II UTI CAJ KL I MATS KI H PROME NA NA

PL ANI RANJ E PROJ E KTOVANJ E

I
RAZ VI J ANJ E OPTI MAL NI H MODE L A
UTI CAJ KL I MATS KI H PROME NA NA
PL ANI RANJ E PROJ E KTOVANJ E
I
RAZ VI J ANJ E OPTI MAL NI H MODE L A
UREDNICI: Vladan oki i Zoran Lazovi
NASLOV MONOGRAFIJE: Utcaj klimatskih promena na planiranje i projektovanje:
razvijanje optmalnih modela
IZDAVA: Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet
ZA IZDAVAA: Vladan oki
RECENZENTI:
Mihailo Timotjevi, redovni profesor, Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet
dr Dobrivoje Tokovi, nauni savetnik, Insttut za arhitekturu i urbanizam Srbije
LEKTURA I KOREKTURA SRPSKOG:
Dina Tomi Ani
PREVOD APSTRAKTA NA ENGLESKI:
Lena Jovanovi
DIZAJN KORICE: Ana Savi
GRAFIKA OBRADA: Nataa Jankovi
TIRA: 500
TAMPA: COLORGRAFX
MESTO I GODINA IZDANJA: Beograd, 2012.
ISBN 978-86-7924-093-4
ZA SRBIJU
Istraivanja publikovana u ovoj monografji realizovana su u okviru projekta
Istraivanje klimatskih promena i njihovog uticaja na ivotnu sredinu: praenje
uticaja, adaptacija i ublaavanje (43007), koji fnansira Ministarstvo za prosvetu
i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih
istraivanja za period 20112014. godine.
UTICAJ KLIMATSKIH PROMENA
NA PLANIRANJE I PROJEKTOVANJE:
RAZVIJANJE OPTIMALNIH MODELA
urednici: Vladan oki i Zoran Lazovi
Beograd
2012
Zoran LaZovi, vLadan oki
[713] Koncepti arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja i urbanog dizajna:
projektantski, metodoloki, kulturoloki, estetski i umetniki odgovori
na klimatske promene
Sadraj
dragana orovi, LjiLjana BLagojevi
[1535] Obrazovanje arhitekata kao odgovor na klimatske promene: razvoj modela
kurikuluma istorije i teorije moderne arhitekture
nenad Stjepanovi, aLekSndr BoBi, Zorn LZovi, vLadan Stevovi
[3657] Kritika diskurzivna analiza: arhitektura i odrivi modeli
nada LaZarevi Bajec
[5882] Integracija politika adaptacije na klimatske promene
jaSminka cveji, aLekSandar BoBi, anica teofiLovi, andreja tutundi, Stojanka
raduLovi
[83109] Adaptacija kompaktnog grada na klimatske promene: primena ekolokog modela u
Beogradu
ana nikeZi, nataa jankovi
[110127] Stanice nove prirodnosti u savremenom gradu
dragana BaZik, jeLena miLoevi, nevenka gaLei
[128151] Inoviranje procesa oblikovanja prostora stambenih naselja tehnikama vodno-
-primerenog urbanog dizajna
Branko Boi, dragana miLievi
[152177] Adaptacija saobraajne infrastrukture na klimatske promene i njen uticaj na
razvoj trita nepokretnosti u Republici Srbiji
kSenija Bunjak, mLaden pei, vanja pani
[178196] Analiza aktivnosti i potreba korisnika u funkciji razraivanja optimalnog modela
za ublaavanje posledica klimatskih promena u graenoj sredini
ore miLovanovi
[197211] Modeli kolektivnih akcija u procesu prilagoavanja klimatskim promenama
mLaden pei, aLekSandar kui
[212226] Arhitektura i klimatske promene u savremenim izlobenim praksama mogue
interpretacije i uticaji na aktuelne arhitektonske prakse
vLadimir mako
[227234] Meeting the Megalopolis: The Aesthetic Experience of a Non Perceptible Totality
Projektantski, metodoloki, kulturoloki, estetski i
umetniki modeli odgovori na klimatske promene
u konceptima arhitekture, urbanizma, prostornog
planiranja, urbanog dizajna i estetike
Druga po redu sistematska multidisciplinarna razmatranja prezentovana u ovoj
publikaciji pod naslovom Uticaj klimatskih promena na planiranje i projektovanje II
Razvijanje optimalnih modela, iji korpus ine studije, istraivanja, modeli, adaptacije,
predlozi, politike i modeli, kreu se sa svojim temama kroz oblasti arhitekture,
urbanizma, planiranja, saobraajne infrastrukture, urbanog dizajna i estetike, sve u
smislu prevencije, preusmeravanja, prilagoavanja i ublaavanja nepovoljnih efekata
klimatskih promena na ivotnu i graenu sredinu. Od nedefnisanog i primenljivog,
nejasnog i nepredvidivog, sloenog i uporedivog, kritikog i strunog, dinaminog
i nepokornog, komplikovanog, loginog i razumnog, do neophodnog i nunog,
problemski se razmatraju mogue metodologije i razvijaju koncepti i modeli
delovanja sa tenjom pre svega ka promeni svesti strune, naune i politike javnosti
i zainteresovanih pojedinaca, kao prvom cilju pripremne etape i prvom koraku u
pristupu ovoj problematici.
Koncipiranje i predlaganje novih modela i prilagoavanje preuzetih modela i
naina njihove realizacije predstavlja drugi metodoloki korak ka daljim i dubljim
upuivanjima u probleme klimatskih promena. Isto tako, ovu fazu karakterie
stvaranje i razvijanje pripremnih uslova za dijaloge, debate, forume, informisanje,
pronalaenje i defnisanje relevantnih aktera, razradu kritikih diskursa i razmatranja i
razumevanje odnosa arhitekture i principa odrivosti. Istraivaki radovi na stvaranju,
optimizaciji i implementaciji modela polaze od prevashodnog znaaja obrazovanja
arhitekata, urbanih dizajnera, urbanista i planera, kao odgovora na klimatske promene,
kroz razvoj i primenu edukativnog, didaktikog modela u oblastima istorije i teorije
arhitekture. Kritika diskurzivna analiza odnosa projektovanja arhitekture i najvanijih
postojeih modela procene odrivosti koji su u upotrebi, predlog modela procesa
integracije politika lokalnih adaptacija, zatim adaptacija gustih urbanih zona ili celih
kompaktnih gradova na klimatske promene primenom ekolokog modela u Beogradu,
defragmentacija izgubljenih urbanih pejzaa i stvaranje nove potencije u konverziji
urbanih olupina i ostrva u mree urbanih stanica nove vetake prirodnosti, teme su
modelovanja neposrednog okruenja, kome pripada i inoviranje procesa oblikovanja
prostora stambenih naselja tehnikama vodno-primerenog urbanog dizajna, novim
i uzornim, ve proverenim i oprobanim modelima. Slede adaptacija na klimatske
promene saobraajne infrastrukture i analiza pospeujuih faktora koje ona moe da
ima u razvijanju domaih trita nepokretnosti, analize aktivnosti i potreba korisnika
u funkciji razraivanja optimalnog participativnog modela za ublaavanje posledica
klimatskih promena u graenoj sredini, problematizovanje fenomena udruivanja i
kolektivnih akcija uz neophodnost stvaranja novih modela zajednikog delovanja,
globalnog znaaja interaktivne, drutvene, participativne, politike i profesionalne
9
akcije savremenih izlobenih praksi i uticaja koje mogu imati na aktuelnu
arhitektonsku praksu, sve na temu klimatskih promena i njihovog znaenja u
adaptaciji elemenata i prostora ivotne sredine, do prvih razmatranja novonastalih
problema u estetskoj percepciji i shvatanju fenomena megalopolisa, savremenih
urbanih udovita, sa estetskim iskustvom neuoljive ukupnosti.
Publikacija iznosi niz modela kao niz zalananih kreativnih i smelih teza
i raznovrsnih pristupa, dijaloku i multidisciplinarnu postavku i elokventnu
problemsku modelaciju, lucidne anticipacije, upozorenja, zakljuke i preporuke,
ali izazivajui i one druge, koji su isto tako odgovorni za (ne)reavanje aktuelne
problematike klimatskih promena, koje vie nisu, kao i mnoga druga pitanja,
samo line prirode pojedinca, pojedinih gradova ili drava, nego sutinska i
globalna pitanja stepena kulture, umreenosti, savremenosti, uspenosti, kvaliteta
ivota, a na kraju, to je pitanje samog ovekovog opstanka. Hronini nedostatak
sredstava i nivo kulture je najee razlog to se mere ne sprovode preventivno
i sistematski. Vidljivo je, na osnovu ovde prezentiranih istraivanja, da osim
visokotehnolokih sposobnosti, sofsticiranih vetina i visokih standarda koje
od istraivaa zahtevaju ovo novo vreme, nove zajednice, novi problemi
i novi postupci u reavanju problema, a koji su ovde tretirani, ova publikacija
iznosi drugu osobinu savremenog konteksta istraivanja, a to je veoma osetljiva i
sloena struktura odnosa i multilateralna komunikacija izmeu brojnih uesnika,
a koja bi trebalo da bude uspostavljena kao elementarni standard garancije u
njihovoj primeni, podrazumevajui i lokalnog optinskog slubenika. Od toga
zavisi ne samo uspenost, ve uopte osnovna mogunost njihove primene u
naoj sredini. Razumevanje sloenih participativnih procesa i njihova primena
u uslovima globalnog korporativnog liberalizma, sa ve izraenim pojedinim
manama i nedoslednostima sa jedne strane, i naim loim navikama,
kadrovskom strukturom i sposobnostima sa druge strane, u odnosu na visoke
svetske standarde high-tech drava, a od kojih smo mi, kao drutvo, drava,
zajednica, odavno krenuli u nekom sasvim drugom pravcu, moe biti presudna u
primeni navedenih modela. Prikaz istraivanja prati sadraj monografje.
Poznato je da se svaki problem trai posebnu metodologiju reavanja, to
znai da je u implantaciji modela edukativni proces od najvee vanosti, kako bi
svi uesnici u procesu bili na priblino istom nivou, to bi optimizacija modela
i trebalo da ima kao prioritetnu osobinu u svojoj ponudi. Nastavni program
kola arhitekture treba da razvija i pospeuje posebnosti struke koje se odnose
na neophodnost formiranja iskristalisane svesti arhitekte, urbaniste i planera o
uticaju, kako sopstvenih aktivnosti, tako i aktivnosti drugih na ivotnu sredinu.
Neophodno je i kritiko razumevanje procesa kao to su globalno zagrevanje,
energetska kriza, ivotno okruenje, envajronmentalna odrivost, ekoloko
odrivi razvoj, envajronmentalna istorija, odriva budunost. Veoma vaan je
pregled novih civilizacijskih postupaka, gde su prethodno ustanovljeni poetni
pojmovi ekologija kua i, zatim, utopija, koje bi trebalo dalje razvijati kroz novi
ekoloki talas preko odrivosti, arkologije arhitekture i ekologije, metabolizma,
recikliranja, interkulturalne arhitekture, humanizma i flozofje simbioze, sve do
novih pojmova koji tek slede. Arhitekti, umetnici i vizionari stvorili su avangardnu
arhitekturu i umetnost anticipirajui budunost. Gae Aulenti, arhitekta i profesor,
kao gost Arhitektonskog fakulteta u Beogradu 2004. godine postavila je pitanje
o potrebi zamene dugogodinjih prioriteta tehniko-tehnolokih aspekata u
10
korist prioritetnih pitanja drutveno-humanistikih aspekata i umetnosti u
obrazovanju arhitekata. U istraivanju koje se bavi obrazovnim modelima
u svetlu aktuelne nastavne problematike, postavljeno je pitanje kako moe
nastavna oblast istorije i teorije arhitekture da doprinese obrazovanju o odrivom
razvoju? Estetika savremene ekoloke arhitekture je predmet razvijen i ukljuen
u novi studijski program na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu,
podstaknut fenomenom globalnog zagrevanja i energetskom krizom, tako da
je omoguena nastava na predmetima koji ukljuuju tematske oblasti odrivog
razvoja i razvijaju svest o klimatskim promenama, uz ve svoj postojei, osnovni
sadraj istorije i teorije savremene arhitekture, bez tehnokratskog zanemarivanja
mudrosti naspram vetine, razmatrajui pojmove brzog i sporog znanja, ali i
dubokog uenja u smislu prosvetiteljstva prosveivanjem.
Globalni kapital i fenomen globalizacije ne daju uopte ili daju isuvie
pojednostavljene odgovore na dananje probleme jer se previe zasnivaju na
preslikavanju drutvenih modela razvijenih zapadnih zemalja. Uporednom
analizom kritiki su razmatrani LEED i BREEAM, dva standarda primenjena
za procenu odrive izgradnje arhitektonskih objekata, u kontekstu adaptacije
izgraene sredine na globalne klimatske promene sa mogunostima primene
standarda i mera odrivosti radi ouvanja ivotne sredine u okolnostima
ogranienih materijalnih sredstava u drutvima u tranziciji, kao to su zemlje
Balkana. Najvei nedostatak aktuelnih sistema standarda odrive gradnje
nalazi se u njihovom zapostavljanju odnosa izmeu same gradnje i ekosistema.
Kontrola ekonomske moi u cilju ostvarivanja profta je efkasnija u konceptu
teritorijalizacije, dakle partikularnosti, koja se kod ovih sistema standarda ogleda
samo kroz njihovu svodljivost na pojedinane objekte. Vetaka priroda treba da
se posmatra kao kulturoloki objekt, a forma graevinskog objekta kao prirodni
tip. Envajronment je sam po sebi deteritorijalizovan ili reteritorijalizovan u
pogledu funkcionisanja ekosistema i biotopa, te kao takav nije pogodan oblik za
uspostavljanje naela liberalnog kapitalizma i ostvarivanje ekonomskog profta.
Sledee istraivanje polazi od pretpostavke da bi u postsocijalistikoj Srbiji
prostorno planiranje trebalo da ima tradicionalno zakonski najbolje defnisanu
poziciju i institucionalno okruenje za integrisanje politika adaptacije na
klimatske promene (AKP). Ali, efektivna integracija je bila dugo odlagana
promena i sa inercijom pravljenja separatnih, parcijalnih tematskih strategija,
nije mogla da stvori integrisanje AKP politika i mera u lokalni strateki plan.
Adaptacija na klimatske promene predstavlja izazov u formulisanju adekvatnih,
lokalno specifnih politika, pa se ovde predlae razvijanje modela prostornog
planiranja, od teritorijalnog ka stratekom, vea decentralizacija i razvijanje
lokalnog upravljanja, kao i stvaranje uslova za podizanje kapaciteta pojedinih
aktera i njihovo ukljuivanje u proces planiranja, preorijentacija od mera
ublaavanja ka merama adaptacije, koja je posebno vana za zemlje u razvoju,
koje nemaju previe kapaciteta za smanjivanje emisija, ali su vie izloene i
manje otporne na klimatske hazarde. Manje razvijena drutva nemaju poverenje
u iskustva lokalne autonomne adaptacije, ve koriste esto neprilagoena
iskustva razvijenih zemalja, gde drava ima najznaajniju ulogu u formulisanju
politika adaptacije i ublaavanja. Iako je uee relevantnih aktera u odluivanju
i implementaciji politika neadekvatno, uz nedovoljno i neefektivno fnansiranje,
utvreno je da relevantni nacionalni strateki dokumenti i legislativa doneta
11
poslednjih nekoliko godina otvaraju znaajne mogunosti za integrisanje politika
AKP na lokalnom nivou.
Iznesena su nova nastojanja u smanjivanju negativnih uticaja na ivotnu
sredinu, a koja se odvijaju danas u naprednim zajednicama, kroz unapreenje
funkcionalnosti postojeih ekosistema i formiranje novih biotopa, na nain da se
ne naruavaju postojea urbana morfologija i namena prostora, esto maksimalno
poguenih centralnih gradskih zona. Takva metodologija omoguuje stvaranje
i postojanje ekoloki funkcionalnih prostora na gustim gradskim parcelama i
blokovima, ujedno sa svrhom smanjenja poploanih povrina. Novi parametri,
faktor povrine biotopa (BAF) ili zeleni faktor (GF), postali su novo sredstvo
savremene urbanistike prakse i planiranja kojim se ostvaruje standardizacija
upravljanja ivotnom sredinom. U radu su date smernice za donoenje novih
propisa u skladu sa ekolokim standardima kao urbanistikog parametra za
odrivo planiranje grada u skladu sa savremenim svetskim praksama usmerenih
ka adaptaciji gradova na klimatske promene.
Polazei od naslea gradskih prostora, istraene su stanice nove prirodnosti
od fragmenata do mree, i to kroz vie slogana od odbaenog ka komfornom
prostoru i od zaboravljenog do edukativnog prostora. Preispitan je potencijal
nedovoljno iskorienih i naputenih delova grada pukotina, urbanih restlova,
izgubljenih pejzaa i olupina savremenog grada, prethodno okarakterisanih
fragmentacijom, fuidnou i neizvesnou, ali sa potencijalom i heterotopijom
shvaenom kao dobit. Izdvajaju se pojmovi prostor za eksperiment i urbana
bata kao ogled. Teza je da odreeni prostori izgraenih struktura grada
defragmentisanjem i korieni kao eksperimentalni poligon novih praksi,
denotiranjem ranijih znaenja mogu dobiti novo, znaajnije mesto u razvoju
grada njihovim rekomponovanjem. Kao jedan od modela moguih delovanja
postavljena je premisa vraanja prirode gradu, kroz alternativne procese delovanja,
a koji ukljuuju naputene prostore i lokalnu zajednicu, pri emu se kao jedan od
potencijalnih prostornih obrazaca ispituje potencijal stanica novih prirodnosti u
gradu. Na taj nain dobija se nova artifcijalna priroda osloboena stega gotovog
proizvoda, ali i nova arhitektura u skladu sa prirodnim i drutvenim kontekstom.
Poseban akcenat u ovakvoj vrsti intervencije predstavlja uee onih koji taj
prostor koriste, stanovnika ili posetilaca, koji bi mogli da ga proizvode na nain i
u meri koja odgovara njihovim potrebama, nadograujui postavljenu prostornu
i strukturnu mreu intervencije i dalje ih umreavajui.
Sledee istraivanje oslanja se na metodu reavanja problema vodne infra-
strukture grada modelom WSUD, kao primena savremenog koncepta razvijenih
sredina u integralnom unapreenju gradske sredine i kvaliteta ivljenja u gradu,
primereno globalnim klimatskim promenama, u postupku inoviranja stambenih
naselja, ijim elementima bi mogao da bude obogaen oblikovni i upotrebni po-
tencijal javnih, odnosno zajednikih prostora stambenih ulica, dvorita i par-
kova, kao komfornih, ugodnih prostora. Sa stanovita integralnog razmatranja
procesa oblikovanja gradskog prostora, posebno je znaajan WSUD, vodno-
-primereni urbani dizajn. Tranzicione opcije ka vodno-primerenom stambenom
12
naselju u radu se razmatraju kroz profesionalnu aktivnost projektovanja na real-
izaciji novog stambenog naselja Stepa Stepanovi u Beogradu, kao poligona za
evaluaciju modela, a u cilju inoviranja procesa oblikovanja prostora stambenih
naselja.
Sledei rad razmatra u kojoj meri prirodni klimatski ciklusi utiu na potrebe,
a samim tim i na aktivnosti korisnika i na koje je naine mogue, njihovom
paljivom analizom, delovati na projektovanje i planiranje. Politika klima se ne
pominje, ali se politikim pristupom na dugoronoj bazi podrazumeva planiranje
unapred, prema Entoni Gidensu (Anthony Giddens), koji uvodi i pojam
planiranja unazad. Namera je da se uvidom u postojee stanje izgraene sredine
ispita njen kontekstualni potencijal i da se na osnovu analize i sistematizacije
ovih parametara procene korisnike potrebe i aktivnosti. Problemi vezani
za Gidensov paradoks evidentno se nalaze u zanemarivanju budunosti, koje
proizilazi, pre svega, iz navika svakodnevnog stila ivota ljudima je, naime,
teko da budunost prihvataju onoliko stvarnu koliko i sadanjost. Date su
preporuke i ciljevi za poboljavanje potreba i aktivnosti korisnika u nizu pravila
kojih bi se korisnici pridravali, a koji bi doneli sledee benefte injenicu da
bi se kroz participaciju korisnika stvorila mogunost ukljuivanja svih stanara
i drugih korisnika u proces unapreenja ivotne sredine i okruenja i, izmeu
ostalog, poveanja trine vrednosti stambenog prostora.
Ono to je navodno bila sutina socijalistikog drutva i drave (biva SFRJ)
i krasilo ga, a to je zajednitvo, zadrunost, udruenost i kolektivnost, nestalo je
sa prestankom tutorstva drave, kao neto to je bilo usiljeno, nametnuto, nastalo
i razvijalo se nespontano. Nadletvo i iskljuivost drave (monopol ili diktatura
proletarijata) kao skrbnika nad nacionalnim i drugim bogatstvima (ovek je
najvea vrednost), oduzelo je istinsko pravo ljudima na inherentnu samobitnost
zajednitva u stvaranju, ne samo istog okruenja, ve svih inicijativa u
cilju ouvanja prirodnog okruenja i prevazilaenja ekolokih problema.
Samoupravljanje, samoopredeljenje, samorganizacija, participativnost, bili
su privilegija klase na vlasti, a ne istinska, lokalna ili internacionalna potreba
i imperativ u zemlji udruenog rada. U ovom istraivanju se ukazuje na
neophodnost umreavanja pojedinaca, grupa i organizacija, ime bi se podstakao
protok i razmena informacija, iskustava, unapredilo individualno i kolektivno
saznanje i afrmisao informativno-edukativni, razvojno-podsticajni i umetniko-
kreativni pristup iniciranju razliitih akcija u vezi sa aktuelnim ekolokim
problemima. Dati modeli kolektivnih akcija u procesu prilagoavanja klimatskim
promenama prate i relevantni primeri i mogue prakse delovanja sa tenjom ka
podizanju i osnaivanju svesti o klimatskim promenama. Ponovni put do novog
blagostanja, veruje se, bie ovog puta autentian.
Fenomen klimatskih promena opaa se u oblastima kulture i stvaralatva,
kao to su umetnost i arhitektura, koje, reagujui na njih, ostavljaju svoj trag,
kao svaka druga stvaralaka oblast koja moe da prihvati kulturne, drutvene i
ekonomske aspekte problema, a sposobna je da ostvari promene u okruenju i
njihovoj percepciji u javnosti. Tako sadraji koje navedene delatnosti prezentiraju
13
na izlobama uestvuju u sveukupnim sadrajima drutvene stvarnosti i
vani su isto tako kao to je vana kulturna i drutveno institucionalizovana
praksa javnog objavljivanja tekstova ili teorija, ili kao to je sama disciplina
arhitekture, urbanizma i planiranja prihvaena kao javna delatnost. U ovom radu
je razmatrana performativnost izlobi kao pojma kojim se podrazumeva jedna
vrsta javne aktivnosti koja se sastoji u analizi dejstva takve institucije u procesu
formiranja subjekta i koja je shvaena kao svojevrsna analizasinteza dogaaja,
rituala, ceremonijala i drutveno-politikih, graanskih infrastukturnih akcija
u domenu arhitekture i kvaliteta okruenja i ivota. Izlobe arhitekture, kao
posebna vrsta medija u javnom diskursu i javnom miljenju, poseduju potencijal
da ire, utiu, transformiu i menjaju kulturu. Stvaralake inovacije projektovanja
ogledaju se u novom tumaenju funkcionalnosti ekologije i estetike, sada u
materiji zelene arhitekture, eko-gradova i pasivnih kua i bazirane na ekolokom
pristupu, energetskoj efkasnosti i na principima odrivosti. Izlobe poseduju
veliki potencijal, ne samo za teorijsko posredovanje i interpretaciju arhitekture u
domenu klimatskih promena, ve mogu da postanu i mesto direktnog kreiranja
programskih politika i naela u procesu ublaavanja ili spreavanja klimatskih
promena u domenu planiranja, urbanizma i arhitekture, kroz kritike metodologije
i razmenu znanja i iskustva.
Postojanje i smisao kontinuiteta kulture grada, odnosno kulturni kontinuitet
vidljivih istorijskih stratusa izmeu iskustva prolosti i ve vidljive budunosti,
kao reminiscencija prolosti i anticipacija budunosti, dovodi se u pitanje
stvaranjem urbanih megastruktura i megalopolisa. U vremenu viedecenijskog
afrmisanja tema i sazrevanja svesti o problemima koje donose klimatske promene,
uz postepeno razvijanje mehanizama za njihovo ublaavanje i kanalisanje,
paralelno se stvara i razvija jedan novi fenomen megagradova. Megagradovi,
megapolisi, megalopolisi ine stratus gradova sa vie od 10 miliona stanovnika i
velikom gustinom naseljenosti. Danas u svetu postoji najmanje deset gradova sa
preko 20 miliona stanovnika, 2025. godine samo u Aziji bie 20 megagradova sa
oko 25 do 35 miliona stanovnika. Takvi gradovi nisu vie idealni, tradicionalni,
industrijski, socijalistiki, linearni, vrtni, moderni, a nisu ni sub-urbije, ekstra-
-urbije, konurbacije, ni po strukturi ni po veliini. To nije ni globalni grad (Globe,
World ili Alfa city).
Kompleksnost savremenih i veoma razliitih kultura danas stvara fenomen
urbanih megastruktura na razliitim delovima sveta i u razliitim drutveno-
-proizvodnim odnosima i ureenjima. Heterogenine heterotopijske strukture
predstavljaju savremeni urbani fenomen kao poligon za novu vrstu estetske
percepcije, formiranja iskustva i vrednovanja koje konfrontira i menja tradici-
onalno razumevanje estetskih kategorija stvorenih u prethodnim epohama i
razvijanih da mogu da uoe, shvate i ocene vrednosti urbanih koncepata i ukupnost
celine. Dalja razmatranja fenomenolokih istraivanja sa aspekta estetikog
iskustva ljudske sposobnosti opservacije veliine, prostornog i drutvenog
kapaciteta megalopolisa ukazuju na to da percepcija nije relevantna njegovoj
pojavnosti i da se estetsko iskustvo u susretu sa konkretnim megalopolisom
14
oitava pre kao nemogunost opaanja i shvatanja istih. Svaka generacija stvara
nove strukture u skladu sa novom vizijom drutva i proizalih estetskih vrednosti,
ali su danas izvan upravne, politike, normativne, planerske, infrastrukturne i
urbanistike kontrole.
Fenomen klimatskih promena na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou
bi trebalo posmatrati kao deo sveoptih promena koje se odvijaju u sadanjem
vremenu, u isto tako globalnom, regionalnom i lokalnom drutveno-politikom,
geografskom i privrednom kontekstu, dakle treba ih shvatiti ne samo kao
fenomen izolovanih pojava u kojima se formiraju iskljuivo pojedinani odnosi
u okviru jednog fenomena, ili kao da je re o promenama koje su izolovane
od svih drugih lateralnih uticaja. Upravo suprotno. Kompleksnost vremena u
kojem ivimo trai pre svega shvatanje stvarnosti kroz brojne interaktivne
meuzavisnosti koje mogu samo da pojaaju nepovoljne uinke pojedinanih
problema vie razliitih fenomena. Zagaenje, kongestije, polucije su i global-
nog i lokalnog karaktera i odnose se na vazduh, zemljite, vodu, kao i na slabu
provetrenost, lou vodosnabdevenost i nedostatak slobodnog tla, to isto tako
nije problem sam za sebe, kao ni viestruka nekroza velikih gradova koji se
gue zbog pretrpanosti ljudima, vozilima, zgradama. Graenje je i in balansa
trokova korienja i minimalnih trokova odravanja i mnogo je kompleksnije
danas nego pre, ukljuuje brojne parametre, normative, planiranje, veliki broj
uesnika, dijalog, debate, forume, participaciju korisnika i uesnika, savremena
reenja u koja treba uraunati i resurse koji su izvan samih lokaliteta gradnje.
Konceptualni pristup svakoj temi u svakoj sredini podrazumeva da se ona
moe razumeti i primeniti, bez obzira na uobiajeni otpor prema novom. Ispravna
tenja je da se ne samo nauna, politika i deo strune javnosti pripremi i bude
na priblino istom kulturolokom nivou koji podrazumeva razumevanje teme
i njeno prihvatanje sa svim implikacijama, obavezama i trokovima, ve da se
pripremi i iroki sloj javnosti i graanstva i edukuju nove generacije. Sreom,
priroda rada i delovanja arhitekata, urbanista i planera je teleoloke prirode i
odnosi se uvek na budunost. Drutveno-politiki kontekst Srbije je sve vie
tradicionalan i konzervativan, ak retrogradan, moda kao reakcija na pritisak
koji globalizacija vri decenijama, uz blau ili otriju tendenciju ka odustajanju
od istorijske tenje ka modernosti, koja je sve prisutnija. arlatanstvo je daleko
bolje i lake prihvaeno kod nas nego nauka. Modu je zamenila pomodnost
i smene kratkotrajnih trendova lakog, brzog skorojevievstva u povrnom
preuzimanju polurazumljivih novina, bez neophodnog kritikog razumevanja
socio-ekonomskih, politikih i kulturnih procesa i struktura. Kratkog daha je
bila i politika volja da se drava istinski suoi kao zemlja visokog rizika sa
posledicama u naunom, organizovanom i sistematskom preduhitrenju klimatskih
promena. Civilizacijska odrivost nacije time se dovodi u pitanje, nedostatkom
volje, onda i sredstava, osnovnog razumevanja potrebe za ulaganjem u budunost
koja ima smisla, svrhu, donosi utede i smanjuje eventualne tete od vie
sile. Za to je potrebna ira kultura, dublje znanje, dobro poznavanje materije
i problematike, to se postie prvo obrazovanjem ue grupe profesionalaca i
15
politike nomenklature uz prosveivanje ire populacije i eko-opismenjavanje
sa punom ukljuenou ireg drutvenog konteksta. Domaom tranzicijom
omogueno je bespovratno troenje svih resursa kao cene za odrivost procesa
u drutvenoj promeni, a opta globalna komercijalizacija otvorila je i kod nas
put komercijalizaciji visokog obrazovanja, obrazovanja kao biznisa. Klimatske
promene i tradicionalna gradnja narodno neimarstvo su idealan par. Nema
ni dravnih ni korporativnih podvala, ni trgovine osnovnim resursima, niti
aproprijacije svega to se moe preuzeti. Ali, naalost, tradicionalno neimarstvo
je nestalo, nije bilo odrivo, za sada.
Simbioza i sinhronizacija su kljune rei delovanja u sektorima planiranja,
urbanizma i arhitekture, zapravo obaveznost inkluzije svih raspoloivih sredstava
adaptacije i ublaavanja u sve svakodnevne aktivnosti privrednog, graevinskog
i saobraajnog sektora. Tu se i nalazi mesto istraivakih radova na stvaranju
ili preuzimanju modela implantacije: Uticaj klimatskih promena na planiranje i
projektovanje II Razvijanje optimalnih modela.
Kio Kurokava (Kisho Kurokawa) predvideo je 1958. godine tranziciju
iz doba Maine u doba ivota, stalno koristei kljune rei ivotnih principa:
metabolizam, ekologija, odrivost, simbioza, meupodruja Kontinuirano
unitavanje gradova i objekata u Japanu prirodnim katastrofama kao to su
zemljotresi, poplave, tajfuni, veliki talasi cunamiji i vulkanske erupcije, dale
su japanskoj populaciji, prema reima Kio Kurokave neizvesnost postojanja,
nedostatak vere u vidljivo, sumnju u venost. 2001. godine Kurokava, anticipirajui
doktrine humanizma i ekologije, napominje da simbioza kompenzuje razliite
dimenzije, ujedinjuje istoriju i prezentuje je u novom obliku, ujedinjuje tradiciju
i poslednju tehnologiju, ujedinjuje delove i, ostavljajui praznine, stvara
otvoreno delo i celinu, ujedinjuje prirodu i oveka, umetnost, nauku i flozofju,
regionalno i univerzalno, planiranje i spontanost. Simbioza moguih ivotnih
formi pogleda na svet na naoj planeti nije verovanje u maine i dostignua
tehnologije, oslonac moe biti u verovanju u snage ljudskog senzibiliteta i
intelekta. Kio Kurokava slavi ideju simbioze prolosti, sadanjosti i budunosti,
gde svaka osoba moe da prikae svoju individualnost i gde mnoge razliite
kulturne sfere mogu da postoje zajedno. Napominje Kurokava da u odnosu na
doba konformizma, kada smo mogli da budemo lenji, sada vie nemamo izbora
nego da preduzmemo prve korake na putu koji moe biti teak, ali koji vodi ka
bogato kreativnom ivotu. Velika konceptualna revolucija je u toku irom sveta,
ali se odvija tako tiho da prolazi u velikoj meri neprimeena. Novi tokovi misli
menjaju na nain ivota i nae ideje o tome ta znai biti human. Ovu veliku,
nevidljivu promenu prepoznajemo kao flozofju simbioze. Filozofja simbioze
je dinamina, slobodna i svetla, to je flozofja nomada novog doba. Hoe li ona
ikad doi i istinski uznemiriti nau sveoptu primitivnost?
Zoran Lazovi i Vladan oki
15
Obrazovanje arhitekata kao odgovor na klimatske
promene: razvoj modela kurikuluma istorije i teorije
moderne arhitekture
Dragana orovi, Ljiljana Blagojevi
Education of Architects in Response to Climate Change:
Curriculum Development in History and Theory of Modern
Architecture
Abstract
The chapter explores the framework and models of university curriculum development
in the area of history and theory of architecture in correspondence with research of
climate change and its infuence on planning and architectural design. The analysis
focuses on the ongoing process of continual improvement of the curriculum in terms
of introducing new thematic areas and methodological innovation in teaching history
and theory of modern and contemporary architecture at the Faculty of Architecture,
University of Belgrade, in the frst year of Bachelor studies and in the frst year
of Master studies.
1
By examining the implemented models of history and theory
courses syllabi greening, the chapter expands the previously considered thesis on the
interrelationship between aesthetics of contemporary architecture and application
of innovative project concepts, approaches and strategies which respond to the
challenges of global warming and energy crisis (Blagojevi, orovi, 2011b).
Following the general reform of University of Belgrade curricula within
the framework of the Bologna process, the new study programs have been
implemented since 2005-2006 academic year. The teaching model since developed
in the required courses in the frst year of Bachelor of Architecture study program
Architecture Today and History of Modern Architecture and Urbanism is based
on the combination of ex cathedra and interactive forms of teaching, continuous
and systematic monitoring and evaluation of the learning process. The model aims
specifcally to gradual thematic innovation of the program through interrelating
history and theory of modern architecture and sustainable development. In addition,
and with the purpose of further broadening of the basic knowledge gained in the
frst year of studies, in 2011-2012 academic year a new, elective course Esthetics
of Contemporary Ecological Architecture (ECEA) was introduced in the frst year
1 All analysed courses are taught by associate professor Ljiljana Blagojevi, Ph.D., and
teaching associate Dragana orovi, M.Sc. Also, see: Blagojevi, orovi, 2011a
16
of Master of Architecture study program. The course and its outcomes are also
discussed in this chapter.
The results of the analysis point to directions of further refnement in striving
for optimized models of education in the area of history and theory of architecture.
This assumes, that the focus of courses syllabi is shifted to include study precedents
and thematic areas of sustainable development and awareness of climate change in
historical perspective. In that, it is deemed especially important to strike the right
balance between the general content, aim and expected results of studying and
teaching history and theory, and the contemporary methodological shift towards
infusing sustainability in university curriculum. In resume, through considering
results of a specifc teaching model implementation, the chapter asks how can
teaching of history and theory of architecture contribute to the education of architects
in sustainable development?
Keywords: University of Belgrade Faculty of Architecture, climate change,
curriculum development, history and theory of modern and contemporary
architecture, sustainable development.
17
Uvodne napomene: obrazovno-institucionalni kontekst i
proklamovani ciljevi
Organizacija za envajronmentalni program Ujedinjenih nacija (The United
Nations Environment Programme, UNEP, www.unep.org) obrazovana je
tokom Stokholmske konferencije o ivotnoj sredini (The United Nations
Conference on the Human Environment, Stockholm Conference, 1972), kada
je, prvi put na globalnom nivou, i iskazana inicijativa posveena envajron-
mentalnom obrazovanju. U zavrnom dokumentu konferencije, izmeu osta-
log, predloeno je formiranje interdisciplinarnog programa koji e najiroj
publici, pripadnicima razliitih starosnih i socijalnih grupacija, pomoi u
podizanju svesti o sopstvenom uticaju na okruenje (Recommendation 96,
Stockholm Declaration, 1972). Nizu tada iniciranih aktivnosti pripada i
formiranje Globalnog partnerstva za uvoenje principa odrivosti u visoko
obrazovanje (The Global Higher Education for Sustainability Partnership,
GHESP, UNESCO, 2000), iji je cilj mobilizacija visokokolskih ustanova u
prihvatanju principa odrivog razvoja, kao i obezbeenje njihove centralne
uloge u ovom procesu. Ujedinjene nacije su proglasile Deceniju obrazovanja
za odrivi razvoj 20052014. (Decade of Education for Sustainable Devel-
opment, UNESCO, 2002), u kojoj univerziteti treba da budu istaknuti kao
izuzetno vana mesta za uenje i istraivanje za odrivi razvoj.
U istom kontekstu, neki od glavnih ciljeva reforme visokokolskih kuri-
kuluma postavljenih Bolonjskim procesom promoviu vanost uloge uni-
verziteta u svetlu promene drutvenih vrednosti uopte, pa tako i u pravcu
prihvatanja odrivog razvoja. Cilj stvaranja Evropskog prostora visokog obra-
zovanja (The European Higher Education Area, EHEA), izmeu ostalog,
jeste da obezbedi prilagoavanje visokog obrazovanja i naunoistraivakog
rada promenljivim potrebama i zahtevima drutva i napretku naunog
znanja (The Bologna Declaration, 1999). Na istoj liniji je i formiranje CO-
PERNICUS mree (The COPERNICUS CAMPUS Network for Sustain-
able Development)
1
u okviru Bolonjskog procesa, koju ini oko tri stotine
evropskih univerziteta, potpisnika COPERNICUS univerzitetske povelje za
odrivi razvoj (The COPERNICUS Charter, odnosno The University Char-
ter for Sustainable Development, 1994). Univerzitet u Beogradu, u okviru
visokokolskog obrazovanja u Republici Srbiji, integralni je deo ovog kon-
teksta posveenog promovisanju i omoguavanju implementacije principa
odrivosti u nastavne planove i programe i oznaavanja uloge univerziteta,
na lokalnom i regionalnom nivou, u odgovornom kreiranju ravnotee izmeu
ekonomskih, ekolokih i kulturnih aspekata drutva (The Conference of Eu-
1 COPERNICUS: The Co-operation Programme in Europe for Research on Nature and
Industry Through the Co-ordinated University Studies.
18
ropean Ministers Responsible for Higher Education, Bergen, 1920 May
2005, COPERNICUS-CAMPUS, 2005: 3, 6).
Problemski aspekti uvoenja principa odrivosti u
visokokolske kurikulume
Prva svetska konferencija posveena odrivom razvoju u visokom obra-
zovanju odrana je pre vie od dvadeset godina u Taloaru (Presidents Con-
ference, Talloires, 1990), u Francuskoj. Premise Taloarske deklaracije (The
Talloires Declaration), koju je do danas potpisalo neto vie od etiri stotine
svetskih univerziteta, proiruju teorijsku i praktiku primenu paradigmi koje
su se pojavile najpre u drutvenom kontekstu (Lozano i dr., 2011: 2), i to u
tekstovima kao to je, na primer, Bruntland Commision Report iz 1987, sa
svojom iroko poznatom i prihvaenom defnicijom odrivog razvoja: Sus-
tainable development is a development that meets the needs of the present
without compromising the ability of the future to meet its own needs. (Our
Common Future, WECD, 1987). Od kada se pojavio termin odrivi razvoj,
1980,
2
njegovo znaenje evoluiralo je od poetne iskljuive usmerenosti na
ekologiju i ouvanje prirode, preko povezivanja ekolokih pitanja sa obra-
scima ekonomskog razvoja, do ukljuivanja i drutvenih i politikih pitanja u
ovaj proces. Znaajan diskurzivni aspekt odrivosti ukazuje na neophodnost
sveobuhvatne drutvene promene u kojoj e korienje resursa, usmerava-
nje investicija, orijentacija tehnolokog razvitka i institucionalnih promena za-
jedno, poboljati tekue i budue mogunosti za ispunjenje ljudskih potreba i
tenji
3
(WCED, 1987: 46; u: Baker, 2006: 22). U skladu sa sveobuhvatnou
i sveprisutnou ovog nastojanja, diskurs odrivosti proiruju mnogi novi ter-
mini, na primer: odrivi rast, odriva kultura, odrivi gradovi, odriva
arhitektura, envajronmentalna odrivost, socijalna odrivost, odrivi
prinos i sl. Proliferacija upotrebe generikog termina je tokom vremena
dovela do dvosmislenosti i nepreciznosti znaenja, koje ipak nisu umanjile
vanost odrivog razvoja, ije znaenje neki autori krajem dvadesetog veka
sublimiraju kao odravanje pozitivnih procesa drutvene promene (Baker,
2006: 26). Sloenost procesa implementacije u skladu je sa kompleksnou
znaenja i smisla pojma odrivog razvoja, pa je u tome svako kritiko sagle-
davanje i interdisciplinarno razmatranje ideje i delatnosti koju podrazumeva
ovaj sveobuhvatni pojam ujedno i deo njegove primene, ili, kao to kae
Dejvid Peper (David Pepper): kritiko razumevanje socio-ekonomskih,
2 Re je o prvoj pojavi samog termina sustainable development, dok su aspekti teme
odrivog razvoja, kao, na primer, iscrpljivanje resursa i industrijsko zagaenje okoline, bili
prisutni jo od osamnaestog veka (Baker, 2006).
3 Ukoliko nije drugaije naznaeno, citate su na srpski jezik prevele autorke rada.
19
politikih i kulturnih procesa i struktura je u fokusu razumevanja problema
ivotne sredine i uspostavljanja ekoloki odrivog razvoja (Baker, 2006: xi).
Vie od polovine dokumenata koji se tiu uvoenja principa odrivog
razvoja u nastavni program visokog kolstva, a koji su nastali u poslednjih
nekoliko decenija izdvajaju tri prinicipa koja su u sri procesa: transdisci-
plinarnost, meuuniverzitetska saradnja i edukacija nastavnika (Transdisci-
plinarity, Universities Collaboration, Educate-the-Educators) (Lozano i
dr., 2011: 8). Ovako postavljeni postulati, iako svedeni na tek tri osnovne
stavke, ukazuju na poreklo problema tokom ozelenjavanja kurikuluma
(curriculum greening), koji mogu biti uzrokovani optim i individualnim
faktorima, kao to su organizacioni sklop i fnansijska mo institucije ili nivo
motivacije i kompetencije subjekata nastavnog procesa. Iako broj univerzi-
teta koji poinju da ukljuuju principe odrivog razvoja u nastavne planove
i programe vremenom raste, na veini od ukupno oko 14.000 univerzitetskih
ustanova u svetu nekoliko decenija stari uvidi koji se tiu klimatskih pro-
mena, ljudskog uticaja na okruenje i odrivog razvoja uopte, jo uvek nisu
probili barijeru tradicionalizma i nisu postali deo kurikuluma ovih ustanova
(Lozano i dr., 2011: 1, 3).
Prihvatanje bilo kog predloga od njegove inicijacije do stabilizacije jeste
dug i veoma sloen proces, tako da i ukljuenje odrivog razvoja u univer-
zitetske kurikulume treba da bude postepeno, da se sprovodi dovoljno dugo
i da vremenom ukljuuje sve vei broj lanova institucije, sve do iroke
primene i konane implementacije (Lozano i dr., 2011: 2). U tom sluaju se
proces, bar u samom poetku primene, zasniva na pojedincu, na lanovima
visokokolskih institucija ponaosob, odnosno na njihovim linim aktivnosti-
ma preduzetim u pravcu integracije principa odrivog razvoja u kurikulume,
ali i u pravcu integracije principa odrivog razvoja u funkcionisanje univer-
ziteta kao organizacije, a zatim i ostvarenja uticaja koje univerzitet moe da
ima na prihvatanje principa odrivosti u irem drutvenom kontekstu.
Probleme koji usporavaju integraciju odrivog razvoja u kurikulume
tehnikih, ali svakako i univerziteta drugih obrazovnih profla, neki autori
vide kao posledicu unutranjih faktora (koji zavise od specifnosti univer-
ziteta i inenjerske, odnosno, arhitektonske profesije) i spoljanjih faktora
(koje odreuje drutvo u kojem se univerzitet nalazi) (Holmberg i dr., 2008:
272). U odnosu spoljnih i unutranjih inilaca u procesu promene funkcioni-
sanja, kulture i vaee paradigme univerziteta, potrebno je uspostaviti balan-
siran odnos autonomije univerziteta i njegovog konteksta. Kako pojedini au-
tori smatraju, podsticaj za promenu moe (i mora) da doe spolja, ali je takoe
20
potrebno da se univerziteti transformiu iznutra,
4
ispunjavanjem procedura
koje su sutinske i promiljene, feksibilne i tedljive i koje refektuju same
osnovne postavke odrivosti. Kao to svaka drava treba da u procesu imple-
mentacije odrivog razvoja uravnotei svoje potrebe i prioritete sa standardi-
ma, praksom i oekivanjima artikulisanim na meunarodnom nivou (Altbach
i dr., 2009), isto tako svaki univerzitet treba da pronae, u primeni principa
odrivog razvoja u kurikulum, ravnoteu izmeu ouvanja autonomije i pune
ukljuenosti u iri drutveni kontekst. U sluaju Univerziteta u Beogradu,
u kulturnoj promeni koja se odvija kroz uvoenje odrivosti tei se tome
da tekui Bolonjski proces postane reforma koja je uzrono posledino
vezana sa reformom naunoistraivakog sektora, ali i sa razvojem celo-
kupnog drutva, kako sa ekonomskog, tako i sa socijalnog aspekta (Kutlaa
i dr., 2011: 18). Ovaj proces e sasvim sigurno biti obeleen i injenicom
da je uloga univerziteta u savremenom drutvu, pojavom razliitih pritisaka
prouzrokovanih komercijalizacijom visokog obrazovanja, sasvim izmenjena
otklonom od prosvetiteljske paradigme (Altbach i dr., 2009).
Arhitektonski kurikulum i odrivi razvoj
Noviji pristupi arhitektonskom obrazovanju, promovisani i sprovedeni pod
pokroviteljstvom organizacija u okviru Evropske unije (na primer, Educate:
Framework for Curriculum Development, 2011) upuuju ka punoj integraci-
ji principa odrivog razvoja u sve oblasti nastave i na svim nivoima obra-
zovanja arhitekata. Povelja Ujedinjenih nacija o arhitektonskom obrazovanju
(UNESCO/UIA Charter For Architectural Education, 1996, 2005) zagovara
takoe ukljuivanje envajronmentalnih studija u nastavne planove arhitek-
tonskih fakulteta u cilju uspostavljanja i razvijanja svesti o odgovornosti
prema ekolokim vrednostima.
Kao to smo istakle u uvodnim napomenama, proces uvoenja principa
odrivog razvoja u univerzitetske kurikulume u tekuoj reformi visokog ob-
razovanja u Srbiji u naelu jeste u saglasnosti sa aktima Ujedinjenih naci-
ja i Evropske unije. U Republici Srbiji je 2003. godine prihvaen koncept
odrivog razvoja i od tada je njegova primena elaborirana kroz nekoliko vla-
dinih planskih i stratekih dokumenata. Tako, Prvi okvirni akcioni plan za
primenu envajronmentalnog obrazovanja za odrivi razvoj (First Framework
Action Plan for Environmental Education for Sustainable Development,
FFAP EESD, 2008) posmatra envajronmentalno obrazovanje kao kljuno
4 U delatnosti u kojoj se oekuje intelektualna sloboda i kritiko miljenje, nemogue
je naterati ljude da budu kreativni, da pokau inicijativu i da koriste univerzitet kao plat-
formu za poduhvate koji slue dobrobiti zainteresovanih strana. Neophodno je da oni takvo
angaovanje oseaju kao sopstvenu elju i sopstveni interes. (Mujii, 2011: 3031)
21
u optem obrazovanju za odrivi razvoj, a sam proces implementacije edu-
kacije u ovoj oblasti smeta u prvu fazu primene principa odrivog razvoja
u Srbiji (FFAP EESD, 2008: 4). U tom kontekstu pronalazimo neophodnost
i vrednost izmene kurikuluma u okviru visokokolskog obrazovanja arhi-
tekata, profesije ija je sutina upravo odnos prema (i uenje o) ivotnom
okruenju (Blagojevi, 2009; Blagojevi, 2011).
U tome, kao veoma vane za proces, istiemo dve pretpostavke delova-
nja: a) ukljuivanje principa odrivog razvoja u nastavni program od samog
poetka studija, i b) shvatanje specifnosti arhitektonske profesije u kon-
tekstu odrivog razvoja. Drugi uvid, o posebnosti struke, odnosi se na ne-
ophodnost postojanja jasne svesti arhitekte o uticaju sopstvenih aktivnosti na
ivotnu sredinu (Blagojevi, orovi, 2011b: 25). Isto tako, veoma je vano
istai nesumnjivu srodnost arhitekture sa ekologijom (Goodbun, 2010). Ova
veza se ne ispoljava samo kroz etimoloko poreklo rei ekologija (,
starogr. kua), ve i kroz defniciju da ekologija prouava odnos organizma
i okruenja, dok arhitektura i urbanizam proizvode envajronment za ljud-
ski organizam, ali se kroz to bave takoe i prouavanjem odnosa ljudi i nji-
hovog okruenja. Prema Marku Vigliju (Mark Wigley), kako navodi Don
Gudban (Jon Goodbun), moe se sasvim preokrenuti proces i arhitekton-
skim prouavanjem kue doi do novog miljenja u okviru ekologije. Arhi-
tektura kao korpus znanja koje prouava i postavlja u meurelaciju oveka
i prirodu, mentalno i materijalno, lokalno i globalno, veoma je vana u mo-
mentu kada nam treba novo osmiljavanje onoga to podrazumevamo pod
prirodom i naeg odnosa prema njoj. Kritikim angamanom i korienjem
kibernetikih i ekolokih teorija u okviru arhitektonskog istraivanja, smatra
Gudban, moe se stvoriti potpuno nova ekologija znanja (Goodbun, 2010:
46).
Implementacija inovacije kurikuluma u oblasti istorije i teorije
arhitekture
Znaajna promena u obrazovanju arhitekata u poslednjoj deceniji odnosi se
upravo na ukljuivanje ekolokih pitanja na svim nivoima studija, naime, ne
samo u okviru kurseva u oblasti arhitektonskog projektovanja i arhitekton-
ske tehnologije, ve i u prouavanju istorije i teorije arhitekture i urbanizma.
Kako navodi Dejms Rajt (James Wright), upravo se kroz studijske programe
istorije i teorije arhitekture uvruje poznavanje envajronmentalnog i kul-
turnog konteksta, i odnosa izmeu ljudi i naina na koji oni koriste zemljite
i resurse.
5
Ova reenica predstavlja jedan u nizu kriterijuma koji, u kontekstu
5 History and design theory courses should reinforce the environmental and cultural
contexts and the interrelationships of how humans use the land and resources (Wright, 2003:
104).
22
obrazovnog sistema Sjedinjenih Amerikih Drava, pomau uvoenju prin-
cipa odrivosti u arhitektonske visokokolske kurikulume. U istom tekstu
autor izdvaja tri pristupa u procesu:
prvi se oslanja na pretpostavku da odrivost proima programe po svojoj
prirodi (da je arhitektura po svojoj izvornoj sutini u skladu sa principi-
ma odrivog razvoja);
drugi pristup podrazumeva proirenje kurikuluma postojeih kurseva
u pogledu uvoenja tehnikog znanja o kontroli sistema za zatitu
ivotne sredine;
trei pristup predstavlja reviziju celokupnog programa u pravcu pot-
punog usvajanja i integrisanja principa odrivog razvoja.
Jedan od moguih pristupa u kontekstu uvoenja tema odrivosti i envaj-
ronmentalne istorije u nastavu istorije i teorije moderne i savremene arhi-
tekture na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu pretpostavlja da se u sve
tematske oblasti nastave mogu postepeno uliti principi odrivosti. Da bi ovaj
pristup doveo do oekivanih ishoda na nivou institucije, potrebno je da bude
primenjen simultano u okviru svih vidova nastave i od strane svih nastavnika.
Drugi pristup tie se tehnolokog znanja o principima izgradnje energetski
efkasnih objekata ekoloke i odrive arhitekture i naglaava tehniki aspekt
teme, dok se ozelenjavanje kurikuluma, u tom sluaju, postie inkorporira-
njem ovih nastavnih oblasti u projektantski studio i druge oblasti nastavnog
plana. Smatramo da u okviru predmeta iz oblasti istorije i teorije moderne i
savremene arhitekture takoe ima mesta za navedene teme i da je ovo isto
tako jedan od naina izmene kurikuluma koji primenjujemo. Najzad, trei
aspekt zahteva, kao i prvi, istovremeno angaovanje svih nastavnika na
rekreiranju kurseva i njihovom uklapanju u novi nastavni plan na potpuno iz-
menjenim osnovnim postavkama. Kljuno za nivo reforme koji trei pristup
omoguava jeste stvaranje novih predmeta i njihovo paljivo uklapanje u
kurikulum, to zahteva sveobuhvatnost i efkasnost organizacionih aspekata
na nivou institucije. I u okviru treeg pristupa nalazimo prostor za primenu
novih vidova ozelenjavanja kurikuluma istorije i teorije moderne i savremene
arhitekture. Ono to ovaj pristup predstavlja moemo postaviti kao optimalni
model ijem dostizanju teimo i prema kojem moemo primereno kreirati
svoje aktivnosti kroz dui vremenski period.
U osmiljavanju promene kurikuluma istorije i teorije moderne i
savremene arhitekture, oslanjamo se, takoe, na rad Dejvida Ora (David W.
Orr), koji se meu prvima bavio upravo nainima eko-opismenjavanja na
visokokolskim institucijama, a kasnije i ekolokim projektovanjem i koji,
poznajui i praktini i teorijski aspekt ove teme, zagovara korienje kapaci-
teta koji arhitektura kao ljudska delatnost ima u oblasti pedagogije, odnosno
u oblasti postizanja ekoloke pismenosti (Orr, 1993; Orr 1999). U jednoj od
svojih knjiga autor objanjava vanost kontinuirane akumulacije generacij-
23
skih znanja za uspeno prilagoavanje ljudske zajednice okolini (Orr, 2002).
Ukazujui na opasnost tehnokratskog zanemarivanja mudrosti naspram
vetine, Or objanjava razliku izmeu dva pogleda na svet, ilustrovana izrazi-
ma brzo i sporo znanje (fast knowledge, slow knowledge). Brzo znanje
je korisno i neophodno, jer njime reavamo probleme, dok sporim znanjem
postiemo da se problemi i ne ispolje, smatra Or, navodei niz postojeih di-
stinkcija izmeu ovih ideja: Brzo znanje se bavi pojedinanim problemima,
dok se sporo znanje bavi kontekstom, obrascima i vezama. ... Brzo znanje
nas ui da znamo kako, a sporo znanje i da znamo zato. ... Brzo znanje je
uglavnom linearno, a sporo znanje je kompleksno i ekoloko. (Orr, 2002:
40) Ulogu uvoenja principa odrivosti u kurikulum istorije i teorije mo-
derne arhitekture, u odnosu na celovito ozelenjavanje nastavnog plana i pro-
grama studija arhitekture kojem se tei, vidimo u uspostavljanju analogije
ove oblasti sa nekom od taaka koje defniu kulturu sporog znanja kroz
ostvarenje mogunosti uspostavljanja kontinuiteta i povezivanja sa preseda-
nima ekoloke misli u okviru modernog pokreta, kao i kroz stalno kritiko
ispitivanje znaenja savremene odrive arhitekture.
U sledeem delu teksta je analiziran model koji autorke ovog poglavlja
postepeno razvijaju kroz nastavu na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu od
kolske 2005/2006. godine, naime od uvoenja reformisanog kurikuluma u
skladu sa Bolonjskim procesom. Model se zasniva na postepenom uvoenju
tema odrivosti u oblast istorije i teorije moderne i savremene arhitekture u
studijskim programima obavezne nastave na Osnovnim akademskim studi-
jama (OAS) na samom poetku studija i uspostavljanju korelacija i temat-
skom produbljivanju na viem stepenu studija, na studijskim programima
izborne nastave na Diplomskim akademskim studijama master (DAS).
(1) Diskretno ulivanje principa odrivosti u edukaciju
Nastava istorije i teorije moderne i savremene arhitekture odvija se na poetnoj
godini studija Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, u okviru obaveznih pred-
meta Arhitektura danas (AD, 1/180 ESPB) u prvom semestru i Istorija mo-
derne arhitekture i urbanizma (IMAiU, 2/180 ESPB) u drugom semestru
OAS, u okviru modula
6
Uvod u arhitekturu.

