje porodice, pored uglednih
vaspitaa ireg obrazovanja, znaajnu ulogu imali su muziki i katoliki
profesori. Pripadaju skupini od 300 hrvatskih plemenitakih obitelji kojima
su titule oduzete 1918. godine, a imanja razgrabljena za vrijeme komunizma.
Porodica je imala svoj grb, monogram. Osniva porodice je bio Petar pl.
Filipovi roen u Sl. Brodu 28. 6. 1875. godine, umro u Sl. amcu 24. 7.
1936. godine. Njegov otac J osip pl. Filipovi bio je gradonaelnik
Slavonskog Broda 1893. godine i nosio je titulu Njegova preuzvienost.
Poznati brodski veseljak, trgovac Pero Filipovi, sin biveg naelnika, kako
je bio posjednik laa, dao je postaviti jednu veu lau na velika pediterska
kola, okitio je lau raznim zastaama... Na lai se poredalo oko tridesetak
onda brodskih gospojica, obuenih u mornare... ta laa provezla se kroz sve
brodske ulice.
604

Petar se oenio sa Evicom, roenom Biassi-Bay. Otac joj je Bla (14.
5. 1883. godine). Poslednji Biassi-Bay umro je 8. 9. 1904. u 51. godini
ivota.
Majka Petrova zvala se J osipa (1839-1924), roena plemenita Baumrucker
de Robelsvald. Ki je generalmajora, J ozefa von Baumruckera de
Robelswalda (1822-1887).

603
Borislav Vasi, interviju u amcu, 2000. godine.
604
Brodski kalendar 1989. Poklade u Brodu 1897. godine. Posavska Hrvatska br. 10.
1939. godine.

245

Petar je imao i brau: Viktora
605
(1871-1914) i J osipa (1877-1924).
U braku sa Evicom Petar roeni su: Zorica (1907-1914), Zvonimir (1909-
1909), Olgica (1911-1911), jedino su preivjeli: Kreimir pl. Filipovi
(1903-1975) oenjen sa Simkom Stoji, potom sa Desankom Veovi (1910)
kerkom generala Radomira Veovia. Iz toga braka su: Radomir (1941) i
Mario (1943). Zdenka pl. Filipovi (1904-1997) vjenana 1928. godine sa
Valerijanom Pipikom Rittermannom iz Bos. amca.
606

U privrednom ivotu oba amca zauzimali su vanu ulogu jer su bili vlasnici
i zakupci skele preko Save.
Kao feudalci i vlasnici ogromnih kompleksa zemljita u Slavoniji, hrastovih
uma, vinograda na Kadru i Vrbovcu (Bosna) imali su upravitelja tih imanja.
To je bila izvjesna frau Wolf.
Prisustvovali su svim zabavama, plesovima, balovima, lovu u Bos. amcu.
Zdenka i Desanka odlino su jahale, vozile koije, oblaile se u duhu
moderne Evrope i to donijele u Bos. amac, odlino rukovale vatrenim
orujem u lovu. Zdenka, iako plemenitoga roda i dama evropskog renomea,
zajedno sa snahom Desankom, kerkom generala, nije se libila da ore, kopa,
sije sa najamnim radnicima kod svoga oca, pretovara robu na skeli, muze
krave itd.
Inae su bili akcionari uglednih novanih zavoda napr. Privilegovane
Agrarne banke a. d. Beograd.
U bliskom familijarnim vezama sa Ivanom Filipoviem (1823-1895)
iz Vel. Kopanice, pedagogom i knjievnikom, Ferdom Filipoviem (1883-
1916) knjievnikom, Mijom Filipoviem (1869-1948), dipl. ing, filatelist,
organizira Zagrebaki zbor dananji Velesajam, upravitelj i utemeljitelj
Zoolokog vrta u Zagrebu, prvog u jugoistonoj Evropi.
Filipovii su bili cijenjeni u visokom drutvu. Obrazovani po Beu, Peti.
Svi su znali strane jezike, donijeli u oba amca razne novine, a omiljena im
je zabava tada nobl-sport lov na konjima po slavonskim i bosanskim
umama, kao pravo plemstvo. Evica je 28. 1. 1932. godine poklonila svoju
biblioteku sa preko 1. 000 naslova i plemikim ex-librisom Hrvatskoj
itaonici u amcu.
Kao blagajnik na skeli izvjesno vrijeme je radio J elisije Tovirac iz sela
Tiine. Imali su i privatnog vozaa auta Branka Vukovia, sluavke
(kuharica baba Anika, sobarice, sobar, svi livrejisani i sa bijelim
rukavicama). Pravili su primanja, veere i rukove. Drutvo su im bili:
Joviii, Duii, Dokalovi, Rittermannovi, Zekira Vajzovi, a da bi i kod

605
Viktor Philippovi Edler von Freudenberg. Pukovnik 96. pjeake regimente, pripojene
Kr. Landsturmu. Filipovi je poginuo 2. oktobra 1914. godine tokom snane vatre blizu
Mitrovice. Bio je u to vrijeme komandant bataljona.
606
Izvori: upni ured RK crkve u Babinoj Gredi 1808-1918. i upni ured RK crkve u
Kruevici 1919. do danas, te poivalite obitelji Filipovi na groblju u Sl. amcu.

246

njih znao doi i sam predsjednik kraljevske vlade dr Milan Stojadinovi sa
suprugom Augustom. Uticali su da se Bos. amac razlikovao po neemu od
drugih mjesta u BiH. Donosili: nove plesove, modu, gastronomske
specijalitete (rijene rakove iz Save koje je frau Wolf spravljala). U Sl.
amcu kod njih umire i general Radomir Veovi
607
, poslednji ministar vojni
Kraljevine Crne Gore.
Kreo je kao dijete u mariner odjelcu svirao klavir. Oenio je
Simku Stoji bratiinu Vladimira Stojia, radikala i ministra poljoprivrede i
umarstva. Ona se udala iz VII razreda gimnazije koga je pohaala u
Beogradu. Dolazila je u amac kod tetke Anke udate Mali. Upoznala je
Kreu na kupanju na Savi. Zaruili se na aju kod Stojadinovievih u vili na
Dedinju. Prisutni su bili: Kreo, majka Evica, Simka, te njena starije sestra
Joka udata za Jocu Babia iz amca kasnijeg prokuristu Smederevske
kreditne banke u Beogradu. One su kerke Marka Stojia iz sela Miloevac
ali ih odgojila oeva sestra Anka Mali. Imale su strica Vladimira koji je bio
bog i batina u Sarajevu, glavni za Agrarnu reformu u Narodnom vijeu
BiH. Simka umire mlada od bubrega, 1927/28. godine. Sahranjena je u
Zagrebu na Mirogoju.
Onda se eni sa Desankom. Ova je bila uiteljica u selu Domaljevac. Na
konju dolazila u amac i na kupanje na Savu i tamo upozna Kreu. On je sa
edom Stavriem iao u Domaljevac. Kreo je volio lijep ivot, volio je da
svira klavir, da ode kod Duana Grkavca u kafanu, ali nije volio lov. U kui
vrlo jednostavni i prisni. Upoznala sam i Desanku, a prije toga sam bila
Simkina drugarica. Postale smo prisne. Desanka se nije ponaala u skladu sa
kranskim normama, jahala konje, vozila fijaker... Imala je motor. J a sam
bila kod nje kad ona ree: Hajdemo u Osijek da gledamo Eru sa onog
svijeta. Idemo motorom pa smo morale obui pantalone. J a sam obukla od
starog Pere, a toaletu mi je ona dala, pa na motor, pa u Osijek, prvo kod
njenog roaka nekog konjikog majora. Ulazimo u Osijek na motoru, a jedan
gospodin skida eir i vie: estitam gospoo. Vi ste prva ena koja je kroz
Osijek prola na motoru.
608

Desanka je cijeli rat provela u Sl. amcu, a Kreimir, poto je bio rezervni
kapetan, morao je na front. Ona je poslije rata radila u Knjigovodstvenom
birou u Bos. amcu. I tada su ivjeli na visokoj nozi, da bi se 50-ih godina
preselili u Beograd.

Alajbegovii
Porijeklom su iz Sokola. Bavili su se trgovinom i ugostiteljstvom.
Posebno je interesantno da je ova porodica dala desetak ljekara, stomatologa
i sl.

607
Detaljnije u prilozima.
608
J elena Tovirac, isto.

247

Prvi za koga se zna je Suljaga Alajbegovi trgovac, oenjen sa Azizom
Karabegovi iz Modrie koja je 1918. godine umrla od panske groznice.
Imali su ker Pau (1880-1948) udatu za Salku Adu Hadiavdia. Paa je
bila priuvna vekterica (medicinska sestra), odatle se vue ica
Alajbegovia za medicinu.
Osim Pae, imali su Mehmeda Alajbegovia (1885-1948) posjednika i
trgovca iz Bos. amca. Oenjen sa Abidom Hadialiefendi (1889-1971)
kerkom Mula Alije. Mehmed je bio i subaa na imanju Mustajbega
Gradaevia u Jakeu. Imali su djecu:
Alija (1912-1944)
609
kafedija. Ubio ga je ustaa kico kao ilegalnog
partizanskog saradnika. Alija je oenio Mevliju (1913-1985) ker Raida
poljara. Imali djecu: Ongluza Omo dr stomatolog (1941) oenjen sa
Nadom Pstrocki. Djeca: Maja (doktorica), Lejla (dr stomatolog), Zurijetu
(1943), Devletu (1944) udatu za Mersada Meia iz Tarevaca.
Azemina (1916-1985) udata za Osmana Bajia, potom udata za Lazara
Nikolia. U braku sa Osmanom imala djecu: Ibrahim Ibro (1943-2010)
ivio u Amstedamu, Devletu doktoricu, vlasnicu privatne klinike u Kelnu,
Njemaka. Devleta je bila udata u Sarajevo, za prof. dr Muhameda Kadia
prof. na Veterinarskom fakultetu. Imaju ker Senadu dr specijalista
anesteziolog u Duisburgu, Njemaka.
Bisera (1916-1980) udata za Husu Ovinu (1893-1975). Nemaju djece.
Razija (1925-1989) udata za Hasana Mustafia (1919) imali ker Fadilu
(1945). Drugi brak joj je sa dr. Osmanom Kekiem.
Aziza
610
(1925-1990) dr specijalista akuer. Udata za dr Nediba
airbegovia (1925). Imaju djecu: Muhamed i Omar.
Rizah
611
(1931) dr specijalista oftamolog, prof. na Medicinskom fakultetu u
Sarajevu. Oenjen sa Mirjanom Lemai (1939-1983). Djeca: Nedim (1961)
oenjen sa Jasnom Salki. Imaju djecu: Sanjin, Mirjana. Jasmina Jana
612

(1964) dr specijalista oftamolog, doktor nauka. Udata za Adnana Halimia iz
Sarajeva. Imaju djecu: Tarika i Denanu.
Sulejman (1905-1991) porunik Jug. vojske. Finansijski strunjak. Oenjen
sa Kadirom Tui (kerkom Mustafe Tuia Trobega. I danas je u
Sarajevu uveni restoran Trobeg). Imaju djecu: Ibrahima i Miralema.
Sevleta (1914-1993) udata za Mustafu Lojia iz sela G. Mionica, Gradaac.
Imaju djecu: Mevlida udatu za Safeta Hadialijagia zv.Coner u Bos.
amac, Enisa udata za Mehmedaliju Mahmutovia iz sela D. Zelinje,

609
1940. godine Alija je snosio posljedice zbog uvrede drave. (Hrv. dr. arhiv-Sreska
ispostava Bos. amac)
610
Detaljnije vidi u prilozima.
611
Detaljnije vidi u prilozima.
612
Detaljnije vidi u prilozima.

248

njihova ki Aida kao izbjeglica zavrila medicinu u Beu. Halida ivi u
Dionu, Francuska.
Fatima (1909).

Zajimovii
Osniva ove amake porodice bio je Husnija Zajimovi (1875)
posjednik iz Bos. amca. U Bosnische Bote za 1912. godine spominje se kao
gradski zastupnik. Bio je veleposjednik i imao dosta zemlje, ljivika u
samom amcu i okolini. Imao je djecu: Hasana (1893) kafediju, Hatidu
(1906), Samku (1911-1933), Azema (1917-1993) brijaa, Zaima (1923)
pekara zvanog ikan.
Hasan Zaimovi koji je bio kafedija u amcu, bio je tokom Oktobarske
revolucije u Rusiji. U amcu je oenio Evicu (1901) iz Hrkanovaca,
Hrvatska. Imao je djecu: Demala (1930-1933), Demala (1933), Emiru
(1935), Almasu (1936), Demilu (1937), Nejru (1939)
Hatida se udala za Sulejmana Tihia (1900) bankovnog inovnika. Imali su
djecu: Esada (1925-2009), Mersada (1926). On se rastao sa Hatidom i
oenio Vasviju Vajzovi.
Azem je bio uveni amaki brico. Oenio je Magbulu. Imali su djecu:
Huseina i Samku.
Zaim je bio pekar. Pa je zbog svoga uea u ratu na strani etnika dobio
nadimak ikan. Oenio je Dulaferu. Imaju djecu: Nedimu, Nedima i jo
jednog sina.
Pored ovih Zaijmovia spominju se jo: Zajimovi Aljo (1875-1935)
koija. Oenjen sa Dudom (1889) iz epa. Imali su djecu: Husejna (1900),
Seniju (1918), Nazifu (1919)
Te Zajimovi Salko (1871) kafedija oenjen sa Zinetom (1888). Imali su
djecu: Mehmeda (1912-1933), Demilu (1917), Muniru (1919-1993), Safiju
(1921) udatu 1939. godine u Gostivar.
erijetski sud u Gradacu objavio je da je Salih beg Salih bega Zaimovi iz
Bos. amca proglaen rasipnikom te da je za upravu njegove imovine
postavljen starateljem Husein beg Zaimovi iz Bos. amca.
613


Zukii
Radi se o vrlo brojnoj trgovakoj familiji. Bilo je nekoliko ogranaka
Zukia. Meu njima najistaknutiji je bio Sulejman Zuki (1878-1952),
trgovac. Otac mu se zvao Abdurahman. U Bosnische Bote za 1912. godinu
spominje se kao gradski zastupnik, potom je i dalje politiki aktivan pa je bio
zastupnik i poslije Prvog svjetskog rata, da bi u periodu 1932-1936. bio i
gradski naelnik. Zuki je bio staloen, odmjeren i tolerantan ovjek, pa je
kao takav biran i tokom NDH za donaelnika Bos. amca Anti Duiu, koji je

613
Sarajevski list br. 50 od 26. aprila 1889.

249

bio naelnik. O njegovom pozitivnom djelovanju svjedoi i jedan tekst: Mi
grupa mladih Tiinjana, smo bili zatvoreni u logor od strane vlasti NDH.
Tvoj djed je potpisao zahtjev za nae putanje u kome je obrazloio da mi ne
predstavljamo opasnost za dravu i da on, kao donaelnik, garantuje za nas.
I stvarno smo nekoliko dana nakon toga bili puteni. Ja tu otpusnicu sa
kopijom njegovog zahtjeva i danas imam kod kue.
614

Sulejman je bio oenjen sa Eminom (1888) iz Modrie. Imali su djecu:
Sadiju (1901), Sadika (1903), Fadilu (1906), Esada (1911-1938) poreskog
dnevniara, Adeviju (1913), Razija (1914), Avdu (1916), efik (1920),
Nedmiju (1924), Hasana (1912), Atifa (1918) prvog direktora fabrike
Mebo Bos. amac.
Potom je postojala porodica Zuki Mustafe (1884) trgovca. Oenjenog sa
Nasifom (1889), koji su imali djecu: Saliha (1916) vjerouitelja, Ehlimanu
(1920), Fevziju (1926), Ilduzu (1925), Senahida (1933).
Zuki Osman (1893) trgovac. Oenjen sa Rabijom (1902). Imali su djecu:
Zumru
615
(1920), Remziju (1923), Galiba (1925), Adaletu (1928), Izudina
(1931). Sa njima u domainstvu ivjeli su: majka Emira (1857) roena u
Uicu, sestra Hanumica (1890) i brat Mehmed (1891) senzal.
Zuki Husejn (1897) brija. Oenjen sa Devahirom (1909-1931) iz
Doboja. Imali su djecu: Haima (1927) i Saniju (1931). Husejn se ponovo
oenio sa Hanumicom (1903) i imali su djecu: Nedada (1932), Zaima
(1935) i Ibrahima (1938).


614
Mr Eref Zaimbegovi tekst Tragedija amakih Bonjaka www. domaljevac. com.
Umro je kada mi je bilo est godina. Sjeam se, meutim da me je uvijek pomilovao po glavi
kada bi doao u staru kuu, a prenio mi je ljubav za itanje, jer mi je iz beogradske
Politike, koju je itao svaki dan, ostavljao etvrtkom prilog za djecu. Izvor: Eref
Zaimbegovi, isto.
615
Zumrin sin Kapetanovi Muris (1943-2008) srednjokolski je profesor istorije autora ove
knjige.

250



Slika br. 19 Zgrada sa satom poslije 1929. godine vl. Toe Stavria. Na balkonu
stoje Lepa i Dara Stavri sa stareinom sreske ispostave Acom Petroviem, dole na
ulazu u radnji Savo Stavri sa pomonicima



Slika br. 20 Kua porodice Stavri u Bos. amcu (tridesetih godina prolog vijeka-
na slici se vidi Duan Stavri koji stoji na ulici pred kuom).



251




Faksimil br. 2 Reklamna naljepnica ljivovice Velepecare. Sinovi Toe Stavria
Bos. amac



Slika br. 21 Porodica Stavri poetkom 20-tih godina prolog vijeka. S lijeva na
desno dole: Ratko Stavri, Too Stavri, Duan Stavri, Ana Stavri, Darinka
Stavri, Mirjana Stavri. S lijeva na desno gore: edomir Stavri, Savo Stavri,
Leposava Stavri i Ljubinka Stavri.

252

Stavrii
Oni su postali neka vrsta simbola i zatitnog znaka Bosanskog
amca.
Unuk Toe Stavria uveni filmski radnik prof. dr Marko Babac u toku
slubenog boravka u Moskvi 1985. godine, sluajno kako to biva na dalekim
putovanjima je imao poslovni susret sa ing. Ramom Begiem zastupnikom
italijanske firme Omnia iz Milana. Begi je Babca i ivojina Lalia primio
u apartmanu-kancelariji u hotelu Meudnarodnaja, najraskonjim u
Moskvi. U prii se ispostavilo da je Begi rodom iz Bos. amca. Dr Babac je
se pohvalio da je i njegova mama Darinka Dara roena u amcu, te da je
ki Toe Stavria. Begi je potom rekao kako je Stavri bio veliki ovjek i
dobrotvor itavog kraja. To je inspirisalo dr Babaca da objavi knjigu o Toi
Stavriu i pri tom je saznao i slijedee:
Odmah posle osloboenja, na roak Duko Brki, tadanji ministar
pravosua u NR Hrvatskoj, priao je da su za vreme rata u partizanskim
jedinicama seljaci iz okoline amca i obliinjih mesta, svojim stareinama i
politikim komesarima najpohvalnije govorili o gazda Toi.
616

Too Stavri (1878-1942) osniva ove najbogatije porodice u Bos.
amcu i okolini je Cincar.
Roen je u malom selu Porebrice, srez Brko. Otac mu je Todor
(1856-1888) bio putujui trgovac. U selu Porebrice dopala mu se seoska
devojka Mara Savi (1855-1939), s njom se oenio, sagradio kuu i tu se
nastanio. Sem zemljoradnjom, bavio se i trgovinom svinjama. Poto tada nije
bilo seruma za svinjsku bolest, on je ostao siromah. Kua u kojoj je Too
iveo do svoje 10. godine bila je od blata i erpia, a pokrivena indrom. Pod
je bio od nabijene zemlje sa ognjitem u sredini. Too kada je poao u kolu
morao je da ide u najbliu kolu u selu Lonare udaljenu 6 km od Porebrica.
Too je bio najstarije dete i zavrio je dva razreda osnovne kole kada mu je
otac umro. Majka Mara ispie Tou iz kole, da bi mogao ii i zaraivati i
prehraniti ostalu djecu. Prvo je Too uvao kod seoskog gazde svinje i radio
poslove sluge. Potom ga majka dade seoskom gazdi Kureeviu u selu
Crkvini pored amca. Onda ga je prebacila ga u oblinju varo Bosanski
amac da radi kao sluine kod jednog Muslimana kafedije. Kasnije postaje
kuni posluitelj kod trgovake porodice Tanasi u Brkom. J ednog dana,
dok je ekao da vrati kui sue iz radnje poslije ruka, Too naspe nekoj
muteriji gasa, nekoj izmjeri so i gazda je primjetio da on to radi sa voljom.
Godinu dana ga je pratio, pa ga uzima za egrta. Nakon etiri godine postade
kalfa, kroz Brko se Too prouo kao dobar kalfa. Poziva ga veliki branski
trgovac Savo elovi da pree kod njega i ponudi mu dosta veu platu. Savo
ga je zavolio kao najsposobnijeg od svojih kalfi. J ednom je u radnju doao
brani par i gazda ih usluivao. Oni nee nita, gazda die ruke, kad ih Too

616
Dr Marko Babac. Profesor Univerziteta umetnosti u Beogradu, 10. X 1986. godine.

253

stie i sa vrata vrati tezgi. Pokazivao je neku nepokazanu robu, falio na sva
usta i sl. Kad su ipak kupili i otili, gazda prie Toi stavi mu ruku na rame i
ree: Aferim Too, aferim.
Gazda jednom poalje Tou sa trojim kolima robe na vaar o Luinom danu
u Bos. amac. Too napravi atru, raspakova i povjea robu i tek to je poeo
prodavati, kad eto ti policije: Imamo nareenje od sreske ispotave, da kao
stranci, ne moete prodavati robu u naem mestu, odmah, ruite atru i
pakujte robu.
amaki trgovci videvi da im Too pravi veliku konkurenciju odu kod
stareine ispostave amac i zatrae da se svim stranim trgovcima zabrani
prodaja robe. Trgovci preko cijele godine plaaju optini namete i poreze, a
stranci dou i samo za jedan dan plate kaldrmiju (placarinu) i odnesu sve
pare njihovih seljaka. Too primoran natovari robu na kola, ali kad je krenuo
sjede na zadnja kola i poe vikati: Narode, zamnom. Bie roba jo jeftinija.
Poe bacati narodu sitnu robu kao poklone, a narod za Toom i kolima. U
najbliem selu Tiini, 3 km. od amca Too se zaustavi, raspakuje sva troja
kola robe i sve rasproda.
Kad se gazda dobro uvjerio u Toinu sposobnost kao trgovca, on
otvori filijalu Toi i svom roaku oru Buanu u Bos. amcu. Gazda doe
u amac i premda je Too bio sposobniji, ostavi filijalu svome roaku ori
Buanu. Too je stanovao u jednoj sobi kao samac. Naao se ipak ovjek,
tadanji gazda Jovo Babi koji je Tou cijenio kao sposobnog trgovca i on
otvori Toi kod banke mali kredit. Zaista u almanahu Bosnische Bote za
1912. godinu u spisku sudski registrovanih firmi nalazi se: Stavri Too,
trgovina mjeovite robe osnovano 1906. god.
Putnici koji su dolazili kod biveg gazde, poznavali su Tou i poee
mu nuditi robu. Poto Too nije imao nekretnina, putnici su morali uz Toinu
narudbu robe, pisati svojim firmama da oni lino garantuju za taj kredit i
datu robu.
Toina parola je bila veliki promet, mala zarada. Tako je uspeo na vrijeme
firmama plaati raune, a time sve vei i vei ugled kod firmi sticati, a na
temelju tog ugleda sve vie i vie robe koliinski poruivati (im vie
poruuje firme imaju raun vee koliine isporuivati po nioj ceni). Poto
je prodavao jeftinije, arija je ve poela oseati njegovu konkurenciju.
Osim toga bio je do krajnosti usluan. astio je muterije kafom, davao im
sitne poklone. 15. avgusta 1904. godine u Bos. amcu na Veliku Gospojinu
vjenao je amaku curu Anu Stefanovi (1882-1960). Too je imao urijaka
Stevana Stefanovia trgovca u Bos. amcu i svastike udate u amcu Milevu
i J efu. Nakon dve-tri godine samostalnog rada i trgovanja Too kupi plac na
kojem sagradi sebi kuu sa prizemljem i spratom.
617
Uz kuu je imao dve

617
Na mjestu te kue danas u ulici Nikole Tesle br. 123 je kua Risti-Nezirovi Duanke
(majka autora ove knjige) u amcu, iji je otac kupio kuu Stavria.

254

velike lepe avlije, jednu je zasadio boriima i cvjeem, a drugu, vokama.
Cijeli skver je bio Toin ljivik.
U stan pod kirijom, gde je bio samac, dovodi moju mamu Anu i tu mu se
raaju sinovi Savo i edo. A ja Lepa 1908. godine ve u naoj, a dananjoj
Vaoj kui. Kua u muslimanskom kraju. Onaj veliki bor bio je zasaen
ispod moje sobe u kojoj preleah arlah 1914. godine i brat edo, a sestrica
Mirjana od 2 godine i tatina sestra Ana umrijee od aralaha iste godine.
618

Sledee godine, sagradi Too jo jednu kuu, istu kao i svoju i izdade
je pod kiriju u istom sokaku. U nju je udao svoju sestru Ruu za Stojka
Vukadinovia isto trgovca, koji je bio u Aradu i brzo umro. Svoju majku
Maru i drugu sestru Anu doveo je iz Porebrica u svoju kuu, da ive sa
njime. U to vreme nije bilo automobila, ve je bio u modi fijaker, a konji su
se birali da budu to lepi. I Too je sebi kupio fijaker i dva divna jednaka,
crna kao zift konja. Kasnije je imao punokrvnog arapskog crnog drepca
imenom Kolin. Jahao ga je sin edo.
Too je nosio varoko odelo, ali kako svi Srbi tako i on na glavi je
nosio fes. Kad su praznici i slave, nosio je crno salon odelo, a na glavi
halbcilinder.
Supruga Ana je dugo godina bila predsjednica Udruenja Srpkinja u amcu.
Hapse Tou 1914. godine i zatvaraju ga kao taoca. im su Tou zatvorili
Toina ena Ana je ila u radnju, trgovala i tako nastavila cijelo vreme Prvog
svetskog rata.
Poetkom 1915. godine uzmu Tou u vojsku i otjeraju ga u Petu
zajedno sa Stevanom Babiem. Mama je stalno u radnji, 1914-1918. godine
jer je tata uio da esto doe u duan, a oni mukarci pred neku kafanu. Ona
je vodila radnju sa pomonicima i egrtima. Jednom je u ratu taj duan i
gorio. A savjetovao je i Stanko Pisarevi, stari trgovac, koji je cijelo vreme
rata sjedeo u naoj radnji za vrijeme rata.
619

I u Peti se snaao i esto u amac dolazio i donosio raznu robu. Sa sobom
ponese po 20 paketa, tekih po 30 kg. Veinom je donosio papirnu basmu
(cic), papirne marame za glavu, stare branene vree. Znale su skeledije
donositi kui velike pakete iz Pete. Iz amca je nosio u Petu duvan (crvene
paklie) i cigarete. U Bosni je bila oskudica u branu, te su se skoro svi
amani bavili odnoenjem duvana u Slavoniju, a donosili brana i masti.
andari su branili i otimali. Godinu dana pred svretak rata Tou otpuste iz
vojske, s tim da za dravu sadi duvan u amcu.
On iznajmi Muratovia njivu pod nasipom prema Bosni. Mi djeca sa
mamom i tetkama i roacima mobe pravili i motali duvan, vezali kanapom i
liferovali u Petu.

618
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
619
Stavri-Aleksi Lepa, isto.

255

Nakon svretka rata, Too kupi od branskog bega Kuukalia u Bos.
amcu, est njegovih kua.
Preselio je 1919. godine iz stare kue, koju je prodao Peri Ristiu, u novu
kuu koju je kupio od Stevana Babia. Isti dan iselio iz duana (koga je
prodao isto Ristiu), pa preselio u novi duan koga smo svi zvali Bata.
U naoj novoj kui u ratu su bile izbjeglice, pa tata sve renovira, nasipa
dvorite oderom, pa zemlju, sadi englesku travu, borove. Jefto Ilini uio
zanat u Beu. Tata ga angaovao da nam pravi kupatilo. Niko u amcu nije
imao kupatilo samo mi. Batu je uredio, rue, ljuljake, egzotine biljke, ak
i paunove nabavio.
Too je 1928. godine sruio stare duane i napravio jedan veliki u oku u
samom srcu arije. U prizemlju je bila trgovina, a na spratu veliki trosoban
stan sa kuhinjom i kupatilom za sina Savu (stan je imao vodu, parket,
engleski toalet, moderan i divan stan). Stan je bio opremljen skupocjenim
nametajem od bijele orahovine.
Na proelju zgrade i danas pie: T. S. 1928. (Too Stavri 1928.)
Na vrhu te kue je postavio veliki asovnik koji je otkucavao asove.
Po njemu se arija ravnala o zatvaranju i otvaranju radnji. Sat je bio nou
osvetljen. asovnik je postavljen 1929. godine, a postavila ga je firma
Pavle Panteli Zemun (iz te firme se kasnije razvila firma Insa koja je
dosta godina kasnije htela da otkupi sat). Sat je kotao 25. 000 dinara, a
odravao ga je od 1956. do 1993. godine Raif Kadi. Otkucaji su se uli i u
Sl. amcu, a Too je jednom rekao: Hou da ostane u amcu uspomene na
mene.
Pomagao je Too i svoju brau Tanasiju i Jovu. Nekoliko puta im otvarao
zanatske radnje, davao kredite. J ovu je nakraju sa enom i djecom smestio na
svoju pustaru, da se staraju o njoj i dao im mjeseno izdravanje. Tanasija je
u Bijeljini bankrotirao. Too isplati dug, prepie kuu na sebe i ostavi
Tanasiju u kui da ivi do smrti. Kad zima nastupi, svake godine Too kupi
na pijaci 20-tak kola drva i djeli sirotinji. Telal vie: Porodica ta i ta, neka
vuku drva dijeli Too Stavri daba.
Svoje selo, gde je roen nikad nije zaboravio. Svake godine je
pakovao po 2 puna sanduka odjee i obue i slao uitelju u Porebrice, da
podjeli siromanoj deci. egrte je stalno dobavljao iz svog sela. Pie, svake
godine uitelju da mu poalje dva dobra aka.
Kumovao je porebrikoj crkvi pri podizanju novog zvona. Dugo godina je u
amcu bio predsednik crkvene optine. Najvie njegovom zaslugom je u
Bos. amcu 1934. godine sagraena divna crkva u graanikom stilu. On
sam je temelj crkve platio. Njegovi prilozi su uvek bili najvei. Kad se
trebala nasuti crkvena avlija oderom iz Save, Too je ovako rekao: Koliko
god svi Srbi graani amca upiu da izvezu odera, toliko u kola ja sam
izvesti. Projektankta iz Beograda doveo i platio. On plaa sam vrata. Svake

256

godine je mjenjao sam sve svjee u crkvi. Kupio je crna mrtvaka kola sa
staklima. Nakraju je bio kum crkve u amcu. Imao je on 100 dunuma zemlje
u svom selu. Jednom vladika Nektarije doe u radnju i ree: Too! Ti ima
100 duluma zemlje u Porebricama, daleko od amca. De, ti to pokloni
porebrikoj crkvenoj optini. Too odgovori: Dobro vladiko. Neka bude kad
ti to predlae. Ja poklanjam. Tada se vladika poljubi sa Toom i zahvali
mu.
Od vladike je traio da mu predloi projektanta za crkvu i slikara za freske i
ikonostas. Vladika ga je zvao da mu se pridrui na hadiluk da idu u
J eruzalem na Isusov grob. Too je bio obolio, pa odbio. Tako da Stavrii ne
postadoe Hadistavrii.
Too i Ana su imali djecu:
Savo (1905-1975) pohaao je Srpsku osnovnu kolu, potom
gimnaziju u Osijeku. 1922. godine napustio je kolu i radio kod oca. J ednom
mu je u Osijeku profesor rekao da li zna da njegovi preci potiu od Grka jer
tamo postoji ostrvo Stavros i kad su ovamo doli dodali su i. Posle
odsluene vojske oenio se 1926. godine sa Savetom Mitrovi (1908-1992)
iz Modrie, kerkom Riste Mitrovia nekada bogatog trgovca. Kumovi su im
bili: Jovan Stanojevi i Pero Risti. Savo je imao nadimak Car. Posjedovao
je crveni sportski dvosjed marke Steyr i esto odlazio u Modriu, pa su mu
djeca po amcu ispjevala pjesmu: Savo Stavri gazda, u Modrii vazda.
Saveta je bila vrlo lijepa ena, jedna od najljepih ena u amcu. Nosila je
prvoklasan nakit i krzno, ali je bila i veliki dobrotvor. Izrodili su dvije keri:
Olivera koja je umrla od arlaha kao beba, te Duanka (1927-1932) umrla od
arlaha i difterije. Bjee 1941. godine u Beograd. U Beogradu je upoznao
jednu rusku plemkinju, izbjeglicu, koja mu je ustupila stan i prodala stvari.
Tamo je Savo otvorio antikvarnicu na Bulevaru Kralja Aleksandra, poslije je
bio trgovaki putnik. Umrli su u Beogradu.
edomir (1906-1957) studirao Exportnu akademiju u Beu, pa
napustio 1929. godine. Potom je zavrio Ekonomsku i Trgovaku akademiju
u Novom Sadu. Sluio je vojsku u Zemunu u rodu konjice. Bio je rezervni
kapetan. Vjenao se sa Radojkom Varenika (1909) iz Bijeljine, prof.
latinskog jezika. Potom se razvodi i 1937. godine se eni sa Nadedom
Vasiljevi (1918) iz Knjaevca kod Beograda. U braku sa Nadom dobio je:
Gordanu (1939) i Ljiljanu (1940)
Nada sa djecom 1941. godine bjei majci, a edo i Savo su bili uhapeni, te
su pozvani u srez iz zatvora da podpiu da poklanjaju sav svoj pokretni i
nepokretni imetak NDH, ako hoe da ih se pusti da idu za Beograd.
Evo kako je Front slobode br. 36 od 28. 10. 1945. godine pisao o edi
Stavriu:



257

itaoci javljaju... ... .
Gospodin edo Stavri iz Bosanskog amca pojavio se je prije
nekoliko dana u Gradskom Narodnom odboru u amcu i traio da mu odbor
plati 15 hiljada cigli za koje mu duguje novac biva opina. Pored svih
objanjenja Gradskog Narodnog odbora gospodin edo kategoriki zahtjeva
da mu se plati dug. Zaista lijep primjer. Umjesto da taj gospodin
materijalno pomae narodnu vlast poto ima mogunosti on trai naplatu
starih rauna. Zaboravlja ovaj gospodin kako su nai borci juriali na
vabe i ustae ba u amcu uvajui i njegovu kuu, dok je on etao i banio
po Beogradu.
Nije ovo njegov prvi nerodoljubiv in. Kad su nedavno od njega omladinke,
zatraile dobrovoljni prilog za nau siroad, doekao ih je rijeima: Ne
dam iz principa. Ne znam iz kakvog principa nee taj gospodin da pomogne
siroad naih palih boraca. Sigurno iz nekog Grolovskog principa. A. .
620

Kada se edo vratio iz Beograda, nova vlast ga hapsi, pa u upuuje u zatvor
u Sl. Brod, gdje je polomio nogu. Advokat iz Beograda dolazio da ga brani.
Konfiskuju mu imovinu. On se vrati iz zatvora, pa sa enom i djecom ode u
Novi Knjaevac i umre tamo 1957. godine.
Leposava (1908-1998) osnovnu kolu zavrila u amcu. Trgovaku
kolu u Sarajevu. Udala se 1930. godine za porunika kralj. vojske J osipa
Aleksia
621
, Hrvata, kasnije generala hrvatske vojske. Inae trebala se udati
za Jocu Pania bogatog sina jedinca iz Bijeljine, koji je imao ergele konja za
trke, pustare u Bijeljini. Umrla je u Novom Sadu. Imala je djecu: Nataliju
Natau (1931) prof. srpskog jezika u penziji u Novom Sadu. Olivera
(1933) apotekar u penziji. Udata za Bogdana Obradovia dr vet. medicine
(1929). Imaju djecu: Radovan (1961) i Marina (1966) apotekar. Udata za
prof. dr Ratko Obradovi prof. na Mainskom fakultetu u Novom Sadu.
Djeca: Ivana (1991) i Milo (1995). Milo (1936-1981) dvije godine
Graevinski fakultet. Radio kao novinar u Politici i Politici expres. ef
mu je bila Olga Boikovi rodom iz Brkog. Njen stric je u amcu bio ef
ispostave. Umro je od raka koe u sanatorijumu Vil if kod
Pariza.Politika dugo godina nije nala na njegovo mjesto dobru zamjenu.
Oenjen sa Gordanom i imao djecu: Branislava ininjer hidro smjera i J osip
Elektrotehiki fakultet. Svi u Beogradu.

620
Na ovom mjestu kao autor ove knjige moram da dam komentar. Prije svega edo Stavri
je posle predaje sve svoje imovine NDH vlastima izaao iz svoje kue u glavnoj ulici (gdje
je nekada bio Foto Petrovi) sa enom i djecom bez kofera, pa na skelu. Sve je ostalo u
kui. U Beogradu je ivio kao izbjeglica. Radnju su 1944. godine opljakali etnici, a prije
toga ustaki povjerenici. Majka Ana ga je kritikovala to nije dao taj prilog za siroad. Da je
A. . imao hrabrosti potpisao bi se punim imenom i prezimenom.
621
Detaljnije u prilozima.

258

Ljubinka (1910-1979) osnovnu kolu zavrila u amcu. Trgovaku
kolu i privatnu kolu (konvikt) pohaala u Subotici i Novom Sadu. ensku
strunu kolu u amcu. 1934. godine se udala za Miloa S. Luia (1908-
1977), popa koji je predavao srpski jezik u gimnaziji koju je pohaao njen
brat Ratko. Ratko ga je jednom doveo iz Novog Sada u amac gdje su se
upoznali. Milo je kasnije postao novosadski prota. Imaju sina jedinca: dr
Aleksandra Sau Luia (1935) ljekar, prof. na fakultetu. lan Upravnog
odbora Instituta za kardiovaskularne bolseti u Sremskoj Kamenici. ena mu
je Zorica (1945) ljekar, specijalista za rentgen, takoer predaje na fakultetu.
Sin im je Milo (1967) magistar na Magnetnoj rezonanci u Sremskoj
Kamenici. Postao je i doktor nauka. Profesor na fakultetu. Inae je i
kinoloki sudija. Poslanik u Narodnoj skuptini Srbije. Trenutno Pokrajinski
sekretar za zdravstvo. Ker Ivana (1971) zavrila Tehnoloki fakultet.
Darinka (1913-2001). Zavrila gimaziju u Bijeljini i konvikt u
Novom Sadu. 1932. godine udaje se za pjeadijskog p. porunika Kraljeve
garde Pavla Babca (1906-1980) iz Makarske sin Marka i Milice ro. ari.
Gardijski p. porunici veoma su esto vrili slubu komandira dvorske
strae, i tada su esto obedovali zajedno sa kraljom i kraljicom.
622
. Kasnije
je napredovao do ina majora. Za vrijeme rata u zarobljenikom logoru Strij.
Posle rata prvih godina radio je na graevinama kao fiziki radnik i
predradnik, a onda je do penzije radio kao civil u Vojno Istorijskom institutu
i Vojnoj Enciklopediji u Beogradu, kao vojni strunjak-istoriar. Pavlov djed
po majci je bio Jovan ari svetenik, narodni uitelj, knjievnik, novinar i
pjesnik. Dara i Pavle su imali:
Ankica Cica (30. IV 1933-28. VII 1934). Roena u sanatorijumu u
Beogradu. Poginula nesretnim sluajem u amcu. Udario je konj kopitom u
glavu.Petar na koija. vozio neku hranu u magacin, nije vidio odozgo
dijete uz tarabu. im je vidio ta je bilo, ispregao konje i pobjegao u selo.
Savo, kad je uo ponio revolver iz radnje da ga ubije. Pavle je doao iz
Srbije. Cica je sahranjena u amcu. Bilo je sedam dana pred Ljubino
vjenanje i odrano je vjenanje, ali bez muzike.
623
. Marko (1935)
624
roen

622
Duan Babac i edomir Vasi Garda u Srbiji 1829-1945 Zavod za udbenike Beograd
2009. Na jednoj slici u toj knjizi vidi se Pavle M. Babac kao komandir unutranje dvorske
strae 1927. godine u slubenoj uniformi i sa naoarima NJ. V. Kralja Aleksandra I
623
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
624
Nikada se nije bavio tim poslom nego filmom. Kao redovni profesor Univerziteta
umetnosti (predmeti Montaa i Priroda pokretnih slika), radio na Faklutetu dramskih
umetnosti u Beogradu, na Akademiji za gledalie, film in televizijo u Ljubljani, Akademiji
dramske umjetnosti u Sarajevu, Akademiji umjetnosti u Banjoj Luci i Akademiji umetnosti
u Novom Sadu. Poznati filmski radnik, i reiser brojnih dokumentarnih i igranih filmova.
Dobitnik nagrade za ivotno delo kao filmski autor i profesor filmske montae za 2008.
godinu na 55. beogradskom festivalu dokumentarnog i kratkometranog filma. Njegov
asistent Zijad Mehi danas je dekan ASU u Sarajevu, a njegovi studenti su: Pjer alica,
Danis Tanovi (dobitnik nagrade Oskar), Sran Vuleti itd.

259

u Zemunu. Diplomirao na Medicinskom fakultetu u Beogradu. Oenjen je
bio sa uvenom glumicom Verom uki, drugi brak mu je sa Rakilom
Rahelom Velicki (1940) iz Ade (Vojvodina) do penzije slubenicom na
TV BG. Imaju sina Duana
625
(1969) diplomiranog geologa i magistra
nauka. Oenjenog i ima dva sina: Vukaina (1998) i Rastka (2002).
Duan (1936) roen je u Zemunu. Doktor je tehnikih nauka, ininjer je
graevine i vlasnik firme Balby International Beograd. Oenjen sa
Brankom, ljekar anesteziolog u penziji. Imaju djecu: Pavla ininjera
graevine i magistra nauka. Oenjenog. Ima ker Sonju, Aleksandar Saa
doktor medicine, oenjen, ima ker Ninu.
Biljana (1949) diplomirani pravnik. Direktor firme Rudnap Beograd.
Udata za Borislava Milia. Imaju djecu: Anu (1975-2009) tragino
preminulu balerinu Srpskog Narodnog pozorita u Beogradu, Boris je
student.
Mirjana (1917-1994). Udala se 1940. godine za Lazara Teia
(1906-1991), advokata iz Subotice koji je bio voa sokola u Subotici. Posle
rata je bio sudija Vrhovnog suda SAP Vojvodine. Preselili su se u Novi Sad.
Lazo je bio na vjebi pred rat u vojsci i zarobe ga Nijemci u Tuzli. Uspio je
pobjei, kupio civilno odijelo i pjeice od Tuzle do amca preko njiva je
doao. Mira i on se prebace u Beograd kao izbjeglice. Imali su djecu: Milo
(1941) mainski ininjer. Profesor na Graevinskom fakultetu. Supruga mu
je Marija (1941) specijalista onkolog. Imaju: Stanislavu (1967-1999) dipl.
muziar-pijanista, ore, stomatolog, ima kerku, Marko dipl. pravnik.
Svetlana (1945) tehnoloki fakultet. Udata za ininjera Darka. Imaju djecu:
Milicu (1980) dipl. pravnik i Borka (vice juniorska prvakinja J ugoslavije
(SRJ ) u tenisu). Duanka (1948) prof. matematike, udata za Marka
Rolovia
626
ininjera poljoprivrede. Imaju blizance Duana i Srana
Ratko (1915-194?) Gimnaziju je pohaao u Bijeljini i Novom Sadu.
Apsolvent veterine.
Roen je 10. septembra 1915. god. u Bos. amcu. Otac mu je bio trgovac.
Maturirao je u Novom Sadu 1934. godine. Iste godine, upisuje se na
Veterinarski fakultet u Zagrebu. Poginuo je 1941. godine u J adovnu.
627

Kada je Nemaka napala Jugoslaviju, kao vatreni patriota, odmah je
dobrovoljno poao u vojsku u Doboj. Kad se Ratko vratio iz Doboja zaplae:
Nema vie nae Jugoslavije. Prije toga je upregao u fijaker velianstvenog
crnog pastuva Kolina (edinog konja) i kroz itav amac stojei projurio

625
Duan je od 2001. do 2004. god ef Kabineta prestolonaslednika Aleksandra II. Trenutno
je njegov savjetnik i lan Krunskog Vea, lan Upravnog Odbora Fonda Nj. K. V. Princeze
Katarine i lan Upravnog Odbora Fondacije Kraljevski Dvor u Beogradu. Objavio vie
naunih radova i knjiga o vojnoj istoriji Srbije i vojnim uniformama.
626
Roak Vladimira Rolovia ubijenog ambasadora SFRJ u Stokholmu.
627
Spomenica 1941-1961. Veterinari, vet. tehniari i studenti veterine u narodnoj revoluciji
i izgradnji socijalizma, Beograd 1961. godine.

260

drei veliku jugoslovensku zastavu i neprekidno uzvikujui: ivjela
Jugoslavija. ivio kralj. Ustae mu to nisu zaboravile. Uhapsile su ga
avgusta 1941. godine pod optubom da je komunista. Prebaen je u logor
J adovno. Potom ga prebacuju u logor J asenovac. Tamo je slagao da je
trgovac, pa je rezao tofove za ustae. Otac Too i sestra Lepa su pokuali da
ga izvuku za zlato i novac preko advokata Dragutina Vudija. Meutim lino
je Poglavnik preko radija osudio Vudija na smrt. Neke ustae su htjele da mu
pomognu ali su druge ustae ubile Ratka i ostale Srbe ali i te ustae, koje su
htjeli da pomognu.
Duan (1919-1995), slubenik. Bio je boleljiv pa se lijeio u
sanatorijumu Golnik, gdje ga je zatekao rat. Vratio se u amac. Mobiliu ga
partizani i sa njima je stigao do Beograda. Oenio se 1951. godine u Subotici
sa Milenom uri (1929) iz Novog Mileeva (Novi Beej). ivjeli u
amcu. Posjedovali su prvi klima ureaja u gradu. Nismu imali djece.
Prodali su staru kuu Stavria i sa ostatkom imovine kupili komforan 4, 5-
soban stan u Novom Beogradu.
Too je svake godine iao u banje: Vrnjaka banja, Banja Koviljaa,
Topusko, Rogaka Slatina i sl. U svojoj kui u amcu imao je najljepi
namjetaj sa klavirom i kupatilom, a u garai auto i fijaker. Imao je auto
marke Ansaldo, posle ga je prodao i kupio kodu. U kui je bila i
posluga: kuvarica Reza, pa uka (prela kod Stavria posle smrti ge. J oke
Anani) i dr.
Svakoj kerki dao je, kad ih je udavao, po dvije kue, a najmlaoj
Miri 300. 000 dinara. Svim kerkama je kupio celokupan nametaj sa
posteljinom i klavirom. Supruga Ana je dobila kuu na oku, pa u ulici
Nikole Tesle (gdje je stanovao slastiar Tovirac), pa stari i novi duan. Too
je imao puno prijatelja Hrvata-seljaka. Ivo Petrievi je prvi dan rata
smjestio u svoju kuu u Tiini Toinu familiju i familiju Stake Stefanovi.
Ustae 1941. godine na Toinu imovinu stavljaju povjernike, dok je on bio u
kunom pritvoru. Umro je 30. avgusta 1942. godine. Supruga Ana je ostala u
amcu cijeli rat. Bjeala je od ustaa u muslimanske kue, pa u sela oko
amca. Ustae su kuu opljakale, potom etnici radnje, a partizani su sve
nacionalizovali i konfiskovali. Ana umire u Novom Sadu, a sahranjena je u
amcu.
Svi Stavrii su oboavali Bos. amac i to su prenijeli na svoje potomstvo. O
toj ljubavi svjedoe i njihove izjave.
Duan Stavri (1984 god): Mi bivi amani kada se susretnemo u
tuini i daleko od amca, odmah o njemu povedemo rije. Vidim da je i onim
starijim i mlaim od mene u najljepoj uspomeni ostao ba onaj amac sa
jendecima i merajama, pa kad jo u proljee sve zabehara, vode nadou i
ispune bae, a mi djeca u one kazane to se nekad kuvao pekmez, pa veslaj i
pjevaj. Kad zabismo prvi gol Hajduku Oraljani hoe da se tuku, a mi

261

amani podignusmo ruku ruku mani ovo su amani. Pre dve godine
pria mi ki sestre Dare kako je njihov direktor Vid Kremoni na Radnikom
savetu kritikovao dananje trgovce i spominjao amac i svog gazdu Peru
Ristia. Posle toga mu je prila ta moja sestriina (inae pravnik) da mu se
pohvali da je i njena mama roena u amcu. Halid izmi i Vid Kremoni
vode dva najvea trgovaka preduzea u Beogradu. Pre rata kada su u
Beogradu pjevali Sulejman Daki i Simica oki niko im nije bio ravan.
Poznavali su se sa mojim bratom Savom i dolazili u njegovu komisionu
radnju na bulevaru kralja Aleksandra.
Lepa Stavri-Aleksi (1997 god): Frapirala me ta strana vijest da je
trava u amcu gdje je damija bila, pa da je katolika crkva unitena. Jadni
moj amac, moje rodno mesto, gde smo se svi volili i pazili ma kakave vjere
bili. Jedan je Bog, pa za mene nije vano kako ga ko zove. Da li Bog ili Alah.
Zatim, zato se izbjegava puni naziv grada Bosanski amac, nego samo
amac. Ja sam roena u Bosanskom amcu. Nije mi jasno?.
Prilikom ruenja kue Stavria (kupljene od Stevana Babia), radnici
Graevinskog preduzea Polet 1990. godine su u toj kui, na tavanu,
ruei od krova nali 10 mukih arapa, punih starojugosloveskih novanica
od 1. 000 i 500 dinara, uredno sloenih i ouvanih. Pronaena je jo:
tabakera, lina prepiska, staro vino i ljivovica upakovana za izvoz i knjiga
dunika. Ukupno je naeno 470 novanica po 1. 000 i desetak po 500 dinara
izdatih od 1931. do 1935. godine. Cca. 500. 000 dinara. U Bos. amcu su
izraunali da je vrijednost preraunato oko 300. 000 DEM. Taj novac danas
ima samo numizmatiku vrijednost. Prialo se da su Toi svinje iskopale 1.
600 dukata, a on ih je onda sakrio na drugo mjesto.
628

Savo je ostavio te arape pune novaca i zakucao ih za grede. Posle rata ih
nije uzeo, jer nisu imale nikakvu vrijednost.
Ljudski ivot brzo proe, kue ive mnogo due, pa svjedoe o
protoku vremena i svojim vlasnicima, a na nevelikom gradskom groblju
dominira ledinom veliki spomenik od crnog mermera na kome pie Too
Stavri trgovac posednik, preminuo posle teke bolesti i tuge za nestalim
sinom 1878-1942.
629



FEUDALCI I VELEPOSJEDNICI

U staro doba seljaci su dizali bune protiv feudalaca, meutim sa
pojavom modernog kapitalizma i banaka te zaduivanjem kod trgovaca,

628
Una Sarajevo 9. VII 1990. god tekst Misterija Toinog blaga i Arena Zagreb, br.
1543, 14. VII 1990. godine. tekst Novanice za zazubice.
629
Una Sarajevo, 9. VII 1990. god.

262

seljaci postaju njihovi dunici i time novi kmetovi. Austrija je pokuala da
rijei taj problem fakultativnim otkupom kmetova, Drava SHS i J ugoslavija
su sprovele djeliminu Agrarnu reformu i ukinule su kmetstvo. 1919. godine
Solunci i seljaci nisu ekali Agrarnu reformu nego su ruili begovske
ardake i konake. Zemlju i stoku su dijelili kmetovima. Meutim nova vlast
je represijom reagovala na ovu pljaku. Inae sav ovaj kraj Posavine je bio
vlasnitvo begova Gradaevia, a 1863. godine dio oko ua je bio odreen
za izgradnju dananjeg grada.
Od Save pa do sela Crkvine nije bio begluk. Od Bosne pa do kanala
andrak isto. To je bila kau Carevina. Ona je dala da se presele
Muslimani. Sva zemlja je bila od tih ljudi. Ceribaii su imali 1. 700 dunuma
zemlje. Braa Salko i Ibro Ceribai. Imali su oni i u Uicu puno zemlje.
Donijeli su i tapije odande. Moj djed je imao 420 dunuma. Evo kada poe
od Ristia ciglane prema selu Pisari i Crkvina, bile su njive Mehmeda
Alajbegovia, pa njegov punac, pa Refika Izetbegovi. Oni su bili u
J aseniku. Skroz tamo prema Bosni u njivama. Kupili sebi put da mogu ii
tamo. Sa ove druge strane ceste bila je imovina drugih i manje poznatih ljudi
i u samom amcu. Bilo je muslimanskih kua, za koje niko nije znao da
imaju tamo zemlju. Recimo Dervii. Ovog amila Dervia tilera. Oni su
imali zemlju tamo. ak se u gruntovnici njiva zvala Dervika. Kada
krene prema pravoslavnom groblju, gdje je nekad bila Veterinaraska
ambulanta, to je dravna zgrada. Od nje je prvi komad zemlje vlasnitvo
pravoslavne crkve 10-20 dunuma, pa Abdurhmana Salihbegovia veliko
imanje. On je veinom ganjao lov, finansijski propao. Imao je mali duan u
ariji preko puta izmia duana. To su sve Arnauti pokupovali. Ti su
Arnauti dogurali do 1. 500 dunuma zemlje, pa je bila neka ivkovca. To je
onaj oak na naspi, preko puta Zaimovia. To je od nekog ivka Simia
(umro 1925. godine u 75. godini ivota). Od te Carevine bila je velika
dunumaa, a kapetanija gradaaka je imao samo karaulu na Savi, jer je bilo
prometa preko rijeke. Najsiromaniji su bili Kukii i oni su izumrli.
630

Najstarije feudalne porodice bile su: Mahmutbegovii, Ganibegovii,
Muratbegovii, Begefendii. Mnogi feudalci iz drugih krajeva Bosne su
imali u okolnim selima svoje posjede.
U zaseoku Vreoci sela, Slatine, Hadi-beg Gradaevi je podigao sebi
konak, a kasnije ga zajedno sa kmetovima otkupi Petrahije Petrovi,
poreklom Grk iz Sarajeva.
631


630
Ibrahim H. Avdi, isto.
631
Iguman Jovan Nedi Selo Slatina kod Bos. amca i njena okolina Beograd 1990.
godine. Taj Petrovi je uveni bogata iz Sarajeva. Imao sinove: dr Diogena poslanik
Bosanskog sabora i veleposjednik, Aristotela koji je zavrio Terezijanum i bio najmlai
austrougarski kozul i to u Egiptu. Sokrata - Sokratova ki se udala za dr Mladena
Stojanovia, narodnog heroja i vou ustanka 1941. godine u Bosanskoj Krajini.

263

U Posavini su imanja imali: Mustajbeg Fadilpai prvi gradonaelnik
Sarajeva, Tuzlii, Gradaevii, Jovo Babi i Ahmed-beg erimbegovi iz
Gradaca, Husein-beg Salihbegovi iz Brkog, Hasan-beg eka iz Sanskog
Mosta, Rifat-beg Rifatbegovi iz Bijeljine, Ahmed-beg Gradaevi iz
Gradaca i Rifat-beg Sulejmanpai iz Bugojna.
Grupa posavskih begova pod vodstvom Ahmed-bega Biogradlije u svojoj
albi austrijskim vlastima ukazuje na svoj emeran poloaj i moli da bi
od oevidne propasti spaeni bili.
Zaseok Panjik u Slatini, navodi se da je sredite ueg dela Posavine,
nekad bio Lug, to znai i Panjik, a to je biva pustara Dunerskog
632

U Bosnische Bote za 1916. godinu kao odlini poljodjelci i vei
odgajivai marve spominje se: Pusta Garevac bei Bosn. amac. Dunderski
Georg i Gedeon. Radi se o uvenoj srpskoj veleposjednikoj porodici.
633
Ta
pustara, taj ogroman posjed protezao se od Modrie, Garevca, Slatine do
Krukova Polja. Sprovedena je Agrarna reforma 1921. godine a zemljite su
dobili bivi kmetovi. Na osnovu prisilnog otkupa kmetova tada su
razvlaeni i moni veleposjednici Dunerski iz Novog Sada koji su u
Krukovom Polju (Bos. amac) imali 181, 6 hektara zemljita. Agrarni spor
je okonan 25. feb. 1923. godinem, a bive vlasnitvo Dunerskog
otkupljeno je i gruntovno uknjieno na 71 bivu kmetovsku porodicu iz
Krukovog Polja.
634

Narod je ovaj posjed zvao Vargina pustara, po upravitelju posjeda
Aleksandru Vargi u Garevcu. Kasnije je ovo imanje rasparano i jednim
dijelom podijeljeno dobrovoljcima iz Prvog svjetskog rata, a drugi dio je
vlasnik prodao Vargi.
635

Veliki veleposjednici koji su ivjeli ili poticali iz Bos. amca su:

Aristotel je imao imanje u selu D. Slatina i selu Svilaj, optina Odak. Ta imanja je dobio na
kartama od nekog bega iz Dervente i to sela: Slatinu, Donji i Gornji Svilaj. Za upravitelja
imanja postavio je Jovu Stankovia iz Odaka koji je propao u trgovakom poslu. Slatinjani
se otkupe. Aristotel je po Evropi ivio aristokratski ivot i bio kartaro-hazarder. U Svilaju
je gajio arapske konje. To imanje imao do kraja Prvog svjetskog rata. Bio je predsjednik
optine Sarajevo i prijatelj sa vojvodom Stepom Stepanoviem.
632
Iguman Jovan Nedi, isto.
633
Bili su najbogatiji u dravi. Dr Gedeon, veliki posednik i veliki industrijalac iz
Srbobrana, pravo studirao u Peti. Imao ugledno dobro eb, veliki mlin, pivaru elarevo i
tvornicu piritusa u ebu, pivaru i tvornicu ilima u Vel. Bekereku itd. Imao ergelu za
gajenje punokrvnih trkaih konja. 1910-1919. bio predsjednik Matice Srpske, presjednik
novosadske produktne berze i lan upravnog odbora Narodne banke i velikih novanih
zavoda ( Dr Stanoje Stanojevi Narodna enciklopedija SHS Zagreb 1926. godine).
634
Posavski vor opstanka, isto.
635
Muhidin Spui, Hronika Modrie 1969. godine.

264

Husnija Zaimovi-bio je beg. Imao begluk preko kanala andrak, a kua
mu bila do Muharembegove. Fuad-beg Abazbegovi
636
, kua preko puta
sadanje optine. Izetbegovii Alijaga, vlasnik mnotva kua, ljivika i
imanja J asenik, Cvek (dananja Fazanerija Odak), to se tie
Jasenika tanije bi bilo Refika i Ahmet Izetbegovi, Adem-beg Jahi,
ivio u selu Prud. Imao ker Miru Jahi i sina Ibrahima, Kuukalii-
branski begovi. Vlasnici nekoliko kua u amcu i konaka. Ibrahim-aga
Hadialijagi zvani Agica-
iz Modrie. Vlasnik velikog kompleksa zemlje na posjedu Lugovi. Anto
Dui, gradski vijenik i naelnik. Veleposjednik. Vlasnik pustare Zasjeka
u Novom Selu (Bos. amac), Rittermann Valerijan, apotekar,
veleposjednik iz Bos. amca. Imao pustaru i mlin u selu Hasiu (Bos.
amac), HadiHasanaga Alibegovi, trgovac i veleposjednik iz Bos.
amca. Finasijski propao. Imao veliki ljivik u selu Tiina (Bos. amac),
Svetozar Lazarevi, pravoslavni pop u selu Crkvini, kasnije u Bos. amcu.
Vlasnik ogromnog kompleksa zemljita u Crkvini i Slatini. 1946. godine
posle Agrarne reforme, njegov sin ili brat se objesio, Too Stavri, trgovac i
veleposjednik iz Bos. amca. Imao oko 600 dunuma zemlje u okolici amca
i vinograd u amcu. Pero Risti, trgovac i veleposjednik iz Bos. amca.
Imao zemlju u selima: Tiini, Tursinovcu, Grebnicama i samom amcu.
Avram Kabiljo, trgovac iz Bos. amca. Vlasnik pustare u selu Grebnice.
Braa izmi, trgovci i veleposjednici iz Bos. amca, Braa Russ, Martin
Beni i Dr Tadija Odi su veleposjednici iz susjedne optine Odak,
Repii, trgovci i veleposjednici iz Bos. amca, Filipovii, iz Slavonskog
amca, Simi Nikola, senzal i vlasnik zemlje i ljivika u Bos. amcu,
Muratovii, iz Bos. amca. Vlasnici zemlje u blizini rijeke Bosne i kanala
Starae, Hadialijagii, trgovci i vlasnici dosta zemlje iz Bos. amca,
Muharem Hadijusufovi, braa Ibrahim i Salko Ceribai, Srpska
pravoslavna crkva i Islamska vjerska zajednica. Veliki posjed je imala i
katolika nadbiskupija. Nadbiskup dr tadler nakon to je 1900. godine
kupio Babiev ardak i kod Bos. amca osnovao pustaru i veliko poljsko
imanje posveeno Sv. Filomeni, gdje je imao i svoj ljetnjikovac upravu tog
imanja smjestio je u Bos. amac. Upravitelj Nadbiskupskog dobra Sv.
Filomena bio je direktor Albert J osip Miller
637
. Zvanini naziv je Domane
des Erzbistum VrhBosna.

636
Abazbegovii su doli iz Modrie. Oni su modriki ogranak Gradaevia Spominju se i
kao Abdulahefendii. . Taj Fuad Abdulahefendi- beg oenio je Habibu (1895) iz amca
zvanu Fuadbegovca. Fuad beg je imao brau: Ferid-beg, Sedad-beg i jo jedan. Svi
zavrili Eksportnu akademiju u Beu. Umre Fuad-beg, a ena se uda za uvenog obuara iz
Sarajeva koji je doao u amac da ivi. Zvao se Muhamed Softi (1893). Kasnije odsele za
Sarajevo.
637
Umro 18. III 1912. godine u 43. godini ivota. Sahranjen je u Bos. amcu. Spomenik mu
je podigla Nadbiskupija Vrhbosanska. Za upravitelja je imenovan Mijo Besednik.

265

Potom je tu jedna grupa vrlo bogatih veleposjednika od kojih su neki
iz Bos. amca, a bili su spahijiski susjedi. Muharem-beg Mahmutbegovi iz
J akea, nastanjen u Bos. amcu. Kum i prijatelj mu je Stevan Karamata
direktor, Srpske banke i J adransko-Podunavske Banke iz Beograda. Obojica
su imali velike pustare u J akeu i vile. Do njih je bila pustara i posjed
amakog trgovca Todora-Toice Vujania od 350-400 dunuma zemlje.
Ovaj posjed zajedno sa Karamatinim posjednom, te Sv. Filomenom i
pustarom andora Varge su bili integrisani u Poljoprivredno dobro u Modrii
1945. godine. Odmah od Karamate, Muharembega i Vujania, posjed je
imao Mustaj-beg Gradaevi iz Gradaca. On je potomak Beir-Bega.
Poslanika Bosanskog sabora i potomka loze Gradaevia. Mustaj-beg je
oenio prelijepu djevojku koja je na izboru za Miss Evrope osvojila prvo
mjesto. Zvali su je Mustajbegovca. Subaa na tom posjedu je bio Mehmed
Alajbegovi iz Bos. amca, koji je imao tamo i trgovinu. Mustajbegovca je
bila politiki vrlo mona ena. Za vrijeme NDH kada su ustae uhapsile
grupu mladia iz Gradaca, Modrie (Devada Muradbegovia, Fuada
Suljia i dr.) je lino otila i uspjeno intervenisala da se ovi puste u Zagreb
u kabinet Poglavnika Ante Pavelia.
Izuzev Muharem-efendije, niko od amakih zemljoposjednika se nije lino
bavio zemljoradnikim poslovima, nego organizovanjem proizvodnje i
prodaje svojih proizvoda. Meu one koji su za bosanskoamake prilike
imali srednji posjed- od 50 100 dunuma spadaju Husnija Zaimovi,
sinovi Ilije Ristia, Suljaga Vajzovi, Zahir Ceribai, Husein
Hadijusufovi, Mehmed Alajbegovi, Sulejman i Mustafa Hadiavdi,
nasljednici Hadi Hasan-age Hadialibegovi, nasljednici Abdurahmana-age
Zukia, Razija Izetbegovi i njeni sinovi i Mujo Begi.
638


TRGOVINA U BOS. AMCU

amac je od svog osnivanja bio naseljen trgovcima. Prvi naseljenici,
bar oni iz Uica su bili trgovci i zanatlije, a Sokoljani su bili zemljoradnici.
Sam grad je osnovan sa namjerom da bude veliko trgovako mjesto cijele
BiH. amac je bio glavni trgovaki i saobraajni punkt u Pokrajini, gdje se
razvijaju trgovina itom, stokom, ljivama i drugim proizvodima.
U poetku, trgovina grada je bila u rukama trgovaca Muslimana, a kasnije
Srba.
U glavnim gradovima najbogatijeg dijela Bosanske Posavine,
Bijeljini, Brkom, Bos. amcu, Derventi itd, nalazi se po jedna ili najvie

638
Esad Tihi, navedeno djelo.

266

dvije jae muslimanske trgovine, dok nemuslimanskih ima po nekoliko u
svakom ovom gradu.
639

U Bos. amcu su ve postojale jake trgovake radnje muslimanskih
trgovaca. Ti trgovci, gazde Muslimani, primitivno su ivili i s malim bili
zadovoljni. Nisu bili usluni, pokretljivi, ve su sjedei, prekrtenih nogu
ispod sebe, posluivali muterije. Istina, jedan mali broj starih, bogatih
trgovaca sjedeo je na epenku po cjeli dan, ispijao crnu kafu, puio na
dugake ibuke i robu traenu od muterije, dokuivao kukama iz rafa, ne
ustajui.
640

Za vrijeme Austrije je prekinuta tradicija poslovanja sa Carigradom,
Solunom, mada se zadrala u manjem obimu. Otvaranjem eljeznike pruge
kod Slavonskog amca, unaprijeenjem rijenog transporta, sem lokalnom,
amako trite se otvara ne samo do tada tritu BiH, nego i cijele
Monarhije i svijeta. Takoer su amaki trgovci mnogo uvozili iz krajeva
preko Save i prodavali dalje u Bosnu. Otvorena je i skela na Savi za prevoz
robe sa stanice u Sl. amcu ka Bos. amcu i obrnuto. Najvie su se izvozili
poljoprivredni proizvodi, a te proizvode su u amac dovozili ljudi na
amaku pijacu iz okolnih mjesta i prodavali amkim trgovcima.
Istoriar Milenko Filipovi zapisao je da je amac za vrijeme austro-
ugarske vladavine odravao veoma ive trgovake veze sa Beogradom,
Osijekom i Trstom. On navodi da se preko amca, rijekom Savom, izvozila
suha ljiva za Be i druga evropska trita. Prema podacima Zemaljske vlade
BiH u 1896. godini preko Bos. amca, izvezeno je 164 vagona suhe ljive.
Suha ljiva, iz ovih krajeva, stekla je veliku reputaciju. Izvozila se u mnogo
zemlje Evrope, najive u Njemaku, Englesku, vajcarsku, Norveku i
vedsku. 1898. godine izvezeno je 156 vagona ljiva.
Prema podacima Kotarske ispostave Bos. amac za 1912. godinu na
podruju ove ispostave proizvedeno je 28. 000 tovara kukuruza, 11. 000
tovara penice, 15. 000 tovara zobi, 8. 000 tovara sijena, 10. 600 tovara
ljive. Godinji dogon stoke izgledao je ovako: 30 bikova, 500 volova, 1.
100 krava, 700 junadi, 300 teladi, 300 ovaca, 800 konja i oko 1. 500 svinja.
641

Roba je prevoena tovarnim konjima i kolima, sve do i od Doboja,
Gradaca, Modrie, Brkog, Odaka.
Zbog poboljanja prometa dobara nove austrijske vlasti odreuju i
vrijeme pazarnih dana i vaara. Naravno da se vodilo rauna o tome da svako
mjesto ima drugi termin za te pazare i vaare. U amcu je prvobitno za

639
Salim eri Muslimani Srpskohrvatskog jezika Svjetlost, Sarajevo 1968. godine
Esad-beg Alibegovi Stanje trgovine meu Muslimanima Kalendar Gajret za 1939.
godinu.
640
Savo Stavri, isto.
641
Bosnische Bote za 1912. godinu.

267

pazarni dan odreena srijeda
642
, a kako je to bilo nedovoljno odreena je i
subota. Dok su za godinje vaare odreeni dani koji padaju na katolike
praznike Petrovdan 29. juna i Sv. Luku- 18. oktobra (Luindan).
Oko 1878. godine drani su sajmovi u 87 raznih gradova, gradia i sela u
BiH. U 72 mjesta drani su sedmini, a u 27 godinji sajmovi. Od ovih 37
godinjih, 22 su drana u mjestima koja su imala i sedmine sajmove, dok ih
je 15 odravano mahom po selima, gdje se nisu odravali sedmini sajmovi.
Sedmini sajmovi zvahu se Pazar, a godinji vaer. Godinji sajmovi
drani su i kod nas kao i drugdje na razne crkvene godove. U Bos. amcu su
odravani samo godinji vaeri, tek kasnije se poeo odravati sedmini.
Ako na mjestima dananje Bos. Kostajnice, amca, Oraja nisu odravani
godinji sajmovi prije naseljavanja tih mjesta Muslimanima to 1862.
preoe ovamo iz Srbije, to su ovi sajmovi novijeg datuma.
643

Na ove vaere u amac dolazili su trgovci iz drugih mjesta, najvie preko
Save, dok su i amaki trgovci odlazili na druge sajmove najvie u Gradaac
i Modriu jer tamo nije dolazila eljeznika pruga.
Bos. amac je od svih oblinjih mjesta najvie odravao trgovake
veze sa Osijekom, koji je bio naroito zainteresovan za kupovinu nekih
bosanskih proizvoda. Dok se u amac uvozilo sem potreba za linu
potronju, graevinskog materijala, pamuka, vune, odjee, obue,
galanterijskih, pozamanterijskih, parfimerijskih proizvoda, papira, proizvoda
od eljeza, konca, svile, petroleja, eera, rie, kafe, lampi, cigareta, duhana,
ibica, alkohola (vina, piva, likera, ruma), sapun, kalaj, manufakturni
proizvodi. Sve je to dopremano iz Bea, Trsta, Pete, Osijeka, Zagreba,
Beograda i sl.
Iz amca se nekad isporuivalo za Petu, Grac i Solun (svinje,
ljivov pekmez i ljive), ali je sve to stalo i u tim godinama. Berba i isporuka
ljive splavovima niz Bosnu, koji su dalje Savom otpremani koliko znam, do
veletrgovca Simovia u Zabreju (ili Obrenovcu). Kupovine u pecerajskim
radnjama mogle su da se obavljaju na knjiicu u koje se ubiljeavala svaka
nabavka kod tog trgovca i na kraju mjeseca se plaalo, raun od 30-40 dinara
bio je ve veliki (a kupovao se: eer, zejtin, brano itd.). Kasaba i arija
oivljavale su za vrijeme pazarnih dana, za vrijeme godinjih vaara. U
amcu su postojale 3 pijace. Pijaca za prehrambene proizvode, voe, povre,
mlijeko, jaja i sl. Bila je ispred hotela Grand, preko puta osnovne kole.
Ne sjeam se kad su tu postavljene tezge za prodavce uglavnom seljanke iz
okoline amca i Slavonke (one su donosile i puter, nae seljanke nisu znale
da ga prave), nekih godina su se kao prodavci dobrih paprika pojavljivali

642
Sarajevski list br. 50 od 26. aprila 1889. Zemaljska vlada je naredila da se sedmini
pazar u Bosan. amcu prenese od svete Nedelje u srijedu svake sedmice. Ova promjena
stupa u ivot 1. maja o. g.
643
Hamdija Kreevljakovi Esnafi i obrti u BiH Sarajevo 1961. godine.

268

Bugari batovani, u sezoni treanja i suvih ljiva nai brani od Gradaca,
koji su svoju robu dovozili upakovanu u velike sepete. Kao delikates su
smatrane vukovarske lubenice. Za 1 dinar mogla su se dobiti 3 jajeta. Plac na
kome je ovaj dananji park, sluio je tada kao velika pijaca (itna pijaca-
kasnije za vrijeme Kraljevine zvala se Trg Kralja Petra (itna pijaca) Nap.
aut.), na koju je u kolima sa konjskom zapregom dovoen kukuruz u
klipovima, sijeno, drvo i druga roba. U sredini je bila mala zgrada, kao kiosk
i uz nju povea vaga za kabastu robu, koja se mjerila zajedno sa kolima i
poslije se obraunavala ista vaga.
644

U to vrijeme, oko 1900. godine robe je bilo mnogo, kao drva, ali i
velika konkurencija. Roba se numerisala po cijeni kotanja, a ne po
prodajnoj ceni. Numeracije su bile na turskom ili je svaka radnja imala svoju
tajnu numeraciju. Roba se zacijeni, pa se onda cijenjka sa muterijom. Roba
se nabavljala iz Trsta, Bea i Pete. U to vreme putnici su dolazili sa pet-est
velikih kofera, punih mustri (uzorka) manufakturne robe. Trebalo je tu i
nekoliko dana dok se s putnikom napravi pogodba i zakljui narudbenica.
Beke firme obino su davale robu na kredit i plaanje 6 meseci od dana
isporuke. Ali, kada gazda smatra da je narudba naroito velika, on trai od
putnika plaanje godinu dana. Putnik se izgovara da ne moe, da nikome ne
daju, da nema ovlaenja itd. Gazda uporan: alji, brzojav i pitaj. Putnik,
ta e, alje u Be ili Trst brzojav i firma obino odobrava godinu dana
plaanje. Trgovci su u to vrijeme mnogo trgovali na veresiju, davali su
seljacima u prolee i ljeto robu sa rokom vraanja na jesen, kad rodi ljiva,
kukuruz i penica.
645

U radnjama se radilo esto i do 10 ili 12 nou, posebno pazarnim
danom. Svu robu je trebalo vratiti u rafe, isjei sukno (tof) da se moe sutra
dati majstorima na ivenje gunjeva, fermena, koporana itd.
Bos. amac je davao 100 vagona svjeih jabuka, a 60 vagona svjeih
kruaka i od njih se spravljao pekmez koji je iz branskog kotara uzeo
uea na Milenijumskoj izlobi u Budimpeti 1896. godine u paviljonu
BiH.
646

Nova uprava je uspjela da raznim mjerama da izvjestan impuls
poljoprivrednoj proizvodnji, trgovini, izvozu i ostaloj privredi. Sada
zahvaljujui svom odlinom poloaju amac se poeo bre razvijati u
znaajno trgovako i izvozno mjesto, a novi javni radovi, poveane zarade
stvorile su mogunost za bolji plasman poljoprivrednih proizvoda,
industrijskih i zanatskih artikala, dravne liferacije, krediti i otkupljivanje
ranije stvorene akumulacije u lokalnoj privredi. Sve je to davalo podsticaj

644
Ratko Filipovi, Sjeanja starog amanina, isto.
645
Savo Stavri, isto.
646
Milivoje Savi Naa industrija, zanatstvo, trgovina i poljoprivreda VII dio. Dravna
tamparija, Sarajevo 1929. godine.

269

jaem, optem privrednom razvoju grada. Zahvaljujui takvim podsticajima i
bogatom privrednom zaleu i izgradnji novih saobraajnih puteva amac je
postao ne samo sve znaajnije trgovako mjesto nego i vee i ljepe gradsko
naselje. Broj stanovnika je stalno rastao, a sam grad je dobijao i nove i
savremene graevine.
to se tie ljive Brko je bilo prestonica jugoslovenske ljive, na
osnovu koje smo prije rata imali pozitivan trgovinski bilans sa SAD. Bos.
amac je bio druga pijaca sa ljivom poegaom. Ova ljiva, a to treba
napomenuti je proslavila Bos. amac u inostranstvu kao veliko izvozno
mjesto za bosanku ljivu, iako je ta ljiva i drugo voe nije proizvedeno u
amcu ve dovoeno iz okoline, najvie iz Gradaca. Trgovinom ljivom u
amcu bavili su se: Jovo Babi, Too Stavri, Adolf Trutzl, Alija
Izetbegovi, HadiHasanaga Alibegovi, Jovo Ljubii, Muharem-beg
Mahumtbegovi, Srpska banka, Zemaljska banka. Oni su ljivu otpremali
svjeu i suhu i to obino u Be, a znali su iz Bea u vrijeme sezone doi
specijalni trgovci
647
koji su je otkupljivali. Na maltama u gradu se
naplaivala taksa zvana maltarina za unoenje svih roba koje se prodaju u
gradu. Na tim maltama su se nalazile i stalne vage.
Za vaganje poljoprivrednih proizvoda i sve robe u amcu su
postojale i vage. Bilo ih je nekoliko.
I vaga je bila na ulazu u grad iz pravca Modrie, na mjestu prodavnice
Bosanka danas zvane daara, do kue Mire Tadia. Vagadija je bio J oco
Kosti, Medo Tihi.
II vaga je bila kod zgrade MUP-a.
III vaga se nalazila prije mosta prema Prudu.
IV vaga na marvenoj (stonoj) pijaci. Nalazila se negdje na obali kod ua
Bosne u Savu, kod nekadanje Sarajevske pivare. Bila je to gradska vaga.
V vaga za sijeno, slamu i kukuruz na mjestu parka na itnoj pijaci. Zvali su
je velika vaga. Sluila je za sitne poljoprivredne proizvode, kukuruz,
penicu, jeam, pice. Vagadije su bili: Husein Ibrahimagi, potom
Sulejman Mufti-Pori.
to se tie pak pijaca. Marvena pijaca se sa ua Bosne, gdje je posle bilo
vaarite, preseljena pored Veterinarske ambulante na ulazu iz Modrie, gdje
se danas nalazi buvlja pijaca. Vagadija na ovoj pijaci je bio Sulejman
Mufti. Zelena pijaca je bila na dananjeg trgu, ispred prodavnice ipad,
da bi poslije bila preseljena na mjesto dananjeg novog hotela. Tu je izmeu

647
Dolazili su trgovci iz Francuske. O tome svijedoiNovi Behar br. 15 od 1. decembra
1927. Naime Gregorije Petrov je u epu odrao 13. marta 1923. godine predavanje te
spomenuo: U amcu, nakon predavanja doao sam u itaonicu i tu zatekao nekoliko
graana sa predsjednikom opine, a meu njima sam primjetio i jednog stranca. Kad sam
sjeo kod pred. opine ovaj mi pokaza na ovog stranca i ree:Ono je Francuz. Kasnije
sam razabrao, da je taj Francuz tu u amac doao, da kupuje bosanske ljive.

270

dva rata izgraena velika piljarnica sa nekoliko lokala. Vagadije ili
kantardije su bili optinski slubenici, neki od njih su bili zakupci arende za
kantare. Austrija je otvorila i klaonicu i marveni trg. Klaonica je bila vrelo
optinskih prihoda. Niko u gradu nije smio klati stoku, osim u klaonici.
Stoka je bila lijeniki pregledana. Klaonicom je upravljao gradski veterinar.
Samo klanje se davalo pod arendu licitacijom. Pored pijace drali su svoje
drvene barake piljari, mesari, aije, pekari itd. Pijaca nije imala
najosnovnije tehnike i higijenske uslove. Na tim pijacama se prodavala i
riba ulovljena u Bosni i Savi. Riba iz Bosne imala je posebnu veu cijenu od
one ulovljene u Savi.
Cijena ita na tritu u Bos. amcu u julu 1904. godine je bila
slijedea: penica 100 kg. 17-22 krune, kukuruz 100 kg. 13 kruna, jeam 100
kg. 13 kruna. Cijena stoke na tritu u Bos. amcu u novembru 1908. godine
(cijene su date u krunama po 1 kg ive vage, a za konje po komadu): bikovi -
, volovi 0, 51, svinje 0, 70, ovce -, konji -,
648

Posle objavljivanja Trgovakog zakona za BiH 1883. godine
uspostavljen je sudski trgovaki registar u koji su se bile obavezne upisati
sve trgovake firme koje su donosile najmanje 400 kruna godinjeg prihoda.
U Bos. amcu je tada bilo upisano 27 trgovakih radnji. Karakteristino je
da je najvei broj firmi protokolisan u gradovima uz rijeku Savu, odnosno uz
austrougarsku granicu.
649

Trgovake firme (u zagradi godina registracije)
1. Antoni Tano, trgovina mjeovite robe, (1884)
2. Fitozovi Salih, -//-, (1884)
3. uri Ignjat, -//-, (1884)
4. Grabevi Medo, -//-, (1884)
650

5. Hajdarpai Smail, -//-, (1884.)
6. Ibrahimbegovi (Ceribai) Bego, -//-, (1884)
7. Kuukali Fehim, -//-, (1884)
8. Braa Popovi
651
, -//-, (1884)
9. Alija i Hasan Repi, -//-, (1884)
10. Hasan Tursunovi, -//-, (1884)
11. Abdurahman Zuki, -//-, (1884)
12. Trutzl Adolf, -//-, (1884)

648
Dr Iljas Haibegovi Postanak radnike klase u BiH i njen razvitak do 1914. god.,
Svjetlost, Sarajevo 1980. godine.
649
Isto.
650
Grabevi ili Grapanovi su bili jedno vrijeme vrlo jaki. Aljo Grabevi radio u
Ispostavi. Ona kue gdje je bata Doma penzionera, pa kua do nje, to je njihovo. Tu je
stanovao izvjesni Fahir, radio u Sudu kao pisar. Oenio se sa tom Grapanovikom.
651
Sudski obrisana 25. aprila 1891. poslije smrti Marka J. Popovia, te formirana nova koju
su inili Kosta Popovi trgovac u Bos. amcu i Niko Popovi. Kosta je vodio glavnu radnju
u amcu, a Niko podrunicu u Modrii.

271

13. Dimitrijevi i Maksimovi, -//-, (1884)
14. Pero Davidovi, -//-, (1884). Sudski izbrisana 1891. godine.
15. Braa Ibrahim i Muhamed Hadialijagi,
652
-//-, (1884)
16. Huso i Suljo Prci, -//-, (1885)
17. Muhamed Vajzovi, -//-, (1885)
18. Mustafa Zelentarevi i Comp, -//-, (1885)
19. Leon Alkalay
653
, -//-, (1886)
20. Izetbegovi Alija, -//-, (1890)
21. H. Alijagi Mehmed, Alija, Omer, -//-, (1890). Firma je imala
podrunicu u Modrii.
22. Hadi-Alibegovi Hasanaga
654
, -//-, (1890)
23. Hadi-Petrovi Aleksa, -//-, (1890)
24. Salihovi Hadi Abdurahman i Mehmed, -//-, (1890). Prokurist
Abdurahman H. Salihovi.
25. Daki Simo, -//-, (1891)
26. Markovi i Kladar, -//-, (1891)
27. Simi R. Nikola, -//-, (1891)
28. Braa erifovi,
655
-//-, (1891)
29. Sartory Arno (1893). Ovo je uplatno mjesto i stovarite Zemaljske
banke, gdje se Arno navodi kao njen direktor.
30. Duji Nino (1897)
31. Kondi i Ljubii (1897)
32. Tasovac Vido, (1897)
33. Duji Ante B. sin, trgovina mjeovite robe, (1900)
34. Duji B. Nino, (1900)
35. Ljubii Jovo, -//-, (1901)
36. Bii Ahmet, -//-, (1902)
37. iva Hadi Mujo, -//-, (1902)
38. Braa izmi, -//-, (1902)
39. Daki Ahmet, -//-, (1902)
40. Herman Katarina (1902.)
41. Maksimovi Kosta i drug, trgovina svinjskih proizvoda, (1902)
42. Pisarevi Stanko, trgovina mjeovite robe, (1902)

652
Sudski izbrisana 1891. godine, te upisana kao trg. mjeovitom robom i manufakturnim
proizvodima Muhamed Hadialijagi trgovac u Bos. amcu, prokurist Mustafa H.
Alijagi, dok se u Modrii osniva trgovina mjeovite robe Husein Hadialijagi.
653
Sudski izbrisana 1891. godine trgovina u Bos. amcu, te osnovana kao podrunica nove
firme Leon M. Alkalay glavno nastanjen u Sarajevu, pod istom tvrtkom u Bijeljini.
654
1890. godine sudski je izbrisana firma Hadi Alije Sulejmanovia sinovi i Hasan
Abdurahmanovi iz Bos. amca, te je na mjesto nje upisana firma trgovina mjeovitom
robom Hasanage Hadi Alibegovi iz Bos. amca.
655
Firmu Braa erifovi inili su Hasan erifovi i Ahmet erifovi. Prokurist je bio
Ahmet erifovi.

272

43. Simi ivko, -//-, (1902)
44. Ahmet erifovi, -//-, (1902)
45. Brki Simo, -//-, (1903)
46. oki Simo (1903)
47. Vujani Too, (1903)
48. Jovo Babi, pediter i trgovina poljoprivrednim proizvodima, (1904)
49. Stefanovi T. Stefan, trgovina mjeovite robe, (1904)
50. Repi Hadi-Alija, -//-, (1904)
51. Prci H. Husein, -//-, (1905)
52. Rittermann Walerijan, apotekar, (1905)
53. Finci Isidor, (1906)
54. Kabiljo Abraham, (1906)
55. Stavri Too, trgovina mjeovite robe, (1906)
56. Salihovi HadiAbdurahman, -//-, (1906)
57. Mali ivan, -//-, (1906)
58. Jovanovi ordjo, -//-, (1906)
59. Depo Sarajevske pivare (1907)
60. Ilija S. Risti, (1907)
61. Brki Bogdan, (1908)
62. Repi Ibrahim, trgovina mjeovite robe, (1908)
63. Repi Mehmed, -//-, (1908)
64. Repi & Vajzovi, -//-, (1908). Ovo je Mujaga Repi.
65. Depo Brodske pivare brae Dombovi, (1909)
66. Mirko Staji, (1909)
67. Stefan Babi, (1909)
68. Milan Kovai, delikates, (1909)
656

69. Budjen ordja, trgovina mjeovitom robom, (1910)
70. Alijagi H. Ismail, -//-, (1911)
657

71. Fitozovi Mustafa, -//-, (1911)
72. Repi H. Alijage nasljednik Husein H. Repi, -//-, (1911)
73. Risti edomir, trgovina mjeovitom robom, (1911)
74. Stanojevi Jovan, -//-, (1911)
75. Tovirac J ovo, -//-, (1911)
76. Mahmutbegovi M. Bankovno, komisiono i trgovako komanditno
drutvo, (1911)
77. uri Pero, trgovina mjeovitom robom, (1913)

656
Trgovina mjeovitom robom postojala je i prije 1906. godine. Kod njega se moglo kupiti:
mineralna voda, soda-voda, kraheri, pivo, rum, likeri, mastika, vinjak, rakije, vina,
specijalna vina (Tokajac, ampanjac), voda sa izvora Guber , novine, razlednica amca,
duhan, eksencija, guma, parfemi, takoer je imao par stolova i stolica gdje su gosti mogli da
sjednu i popiju svoje pie i sl.
657
Postojao je doskora natpis na zgradi poljoprivredne apoteke Seme u glavnoj ulici u
amcu.

273

78. Dagovi Sulejman, -//-, (1913)
79. Franz Perki, -//-, (1913)
80. Vajzovi Husein-aga, -//-, (1913)
81. Vajzovi Hasan, -//-, (1913)
82. Vajzovi Hafiz Salih, -//-, (1913)
658

83. Hadialijagi Mehmed, Alija i Omer, (1914)
84. Alijagi Suljeman, manufakturwaren, (1914)
85. Dragievi Gjorgjo, trgovina mjeovite robe, (1914)
86. Pertschin Franjo, -//-, (1914)
87. Rui Angjelko, gvoarsko, pecerajska i kolonijalna trgovina,
(1914)
659

88. Bii Hasan, (1916)
89. Blaevi Filip, (1916)
90. Isidor Fridrih, veletrgovac manufakturne i konfekcijske robe, (1916)
Na amakoj pijaci je 1909. godine prodato: 15.200 tovara kukuruza,
20.000 tovara penice, 500 tovara jema, 9.000 tovara zobi, 10.000 tovara
sijena, 14.754 tovara drugih seoskih proizvoda, te 600 volova, 1.200 krava,
30 bikova, 700 junadi, 300 teladi, 300 ovaca.
660

Istaknuti vlasnici trgovakih radnji na veliko sa svojim skladitima i
to za poljoprivredne proizvode 1908. godine spominju se: HadiHasanaga,
Hadialibegovi, HadiAlijaga Repi, braa izmi, Ante Duji, Ilija S.
Risti; za konfekciju: braa izmi i Isidor Finci;za peceraj: Jovo Ljubii i
Adolf Trutzl i pediter Jovo Babi.
Kao istaknuti vlasnici firmi naveliko za poljoprivredne proizvode
1909. godine spominju se: Alijaga Izetbegovi, Jovo J. Babi; za mjeovitu
robu i peceraj: Bogdan Brki, Mirko Staji, Stefan Babi, Repi & Vajzovi
i Milan Kovai (delikates).
Istaknute firme za zemaljske proizvode 1912. godine: H. Hasanaga
Alibegovi, Braa izmi, Ante Dui, Ilija S. Risti, Alijaga Izetbegovi i
Mujo Repi-Vajzovi; mjeovitom i pecerajskom robom; Adolf Tutzl, Jovo
Ljubii, Repi & Vajzovi, edomir Risti, Andjelko Rui; delikatesnom
robom: Milan Kovai.
661

Za otkup itarica trgovci su izbacili po nekoliko svojih punktova.
Pojedini trgovac je pored svoje radnje u saradnji sa jo nekim ljudima, koji
su za njega otkupljivali, gomilao proizvode, pa ih izvozio ili preprodavao
seljacima. Ljudi, koji su otkupljivali za nekog drugoga, zvali su se senzali-
posrednici. Neto kao berzanski posrednici. Radili su za proviziju. U Bos.

658
Trgovina pecerajske, kolonijalne i delikatesne robe, brana, junog voa, te svakovrsne
sitniarske robe.
659
Ta trgovina se spominje i 1901. godine. .
660
Bosnische Bote za 1909. godinu.
661
Bosnische Bote za 1908, 1909. i 1912. godinu.

274

amcu senzali su bili: Dragievi oro, Odi Ivo, Vajzovi Husein,
Jovanovi Milorad, Savi Pero, Daki Salih, Hadialijagi Mehmed, Zuki
Mehmed, Simi Nikola (izvjesno vrijeme tim poslom se bavio i njegov sin
Duan), Vujani oko.
Za razliku od drugih mjesta u vrijeme austrougarske uprave u Bos. amcu je
bilo najvie trgovaca Muslimana. U samom gradu 1885. godine bilo je 14
protokolisanih radnji, od kojih su prema almanahu Bosnische Bote, 11
pripadale Muslimanima.
Srpske trgovine poinju da se poput jevrejskih modernizuju i
specijalizuju. Uz pomo banaka i uz dobijanje raznih povlastica, odteta,
koncesija, dravnih liferacija, monopola stvaraju se lokalni magnati. Ipak ta i
takva nacionalo podijeljena buroazija, je bila jedinstvena u odbrani svojih
pozicija i interesa. Meusobno se uvaavala i potovala. Sklapali su i
odreene dogovore. Poznat je dogovor za konzorcijum za itarice koji su
sklopili: Too Stavri- braa izmi- oro Jovanovi, mada se spominje i
Avram Kabiljo. Konzorcijum se raspao nakon 2-3 godine. Konzorcijum se
bio toliko jak da je imao svog ofera Branka Vukovia koji je vozio auto
marke Ansaldo koji je kupljen za 105.000 dinara.



Slika br. 22 Milan Kovai prodaja raznovrstnog.
Izdanje Milan Kovai Bos. amac

Osnovan je radi zajednikog nastupa na tritu, ime je otvorena
mogunost diktiranja uslova na pijaci, a time se iskljuivala meusobna
konkurencija. Uslijed velikih trokova i zbog toga to svako od uesnika nije
mogao kapitalom da prati u dovoljnoj mjeri poslove, koji su se dobro
obavljali konzorcijum se gasi. Zakljuili su da je bolje da svako nastavi sam

275

za sebe, a to je greka jer je zlatno pravilo zajedno smo jai. Svaki od njih
ipak nastavlja posebnu trgovaku djelatnost, Kabiljo i Jovanovi su se
okrenuli otkupu i preradi ljive i prozvoda od ljive, dok su Stavri i izmii
ostali u sferi itarskih proizvoda, mada je Stavri radio sve poslove.
Tako su Stavrii i izmii postali vrlo jaki i imali godinji promet i
1.600 vagona poljoprivrednih proizvoda. Svaki od njih imao je svoje
muterije po selima za otkup i odreene usluge. Ipak u gradu je bilo dosta
sitnih trgovaca, neto srednjih i samo par veletrgovaca pa ak i
milionera.
Trgovci Jevreji su takoer inili jedan znaajan sloj u trgovini u
amcu. Za Sefarde centar je bio Carigrad, dok za Akenaze, koji su doli sa
vabom i bogatili se pred sam kraj rata raznim pekulacijama, centar je
bio Be.
Dok Muslimani suzdrljivo, ak ravnoduno ekaju na kupca i malo se
cjenkaju i to tek uz cigaretu, kafu i razgovor. idovi hvale robu, ivahno, pa
poneki i nametno, kupca opsjedaju i na kraju nude robu za treinu prvobitne
cijene.
662

Na ovom mjestu treba citirati sadraj jednog akta Gradskog vijea
optine Bos. amac upuenog ministru trgovine i industrije Kraljevine SHS,
pet dana poslije ujedinjenja u jednu dravu (5. 12. 1918) koji glasi:
Naa varo je naseljena godine 1863. muhadirima iz Srbije,
veinom iz Uica, koji su svojom vrednoom i veom kulturom otvorili oi
ovdanjim muslimanima. Naseljavanje od onda traje i dalje, naroito po
zdravim i vrednim elementima iz Gornje krajine i Hercegovine, koji su se,
zbog nestaice vlastite zemlje, bacili u obrt i trgovinu i tako se ova mala
varo, od kojih 2000 dua, moe danas smatrati najboljom trgovakom
pijacom u Bosni. Sasvim je normalno da su naseljenici svugdje bez osnovnog
kapitala, pa zato naa varo nema, niti moe da ima jakih kua sa velikim
kapitalom da neto stvore svojom inicijativom, jer je graanstvo malo, a
davanja velika na sve strane, poto je svijest naih graana velika i hoe da
se u svakom patriotskom poslu takmii sa ostalim varoima.
663

A asopis Nada od 1. jula 1895. godine u broju 13. je pisao ovo:
Bos. amac novo je mjesto: bie mu jedva trideset godina otkako je postao.
U njemu ivi nablizu 3.000 dua, koje rade o trgovini i raznim zanatima.
Mjesto lei na pogodnoj prometnoj obali pored ua Bosne u Savu, pa ga
eka i lijepa budunost. Naroito je velika trgovina u izvozu svinja i uope
ona hajvanska. Bos. amac je zdravo mjesto.

662
Napor BiH za osloboenje i ujedinjenje Izdaje Oblasni odbor Narodne odbrane u
Sarajevu. 1929. godine.
663
Arhiv Bosne i Hercegovine, fond Zemaljske vlade Sarajevo, br. 141/373. Iz knjige Esada
Tihia Bosanski amac kroz historiju, ve navedeno djelo.

276

Sva okolna sela su svoju stoku prodavali u Bos. amcu koji je tako
postao poznato izvozno mjesto za krupnu i sitnu stoku ne samo ovog kraja
nego i ovog dijela Bosne.
Trgovci na veliko: Petar Dimitrijevi i Kosta Maksimovi (otkup i
liferacija stoke, itarica, pekmeza i ribe, te manufakture i vlasnici ciglane),
Alija Izetbegovi, Hadihasanaga Alibegovi, Braa izmi (Alijaga i
Suljaga, te izmi Husein i Mehmedalija, Sulejman i Rizah), Babi Jovan
(pedicija, trgovina itaricama), Adolf Trutzl, Ljubii Jovan (mjeovita
roba, ljive, stoka), Daki Simo (mjeovita roba i ugostiteljstvo), Pisarevi
Stanko (veletrgovac stokom. Poslovao sa Beom i Petom), Risti S. Ilija
(mjeovita roba i vlasnik ciglane), Duji Nino i sin Anto (mjeovita roba),
Repi Huseinaga, Tasovac Tomo i Vido (mjeovita roba i vlasnici ciglane).
Posle 1918. godine javljaju se kao trgovci na veliko: Too Stavri (mjeovita
roba, drvo, alkolhol, tekstil, petrolej, benzin, monopol soli, duvana, skela i
zemljoposjednik), Pero R. Risti (osnovano 1920. godine, mjeovita roba, te
veleprodaja pamuka monopol Duge Rese za amac, Modriu, Odak,
Oraje i Gradaac.), Vaso Gligorevi (mjeovita roba, drvena graa, petrolej,
monopol soli), Milan Jankovi (osnovano 1926. godine, mjeovita roba,
drvo. Firma se zvala Jefto Jankovi Modria, filijala u Odaku i amcu
vodio Milan, a u Modrii brat Jovo), Vojislav Vasi (osnovano 1925. godine,
mjeovita roba, pecara, gostiona, prodavac Dravne klasne lutrije, monopol
soli. Imao svoje 4 filijale po selima), Ljubomir Brki (trgovina kolonijalnom,
pecerajskom i delikatesnom robom +podzastupnik Philips-a Beograd i
Uljoploda Ruma).
Drugi trgovci: Koloman Herman, Lazo Harangozo (Harangszo) (na
zelenoj pijaci kod starog hotela), Levi David i sin Sadi-Sado (u duanu su
drali i kalupljenje za fesove), Jovan Tanasi (trgovac sijenom), Stevan
Stefanovi, edomir i Stanko Risti, oro Buen, ivan Mali, Simo
Brki, oro Jovanovi, Too i Mirko Vujani, Jovan Stanojevi, oro
Dragievi, Anelko Rui, J oco Tovirac, Nikola Simi, Milan i Stojan
Vukadinovi, Ostoja O. Stojkanovi (osnovano 1925. godine), Mihajlo
Tovirac, Joco uri, Pero agura, Mihajlo Mile Markovi, Milenko
Kapetanovi i Ljubo Mii (firma Mii i Kapetanovi), Mirko Masli,
Milo i Stevo Petrovi, arko Dimitrijevi, Jozo Sui, Stoji Todor, uki
Rado, Izetbegovi Izet, Hadisalihovi Nurija, Mustafa Alibegovi, Nili
Husejn, Daki Mehmed, Harinovi Salko i Omer, Hadiavdi Haim i otac
Mehmed, Dagovi Safet, Ago Repi, Zuki Mustafa, Zuki Osman, Zuki
Sulejman, Zuki Sadik, Hadialijagi Omer, Subai Osman, Prci Omer,
Zurapovi Abdurahman, Halilovi Kahriman sa sinovima Islamom i
Mahmutom, Bii Sulejman, Fitozovi Mehmed, Ceribai Salih i Ibrahim,
Salom Isidor, Vajzovi Sulejman, Ceribai Zahir, Tihi Mehmed,

277

Tabakovi Mustafa, Romano Albert, Ivan etinc, Gavri Ilija, Kabiljo
Avram i sin Moni, ... . .

Po vrsti robe: (izmeu ostalih)
peceraj:
664
Anelko Rui, Mehmedalija Subai, Abdurahman
Zurapovi i Islam Halilovi
665
, Mahmut Halilovi, Joco uri, Ljubomir
Brki, Husein Nili ika
666
, Vojislav Vasi, Avram Kabiljo, Too i Mirko
Vujani, Mujo Muo Spahi-Skeji, Franjo Pandurevi, Mirko Masli,
Marijan Lui, Kadir Daki, Antonije Kubelko, Ivan Katavi, Ivan Nui,
Medo Hadiali, Mustafa Aulovi, Kosta Simi, Sadulah Sulejmanovi...
Delikates: Milan Kovai, Joco uri, Ljubomir Brki... .
Manufakturna roba (konfekcija, metrana roba, muka i enska
odjea) i runi rad:Too Stavri, Braa izmi, Pero R. Risti
667
, Mustafa
Alibegovi, Juso Ceribai, oro Buen
668
, braa Ibrahim i Salih Ceribai,
a kasnije Ibrahimov sin Mustafa Isidor Fridrih (u glavnoj ulici prostor
prodavnice Elegant), Mile Markovi
669
(u starom duanu Isidora
Fridriha), Mii i Kapetanovi, Milan Jankovi tanije firma Jefto
Jankovi, Alija H. Alijagi i Jusuf Bajraktarevi (ova trgovina je otvorena
pred sami rat), Osman Subai, Salom Isidor, Salko Harinovi, Omer H.
Alijagi, Stanko Risti, Mustafa Ceribai, Jusuf Ceribai, Sulejman i
Mustafa Zuki, mlaa firma Mii i Kapetanovi je pored Mile Markovia
prodavala konfekciju fabrike Tivar iz Varadina kasnije poznatu kao
Varteks... . .
Mjeovita roba: Milan Kovai (prodaja raznovrstnog), Peulovka i
Francovica
670
, Pero agura (na mjestu Stavria zgrade sa satom), Mihajlo
Tovirac (visa vi Bate u gl. ulici. Odselio se za Beograd i zaposlio u

664
Brano, eer, kafa, sapuni, germa (kvasac), biber, crvena paprika, makaraoni, pirina,
petrolej, okolada, roga, urme, ulje, itd.
665
Islam je 1947. godine pronaen mrtav van grada u njivi zvanoj Sokolua. Zvani
Arnauti.
666
Vlasnik Haim Hadiavdi (trgovac i predsjednik optine). Husein mu je sestri. Duan
gdje je bio Komitet, dole. Prvi duan od sata je Mehmeda Vajzovia otac Hasanaga, drugi
do njega mali duan je Haimov, a radio Husein.
667
Seosko stanovnitvo, a i mnogi graani, troili su vee koliine pamuka, lana i vune za
tkanje odjevnih predmeta i prostirke. Tim proizvodima ih je snabdijevao Pero Risti u
svojoj velikoj prodavnici. On je zakupio monopol od slovenakih fabrika koje su pamuk
uvozile i preraivale. - Esad Tihi, navedeno djelo.
668
Duan mu je bio gdje i kua u glavnoj ulici. Danas je tamo stan Stipe Vukovia, a dole
poslovne prostorije, te ulazom sa trga.
669
On je naslijedio trgovinu Isidora Fridriha. Mihajlo je bio vlasnik velike trgovake radnje,
poput mini robne kue gdje je nudio gotove tekstilne proizvode i konfekciju te uvena
Tivar odijela.
670
U radnji Adolfa Trutzla visa vi gostione Rui, na uglu ulice gdje je bioskop, prodavale
su se bombone, cukerkrompir, razlednice itd. Kada sam 1921. godine otila u Sarajevo u
kolu i nakon 4 godine se vratila, njih dviju vie nije bilo. Stavri-Aleksi Lepa, isto.

278

Shell-u.), Too Stavri, Braa izmi, Mustafa Alibegovi, Mustafa
Fitozovi, Joco uri, Omer H. Alijagi, Antonije Kubelko (radnja bila gdje
je danas kafi M.), Vojislav Vasi, Pero R. Risti, Too Vujani trgovina
mjeovitom robom i zemaljskim proizvodima (preko puta zgrade Suda,
danas vl. Sulejman Tihi), Jozo Sui
671
i Matko Metrovi firma se zvala
Sui i Metrovi (bavili se i otkupom ljive i peenjem rakije), arko
Dimitrijevi, Valerijan Rittermann (za vrijeme NDH), Braa Ceribai (J usuf
i Husein, osnovano 1934. godine), ukrija Izetbegovi, ivan Mali (preko
puta Poljoprivredene apoteke u gl. ulici), Pijade Aron-Moa, Haim H.
Avdi, Omer Harinovi, Mustafa Aulovi, Zurapovii, Pijade Moric,
Mustafa Izetbegovi, oro Dragievi, izvjesni Alkalaj, Hasan Vajzovi,
Salih Daki, Mehmed Alajbegovi, Risto Jovii, Nurija Hadisalihovi,
Sulejman, Mustafa, Osman i Sadik Zuki... . .
Galanterija, pozamanterija i biuterija: prvu trgovinu ovih te
trikotanih i drugih modnih proizvoda otvorio je Isidor Fridrih, Ceribai
Mustafa i Husein, Romano Albert (+boja za tekstil. Trgovina je bila na
mjestu slastiarne Tri jagode.), te firma Hafiz Salih Vajzovi i drug
672
...
Knjiara i tampa: Hafiz Salih Vajzovi i drug, Stevo Petrovi... .
Trafike: Suljo Buzadi (iskljuivo za duhanske proizvode), Stevo
Petrovi (maloprodaja duhana), Cvijan Tovirac... .
Duhanski proizvodi: Simo Brki (za vrijeme Austro-Ugarske je
drao prodavnicu duhana).
Koa i koarski proizvodi: Mehmed Fitozovi, Salih-Salko
Harinovi (koa, lan, konoplja), Aljo H. Jusufovi, Omer H. Alijagi, Pero
R. Risti...
Drogerija i Parfimerija: Milan Kovai, Mehmedalija Subai,
Hafiz Salih Vajzovi i drug.
Gvoarski materijal, alat i gvozdeno posue: Adolf Trutzl,
Anelko Rui, Jovan Stanojevi i kasnije njegov sin Slavko, Vaso
Gligorevi + monopol soli i benzina, oro Buen, Sui i Metrovi... .
Staretinarnica: Moo Albahari
673
, Zahir Ceribai + kalup fesova,
Tihomir Peri,
Dravna klasna lutrija: Ovlateni prodavac Vojislav Vasi.
Klompe, trange, papue: Zahir Ceribai, Omer Harinovi... .

671
Jozo Sui je bio paenog bogatog amerikog milionera iz bogatake kue Njujorka
imenom Stiven, koji je oenio Jozinu svastiku Zoricu Ivandi. Upoznali se u Splitu, a
vjenali u Nici. Ta porodica je imala svoju trgovaku i prekookeansku flotu.
672
Taj Drug je brati Mehmed Vajzovi. Puni naziv firme je Hafiz S. Vajzovi, trg.
parfum, galant, papir, i kratke robe, Bos. amac. Pored ovih proizvoda u ovoj firmi su se
mogle nabaviti razlednice, okoladno-bombonjerski proizvodi, dnevna i periodina tampa,
duhanski proizvodi, a pred rat bicikli, motocikli i sportska oprema.
673
Djeca u amcu mu ispjevala pjesmu: Albahari Moo stari, to prodaje stare stvari.
Odselio u Smederevo sa enom i kerkom.

279

Sijeno: Jovan Tanasi...
Fesovi: David Levi... .
Vino: Luka Markovi (osnovano 1884. godine, inae iz sela Tiina),
Too Stavri...
Otkup starog gvoa: Ejub Kapetanovi...
Drvena graa: Mujo Begi
674

Eksploatacija pijeska i ljunka: Mujo Begi, Too Stavri,
Eksploatacija i transport drvene grae: Alija Kladnjak
675
...
Prionica kafe: Ahmet Hantalaevi,
Prodaja Singer ivaih maina i muzikih instrumenata: Milan
Markovi (kasnije hotelijer), Salih uki (bio je zastupnik raznih firmi),
Poljoprivredne maine: Mehmed Medo Tihi, Ljubomir Brki,
Vaso Gligorevi
676

Prodaja poljoprivrednih proizvoda (piljarnice): Ibrali Haim,
Kabakli Salko, Drljaa Medo, Drljai Ismet, Bii Mustafa i Hasan, eri
Ibro, eri Sulejman, Ibrali Mujkan, Daki Hasan, Fisovi Ibrahim
Ibru, Kuburi Dedo, Spahi Mustafa i Skeji Ibro, Tabakovi Osman,
Kapetanovi Smajo, Kapetanovi Ejub, Daki Huso i sin Osman, Drljai
Avdo, Krpi Meho, Sulejmanovi Ago i brat Nurija, Ibrali Dedo,
Hadialijagi Meho i sin Faik, Smaji Kasim, Tabakovi Sulejman iva i
sin Hasan, Foakovi Alija, Drljai Sejfo, Arapovi Sulejman, Hadiali
Mustafa, Hadiali Meho-Medo, Pavi Martin, orali Hamid i brat Salko,
orali evko, orali Suljko, Mujkanovi Hasan, Repi Ago, Vajzovi
Suljaga, Tabakovi Ibro, Fodolovi Salih i Ibrahim, Drljai Mujo,
Foakovi Smajo, Daki Abdulkadir, Jaarevi Demal i meu najmlaima
Rizo Suljemanovi-Baja.
U Bosanskom amcu postojao je u to vrijeme dobar broj lica koji su
od seljaka iz okolnih sela otkupljivali njihove proizvode, uglavnom voarske
i peradarske, prodavali ih sa drugom robom u trgovakim ili piljarski

674
1941. godine Mujo Begi je u centru arije pored dananje zgrade Komiteta zaklan od
strane svojih bivih radnika iz sela Prud.
675
Alija Kladnjak je bio posjednik splavova i trgovac drvetom. Bavio se ne samo
ekspoalatacijom nego i transportom i imao dosta finansijskog uspjeha. Za njega je vezan i
jedan za tadanji amac nevjerovatan dogaaj. Naruio je dva fijakera, te on sjeo u jedan, a
u drugi je stavio svoju enu, kojoj je skinuo zar, a prije toga je odveo kod frizera. Isto to je
neto prije uradio i Kemal Ataturk otac moderne Turske. Provozao se fijakerima po
amcu, a kada su mu neki stariji prigovorili on je odgovorio: Ako moe Kemal Ataturk da
svoju enu pokae svijetu, moe i Alija Kladnjak.
676
Ubrzani razvoj poljoprivrede nametnnuo je potrebu za raznim mainama i alatkama koji
su ubrzavali rad i donosili vee prinose time i prihode.Tu potrebu u godinama pred Drugi
svjetski rat najbolje je osjetio Vaso Gligorevi, koji je ubrzo razvio posao u prodaji tih
proizvoda, pa je od neugledne, male radnje sagradio veliku zgradu sa vie lokala izmeu
dvije paralelne ulice Lole Ribara i Pere Bosia, sa desne strane damijskog dvorita.-
Esad Tihi, isto.

280

radnjama, ili ih odvozili i prodavali na drugim pijacama, prvenstveno u
Osijek, potom Zagreb i u ljetnjem periodu u Crikvenicu. Otkupljene
peradarske i voarske proizvode u Zagrebu i Crkivenici su na svojim
tezgama prodavali sinovi Husein-age Repia (Mehmed, Safet, Alija). J edne
godine su ak organizovali hvatanje golubova, kojih je bilo na svakom krovu
i tavanu mnogih kua i magaza. Stavili su ih u kaveze za kokoi i
transportovali za Zagreb.
677
Neki od navedenih lica su se bavili izvozom
manjih koliina voarskih proizvoda, neki su pak imali dobro ureene i
snabdijevene prodavnice sa junim voem. Neke su pak trgovine otvarane
sezonski i ti prihodi su bili jedini koje su ovi ljudi mogli ostvariti. Ovi piljari,
sa svojim porodicama su svoje proizvode nosili i na osijeku pijacu
direktnim vozom koji je kretao iz Sl. amca u 4 h ujutro, a vraao se isti dan
u 16 h.
Obua: Rijedak je bio sluaj da neko izvan mjesta otvara trgovinu.
To nije omelo tvrtku Bata iz Borova koja je irom drave pa i u naem
gradu poetkom 1930-tih. godina otvorila vlastitu prodavnicu obue. Prvi
poslovoa bio je Milo Petrovi, potom Stijepo Stjepi, Vaso (Veso)
Mandrapa, te Slovenac Ivan etinc. Kao prodavai radili su: Franjo Borbeli,
Zora Puti, Gena Popovi, Anka Mii, Mileva Mila Erleti, Ilija Bato
Petrovi, Pero Tovirac, Mii iz sela Grebnica. Ova prodavnica je radila
vanredno, dobro misli se na promet. Zahvaljujui specifinim proizvodima
gumenim opancima i izmama. Na kraj, kako je poznato je vodoplavan i
blatnjav, pa je bila velika e za Batinim opancima. To je bila, za nae
terene, vrlo skladna obua, a i cijene su bile umjerene, odnosno stalne. Ova
firma je bila poznata i po tome to su se cijene proizvoda zavravale brojem
devet. Ta trgovina se nalazila na mjestu dananje filijale Hypo Alpe-
Adria banke. Milo Petrovi je potom otvorio svoju vlastitu prodavnicu
obue koja se zvala Obua vl. Milo Petrovi Bos. amac. Dok je trgovac
Mihajlo Mile Markovi imao odjeljenje za obuu fabrike cipela Astra d.
d. Zagreb.
Pecare-kaare za rakiju (otkup ljive i peenje rakije): Petar
Dimitrijevi (a poslije njega tu istu pecaru naslijedio je Milo Petrovi, na
mjestu kue Radovana oria sve do kue Zaimbegovia), Vojsilav Vasi
(ugao danas ulica Nikole Paia i Jovana Cvijia), Velepecara Sinovi Toe
Stavria (flairali su rakiju ljivovicu i krukovau zvanu Toovaa
specijalno izvoz na ino trite), Ivica Metrovi trgovac iz Hercegovine,
sezonski je u Bos. amcu i po selima otkupljivao ljivu i pekao rakiju. Radio
je sa Baniem i Dakom Simiem iz sela Tiina jo prije Prvog svjetskog rata,
Jovo Ljubii otkup ljive na veliko i peenje rakije... .

677
Esad Tihi, isto.

281

Veliki izvoz ivine i jaja: vl. jajare Avram Kabiljo, specijaliziran za
ino trite. Kancelarija u gradu do pekare Zaima Zaimovia. Kod njega je
uposlenik bio i Dedo Ibrali.
Vremenom su se poela razvijati zastupstva velikih poznatih svjetskih
kompanija i marki, tako da se u Bos. amcu pojavljuju kao podzastupnici:
Philips a. d. Beograd radio aparati i Uljoploda d. d. Ruma za otkup
soje: Ljubomir Brki,
Petar Tesli Sisak: Ljubomir Brki,
Uljarica a. d. Beograd: Anton Russ,
Anglo jugoslovenski petrolejski d. d. Zagreb i Shell Beograd: Too
Stavri,
Standard oil Comp. Od Yugoslavia: edomir i Stanko Risti,
kodini zavodi u Plznju podrunica Zagreb-automobili, motori, motor
bicikli: Karlo pachman.
Trgovina je u to doba bila zanat i nije svako mogao biti trgovac.
Stariji trgovci su uzimali djecu u trgovinu na izuavanje zanata, prvo kao
egrte, kasnije kao kalfe (trgovake pomonike), a u isto vrijeme je dijete
ilo u veernju tzv. egrtsku kolu, radilo sve poslove u trgovini i kod
gazdine kue. Svi trgovci i njihovi zaposlenici su bili udrueni u Udruenje
trgovaca za podruje ispostave sreza branskog u Bos. amcu. Djeca su
uzimana po preporuci ili preko drutava Privrednik, Prosvjeta, Gajret.
Iz ovih egrtskih odnosa razvili su se vremenom dobri odnosi meu samim
egrtima i egrta sa gazdama. Obino su i same gazde otvarale filijale svojih
trgovina dobrim egrtima, familijarno se sa njim vezivali ili ih uzimali bar za
kumove.
Mnogi mladii iz Bos. amca i okoline su se zapoljavali kod starih
trgovaca u gradu. Navedimo samo neke: Too Stavri je bio pomonik kod
branskog gazde Save elovia, Pero Risti je bio kod Jovana Babia u
Gradacu, a potom kod Toe Stavria u amcu, Anelko Rui, Vojislav
Vasi i Ostoja O. Stojanovi kod Jove Ljubiia, Ljubomir Brki kod
Anelka Ruia, kod Isidora Fridriha: Zdravko Tovirac, Franjo Borbeli,
Milenko Kapetanovi, Milenko Simi, kod Ljubomira Brkia: Simeun
Simi (iz Hercegovine), Gojko Lojpur (isto), Mio Mii, Avdo Zuki,
Marko Ivanovi, Pero Nuji (selo Prud), Dragoslav Risti, Radoslav
Zoranovi, kod Adolfa Trutzla: Stevo Simi,


282




Sl. br. 23 Razlednica Bos. amca iz 1939. godine u izdanju firme Hafiz S.
Vajzovi i drug.


283



Slika br. 24 Trgovina - gvoara Vase Gligorevia u Bos. amcu iz 1934. godine


Slika br. 25 arija 1928. godine. S obje strane ulice zasaeni su bagremovi.

284



Slika br. 26 Trg Kralja Petra I (itna pijaca) 1925. godine u izdanju. Hafiz S.
Vajzovi.

S lijeva na desno se vidi velika zgrada trgovine Braa izmi sa ije lijeve se strane
nalazila kafana Muratovi, na spratu iste J evrejski hram i stanovi. Preko ulice na
zapad se vidi biva trgovina i gostionica Anelka Ruia, a ovamo preko puta na
istok prema desno: kafana Ibrahima Subaia, trgovina Joce uria, staretinarnica
Zahira Ceribaia, trgovina Alberta Romana, poslastiarnica ukrije Jusufovia,
trgovine brae Zurapovi, Mustafe Alibegovia i Isidora Saloma, te mesara Pere
Sudarevia.
Kod Hafiza Saliha Vajzovia trgovinu su uili: Mehmed Vajzovi,
J usuf Bajraktarevi, Mustafa Smajlovi, Mustafa Nezirovi, Muharem
Ibrali, Sead Vajzovi, Galib Tihi, Sulejman Suljica Smaji. Kod Slavke
Stanojevia: Marko Popovi, Marko Stevanovi-Gandi, Rado Mii, Rizah
Fitozovi i Trivo Kureevi. Kod Mile Markovia: Ivica Pepi Gigel,
Pero Erleti, Marijan Rajevi (iz sela Prud). Kod Pere Ristia: J oco
Miunovi, Nedeljko Semizovi, Vid Kremoni (iz sela kari), Krsta Toi,
Pavle Ilikovi (iz sela Slatina), Andrija Dubravac, Mirko Masli, Dragoslav
Risti. Kod Vojislava Vasia: Duan Palenica, Cviko Tei, Milan Mii
(iz sela kari), Vid Kremoni, Stevo Kasapovi. Kod Miloa Petrovia:
Svetozar Tovirac (iz sela Tiina). Kod Toe Stavria: Franjo Petrievi,
Pero Risti, Marko Simi, Ilija Gavri, Sveto Simi, Boko Ganilovi, ivan
Stavri, Muhamed Hadialijagi, Mato Pepi, Jusuf Doljani (u stovaritu
dravnog monopola), Kod Mustafe Alibegovia: Mirzo Izetbegovi. Kod
Ibrahima pa Mustafe Ceribaia: Andrija Dubravac. Kod Isidora Saloma:
Alija Hadialijagi, Rade Bogdanovi, Josip Petri Juda. Kod
Mehmedalije Subaia: Rizo Daki. Kod Milana Jankovia: Mirzo
Izetbegovi, Marko elikovi, Mujo Kasumovi, Stojan Mii. Kod

285

Zurapovia: njihovi sinovi air i Selim. Kod Salke Harinovia: sin
Sulejman. Kod izmia: lanovi porodice Mehmedalija, Sulejman i Rizah.
Prema tvrdnjama mnogih jedan od najboljih trgovakih pomonika u gradu
bio je Svetozar Pajdi iz sela Trnjak koji je bio pomonik kod Jove Ljubiia
u trgovini.
Iz svega navedenog vidljivo je da su i sami pomonici i egrti mijenjali svoja
radna mjesta i poslodavce i odlazili kod onih gdje su imali bolje uslove rada i
zarade.
Tako se trgovina prenosila sa koljena na koljeno. Mnogi trgovci su uzimali
takvu djecu i iz humanih razloga kako bi im pomogli. Inae humani rad je
bio na visini pored dobroinstava Toe Stavria, Ane i Savete Stavri, Ante
Duia, Dobrotvorne zadruge Srpkinja, poznato je da je i Vaso Gligorevi
svake godine u svome selu Tiina odakle je potekao oblaio po 10 djece.
Mnoge trgovine su prodavale razne vrste proizvoda pored napr,
konfekcije i runog rada, bilo je tu obue, opanka, ali i delikatesa, peceraja
naravno fiziki odvojenih u pojedinim dijelovima trgovine, ali sve pod istom
firmom. Vrlo je malo specijalizovanih trgovina. Naravno da je bilo i
monopolske robe. Pa su se trgovci posebno otimali za prodaju duhana,
ibica, cigar paipra, petroleja, soli, alkohola, benzina. Taj monopol je bio u
vlasnitvu drave koja ga je davala na koncesiju. Duhan kao ratarska kultura,
je bio pod dravnom kontrolomu sklopu Dravnih monopola. Posebni
struno-kontrolni slubenici zvani finansi kontrolisali su proizvodnju,
promet ne samo duhana ve i ostale navedene monopolske robe. Trgovina
koja se bavila ovim prometom, morala je imati posebnu dravnu dozvolu
koja se dobijala ako su ispunjeni uslovi smjetaja i manipulacije kao i uredno
plaanje poreskih obaveza. Svaka ta trgovina imala je i posebno istaknut
znak Dravni monopol. Ovo su bili vani dravni prihodi iz kojih se punio
budet. Na mjestu dananjeg parka pored NLB Razvojne banke bila je mala
baraka u kojoj je radio Ibrahim Fisovi i prodavao duhan i ibice (upaljai se
nisu smjeli prodavati)
678
. Na toj zgradi je pisalo Dravni monopol, Ibrahimu
je dva puta otkriven manjak u blagajni, pa je to zatvoreno. Nakon likvidacije
istog veliku prodaju duhana otvorio je Too Stavri u donjem dijelu zgrade
Prosvjete kod stare samoposluge u glavnoj ulici. J edno vrijeme prodaju
duhana drao je i Anto Dui. Meutim veleprodaju duhana drala je
Zemaljska banka koja je imala svoj duvanski magacin ili originalno:
Agentschaften und Tabakgrosverschleise: Bosn. amac: Ungar Moriz,

678
Za ovo je vezana jedna anegota. ibice su bile luksuz jer su bile monopolska roba. Pa je
sve do 1945. godine puno amana za paljenje vatre ili cigareta koristilo trud i akmak.
Skoro svi seljaci su jedino tako i dobijali vatru. Kada je gradski naelnik Haim Hadiavdi
u kafani motao duhan u cigaretu i pomou truda i akmaka htio da pripali, kelner Luka
Iljazovi priskoi da mu sa ibicom pripali cigaretu. Tada Haim ljutito reagova Pokvari mi
eif.

286

Tovirac Cvijan, Popovi Velimir, magazineur Bos. amac. Prije Ungara, koji
je bio i direktor banke, istoj je bio ef Arno Sartory.
Monopol soli: prodaja soli vrila se preko ovlaenih zakupaca tuzlanske
solane koji su snabdijevali maloprodaju i velika stovarita soli. U Bos.
amcu zakupac je bio Vaso Gligorevi.
Monopol na petrolej i benzin: Vaso Gligorevi, Milan Jankovi, Too
Stavri, edomir Risti.
J edna od najbolje snabdjevenih radnji tekstilne robe bila je ona Mile
Markovia. Treba znati da ju je on kupio od starog Fridriha kako duan tako
i robu, a taj Fridrih opet je kupio od S. Klimpla.
Ja tog Klimpla nisam zapamtio, a 1914. godine sam roen. Samo znam, da
su ljudi govorili:Idem kod Klimpla. Nije Klimpl, sad je Fridrih. Taj Klimpl je
bio Jevrej kao i Fridrih. Fridrih je uvijek bio dotjeran i uglaen. Imao je
krupnu enu. Nisu imali djece. U toj radnji je imao kancelariju. Stanovali su
u kui gdje je nekada foto Petrovi imao atelje. Kod Mile Markovia bio
je pomonik Marijan Rajevi. Za vrijeme NDH ustaa i povjerenik kod Pere
Ristia. Pred kraj rata mu se izgubio svaki trag. Mile Markovi je uvijek
nosio bijele rukavice, odijela, tap, eir i predstavljao gazdu i industrijalca.
679

Trgovci su za smjetaj svoje robe koristili i svoje magacine. To su
bile velike zgrade u samom gradu. Izmeu ostalih:
1. Kod dananje NLB Razvojne banke, na mjestu malog parka, gdje je pored
barake monopola, bila skladitena suha ljiva i ostala roba, vlasnitvo
Zemaljske banke. 2. Kod dananjeg Agroprometa je bila magaza
vlasnitvo Jovana Babia, koju je zapalio Salko Bao Bajraktarevi. 1911.
godine. U toj magazi osnovana je nova firma Bankovno komisiono i
komanditno drutvo koje se bavilo otkupom i trgovinom kukuruzom,
penicom, suhom ljivom, orasima i sl, Vlasnik Muharembeg
Mahmutbegovi. 3. Magacin na raskrsnici ulica, Njegoeva i Kneza Lazara,
vlasnitvo Srpske banke koja je imala i produktno odjeljenje. 4. Magaza za
tekstil i peceraj na uglu ulica Nikole Paia i Jovana Cvijia, vlasnici:
Ljubomir Brki i Abdurahman Zurapovi. 5. Magaza za brano, itarice i dr.
na mjestu dananjeg Kina. Vlasnik Pero Risti.
6. Moderan magacin za itarice na mjestu Kluba penzionera, sa liftom na 2-3
sprata, sa ugraenom ventilacijom, ujedno i suara za itarice i ljivu, vlasnik
Too Stavri. 7. Magacin Srpske zemljoradnike kreditne i itarske zadruge
sa ogranienim jemstvom u ulici Majke Jevrosime nekada Osmana ikia. 8.
Magacin za soju i uljarice, preko puta MUP-a. Vlasnici: Ljubomir Brki i
Anton Russ. 9. Magaza za itarice i drvnu grau, vlasnici Braa izmi.
10. Stovarite soli i bezina pored njegove radnje, vlasnik Vaso Gligorevi.
11. Skladite drvene grae u Bos. amcu pored rijeke Save, veliine 5-6. 000

679
Ibrahim Hadiavdi. isto.

287

km2, u vlasnitvu brae Kondi iz Osjeana
680
i Sabrije Prohia iz
Graanice. Graa je lepovima otpremana iz Bos. amca rijekom Savom.
Kada je Mustafa Alibegovi propao u poslu, pokrenuo je to stovarite sa
Kondiima i Sabrijom Prohiem. 12. Dakia magaza, u Damijskoj ulici,
gdje je Pargar napravio kuu. Tamo je stanovao neki Alija Valjevac i ena,
Poslije njihove smrti, Daki je kupio od naslijednika.
Suare (za ljivu i itarice): Vlasnici Too Stavri (Klub
penzionera), Muharembeg Mahmutbegovi (lager na Savi), Braa izmi
(zgrada na uglu ulica Nikole Tesle i Gavrila Principa), Srpska banka, a
kasnije otkupno preduzee Zempro, suara za soju i uljarice: Antona Russa
i Ljubomira Brkia.
U periodu 1936-1941. godine u amcu se osjeala privredna i
trgovaka ivost. Poljoprivredni proizvodi su ili za Njemaku vagonima iz
Sl. amca. Poslije proglaenja Banovine Hrvatske 1939. godine u amcu se
javlja po neki doseljenik, trgovac hrvatske nacije. Tako je trgovinu otvorio
Franjo Pandurevi (iz sela Zasavice), Antonije Kubelko itd. Pojedine
trgovine su postajale sinonim za pojedine artikle.
Kada se pie o trgovini treba rei da je Bos. amac bio dobro snabdijeven
raznim robama, pa su se i susjedni gradovi i sela ovdje snabdijevali. Posebno
u sezoni voa. Tu se nabavljala odjea i obua. Prema prii starijih, ljudi iz
okoline Gradaca su se po 7 dana pripremali da dou u nabavku u amac, te
je amac dobio naziv mali Pariz. Za ove ljude odlazak u amac je bio
svojevrsni dogaaj. Naveemo trgovake biografije pojedinih amakih
trgovaca koji su predstavljali simbole trgovine u amcu:

Too Stavri (1878-1942)
Too je imao trgovinu mjeovite robe u srcu arije u koju je
dobavljao vagonima brano, eer, eksere, pamuk, cement, petrolej, kafu,
pirina, zejtin, basmu, cajgove, tofove, kratku galanterijsku i svu nirnberku
robu, a takoer i staklariju. Davao je najderima materijal i izraivao za svoj
raun svu konfekciju.
Zvanini naziv firme je bio: Too Stavri i sinovi Bos. amac osnovano
1906, veletrgovina kolonijalne, manufakturne, mjeovite robe i zemaljskih
proizvoda na malo i veliko, svog graevinskog materijala, veleprodaja
duvana, cigarpapira i iica, prodaja daske, veleprodaja soli (za amac i
okolicu), cementa, konfekcije, radionica svakovrsnih opanaka. Zastupnitvo:
Anglo J ugoslovenskog petrolejskog d. d. Zagreb, Shell petroleja i benzina.
Zakup skele izmeu Slavonskog i Bosanskog amca. Brzojavi: Stavri Bos.
amac. telefon br. 25. ekovni rauni: Beograd 59. 320 i Zagreb 30. 016.

680
Braa Kondii. Liferanti drvetom. Imali pilanu u Koprivni i dravne koncesije za sjeu,
preradu i prodaju hrastovine.

288

Pored navedenog imao je pekaru na placu arijski mila 87 m2 u k. o.
Bos. amac br. zk. ul. 47, red 1. br. parcele 15/6, u zakup barutanu na
dananjem stadionu, koju je od 1940. godine uzeo u zakup Vojislav Vasi.
Pored navedenog imao je dozvolu za prodaju oruja i municije za amac i
okolicu, dozvolu i prodaju alkoholnih pia na veliko i malo. Kao podfirme
koje su samostalno postojale navode se: pedicija edomir T. Stavri Bos.
amac, Veletrgovina alkoholnih pia edomir T. Stavri Bos. amac,
Velepecara sinovi Toe Stavria Bos. amac.
Za prevoz skelom, Too je napravio 4 kompe, jednu lau za trgovinu i
liferaciju odera vagonima i nekoliko amaca za prevoz putnika. Toini
sinovi 1940. godine prodaju skelu Banovini Hrvatskoj za 115. 000 dinara.
Kreo Filipovi je Savu Stavria nagovorio da zajedno zakupe
skelu. Savo potpisao (rok 2 godine) da sve nove kompe i amce mora
napraviti. Kreo se povukao iz tog posla, a Savo mi je posle priznao,
Zaradili smo jer smo oder puno tovarili. J ednom 1940. godine se vraamo
sa puta tata, mama i ja. Kad vidimo Savo stavio novu tablu Sinovi Toe
Stavria. Tata zagalami, Odmah da si skinuo i stavio Too Stavri i
sinovi, ja sam jo iv, nisam umro.
681

Sav navedeni kolonijalni i manufakturni posao osim itarskog Too
je obavljao uz pomo svog sina Save koji je napustio kolu 1922. godine i
doao u radnju i radio do 1941. godine i taj posao je bio toliko razvijen do
jedne zavidne visine.
Uz sav navedeni posao u radnji, Too je trgovao i sa dukatima koje su
seljanke u okolici amca mnogo nosile kao nakit. Too je bio akcionar
mnogih firmi izmeu ostalih: Tuzlanske solane, Privilegovane Agrarne
banke a. d. Beograd, Zemaljske banke Sarajevo, Aeroput-a drutva za
vazduni saobraaj a. d. Beograd, Potanske tedionice Beograd, pa ak i
Narodne banke Kraljevine J ugoslavije Beograd.
Kada su 1990. godine radnici ruili jednu od njegovih kua na tavanu
su nali pisma i gomilu plavih koverti od najfinijeg papira. Na svakom
slubenom dopisu vide se Toini peati, pa peat Narodne banke Jugoslavije
i originalni guvernerov potpis. Mnoge svoje kue je izdavao pod kiriju.
Uvijek je drao po nekoliko pomonika. Otvorio je filijale Franji Petrieviu,
Peri Ristiu, ortaku radnju sa Milanom Jankoviem, filijale u Kornici:
ivanu Stavriu, u Domaljevcu: Boku Ganiloviu, u Odaku: Sveti Simiu.
Poeo je konzorijum za itarice sa Braom izmi, Avramom Kabiljom i
orom Jovanoviem.
Konzorcijum kupi luksuzni italijanski auto marke Ansaldo za 105.
000 dinara. Navratie moga tatu, a im on pone sa nekim posao, nevolje,
bolje mu je samom. Voza tog auta je bio Branko Vukovi.
682


681
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
682
Isto.

289

Kad je Toin kum Jovan Stanojevi bio skoro pod steajem, Too ga
izravnava sa svim firmama i garantuje za njega i otvara u ak nove kredite.
Iz toga je izala pesma u Bos. amcu: Dok je meni moga kuma Toe, nikad
meni nee biti loe. Pomagao je svome prijatelju i bivem ortaku u itarskom
poslu Avramu Kabilju. Kabiljo je bio ve propao itarski trgovac. Too ga
prima sa 50. 000 dinara u ortakluk na jednu godinu, za posao za sezonu
suvih ljiva. Too ulae u taj posao preko pola miliona, ali sa Avramom deli
zaradu na jednake delove. Too je hteo na fin nain da ga pomogne. Sa 80.
000 dinara Avram je mogao iveti dvije godine da nita ne radi, tolike su to
tada pare bile.
Isto tako uvijek je Toi bio zahvalan i trgovac Martin Beni iz Svilaja.
Stekao je imetak i pustaru i postao dobar gazda. Too mu je davao kredit i do
100. 000 dinara. Izmeu ostalih i trgovkinja Ivka Cvitkui iz sela Vrbovca
bila je Toina muterija i sa kreditom se dobro zagazdila i nakupovala
zemlje. Kad su Cvitkuika i Beni enili sinove, Savo, Toin sin im je bio
kum pri vjenanju.
Toina parola u radu je bila: Nek svakoj muteriji prevagne, svakoj
na metrai prepusti jo dva prsta. Uvek dobru robu dri, jer kadli, tadli
dobra roba i potenje pobeuju.
Tako je to bilo u to vreme, jer amac nije velegrad, da se muterije
mjenjaju kad nalete, ve uvijek iste, amac i okolica, a postojala je i velika
konkurencija i otimanje za muterije. Muterijama koje malo vie pazare,
zvala se kafa da popiju i stolica da sednu, raspitivalo se o ukuanima i kako
je letina ponela.
Osim dobrog doeka, Too se reklamirao i preko kesa za pakovanje, na
kojima je bila odtampana firma i reklama za robu. Ispred radnje, na ulazu
vidila se drvena tabla sa ispisanim cenama robe, bar onih glavnih artikala
koje svako domainstvo treba. A bila su prikazana i dva vola koja vuku
dinar, da se pokae koliko je muterijin dinar ovde vredan. Na kesama je
pisalo: Muterijo, svuda proi i kod Toe doi.
Zaposlio je svu svoju djecu u duanu od 6 do 19 h. Mnogo je bilo
muterija i to posebno trgovaca po selima. Sinove Savu i edu je slao po
jednu godinu u Be da naue jezik. U radnji je najvie trgovao sa Zagrebom.
On je perfektno poznavao itarski posao pa je unaprijed znao na emu e
vie zaraditi. Na pijaci dva ovjeka su kupovala za njega, zvali su se
senzali. Kupovao je penicu, zob, jeam, kopicu bundevsku, lalnenog
sjemena, bijelog i arenog graha, kukuruza u klipu, u zrnu, silani kukuruz,
sijena, rakije, daske, drva, repice, soje, prosa, djeteline.Uljarica Zagreb sve
je kupovala. U Somboru je bio neki Levi koji je telefonski naruivao robu, a
edo mu hranu vagonima prodavao. edo je poeo itarski posao da vodi. U
godini 365 dana, a Too liferuje 360 vagona kojeega. Imao je magacionera
Adila Karabegovia koji je hranu primao u magacin na dva sprata. Taj

290

magacin je imao teretni lift za smjetaj i suenje itarica, najvei u srezu.
Suara je imala ventilaciju za suenje. Ispod magacina nalazio se veliki
podrum pia sa buradima za rakiju kapaciteta od 500 do 1. 000 litara. Rakija
se zvala Toovaa. Trgovci sa sela su kao muterije obino uzimale po
jednu vreu brana, jedan sanduk eera, zejtin, petrolej, pirina i razne
sitnice obino do cifre od 10. 000 dinara. eer se dopremao vagonima iz
Osijeka, brano u vagonima iz Bake Palanke, te kolski pribor, mlinovi za
kafu i sl.
Too je posle Prvog svjetskog rata dokupio i imao 605 duluma
prvoklasne posavske zemlje, a kua i duana to je napravio, to nadokupio
oko 17 sve u Bos. amcu.
Too je svu svoju zemlju obraivao ispred sebe. Imao je dva stalna koijaa,
dva para velikih tajerskih konja, imao je svoje plugove, drljae, sijaice,
prese za sijeno, kola, saonice, kazane rakijske kao i one za kuvanje, burad za
petroleum, burad rakijska i kace, motor disel i za drva, sportski amac,
crveni auto, ciglu, hrastovu dasku za amce i kompe.
Zemlju je dobro ubrio i duboko orao. U sezoni je zapoljavao oko
200 mjetana iz okoline, najvie iz sela Prud koji su mu njive okopavali, a
koje je plaao. Svoje koijae je slao svima u amcu, ko je hteo da mu ubre
pokupi iz avlije i sve terao i ostavljao na svoje njive. Od optine je kupio
pravo da sredom pazarnim danom pokupi ubre sa pijace. Tako da su
kukuruz, penica, kupus, jeam najbolji u cijeloj okolini. Kad su seljaci
dolazili u amac na pijacu i prou kraj Toinih njiva dou u njegovu radnju i
kau: Bome, Too, tvoj kukuruz, jeam, kupus najbolji. Seljak nije mogao na
pijacu nita da doveze, a da mu Too nee da otkupi. Too je u toku godina
dobio nekoliko poljoprivrednih diploma od Okruga Tuzla. U svom ivotu se
posvetio i saenju i kalemljenju plemenitih voki i vonjaka. Posadio je na
hiljade ljiva, kajsija, jabuka, dunja, kruaka itd. ak je i jedan vinograd
zasadio kraj samog amca. Proizvodio i flairao je vina za izvoz. U amcu je
bio i magacin Uljarice a. d. Beograd iji je vlasnik bio Too Stavri.
Savjete je dobijao od agronoma ure Grubnia koga je angaovao
da mu nadgleda vinograd i zemlju. uro je ivio u amcu, a prije toga je bio
direktor Poljoprivrednog dobra u Modrii. Tata alje u Tuzlu klip kukuruza,
pa odatle diplome dobijao. Urami pa na zid, a mama se smije: Pa ti si
trgovac, a ne zemljoradnik.
683

Bavio se uzgojem svinja, kupovao je svinje i hranio, tovario vagonima u
Zagreb prodavao. Drao je rasne krmae za priplod. Kupovao uhranjene
svinje na pijaci i istog dana ih tovario i prodavao u Zagrebu.
Na svojoj pustari kraj amca drao je i priplodne bikove, volove i
vajcarske krave, junice. Imao je svoj fijakeri, dva sedla i posebnog konja,
s kojim je esto obilazio i nadgledao svoju poljoprivredu. Vremenom je

683
Stavri-Aleksi Lepa, isto.

291

nakupovao zemlje oko 100 hektara i sve obraivao. Kasnije je svo meso sa
farme izvozio za Njemaku i Italiju, otkupljivao na pijaci sve i liferovao za
inostranstvo. Za trgovinu sijenom napravio je kraj pustare tri ogromne upe u
koje je stavljao presovano seno u balama, pre utovara u vagone. Imao je
nekoliko runih presa i jednu mainsku. Pred rat je na milione kila slame i
sena prodao dravi za vojsku.
Sagradio je 1935. godine ogroman magazin za itarski posao na tri
sprata, u blizini svoje kue u kojoj je stanovao. Kroz taj magazin, prolo je
na hiljade vagona kukuruza, penice, jema, zobi, pasulja, bundevskih
kopica i suvih ljiva. Sve se to tovarilo u lepove, po 40 vagona ili vagone u
Slavonskom amcu. Pored mnogih oranica i vonjaka, posjedovao je i veliko
poljoprivredno dobro u Novom Selu, koji je je narod prozvao Toino selo.
Na svojim kazanima 1939. godine je ispekao 13 vagona rakije i to
sve smestio u prizemlje toga magazina u sve novu burad, po 500 litara. Imao
je jedan zidani kazan od 500 litara i jedan od 100 litara.
To ga je ponukalo da otvori Velepecaru Sinovi Toe Stavria i
Veletrgovinu alkoholnih pia edomir T. Stavri. Pravio je kace, pekao
rakiju od jeseni do boia, sve u burad i flae sa svojim etiketama pakovao i
prodavao po J ugoslaviji i u inostranstvu, najvie u Njemaku. Poreska
uprava je deurala tada svakodnevno i po noi kraj Stavrievih kazana radi
poreza i naplate. Kada su 1941. godine ustae prosule tu rakiju, nije se moglo
danima normalno disati u itavoj ulici.
Sagradio je desetak koeva, nekoliko stotina metara za kukuruz u
klipu. Sagradio je suaru za kukuruz i suve ljive, sa kapacitetom pola
vagona na dan.
Sav taj itarski posao Too je obavljao uz pomo svoga sina ede koji je
1929. godine napustio Eksportnu akademiju u Beu i stupio u itarski posao.
Sinovi su mu posle prodaje skele za taj novac i jo dodati novac u
visini od 227. 000 dinara pokupovali zemlju, oko 147 duluma u amcu,
Savuljama, Tiini, itd.
Sve skupa sa Toinom zemljom radi se o oko 30 parcela u ataru amca i
okolnim selima to je ogromno bogatstvo.
Sin Duan, koji je est godina bio po bolnicama kao pluni bolesnik, se
1942. godine pridigao iz kreveta i nije se bavio trgovinom nego je sve do
1946. godine upravljao zemljom u sadnji veih koliina kupusa koji je bio
uven u okolini.
Radnog vremena za Tou nije bilo. Radio je od zore do mrklog mraka, pa i
kad legne u krevet. On je samo o poslu mislio. Takva sposobnost, takav elan
za rad i takva energija, se naalost esto ne raa. Bio je zaista vrijedan
ovjek.
Imao je obiaj rei: Deco, ja kad ne bih radio, ja bih se razboleo. Meni je
najvea razonoda rad.

292

90% pokretnog imetka opljakano je od postavljenih komesara od strane
NDH, i same NDH i etnika.
Too je od svih amakih trgovaca najvie novih zgrada podigao. Sa
svojim trgovakim duhom i elanom za posao, on je, moe se rei, najvie
doprineo da je Bosanski amac postao veliko i uveno trgovako mesto.
684


Pero R. Risti (1893-1960)
Poeo je ortaku radnju 4. avgusta 1920. godine sa roakom Jocom
Tovircom koji je kasnije iskoio iz posla. Svu robu u toj trgovini dugovao
je svome gazdi Toi Stavriu kod koga je bio trgovaki pomonik. Poto je
bio kockar hazarder opkladio se da e pjeice otii u Budimpetu. Po
povratku iz Budimpete dobio je opkladu i isplatio Tou Stavria za dug. Bio
je veoma dobar prijatelj sa Ljubomirom Brkiem koji mu je bio stari svat na
vjeanju. Ljubomir se eni sa Milicom Risti iz Smedereva, Perinom
svastikom i postaje mu paenog, a i trgovine u ariju su im bile jedna
nasuprot druge.
Ta radnja je imala koncesiju za pamuk od Duge Rese. Ni jedna
radnja to nije imala. Ljudi su ak od Tuzle dolazili da kupe kod njega
pamuk. Nisu ga mogli dobiti od Duge Rese jer je ona imala svoje ljude. To
su bile velike bale pamuka od po 200 kg. Hasan Kuki je bio pediter, na
stanici je uzimao avize, nije znao itati, nego mu na stanici daju papire i on
redom ide po usmenom upustvu i pita firme ta je ije. On mali ovjek sam
uzme balu na lea, pa na kompu, pa iz kompe u kola, pa iz kola na tavan
radnje Pere Ristia uz stepenice gore. Onda dolaze svi ovi trgovci, pa ak i
Too Stavri je morao doi kod Pere da uzme pamuk. Na jednoj gredi na
tavanu su pomonici zabiljeili da je za jedan dan Pero prodao dva vagona
pamuka na amakom tritu. Vrlo jaka barijera izmeu Duge Rese i kupaca.
Ona je imala samo te koncesionare i nee druge. Velika je to firma bila i
jaka. J a sam zapamtio neki Hasan Premilovac bio je njihov putnik (inae
dobar sa Perom). Ljudi su ga doekivali, kao kad vladika dolazi u crkvu.
Doekivali ga sa svim moguim ljepotama da bi dobili taj pamuk. Pored toga
to je bio kralj pamuka, Pero je drao mjeovitu robu uglavnom tekstil,
metranu robu, kou, sol, pirina, brano, brazilsku kafu (zbog toga se i
zvala mjeovita roba), galanteriju, uariju, novine i sl. Imao je seljanke po
selu i najdere kojima je davao materijale, pamuk i izraivao svoju
konfekciju. Takoer se bavio otkupom i prodajom dukata i to u veim

684
Savo Stavri, navedeno djelo. Sjeanja Stavri-Aleksi Lepe, lina korespondencija i
knjigovodstvo porodice Stavri, te ve pominjani novinski lanci u Uni i Areni iz 1990.
godine.

293

koliinama. Sva roba je bila fino sortirana na rafama. Ja sam uo da je dobar
karta bio i da je radnju dobio na kartama, te da je putovao po svijetu.
685

Zatitni znak je bio pamuk, ne pamuk u vlaknu nego pamuno
predivo. Proizvod Duge Rese i Tria. Taj pamuk se upotrebljavao za seosku
odjeu rubine, koulje. ene su sam tkale i ile. On je kupujui ovaj
pamuk, prodavao pamuk kao predivo, a istovremeno je imao angaovane
ene po selima koje su tkale za njega. One su to proizvodile na metre kao
domai proizvod. Imao je magazin preko puta gdje je drao radnju Franjo
Pandurevi, sada je tamo cio kompleks zgrada, pa magazin gdje je danas
Kino, gore kao priruni magacin u jednom dijelu metraa, a u drugome
pamuk, magacin uz kuu gdje je stanovao.
Pero je imao razgranatu mreu poslovnih partnera, pa je njegov
slubeni put bio uvijek popunjen. Program puta se pripremao 2-3 mjeseca.
Kada proe jesenjska guva, sezona, preko Nove godine popis se vri i
snima se tano po artiklu ta se trai, pa se i put tako organizuje. On obilazi
firme jedanput godinje. Nisu svi to praktikovali, on je izgradio sistem koji
je fantastino funkcionisao. Korektnim odnosima, sa svim partnerima, je to
preraslo u prijateljstvo. Kod Pere biti trgovaki pomonik, to je bila
privilegija. Drugi su tukli svoje egrte, a on nas nije nikada. Samo je jednom
oamario svoga sina Dragoslava jer nije volio trgovinu. Radili smo: J a (Vid
Kremoni nap. aut.), Krsta Toi, Andrija Dubravac (zavrio kod Mustafice
Ceribaia, ali je preao kod Pere), Pavle Ilikovi. Sin Dragoslav mu je
donosio mnogo novina u radnju. Pero je bio domain, konzervativan, strog.
Dragan je bio progresivan. Kad se ulazilo u nau radnju, ona se razlikovala
od drugih radnji to je skretalo panju da to nije klasina nego savremena
radnja. Dragan je htio da studira tehniku, specijalizirao se kod Philips-a,
volio je struju, motore, radio aparate, automobile. Imao je i servis za
popravak radia. Pero nije volio tehniku. Potom je Dragan preao kod tee
Ljube Brkia.
Za vrijeme NDH Pero je 1941. godine bio u kunom pritvoru, a za
povjerenika je postavljen Marijan Rajevi iz Pruda. Pero im je svima
doskoio kada je 1942. godine donio papir da je graanin Kraljevine Italije.
Poto je poznavao strane jezike govorio je sa naim Nijemcima i Italijanima
iz amca na njihovim jezicima. Trebao je 1941. godine da bjei u Beograd
sa Milanom Jankoviem, ali je Ljubo Brki uspio da za njega i sebe dobije ta
dravljanstva.
Peri u kuu smjetaju 1941. godine njemakog oficira imenom
Rejmond, kao kontribuciju amcu da izdrava vojsku. Dragan i gazda su sa
njim govorili njemaki.
686


685
Ibrahim Hadiavdi, isto. injenica je da je bio dobar karta. Kua i radnja su bili Toini,
ali vlasnik zgrade je bio vjerovatno erifovi. Pouzdano se zna da je sve kupio od Toe
Stavria jedino je koncesiju za pamuk dobio na kartama. (nap. autora.)

294



Faksimil br. 3. Koverat trgovine mjeovitom robom Pere R. Ristia sa zatitnim
znakom pamunih bala (20. jula 1937)

Poslovno je sa Milanom Jankoviem iao u Veneciju pa ih je poslovni
partner vodio na veeru gdje se jelo zlatnim escajzima iz zlatnih tanjira i pilo
iz zlatnih aa. Potom ih je vodio na krstarenje jahtom po J adranu. Bio je i
veleposjednik. Imao je zemlju i kue po selima Tiini, Grebicama,
Tursinovcu i samom amcu, ljivike, vonjake. Toe su se mnogi bojali, a
Peru su cijenili. Poslovao je sa: Trstom, Beom, Parainom, Zagrebom,
Beogradom, Sarajevom, Novim Sadom, Osijekom, Triem, Dugom Resom,
akovicom i sl. Bio je akcionar uvenih jugoslovenskih banaka i firmi.
Roba mu je dopremana preko naih luka na J adranu (preko firme ari,
Mri i Guina, internacionalni transporti Metkovi) pa odatle vozom u Sl.
amac. Poslovao je sa uvenim Vladom Mitiem iz Beograda (koga su
Beograani zvali Tata), Braom Teokarevi, Parain (najbogatijim ljudima
na Balkanu).


Ljubomir Brki (1898-1944)
Sin Sime i Marije-Mare roene Joki, roen je 1898. godine u selu
Donji Poplat, srez Stolac (Hercegovina). U Bos. amac je doao 1910.
godine preko Srpskog drutva Privrede iz Sarajeva u trgovaku radnju
Anelka Ruia, porijeklom iz istog sela. Od 1910. do 1913. godine radio je
kao egrt, a od 1914. godine kao pomonik kod istog gazde u njegovoj
pecerajsko-gvoarskoj-kolonijalnoj radnji u Bos. amcu. Posle rata
Ljubomir je otvorio samostalnu trgovinu kolonijalne, pecerajske,
delikatesne robe i staklarske robe na malo i veliko. Oenio je 1923. godine
Milicu Risti (1900-1987) iz Smedereva i postao paenog svome prijatelju

686
Vid Kremoni Beograd. Interviju dat autoru u amcu 1999. godine.

295

Peri Ristiu. Kupuje kuu 1930. godine u glavnoj ulici od porodice Halilovi
(koji sele u Odak). Ta kua se nalazila na mjestu dananje stambene zgrade
u ijem je prizemlju kafe bar Monza. Kod Brkia u trgovini se moglo
nabaviti: porculana (ekog i njemakog), stakla i kristala, srebrenih escajga
ali i kolonijala: pomorandi, okolade, urmi, rogaa, kakaoa, likera, ruma,
rahatluka, bombona, keksa, cimeta, griza, kafe, eera, ueerenog voa.
Kasnije postaje podzastupnik Philips-a Beograd. Prvi radio aparat u Bos.
amac je on donio, a kada mu je 1937/38. godine za pomonika doao
Dragoslav Risti montirao mu je na ulazu u radnju razglas i sluale su se
vijesti. Ta radnja je imala i prvu svjetleu reklamu u Bos. amcu sa oznakom
Philips, opet zahvaljujui Ristiu.
Kasnije se Ljubomir okree otkupu soje i imao je magacin za istu.
Zajedno je sa Antonom Russom zastupao Uljaricu a. d. Beograd za gajenje
uljanih biljaka. Brki je imao i zastupstvo firme Petar Tesli Sisak.
Kod Brkia su se mogli nabaviti najmoderniji radio aparati, cijevi za
aparate, akumulatori, pisae maine, preko njega se moglo naruiti razne
dre maine, traktori, motori, vralice, foto aparati i sl. Bio je jedan od
eonih stubova trgovine u gradu. Radnja se nalazila u ulici Jovana Cvijia,
posle trgovine sa satom, i trgovine i gostione Voje Vasia. Radnja je imala
odvojeni dio za tehniku, a dio za peceraj. U radnji mu je 1941. godine
naimenovan za povjerenika Franjo Pfaf. Ljubomir je bio predsjednik
Udruenja trgovaca za podruje ispostave sreza branskog u Bos. amcu.
Izjanjavao se kao J ugosloven (1936. godine) iako je bio pravoslavne vjere.
Naklonjen lijevim snagama, prijatelj sa Mitrom Trifunoviem-Uom.
Izabran je 1943. godine za sekretara prvog NOO u Bos. amcu. Ubijen je
kao rtva faistikog terora na rijeci Savi 1. 12. 1944. godine u masovnom
pokolju Srba iz amca i sela Tiine. Ljubomir je u braku imao: Desanku
(1924-1993) ivjela u Beogradu, Nadu (1926) ivi u Zrenjaninu, Veru (1929-
2008) ivjela u Beogradu i Mirjanu (1932) ivjela u Brkom, sada u
Beogradu.
Majka mu Mara (Marija) Brki, domaica, umire 1946. godine.



Faksimil br. 4. Zaglavlje rauna firme Ljubomira Brkia Bos. amac 1929.


296

Vojislav Vasi (1903-1978)
Rodom je iz Sarajeva, a porijeklom iz Prnjavora. Trgovaki zanat je
izuio kod amakog trgovca Jovana Ljubiia. Zajedno sa ortakom Ostojom
O. Stojanoviem je u Bos. amcu 20. 10. 1925. godine otvorio trgovaku
radnju. Kao siroe je doao da bude egrt jer mu je otac Todor Vasi nestao
u Prvom svjetskom ratu. Majka mu se zvala Savka (1858-1934) rodom iz
Tenja. Vojo je na preporuku popa Mihajla Ristia iz sela Dubice doao kod
Ljubiia, jer su Ristii izvjesno vrijeme ivjeli u Prnjavoru. Vojo je zavrio
Trgovaku akademiju u Beogradu. Kasnije je isplatio Stojanovia, a garant
im je bio Ljubo Brki. Od Izeta Izetbegovia je 1932. godine kupio magacin,
a od Alijage kupuje poslovni prostor gdje je bila nekada stara prodavnica
Borac do zgrade Stavria sa satom. Tu otvara i restoran-kafanu, a prije
toga, pored iste zgrade i trgovinu, na mjestu nekada kafia Stari sat,
kupuje kuu od Zaimbegovia i zemlju, te plac od eria kua. Tamo otvara
kaaru i pecaru za rakiju 20 x 30 m, te postavlja kace po pola vagona. U kui
je imao burad od 1. 000 i 1. 500 litara i kazan od pola tone. Izvozio je ljivu
za Be i Petu. Novu kuu u ulici gdje je Kino gradio je 1933. godine.
Oenio se 1938. godine sa Milenom Mihajlovi (1915-1987), kerkom
uvenog branskog trgovca Boe Mihajlovia i Savke roene Gaji. Milena
je zavrila Exportnu-importnu akademiju u Osijeku. Njena majka, kao
djevojka, se druila sa Vasom Pelagiem. Milenina sestra Mara je bila udata
za velikog branskog trgovca Vojina Ristia, koji je kasnije bio veliki
partner Voje Vasia. Vojo je jedno vrijeme bio pored Ljube Brkia
predstavnik Philips-a u Bos. amcu. Imao je parolu u svako srpsko selo po
jedan aparat besplatno. Zakupio je barutanu u Bos. amcu, imao je
gvoaru i lutriju (bio je ovlateni prodavac Dravne klasne lutrije). Po
nekim priama on je dobio veliku premiju i od tada zamogao. Imao je
prodaju duhana, te prodaju mjeovite robe i peceraja. Imao je 18-20 malih
trgovina filijala po srpskim selima. Odlazi u Beograd 1941. godine, zajedno
sa Srbom Markoviem, zlatarem iz Beograda (inae bratom Mile Markovia
iz Bos. amca, Vojinim prijateljem i ortakom) kupuje u Kosmajskoj ulici u
Beogradu restoran-kafanu i tamo je ivio do 1945. godine. Supruga je ostala
u amcu, sa sluavkom Kuki Julkom (1887). Povjerenik u radnji je bio J ozo
Sui, poten ovjek, koji je kada se Vojo vratio u amac, sve mu uredno
predao i vratio. Oenio je 1934. godine svoju sestriinu Nevenku Pavlovi za
Ugljeu Plavia u Visoko, te se i poslovno povezao sa Plaviima. Stupio je
1928. godine u Dobrovoljno Vatrogasno drutvo Bos. amac gdje je kasnije
postao i predsjednik istog. Dobitnik je zlatne povelje povodom 80 godina
lanstva (1928-1978).
Vojina trgovina mjeovite robe je 1930. godine imala promet od 300.
000 dinara i Poreska uprava je odredila 3. 000 dinara poreza na poslovni
promet, dok je istog prihoda bilo 19. 000 dinara.

297

Na kupljenom placu od porodice Bradna 1931. godine, Vojo poinje
da zida prelijepu kuu u stilu vile koju zavrava 1933. godine. Unutra je
oprema najboljim namjetajem od punog drveta, srebreninom i kristalom, te
originalnim slikama uvenih slikara: pire Bocaria, itd.
Imovina Voje Vasia je 1. 6. 1936. godine tj. ukupni kapital iznosio 921. 064
din, a godinu dana pred rat 1. 6. 1940. godine isti kapital je bio 1. 126. 706
din, tako da se njegov ukupni isti kapital uveao za 205. 642 dinar ili 18, 25
%.
687

Vojo je 28. 12. 1936. godine kupio u Sarajevu luksuzni auto marke
Opel za 30. 000 din. Polovina auta je pripadala Mili Markoviu.
Nabavlja 1939. godine teretni auto (kamion) marke Ford za 70. 500
din, a 1940. godine taj isti je prodao za 75. 000 din. Taj kamion je jedanputa
sletio sa mosta u rijeku, za vrijeme niskog vodostaja, jer je most pod njim
popustio, ali su roba i kamion spaeni.
Imao je filijale po selima: Batkua poslovoe: Lazo Burkanovi,
Joco Damjanovi (1935-36), Nikola Stevanovi (1936-37), Danilo Luki,
zaposleni bili jo: Jefto Voar, ivan Stevi, Milan Mii, Boo midl,
ore Narani, Milutin Cvijanovi, Vaso Zoranovi, Mihajlo Burkanovi,
Kornica: poslovoa Vaso Gavri (1936), Ivan Novoilov (1939)
688
. Imao je i
filijalu u Gornjoj Slatini.
Gostionica u amcu poela je sa radom 1935. godine sa kapitalom od
9. 000 dinara. Poslovoa je bio Spasoje Dujkovi. Vojo je imao ugovor sa
Upravom Dravnih monopola Beograd za veleprodaju soli za Bos. amac.
Sol je vagonima dolazila iz Kreke. Zatitni znak Vojine firme bila je
Dravna klasna lutrija, po tome su ga u amcu i okolini pamtili. Sa njom je
imao promet do 1941. od 139. 946. dinara. Njegovi poslovni partneri su bile
firme i pojedinci irom drave uglavnom iz: Zagreba, Beograda, Novog
Sada, Osijeka, Sl. Broda, Celja, Banja Luke, Zemuna, Sarajeva, Maribora,
Subotice, Vukovara, Vinkovaca, Splita izmeu ostalih i Avgust Westen.
689

Vojo je imao komisione radnje: Jefto Voar Batkua, ivan Stevi Batkua,
Jovo Mitrovi Batkua, Simo Jeki Baktua, Ivan J eger G. Dubica, Medo
Hadali Potoani, Ivan Kuralt Banja Luka, Bla Bai Balegovac, Bogdan
Bumbi Novi Grad, Anto Galumi Srednja Slatina, Milutin Vidovi Tiina,
Simo Masli Crkvina. U braku sa Milenom imao je djecu:
1. Boro (1949-2002) ininjer. Oenjen sa J ovankom iz sela Miloevac. Imaju
ker Milenu.

687
Izvor knjgovodstvo firme Vojislav Vasi Bos. amac (glavna knjiga, amerikanski
dnevnik, blagajnica) koriteno 12. 12. 1998. godine ljubaznou Bore Vasia.
688
Sin mu Aleksandar Aco Novoilov (1917-1941) student prava, kao simpatizer KPJ
ubijen u ustakom logoru Stara Gradika. Detaljnije vidi: Mehmedalija Tufeki Putevi i
stranputice osloboenja Sarajevo 1986. godine.
689
Jedan od najbogatijih ljudi Kraljevine, folksdojer i lini prijatelj admirala Kanarisa, efa
ABVERA.

298

2. Borjana, ljekar u Beogradu. Udata za Zorana Plavia.
3. Mirjana (umrla 2003) u Beogradu. Udatu za Milivoja Lonarevia,
diplomatu, ataea jugoslovenske ambasade u Moskvi, savjetnik ambasade u
Sofiji, pa u Atini, te ambasador SRJ u Kijevu.




Faksimil. Br 5. Sreka Dravne klasne lutrije od 15. i 16. jula 1937. godine
ovlateni prodavac Vojislav Vasi Bos. amac.


299



Faksimil br. 6. Reklamne koverte firme Toe Stavria Bos. amac.


300

BANKARSTVO U BOS. AMCU

Sve bujniji privredni razvoj i rast trgovine uslovio je da se u Bos.
amcu formiraju i finansijske institucije.
U BiH je 1895. godine osnovana Zemaljska banka koju su osnovale
Wienerbankverain i Ugarska banka za industriju i trgovinu.
Prva banka koja je osnovana u amcu, je bila ispostava Zemaljske
banke. U poetku se zvala Privilegovana Zemaljska banka za BiH. Centrala
u Sarajevu, a filijale u: Banja Luci, Bijeljini, Brkom, Mostaru, Splitu, Tuzli.
Ispostave: Biha, Derventa, Doboj, Bos. Gradika, Livno, Metkovi,
Prijedor, Bos. amac, Travnik, Viegrad, Zenica, Zvornik, Bos. Novi,
Trebinje.
Zemaljska banka je imala, po ugovoru sa Monopolskom upravom, prodaju
duhana u 76 mjesta BiH i Dalmacije, kada je 1895. godine oduzet bekoj
Unionbanci monpol duvana i dat je ovoj banci, te prodaju soli u 23 mjesta
BiH.
Ispostava u Bos. amcu je osnovana 1904. godine i bila je smjetena u
vlastitoj zgradi koju je banka napravila na uglu ulica Svetosavske i Kralja
Aleksandra. Danas se u tim prostorijama nalazi ekspozitura NLB Razvojne
banke.
Zemaljska banka je u amcu imala svoje vlastito skladite za zemaljske
proizvode u koje je primana roba na osnovu koje je davan kredit tzv.
Lombardni zajam. Postojala je magaza za otkup ljive i itarica. Treba
napomenuti da u okolnim mjestima, kao to su: Odak, Modria, Oraje i
Gradaac nije bilo ovakve banke sve do socijalizma.
Direktori ispostave su bili izmeu ostalih: Sarvacije, Arno Sartory, Wilim-
Natan Rosenzweig (1905-1908), Moritz Ungar, Ludwig Bischitzky (Biicki),
Nikola uri, Konstantin Jovii, Nikola Ledi (za vrijeme NDH).
Zaposlenici su bili: uri Nikola, beamte, Subai Ante, Hubmayer
Dragutin, beamtenaspiranten, Popovi Velimir, magazineur-diurnisten
(dnevniar), Mihajlo Tasovac, Branko Miljkovi, Radomir Buzuk, Simo
Simi, Ibrahim Fisovi Ibru, Salih Skenderovi Skender, podvornik,
Ibrahim Hadiavdi, Mustafa ehi, podvornik.
Banka je imala ve pominjano duvansko odjeljenje koje se nalazilo u svim
znaajnijim mjestima: vodili su ga: Arno Sartory, potom Moritz Ungar.
Radio je Cvijan Tovirac, pa Ibrahim Fisovi, te Salih Skenderovi.
Banka je 1909. godine napravila ovu zgradu i u cijeloj Bosni je napravila
samo dvije zgrade ovu u amcu i Visokom, ostale je kupovala. Ostao je
poznat detalj iz rada banke. Naime Ibrahim Muratovi je posjedovao fijaker.
On je imao ugovor sa Zemaljskom bankom da s vremena na vrijeme vozi
direktora Ungara u obilazak mjesta, radi obilaska klijenata ili je banka imala

301

neku svoju isturenu jedinicu, nije poznato. Kasnije Muratovi naputa ovaj
posao i otvara kafanu.

Srpska banka d. d. filijala Bos. amac
Osnovali su je Muharembeg Mahmutbegovi. Stevan Stefanovi i
Stevan Karamata (iz Zemuna).
690

Ova banka u amcu se razvila iz Bankarskog zavoda Mahmutebgovi i drug
Bos. amac, odnosno Mahmutbegovi M. Bankovno, komisiono i trgovako
komanditno drutvo osnovano 1911. god.
691
Banka je imala svoje
kancelarije, magazine i lokaciju na mjestu nekadanjeg Veleprometa, a
mnogo prije je tu bio lager Jovana Babia.
Naziv Srpska banka d. d. ponijela je 25. maja 1921. godine kad je
ukinut ovaj Muharembegov zavod. Najistaknutiji akcionari bili su joj:
Podunavsko Trg. Akcionarsko drutvo Beograd, Srpska banka d. d. Zagreb i
niz drugih preduzea, banaka, drutava i fizikih lica.
692

Upravni odbor Srpske banke d. d. Zagreb inili su najistaknutiji
trgovci, plemii, veleposjednici iz Hrvatske, BiH i Vojvodine. Povodom
osnivanja Srpske kreditne zadruge u Sl. Brodu upuen je poziv Ljubomiru
Kovaeviu iz Oraja u BiH sa adresom Oraje kod Bos. amca.
Direktor banke je bio Muharembeg Mahmutbegovi. Banka se bavila i
itarskim poslovima i suhom ljivom. Imala je svoju otkupnu stanicu, suaru
za itarice i taj transport ljive uslovio je izgradnju radionice sanduka u
gradu u sastavu Srpske banke. Radilo se o sanduiima za ljivu.
Muharembeg je bio taj koji je 1919. godine donio posao sa suhom ljivom.
Te 1919. godine napravljena je i etivaa.
Etivaa Srpske banke d. d. -Bosanski amac, suenje i pakovanje
ljiva. Moe da obradi vagon dnevno. Sa teritorije Trgovake komore

690
Generalni direktor Srpske banke i kasnije J adransko-Podunavske banke Beograd. Vodea
linost bankarstva u zemlji. Veoma blizak sa predsjednikom vlade dr Milanom
Stojadinoviem, ali i kum sa Muharembegom.
691
Bosnische Bote za 1912. i 1916. godinu.
692
Prema spisku deoniara Srpske banke d. d. Zagreb, registrovanog kod Banske vlasti
Odjela za obrt, industriju i trgovinu 8. XI 1940. godine pod br. 67131. Zagreb od 1. IV
1941. godine. Deoniari iz Bos. amac su bili: Babi Stevan Novi Sad (100 akcija), Brki
Simo Bos. amac (2), Dimitrijevi Ikonija udata Filipovi Bijeljina (3), Filipovi Ikonija
Bijeljina (1), Gurica I. nasledik Bos. amac (1, 5), Izetbegovi Alija Bos. amac (0, 5),
Izetbegovi Mustafa Bos. amac (3), Izetbegovi Alijaga Bos. amac (3, 5), Jovii
Draginja Slavonski amac (10), Jovii Risto Slavonski amac (12), Ljubii Jovo Bos.
amac (60), Mahmutbegovi Muharembeg Bos. amac (110), Mahmutbegovi M.
Bankovno k. d. Bos. amac (71), Mahumtbegovi Muharem Bos. amac (2),
Mahmutbegovi M. Bankovno komand. i trgovako d. d. Bos. amac (4), Nikoli Niko Bos.
amac (8), Nikoli Paja Slavonski amac (13), Pisarevi Stanko Bos. amac (27), Srpska
banka d. d. Bos. amac (75), Srpska banka d. d. amac (3), Tovirac J ovo Bos. amac (1),
Tovirac J oco Bos. amac (5).

302

Sarajevo izvozi se godinje do 200 vagona ljiva, sveih i suenih.
693
Poslovoa na etivai ljive je bio Ibrahim Hadiavdi.
Cijeli tok rata ta etivaa je radila i nije bila devastirana. U knjizi
ZAVNOBiH Dokumenti1943-1944. V. Maslea Sarajevo 1968. godine
kae se: 18. 11. 1944. Etivae u Brkom, amcu i Doboju nalaze se u stanju
kao i prije rata.
ljiva se nije smjela dirati rukama jer ona sebi stvori zatitni sloj kad se
osui, pa je jedino rijeenje bila etivaa.
Ja sam volio i radio etivau ljive i Muharembeg je mene preveo iz
Zemaljske banke u svoju banku da radim kao poslovoa na toj etivai, a moj
otac Mujo zvani Hamsin je isto radio u toj banci.
694

Ta etivaa je egzistirala i kada je osnovan Zempro- Zemaljsko
preduzee, koga je osnovao Muharembeg, kad je pred rat Srpska banka ve
kao afilijacija J adransko-Podunavske banke likvidirana zbog otpisa seljakih
dugova od strane vlade. Banka je poslovala sa velikim beogradskim
preduzeem za izvoz poljoprivrednih proizvoda Prizadom. Imala je banka i
svoj automobil marke Ford voza je bio Huso iz Doboja, Avdija
Arslanovi i Duan Simi oba iz amca.
Slubenici u banci: Anton Tonika Bandl, Duan Veselinovi,
695

Joco Babi (kasnije prokurista Smederevske kreditne banke u Beogradu),
Simo Brki, Ana Brki (Simina sestra), Sulejman Tihi (djelovoa), Marko
Pisarevi (knjigovoa), Jakov Laki, Dimitrije Mito Tovirac (slubenik),
Ibrahim Hadiavdi (etivaa), Duan Simi (blagajnik), Mujo Hadiavdi
(bankarski pomonik- magacioner) dok mu je drugi sin Meho radio na
poslovima skladitenja, Avdaga Ajanovi (otkup itarica), Mujo Kasumovi.
Kasnije kada je osnovan Zempro radili su: arko Dimitrijevi, Jozo Sui,
Milorad Stojanovi, Smajo Foakovi, Asim Fitozovi i izvjesni Ado.

Hrvatska dionika tediona u Vukovaru podrunica Bos. amac.
Osnovana je 1904. godine u Bos. amcu. 1923. godine otvorena je Hrvatska
banka, koju su otvorili Miki, Duji i estan.
696

Postoje podaci da je ova Hrvatska dionika tediona u Vukovaru
podrunica Bos. amac trajala i posle 1929. godine, ali se izmeu dva rata
spominje Hrvatska centralna banka d. d. u Sarajevu, podrunica Bos.
amac tj Ujedinjene centralne banke podrunica Bos. amac.
Direktor ove prve u Bos. amcu bio je J osip estan. Lokacija zgrade banke
je u glavnoj ulici preko puta gradske apoteke (Dujia zgrada). Podvornik u
ovoj banci bio je Anto Budimirovi. inovnik je bio Alija Azapagi.

693
Pregled asopis za drutvena pitanja. Sarajevo aprila 1982. Godina LXXII
694
Ibrahim Hadiavdi, isto.
695
Otac nae poznate pozorine i filmske glumice Branke Veselinovi.
696
Glas Komuna 28. 12. 1963. godine Stogodinjica Bos. amca.

303

Agrarna i veresijska zadruga s. o. j u Bos. amcu (osnovana 1924). Imala
je pored ostalog zadatak da organizovanjem domaeg kapitala i
sakupljanjem obveznica za finansijsku likvidaciju agrarnih odnosa u BiH,
omogui uzajamnu pomo podjeljivanjem kredita svojim lanovima itd.
Radila je kratko vrijeme, a ve 1929. godine otila je u likvidaciju.
697
25.
maja 1925. godine vrila je povratak kaldrmije na agrarne obligacije.
U samom gradu postojao je i alter Potanske tedionice osnovane
1911. godine. Radilo se o alteru ove tedionice u poti u Bos. amcu.
Slubenici na tom alteru su bili brani par: Elizabeta i Oto Bandl. Pominju
se 1936. godine.



Slika br. 27 Zemaljska banka Bos. amac


697
ivan Petkovi Nastanak i razvoj bankarstva na tlu Maglaja Maglaj 1990. godine.

304


Slika br. 28 Slubenici Zempra Bos. amac

S desna na lijevo donji red: Milorad Stojanovi, Bisera Mahmutbegovi,
Muharembeg Mahmutbegovi. Avdibeg Mahmutbegovi, Smajo Foakovi.
Gornji red: Jozo Sui, Mujo Kasumovi, Duan Simi, Avdaga Ajanovi,
Simo Brki, arko Dimitrijevi, Jakov Laki, Ibrahim Hadiavdi


ZANATSTVO U BOS. AMCU

Bos. amac je ostao preteno trgovaki centar, jer se zanatstvo u
gradu nije nikada toliko razvilo da su proizvodi mogli biti predmet
cjelokupne trgovine. Kao i druga mjesta i amac je zahvatilo propadanje
starih i pojava novih zanata. Nestale su urije, terzije su potisnute od strane
abadija, odrao se jedan pukar (a to mu je bila sporedna djelatnost),
krojai, opanari nisu se mogli nositi sa industrijskom robom. Bilo je
obuara koji su zapoljavali i po nekoliko radnika i uenika. Pojava Bate i
tvornice konfekcije Tivar doveo je u teak poloaj obuare, opanare i
krojae, te je veina propadala. Propale su i druge male zanatlije napr.
tufegdije, biakije (noari), broj aija, pekara i kovaa je rastao. Neke
radnje na ariji su bile specijalizovane samo za krpljenje, opravku cipela,
odijela i tofova. U novije vrijeme pred Drugi svjetski rat javljaju se novi
zanati kao: frizeri, elektriari, automehaniari, mainbravari, mehaniari,
modni-krojai. Mnogi uvode u svoje verktete mainsku
obradu.Verkteti su bili obino pored kua. Dosta zanatlija je posjedovalo
i neto zemlje, poneko i kravu. ivotarili su i imali puno djece. Za sveanosti
organizovano su ili na prijeme, procesije kroz grad, a za roendane vladara

305

zajedno sa onima iz vie klase i inovnitvom bi bili u povorci koja bi obila
sve bogomolje i molila se za dug ivot vladara.
Glavni regulator je naravno bilo trite. Obnova objekata posle rata je
odgovarala kovaima, zidarima, a obuarima i krojaima carinska zatita na
uvoz. Da bi ih kasnije Bata samljeo u prah.
Zanati su doskora bili podijeljeni po konfesijama, a neki su i danas.
Vana je bila i domaa radinost. Mnoge ene su kod kue tkale tepihe,
ponjave, odjevne predmete, i to su radile za sebe, ukuane ili za trgovinu. U
okolnim selima posebno u Grebnicama, krajem 19. stoljea zainje se
pletarstvo. Domai seljaci su poeli da izrauju korpice od vrbovog prua.
Austrougarska vlast je 1913. godine u Sarajevu osnovala etomjeseni
pletasrki kurs. Ovaj kurs na Ilidi kod Sarajeva pohaalo je 7 polaznika iz
bosanskoamakog kraja. Po zavretku kursa, svaki polaznik je dobio jedan
komplet alata (runi alat i kalupi) sa ciljem da vjetinu pletenja korparskih
proizvoda prenese na svoje lanove porodice i druge seljane.
698



Faksimil br. 7. Dionica Srpske banke u Bos. amcu iz 1921. godine.

Ne bi mogla da se nazove ni lokalnom industrijom nego prije
svega malom privredom u dananjem smislu rijei, korparska djelatnost, ali
ona je bila amaka samo po pijaci, ustvari bila je seoska, ponikla u
Grebnicama ili Domaljevcu. Sa mnom je jedno vrijeme u istoj klupi u
osnovnoj koli sjedio Ivan Abramovi iji je otac, inae ugledan i vrijedan
zemljoradnik znao da pravi razne lijepe korpe od vrbovog prua i srijedom,
koja je bila pazarni dan u amcu, iznosio ih na pijacu. Sjeam se dobro da
mi je otac jedan takav njegov proizvod u formi kofera kupio kad sam krenuo

698
Esad Tihi isto. Preuzeto od Mersad Tihi Uslovi i budunost razvoja domae radinosti
na podruju optine Bosnaski amac; Diplomski rad na Visokoj provrednoj koli u
Sarajevu, 1964. godine.

306

u Novi Sad, u drugi razred gimanzije (prvi sam polagao privatno u Sl.
Brodu). Tada u amakim radnjama nije bilo drugih kofera.
699

Zanimljiv je podatak da je u Bos. amcu egzistirala i tamparija J.
Blechl Bos. amac ali vrlo kratko tokom 1930-tih.



Faksimil br. 8 Reklame raznih amakih firmi od poetka vijeka do 1941. god

699
amake novine god. III br. 51 1987. god. Ratko Filipovi Na amac izmeu dva
rata.

307



Slika 29 S lijeva na desno gore: Pero Risti, Mirjana Jankovi,
Mirko Vujani, Ljubomir Brki. Sjede s lijeva na desno: Milan
Jankovi, Dragoslav Risti, nepoznat. Vrnjci 12. 6. 1930. god.

Zanatlije su imale svoje udruenje i svoj zanatlijski dom koji je bio
njihovo okupljalite ali i prostor za kulturne manifestacije. Danas je to
potpuno sruena zgrada Auto-moto drutva u glavnoj ulici prema zgradi
suda. Dom je napravljen dobrovoljnim prilozima zanatlija i graana prije
Drugog svjetskog rata. Uprava drutva i nadzorni odbor udruenja vodili su
evidenciju o svim zanatlijama (majstorima, pomonicima, uenicima), birali
lanove komisija za polaganje majstorskog ispita i brinuli o zatiti interesa
lanova, struke i ceha.


308

Navedimo ona imena i zanatske radnje koje smo uspjeli prikupiti (izmeu
ostalih):
Obuari: Mnogi su se preorjentisali samo na popravku obue
pojavom Bate, a skoro niko na izradu.
Panto Drljaa, Tadija Jeleevi, Mato Dejanovi, Koloman Knopf, Mehmed
Arapovi (ovi prvi se spominju jo za vrijeme Austrije), kasnije dolaze:
Muhamed Softi
700
, Joco Gavri, J oco Doce Tovirac
701
, Mehmedalija
Tihi, Salih Drljai, Anto Jeleevi, Josip Jozo Babi (spominje se 1931-
1939, kod njega je pomonik bio Mihailo Nikoli), Maljcev Danilo, Ibrievi
Mehmed Medo zvani liper, Vukovi Stjepan, Hasan Drljai, Ibrahim
Hadijusufovi, ivan Radi, Stipo Babi, Dragomir Arseni, Ivan Baloh.
Mnogi su zapoljavali egrte i kalfe. Pojedini egrti i kalfe su opet mijenjali
poslodavce. Kod Mehmedalije Tihia dugo su radili kao kalfe: Fehim Smaji
zvani Lula
702
, Suljo uheri, Sabit Hadiavdi zvani Krilan, Muharem
Topagi zvani Konzul, a kao egrti, a zatim kalfe: Selim Tihi zvani
Havla, Husein Bajraktarevi zvani Picija. Ovaj zanat su uili kod drugih
majstora i radili kao kalfe (obuarski pomonici) i slijedei: Horvat Mihajlo,
Husein Kari, Asim i Aziz Grabonji, Subai Osman, Hasanspahi Haim,
Ibrahim Pitoljevi, Anto Keleevi, Rizo Ceribai zvani arac, Husein
Pitoljevi zvani Kundurdija, Safet Drljai zvani Paun, Munib Ibrali,
Nezirovi Demal. Obuarski zanat izuio je i Sulejman Daki, ali je 1931.
godine napustio taj zanat kada je otiao u Beograd i tamo postao poznati
radio-pjeva.
Opanari: stari Stefanovi (umro 1882), Mitar i sin mu Milan
Jovii (izraivao je opanke sline srbijanskim), Hadijusufovi Alija i Ibro,
ivan Radi, Muratovi N. Ibrahim, Branko Stefanovi. Kada je Bata
lansirao gumene opanke oni su takoer dovedeni u nezavidan poloaj,
meutim postojao je dio meu posavskim seljacima koji su nosili kone
opanke.
Krojai: Vremenom i prodorom evropske mode odbacivana je stara
nonja koju su pravili terzije i abadije, a krojai, koji su izraivali odjeu po
mjeri i evropskom ukusu, imali su u amcu svoje modne salone i krojake
radnje i na njihov promet je uticala prodaja konfekcije Tivar odjela koje je
prodavao Mile Markovi. Veliku radionicu, gdje se zapoljavalo dosta
radnika i radnica koji su konfekcijski proizvodili odjeu, otvorio je Ivan

700
Rodom je iz Sarajeva. Radnja mu je bila gdje je sada market Oris. U toj zgradi pola je
bio duan izmia, a pola prostor naprijed ta radnja, a nazad kafana. On je nosio nejednake
cipele, jednu bijelu, jednu crnu da skrene panju na sebe i reklamira se.
701
Izdravao Kosaru, Zoru i Angelu Tovirac dok im je otac bio u Prvom svjetskom ratu.
702
Prozvan Lula koji je ostao zapamen jer je esto pjevao pjesme Branka Radievia , a
posebno pjesmu: Lulo moja, srebrom okovana, zalud si kad nema duhana, a ni para da
kupim cigara.

309

Bonert. Salone su imali: Tomo Popovi, Simo eki, stari Hartman
703
, Anto
Ivezi zvani Horoz, Hasan Zuki, Tamako Franjo, Kosta Drljai,
Petrovi Marijan, Luka Guali, Travanjki Alija, Avdija Redi (kasnije
odselio u Brko gdje je imao krojaku radnju). Krojaki zanat je postao
privlaan za mlade ljude, pa su se mnogi opredjeljivali za njega: Atif Daki,
Safet Repi zvani Petko, njegov brat Mustafa, Nedmija Zuki, Salih
Kapetanovi araf, Galib Zuki, Salih Dervi, Izudin Zuki, Salih
Fitozovi, Mustafa Daki, Kreimir Vrani, Anelo Bulado, Hazim Zuki-
ia, Hazim Hadijusufovi, Rizo Kasumovi-Floki, Adem Hadijusufovi,
Franjek i Ankica Ivezi, Bego Ibrali i Senahid Zuki.
704
te Dragievi
Teodor, Hajrudin Izetbegovi, Suljo Kladnjak, Nikoli Jovo, Omeranovi
Mujo, Husejn Kasumovi, Milan Samardi, Sulejman ahinovi, Savo
anarevi, Soro Boidar-Lazar, Brani Jozo, Nezirovi Sead.
enski krojai: Ana Drljaa, Katarina Popovi, Jovii Vukosava i Dara
(stanovale su u prizemnoj utoj kui do zgrade suda), J elena Tovirac i
Angela Simi udata Todorovi (koje su imala prvorazredan modni salon, kod
njih su radile kao pomonice: Karolina Bulado, Ilduza Zuki, Medica
Tamako, Vikica), Ana Hradek, Antoni Mara, Popovi Bosiljka, Ljubenka
Dragica, Popovi Katica i Smilja (sestre), Gospava i Jovanka Kosti (sestre),
Milica Kladar (imala svoj salon), Smilja Brki. Muslimanske ene koje nisu
nosile odjeu evropskog kroja i koje nisu skinule zar, nego su i dalje nosile
dimije, bluze, zarove imale su svoje krojaice: Zejneba Prci, Fatima i
Demila Muratovi, te njene kerke: Sadeta i Merda.
Samsar: Repi Husejn. Vujani oko,
Kovai: Ivan Maks, Mijo Kolak, J akob Higl, Martin Borbeli (ovi
nekoliko za vrijeme Austrije) dok se kasnije pojavljuju: Radoslav Anti i
kasnije njegovi sinovi Aleksa i Ilija, Bosnar Stjepan (na njegovoj firmi je
pisalo Ispitani kova. egrti su mu bili: Voki Vaso i Stani Josip), Osman
Maarevi, Mijo Kolak (ova dvojica su specijalno i bili potkivai), Osman
Sinanovi, Haim orali, Mei amil, Mei Huso, Mei Haim, Ilija
Nikoli, Tomas Manz, Marko Brani, Sebei Petar, Boko Mlinarevi.
Kovai su bili i potkivai konja i volova.
Kolari: (ovaj zanat su uglavnom obavaljali i kovai): Stjepan
Degmendi, Franjo Vranji, Nikoli Ilija, Tomas Manz, Firinger Gustav i
sin Ivan, Mlinarevi Jovan, Huso Titli, Lovra ovi, Aleksa Anti, Suljo
Biaki, Alija Kapetanovi, J osa Kolar, Stjepan Bosnar, Osman Sinanovi,
Franjo (mu Ilonke Aljma, kasnije bio i pekar), Odobai Ibrahim je bio
kolarski pomonik. Ovo je bio unosan zanat jer je bilo puno konjskih i
volovskih kola.

703
Ili pak (Harfman) imao je radionicu na uglu ulice Sokolske i cara Duana. Njegova ker
Vilma se udala za egrta Franju Tamaka koji je preuzeo radionicu.
704
Esad Tihi, navedeno djelo.

310

Remenari: Risto Jovii, Imbrovi Alojz, Mikula Pavao i sin mu
Vinko, Antun Naki (egrt i kalfa Drago Mijatovi).
Terzije: Jusufovi Mesud, Mii Dimitrije
Abadije: Dimitrije Mii, Radosavljevi Dragan, Suljo Mufti,
Mehmed Mufti, Mesud Jusufovi.
Bavari: Anton Distler, Stjepan Bosnar.
Pinteri: Ilija Antunovi.
Kazandije: Tomi Vasilije sa braom Svetozarom i Duanom.
705
i
roakom orom. Oni su izraivali najvie kazane za peenje rakije. Ovim
zanatom se bavio i Mihajlo Iki.
Zlatari (kujundije) i asovniari: prvi poznati zlatar i urar u Bos.
amcu je izvjesni Neugebauer
706
, Rudolf Slovenac (urar), Jovo Jakovljevi
(kujundija, umro u logoru Arad), Mihajlo Iki
707
, Pero Kneevi
708
, Tomo
Novosel
709
, Armin Rozencvajg
710
(sajdija), Daniel Schnek (sajija). Posle
rata Abaz Dugi i Josip Malnar.
Fotografi: foto Kori (prvi amaki fotograf, odselio u Travnik),
Samardi Vladimir i kasnije mu sin Ljubomir (kua do kue Filipovi
Ikonije i Ilije, te kue Stanka Vukosavljevia), Mehmed i Razija Kuki,
Aleksa Anti (amaterski).
Zidari: David Tot, Marinko Milanovi, Ibrahim Smaji, Osman i
Sulejman Topalovi, Alija Kuni, Sulejman ehi, Stanko Vukosavljevi,
Pavo Matuzovi, Antunovi Ilija, Porobi Mujo, Fejzo Kovaevi, Petri
Marijan,
Moleri: David Tot, Franjo Andres, Mio Leder, Milan Petrovi,
urevi Jovo,
Bravari: uro upovi, Franc Sedlaek, Jelisija Risti (umro 1901.
godine), uka Drai (popravljao je i motorna vozila), Pajo Ili, Pao
Tokali, Franjo Kovaevi, Jefto Ilini
711
, Novak Nedi, Jovo Jeremi,

705
Starinom iz Crne Gore. Vaslije je oenio Danicu, Duan Daru Tanasi ker trgovca
sijenom Jove Tanasia, a Svetozar je umro mlad.
706
Imao je enu i sina. ena je bila iz Beravaca. Rastanu se i ona u Zagrebu ui za babicu
kod prof. Franje Durst-a dekana Med. fakulteta, a asistent mu je dr. Delalija koji je oeni i
presele se u Osijek. Imali ker Gordanu.
707
Iki (Milana) Mihajlo roen 1903. godine u selu Pilice, optina Zvornik. Avgusta 1941.
godine otjeran u logor Gospi i ubijen. Uporedo sa njim radila i ena mu Jula ro. Petrovi
koja ga je zamijenila kao kujundija.
708
Urar i draguljar Vlaka 70, Zagreb (kako je pisalo na njegovim reklamama u Zagrebu
gdje je odselio iz Bos. amca). Bavio se i optikom.
709
Tomo Novosel zlatar, urar i optiar Bos. amac 1929. godine
710
(1896-1941) otjeran u logor Gospi, gdje je ubijen. Doao je iz Slavonije. Radnju mu bila
kod zgrade Ispostave, ulaz od strane sreskog zatvora,
711
Firma Jefto Ilini bila je poznata kao tausendkunstler tj. firma sa 1. 000 zanata.
Osnovao ju je Jefto Ilini iz sela Miloevca. Zanat je zavrio u Beu gdje se oenio sa
Jozefinom Buchberger. Firma se bavila: pukarskim, bravarskim, kovakim zanatima,

311

Dominik Bulado, Babi Mijo. Kod Paje Ilia ovaj zanat su uili: Anto Maji,
Pejo Petri iz Pruda i Bulado. Kod drugih su uili: Sari Anto, Sebei Pero,
Kolak Ivica, Arapovi Husein, Hodi Zaim, Ostoji Nedo, Agati Tunjo,
Babi Lovra, Dananovi Hasan, Arapovi Suljo, Kolak J osip, Aco
Bumbulovi.
Sarai: Tomo Popovi, Aleksandar Dragin,
Limari: Franjo Velhner, Ivan Knebl, Franc Hieber, Jovo Ostoji,
Sulejman uki, Topalovi Mehmed, Boko Dragievi, Mujo Begi. Ovaj
zanat su uili: Ramiz Tihi i Nedad Zuki.
Uar: Grga (Antuna) Martinovi (radnja u glavnoj ulici). Ovim
zanatom se bavila i njegova supruga Anka,
Voskar: Branko Stoji, Sulejman Kari,
Tapetar: Antun Naki,
Sodari: Milo Nikoli, Salihovi Avdo, Simo Petrovi (porijeklom iz
Brkog, a nakon njegove smrti posao je nastavila supruga Kosara roena
Babi), ovom vrstom proizvodnje sode, soda-vode, krahera bavio se i
Stjepan Rittermann (apotekar).
Sedlari: Ivan Friebel,
Koritari: Mitar Stankovi,
Mlinari: Ivan Babusek, Pavi uro, Pavi Stevo, Kljaji Tadija,
Mizrahi Aron, Martin Pavi, Kljaji uro (mlinarski pomonik), Pupevii
(iz sela Tursinovca, na Savi), Mijanii (iz sela Pisara, na Bosni), Sudarevii
(sa slavonske strane, na Savi).
Laari: Baji Osman, Odobai Husejn, Meranjkovi Ahmo,
Pomakovi Ibrahim, Begi Mujo,
Dimnjaari: Milorad Gulanovi (profesionalni dimnjaar), naslijedio
ga njegov egrt Paloek Drago, Mustafa Krpi (amaterski se bavio).
eirdija i bojadija: Mikula Mihalj zvani Mijo,
Pletari: J akov Striker,
Pelari: stari Karlo pachman, Valerijan Rittermann zvani Pipika,
Anto Petrievi,
Mlekadije: porodica Bulado,
Soboslikar i naivni skulptor: Anto Jeleevi,
trikeri: Dobrila i Danka Stoji (imale svoju mainu za izradu
dempera i ostalih predmeta od vunene tkanine).
Liciteri: Branko Stoji,

graevinskom bravarijom, gra. limarijom, mehaniarskim radovima (popravkom parnih
maina, traktora, vralica, ivaih i pisaih maina), odravala je eline kase u bankama i
kod trgovaca i jedina ovlatena u gradu da dri kalauz (uz pismenu dozvolu optine). Ovaj
zanat su kod njega uili njegovi bratii: Spasoje i Ostoja Ilini, te Atif Zuki, Suljo
Zurapovi, Tomislav Buratovi i Stojan Mitrovi.

312

Kolaari i poslastiari: Branko Stoji (on je imao kolaarsko-
licitersku radnju u ulici preko puta stare pravoslavne crkve u kui u kojoj je
stanovao sa svojim kerima. Izvjesno vrijeme je drao prodavnicu u ulici na
zapadnoj strani dananjeg parka), Mustafi Haim i sin Mustafa, Jusufovi
ukrija i sinovi: evkija i Ferid, Krpi Meho, Mustafi Hamid, Ethemovi
Husejn, Avram Tati i sin Todor (sa suprugom Milkom), Junuzovi Jusuf,
Mustafi Husein.
Sladoledije: ukrija Jusufovi, Mustafa Mustafi zvani
Mustafica, Hamid Mustafi, Dimir ehapovi, Huso Junuzovi, Alija
ehapovi, Husein Ethemovi, Avram i Milka Tati, Orijent slastiarna i
bozadinica vlasnik Alija Pehlivanovi zvani Kurdalija, Smail
Kapetanovi,
Do polovine etrdesetih godina u Bosanskom amcu nije postojala
poslastiarnica kao lokal, nego su poslastiari svoje proizvode spravljali u
kuama i prodavali ih na improvizovanim prodavnicama. Neki od njih
Hamid Mustafi, Haim i Mustafa Mustafi pravili su i prodavali sladoled,
ali je najpopularniji bio Dimir ehapovi, koji je sa braom Alijom i Suljom
doao iz Albanije poslije Prvog svjetskog rata. On je u svojim, veoma istim
i uvijek svjee u bijelo obojenim kolicima, sa sjajnim mesinganim
poklopcem i mesinganim zvonom iao kroz mahale i zvonom privlaio djecu
da kupe njegov sladoled u raznim bojama. Za odrasle je mutio koktel od
sladoleda i limunade koji se zvao mi-ma. Todor Tati je svoja
sladoledarska kolica vozio po ariji i pijaci, a Hamid Mustafi je stajao
ispod kestena, na putu od glavne ulice ka keju. Prvu modernu
poslastiarnicu, sa moderno ureenim lokalom i irokim asortimanom
proizvoda otvorio je polovinom etrdesetih godina ukrija Jusufovi.
712

Prodavao se i orijentalni napitak salep, njega je prodavao ulini prodava
Hamid Mustafi. Kod ovih poslastiara se moglo dobiti sve to se na
Orijentu svsrtava u slatki, te salep koji se pio vru. Sladoled se pravio u
posudi postavljenoj u abar sa ledom i okretalo se rukom.
Batovani: Franjo Langer (prodaja rasade, sjemena, ubriva, a u
jesen je sezonski bio mesar), Ivo Stani, Damjan Feldbat
713
(profesionalni
batovan),
Posluitelji: Bogdanovi Simo, Mustafa ehi, Blagojevi Krsta.
Testerai: Skoibui Pero, Mei Avdo,
Lonari: sezonski dolazili Makedonci i Babogredci.
Automehaniari: uka Drai, Mijo Babi,

712
Esad Tihi, navedeno djelo.
713
Preminuo 3. avgusta 1918. godine u 53. godini ivota, imao suprugu Anku i sinove i
keri.

313

oferi: stari Karlo pachman, Odobai Mehmed, Kasumovi
Mustafa, Vrani Franjo, Branko Vukovi, Kapidi Hakija, Nezirovi
Ismet,
Otrai noeva: brani par bez djece (stanovali u Ljubiia kui)
pred rat proglaeni za njemake pijune.
Precizni mehaniari: uka Drai, Pajo Ili, Mijo Babi, Branko
Vukovi, Jefto Ilini.
Strojobravari: Nedi Novak, Mijo Babi, Grki Vaso, Babi Lovro
(strojarski pomonik.)
Mainisti: eli Meho, Sari Anto, Jovo Jeremi zv.igo.
Tehniar: Kuteljev Ivan.
ivoder: Petri Mato,
Duner: Vukovi Omer,
Pralja: Smaji Zarifa, Vukovi Danica,
valja: Topalovi Ana,
Tkalja: Devahira Tihi, Safija Dedi, Esma eri,
Podvornik: Saraevi Mujo, ii Jusuf, Nezirovi Dervi
(umirovljeni), Mujo H. Abdi,
Radio tehniari: Dragoslav Risti (popravak radio aparata), Oto
Bandl (amaterski popravljao i satove).
Graevinski poduzetnici: Arno v. Sartory, Hakija Hasanefendi.
Artista (profesionalni): Tamburija Arif
714

Frizeri i brijai: Lazo Petrovi (kasnije odselio u Pariz, te Monte
Karlo), Reichenauer Hubert
715
, Vojin uri (brico), Dervi uheri (brico),
Husein Zuki (brico), Mato Blaevi
716
(frizer i brico), Husein Subai,
Branko Popovi, Vajzovi Mustafa (brico), Teodor Toa Dragievi,
Azem Zaimovi (brico), efko Prci (brico), Beir Fitozovi (brico).
Sredinom etrdesetih godina u gradu je otvoren moderan frizerski salon, iji
je vlasnik bio Huso Subai. Tu se pravila trajna, gvozdena i vodena
ondulacija, a za mlae djevojke bubi-kopf frizura. Kasnije je salon od
Subaia kupio i preuzeo Branko Popovi. U njemu su, kao frizerke, radile
Esma Foakovi i Micika, koja se udala za Mirka Vujania.
717

Kao brijaki i frizerski pomonici radili su: Kati Nikola, Zaim Smaji,
Daki Fehim i Ahmet, uheri Ago, Boko Dragievi, Ibrahim Pitoljevi,

714
Djed glumice Rialde Kadri poznate iroj publici po ulogama Marije iz serije filmova
ikina dinastija.
715
Na natpisu iznad njegove radnje je pisalo: Trajna i eljezna ondulacija R. Hubert.
Pomonici su mu bili: uro Mik, Marija Micika Vujani, Ankica Leder, Berta.
716
Kod njega je radio kao brijaki pomonik njegov brat Franjo Blaevi, koji se odselio za
Brko, da bi 1939. godine tamo postao urednik Zanatlijskog glasa organa izlobenog
odbora i prosvjetnog odsjeka pri Udruenju zanatlija u Brkom.
717
Esad Tihi, navedeno djelo.

314

Ferid Prci, efik i Atif Vajzovi, Radovan ori, Ibrahim Harinovi,
Salkan Kari, Mika Paradik i Kadir Banjanovi.
Stolari: Stefan Krsnik, oro Mikii, Ivan Stvori, Simo i oro
Krstanovi, Sulejman Dervi, Karlo pachman sa sinovima Karlom i
Oldrihom Orikom, Dervi amil, Hadikadi Uzejr, J ovo Palenica,
Marko Puti, Stanko Risti (porijeklom iz sela Tramonica), Hasan
Bajraktarevi zvani Patljak, Salkan Tiri zvani Rupar, Murat Tabakovi.
Kao stolarski pomonici su radili: Salih ehi, Faik Grabonji, Jovo Erleti,
Duan Palenica, Meho Tabakovi, Joco Bogdanovi, Bogdanovi Rado,
Safet Nezirovi. Oni su pravili moderan namjetaj (stolove, stolice, ormare
itd.) ali su obavljali i graevinske radove: vrata, prozore i okvire. Imali su
svoje maine, cirkulare i alate.
Staklari: Murat Tabakovi, amil Dervi i ostali stolari.
Mesari: J osip Ki, Muharem Bajraktarevi, Mehmedalija Aganovi
zvani odan, Hasan Galibovi, J akob traub (prodavao samo svinjsko
meso), Pero Sudarevi (samo svinjetinu), Fehim i Smajo Bajraktarevi,
Salko Bajraktarevi zvani Bao, Haso i Ibro Alatovi, Dedi Redo i sin
Husein zvani Sele, Halilovi Ibrahim zvani Mraor, Lovai Stevo,
Vujani oko, Franjo Langer, Ivica tirba (njemaki zarobljenik, brat od
ene Franje Kovaevia). Mesarski zanat su uili pomonici: Tabakovi
Hasan, Topagi Mesud, Radovan Stoji
718
, Ivan Cico, Kati Ilija, Nikola
Stavri, air Peleevi
Kobasiari: prvi prodavac kobasica i virli bio je Rado Stoji, ija je
radnja bila ispod zgrade ispostave u glavnoj ulici, posle njega su mesnice
svinjskih proizvoda otvorili J akob traub, Pero Sudarevi, Franjo Langer
Pekari: meu prvim pekarima se spominju Pero uri (1861-
1917)
719
, Trifko orevi (porijeklom iz Brkog), Ivan Kutuzovi, Gali
Niko, Dimo Jakovljevi, Ivan-Iva Mrkonji, J ovo Mihajlovi, Mihajlo
Mihajlovi, (sitno pecivo), Risto Jakovljevi (uveo je nove proizvode kifle,
perece, kajzerice i sl.), Aleksandar Leko Petrovi (zvani i Leko
Makedonac. Doao iz Makedonije. Pravio specijalnu vrstu velikih
hljebova 2-4 kg. Koji su imali tvrdu koru i mogli se dugo odrati svjeima.),
Ivan Ruic (vrlo moderna pekara), elija Luka, Stavri Jovo, Sejdi Ahmet,
Omeranovi Muharem, Petar Petrovi, ivkovi Cvetko, Ati Junuz, Kadi
Enes, Dujmui Ivan, Mirko Popovi
720
, Mehmedovi Suljo, Vlajko
Stojanovi, onti Hamid, Mrkonji Anto i brat Petar (sitno pecivo,
stanovali preko puta katolikog groblja), Avdija Arslanovi, Aco Nikoli,

718
Brat licitera Branka Stojia. Radova se odselio 1937. godine u Zemun.
719
Porijeklom iz Livna, sa suprugom Katom (1866-1924) odgojili Anku Ivandi (1900-
1941).
720
Umro vrlo rano. Ostavio iza sebe suprugu Bosiljku krojaicu koja je stanovala u ulici
Nikole Tesle br. 110.

315

Firinger Anto, Deri Vjekoslav, Dujakovi Marko (odselio u Odak).
Pekarski pomonici su bili: Zaim Zaimovi, Haim Prci, Osman
Omeranovi zvani Biberanko, Mujo B. Bajraktarevi zvani Mali,
Abdulah Tihi, Nedi Todor, Mei Osman, Goji Slavko, Petrovi oko,
Baboselac Luka, Sadik Skenderovi, Duan Novakovi.
Aije: Ibrali Husein, Bobi Salih zvani Jarac, Sejdi Bego,
Halilovi Bego, Halilovi Ibrahim, Ibrali Ibrahim
721
, Ibrali Hasib, Avdija
Arslanovi, Kuburi Bego. Izvjesno vrijeme ovim zanatom se bavio i Alija
Kladnjak.
evapdije: Hasan Tihi zvani Togo (radnja mu je bila u nizu
lokala od glavne ulice prema keju), Avdija Arslanovi (pravio je evape koji
su bili dugi 8-10 cm, te je muteriji za doruak bilo dovoljno da uzme samo
2 evapa.), Sejdi Ahmet, Muharem Omeranovi, Hamid onti zvani
onto. Poto su se ovim poslom obino bavili kako vidimo sami pekari
oni su i prili i prodavali ribu kao napr. Hasan Tihi, te sitnu ribu pekar
Muharem Omeranovi.
Burekdije: ehapovi Sulejman.
Ugostiteljski objekti: Kafane su u to vreme prodavale samo crnu
kafu, aj i erbe. Nije bilo stolova i stolica, ve oko zida ilte (klupe), na
kojima se obino sedelo skrtenih nogu. U zidu je bilo udubljenje gde se
loila vatra i na ari pekla kafa. Kafa se nije mljela, ve se u jednom
drvenom trupcu tucala. Kafa se sluila u bakarnim i mesinganim
dezvicama, a pila se iz fildana. U to vreme crna kafa se mnogo pila po
duanima, svaki gazda radnje je preko dana naruivao za sebe i muterije
oko dvadesetak kafa.
722

Postojala je i podjela meu ovim ugostiteljskim objektima na: kafane, krme,
birzhause, mehane, gostionice, birtije i sl.
Gostionice: Nikola Nikoli
723
, Nikola Kovaevi (toionica pia),
Risto Mii
724
(Anani) Simo oki
725
(kasnije i njegov sin Simica, koji je

721
Nalazila se uz Skenderov han. Stari Ibrahim u bosanskoj nonji, spremao je veoma
ukusna jela bosanske kuhinje, iji je prijatan miris mamio goste. Kod njega su bili
pretplaeni na hranu mnogi trgovaki pomonici, zanatlije, inovnici i drugi. Esad Tihi,
navedeno djelo.
722
Savo Stavri, navedeno djelo.
723
Sarajevski list br. 113 od 22. septembra 1889. Stranci u Sarajevu. HotelEvropa: 19.
septembra Nikola Nikoli, gostioniar amac.
724
Supruga mu je bila Joka koju su svi u amcu zvali Ananika. Risto Mii (tada
trgovac) je 1904. godine dao 2. forinte kao pomo za zabavu Prosvjete u Tenju jer je
porijeklom iz Tenja.
725
Gostionica sa velikom salom i separeom u ulici prema stadionu, poslije njega ju je drao
Jusuf Doljani, pa Alija Repi.

316

otiao u Beograd i postao uveni pjeva), Pero Erleti, Branko Malinovi
726
,
Levi Elorc, uro Petkovi, Samardi Tomo, Nikola Buratovi (u glavnoj
ulici. Tu se toilo dobro dalmatinsko vino), Marko Tati, Vojislav Vasi,
Andrija Sopek
727
, Duan Grkavac (gostiona i kafana Korzo u ljetnje
mjesece ispred te gostione iznosili su se kartaki stolovi), Cvija Rui (na
uglu ulica to vode prema stadionu i damiji), Jusuf Doljani, Faik
Izetbegovi
728
, Markezi Danica, Grgi Ivo, Levi Netika
729
(sa sestrom
Klarom drala je gositonicu Dvije golubice), ernov Ana, Mustafa
Alibegovi, Mikii Mara (nastavila je posao od svoga mua Vase), Tereza
Pepi (otvorio ju je njen mu Marko Pepi), Mehmed Fitozovi, Petar Gaji
zvani Pjevika
730
, takoer meu najstarije gostione (krme i mehane)
ubraja se i ona od Riste P. Ristia (koji je umro 1893), Petra Dimitrijevia
(gdje je sada hotelska bata. Dole je bila ta birtija sa kartakim stolovima.
Poslovoa Joco Dimitrijevi), arko Dimitrijevi (kasnije je tu gostionicu
preuzela Mileva Erleti), Levi Estera
731
, Bulado ordano (birta),
Vukadinovi Milan
732
, Ibrahim Muratovi
733
, gostiona Srpska kruna
734


726
Supruga Milica je nastavila da radi kao krmarica, a posle njen sin Boro Malinovi u
ijoj su se gostioni na obali Save na poetku dananjeg keja okupljali ribari, skeledije,
obalski radnici i alasi.
727
Pred rat se iz Slavonije koji je na mjestu dananje zgrade ukrije Izetbegovia otvorio
gostionicu.
728
U ulici pored Save, jedno vrijeme u zajednici sa Demalom Taslidiem. Faik je posle
rata dugo godina bio direktor hotela.
729
Gostionica se nalazila u blizini pijace do starog hotela i sokolskog doma. 1. 9. 1942.
godine ustae su ih otjerale u J asenovac gdje su ubijene.
730
(1846-1930) bivi srpski uitelj i ugledan graanin koji je imao dosta zasluga u gradu,
izmeu ostalih cio Prvi svjetski rat je obavljao dunost pojca u crkvi besplatno otuda mu i
nadimak. Birtiju je drao kod pravoslavne crkve. Imao je suprugu Anku roenu Miloevi
(1868-1932).
731
Udovica trgovca Davida Levija. Sa sinom Mariom koji je bio krmar drala je posle
smrti mua gostionu i kafanu do Dujia dvorita u gl. ulici. Seljaci su tu ostavljali svoja kola
i kod nje ili na jelo i pie. Imala je sina Sadija trgovca i kalupdiju fesova (odselio za
Smederevo) i jo sinova Janka, Morica i keri. Moric je bio najmlai.Vjeito me davao u
Kerempuh. To je neki aljivi list-novine, koje su izlazile u gradu.J elena Tovirac, isto.
732
Porijeklom iz Prijedora. Umro 1928. godine. Najprije bio trgovac. ena mu Ljubica
roena Soraji kasnije drala tu gostionu. Imao je i brata Stojana Stojku Vukadinovia
trgovca, koji je preivio logor Arad. Posle je ta gostiona pripala Teodoru Tatiu (1871-1952)
iz sela Novi Grad, njegovom daljnem roaku i kasnije egzistirala kao gostiona Tati.
Gostiona bila preko puta Dujia kue, iza starog duana Stavria, prema poti, prije
Ispostave.
733
U njegovoj gostioni i kafani sve do njegove smrti 5. maja. 1942. godine besplatnu
ishranu (imaret) i smetaj (musafirhana) imali su amaki beskunici i siromasi: Sreko,
Halil Guo, Smajo i J oka. Nalazila se u dananjoj ulici Majke J evrosime. U taj objekat su
dolazili narodni guslari i tamburai sa argijama.
734
Zgrada je bila vlasnitvo izmia nalazila se do Grand hotela. Bila je dugaka zgrada u
slovo L. Izdavana je u zakup. J edno vrijeme je drali J evreji Isidor i ua. Iza te zgrade je

317

Kafane: Jusuf Bajraktarevi (nalazila se pod Savom jo od
austrijskih vremena, od pradjeda mu Mujage Omeranovia), Meho
Hadialijagi, Ahmet Hasanspahi, Salkan Kari, Omer Nali je drao
Bosansku kafanu, Hasan Zaimovi
735
, Ibrahim (Mehmeda) Subai a prije
toga mu i otac Mehmed
736
, Demal Bii (ta kafana je imala dva izlaza u
dvije razliite ulice), Krstanovi Jovanka, Alija Alajbegovi
737
, Bradui
Otilija, Kasim Kasumovi, tranagari Mijo (u glavnoj ulici), Tihi Hasan,
Hasan Pitoljevi, Pehlivanovi Fahir, Fisovi Ibrahim (drao kafanu
Kierethanu), anarevi Luka, Ibrahimagi Husejn, Zajimovi Salko
(Salih), ivan Mali (u glavnoj ulici), Mustafa Skei, Mihajlo Mihajlovi
(kafana sa kuglanom i ljetnom batom i stalnom ciganskom muzikom i
pjevaima, u glavnoj ulici pred mostiem koji vodi ka rijeci Bosni). Kafanski
pomonici: Hurti Hasan. Konobari: Feti Mustafi (radio kod Duana
Grkavca), Salih Tiri mijenjao je gazde.
U kafanama se toila kafa i ostala bezalkoholna pia, a kasnije i alkoholna.
One su bile centar drutvenog ivota, u njima se pilo, pjevalo, zabavljalo i
tugovalo kao i svuda u svijetu. U nekima su odravani i politiki skupovi. U
nekima je bila stalna muzika, gdje su pjevale pjevaice. J edna od prvih
kafana je bila Bosanska kafana u glavnoj ulici, u nekadanjoj zgradi
Komiteta, dole su bile trgovine a gore ta kafana.
U svim gostionama, krmama i birtijama postojale su liste pijanaca, kojima
je bilo zabranjeno toiti alkohol, radi svaa, tua ili pak naredbe optine.
Kafa prena u iovima, tucala se u trenjevoj stupi sa gvozdenim obruom.
To se radilo mesinganim tukom, koji je imao okruglo i ravno dno.
Kafa je kod svakog kafedije tucana u manjim koliinama odjednom 1-2 kg,
koliko je iznosila jednodnevna ili dvodnevna potronja. Poznato je da je taj
posao dugo obavljao Medo Ceribai-Hati, stric Mehe Ceribaia, a poslije
njegove smrti Halil Guo, doseljenik iz nekog sela kod Gradaca. Gotovo
sve amake kafane nalazile su se na mjestima sa lijepim pogledom. Sve su
bile u centru grada.
738

Veliki ugostiteljski objekti su imali muziku sa pjevaima, a u manjim su bili
solo svirai koji su i pjevali. uveni su bili harmonika Fejzo iz Modrie,
Daut Efendi iz Odaka. Hotel je imao svoju stalnu i gostujuu muziku.
I pored ovakve ponude amani su odlazili preko rijeke Save u Slavonski
amac u ugostiteljske radnje Flektajna i Kovaevia, a kad god se ilo u
Osijek posjeivan je hotel Rojal.

bio ulaz u dvorite hotela, a drugoj strani desni zgrada enske strune kole. U neki
izvorima ova gostionica se spominje i kao Zlatna kruna.
735
Iza te kafane je bilo dvorite gdje su seljaci koji su dolazili na pijacu ostavljali zaprege.
736
Na raskru stare itne pijace i ulice koja vodi ka damiji.
737
Kafana se zvala Beograd. Tu se okupljala napredna omladina: Mito Tovirac, Hajro
Izetbegovi, pa i Mitar Trifunovi-Uo je dolazio i to vie nego kod Hasana Zaimovia.
738
Esad Tihi, navedeno djelo.

318

Hanovi: prije pojave modernih hotela jo za vrijeme Turske u amcu
je postojao han. Han je bio na zalasku svoje popularnosti. Prvi han kako smo
vidjeli spominjao se jo za vrijeme Protine bune. Oni su bili i ostali obiljeje
turskog doba. Bio je to objekat pored same damije i javne esme (na mjestu
nekadanje Islamske vjerske zajednice), pripadao je damiji i zvao se
Damijski han koji se svake godine izdavao pod zakup putem licitacije. U
hanu je radio Husein Ibrahimagi-handija. Dugo vremena njegov zakupac
je bio Salih Skenderovi, pa se han po njemu zvao Skenderov han.On je
posjedovao jednu veu prostoriju sa drvenim klupama, gdje su prespavali oni
koji su morali ostati u gradu na konaku, uglavnom radnici i seljaci iz
udaljenih mjesta i sela, gostiona i kuhinja. Uz han je bilo prostrano dvorite
u kojem su gosti ostavljali svoje zaprege i tala. Han je bio otvoren cijelu
no i dan. U zimskim noima, u njemu su se okupljali putnici koji su ekali
da sa skeledijama pou preko Save i stignu u Sl. amac na voz, koji je
polazio u 4 sata ujutro. Pored hana bio je bunar, te bunar za konje i volove.
ak su od Graanice ljudi dolazili za pazarnih dana da bi prenoili. Han je
imao odio za ljude i za stoku. amaki han je bio kombinacija trgovakog
hana i hana uz puteve. Han je bio dupke pun za godinje vaere ili sajmove.
Do 1868. godine kafa u hanovima se nije mljela i prila, nego se kupovala
proprena i istucana u avanu.
Vakufi nisu drali hanove u svojoj reiji, nego su ih izdavali pod zakup.
Handija je radio i zaraivao samo toliko da je mogao plaati kiriju i
izdravati porodicu, a vakufi su tom kirijom odravali u prvom redu zgradu
hana.
739

Drugi han nalazio se na mjestu daare pod Savom, a drao ga je Hasan
Tihi, trei han je bio u Dujia dvoritu u glavnoj ulici.
Hoteli: Dolaskom Austrije u amcu se javljaju i prvi hoteli koji su
bili u to doba moderni ugostiteljski objekti, kada su jo postojali primitivni
turski hanovi i orijentalne aije. Do tada su samo neke kafane imale
musafir odaje gdje su odsjedali putnici namjernici.
Kao prvi hotel u gradu se 1898. godine spominje Hotel Kovaevi iji je
vlasnik bio Stevo Kovaevi koji izdaje 5 soba za prolaznike. 1907. i 1912.
godine Gasthaus Stevana Kovaevia ima deset soba, a 1914. godine ima
etiri prolazne sobe. Spominje se i izvjesni J oseph Adamec. 1907. godine
javlja se novi ugostitelj Ignac Kraus koji ima tri sobe, iji broj nije
poveavao ni do 1918. godine. 1914. godine javlja se i novi ugostitelj David
Levi koji ima etiri sobe.
740

Prvi veliki i moderan hotel sagraen je 1912. godine u glavnoj ulici
iji je vlasnik bio Simo Daki. Ve 1913. godine hotel se reklamira kao
GRAND HOTEL DAKI BOS. AMAC. Prepruuje se putnicima. Na

739
Hamdija Kreevljakovi Izabrana djela II Veselin Maslea, Sarajevo 1991. godine.
740
Bosnisher Bote 1898-1918.

319

raspolaganju stoji 20 elegantno najmjeetnih soba, te restauracija sa
ukusnim jelom i piem. Stanica automobila i koija. Posluga brza i solidna.
Elegantna kavana i kuglana. Prepuruuje se TEFAN KISS. (1913). Danas
je to stari hotel, dok je novi sagraen na mjestu poploane ljetne bate sa
popularnim podijumom za ples. Grand hotel je u prizemlju imao jednu veu i
jednu manju salu i kafanu sa kartakim stolovima, kuhinju i bife, a sobe su
bile na spratu. Bio je stjecite bogatog i uglednog svijeta koji su mogli
plaati visoke cijene usluga. Kako vidimo hotel je izdavan u zakup i prvi
zakupac je bio Maar tefan Kiss, koji je bio oenjen sa Karolinom Kiss iz
Sarajeva, koja se udala za Milorad Milan. Markovia iz Tuzle, zakupca
hotela sve do rata. U meuvremeni zakupac hotela je bio i Ignac Kraus
poznat kao hotelijer Kraus. Za vrijeme NDH hotel su vodili Mato Blaevi i
supruga Regina. Simo Daki je hotel prepisao na svoju suprugu Jelenu.
1917. godine zgrada se vodila na Milevi Radeti supruzi Jove Ljubiia, a
1929. godine kupio ju je Kosta Panti, bogata iz sela Brusnica, optina
Odak.
Kafanu i moderan bife u hotelu do 1941. godine drao je Milan Markovi.
Hotel je imao stalnu muziku, ali i muziku sa strane. Poznati su bili Braa
Stoji
741
iz Modrie. Aleksandar, Vojko, edo
742
i Lazar Stoji, sinovi
modrikog gostioniara Marka Stojia. Sa njima je svirao harmonika J oco
Tovirac iz sela Tiine. Orkestar je nosio bijela salon odijela, sa leptir
manama, a u sezoni je svirao po banjama i u Beogradu.
Hotel je imao odvojene funkcionalne sobe za spavanje sa krevetima i
posteljinom, veliku akustinu salu za goste, moderan retoran, pozornicu za
muziku, novi nain posluge za stolovima, i jela iz Evrope. Gost je u sobi
imao sve neophodno. J ela su bila kuvana ili po narudbi.
Grand hotel, koliko sam uo, otvoren je 1900. godine. Bila je tu jedna
glazba. Zvali su tu glazbu po toj pjevaici Crna rua. Mu Miko i ostali
muzikanti.Crna rua je bila na glasu, gdje ona bude u hotelu to je dobro.
Krupna ena. E sada njihov cimbalist, neki andor kae, a navratie ga da na
cimbalu odsvira Perzijski mar. Bio je pun hotel. On poeo da svira, cijela
sala je utke sluala, tako je to ugodna melodija. Kada je zavrio ree: Ovo
sam ja svirao 1900. godine na otvorenju hotela u amcu. Taj isti andor,
tada je bio mlad, a kad sam ga ja sluao imao je 60-70 godina.
743

Gosti hotela su bili trgovaki putnici koji su nudili svoju robu, te jednom
godinje oficiri koji su dolazili radi regrutacije.
U hotelu su bili konobari: Mehmed-Medo Tabakovi, Marko Kiki-Marki,
Aleksandar Burkanovi, Stanar Marko, Misiraa Pavle.

741
Bili su uveni u to doba. Rod su bili sa Dobrilom i Dankom Stoji i Ankom Mali iz Bos.
amca.
742
lan KPJ. Uhapen od strane Nijemaca u poetku rata i odveden u logor gdje je ubijen.
743
Ibrahim Hadiavdi, isto.

320

Hotel Posavina nalazio se u dananjoj kui porodice Atifa Dakia.
Hotel je bio u vlasnitvu Alibegovia. To je zgrada pored spomenika sa
imenima poginulih osoba u proteklom ratu i biste narodnog heroja Pere
Bosia, te zlatarske i urarske radnje brae Malnar prema rijeci Savi. Hotel je
imao nekoliko soba na spratu, u prizemlju malu salu i zagraeni hladnjak.
Njegov zakupac je jedno vrijeme bio oro Krstanovi. Poto je imao dobru
kuhinju i jela kod njega su se mnogi samci i inovnici pretplaivali na
ishranu. On je tu drao i kafanu pod nazivom Garo to je nadimak
Krstanovia. Poslije njega zakupac je bio Nikola Buratovi. Konobari u
Posavini su bili: Stojan uri, Slavko ebedi, Ignjo Drini, Mirko
Pisarevi i Zarije Radulovi (poslije Drugog svjetskog rata direktor poznatog
beogradskog hotela Majestic).
744

Pivnice: u gradu nije bilo proizvodnje piva nego se radilo o
pivnicama i skladitima piva. 1912. godine se spominje veliki Depo za pivo
sarajevske akcione pivare Dionika pivovara u Sarajevu. Depositura u Bos.
amcu koju je drao Valerijan Rittermann. Prodavao je eksportno pivo. uto
i crno pivo u buradima i bocama.
Te iste 1912. godine se spominje i Brodski depo pive firme Braa
Dombovi
745
iz Sl. Broda. Jakov Laki B. amac imao je skladite
sarajevskog piva.
Skladite piva, ali i pivnica, nalazila se u blizini stare pote. Drao ju je
Franjo Balog porijeklom iz Austrije sa suprugom Rozom. Imali su sina
Antona koji je nastavio posao. Balogovi su imali i ker Micu Balog-
Gavrilovi
746
. U pivari su radili Stevo Mikula, Anto Maji, Tereza Pepi
(izvjesno vrijeme. Stara Balegovca joj je bila tetka, a Tereza je bila udata za
Marka Pepia optinskog podvornika koji je misteriozno nestao u Savi
1935/36), amil Hopi rodom iz Prijedora (oenio Eminu Kiki iz
Gradaca, sestru knjievnika Hasana Kikia). Uz skladite se nalazila i
ledara za pivo.
Pored svih ovih zanata i objekata treba spomenuti da je u Bos. amcu
postojao organizovan i najstariji zanat tj. Javna kua ili u narodu zvani
kupleraj. Nalazila se u dijelu grada Donja Mahala, pored drveta topole na
mjestu nekadanje Bosankine trgovine u tom dijelu grada. Zgrada je imala
uveno crveno svijetlo tj. fenjer na ulazu. U tom objektu se osim bludnih
radnji pilo, plesalo, sviralo i pjevalo. Takav objekat je od optine morao
imati posebnu dozvolu za toenje alkohola i muziku. Vlasnik je morao

744
Esad Tihi, isto.
745
Tvrtka David Dombovi nastaje 1898. godine, a sama pivara 1870. godine. Kad je firma
Dombovi kupila pivaru, vozilo se pivo kolima iz te tvornice u Derventu, Poegu, akovo i
Bos. amac (podatak iz 1925). Firma je prodala ovu pivaru Sarajevskoj pivari. Brodski
kalendar 1989. godine.
746
Prvakinja osijekog HNK. Detaljnije u prilozima.

321

bludnice voditi redovno na ljekarske preglede. Sama djelatnost je izdavana
pod koncesiju. Za vrijeme Kraljevine J ugoslavije je ukinuta. Optina Bos.
amac je poetkom XX vijeka (do 1910) u Bos. amcu regulisala ovu vrstu
zanata tako to je izdala poseban statut
747
u 28 paragrafa odakle je crpila
izvjesne prihode od poreza i nameta. Gosti su bili kako domai amani,
tako i stranci koji su mogli platiti ove usluge. Ostala je u sjeanju lijepa
bludnica prezimenom Veera. Posednica Javne kue je bila erni preudata
Rukavina Katarina u Aleksandrovoj ulici br. 27, inae iz Vukovara, dok je
posednik none radnje na adresi Donja Mahala 43. bio Koevar Franjo inae
iz Bijeljine.



Slika br. 30 Zanatlijsko udruenje Bosanski amac pripomo za gradnju doma.


747
STATUT betreffend der Regelung der Prostitution im Gebite der Stadt Bosn. amac
190?.


322



Slika br. 31 Razlednica Bos. amca iz 1904. godine




Slika br. 32 amake zanatlije



323

OSTALE PRIVREDNE AKTIVNOSTI

Zemljoradnja je oduvijek bila vana privredna grana. Sadio se
kukuruz, uljana repica, penica, lan, konoplja, duvan. Bilo je dosta vonjaka
najvie sa ljivama.
Stoarstvo je bilo vie razvijeno od poljoprivrede. Bilo je domaina
koji su drali po 180 goveda i svinja. Puno porodica su posjedovale po jednu
ili vie krava raznih pasmina. U dvoritima su postojale tale. Neke porodice
su drale i svinje, koze, perad i sl. Bilo je dosta volova i konja koji su sluili
za zaprege. Ispae su obavljane na prostoru grada koji se zove Duga ili su
voene na travnjak u selo Tiina. Svako dvorite uz kuu bilo je zasaeno sa
voem i to ljivom, orasima, vinjama, trenjama, jabukama, krukama,
dudovima i sl. Mnogi su imali svoje velike ljivike koji su bili posebni i
odvojeni od kua kao napr. Husnija Zaimovi, Duan Risti, Refika
Izetbegovi, Mehmed Alajbegovi, Ibrahim Ceribai, Too Stavri, Pero
Risti i sl. Bila je i par vinograda koje su drali Too Stavri, Safet Dagovi i
Ibrahim Ceribai. Naravno da je bilo i elemenata luksuza kao napr. da je
Too Stavri drao ukrasnu ivinu (paunove) i izimii. Ostali amani
imali su manje posjede obino 10-20 ili 30 i 40 dunuma zemlje. Mnogi su
imali u dvoritima koeve za kukuruz.
Bos. amac iako je zaobila eljeznica, ipak je u oima dotadanjih
reima dobio ono mjesto koje mu je osvojio njegov geografski poloaj. Grad
lei na dvije rijeke pa je umjesto eljeznikog i cestovnog dobio razvijen
rijeni saobraaj. Na Bosni se splavari drvo iz centralne Bosne i Savom ide
do Beograda. Uvidjevi blagodat ovog poloaja Austrija u Sl. amcu
izgrauje prugu sa prikljukom ka Vrpolju i glavnom arterijom prugom
Beograd-Zagreb. Preko Save radi uglavnom skela. Za prelaz Save koristio se
1878. godine pontonski most, a 1915. godine se pravi most za prelaz vojske.
1907/08. godine gradi se drveni most preko rijeke Bosne i vezuje selo Prud,
a time i varoicu Odak sa amcom.

itava istorija amca u znaku je vodenih tokova. Dosada je malo
uinjeno da se izvuku koristi iz toga. J edina prva korist je ljunak. Raspolae
se podacima da je optina amac (korito Save i Bosne) izuzetno bogato
kvalitetnim ljunkom. amac je leao na ljunku i pijesku koga je plahovita
Bosna i mirna Sava donosile i nanosile. U ali se govorilo da Bos. amac
ima jedino razvijenu industriju ljunka i pijeska, od toga materijala je i nasut
dananji teren grada.
Vaan arrtikal bio je i duvan. 1988. godine se slavilo 100 godina od
kada je na podruju Oraja i Bos. amca Austro-Ugarska organizovano
poela uzgoj duvana. Poetak je bio sa sortom crnih cigaretnih duvana
maarskog porijekla sabo i segedinska rua. Podaci govore da se duvan

324

ovdje proizvodio sve do 1929. godine. U Oraju, Bos. amcu, Brkom i
Gradacu su postojale otkupne stanice sve do 1929. godine. amaki duvan
je ulazio po proceduri i u izradu eksportnih krianih duvana i to: Arm and
sword (ruka i ma- bosanski grb). Uprava monopola je 1929. godine
zabranila sadnju u naim krajevima.
U Oraju je 1904. godine osnovana prva zadruga u BiH. Uskoro se
seljaci i na amakoj optini organizuju. Organizuje se i gajenje pela.
748

Od hrvatskih zadrugara poznati su: fra Ilija Oroli iz Tolise, Mato pionjak
iz Grebnica, Mato Miki iz Gornjeg Hasia. Od Srba poznati su: Svetozar
Lazarevi iz Crkvine, Jovo Radivojevi iz Gornje Slatine, Stanko Miloevi
iz Crkvine, Stevo Stojanovi iz Batkue, Jovo Mii iz Grebnica.
1925. godine osnovana je u mjestu i Zemljoradnika kreditna zadruga u. s. n.
j. koja je imala prostorije u dananjoj ulici Uike republike u lokalu u
vlasnitvu Izete izmi, u kojem je dugo poslije Drugog svjetskog rata
trgovinu drao Sead Vajzovi.
749

Savez Hrvatskih seljakih zadruga je 1924. godine u Bosanskom
amcu imao svoga povjerenika (koji imao za cilj da revizionu slubu
decentralizuje), a 1931. godine i filijalu sa istim imenom. Srpski zadruni
savez 1924. godine otvara svoja povjerenitva u Banjoj Luci, Bos. amcu i
apljini.
Prva savremena ribarska zadruga u BiH osnovana je 19. juna 1929. godine u
Bosanskom amcu. (Osnivai su: V. Spremo, t. Riterman, N. Stani, B.
Riterman i dr). Njeno poslovno podruje zahvatalo je: sve rijeke, stara
rijena korita i bare na teritoriji gradaakog sreza tuzlanske oblasti,
ispostavu Odak derventskog sreza vrbaske oblasti, gdje postoje uslovi za
racionalno ribarenje. Zadatak joj je bio da unapredi ekonomsko, socijalno i
kulturno stanje svojih lanova. Zadruga je u svim barama i renim koritima
na svom poslovnom podruju imala da osnuje sopstvene ribnjake, u kojima
bi izvodila vetako gajenje riba. Zadruga u Bos. amcu bila je u lanstvu
Glavnog Saveza srpskih zemljoradnikih zadruga u Beogradu po ijem su
obrascu bila i organizovana.
Voarske zadruge. U Bos. amcu Voarska zadruga osnovana je
1936. godine, a u BiH bilo ih je svega 14. Voarska zadruga u Bos. amcu
radi na podizanju vonjaka, daje konkretna upustva itd.
itarske zadruge. U Bos. amcu itarska zadruga je osnovana 1931. godine.
Ona je premjetena iz sela Crkvine u amac (1925). Zvala se Srpska
zemljoradnika kreditna i itarska zadruga sa ogranienim jemstvom.
Sjedite je bilo u ulici Osmana ikia. Predsjednik je bio pop Svetozar

748
Bosanska vila br. 17 od 15. septembra 1898. Srpsko pelarsko udruenje u Srem.
Karlovcima koje je 13. avgusta o. g. odralo svoj prvi pelarski zbor. Na zboru je bilo oko
pedeset pelara, meu njim i jedan iz naih krajeva Simo Jovanovi iz Bos. amca.
749
Esad Tihi, navedeno djelo.

325

Lazarevi, a predsjednik upravnog odbora je bio Stjepan Mitrovi iz sela
kari, knjigovoa Mitar Trifunovi-Uo, a blagajnik Jovan Radivojevi
uitelj. Ova zadruga je bila organizaciono povezana sa Glavnim savezom
srpskih zemljoradnikih zadruga i poslovnom centralom Glavnom
zemljoradnikom proizvoakom zadrugom u Beogradu. Na podruju BiH
bilo je organizovanih svega 8 itarskih zadruga. Glavni cilj ove zadruge bilo
je prihvatanje itarica od lanova u cilju zajednike prodaje.
Stoarske zadruge. U selu Tiina kod Bos. amca 1932. godine
stoari su se orijentisali na uzgoj i selekciju krupne stoke. U tu savrhu
programski su predviali da osnuju panjak koji e sluiti kao ispaa stoci
svih ukljuenih zadugara. Taj panjak je i osnovan i zvao se Kompanijski
panjak Odmut-Tiina.
Hrvatska seljaka zadruga trgovaca (seljaka kreditna zadruga) u Bos.
amcu osnovana 1931. godine. Sitni sopstvenici, mali trgovci i zanatlije po
varoima u firme novih zadrugara ove vrste po varoima oni stavljaju svoje
nacionalne oznake.
Poetkom 1937. godine u Bosanskom amcu, uz prisutvo 38
najuglednijih poljoprivrednika, odrana je skuptina Drutva stoara, na
kojoj je izabrana uprava Drutva i Selekciona komisija. Za predsjednika
Drutva izabran je dr Dafer Mehmedagi advokat, (ija je supruga Refika,
roena Izetbegovi, posjedovala veliko imanje Jasenik), a za sekretara Ilija
Miki iz Hasia. Uprava Drutva je u okolnim selima na podruju Ispostave
Bosanski amac odrala niz predavanja, na kojima je zemljoradnike
upoznavala sa potrebom i koristi od uspjenog razvoja stoarstva. Prvo takvo
predavanje je odrano u Crkvini, 14. februara 1938. godine, u zgradi
osnovne kole. Predavanje je izazvalo veliko interesovanje posavskih
poljoprivrednika, koji su ujedno bili ljubitelji dobrih stonih grla. Oni su
ispoljili veliki interes za mjere suzbijanje i onemoguavanje zaraza, osobito
svinjske kuge, to se smatralo zadatkom prvog reda novoosnovanog drutva.
750

Varoke zadruge Srba trgovaca: Srpska zemljoradnika kreditna
zadruga u. s. n. j u Bos. amcu. Registrovana 1925. godine. Hrvata trgovaca:
Hrvatska seljaka kreditna zadruga u.s.n.j u Bos. amcu. Registrovana
1932. godine, a odobrena 1931. godine.
Razne zadruge po varoima: Agrarna i veresijska zadruga s. o. j. u
Bos. amcu. Registrovana 1924. godine.
751

Veina ovih zadruga je obustavila svoju aktivnost mnogo prije poetka rata.
Meu njima je jedino itarska zadruga u Bos. amcu bila aktivna do pred rat

750
lanak Save Todorovia u Slubenom listu Kraljevske banske uprave Drinske banovine
Narodno jedinistvo, broj od 3. marta 1937. godine. (Esad Tihi, navedno djelo).
751
Nikola Iliji, Razvitak zadrugarstva u BiH od 1900. do 1941. god, Sarajevo 1964.
Nauno drutvo SRBiH, knjiga XIII odjeljenje privredno-tehnikih nauka, knjiga 3.

326

i Povjerenitvo HSZ-a koje je preraslo u organizaciju Gospodarska sloga
1935. godine. U Zadrunom savezu aktivan je bio Jakov Laki, da bi se iz
Povjerenitva HSZ razvila poluvojna organizacija poznata u narodu kao
Maekovi zatitari iako joj je namijenjena zadaa zatite od elementarnih
nepogoda, ta se organizacija ve od poetka poela podizati u
poluvojnikom duhu.
752

Vlast je sukobe oko zemlje poslije 1918. godine pokuala da rijei Agrarnom
reformom koja je otpoela 1920. godine i pola procijenjene vrijednosti
zemlje je isplaivano begovima odmah, a druga polovina je trebalo da se
isplati preko obveznica u roku od 50 godina. (4% obveznice za finansijsko
likvidiranje agrarnih odnosa u BiH). Pad vrijednosti obveznica na berzi
doveo je u teak poloaj i veinu bivih feudalaca. Zanimljivo je da je
direktor direkcije za Agrarnu reformu pri Narodnom vijeu SHS za BiH u
Sarajevu bio Vladimir Stoji (bivi upravitelj kotara u Gradacu), a kasniji
ministar poljoprivrede u radikalskoj vladi.
Ekonomska kriza 1929. godine donijela je gladnu godinu. Seljaci
su se zaduili kod Privilegovane Agrarne banke, Hipotekarne banke i kod
trgovaca, to je uzelo toliko maha da su mnoga seljaka domainstva otila u
bankrot. Da bi rijeila ovo stanje drava je oslobodila seljake tih dugova i
izdala obveznice za likvidiranje zemljoradnikih dugova, pa time oterala u
bankrot mnoge trgovce u gradovima. Sem toga, prirodne nepogode, naroito
poplave i to najvie ona iz 1932. godine pogodile su kraj oko Bos. amca
(Tiinu, Bazik, Brvnik, Domaljevac, Prud i samu varo amac).
Drava je preko Poljoprivrednog dobra Petar Mrkonji u Modrii
organizovala ekskurzije najuglednijih lanova hrvatskog i srpskog seljatva
sa podruja Gradaca, Odaka i Bos. amca, te strune kole u Bos. amcu.
Za unapreenje agrotehnike optina amac je preko svojih poljoprivrednih
referenta ing. Save Todorovia, Milorada Mijatovia dijelila savjete i
odreene pomoi. Mnogi zaposleni na dobru u Modrii su bili povezani sa
amcom ili su bili amani. U vonom rasadniku je radio Ivan-Ivica Dui iz
Bos. amca, dok je njegov zet ing. Tomislav upani bio direktor dobra.
Njegovi prethodnici su bili: ing. uro (Georg) Grubni (1918-1929) kasnije
je ivio u amcu, ing. Marko Pelicari (1929-1935), a o stoci na dobru se
brinuo amaki sreski veterinar dr Tihomir Savi. Sem njih na dobru su
radili: ing. Ladislav Konar, ing. Vjekoslav Bakuli, ing. Mihajlo Klajn,
J osip Rolih, Ugljea Danilovi, Milivoj Kunce
753
, Edhem amo, J ovan
Bugarski itd.
754


752
Savo Todorovi, navedeno djelo.
753
Suprug uvene opere pjevaice Zinke Kunc-Milanov, prvakinje Metropoliten opere u
Njujorku. esto je boravio u amcu i igrao za amaki fudbalski klub.
754
Poljoprivredno dobro u Modrii 1886-1986. Modria 1986. godine.

327

U amcu su na osnovu prerade itarica i voa radila manja
preduzea, parni mlinovi. To je ve pominjana etivaa ljiva i radionica za
sanduie, te parni mlin Toe Stavria u Bos. amcu, Valerijana Ritermana u
Hasiu, vodeni mlinovi na Savi. Najstariji mlin koji se spominje 1912.
godine u Bosnischer Bote bio je u vlasnitvu Durakovi Hafiz Mustafa Bos.
amac (vjerovatno je iz Gradaca).
Privatna i optinska polja (njive, pasita i vinograde) uvali su
poljari. U Bos. amcu su to bili:
Poljari: Omeranovi Ibrahim, Kuburi Raid, Mujkanovi Mahmut
(jo za vrijeme Austrije), Fodolovi Salih, Jozo Radi (jedno krae vrijeme).
Vlasnici vralica i dre maina: Mijo i Lovra Babi, Ana erni svi
iz Bos. amca, Simo Simi iz sela Batkue, Andrija Markovi iz sela Slatine.
Duvanska stanica: osnovana je jo za vrijeme Austrije kao
Tabakgrosverlage in amac. Nalazila se u Damijskoj ulici na mjestu
nekadanje zgrade 11. aprila. Tu je otkupljivan duhan. U stanici je radio
Ivica Grgi iz sela Potoana optina Odak, te Mustafa ehi. Direktor je bio
Mato Miki. Stanica je vrila kontrolu proizvodnje, otkupa i grubu
manipulaciju do otpreme. Na elu je bio ef sa etiri struna radnika, dva
uvara i posluiteljem. Svi su bili postavljeni dekretom. Otkup je trajao od
polovine decembra do kraja februara naredne godine.
Ciglane su bile jedina industrija koja je postojala od austrougarskog vremena
sa istim nainom proizvodnje.
Ciglane: Prvu ciglanu otvorio je Petar Dimitrijevi (trajala je za
vrijeme Austrije i kasnije je sruena jer je bila primitivna, bez moderne pei i
dimnjaka), posle njega Kosta Maksimovi, te Ilija S. Risti. Sva trojica su te
ciglane posjedovali jo u XIX vijeku. 1906. godine u Bos. amcu ciglanu
otvara i Vido J . Tasovac,
Posavina je bogata glinom, pa su nikle ciglane ne samo u amcu nego i u
Brkom, Oraju, Gradacu.Sve ove ciglane u amcu su se nalazile tamo
gdje je bilo osnovne sirovine gline, a to je na izlazu iz grada prema selu
Crkvini. U tim ciglanama se u drvene kalupe stavljala nogama gnjeena
ilovaa i dobijali crijep i cigla, koji su se suili pod nadstrenicama i odatle
prodavali. itav posao se obavljao runo. Najtei dio posla je gnjeenje
zemlje, jer je to raeno golim nogama.
755

Posle smrti Ilije Ristia ovim poslom se bave njegovi sinovi edomir i
Stanko Risti, potom se javlja Vjekoslav Markussi zvani iika.
Ciglari: Fridrih Reveland, Dragutin Nedeljkovi, Martin Borbeli
(imao ciglanu na pruanskoj strani), Ana Hradek, Blaevi Marko, Markussi
Anelo (posle njegove smrti posao nastavlja sin Vjekoslav zvani iika),
Ili Branko, Kiki Ivo, Komoreto Titin, porodice Bulado, Menigo i drugi
Italijani.

755
Esad Tihi, navedeno djelo.

328

Jedina industrija bile su iikina i Ristieva ciglana, zatim vaenje iz Save
ljunka, iji su dimnjaci bili veliki bageri.
756

Najvei uspjeh je postignut u proizvodnji biber crijepa koji se ubrajao meu
najbolje u zemlji.
Ilija Risti je otvorio ciglanu mirazom svoje supruge Anelke, doveo je
italijanske porodice Borbeli, Markussi, Bulado itd.
Anelo Markussi (1886-1926) se odvaja od Ristia i otvara svoju ciglanu.
Anelo je imao na svojim ciglama oznaku A. M, poslije njega ciglanu dri
njegov sin Vjekoslav. Izvjesno vrijeme ju je drao i eh Bartol Hradek
(1888-1944) iz Benea sa suprugom Anom. Bartol je ubijen kao FT od
strane etnika u amcu. Kod Markussija je majstor ciglar bio Komoreto
ovani zvani Titin (Italijan iz okoline Udina).
Ristieva ciglana zadrava monogram A. R. (Anelka Risti). Kod Ristia su
stalno bili zaposleni braa Podgori iz Bos. amca, te Odaani i ljudi iz sela
oko amca. To su bili sezonci, jer je ovaj posao sezonski od aprila do
oktobra. Tada je u amcu bilo 5 ciglana i 7 mlinova.
Porodica Tasovac koja dolazi iz Sl. Broda, otvara ciglanu. Vlasnik je Vido J .
Tasovac. Glavni majstor u ciglani je Marko Blaevi. Potom se spominju
ciglane Martina Borbelija (1884) koji je imao ciglanu u selu Grebnice, i
drugu u selu Prud. Martin je tragino zavrio. Potom se spominje ciglana
Marka Vakijanija u selu Brusnica optina Bos. Brod, te ciglana Marka
Bergera u Sl. amcu. 1929. godine u selu Novi Grad ciglanu podie Italijan
Emil Tomazini. J edna od ciglana imala je monogram B. T. Borbeli T. Ili pak
Braa Tasovac-Vido Tasovac. Svi lanovi italijanske kolonije u amcu bili
su u meusobnom srodstvu i zasposleni u ciglanama ili su imali svoje
ciglane. Poslije Drugog svjetskog rata kao ciglari se spominju: Usti Petar
(1906) iz Sinja i Markovi Ivo (1921) iz sela Grebnica.
Ribarstvo: amac je bio vezan za svoje rijeke. Dosta stanovnika je
hvatalo ribu da se prehrani. Vremenom je organizovan ribolov u privredne
svrhe. Poslije Petra Dimitrijevia, koji je prvi imao ribolov u zakup,
pojavljuju se i njegov sin Joco Dimitrijevi koji je u periodu od 1898 do
1918. god. zajedno sa Francom lafajzerom bio prodavac ribe. Porodica
lafajzer (Schlafhauser) je porijeklom iz Apatina. Bio je Franc i njegov sin
Franjo lafajzer koji su organizovali ulov ribe. Oni su imali svoju ribarnicu-
tikvaru na vodi, gdje je riba drana da naraste. To je bila barka koja je
iznutra bila ispunjena vodom u koju je ubacivana mreama ulovljena riba, a
koja je kasnije hvatana iz tikvare kao svjea riba. Barka je nalikovala lepu.
Uz tikvaru su bili i razni drugi amci koji su bili izbueni, koji su se zvali
uvarke. Franjina barka se nalazila na rijeci Savi, nasuprot zgrade na obali
rijeke gdje su oni stanovali. Ispred te zgrade su stajale razne razapete mree.
Pored te zgrade i dananje zgrade SO-e oni su otvorili ledaru, koja je imala

756
Ratko Filipovi, navedeno djelo.

329

maine za pravljenje leda, te ribarnicu. Taj led je bio neophodan za
odravanje, ne samo ribe, nego i mesa, sladoleda, piva. Led se i prodavao.
Takvih ledara je bilo jo: kod zgrade dananjeg MUP-a i na kraju ulice
Nikole Tesle kod Duge se nalazila dravna ledara (dananji srednjokolski
centar). U hladne podrume tih ledara tokom zime je stavljan led i pokrivan
slamom. Zimi su angaovani obalski radnici koji su prirodni led sa rijeka
sjekli na komade, te ih sa tom slamom ostavljali u ledari. To su bile zgrade
jako debelih zidova gdje je ljeti bilo hladno. Kasnije je svoju ledaru otvorio i
mesar Mehmedalija Aganovi odan. lafajzeri su imali svoje ribare koje
su plaali. J edan od njih se 1889. godine udavio.
757

Drugi ribar, koji je imao tikvaru manjeg kapaciteta, je bio Demal Bii.
Njegova se tikvara nalazila takoer na Savi, gdje je bila ukotvljena preko
puta izlaza iz dvorita porodice Stanka Ristia. Individualno ribarstvo nije
bilo zanemareno u BiH.
Ribari: vrlo je teko razdovojiti ribare od oblaskih radnika jer su se
alaskim poslom bavili uglavnom isti ljudi koji su splavarili ili bili obalski
radnici. To su: Franjo i sin mu Franz lafajzer, Lederer Antun, Spahi Suljo,
Mehmed Kuki, Agan i Mustafa Kuki, Ibro Alatovi, Ramiz Kapetanovi
Lija, Budimovi Tadija, Alija Jaarevi, Hasan osi, Huso Ceribai
Nine, Odobai Salko, Alatovi Sulejman, Tihi Ibrahim Ibi (ribarski
pomonik), Cuculi Pero (ribarski pomonik),
Ibi je jednom prilikom u svojoj alaskoj mrei, sa dna Save izvukao jednu
vrlo staru, posebno izraenu puku, koja je pohranjena u nekom muzeju. U
svoje mree ribari su hvatali arane, smueve, deverike, patose i somove.
J ednom prilikom ulovili su soma od oko 200 kg, koga su krmili na pijaci
kao zaklanog vola.
758

Ribar Ibrahim Tihi je 10. aprila 1935. godine na rijeci Savi kod Bosanskog
amca ulovio soma tekog 101 kg, ija je vrijednost na pijaci bila hiljadu
dinara. Jo veu sreu i vie znanja imao je ribar tefan Stipi. On je na
udicu, vezanu obinim kanapom sa obale Save, uhvatio soma od 88 kg,
vrijednog oko 900 ondanjih dinara. Neki od ve pominjanih pekara su na
rotilju pekli i prodavali ribu u svojim pekarama.
Splavarenje: Drvo se splavarilo rijekom Bosnom do ua u Savu, pa
odatle do apca, Obrenovca i Beograda, Smedereva i Gornjeg Milanovca.
To je bio najjeftiniji i najbri prevoz tada i odrao se sve do Drugog
svjetskog rata. Drvo se splavarilo iskljuivo za Srbiju.Naime vlasnik pilane
u Zagreju (tanije je Zabreju nap. aut.) kod Obrenovca, Simovi je dobio
od drave koncesiju da sjee umu za svoju pilanu, u reviru rijeke Krivaje u
Bosni. Odsjeena stabla sakupljana su u takozvanim manipulacijama i odatle

757
Sarajevski list br. 90 od 31. jula 1889. Vilajetske vijesti: Ibro Jasenica lagjar iz Bos.
amca, star 28 godina pao je 9. o. m prilikom izvlaenja kotve u Savu i u njoj se udavio.
758
Esad Tihi, isto.

330

pojedinano sputana niz rijeku Krivaju do njenog ua u Zavidoviima, ili
su bila utovarena u vagone umske eljeznice koja ih je dopremala do istog
mjesta. Na uu Krivaje u Bosnu, stabla su povezivana u manje splavove,
onolike irine koliko je dozvoljavao vodotok rijeke Bosne. itav posao u
Zavidoviima je organizovao je Salko Pekmi. On je angaovao splavare
koji su te splavove sprovodili vodotokom Bosne do Bosanskog amca, gdje
ih je prihvatao Alija Kladnjak. Ispod keja na Savi, ti mali splavovi su
povezivani u veliki splav, onoliki koliko je momentalno dozvoljavao nivo i
irina rijeke Save. Na splavu naprijed i pozadi bila su velika vesla kojim se
upravljalo splavom. Na sredini splava je postavljena koliba od prua u kojoj
su splavari na smjenu spavali i kuhali hranu.
759
Ta kuica je bila i od dasaka,
a sa blatom se izmeu balvana napravi loiona i tu se sprema hrana za put.
Oko 50 porodica iz Bos. amca je ivjelo od splavarenja. Splavari su po
pravilu bili i obalski radnici koji su bili brojni i to su uglavnom amani i
Pruani. Vlasnici i predvodnici splavova u amcu su bili: Alija Kladnjak
(koji se obogatio na tome poslu), te Mustafa Fitozovi. Tarifa za splavarenje
je bila sledea: do Obrenovca 485 din, Beograda 525 din, Smedereva 575
din, Smedervska Palanka 630 din. Splavari bi se vozom preko Beograda
vraali kui. Jedna tura se vraa, druga je ve na vodi. Plata im je isplaivana
u trafici Sulje Buzadia, gdje su prije polaska uzimali akontaciju. Stari
obalski radnici kasnije su radili na gradskoj vagi, mjerili i pretovarali robu.
Splavarenje nije bio stalan posao. Ostalo je u sjeanju da su se tim poslom
bavili: orali Suljo, Huremovi Avdo, Smajo Foakovi, Nazif
Kapetanovi, Mehmed i Agan Kuki, Hasan osi, Husein Titli, Salko
Kurti, Ibrahim Tihi, Huso Ceribai zvani Nine.
Posebno su bili veliki izvoznici pojedine firme iz Zavidovia. To splavarenje
Bosnom uzrokovalo je i izgradnju pilana upravo na desnim obalama rijeka.
Znalo je dnevno proi i do pedeset i vie splavi s vie desetaka kubnih
metara drveta. Po pravilu na splavu su bila po dva ovjeka koji su upravljali
veslom dugim nekoliko metara i tekim i do 50 kg. Splavovi su predavani
najee u Bos. amcu. U ljeto 1933. godine firma Mitar Simovi i sinovi
Obrenovac dobilo je dozvolu za splavarenje drveta rijekom Bosnom od
Zavidovia do njenog ua u Savu i dalje rijekom Savom do svoje pilane u
Zabreju. Prema toj dozvoli (koja je data na period od 20 godina) godinji
transport drveta rijekom Bosnom iznosio je oko 30. 000 kubnih metara
drveta.
Skela:Nalazila se u pravcu dananjeg keja kod hotela. Bila je veoma
dobro opremljena da primi sve terete, ak i kamione, mada je voena
primitivnom radnom snagom, a kasnije pomou tehnikih sredstava. Na
slavonskoj strani se nalazio normalan eljezniki kolosjek i stanica, pa je
vren utovar ili istovar robe. Uz obalu su pristajale kompe sa robom, lae sa

759
Esad Tihi, isto.

331

pijeskom, soli, pa se sve to u vagone uz pomo kolica i radne snage
pretovaralo. To je vrlo naporan fiziki posao zbog visine obale ili nizine
rijeke. Utovar i istovar robe su vrili amaki obalski radnici, dok su pijesak
utovarivali iskljuivo ljudi iz sela Pruda. U cijelom periodu desila se samo
jedna nezgoda kada se kompa pod teretom eljeza prevrnula u rijeku. Roba
je bila vlasnitvo firme Jovan Stanojevi iz Bos. amca, a autoprevoznik
je bio izvjesni Grga. Dovedeni su ronioci iz Beograda koji su polovinu robe
izvadili iz rijeke. Troak i tetu je morala podmiriti firma Too Stavri i
sinovi iz Bos. amca jer je ona imala trenutno skelu u zakupu
760
. J o se
desio jedan interesantan sluaj kada je kamion firme Vojislava Vasi iz
Bos. amca koga je vozio Lovra ovi, sletio u Savu. Kamion je bio pun
eksera u sanducima i za ovu robu je organizovana akcija vaenja iz Save.
Postojale su tri velike kompe. Vlasnik skele je bila optina koja je svake
godine putem licitacije izdavala skelu u zakup. Zakupci su bili Too Stavri
iz Bos. amca i Kreimir pl. Filipovi iz Slavonskog amca. 1940. godine
skela je prodata Banovini Hrvatskoj.
Kada je skela bila u posjedu Filipovia na skeli u Sl. amcu blagajnik je bio
izvjesni Tona, pa J elisije Tovirac iz sela Tiine. Kada je Too Stavri dobio
skelu postavio je za blagajnika izvjesnog Arifa iz Gradaca koji se morao
pred ovdanjim imamom zakleti na potenje. Skela je imala vine i sposobne
momke koji su bilo danju ili nou u stanju odgovoriti potrebama.
Biljei se i sluaj kada je lino kralj Aleksandar 6. maja 1933. godine
poluinkognito u dipu sa vozaem preao na ovoj skeli, na putu kroz Bosnu.
Radnici ga nisu prepoznali, nego je jedan od njih dobio od kralja visoku
napojnicu, tek onda su ga prepoznali.
Za odvoz skelom sa bosanske strane, putnici su se sakupljali u kafani Bore
Malinovia blizu obale. A u oblinjoj policijskoj straari organizovan je
prelaz preko Save oko 15 h popodne. Ta zgrada se zvala pasaera. Tada je
dolazila pota za amaku potu u pratnji policajca koji je titio potu. Kej je
bio tada prten i omeen koljem i vodio je prema pasaeri. Skeledije su
bili: J asenica Ibrahim, Ceribai Salko, Tihi Mustafa zvani Hadija
(Smajin otac), Kapetanovi Nazif (on je dobio 200 din. napojnice od kralja),
Mujo Ibrievi, Belagi Ibrahim, ondri Anto, Ceribai Sulejman (otac
Mehe), Tihi Bego, Huso Kapetanovi, Sulejman Osmanevi, Salkan
Kurbai, Paaga Tihi, Sadik Salki (Mujdin otac), Anto Brani, Antun
Leder, Fehim Car, Mujo Kapetanovi, Husein Pitoljevi itd.

760
Skelu je politika ispostava oduvijek izdavala u zakup. O tome svjedoi Sarajevski list
br. 118 od 4. oktobra 1889. , br. 117 od 1. oktobra 1890. i 1891. J avna draba o zakupu se
odrala 16. oktobra 1889. godine u kot. uredu u Gradacu za 1889. godinu: 1. prevoz na
Savi kod Bos. amca uz isklinu cijenu od 1. 430 for. , 2. prevoz na Bosni kod Bos. amca
uz isklinu cijenu od 690 for. Potom 11. oktobra 1890. za god. 1891. za prevoz na Savi od 1.
500 for. , 2. prevoz na Bosni od 670 for. , a 15. oktobra 1891. za 1892. god. 1. prevoz na
Savi od 1. 751 for. , 2. prevoz na Bosni od 710 for.

332

Za prevoz kompom, pored skeledija uestvovali su i obalski radnici jer su
bili vini tom poslu.
Obalski radnici: radili su brojne poslove, pretovarali robu u agenciji rijene
plovidbe, radili na skeli, pretovarali robe raznih firmi, a plaao ih je onaj ko
je zakupio skelu. Splavarili su od amca do Srbije. To je bio teak, naporan i
slabo plaen posao. 1937. godine oni su organizovali URSS-ovu sindikalnu
podrunicu obalskih radnika. Na konferenciji-zboru prisustvovalo je 300
radnika.
Predsjednik: Smajo Foakovi, potpredsjednik: Hasan osi, sekretar:
Dimitrije Mito Tovirac, blagajnik: Branko Vraneevi (koji ubrzo naputa
amac i odlazi za Zemun).
Bos. amac 30. novembra 1938.
Poeo je trajk 188 lukih i pilanskih radnika koji je prestao potpisivanjem
kolektivnog ugovora.
761

Traili su poboljanje svoga materijalnog poloaja. trajk je organizovao
Haso Buri (1909-1973) radnik iz Brkog koji je bio u strukovnom sindikatu
obalskih radnika, a po nagovoru Mitra Trifunovia-Ue koji je bio tada
konfiniran u Bos. amcu. Oni su najavili Ispostavi Sreza trajk.
Bos. amac 1. decembra 1939.
Obalski radnici su s poslodavcima sklopili novi kolektivni ugovor koji
predvia poveanje radnikih nadnica za 30%.
Bos. amac decembra 1939.
Poeo je trajk 232 lana udruenja oblaskih radnika koji su traili
poveanje nadnica i kolektivni ugovor, a koji je likvidiran 13. decembra.
762

amaka organizacija obalskih radnika bila je poznata u cijeloj dravi odmah
iza one u Rai.
Obalski radnici su bili: Salko Mujezinovi, Alija Jaerevi, Pavo Brani
(Prud), Atif Kapetanovi, Sulejman J asenica, Ibro J asenica, Daki Ahmet,
Mujo Bajraktarevi, Juro Radi, Anto Brani (Prud), Husein Bajraktarevi
itd.
Krajem 1940. godine radnici su opet protestovali traei poboljanje
uslova rada, proli su kroz grad i doli do kue Alije Kladnjaka koji je bio
vlasnik splavova i trgovine drvetom i tu protestovali.
Zahvaljujui borbenom raspoloenju obalskih radnika koje su organizovali:
Smajo Foakovi, Hasan osi, Dimitrije Tovirac uz pomo Mitra
Trifunovia, oblaski radnici veinom iz amca i Pruda uspjeno su se
odupirali eksploataciji. To je bio isti proletarijat. Pored navedenih trajk je
predovodio i Anto Brani iz Pruda. Nezadovoljni niskom zaradom na
utovaru, prevozu i istovaru vagona trgovake robe, ovi radnici organizovali

761
Hronologija radnikog pokreta u BiH do 1941. Svjetlost Sarajevo 1971. godine.
762
Isto.

333

su veoma uspjeli trajk koji je trajao 8 dana i nakon koga se materijalni
poloaj popravio.
trajk je osiguravao radnicima i potpisivanje kolektivnog ugovora.
On je radnike zatitio od razbijaa koje su pojedini poslodavci pokuali da
ubace meu njih. To je u ovom malom mjestu bila prva znaajnija afirmacija
radnike klase. Da bi se bolje uvrstili obalski-luki radnici su formirali
sindikalnu podrunicu. Osnivanju je prisustvovao i Haso Buri iz Brkog.
Podrunica je brojala oko 300 radnika. Ovaj odbor je proiren za vrijeme
trajka sa: Mujom Bajraktareviem, Alijom Jaareviem, Pavom Braniem.
Organizacija trajka bila je tako dobro sprovedena da je za cijelom vrijeme
trajka preko Save bio dozvoljen samo prevoz pote. Utovar jednog vagona
trgovake robe njezini vlasnici plaali su 80 din, a posao je bio takav da su
ga morali raditi 8 radnika punih 6 sati, jer se radilo o utovaru, pretovaru,
istovaru, ponovnom utvovaru, preko rijeke Save, ubacivanju u vagone. Tako
da je pojedini oblaski radnik za 6 sati najteeg fizikog rada zaradio iznos od
10 din. Stari amani se vrlo dobro sjeaju ovog dogaaja koji je unio nemir
meu kapitalistima. Kapitalisti su poetak trajka bahato doekali i ubrzo,
kada su uvidjeli, da im ni novac, ni poloaj nee pomoi, morali su popustiti,
prihvatiti radnike uslove. Trgovci-kapitalisti sa sela su sakupljali i slali u
pomo slobodnu radnu snagu, amakim trgovcima da bi osujetili trajk,
meutim nisu uspjeli.
763
Sreska ispostava je izvjestila Srez 21. januara i 15.
februara 1939. godine o ovom trajku, oko dva mjeseca kasnije, navodno
grekom pisarnice, mada je oito da je upravitelj Ispostave ustvari htio
sakriti da je u njegovom reonu izbio trajk.
Prema popisu stanovnika iz 1931. godine zemljoradnjom u Bos.
amcu su se bavili: Hadiabdi Salko, Alija Kladnjak, Hadijusufovi
Mustafa, Kujundi Hasan, Balok Ivan, Marko Pavi, Juri Mato, Petri
Marijan, Juri Antun, Muratovi Ibrahim, Kameni Duan, Gibi Mustafa.
Ostalo su bili: radnici, teaci, kune pomonice, sluge, dravni i privatni
namjetenici, uitelji, nadniari, trgovci, zanatlije, egrti, kalfe, hamali i
gradska sirotinja. Oni su ekali i lutali arijom da bi ih gospoda pozvala
da neto urade. Ljeti se moglo ivjeti bez drva, od lova ribe, ali zimi je bilo
teko. Neto obalskih radnika, egrti pomonici, nadniari, radnici, trgovci i
zanatlije, sa inovnitvom iz optine, suda, pote, policije, banke,
andarmerije i sreza su bile jedina privreda. Neki od graana se snalaze kao
naprimjer Ahmet Bajramovi zvani Hamulja koji prenosi kofere od
skele do kue putnika namjernika, i dalje do stanice u Sl. amcu i obratno,
potom Sejmo Tiri zvani Sejmo Laf. U grad dolaze i prolaze torbari,
narod ih je zvao dalmatinci jer su odatle i poticali.
Bilo je i par dravnih penzionera i to: Bijeli Simo, Bernard Bradna, Bartol
Hradek, Kovaluk Maksim, Nezirovi Dervi, uro Grubni, J osipa Kralj,

763
Graa za Monografiju knjiga I Bos. amac 1970. godine.

334

Jovanovi Pero, Filipovi Ilija, Balok Vjekoslav, Kneevi Josip, Mlinarevi
Milan.


KOLSTVO U BOSANSKOM AMCU

Stanovnici Gornje i Donje Azizije (Gornja Azizija je Bos. amac, a
Donja je Oraje) pokrenuli su na poetku 1868. godine akciju za podizanje
dvaju Mekteba u navedenim mjestima, koji e biti izgraeni sumom od 11.
000 groa iz dravne blagajne.
764

Tako novosadska Zastava br. 151 od 22. 12. 1872. godine izvjetava da u
krug crkvinske kole spadaju sela: Krukovo Polje, Crkvina, Pisari, kari,
Tiina sa varoi amcom.
Taj podatak preuzima i Mitar Papi u Istoriji srpskih kola u BiH
Sarajevo 1978. godine gdje kae da se radi o pokuaju crkvene optine u
Gradacu da se regulie mrea kola na podruju tadanje gradaake nahije.
Radi se o nekoj vrsti memoranduma turskim vlastima. Ovo je bio preduslov
da organizuje mreu srpskih osnovnih kola na ovom podruju.Poeci rada
kole u Crkvini datiraju jo od 1855. godine prema zapisima sauvanim na
nekim bogoslunim knjigama.
765

Ovo je period kada su se i u nekim drugim naim mjestima poele otvarati
kole istog tipa (Bos. amac, Domaljevac, Crkvina), o postojanju srpske
kole u tom periodu (Obudovcu, amcu, Crkvini) svjedoi i jedan Prijedlog
o preureenju kola kod Srba koji je podnesen Valiji Asim-pai 1873.
godine samo 5 godina kasnije Tursku e smijeniti Austrija.
766

Sibjan mekteb: Tridesetih godina naeg veka, dr H. uri
zabeleio je niz dragocenih podataka o najstarijim kolama u amcu, od
kojih je sibjan mekteb, kola osnovnog verskog obrazovanja, svakako
nastala odmah posle naseljavanja, odnosno osnivanja naselja amac. Krajem
turske vladavine osnovana je u varoi i kola posebnog tipa, koju je
stanovnitvo zvalo rudija. Sibjan mekteb je pohaalo preko 100 uenika.
Uilo se iz sufara, Kurana, Tedvida i Ilmihala.
767

Prema podacima koje sam dobio putem Glavnog odbora Gajreta u
Sarajevu od povjerenitva Gajreta u Bos. amcu, mekteb u ovom mjestu
pohaalo je otprilike 100-200 uenika. Od uitelja spominju se: MulaAlija
HadiAliefendi, Fehim-hafiz Fisovi, Sulejman-hafiz
Hadisulejmanovi, Mula Ibrahim Kasumovi zvani ul-beg, Mustafa

764
Vilajetski list Bosna br. 100, Sarajevo. 11. V 1868. godine . Vidi uri Hajrudin
Muslimansko kolstvo u BiH do 1918. godine. Sarajevo. V. Maslea 1983. godine.
765
Ilija Paradik 150 godina osnovne kole u Obudovcu , 1982. godine
766
Ilija Paradik, isto.
767
amake novine br. 50. god III 9. 9. 1987. godine.

335

Jusufovi, Ragib-efendija Biaki, Sadik-efendija Sendi, Husein-hafiz
H. Jusufovi, Sadik-efendija Zuki. O pohaanju mekteba vodili su
rauna, pored uitelja, takozvane ehaj-bae koji su morali da saznaju od
roditelja ili staratelja za uzrok eventualnog nedolaska djeteta. Mjetani su
rado slali djecu u mekteb, brinuli se za njegove potrebe, plaali uitelje i
nabavljali odjeu i obuu siromanim uenicima. (ove podatke prikupio je
20. januara 1939. povjerenik Gajreta u Bos. amcu Ibrahim Subai u
nedostatku materijala nisam mogao niim da ih provjerim.).
768

J edan moderniji tip srednjih kola, stanovnitvo je te kole zvalo rudije, a
one su bile otvarane posle 1870. godine u vie mesta, pa i u vezi amca. U
rudijama su se uile pouke iz Kurana, jezike vebe iz turskih, arapskih ili
persijskih tekstova, a sve je to prenijeto jednostavno iz vjerskih kola. Zatim
su pridodati predmeti istorija Turske, zemljopis i raun. Zapameno je da se
uilo i sastavljane pisama i slubenih zapisa. iz 19. veka. Meutim,
rudijama je pridodat jedna. U amcu, kao i u svim drugim mestima rudije
se nisu odrale due od nekoliko godina.
769

Pored 24 rudije, spomenute u saznanjima, postojale su jo u
mjestima: Tenju, Bos. amcu, Kozarcu (Acta Turcica br. 2576 u Orijent.
institutu u Sarajevu.). Ako uzmemo za tano onda bi rudija postojala prije
okupacije u Bos. amcu (H. uri, isto djelo str. 142).
Neto podataka o rudiji u Bos. amcu prikupio mi je Ibrahim Subai,
povjerenik Gajreta. Oni su vrlo oskudni i uzimam ih sa rezervom. Kao
uitelji u ovoj rudiji spominju se: Hafiz kiljo, zatim neki Turkua i Foak,
ijih se imena mjetani ne sjeaju. U rudiji je navodno bilo 60-70 uenika.
Pored predmeta iz oblasti vjeronauke, gramatike uilo se sastavljanje pisama
i slubenih podnesaka i kaligrafski zadaci. Uitelje je plaala drava 100-200
groa mjeseno.
770

Srpska kola: Na inicijativu graana Srba, trgovaca Bos. amca
1879. godine, od kojih je najzasluniji bio Kosta Maksimovi, u gradu je
otvorena Srpska kola. kola je bila konfesionalna i smjetena u privatnoj
zgradi na uu Bosne u Savu blizu kue Duana Simia. Bila je preseljena
1882. godine u srpsku varo, kako se zvao dio oko pravoslavne crkve, u
vlastitu zgradu koja je sagraena blizu stare pravoslavne crkve. Po
zatvaranju Srpske kole u njenoj zgradi, do 1930. godine, je radila sokolana.
771
kola se odrala sa prekidima sve do 1914. godine, a osnovana je
nezavisno od austrijske politike, ali uz njenu saglasnost.

768
Hajrudin uri kolstvo u severoistonoj Bosni posledenje decenije turske vladavine
lanak Rasprave. 1958. godine.
769
amake novine br. 50. isto.
770
Hajdrudin uri, isto.
771
Glas komune 28. 12. 1963. godine.

336

Uitelji u koli su bili svreni bogoslovi i amaki svetenici, uglavnom iz
frukogorskih manastira. Prvi uitelj Srpske kole u gradu je bio ve
pominjani Petar Gaji koji se spominje 1881. godine. Ve 1883. godine Petar
Gaji je protjeran od strane okupacionih vlasti radi politikih razloga, a
zapameno je da je prvih godina kola imala samo desetak aka. Ve ovaj
podatak govori da je Gaji bio jedan od onih uitelja koji su predano i vjerno
sluili svoj narod, a ne okupatora.
Iz ljetopisa amake parohije:
Poto je amac svakim danom imao sve vie srpskih kua to 1879.
godine bude doneena odluka da se otvori prva Srpska kola u kojoj je prvi
uiteljevao Petar Gaji rodom iz Trnave. O toj koli ljetopis kae sledee:
U Srpsku kolu ila su i katolika i judejska djeca pa poslije su sa srpskom
djecom ila ak i u crkvu, ali ih nije niko natjerivao, niti su se njihovi
roditelji na to ljutili.Tadanje vlast nisu blagonaklono gledali na tu kolu i
tadanjeg uitelja, te na njegovo mjesto doe svetenik ora Petkovi
rodom iz Crkvine, koji je do tada bio uitelj u Tuzli.
Na jednom zapisu iz godine 1866. na aslovcu (Beograd 1862.) u
crkvi u B. amcu, zabiljeeno je ime ivka ivkovia koji je te godine uio
II razred (svakako negdje izvan Bos. amca) i bio dobar uenik.
772

U ovoj istoj koli radila je prije njenog ukidanja 1914. godine Ljeposava
Petkovi iz Bos. Gradike koja se isticala predanim radom i vodila ensko
odjeljenje koje je otvoreno uz kolu 1909/10. godine. Pored pomenutih treba
navesti: poslije Petra Gajia radili su: Obren Katani, Toa oki, Vojislav
Bori
773
, Nikola Jovanovi, Petar Gai, Damjan Varevi, Dionisije
Markovi, Ivan Maleevi, Stevo Popovi Dimitrije Nikoli, Veljko osi,
Rajko Sofreni-Sofrenovi, Katica Lazarevi, Dimitrije Markovi (svetenik
iz Bijeljine), Ljeposava Petkovi, Milan Stojakovi. Pored njih u Srpskoj
koli su radili Aim Jovanovi, Staka Stefanovi, Sofija Mihajlovi, Milica
Malbaa, Zlata Besednik i dr. Naravno da ovo nisu imena svih uitelja koji
su radili u razdoblju od 1879. do 1914. godine nego su ostala zabiljeena u
sjeanjima graana. Takoer je poznato da kada je kola zatvorena njen
tadanji uitelj Jovan Radivojevi je protjeran. Austrija je bila protiv ove
kole jer
se u njoj razvijala srpska misao, ali je nije mogla ukinuti sve do poetka rata,
kada je pozatvarala sve takve kole u BiH.
Interesantno je napomenuti da je Svetozar Popovi koji je kasnije bio
amaki paroh za vrijeme Austrije bio proganjan od strane vlasti radi
velikosrpske propagande ak je i Be bio obavjeten o njegovim
aktivnostima. Predavao je kasnije na Nioj gimnaziji u Sarajevu.

772
Milenko S. Filipovi Stari srpski zapisi.
773
Generalschulinspektor (glavni kolski nadzornik u BiH) Bos. Bote za 1914. god.

337

Poslije ovih uitelja, bogoslova u ovu kolu dolaze uitelji sa svrenom
uiteljskom kolom u Somboru. Inae mnogo njih je dolazilo iz Vojvodine,
gdje su roeni ili se kolovali. Oni ne samo da su bili nastavnici, nego su
pouavali kako djecu tako i odrasle muzici, organizovali zabave, bili pojci u
crkvama, bili horovoe ili sekretari kulturnih drutava.
Aprila 1893. godine deputati 25 CO, meu ostalima i Bos. amca, podnose
memorandum Zemljaskoj vladi u kome trae da one slubeno imenuju i
postavljaju uitelje kao i prije okupacije. Nastala je kokurencija izmeu
Srpske i Dravne osnovne kole.
Dravna kola: Austrija je u tom periodu poela sa osnivanjem
Dravne (optinske) ili tzv. Komunalne kole.
Na inicijativu Zemaljske vlade u Sarajevu 1885. godine, a kao protutea
Srpskoj koli u gradu je otvorena Narodna osnovna kola. Zvanino je u
kalendaru Bonjak za 1886. godinu meu nabrojanim kolama, koje rade,
navedena i prvi puta kola u Bos. amcu. Ona je u poetku radila u privatnoj
zgradi koja se nalazila na mjestu dananjeg starog hotela, mada se negdje
spominje podatak da se nalazila u zgradi optinske uprave gdje su joj
dodijeljene najnunije prostorije. Masivna kolska zgrada podignuta je 1888.
godine na inicijativu graana amca (njihovim finansijskim sredstvima) i
podrke optine i Zemaljske vlade. Podizanje kole pomogla su i okolna sela
sa kulukom. Zgrada se nalazila na mjestu dananjeg parka u centru grada,
istono od spomenika palim borcima. Zgrada je sruena 1948. godine.
Puni naziv kole je bio: Narodna osnovna kola u Bos. amcu, okruje
Donja Tuzla, kotar Gradaac. Ovakve kole su se nazivale jednogodinje ili
dvogodinje.
Iz dokumentacije osnovne kole, a i datuma upisa u registar osnovnih kola u
BiH, vidi se da je kola poela sa radom 1885. godine sa I razredom od 19
uenika. Prvi nastavnik i kolski starjeina je bio Filip Mitrovi
774

kola je dobila i drugo odjeljenje 1889. godine sa nastavnicom Desankom
uri. Ovu kolu izdravala je politika optina. Od okolnih sela u kolu je
djecu slalo samo selo Prud, dok je dio Srpske Tiine svoju djecu slalo u
Srpsku kolu. God. 1900. ovu kolu su poela da pohaaju djeca Tiine,
Hasia i Grebnica. kola je radla i u toku Prvog svjetskog rata, a po
njegovom zavretku pri istoj je formirano posebno odjeljenje za
muslimansku djecu u posebnoj zgradi, gdje je doskora radila kola uenika u
privredi.

774
U Nedoviima u Dalmaciji umro je na Bogojavljenje 1904. godine imuni Srbin i
rodoljub Filip Mitrovi. Pokojnik je ostavio jedan dio svoga imanja za osnivanje fonda pod
njegovim imenom. Iz toga fonda pomagae se Srbi iz Boke, uiteljski pripravnici, aci
poljoprivrednih, zanatlijskih i pomorskih kola. Pokoj mu dui.Bosanska Vila br. 5. str.
99 15. III 1904. godine.

338

kola 1886/87. godine ima ve 4 odjeljenja zavedenih u jednu razrednu
knjigu i podjeljenih na odjeljenja za djeake-muka odjeljenja, za
djevojice- enska odjeljenja i mjeovita odjeljenja. Plata uitelja bila je
900 kruna, 200 kruna stanarine i 80 kruna drvarine. Iz konkursa od 12. aprila
1911. godine za upranjeno mjesto uitelja u amcu, a molbe su upuene
gradskom poglavarstvu i to gradskom naelniku izmi Aliji.
Radom kole je upravljao kolski odbor. Sjednice su odravane u optinskoj
upravi, a predsjednik kolskog odbora bio je gradski naelnik tada
Izetbegovi Aliaga. Iz pozivnice od 26. februara 1915. godine u Bos. amcu.
Muka osnovna kola bila je u sada sruenoj staroj masivnoj
poveoj zgradi na sprat, iz vremena Austro-Ugarske, koja se nalazila u
dananjem parku ispred damije (ugao prema tadanjoj filijali Zemaljske
banke za BiH i hotela Grand), odmah pored nje bila je i jedna mala
pekara u kojoj smo mi aci, preko plota, kupovali za doruak (tada smo ga
zvali frutuk) obino pare somuna i dva evapia (evapa), sa dosta
softa i malo bibera, po standardnoj cijeni od dinar i po za sve. enska
osnovna kola bila je takoe u tom bloku, samo na drugu stranu i ne
frontalno, nego iskosa preko puta izmievih i ne znam ijih magaza, bila je
takoe na sprat.
775

Od 1885. godine do kraja okupacije 1917/18. u I razred upisano je 3. 301
uenik. A u istom periodu IV razred je pohaalo svega 942 uenika.
Ni jedna treina od upisanih nije zavrila kolu. Najvei broj ih je naputao
kolu poslije zavrenih II razreda, zatim poslije I i III razreda. Neki su
zavrili I i II razred, zatim pauzirali godinu-dvije, pa opet nastavili sledei-
Direktori-upravitelji kole su bili:
1. Filip Mitrovi 1885/86. i 1886/87. godine.
2. Aim Jovanovi 1887/88. do 1911/12. godine.
3. August Zeki 1912/13. i 1913/14. godine
4. Donat Petre 1914/15. godine
5. Aim Jovanovi od 1915/16. do 1917/18. godine drugi put.
Spisak uitelja redom kako su dolazili u kolu:
Filip Mitrovi 1885/86. god, Desanka uri 1886/87. god, Aim Jovanovi
1887/88. god, Staka Stefanovi 1887/88. god, Bono ubeli 1888/89. god,
Mila timac-Pranji 1892/93. god, Donat Petre 1894/95. god, Pavao
tambuk 1894/95. god, Stjepan uti-Krun 1894/95. god, Milan Milju
1895/96. god, Josipa ari 1896/97. god, Mileva Malei 1897/98. god,
J akov D. Barbari 1897/98. god, Ema Halwachs 1898/99. god, Mihajlo
Halwachs 1898/99. god, Matija Mileti 1898/99. god, Marija Cerjak
1899/1900. god, Martin J agar 1900/01. god, Zvonimir Brozovi 1900/01.
god, Nikola Ivanovi 1900/01. god, Marija Lazarevi 1900/01. god,

775
amake novine br. 51. god. III 22. 9. 1987. Ratko Filipovi Sjeanja starog
amanina.

339

Anastasija Ili 1901/02. god, Manojlo Ili 1901/02. god, Stanislava
Stefanovi 1901/02. god. drugi put, Terezija Seljan 1902/03. god, Ljubomir
pl. Matuli 1902/03. god, Andrija Milii 1903/04. god, Stojan Jakovljevi
1903/04. god, Zosia (Sofija) Niedzielska 1904/05. god, Mila Pranji
1906/07. god, Milivoje Nikoli 1906/07. god, Abdulah Barali 1907/08. god,
Marko Pavii 1908/09. god, Ljubica Kneevi
776
1908/09. god, J osip Lisac
1910/11. god, Ljubica Pavii 1910/11. god, Elza Kenig 1911/12. god,
August Zeki 1912/13. god, Nikola eravica 1912/13. god, Ivan Filakovi
1913/14. god, Donat Petre 1914/15. god, drugi put, Mihajlo Todi 1914/15.
god, Katarina Masz 1915/16. god, Milica Malbaa 1915/16. god, Aim
Jovanovi 1915/16. god. drugi put, Darinka teferger 1916/17. god, Ljudevit
Miler 1916/17. god, Ana Peovnik 1916/17. god, Danica pl. Durbei
777

1917/18. god, Zora Slunjski 1917/18. god.
kolstvo izmeu dva rata:
kola je nastavila svoj rad i u ovom periodu. Bila je etvorazredna, a
uenici su sticali osnovna znanja iz aritmetike, pismenosti, itanja itd. Poslije
zavrene osnovne kole dijete se moglo upisati u viu osnovnu kolu,
zanatsku kolu, graansku kolu ili gimnaziju u drugim veim mjestima,
naravno ukoliko su roditelji imali novaca za kolovanje.
kola je bila pod direktnim uticajem naelnika ispostave ili
predsjednika optine koji su bili u kolskom odboru. Njih nije interesovala
struna nastava nego politiko dranje uitelja kao i ostali dogaaji.
Upravitelji Narodne osnovne kole u Bos. amcu u ovom periodu su
bili:
1. Aim Jovanovi od 1918/19. do 1923/24. god.
2. Sulejman Hadialijagi 1924/25. god.
3. Milivoje Nikoli 1925/26. god.
4. Jovan Radivojevi 1926/27. do 1933/34. god.
5. Nikola imuni 1934/35. do 1938/39. god.
6. uro ajin od 1939/40. god.
kolske 1933/34. godine udovoljeno je zahtjevu graana amca i od strane
kolskih vlasti i opinske uprave ova kola prerasta u estogodinju, i zove
se: Dravna Via Narodna kola.
O radu kole u ovom periodu u Ljetopisu kole je zapisano:

776
Knjaevi.
777
Danica pl. Durbei (Banja Luka 1886-Zagreb 1969). Uiteljica u Zenici i Sarajevu.
Direktorica Muke graanske kole u Sarajevu, gdje ivi do 1945. kada je penzionisana. Od
tada je ivjela u Zagrebu i radila u ugostiteljskoj koli. Mada se negdje spominje da je njena
sestra Zlatica pl. Durbei (1883-1976) bila uiteljica u Bos. amcu i Sarajevu. Udala se za
prof. Milana Vuaka direktora muke uiteljske kole u Sarajevu. Obitelj Durbei je stara i
vrlo utjecajna porodica iz zaselka neposredno ispod starog grada Grobnika. Porijeklom su iz
Bosne. Opirnije vidi www. Obitelj Durbei. htm..

340

Kroz cijelo ovo vrijeme, u skladu sa zakonima kolu je finansirala
gradska optina. Poveana je zbirka uila i nabavljene su knjige za
nastavniku biblioteku. Tek od 1930. godine poelo je popunjavanje
uenike biblioteke. Ubrzo je osnovan Podmladak Crvenog krsta koji se
omasovio i uz pomo graanstva je 1927. godine otvorena i kolska kuhinja.
Osniva se Diletantska, a 1931. godine i pjevaka sekcija. Prihod od
izvedenih programa na zabavama koristio se za nabavku materijala za
kolsku kuhinju. Upravu kole je vodio od kolske 1926/27. godine do sada
uitelj Jovan Radivojevi, kada je premjeten po vlastitoj molbi. Radivojevi
je bio vrijedan prosvjetni radnik, trudio se da pobolja kvalitet nastave,
primjerom je pokazivao ostalim nastavnicima. Nabavljao je strune knjige za
kolsku biblioteku. Osnovao je pjevako drutvo Gusle u kome je aktivno
radilo preko 50 lanova, bio je horovoa. Radio je i kao knjigovoa
Zemljoradnike itarske zadruge u mjestu. Nadahnut idejama Mitra
Trifunovia, djelovao je u kolektivu i ire u narodu. Radi takvog svog rada
esto je od reimskih organa sasluavan. Zbog progona je napustio amac i
odselio u Osijek.
Od kolske 1918/19. god. zakljuno sa 1940. godinom bez podataka iz
Drugog svjetskog rata I razred je pohaalo 3. 090 uenika.
IV razred je pohaalo 1. 713 uenika.
Za est godina koliko je radio V razred pohaalo ga je samo 147 uenika.
Pet godina je radio VI razred, a pohaalo ga je samo 52 uenika.
Spisak uitelja redom kako su dolazili u kolu:
J ulija Weiner 1918/19. god, Lazar Imbronjev
778
1918/19. god, Ivan Ivanovi
1918/1919. god, Jovan Radivojevi 1919/20. god, Ivan Lopata 1919/20. god,
Sofija Lopata 1919/20. god, Lucija Budimirovi 1920/21. god, Mira
Budimirovi 1920/21. god, Karolina Hruka 1920/21. god, Sulejman
(Muhameda) Hadialijagi 1920/21. god. iz Bos. amca, Salih Duri
1922/23. god, Tajiba Dedi
779
1922/23. god, Zlata Hruka 1922/23. god,
Zora Slunjski 1923/24. god. drugi put, Simka Miloevi 1924/25. god, Zlata
Slunjski 1924/25. god, Jusuf Muhi 1924/25. god, Nada Pratalo 1925/26.
god, Milivoje Nikoli 1925/26. god, Marija Tiljak 1926/27. god, Sofija
Mihajlovi 1926/27. god, Risto Pri
780
1926/27. god, Jovan Radivojevi
1926/27. god. drugi put, emsa Tudakovi 1926/27. god, Nikola
Demarik
781
1927/28. god, Stjepan Mlinari
782
1927/28. god, Mijo Tadi

778
Imbronjev je stanovao u crkvenoj kui preko puta naeg velikog magacina. ena se
zvala Jelenka, ki Mirjana, zavrila je za uiteljicu u Somboru. Divno je svirala klavir.
Udala se za oficira. Skupa smo ljetovali u Rogakoj Slatini. Imala je sina i ker u
Beogradu. Stavri-Aleksi Lepa, isto.
779
Dedi-Beirovi. Iz Sarajeva. Prva uiteljica Muslimanka. Poginula je u NOB-u.
780
Iz Bitolja. Makedonac. Oenio Milenu Simi iz Bos. amca, ker Sime Simia
slubenika banke.
781
Iz Kazana. Rus. Oenio Zorku Antoni iz Bos. amca.

341

1928/29. god, Radojka Jeli 1929/30. god, Natalija Anti 1929/30. god,
Veselinka Kisi 1929/30. god, Rozalija Kamenari 1930/31. god, Milena
Markovi 1931/32. god, Andrija Altgajer 1931/32. god, Franesko Kalj
1932/33. god, Nikola imuni 1933/34. god, Vilma ebaek 1933/34. god,
Mileva Novkovi 1934/35. god, Anka imuni 1934/35. god, Hakija
Daljevi 1934/35. god, Ivan Perkovi
783
1936/37. god, Milada Perkovi
1936/37. god, Melanija Stefanovi 1936/37. god, Nail Radasli 1936/37.
god, Darinka Popovi 1937/38. god, uro ajin 1939/40. god, Marija ajin
1939/40. god.
Mnogi graani se sjeaju jo uitelja, te su ostali zapisani i u drugim
izvorima: Mehmed iljkovi (doao 1905), Ema Obradovi (dola 1903)
Josip Barberi, Nikola Maleti, Marija Malei, Ivan Koci, Dervi
Ajanovi, Nikola Buba, S. timac, Stjepan Filakovac, Milentija Popovi,
Zlata Besednik- Bradna.
784

Podvornici u koli su bili: Arso anarevi i Salko Kujundi zvani
furundija.
Kako je u ljetopisu zapisano tokom Drugog svjetskog rata kola je
povremeno radila- sa kraim i duim prekidima. Dokumentacija nije
sauvana (spaljena je nap. aut.). Postoje djelimine zabiljeke i sjeanja.
Uitelji u koli su bili: Dragutin Burger, uro Potkonjak, Ivka Ljubii,
Ivanka, Zlatka Spasojevi, Rudolf nur (njur) folksdojer iz Vinkovaca.
Upravitelj kole bio je uro ajin, a izvjesno vrijeme i njegova supruga
Marija ajin.
kola poslije rata: Kako je zapisano u ljetopisu kole:
U skladu sa primljenim upustvima, osnovna kola u Bos. amcu poela je
sa radom 15. maja 1945. godine, a zavrila je tu kolsku godinu 15.
septembra 1945. godine. Za upravnika kole imenovan je Dragutin Burger,
jo su bili uitelji Milosava Uzelac i Boo evi. Kad je zavrila kolska
godina Dragutin Burger i Boo evi su napustili kolu i amac.
Sreski referent za prosvjetu u Bos. amcu bio je Dojin Uzelac. Prva kolska
godina 1945/46. poela je krajem oktobra. Za upravnika kole imenovana je
Razumenka ajka, koju je u drugom polugoditu zamijenio J osip Dovgan.
785

Iz toga perioda ostao je jedna istinita anegdota vezana za uiteljicu
Duleefu Hodi, inae porijeklom amanku koja se dugo godina
prepriavala. Naime u to doba poslije osloboenja nova vlast u skladu sa

782
Mlinarevi.
783
Kasnije je postao uveni ustaa.
784
Savo Todorovi Graa za Monografija knjiga I isto.
785
Ilija Stani100 godina osnovne kole u Bosanskom amcu, Bos. amac 1985. godine.
Ovo djelo je bilo moj izvor, meutim kao autor sam svoje argumente, te nove informacije
dodavao pomenutom izvoru.

342

marksistikom literaturom iz kola je protjerala vjeru i Boga. Stoga je
uleefa jednom na poetku predavanja u uionici rekla: Djeco, nema vie
Boga. A onda poluglasno sama za sebe promrmljala Alahu dragi, ta rekoh.
Od silne plejade svih spomenutih uitelja izdvojiemo dvije linosti,
a to su:
Sulejman efendija Hadialijagi-
On se od ostalih uitelja odvajao svojom inteligencijom. Bio je vrlo
aktivan u postojeim drutvima, rado vien u raznim sredinama i vrlo rado
sluan na predavanjima. Bio je slobodarski nastrojen i bez poznatih
predrasuda kojima je obilovalo to vrijeme. Bio je demokratski i
jugoslovenski orijentisan, ta je svoja uvjerenja jasno i stalno ispoljavao i na
druge prenosio, a i poticao je iz takve porodice.
786
Bio je prvi amanin koji
je zavrio uiteljsku kolu i prije Prvog svjetskog rata uiteljevao u
Prijedoru. (1916. godine se spominje kao starijeina osnovne kole u
Prijedoru nap. aut.). Nakon Prvog svjetskog rata (i kraeg boravka u amcu,
gdje je bio upravitelj kole nap. aut.) on je iz Bosanskog amca premjeten
za upravitelja osnovne kole u Brkom. Uz to je predavao matematiku u
gimnaziji i Trgovakoj akademiji. Zbog svog obrazovanja, ponaanja i
aktivnosti na polju prosvjete i kulture, Sulejman Hadialijagi je uivao
veliki ugled u svojoj sredini. Posebno je bila zapaena njegova djelatnosti u
odborima Gajreta i Islahijeta u Brkom. Pripremao je mnoge ake za
polaganje prijemnih ispita za srednje kole i privatno polaganje razreda
srednjih kola. Hobi mu je bilo rjeavanje matematikih problema koje je
rijeavao u svakoj prilici. Na njegovoj sahrani 1960. godine okupilo se skoro
svo graanstvo Brkog i drugih mjesta, kako bi mu posljednji put iskazali
svoje potovanje i zahvalnost.
787


Jovan Radivojevi-
On je bio iz poznate plejade bivih aka somborske uiteljske kole.
Uitelj Jovo nije gledao na tadanju Bosnu kao na koloniju kao to je to bio
sluaj sa mnogim tzv.kulturtregerima. On je slubovao u Bos. amcu i
Gornjoj Slatini, radio ne samo na prosvjetnom, ve i na kulturnom i
kulturno-zabavnom polju. Bio je vrlo aktivan drutveni radnik. Dugo
vremena bio je horovoa Srpskog pjevakog i tamburakog drutva Gusle,
te vrlo aktivan lan i funkcioner nekoliko kulturnih i prosvjetnih drutava. Za
vrijeme slubovanja u Bos. amcu bio je od velike pomoi tadanjoj
Zemljoradnikoj zadruzi u ovom mjestu i da bi ovaj kraj jo jednom zaduio
inei mu poslednju uslugu, on je u svojstvu komandanta jedne auto kolone
1941. godine prihvatio i prebacio Mitra Trifunovia-Uu iz Bos. amca u
Tuzlu.

786
Savo Todorovi, isto.
787
Esad Tihi, isto.

343

Jovan Radivojevi nastavlja i u Osijeku gdje je bio premjeten da politiki
djeluje. Povezan je sa poznatim predratnim komunistima (Mihajlo Klajn koji
je boravio i u amcu gdje je dolazio kod Milorada Mijatovia).
Naalost itava grupa komunista, meu kojima i Jovan Radivojevi, biva
provaljena od strane ustaa. Ustaki prijeki sud, posebno za to formiran,
imao je pune ruke posla. Veina njih strijeljana je u Osijeku. Sa J ovanom
Radivojeviem strijeljana je i njegova ena Milena.
Posebno veliko potovanje prema Jovanu Radivojeviu sauvali su njegovi
aci iz Gornje Slatine u kojoj je radio od 1919. do 1927. godine. U znak
velikog pieteta prema svom uitelju Jovan Staji (danas glavni urednik u
SPK u Beogradu) i danas uva jedan novinski isjeak iz nekadanjeg lista
Hrvatski narod u kome je 23. oktobra 1941. godine objavljeno strijeljanje
uitelja Radivojevia. Evo sadraja tog isjeka:

OSUDE PRIJEKOG SUDA U OSIJEKU Osijek 23. listopada
U utorak popodne odrana je rasprava protiv komunista iz Osijeka. Pred
sudom su odgovarali: Jovan R a d i v o j e v i , star 48 godina, grko-
istone vjere, uitelj, rodom iz Borjeda, u Madarskoj, sa stanom u Osijeku,
Milena R a d i v o j e v i njegova ena, stara 47 godina, uiteljica, grko-
istone vjere, rodom iz Dupljaje u Banatu, sa stanom u Osijeku, Franjo N o
l l, star 31 godinu, rimokatolik, bankovni inovnik iz Osijeka, Nada N o l l,
njegova ena, stara 30 godina, grko-istone vjere, kuanica, rodom iz
Perleza u Bakoj, sa stanom u Osijeku, Mihajlo K l e i n, star 29 godina,
grko-istone vjere, ing. agr. rodom iz Daruvara, sa stanom u Osijeku,
Milica K r i a n, stara 23 godine, grko-istone vjere, studentica
agronomije, rodom iz Dopsina, sa stanom u Osijeku i Tomo e g o v i ,
star 36 godina, rkt. vjere, kova, rodom iz Novog Marofa, sa stanom u
Osijeku. Radivojevi i Noll sakrivali su optuenog Kleina i sudjelovali u
zloinakom komunistikom djelovanju, za to su znale i Radivojevieva i
Nollova ena. Krianova je bila lan Kleinove grupe, te prigodom uhienja
je drala kod sebe revolver i bombu. egovi je kao komunist sudjelovao u
sabotai. Sud je sve optuene osudio na smrt strijeljanjem.
Osuda je nad osuenima izvrena juer strijeljanjem.
788

Bio je jedan uitelj Radivojevi se prezivao. Tata ga je na veeru
dovodio u Vau kuu. Bio je momak (pred Prvi svjetski rat). Posle dobio
premjetaj, pa ponovo doe, ali sada oenjen. Imali kerku, 10 godina.
Stanovali kod oka desno nae kue. Pred rat odu u Osijek. Mi u Dardi,
meni mama pie Radivojevi u Osijeku. Pronaem ih i posjetim u Osijeku.
Izbije rat, on sakrije komunistu u kuu. Neko trai, premetnu stan i nau ga
tamo. To sam tek kasnije ula. On brani ena nije znala. Ona kae znala sam.
Nisi. J esam. Strada uitelj, ena i taj komunista. J ako su se volili kao mu i

788
Savo Todorovi, isto.

344

ena. To je bio primjer. Kerka kod rodbine u Bakoj. Zvala se Boje. Udala
se u Beograd.
789

Tridesetih godina prolog vijeka, bilo je u obiaju da djeca, iz srpskih
bolje stojeih kua, idu u srednju kolu u Novi Sad, Tuzlu, Osijek, Beograd,
Sarajevo, dok su djeca iz bolje stojeih muslimanskih porodica ila u srednju
kolu u BiH, najvie u Tuzlu, ali je jedan dio pohaao dravnu mjeovitu
graansku kolu trgovakog smjera u Gradacu, otvorenu 1926. godine, pa
su se poslije jednog ili dva zavrena razreda, vraali na materine sofre ili
da pomau roditeljima u trgovini, svaki put predvee upuujui laku no
oevoj kasi. Jedan meu njima je stric Galiba Zukia Mehmed Junge, koji
je taj nadimak dobio po amerikoj glumici Loreti Jung ili najvjerovatnije od
pogreno izgovorene njemake rijei Jugend tj. mladi.
Ukoliko roditelji nisu imali sredstava, a radilo se o talentovanoj djeci,
djeca su dobijala mjesto u Konviktu Gajreta, Prosvjete, Napredka,
Privrednika ili su bila stipendirana od strane humanih pojednica i
udruenja. Mnogi inovnici su traili premjetaje iz amca u vea mjesta,
upravo zbog kolovanja svoje djece.
amani koji su pohaali srednje kole: (izmeu ostalih):
Dravna mjeovita graanska kola u Gradacu: Rizah Hadisalihovi,
Jusuf Ceribai, Rizah izmi, Esad Alibegovi
Mjeovita graanska kola u Tuzli: Halid izmi, Ago Subai, Muhamed
Kladnjak, Bego Subai, Smail Hadijusufovi i Ahmet Hadijusufovi.
790

Dravna realna gimnazija u Tuzli: Todor Ili, Ljubomir Todorovi, Lazar
Kladar, Dragutin Tatar, Mustafa Hadialibegovi, Devad Hadialibegovi,
Alija M. Repi, Osman Tihi, Mustafa Kari, Mehmed Zuki Junge,
Avdi-beg Mahmutbegovi, Hasan Ceribai, Eref izmi, Aleksandar
Malinovi
791
, Predrag Babi, Nadeda Tatar, Nada Brki, Desanka Brki,
Esad Tihi, Sarina Romano, Halid izmi, Reuf Grabonji, Bogdan
Bogdo Bojani, Osman Ceribai, arko Rui, Ivan traub,
Gimnazija u Vinkovcima: Lazar Dimitrijevi, Dimitrije Dimitrijevi,
Gimnazija u Novom Sadu: Stanko Risti, Milenko i Ratko Filipovi, Ratko
Stavri, Simica oki, Melanija, Velinka i Mirjana Stefanovi, Darinka
Stavri,
Gimnazija u Niu: Ljubomir Risti,

789
Lepa Stavri-Aleksi, isto.
790
Esad Tihi, isto.
791
ak VII razreda je poetkom 1939/40. godine jednoglasno izabran za predsjednika
Literarne druine Petar Koi, koja je bila vrlo aktivna u pomaganju siromanih uenika,
u organizaciji sajma knjiga, u izvoenju pozorinih komada, pisanju pjesama, pria i
referata. Izbor Malinovia je znaio pobjedu naprednih uenika kojima je i sam pripadao.
Malinovi je bio darovit mladi pisac i bio je nagraivan od strane vladike zvorniko-
tuzlanskog Nektarija za literarne teme.Izvjetaj Dravne realne gimanzije u Tuzli za
1939/40. kolsku godinu tampa Risto Sekuli Tuzla.

345

Gimnazija u Sremskim Karlovcima: Perica Petrovi,
Gimnazija u Bijeljini: Darinka Stavri, Ratko Stavri,
Gimnazija u Beogradu: Predrag Tasovac,
Gimnazija u Zagrebu: Tonka Kraus,
Gimnazija u Bihau: Alija Repi (zavrio je 1930),
Gimnazija u Sarajevu: Rasim Jusufovi, Bisera Mahmutbegovi,
Gimnazija u Slavonskom Brodu: 1928/29. Boena Pelech, 1933/34. ukrija
Izetbegovi, 1939/40. Divna Dimitrijevi
792

Gimnazija u Osijeku: Savo Stavri, Edvard Bradna, Mirjana Jankovi,
Marko i Duan Simi, Mirjana Jankovi,
erijetska gimnazija u Sarajevu: Abdurahman Hadisalihovi, Rizah
Alajbegovi, Demal Alibegovi, Ahmet Bii,
Trgovaka kola u Brkom: 1894/95. I razred Mitar Trifunovi iz Brvnika, II
razred Mii Milan iz Bos. amca, III razred Dimitrijevi arko iz Bos.
amca, 1909/10. Simi Duan, Tasovac Tomo, 1917/18. Ljubica Biljan.
GaziHusrevbegova medresa u Sarajevu: Aziza Alajbegovi
Trgovaka akademija u Beogradu: Svetozar Risti, Vojislav Vasi,
Nia trgovaka kola u Sarajevu: Lepa Stavri, Zagorka Stefanovi, Olga
Buen,
Trgovaka kola u Subotici: Ljuba Stavri,
Trgovaka akademija u Novom Sadu: Avdi-beg Mahmutbegovi
Exportna akademija u Novom Sadu: edomir Stavri,
Exportno-importna akademija u Osijeku: Milena Vasi,
Uiteljska kola u Novom Sadu: Melanija Stefanovi,
Uiteljska kola u Sarajevu: Alma J oahimstaler,
Dravna Mjeovita graanska kola J. J. trosmajer u Osijeku: Dragoslav
Risti, Vojislav Jankovi,
Geodetska kola u Beogradu: Midhat Izetbegovi,
U nekim drugim mjestima za koje nemamo podatke srednju kolu su
pohaali amani: Murveta Hadialijagi (uiteljsku kolu), Bruno Bandl (u
Osijeku), Biljana Todorovi, Mirjana Markovi, Olga i Milena Risti, Ana
Dokal, Zdenko Riterman, Sveto i Boro Dodo, Tomo Tasovac, Branko i
Ljerka Plea, Milo elija, Vanja Parica,
Fakultetsko obrazovanje je imao vrlo mali broj graana. Naveemo samo
neke podatke sa kojima raspolaemo:
Beki univerzitet: Lazar Dimitrijevi (medicina), edomir Stavri (Exportna
akademija), Valerijan Riterman (farmacija), Stjepan Riterman (farmacija
1923), Marija Riterman (farmacija), Tihomir Savi (veterina), Edvard
Bradna (arhitektura), J osip tokhamer (veterina), Johan Dokal (medicina),
Ferdo Ivanu (pravo), Tadija Odi (pravo), Tomislav upani (agronomija),

792
J ubilarno izdanje Gimnazije Zlatko najder u Sl. Brodu povodom 50 godina kolskog
centra 1967/68. god.

346

uro Grubni (agronomija), Svetozar Pisarevi (umjetniko pjevanje),
Milica Babi (kostimografija),
Praki univerzitet: Petar Risti (pravo), Ruica Votrubec (medicina), Honza
Pisarevi (muzika), Todor Ili
793
(medicina), J efto J . Popovi
794
(filozofija),
Zagrebaki univerzitet: Ratko Stavri (veterina), Zdenko Odi (pravo),
Hasan Ceribai (veterina), Vitold Riterman (medicina i stomatologija
1932), Eref izmi (medicina), Mento Kabiljo, Branko Plea (gluma),
Rizah Alajbegovi (medicina), Hasan Izetbegovi (veterina i agronomija),
Aziza Alajbegovi (medicina),
Beogradski univerzitet: Perica Petrovi (pravo), Ratko Filipovi (pravo i
filozofija), Velinka Stefanovi (pravo), Ljubomir Risti (pravo), Jovo Risti
(pravo), Vidosava Jankovi (istorija umetnosti), Mirjana Jankovi (slikar),
Alija M. Repi (mainski fakultet 1937), Osman Ceribai (stomatologija),
Predrag Tasovac (ekonomija, gluma), Radmila Stojanovi (ekonomija),
Pariki univerzitet: Milica Babi (kostimografija), Jevrosima Babi
(filozofija na Sorboni), Mirko Filipovi (pravo), Milenko (Nemanja)
Filipovi (vojna akademija Sen Sir. Kasnije zavrio Mainski fakultet u
Cirihu), Ljubia Petrovi (stomatologija), supruga dr Vinka Uravia (hemija
na Sorboni),
Istanbul: Hafiz Salih Vajzovi, Abdulah Srebrenikovi (zvani Topal Hafiz),
Grac: Ljubia Dimitrijevi (pravo)
ukrija Izetbegovi je zavrio Pravni fakultet, ali nije nam poznato u kojem
mjestu.
U Bos. amcu je prije Drugog svjetskog rata postojala inicijativa za
otvaranje Trgovake akademije, po ugledu na Dravnu mjeovitu graansku
kolu trgovakog smjera u Brkom. Od 1938. godine u Brkom se otvara
Trgovaka akademija. Meutim optina i amaki trgovci se nikako nisu
mogli dogovoriti oko finansiranja ove ustanove pa je ta inicijativa propala.
Ova kola je otvorena u Gradacu. Izmeu dva rata u gradu je otvorena
egrtska kola.

egrtska kola (veernji egrtski teajevi).
Zvala se i opta zanatska i zanatsko-trgovaka kola. Svrha joj je bila
da trgovakim i zanatlijskim egrtima dadu prve elemente kulture i
pismenosti, da dopune ona znanja koje nisu stekli. Uilo se: srpsko-hrvatski,
raun, geometrija, crtanje, zanatsko knjigovodstvo, zemljopis i pisanje.
Nastava je drana obino od 6 do 8 sati uvee i nedjeljom i praznikom prije
podne. Nastavnici su bili uitelji osnovne kole ili kojih strunih. Sav teret
izdravanja kole i plaanja nastavnika plaala je optinska uprava. Ova

793
Predsjednik Jug. akademskog drutva Skerli u Pragu.
794
Svreni filozof. Bivi predsjednik akademskog kolskog drutva Srbadija u Pragu.
Umro 1884. godine u Bos. amcu.

347

kola je u amcu osnovana od strane gradske uprave kolske 1934/35.
godine. Smjetena je bila u zgradi osnovne kole u veernjim satima. Bila je
dobro organizovana i napredna te se isticala u svome radu u cijeloj BiH. O
tome svjedoi i spisak od 50 gradova u BiH koji su imali ovu kolu.
Bijeljina, Bos. amac, Brko... . Kada je osnovana bila je jedna od 28 takvih
kola na podruju Drinske banovine. kolovanje je trajalo dvije do tri
godine.
795


Muka zanatska kola.
Prije Prvog svjetskog rata bile su samo dvije takve kole u BiH.
Poslije rata u staroj J ugoslaviji je otvoreno vie takvih kola: u Tuzli, Banjoj
Luci, Livnu, Drvaru, Kljuu, Travniku, Bos. amcu, Bijeljini, Brkom,
Viegradu, Vlasenici, Zenici, Zvorniku, epu... .
Pored strunog obrazovanja davalo se i na opte obrazovanje. kola je trajala
3 godine. Nastava je izvoena prije podne, a poslije podne praksa.
Nastavnici su bili kvalitetni uitelji za teorijska predavanja i vjeti struni
majstori. U koli su se uili moderni zanati: stolarski, kolarski, bravarski,
limarski, tesarski, kovaki i tekstilno pletenje.
796
Kao to je ve navedeno
radilo je u staroj J ugoslaviji devetnaest mukih zanatskih kola, od ega i
jedna u Bos. amcu i to sve do 1941. godine. Radila je pri zanatlijskom
domu.

enska zanatska kola.
Osnovana je 1924. godine. Osnovala ju je Dobrotvorna zadruga
Srpkinja u Bos. amcu.
Poslije rata u BiH su se razvile dva tipa enskih strunih kola i to: struna
enska kola i enska zanatska kola. Prve su se programski naslanjale na
konfesionalne enske strune kole koje su radile u BiH za vrijeme
okupacije, a druge su radile prema programu kola ove vrste u Srbiji. Strune
enske kole radile su u: Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Bos. Novom, Trebinju,
Derventi, Maglaju i Bos. Gradici. Dok su enske zanatske kole bile u:
Bijeljini, Bos. amcu, Brkom, Bihai i jos 29 mjesta u BiH.
797

kolske 1930/31. godine u koli u Bos. amcu bilo je 40 uenica.
U nastavnom planu ove kole bili su predmeti za nie razrede srednjih kola,
kao i struni predmeti: runi rad (krojenje, ivanje, pletenje, vezenje,
higijena ishrane, stanovanja, kuvanje), njega djece i sl. Ova kola je dala
lijepo znanje gradskim i seoskim djevojkama i o ovim predmetima a ne samo
u vezi opteg obrazovanja, kulture i pismenosti.

795
ore Pejanovi Srednje i strune kole u BiH od poetka do 1941. godine Svjetlost,
Sarajevo 1953. godine.
796
Isto.
797
Isto.

348

Ova kola se u poetku nalazila u kui na sprat bive osnovne kole za
ensku djecu (na uglu ulica Majke J evrosime i Nikole Tesle), potom iza
gostione Sime okia, da bi potom dobila svoju zgradu u glavnoj ulici pored
zgrade Grand hotela. kolom je upravljala Dobrotvorna zadruga
Srpkinja sa svojim odborom. Predsjednica je bila Joka Mii zvana
Anani. Svaki dan je jedna od gospoa (lanica drutva) dolazila kao
deurna u kolu, popodne, upisivala se u knjigu. Dolazile su: Ana Stavri,
Joka Anani, Jelena Buen, Vinja Jankovi, Natalija Risti, ga. uri i
sve druge ugledne gospoe. kola je trajala 4 godine. Rad je prekinut
1943/44. godine kada su u zgradu useljene izbjeglice iz Istone Bosne.
kolarina je iznosila 30 dinara mjeseno, ali uenice su radile u koli (rune
radove, ivanje) na materijalima koje su gospoe obezbjedile iz trgovina
svojih mueva i to se prodavalo u trgovinama. Sav prihod, sem za trokove
materijala, iao je u kasu kole. Prireivane su zabave za slavu kole 15.
februara (Sretenje). Bogate tombole, prihod od ulaznica je iao u kasu kole.
kola je 1930. godine organizovala ekskurziju na Dobro u Modriu.