Uvoenje principa odrivosti kroz
edukaciju u ovim predmetima odgovara pretpostavci da ih odrivost proima
po svojoj prirodi, odnosno gore navedenom prvom pristupu, kako ga opisuje
ameriki autor Dejms Rajt. Kroz ova dva predmeta studenti stiu poetna
znanja o savremenoj arhitektonskoj praksi i savremenoj teoriji arhitekture, a
isto tako, prouavanjem znaajnih stvaralaca i teorija moderne arhitekture,
uvid u formiranje ire referentne osnove koja se oslanja na istorijsku perspek-
tivu i kulturni i socio-politiki kontekst kretanja u arhitekturi i urbanizmu.
6 Izraz se koristi u saglasnosti sa Studijskim programom Osnovnih akademskih studija arhi-
tekture, http://www.arh.bg.ac.rs/upload/dokumenta/Studijski_program_OAS_102011.pdf
24
Proces izmene i postepene reforme kurikuluma odvija se kroz proimanje
oblasti istorije i teorije moderne i savremene arhitekture, u smislu diskretnog
ulivanja tematskih oblasti koje se tiu envajronmentalnog aspekta istorije
moderne arhitekture, kao i savremenog ekolokog i pejzanog urbanizma i
energetski efkasne i odrive arhitekture. U konkretnom sluaju, uvoenje
novih tema postignuto je u okviru silabusa iji sklop, u organizacionom smi-
slu, sadri predavanja, interaktivne asove i gostujua predavanja. Nastavni
programi osmiljeni su sa ciljem da se uvedu kriterijumi interdisciplinarnosti,
otvorenosti i feksibilnosti kroz razmatranje sloenosti odnosa arhitekture i
inenjerstva (konstrukcije, materijali, tehnologije), pejzaa, ivotne sredine
i socijalne odrivosti. U osnovnom tematskom smislu programi obrauju
teorije savremene i moderne arhitekture kroz analizu kljunih istorijskih
presedana moderne arhitekture (IMAiU) i vrhunske savremene arhitektonske
prakse (AD).
Teme koje se tiu ivotne sredine i odrivog razvoja zastupljene su la-
teralno u okviru svih nastavnih jedinica, na primer, kada su u pitanju preda-
vanja posveena kljunim istorijskim presedanima (IMAiU), envajronmen-
talna istorija zastupljena je kroz razmatranje istorijskih paradigmi moderne
arhitekture i urbanizma koje odgovaraju savremenim tokovima u ekolokoj
arhitekturi, ekolokom urbanizmu i ulozi arhitekture u postizanju socijalne
odrivosti. Ili, na primer, kroz nastavne jedinice posveene arhitekturi i
inenjerstvu (konstrukcije, materijali, tehnologije) i vrhunskim savreme-
nim praksama (AD) studenti se upoznaju ujedno i sa savremenim opusom u
oblasti ekoloke arhitekture i prikazuje se analiza savremenih primera ener-
getski efkasne arhitekture, kao i analiza aktuelnih projekata ureenja de-
vastiranih predela (Blagojevi, orovi, 2011a). U uem smislu, samo dve
teme se direktno odnose na odrivi razvoj (naime na relaciju arhitekture i
envajronmenta i na socijalnu odrivost), sa po jednom nastavnom jedinicom
u okviru predmeta Arhitektura danas, to iznosi samo deset procenata od
ukupnog broja nastavnih jedinica na oba predmeta u prvoj godini. Ovakvom
koncepcijom odrivost se uvodi kao integralni deo izuavanja arhitekture, sa
ciljem da se napravi otklon od shvatanja odrivosti samo kao jednog od aspe-
kata. U tom smislu postaje jasnija veza i utemeljenje prouavanja odrivosti
u okviru istorije arhitekture. Rano osveavanje studenata u pogledu envaj-
ronmentalnih uslova uopte, ali i kulturnog i istorijskog konteksta iji su oni
deo, pogoduje pristupu koji bi dalje mogao da vodi ka potpunoj integraciji
principa odrivosti u sve kurseve i predmete arhitektonskog kurikuluma.
S obzirom na to da obaveznu nastavu prati cela generacija studenata,
ciljevi nastave odnose se na sticanje osnovnih, poetnih znanja i iniciranje sa-
mostalnog daljeg istraivakog rada kroz sadrajno, originalno i sistematino
predstavljanje razmatranih tema u ispitnim zadacima semestralnim radovi-
25
ma, kao i razvijanje opte istraivake radoznalosti i formiranje opte intelek-
tualne kompetencije kod svih upisanih studenata. Oekivani rezultati nastave,
postavljeni kurikulumom predmeta, uklapaju se u evropske preporuke za obra-
zovanje: European Qualifcation Framework (EQF), prilagoene uvoenju
odrivog razvoja u univerzitetske kurikulume arhitektonskih fakulteta u Evro-
pi (EDUCATE, 2009: 16). Prema njima, ostvareni nivo steenih znanja,
vetina i kompetencije studenta zasniva se na:
izraenoj sposobnosti nezavisnog uenja i istraivanja,
sposobnosti predstavljanja rezultata studiranja, odnosno istraivanja,
solidno razvijenim vetinama komunikacije,
sposobnosti prave (pravedne) evaluacije kompetencije kolega, kao i
svoje sopstvene.
Takoe, kroz rad na programima podstie se vannastavna komunikacija
i studenata i nastavnika i saradnika, kao deo uspostavljanja transdisciplinar-
nosti i saradnje koja ukljuuje:
studentske, generacijske i meugeneracijske izlobe u okviru Fakulteta
i izvan njega,
angaovanje nastavnika u odravanju predavanja na drugim kursevima
na Fakultetu i izvan njega, kao i javnih otvorenih vannastavnih preda-
vanja na Fakultetu i izvan njega.
7
(2) Uspostavljanje korelacija i tematsko produbljivanje u izbornoj nas-
tavi na viem stepenu edukacije
Teorijski predmeti na Diplomskim akademskim studijama master na Arhi-
tektonskom fakultetu u Beogradu,
8
razvijaju se kroz: seminare koji su u relaciji
sa projektantskim studijama, preko izbornih predmeta, kao i preko obaveznih
kurseva u okviru tehniko-tehnolokih nauka, humanistiko-drutvenih nau-
ka i umetnosti. Ozelenjavanje kurikuluma u oblasti istorije i teorije moderne
i savremene arhitekture na prvoj godini master studija na Arhitektonskom
fakultetu u Beogradu je, u toku jesenjeg semestra 2011/2012, sprovedeno
formiranjem izbornog predmeta Estetika savremene ekoloke arhitekture
(ESEA), sa optereenjem od 3/120 ESPB. Cilj nastave na ovom predmetu je
da studenti proire osnovna znanja steena tokom prethodnih studija u polju
istorije i teorije moderne arhitekture, ispitivanjem fenomenolokog znaenja
ekoloke arhitekture i odrivog razvoja, kao i ispitivanjem odnosa izmeu
savremene arhitekture i envajronmentalne i ekoloke estetike, kroz pitanja
promene znaenja i paradigme moderne arhitekture i odnosa izmeu pejzaa,
arhitekture i izgraene sredine. S obzirom na svedeni broj studenata u izbor-
7 U pitanju je oblik javnog, drutvenog i profesionalnog, delovanja nastavnika i komuni-
kacije sa lokalnom zajednicom, ali i kolegama na regionalnom i globalnom nivou.
8 Videti: Studijski program Diplomskih akademskih studija arhitekture master, http://
www.arh.bg.ac.rs/upload/dokumenta/StudijskiprogramDAS_092008-2.pdf
26
noj nastavi (grupe od najvie 24 studenta), nastava se u potpunosti zasniva na
interaktivnom modelu.
Pre detaljnijeg prikaza modela koji je primenjen i sproveden kroz ovaj
predmet, postaviemo pitanje osnovnih premisa. Prva premisa tie se pri-
oritetnog cilja da se podstakne istraivaka radoznalost studenata kroz nji-
hovo ukljuivanje u kreiranje individualnih linija u okviru labavog, ali ja-
sno defnisanog programa ovog predmeta, i to kroz individualni izbor tema,
fokusa i zadataka od samog poetka programa. Osnovna struktura tema i
pravac grupnih diskusija poiva na stalnom preispitivanju znaenja ekoloke
estetike, koje je postavljeno na osnovu razmatranja Bejtsona (Gregory
Bateson) i Gudbana (Bateson, 1987; Goodbun, 2010), i shvatanja ekoloke
estetike kao dela urbane politike ekologije odnosno razumevanja socio-
-ekonomsko-ekolokih sistema u vezi sa socijalnom pravdom (Blagojevi,
orovi, 2011b: 30). U defnisanju samih tematskih oblasti u ovom modelu
proirujemo naa prethodna istraivanja ekoloke estetike izvan vizuelnog
diskursa arhitekture (Ibid.), koja ukljuuju uvoenje analitikih metoda i
pitanja koja se tiu ekoloke funkcionalnosti u skladu sa envajronmentalnim
uslovima. Kao to smo ranije naglasile, vaan aspekt nove estetike savremene
arhitekture tie se drutvene odnosno socijalne odrivosti, gde se pred arhi-
tekturu postavljaju etiki izazovi u vezi sa socijalnom odgovornou, odno-
som prema mestu i ekolokom svesnou. Takoe, jedna od vanih taaka
silabusa je traenje odgovora na aktuelno pitanje ekolokog diskursa: ta je to
greenwashing?, odnosno razmatranje relacije izmeu tehniko-tehnolokih
karakteristika arhitektonskog objekta, znaenja zelene arhitekture i urbani-
zma (ali i njihovih suprotnosti), i ostvarenja socijalne odrivosti, u smislu
u kojem smo pojam ovde ranije defnisale (Baker, 2006). Konano, kuriku-
lum predmeta Estetika ekoloke savremene arhitekture osmiljen je kao deo
naunoistraivakog rada autorki teksta, koji se bavi ispitivanjem upravo
teme ekoloke estetike savremene arhitekture (Blagojevi, orovi, 2011b),
kao i postupcima osmiljavanja nastavnih silabusa istorije i teorije moderne i
savremene arhitekture u sadejstvu s principima odrivog razvoja (Blagojevi,
orovi, 2011a).
9
U cilju razmatranja problematike konkretnog razvoja modela unapreenja
kurikuluma, u nastavku se detaljno prikazuje implementirani nastavni pro-
gram predmeta ESEA, koji je organizovan u okviru tri celine:
1. Ex-cathedra predavanja nastavnika kursa, sa predstavljenim tematskim
oblastima:
a. teorijski i istorijski presedani u kontekstu anticipacije ekoloke estetike
Predavanje: Teorijski koncept vrtnog grada (Garden City) Ebenizera
9 Istraivanje klimatskih promena na ivotnu sredinu: praenje uticaja, adaptacija i
ublaavanje (43007), Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije, u okviru programa
Integrisanih i interdisciplinarnih istraivanja za period 20112014. godine.
27
Hauarda (Ebenezer Howard).
Apstrakt: Koncept vrtnog grada nastao je kao reakcija na neplanski
razvoj gradova devetnaestog veka i odgovor na posledice industrijske
revolucije, kao to su pitanje siromatva, pitanje zemljine reforme i dr.
Osnovne postavke ovog koncepta su i dalje aktuelne kroz savremene
urbanistike ideje odrivih gradova. Na ovom predavanju je problematizo-
van stav Pitera Hola (Peter Hall) i Kolina Vorda (Colin Ward) o uklapanju
defnicije odrivosti u aktuelne odluke koje se donose u svakodnevnom
urbanom kontekstu. Autori Hol i Vord u svojoj knjizi, na primer, predlau
simultano: regenaraciju brownfeld lokacija u gradovima s jedne strane, i
osnivanje novih gradova na trasama javnog meumesnog saobraaja (na
osnovu koncepcije teorijskih odlika vrtnog grada, kako ih je postavio
Hauard) s druge strane, kao jedan od moguih vidova odrivog razvoja u
urbanom planiranju (Hall, Ward, 1998).
b. kljuni istorijski presedani ekoloke estetike u oblasti pejzane arhitekture
Predavanje: Urbanizam i pejzana arhitektura: Francuski pravilni vrtovi.
Apstrakt: Francuski pravilni vrtovi prikazani su kroz stvaralatvo
najznaajnijeg umetnika vrtne arhitekture sedamneastog veka, Andre Le
Notra (Andr Le Ntre), u periodu kada Francuska postaje arite nove
hortikulturne misli od uticaja i na razvoj ureenja naselja (Dobrovi,
1962: 9). Vanost prouavanja ovih vrtova lei i u tome to, kako pie
Kristijan Norberg-ulc (Christian Norberg-Schulz), osim apsolutistike
moi vladara barokni vrt izraava elju da se pejza humanizuje, time
to e mu se pridati struktura, koja e odgovarati objedinjenom, ali ipak
raznolikom egzistencijalnom prostoru (Norberg-ulc, 1999: 115).
Tematski okvir ove nastavne jedinice je posveen kontekstu formiranja
javnih zelenih povrina grada u okviru njihove vane uloge u ublaavanju
i izbegavanju iroke lepeze savremenih envajronmentalnih problema
(orovi, 2012).
c. ekoloke teorije moderne arhitekture
Predavanje: Teorija Riarda Bakminstera Fulera (Richard Buckminster
Fuller).
Apstrakt: U predavanju se razmatra znaenje Fulerove postavke more
for less, odnosno vie za manje, kojom je on oznaavao tenju za
maksimizacijom performansi inenjerstva, arhitekture i graditeljstva uz
minimizaciju utroka resursa, sredstava i energije. Fulerovi pronalasci
voeni su idejom da zemlja raspolae ogranienim rezervama energije i
da se njima mora rukovoditi briljivo i ekonomino. Fuler je verovao u
povezanost svih aktivnosti, ideja i postojeih stvari i bio je protiv frag-
mentarnog pogleda na svet. Danas se njegovi proroki koncepti najvie
koriste u pitanjima ouvanja ivotne sredine, proizvodnje i distribucije
stambenih jedinica i globalne organizacije informacija. Gudban, takoe,
28
navodi Fulera kao jednog od stvaralaca koji su igrali vanu ulogu u utica-
ju arhitektonske misli na osmiljavanje i predstavljanje globalnih sistema
(Goodbun, 2010).
2. Gostujua predavanja strunjaka sa transdisciplinarnim i kombinovanim
teorijsko-praktinim karakterom:
a. envajronmentalne odlike podruja Beograda dr Jasminka Cveji, profesor
umarskog fakulteta u Beogradu
10
Predavanje: Kartiranje i vrednovanje biotopa Beograda.
11
Apstrakt: Predavanje je posveeno zelenoj infrastrukturi Beograda i
nainima da se ovaj resurs grada ukljui u korpus mera adaptacije Beo-
grada na klimatske promene. Prikazan je detaljno deo rada na projektu
Zelena regulativa Beograda (Urbanistiki zavod Beograda, 2007) i rad na
kartiranju i vrednovanju biotopa na teritoriji grada (Cveji i dr., 2011a;
Cveji i dr., 2011b), kao jedan od naina za stvaranje strategije za posti-
zanje odrivog planiranja grada Beograda i neophodnih osnova za dalja
istraivanja u funkciji adaptacije na klimatske promene.
b. principi bioklimatske arhitekture
mr Vladimir Lovri, arhitekt
Predavanje: Ekoloka energetski efkasna odriva arhitektura
12
Apstrakt: Kao jedan od pionira ekoloke arhitekture u Srbiji, koji se
jo od 80-tih godina prolog veka bavio projektovanjem i izgradnjom
solarnih kua, predava prikazuje istorijat praktine primene u oblasti
ekolokog projektovanja u regionu i novije tendencije u Srbiji i svetu.
Predavanje razmatra pojam odrive arhitekture i relevantne defnicije,
kao i kontroverze oko prakse greenwashing. Takoe, preko analize prese-
dana, prikazani su osnovni principi, materijali, naini i prakse odrivog
projektovanja.
3. Interaktivni asovi studentskih prezentacija i diskusija
Zadatak studenata je da kontinualno tokom semestra, na osnovu izlaganja
nastavnika i gostujuih predavaa, odaberu, dokumentuju i prezentuju sa-
mostalni istraivaki rad na pokrenute teme ekoloke estetike arhitekture i
10 Dr Jasminka Cveji je uesnik projekta Istraivanje klimatskih promena na ivotnu
sredinu: praenje uticaja, adaptacija i ublaavanje (43007), koji fnansira Ministarstvo
za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih
istraivanja za period 20112014.
11 Na naunom skupu Budunost razvoja naselja u svetlu klimatskih promena, u organizaci-
ji Drutva urbanista Beograda, u novembru 2011, prezentovan je rad: J. Cveji, A. Bobi, A.
Tutundi, S. Radulovi: Adaptacija gradova na klimatske promene uloga zelene infra-
strukture.
12 Arhitekta mr Vladimir Lovri je predavanje o bioklimatskoj arhitekturi odrao i u sklopu
programa Permanentno usavravanje u Inenjerskoj komori Srbije, u septembru 2011. Vidi:
http://www.ingkomora.rs/programi/kursevi/?gr=80&sifra=5035&prijava=1&post=0.
29
urbanizma. U dinamici izvoenja nastave, studentske prezentacije alterniraju
sa prikazanim predavanjima i obrauju sledee teme i primere:
a. urbanistike ideje i koncepti odrivog razvoja, u teoriji i praksi:
Prikazani i diskutovani primeri: MVRDV, koncept novog grada KM3,
2005; Kohn Pederson Fox, New Eco-City Songdo IBD, South Korea,
2009; Shimizu Corporation Japan, The Botanical City Concept, TRY2025
The Environmental Island Green Float.
b. izvedeni objekti ekoloke arhitekture:
Prikazani i diskutovani primeri: Shigeru Ban, Bianimale Nomadic Muse-
um, New York, USA, 2005; (fer) studio, The Green Building, Louisville,
Kentucky, USA, 2008; Pietro Russo, Ecomo Home, Franschhoek, South
Africa, 2010; SFAS|arkitektur / Jadarhus, ISOBO Aktiv House, Sandved,
Sandnes, Norway, 20032011; Zen Architects, East Brighton Compact
Green House, Melbourne, Australia, 2009; Zen Architects, North Carlton
Green House, Melbourne, Australia, 2011.
c. primeri stvaralatva u oblasti odrivog graditeljstva u skladu sa Fulerovim
principom vie za manje:
Prikazani i diskutovani primeri: The Gwangju Biennale 2011; Shigeru
Ban, Paper Tube Structures: Paper Dome, 1998, Japan Pavillion Expo
2000, Hannover, 2000, Paper Emergency Shelters for UNHCR, 1999.
Svaka od prezentacija taksativno prikazuje najvanije tehnike perfor-
manse ili/i projektantske karakteristike prikazanih objekata i konceptualnih
reenja. Znaajan deo interaktivne nastave predstavlja otvorena diskusija o
rezultatima rada i pokazanim primerima, odnosno kritiko razmatranje od-
lika tih primera, u smislu odreivanja njihovog kapaciteta odrivosti. Na ovaj
nain sproveden je cilj da se kontinualnim samostalnim radom i korekcijama
sprovedenim kroz dvosmernu diskusiju na asu stvori osnovni korpus znanja
o principima i praksama odrive arhitekture, koji bi bio proveren kroz izradu
semestralnog rada.
Zavrni zadatak, odnosno semestralni rad koncipiran je tako da se kroz
izuavanje principa i presedana, usvojeno znanje primeni u samostalnom
radu studenta ili tima od dva studenta na konkretnom zadatku na lokalnom
nivou. Naime, studenti su imali zadatak da izaberu prostor u okviru neko-
liko predloenih lokacija u Novom Beogradu ijom bi rekonstrukcijom, na
osnovu ekolokog ili bioklimatskog pristupa, bilo ostvareno unapreenje
prostornih kvaliteta, a time i ivota stanovnika.
13
Na osnovu prikupljenih po-
dataka i izvrene analize lokacije i obrazloenja, zadatak je zahtevao da se
predloi skup aktivnosti ili koncept koji bi doveo do unapreenja kvaliteta
prostora kroz:
13 O istoriji i teoriji arhitekture i urbanizma Novog Beograda videti: Blagojevi, 2007.
30
podsticanje socijalnog ivota susedstva,
primenu principa feksibilnosti, odnosno koncepta efemernog dizajna,
u zavisnosti od zahtevanih aktivnosti i stanja i statusa neiskorienog
prostora,
primenu nekog od principa odrivog razvoja, na primer: ekoloko
upravljanje atmosferskim vodama, recikliranje otpada, promocija
ekoloke svesnosti, ureenje prostora od strane korisnika, obezbeenje
niske cene izvoenja i odravanja ureenog prostora i slino.
Studentski radovi su analizirali prostor u okviru novobeogradskih blo-
kova po kriterijumima njihovog kvaliteta koji se odnosi na prirodne i na
stvorene karakteristike, kao to su, na primer: kvalitet zelenila, osunanost
lokacije, izloenost vetru, poloaj u odnosu na saobraajnice i izgraene
objekte u okolini i unutar bloka i dr.; prostor je diferenciran i po nameni,
tipu vlasnitva, intenzitetu i nainu korienja. Na osnovu toga izdvojene
su, izmeu ostalog, i sledee negativne karakteristike: zaputenost, degra-
dacija i nizak nivo bezbednosti javnih monofunkcionalnih i niskofrekvent-
nih povrina, neujednaen kvalitet prostora u okviru blokova, uzurpacija
javnih prostora od strane pojedinaca i grupa stanara, nizak kvalitet mikrokli-
matskih uslova javnih otvorenih povrina, odsustvo repera i orijentira u pro-
storu, jednoznanost javnih prostora za decu, nedostatak i neraznovrsnost
sadraja, energetska neefkasnost kolektivnih stambenih objekata, neureene
i zaputene zelene povrine, dotrajalost urbanog mobilijara, neadekvatni
kapaciteti parking prostora. Ove osobine su izdvojene kao poetni impuls
u kreiranju odnosno odabiru koncepata i reenja koja bi promenila kvalitet
prostora nabolje. U ispunjenju zadatka studenti su, kao pogodne da budu re-
alizovani, naveli projekte na ureenju i defnisanju funkcija i raspodele pro-
stora u okviru blokova formiranjem mikroelemenata koji e poboljati ambi-
jent i uticati na ekoloku svest stanara i drutveni znaaj susedstva, kao to
su, na primer: javno-privatne bate, prostori Art District-a (Street Art i Free
Climbing zone, skejt parkovi, i sl.), elementi urbane agrikulture, allotment
bate i staklenici i drugo. Aktivnosti koje su studenti predlagali u svojim ra-
dovima su: intervencije na fasadama stambenih objekata u smislu korienja
tehnoloko-tehnikih ekolokih inovacija, ozelenjavanje javnih prostora, in-
tegrisanje zelenih i komunikacijskih povrina, intervencije na preraspodeli i
reorganizaciji parking prostora u okviru blokova, edukacija stanovnitva o
savremenim tendencijama socijalne odrivosti, odnosno stvaranju kreativnih
zajednica i socijalnih inovacija koje bi poboljale kvalitet drutvenog i linog
ivota u blokovima (na primer, Family-like Services, Community Housing,
Extended Home, Elective Community, Service Club, Direct Access Network),
ekoloko upravljanje vodom (uvoenje sistema odvodnjavanja i drenae u
kombinaciji sa vodopropusnim materijalima za poploavanje i korienje
31
kinice za navodnjavanje lokalnih biljnih kultura), postavljanje tehnolokih
ureaja i korienje materijala za poploavanje i oblaganje povrina u cilju
postizanja optimalnih mikroklimatskih uslova u prostoru (prema Phillipe
Rahm Architects, Phase Shift Park, Paris, 2011). U svojim radovima, stu-
denti su pokazali sistematinost i zrelost u analizi i sagledavanju nedostata-
ka i prednosti u blokovskim prostorima Novog Beograda. Na osnovu de-
taljnih analiza, dali su raznovrsne, inventivne i sveobuhvatne predloge za
poboljanje kvaliteta ovih prostora.
Zakljune napomene: rezultati i pouke za razvoj optimalnog
modela
Najvaniji oekivani rezultat nastave tie se metoda produbljenog ili dubin-
skog prouavanja/uenja (deep learning), koji je posebno vaan za kon-
tekst obrazovanja za odrivi razvoj i pomou kojeg se postie da studenti
prihvate i razumeju nastavni materijal u celosti (Warburton, 2003: 43). Ovaj
pristup omoguava studentima da usvoje holistiki pogled i pristup predmetu
istraivanja i da postignu sposobnost da organizuju i strukturiraju razliite
tipove informacija u koherentnu celinu (Warburton, 2003: 44). Odlike ovog
pristupa, koje su kao rezultati primenjenog modela nastave postignute na
predmetu ESEA su:
grupna diskusija kao obavezni deo svakog asa: sposobnost otkrivanja
pravog znaenja kroz suprotstavljanje razliitih pristupa i pozicija i
negovanje nezavisnog miljenja,
kontinualno samostalno istraivanje i javne prezentacije rezultata
svake dve nedelje nastave: razvijanje analitikih vetina,
uporedno prikazivanje razliitih predmeta, pristupa i tehnika
istraivanja: korienje unakrsnih referenci (cross referencing),
primena teorijskih principa i rezultata prethodnih istraivanja prese-
dana na konkretnom zadatku kao provera usvojenog znanja i razvi-
janje vetina: razvijanje sposobnosti imaginativne reinterpretacije.
14
Kljunim u usvajanju pristupa deep learning od strane studenata sma-
tra se njihova zainteresovanost za temu, to bi u sluaju izbornog predmeta
trebalo da se podrazumeva, i zbog ega je, izmeu ostalog, ovaj vid nastave
pravo mesto za implementaciju metoda produbljenog prouavanja. Dalje pre-
poruke u indukovanju koraka za usvajanje ovog metoda poduavanja su da
studentima treba obezbediti dobru nastavu,
15
kao i podrku i mogunost izbo-
14 O kombinaciji sa drugim metodskim principima arhitektonskog obrazovanja, kako u
oblasti umetnosti, tako i u oblasti tehnikih nauka i humanistikih nauka, videti: Blagojevi,
2009; Blagojevi, 2010.
15 Po nekim autorima (Altbach i dr., 2009), dobra nastava sve vie podrazumeva fokus na
ono to uenici naue, a sve manje iskljuivo na jednosmerna nastavnika predavanja.
32
ra sadraja i metoda istraivanja. U predmetu ESEA korieni su, pored osta-
lih preporuka, kombinovani vidovi produbljenog uenja celoviti i serijski
16

da bi se postigla raznovrsnost pristupa i omoguilo sticanje specifnih zna-
nja, ali i opteg pogleda na kontekst razumevanja envajronmentalnih pro-
blema u procesu edukacije.
Studijski programi u oblasti istorije i teorije arhitekture dobijaju, pod uti-
cajem promene vladajuih paradigmi u visokom obrazovanju arhitekata, nova
itanja i tumaenja u pravcu envajronmentalne istorije i teorije. Smatramo da
osavremenjivanje visokog obrazovanja zahteva dalju doradu kombinovanog
metoda nastave i uenja usmerenu ka poveanju interaktivnih oblika nasta-
ve. Takoe, ne manje vano je da se podstakne posveenost obrazovanju za
odrivi razvoj sa naglaskom na individualna istraivanja nastavnika i, kao
posledica toga, inoviranja silabusa ka ukljuivanju pitanja ivotne sredine u
integrativne studije moderne arhitekture.
Na kraju, uiniemo proveru ovde prikazanog pristupa u meri u kojoj sami
na njega moemo da utiemo, a na osnovu preporuka Taloarske deklaracije
17
.
Naime, smatramo da se ovde prikazanim aktivnostima moe uticati na:
podizanje svesti o potrebi envajronmentalnog odrivog razvoja,
stvaranje ekoloke pismenosti kod studenata od samog poetka studija,
saradnju u svrhu ukljuivanja svih zainteresovanih strana za ekoloko
opismenjavanje u okviru visokog obrazovanja,
komunikaciju i saradnju koje podstiu stvaranje interdisciplinarnog
pristupa promeni kurikuluma visokog obrazovanja,
saradnju u okviru nacionalnih i meunarodnih organizacija koje
promoviu univerzitetsku aktivnost ka odrivoj budunosti.
16 Celoviti pristup je orijentisan ka stvaranju holistike slike nekog zadatka, odnosno pro-
blema ili teme, a serijski pristup zadatku vie panje obraa na detalje i procese (Warburton,
2003: 44).
17 1) Increase Awareness of Environmentally Sustainable Development, 2) Create an In-
stitutional Culture of Sustainability, 3) Educate for Environmentally Responsible Citizenship,
4) Foster Environmental Literacy For All, 5) Practice Institutional Ecology, 6) Involve All
Stakeholders, 7) Collaborate for Interdisciplinary Approaches, 8) Enhance Capacity of Pri-
mary and Secondary Schools, 9) Broaden Service and Outreach Nationally and Internation-
ally, 10) Maintain the Movement. (The Talloires Declaration, 1990, aurirana verzija iz
1994); 1) Podizati svest o envajronmentalno odrivom razvoju, 2) Stvarati kulturu odrivosti
u institucijama, 3) Obrazovati ekoloki odgovorne graane, 4) Podsticati ekoloko opisme-
njavanje svih, 5) Raditi na institucionalizovanju zatite ivotne sredine, 6) Ukljuivati sve
zainteresovane strane u ovaj proces, 7) Saraivati u cilju postizanja interdisciplinarnih pri-
stupa, 8) Unapreivati ekoloke kapacitete osnovnih i srednjih kola, 9) Proirivati usluge i
domete informisanja u nacionalnom i internacionalnom smislu, 10) Odrati pokret.
33
Bibliografja
Altbach, P. G., L. Reisberg, L. E. Rumbley (2009). Trends in Global Higher Education: Track-
ing an Academic Revolution. A Report Prepared for the UNESCO 2009 World Confer-
ence on Higher Education. http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001832/183219e.
pdf, poseeno 1. maja 2012.
Baker, S. (2006). Sustainable Development. Routledge, New York.
Bateson, G. (1987). Ecology and Flexibility in Urban Civilization. U: G. Bateson. Steps to
an Ecology of Mind [1972]. Jason Aronson Inc., Northvale, NJ / London, 347361.
Blagojevi, Lj. (2007). Novi Beograd: osporeni modernizam. Zavod za udbenike / Arhitek-
tonski fakultet Univerziteta u Beogradu / Zavod za zatitu spomenika kulture grada
Beograda, Beograd.
Blagojevi, Lj. (2009). Metodske, konceptualne i sadrinske osnove reprezentacije prakse
arhitektonsko-urbanistikog projektovanja i teorije savremene arhitekture. Arhitek-
tura i urbanizam, br. 2425, 1518.
Blagojevi, Lj. (2010). Architecture in Between Art and Theory. U: Blagojevi, Lj. (ur.)
Wohnlich: Writings and Documentation. University of Belgrade Faculty of Archi-
tecture, Belgrade, 917.
Blagojevi, Lj. (2011). Mediating Postindustrial City Issues and Realities in the Study Pro-
cess: Innovating Architecture Design Studio Curricula and Teaching Methodology.
U: International Scientifc Conference & XXIV Meeting of Serbian Surveyors: Profes-
sional Practice and Education in Geodesy and Related Fields. Proceedings. Univer-
sity of Belgrade Faculty of Civil Engineering, Belgrade, 431436.
Blagojevi, Lj., D. orovi (2011a). Envajronmentalni aspekti kao osnov inovacije kuri-
kuluma u visokokolskom obrazovanju arhitekata: novi pristupi prouavanju istorije
i teorije moderne i savremene arhitekture. U: Budunost razvoja naselja u svetlu
klimatskih promena. Drutvo urbanista Beograda, Beograd, 175187.
Blagojevi, Lj., D. orovi (2011b). Klimatske promene i estetika savremene arhitekture.
U: oki, V., Z. Lazovi, (ur.). Uticaj klimatskih promena na planiranje i projek-
tovanje. Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, 1933.
COPERNICUS-CAMPUS Sustainability Center & COPERNICUS-CAMPUS University Al-
liance for Sustainability (2005). COPERNICUS Guidelines for Sustainable Develop-
ment in the European Higher Education Area, How to incorporate the principles of
sustainable development into the Bologna Proces. http://www.unece.org/fleadmin/
DAM/env/esd/information/COPERNICUS%20Guidelines.pdf, poseeno 23. aprila
2012.
Cveji, J., A. Bobi, A. Tutundi, S. Radulovi (2011a). Adaptacija gradova na klimatske
promene uloga zelene infrastrukture. U: Budunost razvoja naselja u svetlu kli-
matskih promena, Drutvo urbanista Beograda, Beograd, 2744.
Cveji, J., A. Tutundi, A. Bobi, S. Radulovi (2011b). Zelena infrestruktura: prilog
istraivanju adaptacije gradova na klimatske promene. U: oki, V., Z. Lazovi (ur.),
Uticaj klimatskih promena na planiranje i projektovanje. Univerzitet u Beogradu,
Arhitektonski fakultet, 85108.
orovi, D. (2009). Vrtni grad u Beogradu. Zadubina Andrejevi, Beograd.
orovi, D. (2012) Zelene javne povrine kao element gradskog pejzaa / Public green areas
as element of urban landscape. U: Vasiljevi Tomi, D. (ur.). Arihitektonske interven-
cije i transformacije: Bulevar kralja Aleksandra, 001100, Beograd / Architectural
Interventions and Transformations: King Alexander Boulevard, 001100, Belgrade.
Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2831.
Dobrovi, N. (1962). Vrtovi Italije Obnova vrtne umetnosti. Zbornik Arhitektonskog fakulte-
ta, sveska 6. Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.
34
Elliott J. A. (2006). An Introduction to Sustainable Development. Routledge, New York.
EDUCATE (Environmental Design in University Curricula and Architectural Training in Eu-
rope). (2011) Framework for Curriculum Development. http://www.educate-sustain-
ability.eu/educate-framework, poseeno 6. aprila 2012.
Ferrer-Balas, D., J. Bruno, M. De Mingo, R. Sans (2004). Advances in Education Transfor-
mation Towards Sustainable Development at the Technical University of Catalonia,
Barcelona, International Journal of Sustainability in Higher Education, 5/3, 251
266.
First Framework Action Plan for Environmental Education for Sustainable Development
(2008). http://www.unece.org/fleadmin/DAM/env/esd/Implementation/NAP/Serbi-
aDraftNAP.pdf, poseeno 29. aprila 2012.
Geli de Ciurana, A. M., W. L. Filho (2006). Education for Sustainability in University Stud-
ies: Experiences From a Project Involving European and Latin American Universi-
ties. International Journal of Sustainability in Higher Education, 7/1, 8193.
Goodbun, J. (2010). Gregory Batesons Ecological Aesthetics an Addendum to Urban Po-
litical Ecology. Field: a free journal for architecture, 4/1, 3546. http://www.feld-
journal.org/uploads/fle/2011%20Volume%204/feld-journal_Ecology.pdf, poseeno
20. oktobra 2011.
Hjer M., A. Gullberg, R. Pettersson (2011). Images of the Future City, Time and Space For
Sustainable Development. Springer, Dordrecht / London / New York / Heidelberg.
Holmberg, J., M. Svanstrm, D.-J. Peet, K. Mulder, D. Ferrer-Balas, J. Segals (2008). Em-
bedding Sustainability in Higher Education Through Interaction With Lecturers: Case
Studies From Three European Technical Universities. European Journal of Engi-
neering Education, 33/3, June 2008, 271282.
Keyvanian, C. (2011). Teaching History to Architects. Journal of Architectural Education,
64/2, 2536.
Kutlaa, ., D. Semenenko, M. Mosurovi, Z. Mitrovi (2011). Izazovi visokog obrazova-
nja na prostoru Zapadnog Balkana. U: Mateji (ur.), Tehnologija, kultura, razvoj:
tematski zbornik radova XVII naunog skupa meunarodnog znaaja Tehnologija,
kultura i razvoj (odran u Tivtu od 1. do 2. septembra 2010. godine). Udruenje
Tehnologija i drutvo, / Institut Mihajlo Pupin / Centar za istraivanje razvoja
nauke i tehnologije, Beograd; Ekonomski fakultet, Subotica. http://www.tehnologi-
jaidrustvo.org/Prilozi/ZBORNIK%20TKR17-10.2-2.pdf, poseeno 28. aprila 2012,
1725.
Lerner, J., W. Tochtermann, F. R. Galino, B. Colin, J.-C. Riguet i dr. (2005). UNESCO/UIA
Charter For Architectural Education. http://www.aij.or.jp/jpn/aijedu/CHART_ANG.
pdf, poseeno 25. aprila 2012.
Lozano, R., R. Lukman, F. J. Lozano, D. Huisingh, W. Lambrechts (2011). Declarations
for Sustainability in Higher Education: Becoming Better Leaders, Through Ad-
dressing the University System. Journal of Cleaner Production. http://dx.doi.org/
doi:10.1016/j.jclepro.2011.10.006, poseeno 22. aprila 2012.
Mateji, V. (ur.) (2011). Tehnologija, kultura, razvoj: tematski zbornik radova XVII naunog
skupa meunarodnog znaaja Tehnologija, kultura i razvoj (odran u Tivtu od 1.
do 2. septembra 2010. godine). Udruenje Tehnologija i drutvo, / Institut Miha-
jlo Pupin / Centar za istraivanje razvoja nauke i tehnologije, Beograd; Ekonom-
ski fakultet, Subotica. http://www.tehnologijaidrustvo.org/Prilozi/ZBORNIK%20
TKR17-10.2-2.pdf, poseeno 28. aprila 2012.
Mujii, V. (2011). Promene u visokom obrazovanju: pet jednostavnih pitanja koja se sama
nameu. U: Mateji (ur.), Tehnologija, kultura, razvoj: tematski zbornik radova
XVII naunog skupa meunarodnog znaaja Tehnologija, kultura i razvoj (odran
u Tivtu od 1. do 2. septembra 2010. godine). Udruenje Tehnologija i drutvo,
35
Institut Mihajlo Pupin / Centar za istraivanje razvoja nauke i tehnologije, Beograd;
Ekonomski fakultet, Subotica. http://www.tehnologijaidrustvo.org/Prilozi/ZBOR-
NIK%20TKR17-10.2-2.pdf, poseeno 28. aprila 2012, 2635.
Norberg-ulc, K. (1999). Egzistencija, prostor i arhitektura. Prevod: Milutin J. Maksimovi.
Graevinska knjiga, Beograd. Naslov originala: Norberg-Schulz, C. (1971). Exis-
tence, Space & Architecture. Praeger Publishers, London.
Orr, D. W. (1993). Architecture as Pedagogy. Conservation Biology, 7/2, June 1993, 226
228.
Orr, D. W. (1999). Architecture as Science. Conservation Biology, 13/2, April 1999, 228
231.
Orr, D. W. (2002). The Nature of Design: Ecology, Culture, and Human Intention. Oxford
University Press, Inc., New York.
Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development.
(1987). Chapter 2: Towards Sustainable Development. http://www.un-documents.
net/ocf-02.htm#I, poseeno 10 novembra 2011.
Pavlovi, D. (ur.) (2011). Univerzitet i odrivi razvoj. Fakultet politikih nauka Univerziteta
u Beogradu, Centar za ekoloku politiku i odrivi razvoj, Beograd.
Rusinko C. A. (2010). Integrating Sustainability in Higher Education: A Generic Matrix.
International Journal of Sustainability in Higher Education, 11/3, 250259.
Talloires Declaration Institutional Signatory List, as of February 15, 2012. (2012). http://
www.ulsf.org/programs_talloires_signatories.html, poseeno 29. aprila 2012.
The Bologna Declaration (1999). http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/
documents/MDC/BOLOGNA_DECLARATION1.pdf, poseeno 25. aprila 2012.
The European Higher Education Area (2010). http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronder-
wijs/bologna/documents/Bologna_leafet_web.pdf, poseeno 26. aprila 2012.
The Global Higher Education for Sustainability Partnership (GHESP). (2000). http://por-
tal.unesco.org/education/en/ev.php-URL_ID%3D34701%26URL_DO%3DDO_
TOPIC%26URL_SECTION%3D201.html, poseeno 29. aprila 2012.
The Higher Education Academy, History Subject Centre (2010). Past Actions, Present Woes,
Future Potential: Rethinking History in the Light of Anthropogenic Climate Change.
http://www2.warwick.ac.uk/fac/cross_fac/heahistory/elibrary/internal/co_levene_
pastactions_20100731, poseeno 6. aprila 2012.
The Talloires Declaration (1990). http://www.ulsf.org/pdf/TD.pdf, poseeno 29. aprila 2012.
Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet (2011a). Diplomske akademske studije
master, izborni predmeti kolske 2011/2012 godine. http://www.arh.bg.ac.rs/code/
navigate.asp?Id=2773&prId=1554, poseeno 25. aprila 2012.
Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet. (2011b). Osnovne akademske studije,
studijski programi, 2011/2012. http://www.arh.bg.ac.rs/code/navigate.asp?Id=2770,
poseeno 6. aprila 2012.
Van de Watering, G., D. Gijbels, F. Dochy, J. Van der Rijt. (2008). Students Assessment
Preferences, Perceptions of Assessment and Their Relationships to Study Results.
Higher Education, 56/6, 645658.
Warburton, K. (2003). Deep Learning and Education for Sustainability. International Jour-
nal of Sustainability in Higher Education, 4/1, 4456.
Wright, J. (2003). Introducing Sustainability Into the Architecture Curriculum in the United
States. International Journal of Sustainability in Higher Education, 4/2, 100105.
Wright, T. S. A. (2002). Defnitions and Frameworks for Environmental Sustainability in
Higher Education. International Journal of Sustainability in Higher Education, 3/3,
203220.
Zakon o visokom obrazovanju, Slubeni glasnik republike Srbije, 12/76/2005/01 http://www.
mpn.gov.rs/propisi/propis.php?id=14, poseeno 13. decembra 2012.
36
Kritika diskurzivna analiza:
arhitektura i odrivi modeli
Nenad Stjepanovi, Aleksandar Bobi, Zoran Lazovi, Vladan Stevovi
Critical Discourse Analysis: Architecture and Sustainable Models
Abstract
The research and understanding of principles of architectural projecting on premises
of critical regionalism, activation of sustainability in the spirit of cultural tradition of
specifc social and geografc wholes based on the knowledge about local resources,
climate and natural phenomenon, and fnaly setting the essential relationship between
the man and the ecosystem, represent the initial motive of this work. The starting
thesis is that global capital, as well as the globalisation phenomen itself, does not
answer todays problems or that the answers are to simplifed in the sence that they
are too based on copying social models of developed Western countries, which is
mainly unaplicable or ineffcient method from the point of housing construction in
different ecological environment. In this work we examine critically two discourses,
two standards of sustainability LEED (Leadership in Energy and Environmental
Design) and the system of standards present in European Union among which
the most familiar is BREEAM (Building Research Establishment Environmental
Assessment Method). In the work, we start from the assumption that the existing
standards dont take into consideration different local needs and specifc features,
geografc ones as well as social and economic ones. In that context, through the
critical discourse, the work advocates reconsideration of economical mechanisms
according to possibilities for application of standards and measures of sustainability
for the sake of environmental conservation under the circumstances of limited
fnancial resources in societies under the transition such are the countries of Balkans,
Suoth American continent and former Asian Soviet republics. The special part of
the research refers to the critical analysis of the infuence of application of these
standards on methodology of architectural projecting and also to the possibilities
and limitations of these standards in defferent architectural languages. The
purpose of the research is to criticaly reconsider the advantages and disadvantages
of application of LEED standards and the standards of European Commission for
Sustainable Construction in the context of adaptation of built environment to global
climate changes.
Keywords: green architecture, climate changes, methodology of architectural
projecting, critical discourse analysis.
37
Ako ovek ne ide nasuprot razumu, on ne moe ni do ega da stigne.
Albert Ajntajn
Uvodne napomene
U ovom radu kritiki se razmatraju dva diskursa, odnosno dva standarda odr-
ivosti LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) i sistem
standarda prisutnih u Evropskoj uniji BREEAM (Building Research Esta-
blishment Environmental Assessment Method), sa pretpostavkom da postoje-
i standardi ne uvaavaju geografske, drutvene i ekonomske razliitosti i ne
prepoznaju druge lokalne potrebe i specifnosti.
Metodom komparativne analize istraene su osnovne slinosti i razlike,
prednosti i mane dvaju razliitih sistema standarda primenjenih za odrivu
izgradnju objekata u arhitekturi. Sledstveno tome, LEED standard je kritiki
analiziran kroz sledee kategorije: studija lokacije, efkasnost u korienju
vode i resursa, efkasnost u korienju energije i zatite okoline, korienje
i uteda materijala i resursa, kvalitet i komfor unutranjeg prostora i inova-
cije u projektovanju. S druge strane, standard BREEAM preispitan je kroz
kritiku analizu ekspertskih studija za materijale, konstruktivne sisteme, te
upotrebu i korienje energije. Dobijeni rezultati su korieni u diskurzivnoj
analizi mogunosti primene ovih standarda, kako na globalnom nivou, tako
i u specifnim regionima zemalja u tranziciji i predstavljaju predmet ovog
rada.
U radu se polazi od teze neodvojivosti grada i graene sredine od priro-
de. U tom smislu, grad se razume kao globalni habitat kao ivi pejza,
kao energetski sistem, kao bio-infrastruktura, kao parametrijski model, te kao
mesto zajedniarenja ivih bia, dakle kao planetarni kontinuum, a odgo-
38
vornost ljudskih bia kako za svoj habitat, tako i za habitate drugih vrsta i
globalnu sredinu, kroz istoriju nikada nije bila vea i kompleksnija. (Bobi i
dr., 2011: 45). U velikim urbanim zonama zemalja u razvoju nagli porast sta-
novnitva nije doveo do toga da gradske vlade obrate panju na povezanost i
odnos meu naizgled suprostavljenim tipolokim celinama prirodnim i iz-
graenim sredinama. Umesto umetanja konstrukcije u kontekst biolokog si-
stema, strukovne organizacije i eksperti za odrivost tee ka razgraniavanju
prirode od izgraenog okruenja. Problemi ovako uspostavljenog koncepta
razvoja su visoko sloeni i sa nesagledivim posledicama, kako na drutve-
nom i prirodnom aspektu, tako i kroz multidimenzionalnu skalu uzajamnih
uticaja od lokalnog do globalnog nivoa (Bobi i dr., 2011). Isti autori dalje
argumentuju da globalni problemi zahtevaju globalni odgovor, to zahteva
redefniciju pojma globalno na nain da globalni problem u novom dobu
predstavlja svaki problem, bez obzira na razmeru i prirodu svog uticaja, to
je mogue razumeti jedino ukoliko se svet shvati kao dinamika mrea stal-
nih promena i sveprisustva, dakle kao dijagram (Bobi i dr., 2011: 4041).
Strukovna tela putem standardizovanih metoda i kodova za smanjenje
potronje energije ne odgovaraju za ekoloke probleme povezane sa socio-
-ekonomskim faktorima. Veina sadanjih tedencija u graevinskoj industriji
i prostornom planiranju stavlja akcenat na estetsku vrednost zelenog pro-
jektovanja i zatite prirodne okoline, a ne na njenu sutinu. U uputstvima
ne postoji namera da se naglasi kontekstualni odnos izmeu mehanikih i
ivotnih procesa. Umesto korienja sila prirode i eksploatisanja ogromnih
energetskih resursa morfogenetskih procesa, arhitektura i izgraena sredina
se tretiraju kao odvojen subjekt, izvan prirodnog poretka. Nasuprot preporu-
enom nainu primene standarda odrive gradnje, koji imaju samo marke-
tinku vrednost brisoleji, reciklirani i preraeni materijali, dupla fasadna
opna ovde se predlae drugaiji i zaista odriv pristup putem uspostavlja-
nja odnosa izmeu razliitih tipova objekata u projektnom zadatku. Gradovi
shvaeni kao globalni habitat nuno zahtevaju razumevanje protoka energi-
je u prirodi, odnosno uspostavljen balans potronje i proizvodnje iste. Ovo
znai da e gradovi morati da prihvate naelo balansa protoka energije, to
pretpostavlja totalno naputanje parazitskog koncepta funkcionisanja grada u
odnosu na prirodnu sredinu (Cappelli, Guallart, 2010).
U tom smislu, dananja moderna kultura, svesna ovog izazova, poku-
ava da artikulie odgovor na ova pitanja organizujui urbano umarstvo i
urbanu poljoprivredu kao sastavne gradske funkcije mnogih gradova (Bobi
i dr., 2011: 42). Ukljuivanjem ili komplementiranjem razliitih metaboli-
kih mehanizama, kao to su bioenergija, biogenetika i morfogenetika, u sam
urbanistiki program, moe se stvoriti ekoloki sistem ili parametri u kojem
arhitektura projektovanje omoguuju odrivost kroz simbiozu, konzerva-
ciju i zatitu sredine ili prirodnog stanita.
39
Danas, za veinu graevinskih objekata, koriste se formalne odrednice
kojima se tei samozadovoljavanju u cilju ostvarenja novoproklamovanog
imida zelene gradnje. Strategije koje se bave problemima gradnje u kon-
tekstu ivotne sredine ovim putem zapravo se povrno uputaju u razmatra-
nje problema prirodne i ivotne sredine, kao i njenim tipolokim celinama
u okvirima drutvenog stanita, to obuhvata sve prirodne resurse. Ono na
ta elimo da obratimo panju je razmera u kojoj gradnja i planska gradnja
utiu u irim okvirima na ekologiju stanita, a koje standardni parametri odr-
ive gradnje ne obuhvataju. Zapravo, celokupni niz pravila LEED standar-
da se bavi tehnikim preporukama i merenjem uinka postojeih sistema za
odravanje zgrade (hlaenje, grejanje, ventilacija, osvetljenje, itd.) u odnosu
na moguu utedu putem drugaijih inenjerskih reenja. U svakom sluaju,
ovakav preporuen i ogranien pravilnik je nedovoljan. U kontekstu glo-
balnih promena, rhitektonsk prks se danas suov s novim zhtevim
i uslovim u pogledu kreirnj inovtivnih reenj u cilju dptcije zgrd i
grene sredine, a u skldu s proklmovnim opredeljenjim z ublvnje
efekt klimtskih promen, to u praksi zapravo znai partikularno i nedo-
sledno intervenisanje u zavisnosti od ekonomske ili politike volje odluiva-
nja (Bobi i dr., 2011).
U knjizi Rajnera Banama (Reyner Banham) etiri ekologije, pojam eko-
logije je inkluzivna defnicija koja obuhvata ne samo kvalitet ivotne sredine
i energetsku tednju, ve meri performanse i uinke u projektovanju i pro-
stornom planiranju. Arhitektonski objekat ne postoji izvan oblasti prirodne
sredine i njenih procesa. Umesto da se priroda i kultura posmatraju iskljuivo
kroz binarni proces suprostavljenih pojmova, trebalo bi da se zamene uloge
i da se vetaka priroda posmatra kao kulturoloki objekt, a forma grae-
vinskog objekta kao prirodni tip. Dok su modernisti u industrijsko doba bili
neumorni u prenoenju mehanizama masovne proizvodnje na nain produk-
cije graevinskog prostora i samog graenja, upali su u zamku slavljenja
estetike maine umesto rada na promeni ekologije ivotnog okruenja i na
poboljanju kvaliteta stanovanja. Nasuprot ogranienjima sistema u odnosu
na energetsku efkasnost i utedu, logika ekologije obuhvata mnogo ire polje
drutvenih i ekonomskih vrednosti u kontekstu urbanizma. Jedan takav pri-
mer je Dojs Huangov (Joyce Hwang, 2007) projekat tornja namenjen imi-
ima (Bat Tower) u sredinjem delu Sjedinjenih Amerikih Drava, u kome
je glavni programski cilj bio obnova stanita i populacije ugroene vrste. Na
konceptualno nov nain, ovim projektom arhitektura je kao objekat umetnuta
u ekoloki sistem. Na irem prostornom nivou zapaa se kako jedan arhitek-
tonski objekat umnoavanjem na veoj razmeri utie na ekoloki sistem.
40
Komparativna analiza vodeih standarda:
BREEAM vs. LEED
Dns gotovo d nije mogue predloiti rhitektonsko reenje koje ne
dje odgovore n pitnj utede energije, ekoloke odrivosti i ekonomske
rcionlnosti. Ova sveprisutn pitnj i zhtevi prem rhitektonskoj prksi
su postli jedn vrst dogme, zasnovane na zahtevu i imperativu postmo-
dernosti, odnosno obrta kapitala na bazi potronje (Bobi i dr., 2011). Ovaj
fenomen nije zaobiao ni oblast odrive gradnje, u kojoj se kao najpoznatije
i najprisutnije metode ocena odnosa prema ivotnoj sredini i projektovanju u
svetu izdvajaju: BREEAM (Building Research Establishment Environmental
Assessment Method, UK), LEED (Leadership in Energy and Environmental
Design, SAD), HQE (Haute Qualit Environnementale, Francuska), DGNB
Label (Deutsche Gesellschaft fr Nachhaltiges Bauen e.v., Nemaka), Green
Star (Australija), COSBEE (Comprehensive Assessment System for Building
Environment Effciency, Japan), HK-BEAM (Hong Kong Building Envi-
ronmental Assessment Method, Hong Kong). Od svih navedenih, BREEAM
i LEED su trenutno najzastupljenije i najuticajnije meunarodne ekoloke
metode za procenu uticaja na ivotnu sredinu i kao takve u ovom traktatu su
meusobno poreene i analizirane.
BREEAM metod je pokrenut 1990. godine od strane BRE Global Ltd.
i trenutno je najrasprostranjeniji metod procene uticaja na ivotnu sredinu
na svetu, sa preko 200.000 sertifkovanih projekata, od ega je preko 300
objekata sertifkovano izvan Velike Britanije. Danas je aktuelna verzija za
procenu novih projekata BREEAM 2011 New Construction. S druge strane,
LEED metod je osnovan 2000. godine od strane USGBC (US Green Building
Council) i trenutno je drugi najrasprostranjeniji metod na svetu sa vie od
24.000 projekata, koji ine povrinu od preko 150 miliona kvadratnih metara.
Trenutno aktivna verzija za procenu projekata novih objekata je LEED 2009
for Construction and Major Renovations. U tom smislu, izvrena je uporedna
analiza ova dva metoda prema Slevovom rezimeu (Sleeuw, 2011) Prilog 1.
41
Prilog 1: Uporedni rezime za BREEAM 2011 i LEED 2009.
(izvor: Sleeuw, 2011: 6)
BREEAM 2011 LEED 2009
Vlasnik BRE Global Ltd. US Green Building Council
BREEAM sheme/ LEED
rejting sistemi
Novogradnja*, obnavljanje, regulative za
odrive zgrade, lokalne zajednice, u funkciji
(*novogradnja odreuje vrednost sledeim
tipovima objekata: poslovni, industrijski,
maloprodajni, obrazovni, zdravstveni,
zatvori, sudovi, stambene zgrade, rekreacija
i dr.)
Novogradnja i velike rekonstrukcije,
postojee zgrade: odravanje i rad,
komercijalni enterijeri, kole,
maloprodajni objekti, zdravstveni,
stambene zgrade, razvoj susedstva
Klasifikacija rejtinga Dovoljan, dobar, vrlo dobar, odlian,
izvanredan
Sertifikovan, srebrni, zlatni, platinasti
Broj kredita Do oko150 kredita u zavisnosti od tipa
objekta
Do 80 i vie kredita
Minimalni standardi Minimalni standardi se baziraju na osnovu
eljenog nivoa, npr. 4 odgovarajua kredita
za ocenu dovoljan, 6 za dobar, 8 za vrlo
dobar, 18 za odlian i 26 za izvanredan
Osam preduslova pored navedenih
kredita, plus sedam primarnih
minimalnih programskih uslova za
ostvarivanje prava koja se primenjuju u
svim sistemima procenjivanja (osim
onih koji su usvojeni pre 2009)
Ponderisanje kredita Zasnovano na relativnom uticaju na ivotnu
sredinu, periodino pregledano
Zasnovano na relativnom uticaju na
ivotnu sredinu i koristi za ljude,
periodino pregledano
Evidencija prikupljenih dokaza BREEAM procenjivaki, dizajnerski,
konstruktorski i menadmentski timovi i
akreditovani profesionalci
Dizajnerski, konstruktorski i
menadmentski timovi i akreditovani
profesionalci
Procena / pregled Procena u fazi projektovanja i posle
izgradnje, licencirani BREEAM procenjivai
Pregled u fazama projektovanja i
realizacije od strane Green Building
Certification Institute (GBCI) kroz
mreu treih sertifikovanih tela
Sertifikat BRE GBCI
Pitanja i odgovori BRE i UKAS USGBC
Registracione i sertifikacione
naknade
Registracija 120
Sertifikat 1,170
Registracija $900 (lanovi USGBC) ili
$1200 (ostali)
Sertifikat je ukljuen u naknadu za
pregled
BREEAM provera / LEED
pregledna naknada
Procena u fazi projektovanja i posle
izgradnje: 5,00015,000 (nije fiksno;
varira od veliine projekta/kompleksnosti i
trine konkurencije meu BREEAM
procenjivaima)
Pregled u fazama projektovanja i
realizacije:
<50,000 sq ft: $2,250 (lanovi), $2,750
(ostali)
50,000 do 500,000 sq ft: $0.045/sq ft
(lanovi), $0.055/sq ft (ostali)
>500,000 sq ft: $22,500 (lanovi),
$27,500 (ostali)
Naknada za akreditovane
profesionalce
5,00015,000, varira od veliine
projekta/kompleksnosti i trine
konkurencije meu akreditovanim
profesionalcima
$10,000$30,000 (Inbuilt 2010), varira
od veliine projekta, kompleksnosti i
trine konkurencije meu
akreditovanim profesionalcima; via u
proseku zbog umeanosti akreditovanih
profesionalaca u prikupljanju podataka i
nepostojanja procenitelja
Kreditna apelaciona naknada Besplatno Kompleksni krediti $800 po kreditu, svi
ostali krediti $500 po kreditu
Naknada za zahtev za
tumaenje kredita
Besplatno $220 po kreditu
Dostupnost informacija Alati prethodne procene i prirunik shema su
dostupni besplatno; tehniki vodi je jedino
dostupan onima koji pohaaju BREEAM
kurs za procenitelje i/ili trening kurseve za
akreditovane profesionalce koje vodi BRE
Global Ltd.
Alati i opti vodi mogu se besplatno
preuzeti; referentni vodi staje $195
(primerak) ili $180 (elektronska knjiga)
za svaki rejting sistem. Dodatni tehniki
vodii dostupni su preko LEED Green
Associate i AP trening kurseva

42
Oznaene kategorije (Prilog 2) su sveukupno uporedive, dok su ostale
uporedive indirektno, s obzirom na to da su njihovi parametri sadrani u ra-
zliitim kategorijama. U tom smislu, LEED-ova odrivost lokacije ukljuuje
pitanja pokrivena BREEAM-ovim korienjem zemljita i ekologije, ali ta-
koe i transport, zagaenje i menadment; LEED-ova energija i atmosfera
ukljuuje pitanja pokrivena BREEAM-ovim energija, ali takoe i kategorije
zagaenje i menadment; LEED-ovi materijali i resursi ukljuuju pitanja po-
krivena BREEAM-ovim materijali, kao i otpad i menadment. Inbuilt (2010)
poreenjem BREEAM Offces 2008 sa LEED 2009 NC nalazi da se 34%
moguih poena u BREEAM-u ne sadri u LEED-u, odnosno 16 moguih
poena u LEED-u ne sadre se u BREEAM-u. U tom smislu, generalno gle-
dano, BREEAM ima iri obim po pitanju socijalnog uticaja u poreenju sa
LEED-om.
Prilog 3: Klasifkacija rejtinga.
(izvor: Sleeuw, 2011: 7)
Prilog 4: Priblino poreenje rejtinga za
zgrade izgraene u Velikoj Britaniji.
(izvor: Saunders, 2008: 41)
Prilog 2: Poreenje BREEAM-a i LEED-a prema kriterijumima
za procenu. (izvor: Sleeuw, 2011: 6)
BREEAM 2011 LEED 2009
Ekoloka sekcija Max. ponderisani
Poeni %
Ekoloka kategorija Ponderisanje Max.
Poena
Korienje zemljita i ekologija 10% Odrive lokacije 23,6% 26
Voda 6% Korienje vode i uteda 9,1% 10
Energija 19% Energija i atmosfera 31,9% 35
Materijali 12,5% Materijali i resursi 12,7% 14
Zdravlje i blagostanje 15% Unutranji kvalitet ivotne sredine 13,6% 15
Transport 8% Inovacija u projektovanju 5,5% 6
Otpad 7,5% Regionalni prioritet 3,6% 4
Zagaenje 10%
UKUPNO 100% 110
Menadment 12%
Inovacija 10%
UKUPNO 110%
Odlian
Vrlo
dobar
Platinasti est zvezdica
Pet zvezdica S
Dobar Zlatni etiri
zvezdice
A
Srebrni Tri zvezdice B+
Dovoljan Dve zvezdice B
Sertifikovan Jedna zvezda C
BREEAM LEED Green Star CASBEE
BREEAM 2011 %
Poena
LEED 2009 Poena
Izvanredan 85% Platinasti 80
Odlian 70% Zlatni 6079
Vrlo dobar
55% Srebrni 5059
Dobar 45% Sertifikovan 4049
Dovoljan 30% Nezadovolja-
vajui
< 40
Nezadovolja-
vajui
< 30%