Slika br. 33 enska zanatska kola u Bos. amcu. Generacija iz druge polovine
1920-tih godina. Sjede: s lijeva na desno: J elena Tovirac, Melita Ungar, Nata
Toljevi (uiteljica), Salika Pijade, Katica Petrovi. Stoje: s lijeva na desno: Natalija
Simi, Sreta Levi, Milka Dragievi, Marija Juri (u bijelome), Vukosava Jovii,
Vasvija Alibegovi, Berka Halilovi, Emica (iz Slavonije), Angela Jakovljevi,
Miholjka Tovirac, Mileva Jovii, Begzada Halilovi. Djeca: dole: lijevo: Sarina
Romano, desno: Pepica iz Sl. amca.


349

Dugo vremena upraviteljica kole bila je Zora Lazarevi roena
ivkovi, koju je zamijenila Emina Tali. Uitelji u koli su bili uitelji
osnovne kole (honorarno): Nata Toljevi iz Tuzle, Cvijeta Antonijevi iz
Prijedora, Zora ivkovi iz Prnjavora, Staka Stefanovi, Anka imuni,
Dara Blaevi, Melanija Stefanovi, Mica Lazarevi, Vilma ebaek, Sofija
Mihajlovi itd.
Za vrijeme NDH ova kola se zove: Dravna enska struna kola u Bos.
amcu.
Upravitelj: Regina uri (1942-43). Uiteljice: Nada Ledi, Munira
Muratbegovi, Emina Tali, Marija Maca Mihalj iz Zagreba itd.
Pored ove kolske ustanove, u gradu je postojala tzv. Domainska
kola koju su pohaale mnoge mlade amanke. Nastava je trajala jednu
kolsku godinu i obuhvatala je gradivo iz osnovnih kola (pisanje, itanje,
raunanje) u skraenom obliku, te gradivo iz domae ekonomije (ivanje,
pletenje, krojenje) i higijena ishrane i stanovanja. Gradivo iz ove kole je
mnogo pomoglo buduim udatim enama da se bolje snau u voenju
domainstva. Prostorije kole bile su u produetku zgrade enske strune
kole u glavnoj ulici.
798



RAZVOJ GRADA I GRADSKIH USTANOVA

Islamska vjerska zajednica
Zvanini naziv vjerske optine je bio Imamat demata Bos. amac
sreza gradaakog u Bos. amcu. Demat je vjerska optina kojom rukovodi
dematski odbor, sem njega u vjersko-upravne organe spadaju i vakufsko
povjerenstvo i ulema medlis. Imami su ljudi koji rukovode molitvama.
Imami vre i druge vjerske obrede, ujedno su i matiari.
Kotarsko vakufsko povjerenitvo u Gradacu, koje je bilo nadleno i za
vakufsku imovinu u Bos. amcu, ustanovljeno je 1889. godine. Njegov prvi
predsjednik bio je Seid Softi, a slijedli su ga Ali Riza Prohi, Mehmed
Kovaevi i Zaim Muminagi
799
.
U Bosnischer Bote za 1916. godinu kao lanovi Kotarskih vakufskih
povjerenstava u Gradacu spominju se: Beir-beg Ibrahimbegovi, Hafiz
Mustafa Durakovi (koji se spominje u istom godinjaku za 1912. godinu
kao vlasnik mlina u Bos. amcu), Hafiz Haki ef. Hafizovi i Izet-beg Jahi.
Bos. amac je svoj demat dobio tek 1921. godine.

798
Esad Tihi, isto.
799
Mustafa Imamovi Gradaac za vrijeme austrougarske okupacije, rukopis.

350

Imami u Bos. amcu su bili: Muharem-efendija Hadijusufovi
800
,
Abdulah Srebrenikovi
801
, Ragib Biaki, Mula Haso Sejdi (Leki),
Mustafa Leli
802
.
Damije su sluile i kao vjerske ustanove i u tu svrhu je u Bos. amcu 1937.
godine u blizini damije napravljena zgrada Mektebi intidaije uz dobrovoljni
prilog graana svih nacija. Nalazila se na uglu dananjih ulica Svetosavske i
Nikole Tesle. Stara zgrada mekteba je bila ruinirana i sruena je, nalazila se
na istom mjestu.
Vjerouitelji su bili: Mula Alija Hadialiefendi (prvi vjerouitelj), Fehim
Fisovi, Mula Ibrahim i Mula Alija Kasumovi, Husein hafiz
Hadijusufovi, Hadi Junuz Grabonji (bio je i mujezin), Salih ef. Zuki
(bio je i mujezin. Zavrio medresu u Travniku i Tuzli).
Hafiz Salih Vajzovi je zavrio visoke vjerske kole u Istanbulu, ali nikada
se nije bavio tim poslom. Bos. amac je imao Dematski medlis demata u
Bos. amcu. iji je predsjednik bio dr Dafer Mehmedagi advokat, on je
bio i lan Vakufskog demata bos. amakog koga su inili jo: Muharem
efendija Hadijusufovi imam, Esad Alibegovi opt. djelovoa,
Nezirovi Dervi penzioner, i drugi istaknuti vjernici i ugledni graani.
Velike zasluge u radu medlisa, mekteba dali su i muhtari: Haim
Hadiavdi, Salko izmi.
Mujezini su bili: Abdulah Sulji, Hadi Junuz Grabonji, Salih Zuki.
Mutevelija koji je brinuo o vakufskim dobrima bio je: Mehmed Vajzovi.
Osoba koja zna itav Kuran napamet zove se hafiz. Vjerskom slubom
rukovodi imam, damijski slubenik koji sa munare poziva vjernike na 5
dnevnih molitvi i asistira imamu zove se mujezin. Pripadnice islama koje
imaju odreene dunosti zovu se bule.

800
Bio je dobar poznavalac arapskog i turskog jezika. Zbog zastupanja drugih stavova
suprotnih politici Jugoslovenske muslimanske organizacije iji je predsjednik bio dr
Medmed Spaho, a njegov brat Fehim Spaho reis'l-ulema, Hadijusufovi je uklonjen iz
bosanskoamake sredine i premjeten u Lastvu. Za novog imama matiara i predavaa
vjeronauke u osnovnoj koli doveden je Mustafa Leli. Ustolienju novog imama
prisutvovali su lanovi najvieg organa Islamske vjerske zajednice Ulema-medlisa
Mehmed Handi, Muhamed Panda, Alija Aganovi i drugi vjerski dostojanstvenici kojima
je domain bio hafiz Salih Vajzovi. Novi imam, iako obrazovan u vjerskom i svjetovnom
pogledu, bio je ovjek prijeke naravi, pa je kao takav nerijetko dolazio u sukob sa drugim
ljudima. Esad Tihi, isto.
801
Zvani Topal Hafiz. Slubovao je u staroj damiji u Donjoj Mahali i tamo mu je bila kua
u sklopu damije. Bio je invalid u nogu, pa mu otuda nadimak. Bio je oenjen sa Maaricom
koja je prela na islam i uzela ime Fatima. Zbog odreenih neslaganja sa amanima Topal
hafiz je otiao u Istanbul, te je pri odlasku na skeli rekao javno: Ako ikada se vratim u ovaj
amac, dabogda slomio i drugu nogu. I zaista silom prilika on se morao vratiti u amac i
ba na skeli je pao i slomio drugu nogu. Imao je sina Abdulaha (1919-2009) takoer imama
u Olovu, Prijedoru itd. Oenio je Nezirovi Zumru iz Bos. amca.
802
Posle rata proglaen za ratnog zloinca. Imao je sina Mahmuta Lelia. Inae Lelii su
rodom iz Bos. Dubice. Upisani su u knjigu graana Bos. amca 1942. godine.

351

U amcu je bio i erijetski sud. Sudije ili kako se zovu kadije bili su:
Ahmet Hasanefendi, Mustafa Halilovi
803
, a za vrijeme Drugog svjetskog
rata Abdurahman Mehmedovi (koji je bio i sreski sudac). Ovaj sud je
imao odreenih problema u vezi reorganizacije suda, kole, prisvajanja
vakufskih posjeda od strane drave, te se sud alio 3. maja 1908. baronu
Benku.
Had je vjerska dunost posjeivanja svetih mjesta. I iz Bos. amca su ili
vjernici na had, pa su svojim prezimenima ili imenima dodavali prefiks
hadi: HadiHasanaga Alibegovi, HadiAlijaga Repi, HadiJusufovi,
Hadiavdi, Hadiahmetovi, Hadimustafi, Hadihafizovi,
Hadisalihovi itd.
Evo kako su Salihovii postali Hadisalihovii. U to davno doba kada se jo
putovalo karavanima Fehim Fisovi iz Bos. amca je otiao na had u Meku
i nikada se nije vratio jer je tamo umro i ukopan je tamo. Tamo je obavljao
had tzv.Bedel-zamjenu za Abdurahmana Salihovia. Vijest je putovala
nekoliko mjeseci do amca. Neko je donio papir i dokaz da je molitva
obavljena i tako su Salihovii postali Hadisalihovii.
Damije: Prva damija u Bos. amcu sagraena je od drveta odmah
po osnivanju naselja 1863. godine sa drvenim minaterom. Napravljena je
novcem iz carske riznice. Nalazila se u dijelu grada zvanom Donja Mahala
(na mjestu dananje kue Salke i Muje Tiria). Kada je austrougarska vojska
1878. godine bombardovala iz Slavonije Bos. amac i prelazila Savu,
topovskim granatama je razruila prvo minaret pa i cijelu damiju. Ova
damija je bila napravljena da privremeno slui svojoj svrsi. Zvala se Azizija.
Izgradnja nove damije poeta je 1863. godine koja je stavljena pod krov
1866. godine, a konano zavrena 1869. godine. Bila je od kamena, cigle i
crijepa. I bio je to najstariji zidani objekt u gradu. Damija je dobila ime
Nova Azizija po sultanu Abdul Azizu koji je osnovao grad i poklonio prvu
damiju. Zvanini naziv damije do 1992. godine bio je Vakuf Carska
damija-Nova Azizija. Bila je to jedna od sedam damija u BiH koja je
nosila ime Azizija.
Damija Azizija nalazila se u centru grada u samom dananjem gradskom
parku. Vlasnitvo Vakufsko k. . 2/18 u z. k. l. 278 K.O. Bos. amac. Ipak
zvanini naziv ove damije Mehmed Mujezinovi navodi kao Mir
Ahmedova damija koju je sagradio doseljenik iz Beograda Ahmed sin
Abdul-Kerim-agin hidretske 1286. godine odnosno 1869. god po
zvaninom kalendaru.
Mir Ahmedova damija po svom arhitektonskom rjeenju slina je Aziziji
damiji u Oraju, ali je neto manjih dimenzija. Zidana je od kamena i cigle,

803
Halilovii su iz amca, ali su 1930. godine prodali svoju kuu u glavnoj ulici trgovcu
Ljubomiru Brkiu i odselili u Odak, Mustafin sin zvao se Fadil, kasnije voa Bosanskih
planinaca.

352

a portal joj je vrlo ukusno izraen. Sofe se razlikuju u tome to im strop
poiva na est oblih stupova, koji su prema sredini zadebljani. Munara
solidno sagraena od kamena, slina je munari u Oraju, samo je vitkija i
elegantnija. Mahfil damije poiva na est drvenih stupova sa izrezbarenim
bazama i kapitelima. U dvoritu oko damije nema niana.
804

Damija je dignuta u vazduh 11. oktobra 1992. godine u 1 i 10 h ujutro za
vrijeme poslijednjeg rata. Uniten je kulturno-istorijski spomenik koji je bio
pod zatitom drave.
U Oraju u malom haremu s june strane damije sahranjeni su i prvi
doseljenici Biogradlije.
- Biogradlija Bajram-beg, sin Abdulkerim-agin umro 1285. (1869)
- Biogradlija Hajri Bekir efendija, sin Mustafin, 1287. (1870)
- kerka (ime umrle oteeno i neitko) Biogradlije Ahmed Zaim bega, 1292.
(1875)
- Halida-hanuma, ki Kasim-begova, ena Biogradlije Bajram-age, 1296.
(1878)
- Biogradlija Hadi Ibrahim Edhem-beg, sin Abdulkerim-age, 1296. (1878)
Ovo je ua rodbina dobrotvora Ahmeda, koji je uvakufio svoj imetak i
napravio damiju u Bos. amcu. Puno njegovo ime je Biogradlija Ahmed
Zaim beg, sin Abdulkerim-age.
Za razvoj voarstva u naem kraju u novije doba stekao je izvjesne
zasluge beograanin Ahmet-sin Abdul Kerim age, kajmekam upravni
inovnik, za njega se prialo da nije dozvoljavao da se izvri vjenanje dok
se ne bi posadio odreeni broj voaka.
805
Za popravak ove damije je
Zemaljska vlada 1889. godine dala 300 for. Njoj, a i kotarskom predstojniku
J . Wanyuri za uloeni trud na popravci damije, 16. septembra 1889. godine
zahvalio je damijski odbor u sastavu: Mehmed Fitozovi mutevelija, Sali
beg Cero, Muhamedaga Vajzovi i Salkan Fitozovi.
806

Islamska zajednica je imala u svom vakufu nekoliko kua po gradu
koje je izdavala licima u zakup, te neto zemlje koje je takoer davala u
zakup i odatle crpila izvjesne prihode.
Koncem avgusta 1939. godine u Bosanski amac je, u okviru obilaska
gradova sjeveroistone Bosne, doao vrhovni poglavar Islamske vjerske
zajednice reisu'l-ulema Fehim Spaho. Navodno originalni tekst izvjetaja
koji je o toj posjeti napisao starjeina Sreske ispostave Lazar Bogievi i
uputio Kraljevskoj banskoj upravi u Sarajevu. Taj tekst glasi:
Svojim automobilom iz Doboja, usput za Gradaac, u Bosanski
amac je navratio Njegova preuzvienost reisu'l-ulema Fehim Spaho, 24.

804
Mehmed Mujezinovi Islamska epigrafika BiH knjiga II Sarajevo 1977. godine. i
Podaci Zavoda za zatitu kulturno, historijskog i priodnog naslijea BiH u Sarajevu.
805
Gradaac i okolina Turistiki vodi, Gradaac 1969. godine.
806
Sarajevski list br. 117 od 2. 10. 1889. godine.

353

avgusta u 18. 00 asova, gdje ga je, na granici ove ispostave, doekao
potpisani sa lanovima uleme i vienijim graanima iz islamske
vjeroispovjesti i pozdravio. Po dolasku u varo, pred optinskom sudnicom,
sainje je slavoluk, gdje je reisa doekalo graanstvo sa sokolskom
muzikom. Pri izlasku iz automobila odsvirana je dravna himna, pa je
predsjednik optine g. Husein Repi pozdravio Njegovu preuzvienost i
zaelio mu dobrodolicu. Zatim je prigodnim govorom gosta pozdravio
pravoslavni svetenik Strahinja Svitli, na emu mu je Reis zahvalio i sa
povorkom graana otiao u Imamat demata. Uveer je prireen banket,
kome su prisustvovali predstavnici kulturnih drutava i vieniji graani.
Njegova preuzvienost noio je u Bosanskom amcu i danas u 10. 00 asova
produio u Gradaac. Za vrijeme boravka Njegove preuzvienosti vei dio
grada je bio iskien dravnim zastavama. Palo je u oi da su se doeku slabo
odazvali graani rimokatolike vjeroispovjesti.
807




Slika br. 34 Natpis na Mir Ahmedovoj damiji.
Na kamenoj ploi, veliine 23x54 cm, uzidanoj nad ulazom u damiju isklesan je
ovaj natpis na turskom jeziku. Pismo nesh-talik. Mir Ahmed, sin Abdulkerim-age.
Doselivi ovamo iz Beograda. Za boje zadovoljstvo nije alio sredstava. Pa je
zavjetao treinu svog imetka i ovu asnu damiju. U Aziziji podigao (oivio) 3.
rebiul-ahir 1286. (13. VII. 1869)
808


807
Arhiv Bosne I Hercegovine, Sarajevo, fond KBU 3561/1939. Esad Tihi, navedeno djelo.
808
Mehmed Mujezinovi, isto. Natpis su lanovi medlisa pronali 50-tih godina XX vijeka
na tavanu damije i ugradili na ulazu. (nap. aut.)

354


Srpska pravoslavna crkva
Zvorniko-tuzlanska mitropolija u Tuzli, protoprezviterat gradaaki,
parohija bosanskoamaka.
U poetku amac je imao dvije pravoslavne kue iji su vlasnici bili Todor
Gavri i Risto Kovaevi. Kad su ininjeri, koji su bili Francuzi dijelili
zemljite naseljenicima, ostavili su jedno zemljite Gavriu i Kovaeviu
rekavi da im to ostavljaju za crkvu. Oni su se nekali da prime i govorili da
im ne treba, poto ih je malo.Trebae Vam. Ovo je skela. Bie vano
mesto. Rekli su ininjeri. Njih dvojica nisu na to mnogo polagali, pa nisu
traili ni tapiju, te je docnije Damijski vakuf prisvojio to zemljite, ali je
docnije vraeno crkvenoj optini po nagodbi: crkvena optina je kupila ilim
za damiju. Kasnije je izvjesna Ana Kovaevi poklonila svoje zemljite
crkvi i postala je velika dobrotvorka crkve. Pravoslavni Srbi iz Bos. amca u
prvo vrijeme ili su u crkvu u Crkvini i groblje im je bilo u kariu.
809

amac je pripadao crkvinskoj parohiji gdje je sveetnik bio Aim
Stefanovi
810
rodom iz Osjeana kod Doboja.
amani parohijani odlazili su na molitve u Crkvinu, potom su odluili da
sebi sagrade crkvu koja se u ljetopisu zove elija. Poto nije bilo stalne
kole, nego su iznajmljivali privatne kue. 1882. godine na za to kupljenom
zemljitu sagrade mjetani kolu i uz nju dozidaju eliju.
Prvo bolosluenje u novoj eliji sluio je prota Aim Stefanovi na
Vaskrnje jutro 1883. gosine, a potom za stalnog svetenika amakog bude
postavljen ora Petkovi
811
koji je ujedno vrio dunost uitelja. Uz eliju
bi dozidan oltar i u njega unesen i osveen antimins, sve to na prijedlog
ondanjeg Mitropolita Dionisija Ilijarevia.
812

ore Petkovi biva premjeten 1886. godine, te ova parohija bude
povjerena crkvinskom sveetniku na opsluenje.
Uitelj je 1887. kolske godine bio Obren Katani iz Crkvine ovjek bez
ikakvih nauka kako za njega kae ljetopis. Potom za uitelja u amac dolazi
Toa oki, koji je 1890. godine rukopoloen za prezvitera i postavljen za
paroha amakog, a parohiji amakoj budu pripojena sela Tiina i Prud.

809
Milenko S. Filipovi, navedeno djelo.
810
U vreme bune 1858. godine neko opanje kod vlasti kao uesnika bune protu zbog ega
biva odveden u zarobljenitvo gdje je ostao 11 godina. Parohiju preuzme njegov brat ore,
dok sin prote isto ore bude rukopoloen za prezvitera i zajedno sa ocem je sluio u
Crkvini.
811
Sveetnik iz Kouha. Poginuo kao taoc 1917. godine.
812
Osveenje oltara i antiminsa izvrio je dan sv. vlm. Dimitrija 1885. godine protosinel
Dionisije Petrovi potonji Mitropolit Rako-prizrenski.

355

U jesen 1894. godine Mitropolit Nikolaj Mandi
813
pohodio je parohiju
amaku i te godine organizuje je tako da je sainjavaju amac sa selima
Tiina, Prud i Grebnice.
Za Mitropolita Nikolaja ljetopis kae da je 1896. godine mnoga
premjetanja uinio, tako da sveetnik amaki Too oki bude
premjeten u Kouve, a u amac bude postavljen Stevan Popovi
814
rodom
iz aavice.
Septembra 1897. godine Mitropolit Grigorije ivkovi pohodi amac, kao i
1902. godine kada je u Crkvini sluio arhijerejsku Liturgiju. Po vlastitoj
molbi svetenik amaki Stevan Popovi 1902. godine bude imenovan za
vjerouitelja u trgovakoj koli u Brkom, a na njegovo mjesto doe
Dimitrije Dimitrijevi (administant.) svetenik iz Osjeana, inae roen u
amcu 1875. godine. J edan dio vremena u Bos. amcu je pomagao pop
Jovan Risti iz D. Dubice.
Na Vidovdan 1914. godine u Sarajevu je izvren atentat na Franju
Ferdinanda, a ubrzo izbija i Prvi svjetski rat. Nastala su hapenja, progoni,
kole su zatvarane, pa ak se po parohiji amakoj nije smjela nositi ni
krstovdanska vodica. Prvi je uhapen i protjeran amaki uitelj Jovan
Radivojevi. Tih godina sa mnogih crkava skinuta su zvona i odneena za
vojne potrebe.
U novim uslovima poslije 1. decembra 1918. godine prva sjednica Crkvenog
odbora u Bos. amcu odrana je 5/18. januara 1919. godine. Naredne 1920.
godine u januaru na vanrednoj skuptini usvaja se ideja o gradnji nove crkve.
Crkvena optina je 1923. godine nabavila jedno zvono iz Beograda koje je
uraeno u zvonolivnici Balkan teko oko 100 kg, koje je osvetio paroh
Dimitrije Dimitrijevi 25. marta 1923. godine uz uee velikog broja naroda
iz amca i okoline.
Crkveni odbor 1910. godine su inili: Simo Daki predsjednik, zamjenici:
Pero Erleti i Luka Tovirac. Perovoa: Dionisije Markovi, lanovi odbora:
Stanko Pisarevi, Jovo Ljubii, Jovo Babi, ivan Mali. Paroh je bio
Dimitrije Dimitrijevi.
Crkveni odbor 1911. godine su inili: Dimitrije Dimitrijevi predsjednik,
potpredsjednik ivan Mali, perovoa: Dionisije Markovi, blagajnik: J ovo
Ljubii, odbornici: Pero Gligorevi-teak, Savo Stojanevi-teak, oro

813
Nikola (Petra) Mandi je roeni ujak naunika Nikole Tesle.
814
Protojerej Stefan . Popovi, paroh iz Meaa kod Bijeljine. Roen je 7. januara 1873.
godine u Gornjoj aavici. Osnovnu kolu i trgovaku akademiju je zavrio u Bijeljini, a
Bogosloviju 1894. godine u Reljevu. Rukopoloen je 4. februara 1896. godine i postavljen
za paroha u Bosanski amac, a docnije za katihetu u Brkom. Neto kasnije primio je
parohiju u Brkom, a 1914. godine premjeten je u Meae. Uhapen je 12. jula 1941.
godine sa ostalim sveetenicima bijeljinskog sreza i autobusom je odveden u pravcu Bos.
Rae. Ubijen je na Velebitu i baen u jamu Jadovno.

356

Buen-trgovac, Jovo Mii-teak, Too Stavri-trgovac, oro Dragievi-
trgovac, itd.
Na mjesto Sime Dakia 1919. godine za predsjednika imenovan je J ovo
Ljubii trgovac.
3. avgusta 1924. godine odrana je sjednica odbora SPC optine Bos. amac.
Predsjednik: Jovo Ljubii trgovac, zamjenik predsjednika: Too Stavri,
sekretar: Ostoja Stojanovi, lanovi iz Bos. amca: ivan Mali trgovac,
oro Buen trgovac, Branko Stoji liciter, Stevo Kladar op. djelovoa,
Vaso Spremo zadruni inovnik.
Konano 29. marta (11. aprila) 1925. godine donosi se odluka o
gradnji nove, sadanje crkve. Na skuptini gdje pored gore nabrojanih
prisustvuje i kao perovoa skuptine Vaso Spremo, te lanovi iz Bos. amca:
Jovan Stanojevi trgovac, Milan Boikovi stareina sreske ispostave,
Milan Markovi hotelijer, Marko Pisarevi bank. inovnik, Antonije Galiek
opt. inovnik, Vaso Gligorevi trgovac, Milan Jankovi trgovac, Pero Risti
trgovac, Ljubo Brki trgovac, oro Krstanovi ugostitelj, Vojislav Vasi
trgovac, Vasilije Tomi kazandija, Mihajlo Mihajlovi pekar, Too Vujani
trgovac, Mile Markovi trgovac, Ilija Filipovi penzioner, Duan Grkavac
ugostitelj, Jefto Ilini limar, Milan Jovii, Tihomir Simi, Petar Jovanovi,
Stanko Risti, Milan Jovii, Savo Tomi, Aleksa Anti, Mirko Popovi,
Kosta Simi, Kosta Voki, Mitar Mii, Lazar Imbronjev, dr. Mihajlo
Simi, Cvjetko ivkovi, Pero Savi, Vukain Stefanovi, Risto Jakovljevi,
Stanko Vukosavljevi, Joco uri, Simo . Simi, Simo oki itd.
amac 8. avgusta posjeuje veliki upan dr Jovan Zec, artiljerijski pukovnik
Milorad Lazarevi kao zastupnik armijskog generala Krste Smiljania i sa
cijelim odborom odrava sjednicu.
Da bi oni 9. avgusta 1925. godine prisustvovali, kada je poloen kamen
temeljac crkve kao i povelja u kojoj se kae da je nacrt za hram izradio
arhitekta ing. Vladimir Devi
815
iz Sarajeva, a gradnju graevinski
poduzetnik neimar Florijan traus iz Tuzle.
Radovi na izgradnji crkve napredovali su veoma dobro, tako da je ve
krajem 1926. godine pokrivena bakarnim limom koji i dan danas slui. Na
crkvi su radili i Simo Krstanovi i firma Jefte Ilinia iz amca.
Odbor odrava sjednicu 14. februara 1926. godine. Predsjednik J ovo
Ljubii, tajnik Jovan Stanojevi, lanovi: Pero Risti, Vlado Samardi,

815
Po nekim izvorima projekat je izradio dipl. ing. arh. Duan Babi (1894-1948) koji je
1927. godine preao iz Sarajeva u Beograd. Iste godine se pridruio grupi beogradskih
avangardnih arhitekata, a 1928. godine postao je suosniova grupe arhitekata modernog
pravca. Inae roen je u Banja Luci. Studirao u Beu. U Beogradu gradi niz stambenih
zgrada i privatnih vila beogradskih bogataa po cijelom Beogradu i Dedinju. Znaajnija mu
je zgrada Lektres u ulici Marala Birjuzova br. 21, palata Prizada itd. Crkva u amcu je
slina onoj u Doboju (1937) koja je takoer njegovo djelo.

357

Vukain Stefanovi, Aim Jovanovi, Too Stavri, Simo Brki, Stevan
Popovi, itd. Horovoa: Jovan Radivojevi.
Odbor je te 1926. godine poslao telegram sauea porodici preminulog
predsjednika vlade Nikole Paia, na emu im je ga. urina (Nikole)
Paia iz Beograda pismeno zahvalila.
Predsjednik godinje skuptine 1927. godine je bio ivan Mali. Blagajnik:
Ostoja Stojanovi.
Odbor je 1928. godine prodao kuu koju je pokojni Simo Daki poklonio
hramu sv. vl. Dimitrija. Crkva je imala i svoju zemlju kod groblja i batu
preko puta andarske kasarne i samu kasarnu, kua na Obilia vencu
parohijski stan, kua u Karadievoj ulici, stara crkva u ulici vojvode Miia
koje je izdavala u arendu. Mitrovdanske i Svetosavske zabave organizovao
je odbor uz pomo Jovana Radivojevia i sokolskog drutva.
Predsjednik crkvene optine postaje 1928. godine, Too Stavri koji je
ujedno bio i blagajnik, a poslije je tu dunost prepustio Peri Ristiu. Upuuju
se dopisi u Ameriku. Odreeni dio sredstava prilae Jovo Miskin iz ikaga.
Too Stavri je 11/24. avgusta uspio da prilikom svoga boravka u banji
Tesli skupi 2. 140 dinara za crkvu od ega je 1. 000 dinara dao predsjednik
vlade general Petar ivkovi koji je u to vrijeme boravio u banji. Pero Risti
21. 1. 1932. godine poklanja plac gr. ul. br 890 crkvi a u vrijednosti 10. 000
din. Njemu je u crkvi na dan sv. Nikole 1931. godine zahvalio ispred naroda
paroh Dimitrije Dimitrijevi. 500 din je poklonila Tvornica predenja i tkanja
Duga Resa koje je poslala po Savi Stavriu.Dobrotvorna zadruga Srpkinja
u Bos. amcu je obeala da e o svome troku napraviti ogradu oko crkve.
Predsjednik odbora postaje 26/13. 11. 1933. godine Vaso Gligorevi,
sekretar edomir Stavri. Za paroha amakog dolazi Svetozar Popovi.
Svetosavska zabava je odrana 1934. godine u Sokolskom domu ije im je
prostorije sokolsko drurtvo ustupilo. Umoljene su dame Dobrotvorne
zadruge Srpkinja za sudjelovanje u prireivanju zabave sa bifeom.
Stavljeno je u dunost Svetozaru Popoviu da spremi program i sve to je
potrebno za ovu zabavu.
Zbog materijalnih razloga, a i zbog nekih nesuglasica crkva je tako
zakrovljena stajala sve do 1934. godine
Radi plavnog zemljita, stara crkva elija, bila je podignuta na velike
drvene grede, a po tim gredama uraen je drveni patos. Na Bogojavljenje
1934. godine grede usljed dotrajalosti i velikog broja naroda popuste i patos
se prolomio pri emu je nastala velika panika, ali niko nije povrijeen. To je
ubrzalo zavretak crkve, iji radovi otponu 5. maja, a iste godine 20.
oktobra crkva je bila gotova.
Na Spasovdan 17. maja 1934. godine, amac je pohodio Njegovo
preosvetenstvo episkop zvorniko-tuzlanski Nektarije Krulj. Episkopa su
doekali: Vaso Gligorevi, Too Stavri, Svetozar Popovi, Milan Jankovi,

358

Ljubomir Brki, Joka Mii, Aleksa L. Markovi, Grubni, Nata P. Risti,
Sofija Mihajlovi, Radojka M. Jeli, Milan M. Petrovi, Milena Petrovi,
Staka Stefanovi, Vojislav Vasi, stareina sreske ispostave Aco Petrovi,
ivan Mali, Branko Mitrovi, Risto Mii, Antonije Galiek, Mihajlo
Mihajlovi, Pero Jovanovi, Vaslije Tomi itd.
Episkop je pozdravio odbor i zahvalio pojedinanim darovateljima koji
slono privode dovrenje hrama. Te 1934. godine upuena je molba za
pokroviteljstvo u gradnji crkve samom kralju Aleksandru u Beograd.
816

Meutim 9. oktobra. 1934. godine desio se atentat u Marselju gde je ubijen
kralj. U dravi je proglaena nacionalna alost.
14. oktobra 1934. godine odrana je komemorativna albena sjednica
odbora saveta parohijske pravoslavne optine pod vostvom predsjednika
Vase Gligorevia, a u vezi smrti kralja Aleksandra. Odavi poast i slavu u
atentatu ubijenom kralju u Marseju u Francuskoj, obavjestio je prisutne da
osveenje nove crkve koje se trebalo obaviti 21. X 1934. godine uslijed
duboke alosti mora odgoditi. Gligorevi je dao i prijedlog da se nova crkva
koja je posveena sv. Dimitriju nazove Spomen crkva Vitekog kralja I
Ujedinitelja u Bos. amcu i da se u novu crkvu uzida spomen ploa sa
natpisom koja e se otkriti na dan osveenja. Prijedlog je prihvaen.
Crkva je zavrena. Cjelokupni trokovi izgradnje su kotali 260.000
dinara, od toga 50.000 dinara dao je Eparhijski savjet iz Tuzle, 10.000 dinara
prispjelo je sa strane, a sve ostalo priloili su vjernici ove parohije.
817

Osveenje crkve je obavljeno u nedelju 12/25. novembra 1934. godine. U
crkvi je na ulazu s desne strane uzidana spomen ploa, na kojoj je pisalo:
Spomen ploa Vitekom kralju Aleksandru I. Ujedinitelju u znak veite
blagodarnosti celog jugoslovenskog naroda. Osveenje je izvrio episkop dr
Nektarije Krulj koga je odbor i graanstvo doekalo u selu Crkvini 11/24.
novembra na granici svoje optine. Tu je predsjednik pozdravio episkopa i

816
U Arhivi dvora u Beogradu. U dijelu Kancelarija kralja nalazi se molba za pomo,
pokroviteljstvo u gradnji crkve Bosanski amac (1934), sem toga u dijelu Uprava dvora
Gradnja crkava, molbe za pomo, prikupljanje dobrovoljnih priloga i sl. Spominje se Prud-
Bosanski amac (1927), a u istom odijelu za nabavku crkvenih zvona molbe za pomo,
isporuke i sl. Bosanski amac (1939) Dvor Kraljevine J ugoslavije 1918-1948 Beograd
2003. godine u izdanju Arhiva Jugoslavije. Vasilije Kosi.
817
Dobrotvorna zadruga Srpkinja 20.000 din, Too Stavri 20.000 din, Pero Risti 12.000
din, Vaso Gligorevi 10.000 din, Milan Jankovi 10.000 din, Vojo Vasi 8.000 din,
Ljubomir Brki 8.000 din, Milo Markovi 3.000 din, Toa Vujani 3.000 din, Jovo Ljubii
3.000 din, Vasilije Tomi 1.500 din, uro Grubni 1.000 din, Ilija Filipovi 1.000 din,
Duan Grkavac 1.000 din, Kosta Jovii 1.000 din, Mihajlo Mihajlovi 1.000 din, Ljubomir
Miliinovi 600 din, Antonije Galiek 500 din, Jefto Ilini 300 din, Petar Jovanovi 300
din, Radovan Stoji 300 din, Branko Stoji 300 din, ivan Mali 300 din, Simo oki 300
din, Stevan Bojani 200 din, oro Radanevi 200 din, Milorad Gulanovi 100 din,
Milorad Jovanovi 100 din, Jovo Radivojevi 100 din, Milan Jovii 100 din, Nikola
Mikanovi 100 din, Mihajlo Iki 100 din, Simo Bijeli 100 din, Stanko Risti 60 din. Itd.

359

poelio mu dobrodolicu. Sa episkopom, u pratnji, doli su protojerej Pero
Jovanovi, Jovo Magaraevi, te akon oro Magazinovi, svi iz Tuzle. Na
ulazu u varo amac episkopa i njegovu svitu doekalo je sveukupno
inovnitvo, sve drutvene i vjerske linosti kao i mnogobrojno graanstvo
sa predsjednikom gradske optine gosp. Sulejmanom Zukiem na elu koji je
episkopa doekao i poelio mu dobrodolicu. Episkop se rukovao sa mnogim
vienijim graanima i inovnicima, a poljubio se sa rimokatolikim
upnikom amakim gosp. Nikolom Mlakiem.
Izaslanik Nj. V. kralja Petra II bio je pukovnik Mihajlo Vasi, a ministra
vojnog zastupao je potpukovnik Ilija Pavievi, oba sa slubom u Tuzli koji
su u subotu 24. novembra u 18. 00 asova bili od graanstva sveano
doekani pred Grand hotelom gdje su izaslanici bili ukonaeni. Ministra
prosvete zastupao je direktor gimanzije g. Lazar elap iz Sl. Broda, bana
Drinske banovine, sreski naelnik iz Brkog g. Jovo Stanisavljevi.
Osveenju je prisutvovao i narodni poslanik dr Milorad Kosti iz Brkog.
Vakufski demat je predvodio g. Muharem efendija H. Jusufovi, dr Dafer
Mehmedagi i Esad Alibegovi. J utrenje u 8.00 ujutru obavljeno je u staroj
crkvi, a u 9.00 osveenje je poelo dolaskom episkopa iz kue Toe Stavria
gdje je episkop bio ukonaen. Kum crkve bio je Too Stavri, trgovac
amaki. Osveenju je prisustvovalo preko 2.000 itelja amca i okoline. Te
Rajko Sofrenovi, Arhijeresjki namjesnik iz Brkog, Svetozar Popovi paroh
amaki, Cvijetin Stevi miloevaki, Mirko Mikuli novogradski, Mihajlo
Risti donjodubiki, oko Novakovi slatinski, Sreko Roki gradaaki,
Mitar Sofreni graaniki, ore Jovanovi skugriki. Poslije obilaska litije
oko crkve episkop je unio u crkvu svete moti Evengelista i seferski krst koji
je episkop donio iz Jeruzalima i darovao ga novoj crkvi amakoj. Po
osveenju crkve i spomen ploe odran je pomen kralju. Poslije toga je
episkop odrao govor pred crkvom, a u 13.00 asova prireen je zajedniki
ruak u Grand hotelu gdje je episkop u svojoj zdravici pohvalio rad odbora
kao i sve izvoae radova (Simu i oru Krstanovia iz amca koji su
izradili vrata i ikonostase, Jeftu Ilinia bravara iz amca koji je izradio
prozore i ostale limarske radove, Duana Kalajdia molera iz Sarajeva koji
je izradio ukraavanje crkve i prozora), a posebno Romana Petrovia
818


818
Sarajevski slikar (D. Vakuf 1896-Sarajevo 1947) studirao na akademiji Lik. umjetnosti u
Krakovu, na Vioj koli za umjetnost i obrt u Zagrebu, a diplomirao je na Vioj koli za Lik.
umjetnost u Budimpeti 1917. godine. Studije nastavlja u Parizu 1925-27. Ubrzo poslije
Pariza gdje je studirao meu ostalim fresko-slikarstvo, poeo je dobijati porudbine za
izradu unutranjih dekoracija u bosanskim pravoslavnim crkvama i ovaj njegov rad je trajalo
sve do 1940. godine. Radio je freske: u Bos. Krupi, Travniku i Sokocu, potom u
Bosanskom amcu (1934), Drvaru i Obudovcu, dok je ikonostase izveo u Sokocu,
Mokrom, Bosanskom amcu (1934), Hadiima, Drvaru i Obudovcu. Pored ovoga radio je
mnotvo pojedinanih ikona za crkve i privatne vlasnike. Imao niz uspjelih izlobi. J edan od
najpoznatijih slikara BiH. oko Mazali Leksikon umjetnika V. Maslea Sarajevo 1967.

360

akademskog slikara iz Sarajeva koji je izradio ikone i freske. Potom je
govorio Svetozar Popovi
819
, potom protojerej tuzlanski Pero Jovanovi koji
je napomenuo da je zaetak gradnje bio 1894. godine na jednoj konferenciji
graana amana kojoj je i on prisustvovao. Poslije toga je govorio
predsjednik crkvene optine Vaso Gligorevi, trgovac amaki, onda je
govorio narodni poslanik dr Milorad Kosti advokat iz Brkog, te Lazar
elap naelnik Ministarstva prosvete, Bogdan uki in. arhitekta iz Tuzle,
inae nadzorni organ nad zavrnim radovima. Ruak su spremile lanice
Zadruge Srpkinja.
820
Hram spada u jedan od najljepih u BiH i podsjea na
slina srednjevjekovna vizantijska zdanja sa tri kupole na kojima su krstovi.
Crkva ima glavni ulaz zapad-istok i sporedan jug-sjever. Fasada je crveno-
bijela.
Kao to smo vidjeli stara crkva je bila obina kua sa drvenim
zvonikom. Zvono je bilo napolju a zvonari su bili: Pero iak, Simo Gaji
Rora (pojac), Svetomir-Slavko ebedi, Zdravko Petrovi.
Ta crkva se nalazila na dananjem mjestu kue Nikole Ugljeia u ulici
Nikole Paia, gdje je bila i srpska kola.
Too Stavri, sem to je dao najvei prilog i bio kum crkve, je sam nasuo
oderom cio kompleks zemljita crkve (pijesak za gradnju je dovoen
improvizovanim kolosjekom sa malim vagonima sa ua rijeke Bosne).
Selo Tiina je davalo po dve velike svee za crkvu u Bos. amcu i one su
postavljene u crkvi na Veliki etvrtak. Kupovao se vosak koji se davao
liciteru (voskaru) da im on savije svijee, teke po 7-8 kg. Obiaj je prestao
poslije Drugog svjetskog rata.
821

Puni naziv crkvene optine bio je Srpska pravoslavna optina Sveti Sava u
Bos. amcu. Hram sv. vel. Dimitrija u Bos. amcu, optina Bos. amac,
parohija Bos. amac, sreza branskog, Drinske banovine.
Poslije Popovia za svetenika je imenovan 1936. godine jerej Vojislav
(ora) Gai
822
, potom dolazi za paroha Strahinja Svitli (koji je takoer
ubijen u Bijeljini od strane ustaa.)

god. i Umjetnost BiH 1924-1945 Umjetnika galerija BiH Sarajevo. Za svoj rad u Bos.
amcu slikar je dobio honorar od 26. 000 dinara.
819
Svetozar B. Popovi. Zet Koste Pantia, inae brat Zorke Pisarevi (supruge Marka).
Svetozar je bio veliki Srbin, aktivan u etnikom pokretu. Strijeljan poslije rata.
820
Ljetopis amae parohije. Ustupljen mi je februara 2004. godine kao i knjige roenih,
umrlih, vjenanih, krtenih od strane paroha J ove Lakia kome se ovom prilikom toplo
zahvaljujem.
821
Milenko S. Filipovi. isto djelo.
822
Paroh u Tutnjevcu kod Bijeljine. Roen je 30. jula 1906. godine u Ljubiji kod Prijedora.
Bogosloviju je zavrio 1927. godine u Sarajevu a za svetenika je rukoploen 9. marta 1930.
godine i postavljen za paroha u Rastonici, a zatim je 1936. godine otiao na parohiju u
Bosanski amac, odatle je 1938. godine prebaen na parohiju Tutnjevac. Uhapen je 12. jula
1941. godine u Bijeljini i sa jo 30 sveetnika je autobusom odveden u pravcu Bos. Rae.

361

Maja 1937. godine upuena je deputacija iz branskog sreza u Beograd
patrijarhu Varnavi u vezi konkordata. lan deputacije iz Bos. amca je bio
Too Stavri.
U Sokolskom domu 26. /13. jula 1937. godine u Bos. amcu u 19, 15 h.
Svetenik Gai predlae da se uputi telegram sv. Sinodu povodom smrti
patrijarha.
Skup jednoglasno prihvata predlog svetenika da se i izaberu delegati
823
koji
e uestvovati na sahrani Njegove svetosti patrijarha.
Ubrzo poslije toga doao je novi ratni vihor u kome su mnoge crkve i
manastiri stradali ali na veliku sreu, a zahvaljujui blagorazumju amakog
upnika Nikole Mlakia ova crkva ostaje netaknuta, osim jedne zalutale
granate koja nije priinila vee materijalne tete.
U Bos. amcu svreni bogoslov bio je Svetozar Stefanovi, sin
Vukaina, efa Agencije Rene plovidbe, ali nije slubovao u amcu. J o
jedan pop je potekao iz amca, a nije ovdje slubovao, zvao se jerej Petar
(Cvijana)Tovirac.
824

Za vrijeme NDH crkva je u poetku bila zatvorena, zvono nije smjelo da
zvoni. Potom se formira posebna Grko-istona ili Grko-katolika crkva pod
blagoslovom Pavelia i patrijarha te crkve Germogena.
Svetenici u tom periodu su bili: Sreko Roki (imao je suprugu, ker
Gordanu i sina okicu. J anuara 1943. godine Roki se ve nalazio u
Beogradu), potom dolazi pop Arsenije svjetovnog imena Jovan
Vukadinovi.
Grkokatolici su u Bosni nazivani i unijati, jer su se u bitnim pitanjima vjere
prisajedinili katolikoj crkvi. Zadrali su istoni pravoslavni obred, uenje o
Kristu, nain i imenovanje biskupa, metropolita. Zovu se Rimokatolici
pravoslavne vjereoispovjesti. Ima ih u: Banja Luci, Doboju, Derventi,
Prnjavoru, Bos. Brodu, Srpcu, Prijedoru, Bos. Dubici, Bos. amcu, Bihau,
Sarajevu itd.
825

U prvom poratnom periodu parohiju amaku opsluuje povratnik iz
Beograda Sreko Roki, a potom, protojerej Svetozar Lazarevi iz Crkvine
koji je imao veliki ugled i znatan politiki i kulturno-prosvjetni uticaj u Bos.
amcu i okolnim selima.

Neko vrijeme je proveo u gospikom zatvoru iz koga je odveden na Velebit. Ubijen u
J adovnu.
823
Izabrani su: Too Stavri, Antonije Galiek, Jovan Mii, Milan Markovi i svetenik
Vojislav Toi.
824
Paroh u Zabru kod Bijeljine. Roen 23. januara 1909. godine u Bos. amcu.
Bogosloviju je zavrio 1930. godine u Sarajevu. Rukopoloen je 5. marta 1933. godine.
Sluio je na parohijama Tutnjevac i Zabre. Uhapen je sa ostalim svetenicima bijeljinskog
sreza i odveden u pravcu Bos. Rae, a odatle na Velebit, gdje je ubijen u Jadovnu.
825
Dr Ivan Cvitkovi Religije u BiH Tuzla 1981. godine.

362


Slika br. 35 Hram sv. vl. Dimitrija u Bos. amcu

Rimokatolika crkva
Puni naziv vjerske optine je Nadbiskupija Vrhbosanska (Erzbistum
Vrhbosna), Arhigjakonija sutjeka, dekanija tolika, upa Bos. amac.
upa Bos. amac je nastala tokom vremena iz stare katolike upe
Podvuijak, kasnije prozvane Vuijak. To je stara katolika upa na
obroncima brda Vuijak, u kutu to ga uz svoje ue tvori Bosna sa Savom.
826
Jedno vrijeme podruje Bos. amca je u davna vremena pripadalo upi sv.
Dijanesa sa sjeditem u mjestu Kostromu (dananja Kruevica u Slavoniji).
U vremenu od 1882. god do 1892. god nikle su crkve u Bos. Brodu,
Doboju, Odaku, Novom Selu, Bos. amcu i Bos. Gradici, a uz brigu
nadbiskupa tadlera i drugih.
827

Svi ovi podaci vrlo maglovito i nesigurno opisuju osnivanje katolike
upe u naem gradu. Pouzdani podatak je neto kasnijeg datuma. Naime,
dekretom nadbiskupa dr J osipa Stadlera br. 250 od 1. oujka 1900. godine

826
Ljetopis kreevskog samostana Marijan Bogdanovi, V. Maslea, Sarajevo 1984.
godine.
827
Mihajlo Panti Solunski dobrovoljci optine Srpski Brod Novi Sad-S. Brod. 2001.
godine.

363

utemeljena je upa Bosanski amac i od te godine ima matice.
Novoutemeljenoj upi dodijeljena su mjesta Bosanski amac i Zasavica iz
upe Tiina, te naselje Prud iz upe Dubica. Prva upna kua sagraena je
izmeu 1900. god i 1906. god i sluila je svojoj svrsi sve do 1968. kada je
poela izgradnja nove upne kue.
Do gradnje nove crkve, kao crkva sluila je unajmljena kua tj. biva
gostionica (vl. Ante Dujia) na Savi u samom amcu. Zgrada je bila zidana
sa ulazima sa strane i imala je drveni zvonik sa hrastovim stubovima. Ta
zgrada se nalazila danas na potezu lovakog doma i nekadanjeg
ugostiteljskog objekta daare. Uz tu zgradu se nalazila posebna zgrada
gdje se smjestio kloster u kojem su asne sestre poduavale djecu vjeri.
amani rimokatolici su do tada svoje vjerske dunosti obavljali i krstili
djecu u katolikim selima u blizini amca: Tiini, Tramonici, Garevcu itd.
upa u Bos. amcu se zvala upa Presvetog srca Isusova u Bos. amcu.
Nova crkva je sagraena 1925. godine na kupljenom zemljitu od Ahmeta
Hadialijagia, mada se negdje navodi da je izgradnja i katolike i
pravoslavne crkve poela 1925. godine s time da je katolika zavrena 1926.
godine.
upnu crkvu u Bos. amcu projektovao je Ivan Mukahiru 1925.
godine
828
. Nova upna crkva je imala toranj visok 30 metara (sa otvorima na
sve etiri strane) u kojem su bila tri zvona. J edno od tih zvona je poklonio
kralj Aleksandar, a ostala zvona su kupljena dobrovoljnim prilozima. Zgrada
crkve zidani je objekat od cigle koju je poklonio za gradnju Anelo Markusi,
te ciglana Vakijani. Toranj sa zvonikom je ugraen u samu crkvu ispod koga
se nalazio glavni ulaz u crkvu istok-zapad, a bio je i sporedni ulaz iz pravca
sjever-jug. Arhitektonski crkva podsjea na mini katedralu.
Unutranjost crkve su inile stare masivne drvene klupe, vitrai na
prozorima sa prikazima iz krinog puta, stara harmonija, kipovi svetaca i
oltarima. Jedan oltar je poklonila Efika Bradui-lafajzer (1936. god)
829
, a
drugi sugraanka Mila Bonnert. Oltari su pravljeni u akovu.
Crkva je dignuta u vazduh 9/10. januara 1993. godine u 23, 30 h tokom
poslednjeg rata. Ruena je etapno u tri navrata radi blizine pravoslavne
crkve. Vrlo mali broj mjesta u BiH i bivoj J ugoslaviji se mogao pohvaliti da
je imao jednu naspram druge bogomolje.
Crkva je ponovo napravljena na istim temeljima po izgledu jednaka staroj
crkvi i sveano je otvorena 8. juna 2002. godine.
Prije Prvog svjetskog rata u Bos. amcu se nalazila Domena
Erzbistuma Vrhbosna iji je direktor bio Albert Josip Miller koji je ujedno

828
Arhiv ordinarijata Vrhbosanske nadbiskupije 1925. , br. 1134.
829
Naime ona je igrala Dravnu klasnu lutriju, a molila se sv. Anti i zavjetovala se:Sv.
Anto pomozi mi da dobijem na lutriji, podiu ti oltar. Dobila je premiju i podigla oltar sv.
Anti.

364

bio i direktor nadbiskupskog dobra sv. Filomena. Spomenik u amcu mu je
podigla nadbiskupija Vrhbosanska. Domena je bila jedan od prvih
pretplatnika telefonske centrale iz 1912. godine u Bos. amcu i imala je br.
17. Iako je nadbiskup tadler imao ljetnjikovac na pustari sv. Filomeni,
sjedite domene je smjestio u Bos. amac koji je tada bio vee i atraktivnije
mjesto. Millera je naslijedio Mijo Besednik.
U Bosnischer Bote za 1916. godine na polju sv. Filomene bei amac
se spominje udruenje Sluavke malog Isusa, te upe koje su one
obuhvatale: Tiina, Domaljevac, Svilaj, Dubica a zadnja pota je amac.
Iznad glavnog ulaza u staru crkvu nalazila se ploa postavljena 1990. godine
sa popisom
830
svih upnika i periodom slubovanja u upi u Bos. amcu:
1. Juraj osi
831
1900-1916
2. Augustin Halili
832
1916-1918
3. Marko Nedi
833
1918-1926
4. Nikola Mlaki
834
1926-1961
5. Miodrag Mikovi 1961-1962
6. Juraj Zirdum
835
1962-1979
7. Ivica Zlatuni
836
1979-1980
8. Pavao Brainovi
837
1980-1982

830
Ploa je unitena prilikom dizanja u vazduh crkve. Meutim oktobra-novembra 1992.
godine autor je uz pomo svoga roditelja prepisao imena i tako spasio za budue generacije
ove podatke, te ih ovom prilikom uvrstio u ovaj rad.
831
Prvi upnik i dekan. Graditelj prve upne kue 1906. godine. Roen 17. 10. 1860 u
Kulini-Plehan. Zareen 16. 9. 1883. godine. Doao u amac iz upe Gornja Dubica. Od
1900. do 1916. godine bio upnik u Bos. amcu ali se razbolio i postao trajno nesposoban za
upravljanje upom. Umro u 59. godini ivota 19. 10. 1918. godine u ardaku kod asnih
sestara na Dolorozi gdje je i ukopan.
832
Roen 2. 8. 1891. godine, Ploice, dubrovaka biskupija. Reen 8. 12. 1913. godine u
Sarajevu. Bio upnik u Modrii. Potom u Bos. amcu od 1916. do 1918. godine. Umro 26.
4. 1976. a sahranjen 27. 4. 1976. godine u akovu.
833
upnik i dekan od 1918. do 1926. godine. Graditelj prve crkve 1925. godine. Roen 20.
1. 1891. godine u Tolisi, umro 8. 5. 1952. godine u Sarajevu.
834
upnik i dekan od 1926. do 1961. godine. Roen 5. 11. 1893. godine u Fojnici. Umro 25.
12. 1961. godine u Bos. amcu. Za vrijeme rata titio graane svih vjera i nacija. Spasio
pravoslavnu crkvu. Pozitivno djelovao u svim drutvenim pravcima. Ozbiljan, umjeren i
vrlo tolerantan ovjek. Zbog svoga dranja u ratnim godinama stekao veliki ugled, te
potovanje svih graana. Biran tokom rata i poslije u razne NO odbore. Skupa sa njime u
domainstvu ivjele su: Radeljkovi Luca (1865-1933) sluavka, Manogi Milka (1890)
sluavka, zvanatetka. Ona je bila tetka Branki Plea (Bos. amac). Ona je podigla
spomenik fra Nikoli na lokalnom groblju. Kasnije ivjela u Sarajevu. Te Jaganji uka
(1925) sluavka. Nikola je imao brata Stjepana Mlakia (1884-1950), sveenika, misionara,
koji je bio na slubi u Egiptu, Sudanu , te po Africi. Pisao je knjige i bio uven afrikanist. Te
brata Andriju takoer sveenika u Gradacu.
835
upnik i dekan od 1961-1979. Graditelj nove upne kue. Roen 19. 3. 1905. u eravcu.
Umro 21. 11. 1982. godine u Sl. Brodu. Pokopan u eravcu.
836
Ivica Zlatuni upnik. Zavrio Rimski zavod sv. Jeronima.

365

9. Josip Janji
838
1982-

Ovi upnici su bili istovremeno i dekani. Sveenik, koji kao biskupov
namjesnik prati ivot i rad ostalih sveenika na jednom podruju (dekanatu),
zove se dekan, a sveenik koji pomae upniku zove se kapelan.
Pored svega navedenog treba da spomenemo da su u naem gradu ivjeli i
radili irem graanstvu manje poznati katoliki mislioci, radnici, filozofi i
pisci. Radi se prije svega o Josipu Dobroslavu Boiu (prvi hrvatski upnik u
Americi) i Arkanelu Grgiu.
Josip Dobroslav Boi (Potoani, zaseok J oava 11.9.1860
Steelton, USA, 17.1.1900). Kada je stupio u franjevaki red, uzeo je ime fra
Dobroslav. Pisac, publicista. kolovanje je zapoeo kod franjevaca u
Potoarima 1869. godine, ali ga je uskoro prekinuo te neko vrijeme odlazi u
Odak pa u Bos. amac kod trgovca Gjorgija N. (tu je uio trgovaki
zanat), da nastavi kolovanje i radi kao trgovaki pomonik. kolovao se na
Plehanu, pa u Kraljevoj Sutjesci. 1883. godine je postao sveenik i kapelan u
Derventi. Bio je premjeten i u Albaniju. Osim lanaka, rasprava i sl. pisao
je agrarnom pitanju u Bosni, prevodio sa latinskog, boravei u Albaniji
napisao Povijest Albanije. Potom Misao i rad Muhamedanaca u BiH, te
Uspomena-opomena starjeinama bosanskih franjevaca. Bio je estok
patriota, domoljub. Tube na njega dole su ak do zemaljskog poglavara
barona Apela, te ga je sam Apel pozvao kod sebe. Odlazi za Ameriku uz
pomo biskupa trojsmajera na poziv amerikih Hrvata. Zbog njegovog rada
i uspjeha pozvali su ga Hrvati iz Steeltona da i njima sagradi crkvu i upni
stan. To je i uinio 1899. godine. Prvi je hrvatski upnik koji je stupio na tlo
Amerike.
839

Grgi Arkaneo (publicist-Visoko 25. 9. 1889- Kr. Sutjeska 3. 2.
1975). Osnovnu kolu uio je u Visokom, Brekama, Bos. amcu i Tuzli.
Gimnaziju u Visokom, Filozofsko-teoloki studiji u Livnu i Sarajevu. Za
sveenika je zareen 1912. godine. Bio je kapelan u Vareu, Kr. Sutjesci,
Vitezu, Plehanu i akovici. upnik u Beogradu, Ulicama i Tuzli, Zoviku,
Litanima i Buiima. Gvardijan u Kr. Sutjesci. Vojni sveenik na
austrijsko-italijanskoj granici (1914-1918) i neko vrijeme nastavnik u
Visokom i Sarajevu. Biran je za definitora Bosne Srebrene.
840



837
Roen 11. 12. 1945. godine u Gornjoj Dubici. Teologiju zavrio u akovu.
838
upnik. Rodom iz sela Vidovice. Vratio se posle progonstva za vrijeme poslednjeg rata u
amac i nastavio da slui u istoj upi. Ponovo izgradio crkvu.
839
Fra Roko pionjak Josip Dobroslav Boi ivot i djelo Beograd 1983. god. Ante
Lonari ZbornikSenjsko knjievnog ognjita, USPONI 2006. god.
840
Hrvatski Franjevaki biografski leksikon A-K urednici: Vicko Kapitanovi i Emanuel
Hoko Zagreb 2001. godine.

366



Slika br. 36 Katolika crkva Bosanski amac (razlednica iz 1975 godine)

Jevrejska zajednica
U Bos. amcu je ivjelo svega nekoliko jevrejskih porodica koje su
imale intenzivan vjerski ivot, meutim nije postojala sinagoga. Postojala je
tzv. havra ili kako su je oni zvali templo-vjerska kua. Nalazila se na
mjestu dananjeg supermarketa Oris. itav taj skver zgrada je pripadao
porodici izmi. Templo je bio obina prostorija za molitve i vjerske
sastanke, te se nalazila na spratu izmia duana. Za odravanje molitve bilo
je dovoljno da postoje svici Tore prislonjeni na zid prema J eruzalemu i
menora- sedmokraki svijenjak. Templo je imao svoga svetenika rabina.
1926/27. godine kao rabiner u Bos. amcu se spominje izvjesni Juda
Maoro koji je bio staratelj J ozefu Brajneru (1917) iz Sarajeva koji je
pohaao III a. razred osnovne kole u Bos. amcu. J evrejska bogotovna
optina osnovana je 20. aprila 1919. godine. Predsjednik je bio Abraham M.
Kabiljo, tajnik: Friedrich Izidor, blagajnik: Salom Haim. Odbornici: Herman
Kalman i J akob de Majo.

Zdravstvo

367

Apoteke: Prvu apoteku je u amcu drao Artur Kraus, jevrej. Imao je
suprugu Faniku, ro. Herman i keri. Kasnije je odselio u Gradaac. Apoteka
se nalazila u zgradi dananje skuptine optine. U istoj zgradi, koje je
njegovo vlasnitvo, drugu apoteku 1905. godine otvara Walerijan
Rittermann. u Bosnischer Bote za 1899. godinu kao apotekar u Bos. amcu
se spominje isti Walerijan Rittermann. Jedan od prvih amakih farmaceuta
bio je Stanislav Ilakovac
841
, najvjerovatnije da je radio u apoteci
Rittermannovih.
Tridesetih XX vijeka Rittermannovi grade u glavnoj ulici, pored nekadanje
poslastiarnice Kondor novu zgradu apoteke koja je imala lijepe poslovne
prostorije, a na dva sprata moderne stanove, sa terasama koje su se
stepenasto sputale u pravcu rijeke Save. Apoteku su drali otac i sin
Walerijan i Stjepan Rittermann, a zvala se Ljekarna k' anelu uvaru ph.
mr. Stjepana (tefana) Rittermanna Bos. amac. Nakon smrti
koncesionara, udovica i djeca imali su pravo da dalje vode apoteku. To
prestaje smru udovice ili punoljetne djece, ukoliko ne studiraju farmaciju.
Zato je ova porodica sa koljena na koljeno bila okrenuta farmaciji.
U apoteci je bila zaposlena veina porodice. Otac, sin, ki Marija Manja je
takoer bila ph. mr. Posluitelj je bio Stjepan Pavi, zvani Piriz,
blagajnici su se mijenjali: Ivka Mai iz sela Prud, Bela Gojni, Ankica
Gali-Vukovi. istaica je bila Ruskinja Margeta Ili. Uspostavom NDH
jedan magistar farmacije, zaposlen u ovoj apoteci, postaje ustaki komandant
grada (oenio je Mariju Macu Mihalj, vaspitaicu u djeijem obdanitu).
U BiH je 1905/06. godine bilo svega 35 apoteka i od toga jedna u Bos.
amcu.
Modria nije imala apoteke niti ljekara. Ljekar je iz Bos. amca, do 1925.
godine, jedanput nedeljno odlazio u Modriu. Sve do 1941. godine i u Bos.
amcu, neke vidove lijeenja, obavljali su razni empirici, brijai, fratri i
hode.
Ljekari: (zvani gradski fizikusi)
Prvi ljekar, o kome postoje pisani tragovi u Bos. amcu, bio je dr
Erwin Horak, koga spominje Bosnischer Bote za 1899. godinu. Radio je u
Stavria kui, na uglu ulica Vuka Karadia i Jovana Cvijia. On je napravio
tu kui 1892/93. godine sa namjerom da otvori porodilite. Meutim,
Muslimanke i ostale ene su vie voljele da se poraaju kod kue nego kod

841
Farmaceut. Uenik Vinkovake gimnazije. Roen je u Vinkovcima 5. 11. 1883. godine,
tu je zavrio puku kolu i est razreda gimnazije do 1899. godine. Potom je zavrio
farmaceutsku praksu u Vukovaru i Bos. amcu. Farmaciju studirao u Grazu (1902/04),
potom radio u ljekarnama u Vinkovcima, Zagrebu, Beogradu, Virovitici, u mjestima oko
Zagreba. Na poetku rata hapen vie puta kao ljeviar. Te odveden u Jasenovac. Zasluan
za studiji farmacije u Zagrebu o otvaranje Farmaceutskog fakulteta u Zagrebu 1942. godine
za tiskanje zbirke lijenikih recepata. Umro u Jasenovcu zbog bolesti i muenja 1942.
godine. Prof. Josip arevi Poznati profesori i uenici vinkovake gimnazije.

368

dr Horaka, te on odlazi u Gradaac, gdje je imenovan kotarskim
nadlijenikom.
Drugi ljekar bio je medicinsko univerzalni dr Johann Dokal. Inae je od
1904. godine bio opinski lijenik
842
, poslije rata je postao sreski lijenik.
Prvi puta se u Bos. amcu spominje 1901. godine kao ljekar opte prakse.
Dokal je bio eki oficir. Radio je i poslije rata sve do sredine 1930-tih
godina. Stanovao je u kui Aliage Izetbegovia u glavnoj ulici, a ordinacija
je bila u istoj kui. Umro je u Zagrebu ali je sahranjen u Bos. amcu. Dr
Dokal je bio simbol amakog zdravstva i veoma popularan. On je lijeio,
pregledao i dijelio savjete u svojoj ambulanti koja se nalazila u kui ukrije
Izetbegovia. On je poznavao mnoge amane, sa koljena na koljeno,
poznavao je njihove materijalne prilike i obrazovanje i sve ostalo. Njegova
pomonica je bila priuvna vekterica Paa Alajbegovi u kojoj je dr
Dokal naao vrijednog saradnika.
Trei ljekar bio je dr Lazar Dimitrijevi, roeni amanin. Koji je zavrio
medicinu 1902. godine u Beu i iste godine poinje da obavlja privatnu
praksu u Bos. amcu. Ordinacija mu je bila u zgradi skuptine optine. Ve
1904. godine dr Lazo se seli u Sarajevo.
etvrti ljekar bio je dr Pero Jeremi privatni lijenik koji je radio u
periodu rata (1914-1918).
Peti ljekar je bio dr Mihajlo Simi o kome se ne zna puno, sem da je bio
lan godinje crkvene skuptine 1925. godine i obavio neka kumstva
amanima.
esti ljekar bio je dr Stevan Stevo Popovi, rodom iz Bosanske Krajine.
Radio je u maloj optinskoj ambulanti u preko puta duhanske stanice, u ulici
gdje je Kino. Spominje se 1939-1941.
Sedmi ljekar je bio dr Ljubomir Todorovi, rodom iz Bijeljine.
Samostalni ljekar koji je stanovao i imao ordinaciju u kui Huseina Dedia
Seleta. U amac je doao iz Teslia, gdje je bio upravnik Banje Tesli.
Svoju privatnu ordinaciju je 1939. godine zatvorio i preselio u Sarajevo, gdje
je poginuo u saobraajnoj nesrei. Bio je istaknuti rodoljub i aktivni lan
udruenja Mlada Bosna, pa je kao takav, za vrijeme Austrije bio osuen na
zatvor.
Osmi ljekar je bio dr Vitold Rittermann zvani Mucika. Diplomirao je
1932. godine medicinu u Zagrebu. Privatnu ordinaciju, sa prvim rentgen
aparatom, otvorio je u zgradi dananje skuptine optine, gdje je imao i stan.
Inae dr Mucika je bio kardiolog, ali je bio i stomatolog.

842
Kako navode Bosnischer Bote za 1912. 1914. , 1916. , tamo se njegovo ime navodi kao
Ivan, negdje kao Jan, pa Josip, te originalno na njemakom jeziku Johann. Na groblju u
amcu pie J osip.

369

Deveti ljekar je bio medicinsko univerzalni dr Vinko Uravi
843
.
Diplomirao 1931. god na Medicinskom fakultetu u Zagrebu, a ve 1939/40.
godine je bio kotarski lijenik u Bos. amcu. Imao je suprugu Milu r. Sojat,
koja je bila visoko obrazovana i zavrila je uvenu Parisku Sorbonu. Kasnije
se odselio u Rijeku gdje je bio predsjednik Crvenog krsta Rijeka.
Deseti ljekar bio je dr Husein Huso Kapetanovi. Rodom iz Kozarca,
Prijedor, a ordinaciju je imao u zgradi dananje skuptine optine. Poslije
rata je postao poznat u cijeloj BiH kao specijalista za plune bolesti. Imao je
suprugu Nadu i sina Zlatka. Odselio u Rijeku, gdje je ivio kao penzioner.
Za vrijeme Drugog svjetskog rata, ljekarskom praksom se bavio izbjeglica iz
Lajpziga, J evrej dr Jozef Deutsch
844
, koji je stanovao kod Kosare Babi-
Petrovi u Uikoj ulici (Nikole Tesle). Njega su NDH vlasti angaovale da
lijei oboljele muhadire iz istone Bosne, smjetene u Bos. amcu.
Pobjegao je u partizane i ivio u Zagrebu poslije rata.
Poslije rata u Bos. amcu ljekar je bio njemaki zarobljenik dr ic (Schitz),
a potom takoer njemaki zarobljenik, oficir dr Georg Kahel iz Karlsruea.
Ostao je ovdje do 50-tih godina, ivio u Filipovia kui u Sl. amcu. U
narodu zvani dr vabo.
U BiH je bilo 1905/06. godine svega 130 ljekara, od ega jedan i u Bos.
amcu. Zdravstvena zatita je bila na niskom nivou. Bolnice nije bilo, izuzev
u veim mjestima. Umiralo se masovno od TBC plua, malarije, tifusa,
arlaha, difterije, trbunog tifusa, velikog kalja itd.
Postojala je optinska ambulanta (optinski ambulatorijum)
845
koja se
nalazila preko puta zgrade 11. aprila danas istoe. Treba napomenuti
da je i uz kuu, gdje je stanovao dr Dokal postojao prikljuni objekat koji je
sluio za ambulantu.
Ovdje su vrene privatne usluge koje su plaane 30 din, a za sluaj kunih
posjeta tada se plaalo 40 din. Meutim, imenovani je bio i optinski ljekar
gdje se nije plaalo (siromano stanovnitvo), nego je gradska optina
plaala i za taj rad, pa je doktor dobijao honorar od optine. Za vrijeme
velikih epidemija, raznih bolesti, on je zatvarao i obiljeavao kue radi
sprijeavanja irenja zaraze.
Najblia bolnica je bila u Brkom (45 km), ali koliko se zna zdravstvena
zatita nije bila obezbjeena besplatno, a stanovnitvo uglavnom siromano i
nije moglo platiti bolnicu. Imuniji su koristili vea mjesta i tamonje

843
Njegov sin prof. dr Miljenko Uravi je uveni hirurg u Rijeci, te predstojnik Klinike za
Kirurgiju KBC-a Rijeka.
844
Doj A. Josip roen 1905. godine. Diplomirao u Lajpzigu (Njemaka) 1928. godine.
Primarijus dispanzera za psihologiju Zagreb. Objavio je veliki broj strunih radova u dom. I
str. asopisima. Znanje jezika: njemaki, engleski, francuski. M. B. Zagreb, Bosanska 24.
Zbornik ljekara, farmaceuta sa pregledom zdravstvene slube FNRJ Progres, Novi Sad
1958. godine.
845
Bosnischer Bote za 1912. godinu.

370

ljekare, te banje i banjske ljekare, sanatorijume, more i planine kako u zemlji
tako i u inostranstvu.
Mjesni ljekari su nastojali otkloniti bolest to je mogue bolje i rijetko su
koristili upute u bolnicu (jer su znali situaciju stanovnika). Interesantno da
kod nekih bolesti sami ljekari su upuivali bolesnike kod ena koje su
babskim lijekovima otklanjale bolest. Vano je napomenuti i to da lomove
kostiju nisu lijeili, nego su upuivali ljudima vjetim ovom znanju tj.
namjetanju kostiju. Meu poslednjim, koji su veoma vjeto to radili, bio je
Mujo Muratovi zvani Car.
Od irih akcija u cijepljenju ostao je zabiljeen sluaj cijepljenja protiv
velikih boginja u Bos. amcu iz 1940. godine, koga je obavila Odjel za
narodno zdravlje Banovine Hrvatske, odjel za zdravstvenu slubu.
846

Primalje (babice): Postojale su optinske (koje je plaala optina) i
privatne babice.
Prvu optinsku babicu Bos. amac je dobio 1909. godine zvala se Terezija
Vukovi, dok je 1913. godine ve dola nova babica Eva Krajiek koja je
vrila privatnu praksu. Poslije rata primalja je bila Sabo-Tomaevi
Franciska, privatna primalja, (stanovala u ulici Obiliev vijenac 37)
847
,
Cecilija Mijatovi
848
, privatna babica.
Stomatolozi: Vaenjem zuba su se bavili lokalne brice i frizeri. Prvu
zubarsku ordinaciju u Bosanskom amcu otvorio je George Melhen, koga
su zvali ore Karanfilovi.
849

Pored dr Vitolda Rittermanna u Bos. amcu stomatolog je bio dr Jovo
Markovi iz Tuzle. Stan i ordinacija preko puta kue Voje Vasia, u kui
Adolfa Trutzla. Pomonik mu je bio Sabrija Izetbegovi kasnije i sam zubar
u Bos. amcu, ali se potom odselio u Gradaac. Kod Markovia zanat je
izuio i Sabrijin brat Bahrija Izetbegovi. Poslije Markovia stomatolog je
bio dr Zvonimir Kuni porijeklom iz upanje. Stan i ordinacija u kui
lafajzera u Bos. amcu.
Veterinari: Austrija je uvela veterinarsku slubu 1879. godine u BiH.
1898. godine bilo je svega 33 veterinara u BiH, od toga jedan u Bos. amcu.
Ovim prostorima su harale i meu ivotinjama razne bolesti, poto je Bos.
amac bio veliko izvozno mjesto za stoku ukazala se potreba za veterinarom.
Zemaljska vlada za BiH je 1.1.1903. godine uvela strukovni pregled domae
marve, to se preko bos. pograninih veterinarskih pregledbenih stanica
doprema iz ovostranog podruja u BiH. Taksa za krupnu marvu (goveda,
bivoli, konji, magarci i mazge) po ivotinji 20 filira, za sitnu stoku (ovce,

846
III-28307/1940. Hrvatski dravni arhiv, Zagreb 2007. godine.
847
Porijeklom iz Vinkovaca. Bila je vrlo sposobna i poraala je bogate dame. Imala keri:
Emiliju i Eminu Tomaevi.
848
Porijeklom iz Bos. Dubice.
849
Esad Tihi, isto.

371

koze i svinje) po ivotinji 4 filira. Zakon o ureenju veterinstva proglaen je
popis eljeznikih i parobrodskih postaja u Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji
na kojima se u godini 1903. dozvoljava sve vrste marve tovariti i
istovarati
850
. Meu pobrojanima nalazi se i stanica amac. Prvi veterinar bio
je Josif Effenberger.
851
, drugi je Antun Laufer koji je ve 1891. god.
premjeten.
U Bos. amcu je postojala Veterinarska stanica
852
, odnosno ispostava
853
gdje
je radio jedan administrativac. Ta kua je sruena i nalazila se na izlazu iz
grada prema Modrii, preko puta kafane Miroslava Tadia u ulici Cara
Duana. Pored te zgrade nalazila se marvena pijaca, koja se prije toga
nalazila na uu Bosne. Veterinar u Bos. amcu bio je kao dravni veterinar
dr Hirschke Winzenz
854
(radio u amcu do 1893), potom je u itavom
periodu 1898-1918. god kako to navodi Bosnischer Bote, veterinar bio dr
Joseph Stockhammer.
On se spominje tamo kao sanitetski inovnik u Bos. amcu i kao kotarski
nadveterinar. Imao je sina Matcela. Poslije rata je otvorena veterinarska
ambulanta u kojoj su radili veterinari, a u vrijeme pred poetak Drugog
svjetskog rata, u Bosanskom amcu je otvorena stanica sa priplodnim
grlima, konjima i bikovima. Ona se nalazila u prizemnoj zgradi na meraji
kod malog igralita, pored malog mosta koji vodi prema rijeci Bosni.
855

Odmah poslije Prvog svjetskog rata veterinar je bio dr Josip uljak, sa
enom ivio u Kabiljovoj kui. Potom dolazi dr Tihomir Savi (1889-1957)
iz Bos. Gradike. Zavrio Veterinarsku visoku kolu u Beu. U slubi od
1914. godine. Poslije rata u Ministarstvu poljoprivrede, a od 1948. godine na
Veterinarskom fakultetu
856
u Beogradu kao redovni profesor do 1957.
godine. Upravnik instituta za higijenu i tehnologiju ivotnih namirnica.
Oenio je Mariju Manju Rittermann. Dr Savi je pazarnim danom bio u

850
Narodna odbrana Osijek, etvrtak, 25. 12. 1902. br 33. God. I
851
Sarajevski list br. 22 od 21. febr. 1890. Poglavar Zemaljske vlade je iz slubenih obzira
razrijeio od daljeg ovozemaljskog slubovanja okrunog ivinara kod stanice za izvoz stoke
u Bos. amcu Josifa Effenbergera, a na njegovo mjesto naimenovao je dojakonjeg
gradskog ivinara u Sarajevu Antuna Lafuera privremenim okrunim ivinarem i dodijelio
ga stanici za izvoz stoke u Bos. amcu.
852
1941. godine bio je napravljen nacrt za novu zgradu stanice ali zbog rata nije izgraena
do socijalizma.
853
Zemaljska vlada za BiH osnovala je 1920. godine u Bos. amcu pripusnu stanicu sa 2
pastuha i 2 momka.
854
Zbornik radova XXXI naunog skupa Saveza naunih drutava za istoriju zdravstvene
kulture J ugoslavije, Univerzal Tuzla 1985. godine. i Veterinarski glasnik vol. 36, br. 1
Beograd 1982. god.
Inae Hirschke Winzenz je poslije Bos. amca slubovao u Bijeljini (1894-1895 i Prnjavoru
1896-1898).
855
Esad Tihi, isto.
856
Dr. Savi je bio dekan Veterinarskog fakulteta u Beogradu 1949-1951.

372

inspekciji u Gradacu, a uprava Poljoprivrednog dobra u Modrii ga je
angaovala kao sreskog veterinara radi lijeenja stoke. Dr Savi je objavio
vie naunih i strunih radova. Neposredno pred Drugi svjetski rat 1940.
godine i kasnije tokom rata u Bos. amcu je sreski veterinar dr Mirko
Luki iz Gorjana kod akova, kod koga je veterinarsku praksu obavljao
student veterine Ratko Stavri.

Optina
Prva zgrada optine bila je stara austrougarska zgrada na uglu ulica
Pere Bosia (Nikole Tesle) i Uike Republike (Majke J evrosime), tamo se
nalazila i u vrijeme Prvog svjetskog rata.
Druga zgrada je takoer austrougarska zgrada na uglu ulica Edvarda
Kardelja br. 7 (Cara Duana) i Ive Lole Ribara (enerala Drae Mihajlovia),
tamo je se optina smjestila poslije rata i tokom stare J ugoslavije, sve do
1945. godine.
Bosanski amac je stekao status grada 1885. godine, jer se kao takav
vodio u austrijskim podacima o naseljenim gradskim mjestima. amac je 8.
maja 1889. godine dobio svoje Gradsko vijee koje je imalo naelnika,
donaelnika i nekoliko zastupnika. Uobiajeno je bilo da na poloaju
naelnika bude lice iz sredine koja ima najvie itelja, a donaelnik iz drugih
sredina naizmjenino. Prema zvaninom kalendaru Bosnischer Bote
naelnici su bili
1. Muhamed-aga Vajzovi naelnik, (spominje se kao takav 1893,
1894 i od 1901 do 1906)
2. Alijaga Izetbegovi naelnik (od 1906 do 1909).
3. Alijaga izmi naelnik (od 1909 do1914).
4. Alijaga Izetbegovi naelnik (od 1914 do 1918).
5. Alijaga Izetbegovi naelnik (od 1918 do 1920).
6. Haim Hadiavdi naelnik (od 1928 do 1932).
7. Zuki Sulejman naelnik (od 1932 do 1936).
8. Husein-aga Repi naelnik (od 1936 do 1939).
9. Josip Vinko Lozi naelnik (od 1939 do 1941).
10. Stjepan Pavi zvani Piriz naelnik (1941).
11. Anto Duji naelnik (od 1942 do 1945).

Donaelnici:
1. Kosta Maksimovi donaelnik (od 1901 do 1906).
2. Ivan Stvori donaelnik (od 1908 do 1912). Donaelnik nije izabran
1906. ve 1908.
3. Anto Duji donaelnik (od 1912- pa sve do 1920).
4. Sulejman Zuki donaelnik (od 1942 do 1945).
Gradski vijenici:

373

Od 1901. do 1906.: Hadihasanaga Hadialibegovi, Salih-aga Fitozovi,
Ignjat uri, Hasan-aga erifovi, Vido J. Tasovac, Ivo Jozi. U godini
1905. novi zastupnici bili su: hadi-Alijaga Repi, Alijaga Izetbegovi i
Simo Daki.
Od 1906. do 1909.: Alijaga izmi, Muhamed-aga Hadialijagi,
Abdurahman Hadisalihovi, Adem-beg Jahi
857
, Vido J. Tasovac, Jovo
Ljubii. 1908. godine za novog zastupnika je odreen Valerijan
Rittermann.
Od 1909. do 1912.: Jovo Ljubii, hadi-Alijaga Repi, Alijaga
Hadialijagi, Alijaga Izetbegovi, Paaga Vajzovi, Jovo Babi, andor
Hanammann.
Od 1912 do 1914.: Jovo Ljubii, Adolf Trutzl, Stanko Pisarevi, Hasan
Vajzovi, Sulejman Zuki, Mujaga Repi, Husnija Zaimovi.
Od 1914 do 1918.: ivan Mali, Joco Dimitrijevi, Ismail Hadialijagi,
Franc Petrein.
Od 1918 do 1920.: Alijaga izmi, Sulejman Zuki, Hasan Vajzovi,
Stanko Pisarevi, ivan Mali, Smail-aga Hadialijagi, Valerijan
Rittermann.
Gradska optina Bos. amac je imala svoj statut. Optina je izvravala
naloge politike vlasti, objavljivala naredbe, zakone, starala se o kolskim i
komunalnim poslovima. Zastupnici (vijenici) su bili pouzdani, ugledni i
moralni ljudi. Mandat im je trajao 3 -4 godine. Naelnika i podnaelnika je
imenovao Zemaljski poglavar, a kasnije Veliki upan odnosno ban.
Zastupstvo je sastavljeno prema konfesionalnoj proporciji. Zvanje
zastupnika bilo je poasno i besplatno.
Administracija: optina je bila finansijski vrlo jaka, ali sa vrlo malo
slubenika. Bio je naelnik, biljenik, blagajnik i par ostalih inovnika.
Optini su pripadale vagadije, oni koji su sakupljali uvozne takse na skeli
robu i na dokovima Agencije Rene Plovidbe koja je imala svoj magacin.
Sva roba, koja je dolazila i odlazila sa teritorije optine, je preko ovlatenih
lica pregledana i tu se odreivala troarina optine bosanskoamake u Bos.
amcu, te kaldrmija (malta) koja se plaala na ulazu u varo sa kolima i
marvom, gdje se odmah vagala. Zato su i postojale vage o kojima je ve bilo
rijei. Sve ovo je uveavalo budet grada. Troarina je uzimana za alkohol,
pivo, mineralna ulja, eer i neke druge robe.
Gradski biljenik: Ilija osi (od 1906 do 1909), Petar Peri (od 1909 do
1914), mada se za 1912. godinu spominje kao Petar Persi, potom Ivan
Krpan (od 1914 do 1918).
Posle rata optinski biljenik tj. delovoa bio je Stevan Kladar (od 1918 do
1920) mada se imenovani pominje kao takav i 1924. godine. Inae ovi
slubenici su se esto mijenjali pa je vrlo teko pratiti njihov dolazak i

857
Prvi Musliman iz Bos. amca koji je oenio katolkinju. ivjeli su u selu Prudu.

374

odlazak. Ostali su zabiljeeni sledei: blagajnik: Antonije Galiek (obavljao
je i dunost biljenika te je vodio imenik novoroenadi svih konfesija i
nadivio K. und K Monarhiju, bivu kraljevinu, NDH i radio u prvim
godinama Titove drave), Esad Hadialibegovi, koji je kao vrsni lan
Sokola i aktivni drutveni radnik dolaskom Banovine Hrvatske premjeten u
Odak (gdje je kasnije umro), a na njegovo mjesto je doao Marko Stani.
Prije njega na toj dunosti je bio Rizah (negdje se navodi i kao
Ahrizah)Hadisalihovi.
inovnici: Mustafa Fitozovi, Hasan Fitozovi (optinski pobira daa),
Ahmet erifovi, Mehmed Daki, Mustafa Mufti, Husein (Salkana)
Mufti, Bajraktarevi Husein (optinski pasmandija), ing. Pavle
imunkovi, Kosti Joco (vagadija), Mufti Sulejman (vagadija),
ori Pantelija (optinski podvornik), Pepi Marko
858
(optinski
podvornik), Petar Doli iz sela Zasavica, oko Masli (biljenik, ubijen
1941), ing. Savo Todorovi
859
(poljoprivredni referent), Milorad
Mijatovi
860
(poljoprivredni referent), Husein Bajraktarevi (telal)
861
, Bego
Kapetanovi.
Za vrijeme NDH zvanini naziv optine je bio NDH opinsko poglavarstvo
kotara Brko u Bos. amcu. Slubenici u to doba: Filip Wendlinger (pisar),
J osip Kneevi, Mustafa Kari (aprovizacija).
Tokom vremena izmeu dva rata kao muhtar (starjeina sela ili mahale) u
Bos. amcu se spominje Salko izmi.


858
Iz Pruda. Ubijen po misterioznim okolnostima 1935/36. godine u ledari, pa baen u
rijeku Savu.
859
U Bos. amcu je bilo sjedite poljoprivrednog refenta koga je imenovao srez. Od 1935.
godine do kraja rata to je bio ing. agronomije Savo Todorovi rodom iz Bijeljine. Pored
njega je bio Milorad Mijatovi koji je bio i upravitelj Sreske pripomone zaklade centrala
Sarajevo, koja je brinula o rezervama hrane.
860
Rogatica 1. 8. 1909. godine. rezervni pukovnik J NA. Zavrio srednju Poljoprivrednu
kolu u Valjevu 1930. godine. U NOR-u i lan KPJ od 1941. godine. U ratu je bio
komandant 1. Krajikog NOPO, 6. Krajike brigade, 10. dvizije i naelnik taba V Korpusa.
Poslije rata naelnik u Ministarstvu Poljoprivrede, zamjenik Republikog sekretara za
poljoprivredu i umarstvo NR BiH i dr. Odlikovan OPZ sa srebrenim vencem, Ordenom
Republike sa srebrenim vencem i dr. (Vojna enciklopedija II izdanje, Beograd 1973.
godine, knjiga 5.).
861
Nosio bubanj i lupao, te time skretao panju graana na sebe kako bi proitao vijesti i
odluke gradske vlasti.

375



Slika br. 37 Gradska uprava Bos. amca i vijenici povodom roendana cara Franje
J osipa 18. avgusta. Slikano vjerovatno u periodu 1909 1912. godine.

Na prethodnoj slici se nalaze:
Prvi red (s lijeva na desno-sjede): prvi Aim Jovanovi uitelj, etvrti Antonije
Galiek biljenik, peti Hasan-aga erifovi vijenik.
Drugi red: prvi tefan Bandl ef parobrodske stanice, etvrti Walerijan Ritermann
apotekar, peti Juraj osi upnik, esti Horvat Rupert ef ispostave, sedmi Dimitrije
Dimitrijevi paroh, osmi Alijaga izmi naelnik optine, deveti Kosta Maksimovi
trgovac, deseti Alijaga Izetbegovi trgovac.
Trei red (stoje): prvi Adolf Trutzl trgovac, trei Bernard Bradna ef pote, osmi
Mustafa Fitozovi zucksfurer, deveti Anto Duji vijenik, deseti Jovo Ljubii
trgovac.

Finansijske prilike:
Gradsko vijee raspolagalo je prihodima od nekretnina, troarine, maltarine i
drugim, a dobijalo je dotacije od Kotara i Okruga.

Gradske finansije: u krunama

Na
tednji Prihod od
Prihod
od Ukupni
Godina u banci nekretnina taksi rashodi Zdravstvo kolstvo
1904 5641 38000 32405 26409 3330 10400
1906 10000 38000 32000 28000 3400 10000
1908 7787 38000 56000 54000 3240 10700
1911 21830 38000 52585 51901 3270 11300
1915 0 38000 60502 57073 5965 16477


376

Odmah poslije Prvog svjetskog rata rashodi optinske uprave su bili
slijedei:
1. trokovi Optinskog ureda 7.690 kruna, 2. za policiju 6.040 kruna, 3. za
zdravstvo 9.821 krunu, 4. za ceste i graevine 9.890 kruna, 5. za kolstvo
18.625 kruna, 6. rasvjeta grada 2.000 kruna, 7. vatrogasna jedinica 250
kruna, 8. poljoprivredni trokovi 600 kruna, 9. konaenje vojske 450 kruna,
10. trokovi ubiranja opinskih daa 5.230 kruna, 11. razni drugi trokovi
3.444 kruna. Ukupno 68.180 kruna.
Optinsko vijee je uz pomo uglednih graana i vjerskih slubenika,
ulagalo velike napore da se odri mir, ouva dravna i privatna imovina i
sprijee meunacionalni sukobi.
862

To vijee je 31. januara 1919. godine, na osnovu naredbe Zemaljske vlade,
donijelo odluku o popuni mjesta u gradskoj policiji angaovanjem novog
efa policije i dvojice redara.
863

Optinsko vijee je u brdske krajeve moralo slati namirnice iz svojih rezervi,
i to 5. 000 kg suhih ljiva i 1. 900 kg pekmeza. Od tih proizvoda, u toku
1919. godine na bosanskoamaku pijacu nije dovezen ni kilogram radi dalje
prodaje. Zanimljivo je da se nije pojavio interesent za 300 kg suhih jabuka i
kruaka koje su bile u magazinu.
864

Na optinskoj plati i rashodima tada su se nalazili: gradonaelnik, a
donaelnik i vijenici su radili bez plate, biljenik i podvornik, ef policije
(strametar), nadredar, 4 redara. Lijenik, babica, sahrana ubogih,
nenaplativi trokovi bolesnika, trokovi za odravanje optinskih cesta,
mostova i kaldrme, tri cestara, nadveterinar (za nadgledanje pijace i sajma),
za ienje ulica i cesta, za polivanje ulica ljeti, za odravanje optinskih
zgrada, plata nadcestara za nagledanje zgrada i cesta, dimnjaar, hrana dva
optinska bika i plata ivodera. Potom plate svih uitelja, podvornika i
jubilarna stipendija optine.
865

Teritorija:
Od 1921. do 1939. godine naelnik optine bio je Musliman (J MO), a
Srbi su ustupali mjesto naelnika jer je Muslimana u gradu bilo najvie, dok
su oni samo drali mjesto zamjenika.
Poslije Prvog svjetskog rata Bos. amac je pod jurisdikcijom Narodne vlade,
pa Zemaljske vlade, na kraju Pokrajinske uprave koje su sauvale
teritorijalnu podjelu na okruge i kotare kakav je bila za vrijeme okupacije.
Poslije 1924. godine stvorene su oblasti sa velikim upanima na elu. Bos.
amac je tada bio u sastavu tuzlanske oblasti.

862
Graa za Monografiju Bosanski amac knjiga I Bos. amac 1970. godine.
863
Arhiv Bosne i Hercegovine Sarajevo, fond Zemaljske vlade Sarajevo, (ZVS)9/18-56-71.
Esad Tihi, isto.
864
Arhiv Bosne i Hercegovine Sarajevo, ZVS 9/169, 1919. Esad Tihi, isto.
865
Isto, ZVS 141/47, 136, 15, 17, 21 i 24. Esad Tihi, isto.

377

Nova teritorijalna podjela na banovine izvrena je 1929. godine. Bos. amac
je u okviru branskog sreza, a prije toga gradaakog pripao Drinskoj
banovini sa sjeditem u Sarajevu.
Prilikom optinskih izbora vodila se otra borba izmeu Radikala
(J RZ) i Muslimana (J MO). Predstavnici radikala bili su trgovci koji su kroz
vlast u optini nastojali da smanje troarine na robu. Srbi su okupljali srpske
mase, Muslimani muslimanske, dok su sirotinju dijelili. Hrvati su skoro svi
glasali za HSS. U borbi za optinu trgovci su bili jedinstveni. Bilo je
trgovaca Muslimana koji su bili radikali (Husein-aga Repi), J uguslovenske
nacionalne stranke-J NS (Sulejman Zuki). Pobjeda je zavisila od sporazuma
J MO i J RZ. U tu svrhu su vrene i teritorijalne promjene optine. Kad je
trebalo da pobijede Radikali amcu su dodjeljivana sela naseljenja Srbima.
Sporazumom Cvetkovi-Maek i uspostavom Banovine Hrvatske 26. 8.
1939. godine, koja je obuhvatala teritoriji: Savske i Primorske banovine, te
srezove: Dubrovnik, Brko, Gradaac, Derventu, Travnik, Fojnicu, id i
Ilok, odmah su se osjetile i promjene u optinskoj upravi. Smijenjeni su
ranije izabrana optinska vijea, premjeteni inovnici, tada je za naelnika
doao Josip Vinko Lozi. On je bio predsjednik suda u Bos. amcu, a potom
naelnik optine. On je objavio mobilizaciju 1941. godine i po tadanjim
propisima predsjednik suda automatski postaje naelnik u ratu. U amcu za
to nije bilo potrebe. Kasnije je otiao u Derventu gdje je postao kotarski
predstojnik i masovno slao ljude u logore. To je bilo 1942. godine. Prema
usmenim sjeanjima graana mnogo vatrenija u tome bila je njegova supruga
Aglaja, inae Galicijanka-Grkokatolkinja.
Inae prvi optinski izbori u BiH odrani su 1928. godine, u naem gradu
najvie glasova je dobio kandidat JMO Haim Hadiavdi (u narodu poznat i
kao Haim Suljanovi). On je bio lan glavnog odbora JMO u Sarajevu. Bio
je trgovac i gospodin koji nikada nije vien bez bijelog odijela i kravate, ali
je kasnije finansijski propao. Drugi izbori su bili sredinom 1933. godine,
trei 8. novembra 1935. godine.
Do 1928. godine optinska vijea su bila potinjena dravnoj upravi i volji
velikog upana. Do nekih izmjena je dolo uspostavom estojanuarske
diktature 1929. godine. Od polovine januara uvoeni su komesari koji su po
odredbama vladine uredbe formalno supstituisali rasputene oblasne
skuptine i odbore. Pored niza mjera u BiH gdje su veliki upani razrijeili
po jednog ili nekoliko politiki nepoudnih optinskih vijenika u Bos.
amcu i jo nekim mjestima izvrena je rigorozna selekcija municipalnih
vijenika. Dr Mehmed Spaho je u pismima kralju i predsjedniku vlade ove
promjene ocijenio kao smiljeno proteiranje ranijih pristalica Narodne
Radikalne strane. Petar ivkovi je u vezi s tim traio objanjenje od velikog
upana sarajevske oblasti Milana Nikolia koji je u odgovoru pobio navodne
optube.

378

Mehmed Spaho u pismu kralju 9. 2. 1929. godine doslovno spominje i Bos.
amac i to: Kako je: veliki upan u Tuzli razrijeio optinsku upravu u Bos.
amcu, pa u Bos. amcu postavio je veliki upan za optinske komesare
svoje roake naravno istaknute bive radikale.
866


Sreska ispostava (Bezirkexpositur in bos. amac)
Bos amac je od juna 1871. godine do 1880. godine pripadao srezu
Oraje. Potom od 1880. godine do 1929. godine srezu Gradaac, okrug
Tuzla, te od 1929. godine do 1945. godine srezu Brko. Za vrijeme
J ugoslavije pripao je Drinskoj banovini, od 1939. godine Banovini
Hrvatskoj, dok je za vrijeme NDH pripao Velikoj upi Posavje sa sjeditem
u Brodu n/S. Zvanini naziv je bio Ispostava sreza branskog u Bos. amcu,
da bi za NDH rije srez bila preimenovana u kotar.
Ispostavom je za vrijeme Austrije rukovodio kotarski predstojnik, koji se
kasnije zvao stareina sreske ispostave, NDH opet uvodi termine kotar i
predstojnik.
Zgrada ispostave nalazila se u staroj zgradi u glavnoj ulici. Bila je vlasnitvo
Toe Stavria, a do poslednjeg rata u njenom prizemlju se nalazila
prodavnica splitske J ugoplastike. Iza zgrade nalazio se zatvor kojim je
upravljala ispostava. Sud je imao svoj sudski zatvor. I u jednom i drugom su
pritvarani ljudi zbog krenja zakona. Za ubistva i tee prekraje nadleno je
bilo tuilatvo i okruni sud Dervente.
Sreskoj ispostavi Bos. amac 1910. godine pripadao je grad Bos. amac i
seoske optine: Batkua, Brvnik, Crkvina, Bazik, Domaljevac, Grebnice,
Omud, Gornji Hasi, kari, Zasavica, Krukovo Polje, Pisari, Tiina,
Donji Hasi.
Neka sela, koja danas pripadaju optini amac, nisu uvijek bila u njenom
sastavu kao ni u sastavu sreza kao napr. Kornica (Gradaac), Krukovo Polje
(Gradaac), G. Slatina (Brko), Obudovac (Brko), Batkua (Brko). Da bi
amcu pripala sela: Prud, Domaljevac, Tiina, Dubica, Crkvina, Pisari,
kari, Novo Selo, Hasi i poslije Obudovac.
Evo kako Bosnischer Bote za 1916. godinu navodi tu teritorijalnu
organizaciju. Exposituri sreza Gradaac u Bos. amcu pripadala su: amac
bos. gradska optina, Brvnik, Domaljevac, Grebnice, Krukovo polje,
Odmut, Prud, Zasavica, Tiina, kari Gornji, Hasi Donji, Hasi Gornji, a
za Batkuu, Bazik, Crkvinu, Slatinu Donju, Gornju, Srednju, Kornicu se
navodi samo pripadnost srezu Gradaac, dok Gajevi i Obudovac pripadaju
srezu Brko.
efovi ispostave:

866
Dr Nedim arac Uspostavljanje estojanuraskog reima 1929. Svjetlost, Sarajevo
1975. godine.

379

1. Alojzije barun Schweiger-Lerchenfeld
867

2. Jeftimir Zahari
868
(1889.)
3. Bastaji Joseph (1898-1900),
4. Rabati Theobald (1900-1902),
5. Pollak Victor (1902-1906),
6. Doli Nikola (1906-1907),
7. Benko Artur (1907-1909),
8. Blaekovi Emilijan
869
(1909-1910),
9. Horvat Rupert (1910-1912),
10. Paovski Andrija (1912-1914), politiki pristav I klase.
11. tambuk Angelo (1914-1916), dr. pol. pristav I razreda.
12. Konig Emil (1916-1918), reg. konz. - vlad. perovoa.
13. Branko urevi (1918-1920),
14. Milan Popovi (1920-1921), ranije bio kotarski naelnik u Gradacu.
15. dr Rudolf Nestlang
870
(1921-1923)
16. Mustafa Hrvi
871
(1923),
17. Ilija Filipovi
872
(1924-1925),
18. Milan Boikovi
873
(1925-1929),

867
O toj porodici je ve prije bilo govora.
868
Sarajevski list br. 42 od 10. aprila 1889. Poglavar zemlje naimenovao je orunikog
porunika Jeftimira Zaharia politikim pristavom II. razreda povjerivi mu upravu kot.
ispostavom u Bos. amcu
869
Milan (Emilijan) Blaekovi (Mrkopalj 1878-Stara Gradika 1946). Naelnik BiH
pokrajinske uprave u miru, poasni graanin Prijedora i Prnjavora, prokurist Prvog
hrvatsko-slavonskog d. d. za industriju eera u Osijeku, osjeki gradonaelnik 1941-1943. ,
stoernik. Blaekovii su hrvatska plemia porodica od 1822. godine i potiu iz Livna u
Bosni. Dok je bio Sreski naelnik u Prnjavoru poetkom rata nije htio da uzima taoce,
unato nareenju, i garantovao je lino, razumije se da je odmah opozvan sa svoga mjesta.
Vidi opirnije www. Obitelj Blaekovi ili Klai htm
870
Austrougarski inovnik koga Bosnischer Bote 1916. godine spominje kao Leitera
(upravitelja) kotarske ispostave u Odaku i reg. -v. sekr. -vladin podtajnik. 1924. godine je
premjeten u Sarajevo, gdje je obavljao vrlo vane upravne funkcije. U amcu je ostao
zapamen po tome to je u sveanim prilikama nosio cilindar i opasavao sablju.
871
Roen u Mostaru 1888. godine. kolovao se u Mostaru i Turskoj, zatim u Maarskoj
gdje je na Kraljevskom maarskom sveuilitu u Debrecinu primljen na studiji prava i
dravoslovnog fakulteta. Zavrio je nauke 1916. godine sa diplomom koju mu je predao
dekan dr Bella Kun (organizator Oktobarske revolucije u Maarskoj), slijedi dravni ispit u
Velikom Bekereku. Vraa se u Mostar 1919. godine. Postaje kotarski predstojnik u Bihau,
Konjicu, a 1923. godine u Bosanskom amcu, pa u apljini. Odlazi u penziju 1940.
godine. Bio je poliglota, govorio je perzijski, turski i maarski, te je bio i sudski tuma za te
jezike. Strastveni ahista. Umro je 1951. godine u Mostaru. Opirnije vidi: Most br. 184
(95-nova serija) godina XXX, mart/oujak 2005. godine. lanak Dani Hrvi Burni i bogati
ivot Mustafe Hrvia.
872
(1878-1939). Zvani i Nika. 1926. godine je penzionisan.
873
Rodom iz Brkog 1891. iz jedne uvene trgovake porodice. Premjeten je u Biha 1929.
godine . Umro 1939. godine.

380

19. Aleksandar Petrovi
874
(1929-1937),
20. Miodrag Kosti (1937),
21. Nikola Popovi (1938) zvani epica jer je epao.
22. Lazar Bogievi
875
(1938-1939),
23. Grani
876
(1939-1941),
Dolaskom NDH vlasti na dunosti predstojnika nalazi se trolano
vijee koje su inili: Ivo Vrlji (predsjednik) inae kotarski manipulativni
vjebenik i policijski pristav, dr Husein Kapetanovi (zamjenik) i dr Mirko
Luki veterinar (zamjenik). Stjepan Kadi (rodom iz Vinkovaca),
potom je doao Stanko Timer, pa Ivan Trui, dr Ivo Gromes (koji se krajem
1942. godine nalazi u Sl. Brodu na dunosti zamjenka ravnatelja upske
redarstvene oblasti, a poetkom 1943. godine odlazi u u Banja Luku), 10. 3.
1943. godine na dunosti upravitelja kotarske ispostave nalazi se S. Trusi,
poslije njega sa dunosti pristava upravitelj ispostave je Franjo ajka
877
(od
ljeta 1943 do maja 1945).
Na dunosti zamjenika predstojnika (pristava) bili su: Ivan Mati, Ivo Vrlji,
Hamid Hadizuki (1943/44), Mustafa Leli i Franjo ajka.
Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije zamjenik Iliji Filipoviu bio je
Lazar Bogievi, potom isti postaje upravitelj u amcu, a zamjenik mu je
Aleksandar Petrovi, koji opet kasnije postaje njegov naslijednik i
upravitelj ispostave. Pristav je bio Miodrag Kosti. Dok je u prvim
poratnim godinama poslije 1918. godine pristav bio Zaim Zuki iz Bos.
amca, koji je kasnije premjeten u Graanicu, zatim oko 1930. godine
spominje se izvjesni Ali.
Administracija: Za vrijeme Austrije, kao strunjaci, bili su zaposleni: dr
Joseph Stockhammer kao dravni veterinar tj. sanitetski inovnik, potom
nadcestar (Strassenmeister ili u narodu zvani troco) tu funkciju je od 1898.
do 1906. godine obavljao Eduard Flambach, a od 1906. do 1918. godine
Anton Truhar
878
, izvjesno vrijeme vjerovatno poslije 1918. godine

874
Rodom iz Zvonika 1890. godine.Strogo je vodio rauna o bilo kakvoj opozicionoj
aktivnosti, a mnogo manje o linim trokovima. Kada je otkriveno da je dravni novac
koristio za line potrebe, ban Drinske banovine Luki je lino naredio da se povede istraga.
U tom cilju, u Bosanski amac upueni su banovinski kontrolor Petar Damonja i
banovinski inspektor dr Goce Gueti (poslije Drugog svjetskog rata general i glavni tuilac
J NA). Oni su pregledali financijsku dokumentaciju i ustanovili manjak u iznosu od 47. 758
dinara i nezakonitu posudbu novca u vrijednosti od 11. 114 dinara. Petrovi je zbog toga
predat nadlenom tuiocu u Tuzli, a za privremenog vrioca dunosti upravitelja ispostave
postavljen je pristav Miodrag Kosti. Esad Tihi, isto.
875
Rodom iz Petrovca na Mlavi.
876
Doao krajem 1939. godine. Supruga mu je bila J evrejka. Imao je sina Dobru i jo jedno
dijete. Nije bio rav ovjek. U amcu ostao do poetka rata.
877
Progresivno nastrojen i pomagao je narod. Bio je simpatizer NOB-a. U amcu je ostao i
posle 1945. godine.
878
Imao ker Olgu roenu 1907. godine.

381

nadcestar je bio Emanuel Joachimstaler
879
. Od 1902. godine uvodi se
zvanje manipulativnog inovnika koju je obavljao Stojan Raki od 1902. do
1907. godine, onda Johan Stroka od 1907. do 1910. godine, pa Ismail Eki
i Milan Daksalovi od 1910. do 1913. godine, Ivan Mieti kancelist od
1913. do 1916. godine, i na kraju Philipp Franji
880
kancelist od 1916. do
1918. godine. Godine 1913. uvedena je funkcija poljoprivrednog inovnika,
na toj dunosti je do 1918. godine bio Oscar Lotz privredni pristav I
razreda.
881
Podvornik Komlinac Adam.
Za vrijeme Kraljevine kao inovnici se spominju: Osman Hadijusufovi,
Alija Grapanovi
882
, Salih-Salko Bajraktarevi zvani Fujka, Esad
Hadialibegovi, Pero Maji, Ivan Mati, Vojo Dragievi, Sulejman
Mufti, Kosti, poljar, Ivo Vrlji (kotarski manipulativni vjebenik), M.
Kari, Perica Tovirac, a u danima Aprilskog rata ak i uro ajin (uitelj).
Ispostava je mjeseno slala izvjetaje o naim emigrantima, njihovom
povratku, vladanju i sl. (Izvjetaj Bos. amac 1941. godine Hrv. dr. arhiv
Emigracija).
Dok su u periodu od 1920. godina do poetka rata nadcestari bili:
Hakija Hasanefendi (nadzornik puteva), Kovaevi Nikola (nadcestar).
Brigu o putevima i putnoj mrei vodili su nadcestari u sjeditima sreza i
ispostava.Kua nadcestara (dravno vlasnitvo) u Bosanskom amcu bila je
na poetku puta za Modriu i Gradaac, kod stare vage
883
, a u njoj se
kasnije smjestila veterinarska ambulanta.

Policija i andarmerija
Svako sjedite sreza i ispostave moralo je imati stanicu. Ljudstvo
andarmerije se popunjavalo pripadnicima iz BiH, te iz Monarhije. Oficirski
kadar je imao iskljuivo da se popunjava iz redova oficira andarma iz
Monarhije. andari su nosili tamnocrveni fes sa crnom kiankom.
884

Policijska stanica se nalazila na poetku keja, preko puta sadanjeg hotela, tj.
na ulazu u grad sa rijeke Save. andarmerijska kasarna (stanica) nalazila se u

879
Spominje se kao nacestar u Brkom. Dok pisani podaci o slubi u Bos. amcu potiu iz 1919.
godine. Imao je keri: Almu i Karolinu, te sinove Rudolfa i Ernsta.
Sjeam se porodice Joahimstaler. Stanovali su na oku od naspe kad se ide na pravoslavno
groblje. Bilo je vie djece. Sjeam se kerke Alme, ila je u uiteljsku kolu kod asnih sestara u
Sarajevu, ali u dravnoj morala da maturira. Kasnije je 1928-1930. godine bila uiteljica u selu
Slatini. Jednom poslije rata, putujem u Harkanj (Maarska), iz Novog Sada, pa preko Osijeka i
Darde. Sjedi do mene jedan gospodin. Upoznamo se i on ree i izvadi legitimaciju da mi pokae
da je roen u amcu. Joahimstaler se prezivao i priznade mi da mi pozna mua, jer su skupa bili
u vojnoj koli. Lepa Stavri-Aleksi, isto.
880
Utopio se u rijeci Bosni. Navodno pao sa mosta. Da li je nesretan sluaj ili ubistvo?. 1941.
godine njegov sin Ivica Franji dolazi iz Zagreba za prvog ustakog logornika u Bos. amac.
881
Bosnischer Bote 1898-1918. godine.
882
Kua mu je bila na uglu kod dananje Mjesne zajednice.
883
Esad Tihi, isto.
884
Tomislav Kraljai Kalajev reim u BiH 1882-1903. V. Maslea, Sarajevo 1987. godine.

382

dananjoj ulici Cara Duana preko puta amake industrije tekstila. Bila je
to velika uta kua vlasnitvo crkvene optine koja je sruena poslije
poslednjeg rata.
Bosnischer Bote spominje u Bos. amcu C. I Kr. Oruniki zbor
(Gandarmerie Korps) andarmerijsku stanicu koja pripada krilu u Tuzli,
Drugom vodu u Brkom. Na elu stanice se nalazio wachtmeister. U
amcu je bila jedna desetina. Prvi oruniki strametar koji se spominje u
Bos. amcu je g. Josip Zimmer.
Policajci su imali zadatak da brinu o javnom redu i miru, otkrivaju prekraje
zakona. Danju su bili u stanici, a nou su ili u patrole, dok su danju to radili
za pazarne dane i vaare. Nou se uvao grad, arija, trgovine, magacini,
dravna nadletva, pota i sl. Policija je nosila teget plave uniforme, a na
glavi teget plave kape-apke. Bili su opasani pendrecima bez oruja.
andarmi su nosili sivomaslinaste uniforme sa crvenim linijama sa strane, na
glavi apke. Bili su naoruani pukama sa bajonetima.
Organi dravne policije su se dijelili na: inovnike, policijske agente,
gradsku strau i andarmeriju.
Svako onaj ko je krio zakon zatvaran je prvo u optinski zatvor, koji se
nalazio iza ispostave, dok je postojao i sudski zatvor u dvoritu suda.
Kljuari su bili: Krsta Blagojevi, Mirko Simi.
Na dunosti efa policije nalazili su se: Dedo Ibrali
885
(nosio
uniformu, bio opasan sa sabljom i ilom) imao je in narednika, Stipo Babi
(komandir 1931), Joo Zoroja (narednik), Ivo Juri zvani Brko, kao
policajci: Husein Bajraktarevi zvani Picija
886
, Simo Bogdanovi,
Salkan Pitoljevi, Ivo Paradik iz Pruda, Baria Maji iz Pruda, Bla
Paradik iz Pruda, Ambra Vrlji iz Pruda, Anto Vrlji iz Pruda, Mehmed
Grapanovi zvani arka, Vojo Simi
887
-narednik, Ibrahim Pitoljevi
(za NDH), Pero Pepi iz Pruda, Mustafa Kari, Mustafa ehi, Josip Joso
Kolak, Jakov Jaka Brani iz Pruda (komesar optinske policije 1939.
godine), Mustafa Bii, Sulejman Jaarevi- straar, Jasenica Smail-
straar, Grozdani Branko- policajac (1931), Vojo Spremo (komandir,

885
Porijeklom iz Mionice, Gradaac. (1888-1981). Austrougarski podoficir. Zatie se 1914.
godine na Principovom mostu u Sarajevu. Obiao cijeli evropski front. Koncem rata u
policijskoj slubi i rasporeen na slubu u Bos. amac. Oenio se sa Hatidom roenom
Mulahalilovi (1900-1961) iz istog sela. Imao je djecu: Raziju (1921-2004), Muharema
(1923-1994), Mehmeda (1925-2011), Muniba (1928-1998), Begu (1931-1985), Bahriju
(1941). Dedo je izvjesno vrijeme bio zaposlen kod Avrama Kabilja, potom je zajedno sa
bratom Mujkanom Ibraliem se bavio i piljarstvom. Vremenom je napravio veliku kuu na
sprat, na ogromnom placu, iza tzv. Lagera i prolaza pozadi kue prema glavnoj ulici gdje je
napravljena zgrada eljezniara (preko puta optine), te nekoliko placeva. Vremenom je
nakupovao i dosta obradive zemlje koju je sam obraivao i svoje proizvode prodavao u
piljarnici.
886
Koji je ogluvio pa premjeten za optinskog doboara.
887
Sin Nikole i Mileve ro. Stefanovi iz Bos. amca.

383

1929), Smajo Foakovi, oko Risti, Ilija Manduka iz Pruda, Alija
Trabonzalija komandir stanice 1941. godine i za vrijeme NDH, Tado
Karali iz Tiine (kasnije orunik), Ivan Vrlji policijski pisar iz Pruda,
Ivan Mati policijski pristav sa ostrva Korule i drugi.
andarmi su bili: Salko Salihovi Bublo-Bubalo, Cepu Ivan, Stevo
Boikovi, Aleksa Savi (narednik, 1923), Simo Bjeli narednik, elija
Marko narednik, Hajdukovi Mane narednik, Stevan Bojani komandir,
Sejdinovi Mujo, Adil Karabegovi, Muharem Vojnikovi podnarednik,
Milan Vitas narednik, okorilo, Hadi podnarednik, Dervi Nezirovi
(penzionisan, jedno vrijeme bio i kljuar u zatvoru), Obradovi Svetozar
kaplar i drugi.
Za vrijeme NDH 1941. godine andarmi se vie tako ne zovu nego
orunici. Iz njihovih redova su iskljueni Srbi i Crnogorci. Bos. amac je
pripao pod nadlenost Orunikog krilnog zapovjednitva u Tuzli, a od
februara 1942. godine pod Sl. Brod.
Komandir orunike postaje u Bos. amcu bio je andarm. narednik-
oruniki stranotor Alija Trabozanlija, vrlo opasan ovjek. amaki
Muslimani su to i sami uvidjeli pa su ga smijenili i za komandira postavili
Demila Kapetanovia. U to doba orunici su: Mato Mai, Tado Karali,
Ibrahim Zenunovi, Stanko Galerija, Ibro iz J anje i drugi.
Jakov Jaka Brani poslije (NDH)imenovan za komandira. Suen
je u Tuzli i streljan. Neki od navedenih policajaca i andarma nisu imali
teih problema poslije rata. ak je Zenunovi rodom iz Bijeljine, postavljen
u Mjesni SUP kao slubenik, ali je ubrzo umro. Kapetanovi je poslije
zaposlen i ostvario penziju, ali je ipak neto odgovarao. Vojnikovi je imao
problema oko ostvarivanja prava na penziju. Policajci: Juri, Pitoljevi,
Grapanovi nisu imali nikakvih problema.
888


Sudski organi
Sud: sreski ili kotarski sud je bio u Gradacu, pa potom u Derventi.
Kada je oformljena ispostava sreskog suda u amcu. Sud se nalazio u
dananjoj zgradi u ijem je prizemlju bila i gruntovnica. Kada se oformio
branski srez, sreski sud je bio u Brkom. Vlasnici zgrade suda (koja je
sagraena 1890. godine) i prve sudije u Bos. amcu su bili: Na katolikom
groblju u amcu postoji spomenik na kome pie Anton Petr gerichtz adjunkt
geb. am 5. juni 1859. gest. 12. marz 1899. Friede ihre Asche St. Szigeti
Zombor 1906. Radi se o sudskom pristavu Antonu Petr, to je uopte i prvo
pominjanje nekog sudskog slubenika na naem prostoru, potom se
pojavljuju imena:

888
Mirza Izetbegovi, u razgovoru sa autorom, 1994. godine.

384

Rudolf Lobenwein (1886-1929), sudski savjetnik i Vinko Barbari, sudski
savjetnik. ivjeli su u istoj kui. Umrli su u amcu, a kua im je bila na
mjestu kue Milana Miia u amcu.
Prvi kadija i uopte sudija u Bos. amcu bio je Riza eff. Sin Abdulahov,
poslijednji uiki kadija. Naime, sve do 1945. godine u Bos. amcu je
postojao i erijetski sud i njegove sudije. erijetski sudci su bili: Mustafa
Halilovi (rodom iz Odaka), Abdurahman Mehmedovi (sreski sudac).
Prema Bosnischer Bote za 1916. godinu prvi slubenici Prvostepenog
suda u amcu su bili: Anton Malbaa
889
, tajnik kotarskog suda, Nikola
Vickovi, kancelist. Sporove je rijeavao sudija ili vijee od tri lana. Bilo je
imovinskih, krivinih, trgovakih i raznih drugih sporova.
Poslije rata na dunosti predsjednika suda bio je isti Anton Malbaa, koga
zamijenjuje Josip Reiter, potom Ratko Mitrovi
890
, dr Borivoje Knei
891
,
sudija, Mehmed Hadrovi, sudija, Ahmet Zahirovi, sudija, Simo
Petrovi, sudija, Josip Vinko Lozi, sudija 1941. godine. Sudski slubenici:
Kelentri Ivo, sudski oficijal, Ivan Cico, sudski zvaninik, Greti Josip,
slubenik, Jusufbegovi Abdulah, sudski podvornik, Smail Jasenica,
posluitelj sreskog suda, Natalija Jovii, pisarnica, Danijel Kompara,
Borka Mikii, daktilograf, Franjo Mandari, raunopolaga, Pero
Jovanovi, sudski oglasnik, Pavle ukurma, Pavle Vraneevi (spominje
se kao posluitelj), Marko Martinovi, oglasnik, Sulejman Mufti, sudski
pisar, dr urinac, savjetnik.
Za vrijeme NDH sudije su bile: Nikola Petrusevi (1942), Ivan
Hua, Vlado ekada
892
, ukrija Izetbegovi, sudac, Antun Misilo.
Slubenici: Mihajlo Dragi, predstojnik pisarne, Ivan Rag, Stipo Doi.
Zbog nedostatka novca, vladale su teke prilike i u zdravstvu i prosvjetnim
ustanovama. Zbog toga je Zemljska vlada krajem 1918. godine, donijela
odluku da se u svim mjestima gdje postoje osnovne kole osnuju starateljska
vijea, koja e prikupljati novana sredstva za izvoenje kolske nastave.
Vlada je ovu odluku proslijedila kotarskim sudovima, koji su bili duni da je
realizuju. Uskoro je kotarski sudac u Bosanskom amcu Anton Malbaa,
obavjestio Zemaljsku vladu da je za te svrhe u Bosanskom amcu
prikupljeno 3. 077 kruna, prireivanjem dviju zabava.
893


889
Premjeten u Sarajevo. Supruga mu je bila Milica Malbaa uiteljica.
890
Sudija sreskog suda 1933. godine. Oenjen sa Terezom iz Dalmacije koja je bila
prijateljica akovakog biskupa dr Antuna Akamovia te dosta amana upoznala sa
biskupom napr.: Kosaru Babi, Zlatu Besednik, J elenu Tovirac itd.
891
Brat od ene dr Obrada Mastilovia advokata iz Bos. amca.
892
Porijeklom iz Donjeg Vakufa, roeni brat Smiljana Franje ekada (1902-1976), upnika
iz Bos. Broda koji se ukljuio u borbi za pozicije HSS-a, potonjeg Vrhbosanskog
nadbiskupa.
893
Arhiv Bosne i Hercegovine, ZVS. 141/342 i 344. Esad Tihi, isto.

385

Gruntovnica: Austrijske vlasti su svojim dolaskom poele da
premjeravaju zemljite i ustanovljavaju zemljine knjige. To su radili vojne
geodete eki ininjeri. Uraen je 1882. godine i prvi geodetski plan grada.
U gradu su 1887. godine ustrojene zemljine knjige, time je poeo da radi
Gruntovniki ured, zvanino 31. jula 1888. godine po naredbi zemaljskog
poglavara. Jedini poznati gruntovniar iz toga perioda je Ivan Pezi, grdb.
Fuher, gruntovniar.
894
Kasnije za vrijeme Kraljevine J ugoslavije
gruntovniari su: Anto Daja, Branko Vasi
895
, a najdue je ostao
zapamen Anto andrk
896
(vodilo zemljinih knjiga), Muharem Beiragi,
Fahir itd.
Geometri: Peleh Johann
897
, Teufik auevi
898
, Alija Hamidovi (koji je
vodio i katastar).
Kao pisari (vjerovatno i u sudu i drugim organima) se spominju: Samka
Repi, Safet Repi, Tomaevi Emina, Jusuf Repi, Gunjevi Trivo,
Ivo Franji, Ludmila Franji.
Advokati: advokatura poinje da zaivljava od dolaska Austrije.
1883. godine formiran je advokatski red. Izmeu ostalih advokati u amcu
su bili:
dr Tadija Odi inae iz Odaka. U Bos. amcu otvorio kancelariju u
glavnoj ulici na mjestu dananjeg Crvenog krsta, a potom se seli u zgradu
nekadanje Vinkovake banke preko puta apoteke. Daktilograf: Helena
Bandl, Ljubica Biljan-urevi, Natalija Jovii-andrk. Kod njega je od
1922-1929. godine kao koncipijent radio Sulejman Tihi.
dr Ferdo Ivanu. Stan i kancelarija preko puta Voje Vasia u Trutzlovoj
kui u tadanjoj Damijskoj ulici. Kasnije postao poznat u cijeloj Kraljevini.
U Bosnischer Bote za 1914. i 1916. godinu Ferdo Ivanu se spominje kao
sudski pristav u Okrunom sudu u Banja Luci. Auskulant Ferdo Ivanu.
Poetkom dvadesetih godina u Bos. amcu. Kod njega je radio izvjesni
Selim Udvardi.
dr Obrad Mastilovi
899
. Stanovao u Seletovoj- Huseina Dedia kui. Bio
lan Mlade Bosne tj. voa mostarske omladine. Osuen od austrougarskih

894
Bosnischer Bote 1898-1918. god.
895
Rodom iz Bosanske Gradike. Iz amca je 1933. godine premjeten za gruntovniara u
Banja Luku.
896
Rodom iz Bugojna. Koji se 1937. godine oenio sa amankom Natalijom Jovii-
sudskom pisarnicom. Anto je ostao zapamen kao obrazovan, korektan i kulturan ovjek.
Umro je u Beogradu.
897
Geometar jo za vrijeme Austrije. Imao ker Boenu.
898
Teufik je prilikom odlaska iz amca, rekao jednu krilaticu za na grad: Manjeg mjesta a
j... . ljudi nisam u ivotu vidio.Poslije su ga mnogi kopirali, pa i potonji partizanski
komandant Buoni u ratu.
899
Kerka mu je prof. dr Borislava Bora Mastilovi, uveni oftamolog i redovni profesor
Medicinskog fakulteta u Sarajevu.

386

vlasti na robiju. Bio je i lan uprave Saveza srpskih zemljoradnikih
zadruga u BiH. Strijeljan na J ajincima.
dr Dafer Mehmedagi inae je iz Doboja. Oenjen sa amankom
Refikom Izetbegovi. Kancelarija mu se nalazila na mjestu dananje
poslastiarnice Kondor u glavnoj ulici. Kao advokatski pripravnik kod
njega je bio zaposlen Pero olovi. J edan interesantan detalj iz rada ovog
advokata je i ovaj. Kada je branio enu Save Stojanevia iz oblinjeg sela
koja je optuena za navodno ubistvo svoje svekrve. Suenje je bilo u
Derventi, a ena je imala malo dijete. Dr Mehmedagi nakon to je iscrpio
sva pravna sredstva na kraju je zaplakao aludirajui na srca porotnika i
sudija, pokazujui na malo dijete koje e ostati bez majke. Optuena je
osloboena.
dr Dragutin Tatar. Doao iz Gradaca. Stanovao u glavnoj ulici na obali
rijeke Save. Tu je imao i kancelariju. Imao suprugu Nelu i ker Nadedu.

Poreska uprava
Brinula je o pribavljanju i troenju sredstava iz budeta, carina,
monopola, poreza i prireza kako dravnih tako i optinskih. U Bosanskom
amcu 1901. godine je uspostavljen Ured carinske i finansijske strae.
Finansijsko nadzornitvo Tuzla, Kontrolno kotarska finansijska straa
Gradaac, Razdjel finansijske strae Bos. amac. Kao slubenici u
finansijskim ustanovama u Bosanskom amcu spominju se Servacije,
Viinski, Rikard Minich, Ivan op, Franc Markgraf i Stevo Vujatovi.
900

Finansijska kontrola ili poreska uprava je kancelarije imala u kui Jove
Ljubiia, sadanja stolarija u ulici cara Duana. Tu su i ivjeli finansi.
Potom su se preselili u zgradu na uglu ulica Nikole Tesle i Jovana Cvijia
iji su se vlasnici mijenjali: prvo je bila Darinka Stavri, potom Micika
Vujani, potom neki Slovenac Kuralt, te Mustafa Mustafi. Poslije rata je
tamo bila ugostiteljska radnja Zijaha Biia zvana Gorilo. Trea lokacija
poreske uprave je bila u zgradi stare optine u ulici cara Duana.
Slubenici poreske uprave su se zvali finansi, nosili su zelene uniforme sa
ljubiastim kragnama, a njihov upravitelj je nosio i sabljicu. Zvanini naziv
je bio Poreska uprava-porezni ured u Bos. amcu.
Postojale su razne funkcije u hijerarhiji napr: repicenti (nosili su sabljice),
finansi, egzekutori.
ef uprave sa kraim prekidima od 1931. do 1945. godine bio je
Stjepan Livovi. Kao slubenici se spominju: Josip Ebner (poreznik),
Anton Galiek (1916. godine fin. nadstraar), Mori (repicent), ivan
Zorii, ivan uki, Simo Brki, Kristi Stjepan (potpreglednik fin.

900
Esad Tihi, isto.

387

kontrole), Suri Josip, Radanevi oro
901
(poreznik), Esad Zuki
(poreski dnevniar), Dragutin Drago Bezjak (fin. inspektor), ubri
Vinko (financ. pregled.) Stipi Anka (dnevniar poreske uprave), Herceg
Mijo (finans), Dedi Osman (finans), Dragia Stojanovi
902
, Alirizah
Salihovi, Jozo Kneevi, Vaso Dodo
903
(finans), Nikica Markovi,
Uroevi Zorka, Mirko, finans, Ilija Milo
904
(vii fin. kontrolor),
Bajsi
905
, Smail Jasenica (egzekutor-izvrilac plijenidbe), erifovi
Ibrahim (poreski posluitelj). Podvornici poreske uprave bili su: Stevo
Mihailovi (oko1937), Ivo Grgi (1937-1938), Prokman. inovnik
monopola bio je Korajac Ismet.
Uspostavom Banovine Hrvatske za efa uprave dolazi Franjo Maltari.
Dok dolaskom NDH kao slubenici se spominju: Josip Pepi Homa, Ilak,
Juso Ceribai, Dervi Zijadi zvani Ke-ke, Jovo Zdjelari, Rade
Ivkovi itd.

Komunalni objekti
Komunalnim djelatnostima smatraju se: snabdijevanje naselja
vodom, javna rasvjeta, kanalizacija, ureivanje i odravanje parkova, zelenih
povrina, ienje i odvoenje smea, odravanje puteva, groblja,
dimnjaarske djelatnosti, kafilerija, dezinsekcija i deratizacija.
Zbog nerijeenog snabdijevanja tekuom vodom za pie i higijenu u Bos.
amcu optinska vlast je napravila vee i manje pumpe koje su crpile vodu
iz dubina. Postojale su pumpe za vodu i to: glavna pumpa kod pravoslavne
crkve (za gornju mahalu), kod biveg zabavita na uglu dananje
Svetosavske i Nikole Tesle (za srednju mahalu), jedna na uglu ulica cara
Duana i Nikole Paia, jedna kod biveg mekteba, jedna kod damije, jedna
kod zgrade biveg Agroprometa, kod kue Hasana Tihia, jedna vea u
dvoritu osnovne kole. Obino su se nalazile na raskrsnicama ulica.
Vatrogasni bunari: posebno izraeni bazeni (betonirani i pokriveni).
Koristili su ih vatrogasci za svoje potrebe u sluaju poara. na mjesti bive
fontane kod novog hotela, u sredini parka blie Halidovoj poslastiarnici,
Bore Malinovia pumpa, bunar u malom parku (gdje je sada bista Pere
Bosia).
Naravno postojale su privatne pumpe i bunari u gradskim dvoritima. Svi ovi
dravni objekti bili su prilino nehigijenski, jer se ljeti oko ovih pumpi

901
To je zet ivana Malia, amakog trgovca. Njegov brat je bio direktor Krivaje u
Zavidoviima. Ibrahim H. Avdi u razgovoru sa autorom.
902
Otac prof. dr Radmile Stojanovi, red. prof. Ekonomskog fakulteta u Beogradu.
903
Oenio amanku Nataliju Simi 1924. godine.
904
Otac Ljube Miloa, ratnog zloinca iz Drugog svjetskog rata.
905
Otac uvenog Zvonimira Bajsia (1925-1987) hrvatskog knjievnika, reditelja i
prevodioca. Najnagraivaniji hrvatski radijski autor u zemlji i inostranstvu. Danas, jedan od
velikih studija HTV-a nosi njegovo ime. Kao dijete je ivio u Bos. amcu.

388

nalazilo blato. Blizina rijeka, koje u to doba nisu bile zagaene,
omoguavale su enama pranje vea, kose ali i spremanje kafe. Bilo je
sluajeva kada se rijeka i pila kao voda za pie. Vremenom se javljala velika
potranja za tom vodom, pa je optina nabavila veliko bure sa pipom zvano
saka, punila vodom i prodavala po gradu. Voda se koristila za kuvanje
kafe u 4 sata popodne ili za pranje kose jer je bunarska voda bila tvrda.
Voda je kotala 1 dinar. Zakupac je bio vodonoa ili zvani sakadija Avdo
Kadri, potom Ibro Alatovi zvani Maak.
Poto nije bilo asfalta u svim ulicama, nego samo zemlja i pijesak, ljeti bi se
dizala praina to nije bilo higijenski za pijace, piljarnice i trgovine, pa su se
ulice polijevale vodom to je bar malo umanjivalo prainu. Zakupac ove
djelatnosti, sa svojim kolima i konjima sa optinskim buretom, (koje je imalo
prskalicu) bio je Sulejman Hadiavdi-Mustafe Kote otac. Inae on je
time pomagao grupi radnika koja je vodila brigu o istoi ulica, pijaca i
optinskog tora.
Kanalizacije nije bilo, izuzev za odvod padavina, to je postojalo
samo u glavnoj ulici. Kanalizacije za fekalije nije bilo. Skoro svako dvorite
je imalo poljske (vanjske) klozete. Postojao je i javni klozet na itnoj pijaci,
iza osnovne kole u parku. Odravanja parkova nije bilo jer parkovi nisu ni
postojali, ali je bilo dosta slobodnih zelenih povrina, livada, bati, ljivika.
Od austrougarskih vremena datiraju drvoredi u gradu. Platani i kestenovi su
posaeni 1908. godine, potom magnolije i sl. Uglavnom u glavnoj ulici, cara
Duana ulici, Jovana Cvijia ulici.
O putevima vodili su rauna ve pominjani nadcestari. Putevi su se dijeli na
dravne, banovinske i sreske. Drava se starala za put Bijeljina-Brko-
Bosanski amac, banovina za puteve Bosanski amac-Modria i Bosanski
amac-Gradaac. O ostalim se brinuo srez. Nadcestarima su pomagali
putari: Osmanevi Sulejman, drumar, Hasan Begi i Husein Pitoljevi.
Kafilerija: U komunalnu djelatnost spada i hvatanje i ubijanje pasa lutalica,
bijesnih pasa, maaka, te uklanjanje njihovih leeva. interi su bili: Petri
Mato, ivoder, Anto Radi zvani Duconja, inter, Juro Radi, Anto
Juri, Ivo Mehulja. Izmeu dvorita damije i Skenderovog hana nalazio
se tor za zalutale ivotinje. Ubijene pse zakopavali su na posebno groblje
koje se nalazilo kod enskog igralita na Dugi.
Groblja:Zakopavanje umrlih i odravanje groblja takoer je spadalo
u komunalnu djelatnost. Groblja su se dijelila po vjerskoj osnovi. Nije
postojalo zajedniko gradsko groblje.
Muslimansko mezarje se prvo nalazilo na mjestu dananje osnovne kole i
srednjokolskog centra. Kasnije je preseljeno na izlazu iz grada prema selu
Tiini i raskrsnici puteva. Postoji i malo muslimansko mezarje na izlazu iz
grada sa desne strane puta (prema selu Pisarima) koje je sluilo kada vode

389

nadou. Ovaj dio voda ne uzima, pa zbog poplave u gradu nije mogue
sahraniti umrlog.
Odmah preko puta toga malog mezarja nalazilo se jevrejsko groblje, iako
grad nije imao puno J evreja ono to ih je umrlo tih 80-tak godina postojanja
jevrejske zajednice tu je sahranjeno. Tamo su se nalazili spomenici od
mramora i granita ispisani na hebrejskom i jidi jeziku, meutim 1947.
godine, kada se gradila pruga amac-Sarajevo, svi ti spomenici su zatrpani u
jednu rupu, a groblje preorano. Katoliko groblje:Nalazio se odmah pored
novog muslimanskog u gradu na izlazu prema Luci, uz tzv. Vojniki nasip
koji je vodio prema rijeci Savi. Na ovom groblju su sahranjivani i
evangelisti.
Pravoslavno groblje: Nalazilo se na izlazu iz grada prema selu Pisari, odmah
poslije fabrike Mebo. Groblje je smanjeno izgradnjom magistralnog puta
amac-Sarajevo. Nalazi se na k. . br. 313/1 zvanoj Oranica kod Marina
bunara iz zk. ul. 896 K. O. Bos. amac. Ovu oranicu je poklonila izvjesna
Mara koje se vie niko ne sjea.
Spomenike na svim grobljima radili su domai klesari, a oni skuplji i
moderniji pravljeni su po narudbi u Sl. Brodu, akovu, Osijeku, Brkom,
Somboru, Beogradu, Zagrebu, Novom Sadu i sl.
Javno kupatilo: Graani su o svojoj higijeni mogli da vode rauna u
javnom kupatilu koje je radilo cijele godine. Usluge su se plaale, a isto se
nalazilo na prostoru dananje zgrade pote, do zgrade stare optine u ulici
cara Duana. Imalo je est prostorija, a odravao ga je Husein Bajraktarevi.
Dolaskom struje u grad to kupatilo prerasta u parno kupatilo.
Ulina rasvjeta: Za osvjetljenje u poetku su koritene svijee i
fenjeri. Postojali su vodii sa fenjerima u ruci koji su vodili po mranim
ulicama. Fenjeri na petrolej su poeli da se upotrebljavaju i za javnu rasvjetu.
Takvo osvjetljenje je postavljeno u austrougarskom periodu, i vidjeli smo da
je optnsku kasu 1919. godine kotalo 2. 000 kruna. Fenjeri su bili
postavljeni na posebnim drvenim stubovima ili na zidovima zgrada
specijalno na uglovima ulica. Njihov raspored je bio sledei: na uglu ulica
Jovana Cvijia i Nikole Tesle (kod finansijske uprave), kod stare pote u
glavnoj ulici, kod Srpske banke u ulici Njegoevoj i cara Lazara,, prekoputa
starog hotela, nasuprot kue Huseina Dedia Seleta, ispred kue Toe
Stavria (ugao Vuka Karadia i Cvijieve), na ulazu u magacin Toe
Stavria u ulici Vuka Karadia (na zidu magacina), kod kue dr Dokala
(preko puta Ristievih), kod Begove kue na ulazu (na zidu), na uglu kod
gvoare Vase Gligorevia (na zidu gvoare), na zgradi Zemaljske banke,
na uglu kod kafane Mehmeda Subaia, kod kafane Hasana Zaimovia-
Hrvatske banke u glavnoj ulici tj. prekoputa stare apoteke, prekoputa kafane
Omera Nalia i duana Stavria u glavnoj ulici.

390

Svaki kafedija morao je imati ispred svoga objekta fenjer koji je svijetlio do
zatvaranja lokala, a u hotelima i gostionicama sa sobama za noenje fenjeri
su gorili cijelu no. J avne fenjere je palio sa prvim sumrakom i gasio sa
zorom, te istio, odravao i punio optinski fenjerdija zvani pasmandija
ili u prevodu noni straar-noobdija. On je nosio ljestvice, kanticu sa gasom
i svoj fenjer. Ovu dunost su obavljali: Ahmet Hadialijagi, Mehmed
Subai, Huso Bajraktarevi Gluho, Avdo atijac.
Samo najvanije prometnice su osvjetljene radi prometa kola i pjeaka.
Negdje oko 1928. godine uvedena je plinska rasvjeta ili tzv.bogn lampe na
ici preko irine ulice koja spaja glavni ulaz u park i ulicu koja vodi ka keju,
kod stare pote, kod izmia radnje, kod ulice Jovana Cvijia, na uglu ulica
kralja Aleksandra i kneza Miloa.
Fenjer je obavezno morao biti pred kuom naelnika optine. im dotini
prestane da bude naelnik, fenjer se iskopa i nosi kod novoizabranog
naelnika. To je bila jedna vrsta privilegije.
Poto je fenjer bio na dosta visokom hrastovom stubu, pasmandija je nosio
ljestvice da bi se popeo i dohvatio fenjer. Oni se predvee pale i ne gase se
do jutra. Koliina gasa u njemu je bila zavisno da li je ljetnja ili zimska no.
Godine 1924. godine Tesli je dobio elektrinu rasvjetu, a zatim su
elektrificirane ulice: Dervente, Zvornika, Gradaca, Bos. amca, Modrie,
Bos, Broda, Graanice, Maglaja, Oraja, Vlasenice, Kladnja, Srebrenice i
Bratunca.
Elektrina centrala: Prva sijalica u Bos. amcu zasjala je 5. januara
1935. godine kada je proradila elektrina centrala koja se nalazila na mjestu
dananje upravne zgrade OJ VP Vodovod i kanalizacija. Centralu je
osnovala firma Mesi i dr. radi se o kompanjonima ing. Draganu Mesiu iz
Zagreba i Pfeferu iz akova. Oni su bili vlasnici centrale i na njihovu
inicijativu je ista i podignuta. Ta firma je sklopila ugovor sa optinom da 10
godina eksploatie el. energiju i ubire novac od graana. Centrala je radila na
paru koja se stvarala loenjem drva u pei sa kojom je bila povezana
ogromna lokomobil maina (velika kao kua). Pored centrale bila je mala
pilana sa jednim gaterom za rezanje drveta. Ista firma 1939. godine je u Bos.
amcu bila vlasnik te pilane za koju se drvo obezbjeivalo splavarenjem iz
rijeke Bosne do ua u Savu. Pilana je bila na motorni pogon s godinjim
kapacitetom od oko 5.000 kubnih metara oblovine. Bila je u pogonu do
1941. godine. Centrala je radila i tokom rata. Glavni majstor elektriar bio je
Geza Grinsberger.
U prvo vrijeme osvjetljavana je samo glavna ulica, dravna nadletva i manji
broj privatnih kua. Centrala je radila u veernjim asovima. Potronja je
bila mala. Za loenje je troila vie hiljada metara ogrevnog drveta to je bilo
nerentabilno. Struja je bila jednosmjerna od 110 W, pa je bez transformatora
bilo dosta gubitaka. Ovo je bio grad gdje je boljestojei graanin troio samo

391

par kilovata struje za mjesec. Struja je ukljuivana ljeti od 17 h do 23 h, a
zimi od 16 h do 23 h.
amani su u ali po kafanama ispjevali jednu pjesmicu koja glasi: I na
amac elektrika krasi, danju gori, a nou se gasi.
Geza elektriar je bio inicijator postavljanja stubova na fudbalsko igralite
Duga kada je odrana prva nona utakmica pod elektrinim svjetlima u
BiH.
U centrali su bili zaposleni: Franjo Kovaevi, Mahmut Leli, J oco
Dimitrijevi (koji je 1943 u centrali poginuo nesretnim sluajem na radnom
mjestu). Kasnije je upravitelj bio Ahmet Hantalaevi, a kada je on umro
upravnik je bio Franjo Kovaevi.
Prije rata na elektriarski zanat u centrali su primljeni: Arif Daki, Lojza
Baloh, Asim Fitozovi-loa i monter, Ostoja Ilini, Oldrih pachman,
Tomislav Buratovi, Stojan Mitrovi i Anto Sari. Povremeno su strune
poslove radili: Tomislav Vuo, a potom Dragoslav Risti.
Centrala je nastavila svoj rad i u novoj J ugoslaviji, pa je Politika od 19.
avgusta 1954. godine izvjestila i ovo: Dalekovod iz Kreke, od koga sada
amac dobija osvjetljenje sa starom predratnom el. centralom amaka
struja je bila najskuplja u Jugoslaviji 111 dinara po kilovatu, dok je sada
cena jednaka kao i u drugim sl. mjestima.
Ulice: Ulice su u poetku bile samo nasipi na ijim su stranama
nicale zgrade. Drugi, manji njihov dio se nalazio u centru naselja tj. arija,
bio je potpuno nasut. U ariji je trotoar od kolovoza bio odvojen betonskom
trakom. Takvi trotoari su ili u glavnoj ulici od stare pote do dananje
Stanice policije, u dananjoj ulici Edvarda Kardelja od strane pote do kue
Joze Suia; i u dananjoj ulici ure akovia, od trgovake radnje Toe
Stavria do njegove kue na uglu iste i ulice Vuka Karadia. Prvi savremeni
betonirani trotoar uraen je 1937. godine u glavnoj ulici, od starog hotela do
stare pote. Neke zgrade, kao Zemaljska banka i Pota, te ugostiteljska
radnja Sime okia, imale su ispred poploani ili pociglani trotoar.
U tzv. mahalama, tj. sporednim ulicama trotoar nije bio odvojen od
kolovoza, jer za to nije bile i neke prijeke potrebe, s obzirom da kroz njih
nije tekao saobraaj, izuzev kola na konjsku ili volovsku vuu, koje su
posjedovali stanovnici tih ulica.
906
Kako je amcu stalno prijetila poplava
optina je svake godina podizala nivo nasipa u ulicama, naravno da su i
graani to inili ispred svojih kua i dvorita pa su tako nestajali Hendeci,
koji su dijelili ulicu od kua.





906
Esad Tihi, isto.

392

Nazivi ulica:
Stara Jugoslavija
907
SFRJ Danas
Kralja Aleksandra Marala Tita Kralja Aleksandra I.
Damijska Ive Lole Ribara enerala Drae Mihajl.
Uika
908
Pere Bosia Nikole Tesle
Vuka Karadia Vuka Karadia Vuka Karadia
Vojvode Miia
909
este Ist. Bos. brigade Nikole Paia
Obiliev vijenac Vijenac J NA Obiliev vijenac
Sokolska
910
18. Hrvatske brigade
911
Solunska
Nikole Paia Edvarda Kardelja
912
Cara Duana
trosmajerova ure akovia Jovana Cvijia
Zrinsko-Frankopanska ure Pucara-Starog
913
Gavrila Principa
Osmana ikia Uike republike
914
Majke J evrosime
Vojvode Putnika 27. jula
915
Svetosavska
Knjaza Mihajla Matije Gupca Kneza Miloa
Kralja Petra trg
916
Park slobode park
Obiliev vijenac Vijenac J NA
917
Cara Lazara
Obiliev vijenac Bulevar Revolucije Dositeja Obradovia
Donja Mahala Vladimira Nazora Njegoeva
Donja Mahala Posavsko trebav. part. odr
918
Decembarskih rtava
Donja Mahala Srebrenika
919
Prote Mateje Nenadovia
Donja Mahala Hasana J asenice
920
Vojislava Ilia
Donja Mahala Hasana J asenice
921
Posavs. trebav. par. odreda
Donja Mahala Obala Narodnog fronta -

907
Jedna od ulica se zvala i Makedonska (meutim nismo uspjeli da saznamo koja je to
ulica).
908
Jer su u njoj ivjeli veinom doseljenici iz Uica.
909
U narodu prozvana Meraja ili crkvena ulica.
910
Po tome to su tu ivjeli doseljenici iz Sokola ili pak po nazivu sokolske organizacije.
911
Zvala se i Biranska (1973)
912
Zvala se i Stjepana Radia (1973)
913
Zvala se i Mitra Trifunovia-Ue (1973)
914
Zvala se i Rifata Burevia.
915
Poslije nazvana Mitra Trifunovia-Ue.
916
Negdje se navodi taniji naziv trg Kralja Petra I. (itna pijaca).
917
Da bi kasnije dobila naziv Lenjinova
918
Pa je 1984. godine dobila naziv J evrejska.
919
Potom se zvala Demala Bijedia, pa je 1990. godine podijeljenja jedan dio je zadrao
isti naziv a drugi je dobio ime Hasana J asenice
920
Taj naziv nosi 1973. godine, potom 1984. godine mijenja ime u Posavsko-trebavskog
partizanskog odreda, da bi 1990. godine dobila naziv Abdulaha Belagia-Brice.
921
1990. godine jedan dio ulice dobija naziv Mate Blaevia.

393

Vojniki nasip Luka
922
Filipa Vinjia
- Prvomajska Kosovke djevojke
- Put narodne omladine J ug. Put srpskih dobrovoljaca
- Naselje Moa Pijade Naselje Brae Jugovia
- - Naselje Nemanjia

Intresantno je napomenuti da u Beogradu na Konjarniku postoji amaka
ulica, u Osijeku takoer, kao i u Subotici, a u amcu nema Beogradske,
Osijeke ulice, niti Subotike ulice.

Ostali gradski objekti i funkcije
Bioskop (Kino): Na samim poecima filma kada su jo vladali nijemi
filmovi, putujui bioskop je dolazio u hotel Grand, potom kada je u gradu
vaar. Tada je film bio na nivou vaarske atrakcije. Potom se u gostioni Sime
okia i njegovog sina Simice otvorio bioskop, da bi savremeni bioskop ili
kino u Bos. amcu otvorio Karlo Varga iz Zagreba u kui preko puta kue
Voje Vasia (u toj ulici i poslije rata se nalazio bioskop). Tada se desio i
jedan nesretan sluaj. Osoba koja je putala filmove je stradala u poaru koji
je izazvala celuloidna traka koja je tada bila zapaljiva. Potom se javlja
zvuni film i bioskop je postojao sve do poetka rata.
Kod Varge smo 1930. godine i 1934. godine gledali ton filmove Romeo i
Julija i Ana Karenjina sa uvenom Gretom Garbo.
923

Sjeam se da je u ulici od nae kue prema dedinom duanu u glavnoj ulici,
s leve strane u jednoj niskoj kui poslije rata bio bioskop sa
kinoprojektorima koje je jo kupio Savo Stavri, do kraja ivota veliki
ljubitelj filma.
924

Zabavite: Prvo zabavite u BiH otvoreno je u Brkom 1898. godine.
Od 1930. godine otvaraju se u BiH dravna zabavita. Pedagoki rad vrili
su prvo uitelji, a potom zabavilje osposobljene u specijalnim odjeljenjima
uiteljske kole u Sarajevu. Godine 1941. u BiH bilo je ukupno 29
zabavita.
925

U cijeloj Drinskoj banovini postojala su zabavita u: Sarajevu, Lukavcu,
Brkom, Zenici, Ivanjici i Bajinoj Bati.
U branskom srezu sa 40 osnovnih kola (1 privatna i 2 zabavita) 71
nastavnikom i 5. 718 uenika (108 u privatnoj osn. koli i 60 djece u
zabavitima i 4 nastavnika). Nastavnike knjinice su imale 9. 401 svesku

922
Izgradnjom luke dobija naziv Luka.
923
J elena Tovirac, isto.
924
Prof. dr Marko Babac, prof. filmske akademije u Beogradu i Novom Sadu u pismu autoru
januara 2004. godine.
925
Enciklopedija Leksikografskog zavoda FNRJ , Zagreb.

394

(12, 5 knjiga na 1 nastavnika) i 2. 266 svezaka u uenikim knjinicama (19
svezaka u zabavitu u Bos. amcu), (0, 38 knjiga na 1 uenika).
926

Iz svih ovih podataka se vidi da je pored Brkog jedino jo Bos. amac u
srezu imao zabavite i to je bilo jedno od prvih zabavita u BiH. Zvanino je
poelo da radi kolske 1931/32. godine.
Nastava je je bila cjeli dan kao i boravak djece. Zgrada zabavita je bila
smjetena u dvoritu enske strune kole, okrenutom rijeci Savi, u blizini
hotela Grand. Danas je na tome mjestu kua Hasana i Denane Deli.
Djeca su kroz igru, ples, zabavu i druenje te niz kostimiranih predstava i
pjesama se pripremala za kolske obaveze.
Prva vaspitaica je bila Ludmila Fiola iz Poljske, druga Ina Muhoberac iz
Dubrovnika, trea je Marija Maca Mihalj iz Zagreba (nastavila da radi i
za vrijeme NDH). Podvornik je bila Zagorka Bogdanovi.




Slika br. 38 Polaznici prvog zabavita sa vaspitaicom Ludmilom Fiolom, slika iz
1932. godine

Biblioteka i itaonica: J avna biblioteka klasinog tipa u gradu
kontinuirano nije postojala sve do 1945. godine. Postojale su biblioteke u
okviru sokolskog drutva, nacionalnih drutava i privatnim kuama. Godine
1924. uz kolu je otvorena i knjinica odnosno itaonica, ali je vrlo slabo
radila, jer su iste u privatnim drutvima bile bolje snabdijevene.

926
ABH, KBUDB br. 24729, 30. VII 1932. godine. Ljubinka Baovi Bibiloteke i
bibliotekarstvo u BiH 1918-1945, V. Maslea, Sarajevo 1986. godine.

395

NKi u Bos. amcu imala je 1931/32. k. godine 288 svezaka i 26 redovnih
lanova, meutim nije djelovala pod nazivom pod kojim je osnovana, ve
kao sokolska itaonica, koju su osnovali nastavnici kao javnu narodnu
knjinicu i itaonicu i u koju su dolazili graani u velikom broju. Od 1932.
godine i formalno je prestala da radi 11. IV 1932. godine kao NKi i njena
imovina je pripala mjesnom sokolskom drutvu.
927
Vodio ju je kapelnik
sokolske muzike eh Waclav.
Postojala je Muslimanska itaonica (Kiraethana) koja je osnovana
1906
928
. godine u Bos. amcu.
Njena pravila koja se sastoje od 39 lanova potvrena su od Zemaljske
vlade u Sarajevu 27. juna 1907. godine. U pravilima je decidno odreena
svrha osnivanja itaonice. Radi boljeg razumijevanja stanja u kojem se tada
nalazilo muslimansko drutvo i potreba koje je vrijeme nametalo, navodimo
neto detaljnije izvode iz tih pravila. Tako se kae da je cilj stvaranja
itaonice druenje i prijateljsko zabavljanje, itanje politikih i pouno-
zabavnih listova, znanstveno-popularnih i strunih djela, te prireivanje
zabava u itaonike i razliite dobrotvorene svrhe, bez optereivanja
drutvene blagajne, zatim pripravljanje nepismenih lanova u itanju i
pisanju, te prireivanje zabavno-drutevnih, znanstvenih i pounih sijela.
lanovi drutva dijele se na poasne, utemeljitelje, redovne i podupiratelje.
Poasne lanove imenuje redovna glavna skuptina od onih ljudi koji za
drutvo i islamski svijet ine posebne usluge. lanovi utemeljitelji plaaju
100 kruna unaprijed ili u 4 rate, redovni lanovi plaaju mjesenu lanarinu
po 1 krunu i 20 odjednom, a lanovi podupirai 6 kruna godinje odjednom
ili u dvije rate. Na skuptini je izabrana Uprava itaonice koju su inili
predsjednik Hasan-aga Hadialibegovi, potpredsjednik Alija Izetbegovi,
tajnik Hasan Vajzovi, blagajnik Mustafa Fitozovi, bibliotekar Mujaga
Repi i lanovi Alijaga izmi, Mustafa Hasanefendi i Husein-aga
Repi, a zamjenici lanova Uprave Ibrahim Repi, Salkan Kari i
Sulejman Dagovi.
Kari i Dagovi su ujedno bili i revizori materijalnog poslovanja. itaonica
je radila do 1916. godine kada je, zbog ratnih prilika njen rad ugaen.
929

Ova Muslimanska itaonica se 1918. godine spojila sa sokolskom
itaonicom, a na glavnoj skuptini odranoj 8. IV 1921. godine ponovo je
obnovila svoj rad pod nazivom Muslimanska itaonica (predsjednik Mujaga
Repi, knjiniar Sulejman Dervi).
930
Dok ore Pejanovi takoer

927
ABH, KBUDB br. 24729, 30. VII 1932. , isto, br. 12399, 11. IV 1932. godine. Ljubinka
Baovi, navedeno djelo.
928
Ljubinka Baovi u svome djelu meutim navodi 1907. godinu kao godinu osnivanja.
929
Arhiv Bosne I Hercegovine, fond Zemaljske vlade Sarajevo, broj 141-338/1919. Esad
Tihi, isto.
930
Ljubinka Baovi, navedeno djelo.

396

spominje u svome djelu Muslimansku itaonicu u amcu gdje se vie sjedilo,
razgovaralo i sastajalo, a manje italo, jer gotovo po pravilu osim po koje
novine nije bilo u njima knjiga ni rukopisa. Tek za vrijeme Austrije poinju
se nabavljati pored novina i knjige. ak su i za vrijeme Turske ovakve
itaonice bile u gotovo svim varoima (oko 70 na broju) u BiH. Isticale su se
najvie one u: Sarajevu, Banjoj Luci, Bos. amcu ... . . itaonica je bila
pretplaena na dnevni list Bonjak i knjievno-istorijski asopis Behar.
Potom poznati ore Pejanovi doslovno navodi: Biblioteke sa veim ili
manjim brojem knjiga imala su pjevaka, glazbena i tamburaka drutva (pa
se navodi nap. aut.) Hrvatsko tamburako i pjevako drutvo u Bos.
amcu.
931

Za vrijeme stare J ugoslavije u Drinskoj banovini nabolje su radile u okviru
sokolskih drutava i eta- u: Bijeljini, Bos. amcu... . .
932

U staroj Jugoslaviji postojale su prema zvaninim podacima (Almanah
Kralj.J ugoslavije, IV, sv. 1929-1931) biblioteke i itaonice u ovim mjestima:
Bos. amcu (1), Obudovcu srez Brko (2), Crkvini srez Brko (1).

Period
Mjesto Turska Austrija Kr. J ugoslavija FNRJ
Bos. amac 1 1 1 1

U BiH radile su ili rade biblioteke: za vrijeme Turske u 60 mjesta, za
vrijeme Austrije u 141 mjesta, za vrijeme stare J ugoslavije u 317 mjesta i za
vrijeme FNRJ u 305 mjesta. U 45 mjesta u BiH (meu kojima je i Bos.
amac, nap. aut.) radile su biblioteke i itaonice u svim navedenim
periodima.
933

Pored svega navedenog u Bos. amcu je bilo pojedinaca koji su posjedovali
izuzetno bogate biblioteke: Jovan Jokanovi (paroh u Slatini kod
Gradaca)
934
, Mitar Trifunovi Uo, porodice Dimitrijevi, Filipovi-Nika,
Rittermann, Kladar, Risti (Ilije), Milan Kovai, oro Krstanovi,
Ljubomir Brki, Staka Stefanovi, Simo Simi, Muharem-beg
Mahmutbegovi, Pero Risti, Vaso Gligorevi, dr Todor Ili (koji je svoju
biblioteku poklonio rodnom selu Batkui), Dragoslav Risti (specijalizovana

931
ore Pejanovi Istorija biblioteka u BiH Veselin Maslea, Sarajevo 1960. godine.
Inae puni naziv ovoga drutva je Hrvatsko tamburako i pjevako drutvo Dobor u Bos.
amcu. (nap. aut.)
932
Ljubinka Baovi, isto.
933
ore Pejanovi, isto.
934
Njegov sin Vlado Jokanovi roen 1898. godine u Slatini, lan KPJ. lan sarajevskog
mjesnog komiteta i sekretar Pokrajnskog komiteta za BiH. Profesor Pravnog fakulteta u
Sarajevu. Advokat. Uesnik NOB-a od 1941. godine. Zarobljen 1942. godine i upuen u
logor na Mamuli (Boka Kotorska). Ponovo u NOB-u od 1943. godine. lan ZAVNOBiH-a.

397

biblioteka za radio tehniku, struju, automobile, motore i strane jezike.),
Filipovii iz Sl. amca, biblioteke vjerskih institucija i sl.
Vojska i vojna obaveza: Na grad i optina su pripadali komandi
tuzlanskog vojnog okruga, pukovstvo Tuzla. Optinsko zborite i
mobilizaciono mjesto je bio kralja Petra trg (itna pijaca).
Klasine kasarne i vojske u amcu nije bilo. Vojna obaveza se sastojala od
vojnika I, II i III poziva te poslednje odbrane staraca. Ovdje nisu bili neki
vojni objekti sem barutane koju su u zakupu drali Too Stavri, a kasnije
Vojislav Vasi. Radilo se o barutani i prodaji baruta i municije za lovce i
njihova drutva. Bilo je nekoliko amana koji su bile rezervne i aktivne
vojne starijeine kao napr: Ilija Filipovi-Nika (rezervni kapetan), Milenko
I. Filipovi-Nika (aktivni major, roda ininjerija), edomir T. Stavri
(rezrevni kapetan, rod konjica), Kreimir pl. Filipovi (rezervni kapetan),
Jovan Radivojevi (rezervni kapetan), Valerijan Pipika Riterman (rezervni
kapetan), ukrija Izetbegovi (rezervni porunik), Ante Franji
935
(oficir
kraljeve garde), Tomislav Vuo (podoficir-vazduhoplovac), Nikola
Crnolatac (vazduhoplovac), Kos (pilot), Duan Stojanovi (artiljerijski
pukovnik), Bogoljub Gliovi
936
(aktivni porunik, rod ininjerija), J osip
Aleksi
937
(aktivni pukovnik-kasnije general hrvatske vojske, rod
ininjerija), Pavle Babac
938
(aktivni p. porunik kraljeve garde, kasnije
major, rod pjeadija) itd. Da bi se izbjeglo regrutovanje u hrvatsku vojsku
koje je vrilo Domobransko popunidbeno zapovjednitvo u Tuzli, neki
mladii su se koristili raznim smicalicama ali i vezama. Napr. mladii
albanske narodnosti uspjeli su da izbjegnu slubu u ovoj vojsci jer su prije
rata imala albanske pasoe, a to im je uspio nabaviti Rasim Jusufovi koji je
bio prijatelj sa albanskim konzulom u Beogradu koji je opet bio u roakim
vezama sa kraljem Albanije Ahmedom Zoguom.

Ostali dogaaji i zanimljivosti
Poplave: Blizina rijeka je privlaila ljude da ive pored njih, a i
zemlja je bila veoma plodna meutim to je skrivalo opasnost od poplava.
Iako je postojao napravljeni nasip za odbranu od poplava za vrijeme zaista
velikog vodostaja taj nasip bi poputao ili bi voda preko njega uticala u grad
i dalje u njive, tek poslije Drugog svjetskog rata melioracionim radovima i
podizanjem vieg nasipa oko grada poplave su svedene na minimun. O
kolikoj se opasnosti za ljudske ivote i imovinu radilo govori i injenica da
je ak i NDH vlast tokom 1942. godine krenula u izgradnju bolje reeno
dogradnju nasipa na rijeci Bosni protiv poplave koji je nastavljao na stari

935
Mlai brat Ivice Franjia. Anto je kasnije poginuo na Istonom frontu kao hrvatski oficir.
936
Oenjen sa amankom Koviljkom Vujani.
937
Oenjen sa amankom Lepom Stavri.
938
Oenjen sa amankom Darinkom Stavri.

398

nasip i iao od ugla gradske jezgre tj. zapadne i june strane te kroz njive
amana pored sadanje bolnice do magistralnog puta amac-Modria.
U prolosti su zabiljeene kao katastrofalne poplave slijedeih godina: 1865,
1869, 1878, 1881, 1895, 1915, do 1924. godine su poplave povremeno, a od
te 1924. godine kao kuriozitet deavale su se redovno svake etvrte godine i
to: 1924, 1928, 1932, 1936, 1940, 1944, 1952, 1956, 1960. godine, kada je
prestala ova zla tradicija. Plavile su i Bosna i Sava. Austrijski hroniar je
1879. godine zapisao da je Bos. amac opasan nasipom i da je nasut
pijeskom i ljunkom.
Evo kako je asopis Nada u br. 13, Sarajevo od 1. jula 1895. godine na str.
258 izvjestio o poplavi i donijeo nekoliko slika Bos. amca kojim je tekla
voda i vozili amci.
Poplava u Bos. amcu-
Svi krajevi, koji lee du obala Save, Dunava, Tise i drugih velikih i bujnih
rijeka, dosta su patili ovog proljea od poplave. Ni pitomi krajevi u naoj
ravnoj Posavini ne prooe o manjem zlu. Naroito poplinu Sava Bos. Brod i
amac i jo neka sela, te mi evo iznosimo naijem itateljima poplavu u Bos.
amcu, koji je bio kroz nekoliko dana sav u vodi. jedna slika prikazuje dio
varoi kraj damije i Narodne osnovne kole, a druga amaku ariju (na
pijaci). G. 1878. stradao je amac od nalik poplave.
Potom je ostala u sjeanjima kao katatrofalna poplava iz 1932.
godine koja je bila veoma opasna i velika. Glavni nasip amac-Domaljevac
voda je preljevala u duini 10 km. Pored Save i rijeka Bosna se izljevala i
ugroavala i varo Bos. amac. Nasip izmeu amca i Domaljevca je
popustio u duini od 2 km. Grad amac je opkoljen sa svih strana vodom,
koja probija ispod nasipa. Sreska ispostava u Bos. amcu zatraila je hitnu
pomo od Kraljevska banske uprave u stonoj i ljudskoj hrani. Evakuirano je
oko 2. 000 stanovnika. Zabavite, kole, Sokolski dom puni su svijeta.
Banska uprava je poslala 50. 000 dinara, jedan dio grada je evakuiran. U
amcu je na hrani bilo oko 6. 000 ljudi i priblian broj grla stoke. Ministri
Stojanovi, Pucelj i Radivojevi doputovali su 21. aprila u amac i obili
zgrade u kojim je smjeteno stanovnitvo. Tom prilikom su predali 60. 000
dinara na ime prve pomoi. Pomonik bana Drinske banovine dr
Hadiomerovi, koji je u pratnji naelnika poljoprirednog odjeljenja
Stanisavljevia obiao popljavljena podruja, dao je novinarima izjavu da se
sa evakuacijom najtee ilo u srezu Bos. amac, da su ljudi smjetani na
banovinsko imanje Petar Mrkonji, na Nadbiskupsko imanje Filomena i
pustaru Dunerskog. Bosanska uprava je izradila projekat osiguranja desne
obale Save od amca do Obrenovca iji nasip bi kotao oko 65 miliona
dinara, a drugi objekti oko 58 miliona.
Potom je u sjeanju ostala i poplava od 2. 12. 1940. godine kada je u 2 sata
iza ponoi voda naglo prodrla u grad, te su se graani spasavali amcima, 25.

399

12. 1940. godine snijeg je bio oko 1 metar, dok je u januaru 1941. godine led
na Bosni odnio 30 metara drvene grae mosta. Te iste 1941. godine se
dogodio i zemljotres manje razornog inteziteta, a potom je poeo i Drugi
svjetski rat.
Na bivi sugraanin Edvard Bradna je projektovao lajz na Savuljama
(jedan kompleks zemljita u blizini rijeke Save, nedaleko Bos. amca) za
odvoenje vika vode iz bare Tiina.
Poari: Veina kua je bila od erpia, blata i drveta, a samo su
bogati imali zidane kue sa crijepom. Mogunost za poare su bile velike jer
su postojale i tale, sijenici i sl. Vatrogasno drutvo je bilo dobro
organizovano, pa nije bilo velikih poara. Pa ipak su ostali zapameni
slijedei: poar duana erifovia (kasnije Stavria) tokom Prvog svjetskog
rata, poar duana Vojislava Vasia 1930. godine koji je prijetio da zahvati
cijeli blok zgrada do glavne ulice. Ozbiljniji poar se pojavio na kui trgovca
Jove Ljubiia, sadanja kua Zaima Zaimovia za vrijeme stare J ugoslavije
i sl.
Epidemije: Tokom Prvog svjetskog rata i poslije harala je epidemija
panjolske groznice, potom epidemija arlaha, tifusa i sl. Kue su
zatvarane radi sprijeavanja zaraze i otvaran je karantin. Poslije rata dolazi
do epidemija difterije, pa ak jednom i kuge, uslijed nehigijene i nerijeenog
vodosnabdijevanja i kanalizacije.
Ubistva: Ostalo je zapameno da je izvjesni policijski narednik ubio
ovdanjeg mjetanina u kafani Zlatna (Srpska) kruna, pa je odavde samo
premjeten. Potom su tu dvije misteriozne smrti koje smo ve spomenuli,
prva je smrt Philippa Franjia slubenika koji se utopio u rijeci Bosni, a
navodno je gurnut u nju, te 1935/36. godine smrt Marka Pepia slubenika
optine koji je ubijen u ledari pa baen u rijeku Savu.
Franjo lafajzer je noem ubio Hamida Isia i za to robijao. Mustafu Karia
je pretukao Ramiz Kapetanovi koji je za to krivino odgovarao.
Zbog blizine rijeka esto su se deavala utapljanja bilo nesretnim sluajem
bilo namjerno- samoubistvo. Nesretnim sluajem u Bosni se utopio Martin
Borbeli koji je sa konjima i kolima se sjurio u Bosnu, potom Vidosava Mali
(1909-1925) ak IV razreda gimnazije se utopila na samom uu Bosne u
Savu gdje se amani koji poznaju ud ovih rijeka nikada ne kupaju.
Pljake: Od kraa je najpoznatija ona kod Arnauta (firme
Zurapovi i Halilovi) koju je poinio Mustafa ehi, inae podvornik u
Zemljskoj banci. Prema nekim izjavama radi s o krai 150.000 dinara
gotovog novca sa neto zlatinine. Posumnjalo se u neke ljude koji su
uhapeni i zlostavljani radi priznanja. Koliko je to bila teka kraa vidi se po
tome to lokalna policija nije bila u stanju rijeiti sluaj, nego je angaovana
specijalna policija koja je dovela psa tragaa, koji je jednog lokalnog
policajca Smaju Foakovia oznaio kao lopova. Naravno skinut je sa

400

dunosti i uhapen. Prema njemu su takoer vrene represalije. Sluaj je htio
da poslije izvjesnog vremena ehi ponovo doe u istu radnju kada biva
uhvaen. Sluaj sa Foakoviem objanjavan je time to je on kao deurni te
noi kontrolisao da li su vrata u pojedinim radnjama dobro zatvorena,
pipajui ista, ostavio je trag, pa ga je pas svojim njuhom oznaio kao
provalnika.
Zatim je Ana Aljma, majka Ilonke opljakala privatni stan trgovca Mile
Markovia, koji je sa suprugom otiao u Osijek. Prvobitno je bila
osumnjiena sluavka Evica, ali je otkriven pravi lopov. Ana Aljma je
osuena na dvije godine strogog zatvora u Zenici.
Veoma interesantna je i pljaka kod Stavrievih.Jednom su putujui
njemaki cigani i ciganke doli u radnju i traili da kupe za svoju kerku
nekoliko dukata i to napravljenih iste godine kad im je kerka roena. Toina
kerka Mira im je pokazivala i oni su je prilikom izbora pokrali.
Kad je Toin sin Savo primetio krau, stigao je cigane u selu Babinoj Gredi i
sa andarima napravio premetainu i naao kod cigana pedeset malih dukata
i nekoliko velikih.
Kad se Savo vratio u pola noi probudio je oca i majku Anu i pokazao
gomilu ukradenih dukata. Oni su se zaprepastili, kako su mogli toliko
ukrasti.
939

Zanimljivosti: Navodno je i uvena pijunka iz Prvog svjetskog rata,
Mata Hari pred rat prola kroz Bos. amac i boravila ak u jednoj gostionici.
Za ovo nemamo nikakvog materijalnog dokaza osim glasina koje su kruile
po gradu.
Takoer postoji jedna fantastina i nedokazana tvrdnja da je automobil
Vatrogasnog drutva (br. motora-asije) bio onaj isti u kome se vozio ubijeni
nadvojvoda Franjo Ferdinand 28. juna 1914. godine kada je ubijen u
Sarajevu.
Zanimljiva je i priica u vezi aira Zurapovia iz Bos. amca koji se kao
mladi ponaao vrlo komotno. On se napio i u kafani uzeo puku i pucao u
sliku kraljice Marije na zidu. Uhapen je. Da to zataka njegov otac
Abdurahman je platio 50.000 dinara. Potom je isti mladi u kafani J usufa
Doljania opet pijan pucao u au na glavi Raifa Ibralia i pogodio je au,
ali je komad stakla Raifu otetio oko i od tada su Raifa zvali orkan.
Potom su tu istiniti dogaaji koji su sami po sebi postali anegdote kao
napr.
- Sjedilo je drutvo u jednoj kafani, izmeu ostalih Anto Ivezi i Ivica Dui.
Priao je Anto ta je to brak. Brak ti je jedno veliko bure g... . A na vrhu je
dva prsta meda. Tako da je u poetku slatko, a potom cijeli ivot jede g... .
Tu se ubaci Ivica Dui: Ama, majstor Anto, kod mene je od prvog dana bez
meda. Anto mu odgovori: Pouri i jedi bre, kod tebe se bure okrenulo.

939
Savo Stavri Too Stavri... ve navedeno djelo.

401

- Stajalo je jedno drutvo na ulici izmeu ostalih Avram Kabiljo, Milan
Markovi (doao je tada iz Tuzle). Naila je jedna ena. Markovi je kazao:
Vidi ove. Kakva je kao Krampus. Avram tada ree: Pa, to je moja ena.
- Nekoliko dana posle smrti kralja Aleksandra Gospava Dragievi je
saznala da je osvojila veliku lutriju od 100.000 dinara. Od silne radosti ona
je poela pjevati po kui i dvoritu pjesmicu: Crven fesi mamo, sto hiljda
vamo. Toliko je to bilo buno i veselo da su andarmi doli i kaznili je zbog
krenja alosti za kraljem. Zanimljivost, koja je vezana ne samo za amac, je
i ta da je skoro svaki graanin imao pored imena i prezimena i nadimak,
to se odralo ak i do dananjih dana. Vremenom se upotreba nadimka
toliko udomaila kod stanovnika da se osoba jedino tako i razlikovala od
drugih. Poto se radi o mnotvu raznih nadimaka, koji su vezani ili za
djetinjstvo, kolu, zanimanje ili neki smijeni dogaaj iz ivota osobe, a i
zbog prostora koji bi to zauzelo neemo ih navoditi.
O proputenim prilikama za ovu sredinu vrijedno je zapisati da je
amac propustio priliku da poslije Prvog svjetskog rata otkupi most koji se
nalazio na Savi, potom da je koncern Bata iz Borova ija je centrala bila u
ekoj planirao da izgradi tvornicu obue u sjevernoj Bosni. ak je i sam
vlasnik Toma Bata bio vrlo zainteresovan. Zato je tvornica otvorena u
Brkom, a ne u amcu nee nikada biti poznato. Mjetani priaju da je ova
tvornica trebala biti izgraena na kompleksu Duga, ali je to osporio
tadanji gradonaelnik pod izgovorom Gdje e nae krave pasti i ta e
amaki usteri raditi? Najvjerovatnije da je to samo izgovor, po svoj prilici
Brko koje je imalo jai uticaj i jae trgovce uspjelo je dobiti ovu tvornicu.
Za injenicu treba uzeti i to da je direktor Bate Borovo bio Tomo
Maksimovi inae iz Brkog kao i njegov brat Stevo Maksimovi, jedan od
direktora iste firme.


SAOBRAAJ

Rijeni saobraaj
Promet Savom je bio oduvijek veoma razvijen. Nizvodno je vreno
slodobno sputanje, a uzvodno teglenjem. Kasnije se uvodi mehaniki pogon
u rijenu plovidbu. Lae su teglili sa kopna konji. Najtei uslovi plovidbe su
na amakom sektoru gdje na maloj dionici postoji ak 11 pliaka. U tom
sektoru ima i 8 veih zavoja sa krivinama. Na tom sektoru je uvedena
pilotska sluba ili tzv loc. Ta injenica je potakla generala slavonske Krajine
Serbelonija da jo 1753. godine razmatra i stavi prijedlog izgradnje kanala
Vukovar-amac, da se Dunav i Sava spoje posebnim kanalom koji bi od
Vukovara preko Vinkovaca, iao ka amcu, to bi znatno skratilo vrijeme
plovidbe. Godine 1862. G. Berseviczy, iznosi svoj plan o povezivanju

402

Gdanjska i Rijeke, preko Visle, Poprada do Koica, pa na Tisu do Segedina,
zatim plan predvia kanal Vukovar amac, te Kupom kanal i dalje cestu do
Rijeke. Taj kanal Vukovar-amac bio bio dug samo 62 km. Ni do danas taj
projekat nije ostvaren. Projektovan je za vrijeme Kraljevine SHS od Dunava
kod Vukovara, pored Vinkovaca do Save, kod amca. Duina bi mu bila 56
km, sa dvije ustave. Predviao se troak od 30 miliona zlatnih dinara.
940

Regulacija Save je otpoela 1784/85. godine pod nadzorom tada poznatog
strunjaka Beckera. Svake godine u vrijeme zime od 21. decembra do 18.
februara prijetnja je obustavom plovidbe zbog leda.
1926. godine osniva se Dravna rena plovidba. Samo 9 pristanita ima
prekrcajne kolosijeke (Beograd, Zabreje, abac, Raa, Brko, Sl. amac,
Bos. Brod, J asenovac i Sisak).
Rijene ljunare amac i Raa.
Rijekom Bosnom nisu plovili brodovi jer ona nije plovna nego su se samo
sputali splavovi do Save i dalje.



Slika br. 39 Poplava 1940. godine. Ulica Zrinsko-Frankopanska dananja Gavrila
Principa.

Agencija
U gradu je postojala Agencija rijene plovidbe (za vrijeme Austrije
se zvala Agencija Dunavske motorne rijene plovidbe). Prvi zapisi o njenom
postojanju potiu iz 1898. godine.
Zgrada agencije nalazila se na mjestu dananje upravne zgrade Vodovoda i
kanalizacije blizu nekadanje elektrine centrale. Austrija osniva i Dunavski

940
Narodna enciklopedija SHS Stanoja Stanojevia, sv. 11. Zagreb 1926. godine.

403

Loyd koji vri osiguranje robe i putnika. U Bos. amcu ova ustanova se
zvala Dunavski Loyd-centrala Sisak, ispostava Bos. amac. Ovde su
pristajali kako putniki tako i teretni brodovi i lepovi Prvog austrijskog
parobrodskog drutva, Maarskog plovidbenog drutva, Srpskog brodarskog
drutva. Napravljeno je pristanite sa dokom. Kao njen dio nalazio se i veliki
lep koji je bio usidren uz obalu u Donjoj mahali. Ostatak puta nizvodno su
brodove i lepove sprovodili locovi. Taj brodski pilot ili krmano je bio u
svakoj ispostavi gdje su postojala opasna mjesta na vodi, a on je poznavao
taj teren i ljeti i zimi. efovi agencije su bili: tefan Bandl (1860-1921) koji
je u amac doao iz Zemuna i itav ivot posvetio slubi u ovakvim
stanicama.
Vlado Jovanovi (1922), Milo kori
941
(1925), Vukain Stefanovi
(Srbijanac, supruga Vida), Jakovac Bogdan (1931) Branko Lukovi
(supruga Danica, slubenica pote. Odselili u Sisak).
Locovi: Wencl (za vrijeme Austrije), Vuko Glii, Nikola Crnolatac
(folksdojer), Nikola Komanovi, ore Petrovaki, Stjepan Guberovi-
reni vidok i nadzornik (1922).
Slubenici: Dellin
942
, Eugen Luterati, Veljo Popovi, Branko
Vranjeevi, Lazar Nikoli, Osman Baji, Anto Budimovi-podvornik, a
Mato Budimovi je bio magacioner skladita rijene plovidbe.
Do 1914. godine izvreni su na raanskom i amakom sektoru Save
znatni radovi na regulaciji plovnog puta. Godine 1913. robni promet
Austrijskog Dunavskog parobrodskog drutva u rijenoj luci Bos. amac
izgledao je ovako:
Bosanski amac ukrcano tona 10. 500 iskrcano tona 2. 400.
943

A rijeno pristanite Bos. amac imalo je promet robe 1923. godine:
Bosanski amac tona robe 8. 603.
944


Cestovni saobraaj
Prve ceste su gradili Rimljani, koje su poslije zaputene. Tokom
1860. godine izgraeno je nekoliko boljih cesta i to Brod-Sarajevo itd.
Izgraena je 1878. godine dobra mrea cesta i neto uskotranih pruga, dok
sva vanija mjesta imaju potu i brzojav, a u nekim su podignuti i hoteli.
945

Pred kraj turske vladavine poeta je 1864. godine, a 1868. godine je zavrena
cesta Bijeljina-Brko-Oraje-Bos. amac. Krajem osmanskog perioda
zavrava se i put Graanica-Gradaac-Bos. amac jer ga spominje Vjekoslav

941
Oenio amanku Veroniku Markussi.
942
Austrijanac, ije je dijete Ana Dellin 1909. godine palo sa lepa i utopilo se u rijeci Savi.
943
Enciklopedija Leksikografskog zavoda FNRJ Zagreb.
944
Narodna enciklopedija SHS, Stanoja Stanojevia, III Knjiga N-R, Zagreb 1928.
godine.
945
Hamdija Kreevljakovi Hanovi i karavansaraji u BiH Sarajevo 1957. godine.

404

Klai 1878. godine da se ve koristi za saobraaj. 1881-1882. godine
izgraeni su putevi Bos. amac-Modria. 1878. godine izgraena je cesta
Sarajevo-Bos. Brod-Bos. amac. 1879. godine samo provizorno je bio
osposobljen put Maglaj-Graanica-amac, te amac-Brko.
Putevi su pravljeni i odravani kulukom o emu su brinuli ve pomenuti
putari i nadcestari.
Bos. amac je povezan neredovnim autobuskim linijama sa okolnim
mjestima. Autobus firme akula i Filetin iz Doboja polazio je ispred stare
pote u pravcu Modrie, Gradaca i Brkog. Pored teretnog saobraaja bio je
i putniki ali uglavnom tranzitni jer se uglavnom prolazilo kroz amac i
skelom se prelazilo u Sl. amac, a odande vozom u Vrpolje. Kao i prije
karavanima po istim rutama samo sada sa modernijim sredstvima. Osim robe
dolazila je i tampa i to redovno ujutro. Najvie je dolazila Politika koju su
itali Srbi i Muslimani, dok su Hrvati itali zagrebake Novosti. U gradu je
bio omiljen i Osjeki list i Bosanska pota, te samo par primjeraka Vremena i
Pravde iz Beograda. Naravno da su dolazili i sedmini listovi i asopisi
strunog, knjievnog i revijalnog karaktera, brzom jutarnjom potom.
Dakle, mjesto je bilo u velikoj prednosti nad susjednim mjestima, jer sve
robe za njih su ile preko Bos. amca.
J edno vrijeme, poetkom etrdesetih godina, bila je uvedena autobusna
linija Graanica-Gradaac-Bos. amac u duni od 74 km, iji je vlasnik bio
Mladen Simi iz Graanice.
946

Potom je Karlo Varga (koji je drao Kino) imao svoj autobus i vozio za
Modriu i Gradaac, dok su akula i Filetin vozili i do Brkog.
Fijakeri su pored loko vonji saobraali i za Odak, cijena 50 din, Modria
60 din, Gradaac i Oraje 70 din. Dok su tajnvageri i paradni konji sluili
vlasniku za odlazak na imanje i razonodu.
Koijai: Hasan Begi-optinski koija, Ejub Kapetanovi, Sulejman H.
Avdi, Alija Kapetanovi, Osman Sinanovi, Ibro Belagi, Mehmed
Pitoljevi, Martin Pavi, Sadik H. Jusufovi, Muharem Banjanovi, Began
Tihi, Mitar Jovanovi, Ibrahim i Husein H. Jusufovi, Mustafa H. Avdi,
Huso Tabakovi, Husein Zaimovi, Kari Haim, Husein Muratovi, Cuculi
Marko, H. Avdi Abdurahman, Hasan H. Avdi, Vukovi Nurija, Ibrali
Ibrahim, Zajimovi Aljo, Muratovi Nurko, Omer Hurti, Juri Jozo, Tihi
Salko, Ibrahimagi Mehmed, Tiri Smail, Kujundi Mehmed, Ibrahimagi
Alija, Mujezinovi Avdo, Faik Hadialijagi, Mehmed Kari, Bahrija H.
Jusufovi, Mustafa H. Jusufovi, Salko Pitoljevi.
Vlasnici fijakera: Aljo Zaimovi, Mustafa H. Jusufovi, Husein H.
Jusufovi, Ibrahim Muratovi, Anto Dui, Too Stavri, Ritermanovi
(tajnvager), Refika Izetbegovi i dr Mehmedagi (tajnvager), Salko Tihi
Togo, Jozo Radi, Ante Budimovi, Muharem Topalovi, Too Vujani,

946
Esad Tihi, isto.

405

Pero Risti, Jozo Petri, Anto Petri, Mehmed Kari-prevoznik, braa
Firinger-prevoznici, Tabakovii, Filipovii iz Sl. amca (tajnvager).
Vlasnici eza i saona: Svetozar Pisarevi (luksuzne eze), pop Svetozar
Lazarevi.
Vlasnici volovskih zaprega: braa Muratovii, Meho Kujundi, Omer
Hurti, Avdo atijac, Hasan Begi, Karii, Smakii.
Najbolje konje: Ahmet i Refika Izetbegovi, Ibrahim H. Alijagi, Too
Stavri (rasne arapske drepce), Filipovii i Ritermanovi.
Automobili i njegovi vlasnici: Kada je prvi automobil trebao da proe kroz
amac iji je vlasnik bio Stevan Babi, uo narod da e doi koije to niti
konji niti volovi vuku a same idu. Sakupile se ene iz mahale i kad je naiao
od straha one se sakriju u kukuruz i odande gledale. To mi je priala Tima
majka Alije H. Alijagia.
947



Vlasnik Marka Voza
Stevan Babi - -
edo i Savo Stavri Steyr 55
948
Lovro Babi i vlasnici.
Srpska banka

Ford

Avdija Arslanovi i Huso

Konzorcijum koda Branko Vukovi
949

Savo Stavri koda Lovro Babi
Karlo pachman koda Oldrih pachman
Milan Jankovi Reno (1938)
950
Mujo Kasumovi
Milan Jankovi Ford Mujo Kasumovi
Vojislav Vasi Opel (1936) Vojislav Vasi
Mijo Babi Ford Lovro Babi
Alija Kladnjak Pakard Avdibeg Mahmutbegovi
Karlo Varga - -
uka Drai - uka Drai
Filipovii - Branko Vukovi
Grga autoprevoznik - -

Prvi oferi: Stevan Babi, Karlo pachman i sin Oldrih, Branko Vukovi,
Mijo i Lovra Babi, Mujo Kasumovi, uka Drai, Avdija Arslanovi,

947
Ibrahim i Hajra H. Avdi, 2000. godine u razgovoru sa autorom.
948
Crveni sportski dvosjed.
949
Nije mjetanin. Poslije formiranja Konzorcijuma ovaj je angaovan za vozaa,
vjerovatno je bio bolji od postojeih mjetana. Poto je ista prestala sa radom, pomenuti je
otiao u Tuzlu i formirao taxi slubu i otvorio mehaniarsku radionicu budui je bio precizni
mehaniar.
950
Taj Reno je kupio 1938. godine na I beogradskom sajmu. Bio je to specijalni prototip sa
toga sajma. Cijena mu je bila ogromnih 85. 000 dinara. Taj auto je 1941. godine kraljev.
vojska oduzela za povlaenje i auto je pronaen u Graanici bez guma. Potom ga ustaka
vlast predaje na koritenje velikom upanu upe Posavje dr Vladimiru Saboliu.

406

Savo, edo i Ratko Stavri, Avdibeg Mahumtbegovi, Vojislav Vasi,
Duan Simi, Karlo Varga, Odobai Mehmed, Vrani Franjo, Kapidi
Hakija, Dragoslav Risti, Nezirovi Ismet,
Vlasnici kamiona: Vojislav Vasi marke Ford (1939) voza Lovra Babi.
Taxi sluba: Branko Vukovi. Karlo Varga, Mijo Vrani.
Vlasnici motor bicikala: Avdibeg Mahmutbegovi, Valerijan Pipika
Riterman, Anton Russ, Desanka Filipovi, Mujo Kasumovi, Lovra Babi,
uka Drai, Hakija Hasanefendi, Mustafa Ceribai, Dragoslav Risti
(marke D. K. W 98 cca.)
Automobil Alije Kladnjaka se zapalio i izgorio u Bos. amcu uslijed
nestrunog rukovanja. U poetku su bili popularni auti marke koda iji je
podzastupnik bio Karlo Varga, a potom i Karlo pachman. Meutim prodaja
je ila slabo jer je auto bio luksuz i statusni simbol, a ne potreba, te je kotao
vie od 1 kg zlata.
Svi auti su imali oznake, tehniki pregled, oferi poloen ispit, a ak se i za
bicikl morala imati vozaka dozvola i saobraajna knjiica. Ljeti se
uglavnom vozilo, zimi ne. Ko je kupio auto, fabrika bi slala zajedno sa
autom i ofera koji bi obuavao vlasnika. Imuniji graani, koji su sebi
priutili auto, shvatili su da je taksiranje unosan posao. Najbolje muterije su
bile one koje su eljele da se malo provozaju. Kad su bile svadbe cijena se
odreivala od oka. Benzinskih pumpi nije bilo nego se gorivo kupovalo
kod ovlatenih trgovaca ili ak i u apotekama.
Vlasnici brodova sa motornim amcima (dereglija): J osip Borbeli, Mujo
Begi, Karlo Varga.
Vlasnici radio aparata: prvi radio aparat u Bos. amac donio je Ljubomir
Brki, a potom Vojislav Vasi, oni su se bavili i prodajom istih. Potom
aparate nabavljaju Marko Pisarevi, pivara Balok itd. Aparati su bili na
akumulatore sa slualicama. Dolaskom struje iri se mrea aparata. Seljaci su
pazarnim danima dolazili u ariju da neto pazare i uju novosti preko
razglasa.

eljezniki saobraaj
eljeznika vicinalna pruga Vrpolje-amac napravljena je 1881.
godine i bila je jedina veza Bos. amca sa prugom Beograd-Zagreb. Mada je
i Turska, jo 1873. godine, planirala da pravi pruge po Bosni, pa su bile
organizovane i sekcije pojedinih strunjaka kojom prilikom je i amac bio u
tim planovima.
Kad je 1902. godine u vezi s odlukom o gradnji tzv. Istone pruge stvoren
junktim izmeu budue pruge Bugojno-Arano (-Split) i amac-Doboj na
kraju krajeva nije sagraena nijedna od njih jer Ugarska nije bila spremna da
daje svoju definitivnu saglasnost za vezu sa Dalmacijom.

407

Zakonom od 17. 2. 1913. godine predvia se izgradnja odnosno pregradnja
ovih pruga na normalni kolosijek:
1. amac-Doboj-Sarajevo
2. Brko-Tuzla sa ogrankom Bijeljina-Raa.
951

Dr Ivan Berger bio je projektirao sve kolodvore u ovom (Bosanskom) slogu
na normalnoj pruzi, koja se imala izgraditi od Bos. amca do Sarajeva... Prvi
svjetski rat omeo je zapoeti rad, a njegovim zavretkom nestalo je i ljudi
koji su ga stvorili i zapoeli ostvarivati.
952

Ininjer Karl Buchelen 1878. godine je smatrao da bi bosanska linija od
Broda ili amca na Savi, preko Save do Mitrovice bio napogodnija veza sa
Istambulom.
Vojvoda od Wurtemberga je isticao da bi cesta amac-Brko-Bijeljina-
Zvornik bila od eminentnog znaaja.
Vojvoda istupa 1879. godine sa planom gradnje ceste amac-Brko.
Postoji plan 1912. godine o uspostavi normalnotrane linije u dolini Bosne
od amca do Sarajeva, ali ona ide od Broda. Ugarski ministar trgovine baron
Daniel predlae Kalaju da pruga amac-Sarajevo kao dio pruge Budimpeta-
Sarajevo, izgradi privatno preduzee. Ugarska vlada je zahtjevala od Kalaja
da on izda pretkoncesiju (Opa Ugarska kreditna banka) za izgradnju
normalne pruge amac-Kotor i preko Osijek-amac. Kalaj je rekao da je to
najvea zadaa cijele Monarhije. Pruga od amca do Turske bi kotala 154
miliona kruna, od ega samo 66 km od amca do Doboja (19 miliona kruna).
Sredstva bi se obezbjedila iz Zemaljskih sredstava jednog zajma. Naelno je
1900. godine prihvaena izgradnja pruge amac-Sarajevo.
953

No izgradnje ove pruge nije dolo sve do 1947. godine zbog poetka rata i
zbog toga to je Ugarska eljela ovu prugu ukljuiti u mreu svojih uvenih
pruga pa je dola u sukob sa drugima.
Pruga amac-Sarajevo sagraena je 1947. godine za rekordnih 7 mjeseci u
duini od 239 km a gradilo ju je 211. 000 mladih iz itave Jugoslavije i 5.
735 iz 42 zemlje svijeta.

amaki mostovi
Prvi amaki most je bio obina uprija. Preko bare andrak prema
selu Tiini napravljen je manji most koga je za turskog vremena napravio
kapetan an Dark koji je i pravio prvi nacrt amca.

951
Akademija Nauka i Umjetnosti BiH. Posebna izdanja knjiga LXXXIX Odjeljenje
drutevnih nauka. Knjiga 18. Prilozi za istoriju BiH II. Sarajevo 1987. godine.
952
Hamdija Kreevljakovi Izabrana djela IV V. Maslea, Sarajevo 1991. godine
953
ANiU BiH knjiga XLVIII Odjeljenje drutevnih nauka knjiga 28. Devad Juzbai
Izgradnja eljeznice u BiH u svijetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kalajeve
ere. Sarajevo 1974. godine.

408

Na rijeci Bosni pri malom vodostaju bilo je vie gazova koje je narod
koristio jer mosta nije bilo. Tek je Austrija 1907. /08. godine napravila
drveni most preko Bosne prema selu Prud i time povezala Odak i Bos.
amac. Taj most je zapaljen aprila 1941. godine, a zapalio ga je vod za
obezbjeenje mosta, dok je narod kasnije raznio ostatke mosta.
Samo smo kroz prie starijih saznavali neke stvari iz dalje prolosti, na
primjer da je pred ili za vrijeme Prvog svjetskog rata poela izgradnja mosta
preko Save, ali da ga nikad nisu zavrili.
954

Iako se preko Save trgovina ivo odvijala i postojala potreba za izgradnjom
mosta, isti nije napravljen. Naime za vrijeme Prvog svjetskog rata, most na
Savi kod dananje klaonice, podigla je Austrija radi transporta svoje vojske.
Poto je izgubila rat, most je nuen na prodaju gradu, a poto isti nije bio
kupljen, podignut je i odnesen u Mitrovicu. Prema tvrdnjama pojedinaca-
mjetana most se mogao kupiti za milion kruna, a mogao ga je platiti sam
tadanji naelnik Alijaga Izetbegovi. Izmeu dva rata stalno je raeno na
dobijanju sredstava da se napravi most. Delegacije
955
su odlazile u Beograd,
obeanja je bilo mnogo, ali ne i mosta. Postojala je ponuda da most na Savi
napravi neka njemaka firma, da sa njega ubire mostarinu tri godine, a
kasnije da ga proda mjestu koji bi ga otplatio opet ubiranjem mostarine. Ni
do ove kombinacije nije dolo. U toku 1941. godine jedino to je na Savi
uraeno bio je kej za forsiranje Save.
956
Kej se poeo praviti pred rat.
Pravio ga je Balok Ivan, a dovrili su ga Nijemci. I prije je bio tu neki
put.
957

Gvozdena konstrukcija je dopremljena iz amca u Mitrovicu 1919. godine.
Godine 1914. Austrougarska kree u osvajaki pohod. Za brz prelaz preko
granice bili su potrebni mostovi. Preko rijeke Save ih nije bilo. Zbog toga se
brzo podiu dva. J edan je od gvozdene konstrukcije podignut kod amca,
drugi pontonski postavljen izmeu Sremske i Mavanske Mitrovice.
Trokovi oko pontonskog mosta i prenosa gvozdenog mosta iz
amca 29. 4. 1919. godine iznose 808. 030 kruna. Konstrukcija je bila u
dijelovima u lepovima na Savi i dio na obali. Zbog vojnih potreba podignut
je kod amca privremeni most sa gvozdenom konstrukcijom. Bio je to
gvozdeni most raznog raspona, postavljen na pobijenim stubovima-
ipovima. Srednje polje bilo je 50 metara duine, a dva polja (lijevi i desni)
imala su raspone od po 25 metara, ostala polja prema lijevoj i desnoj obali
bila su manjih raspona, oko 12 metara. Most je bio za jednosmjeran

954
amake novine br. 51. III 21. 9. 1987. godine.
955
Posebna deputacija iz Bos. amca dola je 16. novembra 1927. u Beograd i traili od
nekih ministara, da se podigne most preko Save kod Bos. amca. Novi Behar br. 15 od 1.
decembra 1927.
956
Glas komuna 28. 12. 1863. godine. Stogodinjica Bos. amca.
957
Ibrahim H. Avdi, isto.

409

saobraaj. ematski prikaz ovog mosta ing. Boidar Stojanovi je vidio
prilikom slubenog puta u Sl. amac, u svojstvu ininjera Hidrografskog
odjeljka u S. Mitrovici. U amcu je tada bilo radno mjesto rijenog vidoka-
nadzornika rijeka Stjepana Guberovia, jer su na uu rijeke Bosne u Savu
zbog odranja plovnog puta, izgraeni regulacioni objekti. Ovaj ematski
plan mogao je imati i Hidrotehniki odjeljak koji je naslijedio arhiv biv.
kraljev. Ugarskog renoininjerijskog ureda u Mitrovici. Vojni znaaj ovog
mosta prestao je vjerovatno koncem 1915. godine po okupaciji cijele
teritorije Srbije. Da li je od 1916. godine most bio izloen oteenju od
plivajuih santi. uma pobijenih drveni ipova u reci, izazvala je neto
usporen tok rijeke, to je proizvelo taloenje ljunka koji donosi rijeka
Bosna.
Mitrovaka optina je zbog velikih trokova prodala most 1920. godine Radi
J . Petroviu koji je preprodao tu konstrukciju za 2. 500. 000 dinara.
Mjeseca februara 1919. godine odlukom velikog upana S. Mitrovice radi
izgledne gradnje mosta u Mitrovici ustupio je optini Mitrovica konstrukciju
amakog mosta, s tim da istu prenesu o svom troku. Konstrukcija je u
delovima dopremljena u Mitrovicu da bi se utvrdilo da je nepodobna za
Mitrovicu jer je irina rijeke vea. Tu nepodudarnost postavljanja amakog
mosta je ve pri prvom izlasku u amac primetio G. Vik. On je bio duan da
injenino stanje, sa ovim mostom, odmah iznese pred odbor, koji su ga
angaovali, a ne da pone sa demontaom. Meutim G. Vik forsira
demontau amakog mosta. Nije iskljueno da je Savom led za pet godina
(1914-1918) otetio drvene stubove koji su drali most.
U bescjenje prodavani elini elementi, upotrebljeni u graevinarstvu, vie
su nego neprijatan epilog likvidacije konstrukcije biveg amakog
mosta.
958

Most se nalazio preko Save negdje na mjestu sadanje Luke. Most je
do 1918. godine izlazio na krivu naspu kod klaonice. Bio je pjeaki most.
Bio je malo savijen. Iza kue Muje Begia, pa izlazio kod klaonice na krivu
naspu, kako smo je nazivali. Ta naspa je na slavonskoj strani, tu je obilazila
imanje Joviia i kuu i tu na tu naspu izlazio most.
959


Pota
Odmah po okupaciji BiH uvedena je vojna pota. Civili nisu mogli
koristiti potanske usluge do kraja 1878. godine. U amcu je prije pote
poeo da radi ratni telegraf. Za uspostavljanje stalnih telegrafskih veza je u
Sl. amcu, Sl. Brodu u Staroj Gradici deponovan materijal 10 telegrafskih
stanica i 366 km linija. Dok su, naprimjer, voene borbe oko Tuzle bila je
uspostavljena telegrafska veza amac-Gradaac. Do 27. oktobra 1878.

958
Milenko Bobi Mostovi Sremske Mitrovice S. Mitrovica 1987. godine.
959
Ibrahim H. Avdi, isto.

410

godine bio je otvoren telegraf sa ogranienom dnevnom slubom u
Bosanskom amcu. U spisku ratnih telegrafa poetkom 1879. godine
spominje se amac, turkisch L, Bosnien, a spominje se i direktna
telegrafska linija Slavonski Brod-Bosanski amac, koja je bila svrstana u
terminalni saobraaj i njeno odravanje je padalo na teret
bosanskohercegovake telegrafske uprave.
Vremenom vojne pote poinju da daju usluge i civilma. Tako je u Bos.
amcu otvorena 12. februara 1883. godine vojna potanska stanica koja
je nosila br LIII. amac je potu dobio dosta ranije nego mnoga mjesta u
dananjoj Bosni. Do tada su korisnici potanskih usluga sa podruja
Bosanske Kostajnice, Bosanske Dubice, Bosanske Gradike i Bosanskog
amca bili primorani da potanske usluge trae od pota koje su se nalazile u
korespodentnim mjestima s lijeve strane Save, dakle, od pota koje su bile
izvan okupacionog podruja. U to doba je dolo do jedne afere o otvaranju
jedne preporuene poiljke koju je Okruno naelstvo iz Banja Luke uputilo
sreskom naelniku u Bosansku Gradiku, te je prema prijedlogu poglavara
barona Dalena trebalo otvoriti pote u gore navedenim mjestima. Poslije
druge intervencije Bosanska Gradika je dobila potu koncem 1882. godine,
a neto docnije i ostala pogranina mjesta. amaka matina pota je imala i
svoje pomone pote u Crkvini koja je osnovana 1. 1. 1912. godine i u
Domaljevcu koja je osnovana 1. 8. 1914. godine, s tim da je Crkvina avgusta
1917. godine bila obiljeena kao potansko stajalite na potanskom pravcu
amac-Gradaac, Donji Skugri na pravcu Gradaac-amac, te Gornja
Slatina na pravcu amac-Gradaac.
Prva zgrada pote u gradu se nalazila u tzv. Crvenoj kui To je
nedavno sruena kua porodice Sui u ulici cara Duana. Zvala se crvena,
jer je bila neomalterisana u to doba. Kasnije je dobila fasadu, ali su svi
prozori na toj kui imali reetke. Potom se pota seli u zgradu sreske
ispostave. Ureaje su odravali vojnici esi jer je i pota bila pod vojnom
upravom. Potom je lokacija poti pronaena u zgradi sagraenoj 1911.
godine na uglu ulica cara Duana i kralja Aleksandra (danas zgrada stare
pote).
Zvanini naziv pote je bio K. u. K Militar-Post-und Telegaphenanstalt
Carska i Kraljevska vojnika pota i telegrafska stanica u Bos. amcu.
Vlasnik zgrade i ujedno koncesionar, koji je od drave dobio da vodi potu u
Bos. amcu, bio je Bernhard Bradna koji je, kako je pota bila pod vojnom
slubom, imao in narednika (feldwebel). U Bosnischer Bote za 1904.
godinu, pored Bradne, spominje se 1 Manipulant, dok 1914. i 1916. godine
pored istog potanskog oficira se spominje 5 Manipulanata. Broj radnih
mjesta prema sistematizaciji za 1914. godinu je 6 slubenika (Bradna +5
Manipulanata) i 7 pomonog osoblja u poti u Bos. amcu.

411

1892. godine uvodi se kolski prevoz poiljki i to prvo na liniji Bos. amac-
Gradaac, a 1913. godine Gradaac-Bos. amac, dok obinim kolima
(vagon, kariola) 1913. godine pota se otprema na liniji Bos. amac-Sl.
amac, dok se prevoz pjeke pominje 1892. godine na relaciji Sl. amac-
Bos. amac.
Kao prevoznik pote 1907. godine kariolom (Kariolfahrten) na relaciji Bos.
amac-Sl. amac bio je Jusuf Bajraktarevi i za to godinje dobijao 360
kruna. Potom je ugovorni prevoznik pote i putnika za potu, sa skele i na
skelu svojim kolima bio Husein Hadijusufovi. Te za Gradaac neki Huso
vozio potu sa kolima i jednim konjem. Tako da kad ujutro napie pismo,
iza podne je u Gradacu. Kasnije je nabavljen potanski kamion koji je
razvozio potu. Prevoz pote je obavljao i Sabid orali.
Paketi su se mogli upuivati u pravcu Bos. amac-Sl. amac, odmah kada je
otvorena pota u amcu. Prijevoz putnika se 1913. godine obavljao na liniji
Gradaac-Bos. amac.
Poetkom 1914. godine pota u Bos. amcu je imala telegrafsku stanicu
spojenu sa potanskim stanicama. Od 1902. godine za slanje telegrafskih
novanih uputnica iz Bosne u Italiju bila je ovlatena i stanica u Bos. amcu.
Pisma i telegrami mogli su se predavati i primati u mjestima u kojima radno
vrijeme telegrafa traje do 21 as i to samo u unutranjem saobraaju to se
odnosilo izmeu ostalih mjesta i na Bos. amac. Telegraf je pruao usluge i
u lokalnom saobraaju. Na to su uticale i povoljne tarife koje su se
primjenjivale ne samo na saobraaj u jednom mjestu nego i na ona mjesta
koja su im najblia kao to su: Bos. amac-Sl. amac.
U drugoj polovini prve dekade XX vijeka samo u 4 mjesta otvoren je
javni telefonski saobraaj: Mostar (1906), Bosanski amac i Bosanska
Dubica (1908) i Ilida (1909). U tome vremenu Bosanski amac i Bosanska
Dubica prikljueni su ugarskoj telefonskoj mrei Do tada je samo jo osam
mjesta u BiH imalo telefonski saobraaj. Izgradnja interurbane mree, sve do
poetka druge decenije ovog vijeka, bila je usmjerena na uspostavljanje veza
samo na kraim relacijama, uglavnom izmeu graninih mjesta u Bosni i
Hercegovini i susjednih mjesta u krajevima pod ugarskom vlau, kao to je
to sluaj sa linijom Bos. amac-Sl. amac (1908). Do ekspanzije
interurbanih veza dolo je u vremenu neposredno prije poetka rata, naroito
1912. i 1913. godine. 1911. godine poinje veza Doboj-Gradaac-Bosanski
amac.
Brojni pregled telefonskih pretplatnika 1913. godine u Bos. amcu je bilo 19
od toga 13 njih su imala pravo ukljuivanja u meumjesni saobraaj. 1916.
godine bilo 13 pretplatnika, a 1917. godine ve 21.
Ovom prilikom emo navesti brojeve i popis pretplatnika otvorene
telefonske centrale Bosanski amac koji je objavljen u Bosnischer Bote za
1912. godinu.

412


Broj 1 i 2 Otvoreno mjesto za razgovor, Telefonska centrala, Telegramska
stanica.
Broj 3 Ekspozitura sreza (kotara)
Broj 4 Trutzl Adolf, trgovac
Broj 5 Ljubii Jovo: a) poslovni lokal i b) stan
Broj 6 Durakovi Hafiz Mustafa, mlin (vlasnik mlina iz Gradaca)
Broj 7 andarmerijska stanica
Broj 8 Repii Mujaga, Hafiz Salih Vajzovi
Broj 9 Optinska uprava i gradsko vijee
Broj 10 Bankarsko komisiono, trgovako i komanditno drutvo
Broj 11 a) Dui B. Anton i Milan Kovai, b)Valerijan Riterman i Stevan
Babi
Broj 12 Zemaljska banka-filijala
Broj 12 Braa izmi (Alijaga i Suljaga), trgovci
Broj 14 Domena Ercbistuma Vrhbosna (direktor Albert J osip Muller)
Broj 15 Agencija parne trgovake i rijene flote
Broj 16 Herman Moritz
Broj 17 Katoliki upni ured
Broj 18 Husein-aga Repi
Broj 19 Dr Johann Dokal

Naravno da vremenom dolazi do odreenih izmjena u nosiocima brojeva i
otvaranju novih brojeva, pa se tako kao novi pretplatnici 1915. godine
spominju Franc Petrein i S. Klimpl.
Za vrijeme stare Jugoslavije veina brojeva je ostala ista, ali se postojei broj
pretplatnika iri, te se spominju:
Broj 13 Braa izmi
Broj 17 Dr Dafer Mehmedagi advokat
Broj 22 Ljubomir Brki trgovac
Broj 25 Too Stavri i sinovi

Pouzdano se zna da su telefon imali i sledei (ali ne i koji broj): Mustafa
Alibegovi, Srpska banka itd.
Prema radnom vremenu, sve telefonske stanice u Bosni i Hercegovini mogle
bi se svrstati u tri kategorije. Bos. amac je pripadao kategoriji stanica gdje
je radno vrijeme bilo svaki dan (i nedeljom) od 8 do 21 as, meutim nije
uvijek bilo tako 1914. godine radnim danom od 8 do 12 h i od 14 do 18 h.
Nedeljom od 9 do 10 potanska sluba, nedeljom od 8. 30 do 11. 30 h
telegrafska i telefonska stanica.
Naknada za razgovor od 3 minuta, ako se upotrebljava javna govornica u
mjesnom prometu, zatim u vicinalnom prometu izmeu Bos. amca i Sl.

413

amca iznosi 20 helera. Dok do Banja Luke iznosi 300, Gradaca 70,
Mostara 250, Sarajeva 200, Dubrovnika 360, Brkog 200, Modrie 40,
Odaka 70, Ugarske 200, Doboja 100, Splita 350 helera.
Krajem prve decenije XX vijeka ukinuta je tarifa u lokalnom saobraaju koja
se odnosila na pogranina mjesta u prometu sa mjestima zemalja pod
ugarskom upravom, Bos. amac-Sl. amac.
Telefonski stub sa prikljukom nalazio se kod dananje daare pod Savom
za vezu sa Slavonijom i Ugarskom. ica se na sredini Save sputala prema
vodi, te su svi brodovi morali sputati svoje dimnjake prilikom prolaska.
Dimnjaci su bili pokretni i sputali su se unazad.
Telefonski aparati su bili induktorski na navijanje, a u poti je bila loko
centrala sa nekoliko prikljuaka. Iz toga perioda ostao je jedan detalj kada je
ef ispostave Aleksandar Petrovi elio telefonsku vezu sa srezom u
Brkom, poslije nekoliko bezuspjenih pokuaja okretanja ruice svoga
telefona, otvorio je prozor i povikao prema poti u blizini, dozivajui
potanskog inovnika Miju Vuu: Mijoooo, daj mi vezu za Brko.
Na dunosti upravnika pote bili su: Bernard Bradna, potom Milan
Plea (otac naeg poznatog glumca Venceslava-Branke Plea), Ivan-Ivica
Mitrovi, Otto Bandl.
Osoblje pote se regrutovalo uglavnom od osoba koje potiu van BiH ili van
samog amca.
Slubenici: Marija Kapelle (1919)
960
, Marija Pavoevi (1924) J akob
Pertschin (Pertsch) (1913), Marija Krajevska (1919), Russ Karola (1913),
Slavko Janiijevi (1918), Vilma Harfman (1914), Regina Kameek-
Blaevi (1917), J ulija Schmidl (1917), Franc Zingerle (1918), Alois Togel
(1919), Mijo Vuo (1919-telegraphenmeister), Hermina Bandl-Vuo
(telefon), Paul Petraek (1916), Franjo Kaksa (1919), Willem Schiffer
(1915), Ferdinand Biko (1919.), kasnije se spominju: Marija Vasi, J efto
Vasi, Bradai Mijo, Bodnaruk Stjepan, Milinovi Ljubo, Dara Blaevi,
Franjo Kocijan, Rudolf Krajek, Elizabeta J elica Bandl (blagajna), Danica
Lukovi, Duboka Vladimir (preporuka), Ante Menalo (iz Hercegovine),
Ahmet-potar, izvjesni Milun, za vrijeme NDH spominje se Stjepan
Veselinovi (p. b. b. inovnik), Husein Tabakovi zvani Huso Mesalak ili
Huso potar
961
(listonoa, prvi i jedini iz amca).
962



960
Godina u kojoj se spominje u Bos. amcu.
961
Koji je tu dunost obavljao dugo godina, pa ga se i sam autor ove knjige sjea. Meutim i
Oto Bandl je bio amanin, ali ne roenjem.
962
Dio o poti je napisan na osnovu izvora: Bosnischer Bote za 1912, 1914, 1916. godinu,
sjeanja Ibrahima H. Avdia, spomenara Hermine Bandl i knjige Milan Ljiljak Pota,
telegraf i telefon u Bosni i Hercegovini II Svjetlost, OOUR Izdavaka djelatnost,
Sarajevo 1981. godine

414



Slika br. 41 Potansko osoblje pote Bosanski amac sa upravnikom Bernardom
Bradnom 1912. godine.



Slika br. 40 Hrvatsko tamburako i pjevako drutvo Dobor Bos. amac.
Fotograf: J osef Svaczo Dervent, Bosna ausgezeichnet Wien 1898. und Paris 1900.



415

KULTURA I KULTURNO UMJETNIKA I SPORTSKA
DRUTVA

Prireivane su zabave za vjerske praznike, a posjetioci pa i lanovi
raznih drutava nisu bili pripadnici samo jedne nacije kao to je to bio sluaj
u veini gradova BiH. Srbi su prireivali zabave u Sokolskom domu, Hrvati
u itaonicama, a Muslimani u mektebu ili itaonici. U amcu je vladao duh
zajednitva i meusobnog potovanja, kao i potovanja vjerskih obiaja
drugih. Pored zabava prireivane su razne manifestacije, teferii, izleti,
konjske trke, recitacije, skeevi, pozorini komadi, muzike interpretacije,
horsko pjevanje i sl.
Radila su i drutva opteg interesa: Vatrogasno, Lovako, Fudbalsko itd.
Bilo je i onih koji su samostalno davali doprinos razvijanju kulture: privatni
koncert operskog pjevaa Svetozara Pisarevia, promocija Velikog srpskog
kuvara Zorke J . Babi, koncerti porodice Riterman, Bradna, sportske
aktivnosti (fudbal, hazena, vodeni sportovi).
Muziki duh grada bio je pod uticajem bosanske narodne pjesme
sevdalinke, ali je Austrija pokuavala da nametne duh valcera i opera. Prva
pjesma koju su doseljenici donijeli iz starog kraja je ve pominjani ador
koji se pjevao na svadbama.
- Potom ovdje da spomenemo i jednu ve zaboravljenu pjesmu pronaenu u
knjizi Sevdalinke, balade i romanse BiH od Saita Orahovca, Svjetlost,
Sarajevo 1968. godine koja glasi:

Dobo kuca amcu na pijaci
Dobo kuca amcu na pijaci,
Prodaju se amake djevojke,
Meu njima Ismihana mlada.
Nju kupuje do tri muterije:
Dvije su joj dva dilbera mlada,
A trei je starac Emin-aga.
Vie daje starac Emin-aga,
Nego' to daju dva dilbera mlada.
Zakukala lijepa Ismihana,
Dadoe je starcu Emin-agi.

- U knjizi ANiUBiH, graa knjiga XXV. odjeljenje drutvenih nauka, knjiga
21. Zbornik napjeva narodnih pjesama BiH. 2. svatovske pjesme. Cvjetko
Rihtman, Sarajevo 1986. godine. Spominje se i ova pjesama:

505. Mehmede, uzvi vie brke,
Oknij mladoj i noge i ruke.

416


Pjeva-kaziva: Muratbegovi Rabija, r. Fisovi (1923) iz amca.
- Potom jedna stara pjesma koju je pjevala Sevleta Repi jo u Strunoj
koli u periodu 1924. -1928. godine. Nije nam poznato ija je pjesma turska
ili jevrejeska. Glasi ovako:
On jedi Tane
On jedi tane, mizrai ite.
At vitane diko ja.
Bolan Saro, soj lej oj la,
Iindi danum, krsma jo la,
Iindi danum, krsma jo la.
Od Vardari, do Vardari
Dongul, dongul, mili, mili, mili
Maala. I nek ami nek vardaraili
Iindi danum krsma jo la.
963


- Stara pjesma koju je pjevao Fehim kelner u gostioni Korzo kod Duana
Grkavca. Glasi ovako:
Zna li Maro mavar,
Tamo gdje je Kapovar?
Gdje je stari Pita,
Koji ne zna nita.
Puio je pikavac
I pio ampanjac.

- Narod je sam ispjevao i ovu pjesmu koja govori o Ivici Metroviu iz
Hercegovine koji je ivio i radio u Bos. amcu.

Ivica se oenio, do ponoi s ljubom bio,
Od ponoi befel stie. Ajd Ivice car te zove.
Carska kasa porobljena, na Ivicu potvorena.
Oj, Ivice lane moje, s kim ostavlja zlato svoje.
Ostavljam ga s majkom milom, s majkom milom
I sestricom.

- Povodom vjenanja kralja Aleksandra sa kraljicom Marijom 1922. godine
Mitar Mii abadija ovdanji ispjevao je ovu pjesmu:

Kralj se eni. Svo se srpstvo veseli.
Kralj s kraljicom. Mitar s Jokicom.


963
J elena i Mioljka Tovirac, isto.

417

- Od novijih pjesama poznata je i pjesma Devada Ibrahimagia Dekija
roenog amanina, sada nastanjenog u Beogradu, a svojevremeno zvijezde
PGP RTBG. Pjesma je postala neslubena himna Bos. amca. Glasi ovako:

Pjevam, pjevam rodnom kraju mom,
Aj aljem uzdah, za uzdahom svoj.
Na uu si Bosne, pokraj Save.
Haj tu mlaane ja provodih dane.
Pjevajte, pjevajte amani,
Veseli budite samnom svi.
U tebi se stalno pjesma uje,
Haj to pjevaju mlade akamlije.
Pjevam pjesmu rodnom kraju mom,
Haj prelijepom amcu Bosanskom.
Pjevajte, pjevajte amani,
Veseli budite samnom svi.
-Potom nastaju i pjesme u modernije doba koje je napisao i izvodio na
sugraanina Kemal Daki (Bos. amac 1937- Salt Lake City, USA, 1995).
Prva pjesma je pjesma Zaima Imamovia koju je Daki prilagodio
amakim prilikama, a druga je himna FK Borac Bos. amac:

Nema ljepeg malog grada
to ga sunce sja.
Od naega eher amca,
Koga volim ja.
Pokraj Bosne, sve do ua,
Milina je pro.
A na keju aikovat, kada pada no,
A na Savi sevdisati kada padne no.
amac nam je od davnina,
Uvijek mio, drag. Ko ga ne bi
Zavolio kao spomen drag.

- Himna FK Borac Bos. amac:
Mi imamo centarfora koji dobar biti mora.
Dvije polutke kao lutke, a dva krila kao vila.
Centarhalfa i halfovi, borbeni su ko' lavovi,
A na beka dva brania cijelog Borca
To je dika.
Gol na brani Lega mali, a na golu
je ko ' pravi. On se baca kao vrea,
Njegova je svaka trea.

418


amani su volili pjesmu i ostala je ta izreka po predanju: U
Bijeljini ne potei no, rukuju bolje od tebe. U Brkom ne hvataj se za
novanik, imaju vie od tebe. A u amcu ne pjevaj, pjevaju bolje od tebe.
Dokaz tome su mnotvo lokalnih pjevaa koji su pjevali po zabavama, ali i
dvojica uvenih pjevaa bosanske sevdalinke koji su svoju slavu stekli u
Beogradu, gdje su bili prvi radio pjevai, te beogradskih restorana i kafana,
snimali ploe prije 1941. godine. Radi se o Sulejmanu Dakiu i Simicu
okiu. Simica oki je jedno vrijeme bio u intimnoj vezi sa kraljicom
sevdaha Sofkom Nikoli.
1938/39. godine u amcu je napravljen na Savi splav sa rotiljom i
muzikom. Dolazili su na taj splav i pjevai Sulejman Daki, Simica oki,
uvena Vuka eherovi, Nikola Petrovi zv. Buuk-harmonika. Tada je u
amcu bilo 17 kafana.
Jo jedan nekada uveni interpretator bosanske sevdalinke koji je snimao
ploe za vrijeme Austrije u prvoj dekadi XX vijeka je Nazif Rami. Roen
1863. godine u Donjoj Tuzli. 1899. godine vodio je bend muslimanskih
cigana sa kojim je svirao u D. Tuzli, Zenici i Maglaju. 1900. godine se
preselio u Sarajevo. Tokom godina kao lan benda radio je sa Mustafom
Sudukom i Salihom Kahrimanoviem koji su 1907. godine snimali ploe.
Maja 1908. godine Rami ima sopstveni bend koji svira u Perzijaner kafeu u
Sarajevu, a inili su ga Huso Murti, Ibro Murti, Hasan Mustafi i Muhika
Hamzi. Pjevali su sevdalinke, etvene pjesme i turske pjesme. 1910. godine
Hamzi je radio u Bosanskom amcu i od 1911. godine u Derventi kao
redovan lan benda.
A da ne bi ostao bez uticaja Austrije Bos. amac je zahvaljujui uitelju
osnovne kole Marku Paviiu Didi dobio i svoj valcer.
Valcer na Savi
Prole godine navrilo se stotinu godina od roenja Marka Paviia-
Dide, vrsnog pedagoga, rukovodioca mnogih tamburakih orkestara i
kompozitora. Slubujui kao uitelj u Bosanskom amcu, poetkom ovog
vijeka on je oduevljen muzikom Posavskog kraja, a jo vie drueljubljem
naroda, komponovao valcer pod nazivom Veseli amanin. Valcer je
izvoen na priredbama u amcu i okolini, a 1911. godine partiture tog
valcera tampane su i u jednoj publikaciji. Bilo bi lijepo da se pronau i
njegove partiture, to bi bilo mogue u saradnji sa matinim i nacionalnim
bibliotekama u Jugoslaviji... . J. Denkovski
964

Marko Pavii je roen 1886. godine i bio je uitelj muzike. Umro je u 79.
godini ivota u Doboju 1965. godine. Iz amca se doselio u Doboj sa
porodicom negdje po zavretku Drugog svjetskog rata, gdje je u tadanjim
prostorijama osmogodinje kole, izvjesno vrijeme i to skoro sve do svoje

964
amake novine br. 45 od 1. jula 1987. godine.

419

smrti, rukovodio mandolinsko-gitarskom grupom u sklopu hora i orkestra, sa
oko 40 lanova. Podaci o amakom valceru pronaeni su u publikaciji
Doboj-drutveno-privredna karta komune 1977. godine u izdanju Press
kliping-a Beograd. A i sam Dido ne bi zaboravio da napomene kako je
nekada davno u amcu komponovao ak i jedan valcer koji mu se, na alost,
negdje zagubio. Sin Ratko bio je nastavnik matematike u istoj koli, ali i
dobar svira na mandolini.Dido je komponovao i kompoziciju Majka
Jelena koju su lanovi i hora i orkestra esto izvodili, ak je sa njom i
ispraen na posljednji poinak. Poznavajui stil Didina rada ne vjerujem
da je drugaije radio i sa lanovima orkestra u amcu.
965

Bilo je prisutno i gostovanje raznih putujuih pozorinih druina,
cirkusa, bioskopa. Prije Drugog svjetskog rata u amcu je vie od godinu
dana gostovalo putujue pozorite Haritonovi i Mari kojeg su 20
profesionalnih glumaca, a davali u Sokolskom domu razne predstave koje su
bile dobro posjeene. Ostala je upamen komad Ciganin.
Glavni nosioci kulturnih manifestacija i organizatori kulturnih dogaaja i
drutava bili su studenti iz amca u velikim gradovima Monarhije. U listu
Bosanska vila 13/1898. god. 10 (30. V) 153-154 objavljenja je u
dijelu:Prie, anegdote i predanja i sledea: Sv. Sava i tri brata pod
naslovom Sv. Savo u narodnom predanju. Zabiljeio od tetke Mare u Bos.
amcu izvjesni Milan Mii.
U Bos. amcu je djelovao i izvodio kompozicije mjeoviti pjevaki hor i
tamburaki zbor iz Gradaca koga je osnovao Stevan Krni
966
iz Bijeljine.
Taj hor i zbor su davali predstave i u Gradacu i Modrii.
U naem gradu je ivio i radio artista po profesiji uveni Pehlivan
Arif Tamburija roen 1895. godine u Travniku. Oenjen sa amankom
emsom (1904) ovdje je stekao dvije kerke Naiju (1927) i Ilduzu (1930) te
sina Midhata (1925).
U Banjaluci, a i ire po Bosanskoj Krajini, spomenuti ime Arifa Tamburije,
mnogi bi Banjaluani odgovarali da je to onaj to je razvlaio svoju icu, te
po njoj hodao nosei dajak u rukama kako bi drao ravnoteu prilikom
savlaivanja hoda po ici. J ednog popodneva Arif se pojavio obuen u bijelo

965
J ugoslav Denkovski, Doboj u pismu autoru marta 2002. godine i telefonskom razgovoru
od 23. 2. 2002. godine.
966
Rodio se 1885. godine u Luanima kod Sl. Broda. Pohaao gimnaziju u Poegi, ali je
1905. godine zavrio Srpsku uiteljsku kolu u Sremskim Karlovcima. Slubovao je kao
uitelj u Gradacu, Osjeanima, Brkom, Han Pijesku, Daruvaru, Novoj Gradici, Hr.
Kostajnici, Bos. Dubici, Okuanima, Lipiku, Pakracu, a najdue u Bijeljini, gdje je bio
uitelj u osnovnoj koli, potom u Gimnaziji u Bijeljini za srpskohrvatski jezik i muziko
vaspitanje. Bio je i upravnik Muke narodne osnovne kole. Osnivao je i vodio muke
pjevake i tamburake zborove, diletantske pozorine sekcije. Umro je 1975. godine.
Opirnije vidi: prof. Duanka Novakovi Sjeanje na violinu-prilog biografiji Stevana
Krnia.

420

odijelo uz pratnju i sa svojim koferom na obali Vrbasa. Pripremio se i krenuo
preko ve ranije razvuene ice preko Vrbasa. Prialo se da e za vrijeme
hoda po ici klati jagnje nasred Vrbasa. Krenuo je nosei dajak u rukama.
Narod ga je pozdravljao povicima. Preao je Vrbas, vratio se i uzeo jagnje
koje je nosio za vratom. Doao je do sredine ice, izvadio no i taman da ga
zakolje, jagnje se vrcnu odbaci se nogama od Atifova koljena i pade u vodu,
a i Atif za njim. Pao je u vodu i vikao U pomo. Mnogi su zaplivali i spasili
ga. Kad su ga izvukli na obalu rekao je da ne zna plivati.
967

U spisku stanovnika Bos. amca 1931. godine pominje se ime Tamburija
Arif-artista, nadlean u Travniku. Nekoliko puta je i u amcu izvodio svoj
hod po ici koju je razvlaio preko ulice od krova enske kole (na uglu
ulica Majke J evrosime i Nikole Tesle) do krova pekare Zaima Zaimovia.
Atif je bio poznat po mnogim gradovima BiH.
Sokolsko drutvo: U prvoj polovini juna 1914. godine osnovano je
gimnastiko drutvo Srpski Soko. Tada je izabran Privremeni odbor u koji su
uli: Dr Todor Jeremi, ljekar, Jovan Radivojevi, uitelj, Jovan Ljubii,
trgovac, Too Stavri, trgovac, ivan Mali, ugostitelj, Simo oki,
trgovac, oro Buen, trgovac, Joco Dimitrijevi, trgovac, Joco Tovirac,
inovnik, Ivan Erleti, ugostitelj, arko Dimitrijevi i Duan Veselinovi.
Djelokrug rada ovog drutva protezao se i na srpska sela Pisare, Tiinu i
Crkvinu. Na prvoj skuptini, usvojena su i Pravila Srpskog Sokola, a
tampala ih je tamparija Narod u Sarajevu 1914. godine. Pravila su
upuena Zemaljskoj vladi u Sarajevo na odobrenje, koja je stavila niz
primjedbi, koje su se morale usvojiti. Meutim, uskoro je dolo do
Sarajevskog atentata i objave rata Srbiji, pa su sva srpska drutva bila
rasputena i zabranjen njihov rad, a mnogi lanovi njihovih uprava
progonjeni.
968

Poslije zavretka Prvog svjetskog rata, 2. marta 1919. godine u zgradi Srpske
pravoslavne kole (u dananjoj ulici Nikole Paia) odrana je Skuptina
Gimnastikog drutva Soko, na kojoj je za starjeinu izabran Jovan Stoji, a
za vou Petar Risti. Na skuptini su usvojena Pravila Drutva. O osnivanju
Drutva preko Kotarske ispostave u Bosanskom amcu obavijetena je
Zemaljska vlada, koja je 10. aprila iste godine odobrila njegov rad.
969

Prostorije drutva su se nalazila blizu stare pravoslavne crkve. Ta zgrada se
zvala stara sokolana, nekada davno u toj zgradi se nalazila stara srpska
kola. Nova zgrada napravljena je 1930. godine, novi Sokolski dom iza
hotela Grand na Savi. U toj zgradi su se nalazila vjebaonica sa svim
spravama za vjebanje, potom velika sala u kojoj se nalazila pozorina scena

967
M. Selman Banja Luka Uspomena i stvarnost sa Mejdana (III dio)-BL kroz stoljea.
www. arif tamburija. htm.
968
Esad Tihi, navedeno djelo. Fond Zemaljske vlade Sarajevo, br. 9-18-56/1m str, 37.
969
Esad Tihi, isto. Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo, ZVS-9-15/56/1, str. 37.

421

za predstave, te jo prostorija koje su sluile upravi drutva. Na ulazu u dom
postavljena je tabla na kojoj je pisalo:
Sokolsko drutvo Bos. amac podie ovaj dom, kao vidan spomenik duboke
zahvalnosti blaenopoivem kralju Petru Velikom Oslobodiocu. Tu tablu su
poslije rata nove vlasti razbile.
Upravu drutva inili su: Predsjednik: Jovo Ljubii, J ovan Stanojevi,
ivan Mali. Sekretar: Lazar Imbronjev, Ljubomir Brki, Savo L.
Todorovi. Stareina: Jovo Markovi, Milan Markovi. Statistiar: Oto
Bandl. Voa: Esad Alibegovi, Jovan Radivojevi. Voa gimnastike
sekcije: Simeun Brki, Mio Mii, Nikola Demarik, Joco Miunovi,
Nedeljko Semizovi (oni su vjebali muke), dok su ene vjebale: Zlata
Besednik, Mica Kladar, Dara Blaevi. Kapelnik muzike: Vaclav (eh),
Valentin Wolf (Nijemac), Filip Wendling (Nijemac).
U sklopu sokolskog drutva bila je i sokolska itaonica koju je vodio eh
Vaclav, a koja je bila meu najboljima u cijeloj Drinskoj banovini.
U vrijeme vrstih reima u upravu drutva su birani ljudi koji su bili odani.
Tako je glavni bio Milan Markovi
970
u upravi. On nas je vjebao, a uvijek
se ponaao pomalo kao diktator, pa su ga ustae odmah 1941. godine ubile.
Jovan Stanojevi je bio predsjednik, dobar, pravi ovjek.
971

ire lanstvo su inili mlai ljudi koji nisu bili nacionalno niti politiki
optereeni nego su se kroz vjebanje, muziku druili i zabavljali. Drutvo se
dijelilo na: podmladak (do 14. godina), naratajce (do 18. godina), lanove,
vjebae, muziku i poasne lanove. Nosile su se uniforme sveane sive sa
kapom i perjanicom, radna uniforma: crne hlae i bijela treger majica.
ene su nosile plave plisirane suknje, crne arape, crne ili bijele patike, crne
ili bijele kape.
Sav rad u drutvu je bio isto amaterski. Zgrada doma i danas postoji, danas
je tamo diskoteka Alkatraz.


970
1937. godine je u spomenici 30-to godinjice rada Sokolskog drutva Tuzla 1906-1937
koju je uredio Nikifor Todi, Tuzla, a tampao Sekuli, objavljen tekst Milan . Markovi
Bos. amac sokolskoj omladini.
971
Ibrahim H. Avdi, isto.

422



Slika br. 42 Sokolsko drutvo Bos. amac poslije Prvog svjetskog rata



Slika br. 43 amake sokolice sjede (slijeva): Borka Simi, Mica Kladar. Stoje
(slijeva): Lepa Stavri, Ljuba Stavri, Angela Simi, etvrta Borka Mikii,
posljednja Koviljka Vujani. Gornji red (slijeva): trea Saja oki, peta J elena
Tovirac.

423


Kad je Milan Markovi doselio iz Tuzle, sa dvije sestre, Kristom i
jo jednom, postao je voa sokola. On eni Kiovicu to dri hotel. On je
osnovao sokolice. Mi smo vjebale, ile na slet u Gradaac, pa poslije u
Skoplje. Bile smo na Kosovom Polju, vidjele Markovo turbe, ile u Pritinu
na izlet. Bilo je to 1929. godine. Ile smo: ja (Lepa Stavri, nap. aut.), Ljuba
Stavri, Borka Simi, Saja oki, Angela Simi, Mica Kladar itd. Na
pozdrav bio je dizanje ruke u vis uz uzvik tri puta zdravo. Mica Kladar je
bila voa sokolica, a vjebale smo u velikoj sali do stare crkve.
972

Milan je prije dolaska u amac 1919. godine stanovao u Kornici i u Slatini je
osnovao sokolsku etu.
Ilo se na uranak za urevdan uvijek u Prud. Ilo se na slet u
Tuzlu, a 1930. godine u Beograd na Svesokolski slet. Bio je taj eh Toma
Masarik predsjednik sokola. Bilo je eha, Slovenaca Slovaka itd. Ila je i
naa sokolska muzika. Mi smo bile naratajke, a ile su i starije od nas koje
su bile lanice. Ostali smo nekoliko dana u Beogradu. Posjetio nas je kralj,
kraljica i mali Petar (koji je bio u sokolskoj uniformi). Doli su sa
etvoropregom bijelih konja u fijakeru bez pratnje. Sjedili su i gledali nas
kako vjebamo. Starije su imale crvene marame, pa su izgledale kao crveni
makovi. Cijele noi se po Beogradu orila pjesma, pilo se pivo, naroito esi.
Ranije su nae amake sokolice ile i u eku, pa u Bugarsku, pa na
Kosovo.
973

Na V slet svesokola u Sofiju u Bugarskoj ili su i amaki sokoli. Pored
navedenih gradova amani su ili na sletove u: Tuzlu, Osijek, Zagreb,
Sarajevo, Doboj, Oraje, Gradaac, Modriu, Gornji abar itd.
Sokolsko drutvo iz Bos. amca je prilikom manevara u Gradacu odralo
predstavu ininjerijskom bataljonu uestovale su: Kosara Tovirac, Simka
Stoji, J elena Tovirac, Mioljka Tovirac, Lepa Stavri, Esad Alibegovi itd.
Svake sedmice gimnastika sekcija odravala je vjebu u dananjem
gradskom parku pod rukovodstvom Simeuna Brkia (trg. pomonik kod
Ljube Brkia), te Nedeljka Semizovia vrsnog gimnastiara, atlete,
sokolskog prednjaka i Joce Miunovia (obojica trg. pomonici kod Pere
Ristia). Oni su organizovali i slet u amcu. Sletovi su obino bili na
Vidovdan (28. juna).
Na Vidovdan 1936. godine u amcu je odrana velika proslava sa sletom.
enske sokolice je vodila Dara Blaevi. Pored amakih sokola i vjebaa
uee je uzeo znatan broj sokola sa podruja sreske ispostvae i drugih
mjesta. Toga dana u gradu je bilo nekoliko hiljada ljudi. Poslije programa je
bilo opte narodno veselje.

972
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
973
Mioljka Tovirac, isto.

424

Sokolska muzika je bila dobro organizovana. Prvi kapelnik je bio
eh Vaclav. Muzika je poela 1919. godine. Uee su uzeli: Mehmed
Vajzovi, Sadik Zuki, Simica oki, Ibrahim H. Avdi, Alija H. Alijagi,
Jusuf Bajraktarevi, Aziz Grabonji, Azem Zaimovi, Spasoje Ilini, Ostoja
Ilini, Karlo i Orika pachman, Marko elikovi (pomonik kod Milana
Jankovia), Nikola i Luka Mikanovi (Luka se oenio sa Erletikom, pa je
imao gostionu do hotela), Omer Piri, Marko Ivanovi, Ilija Bato Petrovi,
Vjekoslav Markusi, Meho Ceribai, Meho H. Avdi. Posle Vaclava
kapelnik je bio Valentin Wolf. Bio je vrlo struan. Kod Wolfa sam i ja uio
do vojske 1937. godine. Kad sam se vratio bio je Filip Wendling kapelnik.
Tada se pojavio Dragoslav Risti i sa Wendlingom je vodio muziku, a
nabavljao note iz Bea i Pariza. On je imao i svoj orkestar Bonzo Boys.
974

Svaka manifestacija u gradu je bila uz pratnju ove muzike. Svako ulanjenje,
posebno 1. XII 1932. godine. Atrakcija muzike je bilo buenje ujutro na
urevdan ulicama grada i pozivom na uranak u Brania topolik u Prudu, u
Jahia umi u Prudu ili u Dakia umu u kariu.
Sokolska muzika je uestvovala na vie sletova i bila vrlo cijenjena.
Uestvovala je na koncertu sokolske muzike 18. IX 1938. godine na
Poljoprivrednoj izlobi u Bos. amcu, na paradi u Oraju 26. VI. 1938. i na
sletu u Osijeku 28. i 29. V 1939. godine gdje se takmiilo 36 sokolskih
muzika iz cijele Kraljevine. amaka sokolska muzika je osvojila prvo
mjesto, zahvaljujui kapelniku Wendlingu i Dragoslavu Ristiu ijim se
zalaganjem i upornou muzika ovog drutva dovela do perfekcije. Za
nagradu su predvodile sve sokole ulicama Osijeka i odrali na trgu u Osijeku
koncert. Ova muzika je bila i na sletu u Zagrebu.
lanovi drutva: edo Risti, Demal Bii, Stanko Risti, Nurko
Bii, Dara Tanasi, Saja oki, Mica Kladar, Jelenka Petrovi, Ljuba
Kladar, Milan Markovi, Jovo Ljubii, Lazar Imbronjev, Ljuba Erleti,
Manja Riterman, Vikica (uiteljica), Lazar Petrovi, Marta Kladar, J ovo
Kladar, Stevo Petrovi, Franjo lafajzer, Pero Risti, Radojka Jeli, Krista
Markovi, Emica, Angela Simi, Mioljka Tovirac, J elena Tovirac, Draginja
Mii, Mira Jahi, Nata Simi, Jovan Stanojevi, Esad Alibegovi, Franjo
Blaevi, Franjo Borbeli, Mehmed Vajzovi, Jusuf Repi, Milenko
Kapetanovi, Vlado Jovii, Joco Miunovi, Nedeljko Semizovi, Simeun
Brki, Ljubomir Brki, Vasilije Tomi, Savo Todorovi, Oto Bandl, J ovo
Markovi, edo Stavri, Vojislav Vasi, Duan Grkavac, Ljubo Mii, J akob
traub, Simica oki, Mio Mii, Ibrahim H. Avdi, Zdravko Tovirac,
Borka Mikii, Vuka Jovii, Lepa Stavri, Dara Stavri, Ljuba Stavri,
Mira Stavri, Koviljka Vujani, Borka Simi, Mirko Anti, Milena Mali,
ivan Mali, Kosara Tovirac, Husein-Aga Ceribai, Haso Ceribai, Nikola
Demarik, Andrija Altgajer, Zlata Besednik, Dara Blaevi, Vjekoslav

974
Ibrahim H. Avdi, isto.

425

Markusi, Ilija Gavri, Agan Kuki, Alija Alajbegovi, Drago Borbeli, Atif
Daki, Hasan Zuki, Moric Levi, i mnogi drugi.


Slika br. 44 amaka sokolska muzika 28/29. V 1939. godine u Osijeku.
S lijeva: Slavko Stanojevi, Meho (kroja kod Bonerta-truba), nepoznat, J usuf
Bajraktarevi (franc. rog), Spasoje Ilini (bastruba), Mehmed Kuki (klarinet),
Nikola Stavri (truba), Dragoslav Risti (pikolo), Sulejman Harinovi, Oldrih
pacman (franc. rog), Omer Piri (bastruba), Karlo pacman, Ivica Pepi-Gigel
(truba), Ilija Bato Petrovi (trombon), Filip Wnedling (truba). Donji red-s lijeva:
Alija Hadialijagi (prva truba), Luka Mikanovi (truba), Kosta Vaki (basbubanj),
Ilija Gavri (cimbali), Marko Ivanovi (dobo), Mehmed Ceribai (klarinet).

Vatrogasno drutvo: Dobrovoljno vatrogasno drutvo Bos. amac
osnovano je 1895. godine. Do tada je u BiH bilo svega 19 drutava, a prvo je
osnovano u Travniku 1879. godine. Ove 1895. godine, sem u amcu,
osnovano je drutvo i u Gradacu i Starom Majdanu. Vatrogasci su imali
kola sa mainom za pumpanje vode, crijeva, a u gradu su postojali i
vatrogasni bunari o kojim je ve bilo rijei. Uniforme vatrogasaca su bile
plave boje sa opasaima i kapama, prilikom akcija su nosili srebrenkaste
ljemove, sjekire itd. Sjedite drutva je bilo u garaama dananje optine,
kasnije se u ulici cara Duana na dananjem mjestu pravi vatrogasni dom.
Izgraen je 1936. godine, pa se prilo njegovom osvetanju. Dom je nosio
ime Kraljevi Tomislav koji je bio i pokrovitelj doma. Izaslanik kraljevia
Tomislava Karaorevia pukovnik Mihajlo Vasi, komandant tuzlanskog
vojnog okruga je prisustvovao osvetenju i otvorio ovaj dom. Vatrogasno
drutvo je imalo svoju pleh muziku zvanu Fanfare koju su sainjavale iste
osobe kao i sokolsku sa istim instrumentima. Nakon rasputanja sokolskog
drutva 1941. godine, muzika prelazi u Vatrogasni dom.

426

Uprava drutva: Franc lafajzer, Alija Kuni, Karlo pacman, Vojislav
Vasi, Mustafa Kari (bio komandant 1941) koji su dunost voe
vatrogasaca obavljali u periodu 1895-1941.
lanovi: Franjo lafajzer, Bernard Bradna, Mihalj Bradai, Jefto Ilini,
Ibrahim Pitoljevi, Hasan Fitozovi, Aleksa Anti, Lovra ovi, Franjo
Vrani, Muharem Topagi, J ovo Palenica, Avdo Piri, Nurija
Sulejmanovi, Franjo Kovaevi, Stefan Kiss, Pajo Ili, Hasan osi, Haim
Mei, Karlo i Oldrih pachman, Zvonimir Kuni, Husein Pitoljevi,
Salkan Tiri, Ostoja i Spasoje Ilini, Pero Erleti, Joco Dimitrijevi, Ilija
Antunovi, Ramiz Tihi, Dragoslav Risti, Husein Pitoljevi itd.
1941. godine bio sam komandant vatrogasaca u amcu. Doao mi je
Spasoje Ilini i zamolio da ih primi u vatrogasnu etu. Uzeo sam: Spasoju i
Ostoju Ilinia, Antie, Dragoslava Ristia, Erletie, sve mladie srpske
nacionalnosti. Bio je Ilija Tintor ef vatrogasaca NDH. J ednom mi on u
Zagrebu kae da sam optuen to Srbe uvlaim u vatrogasce. Rekao sam mu
da su ti ljudi i prije bili vatrogasci i da ih ja nisam uvukao.
975


Slika br. 45 Vatrogasno drutvo Bos. amac s lijeva na desno prvi red: Pajo Ili
(stoji), Aleksa Anti, Alija Kuni (predsjednik), Hasan Fitozovi, Ibrahim
Pitoljevi. Drugi red: Franjo Vrani, Karlo pachman, Lovra ovi, Hasan osi,
Haim Mei, Ivo arac. Trei red: Avdo Piri, J ovo Palenica, Muharem
Topagi-Konzul, nepoznat, Nurija Sulejmanovi, nepoznat.


975
Mustafa Kari Graa za Monografiju knjiga II Bos. amac 1974. godine.

427

Lovako drutvo Fazan Bos. amac: osnovano je 1919. godine,
mada se u protokolu istog navodi datum poetka protokola 1. januar 1923.
godine kada su pravila drutva poslata na usvojenje u Sarajevo. Ovo drutvo
je bilo jedno od najbolje organizovanih u ovom dijelu Bosne odmah iza
Brkoga. Postojala je tendencija stalnog uveanja lanstva. Svi lanovi
drutva su prema arhivi bili posjednici puki dvocjevki na teritoriji ispostave
sreza branskog u Bos. amcu, te su bili vlasnici 1-2 kera, mada je bilo
lanova i bez kera. Organizovanog lova bilo je i za vrijeme Austrije. Ovaj
skupi i nobl sport bio je statusni simbol drutvene elite grada. Drutvo, a i
sam lov je osnovano i zapoeto samo zaslugama porodice Riterman i
Filipovi koji su igrali vrlo vanu ulogu. Posavska ravnica je bogata
fazanima, zeevima, srnama, ljukama, divljim patkama, divljim guskama, te
barskim pticama. Mnoge Belije (prijatelji Ritermanovih i Bradne) su dolazli
u lov u Bos. amac.
Drutvo se izdravalo od lanstva, a odravale su se zabave i lovake veeri
na dan sv. Huberta zatitnika lova.
Uprava drutva: Duji Anto predsjednik, kasnije uro Grubni, potom
Mihajlo Tasovac.
Sekretar je bio ph. mr. Stjepan-Stefan Riterman. Blagajnik i zapisniar:
Bernard Bradna, a nakon njegove smrti Mihajlo Mihajlovi. uvari lova:
Joco Dudukovi, Ivo Rajevi (Tiina), Mato Jelki (Balegovac), Luka
Pisarevi pok. Ilije (Pisari), Nikola Babi (Grebnice). uvar lova se morao
zakleti Bogom pred starjeinom sreske ispostave i svjedocima i svime to mu
je najmilije i najsvetije da e svoju dunost obavljati savesno i tano. Za svoj
rad je dobijao mjesenu platu, nosio puku, tamanio tetoine, prijavljivao
krivolovce itd.
Drutvo je svake godine odravalo redovnu skuptinu napr. 22. jula 1923.
godine, 21. juna 1931. godine, 26. avgusta 1934. godine, 21. maja 1935.
godine, 5. aprila 1936. godine, 30. marta 1941godine, a 5. novembra 1935.
godine u 6 sati poslije podne odrana je izvanredna skuptina u malim
prostorijama Grand hotela pod predsjedavanjem Mihajla Tasovca, tajnika
Stjepana Ritermana, revizora Kreimira Filipovia. Drutvo je brinulo o
uzgoju divljai, odravanju lovita, tamanjenju grabljivica (vrana, svraka,
jastrebova, kobaca i sl.), a posebno se bavilo uzgojem fazana i plemenite
divljai. lanovi drutva su dali dobrovoljni prilog za siroad poginulih u
Kaknju. Drutvo je organizovalo teferie, zabave, uranke na urevdan, a
25. novembra 1934. pozvano je itavo lovako drutvo na osveenje
pravoslavne crkve u Bos. amcu.
Svih 35 lanova lovakog drutva je 18. avgusta 1935. godine uzelo uea u
odstranjenju tetoina. O tome je sastavljen zapisnik u kancelariji sreske
ispostave u Bos. amcu, a komisiju su inili sa strane sreskog naelstva: ing.
Jakob Sui sreski umarski referent, Savo Todorovi i Hakija Hasanefendi

428

referenti sreske ispostave, a od strane lovakog drutva Tasovac Mio i dr
Vitold Riterman. Utvrivanje broja odstranjenjih tetoina vrili su Stefan
Riterman, Bernard Bradna od strane lovakog drutva, a od strane sreske
ispostave Bajraktarevi Salih zvaninik-dnevniar.
lanovi drutva: Anto B. Duji (posjednik), Stevan Stefanovi
(trgovac i posjednik), Demal Bii (obrtnik), Bernard Bradna (upravnik
pote i telegrafa u penziji), Mustafa eff. Halilovi (sudija), Petar pl. Filipovi
(posjednik i trgovac), Izidor Fridrih (trgovac), mr. ph. Stjepan-Stefan
Riterman (apotekar), Vjekoslav Markussi (industrijalac), Valerijan Riterman
(posjednik), Valerijan Riterman (apotekar), J ozef Kupetz, Ilija Risti
(trgovac), tefan Bandl (upravnik parobr. stanice), Alirizah Salihovi,
Mustafa Bii, Husein izmi (trgovac), Mihajlo Mihajlovi (ugostitelj),
Duan Simi (bankovni inovnik), ga. Zdenka Riterman (supruga
posjednika), ivan Mali (trgovac), Franjo lafajzer (vl. ribarnice), Dragutin
Bezjak (upravnik poreske uprave), Martin Borbeli (vl. ciglane),
Muharembeg Mahmutbegovi (posjednik i bankovni direktor), uro Grubni
(polj. nadstojnik u penziji), Franjo lafajzer mlai, Ivica A. Duji (dipl.
poljoprivrednik), Vitold Riterman (student medicine), Mihajlo Tasovac
(bankovni inovnik), dr Tadija Odi (advokat), Zdenko Odi (student prava),
Risto Jakovljevi (pekar), Kreimir pl. Filipovi (zakupnik i posjednik),
Ibrahim HadiAlijagi (posjednik i trgovac, Modria), Ahmed H. Salihovi,
Hasan Zuki, Mustafa-Mujo Drljai, Meho Gradaevi (Tuzla), Muhamed
Hadialijagi (trgovac iz Modrie), Predrag Maksimovi (trgovac iz
Modrie), ing. Tomislav upani (ekonom iz Modrie), Aleksandar Varga
(ekonom-Garevac-Modria), Bugarski J ovan (inovnik Banov. uprave
Modria), Marko Pelicari (upravnik Banov. dobra Modria), Osmanbeg
Gradaevi, Omer Vajnert, Fehim Bajraktarevi, Ibrahim Salki, Mihajlo
Kosti (naelnik sreske ispostave iz Bos. amca), J osip Borbeli, Anto Sari,
Nurija H. Salihovi, Rasim Mujakovi, Desanka pl. Filipovi, J elisije
Tovirac (Tiina), Savo Maksimovi Kurijak, te lanovi iz okolnih sela i
gradova. lanice drutva su bile i dvije ene: Zdenka pl. Filipovi-Riterman
i Desanka pl. Filipovi (roena Veovi, ki generala Radomira Veovia).
Obje su izvrsno jahale konje, pucale iz puke, nosile jahae uniforme.
Uestvovale su u organizovanom lovu u Slavoniju u reviru Banov dol. O
ekskluzivnosti tih dogaaja govori i injenica da im se pridruivao i dr Milan
Stojadinovi predsjednik vlade sa suprugom. Ilo se u lov preko rijeke
Bosne, sve do pl. Vuijak.


429


Slika br. 46 lanovi Lovakog udruenja Bos. amac

Muslimansko potporno drutvo Merhamet Bos. amac: Osnovni
cilj ovog drutva je pomaganje siromanih. Posebna aktivnost je usmjerena
oko trokova sahrane u brojnim sluajevima. Sredstva su ostvarivana
ubiranjem lanarine koje je bila minimalna, ali su organizovvane priredbe
povodom vjerskih praznika.Merhamet je imao veoma dobru glumaku
sekciju koja je izvodila vrlo kvalitetne pozorine predstave i komade kao to
su: Dr od Nuia, Zmaj od Bosne od Muradbegovia, Narodni
poslanik od Nuia, Hasanaginica od Milana Ogrizovia, Zulumar od
Svetozara orovia, Boj pod Ozijom od Safvet-bega Baagia i sl. Ostalo
je u sjeanju da je u komadu Zmaj od Bosne prvi puta u izvoenju na
daskama scene u Bos. amcu uzela uee i jedna ena-Muslimanka Sabiha
Kladnjak. Sve do tog vremena enske role su igrali mukarci obueni u ene.
Drutvo su vodili boljestojei graani koji su mogli pomoi drugima kao
napr.: Huseinaga Repi, Hafiz Salih Vajzovi, Muharem eff.
Hadijusufovi, Sulejman Zuki, Huseinaga izmi, Ibrahim Ceribai,
Salko Ceribai, Mehmed Fitozovi, Muharembeg Mahmutbegovi.
Glumaku sekciju su vodili: Mustafa Alibegovi, Ibrahim Subai.
Alibegovi je dao veliki doprinos glumakom radu i po pravilu je glumio
glavne uloge. Sin Devad mu je kasnije bio poznati pozorini i filmski
glumac. Potom je poznato ime Mustafe Kapetanovia zvanog Sia kasnije

430

profesionalnog glumca u Bjelovarskom narodnom pozoritu, te Miralem
ahinpai, Mehmed Vajzovi, Mehmedalija Subai, Husein i J usuf
Ceribai, Hasan Zuki, Mehmedalija Tihi, Jusuf Doljani, J usuf
Hadijusufovi, Mustafa Aulovi, Atif Zuki itd. Sa ovim kadrom poslije
1945. godine osnovano je KUD Mitar Trifunovi-Uo.
Predstave su davane u zgradi Sokolskog doma
Merhamet je takoer jedanput organizovao biciklistiku trku u gradu.
Uestvovao je tadanji dravni prvak u drumskom biciklizmu Dene Erdelji
iz Borova koji je i pobijedio. U trci su sudjelovali sa svojim biciklima:
Sulejman Kladnjak, Ibrahim Kasumovi, Ferid Prci itd
Dva puta su organizovane konjske trke pod pokroviteljstvom Merhameta.
Staza je bila neto dalje od Tiinske uprije (od kompanijskog travnjaka
Odmut) do dananje zgrade MUP-a. J ednom je konj imenom Kurum,
iji je vlasnik bio neki beg iz Tenja, skrenuo sa staze i otiao udesno
vojnikom cestom (nasipom) prema Savi, pa je ostala u narodu izreka
skrenuo kao Kurum. Uesnici su na rukavima nosili trake sa brojevima.
Jedan od njih bio je Ratko Stavri koji je jahao bratovog arapskog
punokrvnog konja imenom Kolin.
Muzike programe, na zabavama uz pjesme i kola, pratili su: J usuf
Ceribai, Mehmed Vajzovi, Esad Zuki, na gitari Jusuf Bajraktarevi, Atif
Daki, Mehmed Kuki, Hasan Zuki, Omer Tiri, Haso Ceribai, na basu
Husein Ceribai.
Pjesme su izvodili: Jusuf Hadijusufovi, Jusuf Bajraktarevi, Meho
Ceribai, Atif Daki, Haso Ceribai itd.

Kulturno prosvjetno drutvo Gajret Pododbor Bos. amac: Prije
osnivanja Gajreta meu Muslimanima muslimanske itaonice (kiraethane)
su imale prilinu tradiciju ili su osnivanje u okviru samog Gajreta. Postoje
podaci da je Gajret u Bos. amcu 1906. godine organizovao neke priredbe,
dok se zna da je u BiH osnovan 1903. godine, moe se pretpostaviti da je
pododbor u amcu osnovan izmeu 1903. i 1906. godine. Inae ovo drutvo
u amcu je bilo neaktivno, ali je moralo postojati poto su neke (malobrojne)
familije imale djecu smjetenu u Gajretovom konviktu (internatu) u
Sarajevu, pa su putem sabiranja sredstava pomagali Gajretu. Nikakva
druga aktivnost nije se osjeala. Izuzev 1928. godine kada je Gajret slavio
25 godina rada. Tada se osjeala ivost i u Bos. amcu, kada su odrani
odbori i druge sveanosti. Na ovoj proslavi su bili pozvani ljudi svih nacija
kojom prilikom su dijeljene prigodne znake povodom jubileja. Na elu
Gajreta prije Prvog svjetskog rata bio je Hasan-aga Hadialibegovi.
Poslije rata Hajrudin uri je za svoje djelo u vezi kola putem Glavnog
odbora Gajreta u Sarajevu, a od povjerenika Gajreta u Bos. amcu dobio
izvjesne podatke, tako saznajemo da je povjerenik Gajreta u Bos. amcu

431

do 1934. godine bio Esad Alibegovi, u periodu 1934-1938. godine bio
Sulejman Tihi, u periodu 1938-1941. godine bio Ibrahim Subai.
lanovi drutva izmeu ostalih su bili: Husein-aga izmi, hafiz Salih
Vajzovi, Alibegovii, Izetbegovii, Ceribaii, Mahmutbegovii, Kladnjak,
Repi, Subai, Tihi, Banjanovi, Alajbegovi, Bii, Jahi, Dervi itd.
U okviru same Gajretove djelatnosti bile su i organizovane Muslimanske
itaonice. Prva itaonica u Bos. amcu osnovana je 1907. godine u okviru
Gajreta. Ta itaonica se spominje u Bosnischer Bote za 1912. godinu.
Ostala su zabiljeene i djela koja su se izvodila u toj itaonici:
Drama Miraska od Edhema Mulabdia, izvoena 1906. godine u Bos.
amcu, recitacija Smrt Mahmut pae od Safvet-bega Baagia izvoena
1906. godine u Bos. amcu, te Braa od Petra Preradovia izvoena 1906.
godine u Bos. amcu.
976

Ta itaonica je obnovila svoj rad odmah poslije Prvog svjetskog rata.
Odobrenje za njeno ponovno otvaranje zatraila je 15. februara 1921. godine
od Zemaljske vlade grupa graana iz Bosanskog amca. Uz zahtjev koji su u
ime Privremenog odbora potpisali Mujaga Repi, Ibrahim Ceribai,
Mustafa Jusufovi i Sulejman Dervi, priloena su i pravila za rad
itaonice.
Kada je od Zemaljske vlade stiglo odobrenje, 18. aprila 1921. godine
odrana je skuptina itaonice, kojoj je prisustvovalo 36 lanova. Za
predsjednika skuptine izabran je Mujaga Repi, za tajnika Mustafa
Jusufovi, a za lanove Sulejman Bii i Ragib Biaki. Skuptini je ispred
Kotarske ispostave prisustvovao Zaim Zuki. Takoer je izabran odbor
itaonice u sastavu:
Predsjednik Mujaga Repi, potpredsjednik Ibrahim-aga Ceribai, sekretar
Mustafa Jusufovi, blagajnik Mustafa Izetbegovi, knjiniar Sulejman
Dervi, prvi odbornik Ibrahim-aga Fodolovi, drugi odbornik efko Prci,
trei Ibrahim Fisovi. lanovi itaonice su bili: Haim Hadiabdi,
Sulejman Tabakovi-iva, Esad Hadialibegovi, Mustafa Hadialibegovi,
Islam Kahrimanovi, hafiz Sulejman Sulejmanovi, Salih Daki, Mehmed
Daki, Arif Daki, Alijaga Izetbegovi, Mustafa Izetbegovi, Izet
Izetbegovi, Ago Sulejmanovi, Sadulah Sulejmanovi, Salkan Mufti, Alija
Fitozovi, Salko Ceribai, Ibrahim Ceribai, Ibrahim Fodolovi, Fehim
Fodolovi, Salih Fodolovi, Sulejman Biaki, Ragib-ef. Biaki, Nurudin
Hadisalihovi, Mehmed Repi, Sulejman Zuki, Mustafa Zuki, Osman
Zuki, Mehmed Zuki Junge, Hasan Vajzovi, hafiz Salih Vajzovi, Husein
Vajzovi, Demal Bii, Salko Harinovi, Muharem-beg Mahmutbegovi,
Hasan Repi, Omer Nali, Smail-aga Hadialijagi, Mehmed Hadialijagi,
Medo Hadiali, Bego Grabanovi, Hasan Hadiabdi, Sulejman
Hadiabdi, Mustafa Jusufovi, Huso Tabakovi, Osman Tabakovi,

976
Muhsin Rizvi, isto.

432

Ibrahim Fisovi, Ibrahim Subai, Smail Kapetanovi, Dedo Ibrali, Alija
Kladnjakovi, Husein Kurbai, Sadik-ef. Sendi, Osman-beg Gradaevi,
Medo Tihi, Mujaga Repi, Sulejman Dervi, Husein Zuki i Hasan-aga
Bii.
977


Dobrotvorna zadruga Srpkinja u Bos. amcu: U asopisu
Bosanska vila iz 1905. godine koji je izlazio u Sarajevu nalazi se natpis o
osnivanju Dobrotvorne zadruge Srpkinja u Bosanskom amcu. Ove godine
osnovae se zadruge u Sarajevu, Mostaru, Bijeljini, Bos. amcu i Donjoj
Tuzli. Osnovna namjena ove organizacije prireivanje javnih predavanja,
sijela i drugih slinih zabava i sastanka u pounoj, moralnoj i prosvjetnoj
namjeri. Naravno i prireivanje javnih izlobi enskih runih radova i
podsticanje radinosti i tedljivosti na domu i drutvu. Ova zadruga je u planu
imala otvaranje dobro ureenog djeijeg obdanita i osnovne enske strune
kole, to je oboje uinjeno od strane ove ustanove. Ova organizacija je
postavila pravila rada ove enske organizacije Zemaljskoj vladi za BiH.
Osnovni moto je bio staranje da siromane Srpkinje dobiju potenu zaradu
za svoje rune radove i da se za to nau kupci. Tako bi se pomoglo
siromanim i oboljelim Srpkinjama da ne dou u situaciju da prose na ulici.
Naglaeno je i to da djelovanje ove zadruge iskljuuje svaki politiki uticaj.
U nacionalnoj biblioteci Srbije u Beogradu nalazi se jedan primjerak tih
Pravila Dobrotvorne zadruge Srpkinja u Bos. amcu 1910. godine
izdava: Dobrotvorna zadruga Srpkinja Bos. amac. Pravila su tampana
na 17 stranica. Ova zadruga je stipendirala srednjokolce, hranila siromane,
a za vrijeme Balkanskih ratova njene lanice su ile rublje za ranjenike.
Novosadski enski svet list Dobrotvornih zadruga Srpkinja u broju od 1.
marta 1906. godine u tekstu enska udruenja u Srba donosi popis svih
drutava: u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, Dalmaciji, u Austriji, u Bosni i
Hercegovini, u Srbiji. U Bosni i Hercegovini ima 11 Dobrotvornih zadruga,
ali nisu jo sve dobile zvanino odobrenje. Odobrene su u Banjaluci, Bos.
Dubici, Bos. Petrovcu, Prijedoru, Bijeljini, a ekaju odobrenja zadruge u
Sarajevu, Mostaru, Bos. amcu, Sanskom Mostu, Dolj. Tuzli i Brkom...
978

Uprava drutva: za vrijeme Austrije na mjestu predsjednice nalazila se J elena
Daki u amcu zvana mama Jeca uvena srpska dobrotvorka, potom je
predsjednica bila Joka Mii (u amcu zvana Anani), dok je njena
potpredsjednica bila Ana Stavri, potom je dugo godina Ana Stavri bila
potpredsjednica sve do 1941. godine kada se ovo drutvo i gasi. Sekretar

977
Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo. ZVS 215-18/93/29. Esad Tihi, isto.
978
Gordana Stojakovi Diskursne osobine privatne prepiske o knjizi Srpkinja, njezin ivot
i rad, njezin kulturni razvitak i njezina narodna umjetnost do danas (1909-1924),
specijalistiki rad, Novi Sad 2005. godine. Univerzitet u Novom Sadu.

433

drutva kao i u mnogim drugim mjestima je obino bilo muko lice, u amcu
je tu funkciju obavljao Lazar Imbronjev, uitelj.
lanice drutva: Jelena Daki, Zorka J . Babi, Zorka Babi roena
Pisarevi, Ana Stavri, Joka Mii-Anani, Jelena Buen, Staka Stefanovi,
Mileva Ljubii, J elenka Imbronjev, Anelka i Danica Risti, Mileva Simi,
Marija Kladar, Natalija Risti, Milica Brki, Nata Toljevi, Sofija
Mihajlovi, Radojka M. Jeli, Milena Petrovi, Sofija Stoji, Zagorka
Stefanovi, Nata, Marta, Mica, Nada Kladar, Saveta, Ljuba, Lepa, Dara i
Mira Stavri, Saja oki, Vinja Jankovi, Ikonija Filipovi, Sofija Petrovi,
Kosara Petrovi, Jula Galiek, Koviljka i Mica Vujani, Zlatka Risti, Zorka
Jovanovi, ga. uri, Desanka Mastilovi, Nada Stavri, Gligorevi
Stefanija, Milica i Smilja Tasovac, Anka Mali, Tomi Danica, J elena
Stanojevi, Ana Brki, Desa Brki,
19. juna 1931. godine ovo udruenje je organizovalo predavanje o kuvanju
kojom prilikom je gostovao gosp. Aleksandar M. Petrovi iz Zemuna, tada
poznati strunjak za kuvarstvo i poslastiarstvo, saradnik mnogih enskih
ilustrovanih asopisa napr.ena i svet. uven u cijeloj zemlji.
Ova zadruga je 7. februara 1932. godine obeala da e o svome troku
napraviti ogradu oko crkve.
Ovo drutvo je 29. 1. 1934. godine upisalo 20. 000 dinara za gradnju nove
crkve. Izjavu su potpisale predsjednica D. Z. SrpkinjaJoka Mii-Anani i
potpredsjednica Ana Stavri.
lanice ove zadruge: Joka Mii, Nata P. Risti, Sofija Mihajlovi, Radojka
M. Jeli, Milena Petrovi i Staka Stefanovi 7. maja 1934. godine su
doekale episkopa Nektarija.
Predsjednica zadruge je 8. 11. 1934. godine predloila da se na osveenje
crkve zamoli gosp. Kosta Panti, vlasnik hotela, da ustupi hotel za
ukonaenje gostiju. Iste su povodom osveenja crkve spremile ruak.
Odrana je kostimirana zabava ovog udruenja 24. februara 1940. godine u
Stavria kui.
lanice ove zadruge su sudjelovale u prireivanju zabava sa bifeom.
Organizovale razne kurseve za ene, kuvanje, ivenje tzv. Singerov kurs na
ivaim mainama tipa Singer koje su vodili Vojo Spremo i Mile Markovi.
Ovo dobrotvorno i humanitarno drutvo je bilo jedan od stubova drutvenog
ivota grada. Drutvo su finansirale same lanice uglavnom sve ugledne
dame i njihovi bogati muevi. Sve ove ene su imale razvijenu ljudsku,
moralnu i duhovnu svijest to su na djelu i pokazivale, te bile dostojan
primjer srpske graanske populacije naega grada.



434



Slika br. 47 Dobrotvorna zadruga Srpkinja u Bos. amcu s poetka XX vijeka.
S desna na lijevo-sjede: Ana Stavri, Joka Mii-Anani, Jelena Daki, Zorka J .
Babi, nepoznata.
Stoje: Staka Stefanovi, Mileva Ljubui, nepoznat, Zorka Pisarevi, Jelena Buen.



Slika br. 48 Polaznice Singerovog kursa u Bos. amcu.


435


Slika br. 49 Razlednica Bos. amca iz 1908. god. tampana u Beu.



Slika br. 50 Dobrotvorna zadruga Srpkinja u Bos. amcu u prvoj polovini
dvadesetih godina XX vijeka. S lijeva na desno-sjede: Ana Stavri, Joka Mii-
Anani, Nata Toljevi, nepoznata, Marija Kladar. Stoje: J elena Imbronjev,
nepoznata, Natalija Risti, Sofija Mihajlovi, Lazar Imbronjev, Staka Stefanovi,
Sofija Stoji, Zagorka Stefanovi.

436

Srpsko kulturno i prosvjetno drutvo Prosvjeta pododbor Bos.
amac: U amcu je ovo drutvo bilo vrlo aktivno.Prosvjeta je u gradu
imala svoju zgradu na sprat do zgrade stare samoposluge u glavnoj ulici.
Ovu zgradu je zidao Simo Daki. Takoer je ovo drutvo imalo i nekoliko
kua u svom vlasnitvu koje je izdavalo pod kiriju i ubiralo prihode. Za
vrijeme NDH, Prosvetina nepokretna imovina je prenesena na NDH, to je
bio sluaj i sa zgradom u Bos. amcu.
U spisku legatora Prosvjete 1902-1941. godine na 16 mjestu se nalazi ime
Sime Dakia, trgovca iz Bosanskog amca sa suprugom J elenom to je
upisano na mermernoj ploi u auli Prosvjetinog doma u Sarajevu
otkrivenoj 1927. godine povodom 25-godinjice drutva. On je ostavio 1921.
godine ovom drutvu veliki legat koji su inile dvije kue u vrijednosti od
250. 000 dinara. Na dan 6. aprila 1941. godine, po procjeni nekretnina od 23.
juna 1940. godine, te kue su procijenjene u Bos. amcu: 1. jednospratna
kua u glavnoj ulici br. 16 na 100. 000 dinara, 2. prizemna kua od slabog
materijala u Crkvenoj ulici br. 6 na 30. 000 dinara. 1945. godine te dvije
zgrade su najmanje 40% bile oteene ili ruinirane. One su bile i predmet
(izmeu ostale Prosvjetine imovine) primopredaje izmeu Prosvjete i
Saveza KPDBiH 6. maja 1949. godine kada je ugaena Prosvjeta.
Prosvjeta se svome legatoru oduila objavom Prosvjetine itulje u
asopisu Prosvjeta 1921, XI 9, str. 12. gdje su navedena imena velikih
dobrotvora, a istom asopisu za 1923. godinu je objavljena kraa biografija
istog.
Jedna od osnovnih djelatnosti Prosvjete bilo je stipendiranje uenika, pa je
tako u kolskoj 1902/03. godini stipendiju dobio Staji Jovo iz Bosanskog
amca koji je pohaao Gimnaziju u Sarajevu. Potom Soraji Milka iz
Mostara koja je pohaala Preparandiju u Karlovcu. Imenovana je postala
srpska uiteljica i udata za amanina Anelka Ruia trgovca. Umrla je i
sahranjena u amcu. Radi se o prvim stipendistima koje je srpski narod
preko Prosvjete kolovao.
U amcu je ovo drutvo imalo svoju knjinicu i itaonicu. Slavilo je jubileje,
odravalo Svetosavske akademije, predavanja, izlobe, zabave, kino
projekcije i sl.
Povjerenik Prosvjete bio je uitelj Aim Jovanovim, a potom 1934.
trgovac Vojislav Vasi.
lanstvo: dr. Ljubomir Todorovi, Jovo Ljubii i supruga, Simo
Daki i supruga, Too Stavri i supruga sa djecom, oro Jovanovi,
Ljubomir Brki i supruga, Pero Risti i supruga, Nikola Simi sa suprugom i
djecom, Stanojevi Jovan i supruga, ivan Mali i supruga, Milan Jankovi i
supruga, Risti Ilija i supruga sa djecom, Risto i Joka Mii-Anani,
Anelko Rui, J ovan Radivojevi, Mile Markovi, Vojislav Vasi, Duan
Grkavac, Stevan Stefanovi i supruga sa djecom, porodice Vujani,

437

Dimitrijevi, Filipovi-Nika, Kladar, Petrovii, Tasovac, oki,
Mihajlovi, Stoji, itd.
Drutvo je organizovalo i uspjele zabave i za pravoslavnu novu godinu iz
toga vremene sauvan je i jedan plakat koji se odnosi na zabavu u
Sokolskom domu u noi sa 13-14. januar sa programom:
- Pozdravni govor Mirko Mikuli, svetenik iz Novog Grada.
- Isidor Baji, Anellija vodu lila, pjeva mjeoviti hor, dirigent dr Ljubo
Todorovi
- Emil Stolc, Tajmsti srdce, (uveritira), orkestar fanfara
- Mia na zanatu, aljivi monolog, Radojica Stranjaevi
- andriljivi mu ili koja je dobra ena od Jovana Sterije Popovia, izvode
debitanti iz redova bosanskoamake omladine
- Svira odlina srbijanska muzika sa cimbalom Paje A. Vasiljevia, uvenog
sevdalije
- Veselje do zore. Dobrovoljni prilozi za izdravanje siromanih uenika iz
Bosanskog amca primaju se sa zahvalnou. Priloge sakuplja Vojislav
Vasi, trgovac iz Bosanskog amca. Samo pozvani imaju pristup na zabavu.
U Bos. amcu osnovano je Srpsko kulturno drutvo Prosvjeta
Bos. amac 30. novembra.
Ovih dana je u Bos. amcu osnovano Srpsko kulturno drutvo
Prosvjeta. Na istoj osnivakoj skuptini izabran je i prvi odbor
Prosvjete za Bos. amac. Ovaj odbor e vriti dunost i Sreskog
inicijativnog odbora za cijeli srez, dok se ne formira vie mjesnih odbora,
kada e se moi osnovati i sreski odbor.
979

amani e uzeti uea i u poslijednjim danima Prosvjete na nivou
drave. Na godinjoj skuptini ovog drutva 15. i 16. septembra 1946.
godine u Sarajevu Cvijetin Mijatovi je govorio u ime Partije, koji je u svom
govoru strpao pravoslavnu crkvu i svetenstvo pod pojam mranjatva.
Svetenik Svetozar Lazarevi iz Bos. amca usudio se da mu replicira, pa je
rekao i ovo: Svi Vi znate iz prolosti da je glavna snaga Prosvjete leala u
narodu, na narodnom uiteljstvu i narodnom svetenstvu. Navodio je
podatke o stradanju pravoslavnog svetenstva u Prvom i Drugom svjetskom
ratu i o ulozi crkve kroz istoriju. Zbog ove replike on je bio izloen otroj
kritici Ljube Babia, lana Glavnog odbora Prosvjete.
Slino je proao i dr Teodor Ili, porijeklom iz sela Batkue. On, kao
nacionalni borac, istaknuti ljekar i humanista, pripadnik Mlade Bosne je 6.
maja 1949. godine bio jedan od trolanog predsjednitva Prosvjete kada je
potpisan akt o primopredaji Prosvetine imovine Savezu kulturno-
umjetnikih drutava NRBiH.
980


979
Front slobode god. III Tuzla. br. 41. 1. 12. 1945. godine.
980
Za dio oProsvjeti koritena je literatura: ANiU Rep. Srpske, Monografije, knjiga II,
odjeljenje drutevnih nauka, knjiga V. Dr Boidar Madar Prosvjeta srpsko prosvjetno I

438




Slika br. 51 Zabava u noi 13. na 14. januar 1939. godine gde se vidi oro
Krstanovi (sjedi) u drutvu lanova amake omladine koja je izvodila pozorini
komad. Mogu se prepoznati: Mara Ilini, Bosa Mlinarevi, Karlo i Oldrih
pachman, Radojica Stranjaevi itd.

Hrvatsko kulturno-prosvjetno drutvo Napredak pododbor Bos.
amac: Meu lanovima hrvatskog naroda ovo drutvo je inilo osnovu
kulturnog i humanog ivota grada. Pododbor u Bos. amcu osnovan je 19.
11. 1905. godine. Drutvo se bavilo pomaganjem siromanih aka da se
koluju, zavre zanate i trgovinu. Bavilo se i humanitarnim radom a imalo je
i bogat zabavni program. kolske 1915. godine Napredak ima svoje egrte
na podruju Slavonije kod svojih majstora i to u Brodu: Pavu Branjia iz
Pruda (Bos. amac) kefarski naunik, u akovu: Blaa Matuzovia iz Bos.
amca, knjigovekog naunika.
981

lanovi (izmeu ostalih): Josip estan, Mato Blaevi, Nikola Kovaevi,
Nikola Buratovi (koji su najvie radili na kulturnom polju), Anto Dui i
supruga Alma, Ivan i Nikola Duji, J ozo Sui, Vjekoslav Markussi, Franjo i
Drago Borbeli, dr Tadija Odi, Karlo pachman sa sinovima, Mato Miki,
Franjo Pandurevi, Stjepan Pavi, Franc i Franjo lafajzer, Grga i Anka
Martinovi, Anto Ivezi, Franjo Blaevi, Mihalj Bradai, Mijo i Hermina

kulturno drutvo 1902-1949. Banja Luka-S. Sarajevo 2001. godine. te Dr Vojislav
MaksimoviBibliografija drutvaProsvjeta 1902-2002. Izdava:Prosvjeta Srpsko
Sarajevo 2002. godine.
981
Zdravko Dizdar Napredak-osnivanje i rad Napredkove organizacije na podruju
Slavonije od 1902. do 1946. godine , sijean 2003. godine.

439

Vuo, Oto Bandl, Anto andrk, fra Nikola Mlaki, Regina Kameek, Marko
Kiki, Josip Vinko Lozi, Marko Ivanovi, braa Russ, Putii, Radii,
Vranii, Babii, Dujmuii, Lederi, Galii itd. Drutvo je organizovalo
razne akademije, priredbe a za vrijeme Kraljevine organizovalo je i
maskembale i natjecanja za najbolju masku.
Za vrijeme Banovine Hrvatske, na zabavi u Sokolskom domu 1940. godine
odran je izbor za Miss Bos. amca i izabrana je Miss Ankica Leder iz Bos.
amca.

Hrvatsko-Muslimansko drutvo Narodna uzdanica: Postojalo je
od 1923. godine. Pododbor u Bos. amcu je bio neaktivan. Tek 1941. godine
povjerenik ovog drutva postao je Ibrahim Subai iz Bos. amca.

Srpsko pjevako drutvo Gusle: Osnovano je za vrijeme Austrije
jer se spominje u Bosnischer Bote za 1912. godinu. Zabranjeno je 1914.
godine, jer je razvijalo nacionalnu misao. Horovoa je bio Jovan
Radivojevi, uitelj. On je obnovio rad drutva i poslije Prvog svjetskog rata
i tada je brojalo oko 50 aktivnih lanova. Postojala je i Srpska glumaka
sekcija i Srpsko tamburako drutvo. Drutvo je kasnije vodio uitelj
Imbronjev. Kako je Milan Jovii lijepo pjevao u crkvi i u tom drutvu je bio
odlian pjeva. Ilo se u Modriu, davale su se predstave, drame i sl. U
okviru drutva bila je i muzika koju su zvali fanfare, gdje su mukarci
svirali. Zgrada Gusle je bila poslije hotela Grand do Ristia kue u
glavnoj ulici.

Srpsko potporno drutvo Privrednik pododbor Bos. amac:
Bavilo se stipendiranjem mladih i to uglavnom siromanih mladia sa sela i
niih gradskih slojeva. Mladii su slati u kolu, te na rad kod pojedinih
trgovaca po cijeloj zemlji koji su bili lanovi ovog drutva. Izdavali su i svoj
kalendar Privrednik. lanovi su bili mahom trgovci, trgovaki pomonici,
zanatlije i egrti.
Povjerenik Privrednika bio je u amcu Vaso Kondi i uputio je Nikoli
(Vase) Duana (1889) iz Bos. amca na zanat karucara u Sombor. Takoer
je Kondi uz svog ortaka trgovca Ljubiia primao trgovake pomonike na
zanat.

Udruenje ratnih vojnih invalida Prvog svjetskog rata u Bos.
amcu: Prostorije drutva u zgradi Omera Nalia tzv. Bosanske kafane.
Uprava: Nezirovi Dervi predsjednik, Anto Jeleevi sekretar. Udruenje se
brinulo o zaititi i pravima ratnih vojnih invalida. Svi su imali pravo na
invalidnine koje su redovno isplaivane bez obzira na kojoj strani se neko
borio.

440



U Bos. amcu su postojala, za vrijeme Austrije, dva drutva o kojima treba
rei par rijei.
Vojniko drueljubivo i potporno drutvo 55. I. Bosnisch-
hercegovinisches Militarveteranen-Korps F. Z. M Joseph Philippovi
Freiherr von Philippberg. Grundungsj. 1896. (godina osnivanja)-
11. Kompagnien in Bosn. amac, 51 Mann, kommand. Schlafhauser Franz.
982

Hrvatsko tamburako i pjevako drutvo Dobor u Bos. amcu:
Sjedite drutva je bilo u radnji uara Grge i Anke Martinovi u glavnoj
ulici. Osnovano je za vrijeme Austrije. Imalo je svoj orkestar, pjevaku
sekciju, a takoer i ve pominjanu biblioteku i itaonicu. Iako je imalo
prefiks nacionalnog drutva lanovi su bili pripadnici svih nacija.
lanovi (izmeu ostalih): Milan Kovai, Anka Sui ro. Ivandi (svirala
gitaru), Franjo Blaevi, Mato Blaevi, Milica i Nata Kladar, Milica
Tasovac, Borka Simi, Hermina Bandl-Vuo, Zlata Mizrahim, Regina
Blaevi, Efika Bradai, Anto Naki, Karolina Riterman, Vjekoslav
Markusi, Salika Pijade, Franjo lafajzer, Milan Jovii, arko Dimitrijevi,
Savo Stavri, Luka Guali, Anto Ivezi, Anto Duji, Jozo Sui, Nikola
Buratovi, Marko Puti, Ivica Pepi-Gigel, Nikola Kovaevi, Mijo Mikula
itd.
Udruenje trgovaca za podruje ispostave sreza branskog u Bos.
amcu: Ovo udruenje je osnovano da bi poboljalo i unaprijedilo ivot i rad
trgovaca, pomonika i egrta. U udruenju su se registrovali svi trgovci i svi
pomonici sa egrtima. Uprava: predsjednik Ljubomir Brki, zamjenik:
Husein izmi, sekretar: Antonije Galiek. U udruenju se vrila prijava
radnika u radne knjiice i evidencija staa. Prostorije udruenja u kui gdje
dr Obrad Mastilovi imao advokaturu tj. u Seletovoj kui.

etniko udruenje Petar Mrkonji Bos. amac: osnovano tokom
Kraljevine. Predsjednik, trgovac Vaso Gligorevi.

Crveni krst Bos. amac: lanovi su bili uglavnom aci i lanice
Dobrotvorne zadruge Srpkinja. Prilozi su skupljani u dobrotvorne svrhe.
Preko Crvenog krsta otvorena je kolska kuhinja 1927. godine. Poslije 1930.
godine osnovan je Podmladak Crvenog krsta koji se omasovio uz pomo
graana.


982
Bosnischer Bote 1914. i 1916. godina.

441



Slika br. 52 Trg u Bos. amcu 1910. godine.

Zanatlijsko udruenje Bos. amac: Prva skuptina Zanatlijskog
udruenja odrana je 11. jula 1920. godine. Cilj mu je bilo da brine o
kulturnom, moralnom i materijalnom napretku zanatlija, o obrazovanju i
predavanjima za mlade zanatlije. Pomaganju siromanih zanatlija i pomo za
pogrebne trokove, da ih obavjesti o kreditima. Ubirana je mjesena
lanarina, primani su dobrovoljni prilozi i organizovane su zabave i
sveanosti. lanstvo je bilo poasno, dobrotvori, osnivai i redovni lanovi.
Izabran je Upravni odbor u kojeg su birani predsjednik, potpredsjednik,
djelovoa, blagajnik i do 7 odbornika.
Postojala je i zgrada Zanatske zadruge Bos. amac (tako se zvanino zvala),
koja je napravljena 1930. godine dobrovoljnim prilozima u glavnoj ulici
(nekada zgrada Auto-moto drutva).
Na skuptini, odranoj 11. jula 1920. godine, izabrani su za predsjednik
Mihajlo Mihajlovi, pekar, za potpredsjednika Mato Blaevi, brico, za
tajnika Branko Stoji, kolaar, za blagajnika Hubert Rajhenauer, brico,
lanovi Joco Gavri, ivan Radi, opanar, Stefan Krasnik, stolar, Franjo
lafajzer, ribar, Franjo Andres, moler. Za lanove Nadzornog odbora
izabrani su oro Mikii, stolar i Muharem Bajraktarevi, mesar.
983

U proljee 1936. godine Mihajlo Mihajlovi, pekar iz Bosanskog amca, bio
je izabran za vijenika Zanatske komore u Sarajevu za izborni okrug koji su
inili srezovi: Bijeljinski, Branski, Jadranski i Raevski.
984


983
Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo, ZVS 218-18-108/4. Esad Tihi, navedeno djelo.
984
Narodno jedinstvo od 21. marta 1936. godine.

442

Kasnije upravu drutva ine: predsjednik Jefto Ilini, zajmenik Hubert
Rajhenauer, sekretar: Hasan Zuki, knjigovoa: Mihajlo Mihajlovi, pa
Mitar Trifunovi-Uo.
Za vrijeme NDH naziv drutva je: Obrtna komora Posavje za kotar Bos.
amac, povjerenitvo upsko ispostave Vel. upe. Predsjednik: Muharem
Omeranovi, sekretar: Mato Blaevi.
lanovi (izmeu ostalih): Hubert Rajhenauer, amil Dervi, Karlo
pachman, Franjo Tamako, Luka Guali, Ivan Bonert, Branko Stoji,
Franjo Vrani, Ilija Nikoli, Mehmed Arapovi, Jusufa Bajraktarevia otac
(mesar), itd.

Drutvo prijatelja knjievnosti:
U maloj dosta primitivnoj sredini razdiranoj pored toga vjerskom
podvojenou, ljudi su se odvajali i pri posjeti pojedinim kafanama i
gostionicama, da bi se bar koliko-toliko pariralo ovim pojavama i da bi
omladinu bar donekle sauvali od njih, nekoliko naprednih ljudi (Ratko
Filipovi, Mustafa Alibegovi, Mato Blaevi itd.) osnovalo je Drutvo
prijatelja knjievnosti. Sjedite drutva bilo je u starom Zanatskom domu,
drutvo je bilo po svim tadanjim propisima registrovano. Ono je imalo svoj
odbor i svoje prostorije u kojima su subotom uvee prireivane veoma
posjeene literarne veeri.
U odbor ovog drutva bili su zastupljeni Srbi, Hrvati i Muslimani. Na
literarnim veerima koje su bile organizovane u okviru ovog drutva, itana
su napredna djela knjievnika svih naroda.
Interesovanje izvjesnog broja graana za rad ovog drutva bilo je dokaz da je
ovo drutvo bilo zaista potrebno tadanjem malom amcu u kome nije bilo
ni javne biblioteke ni itaonice ni bilo ta slino. to je najvanije pokretai
ovog drutva uspjeli su da u svoje prostorije dovedi ljude koji vie nisu bili
voljni da posjeuju tadanji Sokolski dom, jer je kao to je poznato zajedno
sa Sokolskim drutvom mnogo izgubio na svom ugledu poslije proglaenja
estojanuarske diktature koja je od pomenutog drutva stvorila izrazito
reimsku organizaciju. I na kraju treba pomenuti da je ovo drutvo uivalo
duboke simpatije tadanjeg Zanatlijskog udruenja u amcu i njegovih
zanatlija koji su ovom drutvu pruili gostoprimstvo. Naporedo sa tom
aktivnou u to vrijeme bilo je pokuaja da se u amcu osnuje J avna
biblioteka jer se za njom osjeala velika potreba.
Naalost snage koje su pokretale ovu ideju bile su nedovoljne da ovu
zamisao sprovedu u djelo.
J ednom prilikom u prostorijama toga drutva bilo je organizovano
predavanje od poljoprivredi u SSSR-u. Ovo predavanje je odrano pod
drugom temom. U pozivima je bilo naznaeno da e ininjer agronomije N.
N kao predstavnik Zorke iz apca odrati predavanje o upotrebi vjetakih

443

ubriva. Predavanju je prisustvovao vei broj poljoprivednika iz Tiine,
Crkvine, Pisara i Pruda. Ovo predavanje je odrao jedan student agronomije
koji je bio rodom iz Pirota, a uz pomo Save Todorovia. J ednom drugom
prilikom ing, Vasilije Todorovi, koji je dugo vremena ivio u Pragu, odrao
je uspjelo predavanje o Masariku i demokratiji u ehoslovakoj. J edne
zimske veeri bilo je organizovano vee Filipa Vinjia sa vrlo uspjelim
programom za vrijeme koje je izveden recital poznate Vinjieve pjesme
Buna na dahije. Potom jedne veeri predavanje posveeno hrvatskom
narodnom preporodu i jo neka predavanja kao to je vee posveeno
pjesmama ure Jakia, kada je pored recitacija odigran i scenski prikaz u
kome su uestvovali Mato Blaevi, Ratko Filipovi, Dara Dragievi.
lanovi pored pomenutih su bili i: Savo Todorovi, Mehmed Hadrovi,
Borivoje Knei, Husein Ceribai, Jefto Ilini, Mehmedalija Tihi itd.
985

Za vrijeme NDH vlasti:
Ustaa-hrvatski pokret Bos. amac tabor ustake mladei: Ovo
drutvo se bavilo raspirivanjem mrnje prema J evrejima, Ciganima i Srbima.
Izdalo je i jednu publikaciju idovi i komunizam. Pored ovog drutva
postojala je i Ustaka uzdanica iji su lanovi bila djeca iz osnovne kole,
potom Ustaka mlade koju su inili mladii i djevojke. Ukljuenje u ova
drutva je bilo prisilno.

Kulturbund nacionalna organizacija njemake nacionalne manjine-
pododbor Bos. amac:
U amcu je ivjeo prilian broj Nijemaca koji su se organizovali u
ovo drutvo.
Ovo drutvo je zauzelo 1941. godine bivu trgovaku radnju Milana
Jankovia, i osnovalo tzv. Heim- Dom, koji je bio stjecite Nijemaca, ne
samo ove optine, nego i cijele regije. Domaica doma bila je ga. Rag,
supruga sudskog slubenika Ivana Raga.
lanovi: Tomas Manz ortsleiter, Antun i Adam Russ, Ivan Bonert, Franz i
Franjo lafajzer, Otto Bandl, braa Firinger, Vilma Tamako, Milica
Grubni, Ivan Ruich, Tereza Pepi, Nikola Crnolatac, Andrija Altgayer, Filip
Wendling, Hubert Reichenauer, traub, Riterman, J akov Striker, Rudlof
njur, Franjo Pfaf, Franc Cico, Karlo pachman (sin) itd.

Hrvatsko-Muslimansko kulturno drutvo Zmaj od Bosne u Bos.
amcu: Drutvo je osnovano 1941. godine. U nekim izvorima se spominje
kao Muslimansko kulturno drutvo Zmaj od Bosne. Prostorije drutva su
se nalazile u zgradi Vase Gligorevia preko puta Mekteba, gdje je nekada
bila prodavnica Kristal. Radilo se o dvije prostrane prostorije u kojima su
prireivana sijela, zabave, igranke a tamo se nalazila i sala sa bilijarom.

985
Graa za Monografiju Bos. amac knjiga I Bos. amac 1970. godine.

444

Drutvo je imalo vrlo dobru glumaku sekciju koju je vodio Mustafa
Alibegovi. Te je dalo nekoliko vrlo dobrih predstava kao to su: Zulumari,
Hasanaginica, Unesite mrtvaca i sl. Predsjednik drutva bio je ukrija
Izetbegovi, a ostatak uprave su inili: Ibrahim H. Avdi, Kadija
Mehmedovi, Husein Mufti, Mahmut Halilovi itd. lanovi su bili: Husein
Ceribai, Mehmed Zuki, Avdo Mujezinovi, Ismet Nezirovi, Hasan
Zuki, Esad Zuki, uro Mik, Dara Blaevi, Safet Repi, Mujo
Kapetanovi, Mehmed Ceribai, Atif Zuki, Zehra Bajraktarevi, Sabiha
Kladnjak, Fata H. Beganovi, Husein Bajraktarevi, Atif Daki, Miralem
ahinpai, Esad Tihi, Dragan Risti, Spasoje i Ostoja ilini, Milorad
Stojanovi, Abdurahman Hadisalihovi itd.
lanstvo nije bilo na nacionalnoj osnovi i drutvo je postojalo do 1945.
godine. Ovo je potvrda da ova sredina nije bila nacionalistika ni faistika,
nego sredina tolerancije.
Logornik ustake mladei ani je proganjao to drutvo, mnogo puta je
upadao kroz prozor ali se lanovi razbjee. To je bilo jedino drutvo gdje su
dolazili zajedno Muslimani, pravoslavci i Hrvati. Hrvata je bilo par jer je
veina nasilno pokupita u ustaku mlade i ustae. Svi koji su dolazili u to
drutvo na igranke bili su zatieni. Ono je nastalo sa ciljem da se Muslimani
odvoje od ustaa i da omladina ne ide u ustae. Ideju za to su dobili: Ago H.
Salihovi, Ibrahim H. Avdi, Mehmed Ceribai koji su i formirali drutvo.
Od srpskih omladinaca lanovi su bili: Dragan Risti, Spasoje i Ostoja
Ilini, Milorad Stojanovi (koji je poginuo kao partizan) i drugi.
J ednoga dana u Zmaj od Bosne 1942. godine iz Sarajeva dola su dva
ovjeka i pokuali da u okviru ovog drutva osnuju organizaciju Mladi
Muslimani. im su ostali lanovi saznali o kakvoj je organizaciji rije,
istjerali su ih napolje.
Sauvana je i jedna pozivnica za zabavu ovog drutva koja je odrana u
velikoj sali biveg Sokolskog doma 7.1.1943. godine koja je bila godinja
zabava povodom muslimanske nove 1362. godine. Pri tome je bio i izbor za
Miss 1362. godine, a izabrana je Zehra Bajraktarevi, koja je prikupila
najvie karata

445



Faksimil br. 9. Pozivnica za zabavu drutva Zmaj od Bosne koju je autoru
poklonio Mirza Izetbegovi na emu mu se toplo zahvaljujem.



Faksimil br. 10. Pozivnica za zabavu iz 1936. godine koju je autoru poklonila
J elena Dragi-Kneevi na emu joj toplo zahvaljujem

446

Ostale aktivnosti, dogaaji kulturne prirode i posjete:
- Pored bioskopa, posjete cirkusa i pehlivana, vaera, putujuih
pozorita bilo je i dolaska Kozaka.
Poslije Oktobarske revolucije J ugoslavija je primila mnoge izbjeglice i to
ruske emigrante koje je narod zvao belogardejci. Oni su njegovali stare
kozake obiaje (jahanje, maevanje, skokove i akrobacije sa i na konjima i
sl.). U Bos. amac su dolazili najvie na jedan dan. Obueni u uniforme sa
bijelim ubarama, crnim izmama, opasani sabljama, pitoljima i sa dobrim
konjima. Imali su nekoliko lokacija za svoje predstave. Kod stare klaonice
na Savi, kod Simia kue na Bosni tzv. meraji, a potom i na Dugi.
Prireivane su trke konja, a Kozaci su ak igrali i fudbal sa lokalnim
timom. Po gradu je telal vikao Doli Kozaci na jedan dan. Publika je bila
oduevljena. Upotreba oruja i sablji je bila bezopasna.
U amcu je odrana Poljoprivredna izloba 18. septembra 1938.
godine na kojoj su svirale Sokolske muzike, a meu kojima i amaka.
Bos. amac je 21. oktobra 1927. godine posjetio svjetski putnik i
dopisnik lista Balkan, odlikovan ordenom sv. Groba Milorad Rajevi koji
je proputovao itav svijet i imao susrete sa mnogim poznatim ljudima toga
doba. Objavio je nekoliko knjiga o svojim putovanjima, a tada je promovisao
svoju knjigu Put oko svijeta- Iz arke Afrike.
U amcu je 28. juna 1929. godine bila organizovana plesna kola.
Instruktor je dolazio iz Brkog.




Slika br. 53 Plesna kola. Polaznici (s lijeva na desno): Franjo Borbeli, Mirko
Masli (koji je svojevremeno proglaen za kralja plesa na jednom takmienju na
Terazijama u Beogradu), nepoznata, Vojislav Vasi, Zdravko Tovirac, Marta i Nada
Kladar, nepoznat, nepoznat, nepoznat, Ljuba Stavri, Mirko Vujani, Miljuka
Jahi, Milenko Simi, nepoznat. Sjede: Milena Popovi, nepoznata, Milena Mali,
uitelj plesa, Lepa Stavri, Slava Stanojevi, Dragica Risti (iz Smedereva).

447

Zabave su odravane u organizaciji raznih drutava, vjerskih
institucija, kola i udruenja. Bili su to maskebali, riblje, lovake, vatrogasne
veeri, izbori za Miss, plesovi, igranke, ajanke, privatne zabave, koncerti,
tombole ali i balovi. Mjesta odravanja su bila uglavnom: Sokolski dom,
Zanatlijski dom, hotel Grand, Vatrogasni dom i privatne kue.

Hrvati su imali igranke i zabave kod Andrije Sopeka, kod Petria. Srbi u
Sokolskom domu, Muslimani u Mektebu i Sokolskom domu i itaonicama.
Od vjerskih zabava bile su posjeene Svetosavska akademija i zabava,
Boi, Nova Godina, Vaskrs, Lazareva subota, Materice, Detinjci, Bajram,
Poklade i karnevali, procesije, Vidovdan, Dan oeva, Sretenije i sl.
Od reimskih: Dan ujedinjenja 1. decembra i roendani kralja i
prestolonaslednika.
uvene su bile privatne zabave i koncerti kod Ritermanovih, kod Stavria.
Od pjevaa po gradu su uveni bili: Sulejman Daki, Simica oki, Atif
Daki, Mujo Kapetanovi, Mehmed Ceribai, Zlata Ruic, Arzija Vajzovi,
Milan Jovii itd.
Razne ajanke po kuama ili posjeta plesovima koje je svake sedmice
odravao plesni orkestar Bonzo boys, a osnovao ga je i vodio Dragoslav
Risti. Isti je bio muziki vrlo talentovan i svirao je skoro sve tada poznate
instrumente, to je bila rijetkost. Najmodernije hitove iz Bea i Pariza
nabavljao je Risti, pa su oni svirani na ovim zabavama i igrankama. Svirao
se dez, valceri, tango, fox-trot, lambet-walk, serenade itd. U Sokolskom
domu i u hotelu ulaznica je kotala 1 dinar.


Slika br. 54 Plesni orkestar Bonzo boys snimljen u prostorijama Sokolskog doma 1.
maja 1939. godine. lanovi: (s desna na lijevo): Dragoslav Risti (saksofon), Ivica
Pepi-Gigel (truba), Jusuf Bajraktarevi (gitara), Marko Ivanovi (bubnjevi), Karlo
pachman (sin) (gitara), Ilija Bato Petrovi (bendo), Filip Wendling (harmonika).

448

- Na zabavi enske strune kole u organizaciji Dobrotvorne zadruge
Srpkinja pjevao je roeni amanin, uveni operski pjeva, Svetozar
Pisarevi uz pratnju na klaviru svoje supruge Honze.
- Na privatnim zabavama goste je zabavljala na harmonici Emkica (Emka
Tursunovka) iz Donje Mahale koja je svirala jednu te istu pjesmu.
- Prije Drugog svjetskog rata u Bos. amcu je odran prvi avijatiarski
uzlet. Izveo ga je pilot, akademac Ivan Stani, porijeklom iz sela Hasia na
dravnom avionu.
Na slavu enske strune kole Sretenije 15. februara 1924. godine
izveden je pozorini komad
Siroe. Glavne uloge: Mioljka Tovirac, Sreta Levi, Nata Grkavac.
Prireena je 1925. godine pozorina predstava erga. Glavne uloge:
Mioljka Tovirac (ciganin), J elena Tovirac (ciganin). Sa ovom predstavom se
ilo u Sl. amac uz angaman uiteljica iste kole.
Izveden je 1926. godine pozorini komad Sve, sve ali zanat. Glavne uloge:
Saja oki (pastirica), Radia (koji je radio kod Ljubiia u radnji, uloga
carevia), Branko Stefanovi (Mitar asurdija), J elena Tovirac (seljak Bor),
Mioljka Tovirac (seljak Mrgud), Vojo Vasi, Svetozar Tomi, Duan Tomi,
Sreta Levi, Nata Simi, Angela Jakovljevi, Danica i ostala omladina
amaka. Predstava se odrala u Grand hotelu. Publika amani. Ulaznica
dobrotvorni prilog za kolu. Prodavali se runi radovi, tombola, bife, meze,
peenje. Svaka je majka slala bife, meze, torte. Gosti su kupovali.
U okviru Svetosavskih besjeda izvodile su se aljive igre tako je u
asopisu Bosanska vila od 1897. godine br. 2 ostalo zabiljeeno da je u
Bos. amcu izvedeno 7 taaka i vesela igra Mala Jogunica, slavila kosovska
tradicija, diletantske predstave, pjesme, recitacije, svetosavski bal, komedije,
plesovi, kola (srbijanka, bosansko kolo, kolo do zore, srpska narodna kola),
horovi, aukcije, kostimirani plesovi i balovi u najboljoj graanskoj tradiciji.
Rimokatoliki stanovnici Bos. amca su u vrijeme minulih poklada
priredili zabavu sa dobrotvornom igrankom (tombolom) i to na dan 16.
februara 1890. godine namijenivi ist prihod nabavci najnunijih crkvenih
stvari u upskoj crkvi u selu Tiini. Poto su Katolici amaki vazda svojoj
brai srpsko-pravoslavne i muhamedanske vjeroispovjesti pri takovim
zgodama se svojski odazivali, to nije bilo ni najmanje sumnje da e, ova od
Katolika ureena zabava veoma krasan uspjeh poluiti. Na pokladnu nedelju
16. februara, ve u 7 sati u veer, viae se ivahno kretanje pijacom
Narodnoj gostioni u 8 sati bile su sve prostorije gostione pune odlinog
stanovnitva bos. amakog, a i lijepa kita tovanih prijatelja i prijateljica iz
Slav. amca. Ovoj zabavi je prisustvovalo do 129 osoba. U ovako malenom
mjestancu se tako otmeno, veliko i kitnjastvo drutvo sabralo te je iznenadilo

449

svakoga. Zabava je odrana do 5 satu u jutro. ist prihod, koji se skupio na
zabavi, iznosio je 332 forinte. Svima je zahvalio odbor Bos. amca.
986

Vjenanja- vienije porodice u predratnom amcu odravale su
mnogo tjenju vezu izmeu sebe nego danas. U ono doba svijet je imao vie
smisla za saosjeanje u tuoj alosti i vie raspoloenja kada je bila neka
radost u porodici ili kod prijatelja.
Trgovci su se najee enili iz trgovakih ili inovnikih porodica to je bila
i neka svojevrsna garancija da e ekonomski opstati i da e domainstvo
napredovati. Svadbe su bile raskonije sa koijama, konjima, muzikom,
odravane su po kuama, a kasnije u hotelu. Na svadbu se pozivalo
pozivnicom. One su obino bile ljeti radi dolaska svatova i prostora.
Kumovske veze su bile inspirisane ne samo ekonomskim razlozima nego i
isto ljudskim. Djeci su davana imena iz naroda, pa se u imenu i izboru
kuma trailo rjeenje za ivot djeteta.
uvene su svadbe: Ante Dujia sa Almom v. Sartory, Ahmetbega
Izetbegovia sa Lutvijom Osmanagi po erijetskom zakonu, hafiza Saliha
Vajzovia sa Zekirom Muteveli, Mirka Vujania i Marije, Nevenke Vasi
sa Ugljeom Plaviiem, svadbe kod Stavria, Jelenke Petrovi i Duana
Buena, Ritermanovih i sl. Sveanosti su znale trajati i po 3 dana.
U doba rata i dolaska NDH desila se i jedna neobina svadba. Ustaki
logornik Franjo S. Homa, uitelj, oenio je Maru ivkovi (Srpkinju i sestru
popadije Zore koja je bila udata za popa Svetozara Lazarevia).
J edna od vrlo omiljenih zabava, svih amana, bio je urevdanski uranak
na dan 6. maja (sv. vlm. ore), tada se rano ustajalo uz buenje Sokolske
muzike, pripreme za teferi i odlazak u prirodu, najee u Dakia umu na
prilazu gradu od sela kari.

986
Sarajevski list br. 31 od 14. marta 1890.

450


Slika br. 55 Grupa amana prilikom urevdanskog uranka



Slika br. 56 Grupa amana prilikom urevdanskog uranka.
Na slici se mogu prepoznati: Mioljka Tovirac, Lepa Stavri, Esad Alibegovi, Saja
oki, Hasan Zuki, Simeun Brki, Angela Simi, Vojo Vasi, Nata Simi, J elena
Tovirac, Ljuba Stavri, Franjo Borbeli, oro Krstanovi, Mirko Vujani, Franjo
Blaevi.

451


Slika br. 57. urevdanski uranak 1933. godine. (s lijeva na desno); Milo Petrovi,
Svetozar Risti, Ljubomir Brki, Simica oki, Kosara Petrovi, J elena Tovirac,
Zorka Antoni, Sofija Petrovi, Saveta Stavri, Milica Brki, Joka Mii-Anani,
Milica Tasovac, Slava Stanojevi, Slavko Stanojevi, Simeun Brki, Ivica Pepi,
Franjo Borbeli, Borka Mikii, Nata Grkavac, Radojka Jeli, Draginja Mii, Mio
Mii, Hasan Zuki, Franjo Blaevi, Marko Pisarevi, Spasoje Ilini, J usuf
Bajraktarevi, Alija Hadialijagi i drugi. Djeca (sjede-s desna na lijevo): Predrag
Tasovac, Toa Tasovac, Mira Markovi, arko Rui, Tomislav Vuo, Ilija-Bato
Petrovi, Bato Tomi, J oika Romano itd.

Fudbalski klub Bosanac Bos. amac:
Bos. amac je imao rijetku sreu da je fudbalski klub u naem gradu
osnovan 1919. godine mnogo ranije nego u veim gradovima. To treba
zahvaliti grupi entuzijasta i studenata iz Bea.
Prema sjeanjima Stanka Ristia, koji je bio jedan od svjedoka, te ujedno i
jedan od osnivaa kluba,
koji se tada zvao Sportsko drutvo Bosanac, prvu loptu u na grad donijeli
su braa Antun i Adam Russ vlasnici imanja u Novom Gradu. Oni su 1916.
godine donijeli prvi pravi fudbal i od tada poinje pohod fudbala u Bos.
amcu. Tri godine se nogomet igrao na Dugi i Meraji, neorganizovano i
uz prijekorne poglede sa strane, sumnjiave arije. Ve 1919. godine u
vrijeme ljetnjeg kolskog odmora, bosanskoamaki aci i studenti osnivaju
nogometni klub u gradu i daju mu ime SD Bosanac. Te godine, za
novoosnovani klub, loptu je donio ak novosadske gimnazije Stanko Risti,
kupivi je novcem od prodatih lakovanih cipela, koje mu je prethodno otac
poklonio. U poetku je klub bio sezonskog karaktera, to znai da je

452

egzistirao samo u ljetnjem periodu za vrijeme boravka kolske omladine.
Sve utakmice ugovarane su proizvoljno sa timovima iz susjednih mjesta
prvenstveno Oraje, upanja, Bos. Brod, Brko i akovo i sa svakim
nastupom sve vie i vie bile su posjeene. Nepotrebno je napominjati da su
trokove oko nabavke opreme, kao i sve druge izdatke za upranjavanje
nogometa, snosili sami igrai. SD Bosanac 1926. godine mijenja status,
vre se organizuje i prestaje da bude klub sezonskog karaktera.
Prve ulaznice prodavane su po cijeni od 2-5 din zavisno od popularnosti
protivnika. Broj posjetilaca kretao se u prosjeku oko 500, a kada je igrala
Slavija iz Osijeka na Dugi znalo se okupiti i do 1. 000 gledalaca. Dok je
naprimjer sam grad u to doba brojao 2. 500 stanovnika. Stanko se sjea
nekih utakmica koje predstavljaju najvee domete SD Bosanca kao napr.
Poraz od 3:6 protiv Slavije u Osijeku u kojoj su igrali tadanji
reprezentativci Jugoslavije golman Banevi i half Slavko Lehner. U to
vrijeme u Oraju postojao je klub imir u kojem je igrao tadanji
reprezentativac Aco ivkovi, kasnije igra Konkordije iz Zagreba, a i
sam je nosio nadimak imir. Iako je klub imir iz Oraja u svojim
redovima imao jednog ovakvog igraa u vie navrata bio je pobijeen od SD
Bosanca. Po miljenju Stanka Ristia, najbolji fudbaler bio je Jovo Risti,
brat Stankov, koji je igrao na mjestu halfa i isticao se virtuoznou u
baratanju loptom. Pored njega isticali su se Repi Alija, in. mainstva na
mjestu centra, zatim njegov brat Safet Repi (otac Srebrenka Repia igraa
Crvene Zvijezde) koji je igrao na mjestu polutke, te Mehedalija Subai i
Mahmut Zurapovi. U periodu od 1926. godine pa nadalje javljaju se novi
talenti i ljubimci publike kao to su: slastiar Mustafica, Huso Ceribai,
braa Salihovi, Daki Fehim, Demal Bii i jedan od najboljih, inae
Slavonac Braco urevi (Stjepan Braco urevi, nap. aut.). Te 1926.
godine Stanko Risti, jedan od osnivaa SD Bosanca, prestao je da se
aktivno bavi fudbalom.
987

Iz jednog pisma Franje Blaevia datiranog 1959. godine upuenog
pretpostavlja se pok. Mehmedaliji Subaiu saznajemo detalje o poetku
fudbala u amcu. Ova sjeanja objavljujemo u cijelosti, neredigovana, kako
bi se sauvala autentinost dokumenta.
- Moja sjeanja-
Negdje koncem 1918. godine sastalo se malo drutvance u kojem su
se nalazili: Edvard Edo Bradna, Matcel tokamer, Sartori (Ervin i Feliks),
Moric Kabiljo, Stjepan i Valerijan Riterman i neki drugi aci, te Hasan
Repi, Mehmed Vajzovi, Franjo Blaevi i moda jo neki omladinci, za
koje se ne mogu sjetiti i osnovali drutvo pod imenom Omladinska sloga
koje je meu ostalim imalo za svrhu i gajenje nogometa tada u naim

987
Nae teme br. 16. God. II 24. maja 1979. godine lanak Tri kornera elver Augustin
Cago Kolovrat.

453

krajevima nove vrste igre ili porta. (Prvo nogometno drutvo u BiH
osnovano je 1909. godine u Sarajevu). Prostorije drutva nalazile su se u
maloj kuici iza stare apoteke, koje su drutvu besplatno ustupljene. U
nogometnu momad kanje su pristupili: braa Russ (Anton i Adam), Stanko
i Jovo Risti i drugi.
Prva meusobna utakmica izmeu A i B momadi, neka vrsta egzibicije
odrana je 1919. godine na ledini ispred Simia kue na Bosni (kue Duana
Simia). To je poetak nogometnog ivota u Bos. amcu. Kratko vrijeme iza
toga na inicijativu kluba J ugoslovenske omladine rastura se ovo drutvo,
ali se odmah osniva portski klub Bosanac u koji pristupaju i drugi aci
kao:
Mirko Filipovi, Zvonko i Kreo Poji (Paji), Kreo Filipovi, Vitold
Riterman, Mehmed Repi, Rudolf i Ernest Joahinstaler iz ega se sastavlja
prilino dobra momad. Ovu ekipu su jo pojaali: Jovo i Zdravko Daco
Popovi iz Gradaca, J enika Griz (Gris) takoer iz Gradaca, te braa
Maksimovi (oko i Predrag) i jo neki iz Modrie koji su svremena na
vrijeme dolazili na treninge, a po potrebi na svaku utakmicu koje su u to
vrijeme poetka bile prilino rijetke.
Trener momadi bio je Edo Bradna, igra jednog Bekog kluba, koje se
slobodno moe smatrati ocem nogometa u amcu. On je i donio prvu
loptu u Bos. amac. Uprava K Bosanac bila je u to vrijeme ovako
sastavljena: Valerijan Riterman-predsjednik, Mehmed Vajzovi-blagajnik,
Hasan Repi-referent za nogomet, Franjo Blaevi-tajnik i drugi.
Meu ostalim u upravi je bio i Veljko Modi koji je kao komunista bio
zazoran vlastima, a poto se uvijek druio sa lanovima Bosanca postao je
i klub sumnjiv.
Neto pre 1. Maj u klubu je osnovana hazena sekcija, prva u BiH, koja je
dobila crvene dresove i plave suknje. Na 1. Maj je veliko dio lanstva
Bosanca, sa tako uniformisanom hazenom otiao na prvomajski izlet koji
je prireen u Brania topoliku u Prudu.
Na povratku naprijed su ile hazenaice sa glazbom tamburica okiena
zelenilom, a za njima u prilino velikom broju ostali izletnici. Vlast je ve
prije neko na to upozorio i odmah od mosta na Bosni moglo se vidjeti na
kratkim rastojanjima policijske inovnike, andare i finance kako prate
prvomajsku povorku.
J edan sat kasnije pozvani su neki iz uprave kluba u sresku ispostavu, gdje im
je reeno da su ovakve manifestacije zabranjene, da se meu lanovima pa
ak i u samoj upravi nalazi komunista i drugih neprijatelja drave, na koncu
da je i samo ime Bosanac regionalno da podsjea na separatizam, itd.
Zatraeno je da se podnese spisak lanova, a ve sutradan je izdano rijeenje
da klub promijeni ime, da se uklone crvene koulje i da se proiste redovi
lanstva. To se dogaalo mislim 1922. godine posle kongresa u Vukovaru.

454

Pred tim je klub dao praviti, vrlo ukusne lanske znake sa . KB. Bos.
amac, a isto takav znak mnogo uvelian nalazio se i na klupskim
prostorijama. Ove znake smo svi sa ponosom nosili i kada je zatraena
izmjene imena, uprava je da ne bi mjenjala ove znakove, zakljuila da klubu
dade novo ime Borac, te su u tom smislu uinjene izmjene u pravilima. Klub
je ostao isti, uprava ista, znakovi isti, ali se u to vrijeme rodilo novo ime, da
pokrije rad koji onda za vrijeme centralistike Jugoslavije kao takav nije
smjeo postojati.
Tako je postao . K.Borac.
U Brkom maja 1959. godine. Blaevi Franjo.

Promjene imena po prii Stanka Ristia nije bilo, a ni po prii
takoer jednog od igraa Hase Ceribaia koji je igrao u klubu od 1934.
godine do 1943. godine.
Fudbal se igrao spontano po mahalama. Tako su postojali timovi po
mahalama onako kako se grad i dijelio na Gornju, Srednju i Donju Mahalu i
ti timovi su igrali meusobno na Dugi, najvie uspjeha je imala Donja
Mahala, ali najvie igraa Bosanca je i bilo odatle. Igralo se i na Meraji
kod malog mosta prema rijeci Bosni. Dok su pravi igrai dolazili ili odlazili
sa treninga ili utakmica mlai su im nosili dresove, kopake i najvie loptu
kako bi je bar malo utirali. Mlai su znali otii na ensko igralite na
poetku Duge.
D Bosanac iako je bio lan osjekog podsaveza nije igrao prvenstvene
meeve iz razloga materijalne prirode.


Slika br. 58 D Bosanac 1920. godine. S lijeva na desno: Hasan Repi, Mehmed
Repi, Stanko Risti, Valerijan-Pipika Riterman, Sulejman Daki, Mehmed
Vajzovi, edomir Stavri, Sulejman izmi, Mustafa Bii, Kadir Daki, Sadik
Salki-skeledija.