43
U poreenju BREEAM i ostalih metoda za zgrade izgraene u Velikoj
Britaniji (Prilog 4), uoljivo je da je tee dostii najvei rang po BREEAM-u,
nego po ostalim metodama merenja odgovarajuih standarda. Ako je objekat
projektovan u rangu platinastog sertifkata po LEED-u ili est zvezdica po
Green Star-u, on po standardima BREEAM-a spada u rang vrlo dobar.
Prema Slevu (Sleeuw, 2011), BREEAM-ove relativne prednosti mogue
je posmatrati kroz minimalne standarde koji se odnose na specifne kredite
ili specifne kriterijume za kredite, a rangirani su na osnovu plasmana (u ran-
gu od 4 do 26 kredita), to omoguava shemi da progresivno postigne kljune
prioritete i vei uticaj na odrivost objekta sa najviim ocenama (Prilog 3).
Sa druge strane, LEED ima fksan broj od osam preduslova primenljivih za
sve pozicije klasifkacija. Isto tako, dok BREEAM u kategoriji smanjenja po-
tronje energije, odnosno emisije CO
2
, pospeuje redukciju CO
2
do 0 emisije,
za ta nudi 10,56% bodova, LEED primenjuje ekonomski stimulans u smislu
redukcije cena umesto direktne redukcije CO
2
, nudei tako 17% bodova u
odnosu na maksimalan broj za smanjenje trokova energije (Sleeuw, 2011).
Dalje, za energiju merenu ispod standardnih vrednosti BREEAM ima
obavezan minimalni standard za vrlo dobar, odlian i izvanredan rejting, dok
LEED nema preduslov za ovu kategoriju, kao to nema ni za kategoriju ana-
lize kotanja ivotnog ciklusa. Takoe, prema Slevu (Sleeuw, 2011), u vezi sa
uticajem odrivih materijala i ivotnim ciklusom, BREEAM ima prirunike
(Green Book Live i Green Guide to Specifcation) koji daju korisne informa-
cije projektantima u cilju postizanja ivotnih benefta, dok u LEED-u moraju
da se oslanjaju na multiplikovanost proizvoaa i/ili evaluaciju i sertifkate
produkata napravljenih od treih lica, odnosno u krajnjem sluaju na relativ-
no pojednostavljene ek-liste. Konano, BREEAM-ov kriterijum vezan za
transport, koji ukljuuje plan putovanja, rigorozniji je u odnosu na stvarne
dostupnosti javnog transporta u poreenju sa LEED-om, koji ne rauna rute,
sate servisa i frekventnost servisa.
Relativne prednosti LEED-a u odnosu na BREEAM, prema Slevu
(Sleeuw, 2011), mogue je sagledati kroz analizu kriterijuma, i to: transparent-
nost odluivanja, kriterijum resursa, vrednovanje u toku korienja, efekat
toplotnog ostrva i navodnjavanje. LEED-ov pristup je baziran na konsenzusu
i transparentnosti odluivanja u poreenju sa BREEAM-ovim. Prema LEED
metodu, tehnike kriterijume predlau LEED komiteti, koji javno pregledaju
i odobravaju USGBC (US Green Building Council), u koji je ukljueno pre-
ko 15.000 kompanija lanica i organizacija. S druge strane, USGBC je u
prolosti kritikovan od strane svog lanstva zbog neopravdanog padanja pod
uticaj proizvoaa, izvoaa i ulagaa, umesto da bude baziran na naunim
istraivanjima (Sleeuw, 2011). Dalje, LEED obezbeuje mnogo vie javno
dostupnih resursa, istraivanja i studija sluaja nego BREEAM. Tako LEED
44
ukljuuje Green Building Information Gateway, preko koga je omoguen pri-
stup LEED-ovim bazama podataka i analizama o sertifkatima na nacional-
nom, dravnom i gradskom nivou. S druge strane, BREEAM ne objavljuje
podatke o broju sertifkovanih objekata po tipu i postignutom rejtingu. Dalje,
LEED-ov kriterijum vrednovanja u toku korienja obezbeuje mreu ope-
ratora sa vrednim povratnim informacijama o efektivnosti pojedinih kredita
u smislu njihovog korienja i stvarnog uticaja na ivotnu sredinu, tako da je
veoma korisna i vana jer ima ulogu irenja i preuzimanja najbolje prakse u
cilju daljeg razvoja ovog metoda.
U pogledu praenja rezultata, LEED metod je rigorozniji jer zahteva
obavezan pristanak klijenata na deljenje svih podataka sa USGBC/GBCI o
upotrebi energije i vode za ceo projekat u periodu od najmanje pet godina
korienja. S druge strane, kod BREEAM-a, podaci su na raspolaganju na-
kon tri godine korienja i to: (a) prikupljanje korisnikovih isplata, podaci
o potronji energije i vode; (b) korienje podataka za odravanje sa oeki-
vanim uinkom; (c) postavljanje ciljeva za smanjenje i praenje potronje
energije i vode i (d) pruanje godinjih podataka o potronji i isplati projek-
tantskom timu / klijentu i BRE-u (Sleeuw, 2011). Dalje, LEED ima kredite za
smanjenje efekta toplotnog ostrva, dok se BREEAM-ov metod ne bavi ovim
pitanjem, iako nudi kredite za zelene krovove, a u cilju ublaavanja ekolo-
kih uticaja i smanjivanja gubitaka povrinskih voda. Bez obzira na to to
se obe metode bave termalnim komforom kroz projektovanje, jedino LEED
nudi dodatne kredite za verifkaciju i to putem ankete korisnika posle 6 do
18 meseci korienja (Sleeuw, 2011). U pogledu kriterijuma navodnjavanja,
LEED-ova efkasnost irigacije nudi kredit sa veim brojem bodova i stroi-
jim zahtevima u pogledu praga, odnosno minimumom od 50% smanjenja
vode za navodnjavanje, dok BREEAM pod efkasnim korienjem vode za-
hteva odreene strategije/sisteme, ali bez zahteva za redukcijom u pogledu
kvantiteta upotrebe vode.
Dakle, pnj se njee zdrv na formlnim odgovorim u kojim
se zborvlj n stvrne elje i potrebe zjednice z odrivom ivotnom
sredinom, prvednou drutv i kvlitetom ivot, ime ovo pitnje izlzi
iz okvir sme prkse i postje pitnje etike (Bobi i dr, 2011: 43). U tom
smislu, navedene metode in arhitekture i graenja pre svega shvataju kao
fnansijsku i investicionu aktivnost, a ne kao misaoni i kulturoloki, komu-
nikacioni, te kao takav imanentan neophodnoj autohtonosti i autentinosti
arhitektonske kreativnosti u ubrzanom vremenu i proirenom kontekstu u
kojem arhitektonske ideje i dela nastaju, te su kao takve suprotne globalnosti
stvaranja optih mesta, ponavljanja i imitacija arhitekture (Lazovi, 2008:
23).
45
BREEAM i LEED u kontekstu Srbije
Za razliku od aktuelnih trendova i tendencija u razvijenim zemljama Severne
Amerike, Evrope, Azije i Australije, Srbija kao drutvo u tranziciji zaostaje
na polju odrivog projektovanja i gradnje, kako u pogledu same legislative,
tako i u pogledu aktivnosti u samoj graditeljskoj praksi. Jedan od prvih ko-
raka na ovom polju delovanja je osnivanje Saveta zelene gradnje Srbije, tek
2010, i to kao nezavisne neproftne organizacije. Savet je osnovan pod po-
kroviteljstvom Svetskog saveta zelene gradnje (WorldGBC), najvee meu-
narodne organizacije zelene gradnje, iji je lan od osnivanja. Savet su inae
osnovale kompanije Energo Energy Effciency Engineering, Koling, Dunav
Osiguranje, Atelje Grbi, Terming, BMSK, Toplica Drvo, Sauter Building
Control Serbia, a u cilju podizanja svesti strune i ire javnosti, unapreenja
zakonske regulative, podsticanja privatnog sektora i obrazovanja graevin-
ske industrije i trita.
Iako su u strunim asopisima publikovani tekstovi o LEED metodu jo
2008. godine (Bogievi, 2010), prvi zvanini treninzi u Srbiji za LEED Gre-
en Associate i LEED Accredited Professional, licencirani od strane USGBC-a,
odrani su u organizaciji Saveta za zelenu gradnju tek par godina kasnije. Ovi
treninzi su bili odlina priliku da se profesionalci u Srbiji upoznaju sa LEED
sistemom sertifkacije na istoj platformi koju koriste profesionalci u SAD.
Meutim, monopolski poloaj nigde ne donosi nita dobro, pa ni u domenu
sertifkacije. Iako je LEED zapoeo sa svojom promocijom u Srbiji, ni nakon
punih godinu dana od prvog pripremnog kursa za polaganje ispita za akredi-
tacije pojedinaca nije organizovano smo polaganje u Beogradu (Bogievi,
2010). Dakle, bez obzira na argumentaciju predsednice Saveta o vanosti
omoguavanja domaim strunjacima da unaprede konkurentnost i iskoriste
rastue potencijale globalnog trita zelene gradnje, ovo polje delovanja se i
dalje svodi na izjave. U pogledu reavanja ovih problema, Savet u cilju zadr-
avanja monopolske pozicije na tritu sertifkata zelene gradnje uspostavlja
bliske kontakte sa Arhitektonskim fakultetom u Beogradu i zapoinje organi-
zovanje kurseva za izradu prvih projekata i realizaciju objekata koji bi dobili
sertifkate (Bogievi, 2010). Za razliku od LEED, obuka za prve procenite-
lje BREEAM metoda u Srbiji realizovana je tek 2012. godine (SGBC, 2012).
Na polju zakonske aktivnosti, Vlada Republike Srbije je 2012. godine
usvojila Pravilnik o energetskoj efkasnosti zgrada (2012), kojim se defniu
kriterijumi, odnosno maksimalna vrednost koefcijenta prolaza toplote (U).
Imajui u vidu aktuelnu praksu gradnje u Srbiji, manjkavost ovog pravilnika
se ogleda u tome to se odnosi samo na zgrade ili radove za koje se izdaje
graevinska dozvola. S druge strane, reenja i procedure koje se predviaju
ovim pravilnikom daleko zaostaju za naprednim metodama iz sveta i kao
46
takve se odnose samo na objekte i zgrade, dok su envajormentalni kriterijumi
u potpunosti izostavljeni. Ovako izraen, Pravilnik ni na koji nain ne moe
da ostvari svoju osnovnu drutvenu i ekonomsku ulogu za dobrobit graana
i ivotne sredine, ve se kao takav svrstava u niz oportunistikih politikih
dokumenata neprimenljivih i neusklaenih sa saveremenom svetskom teori-
jom i praksom.
Kritika primene standarda odrivosti
Jedan od najeminentnijih i najplodotvornijih arhitekata dananjice, Frenk
Geri (Frank Gehry), nije zagovornik odrivosti i zelene gradnje. On sma-
tra da je ceo sistem baziran na principu tehnokratskog jemstva red-tape
design. Umesto inkluzivnog metoda projektovanja, u samom procesu pro-
jektovanja ne garantuju se prava i potrebe korisnika, pa ni samog klijenta.
Dakle USGBCI namee pravila igre koja empirijski nemaju ni socioloko
niti ekonomsko pokrie. Takozvani Life Cycle Assesment ili dugoronost in-
vesticije je nemogue proceniti fnansijskim instrumentima najpre zbog ne-
predvidljivosti politike ekonomije, drutvenog razvoja i promenljivosti sa-
mih usluniko-korisnikih potreba. Meutim, veina profesionalaca, meu
kojima prednjai Frenk Geri, istie da je to samo izlini namet na investitore,
ime se dalje skuava ve jako ogranieni prostor projektovanja. Sam pro-
jekat je toliko optereen mnogobrojnim tehnikim detaljima i parametrima,
kao i samim kodovima gradnje, da je postalo nemogue uskladiti sve stan-
darde u jako skraenom vremenskom periodu namenjenom za projektova-
nje. Zapravo, ceo proces projektovanja se svodi na usaglaavanje razlitih
standarda i tehnikih detalja koji ne podleu ni kreativnom niti analitikom
procesu. Reenje ne podlee proveri korisnika, pa ni samog klijenata. Stru-
nost je meritorna jedino u odnosu na birokratske sisteme prakse i strukture
koji koncipiraju svoja pravila i metode automno i nezavisno od stvarnosti i
stvarnih pojava.
Moe se rei, gledajui rad prostorno-planske komisije i zaostale urba-
nistike metode prostornog i funkcionalnog planiranja gradova, da je ovo
samo dodatni sloj u birokratskoj obradi morfologije i utopijski postavljenih
preduslova, uslova i funkcija. S druge strane, nesporno je da je savremeni
grad, naroito u zemljama u razvoju, na ivici svojih kapaciteta i naina kori-
enja javnog, poluprivatnog i privatnog prostora. Stari, prethodni modeli u
prostorno-planskom shvatanju tehnologije urbanog ivota i ivljenja su zao-
stali i zastareli. Svakako se moramo suoiti sa novim potrebama stanovnika
i novim socio-ekonomskim i kulturnim promenama u postindustrijskom gra-
du. Takoe, fenomen novih konglomerata multimilionskih gradova je, isto
tako, kljuan problem zemalja u razvoju. Od Buenos Airesa, Sao Paola, Rija
47
do Mumbaja i angaja, grad je fragmentovana celina koja je predstavljena
formalnim i neformalnim delom u kulturnom, pravnom i politiko-ekonom-
skom smislu. Takoe, od zavretka Drugog svetskog rata, najpre u Severnoj,
pa i Junoj Americi, dolazi do razvitka gradskog predgraa suburbia, i
dalje, extra-urbia, u neprekidnom osvajanju urbanog prostora u odnosu na
regionalni. Ono to su bili nekad netaknuti zeleni i prirodni prostori razlii-
tih geografskih celina, sada, progutani, jednostavno nestaju u neprekidnom
irenju grada, gradskih funkcija i njegovih pojedinih delova i infrastrukture.
Dakle primena standarda poput LEED-a ima dvostruki problem: primen-
ljivost odrivosti i zelenog naina gradnje na urbanom, to jest regionalnom
nivou u razmerama koje su blie pejzanom nainu planiranja i posmatranja
prostora, tako da ovakav pristup u projektovanju ne daje mogunost koja bi
odgovarala na potrebe i participaciju korisnika. Arhitektura kao komponenta
u izgradnji ostvaruje svoje znaenje kroz spajanje korisnika, drutva i eko-
nomskih subjekata u balansiranom odnosu sa ekologijom sredine i njene za-
tite. Ovakav savremeni koncept trebalo bi da postane sutina novog pro-
jektovanja socioloko i kulturno spajanje esto oprenih drutvenih slojeva
i inilaca. Sam dizajn ili formalno reenje treba da daju identitet odrivosti,
odnosno da stvore prostor i fziku sponu izmeu razliitih drutvenih su-
bjekata bez obzira na ekonomske i kulturne razlike i potrebe. Standard sam
za sebe ne nosi u sebi drutveni i politiko-ekonomski smisao. Kroz analizu
problema i opisa projekta moe se nai i ostvariti svrsishodan uticaj ne samo
na projektovanje, nego i na primenu tehnologija.
Razlike u urbanistikim, fzikim i socio-kulturnim uslovima izmeu ti-
pinih evropskih gradova i gradova Latinske Amerike su ogromne. Dok su se
takozvani neformalni delovi grada u evropskim zemljama u godinama posle
Drugog svetskog rata stapali sa starim istorijskim jezgrima gradova, dotle su
gradovi u zemljama Latinske Amerike Sao Paolo, Karakas, Rio de aneiro
doiveli eksploziju rasta na samoj periferiji. Korisnici favela, bespravno po-
dignutih naselja i stratita, legitimni su predstavnici gradova isto onoliko ko-
liko i privilegovani stanovnici u formalnim starosedelakim delovima grada.
Na koji nain LEED standard, odnosno metodi projektovanja, defniu i od-
govaraju na drastine razlike i drutvene okolnosti u izgraenim sredinama?
S nauno-tehnike strane, standard odrivosti u kolektivnom smislu pred-
stavlja unapreenje procesa gradnje i graevinske industrije. Poboljavanjem
kvaliteta i efkasnosti sistema stanovanja i korienja graevinskih objekata,
zgrada i kua, ekoloki gledano, prirodna sredina se uva, putem smanjiva-
nja eksploatacije resursa i daljeg zagaenja vazduha, vode i zemljita. No, to
samo po sebi nije dovoljno, jer drugi ekonomski i socioloki faktori utiu na
ekologiju direktno. Upravo tamo gde arhitektura po svojoj strukovnoj auto-
nomiji ima ulogu, a to je da socioloki i kulturno reava probleme i potrebe
48
korisnika, standard se ogluava na fziko-socijalne okolnosti razliitih geo-
grafsko-prostornih celina, pa samim tim ignorie i razliite uslove politike
ekonomije, koja je prisutna u graevinskoj industriji svugde u svetu.
U tekstu sa kritikim naglaskom na vreme u kojem nova arhitektura nasta-
je, Kenet Frempton (Keneth Frampton, 2006) u svom lanku Arhitektonski
projekti u vreme komodifkacije vidi korene uzroka u degradaciji ekoloke
sredine. U optem znaenju psiho-politiko podneblje sadanjice je zanema-
reno od strane veine intelektualaca i kritiara (Frempton, 2006). Sledstveno
tome, argumentuje da intelektualci, akademski radnici i profesionalni kritia-
ri izbegavaju analizu upravo ovog problema, kao i dijalektiku odnosa izmeu
produkcije vrednosti potroakog drutva i istinskih determinanti profesije
u konteksu ivotne sredine i urbanog prostora. U komodifkaciji drutva u
kojem svaka individua u razmeni robe i dobara opstaje kao jedinka sama
za sebe, otvorenost u smislu analogije i autonomije arhitekture je neostvari-
va (Vidler, 1978). Odgovarajui na sinartezu ulija Argana (Giulio Argan),
Vidler

(1996) determinante arhitektonskih tipova razlae na komponente:
prirodu, mehaniki deo industriju i arhitekturu kao glavni kulturni proi-
zvod kolektiviteta (Banham, 1971). Prema Fremptonovom uverenju (2006),
odbijanjem konfrontacije sa socio-ekonomskim poretkom modernog drutva,
omoguava se degradacija prirodne sredine i ekologije. U sluaju Amerike, u
posleratnom periodu ona se manifestuje na razliite naine, ali najdirektnije
kroz politiko-pravne metode koji se ogledaju u fragmentaciji agrarnog, od-
nosno prirodno netaknutih prostornih celina, kombinacijom delovanja sub-
vencionisanog automobilskog saobraaja, novih zemljinih propisa, lokalnih
graevinskih kodova, kao i samih fnansijskih instrumenata u obliku FHA
(Federal Housing Administration) hipoteka.
Paradoksalno, upravo metod parcelacije je zasnovan na novim zemlji-
nim propisima, regulativama, kao i samim arhitektonsko-graevinskim ko-
dovima, gde oni postaju glavni uzronici neprekidnog drobljenja prostora na
sve manje delove agrarnih parcela u fenomenu koji se moe nazvati subur-
banizacijom. Naravno glavni uzronik tog fenomena je nesposobnost pro-
stornih planera i urbanista da vre kontrolu nad upravljanjem zemljitem od
strane velikog kapitala, koji je najvei veleposednik. Sledstveno tome, dru-
tveni zastoj masovnih medija prouzrokovao je da kolektivna svest prepo-
znaje samo pseudonauni princip u arhitektonskom projektovanju. Alen Kol-
kun (Alan Colquhoun, 1996) u odgovoru opet na Arganovu sinartezu u eseju
O tipologiji arhitekture formulie svoj stav o odnosu arhitekture i lokalne
sredine u smislu vanosti strogo determinisanih informacija unutar profesio-
nalne prakse. To je upravo epistemoloki gledano slaba taka konstrukta kao
to su LEED (SAD) i BREEAM (EU), s malom razlikom to je BREEAM
vie prilagodljiv lokalnoj situaciji i uslovima. Takoe, umesto koordinacije
49
u operativnoj kontroli od strane izvoaa ili klijenata, BREEAM je orga-
nizovan vie na akademskim principima, gde strunjak za razliite oblasti
procenjuje u kojoj meri priloeni dokazi zadovoljavaju standarde odrivosti
i zelene gradnje.
Ovde bi trebalo dodati da upravo u ovom procesu vidimo Kolkunovu tezu
o projektu kao voluntarnom procesu stvaranja, koji se zasniva na slobodnim
odlukama u svetu tipova, a takve slobodne odluke ine ideoloku poziciju u
okviru operativne autonomije profesije kao ta je arhitektura. Mnotvo pra-
vila i kodova u graenju i prostornom planiranju je veim delom bazirano na
proizvoljnim okvirima i rekombinaciji tipologija. Dakle, pogreno je shvaen
epistimoloki heurizam funkcionalnosti u ovom reimu rada. Vidler (1996)
se zalae za otvorene sisteme koji se zasnivaju na tipolokim kombinacijama
slinim Ontologiji grada (Aldo Rossi, Arhitektura grada). U svojoj autono-
miji arhitektura, on nudi predstavu sveta koja je proverljiva, recimo, kroz
same inenjerske i konstruktivne poduhvate.
U eseju Manje za jo manje (Less for Less Yet) Majkla Benedikta (Micha-
el Benedikt, 1999) moemo primetiti aporiju kojom je profesija prikazana u
svom kvazinaunom raslojavanju. U ovoj analizi on priznaje sveobuhvatnu
komodifkaciju ekologije i prirodne okoline, koja je dodatno razdeljena neho-
tinim profesionalnim sudelovanjem. Iako Benedikt smatra drutvo u celini
odgovornim za loe stanje i opskurnost arhitektonske profesije, on ne nudi
nikakvo objanjenje za modikum drutva u kojem industrija rasta uspeno
evoluira i pravi proizvode privlanima. Veliko svetsko ime arhitekture, Tom
Mejn (Thom Mayne) alio nam se u intervjuu na socijani ugled profesije,
kao i na injenicu da su arhitekti odgovorni samo za 2% izgraenih objekata
godinje. U sluaju stava Benedikta, on radije prihvata izreku da ljudi glasaju
novanicima, pre nego to se uputaju u analizu dvopartijskog politikog si-
stema u Sjedinjenim Amerikim Dravama, koji je u veitoj borbi za politiki
konsenzus, ime mu omoguava nesmetano dobijanja fnansijskih sredstava
nakon pobede. Ovakva ushienost, moe se rei, konstruisana je u modernim
drutvima upravo onim to ljudi ele i unapred je osmiljena proizvodnjom
potreba i vrednosti, esto lanim. Prema Benediktu, u tranzicionim ekonomi-
jama kontekst u strukturalnom smislu je manje bitan ili gotovo da ne postoji.
Umesto BREEAM i LEED standarda, ovaj izazov trenutno ima jedan
imenitelj odrivost. Dakle, potrebno je primeniti nov pristup u odrivom
projektovanju putem heuristikog projektovanja svakog tipolokog elemen-
ta. Jedan primer ovakvog ideolokog pristupa predstavlja nova uredba ame-
rike vlade The American Recovery and Reinvestment Act iz 2009, koja
se moe porediti sa Emergency Relief Appropriations Act iz 1935, koji je
fnasirao WPA (Works Progress Administration) programe. Ovo je paralela s
jednim drugim primerom WPA 2.0. Za razliku od konvencionalnih konkur-
50
sa, City Lab, istraivako-zastupnika think-tank orgaznizacija pri UCLA u
Kaliforniji koja je organizator ovog konkursa, traila je od uesnika da krei-
raju inovativne i primenljive predloge koje bi stavile infrastrukturne projekte
u same urbane centre tokom nove ere velegradskog oporavka (WPA 2.0,
2010). Direktiva i koncept konkursnog zadatka inspirie i eksploatie ide-
ju slinu heuristikoj projektantskoj strategiji, o kojoj Vidler (1977) govori
u svom kritikom tekstu Tri ekologije. Takoe, jedan od kljunih tipolo-
kih programskih elemenata je voda. Voda je dominatan resurs svih urbanih
i gusto naseljenih metropola i samim tim postaje generativni katalizator, tip
koji ne samo to formalizuje strukturu, nego ide dalje od principa utede i re-
ciklae i postaje akter povezivanja i razmene u novim gradskim prostorima.
Voda kao tipoloki element postaje kontinualni prostorni sistem koji u sebi
sadri razvoj novih urbanistikih prostora i lokalne proizvodnje. Predmetnim
konkursom pokuava se naglasiti mogunost oba stupnja u odrivosti, koje
emo objasniti na priloenim nagraenim radovima (Schafer, Reeser, 2011).
Prvi projekat, Carbon Tap project, koji je prvoplasirani anonimno izabran
rad, zasniva se na uestvovanju lokalnih i dravnih vlasti u najveoj meri u
fnansijskom smislu zbog veoma velikih trokova gradnje infrastrukturnih
objekata u urbanom prostoru. Ceo arhitektonski kontekst je umetnut u kon-
cept ekologije: proizvodnjom, izolovanjem i sakupljanjem gasova koji zaga-
uju okolinu i naruavaju balans u atmosferi, pa zatim preradom ovih gasova
u novom ekonomskom, biolokom i urbanistikom lancu razvoja. Kroz pro-
jektovanje glavne infrastrukturne ideje, arhitekti ponovo otkrivaju tipologije
u okviru jedinstvene strukture, u ovom sluaju pontonske, koju rekombinaci-
jom funkcijskih tipova u idejnom programu vraaju u urbanistiki kontekst.
Koncept je jednostavan i zasniva se na pozicioniranju novih konstrukcija na
specifnim takama u gradskom prostornom sistemu, u ovom sluaju iznad
podvodnog bruklinkog Bateri tunela (Brooklyn Battery Tunnel), koji pove-
zuje vrh Menhetna sa Bruklinom, gde se zbog velikog protoka saobraaja
nalaze najvee emisije ugljen-dioksida u gradu. Odrivim metodama je nega-
tivni efekat zagaenja i zakrenja preobraen u proizvodnju kiseonika, bio-
goriva, bioplastike i ubriva. Ovaj pobedniki rad istrauje novi ekoloki i
urbanistiki hibrid kroz niz betonskih armatura koje su povezane sa izduvnim
i ventilacionim sistemima bruklinkog Bateri tunela. Meutim, ovaj prototip
je primenljiv i u drugim kontekstima u kojima se nalaze isti uslovi, kao to su
druge gradske lokacije, gradovi i vane transportne take. Umesto formalne
nadgradnje gradskog tkiva, armature ovog infrastrukturnog projekta su pro-
jektovane kao odgovor na ciljeve odrivosti: sakupljanje otrovnih gasova na
odreenim takama u gradu i njihova prerada u masu koja hrani farme algi,
koje opet proizvode kiseonik i energiju. Umesto proizvodnje otrovnih gasova
imamo transformativno (infra)strukturno sredstvo koje pretvara takozvane
51
produkte zelene bate u hranljive sastojke koje hrane gradske plantae
algi. Unapreujui koncept ekologije u urbanistikom smislu, ova armatura
postaje proirenje urbanog prostora kroz parkove, javne prostore i vrtove i
vezuje dva odvojena urbanistika dela grada. Javni, ekonomski i prirodni
ekosistemi su uzajamno povezani i meusobno se odravaju.
Drugi projekat se bavi konstrukcijom sistema za skupljanje i prera-
Prilog 5: WPA 2.0 ideologija / ideogrami. (izvor: WPA 2.0, 2010).
Prilog 6: Dijagram tipologije projektantskog metoda Gatarijeve
Tri ekologije . (izvor: WPA 2.0, 2010)
52
du otpadnih voda. Arhitektura je generator ovog koncepta. Ona formalno
konfgurie i oblikuje sredstvo koje prerauje vodu u vie faza i vie razliitih
fzikih struktura. Sistem za skupljanje, preradu i sam mehanizam cirkulacije
vode postaje viestruko kljuna prostorna i konstrukcijska ideja ovog projek-
ta. U samom procesu rekombinovanja razliitih funkcionalnih tipova nastaju
nove forme koje proizvode razliite prostorne oblike i urbanistike tipove
koji su meusobno funkcionalno i tektonski povezani u jednu ekoloku ce-
linu putem programskog zadatka prerade i sakupljanja voda.
Nedostatak u snabdevanju vodom u velikim gradovima je svakako glo-
balni problem koji optereuje postojeu infrastrukturu. U okolnostima novih
klimatskih promena potreban je integrisani pristup u redistribuciji i eks-
ploataciji voda na komercijalnom i stambenom nivou. Ovakav sistem cen-
tara koji je predstavljen u idejnom reenju za preradu i reklamaciju voda
kreira novu urbanistiku celinu koja transformie postojei javni prostor i
urbanizam. Sanacijom movarnog ekosistema, hidroponinih farmi, plitkim
vodenim kanalima za proiavanje i ukrasnim vodenim povrinama, voda
postaje interaktivni urbanistiki element koji slui za veu programsku na-
menu u smislu konzervacije resursa i energije u urbanistikim oblastima.
U ovakvom ekolokom i prostornom sistemu za preradu sivih i crnih voda,
Prilog 7: WPA 2.0 CARBON T.A.P (Tunnel ALGAE PARK),
Port Architecture + Urbanism, Winner (Port). (izvor: WPA 2.0, 2010)
53
voda se raspodeljuje u razliite svrhe u platforme za pravljenje vodene
pare, solarne (PV) vodene tankove, urbane plae, vodene parking prostore,
ukrasne kanale i bazene i vodene pejzane prostore.
Prilog 8: WPA 2.0 Hydro-Genic City 2020 AERSHOP, Winner
(Port) and Finalists. (izvor: WPA 2.0, 2010)
54
Zakljuak
Sistem znanja predstavljen u standardima kao to su LEED i BREEAM moe
se preraditi u sinartezu rekombinatskih zahvata, ali ne kroz slepu primenu teh-
nikih pravila. Samo kroz tipoloko shvatanje osnovnih elemenata ekologije
urbanog prostora i proizvodnih procesa u drutvenoj i ekonomskoj razmeni,
ali i programskog sadraja, moemo postii nov urbanistiki metabolizam.
U trenutku kada se graena i prirodna sredina susreu sa globalnim eko-
lokim problemima sa kojima se susree planeta Zemlja, prevashodno iza-
zvanim i ubrzanim neprimerenim i neodgovornim odnosom oveka prema
prirodnom okruenju i ivotnoj sredini, potraga za efkasnim metodama za-
tite i unapreenja ivotne sredine i ekosistema predstavlja ne samo najvei,
ve i jedini izazov za naunu i profesionalnu praksu dananjice. U dananjem
drutvenom i ekonomskom kontekstu svakako da gradnja i graena sredina
predstavljaju odsudno mesto u pokuaju da se narueni globalni ekoloki pro-
Prilog 9: Reminiscencije prolosti / anticipacije budunosti: Synergetic Building
Octetruss; Dymaxion House; Dome over Manhattan; Plan for Harlem; Glass
skyscraper, Manhattan, Njujork; Bakminster Fuler. (Izvor: Carl Solway Gallery, n.d.;
Aqua-Velvet, n.d.; Object a Curations Creation, n.d.; Fabio Femino, 2005).
55
cesi i njihovi uticaji na planetu i ivot na njoj minimalizuju kroz uspostavlja-
nje novih paradigmi odrive gradnje, ali i odrivo korienje graene sredine
i prirodnih resursa uopte. U ovom radu su razmatrani uspostavljeni ekolo-
ki standardi gradnje u smislu seta pravila, sistema znanja, te efekata istih u
odnosu na ciljeve na osnovu kojih su i uspostavljeni. Uporednom analizom
obuhvaeno je sedam trenutno vaeih standarda u razvijenim zemljama Se-
verne Amerike, Evrope, Australije i Azije, pri emu je glavni fokus ovog
istraivanja ostao na dva trenutno vodea i najprisutnija standarda, BREEAM
i LEED. Ovim istraivanjem je pokazano da su analizirani sistemi standarda
usmereni ka reavanju problema ivotne sredine kroz uspostavljanje sistema
standarda odrive gradnje, prevashodno razvijenih kroz kompleksan sistem
birokratskih procedura. Ove birokratske procedure konstituisane su od stra-
ne birokratskih tela kompanija zaduenih za izradu, unapreenje, praenje i
kontrolu primena standarda odrive gradnje. Ovim istraivanjem su utvreni
osnovni problemi kod ovako uspostavljenih standarda, do kojih dolazi usled
uspostavljenih liberalnih ekonomskih principa kao osnovnih nosilaca i po-
kretaa ulaganja u odrivu gradnju, zatim zbog nedovoljne participacije inve-
stitora i projektanata u samom procesu i, konano, zbog manjkavosti samog
sistema standarda usled neukljuivanja celovitog razmatranja envajronmenta
i drutvene sfere. Aktuelni sistemi standarda se zasnivaju na korporativnom
sistemu ekonomske naplate, kako prema samim projektantima u pogledu nji-
hove edukacije i licenciranja, tako i prema investitorima u pogledu informi-
sanja i samog ocenjivanja izgraenih objekata. Ovako uspostavljeni sistemi
standarda uz pomo mehanizma monopola i uz sadejstvo dravnih struktura
nastoje da obezbede ekonomsku dobit, ali i ekonomsku zavisnost svojih kli-
jenata, u cilju uspostavljanja kontrole i hegemonije sakrivene iza globalnog
opredeljenja u pogledu odrivog razvoja. Isto tako, birokratskom primenom
sistema standarda nastoji se da se klasine projektantske metode zamene
standardizovanim metodama, u kojima se arhitektonska projektantska praksa
svodi na tehniko-tehnoloki nivo.
U tom smislu, ni projektantska praksa, ali ni sami investitori, nemaju ni-
kakav revidirajui uticaj na birokratski uspostavljen sistem standarda, ve je
njihova uloga svedena na nivo pukih korisnika kataloki odreenih proce-
dura u pogledu reavanja projektantskih problema, odnosno investitorskih
interesa kroz unapred odreen set kriterijuma. Najvei nedostatak aktuelnih
sistema standarda odrive gradnje nalazi se u njihovom zapostavljanju odno-
sa izmeu same gradnje i ekosistema. Ni jedan od analiziranih standarda ne
sagledava odrivu gradnju kao sastavni deo kompleksnog ekolokog sistema,
ve suprotno, karakteristike zateenog ekosistema i biotopa ne predstavljaju
predmet razmatranja ovih standarda. Do ovoga dolazi usled preterane okre-
nutosti ovih sistema ka ekonomskom eksploatisanju investitora i projekta-
nata, odnosno zbog nesumnjivog favorizovanja odreenih tehnologija i eko-
56
nomskih interesa proizvoaa i distributera istih. Zapravo, kontrola ekonom-
ske moi u cilju ostvarivanja profta je efkasnija u konceptu teritorijalizacije,
dakle partikularnosti, koja se kod ovih sistema standarda ogleda kroz njihovu
svodljivost na pojedinane objekte. S druge strane, envajronment je sam po
sebi deteritorijalizovan ili reteritorijalizovan u pogledu funkcionisanja ekosi-
stema i biotopa, te kao takav nije pogodan oblik za uspostavljanje naela li-
beralnog kapitalizma i ostvarivanje ekonomskog profta. U tom smislu, poja-
va envajronmentalnih standarda (Biotope Area Factor; Green Space Factor i
dr.) kojima se uvaava zateena ili novoplanirana fzika struktura bez obzira
na tip gradnje, kao i njena namena, i kojima se na kompleksan i sveobuhvatan
nain razmatraju problemi ekosistema i biotopa u cilju uspostavljanja odri-
vog razvoja, moe se razumeti kao kritiki odgovor na nedostatke aktuelnih
sistema standarda odrive gradnje. Dakle, aktuelni sistemi standarda za odr-
ivu gradnju u samoj primeni su okrenuti sami sebi i neupitni, sakriveni iza
univerzalne paradigme odrivog razvoja, jer se oslonjaju na ekoloku etiku
bez obzira na efekte i efkasnost ostvarenih rezultata u poslednje dve decenije
primene.
Metropola koju nastanjujemo je groteskno pozorite bez izlaza i sa
izglednom beznadenou. Arhitekta je umoran. Urbanizam koji je trebalo
da pobedi arhitekturu i demistifkuje arhitektu jedino opstaje kao neplanira-
nje neodreene i izopaene metropoliten oblasti. Arhitekta, demistifkovan,
nastavlja da postoji kao gorki ovozemaljski svedok, razoarani optuitelj.
(A. Bobi, prev.) (Negri, 2009: 48).
Bibliografja
Aqua-Velvet (n.d.). Dymaxion House, Dymaxion House R. Buckminster Fuller by SANDI
VINCENT on NOVEMBER 17, 2011- Buckminster Fuller. http://aqua-velvet.
com/2011/11/dymaxion-house-r-buckminster-fuller/, pristupljeno 20. septembra
2012.
Banham, R. (2009). Los Angeles: The Architecture of Four Ecologies. University of California
Press.
Bobi, A., Z. Lazovi, V. Pani, V. Stevovi (2011). Ogled o gradu budunosti kao globalnom
habitatu. U: oki, V., Z. Lazovi (ur.). Uticaj klimatskih promena na planiranje i
projektovanje. Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet, Beograd, 3446.
Bogievi, M. (2011). LEED na udaru kritika lider ili monopolista u oblasti zelene gradnje.
Graevinarstvo.RS, Beograd. http://www.graevinarstvo.rs/TekstDetaljiURL/LEED_
na_udaru_kritika_%E2%80%93_lider_ili_monopolista_u_oblasti_zelene_gradnje.
aspx?ban=820&tekstid=1431, pristupljeno 20. septembra 2012.
Benedikt, M. L. (1999). Less for Less Yet: On Architecture's Value(s) in the Marketplace.
Issue of Harvard Design Magazine, Winter/Spring 1999. http://www.utexas.edu/
architecture/center/benedikt/articles/less.html, pristupljeno 17. septembra 2012.
BRE Global Ltd. (2011). BREEAM New Construction, Non-Domestic Buildings. http://www.
breeam.org/BREEAM2011SchemeDocument/, pristupljeno 15. septembra 2012.
Cappelli, L., V. Guallart (2010). Self Suffcient City Envisioning the Habitat of the Future.
Actar , IAAC, Barcelona.
57
Carl Solway Gallery (n.d.). Twelve Around One, Original Artworks By Buckminster Fuller
SYNERGETIC BUILDING CONSTRUCTION OCTETRUSS. http://www.
solwaygallery.com/Buckminster_Fuller_ED.html, pristupljeno 20. septembra 2012.
Colquhoun, A. (1996). Typology and Design Method. U: Nesbitt, K. (ur.) Theorizing a New
Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory 19651995. Princeton
Architectural Press, Njujork, 248257.
Fabio Femino (2005). RISANAMENTO DI HARLEM, BUCKMINSTER FULLER
E GRATTACIELO DI VETRO. http://www.fabiofeminofantascience.org/
RETROFUTURE/RETROFUTURE11.html, pristupljeno 20. septembra 2012.
Frampton, K., (2005/2006). The Work of Architecture in the Age of Commodifcation.
Harvard Design Magazine Back Issue Regeneration, Number 23, Fall 2005/Winter
2006.http://faculty.arch.utah.edu/benham/group%205/Harvard%20Design.pdf,
pristupljeno 15. septembra 2012.
Hvang, J. (2007). Bat Pods Bat House Project Competition. http://www.antsoftheprairie.
com/?page_id=332, pristupljeno 20. septembra 2012.
Inbuilt Ltd. (2010). BREEAM versus LEED. http://www.inbuilt.co.uk/media/406565/
breeamvsleed.pdf, pristupljeno 10. septembra 2012.
Lazovi, Z. (2008). Novi poetak, radovi u toku... Refeksije pred 30. Salon arhitekture u
Beogradu. 30. Salon arhitekture. MPU, Beograd.
LEED 2009 for Construction and Major Renovations Rating System (2009). USGBC
member. http://www.usgbc.org/ShowFile.aspx?DocumentID=5546, pristupljeno 15.
septembra 2012.
Negri, A. (2009). On Rem Koolhaas. Radical Philosophy, No. 154, 4850.
Object a Curations Creation (n.d.). New York Retro Futurism: Buckminster Fuller, Geodesic
Dome over Midtown Manhattan. http://www.oobject.com/new-york-retro-futurism/
buckminster-fuller-geodesic-dome-over-midtown-manhattan/8622/, pristupljeno 20.
septembra 2012.
Portal za energetsku efkasnost (n.d.). http://www.efkasnost.com/2011/09/27/pravilnik-o-
energetskoj-efkasnosti/, pristupljeno 27. septembra 2012.
Pravilnik o energetskoj efkasnosti zgrada (2012). Ministarstvo ivotne sredine, rudarstva i
prostornog planiranja. Beograd. http://www.efkasnost.com/2011/09/27/pravilnik-o-
energetskoj-efkasnosti/, pristupljeno 27. septembra 2012.
Schafer, A., and L.A. Reeser (2011). PRAXIS: Journal of Writing and Building, Issue 13.
Eco-logics. Praxis, Inc.
Saunders, T. (2008). A Discussion Document Comparing International Environmental
Assessment Methods for Buildings. BREEAM. http://www.dgbc.nl/images/uploads/
rapport_vergelijking.pdf, pristupljeno 14. septembra 2012.
SGBC (2012). http://serbiagbc.org/, pristupljeno 20. septembra 2012.
Sleeuw, M. (2011). A Comparison of BREEAM and LEED Environmental Assessment Method.
A Report to the University of East Anglia Estates and Buildings Division. University
of East Anglia and Cred. https://www.uea.ac.uk/estates/environmentalpolicy/
BREEAM+vs+LEED?mode, pristupljeno 15. septembra 2012.
Vidler, A. (1996). The Third Typology. U: Nesbitt, K. (ur.) Theorizing a New Agenda
for Architecture: An Anthology of Architectural Theory 19651995. Princeton
Architectural Press, Njujork, 258263.
Vidler, A. (1977). The Idea of Type: The Transformation of the Academic Ideal: 1750
1830. Oppositions (8), 94115.
WPA 2.0 (Working Public Architecture) (2010). An Open Design Competition.UCLAs
cityLAB, LA. http://wpa2.aud.ucla.edu/info/, pristupljeno 20. septembra 2012.
58
Integracija politika adaptacije na klimatske promene
na lokalnom nivou
Nada Lazarevic Bajec
Integration of Politics of Adaptation to Climate Change
on a Local Level
Abstract
The adaptation to climate change (CC) presents a challenge for effective policy
development tailored to locally specifc situations. Although the problem of CC
mitigation has been present for some time in documents and public debates in
Serbia, there hasnt been much advancement in the area of CC adaptation. The reason
for it lies in the specifc character of adaptation that requires local information and
knowledge as well as dedicated actors ready to develop and implement appropriate
adaptation strategies and projects aimed to reduce vulnerability and improve
resilience to climate risks. The frst experience with adaptation efforts shows that the
major problem is coordination of CC policies with other governmental activities
and policies at different levels of government. In this research we start from the
assumption that in Serbia as a post-socialist country spatial planning traditionally
has the best legally defned position and institutional background for integrating CC
adaptation with other sectoral policies. The conceptual model is proposed based on
the conviction that in the forthcoming period the local level of decision-making will
be crucial for consideration of adaptation and relating it to sectoral and intersectoral
policies. It is argued that in the circumstances the inertia of making separate, partial
thematic strategies should be replaced with integration of CC adaptation policies
into local strategic plan. The necessary prerequisits are changes in Serbian spatial
planning encouraging long-term strategic approach, decentralization and the
development of local governance as well as the cpacity building of local actors and
providing opportunities for their involvement in the planning process.
Keywords: climate policy integration, local strategic plan, decentralization,
developing countries.
59
Uvod
Preduzimanje aktivnosti povezanih sa adaptacijom na klimatske promene
(AKP) je zadatak koji se danas postavlja pred sve donosioce politika na razli-
itim nivoima upravljanja (CEC, 2007; 2009). U situaciji kada postaje izve-
sno da mere ublaavanja klimatskih promena svakako nee pokazati rezultate
narednih decenija, adaptacijom se smanjuje rizik i nepoeljne posledice bu-
duih klimatskih uticaja (Klimatske promene, 2010). Preorijentacija od mera
ublaavanja ka merama adaptacije je posebno vana za zemlje u razvoju,
koje nemaju previe kapaciteta za smanjivanje emisija, ali su vie izloene
klimatskim hazardima i manje otporne na njih (WB, 2010a).
Za razliku od ublaavanja klimatskih promena, teme povezane sa adap-
tacijom su kompleksnije. One zavise od fzike i drutveno ekonomske ranji-
vosti, prirodnih i stvorenih adaptivnih kapaciteta, razvijenosti mehanizama
praenja klimatskih pojava, ekstrema i nepogoda (CEC, 2007: 11). Klimatske
promene (KP) i iskustva sa merama adaptacije su lokalno specifne i zavise
od konkretnih klimatskih uticaja i mogunosti realizacije adekvatnih mera.
Meutim, neizvesnost klimatskih projekcija ograniava planiranje adekvat-
nih mera za poveanje otpornosti. Dok se o globalnim trendovima KP sada
ve moe govoriti sa sigurnou, predvianja konkretnih uticaja na pojedine
sektore i podruja ne moe biti nauno utemeljeno (WB, 2010a: 95). U ovoj
oblasti imamo manje sigurnih oslonaca, pogotovo ako je re o proaktivnoj
adaptaciji, koja se odnosi na dijagnosticiranje i traenje odgovora na ranji-
vost i rizike od teta koje se tek mogu dogoditi u budunosti.
U prvoj fazi razvijanja politika adaptacije bio je dominantan hijerarhijski
pristup, od dravnih strategija do lokalnih planova i projekata, usmeren na
mere smanjenja rizika i poveanje otpornosti. U novoj generaciji politika on
je zamenjen pristupom koji polazi odozdo na gore i zasniva se na lokalnoj
proceni ranjivosti, unapreenju postojeih strategija i razmatranju moguno-
sti ukljuivanja mera AKP (IPCC, 2007b). Politike usmerene na razvijanje
otpornosti, adaptivnog kapaciteta, omoguavaju ne samo zatitu od spoljnih
uticaja, ve i aktivni odgovor na njih. Intervencije koje poveavaju otpornost
na klimatske ekstreme i promene u isto vreme omoguavaju realizaciju ra-
zvojnih ciljeva, te se panja usmerava na integraciju adaptacije u razvojne
strategije (Adger, Khan, Brooks, 2003). Za razliku od efekata mera ublaava-
nja, koji su globalni, dugoroni i neizvesni, u Sternovom pregledu se posebno
naglaavaju lokalne kratkorone koristi koje adaptacija donosi (Klimatske
promene: 41). Takoe, ukazuje se na nunost ukljuivanja razliitih oblika
adaptacije, kao to je npr. autonomna adaptacija, reakcija pojedinaca i gru-
pa, koja se pre svega dogaa na lokalnom nivou i nezavisna je od strateke
planske adaptacije, koja zahteva informisanje o klimatskom sistemu i sloena
predvianja.
60
Istraivanje adekvatnih politika adaptacije je povezano sa razumevanjem
klimatskih faktora, lokalnih oblika ranjivosti, strukturalnih i institucional-
nih aspekata u konkretnom drutvu. Potrebna su pojedinana istraivanja u
relevantnim oblastima organizacija delovanja, kao i inventivnost pri formu-
lisanju adekvatnih, lokalno specifnih mera. Nedostatak kapaciteta i sredsta-
va je najee razlog to se, pogotovo u manje razvijenim zemljama, mere
adaptacije ne sprovode sistematski, strateki i preventivno, pre dramatinih
iskustava sa ekstremnim klimatskim dogaajima (Alber, Kern, 2008). Tako-
e, manje razvijena drutva nemaju poverenja u iskustva lokalne autonomne
adaptacije, ve radije koriste esto neprilagoena iskustva razvijenih zemalja
(Lazarevi Bajec, Maruna, 2011).
Akcije AKP bi trebalo integrisati u dokumente na najprimerenijem ni-
vou delovanja, tamo gde mogu dati najbolje rezultate. Potrebno je da se u
okviru svake zemlje pronau adekvatna reenja, koja e biti zasnovana na
realnoj teritorijalnoj i institucionalnoj organizaciji, nivou znanja, tradicije i
iskustva. Vano je razmotriti i pogodan odnos izmeu planiranih, stratekih i
autonomnih, neusklaenih, spontanih akcija adaptacije. U razliitim drutvi-
ma razliiti su nivoi artikulacije, dostupnost i spremnost relevantnih aktera
(stejkholdera) na angaovanje, kao i stepen nejednakosti u socijalnoj osetlji-
vosti, odnosno, razliitom uticaju klimatskih faktora na pojedine grupe ak-
tera. Takoe, u formulaciji i implementaciji politika razliit je uticaj javnog
sektora (akcije vlasti na raznim nivoima ), privatnog sektora (akcije privatnih
aktera), kao i uee NVO (akcije civilnog sektora) (Turnpenny, Haxeltine,
Lorenzoni, ORiordan, Jones, 2005: 10).
Vaan zadatak je svakako i adekvatan pregled mogunosti i ogranienja
ukljuivanja politika AKP u druge politike i procedure (mainstreaming) koje
postoje u okviru sistema upravljanja. Od kljune vanosti je procena raspo-
loivosti trinih mehanizama koji deluju u pravcu usmeravanja aktivnosti,
odnosno razvijenost ekonomskih politika na nacionalnom i lokalnom nivou
(WB, 2010a). Kako najee segmentirani odgovori pojedinih sektora, insti-
tucija i organa vlasti ne daju prava reenja u odnosu na poveanje i uestalost
ekstremnih klimatskih situacija, naglaava se potreba za integrisanim stra-
tekim pristupom merama adaptacije. Preporuuje se integrisanje mera AKP
u sektorske politike, programe i projekte, proirivanje opsega aktivnosti u
pravcu smanjenja ranjivosti i razvijanje cost-effective strategija koje e inte-
grisati institucionalne kapacitete u konkretnim zajednicama (Beg i dr., 2002).
Tekst je podeljen u etiri dela. U prvom delu se kroz pregled razliitih
stavova internacionalnih organizacija, kao i autoriteta u ovoj oblasti, istiu
kljuna pitanja koja se tiu naina organizacije formulisanja i sprovoenja
politika AKP. U drugom delu se prikazuje stanje politika AKP u Srbiji u od-
nosu na preporuene principe i modele. Analiziraju se dokumenti na naci-
onalnom i lokalnom nivou i rezultati dosadanjih aktivnosti u postojeem
61
institucionalnom okviru. U treem delu teksta se iznosi predlog, konceptual-
ni model ukljuivanja razmatranja AKP u integralni strateki prostorni plan
na lokalnom nivou. Pretpostavka je da predloeni model moe omoguiti
efektivno povezivanje politika AKP sa drugim sektorskim i intersektorskim
politikama u zajednikom okviru prostornog planiranja (integralni strateki
plan optine). Na kraju, u zakljuku, sumirani su osnovni nalazi.
Organizacija, formulisanje i sprovoenje politika adaptacije na
klimatske promene
Brojne studije i dokumenti u oblasti klimatskih promena ukazuju na potrebu
sveobuhvatnog i koherentnog pristupa adaptaciji koja se moe postii kroz:
integraciju politika adaptacije sa drugim sektorskim i intersektorskim poli-
tikama, unapreenje metodologije, mehanizama i instrumenata intervencije
prilagoenih mogunostima i ogranienjima konkretnog drutva, kao i razvi-
janje stratekog pristupa razvijanju politika usmeravanju aktivnosti prema
oekivanim scenarijima.
Da bi se smanjili rizici klimatskih uticaja, potrebno je obezbediti integra-
ciju politika vezanih za AKP sa drugim razvojnim i prostornim politikama na
kljunim nivoima odluivanja (Huq, Rahman, Konate, Sokona, Redi, 2003).
Potrebna je detaljna provera iskustva upravljanja na razliitim nivoima i stal-
no unapreenje metodologije, koja je uslov za savladavanje pojedinih faza u
donoenju i praenju politika. Uspostavljanje mrea, njihovim defnisanjem i
institucionalizovanjem na razliitim nivoima donoenja politika i izmeu tih
nivoa, od EU do lokalnih uprava, razmena informacija, iskustava, metodolo-
gija, kombinacija sredstava i tehnika, ine okvir za optimalno pozicioniranje
i strateko usmeravanje aktivnosti AKP (Turnpenny i dr., 2005: 11).
Istraivanja u oblasti metodologije delovanja se esto zasnivaju na pri-
lagoavanju internacionalnih uputstava, vodia, istraivanja, na potrebama i
mogunostima konkretnog drutva i ekonomije, institucionalne organizacije
drutva, njegove organizacije upravljanja i posebno na nivou artikulisanosti
aktera. Paljiva analiza dobrih primera svakako moe biti korisna. Meutim,
znaajan segment u razmatranju politika adaptacije u konkretnom drutvu
predstavlja kritiko razmatranje sopstvenih politika, iskustava sa upotreblje-
nim instrumentima, kao i rad na stalnim inovacijama i razvijanju novih, prila-
goenijih, lokalno specifnih instrumenata. Posebno polje istraivanja obu-
hvata ispitivanje mogunosti integracije AKP u sektorske i meusektorske
politike (regulativu, standarde, akcione planove, fnansijske i fskalne inici-
jative, poresku politiku, subvencije, strategije i programe, izgradnju kapaci-
teta, edukaciju, itd.). Dragocena su i razmatranja i razvijanje teritorijalnih in-
strumenata, politika usmerenih na posebna podruja, instrumenata budetske
redistribucije, posebnih fnansijskih instrumenata, investicionih programa,
62
programa za posebno osetljiva podruja, planova i projekata, kao i preispiti-
vanje delovanja sistema prostornog planiranja (UNECE, 2012; ICLEI, 2011).
Ukljuivanjem stratekog pristupa zasnovanog na oekivanim scenari-
jima i objedinjavanjem strunog (racionalnog i sveobuhvatnog) i politikog
pristupa postupnog ostvarenja kompromisa (ograniena racionalnost), po-
stie se usklaivanje preferenci i ostvaruju vee anse implementacije for-
mulisanih politika. Strateki pristup se ne ograniava na izradu stratekog
plana/projekta, ve obuhvata proces stvaranja okvira koji obezbeuje siste-
matian pristup planiranju budueg razvoja i alociranju potrebnih sredstava
za anticipirane promene. Dok se tradicionalno planiranje zasniva na odrei-
vanju trendova zasnovanih na analizi razvoja u prolosti, strateko planiranje
razmatra mogue budunosti, oekivane scenarije, donosi planske odluke i
obezbeuje angaovanje potrebnih sredstava. Sutina stratekog planiranja
je u povezivanju informacija, odluivanja i implementacije: ta uraditi, kako
uraditi i zato, kao i u omoguavanju saradnje razliitih aktera koji svojim
aktivnim ueem u donoenju politika obezbeuju njihovu implementaciju.
Treba napomenuti da svaka od ovih oblasti politika ima brojne aspekte koji
ne mogu biti zanemareni prilikom procene ranjivosti i identifkacije rizika,
formulisanja nediskriminativnih politika i procene prioriteta (u odnosu na
socijalne grupe, privredne grane, teritorije itd.).
Okvir za donoenje politika u oblasti AKP
Brojni internacionalni dokumenti, preporuke i uputstva vezana za AKP po-
dravaju jaanje upravljanja sa centralnog nivoa. Pretpostavlja se da se time
olakava horizontalna i vertikalna koordinacija (strateki pristup), omogu-
ava integralni pristup klimatskim rizicima, kontrola procesa planiranja i
budetskog fnansiranja, kao i jaanje kapaciteta institucija i aktera tako da
budu sposobni da odgovore oekivanjima u svim fazama procesa.
Smatra se da najznaajniju ulogu u formulisanju politika adaptacije (kao i
ublaavanja) ima drava (Gidens, 2009: 198). Drave potpisuju svetske kon-
vencije, obavezuju se na odreene dogovorene aktivnosti i usvajaju nacional-
ne dokumente, zakone i strategije, kao i fnansijske instrumente koji postaju
okvir za delovanje na niim nivoima upravljanja. Na taj nain vana uloga
nacionalnog nivoa upravljanja je u omoguavanju donoenja politika na dru-
gim nivoima, odnosno, pomo svim nivoima, ukljuujui i lokalni, prilikom
usaglaavanja politika. To se odnosi na sektorske, meusektorske i prostorne
politike, kao i na omoguavanje integracije teritorijalnih i klimatskih politika.
Na nivou drave se uspostavljaju institucije i defniu mehanizmi usaglaava-
nja njihovog rada. U prirunicima namenjenim internacionalnim donatorima
najee nalazimo stav da koordinaciju i implementaciju aktivnosti AKP u
zemljama u razvoju treba locirati u monim telima na nacionalnom nivou.
63
Time se obezbeuju jasne adrese za komunikaciju (ministarstva), osigura-
va se integracija nacionalnog procesa usmeravanja, kao i adekvatan budet
koji prati planirane aktivnosti. Implementacija aktivnosti zahteva intenzivnu
saradnju vladinih institucija, kao i ukljuivanje privatnog i civilnog sektora
(OECD, 2009).
Delotvornost inicijativa sa nacionalnog nivoa se razlikuje meu drava-
ma, pri emu u literaturi najee nailazimo na uspene primere razvijenih
zemalja, sa dugom tradicijom usaglaavanja upravljanja, zemalja koje su
najdalje otile u odreivanju politika AKP i njihovoj implementaciji. Veina
dokumenata i istraivanja se slae u tome da strategije adaptacije ukljuuju
lokalne aktere, ali naglaava da one treba da budu deo hijerarhije nacionalnog
stratekog okvira odluivanja. Na taj nain se adaptacija posmatra kao aktiv-
nost koja ide odozgo na dole, od internacionalnog (UN, EU), do nacionalnog
i, dalje, lokalnog nivoa. Takav hijerarhijski odnos zahteva stabilno okruenje,
vrstu organizaciju, razvijene institucije, jasne nadlenosti, tradiciju sarad-
nje, ljude i resurse, ukratko situaciju koja je retko prisutna u zemljama u
razvoju.
Iako je est sluaj da su nacionalne politike daleko razvijenije od lokal-
nih, Gidens ukazuje na nastajanje novog sistema upravljanja u kome se uo-
ava borba za nadlenosti i podelu interesa, preuzimanje odluivanja i predu-
zimanje mera na regionalnom i lokalnom nivou, koje moda nisu dugorone
i usklaene, ali daju odgovore na uoene probleme. Lokalni akteri menjaju
svoju ulogu i umesto angaovanja na odbrani postojeeg, kreativno razmi-
ljaju o reenjima za budunost (Gidens: 207). Na taj nain vlasti na niim
nivoima, pre svega regionalnom, dobijaju vaniju strateku ulogu u savlada-
vanju uticaja KP, posebno kroz razliite oblike planiranja.
Primeri brojnih raznovrsnih politika AKP usaglaenih horizontalno i ver-
tikalno predstavljaju reaktivno, ali i anticipatorsko delovanje na svim nivo-
ima, od nacionalnog nivoa nanie. Meutim, za uspeno usaglaavanje su
potrebni odgovarajai uslovi (razvijenost institucija, tradicije i kulture uprav-
ljanja, resursi), koji u zemljama u razvoju, kao i u Srbiji, ne postoje. Nasu-
prot takvim stavovima, u istraivanju realnih mogunosti sprovoenja akcija
adaptacije polazimo od injenice da su odluke o adaptaciji decentralizovane,
akteri su individue, grupe, zajednice i uprava na razliitim, preteno niim
nivoima odluivanja, te je manje oigledna uloga centralne drave u odnosu
na prilagoavanje uticajima promene klime nego to je to sluaj kod ublaa-
vanja klimatskih promena.
Teko je govoriti o idealnom, odnosno dovoljno dobrom modelu, po-
to u oblasti AKP ne postoje uspostavljeni standardi. Miljenja se razlikuju,
iskustva takoe. Politiki, ekonomski, socijalni i aspekti ivotne sredine me-
usobno konkuriu u debati oko prioritetnih faktora koji e uticati na procenu
rizika i odrediti politiku adaptacije (Scott, Preston, 2011:154).
64
Problem integracije
Jedna od vanih tema koju nalazimo u meunarodnim dokumentima je problem
integracije adaptacije u razvojne planove i osnovne razvojne aktivnosti. Na
klimatske promene se ne deluje samo klimatskim politikama, ve i nizom
odluka o pravcima razvoja, politikama na raznim nivoima upravljanja. Pitanje
izbora mera sada postaje kompleksnije, poto je uslovljeno strategijama
ublaavanja klimatskih promena, kao i politikama adaptacije (Sathaye i dr.,
2007: 700). U tom smislu se pomo koja se prua zemljama u razvoju kako
bi integrisale AKP u svoje nacionalne razvojne planove zasniva na uverenju
da se poveavanjem nivoa razvijenosti poveava kapacitet za adaptaciju,
odnosno smanjuje zavisnost od klimatskih faktora i time poveava kapacitet,
kako ublaavanja, tako i adaptacije (WB, 2010a).
Da bi mere adaptacije bile uspene, potrebno ih je integrisati u veliki broj
javnih politika. To je svakako vrlo izazovno i teko ostvarljivo u uslovima
nerazvijenosti i velikih razvojnih problema, sa kojima se suoavaju zemlje
u tranziciji. Integracija je iterativni proces povezivanja razvojnih politika
sa politikama AKP, budetskim fnansiranjem, procesom implementacije i
praenja (sektorski i intersektorski, na razliitim nivoima). Ova aktivnost
podrazumeva angaovanje brojnih relevantnih aktera u razliitim fazama
procesa, povezivanje javnog, privatnog i civilnog sektora. Za uspenu
integraciju osnovni problem je pronalaenje kljunih taaka povezivanja i
uspostavljanje zajednikog interesa. Neophodno je razumevanje veza izmeu
razliitih prioriteta, klimatskih i razvojnih, kao i razumevanje upravnog,
institucionalnog i politikog konteksta koji omoguava ukljuivanje
razliitih aspekata politika AKP u planiranje razvoja. Problem integracije
se uglavnom razmatra na nacionalnom nivou, u nacionalnim planovima i
sektorskim strategijama zasnovanim na uvidu u specifne faktore, uticaj,
ranjivost, procene adaptacije, kao i drutveno-ekonomske analize (UNDP
-UNEP, 2011).
Uee aktera
Sledee podruje koje je potrebno razmatrati je angaovanost relevantnih
aktera/stejkholdera u razvijanju intersektorskih teritorijalnih mehanizama
koji utiu na strategije AKP na lokalnom nivou, u optinama i gradovima.
Najee se naglaava problem njihovog nedovoljnog iskustva, znanja,
posebno o vezama izmeu klimatskih i razvojnih politika (IPPC, 2007a; IPCC,
2007b; Smith i dr., 2009; Stern i dr., 2006; WB, 2010a). Zadovoljavajua
implementacija mera AKP, koja se oslanja na aktivnosti brojnih aktera, poiva
na njihovom ueu u celom procesu formulacije politika, posebno u fazi
informisanja, koja poiva na lokalnim saznanjima o klimatskim izazovima
65
i iskustvima sa reakcijama. Vrlo esto adekvatna participacija i saradnja
moe zameniti nedostajue informacije i profesionalna tehnia znanja (WB,
2010b).
U zemljama u razvoju, sa nerazvijenim politikama na nacionalnom nivou,
adekvatnim kapacitetima i znanjima, neadekvatna pozicija aktera u sistemu
odluivanja proizvodi parcijalne reakcije na KP, reaktivne inicijative, preteno
u obliku zakasnelih mera (sanacije posledica poplava, sua, olujnih vetrova
i sl.). Takoe, u nedostatku adekvatnih efektivnih institucija, instrumenata
i procedura brojni akteri pribegavaju autonomnoj adaptaciji. Iako ima
uspenih primera i inovativnih reenja, uglavnom se ona ne podrava, iz
vie razloga. Pre svega, zasniva se na nepotpunim informacijama te moe
poveati ranjivost umesto da je smanji. Loa adaptacija, kao reakcija na jedan
set faktora, kao to su npr. poplave, moe izgradnjom neadekvatnih odbrana
unititi prirodne sisteme vodenih tokova i, reavajui probleme kratkorono,
stvoriti nepovoljnije dugorone situacije (CEC, 2009).
Model ukljuivanja politika AKP
U dokumentu Climate Neutral Cities: How to Make Cities Less Energy and
Carbon Intensive and More Resilient to Climatic Challenges naglaava se
kljuni znaaj povezivanja politika AKP sa prostornim planiranjem. Prostor-
no planiranje ima instrumente za smanjenje ranjivosti i poveanje otporno-
sti na rizike u konkretnim lokalnim uslovima. Kompleksno i sveobuhvatno
planiranje moe ugraditi mere AKP u razliitim oblastima intervencije, od
zatite infrastrukture do spreavanja socijalne segregacije (UNECE, 2012).
Razliiti oblici prostornog planiranja predstavljaju adekvatan okvir za in-
tegrisanje politika AKP. Planiranje ukljuuje instrumente za utvrivanje po-
druja koja su ugroena, kao i strategije intervencije sa posledicama koje tra-
ju decenijama i vekovima. U okviru planiranja se donose odluke koje stvara-
ju ciklus zavisnosti: investicije zavise od obrazaca upotrebe zemljita i uspo-
stavljene infrastrukture, koje dalje determiniu razvoj ekonomije odreenih
vrsta i intenziteta (WB, 2010b).
U literaturi se konstatuju i neadekvatne veze izmeu teritorijalnih plano-
va i klimatskih politika (Rydin, 2010). Problem je najee u usko sektorski
postavljenim klimatskim politikama, koje se razmatraju samo u specifnom
okviru i u odnosu na izabrane parametre. Time se zanemaruje intersektorski
karakter adaptacije, kao i znaaj prostora u formulisanju adekvatnih strategi-
ja i mera. Zato se esto preporuuju razliiti oblici integracija aktivnosti AKP
u postojee lokalne prostorne planove ukljuivanjem klimatskih prioriteta i
adekvatnih instrumenata. To ne mora predstavljati vei problem ukoliko je
prostorno planiranje kao institucija javne politike adekvatno strateki defni-
sano. Meutim, u uslovima zemalja u razvoju, kao i postsocijalistikih zema-
66
lja, planiranje je slabo, intervencija nije jasno postavljena u odnosu na trite,
instrumenti nisu razvijeni, najee se planiranje kree u okvirima tradicije
iskljuivo fzikih politika. U tom sluaju, ukljuivanje problema KP, a po-
sebno AKP, moe se interpretirati kao izazov, kao prilika za reformu sistema
prostornog planiranja u smislu izgradnje novog institucionalnog odgovora na
kompleksne probleme (Lazarevi Bajec, 2009).
Pregled politika AKP u Srbiji
Okvir za donoenje politika u oblasti AKP
Strategije
Republika Srbija nema strategiju u oblasti klimatskih promena. Inicijalna
nacionalna komunikacija Republike Srbije (RS, 2010b) predstavlja prvi zva-
nini dokument koji se bavi klimatskim promenama i ukljuuje i problem
adaptacije na njih. Ovaj dokument potvruje obaveze koje proizilaze iz pot-
pisivanja Kjoto protokola (RS, 2007c). Iako se ovaj dokument deklarie kao
strateki, u njemu se ne prezentuju jasni ciljevi, prioriteti, nadlenosti, neop-
hodne politike i mere, niti on upuuje na nadlene aktere, institucije. Doku-
ment daje pregled stanja i predstavlja okvir za budue aktivnosti Ministarstva
za prostorno planiranje i ivotnu sredinu (sada Ministarstvo prirodnih resur-
sa, rudarstva i prostornog planiranja) kao glavnog koordinatora svih obaveza
za period do 2015. godine.
U Nacionalnom programu zatite ivotne sredine (VRS, 2010b, deo
4.2.2.1. Klimatske promene) naglaava se da su za Srbiju, pored aktivnosti
na ublaavanju KP, vane i aktivnosti na utvrivanju pogoenosti i adapta-
ciji na izmenjene klimatske uslove. Znaajan dokument u smislu usmerava-
nja politika KP ka adaptaciji bi mogao biti Okvirni regionalni akcioni plan
za adaptaciju na izmenjene klimatske uslove za region Jugoistone Evrope
(2008), u ijoj izradi su uestvovali predstavnici Albanije, Bosne i Hercego-
vine, Makedonije, Crne Gore i Srbije. Cilj ove inicijative (preduzete uz po-
mo Ministarstva inostranih poslova Norveke) jeste razumevanje klimatske
ranjivosti i hazarda u regionu, pregled postojeih institucionalnih aranmana
i identifkovanje mogunosti adaptacije na izmenjene klimatske uslove, kako
u regionu, tako i na nivou pojedinih drava. U akcionom planu se predvi-
a provera obavljenih aktivnosti 2012. godine u cilju utvrivanja napretka u
pravcu zacrtanih ciljeva i odreivanja daljih prioriteta. Mada se radi o vrlo
obimnom i detaljno razraenom dokumentu, ne vidi se njegovo jasno mesto
u ne ba brojnim aktivnostima vezanim za KP u Srbiji.
U Srbiji su u periodu od 2003. do 2012. donete sektorske i intersektorske
strategije i planovi i programi na nacionalnom nivou koji bi mogli davati de-
67
taljnije smernice u izgradnji okvira za politike AKP. To se odnosi, pre svega,
na Nacionalnu strategiju odrivog razvoja za period 20092017. godine, Na-
cionalni program zatite ivotne sredine (VRS, 2010b), Strategiju regional-
nog razvoja Srbije za period od 2007. do 2012. godine, Nacionalnu strategiju
za ukljuivanje Republike Srbije u mehanizam istog razvoja Kjoto protokola
(VRS, 2010a), Nacionalnu strategiju odrivog korienja prirodnih resursa
i dobara (nacrt, 2011), Strategiju razvoja poljoprivrede Srbije (VRS, 2005),
Nacionalnu strategiju zatite i spasavanja u vanrednim situacijama (2011d),
koja je zanimljiva za politike AKP zato to posebno naglaava potrebu pro-
cene rizika na nacionalnom i lokalnom nivou, kao i njihovo integrisanje u
urbanistike i prostorne planove. Meutim, jedino se Strategija bioloke
raznovrsnosti Republike Srbije za period od 2011. do 2018. godine na vie
mesta bavi uticajem klimatskih promena i defnisanjem mera prilagoavanja.
U Strategiji se konstatuje da ne postoji sistematsko praenje uticaja klimat-
skih promena na biodiverzitet u Republici Srbiji. Aktuelno istraivanje i pla-
niranje zasnovano je prvenstveno na globalnim istraivanjima, iskustvima i
preporukama drugih zemalja (VRS, 2011a; 4.3.8., 51). Ova konstatacija bi
se mogla proiriti i na druge relevantne oblasti i dokumente. U delu koji se
bavi stratekim ciljevima naglaava se znaaj povezivanja aktivnosti vezanih
za biodiverzitet sa strategijom prilagoavanja na klimatske promene. Treba,
meutim, primetiti da se preporuene aktivnosti, koje se delegiraju instituci-
jama na dravnom nivou procena ranjivosti na klimatske promene za zati-
ena podruja, kao i evaluacija efkasnosti strategija i mera prilagoavanja,
nalaze i u ostalim pomenutim dokumentima usvojenim pre ove strategije, a
da se neki bitni pomaci u tim aktivnostima nisu dogodili.
Prostorni plan Republike Srbije (PPRS) (RS, 2010a) je prvi formalni sve-
obuhvatni dokument, strateki prostorni plan u kome je klimatskim prome-
nama, ublaavanju i adaptaciji dato znaajno mesto (Lazarevi Bajec, 2011).
Ovaj dokument formulie veliki broj operativnih ciljeva i ukljuuje razliite
aspekte aktivnosti povezanih sa klimatskim promenama (Operativni ciljevi,
PPRS: 118119). U samom dokumentu se ne ukazuje na nain na koji e se
oni ostvarivati na razliitim nivoima, a posebno ne na lokalnom nivou, od
koga se oekuju znaajni rezultati.
U Programu implementacije PPRS od 2010. do 2020. godine za period
od 2011. do 2015. godine (RS, 2011), broj ciljeva je znatno smanjen. Oni su
ogranieni pre svega na ublaavanje KP. Malo panje je posveeno razradi
instrumenata implementacije, odreivanju nadlenosti na razliitim admini-
strativnim nivoima (van oiglednih nadlenosti dravnih institucija), kao i
preciznom odreivanju akcija/mera i trokova. U implementaciji je akcenat
na formiranju informacione baze, kao i na sprovoenju istraivanja u oblasti
ranjivosti i rizika, to je svakako vana aktivnosti na dravnom nivou. Meu-
tim, izostaju smernice za aktivnosti donoenja politika na razliitim nivoima,
68
sektorskim i intersektorskim, vezano za izrade planova, programa i mera, kao
i naina njihovog praenja i revizije. To je posebno znaajno za Srbiju kao
zemlju u razvoju, gde su izazovi KP veliki, akcije su hitno potrebne, sredstva
ograniena, vreme kratko, institucionalni kapaciteti mali. Iako su u PPRS i
drugim stratekim dokumentima problemi odrivosti, kao ireg okvira poli-
tika KP, dobili znaajno mesto, ne postoje jasni kriterijumi, mere, regulative
koje bi olakale posao lokalnim akterima (Lazarevi Bajec, 2011). Lokalno
planiranje, koje je u Srbiji tradicionalno formulisano kao vrlo sloena aktiv-
nost, ne dobija iz PPRS dovoljno oekivanih uputstava, smernica za smanje-
nje ranjivosti niti poveanje otpornosti na lokalnom nivou. injenica je da
ni Program implementacije (RS, 2011) nije ponudio oekivane odgovore na
otvorena pitanja.
Moe se zakljuiti da na nacionalnom nivou u Srbiji postoji odreen
broj za AKP potencijalno relevantnih stratekih dokumenata. U nedostatku
sistematske kritike analize kvaliteta strategija sa aspekta mogunosti ope-
racionalizacije i realizacije, ovde se mogu izneti samo generalna zapaanja.
Usvojene strategije su najee deklarativne, radi se o optim stavovima sa
nejasnom vezom sa realnim drutvenim, ekonomskim, institucionalnim i kul-
turnim okvirom. Naglasak je uglavnom na ciljevima, dok se osea nedostatak
preciznije implementacije, odnosno naina ostvarivanja defnisanih ciljeva.
Stepen operacionalizacije pojedinih strategija je veoma razliit. Dok se za
neke moe konstatovati da su razraene do nivoa akcionih planova (za koje
se ne moe utvrditi da li su zaista realni), druge su mnogo optije i zadrava-
ju se na ciljevima koje tek treba pretoiti u odgovarajue mere i aktivnosti.
Najee nedostaju detaljnije kvantifkacije kad je re o scenarijima budueg
razvoja, izvorima fnansiranja i dinamici sprovoenja pojedinih zadataka.
Pojedine strategije obuhvataju akcione planove i matrice aktivnosti, mada
je stepen njihove upotrebljivosti veoma razliit. Tema participacije se kotira
visoko u brojnim strategijama, naglaava se i podrava, ali se ona najee
svodi samo na formalno uee javnosti u debatama, a ne i na faktiku podelu
odgovornosti u realizaciji strategija.
Glavna uloga u realizaciji strategija se daje ministarstvima, agencijama,
fondovima, izvrnim organima vlasti. Tako se moe zakljuiti da je partici-
pativnost u odluivanju kao neophodni, propisani sastojak svih strategija, za-
pravo samo fraza kojom se postie politika korektnost bez namere da se ona
u praksi razvija (Nadi, 2012: 521). Jasno je da implementacija strategija
zahteva integrisane aktivnosti i koordinaciju meu institucijama upravljanja
na razliitim nivoima, kao i ukljuivanje privatnog i civilnog sektora. To za
sada uglavnom nedostaje, te se ini da na nivou drave ne postoji kontinualna
angaovanost, adekvatne institucionalne veze i kapacitet da se ovi sloeni
zahtevi i ostvare.
69
Kako u Srbiji tema AKP jo u punoj meri nije stigla na dnevni red, potreb-
no je izdvojiti i analizirati sve dokumente koji omoguavaju uspostavljanje
okvira za akcije adaptacije, posebno na niim nivoima odluivanja. Mada in-
ternacionalna praksa do sada pokazuje da se u istraivanjima i politikama kli-
matske promene i odriv razvoj esto razmatraju odvojeno, jake veze izmeu
politika adaptacije na klimatske promene i razvojnih politika upuuju na nu-
nost integracije, koja je preduslov za uspeno bavljenje obema temama. Zato,
mada se ne bavi klimatskim promenama, kao primer dokumenta koji moe
metodoloki predstavljati osnovu za razmatranje problema AKP treba poseb-
no naglasiti metodoloku vrednost dokumenta Pregled stanja ivotne sredine
Republike Srbije Drugi pregled (EKE, 2007). Ovaj dokument predstavlja
primer adekvatnog povezivanja analize ireg konteksta sa kontekstom ivot-
ne sredine, problema sa politikama, planiranjem, implementacijom, integra-
cijom problema ivotne sredine sa ukupnim razvojem. Razmatra se nain im-
plementacije meunarodnih sporazuma i obaveza, prioriteti i politiki okvir,
resursi, instrumenti, a posebna panja se posveuje pravnom okviru i procesu
donoenja odluka, institucionalnim kapacitetima, informisanju, edukaciji.
Zakoni
Niz zakona donetih u Srbiji poslednjih nekoliko godina otvara iroko polje
razmatranja mogunosti delovanja u pravcu AKP. Legislativa na nacional-
nom nivou ne govori direktno o adaptaciji, ali se u nekim dokumentima mogu
uoiti napori na izgradnji sistema reakcije na klimatske hazarde, mada ne i si-
stem aktivnih mera smanjenja osetljivosti i poveanja otpornosti. Adaptacija
na klimatske promene se u Srbiji za sada ne povezuje sa razvojnim politika-
ma, ve pre svega sa sistemom zatite i spasavanja kao delom sistema naci-
onalne bezbednosti. U Zakonu o vanrednim situacijama i ostalim propisima,
programima, planovima i ostalim dokumentima, govori se o integrisanom
obliku upravljanja i organizovanja subjekata sistema zatite i spasavanja na
sprovoenju preventivnih i operativnih mera i izvravanju zadataka zatite i
spasavanja ljudi i dobara od posledica elementarnih nepogoda i drugih nesre-
a, ukljuujui i mere oporavka od tih posledica (RS, 2009; 2011).
Treba izdvojiti i neto ire dokumente na nacionalnom nivou u Srbiji,
kao to su Zakon o zatiti ivotne sredine, Zakon o zatiti prirode, itd. Zakon
o meteorolokoj i hidrolokoj delatnosti (RS, 2010b) posebno je znaajan,
poto se oekuje da e doprineti unapreenju informacione osnove, praenja,
izvetavanja i prognoziranja. Ovim zakonom Republiki hidrometeorolo-
ki zavod, kao organ dravne uprave, dobija nadlenosti praenja klimatskih
promena, odnosno njihovih posledica.
70
Takoe, treba pomenuti niz zakona, donetih poslednjih nekoliko godina,
koji otvaraju mogunosti za integraciju aktivnosti AKP u politike na lokal-
nom nivou. To je pre svega Zakon o prostornom planu RS (2010), kao inte-
gralni prostorno-razvojni strateki dokument, ime je uinjen poetni napor
da se formuliu politike AKP i integriu u prostorno planiranje. Dalje, Zako-
nom o lokalnoj samoupravi (RS, 2007b) date su vee nadlenosti lokalnoj
samoupravi koje se odnose na integralno, strateko i prostorno planiranje,
zatitu ivotne sredine i unapreenje ivotne sredine, kao i na komunalne po-
slove, dok se Zakonom o budetskom sistemu (RS, 2009), koji je znaajan za
efkasno strateko planiranje, omoguava realnije praenje stratekih ciljeva
i efekata realizacije lokalnih strategija u praksi. Ovaj zakon prua nekoliko
novih mogunosti za uvoenje programskog i projektnog budetiranja. Za-
konski okvir postoji i on se moe iskoristiti za integrisano planiranje lokal-
nog razvoja i njegovu implementaciju.
Generalno se moe zakljuiti da najvee nadlenosti u sistemu uprav-
ljanja u Srbiji imaju nacionalne institucije, ministarstva, agencije i fondovi.
Iako bi trebalo da imaju znaajnu ulogu u stvaranju okvira za razvoj (u tom
smislu i povezivanju sa AKP), one su uglavnom pasivne, vie orijentisane
na izradu deklarativnih dokumenata i prenoenje principa iz meunarodnog
okruenja, nego na praenje i usmeravanje sopstvenog razvoja. Oekivane i
strategijama i zakonima naglaene horizontalne veze izmeu razliitih sek-
tora na nacionalnom nivou se u partokratskoj organizaciji vlasti podeljenih
nadlenosti teko mogu ostvariti. U Srbiji na nacionalnom nivou u domenu
politika vezanih za zatitu ivotne sredine i KP postoji oigledna zbrka na-
dlenosti, koja za rezultat ima isprepletane strukture upravljanja, iji je rezul-
tat dupliranje napora, ponavljanje akcija, politiko manevrisanje i, na kraju,
neefkasnost i nedostatak konkretnih akcija.
Integracija AKP u lokalni strateki integralni plan
Lokalni nivo upravljanja
Integraciju AKP sa drugim stratekim politikama je najcelishodnije razmotri-
ti na adekvatnom nivou upravljanja, gde postoji najjasniji, neposredan interes
relevantnih aktera. U Srbiji, zalaganje da se odluke donose na najniem ade-
kvatnom nivou odluivanja i najblie graanima povezuje se sa ostvarenjem
EU principa subsidiarnosti (Gidens, 2009: 202). Radi lake institucionaliza-
cije integrisanog planiranja bilo bi potrebno da dobije zakonsku formu, to
je u Srbiji najlake ostvarivo povezivanjem sa formalnim, zakonski obave-
zujuim sistemom prostornog planiranja. Prethodno je potrebno razmotriti
sve relevantne aspekte integracije adaptacije u postojei lokalni (optinski,
gradski) prostorni plan, koji bi trebalo da proiri svoj obuhvat tako da dobi-
71
je razvojnu i klimatsku komponentu. Uspostavljanjem jednog integrisanog
lokalnog plana, zakonom obavezujueg, kao osnovnog okvira razvoja, iz-
begava se rasipanje resursa na brojne nezavisne, neusklaene, neformalne
oblike stratekih dokumenata koji nemaju adekvatne ideje operacionalizacije
i implementacije, a posebno nemaju nain povezivanja sa sistemom prostor-
nog planiranja. Prostorno i urbanistiko planiranje u Srbiji ima svoje mesto,
tradiciju, institucije, procedure, te se ini da je u uslovima oskudice i dina-
mikih promena najprimerenije tu traiti mesto za integrisanje AKP. Svaka-
ko da planiranje mora doiveti svoju transformaciju, od socijalistikog ka
trinom i demokratskom, pa je pretpostavka da upravo integracija razvojnih
i klimatskih politika moe u tom procesu odigrati kljunu ulogu (Lazarevi
Bajec, 2012).
Iskustvo sa stratekim lokalnim planiranjem u Srbiji, i pored velikog ulo-
enog truda, nije dalo adekvatne rezultate. Praksa ovog neformalnog oblika
planiranja na lokalnom nivou je protekle decenije predstavljala obimnu ak-
tivnost, koja je angaovala mnogo ljudi i sredstava (veliki procenat sred-
stava iz donacija) sa idejom promovisanja principa modernog upravljanja.
Planovima su obuhvaene brojne oblasti, esto su se dokumenti preklapali,
njihov kvalitet je vrlo neujednaen (Lazarevi Bajec, 2009). Danas veina
lokalnih zajednica ima barem jednu razvojnu strategiju, a neke optine ima-
ju itav niz razliitih strategija koje pokrivaju dobar deo njihovih izvornih
nadlenosti (Pavlovi Kriani, ovljanski, 2010). Da bi se napravio pre-
gled stratekih dokumenata po optinama i procenila njihova integrisanost
sa prvom integralnom nacionalnom strategijom, Strategijom za smanjenje
siromatva (VRS, 2003), i prepoznale institucije na lokalnom nivou koje se
bave izradom ili sprovoenjem stratekih planova, sprovedeno je Mapiranje
lokalnih strategija i tela za njihovu primenu u optinama na teritoriji Srbi-
je (VRS, 2007a). Meutim, do sada nisu sprovedena obimnija istraivanja i
procena efekata procesa i proizvoda planiranja u okviru ovog modela (La-
zarevi Bajec, 2006; 2007; 2009; oli, 2009). Ipak, lako se moe izdvojiti
vie vanih problema: neintegrisane strategije se teko sprovode, nisu jasne
nadlenosti u implementaciji, za koju je preduslov podrka relevantnih ak-
tera, nema dovoljno elemenata za praenje izvrenja budeta lokalnih vlasti
(Pavlovi Kriani, ovljanski, 2010). Upotrebljene metodologije, budui da
su promovisane od razliitih meunarodnih organizacija, vrlo su raznovr-
sne, esto neuporedive, tu se ne moe prepoznati nikakva standardizacija,
ni u metodologiji izrade niti u operacionalizaciji i vezi sa implementacijom.
Time se naruavaju osnovni principi stratekog integrisanog delovanja: pove-
zivanja (razliitih razvojnih aspekata, vertikalno i horizontalno usaglaava-
nje), participacije (uee predstavnika javnog, privatnog i civilnog sektora)
i standardizacije (usvajanje ujednaene strukture dokumenata, jedinstvenih
postupaka izrade, sprovoenja, ocene i revizije).
72
Osnovni argumenti za integrisanje AKP na lokalnom nivou
U ovom tekstu se polazi od teze da je u uslovima nerazvijenih institucija,
neodgovarajue podele nadlenosti i nedovoljnih kapaciteta aktera, najbo-
lje poi od formalno zakonski utvrenih dokumenata i procedura i razmotri-
ti mogunosti integracije AKP u okvire postojeih dokumenata (Lazarevi
Bajec, 2004; 2006; 2009). Smatramo da strateki lokalni plan (optine, gra-
da) u uslovima odluivanja u Srbiji moe da predstavlja adekvatan okvir za
integrisanje politika AKP. Pre svega, na lokalnom nivou su poznati urgent-
ni klimatski problemi, akteri su dostupni i zainteresovani, nadlenosti nisu
previe sloene i isprepletene, te se mogu uspostaviti jasne putanje razmene
i saradnje (ukoliko sistemski organizacioni faktori, kao npr. partijski intere-
si to ne ometaju). U uslovima kada politike na nacionalnom nivou jo nisu
defnisane, kada instrumenti nisu razraeni, urgentnost problema zahteva od
lokalnih uprava da preduzmu mere u pravcu smanjenja rizika i poveanja
otpornosti na klimatske uticaje. Zato je osnovano pretpostaviti da e u uslo-
vima izrazite ranjivosti i rizika nuno doi do formulisanja politika odozdo
na gore. Meutim, mogue je odmah uoiti i opasnost: ukoliko se ne defnie
precizno metodologija rada, kao i naini integrisanja politika AKP, to moe
dodatno doprineti konfuziji, neredu i neusklaenosti politika koje se odnose
na ovu oblast sa drugim politikama, pre svega razvojnim i prostornim.
Strateko integralno prostorno planiranje je neophodno sredstvo koje
naglaava meupovezanost svih aspekata razvoja optine. Uloga stratekog
planiranja je da vrsto povee fziko-prostorno planiranje (jedino koje je u
Srbiji zakonom defnisano kao obavezno), sa razliitim nadlenim institu-
cijama i resursima koji se mogu obezbediti iz defnisanih izvora. Integralna
strategija je dominantno razvojno-ekonomski orijentisana i obezbeuje okvir
za fziko i sektorsko planiranje u optini. Zasnovana na sloenoj proceni
problema, povezivanju aspekata, utvrivanju prioriteta i defnisanju neop-
hodnih akcija/mera, ona premouje jaz izmeu prostornih (teritorijalnih) i
neprostornih (ekonomskih i socijalnih) mera i odluka. Integrisanje politika
adaptacije sa ekonomskim i prostornim politikama, kao i politikama AKP,
posebno je vano za zemlje u razvoju. Integralni strateki plan optine moe
obezbediti osnovu za jednostavnije upravljanje, kao i permanentno odlui-
vanje. Plan predstavlja okvir za aktivnosti brojnih javnih institucija, kao i
privatnih aktera i aktera iz civilnog sektora, koji usklauju svoje aktivnosti
horizontalno, na lokalnom nivou, kao i vertikalno, sa irim teritorijama i vi-
im nivoima upravljanja.
Mogue je navesti vie argumenata za lociranje politika AKP na lokal-
nom nivou i povezivanje sa integralnim lokalnim planom:
Pretpostavka je da u lokalnim zajednicama postoje informacije i zna-
nja koja su neophodna za donoenje politika koje e se i realizovati.
73
Tu su akteri najzainteresovaniji, lokalno se oseaju najvee posledice
donoenja ili nedonoenja adekvatnih politika adaptacije. Pokazalo
se da ukoliko se politike adaptacije donose na drugim nivoima, bez
konsultacija na lokalnom nivou, one mogu proizvesti brojne neeljene
posledice (ugroavanje imovine, pad vrednosti nekretnina, konfikte
izmeu razliitih nivoa vlasti i, u krajnjoj konsekvenci, neostvarivanje
planova i politika).
Na lokalnom nivou se moe ostvariti adekvatna kombinacija strate-
kog, planiranog i autonomnog pristupa. Povezivanjem javnog i pri-
vatnog sektora, profesionalne ekspertize i privatne inicijative mogu se
ostvariti inovacije, preduzeti investicije koje e voditi rauna o potreb-
nim resursima i smanjiti cenu adaptacije (WB, 2010a: 95).
Lokalne uprave imaju kljunu ulogu u defnisanju lokalnih mera adap-
tacije poto su najblie problemima i poto su to nadlenosti koje su
im razliitim zakonima, regulativnim i stratekim dokumentima po-
verene. Imaju mogunosti da sprovode svoje odluke kroz planiranje
i regulativu, poreze, subvencije i direktno upravljanje javnom svoji-
nom. Mada u praksi nailazimo na razliite primere, treba naglasiti da
ak ni vaei zakoni ne predviaju da lokalne uprave samo sprovode
nacionalne politike i prevode ih na lokalne uslove, ve da pokau ino-
vativnost na terenu, to se posebno moe oekivati u oblasti klimat-
skih politika.
Povezivanjem politika AKP sa lokalnim prostornim planom i doda-
vanjem razvojne komponente moe se dobiti adekvatan instrument
koji e omoguiti integrisanje aktivnosti na AKP sa razliitim sektor-
skim i prostornim politikama. U Srbiji se ini da je logino adaptaciju
povezati sa prostornim planiranjem, to je jedini zakonom predvieni
obavezujui instrument koji ima mogunost da u sebi integrie razlii-
te politike (zahtev za integracijom politika), koji ukljuuje konkretne
mere i ima institucionalnu podrku u svim fazama donoenja, odlu-
ivanja, praenja i revizije. Iako ne u savremenom obliku, adaptacija
na klimatske izazove ima svoje mesto i dugu tradiciju u prostornom
planiranju. Promena je u tome to sada govorimo o planiranju una-
zad, konceptu koji Gidens upotrebljava da bi oznaio promenu koja
je nastala sa uvoenjem KP: razmatramo kakve promene treba da
izvrimo sada da bismo u budunosti ostvarili alternativne situacije.
Zamiljamo uspean budui ishod i pravimo razliite scenarije za nje-
govo ostvarivanje (Gidens: 121).
Teritorijalni lokalni plan se moe pretvoriti u strateki povezivanjem
formalnih i neformalnih planskih napora na lokalnoj teritoriji. Predlog
novih instrumenata zasniva se na unapreenju postojeih, sa uvere-
njem da se temeljenjem na poznatim instrumentima i na prethodnoj
74
institucionalnoj organizovanosti, njihovim korigovanjem i adaptira-
njem, potujui koncept uslovljavanja budunosti prethodnim istorij-
skim razvojem (path dependency theory) moe garantovati rezultat.
Neophodan uslov: reforma sistema prostornog planiranja u Srbiji
Eksperimentisanje integracijom politika i instrumenata vezanih za AKP ne-
minovno upuuje na neophodnu reformu modela prostornog planiranja u
Srbiji, pre svega od teritorijalnog ka stratekom. AKP pretpostavlja povezi-
vanje svih sektora na lokalnom nivou, to je zahtev koji se postavlja i pred
prostorno planiranje. Takoe, strateki pristup podrazumeva povezivanje
informacija, analize i praenja indikatora, ukratko, stanja u odreenim sek-
torima na koje se odnosi strateki plan (ekonomski razvoj, socijalni razvoj,
odriva prirodna i ivotna sredina, urbani razvoj, razvoj saobraaja, razvoj
tehnike infrastrukture, energetska odrivost, institucionalni razvoj). Poseb-
no je vano odreivanje prioriteta i defnisanje preciznih naina praenja,
kao i institucionalnih nadlenosti. Sve je to daleko lake izvesti na lokalnom
nivou nego na nivou drave, o emu svedoe dosadanja iskustva u Srbiji u
periodu od 2003. do 2012. godine.
Kako se oekuje da e u Srbiji lokalne vlasti biti najagilnije u prihvatanju
izazova i da e nai naina da se suoe sa izazovima adaptacije, to se i pro-
mena modela prostornog planiranja moe oekivati odozdo na gore. Uklju-
ivanjem participacije/kolaboracije u sve faze planiranja, uspostavljanjem
partnerskih odnosa i vezivanjem za planiranje lokalnog budeta, insistira se
na razvijanju svesti i odgovornosti svih uesnika za lokalni odrivi razvoj
(ICLEI, 1996). Planiranje se shvata kao kontinualan proces, a ne samo napor
koji se ini u jednom trenutku. Ostvarivanje efektivne kooperacije izmeu
institucija nadlenih za pojedine sektore predstavlja poseban problem u ze-
mljama u razvoju, u uslovima ogranienih znanja, resursa i organizacionih
potencijala (Lazarevi Bajec, 2012).
Integracija politika AKP na lokalnom nivou: prikaz konceptualnog modela
Integrisanje politika AKP u strateko planiranje na lokalnom nivou podrazu-
meva defnisanje klimatskih politika i mera ukrtanjem etiri osnovne oblasti/
faze delovanja i tri vane teme/aspekta (Prilog 1). Prva faza je faza pripreme,
druga obuhvata procenu ranjivosti, trea odreivanje stratekog pravca de-
lovanja i etvrta odreivanje i implementaciju konkretnih mera. Tri osnovna
aspekta, inputa u model, obuhvataju prvo prikupljanje informacija, drugo,
praenje, procenu i preispitivanje implementacije politika i strategija i tree,
uee relevantnih aktera/stejkholdera. (Ribeiro, Losenno, Dworak, Massey,
75
Swart, Benzie, Laaser, 2009). Tome bismo mogli dodati i etvrtu temu/as-
pekt, povezivanje i usaglaavanje sa irim, nacionalnim i internacionalnim
stratekim okvirom.
Prva faza je posveena obezbeivanju politike podrke za istraivanje i
ukljuivanje tema povezanih sa AKP u lokalni strateki plan. Proirivanje i
defnisanje prostornog plana optine kao stratekog razvojnog plana i uspo-
stavljanje zakonske obaveze ukljuivanja ispitivanja rizika i ranjivosti, kao
i defnisanja AKP, obezbedilo bi adekvatan okvir za formulisanje politika
i programa mera u ovoj oblasti i njihovo integrisanje sa drugim razvojnim
politikama i merama. Time bi se omoguila i standardizacija u procesu pla-
niranja i procedurama odluivanja, kao i obezbeenje fnansijskih sredstava
(razliitih izvora i opcija).
Druga faza se odnosi na procenu ranjivosti, koja ukljuuje i razmatranje
klimatskih i drutveno-ekonomskih scenarija, identifkaciju uticaja i utvri-
vanje prioriteta u smanjivanju rizika. Bez detaljne procene osetljivosti, uko-
liko obim i lokacija klimatskih rizika nisu poznati, nemogue je planirati
i sprovoditi praktine aktivnosti adaptacije. Razvijeni lokalni scenariji za
temperaturne maksimume, padavine, vetrove, plavljenje, pouzdani podaci o
moguim uticajima KP, kao i procene cene i koristi razliitih varijanti adap-
tacije, neophodni su za procenu uticaja i formulisanje adekvatnih odgovora.
Podrazumeva se razvoj i stadardizacija sredstava planiranja, izrada uputstava
koja e omoguiti laku upotrebu metoda, kao to su detaljno mapiranje oset-
ljivosti, simulacije reakcija, autonomnih i stratekih, na adekvatnom nivou,
analiza aktera i njihovih interesa i mogunosti, multikriterijumska analiza,
stabla klasifkacije i odluivanja, itd.
Trea faza obuhvata predlog stratekih pravaca adaptacije. Svaka odluka
je povezana sa analizom u odnosu na scenarije i predlozima u odnosu na
razliite sektore na koje klimatske promene utiu i njihove meusobne veze.
Cilj je poveanje adaptivnog kapaciteta i podrazumeva analize rizika, koje
su povezane sa procenom trokova i koristi u odnosu na KP i ustanovljene
razvojne prioritete. Modelovanjem AKP se ukazuje na prednosti i nedostatke
svih raspoloivih pravaca adaptacije. Na taj nain se obezbeuje vrsta os-
nova za donoenje pravih odluka, investiranje u adaptaciju koja e smanjiti
lokalnu ranjivost, ali na prihvatljiv i efektivan nain, raunajui na raspolo-
iva sredstva i tragajui za inovacijama koje mogu ponuditi najbolja reenja
u odnosu na sredstva i u odnosu na pogoene i zainteresovane grupe aktera.
Metodom strateke procene ivotne sredine proverava se da li predloene
mere nesumnjivo i ubedljivo smanjuju ranjivost i da li mogu biti bolje obli-
kovane kao odgovor na rizike i mogunosti (UNDP-UNEP, 2011).
76
etvrta faza obuhvata identifkovanje, izbor i procenu planiranih politika
i mera adaptacije. Ova faza podrazumeva veliki broj podataka, posebno onih
vezanih za trokove moguih mera i projekata. Uee strunjaka i strunih
metoda rada, ekonometrijskih modela u koje su ukljueni scenariji klimatskih
promena, obezbeuje adekvatan uvid u procene trokova i efekata. Meutim,
nakon pregleda svih mogunosti adaptacije u kolaborativnom procesu, vri
se izbor i postie dogovor relevantnih aktera oko naina oblikovanja, reali-
zacije, praenja i modifkovanja mera koje su integrisane u plan. Potrebno je
istraiti sve oblike javno-privatne saradnje, ukljuivanje i povezivanje razli-
itih interesa i mogunosti ukljuivanja resursa. Takoe, potrebno je razradi-
ti, sistematizovati i publikovati uputstva sa razliitim normama i standardima
u svakoj oblasti intervencija, kao i sa metodama za praenje i procenu efekata
politika i mera. Time se omoguava i olakava uee lokalnih aktera u ce-
lom procesu i stvaraju se uslovi za promenu stila upravljanja.
u
k
l
j
u

i
v
a
n
j
e

a
k
t
e
r
a

u

r
a
z
l
i

i
t
i
m
f
a
z
a
m
a

p
r
o
c
e
s
a

a
d
a
p
t
a
c
i
j
e
u
t
v
r

i
v
a
n
j
e

o
s
e
t
l
j
i
v
o
s
t
i

o
t
p
o
r
n
o
s
t
i
,

p
r
o
c
e
n
a

a
d
a
p
t
i
v
n
o
g

k
a
p
a
c
i
t
e
t
a
politika podrka, resursi
mere
procena osetljivosti
upravljanje rizikom
strateki pravci
adaptacije
internacionalni i nacionalni okvir za
politike adaptacije
dodatni resursi za adaptaciju na KP
procena rizika i mogunosti,
procena rezultata smanjenja
osetljivosti/poveanja otpornosti
Prilog 1: Model provere ukljuivanja segmenta AKP u integralni lokalni strateki plan
77
U ovim fazama mogue je prepoznati i stalno ukrtanje tema bitnih za
promenu modela planiranja: kontinualno prikupljanje potrebnih informacija,
praenje, procena i preispitivanja predloga i mera, kao i stalno uee rele-
vantnih aktera.
Zasnivanje politika na realnim, stalno proverljivim podacima je posebno
znaajno u poetnim fazama odluivanja. Meutim, informacije se moraju
prikupljati kontinualno, pratei sve faze ivota svake politike. Kako je ovo
podruje na poetku razvoja, posebno je vano irenje i razmena steenih
iskustava i znanja (publikovanjem karata ranjivosti, podataka o inovativnim
reenjima, iskustvima lokalnih uprava u obezbeenju otpornosti, itd.).
Praenje i procena rezultata su takoe od kljune vanosti u svim fazama
delovanja. Proces rada je iterativan, mogue je ponavljati faze prema proceni
njihovih rezultata. Podrazumeva se razvoj institucija praenja i proveravanja.
Posebno je vano razvijanje i upotreba adekvatnih indikatora realizacije ci-
ljeva, koji omoguavaju obezbeivanje povratne informacije.
Mada je planiranje po defniciji aktivnost javnog sektora, ono podrazu-
meva odgovarajuu ulogu privatnog i civilnog sektora, koji utiu na rezulta-
te procesa. Vrsta i mera angaovanja relevantnih aktera /stejkholdera zavisi
od politikog sistema, tradicije i kulture planiranja. Generalno, postoji stav
da je angaovanje svih sektora poeljno u razliitim fazama, od defnicije
problema, procene osetljivosti i rizika u sektoru svog interesa, do procene
mogunosti autonomne i planske, reaktivne i anticipativne adaptacije. Zato
je veoma vano obezbediti mogunosti za artikulaciju aktera, kao i procedu-
ralne mogunosti za ukljuivanje njihovih interesa, znanja i resursa u proces
formiranja i realizacije politika.
Zakljuak
U tekstu su istraeni osnovni principi integrisanja politika AKP i sagledani
u odnosu na dosadanje aktivnosti na tom polju, kao i u odnosu na postojee
instrumente delovanja koji bi se mogli prilagoditi novim zahtevima. Adapta-
cija na KP u Srbiji je u mnogim sektorima urgentna (poljoprivreda, turizam,
izgradnja naselja, infrastruktura, vodosnabdevanje itd.), a ipak, ova oblast ne
dobija stvarnu, kontinualnu podrku, ve vie deklarativnu, koja zavisi od
trenutnih interesa politikih aktera. Srbija se nalazi tek na poetku uvoenja
politika AKP, ekaju je brojni izazovi, pre svega vezani za problem nivoa na
kome se deluje, mera, politika u koje je integrisana i naina adekvatne insti-
tucionalizacije.
Pregledom dosadanjeg delovanja u pravcu AKP sa nacionalnog nivoa
mogu se izvui dva zakljuka. S jedne strane, stanje politika na nacionalnom
nivou je nezadovoljavajue. Razlozi su pre svega politiki i institucionalni.
78
Moe se konstatovati slaba integracija razliitih politika (ak i postojeih)
koje bi mogle biti relevantne za AKP, posebno sa razvojnim i drugim, sektor-
skim politikama. Takoe, konstatuje se nedovoljna svest o urgentnosti pro-
blema i potrebi proaktivnog delovanja, za ta ne postoje institucionalni kapa-
citeti, sredstva, znanja, kao ni jasni sistemi praenja i izvetavanja. Razma-
tranje mogunosti delovanja, stvaranja integralnih politika na nacionalnom
nivou, posebno je oteano slabo razvijenom kooperacijom izmeu sektora,
nerazvijenom horizontalnom i vertikalnom saradnjom, koja je neophodna za
uspeh mera klimatske politike iznad lokalnog nivoa. Ovome treba dodati i
neadekvatno uee relevatnih aktera u odluivanju i implementaciji poli-
tika, kao i nedovoljno i neefektivno fnansiranje. Meutim, sa druge strane
se takoe utvrdilo da relevantni nacionalni strateki dokumenti i legislativa
doneta poslednjih nekoliko godina otvaraju znaajne mogunosti za integri-
sanje politika AKP na lokalnom nivou. Moe se oekivati da e u narednom
periodu arena dinaminih aktivnosti biti na lokalnom nivou, poto su tu in-
teresi, tu se direktno trpe posledice, ali tu postoje i iskustva u neformalnom
stratekom planiranju, kao i lokalni prostorni plan kao instrument koji moe
odigrati integrativnu ulogu.
U ovom istraivanju je iznet model organizacije delovanja u podruju
politika AKP prilagoen aktuelnim uslovima u Srbiji. U tekstu se predlae
integrisanje adaptacije na klimatske promene u razvojni strateki prostorni
plan optine uz neophodne reforme sistema prostornog planiranja. Predlae
se preoblikovanje stratekog plana optine/grada, tako da ukljui i integrie
i elemente politike AKP. To se ini kao najracionalnije reenje u uslovima
kada su jedino prostorni planovi zakonski obavezujui, kada jedino oni imaju
jasnu poziciju u sistemu odluivanja, kao i jasnu institucionalnu podrku. Taj
model ne sledi u potpunosti uputstva i principe svetskih i evropskih dokume-
nata u ovoj oblasti, ve se zasniva na proceni realnosti upravljanja u Srbiji.
Bibliografja
Adger, W. N., S. R. Khan, N. Brooks (2003). Measuring and Enhancing Adaptive Capacity.
UNDP Adaptation Policy Framework Technical Paper 7, Njujork.
Alber, G., K. Kern (2008). Governing Climate Change in Cities: Modes of Urban Clima-
te Change Governance in Multi-Level System. Documentation Competitive Ci-
ties and Climate Change Conference. Milan, 910 October. www.oecd.org/da-
taoecd/54/63/42545036.pdf, pristupljeno 22. jula 2010.
Beg, N., J. C. Morlot, O. Davidson, Y. A. Okesse, L. Tyani, F. Denton, Y. Sokona, J. P. Thomas,
E. L. La Rovere, J. K. Parikh, K. Parikh, A. A. Rahman (2002). Linkages Between
Climate Change and Sustainable Development. Climate Policy, Vol 2, 129144.
CEC (Commission of the European Communities) (2007). Green Paper Adapting to Clima-
te Change in EuropeOptions for EU Action (No. COM (2007) 354 fnal {SEC (2007)
849}). Commission of the European Communities, Brisel.
79
CEC (Commission of the European Communities) (2009). White Paper Adapting to Cli-
mate Change: Towards a European Framework for Action (COM (2009) 147 fnal).
Commission of the European Communities, Brisel.
oli, R. (2009). Participacija u stratekom planiranju gradova i razvoj saznanja primer
Stratekog plana razvoja Nia. Doktorska disertacija. Arhitektonski fakultet Univer-
ziteta u Beogradu, Beograd.
EKE (Ekonomska komisija za Evropu, Komisija za programsku politiku u oblasti ivotne
sredine) (2007). Pregled stanja ivotne sredine Republike Srbije Drugi pregled. UN,
Njujork i eneva.
Klimatske promene, studije i analize (2010). Evropski pokret u Srbiji. http://www.fes.rs/
pubs/2010/pdf/6.Klimatske%20promene.pdf , pristupljeno 10. marta 2012.
Gidens, E. (2009). Klimatske promene i politika. Klio, Beograd.
Huq, S., A. Rahman, M. Konate, Y. Sokona, H. Redi (2003). Mainstreaming Adaptation to
Climate Change in Least Developed Countries (LDC). IIED, London.
ICLEI (1996). The Local Agenda 21 Planning Guide: An Introduction to Sustainable Deve-
lopment Planning. ICLEI/IDRC/ UNEP, Toronto.
ICLEI (2011). Financing the Resilient City: A Demand Driven Approach to Development,
Disaster Risk Reduction and Climate Adaptation An ICLEI White Paper. ICLEI
Global Report.
IPCC (2007a). Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. IPCC Working
Group II Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the
Intergovernmental Panel on Climate Change. Ur. M. Martin Parry, O. Canziani, J.
Palutikof, P. Van der Linden, C. Hanson. Cambridge University Press, Cambridge,
United Kingdom and New York, NY, USA.
IPCC (2007b). Intergovernmental Panel on Climate Change. Climate Change 2007: The
Physical Science Basis. Summary for Policymakers. Contribution of Working Group I
to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
IPCC, eneva.
Lazarevi Bajec, N. (1996). Strateko urbano planiranje, usmeravanje i/ili posredovanje.
U: Lazarevi Bajec, N., M. Ralevi (ur.). Strategija urbanizacije u uslovima neizve-
snosti. Arhitektonski fakultet Univeziteta u Beogradu, Beograd, 328.
Lazarevi Bajec, N. (2004). Povezivanje koncepta stratekog planiranja sa lokalnim prostor-
nim planiranjem. U: Grupa autora. Planiranje razvoja lokalne zajednice. Geografski
fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1945.
Lazarevi Bajec, N. (2006). Integralni strateki plan optine. U: Trifunovi, V., M. Ralevi
(ur.). Planiranje, investicije i realizacija u tranziciji ka evropskom zakonodavstvu.
Udruenje urbanista Srbije, Beograd, 157167.
Lazarevi Bajec, N. (2007). Polazne osnove za strategiju prostornog razvoja Srbije: rizici i
izazovi. U: Ka strategiji prostornog i urbanog razvoja republike Srbije. Republika
agencija za prostorno planiranje, Beograd, 3138.
Lazarevic Bajec, N. (2009). Local Strategic Planning in Serbia: The Evaluation of Results.
Regional Development, Spatial Planning and Strategic Governance, Thematic Con-
ference Proceedings, Vol. 2. IAUS, Beograd, 125144.
Lazarevi Bajec, N. (2011). Integrating Climate Change Adaptation Policies in Spatial De-
velopment Planning in Serbia A Challenging Task Ahead. SPATIUM International
Review, No. 24, 18.
Lazarevi Bajec, N., M. Maruna (2011). Changing Landscapes Balancing Actions: Bel-
grade Water Front Adaptation to Climate Change. Rad prezentovan na EFLA Regio-
nal Congress 2011, Mind the Gap Landscapes for a New Era, Talin, Estonija, 24.
11. 2011.
80
Lazarevi Bajec, N. (2012). Strategic and Autonomous Climate Change Adaptation Ac-
tions and Implications for Transformation of Urban Planning Model in Serbia. U:
Bogdanovi, R. (ur.). New Urbanity: Cities vs. Global Challenges. International
Symposium on Sustainable Development and Planning, Belgrade, 2628 April 2012.
Strand (Sustainable Urban Society Association), CD-ROM.
Nadi, D. (2012). Komparativna analiza nacionalnih strategija odrivog razvoja Republike
Srbije, Crne Gore i Hrvatske. TEME 2/2012, asopis za drutvene nauke, XXXVI
Br. 2, 501523.
OECD (2009). Integrating Climate Change Adaptation into Development Co-operation: Po-
licy. Guidance. OECD, Pariz, Francuska.
Okvirni regionalni akcioni plan za adaptaciju na izmenjene klimatske uslove za region
Jugoistone Evrope (2008). South East European Climate Change Framework Action
Plan for Adaptation. Sarajevo, novembar 2008.
Pavlovi Kriani, T., R. ovljanski (2010). Prirunik za strateko planiranje i upravljanje
lokalnim razvojem u Republici Srbiji. Friedrich Ebert Stiftung, Centar za regionali-
zam, Novi Sad.
RS (Republika Srbija) (2007a). Nacionalna strategija odrivog razvoja Republike Srbije.
http://www.odrzivi-razvoj.gov.rs/assets/download/Nacionalna-strategija-odrzivog-
razvoja-Republike-Srbije.pdf, pristupljeno 12. juna 2012.
RS (Republika Srbija) (2007b). Zakon o lokalnoj samoupravi. Slubeni glasnik RS, br.
129/2007.
RS (Republika Srbija) (2007c). Zakon o potvrivanju Kjoto protokola uz Okvirnu konven-
ciju Ujedinjenih nacija o promeni klime. Slubeni glasnik RS, br. 88.
RS (Republika Srbija ) (2004, 2009). Zakon o zatiti ivotne sredine. Slubeni glasnik RS,
br. 135/04 I 36/09.
RS (Republika Srbija) (2009). Zakon o budetskom sistemu, Slubeni glasnik RS, br.
54/2009.
RS (Republika Srbija) (2010a). Zakon o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do
2020.. Slubeni glasnik RS, broj 88/10.
RS (Republika Srbija ) (2010b). Prva (inicijalna) nacionalna komunikacija Republike Srbije.
Serbias First (Initial) National Communication under the Unated Nations Frame-
work Convention on Climate Change. Ministarstvo ivotne sredine i prostornog pla-
niranja, Beograd.
RS (Republika Srbija) (2009, 2010). Zakon o zatiti prirode. Slubeni glasnik RS, br. 36/09,
88/10 i ispravka 91/10.
RS (Republika Srbija) (2009, 2011). Zakon o vanrednim situacijama. Slubeni glasnik RS,
br. 111/2009, 92/2011.
RS (Republika Srbija) (2010a). Izvetaj o stanju ivotne sredine u Republici Srbiji za 2009.
godinu. Ministarstvo ivotne sredine i prostornog planiranja, Agencija za zatitu
ivotne sredine.
RS (Republika Srbija) (2010b). Zakon o meteorolokoj i hidrolokoj delatnosti. Slubeni
glasnik RS, br. 88, 2010.
RS (Republika Srbija) (2011). Program implementacije PPRS od 2010. do 2020. godine za
period od 2011. do 2015. godine. Ministarstvo ivotne sredine, rudarstva i prostornog
planiranja, Republika agencija za prostorno planiranje.
Ribeiro, M., C. Losenno, T. Dworak, E. Massey, R. Swart, M. Benzie, C. Laaser (2009).
Design of Guidelines for the Elaboration of Regional Climate Change Adaptations
Strategies. Study for European Commission DG Environment Tender DG ENV.
G.1/ETU/2008/0093r. Ecologic Institute, Vienna.
Rydin, Y. (2010). Governing for Sustainable Urban Development. London, Earthscan /
James & James.
81
Sathaye, J., A. Najam, C. Cocklin, T. Heller, F. Lecocq, J. Llanes-Regueiro, J. Pan, G.
Petschel-Held, S. Rayner, J. Robinson, R. Schaeffer, Y. Sokona, R. Swart, H. Winkler
(2007). Sustainable development and mitigation. U: Metz, B., O. R. Davidson, P. R.
Bosch, R. Dave, L. A. Meyer (ur.). Climate change 2007. Mitigation: contribution of
Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel
on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and
New York, NY, USA.
Scott, J., J. Preston (2011). When Is a Climate Change Adaptation Model Good Enough to
Inform Public Policy? Climate Change Adaptation Risk Management in Local Go-
vernment. Local Government Law Journal, December 2011, 152166.
Smith, J. B., S. H. Schneider, M. Oppenheimer, G. W. Yohe, W. Hare, M. D. Mastrandrea,
A. Patwardhan, I. Burton, J. Corfee-Morlot, C. H. D. Magazda, H.-M. Fssel, A. B.
Pittock, A. Rahman, A. Suarez, J.-P. Van Ypersele (2009). Assessing Dangerous Cli-
mate Change Through an Update of The Intergovernmental Panel on Climate Change
(IPCC) Reasons For Concern. Proceedings of the National Academy of Sciences
106, 41334137.
Stern, N., S. Peters, V. Bakhshi, A. Bowen, C. Cameron, S. Catovsky, D. Crane, S. Cruick-
shank, S. Dietz, N. Edmonson, S.-L. Garbett, L. Hamid, G. Hoffman, D. Ingram, B.
Jones, N. Patmore, H. Radcliffe, R. Sathiyarajah, M. Stock, C. Taylor, T. Vernon, H.
Wanjie, D. Zenghelis (2006). Stern Review: The Economics of Climate Change, HM
Treasury, London.
Turnpenny, J., A. Haxeltine, I. Lorenzoni, T. ORiordan, M. Jones (2005). Mapping Actors
Involved in Climate Change Policy Networks in the UK. Tyndall Centre Working Pa-
per 66.
UNDP_UNEP (United Nations Environment Programme) (2011). Mainstreaming Climate
Change Adaptation into Development Planning: A Guide for Practitioners, UNDP-
UNEP Poverty-Environment Initiative. Nairobi, Kenya. http://www.unpei.org/
knowledgeresources/publications.html, pristupljeno 11. juna 2012.
UNECE (2012). Climate Neutral Cities: How to Make Cities Less Energy and Carbon Inten-
sive and More Resilient to Climatic Challenges (April 2012). United Nations, Econo-
mic Commission for Europe, New York and Geneva.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2003). Strategija za smanjenje siromatva. Beograd.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2005). Strategija razvoja poljoprivrede Srbije. Slubeni
glasnik RS, br. 78/2005.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2008). Nacionalna strategija odrivog razvoja. Slubeni
glasnik RS, br. 57/08.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2007a). Strategija za smanjenje siromatva. Mapiranje po-
stojeih optinskih strategija i tela za njihovu primenu. http://www.prsp.sr.gov.yu/
vest.jsp;jsessionid=46AE95B766A7FB8AED2600F3A2EF198F?id=257, pristuplje-
no 11. marta 2009.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2007). Strategija regionalnog razvoja Srbije za period od
2007. do 2012. godine. Slubeni glasnik RS, br. 21/07.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2008). Nacionalna strategija odrivog razvoja. Slubeni
glasnik RS, br. 57/2008.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2010a). Nacionalne strategije za ukljuivanje Republike
Srbije u mehanizam istog razvoja u okviru Kjoto protokola upravljanje otpadom,
poljoprivreda i umarstvo. Slubeni glasnik RS, br. 8/10.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2010b). Nacionalni program zatite ivotne sredine. Slu-
beni glasnik RS, br. 12/10.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2011a). Strategija bioloke raznovrsnosti Republike Srbije
za period od 2011. do 2018. godine. Slubeni glasnik RS, br. 13/2011.
82
VRS (Vlada Republike Srbije) (2011b). Uredba o utvrivanju Programa implementacije
PPRS za period od 2011. do 2015. godine. Slubeni glasnik RS, br. 102/11.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2011c). Nacrt Nacionalne strategije odrivog korienja
prirodnih resursa i dobara. http://www.ekoplan.gov.rs/srl/upload-centar/dokumen-
ti/zakoni-i-nacrti-zakona/predlozi_podzakonski/i_deo_nsokprd.pdf, pristupljeno 15.
jula 2012.
VRS (Vlada Republike Srbije) (2011d). Nacionalna strategija zatite i spasavanja u van-
rednim situacijama. Slubeni glasnik RS, br. 86/11. http://www.srbija.gov.rs/vesti/
dokumenti_sekcija.php?id=45678, pristupljeno 12. avgusta 2012.
WB (World Bank) (2010a). The Costs to Developing Countries of Adapting to Climate
Change: New Methods and Estimates. The Global Report of the Economics of Adap-
tation to Climate Change Study. The World Bank, Washington, DC.
WB (World Bank) (2010b). World Development Report 2010: Development and Climate
Change. The World Bank, Washington, DC.
83
Adaptacija kompaktnog grada na klimatske promene:
primena ekolokog modela u Beogradu
Jasminka Cveji, Aleksandar Bobi, Anica Teoflovi, Andreja Tutundi,
Stojanka Radulovi
Adaptation of Compact City to Climate Changes:
Application of the Ecological Model in Belgrade
Abstract
From the point of sustainable development, the central city zones of todays cities
represent a negative extreme, in other words the critical condition is a result of
maximum density of physical structure in relation to the capacity of environment and
contemporary demands of city life. The new paradigm of sustainable development
of compact city strives to reduce the negative infuences on environment through
improving the functions of existing ecosystems and forming new biotops, with the
keeping of urban morphology and the purpose of space. To this effect, contemporary
city planning practice in many cities of Europe and North America introduces new
parameter Biotope Area Factor (BAF) and Green Factor(GF) beside standard
citi planning ones. By introducing these factors, the standardisation of environmental
management is achieved in a broader way, in the aim of protection and improvement
of microclimate and hygiene of the air, protection and development of function of the
soil and balance of waters, forming and improvment of quallity of biotops of plants
and animals, improvement of quallity of dwelling and city living. The Biotop Area
Factor (BAF or GF) represents the total value of individual, ecologically functional
parts of parcel in its current condition (existing BAF or GF) on the basis of which
the minimal standard which should be achieved is formulated (aimed BAF or GF).
By applying this method a certain amount of ecologicaly functional space in each
building site or block is insured and the reduction of the degree of surfaces with
bricks or pavement is infuenced on.
The aim of this work is the research of possibility of applying BAF and GF
on the level of parcel and block in the central city zone of Belgrade in the aim of
adaptation to climate changes, namely the development of quallity of city life through
introducing ecological parameter into planning. For the needs of the research a pilot
area (compact block) in the theritory of Vraar municipality has been chosen. The
foundamental motive for such a choice of the area was the conclusion that biotps of
green spaces and with them the ecosystem of Vraar munincipality are insuffcient in
quantitative and structural sence, and the fact that the central zones of Belgrade are
84
jeopardized by the state of environmant as well as by the forecast of global climate
changes. On the other hand, in 1991 the study of The proposal for the network of
vegetation as means for improvement of the environment and the city sight in the
theritory of Vraar munincipation was made for this area, and it set the network of
vegetation in this munincipation which has never been realized. By comparison of
parameters of environment included in BAF and GF with the parameters included in
the mentioned study, a conclusion can be made that it contained numerous indicators
of the state of the environment and reccomendations for improving the environment
of Vraar which are present today. The obtained results considering the value of
aimed BAF and GF are compared with the same values accepted as a standard for
central city zones of some cities of Europe and North America. The results of this
research represent a developed scenario of interventions and the proposal for applying
the model for the needs of making the environment optimal in the area which is te
subject of the research. In the work there are also directives for further steps towards
passing new regulations in compliance with application of this ecological standard
as an additional city planning parameter for sustainable city planning in compliance
with contemporary world practices directed towards adaptation of cities to climate
changes.
Keywords: compact city, Ecological Biotop Index EBI, Biotop Area Factor BAF,
Green Factor GF, city planning, climate changes.
85
Uvod
Kada se poe od dananjih stanovita i standarda, moe se smatrati da je
obuhvatnija integracija ekolokih principa u sfere planiranja urbanih prostora
bila relativno spora. Meutim, sa rastom svesti o ozbiljnim ekolokim pro-
blemima sa kojima se planeta Zemlja susree, u poslednjih nekoliko decenija
ozbiljnije se razmatraju ova pitanja, a time raste i interesovanje za razume-
vanje funkcionisanja prirodnih sistema u urbanoj sredini i uopte njihovog
znaaja. To je dovelo do niza inicijativa koje su navoene pod nizom razlii-
tih pojmova zeleni urbanizam, predeoni urbanizam, zelena infrastruktura,
urbana odrivost, prirodni ili ekoloki gradovi i sl.
Sa sve oiglednijim posledicama globalnih klimatskih promena i pora-
stom zabrinutosti za kvalitet, pa ak i odrivost ivota u gusto naseljenim
urbanim sredima, eksperti niza struka su pojaali argumentaciju znaaja po-
tovanja prirodnih sistema u urbanim podrujima. Prema Stening (Stenning,
2008), ekolog Dems Kar (James Karr) tvrdi da je ukljuivanje ekologije
kao integralnog dela planiranja i dizajna od sutinskog znaaja, navodei da
dizajn prostora moe da bude unapreen tako da uspostavi ili regenerie spo-
sobnosti zelenih prostora da reguliu klimat, kvalitet vazduha i vode i una-
prede kvalitet ivota. Takoe, Stening navodi primere implementacije ovog
koncepta u gradovima irom sveta, navodei primer Tokija, koji je usvojio
obavezujue propise za zelene krovove u cilju ublaavanja efekata visokih
temperatura i zagaenja vazduha. Ista autorka navodi i primer ikaga, koji
je potencirao kulturu odrivosti primenom zelene tehnologije u brojnim
pilot-programima i demonstracionim projektima.
Savremena istraivanja ukazuju da se Zemlja zagreva. Zabrinjava i i-
njenica, proizala iz aktuelnih podataka, da e klimatskim promenama biti
posebno pogoeni gradovi. Prognoze poveanja maksimalnih temperatura
neposredno uz povrinu tla do 2080. u umama iznose 1,5 do 3,5
o
C, dok se
u gradskim centrima oekuje poveanje od 2 do ak 4,3
o
C, u zavisnosti od
scenarija emisije gasova staklene bate (Gill i dr., 2007). Pri tome e doi
do poveanja efekata urbanih toplotnih ostrva u centralnim delovima grado-
va, usled veih refektujuih povrina zgrada i zastrtih povrina u odnosu na
ostale delove gradske sredine.
U cilju ublaavanja efekata klimatskih promena, vlade irom sveta su re-
agovale uspostavljanjem i primenom niza regulativa vezanih za mere preven-
cije i ublaavanja klimatskih promena. Kazmjerak i Karter (Kazmierczak,
Carter, 2010), u okviru projekta Green and Blue Space Adaptation for Urban
Areas and Eco Towns GraBS, INTERREG-IVC, prikazuju primere dobre
prakse adaptacije pojedinih gradova na klimatske promene. Tako je Toronto
2008. postao jedan od prvih gradova u Kanadi koji je razvio sveobuhvatnu
86
strategiju adaptacije na klimatske promene. Dokument pod nazivom Ahead
of the Storm sadri brojne kratkorone i dugorone akcije za adaptaciju To-
ronta na prognozirano intenzivnije toplotno zraenje i poplave; grad tutgart
je planirao da iskoristi pogodnosti prirodnih tokova (ema) vetra i guste ve-
getacije za redukovanje problema pregrevanja i zagaenja vazduha. Za tu
svrhu izraen je Atlas klime za region grada, koji prikazuje distribuciju
zagrejanog i hladnog toka vazduha, saglasno topografji i korienju zemlji-
ta; u Slovakoj, Ministarstvo graevinarstva i regionalnog razvoja je 2009.
obrazovalo grupu eksperata sa zadatkom da inovira set nacionalnih standarda
za planiranje korienja zemlje. Tako novi standardi obuhvataju uputstva za
planiranje otvorenih prostora i zelenih povrina, ne opisujui samo aspek-
te koji se odnose na kvantitet otvorenih prostora u gradovima ili u datim
podrujima izgradnje, ve obuhvatajui i aspekte koji se odnose na njihov
kvalitet i karakter, kao to su procenat neporoznih povrina, procenat pokri-
venosti kronjama drvea i pristupanost zelenih prostora. Ovaj iscrpan set
standarda izgraen je na primerima drugih evropskih gradova, pre svega Ber-
lina, Graca i Malmea. Grad Nju Orleans u Sjedinjenim Amerikim Dravama
je preduzeo korake da povea prilagodljivost grada na podizanje nivoa mora,
uragane i rene poplave jedna od kljunih mera zatite je konzervacija i
obnova vlanih stanita i movara, kao zatitne zone izmeu kopna i mora.
Grad Bazel u vajcarskoj jo od 2002. godine stimulie primenu zelenih
krovova kombinacijom fnansijskih podsticaja i zakonodavstvom u oblasti
izgradnje. Inicijalni pokretai inicijative su bili programi utede energije i
zatite biodiverziteta. Studija sluaja podruja spoljanjeg prstena Londona
(London Borough of Sutton) nudi znaajna iskustva u razvoju politika plani-
ranja, iji je cilj u ovom sluaju ublaavanje uticaja poplava. Ona obuhvata
korienje detaljnih baza predvianja i angaovanje lokalnih stejkholdera
i stanovnitva u procesu planiranja. Nova politika promovie ulogu odri-
vog urbanog drenanog sistema u upravljanju povrinskim oticanjem kinih
voda. Nagoja, etvrti grad po veliini u Japanu, takoe je doneo Strategiju za
biodiverzitet do 2050. godine (2050 Nagoya Strategy for Biodiversity), iji
je cilj unapreenje i proirenje zelenih prostora grada, u cilju bolje adaptira-
nosti na klimatske promene (naroito na visoke temperature), i obogaivanje
podzemnih voda.
Pored ovih primera, izdvaja se i savremena urbanistika planerska praksa
primenjena u mnogim gradovima Evrope i Severne Amerike, koja uz stan-
dardne urbanistike parametre uvodi novi, ekoloki parametar. Inicijative
za uvoenje ovog parametra zapoete su tokom 90-tih godina XX veka u
Evropi, primenom faktora povrine biotopa (Biotope Area Factor) u ne-
makim gradovima Berlinu i Hamburgu (Stenning, 2008). Slino, tokom
2001. faktor zelenog prostora (Green Space Factor GSF) primenjen je za
potrebe urbanog razvoja Malmea u vedskoj. Noviji primer je grad Sijetl u
87
Sjedinjenim Amerikim Dravama, koji je 2007. razvio svoj sistem obrau-
na zelenog faktora Sijetla(Seattle Green Factor), koji se bazira na veoma
slinim principima.
Prikazani primeri i studije sluaja ukazuju na to da se u sistem planiranja
gradova irom sveta uvode principi odrivosti i ekoloki principi. Pomenute
studije sluaja osvetljavaju raznovrsnost pristupa koje gradovi preduzimaju
kako bi obogatili zelenu infrastrukturu grada. One takoe refektuju sve veu
tenju ka stvaranju kvalitetnijih uslova ivota graana. Strunjaci koji se
bave gradom, ali i sami graani postaju svesni da vegetacija i porozne povr-
ine imaju vanu ulogu u smanjenju efekata urbanih toplotnih ostrva i reduk-
ciji prekomernog povrinskog oticanja kinih voda. Meutim, u mnogim po-
stojeim gradskim sredinama, gde je ve uspostavljena izgraena struktura,
nisu ostvarljive vee promene, odnosno nije mogue podizanje novih velikih
zelenih prostora. Stoga e zeleni prostori morati da se uvode na kreativniji
nain nego do sada, kako bi se maksimalno iskoristile postojee mogunosti,
na primer putem ozelenjavanja krovova, fasada zgrada ili pravljenjem ur-
banih depova, sadnjom novih drvoreda i pretvaranjem pojedinih ulica u
zelene (greenways) (Gill i dr., 2007).
Ovaj rad se bavi mogunostima primene faktora povrine biotopa (Bio-
tope Area Factor BAF) i zelenog faktora Sijetla (Seattle Green Factor
GF) u jednoj od centralnih optina grada Beograda. Cilj rada je ispitivanje
primenljivosti ovih parametara u gusto izgraenim centralnim delovima, kao
i predlog za njihovo uspostavljanje na nivou urbanistikog planiranja grada
Beograda. Znaaj uvoenja ovog parametra se ogleda u utvrivanju odnosa
izmeu ekoloki vrednih i ostalih prostora na nivou parcele, optimizovanih u
skladu sa zahtevima odrivog razvoja centralnog gradskog podruja. Predlog
autora ovog rada je da naziv, za nau praksu novog urbanistikog parametra,
bude ekoloki indeks biotopa (EIB). Uspostavljanje pomenutog indeksa
za Beograd zasniva se, sa jedne strane, na opredeljenju grada da svoj razvoj
bazira na strategiji odrivosti (GUP Beograda do 2021, Strategija razvoja
Beograda, 2011), i na sprovoenju neophodnih mera adaptacije grada na kli-
matske promene, s druge strane.
Primeri dobre prakse studije sluaja
Reagujui na sve prisutnije probleme zatite ivotne sredine u urbanoj sredi-
ni, mnogi svetski gradovi su preduzeli niz inicijativa radi uvoenja razliitih
sistema instrumenata za odreivanje potreba za zelenim prostorima, koji pre-
vazilaze dugo koriene, konvencionalne standarde odnosa razliitih tipova
zelenih povrina i broja stanovnika (Cveji i dr., 2011). U sledeem tekstu
dat je krai prikaz berlinskog faktora povrine biotopa i faktora zelenog
prostora Malmea, kao i zelenog faktora Sijetla.
88
Faktor povrine biotopa (Biotope Area Factor BAF), Berlin, Nemaka
Jedan od prvih gradova koji je jo 1990. godine poeo da primenjuje eko-
loke modele u skladu sa zahtevima odrivog razvoja centralnog gradskog
podruja je Berlin. Znatna ekoloka optereenja centralnih delova Berlina su
rezultat pritisaka usmerenih ka intenzifkaciji korienja u ogranienom pro-
storu, slino kao i u ostalim velikim urbanim centrima. Stoga je bilo vano
formulisanje ekolokih standarda i propisa u cilju zatite i unapreenja kva-
liteta sredine centralnog dela grada, odnosno ekoloka revitalizacija urbanog
podruja i smanjenje optereenja ivotne sredine. Pored ostalih mera, uoeno
je da se ovi ciljevi mogu postii unapreenjem funkcionisanja ekosistema
i promovisanjem razvoja biotopa, ne dovodei u pitanje postojee namene
prostora. Sa druge strane, planovi izgradnje novih objekata su uslovljeni i
propisima koji zahtevaju da odreeni procenat graevinske parcele pripad-
ne zelenim prostorima. Ovi propisi su deo ireg paketa dokumenata koji se
odnose na planiranje predela, pejzani dizajn i zatitu vrsta, kao odgovor na
potrebu podsticanja podizanja zelenih prostora na urbanim lokacijama guste
izgradnje.
Berlin se nadovezao na svoj dobro razraen sistem kartiranja i vrednova-
nja gradskih biotiopa, pa je tako jo devedesetih godina prolog veka uveo
koncept faktora povrine biotopa
1
(Biotope Area Factor BAF, odnosno
biotopfchenfaktor BFF). Ovim faktorom se uspostavlja odnos izmeu
onih delova prostora koji imaju pozitivne efekte na funkcionisanje ekosiste-
ma (pozitivne efekte za razvoj biotopa) u odnosu na ukupnu povrinu parcele,
uzimajui u obzir i postojee objekte. Faktor povrine biotopa tako sutinski
predstavlja kolinik izmeu ekoloki vrednih prostora i ukupne povine ana-
liziranog prostora. On ne uzima u obzir samo zelene prostore, ve i povrine
razliitog stepena poroznosti. Naime, pored podruja koja su u potpunosti
pokrivena vegetacijom i koja prirodno imaju najvee pozitivne efekte ekosi-
stema, BAF obuhvata i zastrte povrine, krovove i spoljanje zidove objeka-
ta. Stoga BAF predstavlja totalnu sumu pojedinanih ekoloki funkcionalnih
podruja na graevinskoj parceli postojei BAF, i dalje slui za formuli-
sanje minimalnog standarda koji treba postii, a koji se naziva ciljani BAF.
Ovim modelom su za individualna, ekoloki funkcionalna podruja unu-
tar graevinskih parcela odreeni odgovarajui teinski faktori, koji zavise od
ekolokog znaaja razliitih tipova prostora na parceli. Ta parcijalna podruja
obuhvataju sve tipove, od asfaltiranih celina do povrina pod vegetacijom.
Teinski faktori, odnosno vrednosti BAF-a su odreene na osnovu procene
pozitivnih efekata pojedinih tipova prostora na funkcionisanje ekosistema.
1 Jo 1994. godine korienje faktora povrina bitopa postaje obavezujue u Berlinu
(Kazmierczak, Carter, 2010, prema: TCPA, 2004).
89
Pri tome su kao posebno vani efekti izdvojeni:
evapotranspiraciona efkasnost;
kapacitet vezivanja praine;
infltracione sposobnosti i skladitenje kinih voda;
dugogodinja garancija zatite ili razvoja funkcija zemljita u odnosu
na fltraciju, zadravanje i transformaciju tetnih materija;
raspoloivost stanita za biljke i ivotinje.
Na osnovu pomenutih kriterijuma defnisani su razliiti teinski faktori,
koji kvalitativno determiniu sve mogue tipove prostora na parceli, od po-
vrina vrednovanih najviim teinskim faktorima, onih sa vegetacijom koja
je u vezi sa podlogom, do u potpunosti zazidanih povrina, koje su najnie
vrednovane.
Ovakav nain obrauna ukazuje da je BAF iskljuivo kvantitativna vred-
nost, iako on indirektno, putem znaaja podruja, ukljuuje i kvalitativne aspek-
te. Dakle, BAF ne pokriva kvalitativne zahteve planiranja prostora, tj. raspo-
red i korienje povrina ili kompoziciju zelenila. Poto je ovo agregaciona
veliina, sastavljena od delova razliitih struktura na parceli, odgovarajui
prostor za postizanje ciljanog BAF-a ve postoji. Mogunosti za kombino-
vanje razliitih mera (procenata koji mogu biti namenjeni sadnji na parceli,
izborima zastora, ukljuivanju zelenih krovova ili zelenih fasada) omogua-
vaju feksibilnu implementaciju usmerenu ka specifnim uslovima svakog
prostora. Prema tome se moe zakljuiti da BAF samo u manjoj meri utie na
arhitektonske slobode, u emu se i ogleda vana prednost ovog modela, poto
on omoguava feksibilan dizajn koji ostavlja slobodu opredeljenja prema
karakteru mesta primenom odreenih mera, sve dok se ne postigne zahtevana
proporcija ekoloki vrednih i ostalih prostora.
U skladu sa urbanistikim parametrima, ciljani BAF mora da bude de-
fnisan saglasno lokaciji i, kako je ve naglaeno, treba da bude korien za
postizanje standardizacije ekolokih ciljeva. Ova standardizacija je, sa jedne
strane, bazirana na strukturisanju postojeeg korienja (stanovanja, komer-
cijalnih korienja, korienja za javne objekte i usluge), a sa druge, bazirana
je i na tipologiji izgraene strukture i strukture otvorenih prostora. Za izgrad-
nju novih stambenih objekata, komercijalno koriene i javne objekte, ciljani
BAF je formulisan nakon identifkacije realnih mogunosti u svetlu modela
urbanog razvoja i koncepta razvoja Berlina. Na osnovu toga, formulacija ci-
ljanog BAF-a za Berlin se bazirala na sledeim principima:
osnov primene predstavlja postojea urbanistika struktura;
uvaavanje meovite namene prostora;
obuhvatanje raspona primene od veoma otvorenih do veoma kompak-
tnih blokova;
zahtevanje uvoenja krovnog i vertikalnog zelenila u podrujima sa
velikim stepenom zauzetosti;
90
realizacija ciljanog BAF-a treba primarno da bude na samoj lokaciji;
ozelenjavanje krova je ogranieno samo na naroito problematina po-
druja, koja raspolau ogranienim opcijama na terenu, zbog znatnih
trokova.
Kod formulacije minimalnih standarda koje treba postii, odnosno cilja-
nih vrednosti BAF-a, osnovni cilj bi trebalo da bude vezan za unapreenje
mikroklime i kvaliteta vazduha, uspostavljanje zatitnih funkcija zemljita i
efkasnosti upravljanja kinim vodama i poveanje adaptiranosti prostora kao
habitata za biljke i ivotinje. Na osnovu svega iznetog, odreene su vredno-
sti ciljanog BAF-a za razliite namene prostora. Logino, najnie vrednosti
se preporuuju za komercijalna korienja i infrastrukturne celine, a najvie
za stanovanje, javne slube i javne objekte i komplekse. Na osnovu ciljanih
vrednosti, mogu se defnisati i potrebe pojednih gradskih celina za uspostav-
ljanjem ekoloki vrednih prostora, pri tome ostavljajui dovoljno prostora za
individualnost, kreativnost i feksibilnost (Kazmierczak i Carter, 2010).
Podruja koja su veim delom neizgraena nisu ukljuena u obraun
BAF-a, jer za njih postoje druge mogunosti i na osnovu toga su podlona i
drugim propisima. Treba naglasiti i da BAF ne oslobaa planere i projektante
od njihove obaveze da planiraju i dizajniraju otvorene prostore i uvedu i dru-
ge sadraje, shodno usvojenim parametrima urbanog razvoja.
Ve dosta dugo prisutan i primenjivan, berlinski faktor povrine bioto-
pa, pokrenuo je znaajan internacionalni interes. Primeri njegove primene
sa izvesnim modifkacijama, kao to je ve reeno, jesu grad Malme u ved-
skoj i Sijetl u SAD.
Faktor zelenog prostora (Green Space Factor GSF), Malme, vedska
Malme je trei grad po veliini u vedskoj, koji je u bliskoj prolosti doiveo
transformaciju od industrijskog u akademski grad. Brojne pozitivne promene
u nainu ureenja grada su najvidljivije u distriktu zvanom Wstra Hamnen
(Zapadna luka), prostoru koji je korien kao luka sa mnotvom brownf-
eld-a, koji je nedavno bio revitalizovan u naselje sa poslovnim, stambenim
i akademskim objektima. Podruje je izabrano da uestvuje u nacionalnom
envajronmentalnom projektu kao internacionalni primer odrivosti. Tom pri-
likom je uspostavljen program podizanja kvaliteta ivota u gradu od strane
investitora
2
i grada Malmea, kako bi se uspostavile smernice za vii kvali-
tet arhitekture, izbor materijala, potronju energije i zelenu infrastrukturu. U
okviru ovog programa je primenjen i faktor zelenog prostora (Green Space
Factor), kako bi se osigurala integracija ekolokih principa u urbani razvoj,
putem stvaranja uslova za poveanje diverziteta biljnih vrsta kroz formiranje
2 Projekat vezan za European Housing Expo 2001, u okviru programa City of Tomorrow.
91
zelenih krovova i fasada i projektovanjem objekata za retenziranje kinih
voda. Slino kao i u sluaju Berlina, prostor pod intervencijama je vredno-
van tako to je svakom razliitom tipu dodeljivan odreeni teinski faktor u
odnosu na postojeu ekoloku vrednost. Tako je, na primer, pravljena razlika
izmeu prostora na kojima biljke nemaju mogunost direktnog kontakta sa
dubljim zemljinim slojevima i npr. potpuno poroznih povrina. Kao stan-
dard za projektovanje, svaki prostor je morao da obezbedi minimalni ciljani
faktor zelenog prostora, koji je odgovarao zbiru prosenih veliina eko-
loki vrednih podruja, pomnoenih sa odgovarajuim teinskim faktorima i
podeljenih sa ukupnom povrinom analizirane parcele.
Pored toga, svaka novoizgraena povrina je morala da sadri najmanje
10 elemenata ili postupaka (mera) odabranih sa liste od 35 tzv. zelenih ta-
aka. Zelene take predstavljaju listu moguih elemenata ili mera koje
podiu ekoloku vrednost prostora, kao to su, na primer, ouvanje poroznih
povrina, projektovanje utilitarnih bati, odgovarajue tretiranje zagaenih
voda za ponovno korienje, dizajn unutardvorinih biotopa u poluprirod-
nom maniru i sl.
Primeri Berlina i Malmea su posluili kao uzor za razvoj treeg poznatog
metoda podizanja ekolokih vrednost prostora u gradovima zelenog fak-
tora Sijetla (Seattle Green Factor).
Zeleni faktor Sijetla (Seattle Green Factor GF), Sijetl, SAD
Zeleni faktor Sijetla (Seattle Green Factor GF) je inovativni pristup za
unapreenje i obogaivanje zelene infrastrukture urbanih podruja, uveden
u vidu regulative decembra 2006. godine.
3
Kao i u prethodnim sluajevima,
donoenje ove regulative potie iz elje za ublaavanjem negativnih efekata
urbanizacije u sve gue naseljenom Sijetlu. Mere koje ovaj pristup donosi su
namenjene poveanju broja zelenih prostora grada i kvaliteta urbanih predela
u gusto izgraenim urbanim podrujima i istovremeno omoguavaju dizajne-
rima i planerima dovoljnu feksibilnost i kreativnost.
Glavna razlika izmeu ovog modela i ranije navedenog primera Berlina
je to su se propisi Sijetla u poetku primene odnosili samo na komercijalno
korienje zemljita. Kasnije se regulativa proirila na sve nove stambeno-po-
slovne distrikte sa vie od etiri stambene jedinice i sa odreenim prisustvom
komercijalnih namena i parking prostora. Kao i u prethodnim primerima, i
3 Prepoznavi potencijal GF-a da unapredi kvalitet ivota i pomogne ublaavanju kli-
matskih promena, Amerika konferencija gradonaelnika je dodelila gradu Sijetlu USCM
Livability Award 2008. godine. Ameriko udruenje pejzanih arhetekata (ASLA) je 2010.
takoe nagradilo zeleni faktor Sijetla, u okviru profesionalnih nagrada koje se svake godine
dodeljuju u Americi.
92
ovaj model koristi teinske faktore, uslovljene razliitim tipovima prostora,
i uspostavlja minimalne ciljane vrednosti, koje propisuju da minimum 30%
ukupne povrine pojedinanih parcela mora imati odreene ekoloke vredno-
sti. Prioriteti kod odreivanja teinskih faktora Sijetla su bili vezani za:
pogodnost stanovanja unapreenje estetike stambenih peakih
zona, korienje zelenih povrina za izbegavanje poguavanja sta-
novanja i sl.;
usluge ekosistema obezbeenje stanita, redukcija oticanja voda, po-
rast infltracije kao dopuna regulacije kinih voda i sl.;
adaptacija na klimatske promene prevencija i melioracija efekata
toplotnih ostrva i plavljenja.
Zelenim krovovima, ozelenjenim zidovima i poroznim zastorima su pri-
pisani najvei teinski faktori, kako bi se naglasile njihove viestruke koristi
i ohrabrilo ire korienje. Za sve tipove zelenila su takoe dati bonusni fak-
tori, kao to je npr. sagledljivost zelenih prostora za sve stanovnike, ime su
potencirane i mere za poveanje vizuelnih kvaliteta prostora.
Istraivanja prednosti primene ovog modela ukazuju na niz korisnih
funkcija, ukljuujui obezbeivanje zadravanja kinih voda (postignuto je
13% redukcije oticanja), formiranje stanita koje vodi ka poveanju biodiver-
ziteta, ostvarivanje redukcija efekta toplotnih ostrva, poboljanje evapotran-
spiracionog hlaenja, preiavanje vazduha (12% redukcija gasova staklene
bate), smanjenje nivoa buke, redukovanje kanalizacione infrastrukture i sl.
Takoe, smanjena je potreba za navodnjavanjem i prihranom zelenih pro-
stora, redukovana je potreba za transportom hrane, smanjeni su energetskih
zahtevi (za ak 9%), a znaajno su unapreeni i estetskih kvaliteti prostora
(Roehr et al., 2008).
Kao i u sluaju primene faktora zelenog prostora Malmea, i u Sijetlu
je postojao itav niz elemenata ili postupaka (mera) koje su bile raspoloi-
ve projektantima kao instrumenti za podizanje ekolokih vrednosti prostora.
Stening (2008) je sporovoenjem ankete meu projektantima, uz analize im-
plementacije, istraila primenu pojedinanih predloenih mera realizacijom
ovog programa. Rezultat ovih analiza ukazuje na to da su kao najee pri-
menjivane mere birani dizajniranje sagledivih zelenih povrina i vrste bi-
ljaka tolerantne na suu. Travnjaci i pokrivai tla zasaeni u sloju zemlji-
ta dubljem od 60 cm su zbog visokih teinskih faktora i niskih trokova
implementacije rangirani kao drugi po uestalosti primene. Mada je drvee
zastupljeno u mnogim projektima, najvie je korieno nisko drvee, koje je
jeftinije i zauzima manje prostora.
Tokom ove analize je takoe zapaeno da su vodeni objekti esto isklju-
ivani iz projekata usled viih cena izgradnje, odravanja i potronje vode.
93
Mere kao to su travnjaci i pokrivai tla na zemljitima manjih dubina od
60 cm i iblje saeno na zemljitima manjih dubina od 60 cm su takoe ree
upotrebljavane. Iako je ouvanje velikog drvea ree birano kao koriena
mera, deo ispitanika je tvrdio da e vie stabala biti zatieno zahvaljujui
uvoenju zelenog faktora Sijetla. Zeleni krovovi i permeabilno poploavanje
su izabrani od strane otprilike polovine ispitanika, tako da su ovi tipovi povr-
ina zastupljeni u velikom delu predloenih reenja.
Primer dobre prakse u Beogradu
Potreba za unapreenjem kvaliteta ivota u gusto naseljenim centralnim de-
lovima grada bila je uoena tokom 90-tih godina prolog veka i u Beogradu.
U tom smislu, za potrebe ovog istraivanja, razmatran je primer dobre prakse
kao to je Predlog mree zelenila kao sredstva unapreenja ivotne sredine
i slike grada na teritoriji optine Vraar (Macura i Cveji, 1991), kojim su
pred urbanistiko planiranje tog vremena postavljeni zahtevi kompatibilni sa
savremenim trendovima uvoenja ekolokog indeksa biotopa (EIB). Sled-
stveno tome, ovim radom se ukazuje na stalnu aktuelnost problema zatite i-
votne sredine, ali i kontinuitet napora za donoenje odgovarajuih regulativa
koje bi bar u izvesnoj meri doprinele poboljanju postojeeg stanja.
Nezadovoljavajue stanje ivotne sredine na teritoriji optine Vraar, kao
i nezadovoljavajue stanje mree zelenila, bili su osnovni povod za detaljniji
pristup ovoj problematici. Zbog toga je tokom 1991. godine na umarskom
fakultetu Univerziteta u Beogradu uraena sveobuhvatna i detaljna studija,
iji je cilj bio uspostavljanje mree zelenila na teritoriji optine Vraar (Ma-
cura i Cveji, 1991). Pod mreom zelenila, za potrebe ove studije, podrazu-
mevao se sklop razliitih zelenih povrina, linija i taaka koje su u gradskom
tkivu rasporeene tako da doprinesu poboljanju uslova ivota i rada, kao i
unapreenju vizuelnih kvaliteta grada. Panja je bila usmerena na one ele-
mente koji se relativno lako mogu uklopiti u postojee oformljeno gradsko
tkivo. Zamisao je bila da se predlog mree zelenila, usvajanjem na Skuptini
optine Vraar, pretvori u poseban urbanistiki planski dokument, kako bi
postao preporuka za izradu detaljnih urbanistikih planova, reviziju posto-
jeih urbanistikih planova, izradu novog GUP-a i, konano, za izradu kon-
kretnih projekata ureenja i realizaciju novih zelenih prostora.
Metod rada se sastojao od defnisanja poetnih pretpostavki o moguno-
stima unapreenja ivotne sredine i poboljanja slike grada mreom zelenila
kao sredstvom poboljanja. U narednim fazama valorizovano je tadanje i
budue stanje ivotne sredine, a zatim su ispitivane mogunosti novih eleme-
nata mree. Na osnovu rezultata prethodnih faza, razvijene su etiri alterna-
tivne mree zelenila, a krajnji predlog je proizaao iz njihove envajronmen-
94
talne i ekonomske valorizacije, na osnovu ega je izraen konaan predlog
mree. Vano je napomenuti da su prostorne jedinice istraivanja bile gradski
blok, ulica i raskrsnica. Studija je tretirala stanje iz 1990. godine, dok su po-
daci o stanovnitvu uzeti sa presekom iz 1981. godine.
Sa stanovita teme ovog rada, znaajno je navesti faktore koji su analizirani u
Studiji, a koji utiu na kvalitet ivotne sredine u bloku (Prilog 1).
Prilog 1: Parametri koji utiu na kvalitet ivotne sredine u gradskom bloku.
(izvor: Macura i Cveji, 1991: 35)
Hijerarhijski niz parametara valorizacije stanja ivotne sredine optine Vraar
Poloaj centralnog oblaka zagaenja Izloenost bloka centralnom oblaku
zagaenja
Kvalitet vazduha
Poloaj bloka u odnosu na reljef
Rang saobraajnice
Izloenost automobilskim gasovima
Saobraajno optereenje
Vrsta grejanja Izloenost gasovima i sedimentima
od grejanja
Poloaj bloka u odnosu na
dominantne vetrove
Provetrenost bloka*
Poloaj bloka u odnosu na reljef
Transparentnost bloka
Povrina bloka
Uee porozne podloge*
Stresnost stanita
Povrina porozne podloge
Zrelost vegetacije*
Starost gradnje
Mekoa gradnje
Dominantni materijali
Povrina bloka
Pokrivenost kronjama*
Povrina pod drveem
Visina gradnje
Povrina bloka
Uee zelenila u bloku*
Ozelenjenost bloka
Povrina pod zelenilom
Duina obodnih ulica
Uee obodnih drvoreda*
Duina drvoreda
Struktura zelenila u bloku Odnos povrina pod drveem i
slobodnih travnjaka*
Blizina susednih zelenih prostora Blok se naslanja na park ili neki
drugi veliki kompaktan zeleni
prostor
Negovanost vegetacije
Odravanost zelenih prostora*
Ureenost zelenih prostora
Povrina bloka
Stambena gustina
Pogodnost fizike strukture bloka
Broj stanovnika i broj zaposlenih
Bruto razvijena graevinska
povrina Indeks izgraenosti*
Povrina bloka
Starost gradnje
Opremljenost komunalnim
instalacijama
Nain reavanja komunalnih
problema
Tip parcelacije
Oblik graevinske strukture bloka
Vrsta gradnje
Prosena spratnost bloka
Manipulativne aktivnosti
Uznemiravajui sadraji
Ometenost namenama
Bune aktivnosti
Zagaujue aktivnosti
Saobraajno optereenje
Uee tekog saobraaja oko bloka
Optereenje tekim vozilima
Zauzimanje javnog i peakog
prostora vozilima Ugroenost parkiranjem
Zagaenje izduvnim gasovima
Napomena: zvezdicom (*) su oznaeni parametri koji se pojavljuju i u modelima ekolokih faktora Berlina,
Malmea i Sijetla.