455

Haso Ceribai je svoju prvu utakmicu za pomenuti klub odigrao u
Gradacu 1934. godine. Tom prilikom on je zamijenio povrijeenog Ratka
Stavria koji je kao napredni student zavrio u Jasenovcu. Susret je zavrio
nerijeeno 1:1, a Hasin debi bio je veoma uspjean. Poto je pohaao srednju
kolu u Tuzli, gdje je igrao za tamonji klub Zmaj od Bosne koji je u
nekoliko navrata bio prvak BiH. Negdje pred sam rat oko 1940. godine
Hasinom zaslugom u Bos. amcu je gostovao Zmaj od Bosne i pobijedio
FK Borac sa rezultatom 4:2.
SD Bosanac je ivio samo ljeti preko kolskih ferija i kao takav bio
registrovan u osijekom podsavezu. Osijek je imao nekoliko klubova.
Najpoznatiji je bio reimski klub Slavija koji je vodio glavu rije u
podsavezu. Da bi mogao ostati takav pomagao mu je i D Bosanac s
obzirom da nije prisustvovao skuptini Podsaveza Bosanac je uvijek
unaprijed davao svoj glas za NK Slaviju ovlaujui taj klub da ga zastupa
na skuptini i u Podsavezu. Takva sprega imala je za rezultat osloboenjem
Bosanca obaveze da igra prvenstvene utakmice iz razloga vodoplavnog
terena. Osnovni uzrok ovakvog statusa kluba bio je veoma teak materijalni
poloaj. Klub nije imao sredstava da plaa dabine Podsavezu niti je mogao
da obezbjedi mnoga druga davanja, te se uskoro naao u nezavidnom
poloaju. Prijetio mu je bankrot, odnosno steaj.
Na savjet Podsaveza D Bosanac mijenja ime po prvi put i postaje FK
Borac, a za uzvrat Podsavez izmiruje (bolje rei otpisuje) sve tadanje
nakupljene finansijske obaveze kluba. Po nezvaninim miljenjima iz
Podsaveza naziv kluba izazivao je nepoelje separatistike asocijacije.
Dakle materijalne i statusne tekoe uslovile su promjenu imena. Bilo je to
negdje poetkom 1938. godine. Novo ime klubu FK Borac kumovao je
ininjer mainstva Alija Repi inae jedan od navalnih igraa u klubu.
Poznato je da je ing. Alija Repi bio pristalica progresivnih i naprednih
ideja, aktivista koji je za vrijeme NOB-a saraivao sa partizanima, te je kao
takav tragino zavrio. Prilikom povlaenja iz Sarajeva 1945. godine ubile su
ga ustae.
Haso Ceribai je nastavio da igra povremeno za FK Borac iako je
otiao na studije u Zagreb sve do 1943. godine, te godine odigrao je
poslijednju utakmicu za svoj klub u Bos. amcu protiv tima fabrike obue iz
Brkog. Taj susret zavrio je rezultatom 4:0 za FK Borac. A kada je bio
student u Beogradu i igrao u timu Beogradskog univerziteta, igrao je protiv
tadanje reprezentacije. Doavi u Zagreb, na nagovor Hasana Repia (koji
je u Zagrebu trgovao kao piljar) Haso pristupa NK Trenjevka. Igrajui za
ovaj klub na utakmici protiv Lianina 1942. godine Haso je imao prilike
da se na terenu susretne sa slavnim fudbalerom Bobekom.
Poetkom 1944. godine Haso se pridruuje partizanima i u timu
XVIII hrvatske brigade zavrava svoju fudbalsku karijeru utkamicom protiv

456

ekipe V Kozarske brigade. Uvijek se rado sjeao svoje oprotajne utkamice
(0:0) u osloboenom Prnjavoru. Dresovi saiveni od padobranske svile, a u
mjesto kopaki dva para engl. arapa. U redovima XVIII hrvatske brigade,
iji je komandant bio Franjo Herljevi nalazio se jo jedan igra FK Borca
iz Bos. amca golman Milorad Stojanovi. On je u klubu poeo da igra
negdje poetkom 1938. godine. U fudbalskoj utakmici izmeu dvije brigade,
najbolji na terenu bio je golman Stojanovi koji je svoj tim spasio od poraza.
Na mjestu beka u timu V Kozarake brigade igrao je njen komandant Branko
ipka.
Poslije utkamice komandant XI Krajike divizije urin Predojevi davao je
komandantu XVIII hrvatske brigade F. Herljeviu dva topa u zamjenu za
golmana Milorada Stojanovia. Naalost, prilikom prelaza preko Trebave u
selu Gornja Zeljina te 1944. godine Milorada Stojanovia su zarobili i ubili
etnici.
Stvaranjem NDH i dolaskom ustaa u Bos. amac ponovo pod
pritiskom uprava kluba mora mijenjati ime te uzima prvobitan naziv
Bosanac. Ovo ime klub je zadrao tokom okupacije sve do osloboenja
kada poslijednji put mijenja ime u predratni i dananji naziv Borac.
Zanimljiv istorijski podatak vezan je za dogaaj koji se zbio 1937. godine.
Elektrino svijetlo Bos. amac je dobio 1935. godine, ve 1937. godine
odigrana je prva nona utakmica u gradu, a vjerovatno i prva u BiH.
Inicijativa za organizaciju takvog susreta potekla je od samih igraa. Golman
kluba Geza, inae elektriar, bio je organizator radova, te uz svestranu
pomo svih igraa uspjeno je instalisao osvijetljenje na stadionu Duga.
Pored Geze Grinsbergera, fudbalski zaljubljenici Ratko Stavri i Alija M.
Repi su poveli igrae. Postavljeni su elektrini stubovi, razvueni su i
montirani kablovi i reflektori. Radovi su trajali oko desetak dana. Na
zapadnom dijelu igralita postavljena je uzdignuta tribina od dasaka na kojoj
su bile stolice. Igralite je bilo ograeno konopcima, a obiljeene su linije na
igralitu. Za protivnika je pozvana tada uvena NK Slavija iz Osijeka.
Odigrane su dvije utkamice. U prvoj nonoj utakmici pobijedio je D
Bosanac sa rezultatom 4:0. Najljepi gol postigao je Hasan Ceribai
pogotkom iz kornera. Odbrana koju je vodio Ahmet Jaarevi nije dozvolila
da gosti smanje rezultat. U revan susretu koji se odigrao sutradan pobijedili
su gosti sa rezultatom 3:2.
Za najboljeg igraa svih vremena Haso istie Mustafu Mustafia
zvanog Mustafica naglaavajui njegovu svestranost i pucake kvalitete.
Musafica je bio nenadmaani vezni igra i dobar dio svog fudbalskog vijeka
proveo je u Hajduku u Oraju, igrajui prema potrebi u timu D
Bosanca jer je tada bila normalna praksa da klubovi jedan drugome
pozajmljuju igrae. Za Bosanac su znali igrati i Aco ivkovi igra
beogradskog prvoligaa J ugoslavije, Muzafer Spui iz Modrie, Fadil

457

Halilovi (amako dijete) iz Odaka, golman Bosanca bio je i Hidan
Hidanovi koji je branio i za Zmaja od Bosne.
1937-1938. godine pojavljuje se Selim Zurapovi po mnogima
najbolji igra svih vremena u gradu na uu. Bio je igra vanserijske klase, te
veoma rano postaje ljubimac publike i prava fudbalska legenda. Ipak Haso
Ceribai prednost daje Mustafici smatrajui ga korisnijim. jer njegov
doprinos na svakoj utakmici je jedanko vidljiv i znaajan. Haso priznaje da
je Selim bio u stanju sam rijeiti utakmicu, ali odmah zatim jednu ili dvije
utkamice samo bi statirao na terenu.
988

Jedan od lanova kluba bio je i Mitar Mitrovi (brat narodnog heroja Ratka
Mitrovia, politikog komesara aanskog partizanskog odreda iz aka.
Mitar je bio savjetnik u Saveznoj Privrednoj komori u Beogradu) koji je u
godinama 1935. i 1936. godine bio zaposlen kao agronom na
Poljoprivrednom dobru u Modrii ali i aktivni igra naeg klub


Slika br. 59 D Bosanac 1937. godine. S lijeva na desno-stoje: Geza Grinsberger,
Doljani Jusuf, Ceribai Mustafa, Repi Alija, Markovi Pero, Osman Tihi,
Ceribai Haso i na kraju u svijetlim pantalonama i tamnoj koulji stoji Ratko
Stavri.
ue: David Tot zvani Tuca-moler, Mustafa Mustafi, Stjepan Braco urevi,
Mujo Ibrievi zvani Medo liper.

Mitrovi se sa velikim zadovoljstvom sjea njegovog boravka u Bos.
amcu i mnogih omladinaca iz tadanjeg K Bosanac. Druei se i
putujui sa lanovima i igraima S. D. Bosanac. Okruen njihovom

988
Nae teme br. 17. God. II 26. decembra 1979. godine. lanak Tri kornera elver autor
Avgustin Cago Kolovrat.

458

panjom, ja sam se sa njima tako zbliio te sam jednom prilikom predloio
da bi s obzirom na njihova stremljenja bolje odgovaralo ako bi se ovom
klubu dalo ime Borac, a ja sam tada asocirano mislio na radniki klub
Borac iz mog rodnog mjesta aka.
Kao nekadanji igra i lan ovog kluba, koji je kasnije zaista dobio ime
Borac sjeam se da je Bos. amac bio vrlo aktivan u organizovanju
takmienja, pa i jednog viednevnog turnira. Bos. amac i Borac
organizovali su 1935. 1936. godine fudbalsko takmienje pod reflektorima, a
to je u ono vrijeme predstavljalo veliki uspjeh, ako ne i senzaciju. Samo
nekoliko veih sportskih centara u Jugoslaviji moglo je tih godina da priredi
none utakmice. Ovaj za ono vrijeme krupan tehniki podvig ostvaren je
zahvaljujui dobrovoljnom radu omladine Bos. amca koja je sama sporvela
na igralite elektrinu mreu i sama kopala jame, postavljala bandere,
sporovodila vodove i postavila reflektore. Ja sam u Borcu igrao obino
lijevu polutku, poto sam nju igrao i u aanskom Borcu. Ostali igrai su
meutim odluili da prvog dana turnira igram lijevog beka i da pokrivam
lijevo krilo Slavije-Mesaroa. Nas je to vee lopta bolje sluala ali i mi
smo bili orni u svjeoj ljetnjoj veeri. Svuda smo stizali prije Slavije.
Zahvaljujui ovim okolnostima i naem elanu, mi smo prvog dana
takmienja pobijedili. Igrai Slavije igrali su leernije, a to im se osvetilo.
Drugi dan takmienja Slavija je igrala bolje i pobijedila sa rezultatom 4:2,
pa ipak imajui u vidu oba rezultata Borac je proglaen za pobjedinika.
Mitar se sjea vrlo dobro kako sam kae simpatinog i nadasve dobrog Alije
Repia, zatim Ratka Stavria koji je ovaj klub kao stalni navija ponekad
izvlaio iz teke finansijske situacije. On se sjea utakmice koju je Borac
igrao protiv Jedinstva iz Brkog koja je zavrena pobjedom Borca
rezultatom 1:0. Potom se sjea utakmice u Sl. Poegi koja je odigrana 6. 9.
1936. godine. Na toj utakmici prvobitni rezultat 4:0 u korist Borca
izmjenjen je uskoro podvalom Poeana na 4:4.
989

Taj klub je 1919. godine osnovao Edika Bradna zajedno sa Pipikom
Ritermanom, tu su i Stanko Risti, Mehmed Vajzovi. Edika je studirao u
Beu i donio prvu loptu. Napravio je i tim: Hasan Repi-golman,
Mehmedalija Subai i Mujo Tihi- bekovi, Suljo J asenica (otac Labuda),
Mehmed Repi-centarhalf, Sadik Salki, Medo liper, Mehmed Vajzovi
(Atifa Brice otac) su prvi nogometai. Onda se to mijenja, pa dolaze novi
kao:
Haso Ceribai, Eref izmi 1934/35. godine. Igralo se drugaije nego
danas. U Bosni toga nije bilo. Odak, Modria ni Gradaac nisu znali ta je
to. Nai su bili ulanjeni u Osjeki podsavez. Ili smo u Vinkovce, Brod,

989
Graa za Monografiju Bos. amac, knjiga I 1970. godine.

459

upanju. Bio je u upanji poznati uka Verner. Mi smo bili slabiji, a on
kae Dau vam nekoliko igraa da se odigra utakmica.
990

Kasnije u upravu kluba ulaze: Mile Markovi-predsjednik, Ratko Filipovi,
Ratko Stavri.
Klub se izdravao od prodaje ulaznica. Meutim poto je Duga
otvoren teren, mnogo gledalaca je moglo da gleda utakmicu, a da ne plati
kartu. Vremenom je klub zapao u materijalne tekoe. Par puta je klub
spaavao Ratko Stavri (sin bogatih roditelja) koji je bio strastevni navija
ali i igra. Potom Mile Markovi, koji je bio predsjednik kluba, a i njegov
brat Pero Markovi je igrao u Bosancu. Mile je iz svoje radnje davao
pored sredstava i odjeu igraima (firme Tivar, te kopake).
Sudije na utakmicama su bili: Stjepan Braco urevi, Mehmedalija
Subai, Mahmut Halilovi.
U Modrii se 1921. godine osniva FK Zora i igrao je prvu utakmicu sa
Bosancem iz Bos. amca 1923. godine rezultat je bio 2:2. Poslije modriki
klub mijenja ime u Olimpija. Za njega je u periodu 1932-1936. godina
nastupao i Ceribai Haso, Repi Alija fudbaleri iz amca.
Prvu loptu u Modriu je donio student iz Praga oka Petrovi koji je igrao i
u Bosancu. Iz Modrie za Bosanac je igrao Ratko Terzi, Predrag
Markovi Milanov (poznati proleterski glumac i mu operne dive Zinke
Kunc-Milanov), te Milivoj Kunc.
Duga je bila obina livada. Postojala je i lanarina od 2 din mjeseno. Sva
sredstva su koritena za nabavku opreme. Kasnije su uvedene ulaznice od po
2 din po osobi.
Poslije 1938. godine grupi emigranata koji su pobjegli iz Austrije, a Bos.
amac im je odreen za prisilno boravite nalazilo se i par vanserijskih
fudbalera. Oni su odmah poeli da igraju za Borac. Radi se naime o
porodici Deutsch i to dvojici brae imenom Kurt i Fric. Fric je u Beu bio
golman poznatog bekog prvoligaa Rapida, dok je Kurt bio igra uvenog
bekog kluba Admira. Oni su igrali u Borcu sve do 1941. godine.
Dolaskom ustaa 1941. godine mijenja se i sportski ivot. Ustaki
logornik Franjo Homa pokuava da izoluje iz kluba u prvom redu J evreje:
Gezu Grinsbergera, Kurta i Frica Deutscha, dakle prvo J evreje, pa onda
Srbe: Ratka Terzia, Ratka Stavria i ostale. To mu je uspjelo. On se
nametnuo klubu na elo i kao logornik igrao. Uvlaio je jo neke ljude. To je
bilo jedno kratko vrijeme i kad su ljudi vidjeli o emu se radi, taj sportski
ivot je potpuno zamro.
Ostali su zapameni odreeni rezultati: Sloga Brko i D Bosanac 1919.
godine u amcu 0:3, a u revanu u Brkom 2:2. 1921. godine K Bosanac
i NK Modria 4:1 za Bosanac.Bosanac protiv Olimpije Modria

990
Ibrahim H. Avdi, isto.

460

3:3. Ljeto 1936. godine Bosanc protiv Semberije iz Bijeljine 4:2 za
Bosanac.
Gol amakog Borca je branilo po sjeanju nekoliko igraa: Safet Repi,
Fehim Muratovi, Nurija Bii, Fehim Daki Car
991
, Ahmet Jaarevi,
Hidan Hidanovi, Milorad Stojanovi, Fric Deutsch.
I generacija: Edvard Bradna, Matcel tokamer, Ervin i Feliks
Sartory, Moric Kabiljo, Stjepan i Valerijan Riterman, Hasan Repi Fuksa,
Mehmed Vajzovi, Franjo Blaevi, Anton i Adam Rus, Stanko i J ovo
Risti, edomir Stavri, Mirko Filipovi, Mehmed Repi, Mujo Tihi,
Fehim Daki Car, Sulejman Daki, Sulejman izmi, Zvonko i Kreo
Poji, Kreo Filipovi, Vitold Riterman, Rudolf i Ernest J oahinstaler, J ovo i
Zdravko Popovi (Gradaac), J enika Griz (Gradaac), oko i Predrag
Maksimovi (Modria), Demal Bii, Savo Stavri, ore Petrovi,
Mehmed Repi, Mustafa Bii, Kadir Daki, Sadik Salki-skeledija,
II generacija: Ahmet Jaarevi, Jusuf Doljani (Repi), Rizah
Salihovi, Alija Repi, Osman Tihi, Pero Markovi, Antun Bonert, Medo
Ibrievi-liper, Safet Repi, Geza Grinsberger, David Tot- Tuca-
moler, Stjepan Braco urevi, Mehmedalija Subai, Mahmut Halilovi
ipo, Mustafa Mustafi, ukrija Izetbegovi, Mitar Mitrovi, Borota
(Novi Grad), Simica oki, Ivan Bonert, Sulejman Alajbegovi, Hasan
Ceribai, Husein Ceribai, Mustafa Ceribai,
III generacija: Milorad Stojanovi, Smail Ibrali, Selim Zurapovi,
Juro Radi, Azem Zaimovi, Ratko Stavri, Eref izmi, Halid izmi,
Abdurahman AgoSalihovi, Ago Subai, Fehim Muratovi, Mustafa M.
Repi, Jusuf Bajraktarevi, Alija Hadijalijagi, Nurko Bii, Safet M.
Repi, Ismet Nezirovi, Suad Alagi (Derventa), Braa ivkovi (Oraje,
igrai zagrebakog HAK-a, dravni reprezentatitvci), Alija Repi
(Mehmedov), Haim Prci, Salih Dervi, Muhamed Kladnjak, Ratko Terzi
(Modria), J osip Homa.
Pored navedenih u Monografiji FK Borac amac 1919-1999. spominju se:
Radislav Spasi, Franjo Martinovi, Tunjica Mrkonji, Braco Markusi, Huso
i Osmo Dervi, Sveto Nasti, Sulejman Harinovi, Mujo Muratovi, Nurko
Bii, Mehmed Kuki, Mehmed Avdibegovi, Fuad Alibegovi, Mujo
Begi, Ahmet Bii, Fuad Zahirovi, Mehmed Krpi, Avdo Mujezinovi,
Suljo Mufti, Mihajlo Mito Tovirac (mada je njegovo ime Dimitrije), itd.

Hazena u Bos. amcu: enski rukomet ili hazena 1921. godine je
prenijet u Beograd iz ehoslovake. U sjeanjima Franje Blaevia prva

991
On je na utakmici protiv Brkog odbranio 9 penala.

461

hazena sekcija smatra se da je osnovana odmah 1922. godine
992
u okviru D
Bosanac. Franjo daje i prvi opis dresova enske rukometne ekipe, kao i
njeno uee u proslavi 1. Maja. enski rukomet je imao vie sportskih
uspjeha (druga savezna liga) nego to je to sluaj sa nogometom.
Pipika Riterman je organizovao i osnovao hazenu. On ju je organizovao u
okviru D Bosanca, ve je ranije zapazio neke talentovane djevojke u
enskoj strunoj koli i prije jo u osnovnoj koli, koje bi mogle da igraju
hazenu. Onda je on izabrao momad. Svaku od nas je pitao hoemo li da
igramo hazenu?. Bilo nas je 7.
I generacija: Zdenka Filipovi (krilo), Ljubica Biljan (krilo), Manja
Riterman, J elena Tovirac (half), Zlata Mizrahim (half), Nata Grkavac (bek),
Bela Gojni (golman), kada se ona udala zamijenila ju je Angela Jakovljevi.
Kasnije se prikljuuju: Mioljka Tovirac, Matilda Levi, Vukosava Jovii,
Dara Blaevi (udata za Franju), Betikina Marica, Angela Simi.
Tim su inile: 3 spojke, 2 halfa, 1 bek i 1 golman.
993

Treniralo se na Dugi na enskom igralitu, pored mukog igralita u onoj
umici (sada je tamo novo naselje, nap. aut.). Trener je bio Pipika Riterman.
On je donio prvu loptu za hazenu, bio je predsjednik sekcije i jedno vrijeme
. D. Bosanca u cijelini.
Hazena se finansirala od ulaznica i dobrotvornih priloga. Imale smo dosta
utakmica. Ilo se u Babinu Gredu, Osijek, Vinkovce. U Babinu Gredu se ilo
kolima, u Osijek vozom, ali smo i doekivali goste. Nekad i izmeu sebe
pravimo utakmice radi ulaznica. U poetku hazena je prihvatana sa
rezervom. Stariji pogotovu nisu bili oduevljeni, kao tu se tri u suknjicama,
pa roditelji to ne bi dopustili. Mlai su bili oduevljeni. Pipika se na kritike
nije obazirao. Sauvan je i jedan originalni plakat iz 1926. godine kojim je
najavljivana utkamica u upanji izmeu HK Graniar i K Bosanac
koji glasi:
- HK Graniar prireuje dana 22. kolovoza 1926. godine u pol 5
sati popodne na nogometnom igralitu prvi put hazena utakmicu, igra . K.
Bosanac (Bos. amac) HK Graniar. Umoljava se potovano
graanstvo da ovaj hazena utakmici posvete vie panje jer druina
Bosanca je jedna nesumljivo meu najjaima u naoj dravi.
Ne mogu se sjetiti ko je pobjedio. Kad smi doli na stadion Bosanac nije
imao svoje himne, nego smo se 3 puta pozdravile sa Zdravo, dok su oni imali
svoju himnu i to:
vrsto stoji ko klisura
Kad navali na njeg bura,

992
Potvrdu tome daje i asopis Povijest sporta br. 16. Zagreb, prosinca 1973. godine.
lanak Bogdana Cuvaja pod naslovom: Bosanski amac po duini Hazene 1922-1926.
postaje razvijeno sportsko mjesto.
993
J elena i Mioljka Tovirac, isto.

462

I pri asti i pri boju
Ne mijenjao narav svoju.
Silni, hrabri Graniar.
II generaciju su inile: Micika Mikula (golman), Dragica Blaevi,
Adaleta Zuki, Nureta H. Alijagi, Nada Ivezi, Jelena Dujmui, Milkica
Petrovi, Zahida Kapetanovi, ki Ive Juria-Brke. Trener Zdenka Riterman,
pa Pero Tovirac.
994




Slika br. 60 Hazena . K.Bosanac Bos. amac 1925. godine. S lijeva na desno
stoje: Zdenka Filipovi, Manja Riterman, Ljubica Biljan, Zlata Mizrahim. Sjede:
Nata Grkavac, Angela Jakovljevi, J elena Tovirac.

Ostali sportovi: Kako je amac grad na dvije rijeke najvie su bili
zastupljeni sportovi vezani za vodu. Skoro svi amani su znali plivati i bili
su dobri plivai. Na rijekama nije bilo kupatila, kabina za presvlaenje niti
tueva ali ipak u vrelim danima mnogi su odlazili na rijeke.
Kako se grad dijelo na Gornju, Srednju i Donju Mahalu tako su se i
kupalita dijelila. Ljudi iz Donje Mahale su se kupali na Savi od stare
klaonice, neki i od lepa Agencije rijene plovibe pa sve do dananjeg mosta
na Savi. Njih su zvali abarima. Na keju pa do tikvare lafajzera, su se
kupali arijaneri iz Srednje mahale, a Bosnari ili ljudi iz Gornje Mahale su
se kupali od mosta nizvodno do samog ua Bosne u Savu. Svi amani su

994
J elena i Mioljka Tovirac, isto.

463

poznavali udi ovih rijeka i mjesta gdje se moe kupati i gdje je to vrlo
opasno. Stranci su pak ili bilo gdje u vodu, a nisu ni htjeli da budu u drutvu
drugih kupaa pa su se deavale razne tragine poslijedice. amac je imao
lijepe ljunkovite plae, a postojale su i plae sa prirodnim sitnim pijeskom,
te je amac bio poznat po tim plaama u cijeloj Posavini, a na njih se nekada
slijegao cijeli grad, sem onih kojima su vjerski propisi zabranjivali da se
razgoliuju, uglavnom se tu radi o enama Muslimankama. Ipak su i one ile
na plau u kasnim popodnevinim satima uz djecu i pratnju duebrinika.
Skoro svi amani su preplivavali Savu jednim od naina plivanja koji je
podsjeao na kraul, ali je bio dosta modifikovan pa je zvani savski nain
plivanja. U vodu se skakalo sa keja i splavova. Pred rat su lanovi porodice
Riterman, inae vrstni plivai, napravili skakaonicu na Savi, organizovali su
ak i vaterpolo (u dijelovima rijeke gdje su okuke, pa rijeke ne tee).
Mnogi su imali amce za ribolov, za razonodu. Vozila se i iklja amac sa
jednim veslom i sjeditem pozadi. Oni sa dva vesla, koji su vei bili, su
ribarski.
Prirodno da je sem ronjenja, kupanja i plivanja poelo da se i vesla u
sportskim amcima koji su se zvali sandoline. Njih je imalo samo par
graana i to: Mehmed Vajzovi, Slavko Stanojevi, Lila i Edo Bradna, Eref
izmi, Dragoslav Risti, Haso Ceribai, Medo liper i to je skoro sve.
Mnogi su sa familijama ili na teferie uz rijeke po cijeli dan. Zimi kada
vode nadou i zamrznu i kada se stvori led. Po prii Bosna se ak zamrzne
tako da su ljudi preko nje ili po drva u Prud i donosili ih saonicama, dok se
preko Save moglo vidjeti kako i svadbe sa saonama prelaze. Jednom je ak i
vralica prela po debelom ledu to su koristili mladi radi klizanja. Klizai su
bili na licuge a jedno vrijeme bilo je ak i organizovanog klizanja gdje su to
radili ne samo mladi nego i ozbiljni i ve stariji ljudi. Klizanjem su se bavili
(imali su svoje klizaljke): Nelika Dokal, Mehmed Vajzovi, Zdenka
Filipovi, Salika Pijade, Melita Ungar, Mira Duji, Medo Ibrievi-liper,
Stjepan Riterman, David Tot, Stanko Risti, Dragoslav Risti itd. Klizanje je
znalo biti i na Dugi na ledu koji zaostane poslije odlaska vode. Bilo je
pokuaja da se organizuju utakmice na ledu neto kao pretea dananjeg
hokeja na ledu.
Mnoge kue su imale sanke za djecu, a neke su imale i velike saone koje su
vukli konji.







464

POLITIKI IVOT U BOS. AMCU

Od okupacije pa sve do 1908. godine osnovna dilema je bila ko ima
suverenitet nad BiH. Da li ona pripada sultanu ili Austro-Ugarskoj. BiH je
tokom cijele okupacije bila corpus separatum u okviru Monarhije.
Crkveno kolska optina Bos. amac je 5. 12. 1896. godine zajedno sa
drugim optinama, potpisala Memorandum u kome se moli car da crkvi i
koli povrati ona prava koja su imala jo za Turskog vremena. Deputacija je
traila audijenciju kod cara ali je odbijene, te je 7. 12. 1896. godine predat
Memorandum dvorskoj kancelariji.
995

U amcu su bili aktivni Kosta Maksimovi koji je uestvovao i na zboru
srpskih narodnih predstavnika iz BiH decembra 1899. godine/11. januara
1900. godine u Sarajevu.
Crkveni odbor su inili: paroh Dimitrije Dimitrijevi, perovoa Dionisije
Markovi, Stanko Pisarevi, Jovo Ljubii, Jovo Babi, ivan Mali, Pero
Erleti, Luka Tovirac i Simo Daki kao predsjednik. Kasnije se prikljuuju
oro Buen, Too Stavri i oro Dragievi.
Oni se ale carigradskom patrijarhu zajedno sa jo 45 CO. Neke od tih albi
su bile prave istorije pojedinih CO, pravoslavnih kola i navode se podaci
za napade vlasti.
996

U ovu borbu se ukljuuju i studenti u Beu meu kojima i Petar Koi i
njegov drug Lazo Dimitrijevi (iz Bos. amca) student medicine. Koga
austrijski pijuni nazivaju najzrelijim meu studentima koji je potpisao
memoramdum, te se o Lazaru govorilo kao o heroju koji je ustao protiv
Kalaja.
Bilo je pokuaja saradnje Srba i Muslimana tj pokreta za vjersku i kolsku
autonomiju. Naime i Muslimani su krenuli u svoju borbu za ista prava kao i
Srbi.
Posavski begovi se ale 1896. godine da su njihova imanja manje
zatiena od prava kmetova. Ovu albu su potpisali: Ahmetbeg Biogradilija,
Hasan Beg Salihbegovi, emsi beg Zaimovi itd.
Katolici su oekivali od Austrije kao katolike velesile da razrijei njihove
probleme. Ova je reorganizovala crkvu u BiH, sklopila Konkordat sa
Vatikanom i 1881. godine imenovan je dr J osip tadler za prvog nadbiskupa.
Vremenom se formiraju i politike stranke: Muslimanska narodna
organizacija, Srpska narodna organizacija, Hrvatska narodna zajednica
997
,
Hrvatska katolika udruga, Muslimanska napredna (samostalna) stranka,

995
Boo Madar Pokret Srba BiH za vjersko-prosvjetnu samoupravu V. Maslea,
Sarajevo 1982. godine.
996
Arhiv BiH, zbirka Autonomna borba Srba, fascikla XI, omot 12. iz knjige Boe
Madara, isto.
997
Formirana je 1908. godine. lan Glavnog odbora bio je amanin Aleksa Cvijeti.

465

Srpska narodna samostalna stranka (iji je predsjednik bio na amanin dr
Lazo Dimitrijevi), Socijaldemokratska stranka.
Austrija proglaava 1908. godine Aneksiju BiH, a 20. feburara 1910. godine
proglaen je Zemaljski statut tj. donesen je Ustav za BiH i formiran je
Bosanski sabor.
Sabor je imao 72 zastupnika po izbornom redu od 1910. godine i 20
virilista. Birai su se razvrstavali u dvije osnovne kategorije i to: a) po
vjerskom i b) po imovinskom kriteriju. Vlada je i kotareve podijelila po
vjerskoj pripadnosti stanovnitva, te jedne kao katolike, druge
muslimanske, tree srpsko-pravoslavne. Bos. amac je spadao u srpsko-
pravoslavne kotareve.
998

Na izborima Srp. narod. org. je osvojila sve srpske mandate, ukupno 31, dok
je Dimitrijevieva Samostalna stranka dobila svega nekoliko glasova. Isto
Muslimanska narodna org, te Hrvatska narodna org, su osvojile sve mandate
iz svojih naroda.
Bos. amac je zajedno sa Bijeljinom, Brkom, Gradacom i Modriom bio u
jednom izbornom okrugu u kome su izabrani: Beir-beg Gradaevi iz
Gradaca, Salih-aga Kuukali iz Brkog, Osman-beg Pai iz Bijeljine,
Pero Stokanovi iz Modrie i Aleksa Cvijeti iz Bosanskog amca. Svi su
bili veleposjednici.
Ovaj Cvijeti se kasnije seli u Brko. Osnovana je 1909. godine
Socijaldemokratska stranka BiH. lan Glavnog odbora bio je Mitar
Trifunovi Uo.
Izborni proglas Socijal-demokratske stranke BiH objavljen u
Glasu slobode br. 16 od 15. aprila 1910. godine za izbore za BiH Sabor.
SDS je postavio kandidate samo na 6 pravoslavnih i 6 katolikih kotareva i
to:
II kurija (gradska)
1. Glavni zemaljski grad Sarajevo, svi kotarski gradovi i Gorade,
Vare i Kreevo okruja sarajevskog.
2. Svi gradovi okruja mostarskog
3. Svi kotarski gradovi i gradovi Bos. amac, Modri i Oraje okruja
tuzlanskog.
Za sve ove kotareve izborni kotarski kandidat je drug Ivan Salamunovi
krojaki radnik.
999

Mitar Trifunovi koji je kasnije postao narodni heroj je predvodio radniku
klasu i odravao brojne radnike skuptine i zborove po mjestima BiH pa i u
Bos. amcu.

998
Dr Ferdo ulinovi Dravnopravna historija jugoslovenskih zemalja, kolska knjiga,
Zagreb 1961. godine.
999
Arhiv KP BiH, tom II. Istorijsko odjeljenje Centralnog komiteta KP BiH.
Socijalistiki pokret u BiH 1905-1919, Sarajevo 1951. godine. V. Maslea.

466

Poto su u jesen 1913. godine raspisani naknadni izbori za Sabor BiH.
Socijaldemokratska stranka je istakla svoga kandidata na podruju
tuzlanskog okruga. Bio je to Duan Glumac.
1000
Vlada je istakla svoga
kanditata Vasu Crnogorevia. Tako je 19. novembra 1913. godine u Glasu
Slobode objavljen lanak o uspjeno odranoj radnikoj skupini u Bos.
amcu ije izvode donosimo:
U amcu je na kandidat odrao uspjelu izbornu skuptinu. Skuptinu
je posjetilo oko 70 radnika i graana, a referat, u kom je na kandidat
Duan Glumac iznio svoj program, sasluan je uz veliko odobravanje, kako
kod radnika tako i kod ostalih graana. amac je jedno od najivahnijih
naih mjesta u privrednom pa tako i u politikom pravcu i razumije se da u
tom lei uslov, koji je kod amana unio sposobnost za borbu. Upravo je
milina vidjeti sijede amane kad punom jezgrovitou, odlikovanom irokim
pogledima i shvatanjima, raspravljaju o naim javnim pitanjima i ljudima
koji njima rukovode.
I u amac je prodro socijalizam kao nuno edo privrednih i politikih
odnosa, pa se i tamo nalazi vrijednih naih drugova koji su znanjem i
sposobnou na visokom stepenu.
Naa stranka rauna na veliki uspjeh u amcu, jer su na skuptini uvjeravali
da e za naeg kandidata, koji je odrastao u amcu, pasti znatan broj
sigurnih glasova.
(Na izborima je u amcu pobijedio socijaldemokratski kandidat Duan
Glumac. Dobio je 33 glasa, a vladin kandidat Vaso Crnogorevi 8 glasova i
Jovan Savi 1 glas).
Uo dolazi u amac, gdje se zadrava nekoliko dana. Svoje utiske objavljuje
u Glasu Slobode od 17. novembra 1913. godine pod naslovom Privredno
stanje naeg naroda u Posavini:
Da napiemo koju rije i o ivotu u varoi amcu.
Socijaldemokracija odrala je 14. ovog mjeseca prvu svoju izbornu
skuptinu, koja je uspjela i graani su zainteresovani. ujemo razgovor da
je na poslaniki kandidat istinu govorio. Ima nekih trgovaca, kojima ne
godi stupanje nae stranke u izbornu borbu. Meu ovim naim protivnicima
trgovcima ima i takvih koji se zovu samostalnim, a u stvari odravaju se
mjenicama. Neka se samo uzme u obzir kako je ove godine razrezivan porez,
kako su njime sitni ljudi optereeni, kako su gazde srazmjerno mnogo manje
optereene nego mali trgovci i zanatlije. Ovdje se radni narod budi.
1001

Jo jedna linost koja je bila aktivna u politikom ivotu BiH ivjela je u
amcu. Bio je to dr Ljubo Todorovi, pripadnik Mlade Bosne, a poslije
rata ljekar u Bos. amcu. Pripadao je krugu oko poslanika bosanskog sabora

1000
lan Glavnog odbora SDS BiH od 1909. do 1919. godine. inovnik bolesnike
blagajne. Zajedno sa Mitrom Trifunoviem bio je jedan od oslonaca i osnivaa te stranke.
1001
Susreti Mitra Trifunovia-Ue. br. 12. god. zbornik. Bos. amac, oktobar 1986. godine.

467

Maksima urkovia iz sela Trnove, bliskog Petru Koiu.
Maksim urkovi je se naao na robiji sa svojim poznanicima izmeu
ostalih i sa Ljubom Todoroviem.
Rodoljub olakovi u svojoj knjizi Kazivanja o jednom pokolenju
nije propustio da kae neto i o grupi nazvanoj klub Obnova. On spominje
i Ljubu Todorovia, studenta medicine kojeg je smatrao jednim od
najaktivnijih i najobrazovanijih i kae: On (Lj. T.) je smatrao da je stvorena
drava i poredak u njoj daleko od onog ideala za koji se prije rata borila
jugoslovenski orijentisana omladina. Bio je nacionalni romantik, nije sluio
reimu, intelektualno poten... ... Ljubo je odleao 3 godine u zenikoj
tamnici. Smatrao je da je marksizam tu duhu naeg naroda, da je njega
rodila industrijalizovana Zapadna Evropa i da oni koji na osnovu njega trae
rijeenje za nau zemlju prosto imitiraju pokrete koji su moda dobri za
Njemaku ili Francusku, za J ugoslaviju su sasvim neprikladni. U januaru
1920. godine odrana je konferencija na kojoj je LJ . Todorovi govorio u
ime demokratske omladine, a ja u ime komunistike. Todorovia su znali
dobro i cijenili ga kao estita mladia koji je stradao za svoje uvjerenje. Kad
je svoj govor zavrio poklikom monarhiji Karaorevia zapljeskalo mu je
samo nekoliko gazdinskih i begovskih sinova.
1002

Izmeu dva rata: U predratnim godinama u Bos. amcu meu
Srbima i Muslimanima politiko raspoloenje ocijenjivalo se po izbornim
rezultatima i nije nikad uzimalo vee razmjere. Kod Hrvatskog naroda bilo je
sasvim drugaije. Hrvati su prilikom izbora sa ogromnom veinom glasali za
kandidate Hrvatske seljake stranke (HSS), koja je bila u opoziciji, samo
rijetko su glasali mimo ove stranke, a oni koji bi to uinili bili su strogo
bojkotovani.
Muslimani Bos. amca davali su svoje glasove uglavnom J ugoslovensko
Muslimanskoj organizaciji (J MO), meu Muslimanima Bos. amca nije bilo
istaknutih politiara i poslanikih kandidata. Tako je bilo i kod Srba.
Izuzetak je bio pop Svetozar Lazarevi svetenik iz Crkvine, ali kao to se
zna on ni jednom prilikom nije uspio da ostvari izbornu pobjedu.
JMO su inili propali feudalci, kapitalisti, bankari, ulema, trgovci. Prvobitno
je stranka bila u opoziciji pa potom u koaliciji sa vladajuim partijama.
Najjaa srpska partija u BiH bila je Radikalna partija. Njeni ljudi i kortei
bili su poslovni ljudi, bogati seljaci i popovi. Zemljoradnika stranka
djelovala je u srpskom seljatvu, jaala je po broju pristaa na raun
Radikala. Demokratska stranka Ljube Davidovia je bila stranka liberalno
graanskog programa i imala je malo pristalica. Graanske stranke u BiH
su svoja najjaa uporita imale u selu.

1002
Provincija br. 31. god. X f ebruar 1979. godine. autor lanka Savo Todorovi.

468

Za vrijeme rata srpske stranke nale su se na udaru ustaa, a politiari su ili
pobijeni ili pobjegli u Srbiju, dok su neki otiili u etnike. HSS-ovci su se
uglavnom izjasnili za NDH, dok je manji broj pristao uz NOB. J MO se
rascijepila jedni za ustae, drugi uz Nijemce, dok je bilo i onih pasivnih.
1003

Decembra 1940. godine vlada Cvetkovi-Maek zabranila je URSS-ove
sindikate pa i onaj u Bos. amcu.
Do 1922. godine u J MO su postojale dvije struje. Struja dr Mehmeda Spahe i
grupa okupljena oko muftije hadi hafiza Ibrahima Maglajlia iz Tuzle,
Hamdije Karamehmedovia i Korkuta. Spahina struje je bila za autonomiju,
dok je suprotna bila uz srpske stranke. Bos. amac se opredijelio da svoje
povjerenje da grupi Maglajli, Karamehmedovi i Korkut.
Odbor Narodnog vijea iz Bos. amca obavjestio je Narodnu vladu za BiH
o proglasu sjedinjenja sa Kraljevinom Srbijom. Predsjednik Hadi Hafiz
Ibrahim Maglajli iz Tuzle, dr Halidbeg Hrasnica, advokat bili su Radikalske
pristalice.Desniari sa Maglajliem i Karamehmedoviem bili su za
saradnju sa vladom.Ljeviari su bili opozicija vladi i borili se za
autonomiju.
1004

Kada je Punia Rai 1928. godine pucao u Skuptini na Stjepana Radia i
jo nekoliko zastupnika HSS-a. Ivan Pernar je prije toga dobacio Raiu
izjavu Opljakao si begove jer je Skuptina prije toga 5 dana raspravljala o
begovskoj tituli Halida Hrasnice. lan Glavnog odbora JMO u Sarajevu bio
je Haim Hadiavdi trgovac iz Bos. amca. Koji je jedno vrijeme bio i
gradonaelnik amca.
U Bos. amcu predsjednik optine uvijek je bio Musliman, da bi se
zadovoljili Muslimani, a kad je trebalo da Radikali pobjede teritoriji optine
su se pridruivala srpska sela.
Pristalice: Odbor J MO u Bos. amcu inili su: predsjednik
Huseinaga Repi, sekretar Sulejman Tihi. Istaknuti lan Haim
Hadiavdi trgovac. Savez teaka iz koje je izrasla Zemljoradnika stranka.
Odbor ove stranke u Bos. amcu predstavljao je pravoslavni svetenik iz
Crkvine Svetozar Lazarevi, Ratko Mitrovi-sudija sreskog suda u Bos.
amcu, Jakov Laki iz Bos. amca, dr Obrad Mastilovi-advokat iz Bos.
amca, Jovan Stanii iz D. Slatine.
1919. godine osnovana je Hrvatska teaka stranka u BiH. Potpredsjednik je
bio Mato pionjak teak iz Grebnica koji je odrao zapaene skuptine
1922. godine u Posavini i Hercegovini. Bio je istaknuti zadrugar. 1924.
godine jedan od najnestraivijih propagatora Radieve ideje u BiH, naroito
u Posavini. Doivio je sudbinu da ga je lino predsjednik HSS iskljuio iz

1003
Ugljea Danilovi Sjeanja knjiga II Beograd 1987. godine.
1004
Dr Atif Purivatra JMO u politikom ivotu Kraljevine SHS II izdanje. Svjetlost
Sarajevo 1977. godine.

469

kandidature jer se dao sam proglasiti nosiocem za tuzlansko podruje i jer
je stranci naprtio svoje dugove.
1005

HSS ovi pristalice: Mato Miki iz Hasia, Anto Duji-posjednik iz Bos.
amca, Stjepan Pavi Piriz iz Pruda, Ilija Baoti- seljak iz Novog Sela
(ubili ga partizani na Savi 1945. godine), Mijo uster iz Pruda, Josip
estan- direktor banke iz Bos. amca, Franjo Pandurevi-trgovac iz Bos.
amca, Mehmed Alajbegovi-posjednik iz Bos. amca, dr Tadija Odi i
sin mu Zdenko-advokati iz Bos. amca, kasnije Odaka, Ivan i Nikola
Duji-sinovi Ante Dujia iz Bos. amca, Josip Vinko Lozi-sudija u Bos.
amcu. Ovo drutvo se okupljalo u kancelariji dr Odia u Bos. amcu.
Radikali: Vaso Gligorevi-trgovac iz Bos. amca, Ibrahim Fisovi iz Bos.
amca, Too Stavri-trgovac iz Bos. amca, Stevan Stefanovi-trgovac iz
Bos. amca, edomir Risti-trgovac iz Bos. amca, Milan . Markovi-
hotelijer iz Bos. amca, Ibrahim Hadialijagi Agica-posjednik iz Bos.
amca i Modrie, Pero Jovanovi itd.
Na prvim izborima 1920. godine na listi Komunistike partije (KPJ ) okrug
Tuzla izabran je Mitar Trifunovi-Uo. U Bos. amcu se nalazila glasaka
kutija KPJ . Njen uvar je bio Marko Luji iz Ckrvine. Za njenje kandidate
glasalo je ukupno 28 biraa. Samo iz sela Pisara 7 ljudi je glasalo za KPJ .
Gradaaki srez, koji je predstavljao izbornu jedinicu od 30. 000 stanovnika
i ukljuivao u sebe i Bos. amac, imao je i u amcu glasaku kutiju. Mitar
Trifunovi je te 1920. godine u tuzlanskom okrugu na listi KPJ dobio 3. 685
glasova. Te je postao narodni poslanik u Beogradu.
Na izborima od 1925. godine statistiki rezultati za Bos. amac su slijedei:
(bila su dva glasaka mjesta Bos. amac I i Bos. amac II). Glasako mjesto
I: Radikalska stranka, iji je nosilac bio Matija Popovi, dobila je 172 glasa
od ukupno 773 biraa, HRSS, iji je nosilac liste bio Juraj Krnjevi dobila je
248 glasova, Savez zemljoradnika. iji je nosilac liste bio Jovo Popovi 17
glasova, Srpska stranka Ace Stanojevia 5 glasova, JMO iji je nosilac liste
bio dr Mehmed Spaho, dobila je 209 glasova, hrvatski disidenti Mate
pionjaka 2 glasa, disident Radikalske stranke dr Vladimir Stanii 6
glasova, Hrvatska puka stranka 2 glasa. Na glasakom mjestu Bos. amac
II od ukupno 516 biraa, glasalo je 422, koji su glasali za Radikalsku stranku
167, za HRSS 220, Savez zemljoradnika 44, a ostali 11 glasova.
1006

Tada su u Bos. amcu odrani mnogi sastanci i zborovi. Na tim zborovima u
naem gradu ispred koalicije su javno govorili Svetozar Pribievi i na
amanin dr Lazo Dimitrijevi.

1005
Dr Tomislav IekDjelatnost Hrvatske seljake stranke u BiH do zavoenja diktature,
Svjetlost Sarajevo 1981. godine. preuzeto izSlobodni dom od 1. 1. 1925. godine.
1006
Statistika izbora narodnih poslanika Kraljevine SHS, . Narodna skuptina Kraljevine
SHS, Dravna tamparija, Beograd 1926. godine.

470

Na terenu Sreske ispostave Bosanski amac ivio je Mato Miki, bivi
narodni poslanik na listi HRSS, kojeg je policija stalno pratila. Da bi
doskoio organima vlasti, Miki je na tajno zakazanu konferenciju u
Domaljevcu sa sobom poveo narodnog guslara Ivu Jeliia iz Zasavice. Tako
se na konferenciji u kui Grge Lukia okupilo 40-50 pristalica HRSS. Jelii
je prvo guslao pjesmu o pogibiji Stjepana Radia, a zatim je Miki govorio o
politikim prilikama izrazivi uvjerenje da e postojea vlast biti brzo
promijenjena. Za ovaj skup je saznao starjeina Sreske ispostave Aleksandar
Petrovi, uputio andarme i pozvao sve prisutne na sasluanje. Tom prilikom
je kaznio Matu Mikia sa 15 dana zatvora ili 2000 dinara globe, predsjednika
optine u Domaljevcu Iliju Rosia i guslara Jeliia na po 15 dana zatvora ili
po 1000 dinara globe, a ostale na manje kazne.
Organi vlasti su takoer tragali za tampanim lecima, brourama i pismima,
koja su stizala na teritoriju optine Bosanski amac. Tako je dr Ljubo
Todorovi predao Sreskoj ispostavi potansku poiljku koja mu je uruena u
aprilu 1932. godine i u kojoj su se nalazili letak o velikim studentskim
demonstracijama u Beogradu i Zagrebu i tekst pjesme Seljaka zima.
1007

Septembra 1932. godine u Sresku ispostavu Bosanski amac stigao je
cirkularni dopis Ministarstva unutranjih poslova u kome se nii organi vlasti
upozoravaju da se u poslijednje vrijeme, protivno odredbama Zakona o
udruivanjima, zborovima i dogovorima, iskoritavaju vaari, pijace i sabori
od protivnika reima i na njima se sporovodi propaganda i agitacija koja
nije dozvoljena.
1008

Izbori 1935. godine na listi udruena opozicije pored HRSS, nali su
se demokrati, zemljoradnici, J MO, SLS, pa su se izbori odvijali u snanom
intezitetu i u Bos. amcu. Odbor J MO je iao od ovjeka do ovjeka
dovodei ga na glasanje. Glasanje je bilo javno sa potpisom. Vlada je pravila
spiskove da one koji su se naroito isticali u agitaciji za opoziciju uputi u
konc. logor u Viegradu kojeg je namjeravala da obrazuje.
itelji amake optine oprijedjelili su se izmeu etiri kandidatske liste:
Bogoljuba D. Jeftia, Vladimira Maeka, Dimitrija Ljotia i Boidara .
Maksimovia. Na listi Bogoljuba D. Jeftia sreski kanditati su bili: Hakija H.
Selimovi, Gojko . Pejin, Jovo Prnjatovi i Milan . Markovi (Bos.
amac), na listi Vladimira Maeka: Mato Miki (Bos. amac), Dafer
Kulenovi, Svetozar Lazarevi (Bos. amac), na listi Dimitrija Ljotia bili
su: Tihomir K. Nekovi, a na listi Boidara . Maksimovia: Branko Eri.
U birake spiskove, na podruju optine amac, bio je upisan 5. 571 bira, a
na izbore je izalo 4. 705 biraa ili 84, 45%. Najvie glasova dobila je lista

1007
Arhiv Bosne i Hercegovine Sarajevo, fond KBU, brojevi: 356, 674, 2029, 2250, 2291,
2745/1932. iz knjige Esada Tihia Bosanski amac kroz historiju, isto.
1008
Isto.


471

Vladimira Maeka 2. 655 ili 56, 43% (Mato Miki 2. 167 glasova ili 46,
06%, Dafer Kulenovi 74 ili 1, 57% i Svetozar Lazarevi 414 ili 7, 8%
glasova).
Mato Miki je dobio glasove u svim mjestima osim u Batkui i Obudovcu,
Dafer Kulenovi je dobio glasove samo u amcu, a Svetozar Lazarevi u
svim mjestima osim u Domaljevcu.
Lista Bogoljuba D. Jeftia dobila je 1. 883 glasa ili 40, 02% (Milan .
Markovi 1. 255 ili 26, 67%, Gojko . Pejin 463 ili 9, 84%, Jovo Prnjatovi
162 ili 3, 44% i Hakija H. Selimovi 3 ili 0, 06% glasova). to se tie ove
liste njen sreski kandidat Hakija H. Selimovi glasove je dobio jedino u
amcu i D. Slatini. Kandidat Milan . Markovi je bio jedini od kandidata
koji je glasove dobio na svim birakim mjestima.
Tako se ve 1935. godine znalo da na ovom podruuju uticaj ima Maekova
HSS. Lider ove stranke Mato Miki 1942. godine se odazvao Pavelievom
pozivu da prisustvuje njegovom Hrvatskom Saboru.
Na tim izborima u Bos. amcu su bila dva glasaka mjesta. Na prvom
izbornom mjestu od 465 upisanih glasalo je 423 biraa. Lista Bogoljuba D.
Jeftia (kandidat Milan . Markovi) dobila je 245 glasova, Jovo Prnjatovi
(trgovac iz Brkog) dobio je 13 glasova, Hakija H. Selimovi 1 glas. Lista
Udruene opozicije koju je vodio dr Vlatko Maek kandidat Mato Miki je
dobio 113 glasova, Dafer Kulenovi 48 i Svetozar Lazarevi 3 glasa.
Na drugom izbornom mjestu, od upisanih 376 biraa, glasalo je 341 biraa.
Milan Markovi je dobio 131 glas, Jovo Prnjatovi 10, Mato Miki 171,
Dafer Kulenovi 26 i Svetozar Lazarevi 3 glasa.
Tada je za narodnog poslanika za srez gradaaki izabran Mato Miki,
zamjenik mu je bio Dafer Kulenovi
1009
, a iz amca Svetozar Lazarevi, za
srez Brko narodni poslanik je bio Gojko . Pejin, a njegov zamjenik je bio
Jelisije Bijeli iz D. Slatine.
Od vladinih politiara pred te izbore u Bos. amcu je zbor drao dr Branko
Milju, kasniji ministar. Od opozicionih poslanika, u Bosanski amac je
dolazio dr Abdulah Bukvica, koji je noio kod Sulejmana Tihia, sekretara
J MO u mjestu i odrao tajni sastanak sa svojim pristalicama.
1010

-Izbori 1935. godine.
Pod geslom glasajte za listu Bogoljuba Jeftia grad je bio oblijepljen
plakatima. Kod mog oca Mije Mikulaa dolazio je finans u penziji Jozo

1009
Poslije Spahine smrti predsjednik J MO. Za svo vrijeme Kraljevine J ugoslavije bio je
aktivan na politikoj pozornici hrvatskog nacionalnog opredjeljenja. Bio je lan vlade
Cvetkovi-Maek, potom Simovieve vlade. Na dunosti potpredsjednika vlade NDH dr
Osmana Kulenovia (koji se sam povukao) smijenio ga je njegov brat dr Dafer Kulenovi
(od novembra 1941 do emigracije iz zemlje maja 1945).
1010
Esad Tihi, isto.

472

Kneevi, te pristalice HSS i davali nama djeci po 1 dinar da odemo i
poderemo plakate po gradu, to smo i inili.
Moj otac je bio zamjenik Mate Mikia poslanika HSS za amac. Odravao se
zbor u Domaljevcu na kome je bio i dr Vlatko Maek. Samo iz Pruda,
Balegovca, Potoana skupilo se oko 200 konjskih kola da idu na zbor, a
vodie ih moj otac na bijelom konju sa hrvatskom zastavom, ali u amcu kod
pote i u glavnoj ulici andari sa bajonetama im nisu dali proi nego kroz
sporedne ulice, tada smo i mi djeca sa mamom ili na zbor.
Poslije izbora sve one koji su se eksponirali u HSS-u su uhapsili i u sudski
zatvor u Bos. amcu zatvorili. Tada su seljaci iz Pruda ispjevali pjesmu:
Jo nas Krsto ni zakljuo nije, kad eto ti Mikulaa Mije Tada je upnik fra
Nikola Mlaki poslao mojoj majci 100 dinara, 50 kg. brana, masti da
imamo ta jesti, jer je otac u zatvoru. Inae moj otac je u Beu svrio zanat
za eirdiju, tamo boravio 10 godian. Rodom je Slovenac. U akovu je
upoznao mamu, doao u amac u Markusijevu zgradu na ciglani, pa se
preselili u Vakufsku kuu (gdje je danas prodavnica Pokustvo), pa se
vrate u akovo, pa ponovo u amac i to kod stare pote. Ubile su ga ustae
1944. godine u Slavoniji.
1011

Na izborima 1938. godine narodni poslanik, za izborni srez Brko, postao je
Tomo Maksimovi, a za izborni srez Gradaac Mato Miki.
4. decembra 1938. godine andarmerijski narednik Milan Vitas i
kaplar Nikola Radeti pronali su kod Luke Duania u Krukovom Polju
dva letka sa naslovom Proglas dr Maeka slovenakim glasaima i 4 letka sa
naslovom Pismo prijatelja iz Srbije. Istragom je utvreno da je te letke
rasturao svetenik Svetozar Lazarevi, pa ga je zbog toga starjeina Sreske
ispostave Lazar Bogievi kaznio novanom kaznom od 500 dinara ili 10
dana zatvora.
1012

Kao vrlo vani bili su i optinski izbori koji su se na teritoriji Drinske
banovine odrali 8. novembra 1936. godine. U Bos. amcu rezultati su bili
slijedei: od 886 glasaa koji su imali izborno pravo, glasalo ih je 87%.
Kanditat J RZ (Jugoslovensko Radikalne zajednice) bio je Husein Repi i za
njega su glasali Muslimani i Srbi, osvojio je 397 glasova, dok je kandidat
HSS Anto Dui za koga su glasali Hrvati dobio 379 glasova
1013
. Inae u to
vrijeme optini amac je pripadalo i selo Prud nastanjeno uglavnom
Hrvatima pa je to razlog ovolikog broja glasova za Antu Duia.
Godine 1938. odrani su dopunski izbori za dva senatorska mjesta u
Drinskoj banovini. Kandidovani su edomir Zahari iz Uica i Uzeir-aga
Hadihasanovi iz Sarajeva. Pravo glasanja imalo je 530 lica, i to narodni
poslanici, banski vijenici i naelnici optina. To pravo su koristili Husein

1011
Marija Micika pachman, u razgovoru sa autorom 16. 4. 2001. godine.
1012
Esad Tihi, isto.
1013
List Narodno jedinstvo od 8. januara 1938. godine.

473

Repi, naelnik optine Bosnaski amac, Stjepan Mitrovi, naelnik optine
Crkvina, oro Mokri, naelnik optine Slatina, i Ivo Vukovi, naelnik
optine Domaljevac.
1014


Zborovi u Bos. amcu:
Rijetko su stranke drale zborove javno. Obino je to bilo u kafani ili
u hotelu. Agitacije su bile na razne naine, uglavnom se svodilo na obeanja
Bie manji porezi ako mi pobjedimo. Bilo je sluajeva potkupljivanja
glasaa. Napr. davana je jedna izma prije izbora, a druga nakon izbora. To
je postala notorna injenica da se glasovi kupuju u novcu ili naturi. Obino
se to radilo u Grand hotelu, gdje su se ujutro glasai sakupljali i gdje im je
plaano po 10, a pred kraj glasanja i po 50 dinara.
amac su rijetko posjeivali politiari sa strane ali je ipak 1928. godine,
doao politiar Svetozar Pribievi i drao govor ispred bate hotela
Grand.
Pria se da je jedan politiar govorio na zboru, pa je izmeu ostalog vikao i
ovo: Narode stoko, narode marvo, narode moj mili. Radilo se o Tomo
Maksimoviu
1015
direktoru Batine fabrike u Brkom i Borovu, inae
poslanikom kandidatu na listi JRZ (inae o njemu krui ono sa jednom
izmom). Na birakom mjestu u selu Bukvik kod Brkog 11. 12. 1938.
godine prevrnut mu je auto u snijeg od strane komunista. Njegov brat Stevo
Maksimovi je 6. XI 1938. godine dolazio u amac i okolna sela i drao
zborove, pa pri tome dijelio slike na kojima je pisalo Politiki zborovi sa
agitacija gosp. Steve Maksimovia, vladinog kandidata za srez branski.
Zamjenik mu je bio Andrija Markovi iz D. Slatine. Stevo Maksimovi je
umro 1965. godine u izbjeglitvu u J unoj Americi.
Da se drava moe urediti samo po federativnom principu i da su poeli
izbijati otriji tonovi sa nacionalistikim prizvucima kod HSS-a vidjelo se na
zborovima ove stranke poetkom maja 1921. godine u Brkom i u
Grebnicama kod Bos. amca.
1016
Zborove je drao Mato pionjak.
Student Lozi je prisutne ubjeivao da je Monarhija kod nas sada jedna
potreba. Na zboru HSS-a u Fojnici 2. XI 1924. godine. Josip Vinko Lozi je
kao student bio privrenik i agitator HSS-a i drao govore i u bihakom
kraju.

1014
Esad Tihi, isto.
1015
Tomo Maksimovi (1895-1958) potie iz branske trgovake porodice. Kada je eki
industrijalac Toma Bata otkupio fabriku koe i gume imenovao je Tomu za direktora u
Borovu. Otiao je u Zlinj, gdje se usavrio. 1941. godine ustae su ga uhapsile. Supruga
Vlasta (ki Tomaa Bate) ga je spasila. Odlaze za Beograd, gdje je Tomo osnovao
humanitarno drutvo Dirit. Ostaje u Jugoslaviji, iako ga je 1941. Bata zvala da pree u
vajcarsku.
1016
Dr Nedim arac Teme nae novije istorije, Svjetlost, Sarajevo 1981. godine.

474

Stjepanu Radiu i predsjednitvu stranke su, naroito u toku jula i avgusta
1925. godine iz veeg dijela BiH stizali brzojavi pozdrava, estitke i
odobravanja kursa, odnosno politike koju su inaugurisali 14. jula, izmeu
ostalih i iz Bos. amca izmeu 21 ostalih gradova.
Na sjedinici Glavnog odbora HSS-a 21. 5. 1927. godine Mato Miki je rekao
da se danas hrvatski i srbski seljaci s naim seljacima slaemo u borbi za
naa ovjeanska prava.Dom 21. 5. od 22. 5. 1927. godine.
1017

HSS je pred rat odrala zbor u Domaljevcu na Sv. Anu. Gostovali su
istaknuti lanovi HSS-a. Najvie aplauza dobio je govornik tada poznati
seljak i politiar Antun Babi koga su zvali ika Tunja.
Zemljoradnika stranka je 1940. godine odrala konferenciju u Bosanskom
amcu o emu je Sreska ispostava brzojavom obavjestila bansku vlast.
1018

Kad je kralj Aleksandar poginuo 1934. godine u Marseju, vlast je u
Bos. amcu 10. 12. 1934. godine odrala zbor podrke i pomena kralju. Dok
su odmah 14. oktobra 1934. godine sa zbora crkvene optine upuena dva
telegrama Maralatu dvora i Nikoli Uzunoviu predsjedniku vlade. U kojima
je pravoslavna optina iz Bos. amca izrazila sauee kralju Petru II i
kraljevskom domu, te predsjedniku vlade.
Kad je voz sa posmrtnim ostacima kralja iao kroz J ugoslaviju, sakupili se
amani i preli u Sl. amac i odatle u Vrpolje. Doekali voz. Bilo je
mnotvo naroda iz amca. Kreimir Filipovi u oficirskoj uniformi, uitelji,
djeca, Mioljka, J elena Tovirac, Sofija Mihajlovi, Divna Dimitrijevi,
Ikonija Filipovi-Nika i drugi. Voz je malo stao i produio za Beograd. Svi
su bili oduevljeni kada su vidjeli kneza Arsena, oca od kneza Pavla kako
stoji u pratnji.
Milan Stojadinovi je uzeo Angelu Tovirac iz amca za svoju pitomicu.
Angela je ila u Sarajevo u kolu i druila se sa Stojadinovievom kerkom
ili rodicom. Ova ispriala ocu, kako je Angela dobar ak, ali nema oca,
sirotinja. Otac je primi kao pitomicu. Dobije stipendiju ministra Ninia.
Zavri Trgovaku koli. Kasnije je radila u vladi.
U Obznani se naglaava da e svaka agitacija za samovlasno mijenjanje
postojeeg stanja u zemljitu biti u korijenu uguena. U vezi sporazuma J MO
sa Radikalima (16. marta 1921. godine), uprkos Obznani Savez
zemljoradnika odrao je protestne mitinge u vie mjesta te zborove pored
ostalih mjesta i u Bos. amcu. Teaki pokret br. 7, 8. i 13. od 1921.
godine.
1019


1017
Dr Tomislav Iek Djelatnost HSS u BiH do zavoenja diktature, Svjetlost, Sarajevo
1981. godine.
1018
Hrvatski dravni arhiv, Graanske stranke i drutva 1919-1941 (grupa VI). Inv. br.
1464. Pomenuti brzojav se nalazi u Hrv. Dr. Arhivu u Zagrebu.
1019
Dr Atif Purivatra Nacionalni i politiki razvitak Muslimana (rasprave i lanci) III
izdanje. Svjetlost, Sarajevo, 1972. godine.

475

Pristalica usvajanja Konkordata, Gojko Pejin iz Gornjeg abara. On
je 8. avgusta 1937. godine doao u Batkuu na osveenje Sokolskog doma za
koji je dao prilog. im je stigao, poeo je dijeliti proglas sa svojim potpisom
u kojem kritikuje Sinod Srpske pravoslavne crkve i zalae se za usvajanje
Konkordata. Taj njegov postupak izazvao je otro protivljenje prisutnih
svetenika Vojina Gaia iz Bosanskog amca, Riste okia iz Obudovca,
Svetozara Popovia iz Skugria, Marka Nikolia iz Dubice i mnogobrojnih
seljaka koji nisu odobravali taj postupak vlade dr Milana Stojadinovia i
njihovog poslanika u Narodnoj skuptini Gojka Pejina. Guva koja je tom
prilikom nastala, dovela je do intervencije policije i vraanje priloga koji je
Pejin poklonio Sokolskom domu i njegovog brzog odlaska.
1020

Izbori 1938. godine u selu D. Dubica. Na zboru je govorio dr Dafer
Kulenovi, ministar u vladi dr Milana Stojadinovia. Aktiv SKOJ -s je
rasturio ovaj zbor (JRZ) zviducima i svaom. Kulenovi se povukao sa
grupom od 15-20 ljudi iz amca i andarima. U pratnji Kulenovia je bio dr
Todorovi, ljekar iz amca, andari i sreski naelnik iz Gradaca.
1021

Nakon proglasa Banovine Hrvatske Srbi iz bosanskih podruja se
okupljaju u crkveno kolskim optinama u Derventi, Gradacu i Modrii,
gdje rezolucijom osuuju trenutno stanje da Ako ve moramo prihvatiti
preureenje drave. Srbi e prihvatiti stvaranje etvrte autonomne jedinice
Bosne i Hercegovine.Na protestu je sudjelovalo oko 40-50 vienijih Srba iz
Modrie i okoline. Mjesni odbor u Modrii je sazvao 8. 1. 1940. godine zbor
oko 150-200 Srba iz Modrie, radi ouvanja nacionalnih interesa Srba.
Govorili su Svetozar Popovi svetenik iz sreza Gradaac i Sreko Roki
svetenik iz Gradaca (obojica izvjesno vrijeme svetenici u Bos. amcu).
Oni su traili da se pomenuti srezovi izdvoje iz Banovine Hrvatske i da se
uvrste u srpsku jedinicu Banovinu Srpsku. Politiki ivot u BiH se u ovim
godinama jae nego ikad ranije odvijao u znaku parola: Srbi na okupu,
Hrvati na okupu, Muslimani na okupu.
Godine 1940. Hakija Hadi je po varoicama BiH stvarao
Muslimanske ogranke HSS. Dolazio je i u Bos. amac i odrao jedno
predavanje u trgovakoj radnji Mustafe Alibegovia u Bos. amcu. (Hakija
Hadi je bio propagator ekstremnog hrvatskog nacionalizma. Do 1927.
godine sveuilini profesor. Osniva Muslimanskog ogranka HSS. Paveli
ga imenuje za svog povjerenika u BiH.)
U Gradaac, Modriu i Bos. amac je dolazio i dr Dafer Kulenovi, lan
vlade Cvetkovi-Maek, a potom i vlade generala Simovia 1940. godine. U
Bos. amac je dolazio i Ademaga Mei kasniji doglavnik NDH.

1020
Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo, fond KBU br. 3137/1937. - Esad Tihi, isto.
1021
Milan LJ. Borojevi Hronika sela Donja Dubica Beograd-amac, 2005. godine.

476

Prije njih, 1935. godine pred izbore, je dolazio i Svetislav Hoera. On je
pokuavao da preko ore Mikiia, stolara, obrazuje u Modrii i u Bos.
amcu ogranak svoje profaistike Jug. Nar. stranke.
ore naputa ovu stranku i pristupa kasnije KPJ.
Na prostor nae optine dolazio je i Dimitrije Ljoti i to u Obudovac 1939.
godine, te preko Pavla Gajia (kasnijeg etnikog komandanta) organizovao
zbor u Obudovcu na pravoslavni praznik Usjeenje.

Dragia Vasi u Bos. amcu:
Neposredno pred rat 1940. godine, kada su predstavnici pojedinih
krugova, vrili kako se to tada govorilo agitaciju na putovanjima u cilju
vrbovanja novih pristaa. Tako je pred sami rat u Bos. amac doputovao i
Dragia Vasi
1022
tadanji potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba iz
Beograda, a u toku rata zamjenik Drae Mihajlovia i dr Dragoslav
Stranjakovi, akademik i lan Glavnog odbora pomenutog kluba sa
zadatkom da u Bos. amcu osnuju pododbor istog kluba.
Sastanak je odran u tadanjem Sokolskom domu, a na ovaj sastanak bili su
pozvani samo Srbi i to mahom imuniji graani. Poto su bili obavjeteni o
njihovom dolasku, pred njih na doek izalo je i nekoliko politiki naprednih
demokratsko nastrojenih ljudi iz amca i to:
Milorad Mijatovi, Svetozar Lazarevi, Konstantin Mikii, Joco uri,
oro Krstanovi, Ljubomir Brki, Veso Mandrpa, Savo Todorovi i dr
Borivoje Knei (kasniji narodni poslanik u skuptini BiH 1945. godine i
vijenik III zasjedanja ZAVNOBiH-a u Sarajevu 1946. godine i lan NOO
grada Sarajeva). Oni su drutvo gostima pravili te noi u bati hotela
Posavina. Oni su se posluili lukavstvom i svi do jednog uzeli uea na
ovom sastanku, kako bi omeli stvaranje ovinistike organizacije u Bos.
amcu.
Neki od poznatih Srba, im su doli, odmah su stali u drutvo sa Dragiom
Vasiem, neki opet nisu htjeli ni doi na ovaj sastanak jer su gore navedene
ljude vidjeli u drutvu sa Vasiem. Prijedlog Dragie Vasia o osnivanju
ovog odbora je odbaen, jer nije naiao na odobravanje, a budui da su se na
ovom sastanku samo trojica prisutnih izjasnila za njega, ovo drutvo se
razilo nezavrenog posla. Vasi je pred odlazak izjavio u hotelu u kome je
odsjeo da odavno nije bio tako nasamaren i da je on naalost suvie kasno
vidio da se on zapravo nije ni sastao sa pravim predstavnicima srpske arije.

1022
(1885-1945) bio je srpski i jugoslovenski politiar, akademik, advokat, pripovjeda,
romansijer, esejista i novinar. Za vrijeme rata bio je lan najueg rukovodstva etnikog
pokreta Drae Mihajlovia. Krajem rata juna 1945. godine po kratkom postupku osuen je
na smrt kao glavni ideolog etnikog pokreta i strijeljan u Banjoj Luci.

477

Sutradan na rastanku Milorad Mijatovi je do te mjere iznervirao Dragiu
Vasia da umalo nije dolo do njihovog fizikog razraunavanja.
1023

Svetozar Lazarevi: svetenik iz Bosanskog amca, roen je 1883.
godine u Bosanskoj Gradici. Po zavretku bogoslovnih nauka slui u srezu
Bosanski amac. Pored toga radi kao predsjednik, upravnik ili knjigovoa u
zadrugama i u drugim selima i u samom gradu preko etrdeset godina i die
ih na nivo najjaih zemljoradnikih zadruga u Bosni. Nakon osloboenja
Lazarevi je prvi predsjednik Upravnog odbora Sreskog saveza
zemljoradnikih zadruga u Bosanskom amcu. Dugo godina je bio lan
Upravnog odbora Saveza srpskih zemljoradnikih zadruga u Sarajevu, kao i
mnogih drutvenih organizacija u BiH.
1024

Iako graanski politiar sa linom politikom ambicijom, bio je borbeno i
patriotski raspoloen cijelog svog ivota. J edan od dokaza za to je i njegova
pomo i njegovo prijateljstvo sa Mitrom Trifunoviem Uom. On je isto tako
vrlo esto ispoljavao svoja neslaganja sa zvaninom politikom i
administracijom pravoslavne crkve. Istina on je to ispoljavao u prilino
blagoj formi. esto je znao burno reagovati na neke dogaaje i saaljivo je
govorio Oh. to nisam mlai. Njemu je pred sam rat bilo negdje blizu 60
godina. Tanije 59.
On je bio pod velikim uticajem svoga sestria doktora Branka
ubrilovia
1025
ministra poljoprivrede u vladi Cvetkovi-Maek i u vladi
generala Simovia, te u nekoliko emigrantskih vlada u Londonu, zatim
ininjera Jove Popovia iz Modrie, tadanjeg zemljoradnikog prvaka, dr
Obrada Mastilovia nekadanjeg advokata iz Bos. amca. Ova grupa ljudi, a
naroito posljednja dvojica nisu bili za saradnju sa komunistima, a i njihova
spoljo-politika orijentacija bila je u to vrijeme drugaija. Oni su u Beogradu
gdje su ivjeli za vrijeme okupacije razvili izvjesne politike djelatnosti na
liniji borbe antihitlerovske koalicije i kao takvi bili provaljeni i zatim
strijeljani od strane Nijemaca na Banjici kod Beograda. Od strane ustakih
vlasti bio je protjeran iz amca 1941. godine, kao izbjeglica u Beogradu
proveo je teke dane okupacije bez ivotnih sredstava. Odmah poslije
osloboenja Beograda priao je NOB-u. Pa je ak izabran za potpredsjednika
Udruenja Bosanaca i Hercegovaca u Beogradu. U to vrijeme on je bio meu
prvim svetenicima u BiH koji je u udruenju pravoslavnih svetenika radio
na organizacionom ukljuivanju ovog udruenja i zalagao se preko njega za

1023
Graa za Monografiju knjiga I Bos. amac, 1970. godine.
1024
Zadruni leksikon FNRJ A-LJ . Zadruna tampa. Zagreb. 1956. godine.
1025
Medicinar. Osuen u Veleizdajnikom procesu na 12 godina robije u Banjoj Luci. U
Pragu je bio predsjednik studentskog drutva Skerli. Vratio se u zemlju poslije Drugog
svjetskog rata. Simpatizer NOP-a. Kad je J ugoslavija potpisala Trojni pakt sa Hitlerom
istupio iz vlade Cvetkovi-Maek u znak protesta. Bio je ministar u vladi Tito-ubai.
Umro 1955. godine.

478

normalizovanje odnosa izmeu crkve i narodne vlasti. Kao jedan od
aktivnijih lanova ovog udruenja, on je u njemu obavljao dunost
istaknutog funkcionera.
1026

Svetozar Lazarevi je bio vijenik na III zasjedanju ZAVNOBiH-a 1945.
godine u Sarajevu, a
19. aprila 1936. godine uestvovao je na Konferenciji aktivnista
Zemljoradnike stranke u Tuzli. Pored njega na ovoj Konferenciji
uestvovali su prvaci ove stranke u Jugoslaviji: Milo Tupanjanin, dr Milan
Gavrilovi, dr Branko ubrilovi.
Pop Svetozar je bio oenjen sa Zorom ivkovi uiteljicom i upraviteljicom
enske strune kole u Bos. amcu. Umro je 1960. godine i sahranjen je na
groblju u Bos. amcu.
Za njega je je vezana i jedna anegdota. Bilo je to 1939/40. godine.
Svetozar je doao u gostionicu Korzo vlasnika Duana Grkavca. Na trgu
ispred jedan ciganin je doveo meku i izvodio sa njom akrobacije. Okupilo
se dosta ljudi. Pop Svezozar je izaao i doviknuo prema meki: Idi u Ni,
idi u Ni. Pri tome je aludirao na cigansko porijeklo tadanjeg
predsjednika vlade Dragie Cvetkovia koji je bio rodom iz Nia.

Mato Miki prvak HSS-a u ovom kraju: (1899-1956) jedan od
prvaka HSS-a i blii saradnik Stjepana Radia kojega je upoznao 1922.
godine u Zagrebu. Miki je u periodu od 1922 do 1941. godine bio nekoliko
puta biran za narodnog poslanika u Beogradu. On je kao kolovani seljak iz
sela Gornji Hasi imao prije rata meu hrvatskim stanovnicima veliki
politiki uticaj.
Za njega su, osim vrlo rijetkih pojedinaca na svim izborima glasali svi Hrvati
iz ovog kraja. Pripadao je grupi poznatih HSS-ovaca Pavla Mikina, Zlatana
Sremca i drugih koji su isticali vie hrvatski nacionalni program, a mnogo
manje seljaki. On sam je bio vrlo discilinovan i pristaa ove stranke i kako
takav bio je pod velikim uticajem njenog glavnog vostva. Neki njegovi
postupci su meutim govorili da je kod njega ipak ostalo sauvano neto od
idejnih pogleda Stjepana Radia, a jedan od tih znakova bila je i saradnja sa
pristaama Srpske zemljoradnike stranke u ovom kraju. Ipak cijelo vrijeme
rata nije zaigrao ni u jednom ustakom krvavom kolu, a izvjesni njegovi
postupci, pa i sprijeavanje bratoubilakog obrauna, odmah po uspostavi
ustake vlasti govore o tome da je on rijeavanje hrvatskog pitanja zamiljao
ipak u okviru jugoslovenske zajednice. On nije imao vie hrabrosti i
odlunosti da stane na stranu NOP-a. Neki partijski rukovodioci pokuali su
u tom pravcu da utiu na Matu ali nisu imali uspjeha.

1026
Graa za Monografiju Knjiga I Bos. amac, 1970. godine.

479

Rodoljub olakovi u svojim poznatim Zapisima iz NOB-a kae: Pokuali
smo da uhvatimo vezu sa glavnim predstavnikom HSS u ovom kraju, bivim
narodnim poslanikom Matom Mikiem. ovjekom od uticaja meu
posavskim Hrvatim, nadali smo se da e i on poi za primjerom tuzlanskih
pristalica HSS i pokrenuti bar jedan dio Hrvata u NOB. Pokazalo se da on
nije ovjek takovog kova. Poruio nam je Da ne smije doi na sastanak, jer
se boji ustaa, boji se Nijemaca, ne smije nita bez privole svoga
predsjednika (Maeka) i dr.
Na prosinakim izborima 1938. godine kandidirani su za zastupnike HSS-a i
njihove zamjenike ovi kandidati: izmeu ostalih i Brko i Gradaac: Mato
Miki, seljak iz k. Brko, zamjenik Ilija Rebba, trgovac iz Brkog.
1942. godine u Sabor je bilo pozvano 217 osoba. Prema raspoloivim
podacima u Sabor NDH pozvane su iz grupacije HSS-a 93 osobe. Odazvale
su se 60. Od tih koji su se odazvali bio je i Mato Miki.
1027

Tokom Aprilskom rata starojugoslovenska vojska u rasulu naila je kroz
Crkvinu. Jedan tenk se zaustavio kod kue Jovana Marinkovia i tu se
odmah nala grupa ljudi. Iz tenka je izaao jedan narednik i pitao za kuu
buntovnika Mate Mikia. Nikola Mihalji, koji se nalazio u grupi mu je
rekao da to nije buntovnik, ve narodni poslanik. Oigledno je da su ga htjeli
ubiti, ali su ovi ljudi to sprijeili i tenk se vratio nazad.
Dok Nijemci nisu doli u amac, Mato Miki je izdao proglas da Hrvati
ostanu mirni i da ne ine zla i osveta, da drugi narodi potuju novu vlast i
pozvao na potovanje privatne imovine.
Matu Mikia dobro poznajem, jer sam sa njim i politiki radio dolazio sam
u njegovu kuu i radili smo neto o zemljoradnikoj stranci nastojei da se
glasa samo za tu stranku. Uvidio sam da je on bio za to da predsjednik vlade
treba da bude glavni, a kralj figura kao u Italiji- glavni Due.
1028

Mato Miki je 1944. godine davao partizanima soli, suvih ljiva, brana,
eera. To znam, jer sam kod njega stalno radio. Poslije kada je doao kui
ustae su ranile i njega i Luku Kljajia. Znam da su Matu zvali partizani da
sarauje, ali je on to odbio, a poslije je dobio sipnju, nije mogao i da je htio.
Iao je u Zagreb na lijeenje, ali je sve bilo kasno.
1029

Dobili smo direktivu da i Matu Mikia pridobijemo, jer je imao uticaja kod
Hrvata. Iao sam tri puta. Poslijednji puta je iao i Savo Todorovi, sjeli smo
i pili kafu. Kad e on meni: Hasane, bili ti preao ovamo nama. J a kaem:
Ne bih. Onda e on: E, vidi ne bih ni ja k vama.Potom je rekao: Kad
vidim svog predsjednika da je preao, onda u i ja.
1030


1027
Fikreta Jeli-Buti Hrvatska seljaka stranka, Globus, Zagreb 1983. godine.
1028
Jovo Bosi iz Gornje Slatine u knjizi Graa za Monografiju knjiga II Bos. amac
1974. godine.
1029
Pero Sari, Krukovo Polje, isto.
1030
Hasan Zaimovi, Bos. amac, isto.

480

Pored ovih politiara postojali su pojedinici koji su privremeno boravili u
Bos. amcu i razvili su odreenu politiku djelatnost. Izmeu ostalih da
spomenemo i:
Ljubica Biljan: bila je daktilograf kod dr Tadije Odia i izvrsna
hazenaica. Udala se za Stjepana Bracu urevia, fudbalera i sudiju. Ona
je dana 18. jula 1919. godine bila jedna od ena koje su uestvovale u
konferenciji ena u Sarajevu na kojoj je referisano o znaaju ujedinjenja
ena socijalista u J ugoslaviji i podnesen izvjeaj sa konferencije ena u
Beogradu. Tada je u Sarajevu formiran Pokrajniski sekretarijat ena
socijalista (komunista) u koju je izmeu ostalih ula i Ljubica Biljan. Ovaj
sekretarijat je naroito radio na stvaranju organizacija ena u unutranjosti
zemlje
1031
.
Potom tu je ve pomenuti Milorad Mijatovi zvani Cigo. On je
poslije premetaja iz Modrie, radei sa omladinom, a posebno sa nekoliko
trgovakih pomonika, uenika u privredi i mladih zanatlija u amcu razvio
korisnu tzv. Sitnopolitiku aktivnost. On je u tom radu bio vrlo uporan i
smion, pogotovu kad se zna da je on bio dravni slubenik i da je ve
jednom zbog takvog rada bio otputen iz dravne slube. Pored pomenutog
Mijatovia od velike koristi bili su tada u amcu Branko Miljkovi koji je
bio slubenik Zemaljske banke, dr Borivoje Knei sudija, Veso Mandrapa
poslovoa. Pred sam rat zaposlio se u Bos. amcu Pero olovi, advokatski
pripravnik, koji je bio zaposlen kod dr Mehmedagia, advokata u Bos.
amcu. To su bili obrazovani ljudi i svi oni bili su od koristi naroito kada se
radilo o suzbijanju i igosanju pojedinih ovinistikih ispada i pojava koji su
bili pred rat sve ei. Pero olovi je bio lan KPJ, te je poslije odlaska iz
amca provaljen u Beogradu i strijeljan na Banjici. Njegovo hrabro dranje,
pred neprijateljem naih naroda, ovjekovjeeno je u Istorijskom arhivu grada
Beograda. Branko Miljkovi bio je vjet ilegalac koji je znao gdje i kada
treba prikriti svoj politiki stav. On je iz amca bio premjeten prije rata ali
je i dalje nastavio sa politikim radom. Za vrijeme rata za njim je bila
raspisana potjernica, ali je uspio da umakne u Hercegovinu, odakle je bio
rodom i on je bio uesnik NOB-a od 1941. godine. Veso Madrapa
uestvovao je u NOB-u od 1941. godine, a u NOV je pristupio nakon
odlaska iz amca pridruivi se mostarskom bataljonu prilikom njegovih
borbi kod Teslia.
Dr Borivoje Knei bio je prvi sekretar NOO u Sarajevu, jer ga je rat tamo
zatekao.
Svi ovi ljudi bili su lino poteni. Oni koji su bili u javnoj slubi uveliko su
se razlikovali od slubenika reimlija koji su se odavali korupciji.

1031
Sedamdeset godina sindikalnog pokreta u BiH 1905-1975.

481

Milorad Mijatovi, prvoborac, izaao je iz rata kao komandant X Krajike
divizije. On danas ivi u Sarajevu i vrlo esto spominje i govori o
dogaajima iz vremena svog boravka u Modrii i amcu. Josip Rolih i
Ladislav Konar takoer su uzeli uea u NOB-u. Mihajlo Klajn, koji je
esto dolazio iz Osijeka i navraao u amac i Modriu, jo u toku 1941.
godine izgubio je naalost ivot. On je poslije presude ustakog prijekog
suda, zajedno sa Jovom Radivojeviem i njegovom suprugom Milenom,
koji su prije rata uiteljevali u G. Slatini i amcu, strijeljan u Osijeku.
Neto prije pomenutih na Poljoprivrednom dobru u Modrii sluio je i Vojo
Stupar, u toku rata komesar XIV Krajike brigade. Zatim Mitar Mitrovi,
brat narodnog heroja Ratka Mitrovia iz aka, koji je bio napredan
omaldinac, sportista i lan K Borac iz amca. Pored njih treba
spomenuti: Boka Milutinovia, uitelja iz okoline Odaka, Ethema amu,
Teufika Imamovia iz Gradaca, Hasana Kikia, Envera Humu, Midhata
Muratbegovia uitelja, Tenu Veri uiteljicu iz Babine Grede, Hamida
Mazalovia uitelja iz G. Slatine itd.
Poznato je da se Vjekoslav Bakuli sastajao, pored ostalih, sa Mitrom
Trifunoviem, da je Ethem amo odravao kontakt sa nekim ljudima u Bos.
amcu, da je Tena Veri donosila marksistiku literaturu, da je Hasan Kiki
inio neke usluge iz Zagreba itd.
U amcu se se nalazili neki istaknuti lanovi i funkcioneri KPJ koji su se
sastajali sa Mitrom Trifunoviem. Tako se zna da je na sastanak i razgovor
sa njim dolazio i Cvijetin Mijatovi, Paaga Mandi, Todor Vujasinovi,
Ugljea Danilovi, Risto Stjepanovi, Haso Buri i jo neki.
Pred sam rat teror vojno-faistikog reima imao je sve vie rtava.
Pojedinci, kao njegove rtve bez sredstava, nailazili su i u Bos. amac, a u
vie sluajeva njima je bila ukazana pomo. To su bili oni koji su policijskim
upom upuivani u Gradaac, Modriu, Doboj itd. Poslije propasti
ehoslovake, bjeei od Gestapoa, u amcu se iznenada obreo jedan eh,
student, zvao se Frantiek Pospil, koji je tvrdio da mu je otac radio u
fabrici koda i da je odveden u jedan nacistiki logor. Savo Todorovi i
njegova supruga Angela sakrivali su jedno vrijeme ovog eha u svom stanu,
a kasnije su ga u dogovoru sa Karlom pachmanom, stolarom iz amca,
prebacili njemu, gdje je ostao takoer neko vrijeme. On je kasnije prebaen u
selo Kornicu, kod J aroslava Volaka, tamonjeg penzionera. Prema kazivanju
Oldriha pachmana Pospil je kasnije otiao u pravcu Sarajeva.
1032


Alija Repi jedan od najnaprednijih omladinaca:
Alija (Mehmeda) Repi roen je 7. juna 1911. godine u Bosanskom
amcu u trgovakoj porodici.

1032
Graa za Monografiju Knjiga. I Bos. amac 1970. godine.

482

Osnovnu kolu zavrio je u rodnom mjestu, a kasninu gimnaziju 1930.
godine u Bihau. Po zavretku gimnazije upisao se na Mainski fakultet u
Beogradu koji je zavrio 1937. godine i postaje diplomirani mainski
ininjer. U toku boravka i kolovanja u Bihau upoznaje se i drui sa
Hasanom Brkiem. Stupio je u lanstvo KPJ 1936. godine. Bio je jedan od
500 potpisnika prvog pisma BiH studenata kojim je u javnosti BiH
postavljeno pitanje autonomije BiH. Poslije zavretka studija zapoljava se u
Sarajevu, gdje zasniva i porodicu, a potom prelati u Konjic, gdje radi kao ef
eljeznike loionice. U Konjicu ga je zatekla okupacija 1941. godine. Bio je
zapaen i blizak ljudima, vrlo inteligentan i taktian ovjek. Dobija
premjetaj u Zenicu, gdje nastavlja revolucionarnu aktivnost. Alija Repi je
bio u vezi sa 11. i 13. Krajikim brigadama NOV i imao ilegalno partizansko
ime Golub. Bio je hapen nekoliko puta i putan na slobodu. Decembra
1944. godine, poslije provale, biva uhapen sa jo 68 uhapenika, puteno je
39, ali meu najaktivnijim aktivistima NOP u ilegalnom radu u Zenici, tj.
njih 16 meu kojima je bio i Alija otpremljeno je u Jasenovac. Vjerovatno
zbog bombardovanja u Bosanskom i Slavonskom Brodu ili na neki drugi
nain pobjegao je i doao u Bos. Duboac, gdje mu je ivjela sestra. Tamo su
ga otkrile i uhvatile ustae te strijeljale 13. aprila 1945. godine na rijeci Savi
samo dva dana poslije osloboenja njegovog rodnog Bos. amca. Alijin brat
Safet takoer se isticao meu omladinom, kao svjestan radnik i kao takav bio
je aktivan u Beogradu gdje je jedno vrijeme radio kao krojaki radnik i
druio se sa najnaprednijom omladinom kao napr. narodnim herojem
Rifatom Burdeviem. Ovi ljudi, kao jo nekoliko uticajnih Muslimana kao
napr. Mehmedalija Subai i jo neki, mnogo su doprinijeli da se Muslimani
ovog mjesta, ogromnom veinom, oprijedjele za NOB. Alija Repi je za
ideju KPJ poloio svoj mladi ivot.
1033


JEVREJI U BOS. AMCU
U Bos. amcu kao i u drugim mjestima ivio je izvjestan broj
J evreja. Njihova zajednica je bila malobrojna. Prvi J evreji u Bos. amac
dolaze odmah po njegovom osnivanju, znai tokom Otomanske imperije.
Tako je prvi J evrejin, za koga se znalo u Bos. amcu bio Majer Levi,
trgovac. On je bio iz Sarajeva, odakle je preao u Bos. amac. Iz amca je
pazarnim danom iao u Modriu i tek 1878. godine je potpuno preao da ivi
u Modriu. J evreji se dijele na Sefarde i Akenaze. Preci Sefrada su u BiH
doli iz panije i smatrali su se aristokratijom meu Jevrejima, dok su
Akenazi poeli dolaziti sa okupacijom 1878. godine iz Njemake, Austrije i
drugih evropskih zemalja, najvie iz srednje Evrope. U amcu su J evreji

1033
Graa za Monografiju knjiga I isto, i amake novine god. II br. 21 Bos. amac 23.
7. 1986. godine lanak Predratni lan KPJ i prvoborac NOR-a.

483

inili okosnicu naega graanstva, skoro svi su bili trgovci i zanatlije ili
bankari. U amac su se obino doseljavali iz susjednih mjesta: Oraje,
Bijeljina, Gradaac, Sarajevo, a kasnije i mjesta iz Hrvatske i drava Evrope.
U naem gradu su imali organizovani vjerski ivot i prostor za bogosluenje
u Havri ili kako su oni zvali Templo. Imali su i svoga rabinera. Tu
dunost je tokom 1920-tih. godina obavljao Juda Maoro.
U BiH su postojale sefardske optine u: Banjoj Luci (dvije), Bihau,
Bijeljini, Bos. Brodu, Bos. amcu, Brkom, Derventi, Doboju, Mostaru,
Rogatici, Sarajevu (dvije), Sanskom Mostu, Travniku, Tuzli, Visokom,
Viegradu, Vlasenici, Zavidoviima, Zenici, Zvorniku i epu.
1034

Sefardska jevrejska optina u Bos. amcu bila je jedna od najorganizovanijih
od ovih 23 koje su postojale u BiH.
Najstarije jevrejske porodice u amcu su: pored Majera Levija,
spominju se Finci M. Izidor, trgovac koji je imao veliko skladite
konfekcije, Kabiljo Avram, bogati itarski trgovac, posjednik i vlasnik
jajare. Starinom je iz Sarajeva, a u amac 1904. godine doao iz Gradaca.
Oenjen sa Palomom. Imali su dosta djece, Hermann Koloman, trgovac
koji je doao iz Maarske. Njegova ki Fanika se udala za apotekara iz Sl.
amca Artura Krausa. Imao je i sina Moritza, trgovca, Kraus Ignac
spominje se kao hotelijer u amcu, Klimpl Samuel, trgovac galanterijom,
trikotaom i drugim modnim artiklima u amcu. Odselio u Brko, Friedrich
Isidor, naslijedio je Klimpla. Bio je veletrgovac manufakturne i
konfekcijske robe. Doao 1916. godine. Trgovina mu bila u glavnoj ulici,
Albahari Moo, antikvar, porijeklom iz Oraja. Odselio za Smederevo.
Oenjen sa Nahamom, imali su ker, Salom Isidor, trgovac mjeovitom
robom, manufakturnim proizvodima i metranom robom. Doao je iz
Bijeljine 1925. godine. Oenjen sa Tildom
1035
. Imao je dvoje djece, Romano
Albert, trgovac galanterijskim, pozamanterijskim, parfimerijskim i
trikotanim proizvodima. Doao je 1919. godine. Oenjen sa Vilmom Pijade
iz amca. Zvali su je Crna Vilma. Imali su troje djece. Pijade Aron-Moa,
trgovac mjeovitom robom. Doao iz Gradaca. Imao vie djece. Levi
David, ugostitelj. Doao je poetkom XX vijeka. Oenjen sa Esterom iz
Beograda koja je poslije njegove smrti nastavila da se bavi ugostiteljstvom.
Imali su vie djece, meu kojima i sina Sadija (1896) trgovca i kalupdiju
fesova koji se odselio u Smederevo. Levi Fanika i Klara, ugostiteljke
porijeklom iz Oraja. U amcu drale gostionu koja se zvala Dvije golubice.
Biicki Ludvig, direktor Zemaljske banke, porijeklom iz Poljske. Imao dvije
keri Citu i Tonku. Odselio za Sarajevo, Vilim-Natan Rosenzweig, direktor
ekspoziture Zemaljske banke. Porijeklom iz Bea, gdje je kasnije upoznao

1034
Ljubinka BaoviBibiloteke i biblioterkarstvo u BiH 1918-1945. V. Maslea Sarajevo
1986. godine.
1035
Negdje se navodi i kao Irma.

484

Teodora Herzla (osnivaa cionizma). U amac je doao iz Bijeljine 1904.
godine, gdje je ostao do 1908. godine. Bio oenjen sa Betty Frauenglas.
Imali su kerku i sina. Ungar Moritz, direktor banke, kasnije rukovodilac
duhanskog odjeljenja Zemaljske banke. Imao kerku Melitu. Mizrahi Aron,
trgovac i vlasnika mlina. Doao u amac iz Gradaca. 1926. godine odselio
u Beograd. Imao vie djece. Rozencvajg Armin, sajdija. Doao iz
Slavonije. Oenjen sa Anom, Grinsberger Geza, elektriar. Doao u amac
iz Maarske. Potom se spominju jo neke jevrejske porodice o kojima se
skoro nita ne zna, a to su: Leon M. Alkalaj, Isidor i ua (tj. Joua) Ozmo,
Frim, Papo, spominje se i Salom D. Haim, Jakob de Majo, Zadik Piade,
Ozmo Israel,
Potom neka imena i porodice za koje se ne moe sa sigurnou rei da li su
J evreji ali treba ih spomenuti: dr Ervin Horak, prvi amaki ljekar, dr
Joseph Stochammer (veterinar) imao sina Matcela, Koloman Knopf,
obuar, Fridrih Reveland, ciglar, David Tot, moler i zidar, Lorch
Fransicko i sin Adam itd. Postoje indicije da su porodice Sartory, koja je
dola iz Maarske i Riterman koja je dola iz Poljske, ustvari jevrejskog
porijekla.
Zanimljivo je da su se neki J evreji izjanjavali kao Srbi, a drugi pak kao
Hrvati, dok su svi bili judejske vjeroispovjesti.
Svi oni su se pridravali religijskih propisa u vezi prehrane koja se zvala
koer.
Prije Drugog svjetskog rata u Bos. amac su jugoslovenske policijske
vlasti prebacile jednu grupu J evreja emigranata koja je pobjegla iz Austrije,
Njemake, eke. amac im je bio prisilno boravite. Uglavnom se radilo o
Jevrejima iz Bea. Bili su bogati i hranili su se u Grand hotelu, neki su pak
odlazili ak i u katoliku crkvu na molitve. Brigu o njima je vodio Savez
J evrejskih optina J ugoslavije. Prema podacima Komisije za utvrivanje
ratnih zloina SRBiH sa Jevrejima iz Bos. amca odvedena je grupa od 28
J evreja emigranata iz Austrije u koncentracioni logor J asenovac. Neto
konkretniji podatak daje se u djelu Koncentracioni logor J asenovac gdje su
navedena imena oko 2. 900 J evreja iz ostalih mjesta u BiH, sem njih,
stradalo je i nekoliko stotina J evreja izbjeglica iz Austrije, Njemake i
ehoslovake i doslovno se navodi Bos. amac 34 ovjeka.
U sjeanju graana ostala su samo neka imena i to porodica Leona
Deutscha koji je imao sinove Kurta i Frica koji su bili igrai poznatih
bekih fudbalskih klubova, a karijeru su nastavili do 1941. godine u
ovdanjem FK Borcu, potom Wilim Marholz student, njemaki emigrant
koji je odmah 1941. godine pritvoren na osnovu tube Njemake narodne
skuptine iz amca, te dr Jozef A. Deutsch rodom iz Lajpziga, koji je
nastavio da radi kao ljekar muslimanskih izbjeglica iz istone Bosne u Bos.
amcu, gdje je obolio od tifusa. Njegovala ga je Kosara Petrovi. Poslije je

485

pobjegao u partizane, preivio rat i dolazio u amac u inu sanitetskog
pukovnika J NA. Nastanio se u Zagrebu i postao primarijus dispanzera za
psihologiju, te nauni radnik.
Po dolasku Nijemaca u amac aprila 1941. godine poinje obraun sa
J evrejima. Obiljeili su ih utom davidovom zvijezdom. Bilo im je
zabranjeno okupljanje, izlazak u grad, pijace, kafane. Morali su predati svu
pokretnu imovinu, a odjednom nisu bili vlasnici ni svoje nepokretne
imovine. U njihove trgovine odreeni su povjerenici-komesari koji su
upravljali tom imovinom. Bili su opljakani. Da bi ih ponizili odredili su im
da moraju mesti ariju, istiti javni klozet i kupatilo. Ustae su unitile
njihovu vjersku kuu i otetili groblje gdje su se sahranjivali. Istjerani su iz
svih drutava i organizacija. Bilo kako bilo njihovi ivoti su bili zatieni od
strane domaih Muslimana i Hrvata, pa ak i osoba koje su bile bliske
ustakoj vlasti. Ostali su u svojim kuama i nisu odmah ubijeni. Meutim
1942. godine svi amaki i emigranti J evreji su odvedeni u koncentracioni
logor u dvije grupe i to 1. avgusta i 1. septembra 1942. godine. Domai ljudi
su ih pokuali upozoriti i organizovati njihov bijeg u Gradaac, a kasnije u
etnike ili partizane, meutim bez uspjeha. amani, bez obzira gdje su se
zatekli, pokuavali su pomoi, ne samo svojim komijama i prijateljima,
nego uopte ovom narodu. O tome svjedoi i pomo amanina Tome
Tasovca koji je pomagao jevrejskim enama i djeci u logoru u akovu. On
je pomagao ilegalno u hrani, rizikujui svoj ivot, a u to vrijeme je ivio u
akovu.
Drugi svjetski rat preivjelo je svega par amakih Jevreja koji su, grad bez
svojih najmilijih, napustili tako to su otili u Izrael ili u vee gradove,
prvenstveno Beograd i Zagreb.
Njihovo groblje, koje je osnovano 1906. godine, zauvijek je uniteno
prilikom gradnje omladinske pruge amac-Sarajevo. 1990. godine jednoj od
ulica u gradu je dat naziv Jevrejska, meutim poslije poslijednjeg rata, taj
naziv se izgubio tako da danas nema nikakvog traga nesretnog ivota
amakih Jevreja.


486



Slika br. 61 Grupa Austrijskih J evreja u Bos. amcu slikana zimi 1940/41. godine
pored rijeke Save.


NIJEMCI U BOS. AMCU
U Bos. amcu i njegovoj okolini ivjelo je nekoliko porodica
pripadnika njemake nacionalne manjine. Ovdje su se doselili za vrijeme
okupacije 1878. godine. Bili su mahom iz niih socijalnih slojeva (izuzev
porodice von Sartory), ali vrlo marljivi, poduzetni i tedljivi. Njihova
zanimanja su bila razliita, bilo da se radilo o poljoprivrednicima, trgovcima,
zanatlijama, dravnim slubenicima. Poticali su iz raznih krajeva Njemake,
Austrije i Srednje Evrope. Pred Drugi svjetski rat ukljuuju se u Kulturbund,
organizaciju za irenje prosvjete i kulture, ali ova organizacija ubrzo prestaje
sa ovim radom i okree se uzdizanju njemake nacionalne svijesti. Kada je
Hitler doao na vlast, nai domai Nijemci, sada zvani folksdojeri, diu
glave i vie ne ute. Napadom Nijemake na Jugoslaviju 6. aprila 1941.
godine u Bos. amcu vlast preuzimaju Maekovi zatitari i folksdojeri.
J edan od organizatora ustake vlasti u Bos. amcu bio je folksdojer Tomas
Manz, lokalni kova.
Neposredno pred rat jugoslovenski andarmi su otkrili njemake
pijune u amc. Bio je to jedan brani par bez djece. U sjeanju starih
amana polako blijede imena njemakih porodica koje su ivjele u amcu:
Rudolf Nestlang (ef Ispostave), Adolf Trutzl (1852-1917) djeca: Adalbert
(umro 1905) i keri: Elizabeta i Evelin, Lobnvajn Rudolf (sudija), Anton
Petr (sudski pristav), Emanuel J oachimstaler (nadcestar), J oseph Ebner
(poreznik), Albert J osip Muller (direktor nadbiskupskog dobra sv.
Filomena), Hubert Reichenauer (frizer- kod njega je radila kao pomonica

487

izvjesna Njemica Berta), Wencl (loc), Arno von Sartory (direktor banke.
Djeca: Alma, Erwin i Feliks, Irma i Franz Havier), Karlo Russ
(veleposjednik iz sela Novi Grad, oenjen sa Karolom. Imali djecu: Antona i
Adama), Franz Schlafhauser (lafajzer), ribar oenjen sa Gizelom. Djeca:
Franjo i Tereza, Dellin (sl. parobrodske stanice. Ki Anna poginula 1909),
Karolina Lorenz roena Hopp (1872-1912) iz Lipina u leziji, Tomas Manz
(kova, otac troje djece, kua u ulici Obiliev vijenac, tokom NDH je drao
trgovinu), Filip Wendlinger (optinski pisari, kapelnik Sokolske muzike.
Imao ker Veru), J akob traub (mesar i kobasiar. Imao sina Ivana. Radnja
na mjestu ateljea Foto Ljubo), Nikola Crnolatac (loc. Supruga arlota. Sin
Nikola vazduhoplovni oficir), J akov Striker (pletar), Stjepan-tefan Bandl
(upravitelj Agencije Rijene plovidbe. Oenjen sa Wilhelminom Havlik,
djeca: Oto (ef pote), Hermina, Hugo, Anton, Karlo, Rudolf, Helena, Sofija
i Ana), Ivan Bonnert (kroja. Supruga Mila. Radnja u ulici Jovana Cvijia,
gdje je sada prodavnica tekstila), Mikula Vinko (remenar), Balog Franjo
(pivar) i supruga Roza, Tereza Pepi (roena Austrijanka), J osip Reiter
(sudija), Ruich Ivan (pekar) djeca: Zlata, Sonja i Adolf Puba, J ohann
Pelech (geometar) i ki Boena, Firinger Gustav (1870) supruga Marija i
djeca: Ivan, Antun i Marija. Sinovi su bili pekari i kolari potom prevoznici,
Hartman (kroja), ki mu je bila Vilma zvali je Bijela Vilma udata za Franju
Tamaka (krojaa) koji je bio luternaske vjere. Djeca: Vilma i Katica, Ivan
Rag (slubenik suda), potom slubenici pote (od kojih su neki moda i esi,
Slovaci, Poljaci i sl.): J ulija Schmidl, Vilma Harfman, Alojz Tegl, Franz
Zingerle, Wiljem Schifer, Ferdinand Biko, Bernard Bradna (upravitelj
pote, supruga Elizabeta. Djeca: J ozef Pepika, Edvard Edika i Lila.),
J akob Petrek, Marija Kapella, Paul Petroek, Franc Cico, Lederer Antun,
Leder, Andrija Altgayer (uitelj), dr Georg Kahel (ljekar iz Karlsruea,
njemaki zarobljenik), dr Schitz (ljekar, njemaki zaborbljenik), Kupetz
J ozef i Karolina (roditelji tefanije Kupetz. Inae Belije), Rittermann
Walerijan (apotekar) supruga tefanija Kupetz. Djeca: tefan, Walerijan,
Witold, Marija i Karolina.
Sve ove navedene osobe su u Bos. amac dole, ne samo diretno iz
Njemake, Austrije, nego i iz Poljske, Maarske, eke, Slovake, ali i iz
Vojvodine (Bake, Srema i Banata), Slavonije, Beograda, Zemuna, apca i
sl. Vrlo je teko tano odrediti da li su oni Nijemci, J evreji, njemaki Jevreji
i sl. Skoro svi su bili katolici sa neto protestanata. Bilo je i J evreja koji su
preli na katolianstvo i sl.
Prvi kukasti krst-hakenkrajc u Bos. amac donio je Ivan Bonert, a
Tomas Manz je prvi obukao smeu uniformu SA odreda. Prilikom dolaska
Nijemaca u amac 13. aprila 1941. godine on je preao preko Save sada ve
u crnoj SS uniformi, i doekao njemake jedinice, te prenio njemaku
zastavu u amac i priredio doek vojnicima. Tomas je imao brata Karla

488

Manca u Gradacu, koji je tamo ivio povueno kao trgovac. Najaktivniji i
najambiciozniji meu njima bio je Tomas Manz, kolar koji je uestvovao u
denunciranju ljudi koji su u prvoj grupi odvedeni u konc. logor kod Gospia.
Njegovim zauzimanjem odmah poslije okupacije Bos. amca u gradu je
osnovan njemaki dom koji se zvao Heim a bio je smjeten u bivu
trgovaku radnju Milana Jankovia koja je oteta. Ovaj dom bio je jedno
vrijeme stjecite folskdojera iz cijelog kraja i njihovo propagandno sjedite.
Dom je uskoro dobio i svoju uiteljicu koja je ujedno bila domaica ovog
doma. U domu su bile aktivne i: Vilma Hartman-Tamako i Micika Grubni-
Kumbert roena Austrijanka.
U Bos. amcu je jedno vrijeme bio uitelj Andrija Altgayer koji je kasnije
premjeten u Gornju Tramonicu. On je bio bliski roak Branimira
Altgayera tadanjeg SS obergrupenfurera za cijelu NDH. Odnosno voe
njemake nacionalne manjine u NDH. Andrija je po njegovom savjetu stupio
u viu nacional-socijalistiku kolu koja je bila osnovana u Osijeku.
Tomas Manz je postao ortsleiter njemake nacionalne manjine u naem
gradu. On je imao elju da bude imenovan za naelnika optine ali mu to
nisu dospustili Hrvati koji su postavili Antu Dujia i zamjenika Sulejmana
Zukia. Manz je kao voa skupine, ivio ovdje sve do 1945. godine. On se u
to vrijeme sukobio sa braom Riterman koji su u ovom mjestu imali isto
izvjesne ambicije i ekonomske pretenzije. Dok je Manz bio primitivan i
neodmjeren, Ritermanovi su kao ugledni i kulturni graani uivali vei
ugled. Ovaj njihov sukob je bio praen uzajamnim optubama i olakavao je
teak poloaj politiki naprednih ljudi jer ih je Manz jedno vrijeme pustio na
miru. Ipak Manc je i pomagao ljudim napr. Marku Vakiu iz sela Tiine
kada je bio uhapen, te je dao propusnicu Duanu Palenici da pobjegne u
Beograd.
Njima je bilo obeano da e sa svojim lanovima porodica biti preseljeni u
leziju i druge krajeve Poljske na biva imanja poljskih J evreja. Neke
porodice iz amca su i otile 1942. godine kao napr. porodica Antuna Russa
u poljski grad Lavov (Lo).
Zanimljivo je da su u Kulturbund u poetku okupacije bile ukljuene i neke
porodice eke i maarske narodnosti. Odnosno one porodice gdje su ene
bile pripadnice njemake nacije ili su na drugi nain bili motivisane da uu u
ovo drutvo. Tako je napr. Karlo pachman (sin) bio ukljuen u Kulturbund,
ak je nosio i SA uniformu. Njegova majka Ana ro. Kochan je bila iz
eskih Pardubica u Sudetskoj oblasti i vjerovatno je bila Sudetska Nijemica.
Karlo je ipak kasnije napustio ovo drutvo i otiao u partizane, te bio
zarobljen i ubijen od strane SS trupa u Brkom. Treba napomenuti da je bilo
i osoba koje su morale biti ukljuene u Kulturbund u strahu od revanizma
sunarodnika.

489

Poteni graani su osuivali postupke Nijemca. Maltretiranje J evreja od
strane brae Firinger. J edan od najaktivnijih u tom otporu bio je gradski
naelnik Anto Duji.
Krajem rata i propau NDH i Treeg Rajha svi Nijemci i
folksdojeri su se povukli za vojskom izuzev asnih izuzetaka. Dolaskom
partizana sva imovina Nijemaca je konfiskovana. Oni koji su ostali u gradu
kao napr. porodica Ota Bandla, Ivana Raga, Franje lafajzera, Riterman i sl
su upueni u logore, a potom otjerani na austrijsku granicu. Austrija ih nije
htjela. Tako su te ljude bez imovine, bez dravljanstva u Evropi prozvali
Evropski cigani. Nova vlast ih je vratila u amac, pa odatle u logor u
Krndiji, te potom pustila, tako danas u Zagrebu, Rijeci i Sloveniji ive
njihovi potomci.

NARODNA NONJA
Za svoje odijelo narod ovdje upotrebljava isti materijal kao i u
drugim naim krajevima Posavine: vunu, lan, pamuk i kupovni fabriki
materijal. Naravno da je zanimljiv raznovrstni vez na enskim kouljama
naroito u hrvatskoj nonji. Gradska nonja, bez obzira na vjeru, je bila
skoro ista sa malim razlikama. enska nonja do Prvog svjetskog rata to se
tie koulja istog kroja kao i oko Bos. amca, bogato nabrana u pasu, oko
vrata i pozadi imala je du skuta ornamente u uzdunim nizovima, koji su
slobodno padali u krupnim naborima. Mukarci su nosili akire od crvene
ili zelene ohe, a poslije 1850. godine od crne ohe. Preko akira se nosio
pojas najee crvene boje ili kariran sa raznim dezenima. Poslije dolaska
Austrije ulaze u modu tofani prsluci zvani lajbeci. Prije toga su se nosile
jeerme i koporani. U hladnijim danima preko ramena se nosio gunj, oni
bogati su nosili urak obino postavljen krznom. Bosanska Posavina inae
spada meu one nae krajeve u Bosni koji su najvie izloeni brzim
promjenama i uticaju naroito susjednih oblasti Hrvatske Posavine i
Slavonije. Na glavi su muslimani nosili turbane, kasnije fes, ostali su nosili
kape, ajkae, ubare, a dolaskom Austrije poinje da se nose eiri tj. oni
se poinju nositi od 1875. godine. Turska orijentalna nonja trpjela je
promjene. Osnovni dijelovi muke i enske nonje u prvom redu koulja
zove se u cijeloj naoj pravoj Posavini rubina. Naziv rubina, kao stari
slovenski naziv, nalazimo danas i u Slavoniji.
1036
enska nonja se sastojala
u poetku od anterije, poslije su u upotrebu ule kod muslimanki dimije
koje su bile od svile, kasnije i drugih materijala, na gornjem dijelu tijela se
nosila jeerma, fermen. Dok se su se na glavi nosile amije opivene
kericama. I muslimanke i srpkinje su na glavama nosile fesie ukraene

1036
Glasnik Zemaljskog muzeja etnologija sveska XIV Sarajevo 1959. godine. Zorislava
uli Narodna nonja u Posavini.

490

biserima ili zlatom. Taj fesi se zvao tepeluk. Prilikom izlaska u grad
muslimanke su lice pokrivale boom ili feredom, a samo bi im se vidjele
oi, dok je zar kasnije uao u upotrebu, tek poetkom XX vijeka. Hrianke
su u sveanim prilikama nosile libade ukraene lijepim vezom sa srebrenim
ili zlatnim konanim nitima. Bogatije su nosile takoer urak a siromanije
pamuklije.
Nekada su i Srbi i Hrvati nosili akire kao i Turci obino turskog kroja, a
na glavi fes. Djevojke su na glavi nosile marame, a imunije o vratu dukate.
1037

Na nogama su se nosile cipele od tvrde koe i sa debelim onom, zvane
kundure, a prije toga mestve, dok seljaci nose opanke u poetku od koe, a
kasnije Batine gumene opanke. Kasnije dolazi do prodora evropske mode i
raznih cipela, izama i sl. Poetkom XX vijeka sve hrianske ene
prihvataju evropsku modu, nose haljine, bluze, suknje, a kasnije i eire, dok
su starije nosile marame.
U godinama izmeu dva svjetska rata kod Srba se bila uveliko odomaila
muka umadijska nonja. Upotrebljavalo se domae sukno, koje su domae
ene tkale, a koja je noena na valjanje u Palenicu i Skipovac, sela u
Trebavi. Imuniju su kupovali bugariju za izradu gunjeva. Bogati su
bojadisali sukno u crno, a sirotinja od belog sukna.
Udane ene su nosile kecelje, pregae, jeleke, pamuklije, gunjeve, jagluk.
Poslije 1878. godine poela je kod Hrvatskih ena da se ije slavonska
nonja. U selima oko Bos. amca viao sam 1937. godine ene u slavonskoj
nonji. Ponegdje su bogatije nosile alvare, suknene akire, tkanicu,
pocelice i marame.
J a imam jednu staru fotografiju iz Bos. amca, koja je iz vremena
1878. godine. Na fotografiji su moja prababa po majci (koja je bila rodom iz
Bijele), njena ker Jelka i jedna unuka, djevojica. Prababa i njena ker su
bile obuene u tadanju srpsku varoku nonju sa dugim i irokim suknjama.
Na glavi: kalkan i okrunica. Kalkan su nosile samo udane ene, moja
prababa ga je nosila do smrti (oko 1900). Djevojica na fotografiji bila je
obuena u evropske graanske haljinice.
1038

Svakako da tema o narodnoj nonji i obiajima bi mogla da bude predmet
posebne monografske obrade ali zbog prostora je nemogue opisati sve vrste
obiaja svih naroda koji su ivjeli i ive na teritoriji grada amca.




1037
Jovan Nedi iguman, Selo Slatina kod Bosanskog amca, Beograd 1990. godine.
1038
Milenko S. Filipovi Prilozi etnolokom prouavanju... . isto.

491

TREE POGLAVLJE

DRUGI SVJETSKI RAT U BOS. AMCU

Aprilski rat
Tokom 1939. ili 1940. godine u amcu je gostovala jedna cirkuska
grupa i davala predstave na pijaci pored vage. Iznenada su doli andari i
policija sa starjeinom ispostave, te su uhapsili ove ljude i nakon par dana
protjerali su grupu u Slavoniju. Prema nekim podacima policija je dobila
informaciju da se radi o njemakim pijunima. Ti ljudi su bili esi. Inae
nije bila rijetkost da amac pohode njemaki cigani. Poslije pua 27. marta
1941. godine, te ruenja vlade i kneza Pavla, zavladao je strah i nemir u
narodu od njemakih prijetnji.
Opta mobilizacija je poela 3. aprila, obinih rezervnih vojnika i
oficira koji su hitali sa uniformama, svojim konjima i zaprenim vozilima.
Mobilizaciono mjesto Optinsko zborite je bio kralja Petra trg (itna
pijaca) u Bos. amcu.
Bos. amac je pripadao 2. armijskoj oblasti Sarajevo, divizijskoj oblasti
Bosanske divizije, vojni okrug Tuzla, 15. p. p. Tuzla.
Napad na Jugoslaviju je poeo 6. aprila 1941. godine. Bos. amac je bio u
oku, sluao se radio. Bombardovan je Beograd i drugi gradovi. U
bombardovanju Beograda toga jutra stradali su i neki amani: dr Nada
Dimitrijevi-Nekovi, Draginja Mii je poginula u Zemunu, a Duan Simi
je preivio i pjeice pobjegao u amac.
Ljudi su bili zbunjeni, hitali su na mobilizaciono mjesto. Neki su se
javljali ak u Doboj na mobilizaciju (napr. Ratko Stavri i sl.). Dola je
Banjaluka divizija, veina je bila mobilisana. Traile su se konjske zaprege,
konji, oduzimani su automobili za vojsku. Nastaje pometnja. Izdaja je uinila
svoje.
Raspored jedinica na obje strane koje su djelovale na ovom prostoru bio je
ovakav:
amac se naao na vojnim kartama njemake 2. armije
(Armeeoberkommando 2) pod komandom general-feldmarala Maximiliana
Freicher von Weichs auf Glon.
Sastava: 46. motorizovani
1039
, 52 i 51 peadijski i 49 brdski korpus (ukupno
11 divizija). 46. motorizovani korpus imao je 8. i 14. oklopnu diviziju i 16.
motorizovanu diviziju.

1039
Generalkommando XXXXVI Motorkorps: komandant general V. D. lajnic (Wolf-
Dietrich Schleinitz) i H. Corn (Hans Zorn). U aprilu 1941. godine nastupao pravcem Bar-
Vinkovci-Sarajevo, a potom do poetka juna u dolini r. Bosne.

492

J ugoslovenska armija: 2. armija (general Dragoslav Miljkovi). J edan
posadni puk u utvrenjima u Baranji, Osjeka divizija u Baranji, Vrbaska
divizija (general Dragoslav Milosavljevi, Donji Miholjac-Naice-Sl.
Poega), Bosanska divizija (general Ilija ugi) na prostoru oko Vinkovaca i
sjeverno od akova, te armijski delovi oko akova. Da vodi zadravanje
odbrane i da se pod pritiskom nadmonijih snaga povlai preko Bosne ka
jugu.
1040

Vrbaska divizija da se povue pravce, akovo-Bos. amac, s tim da se u
toku noi 10/11. aprila povue na podruje akova, a nou 11/12. aprila na
desnu obalu Save i posjedne odsjek od s. Grebnica do s. V. Brusnica.
1041

Meutim do te odbrane nije dolo jer su Nijemci, koji su nadirali iz
Bosanske Krajine, zauzeli Doboj i odsjekli odstupnicu.
Strategijska rezerva: Lika divizija (general ivorad Boi) oko Modrie u
Bosni, u Slavoniji i Bosni na prostoru Brko-Vrpolje-Brod-Doboj.
1042

Vazdune snage su takoer uzele uea u napadu na Bos. amac.
Ujutru 6. aprila njemaki avion je bombardovao most na Bosni, ali
neuspjeno. Bomba je zavrila u ljiviku Duana Simia. To je izazvalo
paniku kod naroda. Vjerovatno se radi o avionu iz: Komande 5.
vazduhoplovnog korpusa (Generalkommando V. Fliegerkorps) od 6. do 30.
IV 1941. god. Komandant general Robert Greim. Sedite u Peuju. Bos.
amac su nadlijatali i jugoslovenski avioni, jer je prostor naeg grada
pripadao: Teritorijalnoj vazdunoj odbrani 1. vazdune zone Beograd
(Beograd, Ni; Vinkovci, abac, Smederevo, Senta, Sombor, Titel). Prema
ratnom planu R-41 1. lovaka brigada jug. vojske imala je zadatak da
sprijei dejstvo neprijateljskih aviona na zapadnoj liniji: Donji Miholjac-
Bosanski amac-Tuzla-Rogatica-Foa. Pod komandom pukovnika Dragutina
Rubia
1043
(kasnije generala zrakoplovstva NDH). Druga vazduhoplovna
mjeovita brigada sainjena od etvrtog lovakog puka imala je zonu dejstva
nad Bos. amcom.
11. aprila 1941. godine pod pritiskom dijelova 16. motorizovane divizije 2
armija se povlaila na desnu obalu Save. Dijelovi Vrbaske divizije (2-4
bataljona i jedna baterija) preli su Savu kod Bosanskog amca. Savu je kod
amca skelom prelo nekoliko tanketa i dio artiljerije. Oni su se iskrcali kod
lepa Agencije rijene plovidbe, proli kroz grad i uputili se ka Modrii.
1044


1040
Drugi svjetski rat (pregled ratnih operacija). Knjiga I, Beograd 1957. godine. Vojno
istorijski institut J NA.
1041
Velimir Terzi Slom Kraljevine Jugoslavije 1941. 2. Narodna knjiga Beograd, 1980.
godine.
1042
Drugi svjetski rat, isto.
1043
Boo Lazarevi Vazduhoplovstvo u NOR-u Beograd 1972. godine. Ratna prolost
naih naroda, knjiga 137. Monografije jedinica NOB i PO J ugoslavije, knjiga 21. Urednik p.
puk Esad Tihi.
1044
Esad Tihi, isto.

493

Ukupna jaina Druge armije, na desnoj obali Save, iznosila je oko jedne
slabe divizije sa 12 baterija.
Na frontu jug. druge armije, 8. oklopna i 16. motorizovana divizija 12. aprila
1941. godine zauzele su prelaze na Savi kod apca, Sremske Mitrovice,
Bosanskog amca i Bosanskog Broda, dok su kod Rae i Brkog odbaene.
U naputeni Beograd, 12. aprila uvee, ule su trupe 41. motorizovanog
korpusa, a 8. oklopna divizija, 16. motorizovana divizija upale su preko
apca, Bos. amca i Bos. Broda u Srbiju i sev. Bosnu. Do 12. aprila
zavreno je povlaenje preostalih jedinica Druge jug. armije koje su prelazile
na desnu obalu Save. Istog dana 8. oklopna i 16. motorizovana divizija 46.
motorizovanog korpusa zapoele su forsiranje Save kod Bos. amca. Ustvari
forsirale su rijeku Savu na vie mjesta u liniji od Brezova Polja do Brusnice.
13. aprila 1941. godine kada su dijelovi 16. motorizovane divizije
1045
izvrile
napad kod Bos. Broda i Bos. amca, Druga armija je preduzela grupisanje
svojih snaga da bi odbranila prelaze kod Brkog, Oraja i amca i zatitila
pravac preko Dervente.
1046

13. aprila pokuaji preostalih dijelova Druge armije i Prvog jurinog
etnikog odreda da od Bijeljine, Brkog, Oraja, Bos. amca i Bos. Broda
zaustave napredovanje 46. njemakog korpusa, nisu dali eljene rezultate.
Prvi okupatorski vojnik u toku kratkotrajnog aprilskog rata stupio je na tlo
Bosne i Hercegovine 13. aprila 1941. Tog dana su divizije njemakog 46.
motorizovanog korupsa, sa zapada, sjevera i istoka, preko djelomino
neporuenih mostova prele Unu, Savu i Drinu. Za samo 4 dana ovaj korpus
je prokrstario kroz BiH i ve 15. aprila prisilio na kapitulaciju tab Druge
armije vojske Kraljevine J ugoslavije. Taj korpus je 9. maja napustio
teritoriju BiH.
1047

Za vrijeme aprilskog rata 1941. godine 60. pjeadijski puk u Derventi je
dobio zadatak da ide preko Modrie, Bos. amca i Brkog prema Zvorniku
odnosno Drini.
1048

3. aprila 1941. bio sam mobilisan u dopunski bataljon 17.
peadijskog puka, koji se nalazio u Vinkovcima. Kad je poeo rat naa
jedinica krenula je u pravcu Vrpolja i Bosanskog amca. Prolazei kroz sela
u pravcu Bosanskog amca, nailazili smo na odrede Hrvatske seljake
zatite, koja je pokuavala da razorua pojedine jedinice. U Bosanskom
amcu nalazio se veliki broj vojnih jedinica, koje su sve elele da preu

1045
Ova divizija je povuena radi priprema za napad na SSSR.
1046
Drugi svjetski rat, isto.
1047
1941. god u istoriji naroda BiH V. Maslea, Sarajevo 1973. godine.
1048
Od ustanka do pobjede I i II zbornik sjeanja uesnika NOR-a i socijalistike
revolucije o dogaajima na dobojskoj optini. Doboj 1986. godine.

494

preko Save u Bosnu. Neprijatelj je bombardovao prelaz i samo jedan broj
jedinica uspeo je da pree.
1049

Privueni velikim brojem vojske, nad Bos. amcem su letjeli njemaki
avioni i nad Savom mitraljirali vojnike.
U zoru 12. aprila, kada smo prolazili kroz amac. Bukvalno reeno,
33. peadijski puk leao je po dvoritima. Umor je toliko savladao ljude da
su mnogi leali na mokroj zemlji, zaboravivi da prostru bar atorsko krilo
ispod sebe. Dok sam ja traio autanta puka da bih dobio zadatak za etu, i
moji vojnici su polegali kao i ostali. Traei autanta, stigao sam na obalu
Save. Preko Save kod amca prevozile su tri skele, sa motorima kova, i
dva monitora. Za prevoenje je bilo svega i svaega. Porunik Smiljani je
stajao kod jedne skele i galamio iz sveg grla. Napravila se velika guva jer je
svako hteo to pre da pree Savu, kao da je tamo bio spas od Nemaca. Dan
je bio vedar i visoko na nebu pojavio bi se, s vremena na vreme, po neki, ko
zna iji avion. Prevoenje preko Save niko nije uznemiravao. Desetine
hiljada vojnika, mnotvo topova i zaprega polako su prelazili na drugu obalu
i urno kretali dalje.
1050

10. aprila preko radija proglaena je NDH. 17. aprila sve jedinice
jugoslovenske vojske su zvanino kapitulirale. Vojnici i oficiri su zarobljeni,
poslije zadravanja Hrvati i Muslimani su otili svojim kuama, a Srbi su
odvedeni u logore u Njemaku.
Ljudi oko Modrie upirali su poglede prema sjeveru, u pravcu Bos.
amca, odakle je oekivan neprijatelj, a njega nije bilo i dok se neprijetlj
oekivao od Bos. amca, on je doao sa suprotne strane iz pravca Doboja,
kolona kamiona, motocikala i drugih vozila sigurno se kretala prema Bos.
amcu i Odaku.
1051

To su bile jedinice 51. korpusa koje su ule u Modriu 16. aprila dok se
jugoslovenska vojska povlaila umorna od putovanja. Ljudi su bacali
opremu. J edni idu prema Brodu, jedni za Brko iz akova i Osijeka preko
amca i Oraja za Tuzlu. Vojnici su samoinicijativno naputali jedinice i ili
kui, dok su neki ak na zbornom mjestu pokupljeni i odvedeni u
zarobljenitvo u Njemaku.
Na rijeci Bosni postojali su drveni kolski mostovi u Bos. amcu i
Modrii. Prvi je zapaljen u aprilu 1941. godine, a drugi su u septembru 1943.
godine poruile jedinice NOV.
Most u amcu je obezbjeivao vod jugoslovenske vojske sastavljen od
rezervista-treeg poziva koji je bio formiran kao posadna jedinica i bio je
pod komandom majora Bauera. Oni su imali zadatak da uvaju ne samo
most, nego skelski prelaz preko Save i znaajnije objekte u gradu. Vod su

1049
Sima Tomovi id Monografija, id 1973. godine.
1050
Ratko Martinovi Od Ravne Gore do Vrhovnog taba.
1051
Hakija Muradbegovi Hronika dogaaja iz NOB-e u Tarevcima Modria 1970. godine

495

sainjavali amani: Stevo Petrovi-rezervni vodnik (koji je i rukovodio
akcijama ove jedinice na terenu), te vojnici rezervisti: amil Dervi, Ljubo
Mii, Milenko Kapetanovi, oro Krstanovi, Hakija Hasanefendi, Savo
Goranovi i oster (uster) iz Pruda. Hakija Hasanefendi je radio projekat
za taj most, a eto bio je prisutan kada se ovaj i unitio.
Most je bio miniran.Po nareenju komandira jedinice koja se zadnja
povukla preko mosta i krenula prema Odaku, posadna jedinica ja zapalila
tapin koji je trebalo da aktivira eksploziv. Kako je eksploziv bio vlaan, nije
dolo do eksplozije, pa je donijeto bure benzina, posuto po mostu i tako je
most zapaljen. Poto je most bio od drveta, potpuno je izgorio.
1052

Na Veliki etvrtak tri tuke su napale amac odnosno vojsku u
gradu i na Savi. Potom su tri tenka jug. vojske dola iz pravca Crkvine i
zajedno sa mobilisanim amanima, polili most naftom i zapalili ga, te
dravno skladite sijena koje je bilo blizu, a i tri lepa punih robe na Savi su
potopili. Ponovo su na Veliku subotu 1941. godine njemaki avioni napali
amac. Avioni su se spustili na 20-30 metara, grad je bio pun vojske, koja se
prebacivala preko Save. Vojnici su skakali u Savu i davili se. Ja sam se
sklonila uz zid stare pote u naem dvoritu, a jedan oficir se baci na nae
basamake i meni povie da legnem. Tad sam od straha krv ispljuvala. Konji
od vojne kuhinje iz arije su se uplaili, otrgli se od kola i od straha udarili
glavama u oak stare pote. Krv je lila, a vojska ih uhvati. Avioni su bacali
bombe. Rupa od bombe u ljiviku Duana Simia je bila velika kao kua.
Mama uzme za ruku nas djecu: mene, Hedu, Milicu, Stevu i Katicu pa bjei
do vage kod kue Joze Suia i tamo se zaustavi auto pun oficira, pa pitaju
moju mamu: Jeste li Vi za Republiku ili Monarhiju?. Mama od straha nije
nita odgovorila.
1053


Jugoslovenski tenkovi se povlaili. Prijeki vojni sud od nekoliko generala
zasijedao je na ulici kod kue Stake Stefanovi. Na uglu kod naspe kod
Tokalia kue bio je protivavionski mitraljez (vod za most). Vlast preuzeli
folksdojeri i Maekovci. Doekali Nijemce. Ono to je preutkivano je da su
njemaku motorizovanu jedinicu doekali Hrvati i Muslimani sa
odobravanjem u amcu. Na kuama su visile zastave- hrvatske, njemake i
bijele. To je bila elitna jedinica (najprije motor, kola, pa tenkovi). U gradu
su dijelili okolade i drali egzicir na meraji i doputali graanima da
gledaju. Oficiri su stanovali po privatnim kuama. tampali su u kamionu
rajsmarke i kupovali po gradu, u kafanama i gostionama pili. To su bile
kasenajn marke koje su izdavali u okupiranim zemljama. Svaki vojnik se
pretvorio u pljakaa, ulazio u radnju, uzimao najbolje stvari, a plaao
papirima bez vrijednosti. Robu su slali potom svojima u Njemaku. I tako

1052
Esad Tihi, isto.
1053
Marija Micika pachman u razgovoru sa autorom 27. 12. 2001. godine.

496

od maja do juna 1941. godine. Potom preko noi ta divizija je nestala. Otila
je preko Maarske na Istoni front i tamo je potpuno unitena, jer je prva
ula u borbu (bila je sastavljena od mladih vojnika klasinih Nijemaca,
plave kose, 20-to godinjaka.).
1054

Kada su Nijemci doli u amac. Njemaki general i Tomas Manz (u crnoj
uniformi) su posjetili crkve i damiju. General je razgledao grad.
1055


Ja i Meho Sejdi smo stajali kod stare pote, kad izvidnica na
motoru sa prikolicom trojica i stadoe. Izae jedan i zabode neku zastavicu,
skrenu glavnom ulicom pa kod trafike Petrovia i tu zabode zastavicu, pa
ode u Sokolski dom. Tamo se koncentriu, a mi bjei. Vojnici su u Sokolskom
domu, oficiri po kuama, a njemaki komandant grada kod Rittermanna. Na
pijaci dre zbor. Ostali dva mjeseca, sve do poetka rata sa SSSR-om.
1056

Ortskomandantura je bila smjetena u zgradi optine. Prialo se da je Tomas
Manc preao Savu u susret Nijemcima i preko Save prenio zastavu, na
mjestu keja su Nijemce doekali Ivan Bonert, Ilija Baoti i ljubili se sa
njima. Spominjalo se i ime Muharembega.
Svi su ih znatieljno gledali, forsirali su Savu i napravili pontonski
most te preli u amac. Kulturbundovci su se obukli u uniforme i epurli se
po amcu, ustae takoer, a oni koju su prihvatili tu okupaciju hvalili su ih
kako su bogati, pokupovae sve iz duana i alju paketima u Njemaku jer je
tamo ve odavno uvedeno racionalno snabdijevanje. To bogatstvo su brzo
osjetile radnje koje su ostale prazne. Pretraivalo se po kuama, trailo se
oruje, vojna oprema. Stanovnici su morali izdraavati vojsku i oficire (koje
su nasilno smjestili po privatnim kuama), oduzimaju se radio aparati,
automobili, motori, konji. Vojska je htjela da bude pristupana. Cilj im je bio
da steknu autoritet i potovanje.
Meutim vlast preuzimaju Maekovci, a poslije ustae. Telal je objavljivao
naredbe nove vlasti.
Ljudi se zatvaraju u kue. Neki od Srba i J evreja su u kunom pritvoru. Neki
uhapeni. Nou vojska puca i slavi. Lupaju se jevrejske radnje.
U Aprilskom ratu sa podruja amake optine poginulo je sedam pripadnika
Vojske Kraljevine J ugoslavije, od kojih est Srba i jedan Hrvat. U njemako
zarobljenitvo otilo je 173 vojnika iste vojske, od kojih su 164 bili Srbi.
Preivjelo je 155 zarobljenika, a 18 je stradalo u zarobljenitvu. Devetorica
su bili Srbi, a devetorica Hrvati
1057
. J edan broj njih, koje su 1945. godine
oslobodili Zapadni saveznici, nije se vratio kui nego je otiao u
prekookeanske zemlje.

1054
Prof. dr Rizah Alajbegovi u razgovoru sa autorom 18. 8. 1998. godine.
1055
Mirza Izetbegovi u razgovoru sa autorom 1994. godine.
1056
Ibrahim H. Avdi u razgovoru sa autorom 10. 10. 2000. godine.
1057
Posavski vor opstanka amac-Banja Luka-Beograd 2002. godine. grupa autora.

497

Uspostava nove vlasti i prvi zloini
Po proglaenju NDH 10. aprila 1941. godine ustaka vlast pristupa
administrativno-teritorijalnoj podjeli i dravu dijeli na 22 velike upe, 139
kotara i 18 kotarskih ispostava. Bos. amac je i dalje ostao sjedite kotarske
ispostave u Brkom ali je pripao Velikoj upi Posavje sa sjeditem u Sl.
Brodu (nazvan Brod na Savi). Ovoj upi su pripali kotari: Bijeljina, Brko,
Sl. Brod, Derventa, Gradaac, upanja, akovo, te kot. ispostave: Bos.
Brod, Bos. amac, Odak. Za velikog upana imenovan je dr Vladimir
Saboli pravnik iz Koprivnice. Veliki upan je bio povjerenik vlade koji vodi
cijelu graansku upravu. Njega imenuje Poglavnik, a njegova odgovornost
prema odredbi jednaka je odgovornosti ministra.
1058

Ustaki povjerenik za tuzlansku oblast 1941. godine bio je Hakija Hadi.
Na dunosti predstojnika Kotarske ispostave u Bos. amcu promijenilo se
nekoliko lica.
Inae prilikom Kvaternikovog proglaenja NDH preko radija proitana je
izjava voe HSS V. Maeka koji je pozvao pristae HSS da se pokore
vlastima. Podrku ustaama pruili su frankovci i manji broj slubenika od
desno orijentisanih HSS-ovaca. Ipak ogroman broj rukovodeih mjesta u
upravi morale su zauzeti osobe dovedene izvana to je bio sluaj i u naem
gradu. Folksdojeri su okupaciju doekali sa oduevljenjem i izlaskom na
ulice, potom je Poglavnik odredbom od 20. lipnja 1941. godine njima dao
privilegovan status u NDH. Kotarski sudovi i okruni sudovi nastavili su
svoje funkcije. U njima su izvrene samo personalne promjene. Poglavnik je
17. aprila 1941. izdao zakonsku odredbu za obranu naroda i drave. To je
bila osnova progona J evreja, Srba, Hrvata i drugih graana antifaista, a
naroito komunista.
Do osnivanja Hrvatske dravne banke, na teritoriji NDH, njemake
jedinice su izdavale razne bonove koji su sluili umesto maraka, a 24. aprila
1941. godine ministar finansija NDH proglasio ih je kao punovano sredstvo
plaanja i to po paritetu 20 din za 1 bon (RM). Na teritoriji NDH kurs je bio
1 stari jug dinar za 1 kunu.
1059

Oruane snage NDH inilo je domobranstvo NDH, ustaka vojnica i
orunitvo. Teritoriji NDH je podijeljen na 5 divizijskih podruja i 18
popunidbenih zapovjednitava.
Bosansko divizijsko podruje obuhvatalo je teritoriji tuzlanskog okruga
kome je pripadao i Bos. amac.
II domobranski zbor, II dom. Zbornog podruja obuhvatalo je 6 velikih upa
meu kojima i Posavje.

1058
Dr Fikreta Jeli-Buti Ustae i NDH 1941-1945, Sveuilina naklada Liber Zagreb
1977. godine.
1059
1941. u istoriji naroda BiH. V. Maslea Sarajevo 1973. godine.

498

Legija zrakoplovstva i legija mornarice NDH (rijene i morske).
1060

U proljee 1942. godine dolo je do poziva Srba u domobranske
radne bojne. Srbi su pozivani u domobranstvo ali nisu dobivali naoruanje.
Sredinom 1943. godine reorganizira se domobranstvo. Pjeake divizije su
preformirane u lovake i gorske zdrugove. Peta lovaka pukovnija u Sl.
Brodu. 1944. godine spojeni su domobranske i ustake jedinice. Za Sl. Brod
je bila neposredno vezana 4. ustaka pripremna bojna Posavje, koja je na
ovom podruju i formirana 1942. godine. Prva satnija (176) ove bojne imala
je dislokaciju u Sl. Brodu, D. Klakaru, D. Andrijevcima i Brodskom Varou,
druga (79) u Odaku i Bos. amcu, a 3. satnija (69) u upanji.
1061
Bos.
amac je pripadao jednim dijelom 3. domobranskoj diviziji iz Vinkovaca, a
drugim dijelom 4. domobranskoj diviziji iz Doboja. One su bile u sastavu 2.
domobranskog zbora ija je komanda bila u Sl. Brodu.
Ustaki pokret su inile osnovne organizacione forme kao: roj
(desetina) u selima sa rojnikom, u optinama tabor sa tabornikom, u
kotarima logor sa logornikom. U sreditima Velikih upa, stoer sa
stoernikom i glavni ustaki stan u Zagrebu. Ustake oruane vojne jedinice:
roj, vod, satnija, bojna, pukovnija, glavni stoer. Posebna organizacija bila je
ustaka mlade u koju su i prisilno ulanjivani mladi ljudi.
Sve do maja 1941. godine broj ustaa je bio mali. Djelovali su samo
pojedinci i to najvie oni koji su iz Italije doli sa Paveliem. Odreene
funkcije su se morale povjeravati lanovima HSS-a.
Orunitvo: dijelilo se na pukovnije, krila, vodove i postaje. Ono je
odravalo javni red i mir, osobnu i imovinsku sigurnost. Kako je dobar dio
andarma u BiH bio srpske narodnosti trebalo je iznova uspostaviti podjelu
orunikih postaja. Srbi i Crnogoreci su iskljueni iz ovih redova, a primljeni
Hrvati i Muslimani. Na dunosti komandanta Orunike postaje u Bos.
amcu bio je Muharem Vojnikovi, poslije njega Alija Trabonzanlija, a od
proljea 1943. godine Demil Kapetanovi koji je bio dobar ovjek i titio
mnoge ljude u amcu.
Bos. amac je pripadao 4. orunikoj pukovniji sa stoerom u Sarajevu, koje
je imalo krilno oruniko zapovjednitvo u Tuzli, a od februara 1942. godine
u Sl. Brodu. Njemu je bilo potinjeno pet orunikih vodova i to u: Brkom
sa postajama u: Brkom, Oraju, Brezovom Polju, eliu, Dubravama, Bos.
amcu, Gornjem abaru, ibonici.
Kotarske predstojnike je postavljao ministar unutarnjih poslova na prijedlog
ustakih podrunih organizacija. U optinama i kotarevima su izvrene
mnoge personalne promjene. Neki slubenici su otputeni ili premjeteni.
Zakonskom odredbom o dravljanstvu svaki graanin, koji je bio u javnoj i

1060
Mladen oli Takozvana NDH 1941. Beograd 1973. godine.
1061
Mr Slavica Hrekovski Slavonski Brod u NOB i socijalistikoj revoluciji 1941-1945.
Sl. Brod 1982. godine.

499

svakoj drugoj slubi, morao je dokazati svoje porijeklo. Svi koji su imali
nekog pretka jevrejske nacije otputeni su. Potpisivana je zakletva o
lojalnosti NDH. Uredba o inovnitvu je predviala da se svi inovnici stave
na raspolaganje nadlenom ministru koji ih je mogao otputati, dii sa
slube, premjetati, umiroviti i sl.
U Bos. amcu najprije je za ustakog logornika postavljen Ivan-Ivica
Franji
1062
student, ali je ubrzo napustio tu dunost, na njegovo mjesto je
doao Franjo S. Homa uitelj, oenjen Srpkinjom. Ustaki logor je prvobitno
bio smjeten u zgradi Sokolskog doma, a potom u Gligorevia kui. Na
dunosti tabornika mijenjali su se Drago Homa, Osman Sinanovi
1063
, Ivan
Vrlji, Smail J asenica, Mustafa Leli. Kasnije je logornik bio i Anto
Mrkonji. Neki od amana su postale ustae: pored navedenih i: Mustafa
Leli mlai, Mijo Brani, braa Ilija i Marko Gali, Mio Leder, Antun
Lederer, Drago Mijatovi, Stevo Mikula, Drago Borbeli
1064
, Husein
(Salkana) Mufti, J osip Kolak-policajac, Tihomir Peri, Mato Petrievi,
Andrija Sopek itd. Jedan Modrianin Niko mesar. To je bio poetak i kraj
za mjetane. Potom Rudolf nur-uitelj, ustaki stoernik Ivo
Cvitkui
1065
Tabornik Tia iz Modrie, Mio Perkit. Mahom su bili u tome
Pruani, ali i to je bio mali broj. Stvorena je i Ustaka mlade kako bi
razvijala ustaku ideologiju. Postojale su posebno muke i enske
organizacije ove mladei. Logornik Ustake mladei u Bos. amcu bio je
Ivan ani iz Sl. Broda koji je na osnovu matinih knjiga registrovao sve
omladince Hrvate i Muslimane starije od 15 godina-ukupno 136 omladinaca.
1066
ani je stanovao u kui trgovca Milana Jankovia. 1943. godine dole
su uniforme za satniju i 15 njemakih podoficira i jedan major. Oni su trebali

1062
Ratko (Stavri nap. aut.) je imao jednog druga u osnovnoj koli. Zvao se Ivica Franji
(roen u amcu). Njegov otac Filip se utopio u Bosni, a mati odseli u Hercegovinu. Na
fakultetu se nau i prepoznaju. Ivica doe u amac kao logornik. Ratko veli Blago nama
Srbima. On je divan ovjek. Naalost Ivica ode u Zagreb da se vjena i bio je tu no u
restoranu, da ide u amac, kad 17 amana povedoe za Gospi. Kad je Ivica doao u
amac, ta su uradili bez njegova znanja, skine ono U i baci. On je poslije samnom traio
tu grupu pohapenih da ih vrate, ali uzalud, ni traga ni glasa. Neki dr Kapetanovi u odboru,
ena mu Srpkinja je odgovoran. J edino je rekao: Slavke Stanojevia ena je pred poroajem,
briite ga. Lepa Stavri-Aleksi, isto.
U Bos. amcu to se napravilo to su uradili stranci. Tu je bila jedna udovica koja je ostala
sa dva sina. Njen sin je bio logornik. Nije dozvoljavao to-ta da se radi, brat (Anto) mu je
bio mlai. Bio je oficir kraljeve garde, a poslije je otiao na Ruski front kao hrvatski vojnik,
ali je rekao svome bratu: Pazi dobro. Srbi su nas othranili i nau majku. Ne ali se da im se
ta dogodi. To je napomena radi istorije, jer bilo je ljudi, a da nije bilo njih kako bi drugi
ivjeli. Stanko Risti Graa za Monografiju Bos. amac... Knjiga II Bos. amac 1974.
godine.
1063
Sin Ragib mu je poginuo u SS trupama.
1064
Ubile ga ustae-kriari poslije zavretka rata.
1065
uvar ume ukrije Izetbegovia prije rata.
1066
Kreimir Vrani Graa za Monografiju Bos. amac... . knjiga II, isto.

500

da poduavaju ove omladince koje je ani prikupio. Logornik je ubijen one
noi kada je dola vraija divizija, na njega je baena bomba. Ubili su ga
partizani, a izvedeno je kao da je pao baca na njega.
1067

Zadnje dvije godine glavnu rije meu ustaama vodio je Anto Mrkonji i on
je o svemu odluivao. Potom na kormilu su bili: Ivo Vrlji bivi policijski
pisar iz Pruda, Ilija Manduki policajac iz Pruda i Franjo Petrievi iz sela
Tiina.
Preivjeli su rat samo Mijatovi i Niko mesar koji je poslije radio kod
mesara Sudarevia, a Mijatovi je bio zaposlen u firmi Budunost. Ni
jedan ni drugi nisu odgovarali pred zakonom.
Ivo Vrlji iz Pruda najvea je bio vlast. Na koncu je pobjegao u
Ameriku. Jednom preko televizije ujem Ivan Vrlji-ministar. Ne znam za
koju dravu. Pomislim da nije moda sina kolovao. Govori engleski. Sa
Ivom sam ila u jedan razred u kolu. On je moj vrnjak.
1068

Za zdravstvo je bio zaduen dr Husein Kapetanovi.
Za komandanta mjesta dolazi magistar (pijanica). U optini se umjesto Ante
Duia imenuje Josip Vinko Lozi, pa Stjepan Pavi, da bi potom Anto Dui
ponovo postao predsjednik, a zamjenik mu Sulejman Zuki. U aprovizaciji je
radio Mustafa Kari.
Upravitelj kotarske ispostave postaje Stjepan Kadi (rodom iz Vinkovaca),
komandir policije postaje Jakov Jaka Brani iz sela Prud.
U NDH gradska policija dobija naziv redarstvo, dok su se policajci
nazivali redarstvenici. Oni su brinuli o javnom redu i miru i imali su manje
vanu ulogu. Na dunosti efa postaje u Bos. amcu kasnije je imenovan
J osip J osa Kolak. Drugom polovinom juna izdata je naredba orunikim
postajama i ustakim logorima da se pohapse svi graani koji nisu lojalni
NDH.
Propaganda je nastojala da utie na narod da se to vie prijave u ustaku
legiju za Istoni front i dobrovoljni rad u Njemaku. Radi toga su u posavska
mjesta dolazili: Ademaga Mei, Bla Guti, Hakija Jadi, drali govore,
ubjeivali ali odziv je bio slab.
Poelo je 20. IX 1941. godine useljavanje Slovenaca u NDH.
Useljeno je oko 10. 000 Slovenaca, od toga 200 Slovenaca je useljeno na
podruje kotara Brko. U sam grad amac doseljene su sledee porodice
koje su Nijemci protjerali iz Slovenije: Mla J osipa (svega 3 lana), Keljne
Anton (svega 2 lana), Razinger J osip, Kompara Danilo (svega 2 lana),
etinc Ivan (svega3 lana), Antloga Leopold (svega 4 lana), Leneri
Martin (svega 3 lana), Sotenek Martilda (svega 2 lana), Mervi Ivan

1067
Kreimir Vrani Graa za Monografiju... . Knjiga II. Bos. amac 1974. godine.
1068
Lepa Stavri-Aleksi, isto. O sudbini Ive Vrljia se nita pouzdano ne zna. Meutim
ostaje injenica da je on bio siva eminencija ustake politike u Bos. amcu.

501

(svega 5 lanova). Svima je 1942. godine priznata zaviajnost u amcu kao
slovenakim doseljenicima.
Srpska pravoslavna crkva formalno je zabranjena od 5. maja 1941. godine,
a 11. novembra 1941. godine konfiskovana je cjelokupna imovina crkve.
Mnoge od tih crkava bile su poruene, pa i zapaljene. Sredinom aprila 1941.
godine poelo je proganjanje svetenika. Ukupno je protjerano u Srbiju 334
pravoslavna svetenika.
1069

Protjerani su svetenici: Risto Jovanovi iz Obudovca, Svetozar Lazarevi iz
Crkvine, Slavko Risti iz Slatine i sl. Uslijedila je 25. aprila zabrana
upotrebe irilice, zvona na pravoslavnim crkvama, obavljanje pravoslavnih
vjerskih obreda i nastave. Prestalo je i bogosluenje u pravoslavnoj crkvi u
Bos. amcu, oduzeta je imovina Srpskog kulturno-prosvjetnog drutva
Prosvjeta i to nekretnine k. br. 15/45, 17/52, 17/53, i 15/10, bez tereta.
1070

Sve knjige tampane irilicom su odstranjene. Srbima i J evrejima se
ograniava kretanje. Naziv Srbin je zamijenjen rijeju grkoistonjak. Vreno
je proganjanje i ubijanje Hrvata i Muslimana koji su pripadali
revolucionarnim organizacijama i nisu podravali ustaku politiku. Ustae su
htjele stvoriti jednonacionalnu dravu. Svi J evreji i Srbi su morali da predaju
sve radio aparate, kino aparate i kino projektore, foto aparate, pisae maine,
motocikle, automobile i sve vrijedne predmete. Njihove radnje su bile
obiljeene posebnim utim znakom. Uz to su morali da plaaju i kontribuciju
njemakoj i ustakoj vlasti u zlatu. Tako su Kostu Pantia, trgovca iz Male
Brusnice, iz sreza Derventa, a inae vlasnika amakog hotela Grand, tukli
sve dok nije predao sav novac. Too Stavri, Vojo Vasi i Milo Markovi iz
Bos. amca morali su poloiti po 100. 000 dinara. Milan Jankovi i Pero
Risti su morali davati kontribuciju. Poelo je raznoenje i unitavanje line
imovine Srba i J evreja. U preduzea, radnje i zanatske radnje ovih ljudi koji
su bili iseljeni ili pobijeni postavljeni su ustaki povjerenici koji su vie
vodili rauna da pljakaju nego da rade trgovaku ili zanatlijsku dijelatnost,
koju su trebali da rade u okviru Ureda za ponovu, brinu o posvojenoj robi,
nego su u dosluhu sa ustakim funkcionerima bogatili svoje depove.
Dravno ravnateljstvo za ponovu Zagreb imalo je podrunice u Osijeku,
Sarajevu i Banja Luci. Urede u Koprivnici i Kostajnici, povjerenitvo u
Bos. amcu, te ispostave u logorima: Sisak, Poega i Bjelovar.
U svakoj prilici Srbima je davano javno na znanje da su stranci,
naknadno doseljeni na ovo podruje, te da im prije treba da se snau tj.
napuste NDH. Svedeni su u graane drugog reda. Imuniji trgovci, zanatlije
i poduzetnici srpske i jevrejske nacije za iju su imovinu ustae bile
zainteresovane bili su ekonomski upropateni u prvim danima NDH,

1069
Mladen oli, isto.
1070
Esad Tihi, isto.

502

konfiskovana im je imovina u korist drave. Stoga su u njihove radnje
postavljeni povjerenici-komesari koji su organizovali daljni rad. Naveemo
ona imena za koja smo uspjeli da doznamo ime vlasnika i ime povjerenika-
komesara (izmeu ostalih):

Naziv radnje-vlasnik: Povjerenik-Komesar:
Salom Izidor Jozo Petri zv.J uda
Milan J ankovi Ivica Pepi
Slavko Stanojevi Tomi iz H. Tiine
Vojislav Vasi Jozo Sui
Ljubomir Brki Franjo Pfaf
Pero Risti Marijan Rajevi iz Pruda
Too Stavri Tomas Manz (na blagajni)
Juro Brani (na pustari i zemlji)
Sinovi Toe Stavria Mehmed Medo Daki poslije predao Aliji
Grabanoviu, a ovaj Adilu Karabegoviu (magacini)

Povjerenici se bave pljakom imovine vlasnika (sa asnim izuzetkom Joze
Suia) dok su vlasnici u kunom pritvoru, logoru ili protjerani u Srbiju.
Savo i edo Stavri su bili u ustakom zatvoru. Pozvani su u ispostavu iz
zatvora da potpiu da poklanjaju sav svoj pokretni i nepokretni imetak NDH,
ako hoe da ih se pusti iz zatvora da idu za Beograd.
1071

Sa teritorije amca protjerana su sva lica koja nisu roena u Hrvatskoj,
zabranjeno je i noenje svih odlikovanja bive J ugoslavije. Protjerani su svi
kolonisti doseljeni poslije Prvog svjetskog rata, posebno solunski
dobrovoljci.
Srpskoj djeci se uslovljava dalje kolovanje stupanjem u ustaku mlade, te
pisanjem i govorenjem hrvatskog jezika. Upravitelj kole postao je uro
ajin koji je uzeo uea i u formiranju vlasti u danima prevrata u Ispostavi.
Samo nekoliko dana od uspostavljanja NDH izdata je naredba o
inovnicima, po kojoj je Stefanovi Melanija uiteljica iz Bos. amca,
premjetena na krae vrijeme u selo Crkvinu, a ubrzo u Glamo.
Direktor banke Konstanin Jovii odmah je smijenjen sa dunosti direktora,
ali je ostavljen da radi kao slubenik, dok je njegovo mjesto zauzeo Hrvat
Nikola Ledi.
Mnotvo Muslimana i Hrvata nije odobravalo akcije ustaa protiv
ovih ljudi i traili su naine da im pomognu. Ustae opet uvidjevi to su
eljele da izazovu neprijateljstvo izmeu Hrvata i Muslimana prema Srbima.
U Odaku glavni ideolog i organizator ustaa bio je dr Zdenko Odi. U Bos.
amcu ustaku vlast su organizovali: Ivo Vrlji, Ilija Manduka-biv.

1071
Lepa Stavri-Aleksi, isto.

503

policajac i Tomas Manc kulturbundovac. Kasnije je za logornika doao
Franjo Homa.
1072

Uglavnom se radi o ljudima bez ugleda, eljnih vlasti i pljake. U ustake
formacije stupaju osobe koje izazivaju revolt naroda. Dok je narod ozlojaen
od muke, zajedno sa domobranima pun rezignacije pjevuio:U torbici
proja, u kazanu soja, zato da te branim Nezavisna moja. J ednog dana
stojei pred sruenim mostom na rijeci Bosni, sasvim sluajno sluao sam
razgovor dvojice hrvatskih seljaka koji su sa desne strane prilaznog nasipa
ekali skelu za prevoz preko Bosne. Bili su sami, a mene nisu vidjeli. Eto i
Bosna posta 'rvatska. Drugi je utao. A ta ti kae na to?, ree ponovo prvi.
ta i da kaem, ja mislim da e mnogo gaa biti krvavih, dok bude naisto
ija je Bosna. Tako da onaj otrovni radio nije uspio da obmane i zaglupi ove
ljude.
1073

Za vrijeme policijskog asa dolazi do iseljavanja i progona u Srbiju.
Otile su porodice: Save Stavria (sa suprugom), ede Stavria (sa
suprugom i dvoje djece), Milana Jankovia (sa suprugom i 5 djece), popa
Svetozara Lazarevia (sa suprugom i dvoje djece), Vojislav Vasi, Svetozar
Risti, Srbo Markovi, Perica Markovi, Mio Mii, Milenko Kapetanovi,
neto prije njih: Petar (Ilije) Risti, Ratko Filipovi, Simica oki, Duan
Palenica, pop Slavko Risti sa suprugom, Marko Stevanovi. Ova poslednja
dvojica su sprovedena u Srbiju. U ljeto 1941. godine u Beograd su pobjegli:
Sulejman Daki, Sulejman Kladnjak, efik Zuki. Svi oni su ostavili svoju
pokretnu i nepokretnu imovinu i sa neto malo novca otili u Srbiju.
Njima su obezbeene dozvole za put uz dobre pare, koje su dali Ivi Vrljiu,
koji u amcu dri novu vlast. Neke porodice nisu naputale amac opet uz
vee sume novca, da bi bili poteeni od progona. Novac je opet uzeo Ivo
Vrlji da ih ne progoni iz mesta gde su godinama iveli.
1074

U amcu se formira otkupno preduzee Dravna poslovna
sreditnica za zemaljske proizvode podruna gospodarska stanica Bos.
amac ija je skraenica bila ZEMPRO-ZEMALJSKI PROIZVODI. Direktor
je bio Muharembeg Mahmutbegovi. Skladitari: Smajo Foakovi i Avdaga
Ajanovi.
Sredinom aprila 1943. godine Bos. amac je dobio svoj razglas. Ta lokalna
razglasna stanica tzv. Krugoval je meu graanima izazvao posebnu panju i
oduevljenje. Stanica je odmah poela s redovnim radom. Nalazila se u
nekadanjoj zgradi Prosvete koju je NDH konfiskovala, na mjestu stare

1072
Esad Tihi Posavsko-trebavski NOP odred Izdava: Vojnoizdavaki zavod Beograd.
Monografije jedinica NOV i PO Jugoslavije, knjiga sedamdeset trea. Vojna tamparija
Beograd 1983. godine.
1073
Savo Todorovi Graa za Monografiju... Knjiga I Bos. amac 1970. godine.
1074
Spasoje IliniPrilog istorijskoj grai za Monografiju Bos. amca Beograd 20. 5.
1980. god.