95
Sprovedenim analizama u Studiji se pokazalo da je stanje ivotne sredine
u blokovima Vraara jednim delom uslovljeno i rasporedom zelenih prostora
u ovom delu grada. Polo se od pretpostavke da bi potpuno razvijena mre-
a zelenih prostora mogla da pobolja stanje, mada je izvesno da se puni
efekti mogu oekivati samo pod pretpostavkom primene i niza drugih mera.
Smanjenje centralnog oblaka zagaenja, bolje reavanje parkiranja, raselja-
vanje nehigijenskih objekata i unapreenje kanalizacionih sistema ukazivalo
je na potrebu za poboljanjem fzike strukture, poveanjem udela javnog
saobraaja, izvesnom korekcijom u uznemiravajuim namenama itd. Takoe
je konstatovano da tada postojee stanje zelenila ni u kvantitativnom ni u
funkcionalnom smislu ne zadovoljava potrebe unapreenja ivotne sredine.
Mada se Studija nije posebno bavila problematikom unutranjih dvorita,
u preporukama su predviene i rekonstrukcije unutar blokova, u prvom redu
usmerene ka objedinjavanju zelenih prostora, pogotovo ako su u pitanju za-
tvoreni blokovi. To su najee dvorine parcele visokih stambenih objekata
razdeljene ogradama. Njihovim uklanjanjem i objedinjavanjem unutarblo-
kovskog prostora stvorile bi se mogunosti za poveanje povrine i kvalite-
ta zelenih prostora. Takoe je predlagano stvaranje manjih zelenih prostora
korienjem puzavica uz pergole. Navedeno je da se primenom drvenastih
puzavica znaajno moe poveati realna koliina zelenila i unaprediti estetski
kvalitet kalkana i fasada. I tada je bilo poznato da se u mnogim evropskim zem-
ljama mogunost poveanja zelenih prostora traila na ravnim krovovima
stambenih i administrativnih zgrada, pa se i Studijom predlae razmatranje
takvih mogunosti, u skladu sa specifnim, relativno nepovoljnim klimat-
skim uslovima sa hladnim zimskim vetrovima, niskim zimskim i visokim
letnjim temperaturama i niskom relativnom vlanou vazduha.
Ako uporedimo parametre koji su analizirani u ovoj Studiji sa parame-
trima koji su obuhvaeni u faktorima Berlina, Malmea i Sijetla, moemo
uoiti njihovu podudarnost. Sa druge strane, kao i kod pomenutih faktora,
koji su vremenom postali obavezujui standard, postojala je namera pretva-
ranja Studije u poseban urbanistiki planski dokument, koji bi postao pre-
poruka za druge planske dokumente. Ova namera nije realizovana i Studija
nije imala gotovo nikakav uticaj na dalji razvoj mree zelenila na teritoriji
optine. Takoe se moe uoiti da se Studija nije bavila odvoenjem kinih
voda i nije predviala primene bilo kog vida vodenih povrina. Iako u to
doba klimatske promene nisu bile u fokusu panje strune i naune javnosti,
Studija je sadrala i danas aktuelne metode uvoenja zelene infrastrukture u
centralne delove grada, kao to su ozelenjeni krovovi i vertikalno zelenilo.
96
Metod rada
U radu je primenjen metod komparativne analize, terenski i studijski rad i
modelovanje. Primenjena su dva modela obrauna faktora u izabranom kom-
paktnom bloku centralne zone Beograda: za grad Berlin i za grad Sijetl (GF).
Dobijeni rezultati su uporeeni sa parametrima datim u GUP-u Beograda do
2021, kao i relevantnom Studijom predloga mree zelenila optine Vraar
(Macura i Cveji, 1991), raenom za podruje primene. Dobijeni rezultati
prema modelu zelenog faktora Sijetla GF, uporeeni su sa ciljanim GF
usvojenim kao standard za centralne gradske zone grada Sijetla. Ovo istra-
ivanje kao rezultat daje i razvijene scenarije intervencija i modele za potre-
be optimizacije ivotne sredine na predmetnom podruju. U radu su takoe
date smernice za donoenje novih propisa na nivou grada Beograda, u skladu
sa primenom ovog ekolokog standarda, za koje se od strane autora ovog
rada predlae naziv ekoloki indeks biotopa (EIB), kao dodatnog urbanisti-
kog parametra za odrivo planiranje grada, u skladu sa savremenim svet-
skim praksama usmerenim ka zatiti ivotne sredine i adaptaciji gradova na
klimatske promene.
Podruje istraivanja
Odabrano podruje predstavlja kompaktno izgraen gradski blok na teritoriji
optine Vraar. Izbor podruja primene modela zasnovan je, pre svega, na su-
tini primene BAF-a i GF-a kao savremenih pristupa koji su ciljno usmereni
ka obezbeivanju ekoloki efkasnih prostora u centralnim delovima grado-
va, karakteristinim po velikoj gustini objekata i znatnom negativnom uticaju
na ivotnu sredinu.
Vraar je jedna od 17 beogradskih optina, koja sa povrinom od 295 ha
zauzima 0,09% teritorije grada. Optina je locirana u centralnoj zoni grada i
u celini je izgraena, odnosno nema prigradsko rubno zalee. Prema popisu
iz 2002. godine, na teritoriji optine Vraar ivi 61.219 stanovnika. Ve sama
injenica o gustini naseljenosti od 208 st./ha, govori o Vraaru kao gusto
naseljenom gradskom delu Beograda, a centralni gradski poloaj upuuje na
njegove osnovne funkcije stanovanje i poslovanje.
Kvalitet graevinskog fonda je raznovrstan, pri emu su odreeni delovi
optine zavrili sa procesom razvoja, dok su drugi podloni deliminoj ili
potpunoj rekonstrukciji, to se i deava poslednjih 15 godina. Kao i u veini
centralnih delova Beograda, ni na Vraaru nije reeno pitanje parkiranja na
zadovoljavajui nain.
Na teritoriji optine Vraar zabeleeno je veliko odsustvo zelenih prosto-
ra, za ta je najbolji pokazatelj podatak da je javnih zelenih prostora na ovoj
97
optini svega 2,4 m
2
/st. Takoe, uoljiv je njihov neravnomeran raspored, ne-
povezanost, a samim tim i nedovoljna efektivnost i iskorienost. Zbog veli-
ke koncentracije graevinskog fonda i korisnika prostora, na teritoriji optine
Vraar evidentirane su i brojne nepovoljnosti koje se ogledaju u veoma loem
stanju ivotne sredine usled prekomerne zagaenosti vazduha, visokog nivoa
komunalne buke, nedostatka izolacije, neprovetrenosti blokova, kao i zbog
nedostatka instalacija, pa je otud u mnogim blokovima i nizak opti higijen-
ski nivo. Ovo stanje pogorava defcitarnost zelenih i otvorenih povrina,
odnosno nedovoljan obim i nepovoljan raspored postojeih zelenih prostora.
Ovakvo stanje ini opravdan razlog da se upravo na bloku u optini Vra-
ar prikae jedan od savremenih pristupa unapreenju ivotne sredine gusto
izgraenih centralnih gradskih podruja, koji se ve sprovodi u pomenutim
evropskim gradovima i gradovima SAD i Kanade (Roehr & Kong, 2010).
Rezultati i diskusija
Analiza postojeeg stanja
Analiza postojeih faktora na odabranom podruju kompaktom bloku na
Vraaru, izvrena je primenom dva modela: modelom BAF-a, koji je defni-
san za grad Berlin (Prilog 2) i modelom GF-a koji je razvio grad Sijetl (Prilog
3). Primenjeni modeli se razlikuju u detaljnosti tipizacije prostora (biotopa)
i teinskim faktorima. Na osnovu dobijenih rezultata moe se zakljuiti da
su, bez obzira na razlike u detaljnosti primenjenih modela, konane vrednosti
faktora na nivou parcele predmetnog podruja pribline, odnosno da se u
pojedinim sluajevima samo neznatno razlikuju (Prilozi 4 i 5). Stoga e u na-
stavku rada biti data detaljnija analiza postojeeg stanja prema primenjenom
modelu GF-a. Takoe, isti model e biti korien u cilju ostvarivanja ciljanog
GF-a na predmetnom podruju. Treba napomenuti da u pomenuti obraun
nisu ukljueni bonusi koje sadri model GF-a Sijetla, a to su: vrste tolerantne
na suu ili autohtone vrste; podruja pod vegetacijom gde se najmanje 50%
godinjih potreba navodnjavanja realizuje retenziranjem (prikupljanjem)
kinice; zelene povrine vidljive sa saobraajnica ili javnih otvorenih prosto-
ra; gajenje jestivih biljaka. Ove faktore svakako ne treba iskljuiti u formira-
nju budueg ekolokog indeksa biotopa za grad Beograd.
98
Analizom postojeih karakteristika parcela u odnosu na pripadnost vredno-
snim grupama u datoj skali (Prilog 5), moe se zakljuiti:
parcele iji GF pripada prvoj vrednosnoj kategoriji (0,00,10) karak-
terie:
veliki stepen zauzetosti 85100% (povrine pod objektima i nepo-
roznim zastorom);
minimalno (svega na jednoj parceli) povrine pod vegetacijom na
zemljitu dubine vee od 60 cm (tip A2);
minimalno prisustvo drvea (na manje od treine broja parcela).
parcele iji GF pripada drugoj vrednosnoj kategoriji (0,110,20) ka-
rakterie:
znatan stepen zauzetosti (7585%);
na svim parcelama je zastupljeno od 11 do 20% povrine pod vege-
tacijom na zemljitu dubine vee od 60 cm (tip A2);
11 do 20% povrine je pod pokrivaem tla ili biljkama ija je visina
manja od 60 cm (tip B1);
neznatna povrina pod zelenim krovovima na 410 cm zemljita (tip
C1);
Prilog 2: Tipovi biotopa prema modelu
BAF-a za Berlin.
Prilog 4: Rezultati vrednovanja postojeeg
BAF-a.
Prilog 5: Rezultati vrednovanja postojeeg
GF-a.
Prilog 3: Tipovi biotopa prema modelu GF-a
za Sijetl.
99
manje od 10% povrine pod poluporoznim poploanjem na manje
od 60cm zemlje i ljunka (raster-elementi);
na etiri od pet parcela prisutno je srednje drvee (tip B5).
parcele iji GF pripada treoj vrednosnoj kategoriji (0,210,30) karak-
terie:
stepen zauzetosti izmeu 60 i 70%, to je prihvatljivo za ovaj deo
grada;
na svim parcelama je zastupljeno od 31 do 38% povrine pod vege-
tacijom na zemljitu dubine vee od 60 cm (tip A2);
31 do 38% povrine pod pokrivaem tla ili biljkama ija je visina
manja od 60 cm (tip B1);
neznatna povrina pod zelenim krovovima na 410 cm zemljita (tip
C1);
na svim parcelama je prisutno srednje i veliko drvee (B5 i B6).
parcelu iji GF pripada etvrtoj vrednosnoj kategoriji (0,310,40) ka-
rakterie:
nizak stepen zauzetosti: izmeu 46% i 54% povrine pod vegetaci-
jom na zemljitu dubine vee od 60 cm (tip A2);
povrine pod pokrivaem tla ili biljkama (zauzetost izmeu 46% i
54%) ija je visina manja od 60 cm (tip B1).
Na predmetnom podruju ni jedna parcela nema vrednost GF preko 0,40
(peta vrednosna kategorija). Takoe, moe se konstatovati i da pojedini ti-
povi prostora (biotopi) iz modela GF-a za Sijetl nisu zastupljeni na pred-
metnom podruju. To su: bioretenzioni objekti (tip A3, teinski faktor 1,0),
veliko drvee za zatitu (tip B7, teinski faktor 0,8), zeleni krovovi na preko
10 cm plodnog zemljita (tip C2, teinski faktor 0,7), ozelenjeni zidovi (tip D,
teinski faktor 0,7), vodeni objekti (tip E, teinski faktor 0,7) i poluporozno
poploavanje sa slojem zemlje i ljunka debljeg od 60 cm (tip F2, teinski
faktor 0,5). Treba naglasiti da svi tipovi prostora (biotopi) koji nisu zastuplje-
ni na predmetnom podruju imaju vrlo visoke teinske faktore na vrednosnoj
skali od 0,0 1,0 primenjenog modela GF-a.
Prikaz scenarija za ostvarivanje ciljanog GF
Analiza postojeeg stanja i uoenih problema, kao i odabrani model koji e
biti primenjen za ostvarivanje ciljanog GF-a, posluili su u defnisanju daljeg
naina rada. Primena odabranog modela za ostvarivanje minimalnih standar-
da koje treba postii na predmetnom podruju data je u tri scenarija.
Prvi scenario podrazumeva unapreenje stanja na parcelama koje su
ocenjene najniom vrednosnom kategorijom (0,00,10), shodno znaajno
limitiranim mogunostima unapreenja. Ovaj scenario podrazumeva sma-
njenje postojeeg indeksa zauzetosti, odnosno poveanje povrine pod vege-
100
tacijom na zemljitu dubine vee od 60 cm (tip A2) i isto toliko povrine pod
pokrivaem tla ili biljkama ija je visina manja od 60 cm (tip B1). Cilj je da
na svakoj parceli bude 10% zelenih povrina u direktnom kontaktu sa tlom,
to je minimalni normativ za kompaktan tip bloka propisan GUP Beograda
do 2021. Takoe, na svakoj parceli u bloku je raunato sa sadnjom jednog
manjeg stabla (tip B3).
Rezultati primene prvog scenarija, koji podrazumeva minimalne mere,
pokazuju da je na svega etiri parcele GF povean za jednu vrednosnu ka-
tegoriju (vrednosna kategorija 2 0,11 do 0,20), na osam parcela GF je ne-
znatno povean (ostaje ista prva vrednosna kategorija od 0,00 do 0,10), dok
na dve parcele nije dolo do promene vrednosti GF-a, jer nije bilo mogue
primeniti mere koje koje je podrazumevao prvi scenario. Rezultati vrednova-
nja prikazani su u Prilogu 7 i u Prilogu 10.
Drugi scenario podrazumeva smanjenje postojeeg indeksa zauzetosti,
ali u veoj meri nego prethodnim scenariom, odnosno poveanje povrine
pod vegetacijom na zemljitu dubine vee od 60 cm (tip A2) i isto toliko po-
vrine pod pokrivaem tla ili biljkama ija je visina manja od 60 cm (tip B1),
odnosno biljkama ija je visina vea od 60 cm (tip B2). Cilj je da se na svakoj
parceli obezbedi do 30% zelenih povrina u direktnom kontaktu sa tlom, to
je ciljani normativ za kompaktan tip bloka propisan GUP Beograda do 2021.
Takoe, na svakoj parceli u bloku je raunato sa zasadom po 2 niska stabla
(tip B3) ili stabla srednje visine (tip B4). U situacijama gde nije mogue po-
veati povrinu pod vegetacijom na zemljitu dubine vee od 60 cm (tip A2),
raunato je sa ekstenzivnim ozelenjavanjem krovova na 410 cm (tip C1).
Rezultati primene drugog scenarija, koji podrazumeva primenu realnijih
mera (shodno postojeim uslovima i realnim mogunostima) na svakoj par-
celi predmetnog bloka, pokazuju da je GF povean za jednu do tri vrednosne
kategorije na parcelama ija je vrednost postojeeg stanja bila najmanja (npr.
porast GF-a sa 0,09 na 0,27), dok se na ostalim (u postojeem stanju vie
vrednovanim) parcelama moe konstatovati poveanje GF-a uglavnom za
jednu vrednosnu kategoriju. Rezultati vrednovanja prikazani su u Prilogu 8
i u Prilogu 10.
Trei scenario podrazumeva dostizanje maksimalnog GF-a za sve par-
cele u skladu sa postojeim prostornim i fzikim mogunostima. Na svakoj
parceli obezbeeno je maksimalno uee povrina pod vegetacijom na zem-
ljitu dubine vee od 60 cm (tip A2), na svim raspoloivim povrinama obez-
beeni su pokrivai tla ili biljke ija je visina manja od 60 cm (tip B1), kao
i biljke ija je visina vea od 60 cm (tip B2). Na svakoj parceli je, pored
postojeih, predvien realno mogu broj stabala (tip B3B6). Pored toga,
predvieno je i ozelenjavanje svih raspoloivih krovova na vie od 10 cm
dubine zemljita (tip C2), kao i ozelenjavanje svih raspoloivih kalkanskih
101
zidova (tip D). Na pojedinim parcelama uvedeni su i vodeni objekti (fontane,
vodene povrine) (tip E).
Rezultati primene treeg scenarija, koji podrazumeva primenu svih raspolo-
ivih formi na svakoj parceli predmetnog bloka, shodno realnim moguno-
stima, pokazuju da je u odnosu na postojeu vrednost GF povean na svim
parcelama. Na jedanaest parcela GF je dostigao petu vrednosnu kategoriju
(0,410,50), a na po etiri parcele estu (0,510,60) i sedmu, najviu vred-
nosnu kategoriju (0,61 i vie). Na etiri parcele GF je dostigao treu (0,21
0,30), odnosno etvrtu vrednosnu kategoriju (0,310,40). Rezultati vredno-
vanja prikazani su u Prilogu 9, Prilogu 10 i u Prilogu 11.
Prilog 6: Rezultati vrednovanja primene
prvog scenarija.
Prilog 8: Rezultati vrednovanja primene
treeg scenarija.
Prilog 9: Rezultati vrednovanja primene
treeg scenarija.
Prilog 7: Rezultati vrednovanja primene
drugog scenarija.
102
Detaljan prikaz predloenih scenarija
Kako bi se detaljnije prikazale konkretne mogunosti unapreenja, u radu je
dat i detaljan prikaz komparacije postojeih stanja i razvijenih scenarija za
pojedine parcele u okviru analizirog bloka. Odabrani primeri prikazuju una-
preenje GF-a kroz razliite scenarije u okviru parcela ije se poetno stanje
i razvojne mogunosti meusobno razlikuju. Prikaz postojeeg stanja i razvi-
Broj parcele Ocena: Postojee stanje Ocena: Scenario 1 Ocena: Scenario 2 Ocena: Scenario 3
1 0,27 0,27 0,34 0,47
2 0,12 0,12 0,15 0,22
3 0 0,09 0,27 0,55
4 0 0,00 0,32 0,57
5 0,32 0,32 0,41 0,43
6 0 0,09 0,18 0,43
7 0 0,09 0,22 0,42
8 0,11 0,11 0,24 0,33
9 0,02 0,11 0,23 0,63
10 0,01 0,10 0,22 0,41
11 0,14 0,14 0,18 0,65
12 0,16 0,16 0,21 0,21
13 0,29 0,29 0,37 0,56
14 0 0,09 0,14 0,42
15 0 0,07 0,09 0,44
16 0 0,07 0,09 0,69
17 0,08 0,15 0,25 0,41
18 0,02 0,20 0,34 0,45
19 0,13 0,13 0,17 0,23
20 0,24 0,24 0,41 0,48
21 0,09 0,20 0,21 0,41
22 0 0,00 0,40 0,70
Srednja
vrednost GF-a
na nivou bloka
0,09 0,14 0,23 0,46

Prilog 10: Rezultati vrednovanja GF-a.
Prilog 11: Rezultati vrednovanja GF-a.
103
jenih scenarija dat je za parcelu br. 4 (Prilozi 1215), parcelu br. 15 (Prilozi
1619), parcelu br. 16 (Prilozi 2023), parcelu br. 3 (Prilozi 2427), parcelu
br. 18 (Prilozi 2831) i parcelu br. 1 (Prilozi 3235).
Na celokupnoj povrini parcele br. 4 nalazi se objekat. Ova parcela ne
prua mogunost formiranja povrina pod vegetacijom na zemljitu dubine
do 60 cm, kao ni na dubini preko 60 cm, i samim tim nije mogue planirati
sadnju drvea. Jedina mogua mera bila je formiranje ekstenzivnih zelenih
krovova na 410 cm sloja zemljita, kao i na sloju zemljita veem od 10 cm.
Intervencije primenjene u drugom i treem scenariju doprinele su znatnom
poveanju ocene GF-a na parceli.
Prilog 12: Prikaz stanja biotopa na parceli br.
4, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,00).
Prilog 13: Prikaz prvog scenarija na parceli
br. 4, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,00).
Prilog 14: Prikaz drugog scenarija na parceli
br. 4, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,32).
Prilog 15: Prikaz treeg scenarija na parceli
br. 4, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,57).
Na prostoru parcele br. 15 nalazi se objekat koji zauzima preko 85% povr-
ine, a preostali deo je pod neporoznim zastorom. Razvojem razliitih sce-
narija iskoriene su mogunosti formiranja povrina pod vegetacijom na
zemljitu dubine do 60 cm, kao i na dubini preko 60 cm. Takoe, predvieno
je ozelenjavanje kalkanskog zida susednog objekta, tako da je ukupan GF na
parceli znatno povean.
104
Na parceli br. 16, kao i u prethodnom sluaju, celokupan prostor je pod
objektom i neporoznim zastorom. Vrednost poetnog GF-a je 0,00. Postojee
stanje je unapreeno kroz sva tri scenarija, pri emu je rezultat treeg scenari-
ja, u kome je formiran zeleni krov na vie od 10 cm zemljita, znatno doprineo
poveanju GF-a, koji u ovom sluaju iznosi 0,69.
Prilog 20: Prikaz stanja biotopa na parceli br.
16, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,00).
Prilog 21: Prikaz prvog scenarija na parceli
br. 16, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,07).
Prilog 16: Prikaz stanja biotopa na parceli
br. 15, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,00).
Prilog 17: Prikaz prvog scenarija na parceli
br. 15, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,07).
Prilog 18: Prikaz drugog scenarija na parceli
br. 15, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,09).
Prilog 19: Prikaz treeg scenarija na parceli
br. 15, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,44).
105
Prilog 24: Prikaz stanja biotopa na parceli
br. 3, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,00).
Prilog 25: Prikaz prvog scenarija na parceli
br. 3, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,09).
Prilog 22: Prikaz drugog scenarija na parceli
br. 16, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,09).
Prilog 26: Prikaz drugog scenarija na parceli
br. 3, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,27).
Prilog 23: Prikaz treeg scenarija na parceli
br. 16, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,69).
Prilog 27: Prikaz treeg scenarija na parceli
br. 3, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,55).
Parcela br. 3 u celosti je pod objektom i neporoznim zastorom, ali su
njene razvojne mogunosti vee nego u prethodnim sluajevima. Uvoenjem
razliitih tipova biotopa kroz razvoj moguih scenarija, vrednost GF-a na
parceli se poveala od 0,00 do 0,55.
106
Na prostoru ispod velikog dela parcele br. 18, pored objekta i zastrtih
neporoznih povrina, nalazi se podzemna garaa. S jedne strane, ona pred-
stavlja ograniavajui faktor razvoja zelenih prostora u direktnom kontaktu
sa tlom, ali istovremeno prua mogunost ozelenjavanja krova na slojevi-
ma zemljita razliite debljine. Sam prostor prua mogunost organizovanja
prostora za igru dece, gde bi uvoenje vodenih povrina povealo ukupnu
vrednost GF-a na parceli. Razvojem razliitih scenarija poetni GF je od 0,02
uvean do 0,45, to se smatra izuzetnim unapreenjem.
Prilog 28: Prikaz stanja biotopa na parceli
br. 18, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,02).
Prilog 29: Prikaz prvog scenarija na parceli
br. 18, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,20).
Prilog 30: Prikaz drugog scenarija na parceli
br. 18, prema modelu GF-a za Sijetl (Ocena
0,34).
Prilog 31: Prikaz treeg scenarija na parceli
br. 18, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,45).
Na parceli br. 1 vrednost GF-a za postojee stanje je znatno vea u odno-
su na vrednosti GF-a za prethodno prikazane parcele. Na ovoj parceli, pored
objekata i povrina pod neporoznim zastorom, prisutna je povrina pod vege-
tacijom na zemljitu dubine preko 60 cm i dva stabla. Intervencijama u smislu
unapreenja vegetacije, poveanja broja stabala i ozelenjavanja kalkanskog
zida susednog objekta, unapreena je vrednost GF-a poetnog stanja za jednu
vrednosnu kategoriju, sa 0,32 na 0,43.
107
Prilog 32: Prikaz stanja biotopa na parceli
br. 1, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,32).
Prilog 33: Prikaz prvog scenarija na parceli
br. 1, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,32).
Prilog 34: Prikaz drugog scenarija na parceli
br. 1, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,41).
Prilog 35: Prikaz treeg scenarija na parceli
br. 1, prema modelu GF-a za Sijetl
(Ocena 0,43).
Zone Predlog ciljanog GF-a Usvojeni ciljani GF
Komercijalne i meovite etvrti stanovanja i komercijale 0,30 (2006)
Stambena podruja sa viespratnim zgradama i zgradama
srednje visine
0,60 (2009)
Prizemna vieporodina stambena podruja 0,60
Podruje centra 0,30
Industrija i komercijalne delatnosti unutar urbanih sela
(urban villages)
0,30