504

Samoposluge. Zvunici su bili po banderama u gradu. Sluila je u
propagandne svrhe, vijesti i muziku. Na krugovalu su uivo pjevale: Zlata
Ruic, Arzija Vajzovi.
Nijemci i ustae su slavili u amcu razne dogaaje. Posebno je ostala
zapamena velika sveanost doeka Boia i Nove godine u hotelu Grand.
Onaj komandant njemake jedinice koji je stanovao kod Ritermanovih, je
pozvao Srbe iz okolnih sela na pijacu i drao im govor na njemakom, a
prevodio je andarmerijski narednik Alija Trabonzanlija.
Prvi Srbin koji je uhapen i ubijen bio je Milan . Markovi
hotelijer iz amca. U aprilu 1941. godine pobjegao je u Tuzlu, da bi se
kasnije fijakerom vratio u amac. Odmah je uhapen kao veliki pristalica
predratnog reima i najvie eksponirani srpski nacionalist, te kandidat
vladjue stranke na izborima maja 1935. godine. Ustae su pokupile lanove
uprave Sokolskog drutva, a iji je Markovi bio predsjednik da predaju
knjige drutva. Dok se vrila primopredaja izmeu ovih ljudi sa Matiem
slubenikom ispostave, narednik Alija Trabonzanlija je dotjerao Markovia
vezanog u Sokolanu, pri emu je ovaj rekao: Sve to se u Sokolu radilo, ja
sam radio. Samo je zamolio da ga odveu. Potom su njega Branka (Vase)
Jovanovia putara iz sela Grebnica, te Nikolu Babia, biveg
andarmerijskog narednika i njegovog sina Stevu, koji su ivjeli u selu
Domaljevac, zatvorili u amaki zatvor. Sledei dan policajac Josip Kolak ih
je sproveo u Brko, odakle su otili za J asenovac gdje im se izgubio trag.
U noi izmeu 14. i 15. juna 1941. godine ustaki oficir Cesar Lovro
(inae iz Zagreba) koji je taj dan stigao u grad sprovodei grupu Srba
uhapenih u Gradacu, nakon to ih je zatvorio u optinski zatvor doao je u
ariju i ubio Hajrudina Izetbegovia. On je sa nekoliko mladia amana,
doao u gostionu blizu starog hotela koju je drao Mato Jeremi. Vjerovatno
pijan poeo je da maltretira Hajrudina koji je sjedio u jednom veselijem
drutvu, doavi kao regrut-domobran u Bos. amac da posjeti majku i
familiju. Izetbegovi je u veselom stanju bacio okanj rakije na pod, nato
mu je ustaki oficir poeo prijetiti i priao da ga legitimie. Ovaj se odupro
samo rijeima, kada je u ponovoljemo traenju Hajro odbio da se legitimie,
ustaa je potegao pitolj i na licu mjesta i na oigled graana ga ubio. Hajro
je prebaen u lokalnu ambulantu, ali je ve bio mrtav. Cesar je te noi
otputovao u Zagreb. O dogaaju je obavjeteno Ministarstvo unutranjih
poslova, a ustaki logor je obavjestio Glavni ustaki stan.
Ovakav postupak ustaa jo vie je odvojio muslimansko stanovnitvo
amca od NDH, a vie je koristio NOP-u do kraja rata i dalje. Poela je
mrnja prema ustakoj vlasti. Ovaj momenat je muslimanske mase odvojio
od ustaa, kao to kau Muslimani-to je bio kurban. Hajro je dao glavu i
Muslimani su bili odvojeni od ustaa. Sve ovo je izazvalo strahoviti revolt
koji je prijetio da preraste u krvav obraun velikih razmjera.

505

Ubistvo Hajre Izetbegovia juna 1941. godine otrijeznilo je
muslimansku omladinu da se ona 1942. i 1943. godine masovno prikljuuje
NOP-u. Fenomenalno da ubistvo jednog ovjeka utie na omladinu u amcu.
Sulejman Daki, Kadir Daki, pa Alija Alajbegovi su drali govor pred
gostionom Duana Grkavca na stolu u vezi ovog incidenta
1075

Tada nastade prava revolucija u amcu. U amcu da nekom Muslimanu
kae Spremni nee da uje. Svi su se Muslimani digli na ustae. Graani
se digli i demonstrirali ak i bivi gradonaelnik Huseinaga Repi. Vlast ih
hapsi (pa i Huseinagu), nekolicina uhapenika je ostala samo preko noi u
zatvoru. Devad Muratbegovi (ustaa) tog dana nije bio u amcu, pa nije
znao ta se desilo i on je u poetku bio za hapenje. Radi sprijeavanja
protesta Muslimana interveniu Nijemci. Sulejman Daki je bio u
Beogradu, ali je doao kui. To se desilo i on se odmah vratio i javno rekao:
Ja idem u Beograd. Ja sam stara Srbijanina.
1076

Poslije njega u Beograd odlaze oni koju su hapeni povodom tog sluaja i to:
efik Zuki, Sulejman Kladnjak itd.
Muslimani amca su dali oduka svom gnjevu, svojom organizovanom i
demonstrativnom denazom. Povorka koja je u gustom vojnikom poretku
vrlo disciplinovano prola kroz sve ulice grada. To je bila povorka u kojoj ni
jedan odrastao mukarac nije izostao.
Cjelokupno stanovnitvo ovog mjesta je javno izrazilo svoj protest
zatvaranjem trgovakih, zanatskih radnji i kafana i ueem na sahrani, koju
su zbog bojazni od izliva narodnog gnjeva prema ustaama, obezbjeivali
njemaki vojnici.
1077
Na sprovodu su njemake kolone u redovima sa
straom do zuba naoruani i sa psima odravale red. Nije moglo drugaije.
To je bio prvi javni otpor stanovnitva u Bosni i Hercegovini na postupke
ustaa u NDH.
ukrija Izetbegovi je nastojao da se ubica kazni. Bilo je raznih peripetija
oko suenja ubici u Sarajevu. Navodno je ovaj osuen i strijeljan.
Kotarska ispostava u Bos. amcu je tek nakon mjesec i po dana o ovome
sluaju pisala Velikoj upi Posavje i to 31. jula 1941. godine izvjetaj
slijedee sadrine:
U noi 14/15 juna u krmi Jeremi Mate sjedio je sa svojim drutvom
Hajrudin Izetbegovi, vojnik konjikog popunidbenog diviziona iz Virovitice,
koji je bez dozvole doao na odsustvo kui, pio i razbijao ae, Mikula Mijo,
koji je sjedio u drutvu njemakih vojnika, je dva puta opomenuo
Izetbegovia da ne razbija ae. Kada ga ovaj nije posluao, Mikula je
izaao iz krme i naao lana Udruge Ante Starevi Cezar Lovru koji je u
kafanu doao sa Dragom Borbeli, Dragom Mijatoviem i Mikula Stevom.

1075
Prof. dr Rizah Alajbegovi u razgovoru sa autorom 1.5.2000. godine.
1076
Ibrahim H. Avdi, isto.
1077
Esad Tihi Posavsko-trebavski NOP... . isto.

506

Cezar je dva puta traio legitimaciju od Hajre, a ovaj je to odbio. Onda je
Cezar rekao da e postupiti po ustakom zakonu i sa 4 metka, ispaljena u
Hajrinu glavu, usmrtio ga.
1078

Najgore su proli J evreji. Cjelokupnu njihovu zajednicu oni su unitili, kao i
njihov prostor za molitvu, otetili su im groblje i sl.
Pored grupe amakih Jevreja u amcu se od 1938. godine nalazila grupa od
28 J evreja-emigranata iz Austrije. Sve njih i domae i strane Jevreje izuzev
dr Deutscha ustae su odvele u dva transporta u J asenovac. Prvi 1. avgusta
1941. godine, a drugi koncem septembra 1942. godine. J evreji, koji su se
nalazili u drugom transportu, su do momenta upuivanja bili ostavljeni kod
svojih kua ipak neto zatieni od domaeg stanovnitva pa ak i osoba u
samoj ustakoj vlasti i njihovim simpatizerima. Nije ih bilo mogue spasiti
jer su dole ustae iz Sl. Broda po njih. Domae stanovnitvo je i tada nudilo
da Jevreje prebaci do Gradaca, a odatle u etnike ili partizane koji su se bili
pojavili. Jevreji su to odbili fatalistiki se predavi svojoj sudbini.
Na Uskrs sam zatvoren i zatekao sam Mitu Tovirca na jednoj strani
zatvora, a Ratka Stavria na drugoj strani. Bilo nas je jedno desetak. Tu smo
prenoili. Zauzimanjem pok. fra Nikole Mlakia i jo nekih dobrih graana,
ini mi se da je to bio Anto Dui i jo njih desetak, mi smo sutradan puteni.
Poslije toga imao sam kuni pritvor od mjesec dana. to se tie Ante Duia i
Muharema efendije o njima sve najbolje, jer pomagali su ljudi kao i mnogi
drugi.
1079

U Izvjetaju br. 491 Orunike postaje Bos. amac od 19. jula 1941.
godine spominju se lica koja su uzeta kao taoci uoi Vidovdana. Naime oni
su uhapeni na temelju zapovjedi zapovjednika 4. Hrv. oru. pukovnije J . S
br. 430 od 9. srpnja 1941. godine i oni su dva dana prije Vidovdana
zatvoreni u zatvor kot. ispostave u Bos. amcu. Njih je zatvorio ustaki
logornik Ivo Vrlji iz Bos. amca. Svi su na dan Vidovdana na veer u 20
as. puteni svojim kuama na slobodu te su se nalazili kod svojih kua u
rodom mjestu.
Lica koja su uhapena: Tovirac Perica i J elisija, Babi Simo i Vaso
Gligorevi posjednici iz sela Tiina, Jovan Mii teak iz sela Grebnica,
J oco i Stevo Bai posjednici iz sela Brvnika, Stevo Stojanovi i Simo Simi
posjednici iz sela Batkua, Andrija Markovi, Pero Todorovi, J ovan
Stanii posjednici iz sela D. Slatina, Slavko Risti pop iz sela G. Slatina,
Blagoje Savi, Lazo Mokri posjednici iz sela G. Slatina, Mitar i J ovo
Todorovi, Jovan i Niko Simi posjednici iz sela Krukovo Polje, Nedo

1078
Arhiv Vojno-istorijskog instituta, fond NDH, kut 174, fas. 11, reg. br. 32. Esad Tihi
Bosanski amac kroz historiju, isto.
1079
Stanko Risti Graa za Monografiju... . Knjiga II. , isto.

507

Luji, Simo Simendi, Stanko Vasiljevi, Gavro Kureevi, Gojko Masli
posjednici iz sela Crkvina.
1080

Treba istai da je u ovoj sredini bilo dosta potenih Hrvata koji se
nisu dali zavesti propagandom, ve su ulagali napore da olakaju ivot
svojim sugraanima Srbima. To su bili: Anto Dui, Jozo Sui, Lovra ovi,
fra. Nikola Mlaki, Franjo ajka, Mato Blaevi, Anto andrk, Ivo
Petrievi, dr Vladimir Gromes i drugi. Tako je jednom na neljudsko
ponaanje ustaa reagovao Jozo Sui, radi ega je bio pozvan i sasluavan
od onog istog ustakog oficira Cesar Lovre, tako da je bio premlaen i samo
zahvaljujui Anti Duiu u posljednji as je spaen od sigurne smrti. Hapenja
su nastavljena.
U zatvoru su se nali: Hasan Zaimovi-kafedija, Risto Jakovljevi-
pekar, Jakov Laki-gostioniar, Marko Stevanovi-trg. pomonik, Albert
Romano-trgovac, Fahir Pehlivanovi, Slavko Risti-pop iz sela Slatine, Simo
Babi-zemljoradnik iz sela Tiine, Mirko Mitrovi iz sela kari, Aleksa
Anti-kova iz Bos. amca, Dimitrije Mito Tovirac, Ratko Stavri, Aco
Malinovi, arko Rui, Aco Nikoli, oko Vujani, Aco Cvijetianin,
Armin Rozencvajg, Jovo Nikoli, Risto Jakovljevi i jo neki drugi.
Pritvoren je bio i Vilim Marholc njemaki emigrant iz amca, na osnovu
tube njemake narodonosne skuptine u amcu, a iji se predmet nalazio na
rjeavanju kod ravnateljstva za javni red i sigurnost u Zagrebu.
Ali su oni uz intervenciju estitih Muslimana i Hrvata-puteni u kuni
pritvor.
To je bila pravoslavna Ilina, mene su oko 12 sati zatvorili, a poslije
je doao Kojo, njegov brat, Milana Ikia otac, ore kori i Vaso
Gligorevi. Tako su poeli dolaziti i drugi. Sutradan je doao Anelkov otac
oko Masli i pop Slavko iz Slatine, Fahir Avdibegovi. Ovi drugovi su
otjerani u Gospi, a nas 7 je ostalo kao taoci. Napisao sam cedulju Husi
Kapetanoviu da me izbavi kako zna. Laki je bio kao zatvoren, ali je kod
kue leao bolestan. Kapetanovi je uspio i ja sam prebaen u kuni
pritvor na tri mjeseca. Kad je to isteklo produili su mi jo tri mjeseca. Kada
je to isteklo mogao sam ii na pijacu, ali sam se prethodno morao prijaviti
policiji.
1081

Kad su osnovali satniju u Sl. amcu. Hapeni smo opet ja, moj brat
Svetozar, Aleksa Anti, Mirko Vujani, Duko Stavri, Ostoja Ilini i opet
sutradan su nas pustili zahvaljujui pok. Hafizu Vajzoviu, fra Nikoli
Mlakiu, Anti andrku i hodi Leliu. Kad su nas pustili, ovdje gdje je

1080
AVII, F. NDH, K. 143-B, reg. br. 24/3, -54, 55. ANiU RS dokumenta knjiga I,
odjeljenje drutevnih nauka. Knjiga VI Srpska ANiUM Balkan. institut. Posebna izdanja.
Knjiga 77. Dokumenta o genocidu nad Srbima u BiH od aprila do avgusta 1941. Dr
Zdravko Antoni. Banja Luka-S. Sarajevo 2001. godine.
1081
Hasan Zaimovi Graa za Monografiju... Knjiga II, isto.

508

samoposluga tu je bila logorska kancelarija, pozvali su nas-osniva se satnija i
trebaju pare. Logornik kae da je dolo nareenje iz Vinkovaca da smo
slobodni graani, ali trebaju pare. Tu sam dao nekih 20. 000 kuna, ako dam
vie ubie me to imam, a ako dam manje ubie me to neu da
pomognem.
1082

Nakon nekog vremena uhapeni su Jefto Ilini i Joco uri, ali su brzo
puteni iz zatvora poslije vie intervencija.
1083

Na osnovu direktive efa Gestapoa i nareenja orunikim postajama
Ravnateljstva za javni red i sigurnost NDH od 15. jula 1941. god i naredbe
Glavnog ustakog stana od 19. jula 1941. god trebalo je pohapsiti sve
graane koji nisu lojalni NDH, a lanovi su ili simpatizeri KPJ.
Po ranije pripremljenim spiskovima i na osnovu lokalne situacije 2. avgusta
1941. god uhapena je grupa od 21 graanina, ali ih je 17 otpremljeno 3.
avgusta u konc. logor Jadovno kod Gospia odakle se nisu vratili.
Jedne noi u kotarskom naelstvu zasjedali su predstavnici ustakog logora i
kotarskog naelstva iz amca sa Ivom Vrljiem, predstavnicima njemake
organizacije Kulturbund sa Tomasom Mancom i predstavnicima policije Ilije
Mandukiem, J osipom Kolakom i jo nekim iz te sredine, koji su
predstavljali vlast i rijeavali koga e hapsiti, a koga sprovesti u logor NDH.
Oni su pregledali policijsku, andarmerijsku i sudsku arhivu i prikupili
podatke o prijeratnom politikom djelovanju nekih ljudi. Napravili su vei
spisak osoba. Sutradan doao je kod mene Drago Borbeli
1084
i predloio da
se mi porodica Ilini odmah udaljimo iz amca. Tada nam je ispriao da se
cijelu no vijealo koga e hapsiti i goniti u logor, kae da su poeli sa
spiskom od 65 ljudi. Zatim su pojedince brisali, a neke dodavali i tako je
najzad taj spisak zakljuen sa 17 ljudi, mahom vie onih koji su uestvovali
u demonstracijama na dan 27. marta 1941. godine i koji su otvoreno istupali
protiv NDH i Nijemaca ili su se ranije javno opredjeljivali kao simpatizeri
partije i Rusije.
Tvrdio je da su Spasoju i Ostoju Ilinia pet puta pisali i brisali i da ih je on
u pet sati ujutro konano brisao sa spiska za hapenje i sprovoenje u logor.
1085

Imena politikih zatvorenika odvedenih u logor u avgustu 1941. godine:
1. Dimitrije Mito Tovirac Slubenik iz sela Tiine
2. Vaso Gligorevi Zemljoradnik iz sela Tiine

1082
Stanko Risti, isto.
1083
Spasoje Ilini, navedeno djelo.
1084
Borbeli je pored Ilinia obavjestio i Jocu Bogdanovia: Obavjestio me Franje Borbelija
brat Drago, koji je bio u ustaama, ali je uvijek spasavao, ne samo sa naeg podruja, nego
i iz Podnovlja koji su i danas ivi. Joco Bogdanovi Graa za Monografiju... . Knjiga II
isto.
1085
Spasoje Ilini, isto.

509

3. ore Radi-kori
1086
iz sela Tiine
4. Vaso Bokovi Zemljoradnik iz sela Samarevac
5. Too Bokovi-Bonjakovi Zemljoradnik iz sela Samarevac
6. Konstantin-Kojo Mikii
1087
gostioniar iz Bos. amca
7. Mihajlo Iki
1088
kujundija iz Bos. amca
8. Ratko Stavri
1089
student iz Bos. amca
9. arko Rui ak iz Bos. amca
10. Aleksandar Malinovi ak iz Bos. amca
11. Aco Cvijetianin
1090
student
12. Aco Nikoli pekarski radnik iz Bos. amca
13. Jovo Nikoli radnik iz Bos. amca
14. Stojan ikani krojaki radnik iz sela Brvnika
15. Armin Rozencvajg sajdija iz Bos. amca
16. oko Vujani trg. nakupac iz Bos. amca
17. oko Masli
1091
optinski slubenik iz sela Crkvine
Nejasno je zato su uhapeni ovi seljaci iz Samarevca, koji ne pripada
amakoj optini. Pomenuti Too Bokovi bio je jug. dobrovoljac i vrlo
hrabar borac na nekadanjem Solunskom frontu.
Ovu grupu je otjerao andarmerijski narednik Vojnikovi i predao u Gospi.
Predratni sindikalni aktivista iz sela Prud Pavo (Marka) Brani, mobilisan je
u domobrane, nije se vratio. Tamo je ubijen pod izgovorom da je poginuo od
zalutalog metka. Navodno je muki ubijen u Derventi, namjerno sa lea.
Za sve ove zloine u amcu nad Jevrejima, a i ostalima odgovorni su:
Ivan Vrlji-tabornik, policijski pisar iz Pruda, veterinar Mirko Luki iz
Gorjana kod akova, policijski pristav Ivan Mati sa ostrva Korule,
amaki folksdojeri-kolar Tomas Manc, kroja Ivan Bonert, pletar J akov

1086
Negdje se spominje pod jednim, a negdje pod drugim prezimenom. Mogue da su to
dvije osobe.
1087
Kojo je bio opozicionar, poten i napredan ovjek. Njegov brat ore Mikii politiki
je djelovao u okolini Modrie.
1088
Za Ikia se znalo da je jo 1920. godine glasao za KP u Bijeljini.
1089
Student veterine, koji je najvie drugovao sa Alijom Repiem, borben i antifaistiki
raspoloen. Sin bogatih roditelja.
1090
Nalazio se kod sestre Danice Lukovi potarice u Bos. amcu. Navodno je porijeklom iz
Dervente. Prema nekih tvrdnjama Danica i Aco su bili familije sa patrijarhom Gavrilom
Doiem.
1091
oko (Spasoja) Masli roen 1902. godine koga su ustae od 10. aprila do 20. jula 4
puta hapsile i zatvarale. Na Ilindan 2. avgusta 1941. godine sa grupom amana otjeran u
ustaki logor Gospi. Bio je sekretar optine, starijeina sokolske ete u Crkvini i jedan od
predvodnika demonstracija protiv potpisivanja Trojnog pakta (kao i Dimitrije Tovirac u
amcu) na kojima se u ovom selu okupilo vie od 200 ljudi. Ustae su mu u grijeh upisale
to je sa grupom Srba iz ovog kraja meu kojima je bio i Simo Simendi, uestvovao na
protestu protiv potpisivanja sporazuma Cvetkovi-Maek, koji je avgusta 1939. godine
odran u Doboju. Izvor Posavski vor opstanka, isto.

510

Striker, posjednik Adam Rus i optinski pisar Filip Vendlinger, zatim
komandir stanice u amcu Alija Trabonzalija, upravitelj kotarske ispostave u
amcu Stjepan Kadi (rodom iz Vinkovaca), komandir policije iz Pruda
Jakov Brani, Hadiefendia legija, odnosno njeni oficiri i komandiri-
logornik Franjo Homa, student Ivan Pranji, Ante Mrkonji, hoda Mustafa
Leli (svi iz amca), Mijo Brani iz Pruda, tabornici- kova Osman
Sinanovi, Mustafa Leli mlai (rodom iz Bosanske Dubice), optinski
slubenik Husein (Salkana) Mufti, posluitelj sreskog suda Smail J asenica,
policajac J osip Kolak, staretinar Tihomir Peri, Mato Petrievi, Andrija
Sopek, uitelj Rudolf nur, uiteljica strune kole iz Zagreba Maca Mihalj,
Izeta Kuluder (ker hode Mustafe Leli) i bivi inovnik poreske uprave u
amcu Nikica Markovi.
1092


Neuspjeh nasilnog prevoenja u katoliku vjeru
Planom Pavelia bilo je predvieno da se Srbi na podruju tzv. NDH
pa prema tome i u BiH, prekrste, rasele ili istrijebe.
Paveli je 3. maja 1941. godine donio zakonsku odredbu o prelazu s jedne
vjere na drugu.
Ova mjera je u raznim krajevima razliito primjenjivana i u raznim
krajevima je dala i razliite rezultate. Podrali su je nadbiskup dr Alojzije
Stepinac i akovaki biskup Antun Akamovi, kao i pop Ante Klari iz
kotara Bos. amac. Akamovi je lan Odbora trojice. Bavio se pitanjima
pokrtavanja.
1093
Pa ipak na tom poloaju Akamovi je odravao tijesne
veze sa pravoslavnim svetenikom Dimitrijem Dimitrijeviem iz amca. On
mu je pred kraj ivota naao izvjesno vrijeme i utoite kod sebe.
Ustaka vlast je kod srpskog ivlja u ovom kraju naila na totalan otpor.
Poslije dizanja ustanka akcija pokrtavanja nije imala vie izgleda na uspjeh.
Poto je to bio prisilan in, on je nekako lake injen u gradu, jer su ljudi i
porodice zavisili od posla, plate i namirnica, dok na selu su seljaci zavisili
samo od svoga rada pa nisu ni prihvatali ovaj in. U Bos. amcu katoliku
vjeru su primili pojedini inovnici. To je uinilo samo nekoliko ljudi i to
formalno. Uspjeli smo da dobijemo odreene podatke ko je primio katoliku
vjeru u amcu i to: Savo Todorovi-slubenik, dok je trgovac Mile Markovi
preao na katoliku vjeru 11. avgusta 1941. godine.
estiti katoliki upnik Nikola Mlaki iz Bos. amca, je lino bio
sasvim protiv pomenute akcije, kad se o tome govorilo, on je vie puta
rekao: Kad bi se ja pitao. Ja bi i sve one katolike koji ne vjeruju iskljuio iz

1092
Akt Saveza jevrejskih optina J ugoslavije, Beograd, broj M-1/884 hb od 29. avgusta
1983. iz knjige Rajka Ilikovia Anatomija lai Hakog svjedoka, Beograd 2000.
godine tit-M Beograd.
1093
Branimir Stanojevi Alojzije Stepinac zloinac ili svetac Nova knjiga. Beograd 1985.

511

crkve, a meni pogotovu ne trebaju oni koje e vlast silom i prijetnjama
natjerivati u katoliku vjeru.
1094

Bio sam starjeina sela. Doao sam u optinu, bila je zima. Marko Stani
kae da emo otii kod Ante Duia. Doli su knezovi iz drugih sela. Doli,
sjeli. Sjedio je i stari Sulejman Zuki i Anto Dui. Upoznao nas je sa aktom
o pokrtavanju. Anto nam kae da je taj akt dobio mnogo ranije, da ga je
drao u ladici, ali dalje ne moe. Mi smo svi odbili, jer to u selo donijet ne
smijemo. Srbi su ogoreni i kad bi rekao ovjek bi bio ubijen. Anto nas
umiruje. U toku sjednice doao je jedan Musliman iz amca i ree da se nita
ne dogovaramo, da ga je poslao dr Dafer Mehmedagi. On e ii u Brod
kod Velikog upana koji mu je kolski drug. Mi smo potpisali da neemo
pokrtavanje. Nikad vie nita nije dolo.
1095

Takoer su seljaci Obudovca, Donje Slatine i tih sela obratili se za pomo
svome uitelju Hamidu Mazaloviu. On je u Gradacu intervenisao kod
uglednih Muslimana. Omer-bega Ibrahimbegovia, Muhamed-bega
Ljubovia, Mustaj-bega Ganibegovia, Huseina Kondia i Kasima ef.
Ibriimovia, koji su osnovali delegaciju koja je otila u Zagreb i kod
potpredsjednika vlade NDH dr Dafera Kulenovia uspjeno intervenisala u
korist svojih komija Srba.
U meuvremenu ustae su donijele odluku o osnivanju Hrvatske
pravoslavne crkve koju je vodio ruski emigrant Georgij Ivanovi Maksimov
crkvenog imena Germogen, kojega je Paveli ustoliio pred sklapanje
sporazuma ustaa i etnika. U amcu se obnavlja rad crkve, dolazi svetenik
Jovan Vukadinovi
1096
crkvenog imena Arsenije sa porodicom.
Vukadinovi je bio ak hapen od ustaa, ali ga spaava muslimanska legija
iz amca. U Posavini u Bos. amcu, selima Slatini i Obudovcu ovaj patrijarh
je imenovao trojicu uvara iz sremskih manastira za popove, a koje je
partizanski vjerski referent 3. korpusa svetenik Blao Markovi kao lane
parohe pred narodom raskrinkao i raspopio, poto bi svaki posebno priznao
da nisu uili bogosloviju. Kad su partizani prvi put uli u Bos. amac Blao
je sasluavao popa iz Bos. amca. Neki malo pripit seljak iz njegove
parohije obratio se sa molbom da popa ne briju i neraspope jer je sve
obrede znao kao pravi pop, da sirotinji nije naplaivao usluge.


1094
Graa za Monografiju... . Knjiga I isto.
1095
Nikola Mihalji Crkvina Graa za Monografiju... Knjiga II. , isto.
1096
Porijeklom iz Banata. Imao je suprugu Milicu i sina Dragoslava. Imenovani pop je bio
blizak poznanik autorove porodice, te je poslije rata pravoslavni svetenik u Rajiu kod
Novske, a potom u Zemunu. On je svreni bogoslov te ako su partizani zaista smatrali ovog
svetenika za nestrunog (prije bi se moglo rei politiki nepodobnog) pogrijeili su. 1945.
godine u autorovoj kui nalazio se pristigli amaki pop iz Beograda Sreko Roki sa
suprugom Nadom, kerkom Gordanom i sinom okicom koji je poznavao Vukadinovia
kao svrenog bogoslova.

512

Izbjeglice-muhadiri u Bos. amcu
Tokom svakog rata deava se i priliv izbjeglica u krajeve kojima im
se ine sigurnim. Tokom Prvog svjetskog rata u amcu su se nalazile
izbjeglice, da bi i tokom Drugog svjetskog rata se desila ista stvar.
Prvih dana poslije propasti stare J ugoslavije u amcu su se pojavili bivi
jugoslovenski dobrovoljci koje su tamonje maarske vlasti protjerale sa
granice. U amcu su nastavili svoj put prema Hercegovini odakle su bile
rodom. Cijelo vrijeme njih u amcu niko nije vrijeao ni uznemiravao,
naprotiv ljudi su im pomagali. Neki su ak i ostali u amcu kod pojedinih
srpskih porodica (Ljubo Brki i Pero Risti su primili lanove porodice
Joki
1097
). Srbi koji su i dalje ostali da ive u amcu dolazili su u kafane koje
su drali Muslimani sigurni da nee biti provocirani i vrijeani.
Poslije toga u Bos. amac i okolna sela i to u G. Slatinu i Brvnik u poetku
rata nale su se jo jedne vrste izbjeglica. To su bile slovenake izbjeglice
ija imena smo ve navodili (bar onih u amcu), koje su kao rtve poznate
regermanizacije jednog dijela Slovenije upuene u ovaj kraj i prisilno
smjetene na izdravanje kod imunijih srpskih porodica. Oni su kod svojih
domaina radili sve fizike poslove i to svojom dobrom voljom, i ako su im
ustae govorile da oni ne moraju nita da rade i da su ih Srbi duni da
izdravaju.
Ve poslije prvih veih oruanih sukoba u nekim krajevima BiH u
zimu 1941/42. godine zbog etnikog nasilja u Bos. amac su prispjele
izbjeglice tzv. Muhadiri iz istone Bosne i Hercegovine, iz okoline Olova i
okoline Foe. Partizani i etnici u poetku su se zajedno borili protiv
okupatora iako su postojale ideoloke razlike. Meutim dolazi do njihovog
odvajanja ba po pitanju borbe protiv okupatora to su inili partizani, dok su
etnici tu borbu usmjeravali protiv muslimanskog i hrvatskog stanovnitva.
Istonu Bosnu su napali etnici iz zapadne Srbije pod komandom kapetana
Dragoslava Raia. To je uzrokovalo da su mnogi ljudi iz tih podruja
krenuli u izbjeglitvo i to prvenstveno u Brko, Bos. amac, Modriu,
Gradaac, Graanicu, Tuzlu, Bijeljinu, Zvornik i druga mjesta. Dolazili su u
grupama te je njihov broj narastao u amcu na oko 800. To su bili iskljuivo
Muslimani, meu kojima je bilo najvie ena, staraca i djece. Prva grupa je
stigla krajem decembra 1941. godine, a zatim slijedea u januaru 1942.
godine. Bilo je grupa koje su dolazile i kasnije, jedna krajem februara, a
druga polovinom aprila 1943. godine. Bilo je nekoliko transporta tih
izbjeglica koji su stizali vozom na stanicu Slavonski amac, preli u
Bosanski amac, pa ili u Gradaac i Modriu. Sveukupno bilo je 1300
izbjeglica i oni su iz Bos. amca otili u Gradaac i Modriu.

1097
Nataliju udatu za Peru Tovirca, Petru udatu za Ostoju Ilinia i brata im Slobodana
Jokia.

513

Poslije dolaska ovih izbjeglica, Bos. amac koji je do tada ivio
naizgled i relativno mirno, poprimao je tek tada pravu ratnu sliku. Sve javne
zgrade uglavnom kole i drutvene prostorije i magacini bili su nastanjeni
izbjeglicama, a sve te prostorije moralo se uskoro staviti pod karantin, jer se
meu izbjeglicama nalazio vei broj oboljelih od tifusa.
1098

Oni su prvobitno bili smjeteni u zgradu Strune kole, koja je prekinula svoj
rad, meutim kako je broj ljudi sve vie rastao, smjeteni su i u zgradu
Narodne osnovne kole. Hranili su se u zajednikim kuhinjama, a namirnice
su dobijali preko Aprovizacionog ureda optine koji je racionalno
snabdijevao stanovnitvo. Taj ured u amcu je vodio Mustafa Kari.
amani su u okviru svojih mogunosti pomagali, mnogi individualno, a
veina preko formiranog Odbora za pomo muhadirima koji su inili
ugledni muslimani. lanovi tog odbora su bili:
Hafiz Salih Vajzovi, Muharem-beg Mahmutbegovi, Husein-aga izmi,
imam Mustafa Leli, Mehmed Alajbegovi, Refika Izetbegovi, Ahmo i
Fetka Hantalaevi, Zekira Vajzovi, Jusuf Ceribai, Pemba Hadiabdi,
Taiba Spahi-Skeji, Muharem-ef, Hadijusufovi, Husein Mufti, Mustafa
Ceribai, Mehmed Vajzovi i ostali.
Sve ovo je poremetilo i do tada teku situaciju u vezi snabdijevanja
hranom. Ono to vlasti nisu inile inili su mnogi graani amca svojim
dobrovljnim prilozima u obui, odjei, posteljini, posuu i ivotnim
namirnicama sakupljanim u trgovakoj radnji brae izimi, odakle su
rasporeivani prema potrebama. Zbog napada pjegavog i trbunog tifusa
zbog nehigijene, gladi mnogi od ovih nesrenika su umirali. Muhaderi su
stavljeni u karantin. Sa njima u karantinu je ostao dr Doj (Deutsch) koji je i
sam neto kasnije obolio od te bolesti. Leao je u visokoj temperaturi u stanu
Kosare Petrovi. Ipak zbog nedostatka lijekova, loih higijenskih prilika i
nekalorine ishrane uprkos svesrdnom zalaganju dr Doja mnogi od
izbjeglica posebno djeca su podlijegala ovoj bolesti. Zbog nedostatka bijelog
platna, njihova tijela su umotavana u pak-papir i tako sahranjivana. Grobovi
su provizorno obiljeeni, i kako je vrijeme prolazilo, tragovi grobova su
nestajali, jer ih nije imao ko odravati, poto su se njihovi vratili u svoj rodni
kraj.
Izbjeglice iz doline Krivaje vraale su se u svoj kraj s kraja proljea 1942.
godine. Izbjeglice iz jugoistone Bosne i istone Hercegovine su to inile
uglavnom poslije zavretka rata. Neki od ovih izbjeglica su se udajom i
enidbom ili na neki drugi nain zadrali u Bos. amcu
1099
.
Tako je u sjeanju ostalo da su iz Foe porodice prezimena: Sirbubalo (dva
enska lana su se udale u amac), elik, Kunovac i drugi. Iz ajnia i
okoline su porodice: Nogi, Srna i drugi.

1098
Savo Todorovi Graa za Monografiju... . Knjiga I isto.
1099
Esad Tihi Bosanski amac kroz historiju, isto.

514

Dok su iz Hercegovine: Ovina, Tikvina, Jaganjac, Bajramovi, Palata,
Avdi, Arnautovi itd.
Tadanji ustaki logor u Bos. amcu raunao je da e sa ovim
muhaderima napraviti veliku propagandu protiv drugih naroda pogotovu
protiv Srba, te da e se neki od njih podii u borbu. Izbjeglice su pod
uticajem domaih Muslimana osim izuzetaka postali uvjereni da njihova
budunost ne lei u mrnji. Muhaderi su bili rezervisani, tek je po neki od
njih pokazivao ozlojaenost i upuivao otre rijei prijetnje onima koji su ih
raskuili i u muhadirluk otjerali ali su najpohvalnije govorili o
partizanima i komandantu Savi Kovaeviu, koji su ih spaavali od etnika.

Ustanak protiv okupatora i izdajnika
Ubrzo poslije napada Njemake na SSSR. u Bos. amac je stigao
proglas CKKPJ . Njega je, prema izjavama Spasoja Ilinia i Save
Todorovia iz Bos. amca, donio Vjekoslav Bakuli iz Osijeka. Bakuli je
prije rata sluio na Poljoprivrednom dobru u Modrii, inae je rodom iz
Banja Luke, bio je poljoprivredni ininjer i lan KPJ. Iste godine je u
septembru poginuo u okolini Osijeka od ustaa. Partija je imala zadatak da
prikuplja i sklanja oruje, municiju, sanitetski materijal i drugu opremu.
Aktivisti iz Bos. amca i Gradaca se udruuju i meusobno povezuju radi
upoznavanja situacije i prikupljanja opreme. U Posavinu je u kasnu jesen
okruni komitet KPJ uputio Slobodana Jovanovia radi pruanja pomoi. On
je razvio ivu politiku aktivnost u posavskim selima zajedno sa: Simom
Petroviem, Nikolom Simiem, Borom Popoviem, Ilijom Katiem,
Jelisijom Mitroviem, Perom Simieviem, Vlajkom Arseniem, Duanom
Pavloviem, Nastom Nakiem, Jankom Vasiem, Petrom Kaurinoviem.
Veza sa amakom grupom je odravana preko Ivana Bumbulovia iz sela
Brvnik.
Decembra 1941. godine u selu Obudovac u kui Sime Petrovia
formirana je elija KPJ. lanovi su bili: Jelisije Mitrovi, Pero Simievi
(likvidiran u J asenovcu), Vlajko Arseni (likvidirali ga etnici 1944). eliju
su formirali: Slobodan Jovanovi (poginuo 20. 2. 1942. od etnika na
Vukosavcima-uvena etnika izdaja), Simo Petrovi (likvidiran u
J asenovcu).
U Donjem abaru u staji Duana Pavlovia 18. decembra 1941. godine,
formirana je Posavska partizanska eta. Komandant je bio Nikola Simi,
polit. komesar Slobodan Jovanovi, zamjenik komandanta ivko uski, a
zamjenik polit. komesara Simo Petrovi. eta je brojala 34 borca i starjeine.
Djelovala je na terenu Posavine, a potom je otila na Majevicu u sastav
majevikog odreda.
Akcije koje su ustanici inili su bili u manjim grupama, obino se to radilo o
diverzijama na vezama, paljenja sjenika, lepova i sl. Potom dolazi i do

515

otvorenog sukoba sa jedinicama Nijemaca, ustaa i domobrana u masovnom
ustanku prvenstveno na Ozrenu i ire.
Ove terene pa i Bos. amac posjeuje Veliki upan dr Vladimir Saboli koji
je upravitelju Kotarske ispostave u Bos. amcu izdao direktive da vlast
opreznije pristupa srpskim selima i da seljaci mogu dolaziti u gradove i
trgovati bez maltretiranja i sl.
Simo Petrovi, u pratnji Pere Kasapovia pazarnog dana, je doao u Bos.
amac, odrao sastanak sa jednom grupom pristalica partizana, koji su
prikupli pet puaka i odreenu koliinu municije i sanitetskog materijala.
Izvjetaji ustakih i domobranskih jedinica govore da se zaista radilo o
veem ustanku kojeg oni sami nisu mogli uguiti bez pojaanja sa strane.
- dokument 23/2-10 k. 1. 23. 8. 1941. god.
Bos. amac u 18,20 sati ustaki logornik Frani Ivan javlja: 300
etnika udarilo je na Modriu i zarobili su jednog pristava, jednog
porunika, narednika i jednog ofera. Modria trai pomo od Vinkovaca
preko Bos. amca. Vinkovci upuuju pomo bez odobrenja Ministarstva.
- dokument 23/2 3, k. l. Sl. Brod u 8, 40 sati Velika upa javlja.
Oko Modrie u kotaru Gradaac vode se oajne borbe. Molim za
nareenje da se iz Vinkovaca hitno uputi pomo za Gradaac preko Bos.
amca.
- dokument 24/5 k. l. Sl. Brod u 12, 55:
Pukovnik Durbei Milivoje o stanju javlja: da je jednu satniju
uputio preko amca za Modriu
Ta satnija je iz Bos. amca do Modrie istila teren i produila dalje sa
ienjem terena do Dervente.
Satnija koja je bila upuena preko amca za Modriu stigla je 25. 8. 1941.
na kotu 203 (u selu Kunjae iznad Tarevaca). etnici se prikupljaju na pl.
Vuijaku i ugroavaju Odak pa i Bos. amac. Gradaac traio pomo, te je
zapovjeeno upuivanje jedne satnije iz Vinkovaca zasebnim vlakom u
amac, dalje u pravcu Gradaca. Satnija je stigla specijalnim vlakom do Sl.
amca, a prevoz od amca dalje osigurano je sredstvima koje je dao
gradaaki kotar.
Glavar glavnog stoera general-porunik Avgust von Mari
- Bos. amac u 15, 20 sati:
Ustaki logornik iz Bos. amca javlja da se iz Vinkovaca uputi jedna
satnija u Bos. amac radi osiguranja pravca Odak-Bos. amac poto je
satnija kod amca suvie slaba.
1100





1100
Hakija Muradbegovi Hronika dogaaja iz NOB u Tarevcima akovo 1970. godine


516

Pojava etnika i njihova sluba NDH i okupatoru
U Posavini nosioci ove politike bili su svetenici, uitelji i poneki
trgovac. Bili su to pop Savo Boi, Dimitrije Stefanovi, Svetozar Popovi
itd. Trebavski etniki odred u ljeto 1942. godine ima pet bataljona, od kojih
je jedan Posavski. U julu 1943. godine formirana je Posavska etnika
brigada pod komandom Pavla Gajia sa lokacijom u abaru i Obudovcu. U
ljeto 1944. godine Sedma posavska etnika brigada u Srednjoj Slatini,
Crkvini, Miloevcu i Grebnicama. Komandant te brigade bio je arko
Kovaevi, a potom Luka Miki. U Crkvini postoji etnika eta pod
komandom Obrada Buria, dok na Trebavi etnike organizuje pop Savo
Boi koji nastoji da stvori podnoljive uslove i veze sa muslimanskim i
hrvatskim lokalnim komadirima i domobranima. Zbog represije ustake
vlasti i nadobudnosti mladih ljudi u etnike iz amca odlaze i neki mladii
Muslimani: Zaim Zaimovi zv.ikan, Ramiz Kapetanovi, ali i Mihajlo
Tomi.
Paveli izdaje 13. maja 1942. godine direktivu u vezi sa saradnjom sa
etinicima. etnici priznaju NDH kao svoju dravu, izraavaju lojalnost
Paveliu, prekid neprijateljstava, saradnju sa oruanim snagama NDH sve u
cilju borbe protiv partizana. Zauzvrat etnici dobijaju pravo organizovati
svoje vlasti na teritoriji koje dre, snabdijevanje municijom vri se iz
magacina NDH.
Ve 28. avgusta 1942. godine odran je sastanak na Ilidi kod
Gradaca izmeu domobrana i etnika. Sastanku su prisustvovali:
zapovjednik 4. bojne 6. pjeadijske pukovinije iz Modrie satnik Pipika
Riterman, zapovjednik 4. bojne 4. pjeadijeske pukovnije iz Gradaca satnik
Stanislav Horki, zapovjednik milicije iz Modrie porunik Mihovil Ban i
kot. predstojnik Mustafa Rustanbegovi, a sa etnike strane komandant
trebavskih etnika Savo Boi i Savo Niki.
28. novembra dogodila se borba partizana i etnika u bici na
Maleevcima. To je imalo velikog odjeka na politiko raspoloenje ljudi u
Bos. amcu. etnike je municijom u ovoj bitci snabdijevalo hrvatsko
domobranstvo iz svojih garnizona. Komadant etnika pop Dimitrije
Stefanovi sam je ubio tri etnika koji su bjeali da se predaju, u toj borbi
poginuo je i uro Bii komadant podrinskih etnika, Jovo Prnjatovi
trgovac iz Brkog, komandant Branskog bataljona, koji je poslije ranjavanja
izvrio samoubistvo, arko Milurovi-Ugrin emisar Drae Mihajlovia.
Poginuo je i Stefanovi kao komandant Posavskog bataljona, dok je oko 250
etnika poginulo ili je bilo ranjeno. U ovoj bici na strani partizana
uestvovao je i amanin Abdulah (Mustafe) Belagi.
Prema jednom izvjetaju kotarske ispostave u Bos. amcu od 8. listopada
1942. godine vidi se da je poslije ubistva ustae Nike aia iz Tramonice
jedna domobranska jedinica upala u selo Batkuu i tamo ubila etiri osobe.

517

Grupa etnika ubila je u selu Crkvina 22. jula 1944. godine uitelja ora
Peria, Jovana Miladinovia, Simu Simendia i Marka Duania.
U ljeto 1941. godine Radislav (Milinka) Milanovi roen 1914. godine u
Bos. amcu, kolarsko-stolarski radnik, u NOB-u od 1941. godine iz Odaka
se sklonio od ustaa u selo G. Slatinu kod Cvike Bosia kolskog druga, gdje
je uhvaen i doveden u ustaki zatvor u Bos. amac. U zatvoru je ispitivan,
ali nakon nekoliko dana je puten. Potom odrava kontakt sa Hasanom
Zaimoviem i Spasojem Iliniem. etnici Pavla Gajia uhapslili su ga na
prevaru januara 1943. godine u Grebnicama zajedno sa Borom Popoviem
koji su po zadatku poli sa propagandnim materijalom u sela oko Bos.
amca. Poto su mnogi ustali u odbranu uhapenih, odvedeni su dalje i to u
selo D. abar. Uz pomo straara, poslije 10 dana, pobjegli su i preko
Miloevca i Pisara prebacili se preko rijeke Bosne u selo D. Dubicu. Odmah
poslije toga etnici hapse: Ivana Bumbulovia, Ljubu Antia, Peru ikania,
Miku Obrenovia.
U D. Dubici Radislav Milanovi i Danko Tei dolaze u sukob sa 4.
domobranskom bojnom pod komandom Valerijana-Pipike Ritermana, te
izvravaju samoubistvo. Bilo je to marta 1943. godine.

Stvaranje muslimanske legije u Bos. amcu
Veina Hrvata u poetku je prihvatila NDH kao svoju dravu. Ipak
bilo je ljudi o kojima smo ve govorili koji su smirivali, intervenisali za
vrijeme boravka neke ustake jedinice posle ubistva katolikog upnika u
Gradacu od strane trebavskih etnika i sprijeili da u Bos. amcu ne doe
do velikog krvoprolia.
Neslaganja izmeu Muslimana i Hrvata su izbijala zbog ustakih napada na
Srbe, i prebacivanja krivice zbog tih zloina na Muslimane. etnike
jedinice su se potom svetile nad muslimanskim stanovnitvom. Ustaama i
Nijemcima je to odgovaralo po onoj narodnoj zavadi pa vladaj.
Modria, Odak i amac: tradicionalno dobro slaganje izmeu Muslimana i
Srba, pokuavaju ustae svim sredstvima da pomute. J edna grupa od 25
ustaa voena od logornika Zdenka Odia iz Odaka, napala je jedne noi
Srbe i razglasila da su to uinili Muslimani...
1101

Muslimani BiH piu javne proteste protiv ubijanja i zloina nad
svojim komijama jer ti zloini su inicirali ubijanje nevinih graana
Muslimana i Hrvata od strane etnikih jedinica. Poto su ti apeli ostali bez
odjeka. Muslimani se obraaju lino Hitleru i trae zatitu ali i formiranje
svoje vojne jedinice. Da bi imali kakvu-takvu vezu sa onim Muslimanima
koji su im vjerni, Nijemci formiraju 13. SS diviziju koju ine samo
Muslimani i daju odobrenje da se mogu formirati muslimanske legije. Prvi

1101
Enver Redi Muslimansko autonomatvo i 13. SS divizija Svjetlost, Sarajevo 1987.
godine.

518

naziv za te jedinice bio je Dobrovoljaki odjel narodnog ustanka Tuzle.
kasnije mijenjaju naziv u Zdrug dobrovoljake legije Hadiefendia, a u julu
1942. godine dobijaju svoje ime Doborvoljaka domobranska pukovnija ili
popularno DOMDO.
Postojala je i prije Muslimanska milicija- specifina vojna tvorevina u formi
seoskih straa. Postojala je u svim podruijima, selima i kasabama
naseljenim muslimanima. Bila je vezana za ustaku vlast, od koje je dobijala
naoruanje, municiju, a sa domobranima, ustaama i Nijemcima vodila je
borbu protiv partizana.
Tako se i u Bos. amcu jula 1942. godine formira DOMDO
pukovnija u narodu je imala naziv Legija. Oruje je kupovano ili dobijano
vercom iz domobranskih magacina. Legija je titila i srpsko stanovnitvo
amca od ustaa, a time je titila i sebe od etnika.
Opet graani Srbi iz Bos. amca uestvuju novano u formiranju ove legije,
a kada etnici zauzmu grad smiruju i garantuju za Muslimane i Hrvate kako
ovi ne bi inili zloine. Oni obezbjeju etnicima hrane, municije, oruja.
Pametni ljudi na sve tri strane su znali da treba ivjeti i da nijedna vlast nije
do vijeka.
Tada u javnost dolazi ime Muhamedage Hadiefendia (1898-1943)
komandanta 3. bojne 8. domobranske pjeake pukovnije rodom iz Tuzle
koji ustrojava lokalne seoske milicije. On je bio tuzlanski trgovac i rezervni
bojnik-major koji se stavio na elo ove milicije. Vojnu akademiju je zavrio
u Beu i dobio in potporunika.
Paveli i Himler su ga vrbovali svaki u svoj tabor. Paveli ga odlikuje, a
Himler proizvodi u SS oficira. 7. oktobra 1943. godine strijeljan je u Tuzli
od strane partizana.
U Bos. amac 1941. godine dolazi Hadiefendi i jo jedan
Musliman. Bio je nadporunik i kod Demila Kapetanovia u kancelariji su
drali sjednicu. Formirana je legija.
1102

amaki vod legije je pripadao 10. satniji DOMDO pukovnije zajedno sa
vodom iz Odaka.
Komandant voda legije u amcu bio je rezervni natporunik ukrija
Izetbegovi, po struci pravnik. On je bio i komandant satnije. Legija je
spasila miloevakog i amakog popa, zatim neke partizane koje su ustae
iz Pruda zarobili, a kao protumjeru legija je zarobila neke Pruane u kafani
Mihajla Mihajlovia i sve se rijeilo pozitivno.
U jedinice su primani vojni obveznici koji su odsluili vojni rok i bili
i stariji, ali i oni koji su trebali da slue vojni rok. Motiv ulaska u ovu
jedinicu bio je i izbjegavanje slube u domobranskim jedinicama koje su
imale este borbe sa partizanima, dok su oni ostajali u svojim naseljima.

1102
Stanko Risti Graa za Monografiju..., isto.

519

Imuniji su plaali siromane da umjesto njih obave te vojne dunosti.
Meutim kada su kretale ire akcije protiv etnika i partizana ova jedinica je
stavljana pod komandu domobranskih jedinica. amani su bili mobilisani u
okviru Popunidbenog zapovjednitva (vojnog okruga) u Tuzli. Poto su
amanima poeli da pristiu pozivi za odlazak u domobrane, pojedine
grupe njih su angaovale Huseina Ceribaia-Agu, koji je preko svojih veza i
podmiivanjem oficira uspijevao da mnogima odgodi vojnu slubu. Neki
mladii srpske nacionalnosti su pak pozivajui se na porijeklo iz Crne Gore
uspijevali dobiti papire da su graani Italije, pa su bili osloboeni slube u
domobranstvu.
10. satnija u Bos. amcu je potpala pod komandu bojne u Brkom ili je bila
samostalna. Ovu jedinicu su obilazili oficiri iz komande DOMDO pukovnije
iz Tuzle. Decembra 1942. godine jedan dio legionara iz Bos. amca su
upueni u Bos. Rau radi obezbjeenja tamonje eljeznike postaje, ali su
ubrzo odatle povueni.
Poetkom marta 1943. godine vodovi 10. satnije su uestvovali u
pretresu terena na lijevoj obali rijeke Bosne kao pomona kolona 4.
domobranske divizije. Ova divizija je vrila na Vuijaku akciju protiv
etnika Branka Kovaevia koji su napadali sela sa lijeve obale rijeke Bosne.
J edinice ove satnije poslije smrti Hadiefendia 18. januara 1944. godine
ulaze u sastav domobrana pod imenom Bosanski planinci jedne potpuno
nove vojne formacije na ijem je elu bio ustaki ideolog Neet Topi,
profesor iz Zvornika. Ovu jedinicu su zvali Zeleni kadar. J edinica je imala
10 bojni, tab pukovnije je bio u Tuzli, a 10. bojna se nalazila u Bos. amcu,
te je bila u sastavu 12. ustako-domobranske divizije sa sjednitem u
Brkom. Komandant Bosanskih planinaca bio je roeni amanin preseljen
u Odak imenom Fadil Halilovi, sin amakog kadije. Sjedite planinaca
bilo je u bivoj trgovakoj radnji Milana Jankovia u Bos. amcu.

Pokret otpora u gradu
U Bos. amcu djeluje grupa aktivista: Hasan Zaimovi, Spasoje
Ilini, Dragoslav Risti, Mehmedalija Subai, Slavko Stanojevi, Savi i
Angela Todorovi, dr Huso Kapetanovi, Joco Bogdanovi, Hasan
Begi, Kosara Babi i dr.
Meu prvima u SKOJ su primljeni 20. oktobra 1943. godine: Dragan Risti,
Ostoja Ilini (sekretar ove organizacije), Slobodan Joki, Desanka Brki,
Branka orluka, Elmasa Daki, Nada Brki, iako je postojala ve ranije
organizacija, formalno osnivanje organizacije obavio je Spasoje Ilini u
kui Ljubomira Brkia. Na jednom narednom sastanku bio je prisutan
Branko Pani-Semberac koji je dobio propagandni materijal i pomogao jo
bolje organizovanje. Kasnije u skojevsku organizaciju bivaju primljeni:
Dragica i Drago Stavri, Hasan J asenica, Rizo Foakovi, Safet Mei,

520

Hazim Hadialijagi, Began Tihi, Zijah Bii, Zaim Zaimovi, Muhamed
Kladnjak, Avdo Drljai koji su zajedno sa Desankom Brki do marta 1944.
godine napustili amac i povukli se u partizane. J o 1940. godine u Bos.
amcu je postojalo povjerenstvo ili partijsko jezgro. Kao aktivni pripadnici
USAOJ -a djelovali su Arif Zuki, Taiba Spahi-Skeji i Kremir Vrani.
Organizacija SKOJ -a u BiH sa ovom organizacijom u Bos. amcu inila je
oko 3. 000 lanova. Organizacija je iz ilegalnog rada izala u javnost 20.
oktobra 1943. godine.
Vreno je prikupljanje novanih priloga za potrebe NOB-a uz pomo Mile
Andri koja je bila poslovoa kod firme Bata u Babinoj Gredi. Iz ovog
mjesta je preko Bos. amca otpremana obua prema Gradacu. Spomenuta
Andrieva odravala je vezu sa Milevom Erleti
1103
koja je radila kod
Bate u amcu i sa jo nekim enama.
U toku 1943. godine u amcu je boravio krae vrijeme, poslije
njegovog premjetanja, uitelj uro Potkonjak. On je bio lan Partije, te je
kao takav djelovao i saraivao sa politiki naprednim ljudima iz amca.
Poto je Bos. amac tokom cijelog rata veinu vremena bio pod vlau
NDH, ilegalan rad je morao biti u strogoj konspiraciji. amac je zbog svog
isturenog poloaja, dobre povezanosti, putevima, rijekom Savom i Bosnom,
eljeznikom prugom, te nedostatkom pogodnog zalea za sluaj povlaenja
mogao biti u svako doba iznenaen veim upadom neprijatelja.
Sklonili smo oruje koje smo imali u radionici i pretraili prostorije
Vatrogasnog i Sokolskog drutva u kojima su bile smjetene vojne jedinice
prilikom prolaska kroz amac i pokupili ostatke oruja, municije i drugog
materijala. U ovoj akciji smo pronali 4 puke, 2 pitolja i nekoliko
pakovanja municije, 2 pisae maine, nekoliko vojnih odjela i neto
sanitetskog materijala.
Sa Draganom Ristiem obezbedio sam radio aparat radi sluanja
radio vesti i praenja dogaaja u zemlji i svetu. On je obezbedio stalno
sluanje radio vesti, to nam je mnogo koristilo u obavetavanju i razgovoru
sa ljudima sa sela i amca. Skoro svakodnevno smo sluali vesti i on je
sakupljao radio materijal, koji smo kasnije po vezi slali. On je pre rata
navraao u nau radionicu, a bavio se radio amaterskim poslom, pa naa veza
nije bila nikome sumnjiva.
Bio sam i sa Jozom Suiem. Raniji dobri odnosi sa: J usufom
Bajraktareviem, Alijom Hadialijagiem, urom Mik, Markom
Ivanoviem, Ivicom Pepi, Markom Kikiem, Orikom i Karlom pachman,
Pejom Petri, Franjom, J oikom i Dragom Borbeli i drugim drugovima iz

1103
Mileva Mila Erleti je aktivno i organizovano djelovala za NOP, ali je septembra
1943. godine otila u partizane, te je kao borac VI Istono Bosanske brigade poginula aprila
1944. godine kod ekovia.

521

predratnog vremena, nisu se mjenjali. Sa Lovrom ovi smo stalno
saraivali.
Sa Hasanom smo se sastali i sa Fadilom Jahiem-pancem u Hasanovoj
kui. Krajem mjeseca maja, bio je pazarni dan u amcu, doao je Niko Peji
sa Simom Petroviem, rodom iz Obudovca, studentom na beogradskom
univerzitetu, koji je doao u rodni kraj po zadatku Partije. Poetkom juna
1941. godine ponovo je doao Simo, sa Nastom Naki u kuu Jefte Ilinia.
Jula mjeseca doao je i Paaga Mandi kod Hasana Zaimovia. Sa njima
smo razgovarali u Hasanovoj kui.
Hasan i ja smo sa Mehmedalijom Subaiem uspostavili vezu. On se
primio da preko njega ide veza za slanje sanitetskog materijala za Gradaac.
Njegova radnja bila je u centru arije i on je imao uvid u kretanje ljudi u
amcu i na njega vlasti nisu obraale panju. On je ukljuio Slavka
Stanojevia koji je esto navraao u radnju.
Stric J efto se jednog dana naao u Hubertovoj brijanici sa Hubertom
i Tomasom Mancom. Oni su bili otvorene pristalice Nijemaca i tu se na
politikim pitanjima dobro dohvatili. J efto je odmah uhapen. To se brzo
proulo u ariji, nastale su razne intervencije kod vlasti i Ive Vrljia, Manca
i Huberta koji su takoer bili stare zanatlije i viegodinji lini prijatelji sa
J eftom, pa je nakon dva dana puten iz zatvora. Jefto Ilini se odrao u
amcu zato to je 1935-38. godine na izborima glasao za Maeka, to mu je
supruga bila poreklom Austrijanka i to je imao dobar ugled kao ovek.
Pored njega u amcu su se odrali Spasoje i Ostoja Ilini, a Hasana
Zaimovia je spasavala njegova supruga, jer je i ona bila strankinja i odlino
govorila nemaki.
Okupljali smo se na mnogim mestima, a najvie u kui Ljubomira Brkia,
Jefte Ilinia, Kriste Erleti, Pere Ristia, Velje Popovia. Ponekad smo
zalazili i u kafanu Hasana Zaimovia, Alije Alajbegovia, u gostionicu Ivice
Pepi i Marka Kikia, gde smo uvek poneto uli. Na telegrafu pote u
amcu radio je Jevta Vasi, preko koga sam svakodnevno dobijao veoma
vane informacije.
Decembra 1941. godine doli su u radionicu Jevte Ilinia Simo
Petrovi, Slobodan Jovanovi i Tomo Kasapovi. Tada je odran sastanak
kome je prisustvovao Spasoje, Ostoja Ilini i Dragan Risti. U amcu sam
uspostavio vezu sa Savom i Angelom Todorovi, jer je Savo bio u optini.
Slavko Stanojevi je imao krug prijatelja od ranije i to Franju lafajzera koji
je u dosta sluajeva intervenisao za nae ljude kod vlasti, a Mehmedalija
Subai je imao uticaja u muslimanskoj sredini.
Dr Husi Kapetanoviu smo prili sa nepovjerenjem, bio je cenjen i
kod novih vlasti, ali i on je intervenisao u vie sluajeva. Na njega je uticala
njegova supruga koja je bila Srpkinja. U selu Brvniku jo pre rata iveo je
Franjo Homa uitelj. On je se druio sa uiteljima iz Bos. amca i dolazio na

522

razne priredbe u amac. On postaje logornik, a njegov brat ustaki tabornik.
U ovakvim meunacionalnim odnosima Franjo uzima za suprugu Maru
ivkovi svastiku popa Svetozara Lazarevia, koji je protjeran iz NDH u
Srbiju. Sa Marom sam se poznavao vie godina, te sam traio da ona utie na
svog mua. Ona me je shvatila pa u amcu ustake naredbe su gubile svoju
otricu. Njihov brat Pepi Homa je ivio kao slubenik u amcu. On nije bio
simpatizer NOP, ali nije bio ustaa kao braa i druio se sa nama.
Slobodan Joki iako je pred okupaciju doao u amac odmah se ukljuio u
naprednu omladinu. Vid Kremoni je od prvih dana naeg rada za NOP bio
angaovan za prenoenje materijala, informacija i meusobno obavetavanje.
Tu su bili: Pero i Mila Erleti, Desa i Nada Brki, Nata Ostoji, Nada
Popovi, Mara Ilini, Branka orluka, Gordana Stoji, Elmasa Daki, Safa
Nili. Ova grupa utie na Mehu Ceribaia koji je ve bio ukljuen na
prenoenje lekova iz Osijeka do amca i do Odaka, Daki Arif, Mlinari
Mila, Vukosavljevi Marija, Mara Stavri su bile pod uticajem omladinske
grupe, pa su se odluile da se prvom prilikom ukljue u partizanske jedinice.
Preko formirane legije odravali smo vezu sa onim legionarima koji nisu bili
za ustaku vlast.
J ula 1942. godine Ivan Bumbulovi mi je javio da je Boro Popovi stigao u
Brvnik i da trai sastanak. Sutradan smo ja i Dragan Risti se sastali sa
Borom u kui Milana Bumbulovia.
etnici nisu uspjevali u amcu nai svojih saradnika, pa je Vaso Gligorevi,
trgovac u amcu, ostao usamljen kao etniki simpatizer. U andarmerijsku
stanicu u amcu za efa je doao Demil Kapetanovi. On je bio umeren
ovek i nikada nije strogo prihvatao razne naredbe. Sa njim je Hasan
Zaimovi uspostavio dobre veze.
Slatinski etnici su nam poeli prijetiti, jer su saznali za na rad, pa
su u tom smislu vodili razgovor sa Pipikom Ritermanom da im preda iz
amca Ostoju i Spasoja Ilinia, Dragana Ristia, Hasana Zaimovia i Atifa
Zukia. Tada je stari Zuki bio potpredsjednik optine Bos. amac, on je to
sredio sa Pipikom bez daljih intervencija.
U amac je doao Franjo ajka
1104
na dunost efa kotarskog naelstva. Taj
ovjek nije bio nacionalno optereen i imao je vrlo realne poglede. Nastanio
se u kui Alberta Romana.

1104
U amac je doao iz Graanice sa mjesta kotarskog predstojnika. Njegova ena bila je
Srpkinja rodom iz Srema, uiteljica jo od prije rata u osnovnoj koli u Graanici. Bila je
veoma prijatna i drutvena. Ona je prva koja je u Graanici stupila u otvoren sukob sa
ustakim logornikom zbog toga su ustae nju prvu od Srba protjerali iz Graanice. Naime
ustae su zabranile pravoslavnim vjernicima da u crkvi vre Boiju slubu. Crkvu su
zakovali prljavim daskama. J edne od prvih nedelja poslije te zabrane, ena Franje ajkaa je
provalila u crkvu i bez iijeg prisustva odrala bogosluenje iako ona nije uivala glas
pobone ene. To je bio njen revolt protiv ustakog skrnavljenja bogomolje. Ustae su
drale u tajnosti njen premjetaj. Mnogi su ipak doznali za ovu njenu hrabru gestu i sa

523

Upoznao sam se sa njegovom suprugom koja je bila Srpkinja i imala uticaja
na mua. Sa Franjom smo uspostavili dobre kontakte i prikupljao je vane
informacije o VII neprijateljskoj ofanzivi.
Preko simpatizera sve vie se prikupljaju novani prilozi i odjea u emu
prednjai kua Ljubomira Brkia i to se preko Mehmedalije Subaia i
Hasana Begia alje dalje.
Preko Dragana Ristia, Slobodana Jokia i radnje Ljubomira Brkia vrena
je nabavka i opravka radio-aparata za nae jedinice.
1105

Tada je u Bos. amcu poeo da se stvara neprijateljski mostobran kao
odskona daska za napad na osloboenu teritoriju. U tom cilju apotekar iz
Bos. amca (Pipika) okuplja oko sebe mladie iz okolnih hrvatskih sela (koji
su dolazili iz domobranskih jedinica ili su trebali da idu u domobrane) i od
njih stvara jedinicu u Bos. amcu koju su Nijemci pojaali sa jednim svojim
vodom i jednim dijelom zloglasne Pete pukovnije. Okruni komitet KPJ za
Trebavu i Posavinu dobio je odluku da se mostobran u Bos. amcu uniti.
1106

Pipika Riterman je radio na formiranju bojne, koja je trebala da ue u
sastav njemakih SS jedinica, kao jezgro ove jedinice sainjavalo ju je 240
domobrana i 15 Nijemaca, koji su bili instruktori za obuku mobilisane
omladine. Radi obezbjeenja izraeni su bunkeri na nasipu sa istone strane
grada, a sa zapada reka Bosna, a sa severa reka Sava.
1107

Tana lokacija ovih bunkera je sledea: na svim okovima nasipa, kod
andarske kasarne, kod Dujmuia kue, kod sadanje kole itd.
Pipika je okupio 500 do 600 vojnika u amcu. On je bio nadsatnik-kapetan I
klase. Iz 8. lovake pukovnije bili su oficiri. Komandant Pipika, zamjenik
ukrija Izetbegovi.
1108

Dobivali smo direktive da Pipiku pridobijemo za partizane. On je rekao da
hoe ako mu dopusti brat. Sutra je javio da mu brat to ne doputa.
1109

U ovo vrijeme opao je promet robe, a naroito itarica na amakoj pijaci i
neki trgovci su napustili posao prometa ovim proizvodima. Ovim poslom se
bavilo preduzee ZEMPRO sa kojim je rukovodio Muharembeg, u
prostorijama predratne Srpske banke u Bos. amcu. U skladitu ovog
preduzea se ponekad nalazila vea koliina itarica zbog usporenog
transporta. Odavde se slalo i za Njemaku, za vojne potrebe. Marta mjeseca

potovanjem o tome govorili. Njen mu je u toku rata priao NOP-u. Iz Graanice
premjeten je u Bosanski amac. Odmah poslije osloboenja, kao saradnik NOB-a postao je
jedan od prvih presjednika Sreskog narodnog odbora u Bosanskom amcu.
1105
Spasoje Ilini, isto
1106
Muhidin SpuiHronika dogaaja iz NOB u Modrii. Tipografija akovo, 1969.
godine.
1107
Spasoje Ilini, isto.
1108
Mustafa Kari, Graa za Monografiju... Knjiga II isto.
1109
Hasan Zaimovi, isto.

524

1943. godine pronio se glas da e etnici opljakati magacine sa hranom pa
je Muharembeg obavjestio Nijemce u Sl. Brodu.
Njemake vlasti vrile su pritisak na tadanju organizaciju ZEMPRO koja
je za raun NDH vrila prisilan otkup poljoprivrednih proizvoda. Nijemci su
u to vrijeme drali u Sl. Brodu jednu specijalnu jedinicu koja je brinula o
obezbjeenju snabdijevanja njemake vojske, a koja je bila pod komandom
zloglasnog majora Denka (Dinkea). Ovaj nacistiki oficir poznat po
svirepostima, imao je obavjetajce na terenu.
1110

Poto se radi o dogaaju koji je izazivao nedoumice meu generacijama
graana i mjetana sela Tiina iz raspoloivih izvora moemo zakljuiti
slijedee:
U popodnevnim satima (16 h) 8. marta 1943. godine i
prijepodnevnim satima 9. marta vod Nijemaca iz Sl. Broda upao je u srpska
sela Srpska Tiina i Krukovo polje jer su se u Tiini pojavili etnici.
Prethodno su ta sela opkolile ustae logornika porunika Franje Home, te
logornika ustake mladei iz Tiine, svim orunicima postaje Bos. amac
kao i legionarima II voda iz Bos. amca. Brzom i oigledno unaprijed
koordiniranom akcijom njemake vojske, ustaa i muslimanske legije
uhapeno je 55 Srba. Od kojih 27 iz Srpske Tiine, 24 iz Krukovog polja, 3
iz Miloevca i 1 iz Pisara. Orunikoj postaji u Bos. amcu nije poznat
razlog hapenja ovih lica. Tako je ovaj do zuba naoruani odred Nijemaca
preuzeo akciju u svoje ruke te ova lica od njihovih kua sproveo do
kotarskog sudskog zatvora, a zatim sutradan i dalje preko Save u pravcu Sl.
Broda. Treba napomenuti da je broj uhapenih bio jo vei ali da je izvjestan
broj (njih oko 25) na intervenciju nekih graana iz Bos. amca vraen iz Sl.
amca svojim kuama.
Prenoili smo u amakom zatvoru. Sutradan na skeli doao je Anto Dui i
Franjo lafajzer i neke vratili kui.
1111

Uhapeni su odvedeni u logor Staro sajmite u Zemunu i u konc. logor
Mauthauzen. U Zemunu ih je ubijeno 18, a u Mauthauzenu 26. Iz logora se
nakon 5. maja 1945. godine njih 11 vratilo kuama, od ega 6 iz Krukovog
polja i 5 iz Srp. Tiine. J edan od interniraca iz Srp. Tiine bio je upuen na
prisilan rad u rudnik u Kosovskoj Mitrovici, odakle je sa grupom logoraa
pobjegao i stupio u NOV.
Po odlasku njemake jedinice iz Bos. amca sakupilo se u Tiini i
Kornici oko 100 i vie naoruanih etnika Posavskog bataljona Trebavskog
etnikog odreda, te su upravitelju kot. ispostave S. Trusiu dne 9. marta
navee uputili pismo. Tadanji slubujui inovnik Hamid Hadi-Zuki
stavio je odmah telefonski do znanja sadrinu etnikog pisma komandantu

1110
Semberija u NOB i socijalistikoj revoluciji 1942. godine. Tuzla 1980. godine.
Kazivanje Save Todorovia.
1111
Marko Vaki Tiina Graa za Monografiju.... Knjiga II isto.

525

njemakog odreda, koji je odgovorio da ova kot. ispostava nema nita sa
pohapenim osobama i da e ih oni voditi u Osijek radi provoenja istrage.
Nijemci su pak 9. marta sa ustaama vrili raciju u Krukovom Polju i tada
su ubili Mirka i Cvijetu Vaji, tee ranili uku Ilikovia. Takoer su od
udove Ljubice Luji iz Crkvine Nijemci zaplijenili jednog junca, a u
Krukovo Polju odnijeli su od ivana, Milutina, Duana i Stanka Vajia sve
ivotne namirnice kao i novac u zlatu i neke ilime.
Sve ovo je bilo uzrok da je zamjenik komandanta ininjerijski narednik
arko J . Kovaevi sa tog skupa uputio pismo Trusiu u kome trai da se
pohapeni odmah puste. Posebno je vaan jedan pasus toga pisma koji glasi
ovako: Po uvenju i istragi ustanovljeno, da ako su napali neki etnici
ustae, ti etnici samo mogu biti a i jesnu iz odreda Branka Kovaevia iz
Vuijaka, koji se primjeuju ve nekoliko dana na toj strani, dok moji borci
iz ovog kraja nikada i ne smiju uiniti nikakve izpade, jer postoje meusobni
primarni ugovori izmeu nas i Hrvatske vlasti. Potom Kovaevi prijeti
potenim mjetanima Hrvatima i sl. Njegova intervencija nije dala rezultate.
1112

Nejasno je zato je ovom njemakom jedinicom komandovao jedan
major jer obino major komanduje bataljonom i jedinicom toga ranga.
Takoer ako je ovaj vod imao zadatak osiguranja otkupa hrane te ne vri
transport ve pripremljenih namirnica iz skladita nego vri ubistva i
odmazdu, hapsi tolike ljude je u koliziji sa njegovim naredbama. Pojedine
pljake te jedinice su stvar pojedinaca. Iz ovog pisma koje se nalazi u arhivi
fond NDH, moe se izvesti zakljuak da je ove Nijemce pozvao ustaki
logor u Bos. amcu kako bi se izvrila osveta za pobijene ustae na Vuijaku
(kako to sam Kovaevi navodi u jednom dijelu pisma kojeg zbog obimnosti
nismo itavog ovdje donijeli), te se zaplae ostali Srbi da ne idu u etnike
posebno oko Bos. amca jer su se tada na tom potezu formirale neke
etnike jedinice. Bilo kako bilo otpada tvrdnja da su Nijemci to uinili zbog
ZEMPRA i direktora Muharem-bega Mahmutbegovia koji se kao
navodno bojao pljakom svojih magacina i bio nezadovoljan koliinom
otkupljenih proizvoda.
Poslije ovog dogaaja etnici su vrili ubistva, razoruavanje i hapenje
ustaa i domobrana koji su prolazili pored naselja koje su etnici drali, to je
izazivalo prijetnje NDH vlasti u Bos. amcu koji su etnicima prijetili
slinom odmazdom.

1112
Akt Kot. ispostave Brko u Bos. amcu potpisan od strane upravitelja izvjesnog S.
Trusia upuen Vel. upi Posavje i upskoj redarstvenoj oblasti u Brodu na Savi pod br. Taj
151/1943. U aktu se u cjelini citira pismo etnikog podoficira arka Kovaevia. Rajko
Ilikovi Anatomija lai hakog svjedoka Beograd 2000. godine. Arhiv VII, fond NDH,
kut. 176, f. 6, reg. br. 31/1, kut. 177, f. 1, reg. br. 10/1-2; Savo Todorovi, n. l. str. 86-87. ,
Esad Tihi Bosanski amac kroz historiju, isto.

526

Lica odvedena toga marta 1943. godine su:
David, Jovo i Milan urevi, Aleksa Babi, Cvijan Pani, Marko
Paali, Aleksa, Pero i Vido Bogdanovi, Trivo i Rado Petkovi, Lazar i
Cvijan Stanojevi, Teodor i Jovo Gligorevi, Jelisije i Svetozar Tovirac
(preivio), Pero Arseni, Danko Pivaevi, Blagoje Bogdanovi svi iz
Tiine,
uro Luki-iz Pisara, Vaskrsije Peranovi iz Krukova Polja (preivio),
Branko Sekuli, Jovo Lazendi, Kosta Tomi, Obrad Stoji, Simo
Gunjevi, Milutin Vaji, Duan, ivko (preivio) i Stanko Vaji, Mika,
Lazar i Jovo (preivio) Dujkovi, Milan Simi (preivio), Jovica
Lazendi, Anelko Tomi (preivio), Mio Ilikovi (preivio) svi iz
Krukova Polja.
Ostoja Pandurevi iz Miloevca,
Simo Pani (preivio), Cvijan Tovirac (preivio), Petar Simi (preivio),
Milo Gligorevi (preivio), Marko Vaki (preivio i bio u NOV).
Konc. logor Zemun: K. Polje- Jovan Tomi, Rajko Ilikovi, Obrad
Ilini, Stevo Vaji, Pero Dujkovi. Iz Miloevca: Gavro Pandurevi,
Milan Ilini.
Krajem jula 1943. godine u borbama kod sela Tramonice zarobljen
je partizan Branko Vranjeevi iz Bos. amca, koji je ranije bio u etnicima.
Na sasluanju kod Nijemaca spomenuo je ime Hasana Zaimovia, koji je ve
od ranije slovio za komunistu. Odmah 3. avgusta 1943. godine u Bos. amac
je dolo kamionom nekoliko njemakih vojnika i ustaa iz Tramonice
opkolili su kuu Hasana Zaimovia. itava eta vojnika je uhapsila samo
Hasana. Odveli su ga vezanog u zatvor u Gradaac, zatim u Doboj. Trebali
su ga strijeljati, ali ga je spasio Puti Alojz iz Bos. amca koji je bio u SS
trupama. Hasan je puten i vratio se u amac, stime da se morao javljati u
oruniku stanicu i logor.
Jednom prilikom je amanin Hasan Zuki poao u Sl. amac sa Markom
Staniem slubenikom optine amac, gdje je dolo do nekih sukoba u kome
su ustae pod nerazjanjenim okolnostima ubile Hasana Zukia, a pretukle
Marka Stania koji je stao u odbranu Hasana. Tijelo Zukia je posle 8 dana
naeno u Savi i sahranjeno.
Ustae su ubile i Smaila Biia koji je bio u partizanima, Alju Arapovia i
jo neke amane.
7. avgusta 1943. godine da bi povratio samopouzdanje, etniki
komandant bataljona iz Slatine arko Kovaevi, je u nedelju poslije podne,
za vrijeme fudbalske utakmice iz pravca Tiine sa svojim bataljonom od oko
250 etnika umarirao u grad. Na elu je jahao pomenuti Kovaevi. Tada je
pripadnicima DOMDO pukovnije rekao da je dobio odobrenje od
domobranske komande da proe kroz grad u pokretu prema partizanima,
iako ih tada nije bilo u Posavini. U pratnji odreda legije kojeg je predvodio

527

Miralem ahinpai, ova kolona etnika je prola kroz grad i otila za
Crkvinu. Ipak preveer u grad ulazi iz Crkvine grupa etnika na elu sa
komandantom Obradom Buriem te se okuplja u Grand hotelu, gdje ih je
vidjelo dosta mjetana, uglavnom znatieljnih mladia. U hotelu su pjevali i
igrali, a potom napustili grad.
Prije toga u junu 1943. godine u amcu na vaaru uhvaen je
Muharem (Dede) Ibrali
1113
jer je rasturao letke o radu i uzdizanju NOB. U
asu kada je dijelio letke na njega je otvorena vatra iz puaka od strane
ustaa, potom je bio uhapen i nakon 20-tak dana na intervenciju Izetbegovi
ukrije, komandanta legije, puten je kui. Prije toga je Ibrali poznatom
komunisti Mitru Trifunoviu, dok je ovaj boravio izolovan u amcu, doturao
hranu, tampu, lijekove i od njega dobivao zadatke za partijsku organizaciju,
za vrijeme rata je prikupljao podatke o kretanju jedinica, donosio oruje,
municiju, kou, papir za NOB, provodio kurire pored straa pri ulasku i
izlasku iz grada, to je proslijeivao Ethemu ami u Gradaac. Poslije
izlaska iz zatvora nastavio je rad za NOB do njegovog odlaska u partizane
16. marta 1944. godine. Postao je komesar bataljona, predsjednik pokretnog
prijekog suda. J edini iz Bos. amca najvii politiki rukovodilac u borbi i
kroz borbu. Poslije rata je postao aktivno vojno lice u inu pukovnika J NA
sa slubom u Banjoj Luci, potom u Sarajevu.
U noi 9. septembra 1943. godine etnici su napali na Bos. amac
uzvikujui partizanske parole. Mislei da se radi o partizanima legionari nisu
pruili nikakv otpor. Radilo se o obinoj pljaki. Poto su opljakali
trgovake radnje i nekoliko kua bogatijih amana, etnici su se povukli iz
grada a plijen su natovarili na kola seljaka koji su sa njima doli. Pored
etnika arka Kovaevia doao je i etniki odred Obrada Buria i pljakao
po trgovinama i kuama. Oekujui dolazak partizana, neki graani Bos.
amca odlazili su u Modriu i sastajali se sa partizanima, pozivajui ih da
krenu na amac.
U jednom izvjetaju ustakog slubenika koji je pobjegao iz amca u
Gradaac pisao je u svome izvjetaju Velikoj upi Posavje da mnogi
stanovnici Bos. amca podravaju i pomau partizane i naveo slijedee:
Partizane u Bos. amac su pozvali: Hasan Zuki, Mustafa Kasumovi, Alija
Repi Huseinov te da su pripadnici DOMDO postrojbe u Bos. amcu skloni
komunizmu i da u gradu provode komunistiku propagandu.




1113
Njegov brat Mehmed Ibrali (1925-2011) bio je vodni delegat pri II brigadi KNOJ -a za
ienje bandi u Slavinoviima, Poarikama, D. i G. Tuzli, zastavnik, odlikovan ordenom
zasluga za narod III reda. ivio u Sarajevu kao rukovodilac Maloprodaje u UPI-u. Oenjen
sa Fatimom-Timom ro. Ibrievi.

528

Prvo osloboenje Bosanskog amca
17 divizija je u vremenu od 7. do 15. septembra 1943. godine
oslobodila Modriu, zatim Gradaac i Bos. amac. Neprijatelj je 17.
septembra upao u Bos. amac, ali ga je 6. brigada ojaana delovima 15.
brigade odbacila preko Save.
1114

Svi smo se angaovali oko pripreme za doek jedinice i pregovara se sa
legionarima da ne bi legija dala otpor prilikom ulaska partizana u amac.
Hasan Zaimovi je razgovarao sa Demilom Kapetanoviem komandantom
andarmerijske postaje. On je sa svojim ljudima preao u Sl. amac, jer nije
htio da doe u sukob sa partizanima. Ustaki logornik i njegovo ljudstvo je
na vreme pobeglo za Sl. amac.
1115

U Bos. amac je 14. septembra 1943. godine u 11, 30 asova cestom iz
pravca Modrie uao bez borbe 1. bataljon 6. Istonobosanske brigade na
elu sa komandantom Vladom Karanom
1116
, zamjenikom komandanta
edom ukiem, politikim komesarom Spasom Miiem
1117
i zamjenikom
politikog komesara Danom Olbinom.
17 orunika je pobjeglo preko Save, a 34 pripadnika 25. satnije DOMDO
pukovnije nisu ni pruili otpor.
edo Minderovi u svojoj knjizi Za Titom na 263. str citira
izvjetaj taba 6. brigade od 15. IX 1943. godine u kome izmeu ostalog
pie: Prekjue oko podne, ete naeg 1. bataljona ule su u Bosanski amac.
Graanstvo i muslimanska legija amca doekali su nau vojsku u
kordonima po ulicama. Odluno i disciplinovano dranje boraca 1.
bataljona ostavilo je u gradu najbolji utisak. Prilikom izlaska naih jedinica
na obalu Save manja grupa njemakih vojnika zapucala je s druge strane.
Nai borci odgovorili su mitraljeskom vatrom, rastjerali Nijemce i ubili
jednog njihovog narednika. Neki radnici su docnije, ubijenog Nijemca
privukli na nau obalu zajedno sa orujem. Orunici iz amca unaprijed
obavjeteni od etnika o naem pokretu pobjegli su pola asa prije naeg
ulaska.
1118

Mitraljezac Safet Gluhi iz Tree ete odgovorio je vatrom iz svog
mitraljeza i ubio njemakog podoficira, prevezao se preko rijeke uz neiju
pomo, uzeo mu oruje i vratio se nazad. Radilo se o nekom tapskom
naredniku. Safet Gluhi, radnik iz Sarajeva kasnije je kao politiki komesar
ete 8. 12. 1943. godine poginuo na Betnju-ekovii.

1114
Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945. Vojnoistorijski institut J NA. Prva
knjiga Beograd 1957. godine.
1115
Spasoje Ilini, isto.
1116
Karanovi Vlado Karan, radnik iz Sarajeva. Poginuo 20. 12. 1944. godine kod s.
aavice kao komandant XV Majevike brigade Dane Olbina Ratni dani Sarajevo 1972.
godine.
1117
Spasoje Mii i Vlado Karan uli su u amac na bijelim konjima na elu bataljona.
1118
Esad Tihi, Posavsko trebavski NOP odred... ., isto.

529

U Bos. amac su odmah stigli komandant 6. brigade Milo Zeki
1119
,
rukovodilac polit. odjela Zarije kerovi, obavjetajni oficir Duan
Blagojevi i sekretar KPJ za Posavinu Boro Popovi. Oni su odrali sastanak
sa vienijim graanima i govorili im o potrebi formiranja NOO. Stigao je i
sekretar Oblasnog komiteta KPJ za istonu Bosnu Hasan Brki.
Borci i graani su bili na trgu, gdje su govorili edo Minderovi pred
hotelom. Partizani su popravili i pustili u rad razglasnu stanicu. Isti govornici
su govorili na narodnom zboru koji je odran 15. IX na pijaci. Zbor je u ime
graana otvorio i pozdravio oslobodioce dr Dafer Mehmedagi
advokat.
1120

Kad je poeo zbor, na kome je trebalo da govori Boro Popovi i Duko
Blagojevi, koji je sada na dunosti pri tabu 17. divizije, sa slavonske strane
amac je poela da tue artiljerija. Bataljon se morao povui i napustiti grad.
Tog 15. IX odran je pred Grand hotelom narodni zbor na kome je govorio
Hasan Brki, a predvee u 18 sati u sali hotela se odravao zbor ena koga je
organizovao tek formiran Odbor Antifaistikog fronta ena (AF) u kojeg
su ule: Kosara Petrovi, Angela Todorovi, Almasa Daki, Draginja
orluka i Mileva Erleti, Refka Zei. Odborom je ispred KPJ rukovodila
Angela Todorovi. Ovim se legalizovao ilegalni AF koji je bio formiran u
kui Kosare Petrovi. Ovaj odbor je formiran u priusustvu Milene Markovi
koja je bila predstavnica NOB-a. Za predsjednicu je izabrana Kosara
Petrovi, a za sekretara Angela Todorovi. Za vrijeme odravanja zbora
otvorena je sa slavonske strane snana artiljerijska i minobacaka vatra po
gradu, koja je sa manjim prekidima trajala cijelu no. ene su se odmah
razbjeale, skakale kroz prozor i u izloge. Poslije naeg povlaenja u amac
su stigli etnici Obrada Buria, za koga se pretpostavilo da e prei u
partizane. On je u Sl. amcu posjetio njemakog komandanta i traio da mu
preda vlast u Bos. amcu. Kada se vratio na bosansku stranu jedan
milicioner ga je oamario, a etnici su se poslije toga povukli.
1121

Nijemci i ustae su iz Sl. amca preli Savu i ponovo zauzeli Bos.
amac. Partizani su se izvukli iz grada i otili u oblinja sela Tiinu i Pisare.
1122
Orunici su se vratili u mjesto.Mi smo dobili izvjetaj da su stigle tri
domobranske satnije. tab brigade nam je naredio da ponovo zauzmemo
grad. Kad se smrklo krenuli smo u napad.
1123

Ponovnim napadom 17/18 IX na Bos. amac Nijemci su potisnuti na Savu i
prebacili se preko na slavonsku stranu, a ustae i andari su opkoljeni u

1119
Kasnije general-potpukovnik J NA, narodni heroj.
1120
Isto.
1121
Dane Olbina, isto.
1122
Esad Tihi, isto.
1123
Dane Olbina, isto.

530

samom mjestu. Kako se nisu htjeli predati nai borci su zapalili zgradu i
pobili posadu od 38 ustaa i andara.
1124

Partizani su 18. IX u 4 sata ujutro opkolili zgradu kraj Save u koju su se
orunici smjestili. U borbi koja je nastala jedan orunik je poginuo, 4 su
ranjena, a ostali su jedva uspjeli da se prebace preko Save.
1125
Orunici su
zaposjeli tvrdu zgradu izmeu kafana Demala Biia i Duana Grkavca.
andari i ustae zabarakadirali su se na spratu jedne kue u ijem su
prizemlju na vratima poslovnih prostorija bile navuene metalne roletne. Tu
je bila smjetena komanda mjesta milicije, a tu im se nalazio i magacin
municije i runih granata. Ustae i andari branili su se oajniki. Svaki as
su iz potkrovlja bacali bombe, ne dozvoljavajai da se pribliimo zgradi.
Zbog toga je Prva eta zapalila susjednu kuu, oekujui da e se sa nje
prenijeti poar na ovu u kojoj se nalazio neprijatelj. Kada su andari to
primjetili, poeli su da dozivaju u pomo one sa slavonske strane, traei od
njih da nas tuku artiljerijom. Na amac se opet sruila brza paljba njemakih
topova i bacaa, a sve ulice koje vode pravo prema Savi bile su tuene
tekim mitraljezima, te se po njima nije moglo kretati. Bili smo u
nemogunosti da kontroliemo izlaz iz zgrade iz koje se neprijatelj izvlaio i
bjeao prema Savi. No, to ovdje nismo uspjeli, uinili smo kod Save. Tamo
na prilazu rijeke neprijatelja je doekala Trea eta, poginulo je 15, meu
kojima i zloglasni ustaa mladi ani.
1126

Napad je poeo u 23 asa iz pravca Modrie i Oraja. Planom
napada predvieno je da se jedan bataljon brigade uvue u grad iz pravca
Hasia, to je u potpunosti uspjelo. Uporite je likvidirano u toku jednog
sata. Na ulicama amca vidjeli su se mrtvi Nijemci i domobrani. Neki su
izgubili ivot u paninom bjekstvu preko Save u prepunim amcima koji su
se potapali. 29 Nijemaca je poginulo, 4 zarobljeno. Zarobljeno je 117
domobrana, 15 andara i zaplijenjena je vea koliina municije, oruja i
odjee.
1127
Franjo ajka, upravitelj ispostave, je 28. septembra napisao u
izvjetaju Velikoj upi Posavje da su partizani iz skladita Podrune
gospodarske postaje Zempra i Aprovizacije zaplijenili namirnice i
podijelili siromanom stanovnitvu 18 met. centi penice, 2 vagona zobi i 8
met. centi graha, da su skinuli slike Ante Pavelia, odnijeli pisae maine,
otetili telegrafsko-telefonske ureaje, da su poginuli logornik Ustake
mladei Ivan ani i jedna ena Murveta Kapetanovi (ona je poginula od
granatiranja). Kola koja su bila mobilisana za prebacivanje brigade,
upotrijebljena su za izvlaenje hrane i ostalog materijala koji se nalazio u
vojnim magacinima. Evakuacija je izvrena u toku noi, pa je Bos. amac

1124
Izvjetaj taba VI. brigade Hronika Modrie Muhidin Spui, isto.
1125
Esad Tihi, isto.
1126
Dane Olbina, isto.
1127
Muhidin Spui, isto.

531

naputen ujutro.
1128
Radilo se o oko 300 konjskih zaprega koje su
mobilisane a pomou kojih je brigada bila prebaena do sela Crkvine odakle
je poeo napad na Bos. amac.
Prilikom ovog osloboenja grada u partizane su otili slijedei
sugraani: Safet M. Repi, Meho Ceribai, Alija H. Repi, Nada Popovi,
Pero i Mila Erleti, Nata Ostoji, Smail Bii, efik Vajzovi, Safet Hurti,
Muhamed Kladnjak, Marija Vukosavljevi, Safa Nili-ikina, Arif
Daki, Safet Kapetanovi-Sua, Bosa Mlinarevi, Aco Burekovi, Boro
Dodo, Jelena Ilii, Mustafa Smaji, Bato Simi, Aco ivkovi, okan
Babi (Tiina) i Aco Luji (Crkvina).
Nakon odreenog vremena vratili su se: Smail Bii i Safet Hurti.

Osnivanje prve partijske organizacije u Bos. amcu
im je grad osloboen Boro Popovi je doao u kuu Jevte Ilinia
gdje se sastao sa aktivom i saoptio da treba formirati partijsku eliju od 5
lanova u Bos. amcu.
Sutradan oko 6 asova uvee u prisustvu Bore Popovia i Zaharija
kerovia
1129
u stanu Angele Todorovi u zgradi dananje SO-e, formirana
je elija. To je bilo 15. 9. 1943. godine. Sastanak je odran u strogoj
konspiraciji pored pomenutih bili su prisutni: Hasan Zaimovi, Spasoje
Ilini, dr Huso Kapetanovi, Slavko Stanojevi, Angela Todorovi. Za
sekretara je izabran Hasan Zaimovi, a zamjenik Spasoje Ilini. Neto
kasnije u lanstvo KPJ su primljeni Mehmedalija Subai i Joco
Bogdanovi.
uro Potkonjak i Branko Miljkovi tvrde da je:
Partijska organizacija u Bos. amcu osnovana je negdje sredinom
maja 1943. godine, etiri mjeseca prije osloboenja Bos. amca, u uslovima
ilegalnog i konspirativnog rada, a ne kako se mislilo prvog dana osloboenja
Bos. amca. Navedeni datum nije datum njenog osnivanja nego njenog
prvog sastanka. Inicijativu sam dao lino ja. Osnivaki sastanka se odrao u
ordinaciji dr Kapetanovia. lanovi su bili: dr Huso Kapetanovi, Spasoje
Ilini, Mehmedalija Subai, Slavko Stanojevi, uro Potkonjak. Za
sekretara je izabran uro Potkonjak, a Hasan Zaimovi nije ukljuen jer je
bio kompromitovan. Ve od osnutka bliski partiji (a to su radom pokazali)
bili su: Dika Pilav-uiteljica, Dragan Risti-radnik, omladinac, Ostoja
Ilini-radnik, etinac-poslovoa Bate, Angela Todorovi-domaica,
Duanka Potkonjak-uiteljica. Mojim odlaskom iz Bos. amca krajem juna

1128
Muhidin Spui, isto.
1129
Rukovodilac politodjela u VI brigadi. Kasnije general J NA.

532

1943. godine dunost sekretara preuzima Mehmedalija Subai, a za
zamjenika je izabran Spasoje Ilini.
1130

Partijska organizacija u Bos. amcu postoji od februara-marta 1937. godine
i inila su je 3 lana: Branko Miljkovi, Mitar Trifunovi-Uo i Aco
urevi-magacioner eljez. stanice u Sl. amcu.
1131

U Bos. amcu prvi Narodnooslobodilaki odbor (NOO) osnovan je
decembra 1943. godine u zgradi Vase Gligorevia, u prostorijama Mekteba.
Zadueni za formiranje inicijativnog NOO bili su: Slavko Stanojevi i
Mehmedalija Subai. U odbor su primljeni: Muherem efendija
Hadijusufovi, fra Nikola Mlaki, Nikola Buratovi kao i drugi ugledni
ljudi iz amca.
Spasoje Ilini je na ovakav sastav NOO stavio prigovor, pa je biran drugi
sastav 12. 12. 1943. godine u prisustvu ora Mikiia u sastavu: Hasan
Zaimovi-predsjednik, Slavko Stanojevi-sekretar, lanovi: Ljubomir Brki,
Hasan Begi, Muharem efendija Hadijusufovi. Ovaj odbor je radio
ilegalno, a kasnije je biran izborni NOO u Bos. amcu.
14. 2. 1944. godine u kui Voje Vasia opet u prisutvu ora Mikiia
predsjednika Sreskog NOO Modria i na prijedlog inicijatvnog odbora koji
je radio od decembra 1943. godine formiran je optinski NOO. Anto Dui je
izabran za predsjendika, a sekretara biran je Slavko Stanojevi, za lanove:
pop Nikola Mlaki, Muharem efendija, Nikola Buratovi, Mato Blaevi,
Ljubomir Brki. Hasan Zaimovi je postao komandant mjesta, te tada nije
bio predsjednik NOO.

Osnivanje Posavsko-trebavskog NOP odreda i nastavak otpora
okupatoru
Nedugo poslije osloboenja amca formiran je Posavski NOP odred
u selu Obudovcu naredbom taba 1. korupusa od 17. septembra 1943.
godine. U Obudovcu su se nali dobrovoljci iz: Miloevca, Krukovog Polja,
Brvnika, Batkue i G. Slatine, a bilo je mladia i iz drugih sela Posavine,
tako je je tog dana u Obudovcu bilo oko 150 boraca koji su razvrstani u 4
ete. Sve ovo je raeno uz veliku pomo taba 6. istonobosanske brigade.
Komandir odreda bio je Nikola Simi-Uo, politiki komesar Boro Popovi
njegov zamjenik Petar Kaurinovi, referent saniteta Beba Altarac. Pored njih
uee su uzeli na komandnim poloajima: Pero Bosi komandant 2.
bataljona, Ivan Bumbulovi politiki komesar 2. bataljona, Mika Obrenovi,
Muhamed Kladnjak, Alija Repi intendant 3. bataljona, kasnije im pristupa
niz mladih ljudi iz amca i okoline.

1130
uro Potkonjak Sjeanje na stvaranje prve partijske organizacije u Bos. amcu-
Graa za Monografiju ... . Knjiga II Bos. amca 1974. godine
1131
Branko Miljkovi, isto.

533

Poetkom februara 1944. godine naredbom taba 3. korpusa NOVJ od
Posavskog i Trebavskog NOP odreda formiran je Posavsko-trebavski NOP
odred koji je postojao do 1945. godine.
Neposredno poslije toga u selu Tiini 22. novembra 1943. godine
odran je sastanak izaslanika vlasti NDH i etnika iz Posavine. Na sastanak
su pozvani i neki ugledni graani kako bi svojim potpisima bili garanti
potovanja sporazuma. Sporazum su u ime NDH potpisali nadsatnik
Valerijan Riterman, Franjo ajka upravitelj Kot. ispostave, i jo neki
predstavnici, sa strane etnika Pavle Gaji, komandant Posavske etnike
brigade, arko Kovaevi komandant bataljona u D. Slatini, Obrad Buri
komandant etnikog bataljona u Crkvini. Kao ugledni predstavnici graana
svoj potpis su stavili Arsenije Vukadinovi pravoslavni svetenik, Muherem-
efendija Hadijusufovi imam-matiar, Milo Petrovi iz Bosanskog amca,
i drugi.
1132


Drugo osloboenje Bos. amca i povremeni upadi partizana
U noi 20. decembra 1943. godine partizani su ponovo upali u Bos.
amac. U gradu se tada nalazilo jako neprijateljsko uporite koga su inile 2.
bojna 8. lovake pukovnije sa 240 vojnika, jedan domobranski bataljon u
formiranju i grupa od 15 njemakih oficira.
Prema izvjetaju 16. NOV divizije napad na amac izvren je nou izmeu
19. i 20. decembra 1943. godine od strane I vojvoanske brigade. To je bio
vrlo snaan i koncentrisan napad iz pravca Gradaca i trajao je 3 asa. Bos.
amac je tom prilikom branilo pored jedne manje njemake jedinice jo oko
200 ustaa.
1133

Tom prilikom je zarobljeno 119, a poginulo 84 domobrana, poginulo je i 15
njemakih podoficira, zaplenjeno 11 pukomitraljeza, 6 automata, 3
mitraljeza, 2 runa bacaa, vie pitolja i vee koliine municije i vojne
opreme.
20. decembra Savom je naila domobranska oklopnjaa, koja je na amac
otvorila artiljerijsku vatru. Oko 10 asova istog dana nae jedinice su se
povukle iz amca.
1134

Oklopnjaa je gaala tano cestu Modria-amac. Neprijatelja na oklopnjai
je obavjestio Nikola Crnolatac, folksdojer.
Partizani su iz Gradaca krenuli u 17 asova, a napali su u 23-23, 45 h.
Prvi bataljon je nadirao du komunikacije Gradaac-Bos. amac.
etvrti du komunikacije Oraje-Bos. amac tj. sa june i istone strane, a
Trei bataljon 1. vojvoanske brigade sa bataljonima Trebavskog NOP

1132
Arhiv VII fond NDH, kut. 80, reg. br. 25/8-1. Esad Tihi Bosanski amac kroz
historiju, isto.
1133
Graa za Monografiju... Knjiga I isto.
1134
Spasoje Ilini, isto.

534

odreda kao vodi vodio je Muhamed Kladnjak neopaeno niz obalu rijeke
Bosne i Save kroz ljivik Hatide Zaimovi i napao neprijatelja u Sokolskom
domu. Neprijatelj se uporno branio, zadravao vojvoanske borce na ulazu u
mjesto, vatrom iz bunkera i rovova, na otvorenom prostoru i movarnom
zemljitu. Kada je Trei bataljon i bataljon Trebavskog NOP odreda zauzeo
zgradu Sokolskog doma i krenuo u napad prema bunkerima i rovovima
neprijatelju s lea, uslijedio je juri 1. i 4. bataljona u zahvatu komunikacija.
Poslije estoke borbe koja je trajala 4 asa. 20. decembra u 2, 30 asova
osloboen je Bos. amac. U 1. vojvoanskoj brigadi bilo je 15 poginulih i 30
ranjenih boraca.
1135

Pored 27 poginulih i tri ranjena domobrana, neto utopljenih u Savi ustaa i
sedam njemakih vojnika, zarobljeno je 110 domobrana, jedan njemaki
oficir podoficir i est vojnika. Zaplenjena su 2 teka bacaa, 3 teka
mitraljeza, 11 pukomitraljeza, 6 automata, velika koliina municije i vie od
300 pari uniformi i drugog ratnog materijala.
1136

U borbama za osloboenje Bos. amca u 1. vojvoanskoj brigadi
poginuli su:
Gruji Bogoljub, 18 g. ak iz Kuzmina, Sr. Mitrovica, Gagi ivko, 18 g.
ratar iz Dobrinaca, Ruma, Stojanovi Rade, 17 g. ratar iz Boljevci, Zemun,
iki Nikola 18 g. ratar, Krnjaevci, Zemun, uzepe Puloni 25 g. student
tehnike, Venecija, Italija, Subotiki ivan 20 g. er, Zemun, Karanovi
Mile 20 g. Drvar, orevi Zora 18 g. V. Radinci, Ruma, Lazi Stanko 20
g. Susek, Ilok, Radosavljevi Lazar 17 g. Ledinci, Sr. Karlovci, Jovanovi
Boa 16 g. N. Karlovci, St. Pazova, Nikoli Milorad 22 g. Beograd,
Stanojevi Branko 23 g. J amena, id, Doenovi uro 23 g. ratar, Vrtok,
Biha, Panteli Bogdan 17 g. ratar, Ladinci, S. Karlovci.
Nekoliko mrtvih boraca ostalo je na bojnom polju i svi su ukopani u
zajedniku grobnicu na ulazu u muslimansko mezarje, te su kasnije prenijeti
u zajedniku grobnicu u centru parka.
Tada je ranjeno 30 boraca, meu kojima i Dimitrije Lazarov- Raa
1137
17
g. komandir ete, koji je dobio zadatak da sa jo dva druga zauzme Sokolski
dom, to je i izvrio. Mada je bio ranjen uspio je da raketama da znak da je
dom zauzet i da bataljoni jurnu u amac.
Pred no krenuo je karavan seljakih kola. To je prvi put da smo
koristili takvu motorizaciju za prilaz gradu koji treba napasti. Kroz gustu
maglu po osvetljenju nazirao se amac. Pred samu zoru stigao je i kurir sa
izvjetajem da je amac u naim rukama.
Najvie otpora bilo je iz jedne zgrade na obali Save. Tu je neprijatelj uvao
odstupnicu svojim to su se povlaili preko Save. im smo primili izvjetaj

1135
Esad Tihi Posavsko-trebavski NOP odred, isto.
1136
Nikola Mraovi Peta vojvoanska brigada Novi Sad, 1985. godine.
1137
Narodni heroj Dimitrije Lazarevi-Raa.

535

da je amac u naim rukama. Peria Gruji i ja sa grupom kurira pojahasmo
konje i trkom u grad. Trebalo je brzo evakuisati plen. Zato je bila potrebna
dobra organizacija. Prilazei gradu jo se mogao uti pokoji pucanj puke.
Vodi koji nas je vodio odveo nas je u zgradu pote. Tu smo zatekli grupu
partizana koji su se snabdevali boljim orujem i odjelima.
Pred zgradom, u kojoj su se ustae zabarakadirale, sreli smo komandanta I.
bataljona Bikickog. On nas je obavestio o borbama za amac.
Pri kraju borbe dvadesetak ustaa je pokualo da se prebaci preko Save u Sl.
amac. Nai su ih na vreme primetili, otvorivi na njih estoku vatru, pa su
ili pobijeni ili su se podavili u Savi. Kao to smo obaveteni pre napada na
grad, garnizon je branilo oko 30 vojnika i oficira, od ega najvie ustaa,
zatim oko 30 Nemaca i neto domobrana. Zaplenjeno je: preko 100 puaka,
11 pukomitraljeza, 2 teka minobacaa sa 210 mina, 6 mainskih puaka,
preko 300. 000 metaka, preko 300 kompletnih vojnikih uniformi, 52
sanduka eera, 150. 000 cigareta, 30 buradi petroleuma i drugog ratnog
materijala. U ovoj borbi neprijatelj je imao 79 mrtvih (26 domobrana i jedan
zastavnik, 6 njemakih podoficira) i 125 zarobljenih. Meu zarobljenim bio
je i jedna nemaki porunik, 2 ustaka oficira i 11 nemakih vojnika (7
njemakih podoficira, a jedan je nestao). Kad su stanovnici amca otvorili
svoje kapije, nije u gradu bilo ni ustaa ni partizana. Grad je bio bez
vlasti.
1138

amac je branjen neobino dobro, sa velikim snagama to do tada
nije bio sluaj i da smo u nepovoljnom poloaju, poto se nalazi oko amca
voda. Bunkeri su naikani sa tekim mitraljezima i arcima. amac brani:
jedna grupa Nijemaca, jedna grupa zloglasne 8. lovake pukovnije i Pipikina
bojna.
Na bataljon se sakupio gdje je sada Hatidin ljivik, tu emo ostaviti
desetinu, a drugi dijelovi bataljona da se provuku ispod Sokolue i da s lea
napadnu amac, sa stare marvene pijace jer smo dobili i takve podatke da se
tu nalazi legija, najslabija taka odbrane, a neprijatelj nije oekivao napad sa
te strane obzirom da ima zaleinu Prud i ustae. Mi smo gazili vodu, u nekim
sluajevima i preko pasa. Napad je izvren tano u 12 sati. J urnuli smo u
grad i naili na svega par pucnjeva legije, tako da nismo imali otpora. Imali
smo zadatak da zauzmemo Sokolski dom bez obzira ta se dogaalo, jer tu je
bio tab odbrane. Naili smo na malu grupu Nijemaca i zarobili ih, probili
smo se do Sokolskog doma. Tada smo poeli napadati sa lea neprijatelja.
Vojvoani su jo uvijek napredovali i nisu uspjevali, jer bunkeri su skroz
okolo i voda. Mi smo pokuali s lea i uspjelo nam je da likvidiramo jedan
po jedan bunker, a prvi je bio kod andarmerijske stanice. Sutradan smo
istili grad i bilo je pucnjave, jer se neprijatelj sakrio po kuama, ljudi su

1138
Pako Romac U ustanikoj Bosni, Svjetlost, Sarajevo 1983. godine.

536

trali i nas obavjetavali gdje se nalaze. J ednom smo naili u amac. Uemo
u grad i kod gostionice starog Repia unutra zatiemo sjedi legija i etnici
Obrada Buria. Imamo zadatak da legiju ne napadamo, ali ta emo sa
etnicima. Legionari su nam rekli da su uli da e ustae napasti amac, pa
su pozvali etnike u pomo. Bilo smo u situaciji da smo poslali u patrolu
jednog legionara, jednog etnika i jednog partizana, da patroliraju cijelu no
po amcu.
1139

Izginulo je dosta vojske, zarobljeno je 40-50 domobrana, a oko 70 se
potopilo ovdje kod centrale, jer je ulo u amac vie nego to je smjelo. Kada
je opala voda vidjeli su se leevi.
1140

Ukupno je poginulo 150 vojnika. Dvije pune kompe su potopljene bombama
na Savi. Tu je poginuo i zastavnik J osip Rubini (sin efa vinkovake
loionice). Bio je u 8. lovakoj pukovniji. U panici ustae i domobrani su
skakali sa kompe u Savu, jer nisu imali vremena da je odveu i da se otisnu.
Kod Vojvoana je poginuo Italijan oficir uzepo Puloni.
Po nareenju taba XVI divizije, Peta vojvoanska brigada je dobila
zadatak da 4. februara 1944. godine napadne neprijateljske snage u Bos.
amcu. Zadatak brigade je bio da upadne u varo, razorua tamonju legiju i
likvidira ustake posadne jedinice koje su se tamo jo odravale. Oko amca
nalazili su se rovovi, a u centru varoi u zgradi biveg Sokolskog doma i
Vatrogasnog doma pripremljeni su odbrambeni poloaji.
Napred je iao 2. bataljon. On je trebalo i prvi da napadne, a za njim 1.
bataljon. Oba su predala svoje radne vodove 3. bataljonu, iji je zadatak bio
da sa jednom etom blokira junu stranu varoi, a sa ostale tri upadne u
varo i nakon to 1. i 2. bataljon likvidiraju neprijateljske snage, pretresu
kue radi pronalaska oruja. Prvi bataljon je dobio zadatak da napadne varo,
sa zapadne i severne strane, brzo prodre do centra varoi poto prethodno
ostane obezbeen prema s. Prudu koje se nalazilo sa druge strane r. Bosne i u
kome se nalazila jaka ustaka posada. Legionari su, opalivi nekoliko metaka
u vis, pobegli sa svojih straarskih i patrolnih mesta. Drugi bataljon je brzo
oslobodio zatvorenike. Legionari su odmah dobrovoljno predali oruje, a
pretresom po kuama je zaplenjeno vie oruja i druge spreme. Ukupno je
zaplenjeno dva pukomitraljeza, dva automata, 60 puaka i neto municije.
Zaplenjena je izvesna koliina brana, eera, soli, svinjske masti, obue,
koulja, odela, oko 300 kutija masti za obuu i druge spreme. Neki partizani
su trpali u depove ove namirnice, to je izazvalo nepovoljnu sliku u gradu i
zbog toga su komande eta i tabovi trpili poslije otre kritike.
Brigada je oko 13 asova napustila Bos. amac. J edna ustaka grupa iz
Pruda u amcima 6. ujutru prebacila se na drugu obalu i otvorila vatru na 2.
bataljon, koji je ve naputao Bos. amac. Bataljon se brzo razvio za borbu i

1139
Muhamed Kladnjak Graa... Knjiga II isto.
1140
Joco Bogdanovi, isto.

537

naterao ustae da se povrate na Savu. U meuvremenu tab 5. brigade alje
svoj 2. bataljon sa zadatakom da ponovo upadne u Bos. amac i energinim i
odlunim postupkom izvri potpuno razoruanje legije. Naime, jo dok je
brigada bila u Bos. amcu, uoeno je da koliina zaplenjenog oruja ne
odgovara brojnom stanju legije u amcu. Bataljon je na brzinu prikupio
dovoljan broj seljakih kola i ubrzano krenuo na zadatak. Bez borbe je uao
u varo. Od legije je zatraeno da donesu sve raspoloivo oruje i zaista oni
su doneli jo 45 puaka, izvesnu koliinu municije i neto odee i hrane.
1141

U Bos. amcu je formiran 4. bataljon Posavsko-Trebavskog odreda a
u okviru njega 2. eta koja je prozvana amaka eta jer su je inili mnogi
amani i to:
Arapovi aban, Arslanagi Avdija (preao u tenkiste), Bajraktarevi
Mustafa, Begi Hasan, Biaki Osman, Bii Zijah, Bii Ibrahim, Brki
Desa, Ceribai Hasan, Ceribai Mustafa (kasnije preao u 1. bataljon 18.
hrvatske brigade), Ceribai Rizo, izmi Eref, Drljai Abdulah, Daki
Abid, Daki Rizah, ori Radovan, Filipovi Nikola (pristupio u 18.
hrvatsku), Fitozovi Rizah, Foakovi Rizah, Hadialijagi Hazim,
Hadialijagi Smail, Hadijusufovi Alija, Hadijusufovi Ibrahim,
Hadijusufovi Mersad, Halilovi Mustafa, Harinovi Ibrahim, Harinovi
Muhamed, Ibrali Mehmed, Ibrali Muharem, Ilini Spasoje (preao u
tenkovsku jedinicu), Ili Pajo (preao u tenkiste), J asenica Hasan,
Kapetanovi Mustafa, Kari Mustafa, Kasumovi Mustafa (preao u
tenkiste), Kasumovi Rizo, Kuburi Hasan, Kujundi Alija, Kuki-
Halilovi Mejra, Kulugli Demal, Kulugli Sulejman, Kurbai Bego,
Kurbai Salkan, Madarevi Hasan, Mei Safet, Mustafi Feti, Mustafi
Sejdo, Nezirovi Ismet, Odobai Hamdija, Omeranovi Osman, Porobi
Smajo, Prci Ferid, Radi Anto, Repi Alija, Salki Mehmed, ahinpai
Miralem, eri Hasan, ii Hasan, pahman Karlo, Tihi Began, Tihi
Galib, Tihi Paaga, Tihi Mehmedalija, Tihi Ramiz, Tiri Salih, Tomi
Mihajlo-Bato, Tovirac Too, Vajzovi Atif, Vajzovi Sead, Vukosavljevi
Marija, Vukosavljevi Mirko, Zaimovi Hasan, Zaimovi Zaim, Zuki
Atif
1142
. Gornji spisak treba dopuniti sa imenima Dragice i Drage Stavri.
Treba napomenuti da su: Alija (Huseina) Repi, Mustafa Smaji, Muhamed
Kladnjak, Ahmet erifovi i Mehmedalija Ali-Okan, Safet Kapetanovi,
efik Vajzovi ranije stupili u druge bataljone.
Poslije nekoliko dana radio stanica Slobodna J ugoslavija objavila je:
Pohvaljujem borce i rukovodioce Prve vojvoanske brigade na elu sa
komandantom Markom Periinom Kamenjarom, koji su na juri zauzeli
amac i time zadali neprijatelju udarac Vrhovni tab NOB i POJ Tito.

1141
Nikola Mraovi, isto.
1142
Spisak boraca Posavsko-trebavskog NOP odreda i Spisak boraca Osamnaeste hrvatske
brigade.

538

Revoltirani zbog ubistva amana Hasana Zukia, Alije Arapovia,
Smaila Biia od strane ustaa, grupa mladia i pripadnika DOMDO jedinice
iz Bos. amca je u noi 26/27. feburara napala ustaki tabor u Sl. amcu. Po
dogovoru trebalo ih je biti oko 70, ali je stiglo samo njih 13 i to: Miralem
ahinpai, Zaim Zaimovi, Salkan Kurbai, Rizo Bii, Paaga Tihi,
Alija Kujundi, Zijah Bii, Rizo Kasumovi, Agan Kuki, Ramiz
Kapetanovi, Husein Jaarevi-Tutek, Ibrahim Halilovi-Mraor, Devad
Muradbegovi. Veina ovih omladinaca je odmah posle toga stupila u
odrede. Trojica od njih Paaga Tihi, Alija Kujundi i Salkan Kurbai su
poginuli u partizanima, a trojica: Zaim Zaimovi, Miralem ahinpai i Zijah
Bii su postali komandiri eta. U ovoj akciji vodio ih je iskusni Zaim
Zamovi jer je bio u etnicima arka Kovaevia. im su preli Savu u
amcima, podijelili su se u dvije grupe. J ednu grupu je vodio Zaim, drugu
Miralem. Zaimova grupa je na putu naletili na ustakog logornika Ivu
Cvitkuia iz sela Tiine. Dolo je do obrauna kada je Cvitkui ubijen.
Druga grupa je kod Vatrogasnog doma u Sl. amcu stupila u obraun sa
ustaama. amani su se vratili preko Save gdje ih je na bosanskoj obali
doekao pristav Hamid Hadi Zuki i nije preduzeo nikakve mjere, nego ih
ak i poastio. Sutradan je obavljena sahrana Ive Cvitkuia u Tiini kojoj je
prisustvovao ukrija Izetbegovi sa nekoliko legionara da bi odagnao
sumnju da su logornika ubili amani.
1143

5-6 dana kasnije grupa ustaa je pola u amac da izvri odmazdu, pa
su prvo napali selo Srpsku Tiinu (mogue da su mislili da su logornika ubili
Tiinci). im je uo za ovo Hasan Zamovi je u pravcu Tiine uputio
nekoliko naoruanih omladinaca na ustae koje su poveli 50 Srba, ena i
djece iz Tiine. Odmah na tiinskom mostu preko bare andrag ovi mladii
su razbili ustae, koji su mislili da se radi o veoj akciji, te su se povukli
prema Hrvatskoj Tiini, ostavivi zarobljene. Tako su Zaim Zaimovi sa
pukomitraljezom, Zijah Bii, Began Tihi i jo neki oslobodili ovu
grupu zarobljenih tiinskih Srba.
Ustae su se i meusobno obraunavale. 12. februara napadnut je u upanji
ustaki logornik iz Bos. amca Anto Mrkonji i tom prilikom poginula je
njegova supruga. Ustaki zastavnik Ivan Ivankovi iz 6. posadne bojne u
Bos. amcu bio je lien slobode i priveden Ustakom prijekom sudu.
Meutim, on je iz zatvora u Bos. amcu pobjegao i sklonio se u Prud kod
Nikole alia. To je doznala ustaka komanda u Bos. amcu i uputila
patrolu da ga ponovo sprovede u zatvor. Kada je patrola pokuala da izvri
svoj zadatak, naila je na oruani otpor koji su pored Ivana, pruili njegov
brat Marko, te Tadija Mari, Mijat Ivankovi, Pero Puelji i Nikola ali. U
toj borbi poginuli su J osip Zablocki, ustaki zastavnik, ustae Mijo Vrlji i

1143
Zijah Bii Graa za Monografiju... Knjiga II isto.

539

Ilija Mari, seljanka Kaja Vidovi, dok je Ivankovi sa svojom druinom
pobjegao.
1144

Poetkom marta 1944. godine tab 18. hrvatske brigade i tab Posavsko-
trebavskog odreda odluio je da likvidira neprijateljsku posadu u amcu. 3.
marta nakon krae pripreme, bataljoni su krenuli u tom pravcu i poslije
nepun sat usiljenog mara stigli su na domak grada, gdje su im ustae pruile
slab otpor, a potom odstupile. Napadajui iz vie pravaca jedinice 18.
hrvatske brigade su uspjele da uu u sam grad i likvidiraju tamonju ustaku
posadu.
1145

U gradu je formirana glumaka ekipa 2. bataljona inili su: Fehim Halilovi
iz Gradaca koji je jedno vrijeme bio polit. komesar ete, Miralem
ahinpai, komandir ete, Mustafa Kapetanovi iz amca, kasnije
profesionalni glumac u Bjelovarskom narodnom pozoritu, Atif Zuki etni
ekonom. Ivo Domazet kasnije komandant 1. bataljona i mnogi drugi.
1146

10. marta 1944. godine na prostoru upanja-Sl. amac pojavila se
njemaka 13. SS divizija. Ohrabreni dolaskom 13. SS divizije ustae iz
Pruda su iznenada upale u Bos. amac 16. marta 1944. godine i zapalile
nekoliko kua, te ubile dvojicu graana pristalica NOP-a.
Tada su mnogi stanovnici amca napustili grad i otili u Modriu, Gradaac
i okolna sela.
Nekako u to vrijeme ubijen je Alija Alajbegovi. Njega je ubio ustaa Marko
Tomui zv.kico. Alija je bio simpatizer KPJ . Imao je kafanu gdje se
okupljala omladina i napredni ljudi. Mitar Trifunovi-Uo, Mito Tovirac,
Hajro Izetbegovi i sl. Alije nije formalno bio lan KPJ. Kada je poeo rat u
kafanu su svraali logornik Mrkonji i ostali. Tu je Alija jednom pripit otkrio
svoje simpatije, ali ga radi oca Mehmeda (koji je bio Maekovac) nisu
uhapsili. Marta 1944. godine po povratku iz Banja Luke uhvaen je od strane
ustaa u Bos. amcu Muradif Muradbegovi, ak Tehnike kole, inae lan
Partije. Na pretresu u ustakom stoeru u Bos. amcu, naena su kod njega
dva pisma. Jedno je upueno Edhemu ami, a drugo Ivi ubariu, te je
naen pitolj i nekoliko stotina metaka.
1147
Poto su se spominjali u
pismima Alija i braa Sulji iz Modrie, dolo je do njihovog hapenja. Alija
je odveden u stoer te potom poveden u selo Bazik, gdje ga je kico ubio.
Muradif je vezan icom sproveden u Sl. Brod, odatle u Zagreb, gdje je ostao
do poetka 1945. godine kada je odveden u Lepoglavu gdje je ubijen.
Poetkom februara 1944. godine formirana je u Bos. amcu
Komanda mjesta. Komandant je bio Hasan Zaimovi, zamjenik Mustafa

1144
Arhiv NDH, kut. 149-e, reg. br. 8/12, iz knjige Esada Tihia Bosanski amac..., isto.
1145
18. hrvatska istonobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada Tuzla 1988.
godine.
1146
18. hrvatska brigada, isto.
1147
Hakija Muradbegovi, isto.

540

Kari (nadlean za mobilizacijske poslove) i pomonik Joco Bogdanovi
(nadlean za politiki rad). Komanda je obuhvatala teritoriju grada, te sela:
Tiine, Pisara, Crkvine i Hasia.
Vrena je mobilizacija 80 omladinaca za 18 hrvatsku brigadu.
U tab 3. bataljona u Gradacu jednog dana je doao Mehmed Fitozovi iz
Bos. amca i doveo sina Rizaha i roaka Hazima Hadialijagia opremljene
i naoruane i orujem koje je sam kupio. ak je traio i potvrdu da ih je
predao ispravno.
1148

Formiran je i Sreski komitet KPJ za srez Bos. amac i optinski komitet za
Bos. amac. Sekretar je bio Joco Bogdanovi, lan okan Babi iz Tiine
(odgovoran za rad omladine), Remza Kapetanovi iz Modrie (odgovorna za
rad AF), Slavko Tomi iz Brezovog Polja (za agitaciju i propagandu) i
Soka Veseli (zaduena za omladinske organizacije).
Pri Okrunom komitetu KPJ za Trebavu i Posavinu, poeo je 19.
marta 1944. sa radom Nii partijski kurs kojeg je pohaao Joco Bogdanovi
iz Bos. amca. 6. aprila u Srebreniku je poeo kurs za omladinske
rukovodioce. Od amakih omladinica, pohaali su ga Desa Brki i Dragan
Risti, a prekinut je polovinom aprila zbog njemake ofanzive.
1149

Od 19. decembra 1943. godine pa sve do 17. aprila 1944. godine u Bos.
amac su esto navraali partizani. Od 17. aprila 1944. godine grad su
zaposjeli neprijatelji i u njemu ostali sve do konanog osloboenja.
Ve neto prije, na jedan motorni amac koji je prevozio sledovanje iz Sl.
Broda, etnici Branka Kovaevia su 19. januara 1944. godine otvorili vatru,
privezali amac obali, zaplijenili sledovanje, a amac zapalili i tom prilikom
ubili Antu Filipana, sudiju Kotarskog suda u Bos. amcu. etnici su
prilikom upada u Bos. amac ubile Bartola Hradeka, eha, vlasnika ciglane
u Bos. amcu, Krajek Rudolfa, eha, potara i enu. Bacili su na njih
bombe, te ih opljakali. Takoer su ubili kod jevrejskog groblja Sulju
Silajdia. etnici Pavla Gajia su u noi izmeu 7. i 8. aprila napali
partizane u selu Blaevcu. Kom prilikom su zarobili Mustafu Ceribaia,
Karla pahmana i Hamdiju Odobaia, sve iz Bos. amca, predali ih
njemakim vlastima u Brkom, koja ih je nakon sasluanja strijeljala u umi
kod Stolina.
Komandant 2. bataljona 7. posavske etnike brigade uputio je 18.
septembra 1944. godine prijetee pismo amakim Srbima: Ljubomiru
Brkiu, Peri Ristiu, Slavku Stanojeviu, Milou Petroviu i Bati Petroviu,
u kome navodi da je preao preko svega to je bilo u prolosti te ih pozivao

1148
Esad Tihi Posavsko trebavski NOP odred, isto.
1149
Vera Mujbegovi Oblasno savjetovanje i rad SKOJ-a u modrikoj optini Prvo
oblasno savjetovanje komunista istone Bosne, 1944. Univerzal, Tuzla 1986. godine.

541

da ga izvjetavaju o svakoj vojsci koja doe u Bos. amac
1150
. Ovaj njegov
poziv je ostao bezuspjean.
U to vrijeme Draa Mihajlovi krstari po Posavini. Na ovaj prostor je
stigao iz Semberije i zapadne Srbije. Formirao je Trebavski etniki korpus
od oko 3. 500 etnika. Te otiao na Ozren i dalje u Bosnu.
Pored mnogih jedinica u amcu su boravili i erkezi. Doli su na konjima u
galopu, sa vriskom. Pripadali su RZK (Ruskom zatitnom korpusu)-
kvislinkoj formaciji koju su Nijemci stvorili od ruskih emigranata u
J ugoslaviji.
13. SS divizija je poela na ovim prostorima mobilizaciju mladia. Niko nije
bio izuzet. Esesovci su u amcu uspjeli da u svoje redove uvrste svega
nekoliko mladia, koje su pronalazili na ulici, koji nisu bili otili u jedinice
zelenog kadra ili se nisu uspjeli snai. J edan SS oficir je sa lecima i
proglasima koje je dijelio iz propagandnih kola dolazio u Bos. amac, Oraje
i Donju Mahalu.
Poslije formiranja Bosanskih planinaca, amaka bojna kao, 10. bojna,
ostala je u Bos. amcu do kraja septembra 1944. godine kada se sukobila sa
ustaama, te otila u Gradaac. Njen komndant ukrija Izetbegovi je tada
napustio svoju dunost.
U Bos. amcu su bili tabovi i dijelovi 10. bojne 10. domobranskog
posadnog zdruga i 39. bojne 12. ustakog stajaeg djelatnog zdruga. Izvrena
je reorganizacija 4. bojnu 12. ustakog stajeeg zdruga vodi Ibrahim Pjani,
a 39. ustaku bojnu naziva 6. ustaka udarna bojna istog zdruga vodi Avdan
Hasi iz Kladnja. Ovaj zloglasni dopukovnik zajedno sa kicom 31. 12.
1944. i 2. januara 1945. udara na sela Miloevac, Pisare, Crkvinu, Slatinu
gdje su pobili i zaklali mnogo ljudi, popalili i opljakali kue. Komandant 3.
satnije bio je Petar Rajkovai zvani Rajkovac samozvani peti vitez
NDH.
Zelenokadrovci iz Modrie su kod Skrugia saekali i ubili Neeta Topia
(organizatora Bosanskih planinaca) zato to je navodno njemakim
policijskim organima denuncirao Hivziju Jerkovia, komandanta zelenog
kadra u Brkom, da uruje sa partizanima. Nijemci su Jerkovia saekali na
putu Brko-Oraje, kuda se kretao sa svojom suprugom amankom Minom
ro. Hadisalihovi. Tu su ga izveli iz fijakera i ubili. Sve ljude u okolini to
je uzbudilo jer je Jerkovi bio poten i dobar ovjek.
Ustae su jednom u gradu uhvatili partizana i partizanku iz Modrie koji su
se vraali iz zarobljenitva logora Osijek, poto su bili zamijenjeni. O tome
je obavjeten ukrija Izetbegovi i Hasan Zaimovi kao komandant
komande mjesta. Njih dva su naredili legionarima da puste partizana i
partizanku te su uhapsili nekoliko Pruana i u njihovu zamjenu traili

1150
Arhiv VII etnika arhiva kut, 219, f. 5, reg. br. 30. Esad Tihi Bosanski amac kroz
historiju, isto.

542

povratak zarobljenih partizana. Potom su ih Zaim Zaimovi i Zijah Bii
otpratili preko polja do Miloevca i uputili na slobodnu teritoriju.
Poto je Bos. amac grad na dvije rijeke, NDH je imala i rijenu
mornaricu. Zapovjednitvo rijene flotile bilo je u Sl. Brodu. Na rijeci Savi
operisale su topovnjae Bosna i Sava. Topovnjau Savu je izmeu
8/9. septembra 1944. godine potopila kod Sl. Broda sopstvena posada pre
kolektivnog odlaska u partizane.
1151
Posadu te topovnjae su inili i
amani: Nezirovi Mustafa i Cuculi Anto.

Zloin u Bosanskom amcu
Ustae iz 3. satnije, 6. bojne pod izgovorom da se svete za ubistvo
poznatog ustae Ante Brekala u Modrii, a pod komandom logornika Ante
Mrkonjia, pohapsili su 1. 12. 1944. godine 78 stanovnika Srba iz Bos.
amca (grupu od oko 25) i Tiine (veu grupu). Te potene i nevine ljude
odveli su kompama na lijevu obalu rijeke Save, na slavonsku stranu,
nizvodno od sadanjeg eljeznikog mosta, te ih tamo pobubijali. Samo su tri
ovjeka, skaui u zaleenu Savu uspjeli da se spasu i to: Stanko Risti,
trgovac iz Bos. amca, Jovo Palenica i Marko Joci, oba poljoprivrednici
iz Tiine. Isplivali su na desnu obalu nizvodno. Stanka Ristia, promrzlog,
golog i bosog prihvatio je i zbrinuo Hrvat Marko Brandi iz Tursinovca,
smjestio ga u svoju kuu, dao mu toplog mlijeka i izmasirao ga rakijom.
Obukao ga u svoju odjeu, te rizikovao svoj ivot i ivot porodice i prebacio
u Gradaac.
Mrkonji je pokupio sve prave, potene, estite ljude i domaine. Napr. J ocu
uria. To je golo dobro, najbolji ovjek, te Ljubomir Brki, Milo i Stevo
Petrovi, Mihajlo Mihajlovi, edo i Stanko Risti, Slavko Stanojevi,
Aleksa Anti, Branko Popovi, Rade uki itd. Sve trgovce amake. To su
ozbiljni ljudi, cvijet srpskog trgovakog graanstva.
amaki pop Nikola Mlaki i Anto Dui ili su da puste te ljude, ali prvi put
bezuspjeno. Mrkonji ih je doekao hladno, okrenuo je majser na njih da ih
ubije i ljudi se povukli. Samo 7-8 ustaa u kompi sa mitraljezima. Ljudi su
govorili da otmemo puke, ali oni ozbiljniji kau: Nemojte ljudi. Pobie sve
nae ene i djecu u amcu i Tiini po kuama. Tako su se praktino ovi
ljudi rtvovali. Istog dana i naredna dva-tri dana po Tiini ubijali su ljude po
kuama i gonili u zbjeg na Savi. Otac dr Stanka Pivaevia poao je da bjei
iz stroja i ubili ga u bjekstvu.
1152

Dovedoe mene i moga brata edu 1. 12. 1944. godine oko 12, 30
sati u policijsku straaru. Tu sam zatekao: Ljubu Brkia, Jocu uria, Miloa
Petrovia, Stevu Petrovia, poslije dovedoe: Aleksu Antia, Mihajla
Mihajlovia i ostale. Stave nas u kompu i nekom dereglijom odvedu nas u

1151
Jovan Vasiljevi Mornarica NOVJ Vojnoizdavaki zavod Beograd, 1972. godine.
1152
J elena i Mioljka Tovirac, isto.

543

Sl. amac. Postroje nas tri i tri, do mene je bio Ljubo i Milo ali je zaostajao
jer je bio invalid. Kaem Ljubi: Dabogda da emo mi u logor, mi emo u
Savu. Odmah zapucae. Nismo vezani, ja sam skoio. Ljubo je pao kraj
mene. Njih je bilo 13 sa mitraljezima i poee pucati. J a sam plivao i plivao,
odbacio odijelo. Magla se digla, vidim selo Tursinovac. Vidio sam jednog
ovjeka. To je bio Marko Brandi. On je dobar ovjek. Odmah me prihvatio
i odveo u kuu, odatle sam otiao u Gradaac, pa Modriu i Tarevce, sve do
osloboenja.
1153

Muslimansku legiju iz Bos. amca ustae su toga dana protjerale iz grada.
Opkolile su grad sa svih strana i uli u grad. Pod komandom Rajkovca,
Mrkonjia, kice i pringera sa istoka, zapada, sjevera i juga. Otjerali su
legiju u Odak, pa su se onda okomili na Srbe. Tada je nastao pokolj.

Kraj rata i konano osloboenje Bosanskog amca
J anuara 1945. godine Hitler je naredio vrhovnom komandantu
J ugoistoka da organizuje odbranu na liniji Mostar-Viegrad-Drina-Ilok, iako
mu je ovaj predlagao da se snage grupe armija E postepeno povuku na
liniju Rijeka-Biha-Banja Luka-Bos. amac-Vukovar. Ovaj predlog Hitler je
odbio prvenstveno iz strategijskih obzira. Za odbranu uporita i
komunikacija angaovane su 7. SS divizija na prostoru Brko-Bos. amac.
Da bi odbacili 2. armiju od doline Bosne, tab grupe armija E je 19. marta
poslao jednu pukovsku grupu 117. divizije od Bos. amca u pravcu
Gradaca.
1154

amani, zanatlije, koji su se zatekli u Gradacu 16-23. januara 1945. godine
mobilisani su u Posavsko-trebavski odred i 9. srpsku brigadu.
16. januara 1945. godine 9. srpska brigada je dobila zadatak da izviake
dijelove uputi u pozadinu neprijatelja prema amcu i Modrii. Razvoj
situacije je nema sumnje, nalagao da se J una grupa divizija (preimenovana
u Druga jug. armiju) i Prva armijska grupa (preimenovana u Prvu jug.
armiju) neposredno poveu svojim krilima na Savi. Prodorom 23. divizije u
rejon Bos. amca bio bi odsjeen njemaki mostobran kod Brkog, to bi
omoguilo Prvoj jug. armiji bre dejstvo kroz Srem.
Tako da se Drugi bataljon 9. brigade nalazio u rejonu sela Bare i ljuke, sa
isturenim izviakim djelovima prema amcu gdje je pored etnika bilo i
neto Nijemaca. etnike snage iz Modrie i amca, po prebacivanju 9.
brigade na sektor Brkog, prodrle su u Gradaac. Zato su 3. 2. 1945. godine

1153
Stanko Risti, isto.
1154
Vojnoistorijski institut JNA Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945 Druga
knjiga. Beograd 1958. godine.

544

u protivnapadu iz rejona Srnica 14. brigada i bataljon OZNE ponovo ovladali
Gradacom.
1155

Probojem Sremskog fronta, 117. divizija, koja je se iz Srema
prebacila u rejon Brkog i amca nije mogla mnogo uiniti. Mnogi Hrvati su
napustili svoje domove, mnogi su otili u Odak, a sva hrvatska sela oko
amca su izbjegla u sam grad. Poetkom marta 1945. u Bos. amcu je bilo
oko 700 izbjeglica. U bolnici, koju je vodio dr Vinko Uravi, bilo je mnogo
ranjenika i tifusara. 25. februara 1945. godine ustae su odrale veliki zbor
sa oko 2000 ustaa i izbjeglica u Bos. amcu. Govorili su komandant 12.
ustakog djelatnog zdruga dopukovnik Petar Dui i Ante Klari Tepeluk,
upnik iz Domaljevca.
U Bos. amac tada je doao Dragan Uremovi, glavar graanske uprave za
velike upe Vuka, Baranja i Posavje, uz pomo upravitelja Kotarske
ispostave, pokuao je da organizuje rad optinske uprave u takvim uslovima,
dijelio savjete i davao upustva, te je odrao sastanke sa slubenicima
ispostave, a 24. marta ustaama, izbjeglicama i graanima je odrao govor.
Pored njega govorili su jo: ustaki dopukovnik Stanko arac, veliki upan
upe Usora i Soli J osip Baljkas, ustaki stoernik Velike upe Posavje,
bojnik eelj, glavar stoera 12. hrvatske divizije. Kasnije su svi otili za
Brko.
Prostor Bos. amac-Oraje 1945. godine branili su dijelovi 12. ustako-
domobranske divizije i dijelovi RZK. J uno od Save u rejonu Bijeljina,
Brko i Oraje neprijateljski 34. armijski korpus imao je zadatak da odsudno
brani posjednuti front sve dok se njemake snage iz doline Bosne ne izvuku
sjeverno od Save. 2. proleterska divizija je napadala ovaj rejon. Na desnom
krilu 2. armije, pravac Bijeljina-Brko-Oraje-Bos. amac nastupali su (2, 5 i
17) divizija J une grupe 1. armije.
Poetkom aprila 1945. godine na desnoj obali Save bile su snage: 65.
pjeadijski puk 22. njemake pjeadijske divizije, 3. i 4. divizion 22.
artiljerijskog puka, jedan bataljon RZK i jedan bataljon ustako-
domobranske divizije, 22. pionirski bataljon 22. pjeadijske divizije, dijelovi
12. ustako-domobranske divizije, 16. i 47. pjeadijski puk, 22. izviaki, 22.
protivtenkovski i 22. dopunski bataljon i dijelovi 15. ustako-domobranske
divizije. Ovim snagama je rukovodio 34. armijski korpus pod komandom
feldmarala Lera.
Marta 1945. dolo je do obrauna ustaa i legije u Oraju, kada su ustae iz
Bazika na elu sa kicom i ustae Donje Mahale napale oraku
zelenokadrovsku legiju. Ustae su dobile pomo iz Bos. amca, a kaderovci
iz Brkog. U Oraju je izginulo 88 zelenokadrovaca i graana koje su ustae
ubijale nasumice, meu poginulim bio je i Safet eri iz Bos. amca.

1155
Ivan-Dina Gligorijevi Deveta srpska udarna brigada Vojnoizdavaki zavod Beograd
1970. godine.

545

Poslije oslobaanja Brkog 6. aprila, 2. proleterska divizija produila je sa
svojim nastupanjem pored desne obale Save i 8. aprila oslobodila Oraje i
konano i zauvijek i Bos. amac 11. aprila.
Nadiranje 2. proleterske divizije u pravcu Bos. amca, prinudilo je Lera da
izvue 47. pjeadijski puk iz rejona Brkog i da ga hitno uputi u Sl. amac
radi odbrane mostobrana na desnoj obali Save. Ali 10. aprila popodne u
rejon Bos. amca pristigla je 2. proleterska divizija sa 2. i 3. brigadom i
otpoela napad na Bos. amac. Ona je ovdje naila na ilav otpor. Napad je
nastavljen 11. aprila, a borbe su trajale sve do 17 asova kada se neprijatelj
povukao na zapadnu ivicu grada, a potom u ugao izmeu Bosne i Save. Bos.
amac je bio slobodan.
Poto je razbila neprijatelja na pravcu nastupanja ka Bos. amcu, 3.
srpska brigada, u sadejstvu sa delovima snaga 2. proleterske brigade, razbila
je odbranu Bos. amca i 11. aprila u 17 asova ula u grad gde su se
prikupili i delovi 2. proleterske brigade koji su joj sadejstvovali pri unitenju
neprijatelja. Na desnoj obali Bosne i u meurijeju Bosne-Save, 3. srpska i 2.
proleterska brigada izvele su napad na Bos. amac po naelima koja vae za
napad na utvreno naseljeno mjesto. Njih je podravao jedan artiljerijski
divizion, tako da su napadne kolone zahvaljujui koncentrinoj vatri
artiljerije, minobacaa i tekog automatskog oruja, ule u grad 11. aprila
bez ozbiljnijeg otpora.
U borbi za Bos. amac neprijatelj je imao 25 poginulih i 15 ranjenih.
Zaplenjeno je 15 automatskih orua, 80 puaka, 1 teki minobaca, 1 radio
stanica i mnogo druge opreme.
1156

Oko 9, 00 asova, 11. aprila 1945. godine dva jurina odreda jaine po jedan
oslabljen bataljon, u snanom juriu su upali kroz neprijateljsku odbranu u
grad. Za jurinim odredom ubaene su ostale jedinice brigade. Bos. amac je
bio osloboen, a neprijatelj pretjeran preko rijeke Save. Na elu Tree srpske
brigade bio je komandant Mihailo Gavrilovi.
U Bos. amcu organizovana je priredba 12. aprila 1945. godine, a
hor brigade, koji je brojao 48 pjevaa, pjevao je borbene pjesme. Bilo je i
recitacija, a izveden je i ske Mati. Poslije programa bilo je narodno
veselje.
1157

Na 3-4 dana prije ule su se bombe u okolnim umama oko Bos. amca.
Najvie bombi i pukaranja bilo je iz pravca Oraja. Bunkeri neprijatelja bili
su postavljeni na nekoliko mjesta: jedan kod starog gatera, drugi kod
Veterinarske (stare) stanice, trei negdje blizu raskrsnice na kraju groblja.
amac je praktino bio opkoljen. Napad na grad izveden je 10. aprila oko 10,
30 sati, ali to nije bio onaj pravi napad, ve kao neko ispitivanje snaga. Od

1156
Mr Jovo D. Vukoti Druga proleterska divizija Vojnoizdavaki zavod Beograd 1972.
godine.
1157
amake novine god. 3, br. 37, 8. april 1987. godine.

546

tada je pucnjava trajala gotovo itavu no. Pucalo se na sve strane i to
gotovo iz svih vrsta oruja. Grupa partizana povukla se oko 3, 30 sati u
iia umu, da bi zavarala trupe neprijatelja i da izvede napad s lea. J edna
grupa Nijemaca, sa poveom grupom ustaa, dola je do Tiine koju je
predvodio ustaki oficir pringer.
Partizanski napad na neprijatelja poeo je izmeu 10 i 11 sati 11. aprila.
Najee borbe voene su na podruju bive ciglane i eljeznike stanice
prema selu Tiini. Partizanske jedinice su munjevitom brzinom poele
prodirati u grad sa nekoliko strana. Nijemci su poeli bjeati, jedni preko
Bosne, jedni preko skele na Savi, jer su amci ve ranije bili uniteni. Oni
koji nisu imali im prijei Savu povlaili su se obalom pored mlinova, prema
mostu. Tano u 12 sati, 11. aprila 1945. godine Bos. amac je potpuno
osloboen.
1158

U borbama za osloboenje optine i samog Bos. amca, Trea srpska
brigada je imala 47 ranjenika i 21 poginulog borca i to:
arko R. Vasiljevi (1920) Petrovii kod Nikia, Mojsije V. Vujii-
trinaest godina, Beljina kod aka, Andrija M. Vasiljevi (1926) utci kod
Ljiga, Nikola G. Vueti (1922) Niki, Budimir S. Vranjanac (1922)
Pepeljavac kod Kruevca, Sreten Ili (1926) Kobilje kod Kruevca, Sreten
N. Milosavljevi (1922) Pepeljavac kod Kruevca, Adam Mati, Trupal kod
Nia, edomir M. Seki (1924) Lipnica kod aka,, Radivoje M. Savkovi
(1925) arlinci srez Dobriki, Milan J . Bokovi (1907) Teii srez
Moravski, Svetozar R. Gojkovi Kamenar kod Kruevca, Radomir B.
Davidovi (1925) Sence kod Kruevca, Milorad . oki Gradetina srez
Moravski, Aleksandar B. oki (1922) Rataje kod Aleksinca, Ljubisav
Ignjatovi (1926) Reii srez Jablaniki, Radivoje M. Jeremi (1924)
Mojsinje kod aka, Vukadin V. Kosti (1927) Pepeljavac kod Kruevca,
Hristivoje . Savi (1925) Veliki Drenovac srez Moravski, Miodrag Tomi,
Mrinac kod aka, arko ljivi (1921) Miloaj srez iki.
Te pripadnici IV proleterske crnogorske brigade:
Vlastimir D. Aranelovi Porodin, Aleksinac, Vlastimir M. Aranelovi
Porodin, Aleksinac, Miroslav M. Blagojevi Kruevac, Branko S. Bometar
Banjani Bos. Krupa, Miroslav M. Bonesinter Banjani-Crna Gora, ivko M.
Gvozdenovi (1920) Gledii, Kraljevo, Milan D. Ivanovi Vuar-Kruevac,
ivadin M. Manojlovi Kruevac-Topola, Dragoslav M. Mileti (1922)
Pade, Kruevac, Toko M. Miloevi (1918) Trebinica-Podgorica,
Branimir R. Panteli Kraljevo, oko S. Peikar (1914) Trenjevo, Cetinje,
J ovan D. Mijajilovi (1925) Podunavci, Vrnjaka Banja, Zorka B. Pejevi
(1926) Cetinje, Boko M. Rusto Kraljevo, Milan Stanisavljevi (1925)

1158
Kreimir Vrani amake novine god. 2, br. 14, 9. april 1986. godine.

547

Davidovac-Svrljig, Vukosava-Vuka P. ovi (1926) D. Stupanj, Aleksinac,
Milo ukljevi (1926) Janii, aak.
Poetkom marta 1945. godine postavljeni su mobilizacioni oficiri pri
komandi mjesta. Za komandu mjesta Bos. amac- Mehmedalija Subai.
J edinice grupe vazduhoplovnih divizija su 1. aprila izveli 25 uspjelih
borbenih letova. Bombardovanjem i mitraljiranjem unitavana je iva sila i
tehnika neprijatelja u rejonu Bos. amca. U toku 2, 3 i 4. aprila jedinice 42.
jurine i 11. lovake divizije su izvrile 96 uspjenih borbenih letova.
Dejstovali su po neprijatelju u rejonu Bos. amca. J edinice grupe
vazduhoplovnih divizija su 8. aprila izvrile 85 borbenih letova. Neprijatelj
je tuen bombama, topovskom i mitraljeskom vatrom u rejonu Bos. amca.
Mihailovi je sredinom aprila 1945. godine poslao generala
Svetomira ukia da uspostavi kontakt sa Saveznicima koji su napredovali u
sj. Italiji, ali je u prolazu kroz Zagreb svratio do Pavelia. Sa ukiem iao
je i Vladimir Predavec, lan etnikog Centralnog komiteta, Brai i Andri.
Imali su dva sastanka sa Paveliem 17. i 22. aprila. Traili su sledee:
oslobaanje etnike bolnice i onih koji su u njoj, a koje su ustae zarobile
na planini Vuijak i putanje 1. 200 srpskih civilnih lica koje su ustae
zarobile i drale u amcu. Lijekove, municiju, hranu za etnike, te slobodan
prolaz etnikih trupa kroz NDH na putu u Sloveniju (ali bez Mihailovia
koji e ostati u planinama.)
1159

Ovdje se vjerovatno radi o Sl. amcu jer je Bosanski kao to smo ve vidjeli
bio osloboen.
Poslije 11. aprila 1945. godine amac je potpao pod nadlenost (to
se tie rijene mornarice) mornarikoj bazi abac. Polovinom aprila poeli
su Nijemci da putaju niz Savu plutajue mine, pa je nareeno da se iana
prepreka za hvatanje plutajuih mina razapne kod amca, ali ienje je bilo
oteano zbog toga to rena obala od amca do Broda nije bila potpuno
slobodna jer se kod ua Bosne nalazila grupacija od oko 3. 500 etnika i
ustaa. Svim eleznim plovnim objektima dozvoljena je plovidba do Brkog,
eleznim amcima plovidba do amca, a izmeu amca i Broda odobrena je
plovidba samo drvenim plovnim objektima.
Od amaca Pakre, Save i Vihora
1160
8. maja 1945. formiran je
minerski vod.




1159
J ozo Tomaevi etnici u II sv. ratu 1941-45 Zagreb 1979. godine.
1160
Jovan Vasiljevi Mornarica NOVJ, ve navedeno djelo. Motorni brod Vihor, 50 KS,
2 cilindra, vl. Josip Joika Borbeli iz Bos. amca. Potopljen je od strane etnika 12. maja
1945. na Savi kod pl. Motajice, pri emu je poginuo Dragoslav (Pere) Risti iz Bos. amca.
Borbeli je izvukao brod, krenuo za amac, ali je naletio na podvodnu minu i poginuo.

548

Slom poslednjeg neprijateljskog uporita
Na prosotoru Novi Grad-Vlaka Mahala-Odak-Mrka Ada-
Balegovac-Dubica, ostala je poslije povlaenja Nijemaca jaa ustako-
etnika formacija od oko 12. 000 pripadnika uglavnom 12. i 15. ustako-
domobranske divizije. Gornja Dubica i Prud su bili dobro utvreni, u njima
su postojali trospratni bunkeri sa 8 topova, 9 minobacaa, 29 mitraljeza, 133
pukomitraljeza.
Ove formacije su bile sastavljene od ratnih zloinaca, te su odbijali sve
pozive na predaju. Oni su pruali otpor i sa teim orujem i pripadnici 25.
divizije trpili su znatne gubitke. 22. aprila oko 24 asa partizani su uspjeli da
razbiju neprijatelja na liniji Potoani-Vlaka Mahala-Svilaj i da izbiju na
rijeku Savu. Druga armija je podnijela izvjetaj na dan 15. aprila da se na
ovom sektoru nalaze: u J akeu 500 zelenokaderovaca, u Prudu 1. 000 ustaa
sa tri teka mitraljeza i 1 topom, u Odaku 100 ustaa i 500 domobrana, u
Peniku 100 ustaa, u Potoanima 600 ustaa, u Vinskoj 1. 550 ustaa sa 2
topa, u Podnovlju 1 artiljerijska jedinica sa 3 topa, u Vuijaku 2. 000 etnika,
u Lipiku 500 erkeza i u Botajici vea grupa srbijanskih etnika. Partizani
su krei otpor vodili teke borbe na Posavskoj Mahali oko bunkera i kole
zatim na potezu Kadar-Svilaj i na kraju u selu Prudu. U tim poslednjim
borbama presudnu ulogu odigrale su jedinice 53. NOV divizije koji su 18.
maja slomile i poslednji otpor neprijatelja. Uz upotrebu avijacije, jedinice 3.
korpusa su zavrile likvidaciju ustaa 25. maja 1945. godine. To je bilo
vrijeme kada su Nijemci kapitulirali na svim ratitima, zemlja osloboena i
rat zvanino zavren na svim ratitima u Evropi. Od tada vai krilatica
Berlin pao, a Prud nije.
U ovim borbama uee je uzeo i Posavsko-trebavski odred na poloaju od
Mrke Ade do Bos. amca i sprijeavao je neprijatelja da prodre prema rijeci
Bosni.
22. maja avijacija je sa 7 aviona bombardovala neprijatelja. 23. i 24.
maja artiljerija i avijacija su od zore do mraka estoko bombardovale
neprijatelja. J edinice 53. divizije prodiru du desne obale Save do Pruda. 20.
Romanijska brigada i Posavsko-trebavski odred su u toku noi forsirali
Bosnu i napali na neprijatelja du lijeve obale Bosne.
26. i 27. maja poelo je ienje terena. Poginulo je 5. 128 ustaa i
etnika, a zarobljeno 5. 654 (3. 744 domobrana, 1. 258 etnika i 652 ustae).
28. maja poslije odranog mitinga u Bos. amcu na kome je govorio Ivan
Bumbulovi Posavsko-trebavski odred je u tri kolone krenuo za Tuzlu.
Idejni inspiratori zloina na ovom prostoru bili su: fra Anto Klari-Tepeluk,
katoliki svetenik iz Domaljevca, fra Mirko Brandi iz Tramonice, Marijan
Ivandi upnik iz Odaka, imo Karlovi zvani elo katoliki sveetnik iz
Vojskove i fra Kreo Karlovi iz okoline Odaka, Petar Rajkovai zvani
Rajkovac iz Bijelih Bara, zaseoka sela Posavska Mahala-Odak, Marko

549

Tomui zvani kico iz Bazika (Bos. amac), Franjo Petrievi i Ivo
Cvitkui iz Hrv. Tiine (Bos. amac), Ilija Manduki, Ivo Vrlji iz Pruda
(Bos. amac), Franjo S. Homa, ustaki logornik iz Bos. amca i drugi.
Fra Ante je na krinom putu ubijen. Fra Marko Brandi je poslije hapenja
odveden u amac, osuen na viegodinju kaznu zatvora i umro nakon par
godina u zenikom zatvoru.
Marko Tomui kico se povukao sa njemakim jedinicama do Maribora,
pa se opet vratio na teren Posavine gdje je poinio zloine. Da bi na dan 21.
marta 1946. godine bio najzad likvidiran zajedno sa svojim
pratiocima.kicu je ubio Hrvat Ivo (Ilije) Markovi iz Grebnica. Franjo
Petrievi je zarobljen i docnije strijeljan u Tuzli. Franjo Homa ubijen u
Zagrebu.
Na prostoru Odaka, nala su se i dva Pavelieva viteza Avdaga
Hasi i Ibrahim Pjani, bio je tu i ustaki oficir iz Slavonije Perkovi, potom
Mrkonji, pringer, picer. Glavnokomandujui Petar Rajkovac vidjevi da
e biti zarobljen ubio je svoju enu i djecu, a zatim i sam sebi presudio. Istu
sudbinu doivio je i njegov zamjenik bojnik Ivan alui.
1161

Ruka pravde doekala je i Srbo-etnike: Pavla Gajia, Obrada Buria, popa
Savu Boia, Peru (Stojana) Vidakovia, J ovu (Danke) Vidakovi, ivana
(Laze) Vidakovi, Zdravku (Ilije) ari iz Grebnica, ivka (Ilije)
Blagojevia i iku (ivka) Bosia iz G. Slatine, ora (Petra) Tanasi,
Marka (Pere) Todorovi, Acu (Petra) Radi, Miu (ivka) Radia, Petka
(Obrada) Teia, Spasoja (Vase) Tanasia, Peru (Mie) Popovia, Marka
(Mie) Popovia, Nikolu (laze) Staniia, ora (Sofrena) Teia, Ristu
(Marka) Lukia, Stjepana (Jove) Stojanovia i ivka (oke) Simeunovia iz
Gajeva, te Mihajla (Lazara) Stojiia, Iliju (Petra) Stojiia i Ostoju (Marka)
Pavlovia iz Krukovog Polja.
1162


Doprinos Bos. amca u ratu
Tokom rata amani su dali svoj doprinos NOB-u. Sa podruja
komune uestvovalo je u NOR-u 738 osoba. Poginulo je 187, dok je rtava
faistikog terora bilo 434. amani su se nalazili u jedinicama: 18. hrvatske
brigade, Posavsko-trebavskog NOP odreda, 6. istonobosanske brigade, 15.
majevike brigade i 16. muslimanske brigade. Naa optina je dala i dva
narodna heroja: Mitra Trifunovia-Uu iz predratnog perioda i Peru Bosia
iz ratnog.
Od poginulih 187 boraca, bilo je 156 Srbina, 18 Muslimana, 9 Hrvata, 2
J evreja, te eha, Slovenaca i Albanaca po 1.
U konc. logoru J asenovac zavrilo je 13, Gospiu 4. U masovnom pokolju 1.
12. 1944. 5, u Tiini poetkom decembra 1944. 1 osoba.