Kako je navedeno u svim opisanim modelima, razvojem razliitih sce-
narija se trai postizanje unapred defnisanih, ciljanih vrednosti GF-a. Uko-
liko se uporede vrednosti dobijene kroz tri prikazana scenarija sa ciljanim
vrednostima GF-a za grad Sijetl (0,60), moe se uoiti da je traena vrednost
postignuta na jednom broju parcela u treem scenariju (Prilog 10 i 36). Sa
druge strane, ukoliko bi bio prihvaen ciljani GF za podruje centra (Prilog
36), tada bi ciljana vrednost od 0,30 bila postignuta realizacijom i drugog i
treeg scenarija.
Prilog 36: Ciljane vrednosti GF-a prema modelu za Sijetl. (izvor: Hirst et al., 2008: 1)
108
Zakljuci
U prikazanom radu primenjeni su i diskutovani rezultati primene modela
ekolokih standarda koji su zakonska obaveza u nekim evropskim gradovima
i gradovima Severne Amerike. Istorijat njihove primene ukazuje na to da oni
postaju sve znaajniji usled aktuelnih klimatskih promena, injenicom da se
njihova upotreba proiruje.
Stanje ivotne sredine Beograda i negativni efekti klimatskih promena,
koji se vie ne dovode u pitanje, bie pokretake sile uvoenja slinih, eko-
lokih standarda i u nae zakonodavstvo. U ovom radu su prikazani razliiti
modeli ekolokih faktora, koji su zatim primenjeni i istraeni na jednom od
kompaktnih blokova centralne zone grada Beograda. Analizom izabranog
bloka na podruju optine Vraar, korienjem metodologije BAF-a za grad
Berlin i GF-a grada Sijetla, ustanovljene su postojee vrednosti GF-a, a za-
tim je kroz razliite scenarije dokazano da se one mogu poveati primenom
razliitih mera. Time je dokazana i mogunost unapreenja funkcionalnosti
postojeih ekosistema formiranjem novih biotopa, uz zadravanje postojee
urbane morfologije i namene prostora i slobodan izbor obima i pravca inter-
vencija.
Svakako da pitanje primene ovog modela povlai i niz pitanja u vezi sa
realizacijom i odravanjem novonastalih biotopa, odnosno zelenih prostora.
Ostaju i pitanja koja se odnose na primenu savremenih mera, kao to je re-
tenzija kinih voda, primenu vrsta biljaka koje su otporne na suu ili novih
vodenih povrina i dr., to opet u naim uslovima, pogotovo kod ve posto-
jeih blokova centra grada, moe iz razliitih razloga da se dovede u pitanje.
Stoga autori ovog rada smatraju da bi uvoenje, kako je predloeno, eko-
lokog indeksa biotopa EIB, kao sastavnog dela niza drugih standardnih
urbanistikih indeksa, pre nalo svoju realizaciju pri rekonstrukcijama blo-
kova, aktiviranju brownfeld lokacija i gradnji novih blokova. Rad je takoe
dao osnovne smernice za formiranje i uvoenje ovog indeksa u urbanistiku
praksu, navodei, primenjujui i proveravajui strana iskustva na primeru
jednog gradskog bloka u Beogradu. injenica da je Studija predloga mree
zelenila kao sredstva unapreenja ivotne sredine i slike grada na teritoriji
optine Vraar iz 1991. godine (Macura i Cveji, 1991) ostala samo predlog
i u realizaciji doivela neuspeh, ukazuje na neophodnost drugaijeg pristupa
reavanju problema ivotne sredine grada i na potrebu podizanja svesti o
neophodnosti drugaijeg vrednovanja elemenata prostora. Stoga, smatramo
da je potrebno postupiti slino iskustvima Sijetla, gde je pre uvoenja zakon-
ske obaveze implementacije zelenog faktora formiran tim eksperata koji su
zajedno sa relevantnim ustanovama i participacijom graana u duem peri-
odu razmatrali opravdanost i mogue efekte uvoenja ove regulative. Na taj
109
nain bi se kroz iri konsenzus o potrebi uvaavanja ekolokih funkcija grad-
skih biotopa i vegetacije u gradu reagovalo u skladu sa savremenim svetskim
praksama usmerenih ka adaptaciji gradova na klimatske promene.
Bibliografja
Cveji J., A. Tutundi, A. Bobi, S. Radulovi (2011). Zelena infrastruktura: Prilog
istraivanju adaptacije gradova na klimatske promene. U: oki, V., Z. Lazovi,
(ur.). Uticaj klimatskih promena na planiranje i projektovanje. Univerzitet u Beo-
gradu, Arhitektonski fakultet.
Gill, S. E., J. F. Handley, A. R. Ennos, S. Pauliet (2007). Adapting Cities for Climate Change:
The Role of the Green Infrastructure. Built Environment, Vol. 33, No 1,115133.
Green Factor (2007). Seattle, US. http://www.seattle.gov/dpd/ Permits/GreenFactor, pristu-
pljeno 18. juna 2012.
Generalni plan Beograda 2021 (2003). Slubeni list, br. 27/03. Urbanistiki zavod, Beograd.
Biotope Area Factor (BAF). (1994). Berlin, Germany. http://www.stadtentwicklung.berlin.de
/umwelt/landschaftsplanung/bff/index_en.shtml, pristupljeno 18. juna 2012.
Greenspace Factor (2001). Malm, Sweden. http://www.map21ltd.com/scan-green/bo01.
htm, pristupljeno 18. juna 2012.
Hirst J., J. Morlay, K. Bang (2008). Functional Landscapes: Assesing Elements of Seattle
Green Factor, http://www.seattle.gov/dpd/cms/groups/pan/@pan/@permits/docu-
ments/web_informational/dpdp016505.pdf, pristupljeno 21. juna 2012.
Kazmierczak A., J. Carter (2010). Adaptation to Climate Change Using Green and Blue In-
frastructure. A Database of Case Studies. Interreg IVC Green and Blue Space Adap-
tation for Urban Areas and Eco Towns (GRaBS) Project, University of Manchester.
Kruuse A. (2011): GRaBS Expert Paper 6 the Green Space Factor and the Green Points Sys-
tem. http://www.grabs-eu.org/downloads/EP6%20FINAL.pdf, pristupljeno 21. juna
2012.
Macura V., J. Cveji (1991). Studija: Predlog mree zelenila kao sredstva unapreenja
ivotne sredine i slike grada na teritoriji optine Vraar. umarski fakultet Univer-
ziteta u Beogradu.
Roehr, D., J. Laurenz (2008). Green Surfaces in the City Context. Environmental Benefts
Achieved by a Green Surfaces Intervention Applying and Questioning the Seattle
Green Factor. Ecocity World Summit 2008.
Roehr, D., Y. Kong (2010). Retro-Greening Suburban Calgary. Application of the Green
Factor to a Typical Calgary Residential Site. Landscape Journal, Volume 29, 125
143.
Stenning, E. (2008). An Assessment of the Seattle Green Factor: Increasing and Improving
the Quality of Urban Green Infrastructure. A thesis submitted in partial fulfllment
of the requirements for the degree of Master of Urban Planning, Department of
Urban Design and Planning, University of Washington,http://www.seattle.gov/dpd/
cms/groups/pan/@pan/@permits/documents/web_informational/dpdp020382.pdf,
pristupljeno 18. juna 2012
Strategija razvoja grada Beograda: Ciljevi, koncepcija i strateki prioriteti odrivog razvoja
(2011). Urbanistiki zavod Beograd i PALGO centar.
110
Stanice nove prirodnosti u savremenom gradu
Ana Nikezi, Nataa Jankovi
Stations of Naturalness in the Contemporary City
Abstract
Contemporary city, through intensity of built structure and rapid occupation
of green felds, represents one of the main causes of climate change. Modern
society and urban way of living (Bauman, 2009) are quickly replacing dated
items and products, and subsequently spaces, leaving deserted and under-used
fragments and neglected neighborhoods behind. In such conditions, a strategy
for regenerating theses places, adjusted to modern social, technological and
environmental context, is needed. (Castells, 2009: 204)
This research reconsiders the potential of transforming these under-used
and abandoned places through the introduction of socially engaged fragments
of nature, stations of naturalness. Seeing them as places different from their
surroundings in which a new, inspiring and socially engaged way of living
is activated, these places contribute to local community integration (social
interaction) and regenerate urban structure in accordance with climate change.
By excluding these spaces from the system of built structure (de-fragmentation)
and using them as experimental polygons for new practices (denoting earlier
meanings) where spontaneous social interaction is pronounced, they receive
a better, environmentally aware, socially accessible and publicly transparent
position in the city development.
Considering the process of developing the city in the light of climate change,
the starting theses is that cultural transformation is implicit to the ecological
movement (Castells, 2009: 212). Due to transformation of urban life, new places
and processes occur, uniting place-based experiences and activities, and nurturing
the character of public space as a place of social interaction. One of possible
solutions is the premise of returning the nature to the city, through alternative
processes, which includes regenerating abandoned spaces and involving local
community. The station of the new naturalness is examined, as a viable model.
In this way, new artifcial nature, freed from the restraint the product is obtained,
and the new architecture in compliance with the society is achieved.
From the architectural discourse, interventions are of alternative nature,
looking at the planning and building practices in a new and inspiring way. Using
different elements and methods, these interventions set a social infrastructure, a
network of events for further actions, rather than a defned space. Therefore, the
intervention is seen as a process rather than a product, giving a new meaning to
the place (denoting). A new emphasis placed on the participation of those who
111
use the space, both the dwellers and all other interested parties of the community,
producing it in a way and in the extent which suits their needs, always adding to
the already structured network of intervention.
Keywords: abandoned spaces, fragments of nature, urban landscape,
social interaction.
112
(De)fragmentisanje prostora grada
Marginalizovani i naputeni prostori okruuju nas svuda. Oni su postali sa-
stavni deo siluete savremenog grada. Urbani pejza ne moe se u savremenoj
metropoli zamisliti bez braunflda, zatvorenih trnih centara, zaboravljenih
prostora kulture, naputenih bioskopa i, uopte, prostora koji su izgubili na-
menu u procesu globalizacije. Oni su deo kompleksnosti i sloenosti koju
urbana struktura metropole nudi. U Beogradu je posebno evidentno postoja-
nje ovakvih prostora u vie razliitih formi, kao propali, naputeni, ruinirani,
degradirani, ostavljeni ili pak samo zaboravljeni prostori, u svim oblicima
vlasnitva, od privatnog, preko optinskog, do republikog, sa najrazliitijom
lepezom stepena i vrste zatite koju nose.
Prema autorima Ficpatrik i La Groj (Fitzpatric, La Groy, 2000), fragmen-
tirani pejza savremenog grada je posledica monih drutvenih i ekonomskih
sila, pri emu u krajnjoj instanci dolazimo do toga da kapital kontrolie ur-
banu ekologiju i odrivi razvoj gradova. Usled ovakvog razvoja sve je manje
mesta u gradu koje odlikuju elementi prirodnosti i mogunost za drutvenu
interakciju.
Prema Lefevru (Lefebvre 1996), upotrebna vrednost prostora potie od
drutvenog prostora, odnosno od prostora svakodnevnog ivota, dok, su-
protno drutvenom prostoru, apstraktni prostor predstavlja dvodimenzio-
nalni, instrumentalni prostor planiranja, dravnih intervencija i kapitalistike
eksploatacije. Apstraktni prostor je strukturalni korelat instrumentalnog ljud-
skog delovanja, koji se moe eksploatisati kako kroz dravne intervencije,
tako i kroz kapital (Gottiender, 1994). Prema Gotenderu (Gottiender, 1994),
svaka intervencija koja je u slubi drutvenog, mora proizvesti sopstveni pro-
stor kako bi uspela. Drutveni odnosi koji doprinose kvalitetu ivota moraju
dobiti materijalnu formu kroz oblik drutvene proizvodnje prostora. Bez pro-
stora koji pogoduje drutvenom ivotu drutveni odnosi ne mogu napredo-
vati i rasti.
Prema Kastelsu (Castells, 2009), prostor je defnisan kao materijalna
podrka vremenske razmene drutvenih praksi, pri emu su najvaniji ele-
menti drutveno-tehnike koevolucije oni koje se sprovode putem tokova. U
takvom procesu drutvenog razvoja prostor se moe okarakterisati kao ne-
utralna pozadina protiv koje, ili kroz koju se pojedini elementi kreu. Ele-
menti od kojih su prostorni tokovi sastavljeni obuhvataju teritorije, fziku
strukturu mesta, ali ije funkcionalno ili simbolino znaenje zavisi od njiho-
ve veze sa mreom, pre nego od specifnih karakteristika samog lokaliteta.
Imajui to na umu, mogue je ispitati potencijal odreenih fragmenata grada,
posmatrajui ih kao deo prostornog sistema i kontinuiranog procesa razvoja
savremenog grada.
113
Teko je zamisliti konkretnu teritoriju koja nije na neki nain povezana sa
mreama jedne ili druge vrste, pa samim tim ne uestvuje u aktuelnim toko-
vima razvoja. U takvom procesu razvoja, mnogi fziki okviri prostora bivaju
naputeni usled nemogunosti razvoja u skladu sa aktuelnim protokom potre-
ba i razvoja, inei zaboravljene i neiskoriene fragmente grada (Koolhaas,
2002: 175). Ovakve fragmente, ostatke, potrebno je inkorporirati u matricu
savremenog grada, uiniti ih aktivnim iniocima mree gradskih prostora.
(De)notiranje fragmenata
Urbani restlovi: terrain vague
Globalizacijske snage kasnog kapitalizma (Jameson, 1991), uprkos teorija-
ma koje postindustrijske gradove karakteriu fragmentacijom, fuidnou i
neizvesnou (Soja, 2000; Koolhaas, 2004), rezultiraju nekontrolisanim ire-
njem predvidljivog pejzaa potronje (Harvey, 2000, 2005). U savremenom
gradu mogu se prepoznati dve vrste pejzaa koji nije kontrolisan i institu-
cionalno determinisan. To su teritorije produktivnog zemljita na obodima
urbanizovanih zona grada i neiskorieni prostori u okviru gradske strukture
nastali kao posledica fragmentarnog razvoja grada, koju nazivamo gradske
upljine. (Armstrong, 2010). Postavlja se pitanje na koji nain, i pod ko-
jim uslovima, mogu da se promu principi prvog, nestajueg fragmenta, sa
drugim, sveprisutnijim prostorom, i da li oni prepoznati i rekomponovani
kao stanice nove prirodnosti mogu znaajno sudelovati u procesu razvoja
savremenog grada, uprkos pejzau potronje?
Ukazujui na znaaj gradskih upljina, poetkom 90-ih godina XX veka,
urbanista Ignasi de Sola-Morales (Ignasi de Sol-Morales, 1995), razvio je
koncept terrain vague-a (Doron, 2007: 10), koji se odnosi na mesto u gradu
koje je prazno i koje nije zauzeto od ljudi, nejasno i neizvesno, neprecizno
i neogranieno. Najee su to braunfldi, naputene industrijske zone, ele-
znike pruge i stanice, naputene luke i parcele u ruevinama, neproduktivne
oblasti u okviru strukture grada. U ukupnoj strukturi grada ovakvi prostori
najee su percipirani u negativnom kontekstu, kao ostaci koji svedoe o
neuspehu prolih vremena, dok, sa druge strane, oni kao ispranjeni nude
potencijal za novo korienje i promenu urbanog portreta grada. Ova mesta
su neiskoriena, ali i slobodna da budu spontano okupirana,latentna me-
sta, gde odsustvo namene stvara oseaj slobode i oekivanja, kao prostor gde
se razliite mogunosti mogu otvoriti. Naputeni prostori otvaraju prostorni
potencijal za razvoj urbanog ivota, te se ponovo inicira vraanje u grad ljud-
skog resursa kao pokretaa novog urbanog ivota.
114
Konkretno, urbane upljine, mesta koja su slaba u prostornom smislu,
zbog svog neodreenog karaktera i odreenog stepena semantike prazni-
ne koja suvereno vlada (Boeri, prema Borret, 1999: 240), pruaju moguno-
sti za nova, privremena prisvajanja, koja dolaze izvan formalnog, institucio-
nalizovanog domena urbanog projektovanja i planiranja.
Potencijal fragmenta drugaijeg: heterotopija u gradu
Urbane oblasti sve manje obeleavaju homogeni ivotni obrasci i prostorne
prakse, a sve vie su izraeni pluralizmi i fragmentacije u pogledu naina
ivota i korienja prostora, to jedan grad ini prepunim kontradikcija i opo-
zicija, on je sastavljen od urbanog pejzaa obeleenog razliitostima (San-
dercock, 1998) i u njemu je odnos univerzalnog i posebnog otvoren za
preispitivanje (Robins, 1993). U pokuaju da odgovore na nove izazove, sa
znaajnim promenama u pristupima urbanim strategijama i planiranju grada,
sve su ee parcijalne, pragmatine procedure planiranja, a esto na tetu
sveobuhvatnih urbanistikih planova (Mayer, 1994; Amin, 1994). Stvaraju
se uslovi u kojima je homogeno drutvo u okviru velikih planova izgubilo
svoju snagu, a gde su normativi pluralistike i organske strategije urbanog
razvoja, kao kolaa visokodiferenciranih prostora i meavina prihvatljivi kao
pozitivna alternativa standardnoj praksi urbanog planiranja (Donald, 1999:
56). Naputeni prostori, nalazei se negde izvan domena javne percepcije,
literarno reeno, predstavljaju slobodnu zonu, odnosno prostor osloboen
trinih i politikih zahteva, te postaju prostor za eksperimente (Landry,
2006), kao izvor novih ideja u kreativnom gradu.
Antistrukturna priroda naputenih prostora moe se tumaiti kroz Fuko-
ov pojam heterotopije (Foucault, 1986). Prema etvrtom principu drugai-
jih prostora, ovo su mesta koja na neodreeni nain akumuliraju vreme.
To je, takoe, u skladu sa nainom na koji se naputeni prostori, uopteno,
mogu uporediti sa palimpsestom (Armstrong, 2010: 247; Edensor, 2007:
834; Huyssen, 2003: 7) na osnovu vieslojnih znaenja i vremena inkorpori-
ranih u njima. Naputeni prostori ne akumuliraju vreme na nain kao muzeji
i biblioteke (Fukoovi primeri), ve pre spontano, oni jednostvano artikuliu
slojeve privremenosti (Hell, Schonle, 2010: 8). S tim u vezi, oni se mogu
posmatrati kao sluajne heterotopije sugestivnih antimodernih heterogeno-
sti (Dawdy, 2010: 777), u smislu da oni indeksiraju neuspeh prolosti gra-
dova. Na taj nain, prostori gradskih upljina nose potencijal razumevanja
prolosti, konstruisanja sadanjosti i sugerisanja budunosti, i u tom smislu
oni predstavljaju alatke za ono to Lefevr defnie kao viestruko itanje
grada (Lefebvre, 1996: 159).
115
O projektovanju prirode i prirodi projektovanog
U tekstu The Emergence of Landscape Urbanism (Pojava pejzanog urbani-
zma), Grejem ejn (Grahame Shane) prati putanju razvoja pejzanog urba-
nizma (landscape urbanism) kao sve zastupljeniju ideju u urbanoj praksi, gde
se projektovanjem predela ukida dihotomija arhitektonske forme, sa jedne,
i prostora u koji se smeta, sa druge strane. U ovakvim okolnostima arls
Valdhejm (Charles Waldheim, pejzani arhitekta sa Harvada koji zastupa
landscape urbanism kao buduu disciplinu razvoja grada) skovao je termin
landscape urbanism da opie praksu mnogih projektanata da predeo postaje
primarni medijum u konstruisanju prostora. Dodatno, Valdhejm (Waldheim,
2006) posmatra pejzani urbanizam, kao i pejzanu arhitekturu, kao meu-
prostornu disciplinu, koja deluje u prostoru izmeu zgrada, infrastrukturnih
sistema, kao i prirodnih ekosistema, koji postoje nezavisno i paralelno sa gra-
dom. U ovakvom kontekstu, pejzani urbanizam postao je koristan objektiv
kroz koji bi nevidljivi prostori mogli da postanu produktivni delovi urba-
nog pejzaa, a terrain vague vredan panje (Shane, 2006: 5859) u smislu
aktivnog odnosa kako prema lokalnoj zajednici, tako i prema razvoju grada.
Ovakvo razumevanje decentralizovanih postindustrijskih urbanih formi na-
mee razmiljanje da gradske upljine mogu postati nove stanice prirodnosti
ukljuene u razvoj grada u skladu sa klimatskim promenama.
Linda Polak (Linda Pollak) u tekstu Constructed Ground: Questions
of Scale (Konstruisano tlo: Pitanja razmera) govori o urbanom otvorenom
prostoru u cilju razvoja polja delovanja koje se ne zasniva na polaritetima,
kao to je izgraena struktura protiv prirodnog pejzaa, i koje nije isklju-
ivo u jednoj disciplini. Cilj onoga to ona naziva konstruisanim terenom
je da se angauje i fokusira u svim uslovima okruenja (kako izgraenog,
tako i prirodnog) na nain koji prevazilazi opozicioni sistem koji nastavlja da
ih sadri. Konstruisani teren predstavlja hibridni okvir koji se kree izmeu
arhitekture, pejzane arhitekture i urbanog dizajna, angaovano delujui na
kompleksnost savremenog urbanog pejzaa, ukljuujui ga u sve aktivnosti
njegovog ivota. Ovakav sistem samo tlo (teren, prirodu, pejza) posmatra
kao materijal za dizajn, koristei pejza kao strukturni element i proizvodei
na taj nain svakodnevne gradske prostore koji ne iskljuuju prirodu. Cilj je
istovremeno bavljenje problemima arhitekture, pejzaa i grada, pri emu bi
se izuzimanjem jednog ili vie njih ponovo dolo do konvencionalnog disci-
plinskog okvira (Pollak, 2006: 127).
Najvea vrednost ovakvih prostornih praksi lei u odlunosti da se ne
prihvate gotove formule urbanog dizajna. Pejzani urbanisti ele da nastave
potragu za novim osnovama za performativni urbanizam koji neguje bottom
up pristup, ukljuuje lokalnu zajednicu, neguje prirodne vrednosti predela,
116
a koji je usmeren na tehnoloke i ekoloke realnosti postindustrijskog sveta.
Pejzani urbanisti, opremljeni oseajem pomeranja i menjanja urbane morfo-
logije, stvaraju nepredviene rekombinacije i hibridizacije, oslobaajui di-
scipline koje se tiu ureenja prostora aktuelnih, beznadenih, binarnih opo-
zicija prolosti i sadanjosti, grada i prirode, iznutra i spolja (Shane, 2006:
65). Ovo moe predstavljati jedan od principa transformacije naputenih pro-
stora grada u delove savremenog urbanog pejzaa.
Fuko, prema treem principu, navodi da heterotopija ima mo da, na je-
dinstvenom nain, prihvati razliite prostore i lokacije koje su nespojive jed-
ne sa drugima, navodei:
Moda je vrt najstariji primer za ove heterotopije u obliku kontradik-
tornih lokacija. Nemojmo zaboraviti da je ova zadivljujua i vekovima stara
kreacija imala veoma duboka znaenja na Istoku i da su ona, po svoj prilici,
bila u nekom hijerarhijskom poretku. Tradicionalni persijski vrt je sveto me-
sto, za koje se smatralo da u svom pravougaoniku sjedinjuje etiri dela koja
predstavljaju etiri strane sveta, kao i prostor koji je jo vea svetinja od osta-
lih, prostor koji je bio nalik na pupak, centar sveta doveden u vrt (upravo je
na tom mestu bio smeten bazen sa vodoskokom). U ovoj zoni je, poput neke
vrste mikrokosmosa, bilo koncentrisano sve zelenilo. to se tie ilima, tre-
balo je, prvobitno, da oni predstavljaju vrtove poto je vrt bio ilim na kome
je svet u svojoj potpunosti dostizao simboliko savrenstvo, a ilim neka
vrsta pokretnog vrta u prostoru. Vrt je najmanji fragment sveta i, istovreme-
no, predstavlja njegovu sveukupnost stvarajui od najdavnijih vremena neku
vrstu blaene i univerzalne heterotopije (Foucault, 1986: 435).
Imajui na umu karakteristike naputenih fragmenata grada, ali i delo-
tvornost prirodnog kao gradivnog elementa, postavlja se model urbane bate
kao ogled potencijalnog metoda delovanja u okviru procesa razvoja gradova
u svetlu klimatskih promena.
Urbana bata kao ogled
Beograd, a posebno njegova centralna gradska zona, obiluje naputenim pro-
storima koji se nalaze na mestima nepovratno izgubljenih prirodnih resursa.
Postavlja se pitanje koji je adekvatan pristup i alat prilikom njegovog da-
ljeg razvoja, imajui na umu aktuelni proces klimatskih promena. Kao jedna
od premisa, namee se sadejstvo izmeu prirode i grada, gde je priroda sve
vie u ulozi gradivnog elementa grada, jer kako i arls Valdhejm navodi, za
mnoge, ukljuujui irok raspon disciplina, pejza je postao i objektiv kroz
koji se savremeni grad predstavlja, ali i medij kroz koji se gradi (Waldheim,
2006: 11). Zauzimanje zelenih i otvorenih prostora, ba kao i prekomeran
razvoj urbanih centara unitava prirodne resurse, smanjujui mogunost i ka-
pacitet okruenja da odgovori na uticaje kao to su zagaenje, pregrevanje,
117
obnavljanje resursa, kao i druge faktore koji utiu na klimatske promene.
Kvalitet vode, zemljita i vazduha je ugroen, zajedno sa drugim prirodnim
resursima koji pruaju zatitu gradu od ovakvih tetnih uticaja.
Sueljavanje grada i prirode kroz transformaciju naputenih prostora,
mogue je ostvariti kroz strategiju urbane bate. Princip nastanka prostora
urbane bate zasniva se na interpolaciji elemenata i sadraja, odnosno na
primeni arhitektonskog jezika javnih otvorenih prostora i principa terrain
vague-a, pri emu se stvara svojstveni kulturni pejza. U veini sluajeva,
prostor parka (urbane bate) tretira se kao neka vrsta oaze u gradu, sa ele-
mentima prirodnog koji deluju kao antiteza izgraenom okruenju. U drugim
sluajevima suprotna je situacija, kad vrste povrine nadjaavaju one meke,
te ovaj prostor vie lii na ozelenjeni trg nego na park. Ovi prostori mora-
ju ispuniti odreene zadatke, kao to su: ouvanje naputenosti, ouvanje
neodreenosti, drutvena odgovornost, sloboda i otvorenost, nedovrenost,
kao i kontinuitet promene ugraen u sam koncept prostora. Znaaj korienja
arhitektonskog jezika javnih prostora lei u prepoznatljivosti naina
korienja prostora, dok znaaj korienja principa terrain vague-a moe da
se posmatra kroz proces promovisanja drutvene i ekoloke odrivosti, kroz
promociju reciklae i agrikulture.
Primer za ovakvo korienje naputenih prostora moe predstavljati i je-
dan od nagraenih projekata u okviru ovogodinjih ar + d Awards for Emerg-
ing Architecture (ar + d Nagrada za arhitekturu u nastajanju), odnosno pro-
jekat panskog tima za Red Bul muzike akademije
1
(Red Bull Music Acad-
emy), koji je raen na promenjenoj lokaciji, usled nepredvienih klimatskih
nepogoda na prvobitno planiranoj lokaciji. Razorni zemljotres koji se do-
godio u Japanu marta 2011. godine prouzrokovao je otkazivanje Red Bul
muzike akdemije koja je trebalo da se dogodi istog meseca u Tokiju, nakon
ega je odlueno da se festival odri u oktobru u Madridu, u novom centru
kulture Matadero, planiranom u nekadanjoj gradskoj klanici, industrijskim
postrojenjima sazidanim izmeu 1907. i 1926. godine prema projektu grad-
skog arhitekte Luisa Belida (Luis Bellido).
panske arhitekte Marija Langarita (Maria Langarita) i Viktor Navaro
(Victor Navarro) imali su zadatak da pripreme 5.000 m
2
prostora za potrebe
Akademije u roku od pet meseci. Tri faktora uslovila su njihov dizajn:
akustiki zahtevi od strane Red Bula, kratak graevinski rok i efemerna
priroda samog dogaaja, to je znailo da njihova intervencija mora biti
privremenog karaktera (nakon festivala Akademija ostaje aktivna kao lokalni
centar jo tri godine). Kako bi zadovoljili ove uslove, arhitekte su se odluile
1 Akademija je godinji muziki festival sa razliitim radionicama i koncertima, koji
okuplja 60 mladih muziara, DJ-eva i producenata iz razliitih delova sveta, odabranih od
6.000 prijavljenih (http://www.redbullmusicacademy.com/).
118
da naprave grad umesto objekta (prema reima autorke Marije Langarite
u: Cohen, 2012: 47). Pojedinane kabine u kojima se smetaju radionice
okruene su otvorenim prostorima, namenjenim koncertima, okupljanjima
i, uopteno, drutvenoj interakciji. Novi javni prostori, smeteni unutar stare
klanice, odlikuju se prirodnom i vetakom vegetacijom, ali i intimnou
koju ovakva prirodnost nudi. Na ovaj nain elementi urbane bate smeteni
su u okviru jednog objekta, ali kao deo veeg sistema, te se privremenost
ovakvog projekta moe posmatrati kao eksperimentalna platforma za ispi-
tivanje ovakvog naina organizacije prostora, potencijalno primenljivih na
grad u celosti.
Prilog 1, 2, 3: Red Bull Music Academy, Madrid, panija.
(izvor: AR, decembar 2012. [4651])
119
Na ovaj nain, formira se prostor koji, sa jedne strane, zadovoljava po-
trebe urbanog naina ivota, a sa druge strane, obnavlja karakter izgubljenog
urbanog pejzaa. To su otvoreni javni prostori dominantno privremenog ka-
raktera, koji u sueljavanju prirode i grada, nasleene strukture i prirodnih
resursa, nude odrivo reenje koje moe i treba da se menja zajedno sa po-
trebama i eljama korisnika, odnosno kroz aproprijaciju i uee zajednice.
Cilj ovakvih intervencija nije samo vraanje prirodnog u izgraeno okru-
enje, ve i formiranje mree elemenata potencijalno atraktivnih lokalnoj
zajednici za dalje korienje, bez do kraja defnisane programske postavke,
ostavljajui mogunost njihovom pojedinanom ili organizovanom delova-
nju kao prostorni poligon potencijalne drutvene interakcije. Jo jedan znaaj
ovakvih intervencija lei u potencijalu njihove primene u oblasti edukaci-
je kroz integraciju neiskorienih prostora u njihovo neposredno okruenje,
participaciju lokalne zajednice, partnerstvo izmeu grada i graana, uvanje
prirode, procese reciklae u malom, ouvanje ekolokih vrednosti, ekoloke
programe i upoznavanje sa procesom i efektima klimatskih promena.
(Re)komponovanje fragmenata izgubljenog pejzaa
U savremenoj arhitektonskoj praksi i teoriji, poznata je fascinacija fragmen-
tom i elementom, ali postoje i obnovljena interesovanja za odnos izmeu
fragmenata (Smith, Ballantyne, 2011). (Re)komponovanje naputenih i ne-
dovoljno iskorienih fragmenata savremenog grada podrazumeva inverziju
i restituciju ovih prostora, sadejstvo naputenog i nedovrenog, prirodnog i
izgraenog kroz njihovo dekonstruisanje i postavljanje u novi sistem. Dakle,
re je o konstelaciji novih produktivnih prostora, odnosno stanica drugaijeg
u gradskoj strukturi, koje omoguavaju gradu da die, menja se i dinamino
odgovara na nove uslove ivota, pa i klimatske promene. To je prostor koji
menja prirodu projektovanog, dajui mu dimenziju nikada zavrenog, dogra-
ujui se kroz upotrebu, u skladu sa naelima Fukoove heterotopije.
Prilog 4, 5: Red Bull Music Academy, Madrid, panija.
(izvor: AR, decembar 2012. [4651])
120
U sadanjem trenutku, osnovnim principima urbane odrivosti (atraktiv-
nost, dostupnost, pristupanost, usklaenost http://www.urbandesigncom-
pendium.co.uk/public/documents/UDC2FULL.pdf) i ekoloke odrivosti
(biodiverzitet, mikroklima, autohtone vrste... [Parkinson, 2010]), mora se
dodati i odrivost u procesu klimatskih promena, koje neminovno postaju
deo urbane svakodnevice i u kojima osnovnu ulogu igra ponaanje pojedinca
i lokalne zajednice. Prema razliitim dokumentima (English Nature, 2006;
DETR, 2000), savremeni razvoj grada mora sadrati zelene prostore pristu-
pane lokalnoj zajednici alternativnim vidovima saobraaja koji su dostupni
u krugu od maksimalno 300 m od mesta stanovanja (English Nature, 2006;
DETR, 2000). Prema ovim studijama, svaka urbana potcelina treba da se istak-
ne svojim identitetom kroz isticanje specifnog karaktera javnih prostora.
Posmatrani fragmenti grada, reaktivirani i integrisani, svojom otvoreno-
u i neiskorienou znaajno mogu da doprinesu formiranju ambijenata
mikroklime u gradu, inei na taj nain mikrostanice adaptacije na klimatske
promene. Pored toga, veoma je znaajan i potencijal ovakvih intervencija da
reprezentuju prostore koji utiu na podizanje svesti lokalne zajednice, a i ire,
o ouvanju resursa prirode i grada, o reciklai i o drugim koracima koje svaki
pojedinac moe da preduzme u procesu ublaavanja klimatskih promena. Po-
navljanjem ove vrste intervencije i umnoavanjem ovakvih prostora moe se
formirati mrea defragmentisanih delova grada, ijim se denotiranjem mogu
dobiti fragmenti novog ekosistema grada.
Sveobuhvatnost pristupa i sutina rekomponovanja fragmenata izgublje-
nog pejzaa moe da se prati kroz primer Fre Kils parka (Fresh Kills Par-
kland) u Njujorku. To je sistem novih zelenih povrina na prostoru bive
gradske deponije. Park obuhvata 2.200 hektara i tri puta je vei od Central
parka. Nacrt Master plana postavlja okvir za razvoj parka u narednih 30 go-
dina, uz nekoliko ciljeva: veliki povratak na ekoloki sistem i odrivi razvoj
predela i stvaranje okvira za razne aktivnosti i jedinstvenih programa za grad.
Park se sastoji od neverovatnog niza razliitih otvorenih prostora i objekata
koji slue za promovisanje razliitih drutvenih, kulturnih i fzikih aktivno-
sti kroz uenje i igru.
Od odbaenog ka komfornom prostoru
Prostori zdrave mikroklime, kroz poveanje ozelenjenog prostora i prostora
bez automobila, buke i stresa savremenog grada, unapreuju komfor. Ovo
ima brojne prednosti, koje se mogu ogledati kako na planu klimatskih pro-
mena, tako i na kulturno-istorijskom, drutvenom, ekolokom i ekonomskom
planu. Posmatrani u kontekstu klimatskih promena, ovi prostori doprinose
kontroli urbane kompaktnosti, smanjenju emisija zraenja nastalih pregreva-
121
njem i emisijom toplote urbane strukture, kao i kontroli provetrenosti nepo-
srednog okruenja i smanjenju efekta staklene bate. Na kulturno-istorijskom
planu, ovakvi prostori omoguavaju ouvanje drutveno-prirodnog pejzaa,
poboljanje kvaliteta izgraene strukture iz ranijih perioda, te na taj nain
doprinose ukupnom kvalitetu ivotne sredine i kontinuiranom razvoju ivota
grada. Poveanjem koliine kvalitetnog zelenila doprinosi se ouvanju bio-
diverziteta sredine i prirodnih resursa, a pored ouvanja njegove mikrokli-
me, doprinosi se i na ekolokom planu poboljanju okruenja. Obezbeujui
zdraviju ivotnu sredinu, ali i mogunost za aktivno uestvovanje u procesu
oblikovanja ovakvih prostora, pospeuje se okruenje i na drutvenom planu,
to zajedno sa poboljanjem na ekolokom planu ini okvakve celine atrak-
tivnim delovima grada i donosi benefte na ekonomskom planu.
Prema Hamin i Guran (Hamin, Gurran, 2009: Urban Form and Climate
Change: Balancing Adaptation and Mitigation in U.S. and Australia [Urbana
forma i klimatske promene: Balansiranje adaptacija i ublaavanje u SAD i
Australiji]), reenje odnosa ublaavanja i prilagoavanja je postavljeno pre-
ko urbanih zelenih otvorenih prostora, koji mogu da zadovolje oba aspekta
borbe protiv klimatskih promena. Ublaavanje klimatskih promena u gusto
izgraenim urbanim sredinama zahteva smanjeno korienje motornih vozila
i potronje energije u zgradama, dok prilagoavanje klimatskim promenama
zahteva otvorene prostore raspoloive za upravljanje ugroenim elementima
naeg okruenja.
Zeleni prostori o kojima ovde govorimo mogu biti projektovani tako da
zadovolje razliite ciljeve, kao to su urbana agrikultura (Viljoen, 2005), uspo-
stavljanje zelenih i vodenih povrina u eko-parkovima kao vaan resurs za
borbu protiv neoekivanih klimatskih promena (Yarinski, 2008) i drugi. Vei
blokovi otvorenih prostora mogu da zadovolje potrebe za rekreacijom i ra-
zonodom u okviru svakodnevnog ivota susedstva, istovremeno sluei kao
prirodni rezervati. Razliiti problemi koji se odnose na korienje solarne i
energije vetra (Ewing i dr., 2008), ouvanje biodiverziteta (Doick i dr., 2009),
kao i druge vane stvari koje se tiu ekologije, mogu biti ispunjene kroz ove
zelene gradske mree.
Na ovaj nain moe se odgovoriti na potrebu usklaivanja procesa ubla-
avanja negativnih efekata klimatskih promena, kao i procesa adaptacije ireg
okruenja u vreme oekivanih promena. Usled ekstremnih situacija, naglih
temperaturnih promena, iznenadnih, kratkotrajnih, ali intenzivnih padavina,
formiranje zona mikroklime u okviru urbane strukture veoma je znaajno
u procesu ublaavanja efekata klimatskih promena. Istovremeno, ouvanje
prirodnih resursa i stvaranje novih, znaajno je za budue generacije, nemi-
novne promene, a slui i trenutnoj populaciji.
122
Benefti ovakve vrste intervencija mogu se sagledati kroz:
stvaranje novih / poveanje postojeih ekolokih stanita, kroz biodi-
verzitet, izvor vode, zemljite, kvalitet vazduha i vetar, odnosno kroz kapital
koji nudi priroda i njegovu upotrebnost kroz agrikulturu, poumljavanjei sl.;
poveanje prostora javne upotrebe i rekreacije, kroz njihovu raspro-
stranjenost i uticaj na ekosistem, u kojima ekoloki principi treba da vode
zoniranju u gradnji;
usklaivanje i koliziju ekolokih i urbanih potencijala prostora kroz
drutveni angaman i edukaciju;
klimatske promene kroz otpornost prirode, ulogu pojedinca i zajednice,
kontrolu poplava, banku prirodnih resursa vode i energije, testiranje i promo-
visanje tehnologija remedijacije;
ekonomsku stimulaciju, kroz javnu i komunalnu saradnju, kroz postup-
ke raznolikog i spontanog korienja, odravanja i revitalizacije;
obnovu ivotne sredine, kroz strukturu pejzaa, negovanje i unapree-
nje mikrolokacije;
poboljanje estetike susedstva.
Od zaboravljenog do edukativnog
Posebno je vana edukacija o klimatskim promenama koje nas neminovno
pritiskaju, i to kroz uenje o otpornosti prirode, uticaju pojedinaca na klimat-
ske promene, kao i o beneftima koje lokalna zajednica moe da ostvari. U
Srbiji je posebno znaajan ovaj aspekt, jer pojam klimatskih promena nije ja-
sno defnisan, te se njegov odraz u svakodnevnom ivotu i ponaanju ne vidi
(klimatske promene nisu samo nauna, ve i drutvena kategorija, nisu samo
globalan, ve i lokalan problem, nisu samo pretnja, ve i pomo).
Ako posmatramo konkretno, u smislu angaovanja irokog spektra kre-
ativnih disciplina, to podrazumeva multidisciplinarni pistup u stratekoj fazi
planiranja i razvoja, koji ukljuuje kako ekologiju, tako i tehnologiju, arhi-
tekturu i umetnost, discipline koje se bave mikroklimom i drutvenim nauka-
ma, koje se bave psihologijom, sociologijom, istorijom i kulturom. Posma-
trani u smislu ukljuenja pojedinaca i lokalne zajednice, ovi prostori mogu
predstavljati motiv razliitih zainteresovanih strana za saradnju i uee, koji
bi udruenim delovanjem mogli da obezbede vie zajednikih prostora.
Benefti ovakve vrste intervencija mogu se sagledati kroz:
participaciju u oblasti zoniranja i ispitivanja kapaciteta osnovnih aktiv-
nosti i sadraja i njihovog uticaja na ekosistem;
kroz pristup reciklai nasleene strukture i njeno ukljuenje u savreme-
ne tokove ivota (prostori za okupljanje, alternativni art-projekti);
123
isticanje i oivljavanje zaboravljene ili nedovoljno negovane mikrokli-
me, odnosno kroz kapital koji nudi priroda ozelenjavanjem, agrikulturom i
poumljavanjem;
ienje i detoksikaciju, postupke odravanja i reciklae resursa urba-
nog ivota (energija, smee, voda...);
kroz isticanje svih prednosti koje ozdravljenje marginalizovanih prosto-
ra ima za lokalnu zajednicu u ekonomskom, ekolokom i drutvenom smislu.
Od fragmenta do mree
Kako Ana Moja Peljitero (Moya Pellitero) navodi u The Design of a Produc-
tive Landscape Barcelona Tres Turons Park (Dizajn produktivnog pejzaa
Tres Turons Parka u Barseloni): Urbani parkovi mogu biti budui zeleni mo-
tori samodovoljnoj urbanoj sredini. Oni mogu da postanu produktivni pejza
koji spaja prirodu sa stanicama efkasnih resursa (with a resource-effcient
milieu) i platforma za podizanje ekoloke svesti i obrazovanja (Moya Pelli-
tero i dr., 2009: 916). U ovoj studiji, autori prepoznaju vanost povezivanja
nedovoljno ili na neadekvatan nain iskorienog urbanog prostora i zelenog
prostora u sveobuhvatni sistem koji moe da postane produktivan izvor zdra-
vog ivota u gradu i platforma za suoavanje sa klimatskim promenama i
razvoj drutvene svesti o ovom problemu sa kojim se suoavamo.
Urbana mrea ovakvih prostora posmatrana je kao mozaika struktura
grada (Forman, 1995), gde su zelene i naputene povrine, zbog ubrzanog
procesa urbanizacije, formirane kao izolovane jedinice grada, najee orga-
nizovane u formi parka, trga ili bate. Kao reakcija, predlae se formiranje
kontinuiranog produktivnog urbanog pejzaa (Bohn, Voljoen, 2011), sastav-
ljenog iz postojeih braunfld oblasti, praznih parcela i naputenih prostora,
ali takoe i prirodnih prostornih struktura i zelenih povrina sposobnih da
formiraju kontinuirani ekosistem. Takav strukturalno razliit sistem javnih
prostora treba posmatrati kao ugodnu mreu kretanja i interakcije, mreu ra-
zliitih iskustava i izbora, koja podrava razvoj drugaijeg (novog) urbanog
naina ivota i razliitosti.
Stanice nove prirodnosti u okviru nekada zaboravljenih i neiskorie-
nih fragmenata grada i otvorene zelene povrine, zajedno sa razliitim dis-
funkcionalnim podrujima grada, imaju potencijal da postanu produktivni
deo urbanog pejzaa, zeleni motori koji obezbeuju sredstva za okolna
naselja, koji odraavaju proces zajednikog samoorganizovanja. Ova zelena
ostrva predstavljaju odrive urbane agro-ekosisteme, prostore za rekreaciju i
odmor, platformu za irenje ekoloke svesti i obrazovanja.
124
Na olupinama savremenog grada
U dokumentu Evropskog komiteta o Konzervaciji i upotrebi potencijala pej-
zaa Evrope (Conservation and Use of the Landscape Potential of Europe,
2000), pod pejzaom se podrazumeva celina kompaktna u nastanku i ra-
zvoju, koja je doivljena kao takva od strane stanovnitva, a iji je karakter
rezultat interakcije prirodnih faktora (zasnovanih na geolokim potkonstruk-
cijama, reljefu, klimi, zemljitu, vegetaciji, ivotinjskim vrstama, podzem-
nim i povrinskim vodama i njihovoj kombinaciji), ali i kao deo teritorije
koja moe naknadno menjati ekonomske i druge ljudske aktivnosti (antropo-
geni faktor).
Takoe, u ovom dokumentu defnisan je i pojam drutveno-prirodnog
pejzaa, kao onaj nastao kroz interakciju prirodnih i antropogenih faktora i
koji je naseljen od strane svih kategorija stanovnika (stalnih i sezonskih, mi-
granata i drugih) koji se bave ekonomskim i/ili drugim aktivnostima u ovoj
oblasti. Drutveno-prirodni delovi pejzaa predstavljaju kategorije teritorije
koje su posebno vane za drutvo u procesu podizanja kvaliteta ivotnog
standarda i koje bi trebalo da budu deo dugotrajnog (odrivog) reima razvo-
ja. Moe se zakljuiti da, pored prirodnosti kao osnovne karakteristike pejza-
a, antropogeni faktori imaju znaajnu ulogu, te je mogu i uticaj pojedinaca
na stvaranje i preoblikovanje ukupnog izgleda urbanog pejzaa.
Moemo zakljuiti da se formiranjem mree novih stanica prirodnosti,
odnosno repeticijom razliitih strategija ozelenjavanja fragmenata gradskih
upljina, moe uticati na smanjenje tetnih uticaja urbanog gradskog ivota i
izgraene strukture na klimatske uslove, ali takoe i formirati osnovni princi-
pi za neke nove odrive strategije razvoja savremenog urbanog grada.
Obrasci delovanja iji je cilj promena dosadanjeg naina korienja i
percipiranja odreenih delova grada, mogu se kretati od pojedinaanog ka
sistemskom, od fragmenta ka celini. Na taj nain, svaki fragment, ali i svaki
pojedinac moe preuzeti aktivnu ulogu u procesu razvoja savremenog grada
i odgovoriti na aktuelne izazove.
Grad tako postaje proces koji se nikada ne zavrava, pri emu svaki nje-
gov deo predstavlja izazov, proizvod koji se nikada ne zavrava, a sam grad
je u konstantnom procesu razvoja. Defragmentisanjem celine grada, izdvaja-
njem neiskorienih i zaboravljenih prostora, njihovim denotiranjem i aktivi-
ranjem, dolazi do rekomponovanja mozaike strukture grada sa potencijalom
formiranja produktivnog sistema.
125
Sluaj Beograda
Mapiranjem ma kog grada, pa i Beograda, u smislu iznalaenja konkretnih
stanica nove prirodnosti, dolazi se do stvaranja novih fragmenata u okviru
izgraene strukture grada. Njihovom prostornom distribucijom i odreenim
stepenom povezanosti moe doi do formiranja novog sistema, sistema pri-
rodnog u okviru ve datog sistema izgraenog grada, u cilju formiranja pro-
duktivnog urbanog pejzaa u savremenom gradu.
Ovo istraivanje predstavlja prvi korak u istraivanju konkretnih potreba
i mogunosti integracije segmenata prirode u gradsku strukturu, posmatrano
na primeru Beograda. Sa tom namerom, ovo istraivanje postavlja pitanja i
daje smernice, poeljnosti stanica prirodnosti, potencijal projektovanja pri-
rodom, ali ne daje i strateke elemente, niti modele, jer smatramo da svaki
konkretan prostor, posmatran kao otvoren i neiskorien, kao terrain vague,
ali prepoznat i kao drugaiji u odnosu na svoje okruenje, odnosno kao he-
terotopija u savremenom gradu, trai pojedinano delovanje osloboeno tipa
i modela.
Dalje istraivanje podrazumeva ispitivanje mogunosti transformacije
javnih prostora, te ispisivanje prostornog urbanog manifesta i stvaranje no-
vih slojeva potujui postojee prirodne i drutvene procese, kroz ouvanje
performansi i performativnosti prostora. Takoe, istraivanje bi preispitivalo
reimaginacije, resemantizacije i participativne prakse, kroz mogunost pri-
vremenog kao gradivnog alata za transformaciju prostora (Haydn, Temel,
2007) u procesu kontunuirane proizvodnje grada.
Bibliografja
Armstrong, J. (2010). On the Possibility of Spectral Ethnography. Cultural Studies: Criti-
cal Methodologies, 10, 243250.
Bauman, Z. (2009). Fluidni ivot. Prevod: Sinia Boovi i Nataa Mrdak. Mediterran Pu-
blishing, Novi Sad.
Bohn, K., A. Viljoen (2011). The Edible City: Envisioning the Continuous Productive Urban
Landscape. Field, 4, 149162.
Borret, K. (1999). The Void as a Productive Concept for Urban Public Space. U: GUST
(Ghent Urban Studies Team). The Urban Condition: Space, Community and the Self
in the Contemporary Metropolis. GUST, Rotterdam, 236251.
Castells, M. (2009). Prostor protoka, prostor mesta: Materijali za teoriju urbanizma infor-
macionog doba. U: oki, V., P. Bojani (ur.). Misliti grad. Univerzitet u Beogradu
Arhitektonski fakultet, Beograd. 204218.
Corner, J. (2006). Terra Fluxus. U: Waldheim, Ch. (ur.). The Landscape Urbanism Reader.
Princeton Architectural Press, New York, 2133.
Dawdy, S. L. (2010). Clockpunk Anthropology and Ruins of Modernity. Current Anthro-
pology, 51/6, 761793.
De Sol-Morales Rubio, I. (1995). Terrain Vague. U: Davidson, C. (ur.). Anyplace. MIT
Press, Cambridge, 118123.
DETR, 2000. Our Towns and Cities: The Future. http://www.communities.gov.uk/docu-
ments/regeneration/pdf/154869.pdf, poseeno avgusta 2012.
126
Doick, K. J., G. Sellers, V. Castan-Broto, T. Silverthorne (2009). Understanding Success in
the Context of Brownfled Greening Projects: The Requirement for Outcome Evalua-
tion in Urban Greenspace Success Assessment. Urban Forestry & Urban Greening,
8/3, 163178.
Donald, J. (1999). Imagining the Modern City. Athlone Press, London.
Edensor, T. (2007). Sensing the Ruin. Senses & Society, 2/2, 217232.
English Nature (2006). Greenspace. www.english-nature.org.uk/special/greenspace, posee-
no jula 2012.
wing R., K. Bartholomew, S. Winkelman, J. Walters, D. Chen (2008). Growing Cooler:
The Evidence on Urban Development and Climate Change. Urban Land Institute,
Washington D. C.
Fitzpatrick, K., M. La Groy (2000). Unhealthy Places: The Ecology of Risk in the Urban
Landscape. Routledge, New York.
Forman, R. (1995). Some General Principles of Landscape and Regional Ecology. Land-
scape Ecology, 10/3, 133142.
Foucault, M. (1986). Of the Other Spaces. Diacritics, 16/1, 2227.
Gottiender, M. (1994). The Social Production of Urban Space. 2nd ed. University of Texas
Press, Austin, Texas.
Gottiender, M. (1995). Postmodern Semiotics: Material Culture and the Forms of Postmo-
dern Life. Blakwell, Cambridge, Massachusetts.
Gottiedner, M. (ur.) (2000). New Forms of Consumptation: Consumers, Culture, and Commo-
difcation. Rowman & Littlefeld Publishers, Lanham, MD.
Hamin, E. M., N. Gurran (2009). Urban Form and Climate Change: Balancing Adaptation
and Mitigation in U.S. and Australia. Habitat International, 33/3, 238245.
Heyden, M. (2008). Evolving Participatory Design: A Report from Berlin, Reaching
Beyond. Field, 2/1, 3146.
Hjorth Oldrup, H. (2009). Suburban Socialities: Between Everyday Life and Urban Leisure
Space in the Metropolitan Region. Home Cultures, 6/3, 311332.
Huyssen, A. (2003). Present Past: Urban Palimpsests and the Politics of Memory. Stanford
University Press, Stanford.
Hell, J., A. Schnle (ur.) (2010). Ruins of modernity. Duke University Press, Durham.
Harvey, D. (2000). Possible Urban Worlds. The Fourth Megacities Lecture, The Hague.
Harvey, D. (2005). A Brief History of Neoliberalism. Oxford University Press, Oxford.
Jameson, F. (1991). Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism. Duke Uni-
versity Press, Durham.
Jameson, F. (1992). Postmodernism: or, the Cultural Logics of Late Capitalism (Poetics of
Social Forms). Verso Books, New York.
Koolhaas, R. (2002). Junkspace. October, 100, 175190.
Landry, Ch. (2006). The Art of City Making. Sterling, VA: Earthscan, London.
Lefebvre, H. (1996). Writings on Cities. Blackwell Publishers, Oxford.
Lefebvre, H. (2007a). Elements of Rhythmanalysis. Continuum, London / New York.
Lefebvre, H. (2007b). The Production of Space (1991). Blackwell Publishing, Oxford.
Lloyd, K., C. Auld (2003). Leisure, Public Space and Quality of Life in the Urban Envi-
ronment. Urban Policy and Research, 21/4, 339356.
Mayer, M. (1994). Post-Fordist City Politics. U: Amin, A. (ur.). Post-Fordism: A Reader.
Blackwell Publishers, Oxford, 316337.
Moya Pellitero, A. M., E. Trkyilmaz, C. C. Trkyilmaz, J. Da Silva Elizirio (2009). The
Design of a Productive Landscape Barcelona Tresturons Park, A Case Study. The
New Urban Question Urbanism beyond Neo-Liberalism. The 4
th
International Con-
ference of the International Forum on Urbanism (IFoU), Amsterdam/Delft, 909918.
Parkinson, M. (2011). The Urban White Paper. Halfway to Paradise?. http://www.ljmu.
ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_Paradise.pdf, po-
seeno avgusta 2011.
Pollak, L. (2006). Constructed Ground: Questions of Scale. U: Waldheim, Ch. (ur.). The
Landscape Urbanism Reader. Princeton Architectural Press, New York, 125139.
127
Robins, K. (1993). Prisoners of the City: Whatever Could a Post-modern City Be?. U:
Catrer, E., J. Donald, J. Squires (ur.). Space and Place: Theories of Identity and Loca-
tion. Lawrence & Wishart, London, 303330.
Sandercock, L. (1998). Towards Cosmopolis: Planning for Multicultural Societies. Wiley,
New York.
Shane, G. (2006). The Emergence of Landscape Urbanism. U: Ch. Waldheim (ur.). The
Landscape Urbanism Reader. Princeton Architectural Press, New York, 5567.
Soja, E. (2000). Postmetropolis: Critical Studies of Cities and Regions. Wiley, New York.
The European Landscape Convention (2000). Cf. Council of Europe. www.coe.int/t/e/Cultu-
ral_Co-operation/Environmental/Landscape/, poseeno februara 2012.
Viljoen, A. (ur.) (2005). CPULS, Continuous Productive Urban Landscapes, Designing Ur-
ban Agriculture for Sustainable Cities. Architectural Press, Oxford.
Waldheim, Ch. (ur.) (2006). The Landscape Urbanism Reader. Princeton Architectural Press,
New York.
Waldheim, Ch. (2006). Introduction: A Refference Manifesto. U: Waldheim, Ch. (ur.). The
Landscape Urbanism Reader, Princeton Architectural Press, New York, 1319.
Yarinski, A. (2008). New York City 2106: Back to the Future. Places, Climate Change and
Place, 20/2, 1418.
128
Inoviranje procesa oblikovanja prostora
stambenih naselja tehnikama vodno-primerenog
urbanog dizajna
Dragana Bazik, Jelena Miloevi, Nevenka Galei
Innovating the Process of Settlement Public Space Design
through Tedhniques of Water Sensitive Urban Design
Abstract
The Spatial Plan of the Republic of Serbia 2020 pointed out that Serbia is a country
with insuffcient waters of its own for all its future needs, especially in the context
of global climate changes with a tendency for deterioration of extreme phenomenon
in the water sector. According to the Law on waters, Serbia is going to establish
integrated water resources management as series of tools and activities focused
on: maintenance and improvement of the water regime; supplying necessary water
quantities of demanded quality for different purposes; protecting water from pollution
and protection from water harmful effects. The integral water management will be
implemented according to the principle of sustainable development that attains the
needs of the current generation without hampering the possibilities of meeting the
primary needs of future generations. The mentioned regulation framework enables
Serbia to adopt the contemporary concepts from developed countries among which,
from the statement of integrated urban design, the Water Sensitive Urban Design
(WSUD) is of the special signifcance. The research focus of this paper is, on the one
hand, in the domain of WSUD concept development, from the method of solving
the problem of city water infrastructure adequate to global climate changes, up to
the concept of integrated improvement of urban environment and city life quality.
According to the foreign experience, by adequate settlement water-equipment, the
design capability and usability potential of local streets, neighborough yards and
community parks has been enriched, and, at the same time, the recognizable, safe
and comfortable public spaces has been created. On the other hand, this paper
considers the professional activity of design and developing of the new estate Stepa
Stepanovi in Belgrade as an evaluation polygon of model application of WSUD
elements in the aim of innovating the public space design of housing settlements.
Keywords: climate changes, urban design, water infrastructure, WSUD.
129
Uvodna razmatranja
Klimatski ekstremi u poslednjoj deceniji ukazuju na veliki raspon razlii-
tih kategorija osetljivosti i povredivosti ivotne sredine, kao i na potrebu za
unapreenjem njene otpornosti i izdrivosti. Vek u kome ivimo obeleava
se kao urbana era jer pedeset procenata ukupnog stanovnitva ivi u grado-
vima, a sredinom veka se oekuje da se taj procenat popne na osamdeset.
Prenaseljeni i preizgraeni gradovi znae izrazitu potronju vodnih resursa,
koji nisu neiscrpni, i nedostatak pijae vode u budunosti. Poveane su mo-
gunosti zagaenja voda, pojave toplotnih ostrva u zonama preizgraenih
struktura, a povean je i stepena rizika od velikih poplava i njihovih potenci-
jalnih posledica u gradovima. Inostrano iskustvo ukazuje na postojanje broj-
nih inicijativa za prilagoavanje navedenim promenama u domenu voda kao
potronog resursa. Problem sakupljanja, posebno isputanja atmosferskih
voda u gradskim sredinama dobija na znaaju i trai alternativna reenja u
odnosu na tradicionalni cevni sistem (Prilog 1). Razlozi su viestruki. S jedne
strane, ostvaruje se mogunost za snabdevanje vodom iz veeg broja centra-
lizovanih i decentralizovanih izvora baziranih na povrinskim i podzemnim
vodama uz ravnopravno korienje i recikliranih voda, sakupljene kinice
ili voda iz procesa desalinizacije. Novije ekoloke smernice upuuju da se
atmosferska voda, ukoliko je mogue, isputa to blie lokaciji gde je i saku-
pljena, ime se ostvaruje ouvanje mikroklimatskih uslova, nivoa podzemnih
voda i opstanak neophodnih zelenih povrina. Istovremeno, zelenilo slui i
za odbranu od poplava, ali i za preiavanje zagaene kinice i otpadnih
voda, ime titi reke i jezera od zagaenja. Tako se integriu plava i zelena
infrastruktura u jedinstveni sistem ekoloke infrastrukture. S druge strane,
izgradnja kolektora do potencijalno udaljenih recipijenata moe predstavljati
isuvie veliko ulaganje, najee iz budetskih sredstava lokalne zajednice.
Prilog 1: Alternativni naspram tradicionalnog sistema vodne infrastrukture. (izvor: Huber,
2010)
130
Mnoge zemlje imaju propisane postupke za upravljanje gradskim voda-
ma: Australija ima Water Sensitive Urban Design / WSUD; SAD su usvojile
koncept Low Impact Development / LID; u Evropi postoji Integrated Urban
Water Management / IUWM, set modula i uputstava koji su nastali kao re-
zultat FP6 EU projekta SWITCH Managing Water for the City of the Fu-
ture, dok Ujedinjeno Kraljevstvo ima Sustainable Urban Drainage System /
SUDS i odgovarajue Drainage Guides. Uoeno je da se koncept vodno-pri-
merenog urbanog dizajna (WSUD) i u Evropi prepoznaje kao celovit koncept
od integralnog stratekog planiranja gradova, sve do korienja i odrava-
nja izgraenih prostora od strane samih stanovnika i prihvata kao ispravan
put ka formiranju ekoloki zdravih gradova. Taj put podrazumeva: (a) iscr-
pna istraivanja lokalnih uslova, kako prirodnog okruenja, tako i instituci-
onalnih okvira i baze profesionalnih znanja; (b) izradu brojnih dokumenata
i uputstava za mogua strateka, planerska i projektantska reenja, kao i za
postupke odravanja, unapreivanja i zatitu izgraenih elemenata sistema;
(c) zastupljenost savremenih koncepata u svim nivoima akademske nastave
za sticanje odgovarajuih licenci, a uz prihvatanje integralnog i multidisci-
plinarnog karaktera novih pristupa; i (d) sprovoenje intenzivnih kampanja
kroz kurseve i radionice za pridobijanje i obuavanje svih aktera u procesu
izgradnje i ouvanja odrivih gradova.
Radom se razmatra: (a) teorijski okvir inoviranja procesa oblikovanja
gradskog prostora u skladu sa zahtevima prilagoavanja klimatskim pro-
menama kroz vodno-primereni urbani dizajn; i (b) operativno istraivanje
u domenu mogunosti konkretne primene savremenih pristupa reavanju
problema gradske vodne infrastrukture u Srbiji, a u cilju inoviranja procesa
oblikovanja prostora stambenih naselja.
Proces oblikovanja gradskih prostora i klimatske promene
Urbano doba, klimatske promene koje su ve nastupile, intenzivan razvoj
informacijsko-komunikacijskih tehnologija uz multipliciranje slojeva i me-
sta, umreeno druvo i prostor tokova i vremena, uslovljavaju neizbene
promene pristupa planiranju i oblikovanju prostora grada. Nije vie teite
profesionalnog razmatranja fziki prostor/mesto, hijerarhija prostora, centar
i predgrae, ili rast grada, ve prolaznost, kretanje, cirkulacija i razmena. Od
urbane forme pomeramo se ka urbanom problemu/pitanju; od pojavnosti u
prostoru ka delovanju u njemu; od lokacije sa defnisanim granicama ka rela-
cijskom prostoru grada (Bazik, 2008).
Nekada je brzina odvijanja promena bila primerena mogunosti njihovog
pravovremenog sagledavanja. Danas se tehnoloki razvoj izrazito ubrzava,
klimatske promene takoe, i budunost postaje sve manje predvidiva. U sre-
131
dinama kao to je naa, koje su optereene preteno egzistencijalnim proble-
mima, tema promena izazvanih tehnolokim razvojem i svest o nastupaju-
im posledicama klimatskih promena je uglavnom potisnuta. Nedovoljno se
koriste globalno dostupne informacije i odreena saznanja u cilju ugledanja
na pozitivne primere ili radi uenja na tuim, a ne na sopstvenim grekama.
Akademska promiljanja i teorijske postavke nisu adekvatno pozicionirane
na listi prioriteta razvoja drutva. Promene se odvijaju usmerene snagom ka-
pitala i profta, a posledice e biti sagledane tek u decenijama koje slede.
Urbani dizajn kao proces i kao produkt
Tradicionalni pristup planiranju prostora grada i njegovom oblikovanju bavio
se preteno (i) sadrajem planova i projekata, pre nego sutinom i svrhom
procesa planiranja i projektovanja; odnosno (ii) fzikim proizvodom delova-
nja, pre nego kvalitetom profesionalnog promiljanja i zakljuivanja. Reafr-
macija urbanog dizajna u svetskom i domaem teorijskom i profesionalnom
iskustvu obeleava poslednje decenije drugog milenijuma i kree se u ra-
sponu od defnisanja specifnog podruja strunog delovanja most izmeu
planiranja i arhitekture pa sve do inicijacije statusa posebne profesije.
Postoje brojni pristupi defnisanju urbanog dizajna, meu kojima se mogu
uoiti sledee osnovne razliitosti (Bazik, 2008):
(a) dominacija fzikog proizvoda gradski prostor se razmatra kao f-
ziki okvir/artefakt, odnosno izgraena sredina koja se razlikuje od prirodne
sredine;
(b) integracija fzikog i drutvenog domena u krajnjem produktu for-
miranje fzikog okvira drutvene sfere, gde se gradski prostor razmatra kao
okvir za koncentraciju ljudi, odnosno prostor formiran motivima koji grupiu
ljude i utiu na njihovo ponaanje;
(c) integracija fzikog proizvoda i procesa koja ukazuje na kompleks-
nost nastojanja da se odgovori na pitanje ta je gradski prostor i kako se on
proizvodi; odnosno na to da urbani dizajn nije samo proizvod, niti je samo
proces; da ne razmatra samo vizuelna obeleja, ve i prostorna i drutvena,
i to na makro i na mikro nivou; da nije samo u tehnokratskom domenu niti
samo umetnika kreacija; da je istovremeno predmet javne i privatne sfere;
da nije predmet delovanja samo jedne discipline, ve se sagledava kao multi-
disciplinarna aktivnost, odnosno proces upravljanja graenom sredinom koji
se istovremeno bavi i procesom oblikovanja i prostorom koji oblikuje. Pri
tome se urbani dizajn ne razmatra samo kao serija statutarnih i regulatornih
preporuka, ve kao skup prospekata koji aktiviraju interese lokalne uprave,
potencijalnih investitora i buduih korisnika, za promovisanje primerene, ra-
cionalne i imaginativne izgradnje gradskog prostora; i
132
(d) dominacija procesa kada savremeni urbani dizajner ree oblikuje
izgraeni artefakt, a ee formira sferu odluivanja u domenu javnog pro-
stora, javnog dobra i javnog interesa, u vidu preporuka i politika unutar ko-
jih e fzika struktura biti oblikovana, a na osnovu participacije graana i
njihovih preferencija. Sfera odluivanja razmatra i prostor i vreme, odnosno
prostornu konfguraciju iji delovi mogu biti formirani u razliito vreme i od
strane razliitih investitora. Ovakvo vienje oblikovanja gradskih prostora
odvaja urbani dizajn od ostalih dizajnerskih disciplina, kao to su arhitektura,
pejzana arhitektura ili industrijski dizajn, i pribliava ga planerskoj para-
digmi.
Prethodni prikaz razliitih svetskih pristupa urbanom dizajnu ostavljao je
tragove i uticao na formiranje profesionalnih stavova i na naem tlu. Usvojen
je stav da oblikovanje gradskog prostora predstavlja problemski orijentisan
proces koji razmatra obeleja ivljenja u gradu kroz simultano sagledavanje
pojedinih problema i relevantnih uticajnih faktora, predlaganje solucija i uo-
avanje njihovih moguih posledica. Primeren gradski prostor se sagledava
kao demokratski okvir koji korisnicima nudi maksimalan stepen izbora u za-
dovoljavanju potreba i odvijanju aktivnosti. Istovremeno, oblikovanje grad-
skih prostora, kao proces njihovog nastajanja i skup aktivnosti za njihovo
ureenje, sadri umetnike i strune, odnosno kreativne i tehnike elemente.
On objedinjuje delovanje urbanista, arhitekata, umetnika, sociologa, ekono-
mista, inenjera tehnikih struka, komunalnih slubi odravanja i razliitih
korisnika gradskih prostora.
Skupovi profesionalnih aktivnosti kojima se utie na koncipiranje pro-
storne organizacije ivotnog okruenja mogu se razvrstati u grupe sa istovr-
snom problemskom orijentacijom (Bazik, 1996). Sistematizacija aktivnosti
moe se izvriti na osnovu sledeih relacija/meuodnosa: (i) s jedne strane,
na osnovu stepena delotvornosti postupaka u procesu oblikovanja, gde je do-
minantan efekat delovanja strunjaka presudan za osnovno funkcionisanje
gradskog tkiva i problemska razreenja; i (ii) s druge strane, na osnovu ste-
pena ponude uticaja gradskog prostora, gde se javlja dominacija preferencija
samog korisnika, bitna za kvalitativno unapreenje gradske sredine. U ovako
razmatranom procesu nastajanja gradskih prostora razliitog teritorijalnog
obuhvata, jasno se izdvajaju dve grupacije aktivnosti (Bazik, 2002) kao te-
orijski okvir za inoviranje procesa urbanog dizajna u odnosu na klimatske
promene:
Gradsko tkivo aktivnosti u domenu delovanja strunjaka na nivou pla-
na, projekta i realizacije koje uslovljavaju osnovni scenario ivota u gradu i
defniu: (a) komunikacijsku funkciju gradskog prostora problemski obu-
hvat pod nazivom protonost gradskog tkiva, koji se moe porediti s funk-
cijom sistema krvotoka i nerava ivog organizma; ona obuhvata transmisiju
133
i distribuciju talasa, energije, vode, tokove ljudi, vozila i robe, i predstavlja
preduslov ukupnog zaivljavanja gradskog tkiva; i (b) informacijsku funkciju
prostora raznovrsnost i itljivost odnosno njegovo delovanje u domenu
akumulacije i selekcije poruka koje emituje posredstvom prostornih formi.
Fiziki oblik informie korisnike o: (i) mogunostima i svrsi kretanja, konta-
kata i susreta, sadraju i uslovima snalaenja u gradskom prostoru. Problem
lociranja i raspon razliitih sadraja razreava se uz struno delovanje urba-
nista, arhitekata i ekonomista, ali i uz aktivan mehanizam slobodnog trita.
Informacijska funkcija gradskog tkiva predstavlja prvi stepen nadgradnje in-
frastrukturnog potencijala grada, kao direktna dopuna i svrha njegovog po-
stojanja (Prilog 2);
Gradski ambijent skup projektantskih aktivnosti koji formira ponudu
gradske scene i ija delotvornost zavisi, s jedne strane, od strunog delovanja
i, s druge strane, od preferencija samih korisnika prostora, i predstavlja sa-
znajnu funkciju gradskog prostora izraenu kroz sledee problemske obuhva-
te: (i) upotrebni potencijal intenzitet upotrebe prostora za odvijanje razliitih
aktivnosti; (ii) oblikovni potencijal identitet prostora koji utie na sticanje
prostornih predstava i prepoznavanje mogunosti izbora od strane korisni-
ka; i (iii) bogatstvo prostora raznovrsnost vieulnog doivljaja prostora
i mogunost zaivljavanja prostora kroz lino delovanje korisnika. Saznajna
funkcija gradskog prostora je sledei nivo nadgradnje ivotne sredine. Ona
ne uslovljava osnovno funkcionisanje grada, ali je od sutinskog znaaja kao
poligon poimanja i saznavanja generacija koje u njemu stasavaju (Prilog 3).
Prilog 2: Oznake problemskih obuhvata kvaliteta gradskog tkiva. (izvor: Bazik, 1995)
Prilog 3: Oznake problemskih obuhvata kvaliteta gradskog ambijenta.
(izvor: Bazik, 1995)
134
Otvorenost urbanog dizajna za inoviranje u odnosu na ubrzane i razno-
vrsne promene u XXI veku prepoznajemo u relacijskom pristupu planiranju
i oblikovanju prostora koji najprirodnije sagledava kompleksnost i feksibil-
nost gradskog tkiva, slobodu i demokratinost investiranja, trite nekretni-
na, organizaciju poslovanja i stilova ivljenja. Istovremeno, relacijski pri-
stup doprinosi stvaranju korisnikog prostora u procesu urbane regeneracije
i smanjivanju nesklada izmeu vizije i realnosti (Healey, 2007). Tako i Bil
Hilijer (Bill Hillier) sagledava grad kroz teoriju organskog grada i samoor-
ganizujueg sistema koji nastaje u procesu i odrava se pomou atraktora i
relacija meu njima, a koje se mogu meriti stepenom integracije, komplek-
snou distance, raznovrsnou sadraja, intenzitetom tokova i sl. Sledei
aspekt relacijskog shvatanja prostora je stav da nije dovoljno razmatrati samo
prostor pojedinca kao relaciju i znaenje, ve treba uzeti u obzir i konfgu-
raciju prostora, koja predstavlja simultano nastale interrelacije meu pojedi-
nanim relacijama, odnosno prostorima objekta, gradskih ambijenta, kvarto-
va ili grada kao celine (Hillier, 2005). Prihvatanje novih relacija u procesu
prilagoavanja klimatskim promenama predstavlja postupak blagovremenog
uoavanja problema i predlaganja reenja podran konceptom urbanog dizaj-
na, kojim se istovremeno razmatra i proces oblikovanja gradskog prostora i
prostor koji se oblikuje.
Koncept vodno-primerenog urbanog dizajna
Prva decenija ovog veka donela je saznanja o klimatskim promenama koja
su razmatranje stanja prirodne sredine i relacija izmeu oveka i prirode ista-
kla u prvi plan kao dokaz negativnih posledica ljudskog delovanja koje se
ne mogu popraviti. Najnovijim specijalnim IPCC izvetajem Meudrav-
nog panela za klimatske promene (The Intergovernmental Panel on Climate
Change, IPCC) istrauju se opcije upravljanja rizicima od ekstremnih pojava
i nepogoda u cilju unapreenja procesa prilagoavanja klimatskim prome-
nama. Procenjeno je da e ekstremne pojave imati vei uticaj na sektore i
sisteme koji su neposredno povezani i uslovljeni klimom kao to su uprav-
ljanje vodama, agrikultura i ishrana, umarstvo, zdravstvo i turizam ime
su implicitno obuhvaeni kvalitet ivljenja, zdravlje i ukupno blagostanje
stanovnika naselja s razliitim vidom i stepenom infrastrukturne opremlje-
nosti. Poveanje rizika se ostvaruje brojnim faktorima, kao to su: smanje-
nje regularnih usluga koje obezbeuje ukupan ekosistem grada, neadekvatno
upravljanje gradskim vodama, promene u korienju zemljita, intenzivna
migracija selograd, neplanski rast gradova, ekspanzija neformalnih naselja i
nedovoljno investiranje u vodnu infrastrukturu (IPCC, 2012).
Urbanizacija, irenje gradova, unitavanje uma i movarnih oblasti, pro-
mene regulacije reka, sve to utie na poveanje oticanja atmosferskih voda,
135
smanjuje raspoloive vodne skladine kapacitete i moe uticati na promenu
intenziteta i uestalosti klimatskih nepogoda. Nepropusne povrine u grad-
skim prostorima krovovi, dvorita, kolovozi, trotoari, parkinzi takoe
utiu na poveanje koefcijenta oticaja atmosferskih voda u reke i mora, ime
se i stepen rizika od poplava poveava. Kako je planiranje i oblikovanje nase-
lja i gradova upravo u domenu urbanog dizajna, neophodno je da se koncept
upravljanja vodama usvoji kao jedan od profesionalnih prioriteta u prevenciji
rizika od ekstremnih klimatskih pojava.
Mnoge razvijene sredine, kao to je ve navedeno, usvojile su u posled-
njoj deceniji itav niz mera i koncepata za unapreenje: vodosnabdevanja,
odvodnjavanja otpadnih i atmosferskih voda, sistema za navodnjavanja i dre-
nanih sistema; klimatski-otporne infrastrukture; odrivog razvoja i zelene
gradnje; kao i za unapreenje procesa obrazovanja i podizanja nivoa svesti
o neophodnosti prilagoavanja na klimatske promene i ublaavanja njihovih
posledica. Problem sakupljanja, posebno isputanja otpadnih voda u grad-
skim sredinama dobija na znaaju i trai alternativna reenja u odnosu na
tradicionalni sistem (Prilog 4).
Prilog 4: Linearno naspram ciklinog upravljanja otpadnim vodama. (izvor: Howe i dr.,
2011)
136
Koncept Water Sensitive Urban Design WSUD ponikao je na tlu Au-
stralije 2006. godine kroz objedinjavanje procesa urbanog dizajna i procesa
integralnog upravljanja gradskim vodama. Nije jednostavno prevesti termin
na na jezik, a da se njegova kompleksnost ne narui. Postoje razliite vari-
jante, od bukvalnog prevoda vodno-osetljiv urbani dizajn, preko ve uestalih
prevoda u domenu ekologije: vodno-odgovoran ili vodno-svesni urbani di-
zajn, do varijante vodno-primeren urbani dizajn, koji potencira znaaj ak-
tivnosti urbanog dizajna usmerenih ka formiranju odgovarajueg prostornog
ambijenta i institucionalnog okvira primerenog ouvanju vodnih resursa
grada. Autori ovog rada su usvojili termin vodno-primeren urbani dizajn,
jer ukazuje na to da je WSUD koncept izaao izvan okvira sektorskih i in-
enjerskih intervencija i ponudio mogunost potpunog uklapanja u usvojen
koncept urbani dizajn kao proces i kao produkt u domenu prethodno raz-
matranih funkcija gradskog prostora. Komunikacijska funkcija gradskog tki-
va obuhvata transmisiju i distribuciju voda kao preduslova za zaivljavanje
grada, tako da principi prilagoavanja klimatskim promenama postaju jedna
od prioritetnih opcija urbanog dizajna na razliitim nivoima teritorijalnog
obuhvata. Moe se uspostaviti relacija izmeu socio-politikih sistema i in-
enjerskih reenja upravljanja vodnom infrastrukturom (Prilog 5) i formirati
odgovarajua ema tranzicije gradova kao kriterijum za vrednovanje ostva-
renog statusa grada, kao i strategije njegovog odrivog i dugoronog razvoja
(Brown i dr., 2008).
Prilog 5: Tranziciona ema upravljanja gradskim vodama. (izvor: Brown i dr., 2008, u:
Deleti, 2011)
137
Komunikacijsku funkciju vodno-primerenog grada karakteriu tokovi,
koji su determinisani topografjom terena, slivovima i vododelnicama, i for-
miraju mree mekih/prirodnih oblika u odnosu na mree tokova tradicio-
nalnog koncepta tvrde/mehanike infrastrukture i planiranja gradova orijen-
tisanog ka automobilima. Pobedniki rad tima Skidmore, Owing & Merrill
(SOM) na Konkursu za izradu master plana za Bohai Innovation City u
Pekingu 2012. godine karakterie dominacija tranzitnog-transportnog siste-
ma i lokalne, porodino-usmerene izgradnje sa vienamenskim sadrajima.
Istovremeno, ostvarena je potpuna efkasnost u domenu ukupnog ekosiste-
ma, odnosno vodne, zelene i izgraene infrastrukture, podrana centralnim
wetland parkom, koji fltrira i isti gradske atmosferske vode pri njihovom
oticanju u pripadajue reke. Ovako koncipirana gradska struktura ukazuje na
strategiju vodno-primerenog grada razraenu elementima WSUD-a ve na
nivou master plana i komunikacijske funkcije gradskog tkiva (Prilog 6).
Osnovni principi vodno-ekoloki zdravih gradova se baziraju na slede-
im aspektima grada: (i) grad kao sliv sa vodosnabdevanjem iz veeg broja
izvora
1
pomou centralizovane i decentralizovane vodne infrastrukture; (ii)
grad kao osnova ekolokog ivota; i (iii) ekoloki svestan grad u kome gra-
ani imaju razvijenu kulturu ekolokog ivljenja (Deleti, 2011). Zbog toga
je potrebno istai da poseban doprinos WSUD koncept ostvaruje u domenu
saznajne funkcije gradskog prostora kroz sledee, prethodno pomenute, pro-
blemske okvire: (i) intenzitet upotrebe prostora; (ii) identitet prostora; i (iii)
raznovrsnost vieulnog doivljaja. Navedeni potencijal ilustrovan je prika-
zom transformacije od tradicionalnog vodnog inenjerstva ka vodnoekolo-
kom inenjerstvu (Prilog 7) i bogatstvu elemenata za oblikovanje gradskih
prostora uz povratak i ouvanje biodiverziteta urbane sredine (Prilog 8).
1 Reka, podzemne vode, oticaj padavina, recikliranje.
Prilog 6: SOM: Bohai Innovation City master plan, Peking, 2012. (izvor: SOM)
138
Koncept vodno-primerenog urbanog dizajna, kako na makro, tako i na
mikro skali, ostvaruje funkcionalni povratak prirode u preizgraenu gradsku
sredinu. Zahvaljujui adaptabilnosti i raznovrsnosti elemenata i relacija eko-
loke infrastrukture kao integralnog dela celovitog ekosistema grada, on po-
staje odriv, otporan i prilagodljiv na sadanje i budue klimatske promene.
WSUD primena u oblikovanju prostora
stambenih naselja u Srbiji
Prema Nacionalnoj strategiji Republike Srbije za aproksimaciju u oblasti i-
votne sredine (2011), stanje u Srbiji ukazuje na to da sadanji propisi na polju
voda nisu u potpunosti usklaeni sa pravnim tekovinama Evropske unije, ali
je usklaenost poboljana kroz usvajanje novog Zakona o vodama (2010).
Zvanini statistiki podaci pokazuju da je: (i) od 2,5 miliona domainstava
u Srbiji, 1,3 miliona prikljueno na sistem javne kanalizacije; i (ii) od 365
Prilog 7: Tvrdo-mehaniko vs. meko-prirodno. (izvor: Huber, 2010)
Prilog 8: LID lista elemenata opremanja gradskih prostora. (izvor: Huber, 2010)
139
miliona m
3
isputenih otpadnih voda tokom 2009. godine samo 51 milion m
3

je tretiran, i to uglavnom samo za primarne standarde. Javna komunalna pre-
duzea pruaju usluge u oblasti vodosnabdevanja na nivou optinskih uprava
i pomou veoma dotrajale infrastrukture.
Opta strategija Srbije za sektor voda je da se nastavi sa odreivanjem
prioriteta, posebno onih koji doprinose socio-ekonomskom blagostanju. Na
dugoronom planu, kljuni ciljevi se mogu saeti na sledee: (i) potpuna
usklaenost centralizovanog javnog sektora za vode za najmanje 93% sta-
novnitva Srbije; i (ii) usklaenost sa Direktivom EU (EC, 2000) o tretmanu
komunalnih otpadnih voda, koja zahteva da sva naselja sa populacijom od
2.000 ili vie stanovnika poseduju sisteme za sakupljanje otpadnih voda i da
izvode tretman otpadnih voda, u skladu sa minimalnim zahtevima, pre njiho-
vog isputanja u ivotnu sredinu. Socio-ekonomske potrebe razvoja u Srbiji
obuhvataju sledee prioritete: (a) sigurno, adekvatno i zdravo javno snabde-
vanje stanovnitva vodom za pie; (b) adekvatan nivo zatite od poplava; (c)
dostupnost adekvatnih vodnih resursa za komercijalnu i industrijsku upotre-
bu, kao i za navodnjavanje; (d) efkasno uklanjanje otpadnih voda iz urbanih
podruja; i (e) zatita ivotne sredine od zagaenja od otpadnih voda. Imajui
u vidu da se otpadne komunalne vode iz naih najveih gradova direktno is-
putaju u Savu i Dunav i druge reke bez prethodnog tretmana, jasno je da e
sprovoenje EU Direktive u Srbiji biti najskuplje, ali i da e znaajno smanji-
ti zdravstvene rizike, poboljati kvalitet ivotnog okruenja i vratiti budue
generacije na reke, uz podizanje nivoa ekoloke svesti i kulture.
Inicijator primene
Prema analizi klimatskih uslova u 2012. godini, Srbiju su zadesili i ekstremno
hladni i ekstremno topli talasi, koji su prouzrokovali niz nepogoda (RHMZ,
2012). Vremenski uslovi u Srbiji od 27. januara do 21. februara 2012. godi-
ne imali su sve karakteristike hladnog talasa: (i) kontinuirani niz ekstremno
hladnih i ledenih dana, kao i prevazilaenja istorijskih apsolutnih ekstrema
na pojedinim mestima; (ii) pojaan subjektivni oseaj hladnoe i do 5C nie
od stvarne; i (iii) visina snenog pokrivaa na pojedinim stanicama u Srbi-
ji prevazila je dotadanje apsolutne maksimume. Ovakvi vremenski uslovi
prouzrokovali su naglo sniavanje temperature vode i brzo formiranje leda na
rekama u Srbiji, uz pojavu ledenih barijera i ledenih epova, to je dovelo do
poremeaja prirodnog reima toka vode na rekama i obustavljanja plovidbe
i na Dunavu i na Savi tokom februara meseca. Od 5. do 22. februara je bila
proglaena vanredna situacija za celu teritoriju Republike Srbije.
140
S druge strane, u Srbiji su u periodu od juna do avgusta 2012. godine
zabeleena tri toplotna talasa.
2
Odstupanja vrednosti maksimalne dnevne
temperature od viegodinjeg proseka iznosila su i do 13C. Na pojedinim
stanicama u Srbiji prevazien je dosadanji istorijski maksimalni broj trop-
skih dana i tropskih noi za jun. Najvia maksimalna temperatura zabelee-
na u ovom periodu iznosila je 41,5C u upriji. Veoma visoke temperature
vazduha u junu, julu i avgustu 2012. godine i izraen defcit padavina prou-
zrokovali su jaku do ekstremnu suu na veem delu teritorije Srbije, sa pro-
cenom oekivanih teta od oko dve milijarde dolara. Pored toplotnih talasa i
dugorone sue katastrofalnih razmera, na teritoriji Srbije je tokom leta 2012.
godine registrovano preko 6.000 poara na otvorenom, koji su prouzrokovali
velike ekonomske gubitke, ija je procena u toku.
Vodostaji na veini reka u Srbiji bili su u opadanju, a krajem juna i poet-
kom jula su preli u domen niskih i veoma niskih vrednosti za to doba godine.
Protoci vode su dostigli vrlo niske vrednosti bioloki minimum stvarajui
nepovoljne uslove, kako sa hidrolokog kvantitativnog, tako i sa stanovita
kvaliteta vode. Sve ovo je uzrokovalo oteane uslove vodosnabdevanja i na-
vodnjavanja, kao i smanjenje zaliha vode u akumulacijama (RHMZ, 2012).
Prema podacima Republikog hidrometerolokog zavoda, i vodostaj na re-
kama u Srbiji dostie minimalne vrednosti,
3
koje oteavaju plovidbu i vodo-
snabdevanje, a dostie i ekstremno visoke vrednosti, koje dovode do velikih
poplava
4
u poslednjoj deceniji.
Oblikovanje gradskog prostora po razmatranim principima vodno-prime-
renog urbanog dizajna u kontekstu klimatskih promena doprinosi: (a) zatiti
od zagaenja gradskih reka, slivova i zaliva; (b) odbrani od poplava; (c) po-
boljanju mikroklimatskih uslova; (d) formiranju prirodnih ambijenata; i (e)
stvaranju urbanih farmi (Deleti, 2011). Navedeni principi i prioriteti Nacio-
nalne strategije Republike Srbije za aproksimaciju u oblasti ivotne sredine
su sasvim kompatibilni, a najvei inicijator njihove primene su upravo poka-
zatelji aktuelnih klimatskih promena u Srbiji. U situaciji kada postoji samo
19 optina u Srbiji koje imaju postrojenja za tretman otpadnih voda, a blizu
90% industrijskih otpadnih voda se isputa bez ikakvog tretmana, direktno u
kanalizacione sisteme i reke, neophodnost primene principa vodno-primere-
nog urbanog dizajna motivisana je, pre svega, ciljevima unapreenja zatite
zdravlja stanovnitva i ukupnog standarda kvaliteta ivljenja, prirodnih vred-
2 Posle toplotnog talasa koji je zahvatio Srbiju u periodu od 16. do 24. juna, 29. juna je
usledio novi toplotni talas, koji je trajao do 15. jula, dok je trei zabeleen u periodu od 19.
do 26. avgusta 2012. godine.
3 Apsolutni minimum: 2003. reka Sava; 2008. i 2011. reka Velika Morava; 2010. reka Drina.
4 Apsolutni maksimum: 2006. reka Dunav hidroloke stanice Zemun, Smederevo i Senta;
2006. reka Sava hidroloka stanica Beograd; 2010. reka Drina hidroloka stanica Radalj.
141
nosti i turistikih potencijala Srbije. Posebno je znaajna i realnost hipoteze
da zemlje u razvoju imaju bolje izglede da prihvate nove tehnologije i alter-
nativne koncepte (Prilog 9) jer nisu uloile kapital u velike i skupe centrali-
zovane sisteme (Deleti, 2011).
Prema Ani Deleti, gradsko stanovnitvo Srbije ima dovoljno izgraenu
kulturu ivljenja koja podrava ekoloke principe. Kroz dodatnu edukaciju
i demokratsko uee u odluivanju, tehniki sistemi WSUD-a se mogu iz-
graditi i odrati u praksi i ekoloki gradovi mogu postati stvarnost u Srbiji.
Potencijal primene
Konkretna provera mogunosti primene postavki vodno-primerenog urbanog
dizajna uraena je na primeru izrade projektantske dokumentacije za novi
stambeno-poslovni kompleks Stepa Stepanovi na Vodovcu u Beogradu,
koji je nastao transfomacijom kasarne Stepa Stepanovi u stambeno nase-
lje sa prateim sadrajima. Urbanistiko reenje je uraeno Urbanistikim
projektom bez prethodnog raspisivanja javnog i anonimnog urbanistiko-ar-
hitektonskog konkursa. Teritorijalni obuhvat iznosi 42 ha pokrenute padine
sa 30 m denivelacije
5
i orijentacijom ka sever-severoistoku i severoistoku
(Prilog 10).
5 Od apsolutne nadmorske visine +165 m do +195 m.
Prilog 9: Skok u nove i iste tehnologije. (izvor: Deleti, 2011)
142
Prilog 10: Snimak lokacije na Google Earth-u 2002. i 2011. godine.
Urbanistikim projektom naselja defnisana je komunikacijska funkcija
lokacije, uz korienje njenih morfolokih potencijala i trasa postojeih
saobraajnica. U potpunosti je defnisana i informacijska funkcija ukupnog
prostora naselja kroz predvianje i pozicioniranje nestambenih sadraja,
kao i defnisanje fzike strukture naselja. Dominira koncept izgradnje
racionalnog i visokokapacitetnog naselja po kvantitativnim obelejima broja
stanova i stanovnika, kao i stambenih i nestambenih kvadrata. Time su neke
kvalitativne teme i pokazatalji iz domena savremenog pristupa oblikovanju
ekoloki zdravih gradova, delimino ili sasvim potisnuti. Proputena je
mogunost da se urbanistikim projektom, kao planskim aktom, propiu ili
bar sugeriu sledee teme koje su ve decenijama zastupljene u svetskom
gradograditeljskom iskustvu u okviru koncepta odrivog razvoja: (a)
oblikovanje internih blokovskih pristupa parking prostorima po konceptu
smirivanja saobraaja kroz integrisane ulice, odnosno zajedniki prostor
ravnopravan i za vozae i za peake primeren temi stambenog dvorita
novoizgraenog naselja; (b) alternativni vidovi upravljanja gradskim vodama
(c) zeleni krovovi, u cilju smanjenja toplotne emisije krovnih povrina, kao
i regulisanja oticaja olujnih voda; (d) zeleni zidovi, kao tema obavezujueg
vertikalnog ozelenjavanja kalkana iz istih razloga; i slino. Neophodno je bilo
na nivou celog stambenog naselja postaviti kriterijume primerene klimatskim
promenama koji se ne mogu naknadno, parcijalnim delovanjem na nivou
detalja, regulisati. Tako je proputeno da se jedno novo naselje prilagodi
klimatskim promenama koje su ve nastupile, a istovremeno da se doprinese
smanjenju buduih promena. Ujedno bi to bio put ka promeni ekoloke svesti
svih uesnika u realizaciji poduhvata s dugoronim i neizvesnim efektima.
Grupacija aktivnosti u domenu saznajne funkcije gradskog prostora i
prepoznavanje njegovog upotrebnog i oblikovnog potencijala i bogatstva
143
prostora u naselju, uraena je na nivou projektantske razrade naseljskih
ambijenata i detalja. Idejnim i Glavnim projektom ureenja slobodnih
povrina
6
ostvareni su neki elementi vodno-primerenog oblikovanja gradskog
prostora, kao i prostorni okvir za primenu ekolokih principa od strane
zainteresovanih graana u budunosti (Prilog 11).
Osnovu koncepta ureenja slobodnih povrina ini formiranje
relacijskog prostora, u kome e stanari pronai poligone za ostvarivanje
svojih linih preferencija i time dopineti zaivljavanju humanih i ekoloki
zdravih ambijenata za stanovanje u naselju. Vieporodino stanovanje u
otvorenim blokovima zahteva dodatnu razradu slobodnih povrina u cilju
formiranja identiteta, kako celog stambenog kompleksa, tako i pojedinih
stambenih blokova. To ne podrazumeva samo ostvarivanje funkcionalnih
peakih i kolskih pristupa objektu, parking prostore i infrastrukturne
opremljenosti, ve i organizaciju i oblikovanje relacijskog prostora u smislu
ostvarenja ambijentalne ugodnosti i prepoznatljivosti, koja e podstai kod
stanovnika oseaj pripadnosti i specifan doivljaj prostora sa mogunou
personalizacije.
Idejnim i Glavnim projektom ureenja slobodnih povrina kompleksa
Stepa Stepanovi defnisani su sledei relacijski prostori u okviru slobodnih
povrina na celoj lokaciji: (a) moje dvorite zone pristupa objektima
(trgovi, platoi, trotoari), kao i pristupi garaama i parking povrine unutar
stambenih blokova obogaeni su odgovarajuim arhitektonsko-graevinskim
elementima, urbanim mobilijarom i zelenilom, tako da postaju socijalni
kolektor i mesto susreta i druenja, posebno u zoni ulaza u vieporodine
stambene objekte; (b) deiji kutak igra najmlaih na odgovarajuoj
6 Autorka ovog rada Jelena Miloevi je autor Idejnog projekta ureenja slobodnih povrina
naselja Stepa Stepanovi i Glavnog projekta blokova na istonoj polovini naselja, u odnosu
na koje je raeno istraivanje potencijala primene postavki koncepta vodno-primerenog
urbanog dizajna.
Prilog 11: Segment Urbanistikog projekta naspram razrade kroz Idejni projekat ureenja
slobodnih povrina.
144
vizuelnoj i audio distanci od stambene zgrade radi sigurnosti i bezbednosti
dece; (c) moj oak prostor za sportske aktivnosti i okupljanje omladine uz
iskorienje potencijala denivelisanog terena, kao i potovanja udaljenosti
izolacije od stambenih objekata kao prevencije i zatite od buke; (d) punkt
za okupljanje starijih penzionerski punkt drutvene igre za sve uzraste,
posebno najstarije; (e) naseljski park zeleni tepih formiran od razliito
nivelisanih, meusobno povezanih i parkovski ureenih prostora zelenila,
cvea i zastora uz odgovarajuu urbanu opremu za odmor, druenje, igru
ili formiranje gradskih farmi; i (f) mrea peakih staza razliitog stepena
komunikativnosti i obrade uz princip trasiranja staza koji podrava brzo
ciljno kretanje stanovnika i spreava formiranje utabanih zemljanih preica.
Izbegavanje paralelnih linija ivica staza postie se likovna dinamika prostora,
kao i usmeravanje kretanja peaka kroz asocijacije ulivanja i izlivanja
peakih tokova. Istovremeno se stvara proirenje za susret i zadravanje bez
ometanja tranzitnog kretanja peaka. Dijagonalno trasiranje staza doprinosi i
smanjenju nagiba staza. Kombinacijom stepenita i rampi u formi serpentina,
omoguen je, u skladu s morfologijom terena, izbor linija kretanja za razliite
starosne strukture i uslove mobilnosti graana i stanara (mame s bebama u
kolicima, osobe sa invaliditetom, roler-majstori i slino).
Usmeravanje atmosferskih voda se ostvaruje odgovarajuim nagibima
poploanih povrina, rigolama do slivnika ili travnatih povrina i reetkama.
Staze-serpentine na slobodnim povrinama i kaskadne zidane ardinjere
na izrazitim denivelacijama uz objekte, pored komunikacijskih i estetskih
svojstava, imaju i funkciju usmeravanja i zadravanja atmosferskih voda
na izrazito pokrenutom terenu, a radi regulisanja bujinjaka i oticaja olujnh
voda.
Uoeno je da usvojeni principi vodno-primerenog urbanog dizajna
doprinose inoviranju pristupa oblikovanju naseljskog prostora, otvarajui
brojne opcije transdisciplinarnog sagledavanja i integrisanja u cilju formiranja
stambenog naselja kao klimatski otpornog ekosistema. Projektantskom
dokumentacijom za izgradnju stambenog naselja Stepa Stepanovi obuhvaen
je izuzetno mali broj elemenata savremenog koncepta vodno-primerenog
urbanog dizajna, kako u domenu sagledavanja naselja kao celovitog iseka
iz gradskog tkiva na nivou planske dokumentacije i Urbanistikog projekta
(Prilog 12), tako i oblikovanjem gradskih ambijenata u naselju kroz razradu
i detalj na nivou tehnike dokumentacije (Prilog 13). Povoljnu okolnost
predstavlja injenica da je usvojen koncept ureenja slobodnih povrina
predvideo mogunost personalizacije naseljskog prostora kroz lino
delovanje stanara i time omoguio budue aktivnosti u domenu korienja,
odravanja i opremanja naseljskih prostora.
Prethodno navedeni podaci o ekstremnoj zimi i letu 2012. godine u Srbiji
upuuju na svu neizvesnost klimatskih promena i postepeno formiraju svest
145
Prilog 12: Relacija vodno-primerenog urbanog dizajna i gradskog tkiva naselja.
o neophodnosti prilagoavanja. Otvoreni koncept oblikovanja slobodnih
povrina naselja Stepa Stepanovi ostavlja prostor za transformaciju pristupa
od tehnolokog ka biolokom opremanju, od tradicionalnog tvrdog ka ekoloki
svesnom mekom inenjerstvu, kao i od profesionalnog ka korisnikom
delovanju (Prilog 14).
146
Prilog 13: Relacija vodno-primerenog urbanog dizajna i gradskih ambijenata u naselju.
147
Prilog 14: Tranzicione opcije ka vodno-primerenom stambenom naselju.
148
Zakljuna razmatranja
Postojei regulatorni okvir omoguava Srbiji da usvoji savremene koncepte
iz razvijenih sredina, meu kojima je, sa stanovita integralnog razmatranja
procesa oblikovanja gradskog prostora, posebno znaajan vodno-primereni
urbani dizajn. U inostranom iskustvu pomenuti koncept je zastupljen u okviru
razliitih pristupa, s teitem na reavanju problema vodne infrastrukture
grada primereno globalnim klimatskim promenama, od strategije integralnog
unapreenja gradske sredine i kvaliteta ivljenja u gradu do konkretnih
metoda i tehnika. Primenom WSUD elemenata opremanja u stambenim
naseljima je obogaen oblikovni i upotrebni potencijal stambenih ulica,
zajednikih dvorita i parkova, uz formiranje prepoznatljivih, bezbednih i
ugodnih gradskih prostora.
S druge strane, razmatranjem aktivnosti projektovanja i realizacije
prostora novog stambenog naselja Stepa Stepanovi u Beogradu, uoena je
potreba za inoviranjem teorije i prakse u Srbiji radi ubrzavanja tranzicionih
procesa od tradicionalnog ka ekoloki svesnom, a posebno vodno-primerenom
profesionalnom delovanju. Inoviranje procesa urbanog dizajna neophodno je
ostvariti dvostruko: kako u domenu procesa (A), tako i u domenu produkta (B).
(A) Sa stanovita procesa, posebno je potrebno istai socijalne i institu-
cionalne prepreke u izgradnji ekoloki odgovornih gradova, kao to
su: (i) nedostatak zajednikog drutvenog cilja; (ii) institucionalna
rascepkanost; (iii) nedefnisana odgovornost, kako institucija, tako i
graana; (iv) nedovoljni politiki i privredni podsticaji; (v) zavisnost
od postojeih tehnolokih reenja; (vi) nedovoljno zalaganje od strane
institucija; (vii) nedovoljno uee graana u procesu prihvatanja ino-
vacija; i (viii) nedostatak iskustva u upravljanju integrisanim sistemi-
ma (Deleti, 2011). U navedenom kontekstu posebno istiemo da se u
Evropi koncept vodno-primerenog urbanog dizajna WSUD
7
prepozna-
je kao celovit koncept od integralnog stratekog planiranja gradova
sve do korienja i odravanja izgraenih prostora od strane samih
stanovnika i prihvata se kao ispravan put ka formiranju ekoloki
zdravih gradova. Taj put podrazumeva: (a) iscrpna istraivanja lokalnih
uslova, kako prirodnog okruenja, tako i institucionalnih okvira i baze
profesionalnih znanja; (b) izradu brojnih dokumenata i uputstava za
mogua strateka, planerska i projektantska reenja, kao i za postupke
odravanja, unapreivanja i zatitu izgraenih elemenata sistema; (c)
zastupljenost savremenih koncepata u svim nivoima akademske na-
stave za sticanje odgovarajuih licenci, a uz prihvatanje integralnog i
multidisciplinarnog karaktera novih pristupa; i (d) sprovoenje inten-
7 Ponikao u Australiji.
149
zivnih kampanja kroz kurseve i radionice za pridobijanje i obuavanje
svih aktera u procesu izgradnje i ouvanja odrivih gradova. U Srbiji
se ostvaruju znaajni pomaci kroz akademsku nastavu, posebno u ok-
viru Graevinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu na Katedri za hi-
drotehniku i vodnoekoloko inenjerstvo.
(B) U domenu produkta, odnosno gradskog prostora podobnog za dugorono
kvalitetne uslove svakodnevnog ivljenja, posebno je znaajna otvore-
nost ukupnog ekosistema za nove relacije i meurelacije koje su na-
stale i koje e nastajati usled nedovoljno predvidivih klimatskih pro-
mena i uticaja. Ve u domenu projektantskog delovanja neophodno
je integrisati sektore u cilju inoviranja pristupa oblikovanju gradskih
prostora i pruiti zajednike odgovore za prilagoavanje postojeim
i ublaavanje buduih klimatskih promena. Pitanja koja postavljaju
razliiti sektori su: (i) arhitekta/urbani dizajner Gde je znaenje,
simbol, identitet, brend? Kako izgleda? (ii) pejzani arhitekta Kakva
budunost, ih? Oooo, drvee i bate? (iii) ekolog Zelene krovove
molim! (iv) hidroinenjer Poplave, ponavljam, poplave! (v) planer
Poveajte gustinu, molim! I, da, ostvarite procenat slobodnih povrina!
I podrazumeva se to vie multifunkcionalnosti! (vi) graditelj Samo
da je jeftino! (vii) saobraajac Proveriti da li je ostvaren potreban broj
parkinga! i (viii) energetski inspektor Klimatske promene! Odrivo
stanovanje! (Robinson, 2012). Upravo univerzalnost navedenih pita-
nja inostrane profesionalne prakse moemo prepoznati i u sopstvenom
okruenju, to ukazuje na to da su nam, po pitanju primene savremenih
koncepata, pozicije sline i da se treba intenzivno usmeriti ka traganju
za integrisanim i transdisciplinarnim odgovorima.
Da bi se krenulo dalje, neophodno je poboljati stepen informisanosti
svih aktera u procesu oblikovanja gradskih prostora. Ve prva saznanja o
konceptu vodno-primerenog urbanog dizajna predstavljaju izuzetan korak
napred, jer sama tema pokree na akciju. Moda je dovoljno da se pojave
prve male kine bate pored oluka i da se organizuje izbor pobednike bate,
pa da se krene dalje. Inostrano iskustvo ukazuje na to da primena elemenata
opremanja prostora u skladu s principima vodno-primerenog urbanog dizajna
generie entuzijazam za formiranje ekoloki odgovornih gradskih prostora
daleko vie nego to to ini tradicionalni pristup gradograditeljstvu. Iako je
koncept profesionalno usmeren ka odrivom i izdrivom klimatski otpornom
gradu budunosti, konkretne akcije se mogu preduzeti odmah i imati vidljiv
praktian efekat bez preskupih sistema i instalacija. Kako ovaj proces
oblikovanja bude napredovao, efekti ekoloki zdrave sredine e se uoavati
i dalje inicirati nove aktivnosti i poduhvate. Na taj nain, tehniki problem
odvodnjavanja olujnih voda kroz integrisan pristup vodno-primerenog
urbanog dizajna dobija karakteristike kreativnog oblikovanja ambijenta,
150
elastinosti, dinamike, relacijske povezanosti, vieznanosti i, pre svega,
prilagodljivosti postojeim i smanjenju buduih klimatskih promena.
Bibliografja
Bazik, D. (2008). Relacijski prostor grada: projekat, tekst, realizacija. Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd.
Bazik, D., J. Miloevi (2007). Accessible and Safer Pedestrian Environment: Four Years
of Belgrade Experience. 20th ICTCT workshop in Valencia Towards Future Traffc
Safety Research. 323339.
Bazik, D. (2002). Scenografja gradskog prostora. U: Javna i kulturna politika. Magna
Agenda, Beograd, 125133.
Bazik, D. (1996). Problemska orijentacija procesa oblikovanja gradskog prostora. U:
Strategija urbanizacije u uslovima neizvesnosti. Arhitektonski fakultet Univerziteta
u Beogradu, Beograd, 83118.
Bazik, D. (1995). Ponuda gradske scene potencijali mikro prostora grada. Edicija
Arhitektonika, kolo Arhitektonske sveske, br. 16. Arhitektonski fakultet Univerziteta
u Beogradu, Beograd.
Bazik, D., O. Delebdi (2011). Prilagoavanje klimatskim promenama nova uloga
prostornog planiranja (primer Podunavlja u Srbiji). U: oki, V., Z. Lazovi (ur.).
Uticaj klimatskih promena na planiranje i projektovanje. Univerzitet u Beogradu,
Arhitektonski fakultet, Beograd, 6684.
Brown, R., N. Keath, T. Wong (2008). Transitioning to Water Sensitive Cities: Historical,
Current and Future Transition States. 11
th
International Conference on Urban
Drainage, Edinburgh, Scotland, UK. http://web.sbe.hw.ac.uk/staffprofles/
bdgsa/11th_International_Conference_on_Urban_Drainage_CD/ICUD08/pdfs/618.
pdf, pristupljeno 26. novembra 2012.
Deleti, A. (2011). Voda u savremenim ekoloki zdravim gradovima (predavanje). Univerzitet u
Beogradu, Graevinski fakultet, Katedra za hidrotehniku i vodnoekoloko inenjerstvo.
http://hikom.grf.bg.ac.rs/web_stranice/KatZaHidr/NaucniProjekti/2011-2014/37010/
Dokumenta/ADeletic-BeogradskoPredavanje-30-03-2011.pdf, pristupljeno 8. jula
2012.
Delebdi, O., D. Bazik (2011). National Indicators for Evaluating the Outcome of
Reinventing Spatial Planning in Serbia. Spatium International Review, 24, 2736.
orevi, B. (2011). Vodoprivredni i hidroenergetski aspekti korienja, zatite i ureenja
Dunava. Studijska osnova za Prostorni plan podruja posebne namene meunarodnog
plovnog puta E-80 Dunav. IAUS, Beograd.
EC (2011). European Commission Directorate General for Regional Policy: European
Territorial Cooperation Building Bridges Between People. Publications Offce of
the European Union, Luxembourg.
EC (2000). Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23
October 2000 Establishing a Framework for Community Action in the Field of Water
Policy. Offcial Journal of the European Communities. http://eur-lex.europa.eu/
LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2000:327:0001:0072:EN:PDF, pristupljeno 18.
oktobra 2012.
EEA (2012). Urban Adaptation to Climate Change in Europe Challenges and Opportunities
for Cities Together with Supportive National and European Policies. Report No.
2/2012. European Environment Agency, Copenhagen. http://www.eea.europa.eu,
pristupljeno 16. oktobra 2012.
Evropski pokret u Srbiji (2010). Klimatske promene: studije i analize. Milan Simurdi (ur.)
Evropski pokret u Srbiji, Beograd.
Healey, P. (2007). Urban Complexity and Spatial Strategies Towards a Relational Planning
for Our Times. Routledge, Taylor & Francis Group.
151
Hillier, B. (2005). The Art of Place and the Science of Space, World Architecture, 11/2005
185, Beijing, Special Issue on Space Syntax, 96102. http://discovery.ucl.ac.uk/1678/,
pristupljeno 23. novembra 2012.
Hillier, B. (2007). Space Is the Machine: A Confgurational Theory of Architecture. Space
Syntax, London.
Howe, C. A., J. Butterworth, I. K. Smout, A. M. Duffy, K. Vairavamoorthy (2011). Sustainable
Water Management in the City of the Future. Findings from the SWITCH Project
20062011, SWITCH.
Hoyer, J., W. Dickhaut, L. Kronawitter, B. Weber (2011). Water Sensitive Urban Design
Principles and Inspiration for Sustainable Stormwater Management in the City of the
Future Manual. HafenCity Universitt, Hamburg.
Huber, J. (2010). Low Impact Development: A Design Manual for Urban Areas. University of
Arkansas Community Design Center (UACDC).
IPCC (2012). Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate
Change Adaptation. Special Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change. Field, C., V. Barros, T. Stocker, D. Qin, D. Dokken, K. Ebi, M. Mastrandrea,
K. Mach, G.-K. Plattner, S. Allen, M. Tignor , P. Midgley (ur.). Cambridge University
Press.
Markovi, P. (2011). Stanje i problemi u oblasti upravljanja vodama na lokalnom nivou.
Stalne konferencije gradova i optina (SKGO), Beograd.
Nacionalna strategija Republike Srbije za aproksimaciju u oblasti ivotne sredine (2011).
Ministarstvo zatite ivotne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, Beograd.
RHMZ (2012). Hidrometeoroloki sistem za rane najave i upozorenja RHMZ Srbije.
Republiki hidrometeoroloki zavod, Beograd.
Robinson, P. (2012). Transitioning to a Water Sensitive Urban Design Approach in the UK.
Surface Water Management Direction, Policy & Practice 27 June 2012. London.
http://www.coastms.co.uk/conferences/463/show, pristupljeno 8. jula 2012.
Werner, B., R. Collins (2012). Towards Effcient Use of Water Resources in Europe. Report
No. 1/2012. European Environment Agency, Copenhagen. http://www.eea.europa.eu,
pristupljeno 16. oktobra 2012.
WMO (2012). Strengthening Multi-Hazard Early Warning Systems and Risk Assessment in
the Western Balkans and Turkey: Assessment of Capacities, Gaps and Needs. World
Meteorological Organization. http://www.wmo.int/pages/prog/drr/projects/SEE/
documents/SEEPhase%20I%20-%20FinalReport.pdf, pristupljeno 18. oktobra 2012.
152
Adaptacija saobraajne infrastrukture
na klimatske promene i njen uticaj na razvoj trita
nepokretnosti u Republici Srbiji
Branko Boi, Dragana Milievi
Adaptation of Traffc Infrastructure to Climate change
and its Infuence on the Development of Property Market
in the Republic of Serbia
Abstract
The Property Market in the Republic of Serbia is extremely young and it can be
devided into many geografcaly conditioned markets, but it can also be devided
according to the types of the property. The decrease of trends on the Property Market
of the Republic of Serbia is very rapid, so the increase of the demand for property is
recorded in a relatively short period of time only to witness signifcant decrease of
the demand in the next period. Theses periods of intensive and reduced activity on
the Property Market are connected with economic stability of the country, but also
with the planned investment of the country and foreign companies. The parameter
which best depicts the activities on the Property Maraket is the value of the property
because it depends the most on the supply and demand on the Property Market.
However, the property value is considerably more complex and it includes more than
an agreement between a seller and a buyer. The property value can be considered to
be a function of many variables which include: location, neighbourhood, physical
characteristics of the property, accessibility of facilities of public infrastructure,
accessibility of sports and recreation facilities and cultural facilities, as well as the
accessibility of objects of other purposes, depending on the type of the property. The
accessibility of the objects of traffc infrastructure is considerably signifcant for all
types of property, starting with the agricultural and forest ones, all the way to city
building sites. The signifcance of accessibility of traffc infrastructure is greater if
we consider the fact that the most properties cant be used according to their already
set purpose unless the access to traffc artery of a specifc rank is enabled. Apart
from the accessibility of the objects of traffc infrastructure, the quallity of the traffc
artery itself and the degree of its maintenance are very important. The maintenance
implies the regular one but according to numerous authors, one of the measure of
maintenance is adaptation to climate changes.
The observed changes within the climate have been especially intensive in the
20th and the beginning of the 21st century and they are a consequence of modern
153
way of life and rapid development of technology and industry. The prediction of the
experts is that the consequences of climate changes are going to be more explicit
and that natural disasters are going to happen more often, so numerous plant and
animal species are threatened to become extinct. Numerous scientist agree that the
consequences could be fatal unless measures of their prevention and mitigation are
taken. There are numerous strategies by which negative infuence of climate changes
can be mitigated by measures of prevention. Since the damage has already been done,
it is necessary to enable life with the existing consequences of climate changes. One
of the measures which are possible to be taken is adaptation. Since the adaptation
to climate changes is a set of activities which are taken in the aim of reduction of
negative infuence of climate changes, including above all a set of measures which
are taken for the purpose of protection of the population and objects made by the
mans labour, it is implied that in the case of traffc infrastructure it is also necessary
to take those measures. The effects of taking the measures of adaptation to climate
changes in traffc infrastructure would mean the enableing of easier circulation
of people and help in the case of natural disasters. In addition to that, by taking
measures of adaptation in road network a higher level of security of the investments
considering the properties which have the access to those communication lines
would be enabled. It all leads to an increase of value of those properties that have
the access to communication lines which are built and maintained according to the
reccomendations of the experts. Such properties become more attractive because
of the high degree of safety of the investment. In the work, the infuence which
taking measures of adaptations in traffc infrastructure have on the development of
the Property Market in the Republic of Serbia will be shown.
Keywords: climate change, adaptation, property value, Property Market.
154
Uvod
Procenjuje se da se oko 50% svetskog bogatstva nalazi u nepokretnostima.
Odnos drutva prema nepokretnostima je specifan. U ovom sluaju se pod
drutvom podrazumevaju pojedinci, drava, bankarski sektor, graevinska
industrija, pravna lica i svi drugi koji koriste nepokretnosti u svrhu stanova-
nja, obavljanja delatnosti ili sticanja dobiti. Trite nepokretnosti je izuzetno
specifna skupina inilaca koji su povezani preko ponude i potranje nepo-
kretnosti. Veliki deo ekonomije zasniva se na nepokretnostima i otuda veliki
interes svih inilaca za efkasno funkcionisanje ovog trita.
Parametri koji utiu na razvoj i funkcionisanje trita nepokretnosti su
brojni i njihov izbor, kao i udeo u kom utiu na razvoj, zavise od tipa ne-
pokretnosti i od stepena razvijenosti trita. Iako se u gotovo svim tritima
lokacija nepokretnosti (makrolokacija i mikrolokacija) istie kao element
koji najvie utie na vrednost nepokretnosti, ni ostali faktori se ne smeju
zanemariti.
Kako je postojanje saobraajne osnove, od nastanka prvih naseobina pa
do dananjih dana, jedan od najznaajnijih uslova za nastanak i razvoj tri-
ta nepokretnosti, ovaj parametar se u hijerarhiji parametara od uticaja moe
smatrati za jedan od znaajnijih. Funkcionisanje saobraajne infrastrukture
znaajno utie na kvalitet ivota u lokalnoj zajednici i na zainteresovanost
investitora. Isto kao i ostali proizvodi ovekovog rada i prirodna dobra, i
saobraajnice su pod uticajem posledica klimatskih promena. Kako je teta
izazvana emisijom tetnih gasova u atmosferu ve uinjena, preostaje nam
samo da ovaj tetan uticaj ublaimo i da se na posledice koje ne moem pre-
duprediti to pre adaptiramo.
Ovaj rad predstavlja prikaz kvalitativnog uticaja koji sprovoenje mera
adaptacije u saobraajnoj infrastrukturi ima na nastanak i razvoj trita ne-
pokretnosti u Republici Srbiji. Kako bi bilo mogue kvantitativno odrediti
veliinu ovog uticaja, neophodno je sprovesti reformu svih evidencija o ne-
pokretnostima i prirodnim dobrima, objediniti ih i razviti jedinstven sistem
za upravljanje nepokretnostima (sistem za Land Management), koji bi obje-
dinio nepokretnosti i politiku upravljanja nepokretnostima. Razvoj ovakvog
sistema doveo bi do velikih promena u drutvu i novih mogunosti za razvoj
trita nepokretnosti.
Trite nepokretnosti
Trite nepokretnosti je drutvena oblast u kojoj deluju razliite profesije:
pravnici, ekonomisti, inenjeri i dr. Trite nepokretnosti je svako mesto gde
se susreu ponuda i potranja nepokretnosti. Pod nepokretnostima se, prema
155
Zakonu o dravnom premeru i katastru (ZDPK), podrazumevaju: zemljite,
nadzemni i podzemni graevinski objekti i posebni delovi objekata koji ine
zasebnu celinu. Dakle, trite nepokretnosti je svako okruenje gde se vri
prodaja/zamena/iznajmljivanje nepokretnosti izmeu zainteresovanih lica.
Po mnogima je upravo trite nepokretnosti najaktivnije i najproftabilnije tr-
ite, ali i trite na kom se najpre refektuju promene u celokupnoj ekonomi-
ji. Prema amerikim autorima, industrija nepokretnosti je trino orijentisana
igra koja ima svoje igrae, svoja pravila igre i vlastitu metodu odluivanja o
pobedniku. Specifnost ove igre ogleda se u tome to se ona stalno menja,
pravila joj neprestano evoluiraju, a pobednik je obino onaj igra koji je naj-
uspeniji u predvianju buduih promena i iskoriavanju novih mogunosti
koje one nose (Gospavi, 2009: 6).
Pod pojmom trite nepokretnosti ne smatra se globalno trite, jer se
trita razlikuju s obzirom na prostorni ili geografski poloaj nepokretno-
sti i vrstu nepokretnosti. Svako pojedinano trite nepokretnosti je veoma
kompleksna i iroka oblast u kojoj se realizuje veliki deo bruto nacionalnog
dohotka u drutvu.
Za trite nepokretnosti se moe rei da se sastoji iz vie geografski uslov-
ljenih trita nepokretnosti. Svaka pojedinana nepokretnost je jedinstvena i
nalazi se na jedinstvenoj lokaciji i svaka se mora tretirati kao potpuno poseb-
na i jedinstvena. Zato se svakoj od njih mora pristupiti kao posebnom tritu,
razliitom od svih ostalih. Niti su sve nepokretnosti iste, niti su isti uslovi
prodaje, te stoga ne moe da se primeni jedinstven pristup za vie razliitih
nepokretnosti (Gospavi, 2009: 6).
Na primeru Srbije mogu se izdvojiti trita nepokretnosti u veim grado-
vima (Beograd, Novi Sad, Kragujevac i Ni), koja funkcioniu svako po svo-
jim zakonitostima i koja belee poveanu aktivnost, zatim trita nepokret-
nosti u manjim gradovima i optinama sa umerenom i slabom aktivnou, i
trita u ruralnim podrujima, u kojim gotovo da nema aktivnosti. Ovakva
generalna podela izvedena je bez uzimanja u obzir faktora vremena i eko-
nomske (ne)stabilnosti. Trenutno, u vreme kada se u zemlji velika veina
stanovnitva bori sa egzistencijalnim problemima i o kupovini nepokretnosti
ne razmilja, veoma je teko izvesti ovakvu podelu. Ono to je evidentno
je da je ponuda na tritu nepokretnosti daleko premaila potranju u skoro
svim lokalnim i regionalnim tritima u Srbiji. Izuzetak su jedino lokalne
samouprave u kojima su trita nepokretnosti formirana u zoni velikih inve-
sticionih projekata koji su od znaaja za dravu. U ovakvim sredinama ivi i
radi veliki broj stranih, ali i srpskih dravljana koji su plateno sposobniji, pa
vlasnici nepokretnosti koriste ovakve prilike za sticanje to vee imovinske
koristi. Poznavaoci kretanja na tritu nepokretnosti nisu previe optimistini
u prognozama budunosti na ovakvim tritima.
156
Slaba potranja za nepokretnostima uzrokovana je nepovoljnim kamat-
nim stopama i uslovima za odobravanje kredita, poveanim trokovima i-
vota i jakim psiholokim efektom. Moe se zakljuiti da za sve koji rade na
poslovima vezanim za nepokretnosti trenutno traje najgori period. Bez obzira
na sadanju usporenu situaciju na tritu nepokretnosti, dugorono gledano
ulaganje u nepokretnosti je uvek bilo sigurna i proftabilna investicija. Sa-
mim tim, gledajui na malo dui period, moe se oekivati stabilizacija tri-
ta i oporavak cena. Eventualno pribliavanje Evropi i najavljena zakonska
regulativa u oblasti prometa nepokretnosti mogu znaajno uticati na opora-
vak trita.
Istorijat razvoja trita nepokretnosti u Republici Srbiji
Neki autori smatraju da je trite nepokretnosti u Republici Srbiji u povoju,
ali funkcionie (Cvijanovi, 2006: 66). Uzimajui u obzir ekstreman porast
izgradnje stanova u periodu od zavretka II svetskog rata do 90-ih godina
XX veka, autori zakljuuju da u tom periodu nije bilo velikih akcija i dea-
vanja na tritu nepokretnosti. Razlog za to jeste vlasnika struktura nad iz-
graenim stanovima. Naime, stanovi izgraeni u pomenutom periodu bili su
mahom u drutvenoj svojini. Usvajanjem Zakona o stanovanju 1992. godine
(ZS), predvien je otkup tih stanova, pa se smatra da je promena odnosa iz-
meu broja privatnih i drutvenih stanova uzrokovala nastanak prvog trita
nepokretnosti (Cvijanovi, 2006: 69). U periodu do poetka 90-ih godina XX
veka gradnja je bila uglavnom tipska, stanovi su bili tipski, povrine izmeu
30 i 90 kvadratnih metara. Otkup stanova koji su bili u drutvenom vlasnitvu
uzrokovao je pad graevinske delatnosti. Meutim, kada su imaoci stanar-
skog prava dobili mogunost da otkupe te stanove pod povoljnim uslovima i
da njima slobodno trguju, stvorila se mogunost za aktiviranje kapitala koji je
do tog trenutka bio nedostupan. Zaetak trita nepokretnosti uz pojavu prvih
investitora i aktiviranje hipotekarnog trita doveli su do toga da gradnja ne
bude tipska i do izgradnje luksuznijih kua i stanova sa veom cenom po
kvadratnom metru.
Uzimajui u obzir vrednost nepokretnosti i njihov kvalitet, trite nepo-
kretnosti uslovno moemo podeliti na: trite nepokretnosti visoke klase i
trite nepokretnosti srednje i nie klase. Pod nepokretnostima visoke klase
podrazumevaju se nepokretnosti vee povrine, vee cene po kvadratnom
metru, bolje opremljenosti, pozicionirane na lokacijama u urbanistikim
zonama koje su oznaene kao zone visokog kvaliteta. Pod nepokretnostima
srednje i nie klase podrazumevaju se nepokretnosti u urbanistikim zonama
u kojima imati nepokretnost ne predstavlja stvar prestia, zonama namenje-
nim za kolektivno stanovanje, radnikim naseljima, prigradskim naseljima
157
itd. Ovakva kategorizacija se u optem sluaju moe primeniti, ali se postav-
lja pitanje gde je granica izmeu ove dve kategorije. Problematian primer
je stan smeten u beogradskoj optini Stari grad, izgraen pre vie deceni-
ja, neadekvatno odravan, kome je preko potrebno renoviranje, u ruiniranoj
zgradi, ali u neposrednoj blizini centra grada. Sa jedne strane, mogao bi se
svrstati u nepokretnost srednje ili nie klase, ali lokacija u blizini centra grada
diktira sasvim drugaiji pristup. Kod ovakvih graninih sluajeva o pri-
padnosti klasi odluuju afniteti kupca i spremnost prodavca na kalkulaciju
o ceni. Upravo zbog ovakvih sluajeva se moe rei da postoji pravo trite
nepokretnosti i njegovi efekti se odslikavaju na pravi nain.
U periodu do demokratskih promena u zemlji 2000. godine, gotovo sve
aktivnosti na tritu nepokretnosti bile su povezane sa otkupom stanova, jer
je ulaganje u nepokretnosti bilo veoma rizino. Nakon toga, stvaranjem in-
stitucionog okvira moderne ekonomije, ulaganje u nepokretnosti postalo je
manje rizino i ak poeljan nain za ulaganje kapitala. U ovom periodu
dolazi do izgradnje nepokretnosti visoke klase, namenjenih ljudima sa vi-
sokim prihodima, imunim starosedeocima, diplomatskim predstavnicima i
graanima koji su na radu u inostranstvu a svoj kapital ele da uloe u ne-
pokretnosti. Pored toga, dolazi i do poveane tranje nepokretnosti srednje i
nie klase, naroito u veim gradovima. Tokom vremena poveava se tranja
za nepokretnostima srednje klase, koja je podstaknuta razvojem bankarskih
usluga i uvoenjem Nacionalne korporacije za osiguranje stambenih kredita,
koja omoguuje vei stepen zatite od rizika za banke (Cvijanovi, 2006: 71).
Vladine regulatorne mere (kao to su subvencionisani krediti za kupovinu
stana itd.) takoe su predstavljale podsticaj za razvoj i poveanje aktivnosti
na tritu nepokretnosti. U periodu do 2008. godine zabeleena je izuzetno
velika aktivnost na tritu nepokretnosti, kako velika ponuda stanova, tako
i velika potranja. Ovaj period karakterie izuzetno velika aktivnost na tr-
itu nepokretnosti u Crnoj Gori uz predimenzionisane kupoprodajne cene
nepokretnosti i pojavu vika novca koji su prodavci investirali na tritu ne-
pokretnosti u Srbiji, a najee u Beogradu. U daljem periodu belei se pad
izgradnje i veliki broj neprodatih stanova usled nedostatka likvidnosti. Ovaj
period je obeleila ekonomska kriza i iskusni poznavaoci pojava na tritu
nepokretnosti znaju da je upravo ovakav period najbolji za investiranje u
nepokretnosti i da nosi manji rizik nego drugi vidovi investiranja.
Trite nepokretnosti je izuzetno kompleksan pojam i za njegovu analizu
neophodni su velika strunost i pouzdani izvori podataka. Uestalost pojava,
tj. trendove na tritu nepokretnosti je teko otkriti ukoliko je trite mlado,
ukoliko je nastalo u ekonomiji koja je manje ili vie stabilna, ukoliko su
nepoznati uslovi kupovine/prodaje i ukoliko trite ne belei znaajnu aktiv-
nost. S obzirom na to da je trite nepokretnosti u Srbiji izuzetno mlado i da
je propraeno i uslovljeno dolaskom kapitala u Srbiju ili zemlje u okruenju,
158
teko je izdvojiti transakcije koje nisu podstaknute ovakvim merama i isko-
ristiti ih za istraivanje i otkrivanje zakonitosti po kojim trite funcionie.
Vrednosti nepokretnosti
Vrednost nepokretnosti je parametar koji je vaan kako za pojedinca, tako
i za ekonomiju drutva. Poznavanje vrednosti nepokretnosti pojedincu daje
oseaj unutranjeg mira zbog saznanja o vrednosti kapitala kojim raspolae.
Pored toga, poznavanje vrednosti nepokretnosti omoguava vlasniku nepo-
kretnosti da planira investicije koristei nepokretnost kao garanciju.
Drava ima izuzetno veliki interes za poznavanje vrednosti nepokretno-
sti. Pretpostavlja se da je oko polovine svetskog bogatstva (48,8%) akumu-
lirano je u nepokretnostima (Gospavi, 2009: 7). Nepokretnosti su izuzetno
vredne i na osnovu njih i transakcija koje se obavljaju nad njima znaajno se
popunjava dravni budet. Postoje brojni porezi koji su u sprezi sa nepokret-
nostima, to porez na imovinu, to porez na skoro sve transakcije na nepo-
kretnostima (osim nasledstva prvog naslednog reda). S obzirom na to da se
i porez na imovinu i porez na transakcije obraunavaju na osnovu vrednosti
nepokretnosti, dravi je u interesu da poznaje trine vrednosti nepokretnosti
kako bi na osnovu njih mogla da planira budetska sredstva za naredni peri-
od. S tim u vezi, Zakonom o porezu na imovinu (ZPI) i Zakonom o dravnom
premeru i katastru (ZDPK) predviena je masovna procena vrednosti, kao
metoda za izraunavanje vrednosti svih nepokretnosti na teritoriji Republi-
ke Srbije, kako bi se stvorili uslovi za obraunavanje poreza na imovinu na
osnovu vrednosti nepokretnosti.
Transakcije iji su predmet nepokretnosti su izuzetno skupe i esto se za
zatvaranje fnansijskih konstrukcija koriste kreditna sredstva banaka ili dru-
gih fondova. Stoga su za banke nepokretnosti izuzetno vaan resurs pomou
kog ostvaruju znaajna sredstva. Stoga ne udi velika konkurencija na tritu
stambenih kredita, otvaranje ekspozitura inostranih banaka u Srbiji i sve vea
konkurencija domaim bankama. Sve vea konkurentnost banaka i ponude
to povoljnijih uslova kreditiranja pratili su promene na tritu nepokretnosti
od njegovog nastanka u Srbiji. Kada se u subjekte koji ostvaruju dobit od
nepokretnosti ubroji graevinska industrija, posrednici u prometu nepokret-
nosti, kao i pravna i fzika lica koja od rente ubiraju sredstva, dolazi se do
zakljuka da su nepokretnosti i njihova vrednost izuzetno vani celokupnom
drutvu.
Razumevanje faktora koji utiu na vrednost nepokretnosti vano je kako
vlasnicima nepokretnosti, tako i investitorima, graevinskim frmama, ali i
dravnim organima (Chernih, 2003). Vrednost nepokretnosti je funkcija vie
promenljivih. Broj promenljivih, kao i veliina njihovog uticaja zavise od
tipa nepokretnosti i od trendova na lokalnom tritu nepokretnosti.
159
U razvijenijim tritima nepokretnosti, uticaji na vrednost nepokretnosti
su podeljeni prema grupama (Miladinovi, 2009: 5253):
Drutveni uticaji. Kupcu nepokretnosti je izuzetno vano bezbedno
susedstvo, bez kriminala, blizu javnih uslunih centara i sa zdravim
drutvenim odnosima.
Ekonomski uticaji. Kupcu nepokretnosti je izuzetno vano da nepo-
kretnosti u okruenju budu slinog kvaliteta.
Dravni uticaji. Drava kroz razliite mehanizme kontrolie grad-
nju. Nedostatak kontrole urbanistikih lokacija moe prouzrokovati
da kupac odustane od planirane kupovine iz straha da moe doi do
nekontrolisane gradnje u neposrednoj blizini njegove nepokretnosti.
Sa druge strane, preveliko poresko optereenje moe direktno uticati
na kupevu sposobnost da kupi nepokretnost i optereti je hipotekom.
Ekoloki uticaji. U Srbiji je, poevi od 2009. godine, drava u oba-
vezi da regulie korienje zemljita i smanjenje zagaivanja voda
i vazduha. Samim tim, kupac nepokretnosti moe imati obavezu da
snosi trokove ienja lokacije i druge relevantne trokove ako su oni
u okviru nepokretnosti, to moe dovesti do odustajanja od planirane
kupovine.
Lokacija. Kvalitet, veliina i uticaj okoline su podjednako vani za
vrednost nepokretnosti kao i dostupnost i funkcionisanje komunalnih
servisa.
Povezanost. Kvalitet lokacije na kojoj se nalazi nepokretnost je izu-
zetno znaajan, ali vreme i rastojanje izmeu pojedinih lokacija i cen-
tara za snabdevanje takoe utiu znaajno na vrednost nepokretno-
sti. Povezanost sa savremenim pogodnostima je presudna za mnoge
kupce. Uticaj faktora povezanosti na vrednost nepokretnosti zavisi od
tipa nepokretnosti. Kod trita stambenim nepokretnostima znaajna
je blizina kole, autoputeva i trgovakih centara. Za industrijske ne-
pokretnosti najvaniji su komunalni servisi, pristup autoputevima i
okolnim lokacijama.
Gradski centri i razvoj infrastrukture. Nastanak i razvoj gradskih
centara i infrastrukturnih sistema mogu da budu od velikog znaaja za
donoenje odluke o kupovini/iznajmljivanju nepokretnosti. Informa-
cije o tome kako je grad nastao i razvijao se mogu dati ideje o tome
kakve se promene oekuju u budunosti.
Prema brojnim autorima, u razvijenijim tritima na vrednost nepo-
kretnosti utiu i brojni drugi parametri u koje spadaju fzike karakteristike
nepokretnosti, karakteristike susedstva, obim prava nad nepokretnostima i
brojni drugi. Pored lokacije i tzv. ekolokih faktora koji utiu na vrednost
nepokretnosti (susedstvo, parkovi, bezbednost naselja), ne sme se zanemariti
160
ni infrastrukturna opremljenost naselja, tj. nepokretnosti. Vreme putovanja i
rastojanje izmeu pojedinih lokacija igraju veliku ulogu kod vrednosti svih
tipova nepokretnosti. Kod razliitih tipova nepokretnosti razliiti faktori uti-
u na vrednost nepokretnosti. Kod stambenih nepokretnosti od presudnog
znaaja su kvalitet nepokretnosti, opremljenost infrastrukturom, kvalitet su-
sedstva, blizina obrazovnih, sportskih i kulturnih sadraja. Sa druge strane,
na vrednost komercijalnih prostora kao najvaniji faktori nameu se lokacija,
blizina ulice, dovoljna opremljenost parking prostorom, dobra infrastruktur-
na opremljenost, zavisno od planirane delatnosti i uslova koje bavljenje tom
delatnou zahteva. Kod nepokretnosti namenjenih za industriju, od uticaja
na vrednost su kvalitet infrastrukture, udaljenost od saobraajnice, veliina
prostora za skladitenje robe itd. U trino nerazvijenim sredinama i u sredi-
nama koje su izuzetno urbanizovane na vrednost nepokretnosti utie prven-
stveno lokacija (Romkaew, 2010: 2).
Za trite nepokretnosti u Republici Srbiji moe se rei da je razvije-
no u veim gradovima i umereno razvijeno i slabo razvijeno u ostalim po-
drujima. Prilikom kupovine/iznajmljivanja nepokretnosti u Srbiji, gotovo
svi zainteresovani uzimaju u obzir i vrednuju brojne karakteristike nepokret-
nosti. Posrednici u prometu nepokretnosti su saglasni da su karakteristike
koje najvie utiu na vrednost nepokretnosti i koje su od najveeg znaaja za
donoenje pozitivne odluke o pitanjima vezanim za nepokretnosti lokacija,
lokacija i lokacija (Lee i dr., 2012: 1). Ovakvim suavanjem parametara od
uticaja zanemaruju se svi drugi parametri iji uticaj nije zanemariv, pre svega
kada su u pitanju nepokretnosti namenjene za stanovanje (Boi i dr., 2012:
6). Postavlja se pitanje ta je od navedenih zakljuka tano i da li su tradicija,
vaspitanje i mentalitet stanovnitva ipak iznad trinih zakonitosti.
Saobraajna infrastruktura kao element od uticaja
na razvoj trita nepokretnosti
Kretanje ljudi i transport dobara su stari koliko i oveanstvo. U poecima
evolucionog razvoja, glavni i praktino jedini motiv kretanja ljudi bila je
potraga za vodom i hranom. Kako je voda egzistencijalno bitniji element,
prve koncentracije ljudi javljaju se u zonama izvorita vode za pie. Kada je
otkrivena mogunost poljoprivredne proizvodnje hrane i uvanja egzisten-
cijalnih proizvoda, nestala je (ili je bitno smanjena) potreba za kretanjem u
potrazi za hranom, te su poele da se formiraju stalne naseobine. Ovaj proces
je izazvao kretanje sa drugaijim motivima, tako da je ukupan obim kretanja
u sutini porastao. Sa pojavom stalnih naseobina dogaaju se i bitne promene
u nainu ivota sada je mogla otpoeti proizvodnja nepokretnosti i stvari
koje nisu morale da budu podvrgnute zahtevima nomadskog naina ivota
(Maletin, 2004).
161
Saobraaj je do te mere ugraen u svakodnevni ivot da je praktino ne-
mogue zamisliti ivot bez kretanja i bez saobraajnih sistema. ak je i pr-
vim ljudima bilo neophodno kretanje u potrazi za hranom i vodom, a danas je
praktino nemogue iveti bez saobraajne infrastrukture. Pitanje njene op-
timalne gustine i kvaliteta predmet su interesovanja brojnih strunjaka, naj-
vie zato to saobraaj zahteva niz neobnovljivih resursa (zemljite, energija,
materijali za gradnju, eksploataciju i odravanje saobraajnog sistema itd.),
neizbeno izazivajui niz negativnih uticaja na prostor, ivotnu sredinu, si-
gurnost i sl. Svi ovi utroci i posledice ne bi bili prihvaeni od strane drutva
da ne postoji srazmerna dobit ostvarena postojanjem i funkcionisanjem sao-
braajnog sistema koji realizuju pojedinac i drutvo u celini (Maletin, 2004).
Prilog 1: Dravni putevi. (izvor: http://www.geosrbija.rs)
U Prilogu 1 prikazana je mrea postojeih i planiranih trasa dravnih pu-
teva u Republici Srbiji. Strateko opredeljenje Republike Srbije jeste da po-
stane deo Evropske unije u svakom smislu, to znai i da e javna infrastruk-
tura u Republici Srbiji biti deo evropskih koridora i da u pogledu standarda
gradnje i odravanja ne sme da zaostaje za drugim evropskim zemljama.
Proces pristupanja Evropskoj uniji je dugotrajan zbog opteg stanja i za-
ostalosti zemlje, koja je esto bivala deljena poslednjih decenija. U pogledu
postojanja i stanja javne infrastrukture Srbija znaajno zaostaje za zemljama
Evropske unije. Ono to je znaajno za opte ureenje zemlje jeste donoenje
propisa iji je cilj da doprinesu prostornom razvoju domaih i meunarodnih
infrastrukturnih koridora.
162
Period nakon raspada Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije
obeleilo je malo ulaganja u infrastrukturu i smanjenje dela budeta predvi-
enog za izgradnju i odravanje postojee infrastrukture iz godine u godinu.
Protekom vremena pojaan je neravnomeran razvoj pojedinih delova Srbije,
to je jo vie otealo ulaganje u javnu infrastrukturu.
Kako bi se stanje u javnoj infrastrukturi moglo to pre popraviti i kako
bismo u ovom pogledu mogli da postanemo ravnopravni sa razvijenijim ze-
mljama, namee se potreba za ulaganjem znaajnih sredstava u izgradnju
novih infrastrukturnih objekata i rekonstrukciju postojeih, uz poveanje ka-
paciteta. Politika prostornog razvoja Srbije regulisana je Prostornim planom
Republike Srbije (PPRS), a razvoj saobraaja regulisan je Strategijom razvo-
ja eleznikog, drumskog, vodnog, vazdunog i intermodalnog saobraaja u
Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine (SRT). Od svih kapitalnih objekata
koji su predvieni u Zakonu o planiranju i izgradnji (ZPI), u Republici Srbiji
se najvie grade saobraajnice. Prioritet je izgradnja koridora X i XI (SRT),
pa se godinama unazad ulau znaajna sredstva u izgradnju delova ovih ko-
ridora. Sa izgradnjom delova ovih koridora kroz pojedine gradove, dolazilo
je do izgradnje pristupnih saobraajnica, drugih objekata infrastrukture i ra-
zvoja trita nepokretnosti.
Razvojem saobraajne infrastrure ire se oblasti za stanogradnju i izgrad-
nje prateih sadraja neophodnih za funkcionisanje naselja, odnosno dolazi
do promena u zahtevima usluga lokalne zajednice (Carey, 2001: 6, 7). Sve
to dovodi do smanjenja trokova ivota, razvoja privrede u zoni saobraajni-
ce i migracije stanovnitva. Zavisno od poloaja saobraajnice u odnosu na
naselje, uticaj moe biti i negativan, usled smanjenja bezbednosti, zagaenja
okoline, buke, zaguenja prostora pristupnim saobraajnicama i sl. (Carey,
2001: 8).
Vrednost nepokretnosti je funkcija vie varijabli, od kojih je najznaajnija
oekivana korist od susedne nepokretnosti (Miladinovi, 2009: 86). Stoga je
posebno velika vrednost onih nepokretnosti kojima je susedna nepokretnost
objekat javne infrastrukture. Ostali faktori koji utiu na vrednost nepokretno-
sti su kontrola korienja zemljita, topografja, drenaa, prirodne blagodeti,
regionalni rast ili pad, kamatna stopa, dostupnost kapitalnih fondova, ponuda
i potranja na lokalnom tritu nepokretnosti (Carey, 2001: 7). Numeriko
odreivanje uticaja faktora na vrednost nepokretnosti na tritu je izrazito
teko. Vrednost nepokretnosti u funkciji od ovih parametara na razliite nai-
ne i na razliitim podrujima odreivali su brojni autori. Karej (Carey, 2001)
je odreivao uticaj autoputeva na vrednost nepokretnosti, Romkaev (Rom-
kaew, 2010) je odreivao uticaj infrastrukturnih sistema na vrednost reziden-
cijalnih nepokretnosti, Li i dr. (Lee i dr., 2012) odreivali su uticaj faktora na
vrednost nepokretnosti izuzimajui lokaciju, dok je ernih (Chernih, 2003)
163
odreivao uticaj javne infrastrukture na vrednost nepokretnosti u privatnoj
svojini.
Na vrednost napokretnosti, ali i na celokupno trite nepokretnosti utie
opremljenost infrastrukturom i stanje infrastrukture. S obzirom na to da je
infrastruktura sveukupnost sadraja koji ovekov ivot na odreenoj lokaciji
ine moguim i prihvatljivim (Boi, 2009: 68), njeno postojanje i stanje su
parametri koji mogu da nepokretnosti na odreenoj lokaciji uine atraktiv-
nim ili manje atraktivnim sa stanovita kupaca odnosno zakupaca nepokret-
nosti. Uticaj infrastrukture na trite nepokretnosti ogleda se u svim fazama
ivotnog ciklusa infrastrukturnog objekta. U toku izrade prostornih planova
podruja, tj. prilikom planiranja novih infrastrukturnih koridora, mogu se ja-
viti tendencije ka nepokretnostima koje su u uoj zoni projektovanog korido-
ra. Uporedo sa eksploatacijom infrastrukturnog koridora javljaju se oscilacije
na tritu nepokretnosti u cilju pribavljanja nepokretnosti i komercijalizacije
prostora. U ovoj fazi dolazi do irenja podruja od interesa u odnosu na zonu
od interesa iz postupka planiranja.
Izgradnja kapitalnih saobraajnica (infrastrukturnih koridora) dovodi do
sveukupnog razvoja u podrujima kroz koja prolazi. Uticaji koje izgradnja
koridora ima mogu se podeliti u tri znaajne grupe (PPRS):
uticaji na promenu reima, odnosno naina korienja prostora,
uticaji na demografska kretanja i promene u mrei/sistemu naselja,
uticaji na privredni razvoj okruenja.
Ukoliko se planiranju infrastrukturnih koridora i izradi prostornih plano-
va posebne namene pristupi blagovremeno i struno, ovakvi uticaji mogu da
dovedu do:
usklaivanja lokalnih i regionalnih interesa u pogledu razvoja, prostor-
nog ureenja i zatite ivotne sredine,
poveanja broja stanovnika uz reavanje socijalnih i ekonomskih pro-
blema stanovnitva,
poveanja investicione privlanosti okruenja, poveanje kvaliteta in-
frastrukture na lokalnom i regionalnom nivou i poboljanje saobraaj-
ne povezanosti okruenja.
Ostvarivanjem ovakvih pozitivnih efekata dolo bi do poveanja broja
stanovnika u okruenju, poboljanja socijalnog statusa stanovnika, privred-
nog razvoja okruenja i poveanja platene moi stanovnitva. Ovakav am-
bijent je preduslov za razvoj brojnih trita, izmeu ostalog i trita nepo-
kretnosti.
164
Klimatske promene i adaptacija saobraajne infrastrukture
U AASHTO publikaciji A New Vision for the 21st Century iz 2007. Godine
(AASHTO, 2007) navodi se sledea konstatacija: Global climate change
has become a political, environmental, and economic fact of life. Ovakvo
vienje globalnih klimatskih promena, kao pitanja politike, zatite ivotne
sredine i ekonomije, tretira uticaj efekta staklene bate kao globalni problem
koji nastaje usled razliitih uticaja i koji zahteva donoenje reenja u to
kraem roku (AASHTO, 2008:3).
Meu najznaajnije posledice klimatskih promena ubraja se efekat
staklene bate. Efektima klimatskih promena pripisuju se poplave, klizita,
poari, oluje, talasi tropskih temperatura. U posledice klimatskih promena
ubrajaju se i poveanje temperature, poveanje nivoa mora i okeana,
smanjenje koliina snega, otapanje zaleenih oblasti i dr. Naunici su
pokazali da posledice otapanja i dotoka hladne vode u Atlantski okean utiu
na najjau okeansku struju na Zemlji Golfsku struju. Predvia se da e, ako
emisija gasova staklene bate nastavi da se poveava, Golfska struja slabiti
i postoji mogunost da potpuno stane. Ovo bi izazvalo hlaenje evropskih
mora i promenu klime u itavoj Evropi.
Uticaji klimatskih promena na ivotnu sredinu mogu se smanjiti
sprovoenjem preventivnih mera, tj. mera ublaavanja (engl. mitigation),
koje predstavljaju akciju u cilju smanjenja globalnog zagrevanja i smanjenja
emisije tetnih gasova u atmosferu. Postoje brojne metode ublaavanja, ali se
gotovo sve svode na mogunosti korienja alternativnih i obnovljivih izvora
energije u cilju smanjenja sagorevanja fosilnih goriva i daljeg zagrevanja.
Sprovoenjem mera ublaavanja ne moe se reiti problem viedecenijskog
zagaivanja ivotne sredine. Posledice viedecenijskog zagaivanja ivotne
sredine su brojne, a najizraenija je promena globalne klime. Ove posledice
i brojne klimatske katastrofe koje pogaaju planetu Zemlju ne mogu se
spreiti, ve je potrebno paljivo prognozirati njihov uticaj u svim delovima
sveta i razraditi scenarije radi to bezbolnije adaptacije na posledice.
Pod adaptacijom na klimatske promene podrazumeva se skup svih
akcija u cilju smanjivanja negativnog uticaja promena klime. Takoe, pod
adaptacijom se podrazumeva i skup mera koje se preduzimaju radi zatite
stanovnitva, graevina, infrastrukture, obezbeivanja hrane i vode, socijalne
i zdravstvene zatite u podrujima ugroenim klimatskim promenama.
Zapravo, adaptacija je proces koji predstavlja odgovor, odnosno smanjivanje
uticaja posmatranih klimatskih promena (Romero-Lankao, 2008: 7).
Da bi do procesa adaptacije dolo, neophodna je spremnost grada,
stanovnitva i ljudi koji donose odluke na nivou grada da promene
karakteristike grada i ponaanje ljudi kako bi bili u mogunosti da se to lake
165
i bre prilagode posledicama klimatskih promena. Ako se posmatra na nivou
grada, adaptacija obuhvata poveanje otpornosti infrastrukture, promenu
lokacije naselja, smanjenje emisije vrstog otpada, smanjenje emisije toplote,
prikupljanje fnansijske podrke, usvajanje prakse koja poboljava odrivi
razvoj i brojne druge mere.
Prilog 2: Tri osnovna pristupa adaptaciji. (izvor: Eichhorst, 2009:23)
Prema IPCC, Climate Change (2008), strategije adaptacije u gradovima
je potrebno primeniti na sledee sektore: vodu, infrastrukturu i naselja,
zdravlje, turizam, transport i energiju. Uprkos tome to su svi ovi sektori
bitni za opstanak oveanstva, prioritet u donoenju i sprovoenju programa
adaptacije odreuje se na osnovu toga da li je adaptacija neophodna ili se
moe odloiti. Adaptacija je neophodna ako su trenutni rizici pojaani, a
budui rizici mogu da dovedu do katastrofalnih posledica, dok se adaptacija
moe odloiti ukoliko su rizici od nastanka katastrofa umereni ili ukoliko je
sprovoenje adaptacije izuzetno skupo.
Uticaj klimatskih promena na saobraaj je veliki i pogaa sve elemente
saobraaja: infrastrukturu, odnosno saobraajnice, vozila i ponaanje uesnika
u saobraaju (Eichhorst, 2009: 8). Neophodno je da se infrastruktura izgradi
i odrava tako da moe izdrati visoke temperature, olujne udare, poveanu
koliinu padavina ili poveanje nivoa mora. Vozila bi trebalo da obezbeuju
sigurnost i udobnost putovanja, ali i da budu prilagoena za korienje
prilikom poveanja temperature. Ponaanje uesnika u saobraaju trpi
najvee posledice usled promene klime, jer toplotni udari, intenzivne kie,
166
velika brzina vetra i olujni udari utiu na psihofziku sposobnost uesnika u
saobraaju.
U Prilogu 3 dat je prikaz klimatskih promena koje negativno utiu na
putnu infrastrukturu, prikaz naina na koji utiu, kao i prikaz mera adaptacije
koje je mogue primeniti u ovim sluajevima.
Uticaj klime Uticaj na putnu infrastrukturu Mogunosti adaptacije
Poveanje
temperature i
toplotni udari
- Deformacije puteva, usporavanje saobraaja,
topljenje asfalta
- Poveanje pukotina u asfaltu zbog osetljivosti
materijala na visoke temperature
- Sadnja vegetacije du puteva da bi se smanjila
temperatura
- Vie odravanja
- Mere prilikom izgradnje
- Termiko irenje mosta
- Degradacija strukturnog materijala mosta
- Novi standardi u dizajnu koji e smanjiti uticaj
temperature
- Bolje odravanje
ee sue
(smanjenje vlage u
zemljitu)
- Pojava klizita nakon intenzivnih kia
- Degradacija temelja puta usled smenjivanja
perioda toplohladno
- Praina i pesak na kolovozu
- Proceniti verovatnou uticaja na putnu
infrastrukturu
- Izbegavati kretanja u ovakvim oblastima
- Praenje stanja zemljita pod putevima
- Poveati odravanje
Poveanje nivoa
mora i erozija
morske obale
- Plavljenje putne infrastrukture i podzemnih
tunela u primorskim gradovima
- Degradacija kolovoza usled plavljenja slanom
vodom
- Napraviti kartu ranjivosti radi identifikacije
ugroenih i potencijalno ugroenih oblasti
- Ograniiti razvoj u podrujima visokog rizika
- Integracija planiranja saobraaja i upravljanja
obalnim podrujem
- Naputanje ugroenih saobraajnica
srednjerono i dugorono
- Poboljanje zatitnih mera
- Korienje materijala koji su otporni na
koroziju
- Poboljanje drenae i podizanje kote puteva
Ekstremne
padavine i
plavljenja
- Poplave utiu na reim saobraaja, rizici su
poveani u ravnicama i priobaljima
- Poplave puteva i tunela, naroito u mestima
gde ne postoji adekvatna drenaa
- Klizita, erozija i poveanje vlanosti zemljita
u svim nivoima
- Poboljati drenau i redovno sprovoditi
kontrolu
- Napraviti mape mogueg plavljenja i
identifikovati ugroene oblasti
- Ograniiti razvoj u visokorizinim podrujima
- Razviti sistem za rano upozoravanje od
poplava
- Upozoriti peake i vozae na rizina podruja
- Podizanje nivoa reka i kanala ugroava
mostove
- Obezbediti da mostovi i povezana
infrastruktura budu otporniji na poplave
- Praenje padavina
- Blato na putevima - Ojaavanje temelja puta
- Izgraditi puteve koji odgovaraju svim
vremenskim uslovima
- Poboljati zelene povrine i zatitu od poplava
- Graevinski materijal u donjoj konstrukciji
puta je podloan degradaciji usled plavljenja
- Poveati praenje ovog materijala naroito
posle obilnih padavina
- Redovno odravanje
- Poveano raspadanje infrastrukture - Koristiti materijal koji je otporniji na koroziju
Intenzivnije i ee
oluje
- Oteenje mostova, ulinog osvetljenja,
saobraajnih znakova
- Opasnost od poplava na moru
- Proceniti da li dizajn koji se trenutno koristi
moe da izdri udare oluja
- Primeniti standard koji moe da izdri jake
udare vetra
- Palo drvee, zgrade i vozila na putu usled
jakog vetra
- Poboljanje predvianja vremena
- Planiranje u vanrednim situacijama i
evakuacija visokorizinih puteva
Prilog 3: Prikaz klimatskih promena koje utiu negativno na putnu infrastrukturu, njihov
uticaj i mogunost adaptacije na njih. (izvor: Eichhorst, 2009:1011)
167
Sprovoenje adaptacije na klimatske promene u Republici Srbiji praeno
je brojnim problemima. Kao najvei problem istie se nepostojanje Nacio-
nalnog akcionog plana adaptacije, u kom bi bili objedinjeni podaci o sada-
njem stanju i potencijalnim rizicima od klimatskih promena.
Osnovni mehanizam za borbu protiv posledica klimatskih promena na
meunarodnom nivou je United Nations Framework Convention on Climate
Change (UNFCCC), koji postoji od 1994. godine i koji je ratifkovala 191
lanica. UNFCCC obezbeuje okvir za ublaavanje i adaptaciju na klimatske
promene na meunarodnom nivou. Na nivou Evropske unije takoe postoji
okvir za zajedniko delovanje zemalja lanica radi ublaavanja negativnih
efekata. Postoji i tzv. regionalni okvir South East European Climate Change
Framework sa istim ciljem, koji obuhvata sve zemlje Balkanskog poluostrva:
Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Makedoniju i Srbiju. Sredite
ove organizacije je u Beogradu i njen cilj je implementacija UNFCCC stan-
darda na regionalnom nivou. Protokom vremena, zadatak ove organizacije
uglavnom postaje adaptacija na klimatske promene u poljoprivredi, umar-
stvu, vodnim resursima i ovekovom zdravlju, kao oblastima najugroenijim
od strane posledica klimatskih promena. Godine 2008. ova organizacija je
usvojila Akcioni plan za adaptaciju na klimatske promene u regionu (South
East European Climate Change Framework Action Plan for Adaptation,
2008).
Vlada Republike Srbije usvojila je Prvi izvetaj prema Okvirnoj konven-
ciji Ujedinjenih nacija o promeni klime (2010), u kom se istiu znaajne
promene klime u proteklom veku i predviaju se jo znaajnije promene u
narednom periodu. S tim u vezi predloene su brojne mere za ublaavanje
(mitigation) i adaptaciju na klimatske promene u razliitim sektorima. Kao
najznaajniji problemi do kojih moe doi prilikom planiranja adaptacije isti-
u se:
nedostatak sistematskog prikupljanja i baza podataka,
nedovoljna ocena pogoenosti sektora i sistema,
nedostatak fnansijskih i tehniko-tehnolokih kapaciteta.
U Republici Srbiji su pokrenuti brojni projekti iji je cilj ispitivanje uti-
caja klimatskih promena na razliite aspekte ivotne sredine: vreme, ekosi-
steme, biodiverzitet, poljoprivredu, umarstvo, zemljite, ljudsko zdravlje,
hidroloki reim i energetiku. Cilj ovih projekata je da pokau koliki je ste-
pen ugroenosti ivotne sredine i ovekovog zdravlja, na koji nain ublaiti
uticaj posledica i kako iveti sa posledicama koje su ve nastale. Pored toga,
u okviru svih ovih projekata ispituju se i ekonomske posledice uticaja klimat-
skih promena.
168
Uticaj adaptacije saobraajne infrastrukture
na razvoj trita nepokretnosti
Funkcionalnost objekata javne infrastrukture preduslov je za pojavu
zainteresovanosti kod investitora i svaki parametar koji moe da ugrozi
funkcionalnost potrebno je to pre ublaiti. S obzirom na to da efekti
klimatskih promena izazivaju veliku materijalnu tetu na infrastrukturnim
objektima, neophodno je sprovoditi postupke ublaavanja i adaptacije kako
bi se ostvarili sledei ciljevi:
zatitila saobraajna infrastruktura,
obezbedila mobilnost i ekonomski razvoj,
garantovalo zdravlje i bezbednost stanovnitva (Eichhorst, 2009: 1).
Funkcionisanje javne infrastrukture je u interesu kako graana, tako i
investitora i organa upravljanja, to se odraava na vrednost i na trite ne-
pokretnosti. Funkcionisanje javne infrastrukture moe biti ugroeno posledi-
cama klimatskih promena, pa se merama ublaavanja (mitigation) i merama
adaptacije moraju preduprediti tetne posledice, tj. to bre i jednostavnije se
prilagoditi posledicama nastalih promena. Ejorst (Eichhorst, 2009: 1) istie
da je adaptacija na klimatske promene u saobraajnoj infrastrukturi neopho-
dna zato to ona povezuje sve aspekte urbanog ivota: obrazovanje, slobodno
vreme, posao, industriju. S tim u vezi, adaptacija na klimatske promene u
saobraajnoj infrastrukturi mora biti paljivo planirana i daje joj se prednost
u odnosu na ostale aspekte urbanog ivota.
Republiki hidrometeoroloki zavod, pod ijim okriljem se nalazi
Klimatski centar, bavi se osmatranjem klimatskih promena, kao i predvianjem
buduih promena. Republiki hidrometeoroloki zavod bavi se i grafkom
vizualizacijom osmotrenih i predvienih klimatskih promena.
Prema Popoviu (Popovi i dr., 2009: 2), ukoliko se nastavi sa istom
emisijom gasova u atmosferu, u Republici Srbiji se oekuje porast srednje
godinje temperature. Ovakav porast zabeleen je u svim godinjim dobima.
U periodu 19512008. ovaj porast je u pojedinim regijama u Srbiji iznosio
i 3C godinje (Prilog 4). Oekivana promena temperature u periodu 2071
2100. u poreenju sa periodom 19611990. iznosi od 3,4C do 3,8C (Prilog
5).
169
Ne oekuje se samo poveanje srednje godinje temperature, ve e
se mnogo vie osetiti drastino smanjivanje koliine padavina, koje e se
posebno osetiti u Jadranskoj regiji. Poevi od 80-ih godina XX veka intenzitet
padavina se smanjivao iz godine u godinu. Nakon 2000. godine zabeleeno je
nekoliko izuzetno sunih perioda. Za Republiku Srbiju je karakteristino to
to su poveanje temperature i pojava sua u korelaciji. U Prilogu 6 prikazana
je oekivana promena koliine padavina u Evropi u svim godinjim dobima.
Prilog 4: Porast godinje temperature
u Srbiji u periodu 19512008. (izvor:
Popovi i dr., 2009:2)
Prilog 6: Relativna promena koliine padavina na kraju XXI veka u odnosu na
normalu referentnog perioda 19611990: a) zima, b) prolee, c) leto, d) jesen.
(izvor: Popovi i dr., 2009:3)
Prilog 5: Oekivane promene srednje letnje
temperature u periodu 20712100. u odnosu na
period 19611990. (izvor: Popovi i dr., 2009: 3)
170
Osmotreno poveanje temperature, sue, smanjenje koliine padavina
i detektovane promene na biljnom i ivotinjskom svetu ukazuju na to da
postoje brojne promene koje se mogu pripisati posledicama promene klime.
S obzirom na to da se Srbija nalazi u podruju koje je pod velikim uticajem
klimatskih promena i da klimatske promene utiu na sveukupnu ovekovu
okolinu, namee se potreba za preduzimanjem mera kako bi se posledice
svele na najmanju moguu meru.
Prema Strategiji razvoja saobraaja (SRT), nacionalni interes je izgradnja
magistralnih puteva kroz zemlju, kako zbog povezivanja regiona, tako i
zbog povezivanja zemlje sa zemljama u okruenju. U Prilogu 7 su prikazani
planirani saobraajni koridori.
Prema ovom planu nije predvieno poguavanje eleznike mree ve
rehabilitacija i modernizacija postojee. Na ovaj nain bi se transport tereta
sa putne mree prebacio na elezniku, utedela bi se znaajna sredstva
na trokovima transporta tereta, ali bi se smanjenjem obima drumskog
saobraaja znaajno smanjio negativan uticaj na ivotnu sredinu. Prema
prikazanim ilustracijama oekivanih klimatskih promena i prema planiranoj
mrei saobraajnih infrastrukturnih koridora, moe se zakljuiti da e se kako
na postojeim, tako i na saobraajnicama koje e tek biti izgraene oseati
veliki uticaj promena u klimi.
Prema mogunostima adaptacije na razliite posledice klimatskih
promena, prikazanih u Prilogu 3, moe se zakljuiti da mere koje se uglavnom
preporuuju jesu redovno odravanje, popravka uoenih nedostataka i vea
Prilog 7: Planirani koridori u drumskom saobraaju. (Izvor: SRT)
171
panja prilikom projektovanja. Meutim, preporuene su i drugaije, mere
koje obuhvataju praenje, rano upozoravanje i druge.
Jedan od preduslova za nastanak trita nepokretnosti jeste postojanje
saobraajne infrastrukture. U sluaju da trite nepokretnosti postoji i da
je aktivno, s vremenom e kvalitet i odravanje saobraajne infrastrukture
postati znaajan parametar od uticaja na vrednost nepokretnosti.
Sprovoenje mera adaptacije utie na vrednost nepokretnosti, ali jedino u
razvijenijim tritima moe da se utvrdi njihov uticaj, pa e se u nastavku
rada pretpostaviti da je trite nepokretnosti razvijeno i aktivno. Zavisno
od namene nepokretnosti, trite nepokretnosti e biti podeljeno na: trite
poljoprivrednog i graevinskog zemljita i trita stambenih, komercijalnih i
industrijskih nepokretnosti.
Trite poljoprivrednog zemljita
Trite poljoprivrednog zemljita u Republici Srbije karakteriu regionalne
osobenosti. Trite poljoprivrednog zemljita u Vojvodini i u pomoravskim
optinama belei aktivnosti, dok u je u ostalim podrujima gotovo nerazvijeno.
Na vrednost nepokretnosti namenjenih za poljoprivrednu proizvodnju
utiu brojni parametri. Meu njima su fzike karakteristike nepokretnosti
(oblik, povrina parcele, kvalitet zemljita), obim prava koja postoje
na nepokretnosti, potencijal za uzgajanje razliitih kultura itd. Najveu
vrednost na tritu nepokretnosti imaju one poljoprivredne parcele koje su u
prigradskim mestima ili za koje je predviena promena namene u graevinsko
zemljite. S obzirom na to da svaka katastarska parcela mora da ima pristup
saobraajnici, na vrednost parcele uticae i kvalitet saobraajnice. Samim
tim, vrednost identinih parcela koje imaju pristup zemljanom, zasutom
ili asfaltnom putu nee biti ista. Ukoliko su sprovedene mere adaptacije u
saobraajnoj infrastrukturi, njihov uticaj e se takoe odraziti na vrednost.
Poljoprivredno zemljite je izuzetno osetljivo na pojavu sue i pojavu
ekstremno velikih koliina padavina i olujnih vetrova. Isto tako je i saobraajna
infrastruktura koja je u neposrednoj okolini poljoprivrednog zemljita
osetljiva na ovaj vid posledica klimatskih promena. Ukoliko su saobraajnice
u neposrednoj blizini poljoprivrednog zemljita projektovane i izgraene
na nain da se posledice klimatskih promena to manje oseaju, tada e
poljoprivredno zemljite na tritu moi da dostigne veu cenu kupoprodaje/
izdavanja. Ukoliko je saobraajna infrastruktura u ovim podrujima
projektovana na nain da se to vie smanji zadravanje atmosferskih
padavina i ukoliko je u pojasu saobraajnice izvreno poumljavanje, to e se
odraziti i na tritu ovih nepokretnosti. Ipak, sprovoenje mera adaptacije u
saobraajnoj mrei e imati najvei efekat u nestabilnim podrujima, onima
172
koja su sklona pojavi klizita. Uticaj sprovoenja mere adaptacije na vrednost
nepokretnosti jo je vei ukoliko je za poljoprivredno zemljite predviena
promena namene u graevinsko.
Trite graevinskog zemljita
Graevinsko zemljite je zemljite koje je planskim i urbanistikim aktima
predvieno za izgradnju objekata razliite namene. Graevinsko zemljite
moe biti javno i ostalo. Pod ostalim graevinskim zemljitem (dalje:
graevinsko zemljite) podrazumeva se zemljite koje nije u vlasnitvu drave
i koje je u prometu. Prema Zakonu o planiranju i izgradnji (ZPI), graevinsko
zemljite mora biti opremljeno neophodnom infrastrukturom. Ukoliko su
prilikom pripremanja i opremanja graevinskog zemljita koje je u prometu
potovani standardi propisani za ublaavanje posledica klimatskih promena u
saobraajnoj infrastrukturi, takvo zemljite e na tritu dostii veu vrednost
zbog veeg stepena sigurnosti. Meutim, podaci o potovanju pomenutih
standarda esto nisu dostupni javnosti, pa se ne moe sa sigurnou utvrditi
koliki je njihov uticaj na vrednost nepokretnosti. Ipak, ne sme se zanemariti
injenica da zainteresovani potraioci nepokretnosti ovakve informacije
esto pribavljaju od poznavalaca trendova na lokalnom tritu nepokretnosti
ili od lica koja su pribavila nepokretnost na toj lokaciji. esto se na osnovu
ovakvih linih saznanja donosi odluka o kupovini graevinskog zemljita.
Trite stambenih nepokretnosti
Za trite stambenih nepokretnosti moe se rei da je izuzetno osetljivo na po-
sledice klimatskih promena. Samim tim, sprovoenje adaptacije na klimatske
promene na ovom tritu izuzetno je znaajno. U podrujima koja su sklona
estom plavljenju, uestalim poarima usled visoke temperature, esto dolazi
do iseljavanja stanovnitva usled straha od opasnosti. Ovaj izuzetno veliki
psiholoki efekat se refektuje na sve aspekte ovekovog ivota, pa se neretko
deava da u ovakvim podrujima postoji veliki broj naputenih nepokretno-
sti. U ovakvim podrujima se moe rei da nema velikih aktivnosti na tritu.
Kvalitet saobraajnica u stambenim etvrtima ima veliki uticaj na vrednost
nepokretnosti. Ukoliko je saobraajnica projektovana i izgraena potujui
standarde, u razvijenijim dravama i njihovim tritima, nepokretnosti koje
su povezane sa ovakvom saobraajnicom imaju veu vrednost na tritu. U
sluaju velike sue i toplotnih udara, veu vrednost na tritu nepokretnosti
postii e nepokretnosti u neposrednoj blizini saobraajnica koje imaju za-
saenu vegetaciju. Na tritima nepokretnosti koja su geografski locirana uz
morsku obalu, gde postoji opasnost od poveanja nivoa mora i ekstremnih
173
plavljenja pojedinih podruja, esto se kao mera adaptacije primenjuje ogra-
nienje gradnje u ugroenim podrujima ili se gradnja strogo kontrolie.
Bez obzira na to da li se ovakva mera adaptacije primenjuje ili ne,
vrednosti nepokretnosti u ovakvim podrujima su znatno nie nego u
podrujima koja nisu oznaena kao potencijalno ugroena. Poveana drenaa
u ovim podrujima, monitoring i razvijanje sistema za rano upozoravanje od
opasnosti mogu znaajno da utiu na razvoj trita nepokretnosti.
Generalno, za sektor nepokretnosti tri su klimatska uticaja od posebnog
znaaja, i to:
koncentracija ugljendioksida,
efekat staklene bate,
uticaj nivoa mora.
Pojaana koncentracija ugljenih jedinjenja povezana je sa pravima i
ogranienjima nad nepokretnostima. Uloga drutvene zajednice je znaajna
i ogleda se u utvrivanju, kvantifkovanju i upravljanju sadrajem ugljenih
jedinjenja (CO
2
i dr.) na konkretnoj nepokretnosti (zemljitu, umi i dr.).
Taj podatak moe biti vrlo znaajan za vrednost nepokretnosti ili za
prava i obaveze kao to su takse, porezi, osiguranje i naknade. Osim toga,
koncentracija ugljenika utie i na upotrebu zemljita, pa bi izdvajanje takvih
delova zemljita bilo veoma korisno.
Prilog 8: Jedna od posledica neplanske gradnje. (izvor: http://www.mojafarma.
rs/index.php/201202213482/Poljoprivreda-danas/Srbija/klizita-su-nova-potencijalna-
opasnost.html&docid=mwcCFrYvTtpg5M&imgurl=http://www.novosti.rs/upload/
images/2012//02/16/umka.jpg&w=800&h=528&ei=ii7LUN6iDKfm4QSNwIG4AQ&zoom
=1&iact=hc&vpx=239&vpy=322&dur=3&hovh=182&hovw=276&tx=188&ty=121&sig=1
14256786345396726566&page=1&tbnh=140&tbnw=218&start=0&ndsp=26&ved=1t:429,
r:20,s:0,i:146)
174
Znaaj primene tehnolokih reenja koja minimiziraju upotrebu energije,
a samim tim i emisiju ugljenih jedinjenja su od sve veeg znaaja. Posebno
je vano kvantifkovati taj uticaj i u skladu sa tim ugraditi sve mehanizme
zatite od gubitaka energije, uticaja spoljnih uslova i planiranja zelenih
povrina jo u toku projektovanja objekata. To svakako ima uticaja na
vrednost nepokretnosti i treba da bude jedan od parametara modela procene.
to se tie uticaja rasta nivoa morskih povri, veliki broj drava radi na
utvrivanju njegovog znaaja. Iako je teko tano proceniti, neke procene
govore da e u narednom veku nivo mora porasti za maksimalno 88 cm.
Ovaj podatak posebno je znaajan za teritorije uz obalu i prilikom defnisanja
modela trita nepokretnosti mora se uvaiti.
Trite komercijalnih nepokretnosti
Trite komercijalnih nepokretnosti je, kao i trite stambenih nepokretnosti,
izuzetno osetljivo na posledice klimatskih promena. U okviru ovog trita
nepokretnosti mogu se izdvojiti razliita trita nepokretnosti, zavisno od
delatnosti za ije obavljanje su nepokretnosti namenjene. Trita komerci-
jalnih nepokretnosti su uglavnom pozicionirana u velikim gradovima ili du
infrastrukturnih koridora. Kako je za efkasno i uspeno obavljanje svih ko-
mercijalnih delatnosti neophodno obezbediti efkasan protok ljudi, kod tri-
ta komercijalnih nepokretnosti sprovoenje mera adaptacije u saobraajnoj
mrei je znaajno. Znaaj sprovoenja ovih mera utoliko je vei ukoliko je
obavljanje delatnosti vezano za saobraajnu mreu. Osim toga, posebna pa-
nja je usmerena na smanjenje rizika i zatitu objekata, koja je dislocirana
na nivo izvan vlasnika nepokretnosti i poverena je posebnim profesionalnim
organizacijama.
Poveanje nivoa mora i poveana frekvencija razornih vetrova uveava
rizike od poplava i nastanka razornih bujica, to moe izazvati znaajna ote-
enja objekata i zaustavljanje poslovnih aktivnosti.
vrstoa, oblik ili osobine spoljnog omotaa objekta mogu u znaajnoj
meri biti prepreka za klimatske uticaje, tako da se jo u fazi projektovanja
podaci o moguim klimatskim promenama moraju uvaavati i oblik objekta
tome prilagoditi.
to se tie udara vetra, obino se koriste podaci iz baze o brzinama vetra
registrovanih u toku prethodnih godina, ukljuujui i faktor rizika koji je za
odreeno podruje obino dat, a koji opet predstavlja vrednost izvedenu iz
poslednjih deavanja.
Posebnu panju treba obratiti na kvalitet gradjevinskog materijala, kva-
litet drenanih sistema, stabilnost terena, kao i kapacitete vodosnabdevanja i
kanalizacionih sistema.
175
Trite industrijskih nepokretnosti
Za trite industrijskih nepokretnosti moe se rei da je prilino nerazvije-
no u Srbiji. Pre svega, trite ovakvim nepokretnostima uglavnom se vezuje
za prodaju preduzea koja su registrovana za industrijsku proizvodnju ili za
izdavanje delova proizvodnih kapaciteta. Prilikom projektovanja i izrade sa-
vremenih industrijskih sistema namee se potreba za potovanjem standarda
zatite ivotne sredine. Iako bi sprovoenje adaptacije u saobraajnoj infra-
strukturi bilo izuzetno vano za vrednost nepokretnosti namenjenih industri-
ji, zbog neaktivnosti na ovom tritu ne moe se izvesti zakljuak o veliini
uticaja. U razvijenim tritima industrijskih nepokretnosti ovaj parametar je
izuzetno znaajan, jer je za efkasnu i blagovremenu distribuciju proizvoda
neophodno nesmetano funkcionisanje saobraajne infrastrukture.
Kada je u pitanju trite nepokretnosti u Republici Srbiji, teko je kvanti-
tativno odrediti uticaj posledica klimatskih promena i adaptacije na klimatske
promene na trinu vrednost nepokretnosti. Razlozi za to su brojni, a meu
njih se ubrajaju: nerazvijenost trita nepokretnosti u velikom delu zemlje,
ekonomski razlozi koji utiu na nesprovoenje mera, neinformisanost sta-
novnitva o predvienim klimatskim promenama i o njihovim posledicama
i brojne druge.
Zakljuak
Klimatske promene su uzronik brojnih problema sa kojima se suoavamo
i esto prouzrokuju materijalne i ljudske rtve. S obzirom na intenzitet ne-
pogoda u pojedinim delovima nae planete, pred nas se postavlja zadatak da
maksimalno smanjimo emisiju tetnih gasova i da, uz dobru organizaciju,
spremno doekamo svaku od posledica klimatskih promena. S obzirom na
znaaj svih oblika saobraajne mree, a naroito na znaaj i na broj korisnika
putne mree koja je dostupna i najudaljenijim podrujima na planeti, neop-
hodno je da preduzmemo sve mere kako bismo ljudima i u najudaljenijim
podrujima omoguili vezu sa svetom, ak i u sluaju elementarnih nepo-
goda. Funkcionalnost objekata javne infrastrukture utie na kvalitet ivota
i rada na odreenoj lokaciji, ali i na ukupan privredni i ekonomski razvoj
podruja.
Kako bi bilo mogue kvantitativno odrediti veliinu uticaja klimatskih
promena i adaptacije na njih na vrednosti nepokretnosti i razvoj trita, tre-
balo bi problemu pristupiti sistematskim reformama na svim teritorijalnim
nivoima. Najvanije reforme koje bi trebalo provesti tiu se zakonske re-
gulative, odnosno normativnog uvoenja obaveze ouvanja ivotne sredine
i preduzimanje mera u cilju smanjenja uticaja klimatskih promena na o-
176
vekov ivot i rad. Pored normativnih akata, poevi od najvie do najnie
teritorijalne jedinice, treba obrazovati radne organizacije koje e brinuti o
sprovoenju mera predvienih normativnim aktima. S obzirom na to da su
posledice klimatskih promena izuzetno nepovoljne po ovekovu okolinu i da
se poslednjih decenija u Srbiji suoavamo sa izuzetno velikim materijalnim i
ekolokim gubicima usled klimatskih promena, krajnje je vreme da se neto
preduzme kako bi se teta makar malo umanjila.
U Srbiji postoje evidencije o nepokretnostima, prirodnim dobrima, izvo-
rima zagaivanja, podrujima koja su potencijalno ugroena od strane ra-
zliitih klimatskih promena. Ovakve evidencije su u nadlenosti dravnih
organa i organizacija kojima je povereno upravljanje ovim resursima. Veoma
znaajno pitanje, koje je ujedno i uslov za sprovoenje bilo kakvih akcija,
jeste aurnost ovih evidencija. Ukoliko bi se ovakve evidencije objedinile,
stvorili bi se uslovi za integralno upravljanje ovim resursima. Ovakvim obje-
dinjavanjem podataka nastala bi baza podataka za upravljanje nepokretno-
stima (baza sistema za Land Management). Ovakva baza bi olakala posao
oko organizacije postupka adaptacije, a blagovremeno provoenje nastalih
promena u ovakvoj bazi podataka stvorilo bi preduslove za efkasno uprav-
ljanje podacima o prostoru. Samim tim, okruenje u kom bi postojalo ovako
organizovano upravljanje nepokretnostima postalo bi izuzetno povoljan am-
bijent za sveukupan razvoj i postalo bi primamljivo podruje za investitore,
jer je ulaganje u nepokretnosti uvek bilo sigurna investicija.
Bibliografja
AASHTO (2007). A New Vision for the 21st Century. American Association of State Highway
and Transportation Offcials, Washington, DC., http://www.transportation1.org/
tif5report/vision_strategies_cont.html, poseeno 14.decembra 2012.
AASHTO (2008). Primer on Transportation and Climate Change. American Association of
State Highway and Transportation Offcials, Washington, DC.
Boi, B. (2009). Infrastruktura, Graevinski fakultet, Beograd.
Boi, B., Milievi, D. (2012). Procena vrednosti nepokretnosti i njena uloga u odrivom
razvoju trita nepokretnosti u Republici Srbiji. Tehnika, Nae graevinarstvo, 5/2012,
Savez inenjera i tehniara Srbije, 699709
Carey, J. (2001). Impact of Highways on Property Values: Case Study of the Superstition
Freeway Corridor. Arizona Department of Transportation and U.S. Department of
Transportation Federal Highway Administration.
Chernih, A. (2003). Impact of Proximate Public Assets and Infrastructure on Private Real
Property Values. School of Actuarial Studies, Faculty of Commerce and Economics,
University of New South Wales.
Cvijanovi, D. (2006). Trite stambenih nekretnina Srbije, Kvartalni monitor ekonomskih
trendova i politika u Srbiji, 5/2006, Fond za razvoj ekonomske nauke, Beograd, 6677.
Eichhorst, U. (2009). Adapting Urban Transport to Climate Change, Module 5f, Sustainable
Transport: A Sourcebook for Policy-makers in Developing Cities. Deutsche
Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH, Eschborn, Germany.
Gospavi, Z. (2009). Trite nepokretnosti. Skripta, Graevinski fakultet, Beograd.
177
Lee, W. C., A. W. W. Cheng, H. Y. Yue (2012). Location, Location and Location and What
Else? A Study of Factors Determing the Price of Private Housing Estate Located
at Mass Transit Railway Station in Hong Kong, International Research Journal of
Finance and Economics, Issue 92.
Maletin, M (2004). Planiranje saobraaja i prostora, Graevinski fakultet u Beogradu,
Beograd.
Miladinovi, M. (2009). Procena vrednosti nepokretnosti, Graevinski fakultet, Beograd.
Popovi, T., V. urevi, M. ivkovi, B. Jovi, M. Jovanovi (2009). Promena klime u
Srbiji i oekivani uticaji. Peta regionalna konferencija EnE-09 ivotna sredina
ka Evropi.,http://www.sepa.gov.rs/download/2_T_Popovic_V_DJurdjevic_i%20
dr_Prom_klime_i_uticaji.pdf, poseeno 14.decembra 2012.
PPRS. Prostorni plan Republike Srbije 20102021, Nacrt. Slubeni glasnik RS, broj 52/10.
Ministarstvo ivotne sredine i prostornog planiranja Republike Srbije (2010). Prvi izvetaj RS
prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o promeni klime.
Romero-Lankao, P. (2008). Urban Areas and Climate Change: Review of Current Issues and
Trends. Issues Paper for the 2011 Global Report on Human Settlements. Institute for
the Study of Society and Environment National Center for Atmospheric Research,
Boulder, Colorado.
Romkaew, N. (2010). Evaluating the Contribution of Infrastructure Effects on Residental
Property, RMIT University, Melbourne, http://www.prres.net/papers/Romkaew_
EVALUATING_THE_CONTRIBUTION_OF_INFRASTRUCTURE_EFFECTS.
pdf, poseeno 14. decembra 2012.
South East European Climate Change Framework (2008). South East European Climate
Change Framework Action Plan for Adaptation, http://documents.rec.org/topic-
areas/CCFAP_Executive_Summary_fnal.pdf, poseeno 14. decembra 2012.
SRT. Strategija razvoja eleznikog, drumskog, vodnog, vazdunog i intermodalnog
transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine. Slubeni glasnik RS, broj
4/07.
ZDPK. Zakon o dravnom premeru i katastru. Slubeni glasnik RS, broj 72/09, 18/2010.
ZPI. Zakon o planiranju i izgradnji. Slubeni glasnik RS, broj 72/09, 81/09, 64/2010,
24/2011.
ZPI. Zakon o porezima na imovinu. Slubeni glasnik RS, br. 26/01, 45/02-SUS, 80/02,
80/02 dr.zakon, 135/04,61/07, 5/09 i 101/10.
ZS. Zakon o stanovanju. Slubeni glasnik RS, br. 50/92, 76/92, 84/92 ispr., 33/93, 53/93,
67/93, 46/94, 47/94 ispr., 48/94, 44/95 dr. zakon, 49/95, 16/97, 46/98, 26/2001 i
101/2005.
178
Analiza aktivnosti i potreba korisnika u funkciji
razraivanja optimalnog modela za ublaavanje
posledica klimatskih promena u graenoj sredini
Ksenija Bunjak, Mladen Pei, Vanja Pani
The Analysis of Activities and Needs of Users in Function of
Elaboration of Optimal Model for Mitigation of Consequences
of Climate Change in Constructed Environment
Abstract
The aim of the research is the reconsideration of possibility of forming a spatial-
programming model for adaptation and mitigation of consequences of climate changes
in constructed environment by defning new methodological approach through the
analysis of activities and needs of users. The sabject of research of this work consists
of activities and real needs of users as well as their corelation with present climate
and contextual changes. The constructed environment is a product of the activity
of the man in nature. It is restricted by contextual and climate characteristics but it
is also shaped on the basis of basic human needs. Mutual connection between user,
context and constructed environment is refected in the fact that the behaviour of
the users as a consequence of their primary needs is again predetermined by the
kind of constructed environment and its immediate local context. The defnition and
qualifcation of the users activities and needs, as well as their evaluation through
a prism of climate and contextual conditions represent a step towards forming of
an optimal model for mitigation of climate changes in constructed environment
on a local urban or rural level. The aim is to examine the contextual potential
of constructed environment with an insight to its present condition and to create a
foundation for an evaluation of users activities and needs on the basis of analysis
and systematization of these parametres.
It is known that users needs and their activities are based on natural cycles
and that they depend on typological terms of constructed environment, namely
on functions that are performed in the facilities of different purposes. This work
examins to which extent do natural climate cycles infuence the needs and with it the
activities of users and in which ways is it possible to infuence their projecting and
planning through a careful analysis.
The second part of the work considers the possibilities of strategic implamentation
of models which are defned and concentrated on users in such a way. The problem
179
which this part of the work considers is the question of possible generalization and
a creation of general methodological models of projecting and planning based on a
mutual connection between user, constructed and natural environment.
Keywords: climate changes, optimal models, mitigation, needs of users,
activities of users.
180
Pojam klimatskih promena, mitigacije i adaptacije
Za potrebe ovog istraivanja, neophodno je na poetku defnisati i razmotriti
osnovne pojmove o klimi. Pod pojmom klime se, u najveem broju sluajeva,
podrazumeva stanje atmosfere, vodenih povrina i kopna, kao i njihovih eko-
sistema (Neelin, 2011). Ipak, jedna od najobuhvatnijih i trenutno najee
korienih defnicija klime jeste ona koju je pruio Meuvladin panel za kli-
matske promene (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC).
Klima u uem smislu najee se defnie kao proseno vreme
ili preciznije, kao statistiki opis srednjih vrednosti i varijabilnosti
znaajnih klimatskih parametara u jednom periodu vremena, opsega
od nekoliko meseci do nekoliko hiljada ili miliona godina. Uobiajeni
period u okviru kojeg se defnie klima je trideset godina, po defniciji
Svetske meteoroloke organizacije (World Meteorological Organisation
WMO). Parametri koji defniu klimu su najee promenljivi i
ine ih temperatura, padavine i vetar. Klima u irem smislu je stanje,
ukljuujui i statistiki opis klimatskog sistema.
Autori rada Promena klime u Srbiji i oekivani rezultati klimu defniu
kao:
Proizvod klimatskog sistema. Klimatski sistem je sloen dinamiki
sistem koga ine atmosfera, hidrosfera, biosfera, kriosfera i njihove
meusobne interakcije. Klima je bazini prirodni resurs i stoga ima
dominantan uticaj na ekosisteme, kao i na stanje i razvoj drutva i
ljudske civilizacije uopte. (Popovi i dr., 2009: 1)
Dananja istraivanja klime polaze od viegodinjeg reima vremena
kao stanja troposfere u trenutku merenja i osmatranja i defniu je kao za-
konitu naizmeninost meteorolokih procesa, odreenu kompleksom fziko-
-geografskih uslova (, , 2005: 12).
Jedna od osnovnih odlika klime jeste njena promenljivost. Klima se
oduvek menjala. Ipak, vano je defnisati razliku izmeu varijabilnosti
klime i klimatskih promena. Varijabilnost klime odnosi se na promenljivost
tokom kratkoronih vremenskih intervala, dok klimatske promene podra-
zumevaju menjanje na dugoronom planu. Promene u klimi predstavljaju
smene meteorolokih uslova koje traju odreen broj godina ili due (Bur-
roughs, 2007). Do poetka industrijske revolucije, promene klime bile su
rezultat promene prirodnih okolnosti. Danas se terminom klimatske promene
oznaavaju promene klime koje se deavaju od poetka XX veka, a koje
predstavljaju rezultat ovekove aktivnosti u prirodi (WWF Global, 2012).
Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o promeni klime UNFCCC, defni-
sala je pojam klimatske promene kao onu promenu klime koja je direktno
ili indirektno uslovljena ljudskim aktivnostima koje izazivaju promene u sa-
181
stavu globalne atmosfere i koja je superponirana na prirodna kolebanja
klime (Popovi i dr., 2009: 1).
Pojam klimatskih promena danas je oznaen kao jedan od najznaajnijih
problema ivotne sredine XXI veka i, kao takav, predmet je mnogobrojnih
debata. Kako pitanje klimatskih promena nije lako defnisati u okvirima
samo jedne oblasti, ova tema, kao i problemi zatite ivotne sredine da-
nas proimaju sve oblasti ljudskog delovanja, od drutveno-politike sfere
i oblasti ekonomije do oblasti kulture, prostornog planiranja, urbanizma i
arhitekture.
Prilikom razmatranja problema klimatskih promena, britanski sociolog
Entoni Gidens (Anthony Giddens) istie potrebu za politikim pristupom
na dugoronoj bazi koji bi podrazumevao i planiranje unapred (Gidens,
2009: 15). Gidens navodi da se re planiranje vrlo esto dovodi u vezu sa
autoritarnou sa jedne strane i nesposobnou sa druge. Meutim, i pored
toga, on zauzima stav prema kome je neophodno planirati radi obezbeivanja
kontinuiteta politike u pogledu klimatskih promena (Gidens, 2009: 15). Sto-
ga, Gidens razmatra brojne ideje koje bi uticale na stvaranje odrive poli-
tike usmerene ka problemu klimatskih promena. Izmeu ostalog, predlae
uvoenje ideje drave kao garanta, koja bi, kada je re o klimatskim pro-
menama, trebalo da:
...podstie i podrava raznolikost drutvenih grupa koje pokreu
razvoj takve politike. Ali ne moe se ograniiti samo na omoguavanje,
jer mora da obezbedi ostvarivanje konkretnih rezultata naroito
progresivnog smanjivanja emisije tetnih gasova. Drava garant je
drava koja je sposobna da ostvari takve rezultate, u koju mogu da se
uzdaju ne samo njeni graani, ve i lideri drugih zemalja. (Gidens
2009: 16)
Prilikom prouavanja planiranja kao mogue metode za kontrolu klimat-
skih promena Gidens dodaje da, kako klimatske promene i tednja energije
nisu vezani samo za pitanja ekologije i ekoloke modernizacije, tako ni pla-
niranje ne sme da bude ogranieno samo na ekoloke projekte. Iz tog razloga,
pored ve pomenutog planiranja unapred, Gidens uvodi i pojam planiranja
unazad. Pod pojmom planiranja unazad podrazumeva se razmatranje pro-
mena koje treba uvesti i izvriti danas, radi ostvarivanja alternativnih si-
tuacija u budunosti (Gidens, 2009: 121). Ovakvo tumaenje pojma je u ko-
relaciji sa defnicijom odrivog razvoja, prema kojoj je odrivi razvoj razvoj
koji zadovoljava potrebe sadanjice, a istovremeno ne ugroava mogunost
buduih generacija da zadovolje svoje potrebe (World Commission on Envi-
ronment and Development, 1987: 43, : ). Time se ovakvo plan-
iranje, u izvesnom smislu, moe podvesti pod odrivo. Pristup planiranja
unazad podrazumeva kreiranje razliitih scenarija, koja imaju alternativne i
182
viestruke budunosti u okviru kojih se vremenom vri prilagoavanje. Svrha
planiranja unazad nije u otkrivanju ta budunost donosi, ve u usklaivanju
buduih opcija i ciljeva (Gidens, 2009: 121).
Vremenom je, uz saznanje da se klimatske promene ne mogu zaustaviti,
pitanje njihovog spreavanja zamenjeno idejom o ublaavanju i adaptaciji
(prilagoavanju) na posledice koje su donele same klimatske promene.
Proces ublaavanja klimatskih promena, odnosno mitigacija, obuhvata
razliite naine kojima se direktno utie na klimatske promene, a odnosi se, u
prvom planu, na smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bate. Pored
postupka ublaavanja, kao jedan od moguih naina za reavanje problema
posledica klimatskih promena oznaava se i adaptacija (prilagoavanje) na
izmenjene klimatske uslove. Pojam adaptacije na klimatske uslove odnosi se,
pre svega, na prilagoavanje svih sistema ekolokih, drutvenih i ekonom-
skih na postojee ili oekivane klimatske promene, njihove procese i efekte
koje one proizvode (Republiki hidrometeoroloki zavod, 2012).
Sam pojam prilagoavanja pozajmljen je iz evolucione biologije, a
evidentna je njegova iroka primena kada je re o istraivanjima vezanim
za klimatske promene. Vremenom se razvila polemika izmeu pristalica
ublaavanja klimatskih promena i prilagoavanja njima. Obe strane imale su
vrste argumente kojima su zastupale i branile svoja stanovita, ali je domi-
nantnije bilo miljenje da bi rasprave o prilagoavanju mogle negativno da
utiu na nastojanja da se klimatske promene ublae u najveoj moguoj meri
(Gidens, 2009: 196). Ipak se, vremenom, dolo do saznanja da se do najboljih
rezultata dolazi onda kada se istovremeno radi na ublaavanju klimatskih
promena i na prilagoavanju njihovim posledicama.
Problemi koji se odnose na prilagoavanje klimatskim promenama u po-
jedinim aspektima sloeniji su od onih koji se tiu njihovog ublaavanja.
U razmatranju pojma prilagoavanja razlikuju se naknadno prilagoavanje i
prilagoavanje moguim buduim deavanjima proaktivno prilagoavanje.
Sutina proaktivnog prilagoavanja jeste u pronalaenju i obezbeivanju ta-
kozvanih osetljivih mesta koja potencijalno mogu ugroavati neke znaajne
aktivnosti, nain ivota ili resurse (Gidens, 2009: 197).
Klimatske promene treba razmatrati unapred kako bi se preduzele
odgovarajue mere primenljive na izgraenu sredinu i urbane forme. Pro-
ces adaptacije podrazumeva predvianje efekata klimatskih promena i pre-
duzimanje prikladnih akcija s ciljem da se spree i to vie umanje nega-
tivne posledice koje one mogu doneti. Blagovremena reakcija u sadanjosti
obezbedie utede u budunosti. Strategije adaptacije su neophodne na svim
nivoima administracije i uprave od lokalnog, preko nacionalnog, pa do
meunarodnog nivoa.
183
Ipak, bez razumevanja sutine oba pristupa spreavanja klimatskih
promena i adaptacije na njih, ne moe se formirati kompletna slika o znaaju
ovog fenomena. Pogrena tumaenja i nedovoljno poznavanje ovih pojmova
moe dovesti i do pogoranja odreene situacije. Ovo se najlake moe ob-
jasniti na primeru ideje o promovisanju vee gustine izgraenosti pojedinih
naselja kao mere za poboljanje njihove energetske efkasnosti. Iako vea gu-
stina izgraenosti omoguava smanjenje emisije tetnih gasova, prevashodno
usled manje upotrebe prevoznih sredstava, istovremeno moe dovesti i do
stvaranja jezera toplog vazduha urbanih ostrva toplote, koja uslovljavaju
poveanje temperature okruenja (Shaw, Colley, Connell, 2007).
Za potrebe ovog istraivanja bie korien otvoren pristup, koji podra-
zumeva mogunost kombinacije oba metoda, radi uoavanja promena u pro-
cesima i praksi, a s ciljem ublaavanja potencijalnih tetnih posledica koje
donose klimatske promene.
Takoe, ovaj rad trebalo bi da doprinese boljem razumevanju odnosa
izmeu ublaavanja klimatskih promena i odrivog razvoja. Imajui u vidu
jednu od defnicija odrivog razvoja kao ciljno orijentisanog, dugoronog,
neprekidnog, sveobuhvatnog i sinergetskog procesa koji utie na sve aspekte
ivota (ekonomski, socijalni, ekoloki i institucionalni) na svim nivoima
( , 2012: 2), ovo istraivanje usme-
reno je ka pruanju modela intervencije koji e na adekvatan i kvalitetan
nain zadovoljavati drutveno-ekonomske potrebe i interese graana.
Klima i klimatske promene u Republici Srbiji
Glavne karakteristike klime u Srbiji defnisane su njenim poloajem zemlja
se veim svojim delom nalazi u junoj, a manjim u severnoj polovini ume-
renog pojasa. Prilikom opisivanja klime u Srbiji, ustaljena je njena defnicija
kao umereno-kontinentalne sa manje ili vie izraenim lokalnim karakteri-
stikama. Aktuelne debate o klimatskim promenama dovele su do detaljnijeg
prouavanja klime i njenih osobenosti u Srbiji.
Jo iz najranijih vremena potiu pojedinani zapisi o klimi i klimatskim
pojavama na ovim podrujima. Ipak, tek je Jovan Cviji 1918. godine u svom
delu Balkansko poluostrvo dao prva istraivanja i kartografske prikaze klimat-
skih celina, defniui na podruju Balkana najzastupljeniju srednjoevropsku
klimu, manja ostrva upne klime i alpsku klimu planinskih vrhova. Sve do
kraja ezdesetih godina XX veka, za najdetaljniju klimatsku regionalizaciju
smatrala se Ileieva (, , 2005: 97). Ilei je klimatske
zone podelio na jadransku, makedonsko-egejsku i panonsku. Rakievi je
1980. godine dao prvu poznatu klimatsku rejonizaciju na nivou Srbije
(, , 2005: 97), prema kojoj je defnisano 29 klimatskih
rejona, ali ipak bez preciznijeg odreivanja kriterijuma klasifkacije. Autori
184
Duci i Radovanovi, analizom raspoloivih podataka za period od 1961. do
1991. godine, ine iskorak i defniu tri osnovne klimatske oblasti u Srbiji,
unutar njih izvestan broj podoblasti i njihovu rejonizaciju. Prva oblast jeste
oblast kontinentalne klime (A) i obuhvata Vojvodinu i Peripanonski obod,
Pomoravlje i istonu Srbiju do Niave (, , 2005, str. 98).
U okviru ove oblasti prepoznaju se dve posebno izdvojene podoblasti niih
terena (...) i tri podoblasti planinskih celina... (, , 2005:
98). Druga klimatska oblast, oblast umereno kontinentalne klime (B) obu-
hvata podruje juno od prethodne klimatske oblasti do granice sa Metohi-
jom. Kako autori navode, nije bilo mogunosti preciznog defnisanja tipova
klimata u dolinama i kotlinama i na planinama (, , 2005,
str. 98), a samim tim ni mogunosti detaljne regionalizacije ovih podoblasti.
Izdvojene su, stoga, samo dve podoblasti Peterska i Kosovska visoravan.
Ostatak zone B donosi velike probleme prilikom defnisanja tipova klimata
i u budunosti bi svakako zahtevao niz mikrolokacijskih merenja. Treu kli-
matsku oblast, oblast izmenjeno-sredozemne klime (V) karakteriu tri podo-
blasti metohijska kotlina, ar-planina i Prokletije (, ,
2005). Uticajem reljefa i atmosferskih cirkulacija formirane su granice kli-
mata predstavljenih na karti regionalizacije klimatskih oblasti (Prilog 1).
Prilog 1: Karta regionalizacije klimatskih oblasti. (izvor: , , 2005: 100)