1161
Rajko Ilikovi, ve navedeno djelo. Anatomija lai hakog svjedoka.
1162
Rajko Ilikovi, isto.

550

Od ruke ustaa poginulo je 36, etnika 34, Nijemaca 64, legije 3. Ne zna se
od koga 48 (od ega je 7 umrlo od posljedica, 1 se utopio i 1 izvrio
samoubistvo).
rtava faistikog terora 434, od toga 349 Srba, 14 Muslimana, 26 Hrvata,
43 Jevreja i 2 eha.
U konc. logoru J asenovac 53, Gospiu 11, Zemunu 4, Mathauzenu 39.
1. 12. 1944. godine ubijeno je 75 osoba. U Tiini poetkom decembra 1944.
25. Meu 7. 000 aka koji su 21. oktobra 1941. u Kragujevcu ubijeni bio je i
1 sa nae optine.
Od ruke ustaa 334, etnika 36, Nijemaca 54, ne zna se 6.
U toku rata u gradu amcu su stradala 123 lica
1163
od ega 38 boraca
i 85 civila. Bilo je 17 Muslimana, 43 J evreja, 1 Hrvat, 25 Srba i 2 ostalih.
Prema podacima optinskog odbora SUBNOR-a u svim jedinicama NOV i
POJ iz ovog kraja uzelo je uea 548 boraca od kojih 19 ena. 120 njih
nikada se nije vratilo sa bojnog polja. Njih 89 su ostali invalidi, a osim toga
49 boraca je poslije rata umrlo od ratnih posljedica. 82 borca sa nae optine
su postale rezervne vojne starijeine J NA, 420 boraca nosi ratna odlikovanja.
Najvie boraca dalo je selo Crkvina 106, Bos. amac 78, Brvnik 60, G.
Slatina 54, Obudovac 54, Krukovo Polje 46, Pisari 39, Tiina 38. Najvei
broj poginulih boraca bio je iz Bos. amca.
Od ukupnog broja boraca Posavsko-trebavskog odreda 399 je bilo sa
podruja nae optine. Od tih 399 njih 328 su Srbi, 65 Muslimani, 4
Slovenci, 1 J ugosloven i 1 Hrvat.
U 15. majevikoj brigadi bilo je 34 borca sa optine Bos. amac.
Imena poginulih boraca NOR-a iz grada Bos. amca:
Alajbegovi (Mehmeda) Alija (1912-1944), Ali (Muje)
Mehmedalija zv.Okan (1921-1945), Belagi (Mustafe) Abdulah
zv.Brico (1908-1943), Brki (Sime) Ljubomir (1898-1944), Burekovi
(J ulke) Aleksandar zv.Aco (1925-1944), Ceribai (Ibre) Mustafa (1920-
1944), Daki (Mehmeda) Arif (1926-1944), Erleti (Mihajla) Mileva) zv.
Mila (1924-1944), Erleti (Mihajla) Pero (1926-1944), Hadialijagi
(Smaje) Hazim (1926-1944), J asenica (Ibre) Hasan
1164
(1925-1945),
Jusufovi (ukrije) Rasim (1924-1945), Kraus (Kolomana) Fanika (1890-
1944), Kraus (Artura) Tonka (1915-1944), Kujundi (Mehmeda) Alija
(1925-1944), Kurbai (Bege) Salkan (1922-1944), Maarevi (Osme)
Hasan (1914-1944), Malinovi (Branka) Aleksandar zv.Aco (1921-1941),
Milanovi (Milanka) Radislav (1914-1943), Mlinarevi (Mile) Bojana
zv.Bosa (1925-1944), Nikoli (Ilije) Vojislav (1921-1942), Odobai
(Samida) Hamid (1924-1944), Petrovi (Zdravka) Milan (1920-1945),

1163
Ukljuivo i one koji su ivjeli u gradu, a nisu u njemu roeni.
1164
Oficir JNA, ubijen maja 1945. godine u selu Ledenice od strane etnika kada je krenuo
na odsustvo.

551

Popovi (Velimira) Nada (1923-1943), Repi (Mehmeda) Alija (1911-
1945), Risti (Pere) Dragoslav (1921-1945), Rui (Anelka) arko (1922-
1941), Simi-Dodo (Vase) Borislav (1926-1944), Simi (Sime) Vlastimir
zv.Bato (1921-1943), Stanojevi (J ovana) Slavko (1917-1944), Stefanovi
(Stevana) Melanija (1911-1943), erifovi (Ibrahima) Ahmet (1925-1944),
pachman (Karla) Karlo (1920-1944), Tihi (Hasana) Sadulah zv.Began
(1921-1944), Tihi (Mehmeda) Galib (1925-1946), Tihi (Sulejmana)
Mehmedalija (1905-1945), Tihi (Mustafe) Paaga (1923-1944), Tomi
(Vasilija) Mihajlo zv.Bato (1926-1945).
1165


Imena rtava faistikog terora:
Adilovi (Muje) Mustafa zv.Maan (1907-1945), Anti (Dujka)
Aleksa (1900-1944), Begi (Rame) Mujo (1882-1944), Bii (Demala)
Smail (1925-1944), Blagojevi (Blagoje) Kosta (1897-1945), Boji (Luke)
Mihajlo (1896-1944), Boji (Mihajla) Stevo (1930-1944), Cvjetianin (?)
Aco (?-1941), Drljai (Sejfe) Muharem (1930-1943), urevi (?) J oco
(1882-1945), urevi (?) J ovanka (1892-1945), uri (Ignjata) J oco (1885-
1944), uri (J oce) Milan (1919-1944), Foakovi (Alije) Mehmed (1931-
1943), Hatuni (Mehe) Hasan (1919-1944), Hradek (J osipa) Bartol (1885-
1944), Iki (Milana) Mihajlo (1903-1941), Izetbegovi (Alije) Hajrudin
(1920-1941), Jakovljevi (J ove) Risto (1887-1944), Kabiljo (Mente)
Abraham (1886-1942), Kabiljo (Avrama) Paloma (1891-1942), Kapetanovi
(Ejuba) Husein (1906-1945), Kapetanovi (Ejuba) Murveta (1921-1944),
Krajek (J osipa) Rudolf (1879-1943), Levi (Davida) Netika (1891-1942),
Levi (Davida) Klara (1893-1942), Markovi (oke) Milan (1888-1941),
Mihajlovi (J ove) Mihajlo (1900-1944), Mikii (Vase) Konstantin (1900-
1941), Mitrovi (Stojan) Ilija (1906-1945), Nedi roena Pavi (?) Katica
(1890-1944), Nikoli (Ilije) Aco (1915-1941), Nikoli (Ilije) J ovo (1920-
1941), Petrovi (Ilije) Milo (1896-1944), Petrovi (Ilije) Stevo (1900-1944),
Pijade (Arona) Moric (?-1942), Popovi (Velimira) Branko (1902-1944),
Pupevi (Steve) Branko (1919-1945), Risti (Ilije) edomir (1886-1944),
Romano (?) Albert (1891-1942), Romano (Alberta) J oika (1925-1942),
Romano (Alberta) Nisim (1927-1942), Romano (Arona) Vilma (1896-1942),
Rozecvajh (Armina) Ana (?-1942), Rozecvajh (?) Armin (1896-1941),
Salom (Izidora) Danko (1927-1942), Salom (Izidora) Irma (1899-1942),

1165
Graa za Monografiju Bosanski amac i okolina knjiga br. 4, Bos. amac, aprila
1988. godine. Komisija za utvrivanje spiskova palih boraca NOR i FT. Meutim
autorovim angaovanjem u drugim izvorima pronaeno je da je ova Komisija izvrila
odreene propuste, sem nekih pogreno upisanih godina roenja, zanemarila je neka imena
pronaena u knjizi VI proleterska istonobosanska brigada Beograd 1982. godine autori
Rudi Petrovar i Savo Trivi. Radi se o imenima: Osman Omerbai iz Bos. amca i
Stojanevi Petar iz Bos. amca.

552

Salom (Anke) Izidor (1891-1942), Salom (Izidora) Rifka (1929-1942),
Silajdi (Mehmeda) Suljo zv. J anje (1902-1944), Simi (ivana) Nikola
(1890-1944), Skeji (Salke) Mujo (1902-1945), Stavri (Toe) Ratko (1915-
1941), Stoki (Stoke) Ilija
1166
(1910-1944), eri (Ibre) Safet (1922-1944),
Tihi (Osmana) Mujo zv. Adija (1889-1944), Vujani (oke) oko
(1890-1941), Zoranovi (J ove) Vladimir (1901-1944), Zuki (Sulejmana)
Hasan (1912-1944), 28. emigranata J evreja izbjeglih iz Austrije koji su 1.
avgusta 1941. godine otjerani u J asenovac.
1167

Meutim spisak osoba iz Bos. amca koje su stradale u ovom ratu prema ve
pominjanom izvoru iz J asenovca je obuhvatio jo osoba i to:
Antoni (Tanasije) Radoslav (1892), Arapovi (Sulje) Aljo (1924),
Arseni (Dragomira) Milena (1922), Babi (ure) Jovan (1924), Belagi
(Avde) Avdo (1908), Blagojevi (Blae) Krsto (1926), Buchwald (Ljudevita)
Cita (1912), Daki (Ahmeta) Kemal (1939), Datno (J ovana) Ljuboje
(1914), Foakovi (Mustafe) Mehmed (1899), Frim (Inije) Katarina (1914),
Ignji (J ove) J ovanka (1910), Jovii (Milana) ore (1904), Kapetanovi
(Ejuba) Safet (1917), Kovaevi (Ljubice) Svetozar (1924), Kabiljo
(Avrama) Moric (1904), Kramosta (Pere) Antun (1907), Kresoje (urasa)
Mirko (1918), Kruni (Lazara) Ruica (1937), Ljuboja (J anka) Ratko (1915),
Lui (Ivana) Marijan (1919), Lubina (Andrije) Andrija (1920), Lubina
(Andrije) uro (1926), Maksimovi (Sime) Draginja (1882), Markovi
(Ilije) J ovanka (1918), Mii (Dimitrije) Draginja (1909), Muratagi
(Hasana) Smail (1914), Ozmo (J oue) Albert (1925), Ozmo (J oue) Flora
(1926), Papo (Moe) Lika (1878), Petrovi (Petra) J ovanka (1874), Petrovi
(Milana) Milo (1917), Petrovi (Milana) Sreten (1919), Popovi (Milana)
Dragan (1921), Popovi (Steve) Mitar (1923), Popovi (Velimira) Sreten
(1904), Pstrocki (Nikole) Vera (1911), Pupevi (Laze) Boro (1929),
Pupevi (Laze) Drago (1938), Repi (Arifa) Salih (1910), Risti
(edomira) Milena (1925), Risti (edomira) Olga (1926), Simi
(Konstantina) Dejan (1924), Simi (?) Nikola (1880), Simi (Petra) Vukosav
(1915), Sinanovi (Osmana) Ragib
1168
(1925), Spahi (Ibrahima) Mustafa
(1900), Spremo (Vasilija) Radmila (1925), Stani (Cvijana) Anica (1882),
Tiri (Smajla) Mehmed (1913), Tovirac (Cvijana) Petar (1900), Vujatovi
(Stevana) Milan (1917), Zuki (Sulejmana) efik (1920), imi (Ilije)
Marko.
1169


1166
Staki (Stake) Ilija (1912).
1167
Isto. S time da sam kao autor ispravio pojedine godine roenja na osnovu popisa
stanovnitva od 1931. godine, te spiska stradalih u Drugom svjetskom ratu izJ asenovac
Research Institute.
1168
Iako su postojale indicije da je otiao u SS trupe.
1169
J asenovac Research Institute spisak rtava. Postavlja se pitanje zato ova imena nisu
na listi poginulih amana u Drugom svjetskom ratu i na spomeniku palim borcima i FT u
gradskom parku.

553


Na ovom mjestu treba navesti i injenice koje su zbog ideolokih
razloga preutkivane dugo vremena, da su i partizani poslije osloboenja
vrili odreene zloine i odmazdu.
Od amana koji su stradali od strane partizana navode se slijedea
imena: Franc Cico, Drago Kovaevi, Zdenko Ivezi, Devad
Muratbegovi, Vaso Gligorevi (ubijen jo 1944. godine kao etniki
simpatizer u Gradacu), potom nije jasna sudbina Ilije Bate Petrovia i
Mirka Vujania koji su mobilisani od strane partizana, da bi ih oni ubili u
Tuzli poslije rata.
O tim zloinima postoje podaci da su svi uhvaeni poslije pada
poslednjeg neprijateljskog uporita odvedeni u amac, Odak i Modriu,
ubijeni i pokopani u zajednike grobnice u Mrkoj Adi, Modrikom Lugu,
ranjeni mahom iz sela Penika pokopani su u vrbiku sela Prud. 25. maja
1945. godine proitano im je da e svi do mraka biti prebaeni u Bos. amac
i da e im tamo biti suenje. Svi su zaista i prebaeni u Bos. amac, tu su
razoruani, ubijani su i baeni u rijeku Savu u noi 25. i 26. maja, a neto
manji broj po danu 26. maja 1945. godine. Sabirni centar za Prud, Vojskovu
i Zorice bio je Bos. amac. Radilo se o oko 1. 200 osoba koji su odmah
odvedeni u Bos. amac i u jednoj noi su pobijeni na utoku rijeke Bosne u
Savu. Nedaleko od sela Pruda i danas tamo postoje grobovi iz kojih izviru
kosti. Ubijanje zarobljenika naredili su predsjednik Sreskog narodnog
odbora Bos. amac Panto Nikoli, komandant OZNE Mehmed Mujbegovi
i komandir milicije Stojan Mii. Taj je Mii bio u etnicima do 1943.
godine ali su mu etnikovanje priznali u partizanski sta, pa je iz rata izaao
kao partizanski prvoborac.
1170

Pored Mitra Trifunovia i Pere Bosia, ije su biografije opisane u prilozima,
u svome radu na liniji NOP-a izdvajaju se imena:
Abdulah Belagi-Avdo zvani Brico, sin Mustafe i majke Pae ro.
Hadikrnji, roen je 1. decembra 1908. godine u Bos. amcu u siromanoj
nadniarskoj porodici. Zavrio je osnovnu kolu i zanat brijake struke.
Brigu o porodici preuzeo je njegov stariji brat Ibro, koji se starao o
njegovom kolovanju i izuavanju zanata kod majstora Zuki Huseina iz
Bos. amca. Poslije zavrenog zanata radio je u Oraju sve do 1936. godine
obavljajui brijake poslove. Kreui trbuhom za kruhom, Belagi je doao
u Begov Han i tamo otvorio brijaku radnju. Ubrzo se upoznao sa
Mukelefom Nali-Begovi i sa njom stupio u brak u kome im se rodilo 4
enske djece: Zekira, Paa, Elmasa i Binasa.
1171


1170
Boo VukojaHrvat ive vatre, Crnci 1999. godine. ve navedeno djelo. Stojan Mii
je kasnije postao pukovnik J NA. ivio u Sarajevu. Imao sina Aleksandra Miia (1939)
glumca koji je pored mnogih uloga ostao zapamen kaoFistik u tv serijiKaraoz.
1171
amake novine god. 2, br. 9 od 9. 12. 1986. godine.

554

U decembru 1941. godine izvrena je znaajna akcija na eljeznikoj stanici
Begovog Hana, poslije koje je u partizane dola vea grupa mladia, meu
kojima se naao i Belagi Abdulah-Avdo. On je bio borac Muslimanskog
partizanskog voda Druge zenike partizanske ete, zenikog partizanskog
bataljona i zenikog NOP odreda.
Potom je preao u Trei udarni bataljon koji je otiao u ekovie radi
ukljuivanja u novoformiranu proletersku brigadu. Tako je poetkom
avgusta 1942. godine i ovaj bataljon uao u sastav novoformirane VI
istonobosanske proleterske brigade. Sa ovom brigadom je Avdo preao njen
slavni put po Biru. Romaniji, Majevici i Trebavi, Bosutskim umama,
Sremu i Frukoj gori. Zajedno sa svojom brigadom Avdo je uestvovao u
borbama na Sutjesci, za vrijeme V ofanzive i znaajno se istakao hrabrou
protiv okupatora i domaih izdajnika. Poginuo je 24. maja 1943. godine
nedaleko Foe. Njegovo ime se nalazi na spomeniku palim borcima bitke na
Sutjeci. U Begovom Hanu jedna ulica nosi njegovo ime.
1172

Jusufovi Rasim sin ukrije i majke Devahire ro. Oloman. Roen
1924. godine u selu Borja, optina Kuks, Albanija, student. U NOB-u od
1943. godine zbog aktivnog i organizovanog rada za NOP, 28. marta 1945.
godine od strane ustaa objeen na Marijin dvoru u Sarajevu. Tada je
objeeno 55 osoba. U originalnoj presudi njegovo ime je na 37 mjestu i stoji:
ukrin Rasim sin ukrije, roen 1924. godine u Borju, sveuilitarac iz
Sarajeva. Sa njim je objeena i Samardi Ines sin Vlade, roena 1926.
godine u Mostaru, svrena uenica iz Sarajeva.
Pored ovih imena postajalo je jo linosti koje su dale zasluge za
NOB kao to su: Simo Petrovi, ore Peri-Uo, Tomo Kasapovi, Mai
Marko, Koturi Mika, Mika Obrenovi, Ivan Bumbulovi, Safet Repi,
Mehmed Ceribai, Radislav Milanovi itd.

USPOSTAVA NOVE VLASTI I PRVI IZBORI
Po osloboenju Bos. amca, na osnovu odluke predsjednitva
ZAVNOBiH-a konstituisan je Sreski NOO za srez Bos. amac koji je
obuhvatao teritoriju optina Bos. amac, Modria i Odak.
Predsjednik: David Davidovi iz Miloevca, prvi potpredsjednik: Pavo Peji
iz Modrie, drugi potpredsjednik: Ahmet Mai iz Odaka, sekretar: Panto
Nikoli iz Modrie, referent za privredu: Trivo Dakanovi
1173
iz Miloevca,
referent za zdravstvo: dr Huso Kapetanovi iz Bos. amca (nalazio se tada u
J A), referent za prosvjetu: Dojin Uzelac, referent za finansije: Mehmedalija
Subai iz Bos. amca, referent za upravne poslove: Too Tovirac iz Tiine.
lanovi odbora bez funkcija: Ivo uri iz Odaka, Marko Peji iz Modrie,

1172
Isto, .
1173
Kasnije postao sekretar SKKPJ, a na njegovo mjesto je izabran Savo Todorovi.

555

Vid Devi iz Novog Grada, Mitar Luji iz Crkvine, epo Radi iz Dubice i
Cvjetko Stojanovi iz Vranjaka.
Konstituisanju Sreskog odbora NOO u ime Okrunog NOO prisustvovao je
Edhem amo.
Na osnovu odluke Sreskog NOO za Bos. amac od 19. aprila 1945.
godine postavljen je privremeni optinski NOO u Bos. amcu. Ovaj odbor
bio je ovlaten da vri graansku vlast sve dok se ne obave izbori za NOO u
Bos. amcu.
Sastav odbora: predsjednik: Simo Babi iz Tiine, prvi potpredsjednik:
Husein Ceribai-Aga iz Bos. amca, drugi potpredsjednik: Jozo Sui iz
Bos. amca, sekretar: Marko Luji iz Crkvine, lanovi: Bla Miki iz
Hasia, Savo Maksimovi iz Pisara, Mato Karali iz Tiine, Suljo Begi iz
Bos. amca, ore Mihalji iz Krukovog Polja, Petar Doli iz Zasavice,
Pero ikani iz Brvnika, Medo Daki iz Bos. amca, Desa Brki iz Bos.
amca, Sofija Mihajlovi iz Bos. amca, Mehmed Fitozovi iz Bos. amca,
kasnije su ukljueni Hasan Zaimovi i Hasan Begi iz Bos. amca.
Prva sjednica ovog odbora odrana je 20. aprila 1945. godine u
prostorijama stare optine Bos. amac. Srez Bos. amac u tadanjem
plenumu Oblasnog NOO za istonu Bosnu, ije je sjedite bilo u Tuzli
predstavljao je oro Mikii.
Odlukom Okrunog komiteta KPJ , imenovan je Sreski komitet KPJ
za Bos. amac u sastavu: Slobodan Jankovi (sekretar), Panto Nikoli,
Ahmet ati, Mehmed Mujbegovi, Trivo Dakanovi, Boko Davidovi,
tefica Plenar, Slobodan Joki, Mitar Luji (lan optinskog komiteta).
Na teritoriji sreza Bos. amac djelovalo je 59 lanova i 3 kandidata za
lanove KPJ.
U svim optinama forimirani su vodovi milicije, a u srezovima ete. U prvo
vrijeme bilo je svega 90 milicionera na teritoriji okruga, od toga pola u
Gradacu, a pola u Bos. amcu.
Komanda mjesta: lanovi: komandant irbegovi, politiki komesar: Safet
Repi, obavjetajni oficir: Juso Ceribai, opunomoenik OZNE: Mehmed
Mujbegovi, Ljubo Devi, pa Hasan Sojtari. pomonik: Cvijetin Mati
Pilica. U Sreskom sudu: Joco Bogdanovi, javni tuilac: Stjepan Tei.
Optinski komitet SKOJ -a, sekretar: Nezif Halilovi iz Modrie, lanovi:
Desa Brki, Branka orluka, Hazim Hadijusufovi, Ksenija Kosik udata
Nikoli iz Modrie. 6. maja 1945. godine na prvom Kongresu omladine BiH
u Sarajevu uestvovali su delegati iz Bos. amca: Darinka Borbeli udata
uri, Denana Hadialibegovi, Ana Bumbulovi udata Anti, Slobodan
Joki i Mira Mihalji. U gradu je bivi Sokolski dom ureen u Omladinski
dom.

556

Sreski komitet SKOJ -a, sekretar: Ahmet ati koga je zamijenio Boko
Davidovi iz Miloevca, lanovi: Stevo Kasapovi, tefica Plenar koju je
zamijenio Cvijan uri, Ksenija Nikoli, Slobodan Joki i Hazim Jusufovi.
Sreski odbor Narodnog fronta: sekretar: Trivo Dakanovi, Lovra ovi.
Optinski odbor NOF-a: Alija Repi.
Pri NO Bos. amac formirana je 1945. godine Poreska komisija koju su
inili: izmi Husein, Bii Demal i Subai Mehmedalija.
Vojno-teritorijalni organi: Komanda mjesta se nalazila u kui Voje Vasia:
komandant Ferid irbegovi, Salih Gorak zamjenik, Safet Repi politiki
komesar, Mirko Vukovi mobilizacijski oficir, Jusuf Ceribai obajetajni
oficir i Too Tovirac. Sekretar komande bio je Alija Hadialijagi,
partizansku strau inili su: Ramiz Tihi i kuriri: Husein Kapetanovi, Galib
Zuki, Rizo Kasumovi.
Akcije: obnova kolske zgrade, poetak nastave, analfabetski teajevi, berba
kukuruza u Vojvodini, sanitetski kursevi u Tuzli, sakupljanje gvoa,
manifestacioni zborovi povodom proglaenja vlade BiH, 1. maj, 9. maj,
proslava roendana marala Tita, vakcinisanje protiv TBC, tifusa, kreenje
kua, ienje bunara, palenje slame, otvaranje nunika, agrarna reforma,
konfiskacija i nacionalizacija. Ruenje stare kole i selenje kole u zgradu
Vase Gligorevia.
Optinski odbor AF inile su: Radojka Stanojevi, Kosara Petrovi,
Almasa Daki, Sana Tihi-Ceribai, Mila Uzelac, Nata Kovaevi,
Draginja orluka, Timka Bii-Omi, Zora ivkovi, Zrinka Danii, Ana
Lazendi, Vukosava Luji, Mara Kasapovi, Rua Ili, Mila Jeki, Ana
Tubakovi i druge.
Stvaranje zadruga zanatlija obuara, stolara, krojaa, ribara, limara, brijaa i
sl.
Obnova rada Vatrogasnog drutva i FK Borac. Osnivanje novog kulturno-
umjetnikog drutva KUD Mitar Trifunovi-Uo.
Iz tuzlanskog okruga 240 porodica odlaze u Vojvodinu. Zborno mjesto za
srezove: Bijeljinu, Brko, Bos. amac i Gradaac su Graanica i Brko.
Transport je upuen u Novi Sad i tamo prihvaen od NO i komisije za
razmjetaj.
1174

Za okrug tuzlanski izabran je okruni narodni odbor u kojeg su uli: Mato
Klari (zemljoradnik, Domaljevac) Brko, Bla Miki (zemljoradnik) Bos.
amac, Husein Ceribai (trgovac) Bos. amac, Ana Jelai (domaica)
amac, Svetozar Lazarevi (pop) iz amca, Boro Popovi (pravnik)
Obudovac.
1175

-Gradnja nasipa u bos. amakom srezu-

1174
Front slobode god. III Tuzla, br. 30 od 9. 9. 1945. godine.
1175
Isto, br. 32 od 28. 9. 1945. godine.

557

Ve godinama Sava redovito svake godine plavi nau pitomu
Posavinu. Godinama se raspravljalo, trailo, molilo da se podigne nasip i
odbrani ovaj kraj, ali nasipa nije bilo.
No ove godine nakon to je obraena i posijana nezapamena koliina
zemlje, narod uz pomo narodne vlasti poeo je da podie nasip. Radovi oko
gradnje nasipa napreduju veoma dobro. Do sada je podignuto 5-6 km nasipa.
Od ranog jutra pa do mraka radi svakodnevno 800 ljudi i 500 kola. Za
podizanje tog nasipa naa vlada odobrila je kredit od 4, 5 miliona dinara.
1176

- U Bos. amcu otvorie se Djeiji dom-
Na svojoj poslednjoj sjednici Mjesni NO u Bos. amcu donio je
zakljuak da se izvre sve pripreme i u najskorijem vremenu otvori Djeiji
dom. Zakljuak je uz pomo antifaistikih organizacija sproveden u djelo,
tako da su ve naene prostorije i sakupljena hrana, razno posue i da e
dom uskoro biti otvoren. Dom e moi primiti oko 50-toro djece, a poto u
samoj okolini amca ima veoma mali broj nezbrinute djece, to e se broj
popuniti sa djecom iz popaljenog Bira.
1177

AF u okrugu Tuzla raspodijelio je u srez Bos. amac eer za ratnu
siroad u visini 1. 000 kg.
1178

U birake spiskove upisano je 248.110 biraa. lanovi Sreskih
izbornih komisija tuzlanskog okruga: Srez Bos. amac-predsjednik:
Mehmedovi Abdulah, trgovac, zamjenik: Bagi Franjo, zemljoradnik,
sekretar: Trivo Dakanovi, ekonom, zamjenik: Mihalji Nikola,
zemljoradnik, lan: Kljaji Marko, zemljoradnik, zamjenik: Plenar tefica,
domaica.
1179

Istaknuta je Okruna kandidatska lista Narodnog fronta za okrug tuzlanski za
izborni srez Bos. amac. Kandidat je oi Antun, seljak Kostr, Bos.
amac, a zamjenik Mikii ore, stolar, lan Sreskog odbora Narodnog
fronta, Bos. amac.
Predizborna ivost u gradaakom i amakom srezu
U svim selima gradaakog i amakog sreza osjea se neobina
ivost. Svakodnevno se odravaju konferencije i zborovi koji su uvijek
brojno posjeeni.
Svaku vee po zavrenim poljskim radovima, sakupljaju se seljaci i
razgovoraju o predstojeim izborima istiui da e iz svoje sredine iskljuiti
svakog onog koji nee izai na izbore. Skoro u svim sjeditima mjesnih
odbora i vanijim raskrsnicama, napravljeni su veliki slavoluci iskieni

1176
Isto, br. 40 od 25. 11. l945. godine.
1177
Isto.
1178
Isto.
1179
Front slobode god. III br. 30 od 9. 9. 1945. godine.

558

zelenilom, istaknute su slike marala Tita, a zidovi kua puni su raznih
plakata i predizbornih parola.
1180

Na velikom zboru Hrvatske republikanske seljake stranke za kotar
Bos. amac u D. Mahali govorili su: Franjo Herljevi, zasluni borac iz
1941. godine i komandant 38. divizije, Mile Glava-lan izvrnog odbora
HRSS, te Anton oi, bivi narodni zastupnik HRSS i kandidat Narodnog
fronta za ovaj srez. Istog dana odran je predizborni zbor u Obudovcu na
kome je pred velikom masom naroda govorio Milorad Mijatovi, komandant
tuzlanskog vojnog podruja i Boro Popovi, lan Okrunog NO u Tuzli.
1181



Bos. amac, 11. novembra 1945. godine,
Ve dan uoi izbora protekao je u Bos. amcu u sveanom
raspoloenju. Sav je grad bio okien zelenilom, zastavama, slikama marala
Tita i plakatima, a zidovi od zgrada arenili su se od parola. Oko 4 sata
poslije podne ulicama grada zaorila se pjesma, odjeknue zvuci harmonike,
velika povorka ena, omladine i graana, prolazila je ulicama grada kliui
Narodnom frontu, Republici J ugoslaviji, Narodnoj armiji. Orilo se na sve
strane, a oni koji su bili kod kua otvarali su prozore i pridruivali se
klicanjem. Neto kasnije ponovo su zajeale ulice, od burnih poklika i
pjesama. To je bila duga povorka radnika i namjetenika koji su svaki sa
svojom sindikalnom podrunicom manifestovali kroz grad.
Dan izbora osvanuo je svean. Poslije podne ponovo se sve orilo od
pjesme, na svakom raskru igralo se kolo, omiljeno kozarako, klicalo se na
sve strane i ponovo do kasno navee.
1182

Velianstvena pobjeda Narodnog fronta
Konani rezultati u naem okrugu.
U Bosanskoamakom srezu:
U birake spiskove upisano je 15. 115 glasaa, a glasalo je 13. 222 t. j. 87,
50%.
Za kandidata N. F za Saveznu skuptinu glasalo je 11. 789 glasaa, a u kutiju
bez liste 1. 433.
Za kandidata N. F za Skuptinu naroda glasalo je 11. 810 glasaa, a u kutiju
bez liste 1. 412.
Za Narodni front glasalo je ukupno 89% glasaa, a u kutiju bez liste 11%.
Kandidat HRSS-a oi Antun dobio je 11. 789 glasova.
1183




1180
Isto, br. 36 od 28. 10. 1945. godine.
1181
Isto, br. 37 od 5. 11. 1945. godine.
1182
Isto, br. 39 od 18. 11. 1945. godine.
1183
Isto.

559





















P R I L O Z I

560

Alajbegovi-airbegovi dr Aziza
Roena je 16. 12. 1925 u Bosanskom amcu od oca Mehmeda i
majke Abide ro. Hadialiefendi.
ak na GaziHusrev-begovoj medresi u Sarajevu. Studirala je medicinu u
Zagrebu, specijalizirala ginekologiju i akuerstvo.
Aziza je tokom rata u Sarajevu bila u prijateljskim odnosima sa porodicom
Biaki (Edhema Biakiia), Hamdijom Kreevljakoviem. Poznavala je i
dr Vasu Butozana, Olga Humo
1184
joj je bila intimna prijateljica. Olga je bila
partizanka, komunista, udata za Avdu Humu koji je bio poznati komunista,
sekretar KP BiH, predsjednik vlade NR BiH, ministar itd. Aziza je s
lakoom s tim ljudima komunicirala i bila primana kod njih. Izuzetno
inteligentna. Tokom rata je organizovano pomagala muhadire, pogotovu
djecu i omladinu. Ljeta 1942. godine boravila je u meimurskom selu
Cabuni, gdje su u naputenom grofovskom dvorcu bila smjetena djeca
poginulih i nestalih muhadira. U ljeto 1943. godine boravila je u Gradacu
u domu djece muhadira, potom u ajniu. Aziza u Sarajevu prima
palestinskog muftiju u toku Drugog svjetskog rata, sa balkona Zemaljske
banke u Sarajevu 1944. godine dri govor. Ukljuuje se u organizaciju
Mladi Muslimani, na sjednici Glavnog odbora Mladih Muslimana birana
je za predsjednicu enskog ogranka organizacije. Upoznaje svoga budueg
mua Nediba airbegovia, studenta medicine. On je lan iste
organizacije, u asopisu El Hidaje on je rangiran na prvom ili drugom
mjestu, a Alija Izetbegovi je bio trei.
Prva je uhapena i odvedena u zatvoru poetkom marta 1946. godine.
Osuena je na godinu dana uslovno, ali je uslov ukinut, pa je vraena u
zatvor.
Dok je ona bila u Sarajevu, Nedib bjei u amac. Krio se u ljiviku Hatide
Zaimovi (bake Sulejmana Tihia, predsjednika SDA i biveg lana
Predsjednitva BiH), potom ga je Ibro Alatovi u enskom zaru prevezao
preko Save na stanicu u Sl. amac. Vozom je otiao u Beograd, pa do Demir
kapije gdje ga na granici UDB-a hapsi.
Aziza u zatvoru ostaje principijelna, klanja, nee da jede svinjetinu, umire od
gladi ali ne poputa.
Poslije izlaska iz zatvora ona i suprug su zavrili fakultete, zaposlili se.
Dobili drutveni stan.

1184
Ki dr Momila Ninia predsjednika kraljevske vlade, ministra inostranih poslova .
Olga je tokom rata bila lina sekretarica i prevodilac druga Tita. Kasnije profesor na
Filozofskom fakultetu u Beogradu.

561

Nedib postaje asistent Grujici arkoviu
1185
koji je visoko kotirao u nauci i
struci, bio jedno vrijeme i ministar zdravlja. Meutim, 1963/64. godine
naputaju zemlju, te odlaze prvo u Tursku, odatle u Libiju, pa u SAD.
Njen brat prof. dr Rizah Alajbegovi 1970-tih godina boravi u Libiji,
te poslije susreta sa Gadafijem upoznaje jednog Libijca, koji je bio profesor
na engleskom fakultetu. On je bio rojalista, bio je za kralja Idrisa
1186
, nije
volio Gadafija, revoluciju. Koji mu je ispriao da je
Aziza osjetila to komeanje, promjene. Ona i mu zatrae amerike vize koje
su lako dobili. Ona je bila ljekar na dvoru kralja Idrisa. Lijeila je ene iz
njegovog harema, pa familiju, potom ambasadori svih islamskih zemalja su
svoje ene slali k njoj. Kralj je priredio oprotajni prijem i svi ambasadori
islamskih zemalja na dvoru su ih ispratili.
Svaki ambasador je donio poklone, dijamante, ogrlice, dijademe. Pakistan,
Iran, Irak, Sirija, Egipat, Turska itd, oko 50 zemalja. Oni nose basnoslovno
bogatstvo sa dvora kralja Idrisa.
U Americi kupe velelepnu vilu sa bazenima u Klivlendu, Ohajo. Nedib se
zaposlio kao neuropsihijatar u prvoj amerikoj pomorskoj bazi u blizini
Vaingtona i to kao vojni psihijatar-konsultant. Uz to imao je i privatnu
praksu. Izmeu sve te elitne klijentele bio mu je i brat predsjednika SAD
Dimija Kartera pacijent. Bili su veliki prijatelji i prijatelji porodice Karter.
Aziza je umrla od raka eluca 1988. godine u SAD i tamo je sahranjena. Bila
je veliki vjernik, te je poslije smrti ostavila amakoj damiji Aziziji
odreenu svotu novaca.
Od 1997. godine jedna ulica u Sarajevu nosi njeno ime.
U braku sa Nedibom imala je dva sina:
Prvi je Muhamed roen 1956. godine u Sarajevu. Zavrio pravo na
Tulane Univerizetu, Nju Orleans, Teksasu, pa MBA na Columbija Biznis
School u N. Y. Radio kao savjetnik predsjednika R BiH. Ambasador pri
OUN u periodu 1992-1996 i 1998-2001. Od 1996. do 1998. bio ministar
vanjskih poslova BiH. Uestvovao u enevskim, Parikim pregovorima, te
sa Izetbegoviem u amerikoj vojnoj bazi Rajt Peterson u Dejtonu, Ohajo.
Oenio je J evrejku Meri, a posle jednu Irkinju-katolkinju Susan. J edna od
ovih ena je bila ki Roberta Frasure (Frejera) specijalnog izaslanika za biv.
J ugoslaviju koji je 1995. godine poginuo na planini Igman u saobraajnoj
nesrei. Amerikog pregovaraa u Kontakt grupi za mir u BiH i tvorca
mirovne inicijative koju je dovrio Riard Holbruk.

1185
(1915-2010), akademik, lijenik, naelnik Sanitetskog odjeljenja Glavnog taba NOV i
POH, vijenik ZAVNOH-a, general partizanske vojske, profesor i dekan Medicinskog
fakulteta, pariski ak.
1186
Emir Sayed el Idris Senussiem etrdesetetvrti izdanak Prorokove loze, vladar kojim
su vladali Englezi. Poslednji libijski kralj.

562

Muhamed je potom radio za ICN Farmajutikals N. Y, bankar na Val
Stretu. Novine su pisale o njegovoj vezi sa izvjesnom Holanankom koja je
danas holandska princeza.
Drugi sin zove se Omar roen u SAD. Novinar u Bostonu. lan bosanske
misije pri OUN.
1187


Alajbegovi dr Rizah
Roen je 19. juna 1931. godine u Bosanskom amcu od oca
Mehmeda i majke Abide ro. Hadialiefendi.
Osnovnu kolu zavrio je u Bosanskom amcu. 1950. godine zavrio je Prvu
muku realnu gimnaziju u Sarajevu. 1957. godine diplomirao je na
Medicinskom fakultetu Sveuilita u Zagrebu. Poslije zavrenog ljekarskog
staa radi kao ljekar opte prakse u Domu zdravlja Bosanski amac, a poslije
prelazi u Bolnicu za TBC, te radi kao direktor ove bolnice u periodu 1962-
1965. 1963. godine biran je za narodnog poslanika za optine Bosanski
amac, Modria, Gradaac i Odak u Narodnu skuptinu SR BiH.
1965. godine prelazi u Sarajevo na Onu kliniku kod profesora
avke na specijalizaciju iz oftamologije. 1968. godine polae specijalistiki
ispit i ostaje na istoj klinici. 1973. godine brani doktorsku disertaciju. Kao
specijalista za one bolesti Oftamoloke klinike Med. fakulteta u Sarajevu
imenovan na ast doktora medicinskih nauka 22. 11. 1973. godine.
1975. godine izabran je za docenta iz predmeta Oftamologija na istom
fakultetu. 1980. godine izabran je za vanrednog profesora, 1984. godine
izabran je za redovnog profesora. Od 1976. do 1984. godine bio je direktor
One klinike u Sarajevu. 1989. godine ef katedre za Oftamologiju, 1994.
godine dobio zvanje naunog savjetnika. 1977. do 1983. godine lan
poslovodnog odbora SOUR-a UMC, lan evropske asocijacije glaumatologa,
lan izdavakog savjeta Jug. oftamolokog arhiva. 1989. godine lan
upravnog odbora udruenja oftamologa J ugoslavije. Osniva i predsjednik
Udruenja oftamologa u Federaciji BiH 1997. godine. Izabran je i za
poslanika Skuptine grada Sarajeva. Samostalno kao autor i koautor
publikovao oko 63 struna i nauna rada od kojih su neki objavljeni u stranoj
literaturi (Pariz, Helsinki). Objavio pet knjiga, deset monografija itd. Bio
saradnik i koautor u vie naunih i istraivakih projekata.
Nastupao na kongresima u Amsterdamu 1979, Parizu 1981, Briselu 1983.
godine. Dobitnik vie povelja i priznjanja.
Njegova ki Jasmina Alajbegovi-Halimi roena 18. aprila 1964.
godine u Bosanskom amcu takoer ljekar specijalista oftamolog. 1989.
godine diplomirala na Med. fakultetu u Sarajevu. Radila u Republikom
zavodu za zdravstvenu zatitu. Magistar od 2000. godine, redovni asistent od

1187
Razgovor sa prof. dr Alajbegoviem, isto.

563

1997. godine, a Vii asistent od 2002. godine. Doktor nauka od 2007.
godine. Edukaciju obavljala u Nirnbergu, Minhenu i Pragu. Zaposlena na
Klinici za one bolesti u svojstvu efa Djeijeg odjela Klinike za one
bolesti.
Prof. dr sci. Rizah Alajbegovi poeo je kao asistent uvenog akademika
profesora Vladimira avke koji je rodom iz Oraja i na mjestu efa one
klinike Sarajevo naslijedio je jo jednu amanku prof. dr Borislavu Boru
Mastilovi (1921). Diplomirala u Beogradu 1951. godine. Ljekar Klinike
bolnice Sarajevo. Ona je ki amakog advokata dr Obrada Mastilovia.
Zanimljivo da je doktor sci. oftamolog Vladimir Kojovi (1939) koji je bio
zaposlen u Vojnoj bolnici Sarajevo, takoer jedan period svoga ivota
proveo u Bos. amcu sa roditeljima, gdje mu je otac Aim bio potanski
slubenik.

Aleksi Josip
Roen je 12. januara 1902. godine u selu Ribnik, optina Gospia,
Lika. On je danas najstariji ivui visoki oficir HV. Rezervni je brigadir
hrvatske vojske i najstariji general na svijetu. Aleksi ivi u Francuskoj u
gradu amberi kao penzioner francuske drave. Vojnu karijeru poeo je kada
je umjesto oca otiao u Prvi svjetski rat, potom u Kraljevsku pjeadijsku
kadetsku kolu u Karlovcu. Zavrio je mariborsku realku, i 48. klasu
beogradske vojne akademije. Bio je jedan od dvadesetorice mladih vojnika
koji su u Beogradu 1920. godine odbili dati zakletvu pred kraljem
Aleksandrom i srpskom zastavom nego su traili SHS zastavu. Kralj se
sloio sa njima. Postao je major kraljevske vojske, tokom NDH pukovnik
domobranstva i krajem rata general. 1941. godine rat ga je zatekao u S.
Mitrovici kao komandanta. Tada ga je kapetan Velimir Terzi, kasniji Titov
general koji je pisao Ratne memoare htio da ubije jer je predao komandu
Nijemcima. Potom je prebaen u Osijek za proelnika Ininjerijsko-
tehnikog odjela Osjeke divizije. Potom kao dopukovnik odlazi u Sisak za
komandanta Pionirske bojne.
1942. godine Paveli dolazi u Sisak. Od svih sisakih
dostojanstvenika jedino je Aleksia naao na svome mjestu. Ruao je u
Aleksievoj kancelariji sa Kvaternikom, Francetiem i Herneiem. Od tada
mu je Paveli svakog mjeseca slao 5 kg kafe i 10 kg eera i dao mu
odobrenje da moe k njemu doi u kancelariju sa revolverom, to se nije
smjelo. Nikada nije to iskoristio. Prebaen je u Zagreb za komandanta
Domobranske rade skupine pri Ravnataljestvu za javne radove. Poeo je da
radi aerodrom Pleso, podrumska sklonita na Griu, reparaciju Novih
dvora, Cesnin most. U februaru 1945. godine glavar glavnog stoera
general Tomica Serti, njegov kolski kolega iz Gospia doao mu je sa
usmenom porukom od Poglavnika da preuzme odbranu Gospia i Like tj.

564

komandu nad 11. ustako-domobranskom divizijom tzv. Likom.
Pokuavao je da to izbjegne. Nekoliko puta su mu slali pozive dok je
poslijednji glasio: Paveli je molio da ti ide. Tada je morao pristati.
Zajedno sa Tomicom otiao je kod Poglavnika, uveo ih je general Perevi
koji je bio maral dvora. Doe u Liku i vidi da je situacija bila neodriva, te
skoro opkoljen od partizana naredi povlaenje. Poslije toga je postao glavar
obavjetajnog odjeljenja Glavnog stoera i zajedno sa Frkoviem je vodio u
Ljubljani pregovore sa biskupom Gregorom i generalom Rupnikom. Potom
7. maja sa Poglavnikom uestvuje u bijegu do Rogake Slatine. Tu mu
Poglavnik izdaje naredbu da mu obezbjedi stan pred Celjem. Izvrivi
nareenje, od strane admirala Nikole Steinfila dobija informaciju da je
Poglavnik preao granicu kod Maribora. To ga je navelo da sam pree
granicu i preda se Englezima. Dvije godine je prebacivan od logora do
logora, da bih na kraju zavrio na farmama kod Diona u Francuskoj.
Boravio je kod Taranta, Nobile gdje je uveni aerodrom, pod samim
Vezuvom (Afragola) i Riione kod Riminija, Bucholta u Njemakoj. Nije
htio da bjei i da ide u Rim da moli u Vatikanu prof. Draganovia nego je
ostao do kraja. U Tarantu je bio zajedno sa generalom zrakoplovstva
Krenom i Rubiem, a pridruio im se i general Leon Rupnik.
Aleksi je u svojoj 96 godini poslije 51 godinu doao u Hrvatsku,
kleknuo i poljubio zemlju na mjestu svoje kue. Kao nauni radnik poslao je
zagrebakoj sveuilinoj biblioteci 1. 600 rijetkih dijela sa vojno-politikom
tematikom iz arhiva Velikih sila. Napisao je i knjigu koja kod nas nije
prevedena: Povlaenje hrvatske vojske sa preciznim crteima
povlaenja.Postao je predsjednik udruenja ratnih veterana Hrvatski
domobran. Predsjednik dr Franjo Tuman mu je priznao in i unaprijedio u
ingeneral-bojnika u priuvi.
Vratio se iz Francuske 2000. godine i ivio u starakom domu Park u
Zagrebu. Postao je prijatelj zagrebakih gradonaelnika Milana Bandia i
Vlaste Pavi. U Francuskoj je bio predsjednik Hrvatskog radnikog saveza
(HRS), ogranak u amberiju. Zaposlio se u arhitektonskom ateljeu gradia
Kurevela. Upisao se u stranku generala arla de Gola i postao degolist.
J ednom je u Parizu u Savez invalida susreo generala de Gola. Tada mu je
poklonio knjigu francuskog majora de Bopea Hrvatske regimente u Velikoj
armiji. De Gol je inicirao spomen plou palim Hrvatima za Francusku u
parikom Domu invalida, toj prvoj francuskoj svetinji. Aleksi je tri puta
imao razgovore sa de Golom.
Svake godine su mu lino predsjednici Republike Francuske slali
povodom roendana estitku, a i za Novu godinu. Aleksi je zet Toe
Stavria i oenio je njegovu najstariju ker Leposavu Stavri iz Bos. amca.
Lepa se sa Aleksiem upoznala u amcu u hotelu Grand na zabavi sa
plesom. Aleksi joj je priao i rekao je da se zove Josip Aleksi da je

565

Hrvat, Lianin, ali da su njegovi pradjedovi Srbi. On i njegovi vojnici
gradili su dupli kolosjek pruge Beograd-Zagreb. J ednom je bio tako debeo
led i u novinama izalo kako je on vezan trikom razbijao led na Dunavu kod
Beograda.
Tajio sam zbog sigurnosti i neizruivanja, da sam krajem rata
postao general, to nije za mene bilo vano, pa eto sada mi to priznae, jer
su nali u arhivi promaknue (neobjavljeno-kraj rata). aljem ti potvrdu da
vidi.
1188

Josip Aleksi preminuo je 3. decembra 2004. godine u svojoj 103 godini u
Zagrebu. Sahranjen je u rodnom selu Ribnik
1189
.

Alibegovi Devad
Roen je u Bosanskom amcu 25. decembra 1927. godine u porodici
trgovca Mustafe Alibegovia. Osnovnu kolu zavrio je u amcu, a pohaao
je i Dravnu Realnu gimnaziju u Tuzli. Tamo je bio upisan 1939/40. godine
kao Hadialibegovi Devad. Zavrio je Kazalinu akademiju u Zagrebu i
bio jedan od prvaka hrvatskog glumita.
Postao je poznati pozorini i filmski glumac. lan Osjekog narodnog
kazalita. Oenio je svoju koleginicu glumicu Biserku. Dao je niz uspjelih
kreacija u pozorinim predstavama, filmovima i tv serijama. Spomenimo
samo neke: Kapelski kresovi, Velo Misto, Posljednji Stipanii, U
registraturi, Maskarata (u reiji uvenog Zvonimira Bajsia koji je
takoer povezan sa amcom u kome je kao dijete ivjeo), Nepokoreni
grad, Slike iz ivota jednog alabahtera (scenarist Zvonimir Bajsi) itd.
Pored njega i njegova supruga Biserka je poznata epizodna glumica i igrala
je u serijama: Velo Misto, TV drami Poslednji Stipanii, potom u TV
seriji Prosijaci i sinovi. Devad je preminuo poetkom avgusta 2003.
godine u Zagrebu.
Talenat za glumu naslijedio je od oca Mustafe koji je u Bos. amcu,
iako talentovan bavio se trgovinom. Mustafa je bio amaterski glumac prije
rata i poslije rata i na svim zabavama, ukoliko se davao neki pozorini
komad, Mustafa je obino igrao glavnu ulogu, te se bavio ak i reijom.
Igrao znaajnu ulogu u KUD Mitar Trifunovi-Uo, a njegov angaman
ovom udruenju je donio nagradu na takmienju amaterskih pozorinih
grupa odranom u Sarajevu, pod pratnjom rigoroznih kritiara, reisera i

1188
Josip Aleksi svojoj kerci Natai 21. maja 2000. godine. kopija pisma u autorovoj
svojini.
1189
HRT 28. 11. 1996. godine Sudbine najstariji domobranski pukovnik Josip Aleksi,
HRT 1 od 13. 1. 2004. godine. , Nedeljni vijesnik 19. sijenja 2003. godine, Novi list
Utorak, 13. 1. 2004. godine, Vijesnik 9. 12. 2004. godine, Dom i svijet br. 376 od 4.
oujka 2002. godine. te autorovi kontakti sa porodicom Aleksi.

566

kuluturnih radnika meu kojima je bio i na uveni knjievnik Mea
Selimovi.

Babi-Jovanovi-Andri Milica
Roena je u Bosanskom amcu 2. septembra 1909. godine u
trgovakoj porodici Stevana Babia i majke Zorke ro. Pisarevi. Iz Bos.
amca je otila 1919. godine.
Pohaala je osnovnu kolu u Bos. amcu. Studije modernog slikarstva
zavrila je u Beu i Parizu. Od 1930. godine u Narodnom pozoritu u
Beogradu. Istakla se stilizacijom istorijskih i narodnih kostima.
1190
Imala
velikog uticaja na razvoj pozorinog slikarstva u Srbiji. Bila je prvi
kolovani kostimograf u Srbiji.
1191
Opremila je tri stotine dramskih, operskih
i baletskih predstava. Radila najvie sa Brankom Gavelom, J osipom
Kulundiem, Hugom Klajnom, Raom Plaoviem itd. Kritike su
odline.Beograd je pisalo je u novinama, dobio matovitu gospoicu.
Ona je udesna, ona je genijalna piu tad svi. Dr Miloje Milojevi iz
Politike pie: Gospoa Babi je pokazala bujnu invenciju pri kompoziciji
kostima i sl. U njihovoj velikoj kui u (sruena) Tuzli u Bolnikoj ulici, gde
odrasta sa dve svoje sestre J evrosimom (Cicom) i Dankom. Mati Zorka je
sestra Svetozara Pisarevia, slavnog pevaa Zagrebake i Beogradske opere
koji je inspirisao Milicu da se posveti pozoritu. Poslije male mature, odlazi
u Be na studije u kolu za Primjenjenu umjetnost. Tamo je ozbiljan i predan
student. Milica je bila ena koncerata i pozorita. Ona je prema prianju
tadanjih studenata iz Bosne, pokuavala na sve naine da bogatom svetu
doskoi svojim specijalnim scenarijima. Pa kada bi se krenulo u pozorite,
u toaletama koje bi ona kreirala sve do pretposlednje stanice ilo se
tramvajem da bi se zatim, do pozorinog ulaza, gdje je bivao silan
nakinuren i naparfemisan svet, stizalo najluksuznijim taksijem.Izlazimo
mi, kao kakve kokete i bogatake keri, a svi apuu, pitajui se koje su to
mlade beke dame. Doekuju nas dubokim naklonom, proputaju nas sa
svim poastima koje su ukazuju aristokratkinjama. J er moete da zamislite
koliko je Milica bila lepa. Ali kad krenemo stepenitem, prema galeriji svi
nas otprate zauenim pogledima.
U to doba sestra Cica, koja studira na Sorboni u Parizu, izvrava
samoubistvo, druga sestra Danka se udaje za potporunika kraljevske vojske
Pavla Zajceva.
Tada u Tuzli upoznaje Nenada Jovanovia nekadanjeg druga svoje sestre
Cice, koji je u Tuzli bio est gost njihove kue. Iako mlad, Nenad za sobom
ima blistav uspeh, zavrene studije prava koje je pohaao u Zagrebu i
zavrio u vajcarskoj. Govori nekoliko jezika: engleski, nemaki, panski,

1190
Ko je ko u J ugoslaviji Sedma sila, Beograd 1957. godine.
1191
Gordana Brajevi Andri i Milica BMG Beograd 1997. godine.

567

ruski, francuski. Pripadao je poznatoj srpskoj porodici i bio unuk Mirka
Jovanovia koga je Vojni sud Austro-Ugarske osudio na smrt u poznatom
procesu protiv Gavrila Principa. Bogat, sestri je lana tadanje vlade, a
kasnije i predsjednika vlade Kraljevine Jugoslavije dr Milana Srkia, ija je
supruga bila dvorska dama. Krunicu Srki sva djeca u porodici Zajcev zvali
su tetka dama. Nenad je bio publicista, prevodilac, novinar.
Milica pred kraj studija odlazi na praksu u Pariz u fabriku tekstila
Rodie na specijalizaciju. U isto vreme i Ivo Andri boravi u Parizu.
Novembra 1939. godine Andri doekuje Jovanovie u Berlinu. U Parizu su
se moda prvi put sreli, jer ona se druila sa studentima iz Bosne, sa kojim se
i Andri viao.
1192
1930. godine zavrava studije i dobija mjesto profesora na
Vioj enskoj zanatskoj koli u Beogradu, potom prelazi u Narodno
pozorite u Glumaku kolu istog. 2. februara 1932. godine venava se u
Topiderskoj crkvi s Nenadom Jovanoviem (zajedno su do njegove smrti
28. februara 1957). Nenad i Milica su u Andriev ivot unijeli milje
bosanskog i vrlo dobro su se razumeli. Tom kraju su ih vraale uspomene,
rodne kue i grobovi njihovih dragih. Budui da Andri nije bio enjen on e
Milici da poveri ulogu domaice na prijemima. Svi diplomatski prijemi, svi
gosti su dolazili do Milice. I upravo tu u Gros admiral princ Hajnrih trase e
bukunti ljubav, koja e 30 godina trajati. Njeni albumi iz tih dana suoavaju
nas sa visokom lepotom i ukusom jedne ene.
Gospoa Milica Zajcev baletski kritiar i prevodilac, sestriina
Babieve, je nam rekla da je Milica inspirisala Andria da napie Jelenu,
enu koje nema. Najee Andri dolazi Jovanoviima u njihovu
rezidenciju u Ulici pod lipama (Unter den Linden). Ona je uivala
doekujui visoke linosti. Imala je jo jednu obavezu prema beogradskoj
Politici, morala je redovno da alje svoje modne priloge. Da javlja ta se u
svetu nosi. Ila je na prijeme, ajanke, balove.
Prialo se da je Hitler bio fasciniran njenom ljepotom, i vrlo uljudno i sa
taktom se prema njoj odnosio. Pored njega i Ribentrop, Gebels i Gering.
Tako je bilo do 27. marta 1941. godine kada Andria, Milicu i Nenada sa
svim lanovima poslanstva proteruju. Put ih vodi u vajcarsku. U
pogranino mjesto Konstanc. Andri je jednom priznao da ne zna kako bi to
sve izdrao da nije bilo Milice.
Na peronu eljeznike stanice u Beogradu 1. juna 1941. godine
Andria, Milicu i Nenada doekuju mama Zorka i sestra Danka. andarmi
sve druge diplomate hapse, jedino njih ne. Nenada hapse 1942. godine,
odvode u Banjicu i poslije u Dahau, gdje ostaje do kraja rata. Andri je est

1192
Tada se u Parizu nalazi i mala kolonija amana. Milenko Filipovi i njegova braa
Mirko i Ratko, koje je Milica poznavala, a i njihova majka Ikonija je bila veoma dobra
prijateljica sa teta Zorkom sve do smrti u Beogradu, gdje su obje umrle.

568

gost, kad god bi on dolazio baka bi spremala neto bosansko, voleo je
urmaice. Na tim veerima itali su tekstove. (Milica Zajcev).
Andri dolazi da im ita pasuse svoga djela Na Drini uprija koga tek pie.
Milica postavlja opaske, raspravlja s njom, ak usvaja njene primedbe.
Zavrava se rat. Nenad se vraa iz logora, zapoljava se u Tanjugu
1193
,
prevodi romane, usavrava italijanski, portugalski, ali i poboleva.
Andri pak udara prvi kop buduoj pruzi amac-Sarajevo.
Milica postaje profesor na Akademiji primenjenih umetnosti
1194
i Pozorinoj
akademiji u Beogradu. Za rad na polju kostimografije dobila je Orden rada
sa zlatnim vencem (1949), Sterijinu nagradu za kostim (1949) i plaketu
grada Beograda (1964).
Nenad oboleva od raka plua i umire u enevi. Sahranjen je u Splitu na
Novom groblju. To mu je bila poslednja elja.
27. septembra 1958. godine u optini Stari grad u Beogradu venavaju se
Andri i Milica. Sele se u svoj stan u Proleterskih brigada 2a (Danas je tamo
muzej, na Andrievom vencu br. 8).
Miliina mati Zorka preselila se sad u njihov stan. Sprema bosanske
specijalitete, kuva kafu, prima i otkazuje pozive. Andri dobija Nobelovu
nagradu 10. decembra 1961. Skupa avionom odlaze u tokholm. Sveanost:
fanfare su objavile ulazak povorke koju su sainjavali lanovi kraljevske
porodice i nobelovci. Orkestar je svirao Kad ja pooh na Bembau. Sve je
po strogoj etikeciji. On briljira u protokolarnim nastupima, ona takoer. U
Dnevniku Milice je zapisano:
Stiemo u dvor. Sveane stepenice zastrte kokosovim tepihom,
crveno do prvog sprata- tu su gardarobe: prva za mukarce, druga za dame.
Odatle plavi tepih do velikog salona. Tu nas doekuju dvorske dame u
uniformama i velikodostojanstvenici sa odelom i frakovima. Svi lakeji u
crno i srebro. Nobelovce su postrojili do vrata, u dubini i objasnili nam ko e
s kim da ue u galeriju na veeru. Na vrata, do kojih stojimo, ulaze kralj i
kraljica, prinevi i princeze (poto je majordomus dao znak sa tri udarca
tapom), rukuju se sa svima redom. Zatim svaki po prethodnom spisku
dolazi po svoju damu. Po mene stari princ, kraljev brat. Andri vodi princezu
Dezire. Za veerom sedim izmeu kralja i njegovog brata. Preko puta
kraljica. Za veerom razgovor o Nobelovoj nagradi. Posle veere istim
redom idemo u salon. Slui se kafa. Kraljevska porodica sa svakim malo
porazgovara. Jednostavno i srdano.
Andri i Milica vraaju se u zemlju. Kupuju vilu u Herceg Novom, ustvari
podiu vilu, kako bi Milica bila blizu Igala. Putuju po svetu: Rim, Krakov,
vedska itd. Tito i J ovanka ih pozivaju u Beli dvor.

1193
Zaposlili su ga Stevan i Vladimir Dedijer, Miliini roaci koji su bili urednici Borbe,
Politike i direktori Tanjuga.
1194
iji je direktor Vera Dimitrijevi-Herman porijeklom amanka.

569

Ali 24. marta 1968. godine u Herceg Novom umire Milica u 59.
godini. Umrla je od infarkta, da bi umirivala bolove od artritisa uzimala je
redovno kortizonske preparate koji su joj slabili srce.
Vojnim helikopterom se Andri vratio sa umrlom Milicom u Beograd.
Sahranjena je u Aleji zaslunih graana na Novom groblju u Beogradu.
Milica je meni govorila uvek koliko se ponosila mnome. Koliko sam ja
veliki ovek, a nisam ni slutio koliko je ona bila velika. Tek sada vidim
koliko je trebalo da se ja njom ponosim. (Milica Zajcev
1195
)
U 86. godini umire Zorka Babi 13. februara 1974. godine. Ivo Andri umire
13. marta 1975. godine.
1196

Andri je ostavio je testament gdje je kao naslednika naveo enu, a ako ona
umre pre majke, to se i dogodilo, onda je kao naslednika odredio tatu
Zorku udovu pok. Stevana Babia.
1197

Sa Milicom sam ila u osnovnu kolu. Bila je prava ljepotica, prava
Parianka, tanka, vitka, tanke noge.
1198

Ja sam sa Milicom Babi samo prvi razred sjedila u istoj klupi.
Sjeam se njen djed Stanko Pisarevi uvijek bio u duanu kod moje mame.
Sjedio skoro svaki dan, tata u Prvom svjetskom ratu. Kad se svrio rat 1918.
godine moja mama se toliko razboljela od kalja, da je u proljee 1919.
godine dr. Dokal mome tati rekao da je alje na more. Povedoe mene i
rodicu Koviljku Vujani. Odemo u Dubrovnik. Bili smo na Lapadu. A isto
Stevan Babi i njegova ena povedu svoje dve djevojice Milicu i Danku.
Mi doemo iz Dubrovnika kad Stevan Babi prodao nama kuu, tata iselio iz
Vae, pa u nau Babievu kuu.
1199

Andri i Milica su u kasne sate po Beogradu etali. Moja sestra Mira
Stavri-Tei, dok je bila izbeglica u Beogradu za vreme rata, vozala je esto
prvo dete po Studentskom parku i priala mi jo za ivota prvog mua Ivo i
Milica su ljubav vodili, sjedili na klupi, drali se za ruke. Mira joj je prila i
rekla ko je i odakle je. Milica je prepoznala i ispriale su se o amcu i njeno
dete Miloa, koji je bio beba, pomilovala po licu.
1200

Kua u kojoj je Milica Babi roena vie ne postoji. Sruena je 1990.
godine. Nalazila se na uglu ulica Vuka Karadia i Jovana Cvijia. Odmah
prekoputa nje nalazila se kua u kojoj je roen dr Zoran ini. Ta kua je
kako vidimo posle pripadala Toi Stavriu, gdje su prilikom ruenja
pronaene ogromne koliine starojugoslovenskih novanica. Kuu nisu
pravili ni Babii nego dr Ervin Horak sa namjerom da mu bude porodilite.

1195
Kao uenica baletske kole inspirisala je Andria da napie priu Aska i vuk.
1196
Gordana Brajovi, isto. Ova knjiga je bio autorov glavni izvor za ovu temu. Kao i
kontakt sa gom. Milicom Zajcev iz Beograda i ostalim savremenicima Milice Babi.
1197
Veernje novosti utorak, 21. mart 1995. godine.
1198
J elena Tovirac, isto.
1199
Stavri-Aleksi Lepa 6. maja 1997. godine pismo autoru.
1200
Isto.

570

Potom je tu stanovao neki Haso Tursun koji je odselio u Tursku i prodao je
Babiima. Iako je postojala inicijativa grupe graana preko Radio amca da
se ta kua ne rui kao spomenik kulture, ponovo se u Skuptini optine nije
naao niko pametan da to sprijei. Naime kue u Tuzli nema. Andrieve
rodne kue nema takoer, nego su u Docu kod Travnika improvizovali jednu
kuu i napravili muzej. A amac je imao originalnu rodnu kuu ovakve
umjetnice. Ta kua danas je mogla biti idealna lokacija za gradsku biblioteku
ili za gradski muzej.
Ja sam Milicu mnogo voleo. Vi znate, ta je meni ona znaila. Ona mi je
bila sve. Andri.

Blaevi Mato
Roen je u Bosanskom amcu 16. oktobra 1893. godine u siromanoj
ciglarskoj porodici. Otac mu se zvao Marko, a majka Ana, koji su radili u
ciglani Tome Tasovca u Bos. amcu. Blaevii su porijeklom iz Dalmacije i
ivjeli su izvjesno vrijeme i u Slavonskom amcu. Matin otac je postao
glavni majstor na toj ciglani. Osnovnu kolu je zavrio 1904. godine uz
pohvale i nagrade, da bi ga otac po zavretku, upisao na berberski zanat. Po
zavretku zanata, naputa kuu i kree u svijet. Izvadio je kartu za Zagreb ali
je zabunom doao u Sarajevo. Poslije mukotrpne potrage za poslom,
konano se zapoljava kod berberina i frizera Vase Petrovia u Sarajevu,
tada poznatog u Sarajevu, istaknutog rodoljuba u iju su radnju navraale sve
vienije Sarajlije. esti gosti su bili Nikola Kaikovi, vlasnik i urednik
Bosanske vile, uveni knjievnici Petar Koi, Aleksa anti, trgovac
Gligorije Jeftanovi, S. Damjanovi, Trni, stari dr Vladimir Andri, dr
Srki, pa ak i vii policijski inovnik Ilija Mandi, koji je drao mnoge
konce u svojim rukama. Dolazio je tu Spalajkovi, a priaptavalo se i princ
ore Karaorevi.
J ednog dana, nekako iza veleizdajnikog procesa u Zagrebu, Koi i
Kaikovi su dolazili i odlazili, s Vasom Petroviem izmjenjivali rijei, o
neem aputali. Potom je uao neki strani gospodin, ako bi ga ovjek sudei
po njegovoj skromnoj odjei mogao tako nazvati. Zaeli da mu se bradica
uredi. Kada je Mato zavrio, stari gospodin mi zahvali. Posle ga majstor
upita. Zna li tko je bio onaj stari gospodin?. Nije znao. To je bio, profesor
Toma G. Masaryk.
1201
Onaj isti Masaryk to je branio Srbe u Zagrebu.
Mato se povezuje sa radnikom omladinom, pa i sam sudjeluje u osnivanju
radnikog drutva Proleter s pjevakom i pozorinom grupom, Savez
brijakih i vlasuljarskih radnika, te tamburaki zbor i orkestar. Biran je za
sekretara Saveza brijakih radnika i lana Radnikog strukovnog sindikata.
Sastao se sa starim Kaporom, Rauerom i ostalim pokretaima tadanjeg

1201
Prvi predsjednik i otac ehoslovake republike.

571

radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini. Poslije erajievog atentata na
Vareanina na Carevoj upriji i Blaevieve jedne nezgode u radnom odnosu
s generalom Aufenbergom tada imenovanim ministrom rata, napustio je
Sarajevo 1910. godine. est mjeseci boravio u Minhenu, zaposlio se u Trstu,
a ubrzo preao u Veneciju. Jedna puka sluajnost ubaci ga na dvor kralja
Nikole na Cetinju.
Dogodilo se da hotel Lido zatrai telefonom jednog vlasuljarskog
radika, po mogunosti Slavena. Vlasnik radnje odredi mene, a u holu hotela
doznam da je crnogorski ministar Martinovi tako naredio. Putovao je u
Pariz, a za osam dana se vraao istim putem natrag. Ponudio mi je da se
primim dunosti dvorskog berberina i pozorinog vlasuljara na Cetinju.
Ve idueg dana ukrcam se posredstvom samog ministra na brod koji je
plovio za Crnogorsko primorje. etiri dana kasnije bio sam u Baru, a peti
dan preko Rijeke Crnojevia u Cetinju. Predajui ministrov list u
upraviteljstvu dvora, bi mi saopeno da je na dvoru, za dvorjanike propisan
panjolski ceremonijal, da je moja dunost brinuti se o svemu to je u vezi
ljepote glava kraljevske porodice, a pored toga i rad u kraljevskom pozoritu
Zetskog doma. Idueg dana na jutarnjoj audijenciji predstavim se kralju
Nikoli. ekao sam kralja u uvenoj Biljardi. Bilo nas je oko trideset,
veinom turista i raznih stranaca iz bijelog svijeta. Poredae nas u ravnoj crti
kao vojnike, a moje mjesto u redu nalazilo se zadnje na lijevoj strani. Tono
u osam sati uao je kralj obuen u narodnu nonju i praen malom svitom
koja zauze mjesto preko puta nas, i tako se poelo s prijavkom. Kralj je iao
od jednog do drugog, zastajao i pitao, primjetio sam da govori vie jezika i
da se nalazi u dobrom raspoloenju. Zavrio je kod mene, poto mu autant
proita moje ime. On rekne:
- Da, da. Ve sam uo za tebe. A ta si ti?
- Bosanac, velianstvo!-izbacim plahovito.
On me promatra sa smijekom.
-Ne mislim to, ve ta si: Srbin ili Hrvat?
Takvo pitanje postavljeno mi je prvi put u ivotu i meni je u tom asu puklo
pred oima da o tome nikad nisam mislio, a nije me nitko ni uio. Nije se
imalo kuda, trebalo je odgovoriti na pitanje. Brzinom munje sijevne mi
mozgom da su svi pravoslavni Srbi, a poto sam ja katolik... eh, kako mi to
ranije nije palo na pamet.
- Hrvat, velianstvo!.
- Tako sinko- kae on meni i potapa me po ramenu.
1202

Sa starim kraljem je ilo da ne moe biti bolje. Bio je kralj i trgovac i
diplomata, pun razumjevanja za svaku zgodu i priliku. Meutim s
prinevima njegovim sinovima, stvar je tekla drugaije. Prijestolonaslednik
Danilo nadmen i nepristupaan, princ Mirko opet raznjeen i razmaen da

1202
Rukopis Autobiografije Mate Blaevia (nedovren).

572

mu je bilo nemogue ugoditi, a najmlai Petar, tjerao je vjetar kapom, bio je
neobuzdana priroda, ali po naravi najbolji meu braom. Na dui sam imao
vie sitnih prekraja ceremonijala, sa prijestolonaslednikom jedan, sa
knjazom Mirkom imao sam dva nezgodna sukoba, a razlog je bio panjolski
ceremonijal do kojeg ja nisam puno drao.
Prvog maja 1912. godine nas nekolicina inozemnih radnika nabavili
smo gramofonsku plou Marseljeze, ija se melodija nije dotle sluala na
Cetinju. Treba napomenuti da Crna Gora nije imala svog strunog kadra
zanatlija, ve su to bili radnici iz raznih krajeva Evrope prema prirodi posla.
Prostorije kavane punile su se radnicima raznih nacija, a sa gramofonske
ploe je tretala Marseljeza. Oko ponoi upadnu u prostorije perjanici i na
izriit nalog dvora naprave naem veselju kraj. Idueg dana neki radnici su
morali napustiti Crnu Goru, a meni je sam kralj bez okolianja dao na znanje
kako je njegova zemlja i do sada ivjela bez socijalista, pa e tako ivjeti u
ubudue.
Upravo u to doba vezao sam se poznanstvom i prisnim prijateljstvom s
nekim konobarom po imenu Vasko. Vrio je neku jau funkciju u
prvorazrednom turistikom hotelu u Cetinju. Bio je to onaj isti konobar to je
u beogradskom hotelu Moskvi, za vrijeme aneksije Bosne i Hercegovine,
prilijepio amar austrougarskom poslaniku na srpskom dvoru, grofu Forgau.
Porijeklom Makedonac, vladao je s nekoliko evropskih jezika, dok je u stvari
bio komitski vojvoda na raspolaganju cetinjskoj vladi.
1203

Blaevi stie u Sarajevo i odmah, postaje lan Socijalistike
radnike partije, saradnik je Glasa slobode. Uestvuje u manifestacijama i
proslavi Prvog maja 1914. godine u Sarajevu. Iako nije imao veze sa
atentatorima na Ferdinanda meu pritvorenim naao se i Mato Blaevi, iz
zatvora je mobilisan i upuen u kasarnu, a onda u BH- 3 regimentu, upuen u
ratovanje protiv Srbije, Rusije i Italije.
Mato je jo na fronti zapisivao svoje utiske i izguvane biljenice
ljubomorno uvao u svojoj domobranskoj naprtnjai.
Bosanci su svojim kostima pokrili borbene poloaje na Soi, kod Santa,
Sabatina, Sv. Gabrijela, na Gorici, kod Tolmina, na Taljamentu, Pijavi,
Monte Grapu, kod Kol de Orzo, Monte Meleti itd. .
Blaevi je kao narednik dospeo u sastav jednog bh. puka austro-ugarske
vojske i preiveo jednu od najuasnijih, najsvirepijih i najneovjenijih
sudbina. Sudjelujui u dvanaest soanskih bitaka, tirolskoj ofanzivi i najzad
u onoj od 15. juna 1918. godine na podruju Mt. Grape. Imao je priliku da se
upozna sa svim poloajima na talijanskom frontu od J adranskog mora do
jezera Garde.
1204


1203
Isto.
1204
Vladimir . Babi Nai pisci Knjievne beleke IV Beograd 20. Enciklopedijska
biblioteka 20.

573

U Fakanima smo otro prodefilovali ispred ukoene figure marala
Makenzena, a idueg dana ve smo jurili kroz Predealske klance. (Odlomak
iz romana).
Mato se vratio u svoj Bos. amac i otvorio brijaku radnju. Ratne
podvige ove jedinice pretoio je u roman Zaboravljeni grobovi kojeg je
tampala tada najvea izdavaka kua u zemlji Naa knjiga beogradskog
izdavaa Geca Kon a. d. 1937. godine (danas bibliofilski raritet). Urednik
beletristike knjinice bio je srpski knjievnik ivko Milievi. Ocijenjeno
je da je ovaj ratni roman vrijedno djelo i kao takav je 6. aprila 1938. godine
nagraen od strane Srpske kraljevske akademije sa dvije znaajne nagrade u
iznosu od 3. 000 dinara iz Zadubine Pavla i Radojke Vukovi i sina im
Petra. Postao je besteler za 1937 i 1938. godinu kakav se jedanput u godini
ili godinama dogodi. Djelo je prevedeno na italijanski jezik. iri krug
recenzenata i kritiara od kojih su neki u smislu i stilu tadanje bulevarske
urnalistike pokuavali da naprave ulinu senzaciju. O njemu su pisale sve
novine kod nas, a uz to u Italiji, Njemakoj i Engleskoj.
Knjievnik g. Mato Blaevi frizer iz Bosanskog amca, pisac
poznatog romana Zaboravljeni grobovi koji je izaao u Beogradu u
izdanju Naa knjiga, dobio je obavjetenje da se za njegov roman
interesuje poznata izdavaka kua A. Fier u Berlinu, koja e ovaj roman
izdati. Delo se ve prevodi na nemaki jezik. G. Blaeviu stigla je jedna
ponuda i iz Bea, i on je sad u prepisci sa izdavaem. Inae, talentovani
knjievnik i dobar frizer, sada pie roman o ivotu sirotinje u svome
zaviaju.
1205

O knjizi je pisao izmeu ostalih i poznati talijanski slavist i sveuilini
profesor Umberto Urbani
1206
, Milan anti, Radmilo Dimitijevi, R. D.
Gai, St. ivkovi, Milievi, vagelja, Balentovi, P. D. Stojakovi, R.
Filnik, D. Gavela, Franjo Babi, A. R. Buerov i drugi.
Ako nipoemu, a ono po kratkoj prii, Mati Blaeviu pripada znaajnije
mjesto u jugoslovenskoj knjievnosti.
Njegov knjievni opus nije veliki (obasie oko tri osrednja toma).
Napisao je i roman Izgubljene bitke u kojem opisuje poplavu 1932. godine
i borbe slavonskih i bosanskih seljaka sa vodenom stihijom, naroito
opisujuu selo Prud. Djelo je napisano prije rata, ali je rat omeo tampanje.
Tek, 1944. godine Matica Hrvatska raspisuje konkurs za roman na koji
Blaevi alje Izgubljene bitke. Djelo je nagraeno prvom nagradom i tek
poslije dvadesetak godina doivilo uspjeh. Tema prie koja se sastoji iz dva
dijela: Zemlja koja bjei i Potop je bosanska Posavina sa rijekama
Bosnom i Savom. Svoje radove je objavljivao u Bosanskoj vili, Politici,

1205
Politika Beograd br. 10773, etvrtak 26. maj 1938. godine.
1206
Koji je preveo Blaevievu pripovjetku Nepoznata od Rovereta na talijanski jezik.

574

Narodnoj odbrani, Radio listu, Sad i nekad i drugim listovima i
asopisima.
Blaevi se ogledao i u dramskim tekstovima. Iako ovaj rad nije doivio
veu afrimaciju.
Dok je u rukopisu ostalo vie radova koji nisu objavljeni za koje se danas ne
zna gdje se nalaze i da li su sauvani, jer je umrla i njegova supruga Regina
Blaevi koja je uspjela sauvati samo spisak.
Beogradska, zagrebaka i sarajevska tampa su uveliko eksploatisali
to to se on kao brico bavio pisanjem. Volio je kafanu, drutvo, a u kafani se
ponaao isto onako kao i veina njegovih kolega i brica i knjievnika. Ostao
je i dalje vjeran svome drutvu, svojim navikama i nainu ivota i svojoj
britvi, a to je ljudima bilo blisko i simpatino.
1207

Uz knjievni rad i zanat, ekonomski je ojaao i izgradio kuu u Sl. amcu
koja je do danas sauvana. Ona u Bosanskom amcu je sruena mnogo
godina kasnije.
U jednom razgovoru sa reporterom beogradske Pravde
objavljenom 24. maja 1938 godine Blaevi izmeu ostalog kae: itati
sam vazda volio. Pisao sam ve odavno manje stvari, ali nisam tampao,
sem nekoliko lanaka iz socijalno-privrednih oblasti. Odluka da piem u
veem obimu dola je tek 1930. godine. Sada sam poeo sa sreivanjem
grae za knjigu. tampao sam po neku pripovjetku. Mnogo mi je pomogao
moj kum ii (Vjekoslav Markussi iika prim. aut.), koji je sve
prekucavao na mainu. Sada upravo dovravam novu knjigu sa motivima iz
nae bosanske Posavine, o kojoj je osim Hasana Kikia mog susjeda i
prijatelja iz Gradaca malo ta napisano.Drugi rat je proivio u Sl. amcu.
Poslije rata napustio je zanat. Postao je sekretar Obrtnike komore u Bos.
amcu. Bio je simpatizer NOP-a. Osmog januara 1944. godine izabran je za
lana NOO u amcu. Posle rata radio je sa Nikolom Kovaeviem u jednoj
gostionici-kafanici koja se nalazila negdje u glavnoj ulici prije zgrade banke.
Bio je miran, staloen, ponosan, povuen ovjek, Svoje knjige je znao i
poklanjati kao napr. Anti andrku gruntovniaru u Bos. amcu na dan
vjenanja je poklonio svoj roman.
Umro je u 60 godini ivota 1. decembra 1953. godine u Bosanskom
amcu i sahranjen je na mjesnom groblju. Sve do poslednjeg rata jedna ulica
u gradu je nosila njegovo ime, ali to je sada ugaeno.
1208




1207
Graa za Monografiju Knjiga I, isto.
1208
Glas Slavonije br. 7 od 9. VIII 1953. , Ivo Balentovi U sjeni zaborava Vinkovci
1963. , amake novine god III br. 34 od 28. januara 1987. , isto, god. III br. 40 od 22.
aprila 1987. , te Ilija Stani 100 godina osnovne kole u Bosanskom amcu ve navedeno
djelo.

575

Bosi Pero
Roen je 11. maja 1921. godine u selu Gornja Slatina, optina
Bosanski amac, od oca Vladimira i majke J oke. Njegov otac je bio
napredan zemljoradnik. Imao je sedmoro djece. Otac odvodi Peru 1937.
godine u Beograd, gdje izuava trgovaki zanat kod brae Tasovia. Rano se
povezao sa naprednim omladinskim i sindikalnim aktivistima od kojih je
upuivan u napredene ideje. J avlja se kao dobrovoljac za odbranu ugroene
ehoslovake, uestvuje u demonstracijima koje je organizovala i vodila
partijska organizacija u Beogradu. Neposredno pred rat vraa se u svoje selo,
gdje ostaje do prvih dana septembra 1941. godine. Ustae su ga jednog dana
uhvatile, vezale uetom za bicikl i tukui odvele iz sela, zadrale preko dana
i pustile. Kad se vratio kui nakon dva dana otiao je na Trebavu, a zatim na
Ozren u partizane. Tako je septembra 1941. godine stupio u Ozrenski NOP
odred. Postao je popularan. Bojale su ga se ustae, Nijemci ali i etnici.
Oktobra 1941. Pero je ve meu odabranim borcima odreda, koji su upueni
preko Konjuha da bi sadejstvovali Biranskom NOP odredu u zauzimanju
Kladnja.
U toku neprijateljske ofanzive na Ozrenski NOP odred, decembra
1941. uestvovao je sa slavnim partizanom, narodnim herojem Miloem
Kupresom i jo desetoricom drugova u diverzantskoj akciji na rudnik u
Banoviima. Razbili domobransku posadu u Banoviima i zarobili 30
vojnika pod punom ratnom spremom, zaplijenili sanduke municije i izvrili
diverziju na rudnik.
U noi izmeu 6. i 7. maja 1942. godine bio je ranjen u glavu, ali obliven
krvlju, on je vatrom iz svog mitraljeza omoguio znatnom broju boraca da ne
padnu u ruke etnikim elementima koji su izvrili pu.
Istakao se prilikom napada na ustako uporite Vlasenicu 15. juna 1942. Iste
godine primljen je u KPJ . Sa svojim vjernim pomonikom Ibriimom
Obraliem-Briom otvorio je vatru na kamione sa neprijateljskim vojnicima,
ubio ih je oko 20.
Jedno vrijeme mu je pomonik pukomitraljesca bio Ilija Drini.
Poslije prelaska brigade na Majevicu, kada je formirana 6.
Istonobosanska brigada, te kada je neprijatelj pokuao da zauzme vrh
planine. Pero je na elu svoje jedinice prvi stigao na vrh i osujetio namjere
neprijatelja.
U Petoj ofanzivi, sa glavninom partizanskih snaga, povlai se prema Crnoj
Gori. Na tom putu je ranjen dva puta i to tee, ali je uvijek prije vremena
naputao bolnicu. Kada je u drugoj polovini septembra 1943. godine
formiran Posavsko-trebavski odred, Pero je postavljen za komandanta
bataljona, a februara 1944. godine za komandanta odreda.
esto je napadao etnike poloaje, izvlaio je otuda najzloglasnije etnike
komandante i obraunavao se sa njima.

576

Poginuo je 17. januara 1945. godine. Bilo je to prilikom poslijednog i
konanog osloboenja Gradaca. Bataljon, neke od srbijanskih brigada i
Perin Posavski odred, upali su u toku noi u Grad i iz njega istjerali
neprijatelja, ali se u gradaakoj gradini, zabarakadirao neprijatelj. Bila je to
jedna odsjeena grupa etnika, koji su u ovaj kraj doli sa Draom
Mihajloviem iz Srbije. Neki iz rukovodstva Srbijanske brigade, koja je te
noi napadala zajedno sa Posavskim odredom, poeli su da prebacuju Peri
tvrdei da je krivicom njegova odreda neprijatelj uspio da zadri Gradinu.
Neko je u toj prepirci Peru nazvao kukavicom. Pero je prekinuo razgovor.
On kao komandant je nosio majser i pitolj, ali je uzeo od svog borca
pukomitraljez i izaao na mali trg, te stojei nezaklonjen poeo da tue u
pravcu neprijatelja. Odozgo su pucali na njega i pogodili ga u stomak.
Ranjenog su ga izvukli, jo je bio iv i brzo upuen u nau bolnicu u Tuzlu.
Situacija je bila teka i poto je ve padala no zadran je u Srebreniku, a
hirurka ekipa je iz Tuzle dola da ga operie. Operisali su ga pri
petrolejskim lampama, koje su skupljene u selu. Podlegao je u noi izmeu
17. i 18. januara 1945. godine.
Poslije rata, Perini posmrtni ostaci preneeni su u rodno selo. Za
hrabrost, koju je pokazao kao borac i komandant 27. novembra 1953.
godine, proglaen je za NARODNOG HEROJA JUGOSLAVIJE.
1209


Bokovi Nataa
(Beograd 2. februara 1901- Njujork 30. juna 1973). Prva srpska
balerina i najvea balerina svih vremena koja je zaigrala na sceni Narodnog
pozorita. Bila je primabalerina. Otac joj je srpski general Stevan Bokovi,
majka Ruskinja Nadeda Romanova. Da bi zatitio svoju porodicu kada su u
Beograd 1915. godine ule austrijska i njemaka vojska, general Bokovi
enu i kerku alje u Rusiju. Nataa je u Rusiji zavrila uvenu Kraljevsku
baletsku kolu kod Voljinskog. Kada se vratila u Beograd 1921. godine i
usavravala se u Parizu kod uvene Olge Preobraenske, a i u Londonu, te
preuzela je prvi repertoar. U Parizu i Londonu su je zapazili baletski
impresariji, to je dovelo do angamana u trupi Ruski balet. Svako ljeto je
ila u Pariz i vjebala po dva mjeseca. Zbog izrazitog talenta i igrake
tehnike bila je prva naa balerina koja se mogla mjeriti sa slavnim ruskim
balerinama. Studirala je i u Beogradu i stalno se usavravala iz dana u dan
kod J elene Poljakove (a ova je opet bila uenica uvene Ane Pavlovne).
Nataa je debitovala u Beogradu 1922. godine u ulozi Coppelie. U
sezonama 1928-1930. gostovala je s ruskom operom u Barseloni, a 1934-

1209
Mehmedalija Tufeki Heroj iz Posavine Sarajevo 1983. godine. , Graa za
Monografiju Bos. amac i okolina. . Knjiga 4. aprila 1988. godine, zapis o Peri Bosiu dao
Ilija Drini, Graa za Monografiju Bos. amac i okolina... . Knjiga 2. Bos. amac
septembra 1974. godine (Todor Vujasinovi).

577

1938. kao prima-balerina ruskog baleta d' Andrea gostovala u zemljama
Afrike, Azije i Australije. Do poetka rata opet u Beogradu. Napustila je
Beograd 1943. godine i put je vodi preko Bea, Minhena, Pariza do Njujorka
gdje se skrasila i radila kao baletski pedagog klasinog baleta u baletskom
studiju Igora Juskevia, ali je radila i u Fred Astaire Dannce Studios u New
Yorku i ljetnjim kursevima baleta Beaupre u Lenoxu, Massachusets. Njen
portret je na akademski vajar Sreten Stojanovi izvajao 1930. godine pod
nazivom Ga N. B. B. (Nataa Bokovi-Bradna). To je bila godina
njezinog trijumfa u ulozi Odete u baletu Labudovo jezero.
Nataa je amaka snaha. Udata za naeg amanina Edvarda
Bradnu. Edvard je u amcu bio oenjen sa uiteljicom Zlatom Besednik, ali
se rastave i on eni ovu uvenu balerinu.
J a sam ga srela u Beogradu. Ve imamo dvoje djece, a on meni
kae: Nataa i ja bismo doli kod Vas u posjetu. J a kaem adresu, meutim
dobijemo premjetaj u Sl. Brod, moda je i bio, ali nas nije bilo. ula sam
poslije da je otiao u Pariz sa Nataom kad je buknuo rat, a ona poslije u
Ameriku. On je ivio u Bulonjskoj umi. Imao vilu pored vile vojvotkinje i
vojvode od Vindzora. Gajio je pele. Tamo se po trei puta oenio.
1210

Kada sam prije rata bila u Beogradu, ila sam u pozorite i gledala
Labudovo jezero od ajkovskog. Glavnu ulogu je igrala Nataa. Kad u
parteru ili do kulisa prepoznam Edu kako je eka da zavri da idu kui.
1211


Ceribai dr Osman
Roen je 29. avgusta 1928. godine u Bosanskom amcu u porodici
trgovca Ibrahima Ceribaia i Pembe. Osnovnu kolu zavrio u Bos. amcu.
Kao uenik uzeo uea u NOB-u od 1945. godine. Od aprila 1945.
pripadnik Petnaeste Majevike brigade. Poslije rata diplomirao na
Stomatolokom fakultetu u Beogradu. ivi i radi u Sarajevu kao stomatolog
specijalista. Postaje doktor nauka. Profesor na Stomatolokom fakultetu u
Sarajevu i jedno vrijeme je bio i dekan istog fakulteta. Objavio je vie
naunih radova. Izmeu ostalih:
1. prof. dr Osman Ceribai Postupak za izraunavanje duine i irine
srednjeg sjekutia i irine lica Gl. Antropoloko drutvo J ugoslavije
broj 1 141-143. 1964.
2. Mjesto i uloga stomatologije u zdravstvenoj slubi Zbornik radova IV
Kongresa stomatologa J ugoslavije Sarajevo 7-12. 1968.
3. Paratuberalni prostor usne upljine u retenciji gornje totalne proteze
Zbornik radova IV Kongresa stomatologa J ugoslavije 427-430. 1968.

1210
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
1211
Jelena Tovirac, isto. Muzika enciklopedija I A-J , Zagreb MCMLVIII Panorama br.
112, god. III od 1. februara 2009. godine, Milica Zajcev savjetnik Saveznog sekretarijata za
informisanje Beograd.

578

4. Vibraciono poliranje I Kongres zubnih tehniara Jugoslavije,
Beograd 1978.
5. Naa iskustva sa SR IVOCRONOM PE sa posebnim osvrtom na
postojanost boje VII Kongres stomatologa J ugoslavije. Zadar
6. Tretman bezubih pacijenata Svjetski Kongres stomatologa (F. D. I.)
Be.
7. Uloga i znaaj prirodnih zuba, Pula, Kongres mikrobiologa,
epidemiologa i infektiologa J ugoslavije.
8. Savremena dostignua u stomatolokoj protetici (knjiga)
9. Osvajanje i primjena biokeramikih materijala u stomatolokoj
protetici.
Vie lanaka objavljenih u zdravstvenim asopisima.
Oenjen je sa dr Ljiljanom Ceribai stomatologom u Ortodonskom
odjeljenju Stomatolokog fakulteta.

Dedijer Stevan
Roen je 25. juna 1911. godine u Sarajevu od oca J efte Dedijera
1212
i
majke Milice roene Babi. Jefto je rodom iz Bilee, a Milica iz bogate
porodice iz Gradaca. Jefto je bio najbolji uenik Jovana Cvijia. Tokom
rata J efto je bio u vajcarskoj. U Beogradu je bila velika glad. Milica sa
djecom ode u Gradaac kod oca Riste Babia i djeda gazda Jovana
Babia.Sjeam se tog imanja tzv. Babia ardak, nekada bio u jednom selu.
Sjeam se mlina, vode. Tu sam proveo ljeto i doekao tzv. Osloboenje u
Bosanskom amcu, jer smo se mi odselili iz Gradaca u amac. Moj djed i
mi s njim. U amcu na pijaci uli smo da se moj otac vratio. On je bio sa
vojskom u glavnom tabu, kao obavjetajac. Odemo u Sarajevo, gdje je u
bolnici tata ubrzo umro. Novembra 1918. godine, kao dete od sedam godina,
u Bosanskom amcu sluao sam majku Milicu da zganuta pria da je
gledala kako naa, srpska policija na trgu prisiljava Muslimane da jedu
svinjetinu i slaninu. Iz amca smo doli u Beograd mama sa nas troje. Moja
mama je bila prva ena dravni zaposlenik u Jugoslaviji. Radila je u
Ministarstvu socijalne skrbi. Mama je bila predsjednica Kola srpskih sestara
u Beogradu. Dovela je jednu lijepu Ruskinju, rusku princezu koja nas je
uila francuski zvala se Margarita Lopuhin. Mama je bila i direktor kole
Kola srpskih sestara. Zavrio sam Collegio Internazionale Monte Mario u
Rimu. U tu kolu sam dospio preko ivka Lazia, ministra unutranjih
poslova, bana Zetske banovine. Njegova ena Zorka Paranos i sestra joj
Danka su bile iz Brkog i velike prijateljice moje mame. Nauka me od
djetinjstva interesovala. Vjerujem li u Boga?Vjerujem, ali on ne vjeruje u

1212
(1879-1918), inovnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, a od 1910. godine docent za
geografiju na beogradskom univerzitetu. Objavio vie strunih knjiga i lanaka. Blizak
organizaciji Crna ruka i voi pukovniku Dragutinu Dimitrijeviu Apisu.

579

mene. To sam se eskperimentalno uvjerio. U amcu se probudim, ne mogu u
kolu jer ne mogu nai arape. Istui e me majka. Baba je uvijek govorila
da se molimo Bogu. Kleknem i molim Boga da mi vrati arape. Dobijem
batine. To je prvi eksperiment. Znai Bog ne brine o meni. Docnije prilikom
velike bure, sred munja i gromova, izaao sam na veliku tarasu kole sa koje
se vidi Vatikan i sav Rim i rekao: Ako postoji Boe, udari me gromom i
evo me iva.
Moja majka je imala prijateljicu, Amerikanku Mabel koja je bila udata za
Slavka Grujia, srpskog poslanika u Vaingtonu.
1213
Ona meni nae
stipendiju 1929. godine za Ameriku. Ona je mene poslala u Taft School,
jednu od najelitnijih kola. To je privatna kola koju je osnovao arls Taft,
brat predsjednika Tafta. Tamo su ila djeca bogatih roditelja. Teka kola,
jaka disciplina, a kola kao univerzitet. Imala je 10 zgrada, igralite za golf,
trake za tranje. U toj koli prva osoba koju sam sreo na vratima bio je, Jack
Chrysler, sin onoga to je pravio automobile. Poslije sam naao jednu knjigu
u kojoj pie da je ova gospoa Nada Gruji bila saradnik engleske
obavjetajne slube u Prvom svjetskom ratu.
Zavrio je fiziku 1934. godine na Prinston univerzitetu.
Htio da bude ininjer za pravljenje aviona. Predavao mu uveni arls
A. Lindberg, ovjek koji je prvi preletio Atlantik. Potom na Prinston dou
Ajntajn, onda Nils Bor. Oba nobelovci. To ga privuklo i sa ininjerije ode
na teorijsku fiziku. Imao sam prijatelja koji je svaki matematiki problem
rijeavao za pet minuta, ja za dvadeset, a svi ostali za sat. Sreo sam ga
poslije 30 godina. Njega je Ajntajn uzeo da radi s njim. Komunista je
postao 1936. godine. Radio je u The New York Timesu, pa u Newsweeku, te
kao urednik novina Komunistike partije Slobodna rije iz Pitsburga.
Upoznao se sa Nikolom Kovaeviem, bratom od narodnog heroja Save
Kovaevia. U Njujorku ga 1937. godine nae Muhamed Mehmedbai onaj
to je uestvovao u atentatu. Njega i Gavrila Principa je J evto vrbovao u
Mladu Bosnu. Onda se nae sa Mujagom Golubiem koji je bio u linoj
Staljinovoj obajetajnoj slubi. Potom mu je Aleksandar Vuini, istoriar
doao u redakciju sa zahtjevom da pone da radi za OSS (ameriku
obavjetajnu slubu prethodnicu CIA). Mobiliu ga u ameriku vojsku.
Pripadao je elitnoj 101. padobranskoj diviziji. Njegov zadatak je
tjelohranitelj generala Maksvela D. Tejlora
1214
. Prilikom njemakog
bombardovanja na Rajni spasio mu ivot. Slikao se sa njim i uvenim

1213
Ambasador u Vaingtonu, Londonu. Oenjen sa Mabel (Nada) Gruji, Amerikanka.
Kraljiina dvorska dama. Slavko je imao i sestru Mirku Gruji takoer kraljiinu dvorsku
damu. Njih dvoje su djeca generala Save Grujia, ministra vojnog za vrijeme Obrenovia.
1214
Komandant 101. Airborn divison. Za vrijeme predsjednika Kenedija bio je naelnik
generaltaba amerike vojske (Joint Chief od Staff), jedan od najistaknutijih vojnika
Sjedinjenih Drava. Donsonov specijalni savjetnik za Vijetnam, ambasador u Sajgonu
1965. (vidi: Pogled unatrag Lindon B. Donson, memoari. Globus Zagreb 1974)

580

generalom Dordom S. Patonom u osloboenom Bastonju u Belgiji. Sa
svojom divizijom bio u opkoljenom Bastonju, kada je Hitler krenuo u
Ardensku ofanzivu. Na pozive na predaju je odgovor je bio ipak. Bio u
bici kod Arnheima u Holandiji kad su Saveznici htjeli da razbiju Nijemce i
zavre rat (uveni film Nedostini most nap. aut). Uestvovao je u
iskrcavanju u Normandiji, a sam Dvajt Ajzenhauer mu je dozvolio da se
1945 prebaci u J ugoslaviju. Sa Tejlorom odravao kontakt i pisao mu 1962.
godine. Posjetio ga u Vaingtonu, preko njega stupio u kontakt sa amerikim
vojnim strunjacima u Pentagonu. Iz Pariza avionom letio za Marsej sa Meri
Hemingvej suprugom Ernesta Hemingveja, odatle za Bari. U Bariju naletio
na mamu. Ona je bila delegat AF i putovala za London. Kardelj ga
imenovao za efa kabineta. Bio Vanjskopolitiki urednik Borbe i
Politike, direktor TANJ UG-a. Napravio interviju sa Draom Mihajloviem
u zatvoru i saznao da je Draa iao u gimnaziju sa de Golom. Poslali ga da
razgovaram sa Stepincem.
Bio Titov prevodilac. Imenovan za direktora Atomskog instituta u
Vini 1950. godine. Kardelj kae: Hoemo da pravimo atomsku bombu, da
imamo protiv Amerikanaca i Rusa, te da se poveem sa Pavlom Saviem.
Pavle Savi, akademik, naunik, moj poznanik jo od djetinjstva kad smo
bili skauti u Beogradu.
Bio ovjek od poverenja Aleksandra Rankovia. Postao i direktor instituta
Ruer Bokovi u Zagrebu. Objavio 1957. godine u amerikom naunom
asopisu da bez demokratije nema nauke. Onda za njega intervenie Nils Bor
i ode u Dansku kod njega. 1961. godine ode u vedsku kod prof. Lunda
savjetnika predsjednika vedske vlade. Ode na Lund univerzitet.
Okrenuo se Bizins intelidensu. Tvorac je ekonomske obavjetajne
slube. Nazivali su ga papom inteligencije preduzea. Za Dedijera se
govorilo da dorukuje u KGB, a veera u CIA-i. Osniva je instituta za
razvoj i istraivanje na Lundu. On je naunik, profesor, istraiva,
obavjetajac. Govorio je vie jezika (njemaki, francuski, talijanski,
engleski, ruski i vedski). ivio je u J ugoslaviji, vedskoj, SAD, Indiji,
kratke periode na J amajci, Etiopiji, Venecueli, Francuskoj, Engleskoj,
kotskoj, Saudiskoj Arabiji, Tunisu, J ordanu. Govorilo se da je povjerenik
CIA zaduen da iz vedske nadgleda itavu Evropu.
Vilijam Kolbi generalni direktor CIA je javno rekao da je Dedijer is
the best the world in Social Intelligence.Bio njegov poznanik. Poznanik
admirala Stenfilda Tarnera, direktora CIA u vrijeme predsjednika Kartera,
svaao se sa uvenim harvardskim profesorom Semujuelom Hantingtonom
(koji je predviao rat Istoka i Zapada). Autor je vie knjiga. O srpskom
pitanju kad je pisao potpisivao se kao Srbin s dna kace. E ja sam taj Srbin,
protiv nacionalizma, ovinizma i svih tih budalatina. Bio je savjetnik OUN-
a, UNESKO-a, OECD-a, EU, ak i PLO. U Indiji ga je primio Nehru, u

581

Etiopiji je pomagao kako caru Haile Selasiju, tako i Mengistuovom reimu.
Drao je predavanja ak i na Novoj Gvineji. Brojnim svjetskim dravnicima
savjetovao je kako da organizuju linu obavjetajnu slubu. Bio gostujui
profesor na elitnim univerzitetima Harvardu i J elu. Svoju reputaciju agenta
CIA sruio je misterioznim odlaskom na Bliski istok i povjerljivim
susretima sa prvim linostima PLO-a.
Svoje predavanje na Milton Academy The Fortieth Lecture od the Alumni
War Memorial Foundation, gdje su predavanja drali: Frenklin D. Ruzvelt,
Sumer Vels, dr Robert Openhajmer i dr. Dedijer je 30. aprila 1990. godine
poeo ovako: At that time, in the little town of Shamac in Bosnia... .
Poetkom devedesetih godina otvoreno je kritikovao Slobodana
Miloevia i srpsku nacionalnu elitu, dovodei ih u vezu sa idejom o Velikoj
Srbiji.
Prva ena mu je bila Amerikanka Dolly, druga Hrvatica, partizanka
Ivanka Kova, majka njegove dvije keri (starija je umrla u Frankfurtu, a
druga je Danica kostimograf u HNK Zagreb), trea ena je veanka Karen,
majka njegova dva sina (J evto, ivi kao biznismen u Engleskoj, drugi
Mihajlo je novinar). Dedijer je imao jedan neobian hobi, naime svaki svoj
roendan i u starim danima slavi skaui iz aviona sa padobranom.
Kada sam ga kao autor ove knjige kontaktirao oktobra 2002. godine
bio je oduevljen kao malo dijete i rekao mi: Nika, ja sam najsretnije
trenutke djetinjstva proveo u Bosanskom amcu. Moj amac, sve to Vas
interesuje objasniu Vam. Sjeam se kue u amcu, na sprat, sa velikim
dvoritem, bila je blizu rijeke. U toj kui su se moja mama, baba i prababa
slikale. Imao sam negdje tu sliku u vedskoj. Moj predak je bio Drago
esarovi porijeklom iz Dubrovnika, doao u Tuzlu. Bio je bogat trgovac.
Imao je pet keri.Poetkom 2003. godine naem amaninu dr Zoranu
iniu, premijeru Srbije poslao je otvoreno pismo, u koje je predlagao da
se raspusti i potpuno reorganizuje SANU, jer se ne bavi razvitkom
kreativne moi srpskog naroda u nauci, tehnici, tehnologiji, u izumima i
inovacijama.. Bio je gost tv emisija: Slikom na sliku, eljka Ogresta i
gosti, Nedeljom u dva, Meridijan 16.
ovjek uvijek ispred svog vremena, bogate biografije, ali intimno i u
sjeanjima vezan za Bosanski amac. Preminuo je u 93 godini, u
Dubrovniku 13. juna 2004. godine.
1215


Dedijer Vladimir
Roen je 1914. godine u Beogradu. Maturirao je u III mukoj
gimnaziji. Upisao se na beogradski univerzitet i zavrio pravo, a zatim
doktorirao pravne nauke. Bio je dopisnik Politike iz Slovenije, Poljske,

1215
Izvor The World jumper Stevan Dedijer, naklada autora. Dubrovnik 2000. , poslata
autoru na poklon sa posvetom, te autorova prepiska sa S. Dedijerom.

582

Skandinavije, Engleske, panije. Uesnik NOB od 1941. godine. Bio tri puta
ranjen. lan AVNOJ-a. Direktora Politike Vladislava Ribnikara koga je
odlino poznavao upoznao je sa Titom. lan Vrhovnog taba. U operaciji na
Sutjesci izgubio svoju enu Olgu Popovi-Dedijer
1216
sa kojom je imao ker
Milicu, kasnije poznatog arhitektu. Od teke bolesti mu umiru oba sina u
Ljubljani: Borivoje i Branko. Posle rata se posvetio istoriji NOB-a,
savremenoj istoriji i napisao je vie knjiga iz tog podruja. Interesovalo ga
ratno pravo. Bio je predsjednik Raselovog suda u Americi.
lan je nae delegacije na osnivakoj skuptini OUN 1945. u San
Francisku. U Beogradu se drugi puta oenio sa Verom Dedijer. Predstavnik
J ugoslovenske delegacije na konferenciji mira u Parizu 1946. godine. Po
povratku dobio zaduenje da bude urednik lista Borba. Akademik,
publicista.
Objavio je svoje uveno djelo Prilozi za biografiju Josipa Broza Tita. Bio
je slubeni Titov biograf. lan je CK SKJ od 1952. godine i saveznog
odbora SSRNJ od 1953. godine, optuen da je pomagao ilasu, pa je
uhapen 1954. godine. Osuen je na uslovno godinu i po dana. Kasnije je
sud ponitio tu odluku. Povukao se iz politikog ivota. Predavao na
beogradskom univerzitetu, na skandinavskom (Upsala, tokholm, Lund,
Kopenhagen, Oslo, Arhus), engleskom (Oksford, Manester, J ork),
amerikom (Harvard, Koronel, M. I. T, Kolumbija, Prinston, Stanford itd.),
zatim na Sorboni. Od 1967. godine dopisni lan Srpske Akademije nauka.
Kasnije i redovni lan. Objavio mnogobrojne knjige. Imao kontakte sa
vodeim svjetskim liderima i uvenim linostima iz svijeta literature, filma i
umjetnosti. Umro 30. novembra 1990. godine u Bostonu. Kremiran i uz
vojne poasti sahranjen kraj dva tragino preminula sina u Ljubljani.
Odlikovan je Ordenom partizanske zvezde prvog stepena, Nosilac je
partizanske spomenice 1941. Imao je in potpukovnika JNA u rezervi.
U stanu njegove majke u Beogradu borave Tito, Kardelj, Moa
Pijade, dr Blagoje Nekovi sa suprugom dr Nadom ro. Dimitrijevi
(porijeklom iz Bos. amca), zatim njenom sestrom Verom Dimitrijevi-
Herman. Kroz taj stan defiluju: ilas, Ivan Ribar, te jo jedna amanka
Milada Rajter
1217
(koja je kao dijete ivjela u amcu).
Vladimir Dedijer je takoer bio vezan za amac pa u predgovoru
knjige svoga oca dr J evte pod naslovom Hercegovina V. Maslea,

1216
(1914-1943), kerka kraljevskog ministra, ljekar, uesnik NOR-a. lan KPJ. Uhapena
1942. godine. Zamjenjena iste godine i odlazi u partizane. ef hirurke ekipe Druge
proleterske divizije. Poginula 20. juna 1943. godine. Prije rata se bavila zimskim
sportovima, a danas njeno ime nosi jedan od hotela na Kopaoniku. Njeno ime takoer nosi i
djeija bolnica na Zvezdari.
1217
Roena 1910. godine u Vinkovcima. Otac Josip je bio sudija u Bos. amcu. Milada je
lan Centralnog vijea Saveza sindikata Jugoslavije, rezervni kapetan. lan KPJ od 1939.
Nosilac partizanske spomenice 1941. i brojnih odlikovanja.

583

Sarajevo 1991. godine na str. 8 kae: Iz Bosanskog amca, gde smo iveli
za vreme okupacije, moja majka je pourila u Sarajevo.
1218


Dimitrijevi dr Lazar
Roen je 20. jula 1873. godine u Bosanskom amcu. Bio je
bosanskohercegovaki pjesnik, politiar, ljekar. Gimnaziju je svrio u
Vinkovcima. Studirao je medicinu u Beu. U Beu je 1902. godine
promovisan za doktora cjelokupne medicine.
1219
Kao ljekar radio je od 1902.
godine u Bos. amcu do 1904. godine. Stanovao je na spratu stare apoteke
(danas zgrada optine), a ordinaciju je imao u donjem spratu iste zgrade.
Smatrao je da niko ne moe biti prorok u svome mjestu. Pa je od Nove
godine 1904. preao u Sarajevo. tampa ga slavi kao praktinog ljkekara,
domaeg sina, rodom iz Bos. amca, vrlo dobar i iskusan ljekar i vrlo
inteligentan Srbin.
1220
Prvo je bio ljekar na eljeznici, ali je imao i privatnu
praksu. U Sarajevu vodio jedno krilo omladine, te je 1905. godine pokrenuo
kulturno-politiki asopis sa namjerom da postane dnevni list pod nazivom
Dan iji je bio vlasnik i urednik. asopis je trajao do 1912. godine. Da bi
od 1907. do 1912. godine bio politiki list i organ Srpske narodne
samostalne stranke. Lazar je osnovao Srpsku samostalnu stranku.
Dimitrijevi je objavio nekoliko lirskih pjesama i pripovjedaka u Iskri i
Novoj Iskri. Od narodnih pjesama sastavio je epopeju Kosovo (1924).
1221

Njegovo ime se suseree u Leksikonu jugoslovenske knjievnosti,
enciklopediji. Pisao je pjesme, pripovjedke, sonetne vijence, humoristike
tekstove. Djetinjstvo je proveo u rodnom gradu. Prvu pjesmu Pred slikom
Sime Milutinovia objavio je u Bosanskoj vili 1895. godine. Tokom
studija medicine u Beu istie se svojim knjievnim radom u poznatoj
bekoj Zori, asopisu koji je okupljao pisce iz naih zemalja. Borac je za
nacionalna prava i postao je voa bosanskih omladinaca. U Beu je zajedno
sa predstavnicima studenata Hrvata, Slovenaca i Bugara izdao Proglas o
bratstvu i jedinstvu J unih Slovena. Pored pjesama, satire i humoristikih
napisa pisao je lanke na drutvene pojave tog vremena pod nazivom
Glose. Kao pjesnik, najvie je pisao ljubavnu poeziju, laku, razigranu i

1218
Vladimir Dedijer Dnevnik II izdanje, J ug. knjiga Beograd 1951. godine,
Svjedoanstva o II svetskom ratu, Narodna knjiga, Beograd 1980. godine, Sarajevo
1914. Prosveta, Beograd 1978. godine.
1219
Bosanska vila br. 13, 1902. godina, str. 260
1220
Bosanska vila Br. 1, 1904. godina, str. 19
1221
Enciklopedija Jugoslavije tom II Zagreb 1956. (Branko ubrilovi), Narodna
enciklopedija SHS prof. Stanoje Stanojevi, sveska 6, Zagreb 16. novembra 1925. (Osman
Hadi naelnik Min. unutranjih dela).

584

vedru, sa esto prepoznatljivim ambijentom stare bosanke varoi, sa
prepoznatljivim sokacima djetinjstva i mladosti provedene u Sarajevu.
1222

Meu prvim pjesmama je Ferida objavljena u bekoj Zori 1901.
godine.Nai sastanci vijenac soneta, kako stoji u podnaslovu objavljen je u
Novoj Iskri 1904. godine, a sainjen je od 14 soneta. Ovdje u navesti i
triptihon pisan po svemu sudei ranije, iako objavljen 1927. godine u
Gajretu. Pjesnik i lijenik Lazar Dimitrijevi je zaboravljen, a na je dug
da prolost iz koje je proistekla i naa savremenosti otkrivamo.
1223

U Bosanskoj vili br. 23 i 24 od 1898. godine na str. 362 objavljena
je vijest da je 7. decembra 1898. odrana 4. glavna skuptina drutva Zora
i da je izabran odbor kojeg je inio Lazar Dimitrijevi. Kasnije e on postati
i predsjednik toga drutva.
U Beu uoi Vaskrsa 1901. godine Srpska akademska bosansko-
hercegovaka omladina je potpisala na irilici i latinici Rezoluciju protiv
aneksije svoje domovine. Pored Lazara Dimitrijevia dokument su potpisali:
Aleksandar Babi, Aco Despi, Vasilj Gri, ore Pejanovi, Milan Srki,
Uro Krulj, Todor Jeremi, Petar Koi i mnogi drugi. Vlasti su odmah
saznale da su autori rezolucije i pokretai cijele akcije Petar Koi i Lazar
Dimitrijevi. Njih dvojica su slavljeni kao heroji koji su ustali protiv
svemone Kalajeve vlasti. Dr Dimitrijevi je kasnije bio dobrotvor
Prosvjete, istaknuti funkcioner drutva i lan skuptina Prosvjete koji je
pruao besplatnu lijeniku pomo na emu mu jeProsvjeta bila zahvalna.
1224

Lazar se oenio sa Olgom pl. Baji iz Bea. Lazar i Olga u braku su imali
tri keri: Ljuba, Vera i Nada. Mi djeca smo im pjevali pjesmu: Ljuba, Vera
i Nada itava parada..
Za vrijeme Balkanskih ratova bio je crnogorski dobrovoljac. Tamo u
Crnoj Gori u sred rata u poljskoj bolnici, u primitivnim uslovima, pod
topovskom paljbom, operisao je ovjeka. Poree se, poslije se to
iskomplikovalo, pa je to lijeio. Kad je umro, djeca su traila autopsiju. Ta
rana je uzrok smrti. Dok se zabavljao sa strinom napisao je pjesme pod
naslovom Moji amoreti. Posle se bavio politikom. Imao je svoju stranku.
Jednom ga je ak i stari car Franjo Josip primio u audijenciju u Beu, ali to
ve pred sami kraj, pred carevu smrt. Poznavao je: predsjednika Bosanskog
sabora dr Nikolu Mandia, dr Milana Srkia, ministra za BiH barona
Itvana Burijana, generala Stjepana Sarkotia, Petra Koia, Aleksu antia,

1222
amake novine br. 44. god III od 17. juna 1987. Kasim Derakovi Pjesnik-doktor
Lazar Dimitrijevi.
1223
amake novine br. 45, god III od 1. jula 1987. godine.
1224
Petar Koi dokumentarna graa, Sarajevo 1967. godine. ANiURS Monografije
knjiga II Odjeljenje drutevnih nauka, knjiga V. Dr Boo Maar Prosvjeta srpsko
prosvjetno i kulturno drutvo 1902-1949 Banja Luka-Srpsko Sarajevo 2001. godine

585

Nikolu Kaikovia, Vasilja Kondia, Kruljove, ora Pejanovia, dr Halida
Hrasnicu i mnoge druge.
Sjeam se pria u naoj kui. Kada je bio Burski rat, Austrija je podravala
Bure, a tampa je napadala Engleze. Lazar je u auli bekog univerziteta, kao
mladi student iz Bosne, na slabom njemakom jeziku odrao govor:
Austrija lijepo uvia kako Englezi unitavaju jedan mali burski narod, a ne
vidi kako ona unitava jedan mali bosanski narod.To je rekao, ne Srbe,
Hrvate ili Muslimane, nego bosanski narod. To je smjelost, u sred Bea
napadati Austriju.
Bio je naklonjen sarajevskom advokatu Danilu Dimoviu koji je
nastojao da meu Srbima stvori proaustrijsku politiku stranku. U Bijeljini
su trgovci podijelili djeci na stotine zvidaljki od eera, da kada naie
fijaker dr Laze Dimitrijevia da zvide i viu Dolje sa ika Lazom.
1225

Razni pijuni vlade i konfidenti su u svojim izvjetajima vladi pisali o
Lazaru pa tako i izvjesni Sriemac u Sarajevu 7. juna 1901. godine.
Po varoi se slavi Lazar Dimitrijevi kao zaetnik toga memoranduma.
Potkrepljuje se jo time, to je on govorio u Beu protiv Kalaja ministra u
jednom svom govoru. Ono to se prije memoranduma dralo i govorilo za
Lazara da je on skroz vladin ovjek. Kako Lazara ve 8 godina poznam, s
njime se svakih ferija sastajem a i sad s njime korespondiram, elim da
kaem ovo. Lazar je vrlo bistar i razborit, uviavan mladi. On je bio prije
nekoliko godina predsjednik akademskog drutva Zora. Kad je crnogorski
knez Nikola prolazio pored Bea izala je akademska omladina da ga
pozdravi: jedan je bio odreen da kneza pozdravi i taj nije doao. Sad je
morao i mogao samo Lazar ex abrupto kneza pozdraviti. Neko se naao od
kolega koji je to u novine obznanio i Lazar izgubi stipendiju. Kao bistar i
intelektualno najmoniji od sviju kolega. Lazareva vazdanja deviza bila je:
Srbi u Bosni i Hercegovini treba da se manu politike, jer to je naa propast,
mi treba da se materijalno i kulturno podiemo, a politika je za nas
nedohvatna, jer smo mi za nju jo nezreli. U tom pravcu treba svi pozvani da
rade.
1226

Uzeo je vidnog uea u osnivanju lista Otadbina u Banja Luci zajedno sa
Petrom Koiem.
Burian je naredio Zemljaskoj vladi u Sarajevu da ispita mogunost da
se ojaa stranka dr Dimitrijevia. Krajem jula 1907. o tome su voeni
pregovori sa dr Dimitrijeviem i napravljen plan da se vladinom koncesijom
od 10. 000 kruna njegov asopis Dan pretvori u dnevni list.
1227


1225
Rodoljub olakovi Kazivanje o jednom pokoljenu Sarajevo, 1966. godine.
1226
Petar Koi isto.
1227
Dr Mustafa Imamovi Pravni poloaj i unutranji politiki razvitak BiH od 1878. do
1914. Svjetlost, Sarajevo, 1976. godine.

586

Nali su se na Ilidi 4. septembra 1908. godine dr Nikola Mandi
predsjednik Hrvatske zajednice i dr Lazar Dimitrijevi voa Srpske
samostalne stranke sa Burianom, te izjavili da oni smatraju da govore u ime
veine BiH stanovnitva i zahtjevaju da se zemlji da sabor ali i izvri
aneksija. Sazvan je veliki zbor seljake stranke dr Dimitrijevia 11. oktobra
1908. godine sa kojeg je upuena poetkom novembra 1908. godine,
poklonstvena deputacija od 18 seljaka Srba u Be koji su se poklonili i
zahvalili caru za aneksiju. Vodio ih je dr Lazo.
Tada poinje revolt Srba prema ika Lazi. Ipak on ulazi u Sabor i zalae se
za ukidanje kurijalnog sistema i uvoenja opteg prava glasa. On je imao
viziju jedne moderne BiH koja bi se kasnije prikljuila Srbiji i ujedinjenju
J unih Slovena. Neshvaen od svojih sunarodnika, optuen da je vladin
ovjek (to ga prati od studentskih dana), Lazara poslije 1918. godine svi
zaboravljaju. 1932. godine otiao je u penziju. Umro je u Beogradu 12.
septembra 1933. godine kao ljekar Okrunog ureda za osiguranje radnika u
penziji. Sahranjen je sledeeg dana na Novom groblju u Beogradu.
Nekrologe o njegovoj smrti objavile su: Politika i jo neke novine.
1228


Daki Sulejman
Roen je 16. marta 1904. godine u Bosanskom amcu od oca Saliha i
majke Dervie. Osnovnu kolu zavrio u rodnom gradu kao odlian ak,
meutim otac ga alje na zanat za obuara kod Joce Gavria, iako su uitelji
preporuivali dalje kolovanje. Bio je obuarski pomonik i tim zanatom se
bavio do 1931. kada je postao profesionalni pjeva. On je otiao 1928.
godine u Beograd u potrazi za poslom. J ednog dana doe uveni Carevac da
mu Sulejman popravi cipele, Daki je pjevuio neku pjesmu, Carevacu se
svidio glas i pozvao ga da pjeva sa njim. Sulejman je onda morao kolovati
glas. Prije Drugog svjetskog rata zajedno sa jo jednim amaninom pod
imenom Simica oki postaje jedan od omiljenih pjevaa narodne i zabavne
muzike. Bili su prijatelji do smrti. Njih dvojica su bili prijatelji uvenog
Vukaina Jevtia sa kojim su pjevali i imali velikog uspjeha puno godina
izmeu dva rata u mnogim mjestima Bosne i Hercegovine, Srbije i
vojvoanskim gradovima, a najvie u Beogradu. Nastupali su na radio
stanicama i javnim mjestima. Njih dvojica istina nisu bili podvrgavani
ocjenjivanju visoko strunih irija, pa ne znamo kakvu bi im oni ocjenu dali,
ali je sigurno da je tadanja ocjena data od publike s obzirom na popularnost
bila vrlo visoka. Pred Drugi svjetski rat Sulejman postaje uveni pjeva u
cijeloj Kraljevini. Pripadao je gardi najboljih pjevaa narodne muzike i bio
nerazdvojni prijatelj sa Vlastimirom Pavloviem Carevcem (1895-1965),
velikim violinistom i dirigentom narodnog orkestra Radio Beograda.

1228
Isto, Dr Hamdija Kapidi BiH pod austrougarskom upravom Svjetlost, Sarajevo
1968. godine. , Politika br. 9099 od 13. septembra 1933. godine.

587

Najboljim poznavacem narodnog melosa. Sa njim i njegovim orkestrom
Sulejman je esto nastupao. Svaka iole bolja beogradska kafana, restoran ili
hotel bio je oduevljena da u njoj pjeva Daka. O tome svjedoe mnoge
reklame iz dnevnih novina koje su restorani davali i oglaavali da tu vee
pjeva Sulejman Daki. Pjevao je u: Astronomiji, Narodnoj skuptini,
Skadarliji, Negotinu, agubici, Takovu i mnogim drugima. Tako je
on iz kafane nastupio pravo pred mikrofon Radio Beograda. Bio je jedan od
prvih pjevaa na Radio Beogradu. Pjevao je ak i na dvoru prije rata.
Bilo je dobrih kafana u kojima su pevali dobri pevai kao to su Sulejman-
Sulja Daki.
1229

U interviju uveni pjeva Zaim Imamovi kae da su njemu uzori bili
danas skoro zaboravljeni pjevai: Read Belagi iz Tuzle i Sulejman
Daki
1230
. Rado ih je sluao i od njih uio kako pjesmu treba usavravati i
intrepretirati. Predrag Gojkovi Cune je hvalio Sulejmana za savjete kod
pjesme Kafu mi draga ispeci. Sulejman je snimao i ploe do 1941. godine.
U amac je dovodio kolege pjevae: Vuku eherovi, Vuleta Jevtia. Pjevao
je u duetu sa uvenom Sofkom Nikoli. Do 1941. godine bio je neokrunjeni
kralj bosanske svedalinke. Za vrijeme okupacije (vlade Milana Nedia)
zapjevao je opet na Radio Beogradu to mu je kasnije uzeto za zlo i posle je
zaboravljen. On ne samo da je pjevao sevdalnike nego i u ono doba zabavne
pjesme koje su danas evergrini.
Bio je jako drutven pa su ga Beograani zavolili. Uestvovao je sa
drugim pjevaima po paniji, Barseloni, Nici, Parizu. Volio je naroito
umadijske pjesme, one srbijanske od Negotina.
Prije rata, kada su u Beogradu pevali Sulejman Daki i Simica
oki, niko im nije bio ravan.
1231

Daka Sulejman i Simica su bili veoma popularni pevai bosanskih
sevdalinki u Beogradu u toku rata. Poznavali su se sa mojim ujakom Savom
Stavriem i dolazili u njegovu komisionu radnju na Bulevaru Kralja
Aleksandra u toku rata.
1232

Sulejman je umro u Beogradu 1978. godine, ali je pokopan u Bos.
amcu po vlastitoj elji. amani, koji su ivjeli u Beogradu, su pomogli oko
prevoza. Spomenik mu je podigla supruga Dobrila.
1233

Volio je svoj amac i esto je u pjesmu ubacivao neto o amcu i to kako ga
voli.

1229
Saa J ano Istorija radijskog pevanja narodne muzike od 1935-1975. Beograd.
1230
Zaim Imamovi (1920-1994) Poznavao sam i Sulejmana Dakia iz Bosanskog amca.
On je bio sjajan pjeva.
1231
Duan Stavri Beograd (1919-1995).
1232
Prof. dr Marko Babac Beograd.
1233
Posebnu zahvalnost autor duguje Sai Spasojeviu iz Beograda koji pie enciklopediju
narodne muzike prije 1941. godine, te Sanjinu Krstanoviu iz amca na snimci Radio
amca iz 1986. o Sulejmanu Dakiu.

588


ini dr Zoran
Roen je 1. avgusta 1952. godine u Bosanskom amcu od oca
Dragomira, oficira J NA iz sela Prekopuce, Toplica (Srbija) i majke Mile ro.
Duani iz sela Krukovo Polje (Bos. amac). Ovdje je proveo rano
djetinjstvo. On i njegova dvije godine starija sestra su ovdje krenuli u
osnovnu kolu i njihovo djetinjstvo u amcu je bilo lijepo i bezbrino. Zoran
je u amcu zavrio prvi i drugi razred, ali se 1961. godine odselio.
Seljakajui se irom Jugoslavije, pratei oeve brojne prekomande, skrasio
se u Beogradu u Bulevaru AVNOJ -a u Novom Beogradu koji danas nosi
njegovo ime. I pored kunog vojnikog drila, mlaani Zoran je bio sjajan
ak koji je znanjem daleko odmicao svojim vrnjacima. Zavrio je Devetu
beogradsku gimnaziju 1970. godine koja se nalazi u blizini Hale sportova u
Novom Beogradu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu 1974. godine za
manje od etiri godine. Govorio je da je studirao filozofiju dvadeset sati
dnevno i da je istovremeno pohaao studije istorije umetnosti, sociologije i
ekonomije.
Dok sam ja studirala medicinu i bila dobar student, jer sam vreme
uglavnom provodila uz knjigu, moj brat je bio odlian student i ispite je
davao kao od ale. Uz to je stizao da obavi sve to je planirao, te ostale
obaveze, treninge, a vremena mu je ostajalo i za drutveni ivot. Trenirao je
dudo, ali i ah i odlian je bio i u jednom i u drugom. Oduvek je bio
energian i uvek je za sve imao vremena.
1234
Kada se pobunio protiv
Marksa i komunista na Univerzitetu je bio optuen za ilegalno organizovanje
i osuen na godinu dana robije, ali se za njega kao rtvu komunistike
represije, tada zauzeo njemaki kancelar Vili Brant. ini je umjesto na
robiju otiao u Njemaku, pravo kod uvenog filozofa Jirgena Habermansa.
Doktorirao je na Univerzitetu u Konstanci 1979. godine na tezi Problemi
utemeljenja kritike teorije drutva kod istog profesora. Tamo je upoznao
Joku Fiera kasnijeg njemakog efa diplomatije. To poznanstvo je posle 20
godina preraslo u lino prijateljstvo. U Srbiju se definitivno vratio poslije
1989. godine i pada Berlinskog zida. Bio je jedan od 13 osnivaa
Demokratske stranke i poslanik u prvom viestranakom sazivu srpske
skuptine (tada je jo imao rep i minuu u lijevom uvu). Bio je vii nauni
saradnik u Centru za filozofiju i drutvenu teoriju u Beogradu. Bio je
profesor na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Najprije je bio jedan od
najbliih saradnika predsjednika DS Dragoljuba Miunovia, septembra
1990. godine izabran je za predsjednika Izvrnog odbora, a 1993. godine je
postao predsjednik stranke. Bio je poslanik u sva tri viestranaka saziva
Narodne skuptine Srbije i Veu republika Skuptine SRJ. U sam vrh

1234
Dr Gordana ini-Filipovi Glas Srpske br. 11547 od 12. marta 2008. godine.

589

politike elite probio se u predizbornoj kampanji te 1993. godine kada je uz
Tijaniev slogan Poteno bio glavni akter najbolje politike kampanje
ikada viene na ovim prostorima. Uvijek je znao da oko sebe okupi mone i
bogate ljude koje je uspjeno pretvarao u bliske prijatelje. Svoju imovinu je
prijavio jo 1994. godine: 140 hiljada maraka u gotovom, 150 akcija Coca-
cole u Austriji, stan u Beogradu. Oenjen je sa Ruicom, pravnicom iz
Valjeva, koju su novinari s pravom proglasili za najljepu enu nekog
srpskog politiara. Ima kerku Jovanu (1990) i sina Luka (1993). Oboava
dobra odijela i nova kola. Odlino govori njemaki, engleski je nauio u
rekordnom roku. Za gradonaelnika Beograda izabran je 21. februara 1997.
godine ispred koalicije Zajedno. Ameriki nedeljnik Tajm u septembru
1999. godine uvrstio ga je meu 14 vodeih evropskih politiara treeg
milenijuma. Dobitnik je ugledne njemake nagrade Bambi za 2000. u
oblasti politike.
Za premijera Srbije izabran je 25. januara 2001. godine nakon pobede
DOS-a na republikim parlamentarnim izborima u decembru 2000. Avgusta
2002. u Pragu je primio nagradu Fondacije Polak za doprinos razvoju
demokratije u Srbiji.
Napisao je nekoliko knjiga, mnoga filozofska djela i autor je velikog broja
novinskih lanaka iz oblasti filozofije, politike i ekonomije.
Prijavljen je na adresu u Beogradu, u ulicu Strahinjia Bana br. 61, mada ima
stan na Studentskom trgu br. 8, na osmom spratu od 140 kvadrata. Odigrao
je kljunu ulogu u izruenju Slobodana Miloevia Meunarodnom sudu za
ratne zloine u Hagu.
Zoran je ostao vezan za svoj rodni grad. Kao premijer Srbije obilazio
je svoju familiju, tetku, ujaka i roake.
Rodio se u kui koja se nalazila u ulici Vuka Karadia, niska
prizemna kua sa crvenom fasadom. Kua je bila vlasnitvo Toe Stavria.
Sve te kue i obje strane ulice posjedovao je bogata Too Stavri.
U toj kui je roen Zoran ini, to mi je priala moja snaha Milena koja
se udala za moga brata 1951. godine. Mama Mila ga je u jastuku donosila u
nau kuu. U toj kui je do Drugog svjetskog rata stanovao dr Odi advokat,
onda izbjeglice iz Bea.
1235

Kua je sruena, a na tom mjestu je danas Dom penzionera u amcu.
Dr Zoran ini, premijer Srbije, ubijen je snajperskim hicem sa
prozora zgrade Zavoda za fotogrametriju iz ulice Admirala Geprata u
atentatu izvrenim nad njim u srijedu 12. marta 2003. godine u 12, 25 sati
ispred zgrade Vlade Srbije u Nemanjinoj ulici br. 22 u Beogradu. Predsednik

1235
Aleksi-Stavri Lepa, 6. maja 1997. godine u pismu autoru.

590

Vlade podlegao je ranama u 13, 30 sati u Urgentnom centru Klinikog centra
Srbije.
1236

Njegovu sveanu povorku i sahranu 15. marta 2003. pratili su mnogi
stanovnici Srbije, kao i strane delegacije. Sahranjen je u Aleji zaslunih
graana na beogradskom Novom groblju.

Filipovi-Nika I. Milenko
Roen je 18. juna 1906. godine u Bosanskom amcu od oca Ilije
Filipovi-Nikaa i majke Ikonije ro. Dimitrijevi. Iako nosi ime Milenko
svi u amcu su ga poznavali pod imenom Nemanja.
Osnovnu kolu je zavrio u Bos. amcu 1916/17. godine. Radilo se o
mladom i talentovanom ovjeku koji je vanredno za tri godine zavrio
starojugoslovensku gimnaziju koja je trajala est godina. Poslat je na Vojnu
akademiju, zavrava je kao prvi u rangu. U 33 godini je postao major. U
Kraljevini Jugoslaviji je to bilo udo, pisalo se o tome. Bio je poliglota.
J ezike je savladao sam. Poznavao je oko 10 svjetskih jezika. Perfektno:
engleski, francuski, njemaki, ruski i sve slavenske jezike, pa sve
skandinavske jezike, pa ak japanski i kineski. Bio je stipendista kraljevske
kue i zavrio je uvenu Vojnu akademiju Sen-Sir pored Pariza. Vraa se u
zemlju kao potporunik, da bi vrtoglavom brzinom postao major. Studirao je
o dravnom troku mainstvo u Cirihu. Zavrio je i postao ininjer
mainstva. Potom je godinu dana boravio u Pragu u kodinim zavodima u
Plznju u ehoslovakoj. On je tamo radio, oni su bili zapanjeni. esi su mu
odmah prvog mjeseca dali platu. On je to odbio uz komentar: Ja sam tu
samo na praksi. Mene plaa moja vlada. Po povratku postaje prvi i glavni
ininjer u Vojno tehnikom zavodu u Kragujevcu. 1935. godine se u
Kragujevcu i oenio sa Brankom Pavlovi-Bojadi iz milionerske
porodice iz Kragujevca. Poto je bio u rodu ininjerije, slubovao je diljem
zemlje, pa je gradio utvrenja u Sloveniji u Mariboru, Celju sa Sedmim i
Osmim posadnim pukom, pa u Ljubljani. Tamo je u komandi ininjerije
radio zajedno sa majorom Josipom Aleksiem ija supruga Lepa ga je
poznavala iz Bos. amca te su se familijarno druili.
Milenko je 1936. godine objavio knjigu: Vazduni napadi na
stanovnitvo-pasivna vazduna odbrana. To je prvo djelo na temu odbrane
od napada iz vazduha koje zadire u probleme najnovije grane vojne nauke u
svijetu. Milenko poetkom rata sa pukom aktivno unitava mostove, pruge i
puteve i razne komunikacije, ali biva zarobljen i zavrava u logoru Osnabrik
u Njemakoj.

1236
Euro Blic br. 2186, etvrtak 13. mart 2003. godine, Interviju br. 355 od 24. februara
do 10. marta 1995. godine. , Nezavisne novine br. 253, 2. februara 2001. godine.

591

U logoru se bavio ilegalnim radom. Pomagao je na sve naine, ak je
napravio primitivan radio aparat. Slua izvjetaje sa fronta. Nikada nije
uhvaen. Jednog dana u logor dolazi njemaki general u inspekciju. Svi
prestraeni i zarobljenici i uvari. Pozovu Nemanju u komandanturu. Poslije
je to priao Pero Tovirac koji je bio u istom logoru. Svi su mislili da ga zovu
zbog radija. General vrlo uljudan ree: Htio bih sa Vama razgovarati jer sam
uo za Vas. Zamolio je komandanta da ih ostavi. Tada je rekao: Molim Vas.
uo sam da ste Vi jako dobar strateg, da mi iskreno kaete ishod ovog rata.
Dajem Vam asnu oficirsku rije da moete govoriti iskreno bez posledica.
Nemanja je tada priao karti Evrope i poeo: Vi ete izgubiti rat, zbog... . .
Sve mu izdeklamovao.
General ree: Mnogo Vam hvala gospodine majore. Ja sam Vas sve razumio,
ali kao njemaki oficir ja moram rei da emo mi pobjediti.
Posle rata se vratio u zemlju i postao komunista. Bio je pomonik
ministra Srbije, pa je poslat godinu dana u vedsku kao trgovaki
predstavnik. Bio je tri puta diplomata Borisa Kidria. Vratio se natrag i
poalju ga za prvog savjetnika i vojnog ataea FNRJ ambasade u Vaington.
Poveo je i porodicu. Prole su tri godine. On je savjetnik i savjetuje
ambasadora a ovaj nije sluao savjete pa je dolazilo do razmimoilaenja
miljenja. On se obrati Maralatu da mu odobri godinu dana stipendiju da
doktorira u svojoj struci na Univerzitetu u Vaingtonu, kako bi po povratku u
zemlju mogao da radi kao profesor na fakultetu. Nikada nije dobio odgovor.
On se obrati amerikoj vladi, ona mu to odobri, te on sa porodicom
prebjegne u SAD. Postao je redovni profesor na Univerzitetu u Vaingtonu.
Imao je dvije kerke Svetlanu i Ljiljanu koje su dolazile u Jugoslaviju, a on i
ena nikada vie. Tamo je i umro. Ime je dobio roaku, poznatom
akademiku etnologu i istoriaru, Milenku S. Filipoviu (sinu Srete i Emilije).
1237

Nemanja je objavljivao i lanke u: Jugoslovensko bratstvo I/1931, 2;
J ugoslavija u Francuskoj 1929. XII pod imenom Filiovi Nemanja. A pod
imenom Milenko I. Filipovi u Pravdi 35/1939. 268/12. 271, 36/1940, 12.
643.

1237
Divna Dimitrijevi, isto.

592



Slika br. 62 Milenko I. Filipovi-Nika Nemanja


Gavrilovi Mica i Aleksandar
Glumac i reditelj (Panevo 1880- Osijek 1944) jedan od osnivaa
osjekog kazalita. Interpretirao likove iz djela ekspira (Otelo, Lear,
Makbet), Molijera (Georg Dandin), Gogolja (Naelnik), Ibsena (graditelj
Solnes), Shawa, Vojnovia, Nuia i dr.
1238

Bio je mladi kad je bio u amcu i rado smo se druile sa njim. ini
mi se da je iao u Glumaku kolu. Mislim da je bio u Osijeku. Stanovao je
kod pote, kuica gdje je kasnije bio eirdija Mikula. Oenio se iz amca,
Micu-Miciku Balog. Ona je takoer bila glumica u Osijeku. Bila je prvakinja
osjekog kazalita. Roditelji su joj imali pivaru kod pote.
1239

1896. godine gostovao je po BiH ansambl od oko 30 lanova, meu njima je
bilo nekoliko istaknutih scenskih umjetnika iz Beograda i Novog Sada
(izmeu ostalih spominju se Aca i Micika Gavrilovi). Austro-Ugarska je
pokuala da osnuje stalno dravno pozorite za BiH i angaovala je mnogo
umjetnika meu kojima i Micu Gavrilovi, ali zbog rata 1914. godine nije
data ni jedna predstava. Aco je 1906. godine bio lan Primorskog
kazalita. Bio je voa putujue druine Gavrilovi u periodu 1896-1914.
godine i putovao po BiH.
1912. godine se po veini novina u BiH spominje istaknuta glumica Mica
Gavrilovi.

1238
Enciklopedija Leksikografskog zavoda Zagreb 1956. godine.
1239
J elena Tovirac, isto.

593

Mica i Aco sa prijateljima su trebali da budu temelj za osnivanje
stalnog pozorita u BiH ali umjesto u Sarajevo oni zavravaju u Osijeku.
Ipak tek osnovano Hrvatsko narodno kazalite iz Osijeka u Sarajevu 1908.
godine sa svojim istaknutim lanom Acom Gavriloviem gostuje u Sarajevu.
Srpsko pozorino drutvo Aleksandra Gavrilovia inaugurisalo je u BiH
jedan novi pozorino-zabavni anr orfeum. 1906. godine Gavrilovi je
prikazao desetak orfeumskih programa sa aljivim, lascivnim skeevima,
trbunim plesovima i arijama iz popularnih opereta.
1240

Gavrilovi je kao jedan od najboljih jugoslovenskih glumaca.
uvena srpska i kasnije jugoslovenska glumica ivana anka Stoki
1241

morala je da zahvali Aci Gavriloviu to ju je otkrio i dao joj ansu da glumi
da bi poslije bio i njen ljubavnik kako na sceni tako i stvarnom ivotu. Ona
je poela u putujuoj Rajievoj druini u Zajearu te naputa tu druinu sa
jednim svojim partnerom zavodljivim prvim ljubavnikom trupe, koji ju je
moda vie omaijao no sama palanaka pozornica. U zvaninoj ankinoj
biografiji kae se mladu anku uzeo je u zatitu glumac Aca Gavrilovi, koji
kasnije postaje njena velika ljubav. anka je tu 1902. godinu i uzimala
prilikom svojih jubileja za zvanini poetak karijere. On ju je uio glumi.
1242

Malo je poznato da je anka ta prvakinja beogradskog Narodnog
pozorita, ve 1907. godine igrala u osjekom pozoritu gdje ju je zapazio
Branko Gavela zahvaljujui njenom Aci. Da je u tim mladim danima sa
Acom obilazila vojvoanske, slavonske i bosanske varoi izmeu ostalih i
Bos. amac.

Ili dr Teodor
Roen je 28. februara 1894. godine u selu Batkua (Bos. amac). On
je bio jedan od rijetkih ljekara koji je itav svoj ivot posvetio zdravstvenom
prosvjeivanju naroda. Uao je u istoriju medicine kao pionir zdravstvenog
prosvjeivanja, u vrijeme kad se na prste jedne ruke moglo nabrojati broj
ljekara. On je bio autor desetak popularnih broura, knjiga, strunih radova
koje i danas slue generacijama i odakle mogu da naue metode rada na
zdravstvenom prosvjeivanju. Nosilac je brojnih odlikovanja za posebne
zasluge u toku rata i poslijeratne izgradnje.
Svrio je gimnaziju u Tuzli. Tamo je bio pripadnik srednjokolske
omladine, te od 1914. godine pripadnik Mlade Bosne. Uhapen je sa
ostalim lanovima udruenja i tamnovao 4 godine. Poslije rata Teodor Ili je

1240
Josip Lei Istorija pozorita BiH Svjetlost, Sarajevo 1985. godine.
1241
(1887-1947). Publika ju je prozvala srpska Sara Bernard. Poznata po tumaenju likova
iz djela Branislava Nuia. Nui kada je pisao Gospou ministarku mislio je ba na ovu
glumicu. Bila je najomiljenija glumica predratne J ugoslavije.
1242
Milan Grol Iz pozorita predratne Srbije Srpska knjievna zadruga 1952. godine.

594

nastavio studije u Pragu gdje je takoer bio politiki vrlo aktivan i omiljen
meu jugoslovenski orijentisanom omladinom. Zbog tako velike
popularnosti bio je izabran i za predsjednika J ug. akademskog drutva
Skerli. Studije zavrava 1924. godine. Slui kao sreski ljekar po Srbiji i
Bosni do 1940. godine. Tada prelazi u Centralni Higijenski zavod u Beograd.
Za vrijeme okupacije ivio je u Beogradu gdje je sa svojom enom takoer
ljekarom dr Dragom (inae prvom enom ljekarom u BiH) pomagao NOP.
Prilikom formiranja Udruenja Bosanaca i Hercegovaca izabran je za
njegovog prvog predsjednika. Na poziv Vlade BiH stavio se na raspoloenje
NR BiH i tamo je obavljao due vremene dunost pomonika ministra
narodnog zdravlja BiH sve do formiranja Centralnog higijenskog zavoda u
Sarajevu. Bio je jedan od tvoraca i glavni urednik poznatog zdravstvenog
asopisa Narodno zdravlje i ivot i zdravlje. Bio je narodni poslanik u
Narodnoj skuptini BiH u aprilu 1945. godine u Sarajevu, te vijenik na III
zasjedanju ZAVNOBiH-a 1945. u Sarajevu. Istaknuti lan Prosvjete, on je
morao predati Prosvjetu novim vlastima. 1950. godine postaje direktor
Instituta za zdravstveno prosvjeivanje. Poslednje vrijeme je ivio sa svojoj
suprugom u Dubrovniku u penziji. Umro je u Dubrovniku 1974. godine.
Neposredno pred smrt ostavio je testament da svoju skromnu
biblioteku ostavlja rodnom selu Batkui. Inae je aktivno govorio eki i
njemai jezik. Ta biblioteka je brojala oko 500 knjiga i preveene je iz
Dubrovnika u Batkuu. Poto nije imao djece za ivota je usvojio ratno
siroe, djevojicu bez roditelja koja danas ivi u kui u Dubrovniku, a kojoj
je u testamentu ostavio svoj skromni dom. Supruga je umrla odmah poslije
smrti mua. Dubrovani su ulicu koja vodi do kue doktora Ilia nazvali
njegovim imenom.
Ranije su postojale nezvanine inicijative da se Domu zdravlja u
Bosnaskom amcu dodijeli ime doktora Ilia, ali do danas je to ostala samo
lijepa ideja.
1243

Brat dr Ilia Marko Ili je bio bogoslov u Reljevu. Imao je kerku Bogdanku
Ili-Cicu koja je bila doktorica i 28. juna 1951. godine u Beogradu se udala
za naeg uvenog i popularnog knjievnika Branka opia (1915-1984),
lana ZAVNOBiH-a, AVNOJ -a, lana SANU. Kumovi na vjenanju su bili
Skender Kulenovi knjievnik i Duan Kosti. opi je izvrio
saomoubistvo skoivi sa mosta Bratstvo i jedinstvo preko rijeke Save u
Beogradu na betonski kej. Od tada se taj most zove Brankov most, a ulica
koja vodi do mosta Brankova ulica.



1243
Graa za Monografiju Knjiga I isto. , amake novine br. 13, god. II srijeda 26.
marta 1986. godine, Vojislav Bogievi Mlada Bosna pisma i lanci Svjetlost Sarajevo
1954. godine.

595


Izetbegovi Alija
Roen je 8. avgusta 1925. godine u Bosanskom amcu od oca
Mustafe i majke Hibe ro. Dabija iz Sarajeva. Iz amca odlaze 1928.
godine u Sarajevo. U Sarajevu zavrava osnovnu kolu, potom Prvu muku
realnu gimnaziju. Zavrava u Sarajevu Pravni fakultet.
Otac mu se oenio 1921. i sa majkom Hibom imao 5 djece. Meutim,
imao je i dva polubrata iz oeva prethodna braka. Ono to je obiljeilo
njegovu mladost je oeva bolest (teko je ranjen na rijeci Piavi tokom Prvog
svjetskog rata) koji je umro dosta mlad 1950. godine u 56 godini ivota. U
amcu Izetbegovii su pripadali bogatoj porodici. Kako mu je majka Hiba
bila pobona ena, Alija svoju odanost vjeri duguje njoj. Otac je bio vjernik
ali ne toliko striktan. Majka je bila iz uvene sarajevske porodice koja je
imala neto imanja u Aziima na Stupu. Tu je bila uvena Dabijina kula.
Alija je maturirao 1943. godine. Za vrijeme rata kratko vrijeme je bio lan
SKOJ -a, ali se prikljuuje organizaciji Mladi Muslimani. 1946. godine
biva uhapen zajedno sa svojim drugom Nedibom airbegoviem koji
dobiva neto veu kaznu od 4 godine. Tokom prisilnog rada radi na izgradnji
Centralnog komiteta SK BiH, na gradilitu na Borakom jezeru, potom na
maarsku granicu na dobro Belje gdje je radio na sjei ume. Nakon
izlaska iz zatvora zavrava studije i radi kao pravni savjetnik za vie firmi.
Pie Islamsku deklaraciju 1970. godine. Ponovo je uhapen 1983. godine i u
poznatom Sarajevskom procesu osuen na 14 godina zatvora. Kazna mu je
smanjivana pa je zalaganjem dva pravnika Koste avokog i Vladimira
eksa odrobijao pet godina i osam mjeseci. Kaznu je sluio u Foi, gdje je
zavrio tapetarski zanat. Puten je 1988. godine. Autor je veeg broja
publicistikih radova i knjiga. Govorio je nekoliko svjetskih jezika;
njemaki, francuski i engleski.
Oenio se 1949. sa Halidom Repovac nakon to je izaao iz zatvora,
jer je 1946. godine odleao kaznu od 3 godine. Poznavali su se 18 godina.
Imali su dvije keri i sina. Leila je zavrila matematiku, Sabina francuski i
engleski jezik, a sin Bakir je zavrio arhitekturu. Imao je petoro unuadi.
Osniva je Stranke Demokratske akcije (SDA) i njen predsjednik.
Alija je 1990. godine, izabran za predsjednika predsjednitva SR BiH. Bio je
i lan trolanog predsjednitva BiH koje je uspostavljeno posle poslednjeg
rata u BiH, koji je okonan na osnovu mira dogovorenog u amerikoj vojnoj
bazi Rajt Peterson u Dejtonu, Ohajo. Odlikovan je brojnim odlikovanjima i
priznanjima.
Prestao da se aktivno bavi politikom 12. oktobra 2000, zadrao mjesto
poasnog predsjednika stranke.

596

Preminuo je 19. oktobra 2003. u Sarajevu i sahranjen je na groblju
Kovai. Ispratilo ga je oko 100. 000 ljudi i oko 80 predstavnika drava i
vlada.
Tokom Drugog svjetskog rata kako ne bi morao da ide u domobrane, bjei u
selo Tarevce kod Modrie i tu kod Vejsil-bega Muratbegovia, kao vojni
bjegunac boravi od 1944. na 1945. Tu ga hapse etnici popa Save Boia i
sprovode u Gradaac. U Gradacu se tada nalazio amanin Stanko Risti,
trgovac koji je uspio preivjeti pokolj Srba na rijeci Savi 1. decembra 1944.
U Gradacu se tada nalazio i dio taba Drae Mihajlovia na elu sa
Dragiom Vasiem. Risti im je uo da su mu biveg komiju zarobili trai
prijem kod Vasia i Boia. Kako je Ristiev brat Petar bio poznanik sa
Vasiem i bivim predsjednikom kraljevske vlade dr Dragiom Cvetkoviem
biva odmah primljen. U prisustvu popa Save on Vasiu kae: Ljudi. Djed
ovog mladog Alije Izetbegovia je za vrijeme Austrije spasio 100 Srba iz
amca i okoline od sigurne smrti. Pustite ga. Odgovor Vasia je bio:
Gospodine Ristiu. Poznavajui Vaeg cijenjenog brata i vjerujui Vama na
rije u ime enerala Drae putamo ga. Od tada je Stanko Risti bio u vrlo
dobrim odnosima sa Izetbegoviima. Pa je ak i na prvim izborima 1990.
kada su ga ljudi pitali za koga je glasao on javno rekao:Za moga komiju
Aliju Izetbegovia. To je pravi ovjek. Inae Risti je kao monarhista do
kraja ivota ostao odan kralju i monarhiji i to je u amcu bila javna tajna.
Njegova srea je u tome to se tu naao moj otac, Stanko Risti.
Zahvaljujui prijateljstvu sa njegovom porodicom, uspio je Aliju spasiti
sigurne smrti. Ilija Risti Aliju upoznaje 1974. u amcu. Doao je na sahranu
rodice Refike, hanume poznatog amakog advokata Dafera Mehmedagia
koji je upoznao moju majku Zlatku sa mojim ocem. Kada sam doao u
njihovu kuu da izrazim sauee, priao mi je Alija: Doi, da te upoznam.
Ja jedem ustima tvog oca.
Iliji Ristiu pred sami rat (1991) u BiH umire otac. Meu brojnim
telegramima sauea stigao je i jedan slijedeeg sadraja: Povodom smrti
mog velikog prijatelja i spasioca, Stanka Ristia, porodici Risti izjavljujem
izraze najdubljeg sauea. Alija Izetbegovi, predsjednik Predsjednitva
BiH.
1244


Izetbegovi dr Hasan
Roen je 28. maja 1931. godine u Bosanskom amcu od oca Izeta i
majke Safije ro. izmi. Osnovnu kolu zavrio je u rodnom gradu.
Diplomirao je u Zagrebu na Veterinarskom fakultetu, a istovremeno je
studirao na Poljoprivrednom fakultetu. Postao je doktor veterinarske

1244
Ekstra magazin godina X, broj 180, od 11. juna 2003. godine. Ilija Risti: Moj otac
Stanko spasio je Aliju od streljanja. , Dnevni avaz br. 1038 od 7. oktobra 1998. godine. ,
Alija Izetbegovi Od zatvorenika do predsjednika BHT 1.

597

medicine i diplomirani ininjer agronomije. Krajem pedesetih godina
prolog vijeka poeo je karijeru u Veterinarskoj stanici u Bosanskom amcu,
te nakon par godina postaje njezinim direktorom i tu funkciju obavlja sve do
osamdesetih godina. Iako je kao sposoban kadar pozivan u razne institucije i
primamljive funkcije u vee gradove, ostao je u svome gradu. Oenio se sa
Gordanom Franievi iz Male Dube, Makarska, pedagokom radnicom.
Dobio je dvoje djece: Zlatana (1964) i Zinaidu Zinu. Zlatan je svoje prve
muzike korake napravio u amcu, te je sada priznati muziki strunjak i
urednik na BHT. Hasan, zajedno sa Agroprometovim organizacijama
kooperanata i Poljoprivrednim kombinatom organizovao je tov teladi i
junadi kakav do tada nije postojao u BiH.
Bavio se naunim radom. Napisao je niz strunih lanaka i vie
knjiga, najvie posveenih praksi tova teladi i junadi. Privukao je
veterinarskoj struci i mlae kadrove. Tako su tamo zapoeli svoju karijeru
Ilija Risti, Adnan izmi, Alan Nezirovi i drugi.
Hasan je uvijek bio drutveno angaovan kao lan Saveza Komunista
te je jedno vrijeme pored niza drugih funkcija obavljao funkciju predsjednika
Skuptine optine Bos. amac. Tokom itavog poslednjeg rata ivio je sa
suprugom i bratom Mirzom u amcu. Poslednje godine ivota proveo je u
Sarajevu, prvo kao saradnik Veterinarskog fakulteta, pomonik federalnog
ministra za poljoprivredu, vodoprivredu i umarstvo, te lan redakcijskog
odbora veterinarskog asopisa Veterinaria Sarajevo. U amcu je bio
veoma potovan kako od stanovnitva tako i od poljoprivrednika. Poten,
odmjeren, pametan, pravi intelektualac sa poznavanjem nekoliko svjetskih
jezika. Preminuo je nakon bolesti daleko od svoga amca (za kojim je uvijek
alio) u Sarajevu 18. septembra 2010. u 80. godini, samo tri mjeseca poslije
smrti supruge Gordane.
1245


Jankovi Mirjana
Roena je 17. avgusta 1922. godine u Modrii u porodici trgovca
Milana Jankovia i majke Vinje ro. Petrovi. Sredinom dvadesetih godina
preselili su u amac. Osnovnu kolu zavrila u amcu. Gimnaziju u Osijeku,
gdje je boravila u internatu. Akademski slikar. Zavrila slikarsku akademiju
u Beogradu i lan je ULUS-a od 1950. godine. Kao djevojica od 15 godina
crtala reklame za filmove koji su se prikazivali i to je izlagano u Grand
hotelu. Kada dolazi neki film ona nacrta glumca ili glumicu i onda se to
postavi u hotelu da se najavi film. Isto tako crtala je za filmski asopis iz
Beograda, to je tampano i ona je dobijala po jedan primjerak. Zajedno sa
roditeljima i familijom 1941. godine bjei u Beograd. Poslije zavretka

1245
Eref Zaimbegovi Umro je Hasan Izetbegovi In Memoriam www. domaljevac. com.
Te kontakti autora sa dr Hasanom Izetbegovi koji je aktivno sudjelovao sa autorom u
nastanku ovog djela.

598

studija radila kao profesor likovnog u osnovnoj koli Milica Pavlovi u
Beogradu. Radila portrete. Imala dvije samostalne izlobe i vie grupnih do
1964. kada odlazi za Ameriku. Tamo se udaje za dr Jovana Blagojevia
zubnog ljekara, koga sluajno sree na Brodveju u Njujorku. Poznavali su se
jo iz Beograda. Da ivot zaista pie romane svjedoi i injenica kako ga je
susrela. Naime prilkom etnje Brodvejom sa prijateljicom zaula je povike:
Mirjana, Mirjana. Boe moj pa ko to mene pozna na Brodveju. Bio je to
J ovan. ive dvije godine u Filadelfiji, potom prelaze u Njujork gdje J ovan
otvara zubnu ordinaciju na Menhetnu. On je tamo ponovo zavrio studije i
otvorio ordinaciju da bi posle 6 mjeseci 21. jula 1967. godine umro, te je
sahranjen na ruskom groblju. Poinje da radi u svome studiju kao tekstilni
dizajner. Postie veliki uspjeh i postaje jedan od vodeih dizajnera Njujorka i
SAD specijalizovana za namjetaj. Bila je najbolji dizajner u Njujorku.
Proputovala je Francusku, paniju, Meksiko obilazei muzeje. Po ostvarenoj
penziji vraa se 1983. godine u Beograd. Mirjana je jo kao dijete u dvoritu
porodine kue u amcu pravila pozorite, kreirala kostime, igrala se i to sa
dvojicom doajena jugoslovenske pozorine i filmske scene Brankom Pleom
i Predragom Tasovcem koji su tada ivjeli u amcu. Njih troje su i tada
pravili pozorite kroz igru u pijesku kue Jankovia, njih dvojica kroz igru, a
Mirjana u ivenju kostima u tekstilu.
1246

Uvijek je ostala vezana za amac i djetinjstvo. Prve slikarske
pokuaje je inila ba ovdje. Slikala je pejzae, kue po amcu.
Izloba slika Mirjane Jankovi u Galeriji ULUS Knez Mihajlova 37,
Beograd, otvoreno od 11-20 decembra 1953. godine.
Slike: Skica za kompoziciju (crte), Skupljanje ita (ulje), Razgovor
(-//-), Ribe (-//-), Odmor (-//-), ena u narodnoj nonji (-//-), Violina (-//-),
Violina sa plavom pozadinom (-//-), Mrtva priroda sa lautom (-//-), koljka
(-//-), Cvee (-//-), Cvee II (-//-), Devojka sa lautom (-//-), Devojka sa velom
(-//-), Deak sa perom (-//-), Starost (-//-), Moja sestra
1247
(-//-). Glava
devojice (-//-), ena (-//-), enski porter (-//-), Portre R. V. (-//-), Portre B.
P. (-//-), Portre K. T. (-//-), Portre D. R
1248
. (-//-), Enterijer (-//-), Glava
mladia (-//-), Soba sa pogledom na more (-//-), J esenji dani (-//-), Krovovi
Zemuna (-//-), Masline (-//-), Uka (-//-), Slavija (-//-), Groe i kruke (-//-).
Cijela ova izloba je prodata u vajcarsku.

Jeji Risto
Roen je u selu Crkvina kod amca, izmeu 1829. i 1832. Bio je
bosanski vojvoda, organizator i voa seljakih ustanaka u bosanskoj Krajini i

1246
Vera J ankovi 7. maja 1999. Beograd prilikom razgovora sa autorom u amcu.
1247
Portret Vere Jankovi Beograd.
1248
Portret Duanke Risti Beograd (majke autora ove knjige). Raen u Beogradu 1953.
godine u stanu Jankovia.

599

Posavini 1858, politiki emisar i narodni tribun, lan Slavjanofilskog
blagotvornog komiteta u Moskvi od 1858. do 1863.
Sin je seljaka i sitnog trgovca J elisija-Jeje Gospavia. Zajedno sa ocem i
bratom Ilijom bavio se do 1853. poslovima trgovine stokom.
U vrijeme Krimskog rata (1853-1856) stupio je u vezu sa ruskom vladom,
kojoj je u ime pravoslavnog naroda BiH, uputio prijedlog o dizanju opteg
ustanka. Bio je autor i potpisnik predstavke crnogorskom knezu Danilu
Petroviu koju je uputio 9. novembra 1857. i u kojoj je zastupao interese
pravoslavnog i katolikog seljatva u Bosni, kao njegov legitimi voa i
organizator u borbi. U decembru 1857. predvodio je estolano seljako
poslanstvo koje je sa sobom nosilo predstavku bosanskih seljaka sultanu
Abdul-Medidu.
Jeji je u raznim politikim misijama od januara do aprila 1858. boravio u
Zemunu, Novom Sadu, Sremskoj Mitrovici i Vinkovcima.
Jeji se krajem aprila 1858. uputio politiku misiju u kojoj e
posjetiti Crnu Goru. Na Cetinju je predao predstavku bosanskog seljatva.
Jeji avgusta 1858. upuuje u Crnu Goru i Rusiju predstavku za ruskog cara
Aleksandra II. Stigao je na Cetinje gdje je kod kneza Danila bio primljen sa
uvaavanjem. Knez ga je tretirao kao vojvodu i bogato ga darivao. Hroniari
ovog vremena biljee da je Risto Jeji uao u narodnu akciju i u tu svrhu se
novcem snabdeo tako to je prodao 50 oevih svinja. Iao je nekoliko puta u
Crnu Goru, lutao po Austriji i Njemakoj, vodio bojeve i bitke. Njegov bliski
saradnik hercegovaki vojvoda Mio Ljubibrati zabiljeio je 1868. da se
Jeji razoaran u svemu odao piu i nerazumnom ivotu.
Sa crnogorskim pasoem, novcem za putovanje i kneevom preporukom
Jeji je preko Bara otputovao za Carigrad stigavi tamo sredinom septembra
1858.
Bio je primljen od ruskog poslanika Butenjeva. Upuen je u Odesu. Ruski
car Aleksandar II odobrio je 1. oktobra 1858. deset hiljada rubalja pomoi
stanovnitvu postradalom u ustanku. Jeji se iz Odese ubrzo vratio u
Carigrad, a odatle u Crnu Goru. U Bosnu je poao 6. decembra 1858. preko
Austrije. Odlukom austrijskog ministarstva policije bio je konfiniran u
Ljubljanu, a odatle je sredinom 1859. uspio da pobjegne u Bosnu, a potom u
Srbiju. Brodska granina komanda javljala je 29. septembra 1859. da je
saznala iz prianja njegovog brata Ilije Jejia, koji je esto dolazio u amac
poslom, trgovinom stokom, da je Risto pobegao u Crnu Goru.
Obratio se ak i austrijskom caru Franji Josipu s molbom da ga kao
dobrovoljca primi u austrijsku vojsku.
Priman je i kod kneza Miloa Obrenovia, ruskog kneza
Dolgorukova, srpskog mitropolita Mihaila i ruskog generalnog konzula u
Beogradu Konstantina Dimitrijevia Petkovia. Iz Beograda je 21. januara
1860. ponovo pisao ruskom caru Aleksandru II, s molbom da ruski suveren

600

pomogne Slovenima u borbi. Krajem maja 1860. sa estoricom svojih
sunarodnika upao je u Bosnu. Pao je 28. maja u tursko zarobljenitvo,
zajedno sa Petrom Nikoliem. Priveden je u Tuzlu, a potom u Sarajevo.
Tada je imao izmeu 28 i 31 godinu. Sluio se i pseudonimom Crni iz
ega se posredno moe zakljuiti da je on moda bio i tamnije puti,
crnjomanjast ovjek.
Osuen je na 15 godina prinudnog rada koje je imao da izdri u Erzerumu u
Turskoj. Prebaeni su u Carigrad, odatle su ih brodom poveli u Trapezut, a
odatle u Erzerum. Na putu su uspjeli pobjei u Erzerum. Tu su bili u ruskom
konzulatu, te se uputili u Kars. Iz Karsa su se uputili ka rusko-turskoj granici
i u Rusiju preli 3. juna 1863.
Jeji je u Rusiji posjetio Petrograd i Moskvu. U Petrogradu je rijeavan
njegov zahtjev u kome je traio da primi rusko dravljanstvo i da mu se
dodijeli penzija od koje bi mogao sa porodicom da ivi u Srbiji. Oba njegova
zahtjeva car je odbio. Dobio je 300 rubalja jednokratne pomoi i paso za
putovanje u Srbiju.
U Moskvi je bio primljen u Moskovskom slavjanskom blagotvornom
komitetu, gdje je izdiktirao svoju biografiju koja je tamo zavedena kao
ivot vojvode Riste Jejia. Od komiteta je dobio 80 rubalja pomoi i
otiao u Srbiju. Organizovao je akciju u kojoj je namjeravao da likvidira po
izrabljivanju kmetova uvenog gradaakog trgovca Jovana Babia. Nije
uspio. Predvodio je i ustaniku eti na planini Vuijaku u junu 1876, ali je
ve tada pokazivao znakove umora. Otad mu se gubi svaki trag. Zna se samo
da je u toku boravka u Srbiji jedno vrijeme ivio u okolini apca, gdje je iz
Crkvine prebacio i svoju rodbinu.
U periodu od 1859. do 1875. redovno je dobijao novanu pomo od
srpske vlade, kao najbolje plaeno lice meu politikim aktivistima.
1249


Jeleevi Perica
Roen je 25. februara 1960. godine u Novom Selu, optina Bosanski
amac. Od oca Ante. Osnovnu kolu zavrio je u rodnom gradu, a gimnaziju
u Oraju 1978. godine. Diplomirao je na Medicinskom fakultetu u Sarajevu
u decembru 1984. godine. Tokom 1985. godine radi kao ljekar u Domu
zdravlja u Bosanskom amcu. Naredne godine odlazi u Zvornik, gdje je
takoer bio ljekar u Domu zdravlja sve do 1989. godine kada odlazi u
Sarajevo za ljekara u Kliniku za abdominalnu hirurgiju gdje je radio do
1993. godine. Postdiplomski studij je zavrio na Medicinskom fakultetu u
Sarajevu 1991. godine. Specijalizaciju iz opte hirurgije je zavrio 1993.
godine na Klinici za abdominalnu hirurgiju Klinikog centra Koevo.

1249
Rajko Ilikovi Risto Jeji-linost, delo i sudbina. Godinjak SPKD Prosvjeta
amac 2000. godine.

601

Bio je lan HDZ od osnivanja do 2006. godine, kada postaje lan HDZ 1990.
Od 2006. do 2008. godine bio je predsjednik upanijskog odbora Posavskog
kantona, a od 2009. godine obavlja funkciju potpredsjednika ove stranke.
Od 1993. do 1996. godine radio je kao ljekar u Ratnoj bolnici u
Tolisi. Od marta 1996. godine imenovan je za vrioca dunosti direktora, a
od 1999. godine direktor je Opte bolnice u Oraju kada je ova prerasla u
upanijsku bolnicu Jeleevi je obavljao dunost direktora sve do avgusta
2006. godine.
Na Optim izborima 2006. godine bio je kandidat za Skuptinu
Posavskog kantona i osvojio 604 glasa. Meutim odrie se mandata, jer je u
martu 2007. godine imenovan za ministra rada i socijalne politike Federacije
BiH.
Od 2007. godine lan je Ekonomsko-socijalnog vijea FBiH.

Jovii- Stojanevi Risto
Zvani ika ili iko, rodio se 1814. godine u selu Brvniku.
kolovao se u Gradacu. Otac Stojan mu ode u vojsku, a kad proe buna,
otac doe i zatee Ristu u turskom argatluku. Potom je postao trgovac
kolonijalnom i manufakturnom robom u varoi Modrii, mada se bavio i
trgovinom marvom. Ovde stee malo imanja i kupi jedno pare zemlje.
Ali mu ote zemlju Fazli-paa, carski namesnik poslije pobede nad Husein
kapetanom Gradaeviem. Docnije mu bi ponuen novac za otetu zemlju.
Ne htede on novaca ni tada ni docnije, te to tako osta.
Dola je godina 1848. i Risto se udrui s jednim ovekom iz Austrije
da trguju kukuruzom. Risto uloi trud, a trgovac novac. Mada po drugim
izvorima se kae: Posle dolaska Tahir-pae i uvoenja teretine on je
liferovao u drutvu sa gradakim mudirom Mustafa-paom hranu Maarima
koji su se hteli pobuniti.U amcu je davao obavjetenja majoru Rankoviu
o raspoloenju Turaka prema Austriji. Postavi zbog toga sumnjiv Mustafa-
pai pobegao je u Austriju i bio u begstvu ranjen od turskih straa. Tahir
paa uje da on sprema nekakvu hranu za aursku zemlju pa mu poalje svog
gavaza da zabrani iskrcavanje kukuruza u tuu zemlju, dok mu ne da
polovinu hasne. On udesi te opije gavaza, a lau s kukuruzom preveze na
austrijsku meu, pa se vie ne vrati kui. Kukuruz uzme ovek iji su i bili, a
on u tuem svetu, pone se potucati i nastani se u selu Markuici, vukovarski
srez. On je u Brodu dobavljao meso austrijskoj vojsci i zaradio je oko 50.
000 forinti. Zatim je kupio nekretnina u Markuici i trgovao je stokom do
1857. Godine 1850. naorua se i sa trojicom drugova krijui se pree nou u
Bosnu, doe svojoj kui u selo Brvnik, gde mu je ena bila sklonjena,
povede je sa jedincem Milanom, a oca svoga pri polasku vee, da se rekne
da mu je otac morao pustiti enu.

602

Feldmajer, austrijski pukovnik, znajui da on dobro poznaje terete
bosanskog naroda i da je popularan, 1857. godine poziva ga da doe u
Vinkovce. Opredjeljuje ga da bude vo jedne bosanske deputacije koja je
prela u Austriju sa namerom, da u Beu predstavi zastupnicima velesila
patnju naroda u Bosni zbog turskih zuluma. Risto sa deputacijom ode u Be.
Dok je on u Beu inio poznanstva od jednog do drugog velikaa
tadanji Portin poslanik Grk Kalimaki preko uhoda dozna za deputaciju i
zahte da mu je beka policija preda.
Vuk Stefanovi Karadi prouje za deputaciju i pozove je sa njenim voem
na obed. Vuk je eleo da tom prilikom upozna Ristu sa knezom Mihajlom,
koji je tada stanovao u Beu. Po elji je uinio.
To bavljenje u Beu stalo je Ristu preko tri hiljade forinata. Najzad se vratie
kui. Deputate Turci zatvore, jer za vreme njihova bavljenja u Beu bee
prelo na austrijsku stranu mnogo popova i znatnih ljudi iz Bosne. Posavina
skoi na oruje i planu Protina buna.
Trai Turska izvor buntovanju i dolazi do njegovog imena. Ali njega vie
nema u Bosni, pa ni u austrijskom domaaju. On se oglasi u Srbiji, gde ga
posredstvom Vuka srpska vlada primi i posla na bosansku granicu u banju
Koviljau, gde je sve do godine 1862. proveo, tamo je dobio mesto
finansijskog nadglednika u Srbiji.
U ustanku 1862. godine protukao se Risto kroz celu Bosnu i prodro u
Hercegovinu. Risto je pao Turcima u ake sa sedamnaest drugova i po
zapovesti Omer-pae odveden sa njima u mostarsku tamnicu, kulu na
Neretvi. Tu je proveo u uasu osam dana, a osmog dana je bio puten na
konzulsko zauzimanje. Austrijski konzul, kao nadlean, preobue ga i
sprovede njegovoj kui, gde ga mesni sud osudi na osam godina zatvora. (U
konzulatu je bio na sasluanju, gde je dao iskaz o svom ivotu. Dr. arh. Be,
BM 6033/1860.).
Ban okevi oprosti mu zatvor zamenivi ga policijskim nadzorom kod
kue. Sve mu je imanje rasuto i on je nanovo bio puki siromah. Dobri ljudi i
Ristina vrednoa nainili su i po trei put od njega imuna, srena, usluna i
znamenita oveka.
Njegov biograf veli: Njegova kua bee utoite jadnih begunaca, te
je i akom i kapom delio sirotinji i utirao suze jadnoj raji bosanskoj, koja je u
njega utoita i potpore nalazila. Zatee ga i znamenita 1875. godina. Pue
puka nevesinjska, a Risto sastanuvi se u apcu sa starim junakim
drugovima svojim iz bosanskog ustanka od godine 1858.
Okupio je oko dvije hiljade dobrovoljaca.
Beogradski trgovci uvi za to njegovo rodoljubivo delo, obdare ga
sabljom okovanom srebrom za spomen, a njegovim dobrovoljcima dadu
svilenu zastavu sa likom Sv. ura i Sv. Dimitrija s natpisom Za slobodu ili
smrt.

603

O boju na Beljini Paja Putnik veli u svojim Uspomenana: Kada je sva
vojska u 12 sati tog dana odstupila preko Drine, zaostao je sam ika Risto sa
nekoliko dobrovoljaca u Beljini i zadnji je preao preko Drine.
U drugom boju je zarobio tri konja sa tovarom municije. Za ostalo vreme
svoga ratovanja bee Risto jo pet puta u ljutoj vatri i uvek u prvom lancu.
Za to ga sva vojska jako zavoli i kad bi u sviti brigadira jahao, uvek se
moglo uti: Evo naeg dobrog junaka starine ika Riste nije poginuo.
On iz ovog rata ni jedne rane ne iznese, a ispod njega pogibe osam konja.
Za hrabro ratovanje bee odlikovan Srebrenom Medaljom za hrabrost
i Takovskim Krstom. Po dovrenom ratu bejae postavljen od srpske vlade
za predsednika Komisije za potporu bosanske siroadi u apcu. Za tim se
vrati kui svojoj u Slavonski amac.
ika Risto e iveti vazda u zahvalnom seanju Bosanaca, za iju je slobodu
vazda radio. Oni ga zvahu svojim Garibaldom.
1250

Kada sam ja kao autor ove knjige posjetio groblje u Sl. amcu jula
2002. godine pronaao sam grob Riste Joviia na kome pie:
Ovde poiva SRBIN IKA Risto Jovii roen god. 1814. umro god. 1883 i
sin mu Mihajlo Jovii ro. 20. sep. 1843. preminuo 4. jan. 1908.
Konstanin Kosta Jovii dugogodinji direktor Zemaljske banke u Bos.
amcu koji se kasnije odselio za Beograd iz Sl. amca i njegova sestra
Angela udata Maksimovi (1886-1944) su potomci ika Riste.



Slika br. 63 ika Risto

1250
Znameniti Srbi XIX veka Izdavako preduzee Pravoslavna re, Novi Sad 1997.
godine. , Vasilj Popovi Agrarno pitanje u Bosni i turski neredi za vreme reformnog reima
Abdul-Medida (1839-1861), Beograd 1949. godine. Srpska Akademija nauka, posebna
izdanja, CL, odjeljenje drutevnih nauka, knjiga 59.

604

Kati Ilija
Poetkom ezdesetih godina pojavio se u NK Mladost iz Hasia
optina Bos. amac viljavi mladi za koga su oni koji su ga vidjeli odmah
rekli da e biti odlian fudbaler. Brz i neustraiv postizao je golove
nevienom lakoom. Bio je to Ilija Kati. Svi smo ga zvali Iljko. Roen je
1943. godine. U jesen 1962. godine doao je u FK Borac. Postao je odmah
standardni prvotimac. Igrao je u pici napada. Imao je strahovit start iz
mjesta i istanani osjeaj za gol. U sezoni 1963/64. Borac igra odlino i
osvaja prvo mjesto u Tuzlanskoj zoni. Kati je prva violina. Od ukupno 117
golova u toj sezoni on je postigao 45. Ve naredne sezone postaje lan
drugoligaa iz Osijeka. Izborio je mjesto centarfora i standardnog prvotimca.
Kati postaje prvi strijelac Osijeana i jedan od najboljih golgetera II lige.
Vie puta igra za reprezentaciju II lige i biva proglaen za najboljeg
centarfora II lige. Pamtim izjavu ekia, tadanjeg centarhalfa Slobode iz
Tuzle koji je na pitanja ko mu je najtei protivnik odgovara: To je Kati.
Ako u duelu padne zajedno sa njim, dok si ti jo na zemlji, on je ve skoio
i odlazi sa loptom.
Nakon 4 godine igranja u Osijeku, prelazi Kati u beogradski
Partizan. Meu najboljim strijelcima je I lige. U jednom interviju listu
Tempo 1968. godine na poznati as Milo Milutinovi kae: Kati je
izraziti gol igra. Izvrsno se demarkira, neprestano se kree i ima poput vuka
razvijen osjeaj za gol. Njegova poetna brzina je stravina i zadivljujua.
On se kree iz mesta poput munje. Koliko se mogu setiti samo je Milan
Gali iz najboljih dana mogao da se pohvali tako silovitim sprintom.
Dobrim igrama u Partizanu Kati sebi obezbeuje mjesto u dravnom
timu. Prvu utakmicu odigrao je decembra 1968. godine u Belo Horizontu u
susretu protiv nacionalne momadi trostrukog prvaka svijeta Brazila. U
plavom dresu nastupio je deset puta. Ilija zavrava 1973. godine karijeru u
Partizanu i prelazi u vajcarsku u FK Cirih. U periodu 1973-1976.
godine Cirih osvaja tri puta uzastopno prvenstvo vajcarske. Kati je
najbolji stijelac vajcarske u sezoni 1974/75. godina a u toj i prethodnoj
sezoni proglaen je za najboljeg inostranog fudbalera. U aprilu 1976. godine
Sportske novosti donose lanak svoga dopisnika iz Ciriha u kome se kae:
Najbolji igra finala vicarskog kupa i strijelac pobjednosnog gola Ilija
Kati dobio je iz ruku gradonaelnika srebreni klju koji se u izuzetnim
prilikama daje osobama koje su neto posebno pridonijele Cirihu. Ovo
veliko priznanje znak je koliko su poslovino hladni vajcarci cijenili naeg
zemljaka.
Nakon uspjenog igranja u Cirihu, odlazi Kati na dvije godine u
Burgos u paniju, gdje u istoimenom klubu igra u prvoj ligi. Poslije se vraa
u vajcarsku u o de Fon, gdje igra u domaem drugoligau kome je
istovremeno i trener. Ve kao etrdesetogodinjak zavrava svoju karijeru

605

fudbalera u Lihtentajnu. Jednom je izjavio da bi nakon okonanja karijere
najradije radio u sportu kao trener, jer je studirao na visokoj trenerskoj
koli.
1251


Kondi Vasilije
Rodio se 1868. godine u Svinji kod Bosanskog Novog. U Novom je
svrio osnovnu kolu, poslije svretka kole stupio je u trgovinu svog brata
Riste, a docnije je otvorio sebi radnju prvo u Prijedoru, a potom je preao u
Bosanski amac, gdje je kao trgovac radio vie godina. U amcu je imao
ortaku radnju sa Jovom Ljubiiem koji je iz istog mjesta kao i Kondi.
Kako mu, po Koiu trgovina nije ba dobro ila, on ju je brzo razmetnuo,
radio mnoge druge poslove da bi se 1905. godine obreo u Banjoj Luci. Tu je
stupio u urednitvo Naeg ivota kao novinar. Poslije toga prelazi u
urednitvo Otadbine primivi se pored saradnje i mjesta odgovornog
urednika. Ulazi u politiku, ali se bavio i knjievnou. Bio je sa Koiem
jedan od organizatora Otadbine. Vrijeme od 9. oktobra 1906. do 6.
decembra 1908. godine provodio je, to pod istragom, to po zatvorima u
Zenici i Banja Luci. Kada je puten iz zatvora, gdje je uhvatio klicu nesrene
bolesti, preminuo je u Bijeljini 20. jula 1909. godine ostavivi iza sebe
suprugu Sofiju i sinia.
Kondi je poeo pisati u 16-toj godini (od 1884), u somborskim
djeijim listovima Golubu i Spomenku. Radove razne sadrine (narodne
umotvorine, antropogeografska prouavanja sela u Bosni, lanci iz
ekonomije, narodne prosvjete, pedagogije...) objavljivao je u mnogim
asopisima: Strailovu, J avoru, Bosanskoj vili, Novom Vaspitau,
Srpskoj rijei, Sarajevskom listu, Otadbini, a pisao je i u raznim
kalendarima, anonimo, esto bez potpisa. Svoje originalne prie tampao je u
Bosanskoj vili, Brankovom kolu, Sru, Otadbini, Srpskom
knjivnom glasniku (u njemu je 1907. godine objavljena jedna od najboljih
njegovih pripovjetki U magli i meavi) i drugdje. Ali osim jedne podue
prie iz uiteljskog ivota koju je pod naslovom Spomenik ili rtva svoje
dunosti tampao u Beogradu, Vaso nije objavljivao zasebna izdanja.
Pripovjetka Majko, ja idem objavljena je u Bosanskoj vili 1909. godine
u dvobroju 17 i 18.
Sredinom 1909. godine u redakciji Bosanske vile stigla je vijest da
je 20. jula u 41-oj godini ivota u Bijeljini umro poznati srpski borac i
novinar, prvi urednik banjaluke Otadbine i darovit srpski pripovjeda
Vaso Kondi. Nekrolog Vasi Kondiu napisao je Petar Koi, njegov
prijatelj, knjievni istomiljenik i politiki borac.Od roenja svoga, izgleda,
on je krotak i smiren, te ga je i ovo novo ponienje mnogo tee i ljue titalo

1251
Eref Zaimbegovi amake novine br. 46. god. III 1987. godine.

606

nego mene. (Osueni su obojica na zatvorske kazne, zbog tekstova u
Otadbini). ivei u amcu Vaso se takoer bavio pisanjem i aktivnim
radom. O tome svjedoe i neki telegrami koje je on slao, a Bosanska vila
iji je bio saradnik je to objavljivala:
Povodom desetogodinjice Bosanske vile objavljen je njegov telegram:
amac (Bosna)
Istrajnost vazda neka vas prati, A Bog e s neba svoj blagoslov dati,
Nek vam je sreno to slavlje milo, Srpski ti pozdrav Bosanska vilo Za
srpsku omladinu V. Kondi.
Takoer je priloio i 1 ft. priloga za proslavu desetogodinjice.
Kada je Nikola Kaikovi urednik Bosanske vile odlikovan Vaso alje
telegram:
amac (Bosna)
Iz svega srca estitam odlikovanje od Njegovog Velianstva Abdul-
Hamida Hana, neka ti je brate sreno i berietno i ne bilo poljednje.
Padiahu bivler ja, ok jaa. Vaso Kondi.
Povodom pedesetogodinjice rada Jove Jovanovia-Zmaja alje telegram
zajedno sa Simom Dakiem i Jovom Ljubiiem.
1252


Markovi Milivoj
Zvani Mia. Rodio se 20. marta 1939. godine od oca Mihajla
Mile Markovia trgovca i majke Franciske ro. Karner. Ovaj muziar sa
dugogodinjim iskustvom, klarinetista, tenor, sopran i alt saksofonista,
dirigent Dez orkestra RTB. Kompozitor je vie djela, a najpoznatija mu je
kultna muzika za seriju Otpisani. Legendarni saksofonista koji predaje u
muzikoj koli Stankovi dez saksofon i klarinet. 1987. godine je
predsjednik Saveza organizacija kompozitora J ugoslavije (SOKOJ -a).
Diplomac uvenog Odseka za dez Visoko kole za muziku u Gracu,
dugogodinji lan Big benda i jedan od osnivaa jo uvenijeg seksteta
Markovi-Gut. Dobitnik specijalnog priznanja Ministarstva kulture za
vrhunski doprinos kulturi Srbije. Od 1942. godine ivio u Osijeku gdje je
pohaao Gimnaziju i etiri godine Muzike kole Franjo Kuha, da bi
1957. godine doao na studije prava u Beograd, gdje postaje lan udruenja
dez muziara Beograda. Uporedo s tim zavrio je dvije godine srednje
muzike kole. Diplomirao je klarinet u Slavenskom. Oenio se sa
pevaicom Radmilom Miki. Tri godine boravi u Njemakoj gdje nastupa po
amerikim klubovima. Svirao je sa orom Marijanoviem na turnejama po
Rusiji. Bio je zaposlen na Televiziji Beograd kao muziki urednik. Za
muziku za film Ljubavni ivot Budimira Trajkovia dobio je Bronzanu
arenu na filmskom festivalu u Puli. Nastupa sa Big bendom RT Beograd.

1252
Godinjak SPKD Prosvjeta amac 2002. godine dr Mladenko Sadak, Bosanska
vila br. 4 godina 1896. , isto br. 7, isto br. 16 god. 1897. , isto br. 11 i 12 od god. 1899.

607

Zamjenik direktora i urednika Produkcije gramofonskih ploa RTB-a. lan
kulturne delegacije SFRJ na Kubi i SSSR-u. Od 1995. godine u penziji.
Stekao vie nagrada i priznanja. 2001. godine izabran je za predsjednika
Udruenja kompozitora Srbije.
Mom ocu Mihailu ostvarila se ivotna ambicija da postane ugledan
trgovac u Bosanskom amcu gde je imao veletrgovinu nalik na dananje
robne kue. Tamo je upoznao moju majku Francisku, iji je otac, a moj
deda, bio profesor muzike. Mihailo je ubedio suprugu da katoliku beru
zameni pravoslavljem i nadenuo joj je ime Mirjana. Venali su se u Zagrebu.
Ona je bila rodom iz Maribora, pa su zajedno odluili da bi bilo najbolje da
se porodi u zaviaju. Nepodnoljivi trudovi su je zadesili u Zagrebu, i otila
je u porodilite gde me je igrom sudbine donela na svet 1939. godine. Otac
Mihailo, kad je poeo rat, kao Srbin, nije bio previe poeljan u Bosanskom
amcu. Jednog dana dobio je dojavu da e ga ikanirati i odluio je da sa
porodicom pobegne. Bukvalno smo pobegli iz Bosanskog amca u
poslednjem trenutku ratne 1942. godine ispred ustaa. Otac me je drao u
naruju trei cik cak preko travnatog igralita lokalnog fudbalskog kluba,
dok su meci zvidali oko nas. U tek osloboenoj Jugoslaviji moji roditelji su
mi 1945. godine poklonili mlaeg brata Branka.
1253

Stanovali su u zgradi stare pote. Miin brat Branko Markovi je bio
direktor-ef Filharmonije u Luksemburgu.

Marluni Mila
Prva dama Kanade. Milica Pivniki udata Marluni savreno govori
engleski, kao i njeno etvoro djece: Karolina, Benedik, Mark i Nikola.
Roena je 1952. godine u Sarajevu, a ima i brata Jocu roenog 1954. godine.
Sa roditeljima je kao djevojica otila u Kanadu i odrasla u srpskoj zajednici
u Montrealu. Sa izgledom top modela nala se meu predsjednicima
svjetskih sila i njihovim suprugama. Bliska je prijateljica prve dame USA
Nensi Regan, Barbare Bu takoer prve dame, Raisom Gorbaov prvom
drugaricom SSSR-a, Nainom J eljcin, te Sonjom Gandi italijanskom
ljepoticom koja je uspjela da postane prva Indijka.
Jo kao mladi Brajan Marluni, govorio je da mu je ivotna elja da
postane kanadski premijer. Poslije 28 godina u septembru 1984. godine to je
i postao kao lider Progresistiko-konzervativne partije. Studirao je pravo,
radio kao voza kamiona. Toliko je amerikanizovao Kanadu, da je od nje
gotovo napravio pedeset prvu ameriku dravu, pa ipak je odbio da uestvuje
u Reganovom ratu zvijezda i suprostavio se smjetaju amerikog oruja na
kanadskom tlu. Sve je iznenadio 1991. godine kada je odbio Buovu ponudu
da postane prvi proameriki predsjednik Ujedinjenih nacija. On je danas

1253
Euro Blic br. 4564 od 25. oktobra 2009. godine, . Gloria br. 333 od 20. oktobra
2009. godine.

608

predsjednik upravnog odbora magazina Forbs, najuticajnijeg lista u svijetu
specijaliziranog za ekonomiju.Forbs svake godine objavljuje listu
najbogatijih ljudi svijeta.
Mila i Brajan su se sreli u Maunt Rojal Tenis Klubu 14. jula 1972.
godine gdje je ona provodila odmor posle anganmana kao hostesa u
J ugoslovenskom paviljonu. Vjenali su se 26. maja 1973. godine. Medeni
mjesec su proveli uglavnom u Dubrovniku i u beogradskom hotelu
Metropol.
Mila je bila prva supruga nekog politiara u Kanadi, koja je sa muem
ravnopravno drala govore u predizbornoj kampanji. Mnogo kasnije
ispostavljeni su joj rauni u aferi Gucigejt, kada su joj konano izbrojane
cipele (uglavnom najskuplje sa Gucijevom etiketom) i kada je zbog
preterane sklonosti ka luksuzu uporeena sa suprugom filipinskog diktatora
Markosa- Imeldom. Porodica Pivniki je iz Novog Beeja, gdje je Milin
deda Jovan bio najuveniji lokalni advokat. Njen otac Dimitrije Mita
zavrio je prvo pravo, a potom medicinu. Poslije specijalizacije psihijatrije u
Beogradu, naao je posao u Sarajevu, gdje je upoznao Milinu majku
Bogdanku-Bobu (Savo) Ili porijeklom iz sela Batkua, optina Bos. amac,
viu medicinsku sestru koja je ivjela i kolovala se kod strica dr Teodora
Ilia. 1957. godine odlaze u Kanadu.
Milu su upisali u osnovnu kolu u ulici Sent Urben. Potom je upisana
u privatnu kolu za djevojice Mis Edgars i Mis Krempsis Skul. Dok joj je
mu sticao politiku karijeru, ona je zavravala studije, postala ininjer i
izrodila djecu.
tampa u Otavi je pomno pratila svaki korak prve dame, a naroito njene
enormne trokove. Ispitavano je koliko je utroeno za ureivanje njenih
raskonih kua, u kojima su plakari bili naroito dizajnirani za njene brojne
cipele. Mila je uporeivana sa aklinom Kenedi, a Sjuzan Rajli je u svojoj
knjizi Supruge politiara nala slinost izmeu Mile i Imelde Markos i
nazvala je Evitom ledenih pampasa, po ugledu na Evitu Peron.
Mila je govorila kako su oni dovoljno novca stekli dok je Brajan radio kao
advokat u monoj Ajron Or Kompaniji i da su njeni lini trokovi samo
njena lina stvar. Sa muem je putovala u London na samit G-7 1991. godine
i to je od nje nainilo slavnu linost. Dnevni listovi koji su nedelju dana
izvjetavali o samitu, pisali su i o Mili. Naslovi su se nadmetali: Mila:
oararavajua u utom, Olala! Ovo je Milin ou visoke mode,
Glamurozna Mila se igra diplomatije, Mila je samit stila.
Njen boravak u Londonu je ovako saet u novinama:
Velika meunarodna pomodarka Mila Marluni izala je sino kao
neosporna pobjednica i zvijezda zavrne veeri samita, kada se pod
svjetlou Bakimgenske palate pojavila u luksuznoj ipki i satenu i sa
osmjehom od kojeg se vrti u glavi.. Britanske novine nairoko su

609

raspravljale o Milinom opingholinom temperamentu i dolo se do
procjene da je na gardarobu potroila vie od 200. 000 dolara, kad se uzmu u
obzir njene anel tane, Bulgarijev nakit, kao i njena neskrivena ljubav za
Ralfa Lorena, Gucija i francuske dizajnere.
Mila je kao prva dama Kanade obino kupovala 14 toaleta godinje,
etiri dnevna kompleta za ljeto, isto toliko za zimu, po dvije koktel haljine za
svaku sezonu i dvije dugake haljine. Ima 60 pari cipela i izama, meu
kojima je veliki broj svilenih. Voli da nosi bunde i ne pada joj na pamet da
se zbog toga pravda. Oboava Pariz ali i Njujork gdje do mile volje razgleda
galerije, ide u pozorite, kupovine i restorane potpuno anonimna.
Njena majka ju je nauila da priprema brojne domae specijalitete, razne
pite, sarme, peenu urku i bosanski lonac.
itava porodica je dolazila u selo Batkuu pa i u amac gotovo
poluinkognito prije poslednjeg rata u obilazak rodbine.
Brajan je etiri godine bio i potpredsjednik. Prilikom konferencije o
nuklearnom razoruanju u Kanadi, kada su se predsjednici SAD Regan i
predsjedavajui Vrhovnog Sovjeta SSSR Mihail S. Gorbaov sastali i
razgovarali, domain im je bio premijer Marluni, dok je njegova supruga
Mila bila domaica prvoj dami SAD Nensi Regan i prvoj drugarici
SSSR-a Raisi Gorbaov.

Matuzovi Ivan
Roen je u optini Odak, u selu Donja Dubica. 1886. godine.
Pekarski radnik, zaposlen u Bosanskom amcu. Hrvat (J ugosloven). Do
Prvog svjetskog rata je bio aktivni lan Socijaldemokratske stranke. Po
izbijanju rata radnik Ivan Matuzovi odlazi na front kao mobilisani redov u
3. Banijskom peadijskom puku. 1915. godine je zarobljen kao austrougarski
vojnik na Istonom frontu i sproveden u Rusiju. Pred sam Oktobar meu
vojnicima u agitaciono-propagandistikom radu isticao se Ivan Matuzovi.
Poetkom 1918. godine postao je lan jugoslovenske komunistike grupe pri
RKP (b) u Moskvi. Potom u J efremovu je organizovao partizanski odred.
Kao komunistiki agitator radio je u Murmansku i Kazanu. lan ueg
rukovodstva Junoslavenske komunistike grupe. Predstavnik J ugoslovenske
grupe u vojnoj komisiji pri federaciji inostranih grupa. lan Centralnog
komiteta komunistike partije Srba, Hrvata i Slovenaca. Na konferneciji u
Moskvi 8-13. X 1918. izabran je za predstavnika grupe pri narodnom
komesarijatu nacionalnosti SSSR.
Ta Jugoslovenska komunistika grupa pri RKP (b) u iji je Centralni komitet
uao Matuzovi izdavala je list Revolucija, a kasnije Vsemirnaj
revolkocija.
Za vrijeme Maarske socijalistike revolucije 1919. od J ugoslovena
povratnika sa Istonog fronta i uesnika Oktobarske revolucije, formiran je

610

jugoslovenski odred iji je komandant bio Matuzovi, kasnije za vrijeme
strane intervencije u Maarskoj. Aktivni uesnik u maarskoj revoluciji i
komandant crvenoarmejskog bataljona i bliski saradnik Bele Kuna
1254
.
Ivan Matuzovi, kao jedan od istaknutih vojnih i politikih organizatora
jugoslovenskih boraca u Maarskoj revoluciji, rukovodio je borbom na
frontu kod Kapovara, a potom kod Koica. Postao je komandant itave
maarske Crvene armije i itavog junog fronta.
Vratio se u SSSR gdje je iveo izmeu dva rata. 1938. godine izgubio je
ivot za vrijeme Staljinovih istki kao jedna od mnogih rtava.
Na vanrednoj konferenciji Jugoslovenske komunistike grupe u Moskvi 5. i
6. novembra 1918. donijeta je odluka o obrazovanju Komunistike partije.
Jedna od aktivnih uesnika izmeu ostalih bio je Ivan Matuzovi. Zbog
odravanja veze Moskve sa KP (b) SHS osnovan je Inozemni biro u kome je
Matuzovi izabran.
Ivan se vratio u domovinu kao i mnogi jugoslovenski komunisti ali
ne zadugo. Filip Filipovi docniji rukovodilac KPJ, u jednom svom pismu
pie o znaaju povratka lanova Jugoslovenske grupe koje je uputio iz
Budimpete krajem 1918. rukovodstvu grupe RKP (b) u Moskvi. Izmeu
ostalog pie i ovo: Drug Drobnjak i drug Matuzovi su ve odavno stigli
ovamo. Spominje izmeu ostalih ravnopravno imena Ivana Matuzovia i
J osipa Broza i drugih.
Matuzovi je u Crvenoj armiji bio vrlo blizak sa uvenim Aleksom
Dundiem, te je kao i on bio jedan od slavnih komandanta Crvene armije.
Matuzovi se u SSSR i oenio i imao sina (oni su saradniku akademije nauka
SSSR I. D. Oak predali svoje porodine arhive, kao autoru koji je pisao o
ueu Jugoslovena u revoluciji).

Taj isti akademik je u mjesecu februaru 1970. godine uputio jedan
dopis predsjedniku SO-e Bos. amac, u kome ovaj istaknuti sovjetski nauni
radnik trai izvjesne biografske podatke o pomenutom Matuzoviu.
Matuzovi je zbog svoje izuzetne hrabrosti i velikih zasluga u Crvenoj armiji
proglaen i herojem Sovjetskog Saveza.

Naknadno smo saznali da je pomenuti Matuzovi od najblie rodbine
u Bos. amcu imao sestru Katu, koja sa svojom sestrom ivi u Bos. amcu.
Prema njenom tvrenju, njen brat Ivan otiao je u svijet kada mu je bilo 14
godina i to u pravcu Budimpete. Kasnije je postao pekarski radnik u
Vojvodini. Neto kasnije sestra, zet, sestriina i dr. saznali su da se Ivan
nalazi u Maarskoj. Oni su uli i neke pojedinosti o njegovom ivotu, radu i

1254
(1886-1939) maarski revolucionar. Jedan od osnivaa KP Maarske i voa Maarske
Sovjetske republike, nakon sloma maarske revolucije emigrirao u Austriju, pa u SSSR
(1920). Likvidiran za Staljinovih istki. Rehabilitovan 1956.

611

kretanju. Da je po nekim tajnim poslovima putovao u Be i drugdje. Prema
izjavi Kate Babi roene Matuzovi, oni su i brat i sestre roeni u selu Donja
Dubica, a otac im je Pavle bio zemljoradnik.
1255



Sl. br. 64 Ivan Matuzovi

Milo Ljubo
Roen je u Bosanskom amcu 25. februara 1919. godine kao zakoniti
sin Milo Ilije i majke Milke ro. Soldo. U Bos. amcu je ivio do druge ili
tree godine. Porodica Ljubinog oca Ilije doselila se u Bos. amac po potrebi
slube, jer mu je otac bio vii finansijski kontrolor. 1921. ili 1922. godine sa
roditeljima odlazi u Kladanj, gdje je ivio do svoje este godine. Kasnije je
doao u Oraje kotar Brko gdje je zavrio prvi razred osnovne kole. Drugi i
trei razred zavrio je u Bos. Brodu, a etvrti u Subotici, gdje mu je otac bio
premjeten. U Subotici je ivio neprekidno do 1941. godine. Zavrio je
sedam razreda gimnazije. Po zavrenoj koli stupio je za inovnika u
Poreskoj upravi, a kasnije u gradskoj optini. Tri razreda gimnazije zavrio
je redovno, a etvrti polagao privatno i u meuvremenu odsluio u
jugoslovenskoj vojsci vojni rok 1938-39. u Ljubljani u 40. pjeadijskom
puku. Slom J ugoslavije zatekao ga u Vinkovcima kao mobilisanog rez.
vojnika. Odmah 1941. godine pristupio u Ustaki pokret u Zagrebu. Dolazi u
J asenovac, gdje postaje jedan od najveih koljaa i ratnih zloinaca na
teritoriji itave Jugoslavije.
1256


1255
Graa za Monografiju Bos. amac. . Knjiga I isto, Vladimir Zelenjin J ugosloveni
pod zastavom Oktobra Mlado pokolenje Beograd 1967. , Vojna enciklopedija II izdanje
br. 5. Beograd 1973. , SSSR zemlja Oktobra Beograd 1967 dr Ferdo ulinovi, Slobodan
Bosilji Oktobarska revolucija 1917. Mladost Beograd 1966. , I. D. Oak Jugosloveni u
Oktobru Beograd 1967.
1256
Antun Mileti Koncentracioni logor Jasenovac 1941-45. Beograd 1986. godine

612

Kao bliski roak Vjekoslava Maksa Luburia i njegova desna
ruka biva unaprijeen u nadporunika, pa ustakog majora, a jedno vrijeme
je bio zapovjednik koncentracionih logora u J asenovcu, Staroj Gradici i
Lepoglavi. 1945. godine povlai se sa ostacima ustako-etnikih i
njemakih jedinica u Austriju. Ilegalno je preao maarsko-jugoslovensku
granicu 9. juna 1947. godine u sklopu teroristike akcije 10. travanj
(poznatije kao operacije Gvardijan), kako bi organizovao ustanak protiv
reima FNRJ , ali uspjelom akcijom OZNE ova grupa i sve druge grupe
bivaju uhvaene i neutralisane. Ljubo Milo je uhvaen i sueno mu je za
ratne zloine, te je osuen na kaznu smrt vjeanjem.
1257


Mii Mijo
Roen je 1947. godine u Bosanskom amcu. Diplomirao je 1971.
godine na Ekonomskom fakultetu u Osijeku. Nakon studija poduavao je
ekonomsku grupu predmeta u Srednjokolskom centru Bosanski amac, od
1971. do 1975. godine. Od 1975. do 1981. godine bio je zaposlen kao
privredni direktor Famos TMD Gradaac. Imenovan je za direktora za
poslovno-komercijalna pitanja u UNIS UNIGLAS Bosanski amac, gdje
je radio od 1981. do 1982. godine. Te godine je imenovan za lana
Poslovnog odbora Famosa RO Koran. Imenovan je za direktora Famos
Interne banke 1986. godine i na toj funkciji se zadrao do 1990. godine,
kada je imenovan za direktora prodaje Famos Sarajevo, a zatim i
zamjenika direktora Poslovnih sistema Famos. Od 1993. do 2005. godine
bio je direktor Gospodarske banke Sarajevo. Postaje Izvrni sekretar
Udruenja bankara 2004. godine. Pohaao je 30-dnevnu obuku iz bankarstva
u organizaciji USAID-a 1996. godine.
Predsjednik Upravnog odbora Privredne komore (1996-2002),
predsjednik Udruenja banaka Federacije BiH (2002-2004), lan i
predsjednik Upravnog odbora Privredne komore Kantona Sarajevo.
Profesor je na American University in Bosnia and Herzegovina u Sarajevu.
1258


Mitrovi Gavro
Roen je u selu kariu kod Bosanskog amca 11. juna 1933.
godine. Talenat za likovni rad pokazivao je u osnovnoj koli u Crkvini, a i u
Nioj realnoj gimnaziji u Gradacu. Zahvaljujui razumijevanju roditelja i na
podsticaj nastavnika upisao se u kolu za primjenjenu umjetnost u Sarajevu.
Bio je jedan od najdarovitijih uenika ove kole toga perioda. Volio je da

1257
Aleksandar Vojinovi Zloin je bjeao na Zapad Centar za informacije i publicitet
Zagreb 1987. godine.
1258
American University in Bosnia and Herzegovina. Mijo Misic americki univerzitet. htm.

613

kopira djela velikih majstora. Portretisao je ljude, posebno portrete dragih
osoba, zatim scene iz svakodnevnog ivota.
Godine 1955. na konkursu za plakat povodom 10-godinjice osloboenja
Sarajeva, Gavro je dobio prvu nagradu.
Potom se upisao na slikarski odsjek Akademije likovnih umjetnosti u
Beogradu. Bio je odlian student. Bio je jedan od najboljih studenata. U
vrijeme studija organizovao je vie samostalnih izlobi u Bos. amcu,
Modrii, Odaku, Brkom i Zenici. Svojim radovima uestvovao je na vie
zajednikih izlobi studenata Akademije. Po zavretku Akademije nastavio
je postdiplomske studije u klasi ora Andrejevia Kuna. Zavrio je prvu i
polovinu druge godine (tri semestra) i iznenada umro, 17. februara 1962.
godine. Slike su najveim dijelom sauvane. Prilian broj njih se nalazi kod
kue, a one koje su otkupljene na izlobama mogu se vidjeti u raznim
mjestima Posavine. Opus obuhvata nekoliko stotina radova. Nakon
viegodinjeg sakupljanja djela su pohranjena u Spomen dom Mitar
Trifunovi Uo u Bos. amcu. Sauvano je 16 ulja na platnu razliitog
formata, 13 ulja na kartonu, 59 akvarela, 3 plakata, 50 gvaslika, 279 crtea i
10 mapa sa brojnim crteima. Na zahtjev Galerije Brko, Gradaac i
Sarajevo, Kulturno prosvjetna zajednica i Spomen dom su po nekoliko
radova ustupili ovim ustanovama. Pored navedenih gradova Gavro je izlagao
jo u: Beogradu, Sarajevu, Gradacu i nekim drugim mjestima.
1259
Poslije
poslijednjeg rata sudbina njegove kolekcije je nepoznata.

Naika afera
Na imanju pedeset dvogodinjeg ljekara Svetozara Grgina
1260
u
Orahovici u Slavoniji 1932. godine pojavio se sudija iz Osijeka. Pokazao je
nalog za pretres kase i zaplijenu dokumenata o imovini. Grgin je otvorio
kasu. Ono to je sudija naao dokaz je da je Grgin novano propao. Znajui
da je ljekar trgovao sa bogataem i direktorom zagrebakog preduzea za
eksploataciju uma Podravina d. d. Adolfom lezingerom iz Donjeg
Miholjca, sudija se zaputio tamo.
Nezvani gost je tragao za jednim, a nabasao na druga dokumenta.
Ponio je papire u Osijek. Adolf lezinger je pourio do brata Filipa koji je
kao posjednik 600 jutara zemlje ivio u Donjem Miholjcu. Filip je umirio
brata. J avie Soru i Gutmanu. Braa lezinger nisu mogla ni pretpostaviti da
e se uskoro nai u sreditu Naike afere, najvee u Jugoslaviji u njenoj

1259
Lica br. 5 asopis mladih za drutvena pitanja, kulturu i umjetnost maj. 1975. Zapis
dao brat ore Mitrovi. , Provincija asopis br. 43 1984. godine. Zapis dao Pero
Perkovi.
1260
Veleposjednik, bogata ali i radikal po zanimanju inae je sestri uvenog naunika
Mihajla Pupina.

614

istoriji, afere iji su vinovnici sasvim sluajno otkriveni zahvaljujui jednom
sudiji osjekog suda.
Govorilo se da je zemlja oteena za 10 milijardi ondanjih dinara.
Sudija se zvao Petar Risti, roen je u Bosanskom amcu 1893.
godine. Umro je u Beogradu 1990. godine i sahranjen je u svome
Bosanskom amcu.
Grgin nije imao da vrati dug od etiri miliona dinara koje je uzeo kod
Beogradske zadruge. Okorjeli finansijski mukaro smuvao je da je novano
propao kako bi izbjegao plaanje, a Beogradska zadruga ga je tuila
Osjekom sudu traei naplatu putem steaja.
Braa lezinger nisu glavne linosti. Za korak su im izmicali baron
Viktor Gutman, industrijalac i direktor firme Naika tvornica tanina i
paropila d. d u Zagrebu. Gutman je imao fabriku sireta u Beliu, velike
komplekse uma, predivnu vilu u Beliu, svoju eljezniku prugu i voz na
relaciji Osijek-Donji Miholjac. Aleksandar Sor je posjedovao jednu kuu u
Zagrebu i dvije u Beogradu i obrtao milione. Za svakoga u Beogradu i
Zagrebu, ukljuujui i ministre bila je ast da im otvore vrata. Milione je
imao i Svetozar Grgin. Specijalizovao se da uvijek bude vorc. Aleksandar
Sor, Viktor Gutman i braa lezingeri bili su poznate i priznate linosti.
Tako se dolazi i do srca Naike afere Naike tvornice tanina i paropila d.
d. koja se skraeno nazivala Naika. Firma je bila multimilioner i jedna
od najveih ako ne i najvea takve vrste u svijetu. Bilo je to najvee
krupnokapitalistiko preduzee u Jugoslaviji, odnosno najvee drvno
preduzee u itavoj Evropi uopte.
1261

Najbolji posao napravljen je osnivanjem Podravine d.d. u zajednici
sa braom lezinger i Gutmanom. Iako se preduzee trebalo baviti
kolonizacijom i parcelizacijom, ono je mahinacijama otkupilo od grofa
Ladislava Majlata velika umska i zemljina podruja, ukupno 40 hiljada
jutara. Grof je prevaren. On je bio u tijesnim vezama sa Habszburgovcima.
Bio je ak i kum djece onog Franca Ferdinada koji je ubijen u Sarajevu, a
koji je samo tri mjeseca prije atentata bio kod Majlata u Donjem Miholjcu u
njegovom raskonom dvorcu u engleskom stilu u lovu na ljuke.
Firma je na oko 13 hiljada jutara posjekla sve zrelo drvo, uglavnom
hrastovinu. Podmiivanjem je plaena prenosna taksa na kupljenu zemlju od

1261
Gigantski trust koji se prostirao preko bive Kraljevine SHS, Maarske, ehoslovake,
Austrije, Njemake, Rumunije. 1921. godine sva ta preduzea formiraju jedno holding
drutvo koji nosi naziv Union des Usines et des exploitation forestieres de Nasic A. S.
Sjedite iz Budimpete seli u enevu. Imalo je uplaeni kapital u iznosu od 20 miliona
vicarskih franaka (ili oko 220 miliona stabiliziranih dinara). U osnivanju je pored starih
vlasnika uestvovalo jo: Banque de Paris et de Pays-Bas iz Bruggea, Banca
Commerciale Italiana iz Milana i naa domaa firma Ignatz Detusch und Sohn. Naiku
su 1887. godine osnovali Karl Najlos iz Pete, ak Smit iz Starzbura i grof Luii Marketi
za eksploataciju velikih kompleksa uma grofa Pejaevia u Naicama.

615

samo 2%. Nije. Posjeena uma, odnosno gola zemlja prodata je zatim
Petrovaradinskoj imovnoj optini za 86 miliona, iako je vrijedila 52 miliona
dinara. Kumovao je taksator. Za to je dobio od Adolfa lezingera milion
dinara nagrade.
A da ivot zaista pie romane dokaz je i sledee. Kupovinu imanja
Majlata odobrio je Ervin Sartory
1262
inovnik Ministarstva finansija. On je
odobrio taj akt isti dan kad je stigao u Ministarstvo i ekspedovao ga kao
ispravan, za taj protuzakoniti rad dobio je 240. 000 dinara.
Kada je trebalo mijenjan je i zakon u Skuptini. Tako se dogodilo da je 1931.
godine Skuptina donijela Zakon o oduzimanju umskog posjeda preko 1000
jutara. Gazde Naike uhvatila je panika. Posredstvom biveg ministra
uma, tada narodnog poslanika advokata Nikole Nikia uspjeli su
izdejstvovati da u zakon ue dopunski lan takozvani amandman 7 po kojem
se od umskog posjeda preko 1000 jutara moe oduzeti samo 25%. Za tu
uslugu Nikiu je plaeno 115. 000 dinara. Za Aleksandra Sora se govorilo da
rua u Beu, a veera u Budimpeti. Prireivani su prijemi, zabave, lov... .
Dolazili su Milan Stojadinovi, Laza Markovi, Stanko vrljuga, Velizar
Jankovi, Voja Janji itd.
Najvie je zaraeno na slavonskoj hrastovini koja je na zemlji
plaana po cijeni od 400 do 600 dinara po kubnom metru, a posjeena
prodavana za 1. 200 do 2. 000 dinara po kubnom metru. Ako se zna da je
Naika godinje sjekla prosjeno 350 hektara nije teko izraunati da je
drava bila olakana za nezamislivo veliki novac. Dozvola za sjeu uma
na imanju Majlat dobijena je nita manje nego od ministra uma Dragutina
Kojia koji je pored novca dobio i par lipicanera. Da stvar sasvim obezbjedi
sebi mjesto u Riplijevoj rubrici Vjerovali ili ne potrudio se sam ivot.
Kada su predstavnici Naike i Podravine izvedeni pred sud zbog
korupcije, Dragutin Koji je bio ministar pravde.
Istrani organi bacili su se na posao. Krajem jula 1935. godine poelo
je masovno hapenje. Iza brave su se nali Aleksandar Sor, Viktor Gutman,
braa lezinger, poslanik Nikola Niki, poslanik Dragoljub Jevremovi...
Mislilo se da e suenje biti lakrdija. Tako su vjerovali i glavnooptueni
znajui za svoje veze sa vrhovima. Istraga je trajala oko deset mjeseci. Pred
Okruni sud u Osijeku izvedeno je 105 lica. Sudilo je krivino vijee od tri
sudije. Predsjednik vijea Aleksandar Povrzanovi i lanovi: Petar Risti i
J osip Zuber. Tubu je zastupao Benjamin Maurovi. Suenje je zapoelo 9.
maja 1935. i s kraim prekidima trajalo do 8. novembra. Presuda je izreena
18. novembra. Glavnooptuene je branila advokatska elita, njih tridesetak.
Advokat Duan Popovi iz Zagreba dobijao je toliko novaca tokom procesa

1262
Ervin v. Sartory je rodom iz Bos. amca. brat je Alme Dui. Oboje su pripadnici
njemakog plemstva u Bos. amcu.

616

da su ga nazvali- maharada od Naike. Poteno je odradio. Zavrnu rije
na kraju suenja drao je ravno osam dana.
Petar Risti je imao djevojku iji je ujak bio meu optuenima zbog
neke sitnice. Odmah je s njom raskinuo vezu. Ali Naika nije mirovala.
Nala je ljude u Zagrebu koji su poznavali Ristievu brau. J edan od njih je
pourio kod Ristia sa usmenom porukom. Sudiji je nueno 3 miliona dinara
samo da napusti krivino vijee pod izgovorom da je bolestan. uvi ovo
Risti je izbacio brata iz kue iako je tada imao platu 3. 000 dinara. Kao
udovac ivio je sa djetetom u iznajmljenom dvosobnom stanu. Da bi mogao
odgovarati obavezama dijete je poslao kod bake u Bosanski amac. Potom
je Sorova ili Gutmanova ki dolazila u amac u kuu Ristia i nudila mito od
3 miliona familiji.
U Naikom procesu osueno je 48 lica, a 57 osloboeno. Sor je dobio 8,
Adolf lezinger 7, Niki 4, Dragoljub Jevremovi 3, a Filip lezinger 2
godine zatvora. Viktor Gutman je proao sa godinom i etiri mjeseca, a dva
mjeseca vie od njega zaradio je Svetozar Grgin. Ostalima su izreene manje
kazne. Dok je itana presuda Sorova ki je uzviknula:-Da je tata dao 10
miliona, dobio bi 10 godina.
Petar Risti: Nije bilo lako suditi u tom procesu. Ostali smo dosljedni
Povrzanovi, Zuber i ja. Nismo se dali. Zato mi i danas teko pada saznanje
da je sav na trud pao u vodu. Banda je bila mona... alila se Stolu
sedmorice u Zagrebu. I ta je taj sud uradio. Godine kazne koju smo mi
izrekli, zamijenio je mjesecima. Povrzanovi je bio ogoren. I Zuber. Prvi je
umro poslije rata, drugi takoer ini mi se u Zagrebu. A ona bogataka
manguparija?im su se Nijemci pojavili 1941. u Jugoslaviji- utekli su. Za
Gutmana nisam nita uo. Sor se kau sklonio u enevu, a lezingeri u
Sjedinjene Amerike Drave. Za vrijeme bjekstva preko Crne Gore
lezingeri su vukli sa sobom 3 miliona dinara. Da bi ga se ratosiljali za taj
novac su pokupovali crnogorske potanske marke koje su tada bile u
opticaju i na njima u Americi opet zgrnuli bogatstvo.
1263



Nikoli Predrag
Roen je 11. septembra 1960. godine u Bosanskom amcu. Bosanski
velemajstor u ahu. Nikoli je prvi put igrao 1979. godine na
jugoslovenskom prvenstvu. Naredne godine je pobijedio na saveznom
prvenstvu, a isti uspjeh je ponovio 1984. godine
Igrao je za reprezentaciju J ugoslavije na svjetskoj ahovskoj olimpijadi na
Malti 1980. godine, a iste godine je postao meunarodni majstor FIDA-e, da

1263
Politikin zabavnik br. 1620 od 14. januara 1983. godine lanak Izgleda da smo
otkriveni, Zvonimir Kulundi Politika i korupcija u kraljevskoj Jugoslaviji Stvarnost
Zagreb 1968. godine.

617

bi 1893. godine postao velemajstor i osvojio turnir u Sarajevu. Pobijedio u
Novom Sadu 1984. godine, 1986. godine u Reykjaviku, a 1987. godine
ponovo u Sarajevu.
Tokom turnira u Buenos Airesu 1992. godine (drugo mjesto) je izbio rat u
Bosni i Hercegovini, pa je Nikoli zajedno sa zemljakom Ivanom
Sokolovom naao novi dom u Holandiji 1993. godine.
Trijumfovao je 1994. godine u Wijk an Zeeu (Holandija), 1998.
godine je bio trei na holandskom prvenstvu, a 1999. godine pobjednik.
Pobijedio na turniru u Selfossu 2002. i 2003. godine, oba puta zajedno sa
Ivanom Sokolovom. Proslavio je najvei uspjeh 2004. godine kada je
pobijedio na Evropskom prvenstvu zajedno sa Wassylom Ivanukom u
Antaliji. Nikoli ve nekoliko godina igra u ahovskoj federalnoj ligi za
Solinger SG 1868.
Najbolje je rangirani bosanski ahista. Predrag je bio i pojedinani ahovski
prvak bive drave. Otac mu se zove Nenad Nikoli rodom je iz Oraja,
doktor ekonomije. U amcu je obavljao funkcije potpredsjednika SO-e, te je
bio prvi direktor Srednjokolskog centra u Bos. amcu. Odselio za Sarajevo
gdje je bio autor i koautor vie udbenika za Srednju ekonomsku kolu, te
autor Popularnog ekonomskog rijenika Svjetlost Sarajevo 1987. godine.

Petrovi Petar Perica
Roen je 1889. godine u Bosanskom amcu od oca Ilije Petrovia,
trgovca i majke Mileve ro. Dimitrijevi. Osnovnu kolu zavrio je u
rodnom gradu. Gimnaziju u Sremskim Karlovcima. Diplomirao na Pravnom
fakultetu u Beogradu. Za vrijeme Prvog svjetskog rata bio je dobrovoljac na
Solunskom frontu, prije toga je bio na Krfu. Vratio se u Beograd, kao oficir.
Oenio se. Supruga mu se zvala Mara. Zaposlio se u Ministarstvu finansija,
da bi kasnije postao naelnik Ministarstva finansija. ovjek od povjerenja
vlade u transakciji izmeu vlade i Standard Oil Com. New Yersi, kada je
ova multinacionalna kompanija otkupila Rafineriju nafte Bosanski Brod.
Perica je bio vlasnik nekoliko kua i stanova u Beogradu, te lijepe vile na
Senjaku u Beogradu. Bio je osoba od povjerenja reima i samog kralja sve
vrijeme diktature. Imao je tri sina: od kojih je samo Milo ostao iv, dok su
Ljubia i Vlastimir ubijeni kao rtve partizana u Beogradu. itava imovina
mu je nacionalizovana, a Perica je umro 1946. godine u Beogradu.


618


Sl. br. 65 Beograd, 4. oktobra 1931. godine predaja novih zastava pukovima na
Banjici. S lijeva na desno: kralj Aleksandar, general Petar ivkovi, nepoznat oficir,
Perica Petrovi (vidi mu se samo glava).

Pipal Viktor
Roen je 29. novembra 1887. godine u Bosanskom amcu. Bio je
austrijski slikar, a po profesiji uitelj. U Beu je pohaao seminare i teajeve
Beke umjetniko-obrtne kole. Istovremeno je pohaao predavanja istorije
umjetnosti Josefa Strygowskog na bekom univerzitetu, te se obrazovao na
Grafikom fakultetu i Institutu za istraivanje. Uzimao je i privatne asove
kod Franca Rumplera. Pipal 1930-tim postaje slikar bekog predgraa.
Veliki uticaj na njegov lini i umjetniki razvoj je bio period kada je kao
dijete u djeijem horu pjevao klasinu muziku. Omiljene teme njegovih slika
su beka predgraa: Grinzing, Dobling, Hernals.
Slika i portrete, mrtvu prirodu. Uestvovao je na Zinkenbacher
slikovnoj koloniji. Dobio mnoga domaa i strana priznanja za svoje izlobe u
Austriji i inostranstvu. Bio je lan beke umjetnike kue, a 1949. godine
imenovan je profesorom od strane Saveznog predsjednika. Tvrdio je da su
amac i Bosna dali odreeni umjetniki poriv njegovom ivotu.
Umro je u Beu 8. decembra 1971. godine.

Pisarevi Svetozar
Roen je u Bosanskom amcu 25. decembra 1885. godine. Bio je
prvak beogradske opere, pjeva, bas. Studirao je pjevanje u Beu.
Umjetniku karijeru, na operskoj sceni, poeo je u Minhenu. Od 1915.
godine lan je opere u Zagrebu i Ljubljani, zatim od 1920. godine, sa malim
prekidom, lan opere u Beogradu. Pjeva plemenito zvunog i toplog

619

glasovnog materijala, muzikalan interpretator i odlian glumac. Ostvario je
niz velikih kreacija. Bavio se i vokalnom pedagogijom.
On je bio sin Stanka Pisarevia, jednog vrlo vienog ovjeka, koji je
svoj ugled zasnivao ne samo na svom imunom stanju, ve i na mnogim
graanskim vrlinama koje su ga krasile. Svetozar Pisarevi je prema
miljenju ljudi koji su ga dobro poznavali i koji su se u ovu vrstu
umjetnikog stvaralatva dobro razumjeli i pratili njegov razvojni put, bio
jedan od rijetkih talenata.
Odmah nakon studija u Beu i Minhenu postao je jako cijenjen i
daleko poznat.
Mlada i tek osnovana opera u Beogradu dobila je u njemu veoma
obrazovanog i talentovanog pjevaa, te mu povjerila niz velikih uloga u
operama: Knez od Zete, Suton, Boris Godunov, Knez Igor,
Prodana nevjesta, ene Vindzorske itd.
Njegova prerana smrt i vrijeme koje je od tada prolo uinili su svoje.
Danas se samo jo neki stariji ljudi sjeaju kako je tamo 1926, 1927. godine i
kasnije, pod velikim novinskim naslovima, se pisalo o ovom velikom
talentu, a naroito o nekim njegovim ulogama.
Povodom njegove iznenadne smrti 1929. godine mjesenik pozorine
umjetnosti, koji je izlazio u Beogradu, pisao je sledee:
Svetozar Pisarevi je iz svoje estite bosanske porodice ponio oduevljenje
za svaki napredak u ivotu ujedinjene domovine.
Dr Miloje Milojevi u nekrologu objavljenom u Politici 1929.
godine takoer je pisao da je otila jedna krupna linost naeg umjetnikog
ivota. Dr Milojevi naroito istie da je njegov bas bio na vanrednoj visini
naroito u Jevrejci (Kardinal Bronji) i Samsonu i Dalili (stari J evrejin), a
posebno u njegovom kreiranju Sarastra u arobnoj fruli. On je bio i vrlo
kulturan, drutven i rodoljubiv ovjek. Mnogo je volio svoj rodni Bos.
amac u koji je za cijelo vrijeme stalno navraao i u njemu provodio svoje
slobodno vrijeme. Uivao je u obilasku okolnih sela i starine odakle je i
njegova porodica potekla. Za ove obilaske nabavio je i koristio jedan
minijaturni fijaker sa dva sjedita i malog konjia veliine ponija. Prilikom
ovih vonji po selima bio je esto u drutvu sa svojom suprugom. Neki
njegovi poznanici su govorili o prijatnim asovima koje su provodili sa njim
uz pjesmu koja je bila ivot Svetozara Pisarevia. Kako je tadanji Bos.
amac bio ponosan na svaki uspjeh Pisarevia i danas je Bos. amac
ponosan da se uspomena na ovog rijetko omiljenog ovjeka uva u Muzeju
pozorine umjetnosti u Beogradu. Kolektiv Beogradske opere je prilikom
organizovanja 50 godina svog postojanja osvjeio uspomenu na Svetozara sa
njegovom velikom fotografijom koja ga je predstavljala u ulozi Konaka u
Knezu Igoru. Mislimo da na ovom mjestu treba spomenuti i njegovu dobru

620

suprugu Honzu koja je bila takoer muziki vrlo obrazovana u Pragu odakle
je bila rodom.
Pisarevia su, pored njegovih roditelja, pomagali i kolovali poznati amaki
dobrotvori, Jelena i Simo Daki.
Svetozar je u svome rodnom gradu priredio i dobrotvorni koncert u
prostorijama enske strune kole 1925/26. prilikom slave Sretenije.
Koncert je organizovala Dobrotvorna zadruga Srpkinja iz Bos. amca.
Svetozar je odrao koncert 1915. godine u Restoranu eljeznike stanice
Banja Luka.Taj ovjek zlata vrijedi. Svetozar Pisarevi je bio Srbin iz
Bosanskog amca, koga je kao mladia, uo neko i poveo sa sobom u Be da
ui muziku. Brzo je pokazao svoju vrijednost, proao kolovanje i poeo da
nastupa. Ostvario je nekoliko sjajnih uloga u Zagrebu tokom Prvog svjetskog
rata, potom u Beogradu, ali je relativno mlad umro. Bavio se muzikom
pedagogijom, radio sa talentovanim mladim pjevaima.
1264

Saraivao je sa poznatim osobama. pa 1929. godine u ulozi Ive
Crnojevia Kneza od Zete sarauje sa Petrom Konjoviem, te sa dr
Brankom Gavelom i dirigentom Lovrom pl. Mataiem koji su vrlo cijenili
rad Pisarevia.
Svetozar i ena mu Honza, ehinja bili su operski pjevai u Beogradu. Kad
su doli u amac, preselili se, bili penzioneri. Meni i sestri Ljubi davali
asove klavira. Stanovali desno prema pravoslavnom groblju. Imali kuu.
Ona je ila sa mnom i mamom da isprobava zvuk klavira, koji e mama
nama da kupi.
1265

Svetozar je stanovao gdje je sada kua Milana Tutnjevia. Ta kua je bila
od Dakia, a Simo Daki je njega navodno kolovao i mama Jeca. Tu je on
dolazio u penziji i tu je on i umro. ena Honza prodala kuu Julki Galiek i
otila.
1266

Umro je 3. novembra 1929. godine. Sahranjen je u Beogradu.
1267


Plea Branko
Roen je 6. marta 1926. godine u Kiseljaku kraj Sarajeva.
Bio je doajen jugoslovenskog dramskog stvaralatva, dramski glumac, lan
J ugoslovenskog dramskog pozorita u Beogradu, filmski glumac, pedagog i
reditelj. Potie iz inovnike porodice. Maturira u Zagrebu 1944. godine.
Studira romansku grupu sa francuskim jezikom na Zagrebakom sveuilitu.

1264
Ranko Risojevi Gospodska ulica Matica srpska, Novi Sad 2010.
1265
Stavri-Aleksi Lepa, isto.
1266
Divna Dimitrijevi, isto.
1267
Muzika enciklopedija tom II, Zagreb 1958. godine, Graa za Monografiju... .
Knjiga I, Bos. amac 1970. godine isto, Svijet knjiga 7, broj 26 Godina 4, od 22. juna
1929. godine.

621

Diplomira na Zemaljskoj Glumakoj koli u Zagrebu 1946. godine i
na Akademiji za pozorinu umjetnost u Beogradu. Studira filozofiju na
Beogradskom univerzitetu. Karijeru poinje 1945. godine u Hrvatskom
narodnom kazalitu, od 1946. u Narodnom kazalitu u Splitu, od 1947. stalni
je lan i prvak Jugoslovenskog dramskog pozorita u Beogradu i kasnije
Ateljea 212.
Predavao na Dramskom odsjeku Akademije umetnosti u Novom Sadu od
njenog osnivanja 1975. godine. Posljednjih godina bavio se reijom.
Dobitnik je glumake nagrade Dobriin prsten 1998. godine kao i etiri
Sterijine nagrade. Igrao u nizu dramskih pozorinih uloga. Dobio je
Oktobarsku nagradu, dobitnik je i Sedmojulske nagrade, Srebrenu arenu na
festivalu u Puli dobio je 1968. godine. Igrao u komadu Spletka i ljubav i
Mara u Dundo Maroju i to u Splitu, ta vrlo uspjela ostvarenja odvela su ga
u Beograd u eminentnu trupu.
Igrao je u nizu od dvadesetak filmova, veinom glavne uloge:
Slavica, Pria o fabrici, Daleko je sunce, Pesma sa Kumbare, Mali
ovek, Crveni cvet, Kroz granje nebo, Nasilje na trgu, Vetar je stao
pred zoru, Aleksa Dundi (igrao je glavnu ulogu u ovom jugo-sovjetskom
filmu), Mar na Drinu, Vuk sa Prokletija, Partizanska eskadrila,
Sabirni centar itd. Niz epizodnih uloga. Igrao je glavne uloge u veem
broju radio drama na beogradskoj radio stanici. Umro je 8. juna 2001. godine
u Beogradu.
1268

Imao je sina Gorana Pleu (1950-2007) koji je takoer bio glumac.
Branko je djetinjstvo proveo u Bos. amcu gdje mu je otac Milan
Plea bio direktor pote. Stanovao je u zgradi stare pote. U amcu je
zajedno sa Predragom Tasovcem poeo prve korake u glumi. Poslije odlaska
iz amca ostao je vrlo vezan za ovaj grad i dolazio je na ljetnje raspuste kod
tetke, zajedno sa svojoj sestrom. ak je i u Beogradu odravao kontakte sa
nekim amanima.

Repi Srebrenko
Roen je u Bosanskom amcu 1954. godine. Bio je jugoslovenski i
bosanski fudbaler. Karijeru je zapoeo u podmladku Borca pod trenerskom
palicom Veselina-Vese Ivkovia. Igrao je za Borac iz amca, sa nepunih
17 godina u prvom timu i ve za godinu dana se, svrstava u najbolje igrae
Tuzlanske zone. U republikog ligaa Slogu iz Doboja prelazi 1973.
godine, a 1975. godine odlazi u prvoligaa Sarajevo. Tamo se istie
dobrim igrama i 1979. godine prelazi u jugoslovenski najtrofejniji klub

1268
Mala enciklopedija Prosveta , drugo izdanje, 2, M-, Beograd 1968. godine, Zvijezde
bez maske grupa autora, filmska biblioteka, knjiga 3, Epoha Zagreb 1961. godine, Ko je
ko u J ugoslaviji Sedma sila, Beograd 1957. godine, Blic br. 1406 subota 30. decembar
2000. godine, utorak 2. januar 2001. godine, br. 1558 nedelja 10. jun 2001. godine.

622

Crvenu zvezdu iz Beograda. U Zvezdu je doao kao najbolji stijelac
kluba iz Sarajeva za etiri sezone. U Beogradu se dobro uklopio i ostvaruje
niz dobrih igara u prvenstvu i u evropskim kupovima. U prvoj sezoni igranja
1979/80. postigao je 7 ligakih golova u 33 nastupa. Bio je pozvan za
reprezentaciju J ugoslavije i igra na Olimpijskim igrama u Moskvi 1980.
godine. U ljeto 1983. godine naputa Crvenu zvezdu i odlazi u turski
prvoligaki tim Fenerbahce iz Istambula, zatim u belgijski prvoliga
Standard iz Lijea. Karijeru zavrava u En Avant Guingamp francuskoj
drugoj ligi gdje zapoinje i trenersku karijeru. Radio je i u francuskom klubu
Levallois F. C gdje je trenirao mladog Didiera Drogbu.

Stojanovi dr Radmila
Roena je 24. jula 1920. godine u Bosanskom amcu. Ekonomist,
doajen srpske ekonomske misli. Profesor za Politiku ekonomiju na
Ekonomskom fakultetu u Beogradu. Cjelokupno kolovanje je imala u
Beogradu. Diplomirala je na Ekonomskom fakultetu 1948. godine,
doktorirala je 1952. godine. Za asistenta je izabrana 1948. godine, a od 1950.
godine je predava. Izabrana je za docenta 1953. godine, a za vanrednog
profesora 1959. godine. Od 1964. godine radila je kao redovni profesor na
predmetu Teorija privrednog razvoja. Postdiplomsku nastavu je izvodila na
Ekonomskom fakultetu u Beogradu, na jo deset fakulteta. Bila je
organizator postdiplomske nastave na pet fakulteta.
Imala je razne dunosti u strunim i politikim organizacijama kao napr.
poslanik Saveznog vijea Savezne Skuptine, lan Ekonomskog Savjeta
SIV-a, lan Savjeta Saveznog zavoda za plan, lan Uprave Saveza
ekonomista J ugoslavije i urednik Ekonomske biblioteke tog Saveza. Urednik
vie zbornika radova jugoslovenskih ekonomista tampanih u inostranstvu u
SAD, Poljskoj, ehoslovakoj, lan Naune sekcije Saveza ekonomista
J ugoslavije. Uestvovala je kao referent na brojnim meunarodnim
skupovima, a ima i 40 radova objavljenih u inostranstvu.
Dr Radmila Stojanovi, redovni profesor Ekonomskog fakulteta
Univerziteta u Beogradu, preminula 16. 5. 1997. godine. Lik i delo profesora
dr Radmile Stojanovi ostae u trajnoj uspomeni generacijama studenata,
profesora i prijatelja. Sahranjena je na Novom groblju u Beogradu.
1269

Ovih dana preminula je dr Radmila Stojanovi, profesor
Ekonomskog fakulteta u Beogradu, jedan od najpoznatijih jugoslovenskih
ekonomista. Dr Radmila Stojanovi je bila vodei strunjak iz teorije
privrednog razvoja i jedan od osnivaa ove naune discipline u naoj zemlji.
Njena knjiga Teorija privrednog razvoja u socijalizmu 1960. za koju
dobija Sedmojulsku nagradu 1962. godine doivela je mnogobrojna izdanja.

1269
Politika 18. maj 1997. godine.

623

Prevedena je na poljski i godinama je sluila kao osnovni udbenik za teoriju
i politiku privrednog razvoja. Zajedno sa dr Nikolom obeljiem objavljuje
1966. Teoriju investicionih ciklusa u socijalistikoj privredi, koja je
prevedena na engleski i objavljena 1969. godine u Njujorku. Stalno u toku sa
najsavremenijom literaturom i u neposrednim kontaktima sa vodeim
svetskim ekonomistima iz oblasti privrednog razvoja, prof. Stojanovi
objavljuje niz zapaenih studija i monografija: Veliki ekonomski sistemi
1970, Optimalna strategija privrednog razvoja 1973, Planiranje u
samoupravnom drutvu 1980. godine za koju dobija Oktobarsku nagradu
1980. godine.Na putu ka visoko industrijalizovanom socijalizmu
Savremena administracija Beograd 1984. godine, Teorija privrednog
razvoja u treoj tehnolokoj revoluciji. Sedmojulsku nagradu za ivotno
delo dobija 1984. godine. Predavala je na Colege de France, na ekonomskim
fakultetima u Oksfordu, Birmingemu, Lou, Budimpeti, Bukuretu i
Berlinu. Mnoge generacije studenata redovnih i postdiplomskih studija, sa
ekonomskih fakulteta, pamtie prof. Radmilu Stojanovi kao izvanrednog
predavaa, uvek spremnog da sluaocima kae neto novo iz privrednog
razvoja, tehnikog progresa i drugih oblasti. Njena privrenost
naunoistraivakom radu i ogroman trud koji je ulagala u rad sa studentima
opredelilo je veliki broj mladih ekonomista da se i sami usmere na rad u
naunim i istraivakim institucijama i na Univerzitetu. Prof. dr J uraj
Bajec
1270

Veliki ugled u domaoj i meunarodnoj naunoj javnosti prof. dr
Radmile Stojanovi je posledica nesumnjive aktuelnosti njenih radova.
Roena je u amcu gdje joj je otac Dragia bio inovnik Poreske uprave.

Tasovac Predrag
Roen je 9. avgusta 1922. godine u Bosanskom amcu u porodici
Mihajla Tasovca, bankovnog inovnika. Porodica Tasovac je stara amaka
porodica. Gimnaziju je zavrio u Beogradu, studirao je na Ekonomskom, a
potom na Filozofskom fakultetu-knjievnost. Predrag je bio glumac, doajen
srpskog pozorita, lan Narodnog pozorita u Beogradu. Odlikuje se
sposobnou transformacije spoljne i unutranje. Vanije uloge ostvario u
delima: Vouk (Pobuna na Kejnu), ekspir (Hamlet), Klodel (Razmjena),
Ivanec (Zato plae tata) i dr.
1271
Glumom se poeo da bavi etrdesetih
godina prolog vijeka, najprije u Narodnom pozoritu, pa u Kulturnoj ekipi
Prve proleterske divizije. lan Beogradskog dramskog pozorita postao je
1947. godine, da bi se 1953. godine vratio u Narodno pozorite. Ostvario je
preko 250 pozorinih likova i to samo na sceni Narodnog pozorita. Bio je
rado vien gost na scenama Jugoslovenskog dramskog pozorita, Ateljea

1270
Politika 27. maja 1997. godine In Memoriam.
1271
Mala enciklopedija Prosveta II izdanje, tom 2, Beograd 1969. godine.

624

212, Pozorita na Terazijama, Djeijeg pozorita Boko Buha, Hrvatskog
narodnog kazalita u Osijeku, u projektima Dubrovakih ljetnjih igara i na
mnogim drugim scenama ondanje drave.
Predrag je bio kako pozorini tako i filmski glumac. Igrao je niz uloga na
filmu i televiziji, uglavnom epizodnih. Prvi film Svi na more snimio je 1952.
godine. Igrao je u vie televizijskih drama, serija i filmova: Ranjena zemlja
(1999), Bure baruta (1998), serijama: Naa mala redakcija (2002), Kraj
dinastije Obrenovi (1995), Vuk Karadi (1987), Sreni ljudi (1993), Sivi
dom (1984), Pozorite u kui (1984), Povratak otpisanih i brojnim drugim.
Dobitnik je vie priznanja i stalekih nagrada, meu kojima je i Plaketa
Narodnog pozorita, najvee priznanje koje ova kua dodjeljuje. Sa
beogradskim pozorinim trupama gostovao je na scenama Moskve i drugih
evropskih gradova. Svojim glumakim armom obiljeio je slavne dane
Beogradskog dramskog pozorita i Narodnog pozorita. Nosio je
nenametljivo svoje gospodstvo, svoje graansko vaspitanje, obrazovanje i
otmjenost. Sjajan glumac i jedinstven ovjek. Preminuo je 22. septembra
2010. godine na Vojnomedicinskoj akademiji u Beogradu. Bio je od rijetkih
dentlmena i kolega koji su na pravi nain pokazivali kako treba jedan
gospodin da se ponaa i da radi.
Predrag se oenio sa Marijom Nei prof. klavira u penziji. Imaju dva
sina: Ivana, dirigenta, te Tomu, profesor slavistike.
Roen sam u Bosanskom amcu i uvijek sam isticao da sam roeni
amanin. Otiao sam 1933. godine na kolovanje iz amca, ali ga nikada
nisam zaboravio. Kao dijete u amcu sam iao na privatne asove violine
kod nekog eha po imenu Vaclav. Zajedno sa mnom iao je Dragoslav
Risti, zajedno smo se igrali. Posjetio sam sada njegov grob. U Beogradu
sam odravao kontakt sa naim amanima Brankom Pleom, Radojkom
Stanojevi i drugima.
1272


Tihi Sulejman
Roen je 26. novembra 1951. godine u Bosanskom amcu. Bosanski
politiar, bivi predsjednik Bosne i Hercegovine. Otac mu se zvao Mersad a
majka Hatida, ro. Arapovi. Zavrio je Ekonomsku kolu u amcu.
Diplomirao je na Pravnom fakultetu u Sarajevu. Od 1975. do 1983. godine je
bio sudija i javni tuilac u Bosanskom amcu, a zatim advokat sve do 1992.
godine. lan je Stranke demokratske akcije od 1990. godine, predsjednik
Optinskog odbora u Bosanskom amcu i lan Glavnog odbora. Bio je
zatoenik logora u Bos. amcu, Brkom, Bijeljini, Batajnici i Sremskoj
Mitrovici tokom maja-avgusta 1992. godine.

1272
Politika 29. septembra 2010. godine, Blic srijeda 29. septembra 2010. itd. Te
razgovor u amcu 17. aprila 1994. godine autorove porodice sa pok. Tasovcem i autorova
prepiska sa porodicom Tasovac 2010. godine.

625

Od 1994. do 1996. godine bio je ef Konzularnog odjeljenja
Ambasade BiH u Njemakoj. Od 1996 do 1999. godine je bio ministar-
savjetnik u Konzularnom odjeljenju Ministarstva vanjskih poslova BiH. Od
1996. do 2000. godine je bio poslanik u Narodnoj skuptini Republike
Srpske, a od 2000. do 2002. godine potpredsjednik Narodne skuptine
Republike Srpske. Na Treem kongresu stranke SDA od 13. oktobra 2001.
godine izabran je za predsjednika stranke. Na optim izborima 2002. godine
izabran je za lana Predsjednitva Bosne i Hercegovine iz reda bonjakog
naroda. Trenutno obavlja dunost Predsjedavajueg Doma naroda
Parlamenta BiH.

Tovirac Svetozar
Roen je 1925. godine u Srpskoj Tiini, optina Bosanski amac u
porodici J elisije Tovirca. Osnovnu kolu zavrio je u Bos. amcu. Trgovaki
zanat izuavao kao egrt kod amakog trgovca Miloa Petrovia.
Kada su doli motorizovani esesovci iz Broda 1943. godine uhapen je sa
ostalim Tiinjanima. Odveli su ih u amaki zatvor. Milo Petrovi i Ljubo
Brki, amaki trgovci su ih vidjeli prilikom sprovoenja u straaru u
amcu. Zatvoren je bio i otac mu J elisije. Sutradan ih prebace preko Save, u
vagone za Osijek.
Nakon mjesec dana odvedu ih za Austriju u logor Mauthauzen. Otac
je tamo bio batovan, a mali Svetozar je radio u logoru. Pred kraj rata J elisije
je stradao u krematorijumu ili gasnoj komori. Amerikanci su oslobodili
logor. Svetozar nije htio da se vrati u zemlju, nego emigrira u J unu
Ameriku. Naprije u ile. Doao je u grad Santijago de ile i kako to samo
sudbina hoe, etajui po ulicama ovoga grada naleti na jednu nau
amanku, Zlatu Levi koja je izbjegla progone J evreja i emigrirala u ovu
zemlju. U ileu se oenio sa naom djevojkom po imenu Ljubica i dobio
sina Mirka. Potom se razvodi i seli u dravu Ekvador u grad Gvajakil. Tamo
se oenio sa Danicom i dobio ker Julijanu. Zaposlio se u klubu zatvorenog
tipa iji su lanovi pripadnici elite i stranci. Tamo je 26 godina bio generalni
direktor kluba.
U taj klub je dolazio i panski kralj sa kraljicom. Sveto im bio vodi. Pozvao
je Svetu da doe kod njega u paniju. Imamo i sliku sa tog prijema.
1273

Svetozar je lijepo ivio. Stan, plata, auto, vila na moru, sluavka u
kui. I danas njegova supruga ivi u toj vili na obali Tihog okeana u
Gvajakilu, tu je i vila predsjednika Ekvadora. Umro je u Ekvadoru.




1273
J elena Tovirac, isto.

626

Trifunovi Mitar Uo
Roen je 27. oktobra 1880. godine u selu Brvnik optina Bos. amac,
od oca Ilije i majke Cvijete, u veoma siromanoj seoskoj porodici. Osnovnu
kolu zavrio je u selu Obudovcu, Trgovaku u Brkom, a Uiteljsku u
Sarajevu 1900. godine.
Bio je jedan od najznaajnijih radnikih voa u BiH i cijele Jugoslavije, te
jedan od osnivaa KPJ.
Uiteljevao je u selu Lonarima, pa u Brocu kod Bijeljine, odakle je po
molbi premjeten u Ugljevik. Poslije 4 godine se preselio u Srbiju i
slubovao u selima Izvarici, Ramu i Rakincu u srezu poarevakom.
Pristupio je Srpskoj Socijaldemokratskoj partiji Dimitrija Tucovia, sa kojim
je postao vrlo blizak prijatelj. Dobija naziv Crveni uitelj.
Polovinom 1910. godine vraa se u Bosnu i radi, prvo kao uitelj u
Blauju kod Sarajeva, zatim kao profesionalni politiki radnik do kraja
ivota.
J ula 1911. godine, kao delegat, uestvuje u radu III kongresa
Socijaldemokratske stranke BiH. Izabran je za lana Glavnog odbora te
stranke.
Stranka ga alje na profesionalni rad u Tuzlu. Uo je tamo odrao
vie radnikih skuptina. Posveuje se radu sa rudarima iz Kreke, te za njih
ostaje vezan do smrti. Krasile su ga oratorske sposobnosti. Nikada se nije
enio. esto je zatvaran, sasluava. Poslije atentata na Ferdinanda 1914.
godine, uhapen je kao taoc i odleao u tuzlanskom zatvoru izvjesno
vrijeme. Bio je na pruzi Tuzla-Doboj talac zajedno sa Ljubom Todoroviem
(kasnijim ljekarom u Bos. amcu). Potom je upuen u kazneni bataljon na
talijanski front. Bio je u sanitetskim etama. Prebjegao je na stranu
saveznika.
Ovaj momenat iz njegovog ivota zabiljeio je svetenik Svetozar
Lazarevi iz Bos. amca. Njemu je Uo priao da je zajedno sa grupom od
160 vojnika uspio da prebjegne u Italiju, gdje se predao saveznikim
jedinicama. Odveden je u jedan vojni logor u Rimu. itao je puno i u logoru
nauio talijanski jezik.
Uo je uporno u zarobljenitvu traio da ga poalju na Solunski front, da bi
se borio za osloboenje otadbine. Meutim Italijani su to mnogima
sprijeavali. Uu je to toliko revoltiralo da je uspio da pridobije neke
ugledne linosti koje su mu izradile audijenciju kod ministra inostranih
poslova Italije. Predao mu je molbu i traio da se hitno rijei. Ministar je to i
uinio i on biva prebaen u Grku laom i uestvuje u zavrnim operacijama
na Solunskom frontu, u VI puku u sastavu 1. srpske armije, doao je sve do
Maarske granice. Postoje i tvrdnje da je iz Italije prebaen na ruski front i
tamo preao u Rusiju, te uzeo uea u Oktobarskoj revoluciji. Kad su se
tamo formirale divizije, koje su ile u Solun, on se prijavio i otiao.

627

Po zavrteku rata demobilisan je u inu narednika-vodnika
(podnarednika) i 3. aprila 1919. godine se vratio u Tuzlu. Delegat je II
vukovarskog kongresa 1920. godine i kooptiran je za lana Centralnog vijea
partije.
Prije toga je delegat kongresa Ujedinjenja SDPJ 1919. godine i izabran za
lana Centralnog partijskog vijea (Centralni komitet) u Beogradu.
Novembra 1920. godine biran je za poslanika Ustavotvorne skuptine
i jedan je od etiri komunistika poslanika iz BiH.
Tokom Husinske bune 1920. godine Uo je jedan od organizatora i idejnih
voa. Blizak je prijatelj i saradnik kolege ure akovia i sa njim ilegalno
organizuje rad KPJ .
Oduzet mu je mandat 1921. godine, ogranieno kretanje, a sva prepiske pod
kontrolom.
Delegat je Centralnog meusaveznog sindikalnog odbora Jugoslavije za II
kongres Crvene sindikalne internacionale u Moskvi 1922. godine, ali nije
otiao, radi policijskog nadzora.
Na II partijskoj konferenciji u Beu 1923. godine ponovo je kooptiran za
lana CPV.
Prelazi u ilegalu, sa lanovima KPJ nosilac je ilegalnog rada u Tuzli i
BiH. U Tuzli je 1927. godine od rudara formirao komunistiku stranku,
tajno. Vlasti ga protjeruju 1929. godine u rodno selo Brvnik. Uo se u selu
potucao oko 20 dana, pa je uputio molbu da ga bar interniraju u Bos. amac
gdje bi mogao da se zaposli. Veliki upan tuzlanske oblasti odobrava mu
boravak u amcu, 26. avgusta 1929. godine.
U meuvremenu provaljena je grupa komunista u Tuzli i oni su odali Uino
uee. Tako da vlast telegrafski trai od vlasti u amcu da ga uhapse i
sprovedu u Sarajevo, to se i desilo 14. septembra 1929. godine.
Sueno mu je 7. februara 1930. godine u Beogradu pred Sudom za
zatitu drave. Osuen je na dvije godine robije i tri godine gubitka asnih
prava. Odrobovao je u sremsko-mitrovakoj kaznionici. Puten je 1931.
godine i tada mu je saopteno da mu je za stalno mjesto boravka odreen
Bosnaski amac koji ne sme samovoljno ni pod kakvim izgovorom napustiti.
Tri puta nedeljno se morao javljati ispostavi u Bos. amcu i to ponedeljkom,
srijedom i petkom u 10 asova prije podne.
Da bi mogao ivjeti, po dolasku u amac, zaposlio se u zemljoradnikoj
zadruzi kao knjigovoa i prodava. Ipak vlast je nadzirala njegov rad.
Radnici iz Tuzle su mu slali pomo, a i prosvjetni radnici u gradu.
Starijeina sreske ispostave Aco Petrovi izvjetavao je Kraljevsku bansku
upravu Drinske banovine da je Uo stupio u poznanstvo sa Radivojevi
J ovom, upraviteljem Narodne osnovne kole u Bos. amcu, Lazarevi
Svetozarom, svetenikom iz Crkvine. Mitrovi Ratkom, sudijom sreskog

628

suda u Bos. amcu, Vasi Brankom, gruntovnim inovnikom, od kojih su
Lazarevi i Mitrovi pristae bive zemljoradnike stranke.
ivio je uz mjesenu platu od 300 dinara. Nije se ni u ta mijeao, a
na izborima nije ak ni glasao. Ipak Uo je razvio ilegalni rad. Osnovao je
ilegalnu partijsku eliju koju su inili on, Branko Miljkovi, slubenik banke
i Aco urevi, magacioner na eljeznikoj stanici u Sl. amcu. Oni su
svoje sastanke odravali uz etnju na mostu na Bosni prema selu Prudu, ak i
nou. Uino dijelo je i trajk obalskih radnika 1936. godine u Bos. amcu.
Po nalogu KPJ 1937. godine lan CKSKJ student Cvijetin Mijatovi je doao
u Bos. amac sa porukom Ui da mu Partija predlae da napusti zemlju i
otputuje u SSSR. Sve je bilo pripremljeno, meutim Uo je to odbio rekavi
da on jo nije za penziju.
U amcu se povezao sa naprednim ljudima, prije svega sa Hasanom
Zaimoviem, vlasnikom privatne kafane. Zatim sa popom Svetozarom
Lazareviem, kod koga se Uo nastanio, u ijoj kui je bila uprava i
prodavnica zadruge, sa predsjednikom zadruge Stjepanom Mitroviem iz
sela karia, Mehmedalijom Subaiem, trgovcem, Jovom Radivojeviem
koji je skupljao priloge za Uu meu prosvjetnim radnicima, iako je vlast
prijetila svima onima koji pomau Uu. Mnogi su mu uplaivali kafu, koju je
vrlo volio piti. Hranio se kao abonent u kafani ora Krstanovia, pa
birtaice Mare Mikii. Jedan puta prema prii Hasan Zaimovia pokuan je
atentat na Uu. Uo se druio sa: Savom Maksimoviem, Mihajlom
Nikoliem, Acom Malinoviem, Mitom Tovirac, Nikom Kujundijom,
Ratkom Stavri, Savom Todorovi, Slavkom Stanojevi, Jocom uri,
Cvijom Rui, Jevtom Iliniem, Kosarom Petrovi, Milan Niki, Simom
Krstanovi (ija je ena Mara bila roaka Mitrova), edom Ristiem,
ivanom Jegi, Ljubom Brki itd.
Bio je pretplaen na mnoge novine. Volio je puno itati i od svojih skromnih
primanja kupovao je knjige, a mnoge je dobijao od prijatelja, ali i davao.
U amcu je davao instrukcije acima. Tako su napr. Esad Tihi sin
Sulejmana Tihia i Halid izmi, sin Huseina, trgovca bili njegovi aci koje
je on pripremao za prijemne ispite. Imao je obiaj da sjedne i u kafanu
Duana Grkavca i proita novine.
Bio je vrlo dobro informisan, znao je sve o panskom ratu, o borbama u
Abisiniji, o okupaciji ehoslovake, o SSSR-u.
Zahvaljujui njemu osnovana je URSS-ova sindikalna podrunica oblaskih
radnika koja je pokrenula trajk. Oni su od zagrebakih komunista dobijali
letke, a vezu je odravao skeledija Anto Brani, est Uin posjetilac u
mrklim nonim asovima.
Uo je ostao u amcu sve do aprila 1941. godine kada se povlai u
koloni automobila kojom rukovodi rezervni kapetan-uitelj Jovo
Radivojevi. Sa grupom tuzlanskih komunista Uo polazi u Sarajevo. Poslije

629

nekoliko dana u Sarajevu odluili su se vratiti u Tuzlu. Uo je smjeten u
kuu rudara Ramljaka u Kreki. Jednog dana neko od ustaa je primjetio Uu
i prijavio. Dola je patrola i uhapsila ga 28. juna 1941. godine. Proveo je
izvjesno vrijeme u zatvoru u Tuzli, da bi potom bio poslan u koncentracioni
logor J asenovac. Tamo je ubijen od strane koljaa, inae roenog amanina
Ljube Miloa, koji je lino zaklao Uu 25. ili 26. novembra 1941. godine.
Mitar Trifunovi je za svoj rad 27. novembra 1953. godine proglaen
za NARODNOG HEROJ A.
U mnogim knjigama i lancima nema nigdje pomena da je po izlasku iz
zatvora i dolasku u amac Mitru izmeu ostalih pomagao i izdravao ga
amaki trgovac Ljubomir Brki
Mitra je moj Ljubo doveo u nau kuu prljavog i valjivog, dala sam
mu da se okupa, poklonila sam mu Ljubino odijelo, nahranila sam ga i tada
smo ga i slikali. Posle su mi tu sliku neki novninari uzeli i nikada nisu vratili.
Bio je vrlo pametan, ali malo me iznenadio kada mi je rekao poto je vidio
na zidu ikonu nae slave sv. Nikole i kandilo ta e vam to udo. Skidajte to.
Nisam skinula. Dolazio je na ruak kod nas. Posle je moje djecu kerke uio
njemaki i poduavao za kolu, valjda da se revanira.
1274

Mitar je poduavao i djecu svoga komije amakog trgovca i milionera
Milana J ankovia. Zatim djecu trgovca ede Ristia. Dosta omladinaca je
bilo pod njegovim uticajem: Tomo Kasapovi, koga je primio u SKOJ , te
Desu Brki i Dragoslava Ristia. U porodici autora ove knjige i danas se
uva jedan Rjenik stranih rijei iz 1938. godine koga je Mitar sa
posvetom poklonio Dragoslavu Ristiu za uspomenu. Mnogi oni koji navode
u eri komunizma da su pomagali Mitra izbjegavali su da kau da su:
Ljubomir Brki, edo Risti, Ratko Stavri, Joco uri pa i Milan Jankovi
takoer pomagali, razlog je taj to su ovi ljudi poslije rata smatrani
reakcijom i buroazijom iako su neki od njih dali svoje ivote u NOB-u kao
partizani ili FT. To je zatajeno od javnosti. injenicu da je Mitra ubio
Ljubo Milo, amaki Komitet je koristio samo za internu upotrebu.

Veovi Radomir
(Lijeva Rijeka, 6. aprila 1871-Slavonski amac, 27. septembra
1938), crnogorski general i politiar, general J ugoslovenske vojske. Kao
protivnik prisajedinjenja Crne Gore Kraljevini Srbiji 1918. bio meta
montiranog sudskog procesa koji je 1921. uzburkao javnost, lan Glavnog
odbora Crnogorske stranke.
Potie iz uvene porodice voa Vasojevia pa je kao stipendist crnogorskog
Dvora 1887. zavrio oficirsku kolu u Italiji. Prije toga Niu Gimnaziju
zavrio na Cetinju. Bio je prvi komandir Pjeadijske podoficirske kole u

1274
Milica Brki Bos. amac, 1986. godine.

630

Crnoj Gori 1895. Godine 1905. biran za narodnog poslanika, 1906. godine
politiki pogranini komesar izmeu Crne Gore i Turske. U I Balkanskom
ratu 1912-1913. komandovao je Vasojevikom brigadom koja je oslobodila
Plav, Gusinje i Deane, a u sadejstvu sa Kolainskom brigadom i dijelovima
Srpske Drinske divizije II poziva akovicu i Pe. Na raznim dunostima u
Crnogorskoj vojsci, od 1908. bio je naelnik vojnog ministarstva i
komandant Glavnog taba Druge divizije u Podgorici. Uestvovao u
borbama oko Skadra 1913. godine. U Prvom svjetskom ratu 1915.
komandovao je osvajanjem Skadra. Nosilac je medalje Obilia i nazvan vitez
od Bardanjola. Kralj Nikola ga je, kao najboljeg i najsposobnijeg svoga
ovjeka, imenovao za ministra vojnog.
J anuara 1916. nije s crnogorskom Vladom i Dvorom napustio Crnu
Goru i otiao u emigraciju nego je zajedno sa jo tri lana Vlade predao Crnu
Goru Austro-Ugarskoj. Sve to je uradio po usmenom nareenju kralja, te
ostao u zemlji da osigura kraljev povratak i po potrebi digne bunu.
Vratio se u rodno mjesto. U junu 1916. okupator ga je pokuao uhvatiti i
internirati, no general je ubio austro-ugarskog oficira Pehara koji je doao po
njega. Sa braom Novicom i Paviem, te grupom Crnogoraca, odmetnuo se u
komite. Vlast je u Kolainu, zbog toga, objesila njegovog brata Vlajka, te
saradnike Sava Radulovia i plemenskog kapetana Mijata Redia. Veovi
je postao voa svih komita u Crnoj Gori. Avgusta 1916. italijanska kraljica
J elena mu pie da nastoji da se sastavi sa italijanskim trupama u Albaniji.
Meutim njegov ugled kod Srba raste na Solunskom frontu i slavili su ga
kao nacionalnog heroja, Francuzi su ak tampali dopisnice sa njegovim
likom. Postao je nacionalni i evropski junak. U to vrijeme Rusija izlazi iz
rata. Ostavljen, od svih, sa svojim komitama, krijui se po umama, gladan,
sa pijunima u svojim redovima, opkoljen i ucijenjen na 50. 000 zlatnih
kruna od strane Guvernera Crne Gore predaje se Austrijancima. Oni su mu
potedili ivot, ali je morao sa njihovom vojskom ii od grada do grada i sela
do sela i pozivati na predaju ostale komite. To mu narod nije zaboravio i
smatrao ga izdajnikom i kukavicom. Poetkom 1918. interniran je u Austriju
u Grac, kasnije u Petal, dok su mu otac i porodica ve ranije bili u logoru u
Ugarskoj.
U Beu su ga dovodili na balove i prijeme, vodali ga po logorima da
govori o neophodnosti da Crna Gora bude samostalna kraljevina. Bio je udo
na tim balovima, balkanski general na bekom dvoru. Dame su cijukale od
zadovoljstva i tipale ga rukama da vide da li je stvaran. Imao je predavanja i
na univerzitetu. Krajem rata veeru u njegovu ast priredio je ministar
vanjskih poslova Austro-Ugarske grof Berthold. Po okonanju rata, general
se predao srpskoj konjici koja je bila dola do Bea. Vlada mu je jedinom od
crnogorskih brigadira priznala in generala i rasporedila ga u Skoplje za
zamjenika komandanta III armijske oblasti. Penzionisan je juna 1919.

631

Tadanji predsjednik Vlade Kraljevine SHS Stojan Proti izdaje nareenje za
danononim policijskim nadzorom nad njim jer se vjerovalo da e se general
Veovi staviti na elo crnogorskog ustanka protiv ujedinjenja sa Srbijom.
U bijesu moram ti rei sinko da sam bio van sebe, psovao sam i
vladu i Stojana Protia i sve Srbijance redom. Danas ova srbijanska bratija
pria da sam prijetio da e me oni upamtiti kada postanem kralj Albanije. To
nisu izmislili. To je bila tajna poruka gospodara Nikole. Da u dobiti
albanski presto, ako ga ne bude htio Esad paa.
1275

Ministar vojni general Stevan Hadi nareuje Veovievo hapenje i
sprovoenje u Beograd. U martu 1921. izveden je pred sud zbog pripremanja
oruanog ustanka. Advokat generala bio je dr Sekula Drljevi. Meutim
general, kao i svi pobunjenici, odlukom kralja je amnestiran.
ivio je povueno i umro je u Slavonskom amcu 1938. godine gdje
mu je ivjela kerka Desanka udata za Kreimira pl. Filipovia.
Reditelj Gojko Kastratovi napravio je, u produkciji TV Crne Gore,
2001. godijne film Suenje generalu Veoviu. Lik generala tumaio je
hrvatski glumac arko Radi.
1276


Vuo Tomislav
Roen je u Bosanskom amcu 11. juna 1922. godine u porodici Mije
Vue, potanskog slubenika i Hermine ro. Bandl. Osnovnu kolu zavrio u
rodnom gradu 1933. godine. Upisao se u Gimnaziju u Osijeku, pa prelazi u
Graansku kolu u Donjem Miholjcu koju uspjeno zavrava. Ima volju za
maineriju ali nema mogunosti, pa se upisuje u podoficirsku akademiju (XII
kl. I odjeljenja Pomorsko-vazduhoplovne kole) u Divulje pored Trogira.
Vojnu karijeru poeo u vojsci Kraljevine Jugoslavije kao vazduhoplovac. U
toj koli ga zatee rat, te su ga odmah iz Zagreba otpremili u Njemaku na
usavravanje. Tamo je poloio Elektrotehniki i Mainski ispit, te za vrijeme
rata radi po vazduhoplovnim radionicama.
Postaje pripadnik Legije Hrvatskih zrakoplovaca na Istonom frontu juna
1941. godine. Prebaen je eljeznicom u Njemaku 15. jula 1941. Njega i
druge ispratio je vrh NDH na elu sa Poglavnikom. Kako su ovu legiju inile
lovaka i bombarderska skupina, lovci su obuavani u Firstu, a bombarderi u
Greifswaldenu. Obje skupine su prebaene na front i to lovci u grupu armija
J ug, a bombarderi u grupu armija Centar. Bombarderska eskadrila sa

1275
Mile Kordi eneral-jedan narod, a dva kralja Knjiga Komerc Beograd 2001. godine.
1276
Politikin zabavnik br. 1834 od 20. februara 1987. godine lanak Odmazda za ponos,
Antonije uri ene Solunci govore Knjievne novine Beograd 1987. godine, Nova
Evropa knjiga XIV br. 3, 26. avgusta 1926. godine, Vreme od 25. juna 1926. godine-
General u penziji, Milan Stojadinovi Ni rat ni pakt Otokar Kerovani Rijeka 1970.
godine, Vojna enciklopedija tom X Beograd 1975. godine. Wikipedija-Radomir Veovi.
htm.

632

Istonog fronta je vraena krajem 1942. u NDH, a lovaka je tamo ostala do
polovine 1944. i borila se protiv Crvene armije.
Lovci su letjeli nad Azovskim i Crnim morem, iznad Harkova,
Sevastopolja, Izjuma, J ejska, Rostova, Tihorjecka, Armavira, Novorosijska,
Tuaps-a... Bombai preko Konigsberga (gdje su odloene hrvatske odore i
zamijenjene njemakim) otili za Minsk, pa na front. Djelovali su na odsjeku
oko Reva, zapadno od Ilmenskog jezera, pod Lenjingradom.
Nijemci su ih upotrijebljavali na odsjecima gdje se najvie gine, da bi tedili
ivote svojih posada. Letjeli su po nemoguem vremenu i nad Moskvom i
Staljingradom. Poslije svakog samoubilakog leta javno su pohvaljivani i od
feldmarala Kesselringa i od komandanta 4. flote generala von Richthofena.
Tomislav Vuo, kao zrakoplovni narednik 10. marta 1943. odlikovan je
eljeznom kolajnom krune kralja Zvonimira sa hrastovim granicama od
strane Poglavnika. Vuo je pripadao skupini koju je vodio unaprijeeni
zrakoplovni as i vitez podpukovnik Franjo Dal, a istoj skupini je pripadao i
zrakoplovni porunik Ivan Mesi (stric Stjepana Mesia posljednjeg
predsjednika SFRJ , te biveg predsjednika Hrvatske).
Tomislav je bio radio telegrafista i zrakoplovni narednik. Jednom mu
je avion pao u Crno more, posle akcije nad Staljingradom. Zapalio se i on je
iskoio u more sa padobranom. Ne bi preivio da ga nije spasio jedan
njemaki patrolni brod. Nije se vratio u zemlju nego je ostao da ivi kod
supruge u Austriji. Potom su oboje otili u emigraciju u Venecuelu, Juna
Amerika. Nastanili su se u gradu Valensiji, gdje je Tomislav radio u
termoelektrani. Umro je 1965. godine, a supruga se vratila u Austriju.
1277



Krae biografije ostalih kulturnih i javnih radnika:

Abramovi Anto
Zemljoradnik, narodni poslanik R. V. N. Skuptine NR BiH,
predsjednik NO sreza Bos. amac, rez. kapetan. Roen 1918. u Grebnicama
srez Bos. amac. Pre rata zemljoradnik. U NOB od 1943. godine, po
osloboenju slubenik i politiki radnika. Biran za narodnog poslanika
Savezne Narodne Skuptine II saziva, a istovremeno i za Republikog
narodnog poslanika. Odlikovanja: Orden za hrabrost, Orden bratstva i
jedinstva II reda i Orden zasluga za narod III reda.
1278



1277
Boo Lazarevi Vazduhoplovstvo u NOR-u Beograd 1972. godine, Dragan Kljaki
Ustako-domobranska legija pod Staljingradom II izdanje, Avgust Cesarec, Zagreb 1979.
godine, Bojno zrakoplovstvo izdava: Zapovjednitvo Bojnog zrakoplovstva, Zagreb
1943. godine. te razgovor autora sa porodicom.
1278
Ko je ko u J ugoslaviji Sedma sila, Beograd 1957. godine.

633

Doli Zlatan
Muziar. Roen 1965. godine od oca J osipa i majke Senke. Osnovnu
kolu zavrio u Bos. amcu. Sa roditeljima odselio u Zagreb. Pohaao je i
niu muziku kolu u Bos. amcu. Svira nekoliko instrumenata. Bio je lan
Paen benda u Zagrebu, koga je vodio Jurica Paen, potom prelazi u
uveni Cubismo. Nastupao sa niz popularnih zvijezda rok scene i zabavne
muzike. Sa Cubismom boravio od 24. januara do 17. februara 2000.
godine na Kubi na snimanju pjesama za novi album. Odrali su koncerte u
Havani i Santiago de Cubi. Napustio Cubismo i poeo solo pijanistiku
karijeru. Nastupao vie puta na HRT.
Drljai Asim
Roen je u 28. aprila 1932. godine u Bosanskom amcu, od oca Sejfe
i majke Hate. ivotni put ga je odveo u uvenu francusku Legiju stranaca,
gdje je proveo izvjestan broj godina. Poslije se nastanio u Francuskoj. Imao
je 4 brata od kojih je Muharem (1930) poginuo od Nijemaca 1944. godine.
Fitozovi Lejla
Roena je 1972. godine u Bosanskom amcu, od oca Erefa i majke
Kemale ro. Daki. Talentovana mlada pijanistkinja, koja je za samo
godinu dana odrala tri solistika koncerta u Narodnom pozoritu i u Domu
Armije u Sarajevu. Njen ivotni put zapravo jo jednom osnauje tvrdnju
kako je ovo podneblje pravi rasadnik talenata, koji punim sjajem zablistaju
tek u inostranstvu. U Bos. amcu je zavrila osnovnu kolu, odlazi u
Sarajevo gdje u klasi prof. Mejre Smajlovi zavrava Srednju muziku kolu.
Dalje kolovanje nastavlja u Austriji, na uglednoj Muzikoj akademiji u
Gracu, gdje s najboljim ocjenama diplomira 1996. godine. Potom upisuje
postdiplomski studiji. Njen bivi mu, muziar Sandi Lopii, sin poznatog
gimnastiara Slobodana Lopiia je pisao pjesme za tuzlanski bend Okulto
(u kojem nastupa amanin Rasim Jusufovi, sin primarijusa dr Ruzmira
Jusufovia).
1279

Hasi Halida
Roena 21. jula 1938. godine u Travniku. Udata od 1962. godije za
Hasi Jusufa, dipl. ekonomistu, majka dvije kerke. Halida je diplomirani
pravnik. Pravni fakultet u Sarajevu zavrila je 1962. godine i poloila
pravosudni ispit 1964. godine. Od 1962. do 1964. godine sudijski pripravnik
u Sreskom sudu u Travniku i Bosanskom amcu, od 1964. do 1968. godine
sudija Sreskog suda u Bosanskom amcu, od 1968. do 1978. godine sudija
Vieg suda za prekraje, od 1978. do 2003. godine sudija Kantonalnog suda
u Sarajevu, od 2003. sudija Vrhovnog suda Federacije Bosne i Hercegovine.
lan Udruenja sudija Kantona Sarajevo i lan Udruenja sudija FBiH.
1280


1279
Veernje novine br. 9972, Sarajevo od 21. maja 1998. godine, Dnevni avaz br. 1667
od 7. juna 2000. godine.
1280
Podaci objavljeni na web stranici Vrhovnog suda FBiH Sarajevo.

634

Ibrahimagi Devad
Zvani Deki i Daga. Roen je u Bosanskom amcu. Pjeva narodnih
pjesama. Pjesmom se bavi od 1966. godine, pjevajui na Radio Beogradu i
snimivi vie ploa i kaseta. Zvijezda PGP RTB-a sedamdesetih i poetka
osamdesetih godina prolog vijeka. Pjevao po cijeloj J ugoslaviji, i na skoro
svim kontinentima. ivi i radi u Beogradu. Autor neslubene himne amca
pod nazivom Pjevajte, pjevajte amani.
Ili Milovan
Zvani Minimax. Roen 1938. godine, uveni voditelj i zabavlja sa
TV BG. Oenjen sa Gordanom Bikupovi iz Bos. amca. Imaju sina Igora.
Razveli se. Preminuo 9. februara 2005. godine. esto sa bivom suprugom
dolazio u amac i druio se sa amanima.
Isovi Safet
Pjeva narodnih pjesama sevdalinki. Oenjen sa Nezafetom Kari iz
Bos. amca koja je prije njega preminula. U tom braku imao je sina
Benjamina, takoer pjevaa. Kao amaki zet, esto je dolazio u amac i sa
drutvom iao u lov i posjete amakim kafanama uz nezaobilaznu pjesmu.
Jasenica aban
Roen 1938. godine u Bosanskom amcu. Fudbaler FK Borac,
kasnije je postao igra i trener NK Osijek. ivi i radi u Osijeku.
Kadri Rialda
Roena u Beogradu 1963. godine. Glumica. Majka joj je bila Ilduza
Tamburija roena 1930. godine u Bosanskom amcu. Ilduza se kasnije udala
u Beograd za beogradskog krojaa Kadria te dobila kerku Rialdu koja je
ostala zapamena kod ire publike ulogom Marije u seriji filmova ikina
dinastija. Igrala je u nizu jugoslovenskih filmova, ali je publici ostala
najvie u sjeanju iz filma Lude godine (1978) prvog iz serijala ikine
dinastije. Napustila zemlju devedesetih godina i otila u SAD, gdje je radila
kao novinar Glasa Amerike. Sada ivi i radi u Londonu kao Rialda ebek,
bogata vlasnica lanca hotela.
Kapetanovi Izudin
Roen je 1953. godine u Tuzli. Otac mu je Salih Kapetanovi zvani
araf iz Bos. amca. Izudin je profesor doktor, dekan Mainsko-tehnikog
fakulteta u Tuzli, potom rektor tuzlanskog univerziteta. Za vrijeme rata i
neto poslije rata imenovan je za premijera Federacije BiH. Imenovan je za
ministra energetike i rudarstva Federacije BiH 19. decembra 1996. godine.
Trenutno je direktor Solane Tuzla.
Luji Mitar
Narodni poslanik Vijea proizvoaa Narodne Skuptine NR BiH,
rezervni porunik. Roen 1911. godine u Crkvini, srez Bos. amac. Sa NOP-
om saraivao od 1942. godine. Po osloboenju na raznim dunostima u
organima narodne vlasti i u partijskim organizacijama svoga kraja.

635

Odlikovanja: Orden bratstva i jedinstva II reda i Medalja zasluga za narod III
reda.
1281

Masli Anelko
Roen je u Crkvini, optina Bos. amac. Sekretar optinskog
Komiteta SKJ Bos. amac, potom, pomonik Franje Herljevia, Saveznog
sekretara za unutranje poslove SFRJ u Beogradu. Kasnije sekretar
Predsjednitva SFRJ . ivio i umro u Beogradu 2006. godine. Njegovo ime
spominje u svojoj knjizi Boidar Spasi Lasica koja govori Knjiga-
Komerc Beograd 2001. godine.
Milji Predrag
Roen je 1. januara 1967. godine u Bosanskom amcu od oca Save.
Zaposlen na Klinici za Hematologiju KCS Beograd. Asistent, ljekar,
specijalista interne medicine, hematolog. Medicinski fakultet zavrio 1991.
godine, magistrirao 1998. godine, doktorirao 2008. godine. U zvanje
asistenta za predmet Interna medicina izabran je 1990. godine, u zvanje
docenta 2009. godine.
Muminagi Suada
Roena je 1941. godine, diplomirani ekonomista. Drutveno politiki
radnik, delegat drutveno politikog vijea Skuptine SR BiH, potom je
radila ka potpredsjednik Savezne Skuptine SFRJ u Beogradu. Sada je
istaknuti lan SDP BiH. Suada je jedan dio svoga djetinjstva i mladosti
provela u Bos. amcu, gdje joj je otac bio ef eljeznike stanice. Pohaala
je i kolu u amcu.
Nikoli Panto
Agronom, narodni poslanik Savezne Narodne Skuptine za izborni
srez Bos. amac. lan Glavnog odbora SSRN Hrvatske, rezervni kapetan,
roen 1922. godine u Oraju na Savi. Graansku kolu zavrio u upanji, a
srednju poljoprivrednu u Valjevu. U NOB-u od 1942. godine kao politiki
komesar Posavsko-trebavskog partizanskog odreda. Poslije rata zavrio Viu
politiku kolu u Beogradu. Radio na organizovanju NO, na organizovanju
kontrolnih komisija, bio lan Oblasnog komiteta SK u Tuzli, zatim sekretar
Sreskog komiteta SK u Bos. amcu. Biran u Narodnu Skuptinu NR BiH.
Odlikovanja: Orden za hrabrost, Orden zasluga za narod II reda i Orden
bratstva i jedinstva II reda.
1282

Popovi Borivoje
J avni tuilac NR BiH, lan Glavnog odbora SSRN BiH, lan
Revizione komisije CKSK BiH, rezervni major, roen 1913. godine u
Obudovcu, srez Brko. Gimnaziju zavrio u Bijeljini. Pravni fakultet u
Beogradu. U NOB-u od 1941. godine. Bio politiki komesar odreda. Poslije
toga lan CK KP. Od 1943. godine lan ZAVNOBiH-a. Vijenik III

1281
Ko je ko u J ugoslaviji, isto.
1282
Isto.

636

zasjedanja ZAVNOBiH-a u Sarajevu 1945. godine. U septembru 1944.
godine izabran za lana Oblasnog NO za Istonu Bosnu u Tuzli. Po
osloboenju narodni poslanik Republike Narodne skuptine, lan CK KP u
Tuzli. Okruni inspektor komisije dravne kontrole u Sarajevu, a od 1952.
godine javni tuilac NR BiH.
1283

Autor knjige Partizani u Posavini u izdanju Svjetlost Sarajevo 1978.
godine.
Spasojevi Neboja
Narodni poslanik Republikog vijea Narodne Skuptine NR BiH,
roen 1921. godine u Patkovai, srez bijeljinski. ivio je u Bijeljini, Tuzli,
Beogradu.
Dva razreda gimnazije zavrio u Bijeljini. Do rata krojaki radnik.
Uestvovao u radu URS-ovih sindikata. U NOB-u od 1941. godine. Po
osloboenju na partijskim dunostima biran za narodnog poslanika Narodne
Skuptine BiH I i III saziva. Odlikovanja: Orden za hrabrost, Orden bratstva
i jedinstva II reda, Orden rada III reda, Orden zasluga za narod III reda.
Nosilac partizanske spomenice 1941. godine.
1284

Inae amaki zet. Oenio Veru Brki iz Bos. amca, kerku Ljubomira i
Milice Brki.
Spii Zvonko
Pjeva iz Zagreba, kompozitor, interpretator ansone, tekstopisac,
araner i likovni umjetnik. Roen je 1937. Simbol zagrebake Trenjevke.
Izvoa mnogih popularnih zabavnih pjesama. Muzikom se poeo baviti
1958. godine. Izvjesno vrijeme svoga ivota proveo u Bos. amcu tokom 50-
tih godina prolog vijeka, gdje je radio kao zubni tehniar, zaposlen u
Stomatolokoj ordinaciji u Bos. amcu. Stanovao kod Cvije Rui. Druio
se sa amanima i dosta godina je odravao sa nekima prijateljski kontakt.
Predsjednik, potpredsjednik i sekretar Hrvatskog udruenja skladatelja.
Predsjednik Zajednice umjetnika Hrvatske, direktor zagrebakog festivala
zabavne glazbe. Od 1972. do 1976. zastupnik u Hrvatskom saboru, te od
1982. do 1986. odbornik Skuptine grada Zagreba. Kao likovni umjetnik
priredio 18 samostalnih i ogroman broj grupnih izlobi. Autor je tri knjige sa
tekstovima svojih pjesama.
Srna Uzeir i Dario
Roen je u selu Gornji Stopii blizu ajnia 1940. godine. Zajedno
sa familijom, tokom rata, dolazi u izbjeglitvo u Bos. amac. Tu je ivio sa
svojim bratom i ocem. Majka i sestra su poginule jo u selu. Razdvojio se od
oca i brata. Preko Sarajeva, zavrio u Sloveniji u sirotitu gdje je bio usvojen
od strane jednog policajca u Murskoj Soboti. Tada je dobio i novo ime
Mirko Kelenc.

1283
Isto.
1284
Isto.

637

Za to vrijeme otac je radio u jednoj kafani u Bos. amcu i jednog dana
poginuo od zalutalog metka iz pravca Sl. amca. Brat Safet je otiao na
odsluenje vojnog roka u Ni. Komandant mu je bio Slovenac koji mu je
pomogao da nau Uzeira. Zajedno su se vratili u Bos. amac gdje je Uzeir
krenuo u kolu. Postao je pekar. Preselio se u Sarajevo. Poeo je tamo da se
bavi fudbalom, iako je igrao i prije u amcu. Postao je golman FK Sarajevo.
Odatle je otiao u OFK Beograd. Kasnije preao u Jedinstvo Busovaa
gdje je sluio vojsku. Igrao je i za zeniki elik. Potom se preselio u
Metkovi gdje se oenio sa lokalnom djevojkom Nadom sa kojom dobija
sina Renata, a igrao je i za ovaj tim iz Druge savezne lige bive drave.
Potom prelazi da radi i igra u Pariz. Vraa se u Metkovi gdje se ponovo
eni sa Milkom, sa kojom ima dvoje djece, Igora i Darija. Bio je voza
kamiona u Metkoviu kada su ga pozvali da u Neretvi trenira mladi
narataj, pa i svoga sina Darija. Primio je nagradu grada Metkovia, 12.
septembra 2009. godine.
Dario je bio veliki talenat i zaigrao je u Hajduku iz Splita. Dario je u
Hajduku ostao do 2003. godine kada prelazi u Shakhtar Donjeck, ali
ostaje i kapiten reprezentacije Hrvatske i jedan je od najboljih hrvatskih
igraa dananjice.
Ukraden Neda
Roena je 16. avgusta 1950. godine u Imotskom. Pjevaica je
zabavnih pjesama i naa uvena estradna umjetnica. Pojavila se 1967. godine
sa pjesmom Igre bez granica na prvom festivalu Va lager sezone u
Sarajevu. Uestvovala je na svim festivalima zabavne muzike koji su tada
bili u J ugoslaviji. Gimnaziju i srednju muziku kolu je zavrila u Sarajevu
ali i dva fakulteta Pravni i Filoloki. Izdavala je za Diskoton, Sarajevo
disk, J ugoton, PGP RTB, RTV Ljubljana, Grand. Iza sebe ima preko
dvadeset LP-a i CD-a i oko trideset singlica. Album sa pjesmom Zora je,
koju je komponovao ore Novkovi, njen je zatitni znak.
Kao kerka Duana Ukradena slubenika na eljeznici u Bos. amcu i Neda
je jedan dio svoga djetinjstva provela u Bos. amcu kao djevojica.
Zoranovi Radoslav
Zvani Zoran. Roen je 15. marta 1923. godine u Bos. amcu, od oca
Vladimira i majke Ljubice. Osnovnu kolu zavrio u Bos. amcu, trgovaki
zanat izuava kod trgovca Ljubomira Brkia. Poslije rata postaje teatarski
poslenik, glumac i etvrt vijeka direktor tuzlanskog teatra. Uestvuje u
osnivaju Akademije scenskih umjetnosti u Sarajevu, J ugoslovenskih
pozorinih igara-Sterijno pozorje u Novom Sadu, Festivala djeteta u
ibeniku, Pozorinih igara u J ajcu, djeluje kao predsjednik Zajednice
profesionalnih pozorita Bosne i Hercegovine.


638

Na kraju spomenimo jo neke nae sugraane koji su ostavili pisane tragove
iza sebe:
Prof. dr sci. Karmela Barii, Blaanovi Ilija, Blaanovi Luka,
Blaanovi Stjepan, Luci Mladen, Luji Boo, Zraki uro, Alek R.
Peranovi, Krsmanovi Rajko, Ilikovi Rajko, Ceribai-Jevi Jasminka,
Mersad Tihi, Baruki Zvonko, Blaanovi Josip, Mitrovi ore, Milan
Lj. Borojevi, primarijus Stanko S. Pivaevi, dr Midhat Tabakovi, Simo
Zari, Ilija Stani, Ilija Paradik, Vaso Anti, Novak Tanasi, mr Eref
Zaimbegovi, Ivo Koba, Perica Mii, Grga Abramovi, Ilija Pavlovi itd.

Izvinjavam se onima koje sam eventualno, ali nenamjerno, izostavio sa ovog
spiska.








639






































640

LITERATURA

1. Antoni, dr Zdravko, Dokumenti o genocidu nad Srbima u BiH od
aprila do avgusta 1941. ANiURS. Dokumenti, knjiga I. Odjeljenje
drutvenih nauka knjiga VI Banja Luka-Sarajevo 2001.
2. Babac, Duan i Vasi edomir, Garda u Srbiji 1829-1945, Zavod
za udbenika, Beograd 2009.
3. Balentovi, Ivo, U sjeni zaborava, Vinkovci, 1963.
4. Balti, fra J ako, Godinjak od dogaaja i promine vriemena u Bosni
1754-1882, Veselin Maslea, Sarajevo 1991.
5. Baovi, Ljubinka, Biblioteke i bibliotekarstvo u BiH 1918-1945,
Veselin Maslea, Sarajevo 1986.
6. Besarovi, Risto, Iz kulturne i politike istorije BiH, Svjetlost,
Sarajevo 1966.
7. Bjeloviti, Milo Zenica i njena okolinaekonomsko-geografska
studija. ANiUBiH. Knjiga XXXI. Odjeljenje drutvenih nauka.
Knjiga 8. Sarajevo, 1968.
8. Blau, Oto, Reisen in Bosnien und der Herzegovina, Berlin, 1877.
9. Bobi, Milenko, Mostovi Sremske Mitrovice, Sremska Mitrovica,
1987.
10. Bogdanovi, Marijan, Ljetopis Kreevskog samostana, Veselin
Maslea, Sarajevo 1984.
11. Bogievi, prof. Vojislav, Mlada Bosna pisma i prilozi, Sarajevo,
1954.
12. Bojanovski, Ivo, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih
komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji, ANiUBiH.
Knjiga XXII. Centar za Balkanoloka ispitivanja. Knjiga 20.
Sarajevo, 1984.
13. Borojevi, Lj. Milan, Hronika sela Donja Dubica, Beograd-amac,
2005.
14. Bosilji, Slobodan, Oktobarska revolucija 1917., Mladost,
Beograd, 1966.
15. Brajovi, Gordana, Andri i Milica, BMG, Beograd, 1997.
16. Cvitkovi, dr Ivan, Religije u Bosni i Hercegovini, Univerzal,
Tuzla, 1981.
17. elebija, Evlija, Putopisi, odlomci o jugoslovenskim zemljama,
knj. 2. Preveo i komentare napisao dr Hazim abanovi, Svjetlost,
Sarajevo, 1957.
18. okorilo P, Pamuin J, Skenderova S, Ljetopisi, Veselin Maslea,
Sarajevo, 1976.
19. olakovi, Rodoljub, Kazivanje o jednom pokolenju, Sarajevo,
1966.

641

20. oli, Mladen, Takozvana NDH 1941., Deltapres-Zagreb, 1973.
21. ulinovi, dr Ferdo, Dravnopravna historija jugoslovenskih
zemalja, kolska knjiga, Zagreb, 1961.
22. ulinovi, dr Ferdo, SSSR- zemlja Oktobra, Beograd, 1967.
23. eri, Salim, Muslimani srpskohrvatskog jezika, Svjetlost,
Sarajevo, 1968.
24. uri, Hajrudin, Muslimansko kolstvo u Bosni i Hercegovini do
1918. godine, Veselin Maslea, Sarajevo, 1983.
25. Danilovi, Ugljea, Sjeanja, knjiga 2. Vojnoizdavaki i novinski
centar, Beograd i Svjetlost, Sarajevo, 1987.
26. Dedijer, Stevan, The World jumper, Dubrovnik, 2001.
27. Dedijer, Vladimir, Novi prilozi za biografiju J . B. Tita, III izdanje,
Rad, Beograd, 1984.
28. Dedijer, Vladimir, Dnevnik, II izdanje, J ugoslovenska knjiga,
Beograd, 1951.
29. Dedijer, dr J evto, Hercegovina, Veselin Maslea, Sarajevo, 1991.
30. Dizdar, Zdravko, Napredak. Osnivanje i rad Napredkove
organizacije na podruju Slavonije od 1902 do 1946. godine, 2003.
31. Donson B. Lindon, Memoari-pogled unatrag, Globus, Zagreb,
1974.
32. orevi. Tihomir, Arhivska graa za naselja u Srbiji za vreme
vladavine kneza Miloa (1815-1834), Srpski etnoloki zbornik
XXXVII, Beograd, 1926.
33. uri, Antonije, ene Solunci govore, Knjievne novine, Beograd,
1987.
34. Ekmei, Milorad, Ustanak u Bosni 1875-1878, Veselin Maslea,
Sarajevo 1973.
35. Filipovi S. Milenko, Prilozi etnolokom poznavanju sjeveroistone
Bosne, ANiUBiH. Graa XVI Odjeljenje drutvenih nauka. Knjiga
12. Sarajevo, 1958.
36. Filipovi S. Milenko, Memoari ivka Crnogorevia, ANiUBiH.
Graa XIV Odjeljenje drutvenih nauka. Knjiga 10. Sarajevo, 1966.
37. Filipovi, S. dr Milenko, Modria, Skopje, 1932. Zadubinska
tamparija Vardarske banovine.
38. Fitozovi, Rizo, Fitozovii, Sarajevo, 2003.
39. Gavranovi, Berislav, Bosna i Hercegovina od 1853-1870, Nauno
drutvo NRBiH. Graa knjiga IV Odjeljenje istorijsko-filolokih
nauka. Knjiga 2. Sarajevo. 1956.
40. Gligorijevi, Berislav, Kralj Aleksandar Karaorevi, Knjiga I
BIGZ, 1996.
41. Gligorijevi, Ivan-Dina, Deveta Srpska udarna brigada,
Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1970.

642

42. Grol, Milan, Iz pozorita Srbije, Srpska knjievna zadruga,
Beograd, 1952.
43. Hadibegovi, dr Ilijas, Postanak radnike klase u BiH i njen razvoj
do 1914., Svjetlost, Sarajevo, 1980.
44. Hadijahi, dr Muhamed, Od tradicije do identiteta, Svjetlost,
Sarajevo, 1974.
45. Hrekovski, mr Slavica, Slavonski Brod u NOB i socijalistikoj
revoluciji 1941-1945., Sl. Brod, 1982.
46. Hodi, aban, Migracije muslimanskog stanovnitva iz Srbije u
sjeveroistonu Bosnu izmeu 1788. i 1862. godine i porijeklo
Muslimana koji su bili nastanjeni u Srbiji, lanci i graa za kulturnu
istoriju istone Bosne. Knjiga 2. Zaviajni muzej Tuzla, 1958.
47. Iliji, Nikola, Razvitak zadrugarstva u Bosni i Hercegovini od 1900.
do 1941., Nauno drutvo SRBiH, Graa knj. XIII Odjeljenje
privredno-tehnikih nauka, knj. 3, Sarajevo, 1964.
48. Ilikovi, Rajko, Anatomija lai hakog svjedoka, Banja Luka-
Beograd, 2000.
49. Imamovi, dr Mustafa, Pravni poloaj i unutranjo politiki razvitak
BiH od 1878 do 1914., Svjetlost, Sarajevo 1976.
50. Iek, dr Tomislav, Djelatnost Hrvatske seljake stranke u BiH do
zavoenje diktature, Svjetlost, Sarajevo, 1981.
51. Jeli-Buti, dr Fikreta, Hrvatska seljaka stranka, Globus, Zagreb,
1983.
52. Jeli-Buti, dr Fikreta, Ustae i NDH 1941-1945, Sveuilina
naklada Liber, Zagreb, 1977.
53. Jeremi, dr Risto, Ustanak u Posavini 1858., Kalendar Prosvjeta,
Sarajevo, 1924.
54. Juki, Ivan-Frano, Zemljopis i poviestnica Bosne, Zagreb, 1851.
tamparija Ljudevita Gaja.
55. Juzbai, Devad, Izgradnja eljeznice u BiH u svjetlu
austrougarske politike od okupacije do kraja Kalajeve ere,
AniUBiH, knjiga XLVIII Odjeljenje drutevnih nauka, knjiga 28,
Sarajevo, 1974.
56. Kapidi, dr Hamdija, BiH u vrijeme austrougarske vladavine,
Svjetlost, Sarajevo, 1968.
57. Kapitanovi Vicko i Hoko Emanuel, Hrvatski franjevaki
biografski leksikon, Zagreb 2001.
58. Klai, Vjekoslav, Bosna, podatci o zemljopisu i poviesti BiH,
Zagreb 1878. Naklada Matice Hrvatske.
59. Kljaji, Dragan, Ustako-domobranska legija pod Staljingradom, II
izdanje, Avgust Cesarec, Zagreb, 1979.
60. Kljaji, Radmilo, Mitar Trifunovi-Uo, Gornji Milanovac, 1980.

643

61. Kordi, Mile, eneral-jedan narod a dva kralja, Knjiga-komerc,
Beograd, 2001.
62. Kovaevi, Eref, Granice Bosanskog paaluka, Svjetlost,
Sarajevo, 1973.
63. Kraljai, Tomislav, Kalajev reim u BiH 1882-1903, Veselin
Maslea, Sarajevo, 1987.
64. Kreevljakovi, Hamdija i Kapidi, Hamdija, Vojno-geografski
opis Bosne pre dubiki rat od 1785. godine, Nauno drutvo
NRBiH, Graa, Knjiga VII, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka,
Knjiga 5, Sarajevo, 1957.
65. Kreevljakovi, Hamdija, Kapetanije u Bosni i Hercegovini,
Nauno drutvo NRBiH, Djela V, Sarajevo 1954.
66. Kreevljakovi, Hamdija, Izabrana djela I-IV, Veselin Maslea,
Sarajevo, 1991.
67. Kreevljakovi, Hamdija, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, 1961.
68. Kreevljakovi, Hamdija, Hanovi i karavansaraji u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo, 1957.
69. Kulundi, Zvonimir, Politika i korupcija u kraljevskoj J ugoslaviji,
Stvarnost, Zagreb, 1968.
70. Kurto, Nedad, Arhitektura u Bosni i Hercegovini i razvoj
bosanskog sloga, Publishing Meunarodni centar za mir, Sarajevo
1998.
71. Lazarevi, Boo, Vazduhoplovstvo u NOR-u, Ratna prolost naih
naroda, Knjiga 137. Monografija jedinica NOB i PO J ugoslavije.
Knjiga 21. Beograd, 1972.
72. Lei, J osip, Istorija pozorita Bosne i Hercegovine, Svjetlost,
Sarajevo, 1985.
73. Ljiljak, Milan, Pota, telegraf, telefon u Bosni i Hercegovini II,
Svjetlost OOUR Izdavaka djelatnost, Sarajevo, 1981.
74. Madar, dr Boidar, Prosvjeta Srpsko prosvjetno i kulturno drutvo
1902-1945, ANiURS, Monografije. Knjiga II, Odjeljenje drutvenih
nauka, Banja Luka-S. Sarajevo 2001.
75. Madar, Boo, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-
prosvjetnu samoupravu, Svjetlost, Sarajevo, 1982.
76. Maksimovi, dr Vojislav, Bibliografija radova Prosvjeta 1902-
2002, Prosvjeta, S. Sarajevo, 2002.
77. Mazali, oko, Leksikon umjetnika, Veselin Maslea, Sarajevo,
1962.
78. Mileti, Antun, Koncentracioni logor J asenovac 1941-1945,
Beograd, 1986.

644

79. Mitrovi P, i Kreevljakovi H, Izvjetaji italijanskog konzulata u
Sarajevu (1863-1870), Nauno drutvo NRBiH, Graa V, Odjeljenje
istorijsko-filolokih nauka, Knjiga 3, Sarajevo, 1958.
80. Mraovi, Nikola, Peta vojvoanska brigada, Institut za istoriju,
Novi Sad, 1985.
81. Mujbegovi, Vera, Oblasno savjetovanje i rad SKOJ -a u modrikoj
optini, Prvo oblasno savjetovanje komunista istone Bosne, 1944.,
Univerzal, Tuzla, 1986.
82. Mujezinovi, Mehmed, Islamska epikgrafika Bosne i Hercegovine,
knjiga II, Veselin Maslea, Sarajevo, 1977.
83. Muli, primarijus Sulejman, Zdravstvo Konjica od najstarijih
vremena do danas, 2010.
84. Muradbegovi, Ahmed, Drame, Biblioteka kulturno naslijee,
Svjetlost, Sarajevo, 1987.
85. Muratbegovi, Hakija, Hronika dogaaja iz NOB-a u Tarevcima,
akovo, 1970.
86. Nedi, iguman J ovan, Selo Slatina kod Bosanskog amca i njena
okolina, Beograd, 1990.
87. Oak, I. D, J ugosloveni u Oktobru, Beograd, 1967.
88. Olbina, Dane, Ratni dani, Sarajevo, 1972.
89. Orahovac, Sait, Sevdalinke, balade i romanse u Bosni i
Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo, 1968.
90. Panti, Mihajlo, Solunski dobrovoljci optine Srpski Brod sa
kratkim prikazom ivota Srba pod okupacijom, Novi Sad-S. Brod,
2001.
91. Papi, Mitar, Razgovor o minuloj Bosni, Svjetlost, Sarajevo, 1974.
92. Papi, Mitar, Istorija srpskih kola u Bosni i Hercegovini, Svjetlost,
Sarajevo, 1986.
93. Paradik, Ilija, 150 godina osnovne kole u Obudovcu, Obudovac,
1982.
94. Pavlovi, Ilija i Ilikovi, Rajko, Bosanska Posavina 1774-1864.
Posavsko-trebavska buna, amac, 2008.
95. Pavlovi, Ljubomir, Sokolska nahija, Srpski etnoloki zbornik
XVVI, Beograd, 1930.
96. Pejanovi, ore, Srednje i strune kole u Bosni i Hercegovini od
poetka do 1941, Svjetlost, Sarajevo, 1953.
97. Pejanovi, ore, Istorija biblioteka u Bosni i Hercegovini,
Veselin Maslea, Sarajevo, 1960.
98. Pelagi, Vaso, Izabrana djela III, Veselin Maslea, Sarajevo, 1991.
99. Pelagi, Vaso, Izabrani spisi, Prva knjiga. Svjetlost, Sarajevo,
1952.

645

100. Petkovi, ivan, Nastanak i razvoj bankarstva na tlu Maglaja,
Maglaj, 1990.
101. Petovar Rudi i Triki, Savo, esta proleterska istonobosanska
brigada Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1982.
102. Popovi, Vasilj, Agrarni pitanje u Bosni i turski neredi za vreme
reformnog reima Abdul-Medida (1839-1861), Beograd, 1949.
Srpska akademija nauka. Posebna izdanja. CL. Odjeljenje drutevnih
nauka, knjiga 59.
103. Popovi, Boro, Partizani u Posavini, Svjetlost, Sarajevo, 1978.
104. Purivatra, Atif, Nacionalni i politiki razvitak Muslimana (rasprave i
lanci), III izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 1972.
105. Purivatra, dr Atif, J ugoslovenska muslimanska organizacija u
politikom ivotu Kraljevine SHS, II izdanje, Svjetlost, Sarajevo,
1977.
106. Redi, Enver, Muslimansko autonomatvo i 13. SS divizija,
Svjetlost, Sarajevo, 1987.
107. Risojevi, Ranko, Gospodska ulica, Matica Srpska, Novi Sad,
2010.
108. Risti, Duan, Stari srpski trgovci u Brkom, Brko, 2003.
109. Ristovi, Ljubia, Mitar Trifunovi-Uo, Veselin Maslea,
Sarajevo, 1961.
110. Romac, Pako, U ustanikoj Bosni, Svjetlost, Sarajevo, 1983.
111. Savi, Milivoje, Naa industrija, trgovina i poljoprivredna, VII dio,
Dravna tamparija, Sarajevo, 1929.
112. Spui, Muhidin, Hronika Modrie, Modria, 1969.
113. Stani, Ilija, Sto godina osnovne kole u Bosnaskom amcu, Bos.
amac, 1985.
114. Stanojevi, Branimir, Alojzije Stepinac, zloinac ili svetac, Nova
knjiga, Beograd, 1985. Stavri, Savo, Too Stavri trgovac i
veleposednik iz Bosanskog amca 1878-1942, Beograd, 1986.
115. Stojadinovi, Milan Ni rat ni pakt, Otokar Kerovani, Rijeka, 1970.
116. abanovi, Hazim, Bosanski paaluk, Svjetlost, Sarajevo, 1982.
117. ami, Midhat, Francuski putnici u Bosni i Hercegovini u XIX
vijeku 1836-1878, Veselin Maslea, Sarajevo, 1981.
118. arac, dr Nedim, Uspostavljanje etojanuarskog reima 1929.,
Svjetlost, Sarajevo, 1975.
119. arac, dr Nedim, Teme nae nvije istorije, Svjetlost, Sarajevo,
1981.
120. ehi, Sadik, Zmaj od Bosne, Front Slobode, Tuzla, 1991.
121. ljivo, dr Galib, Omer paa Latas u Bosni i Hercegovini 1850-
1852, Svjetlost, Sarajevo, 1977.

646

122. ljivo, dr Galib, Naseljavanje muslimanskih prognanika
(muhadira) iz kneevine Srbije u zvorniki kajmakamluk 1863.
godine, Prilozi, 30, Institut za istoriju, Sarajevo, 2001.
123. pionjak, fr Roko, Josip Dobroslav Boi, ivot i djelo, Beograd,
1983.
124. Tepi, Ibrahim, Bosna i Hercegovina u ruskim izvorima 1856-
1878, Veselin Maslea, Sarajevo, 1988.
125. Terzi, Velimir, Slom Kraljevine J ugoslavije 1941, knjiga 2.
Narodna knjiga, Beograd, 1980.
126. Tihi, Esad, Bosanski amac kroz historiju (od postanka naselja do
zavretka Drugog svjetskog rata), Bemust, Sarajevo, 2005.
127. Tihi, Esad, Posavsko-trebavski NOP odred, Vojnoizdavaki
zavod, Beograd, 1983.
128. Tihi, Smail, J ovan Bijeli ivot i djelo, Monografija, Veselin
Maslea, Sarajevo, 1972.
129. Tomaevi, J ozo, etnici u II svjetskom ratu 1941-1945, Zagreb,
1979.
130. Tomovi, Sima, id-monografija, id, 1973.
131. Tufeki, Mehmedalija, Heroj iz Posavine, Sarajevo, 1983.
132. Vasiljevi, J ovan, Morniarica NOVJ , Vojnoizdavaki zavod,
Beograd, 1972.
133. Vojinovi, Aleksandar, Zloin je bjeao na Zapad, Centar za
informisanje i publiing, Zagreb, 1987.
134. Vukoti, mr D. J ovo, Druga proleterska divizija, Vojnoizdavaki
zavod, Beograd, 1972.
135. Vukoja, Boo, Hrvat ive vatre, Crnci, Hrvatska, 1999.
136. Zelenjin, Vladimir, J ugosloveni pod zastavom Oktobra, Mlado
pokoljenje, Beograd, 1967.
137. Fotomonografija Bosanski amac, Naa djeca, Zagreb, 1976.
138. Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do
poetka turske vladavine, Biblioteka kulturno naslijee, Veselin
Maslea, Sarajevo, 1966.
139. Modria sa okolinom u prolosti, Modria, 1986.
140. Graa za Monografiju Bosanski amac i okolina, Knjiga I, Bos.
amac, 1970.
141. Graa za Monografiju Bosanski amac i okolina, Knjiga II, Bos.
amac, 1974.
142. Graa za Monografiju Bosanski amac i okolina, Knjiga IV, Bos.
amac, 1988.
143. Posavski vor opstanka amac-Banja Luka-Beograd, 2002.
144. Brko srez i grad, Beograd, 1939. tampa Drag. Gregori, Beograd.

647

145. BiH knjievna hrestomatija-starija knjievnost, knjiga I, Zavod za
izdavanje udbenika, Sarajevo, 1974.
146. Turistiki vodi Spomen dom Mitar Trifunovi-Uo, Bos. amac,
1981.
147. Otpor austrougarskoj okupaciji 1878. godine u Bosni i
Hercegovini, AniUBiH, XLII, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga
8. Nauno savjetovanje, Sarajevo, 1979.
148. Ilustrovana poslovna lina karta Tuzle, Beograd, 1975.
149. Brko i okolina, izdanje u ast proslave 15 godina osloboenje
grada i okoline, Brko, 1961.
150. Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine knjiga I, ANiUBiH,
posebna izdanja, knjiga LXXX, drutvene nauke, knjiga 18, Sarajevo,
1987.
151. Napor Bosne i Hercegovine ua osloboenje i ujedinjenje, izdanje
Narodne odbrane, Sarajevo, 1929.
152. Hronologija radnikog pokreta u Bosni i Hercegovini do 1941,
Svjetlost, Sarajevo, 1971.
153. Pantii-rodoslov, Brusnica na Savi, 1977.
154. Zbornik ljekara i farmaceuta sa pregledom zdravstvene slube
FNRJ , Progres, Novi Sad, 1958.
155. Ustanak na dahije 1804., Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1954.
156. Poljoprivredno dobro Modria 1886-1986, Modria, 1986.
157. Spomenica 1941-1961 veterinaro, veterinaski tehniari i studenti
veterine u narodnoj revoluciji i izgradnji socijalizma, Beograd,
1961.
158. Gradaac i okolina, Turistiki vodi, Gradaac, 1969.
159. Umjetnost Bosne i Hercegovine 1924-1945, Umjetnika galerija
Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
160. Zbornik radova XXXI. Nauni skup saveza naunih drutava za
istoriju zdravstvene kulture J ugoslavije, Univerzal, Tuzla, 1985.
161. Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, Knjiga II, ANiUBiH,
Posebena izdanja LXXXIX, Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga 18,
Sarajevo, 1987.
162. Socijalistiki pokret u Bosni i Hercegovini 1905-1919, Arhiv KP
BiH, Tom II, Istorijsko odjeljenje Centralnog komiteta KP BiH,
Veselin Maslea, Sarajevo, 1951.
163. Statistiki izvjetaji narodnih poslanika Kraljevine SHS, Narodna
skuptina Kraljevine SHS. Dravna tamparija, Beograd, 1926.
164. Sedamdeset godina sindikalnog pokreta u Bosni i Hercegovini 1905-
1975.
165. Drugi svjetski rat (pregled ratnih operacija). Knjiga I. Beograd 1957.

648

166. 1941. godina u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Veselin
Maslea, Sarajevo, 1973.
167. Od ustanka do pobjede I i II zbornik sjeanja uesnika NOR-a i
socijalistike revolucije o dogaajima na dobojskoj optini, Doboj,
1986.
168. Semberija u NOB i socijalistikoj revoluciji 1942., Tuzla, 1980.
169. Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije 1941-1945, Vojnoistorijski
institut J NA, Beograd 1957.
170. 18 hrvatska istonobosanska narodnooslobodilaka udarna brigada,
Tuzla, 1988.
171. Ko je ko u J ugoslaviji, Sedma sila, Beograd, 1957.
172. Petar Koi dokumentarna graa, Sarajevo, 1967.
173. Znameniti Srbi XIX vijeka, Izdanje Pravoslavna re, Novi Sad,
1997.
174. Zvijezde bez maske, filmska biblioteka, Knjiga 3. Epoha, Zagreb,
1961.
175. Mitar Trifunovi-Uo graa za monografiju, Univerzal, Tuzla,
1983.
176. Bojno zrakoplovstvo, Zagreb, 1943.

lanci i rasprave
1. Beli, Branko, Kulite, Krukovo Polje, Bos. amac, Arheoloki
pregled 7, Arheoloko drutvo J ugoslavije, Beograd, 1965.
2. uri, Hajrudin, kolstvo u severoistonoj Bosni poslednje decenije
turske vladavine, lanci i rasprave, 1958.
3. Ilini, Spasoje, Prilog istorijskoj grai za Monografiju Bosanskog
amca, Beograd, 1980. (rukopis).
4. Ilikovi, Rajko, Risto Jeji-linost, djelo i sudbina, Godinjak SPKD
Prosvjeta, amac, 2000.
5. Izetbegovi, dr ing Hasan, Uslovi i stanje stoarstva u bivem
amakom srezu s posebnim osvrtom na konjarstvo i njegovo
unapreenje, rukopis diplomske teme.
6. Izvjetaj Dravne realne gimnazije u Tuzli za 1939/40. kolsku godinu.
tampa Risto Sekuli, Tuzla.
7. J ubilarno izdanje Gimnazije Zlatko najder u Slavonskom Brodu
povodom 50 godina kolskog centra 1967/68.
8. Kapidi, Hamdija, Dva priloga istoriji Bosne i Hercegovine, Gajret
19/1938. I, 6-7. Biblioteka rasprave i lanci. IV Historija, Zagreb
MCMLXV izdanje i naklada J ugoslovenskog Leksikografskog zavoda.
9. Lonari, Ante, Zbornik Senjskog knjievnog ognjita, Usponi, 2006.
10. Politiki vjesnik Vjesnik radnog naroda 1940-1941. priredio Vladimir
Stopar, Zagreb, 1965. (broj 8 (9)).

649

11. Rihtman, Cvjetko, Svatovske pjesme. Zbornik napjeva narodnih
pjesama BiH, knjiga 2. ANiUBiH, knjiga XXV, odjeljenje drutvenih
nauka, knjiga 21. Sarajevo, 1986.
12. Sergejevski, Dimitrije, Ad Basante, Glasnik Zemaljskog muzeja u
Sarajevu. Nova serija, sveska XIII, Sarajevo, 1958.
13. Stojakovi, Gordana, Diskursne osobine privatne prepiske o knjizi
Srpkinja, njezin ivot i rad, njezin kulturni razvitak i njezina narodna
umjetnost do danas (1909-1924), Specijalistiki rad, Novi Sad, 2005.
14. ivkovi, dr Pavo, Brko i okolina u radnikom pokretu i NOB-u,
Tuzla, 1985.
15. ivkovi, dr Pavo, Prilog historiji Bosanske Posavine-150 godina
osnovne kole u Tolisi, Tolisa, 1973.
Enciklopedije:
Pomorska enciklopedija Zagreb, Vojna enciklopedija Beograd, Mala
enciklopedija Prosveta II izdanje Beograd, Narodna enciklopedija SHS
Zagreb, Medicinska enciklopedija MCMLXI izdanje Zagreb, Enciklopedija
Leksikografskog zavoda MCMLXIV Zagreb, Zadruni leksikon FNRJ A-LJ
Zadruna tamparija Zagreb 1956, Muzika enciklopedija MCMLVIII
Zagreb, Enciklopedija J ugoslavije Zagreb.

Dnevne novine, asopisi, zbornici, almanasi i ostala periodika:
amake novine Bos. amac, Znaenja Doboj, upanjski
zbornik upanja, Caritas Sarajevo, Godinjak SPKD Prosvjeta amac,
Sarajevski list Sarajevo, Osloboenje Sarajevo, Politika Beograd,
Zastava Novi Sad, Bosanskohercegovake novine Sarajevo, Pregled
Sarajevo, Veernji list Zagreb, Bosanska vila 1885-1914 Sarajevo,
Vilajetski list Bosna Sarajevo, Gloria Zagreb, Glasnik Zemaljskog
muzeja Sarajevo, Brodski kalendar Sl. Brod, Front slobode Tuzla,
Una Sarajevo, Bosnische Bote-Bosanski glasnik almanah, Novi Behar
Sarajevo, Glas komune Doboj, Narodna odbrana Beograd, Narodno
jedinstvo Sarajevo, Nae teme Bos. amac, Provincija, Susreti Mitar
Trifunovi-Uo zbornik Bos. amac, Veernje novosti Beograd, Glas
Slavonije, Glas Srpske Banja Luka, Euro Blic, Nezavisne novine
Banja Luka, Ekstra magazin, Dnevni avaz Sarajevo, Lica, Blic,
Politikin zabavnik Beograd, Svijet Zagreb.

Arhivi:
Regionalni arhiv Doboj, upni ured RK crkve u Babinoj Gredi 1808-
1918, upni ured RK crkve u Kruevici 1919 do danas, Arhiva
Srpskopravoslavne parohije u amcu, Narodna biblioteka amac, Narodna
biblioteka Brko, Narodna biblioteka Doboj, te arhivi nekih porodica i
pojedinaca iz amca.

650








S A D R A J

PREDGOVOR... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
IZVOD IZ RECENZIJ E... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

PRVO POGLAVLJE
GEOGRAFSKI POLOAJ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
HIDROGRAFIJ A I GEOLOGIJ A... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
KLIMA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
PRAHISTORIJ A... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
RIMSKI PERIOD... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
BOSANSKA SREDNJ OVJ EKOVNA DRAVA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
TURSKI PERIOD... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
OSNIVANJ E BOSANSKOG AMCA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
UNAPREENJE GRADSKOG NASELJA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
AUSTROUGARSKI PERIOD... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
IZMEU DVA RATA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VASO PELAGI I BOS. AMAC... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
STANOVNITVO BOSANSKOG AMCA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
STATISTIKA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

DRUGO POGLAVLJE
UGLEDNE PORODICE I POJ EDINCI... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
FEUDALCI I VELEPOSJ EDNICI... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
TRGOVINA U BOS. AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
BANKARSTVO U BOS. AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ZANATSTVO U BOS. AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
OSTALE PRIVREDNE AKTIVNOSTI... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
KOLSTVO U BOSANSKOM AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
RAZVOJ GRADA I GRADSKIH USTANOVA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
SAOBRAAJ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
KULTURA I KULTURNO UMJETNIKA I SPORTSKA DRUTVA... ... ...
POLITIKI IVOT U BOS. AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
J EVREJ I U BOS. AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
NIJ EMCI U BOS. AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
NARODNA NONJ A... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

TREE POGLAVLJE
DRUGI SVJ ETSKI RAT U BOS. AMCU... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
USPOSTAVA NOVE VLASTI I PRVI IZBORI... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
PRILOZI... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
LITERATURA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...



5
7





CIP -

,

980(497.6 )
930.85(497.6

,
Monografija Bosanskog amca / Nika Nezirovi.
- amac : Kula, 2011 (amac : Kula). 649 str. :
fotogr. ; 25 cm

Tira 500. Bibliografija: str. 639-648.

ISBN 978-99938-612-5-6

COBISS.BH-ID 2346008