185
Kako je ve napomenuto, odrivi razvoj predstavlja razvoj koji zado-
voljava potrebe sadanjice, a istovremeno ne ugroava mogunost buduih
generacija da zadovolje svoje potrebe. Veza izmeu odrivog razvoja i kli- Veza izmeu odrivog razvoja i kli-
matskih promena se stoga defnie kao skup akcija koje su, pre svega, usme-
rene ka dugoronom planiranju, a pri tom su sveobuhvatne, ime direktno
utiu na sve oblasti ljudskog delovanja. Ovako defnisano pitanje odrivog
razvoja i promena klime najee se preciznije odreuje irim drutvenim
konsenzusom i predstavlja deo strategija ili dokumenata iji je primarni cilj
obezbeivanje uravnoteenog pristupa prilikom reavanja pitanja zatite
ivotne sredine. Nacionalna strategija odrivog razvoja Republike Srbije kli-
matske promene oznaava kao jedan od vodeih faktora rizika po ivotnu
sredinu ( , 2012: 5). Promene
klime predstavljaju se kao direktna posledica ugroavanja ivotne sredine,
tanije kao rezultat viegodinjeg nemara oveka prema svom okruenju.
Iako u Srbiji postoje opreni stavovi po pitanju klimatskih promena,
istraivanja koja je nekada sprovodio Savezni hidrometeoroloki zavod Ju-
goslavije, a koji je nasledio Republiki hidrometeorolki zavod Srbije, prate
podatke koje prua Meuvladin panel za klimatske promene (IPCC). Prema
tim istraivanjima, baziranim na klimatskom modeliranju po umerenim sce-
narijima, predvia se porast godinje temperature u Srbiji za 2,6C do kraja
veka. Porast nee biti ravnomeran, te se oekuje najvei porast letnjih, a naj-
manji porast jesenjih prosenih temperatura. Kada je re o promeni koliine
padavina, podaci nisu tako precizno defnisani. Ipak, ova istraivanja navode
mogunost poveanja uestalosti, intenziteta i trajanja meteorolokih sua na
teritoriji Srbije.
Nezavisno od tumaenja i naina na koji istraivanja u Srbiji objanjavaju
klimatska kolebanja na svetskom i regionalnom nivou, neophodnost planira-
nja akcija i proces adaptacije na klimatske uslove ostaje relevantna injenica.
Izgraena sredina i klimatske promene
Osetljivost na klimatske promene znaajno varira u zavisnosti od tipa
naseljenog mesta, dok se u pojedinim sluajevima moe menjati i u okviru
istog naselja. Lokacija, urbana struktura, dominantan tip objekata u okviru
izgraene strukture, kao i drutveno-ekonomski kontekst i ukupni institu-
cionalni kapacitet za mitigaciju i adaptaciju na posledice klimatskih promena
kljuni su faktori koji odreuju osetljivost i stepen prilagodljivosti naseljenih
mesta i irih urbanih regiona (Storch i dr., 2009).
Iako u naunim krugovima postoje nesuglasice kada je re o uzrocima
klimatskih promena, njihovom predvianju i manifestaciji na globalnom
nivou, lokalni efekti kojima urbanizacija utie na klimu ve su potvreni i do-
kumentovani (Landsberg, 1981). U toku razvoja urbanih sredina prepoznate
186
su povrinske i atmosferske promene povezane sa izgradnjom i funkcioni-
sanjem gradova, te su vremenom uoene kompleksne veze izmeu urbani-
zacije i globalnih klimatskih promena (Sanchez, 2005). Promene globalnog
okruenja su u najveem broju sluajeva povezane sa rapidnim porastom
svetske populacije. Ako se uzme u obzir veliki i jo uvek rastui procenat
populacije koji ivi u gradovima, kao i injenica da ovaj deo populacije ima
disproporcionalni udeo u korienju resursa (prirodnih i drutvenih), moe
se rei da gradovi i njihovi stanovnici imaju kljunu ulogu u promenama
globalnog okruenja. U kontekstu globalnih promena, klimatske promene,
kao sve aktuelniji problem, promenie situaciju u urbanim sredinama i do-
datno pogorati uslove ivota (Todorovi, 2010).
Da bi se pruio to bolji odgovor na izazove savremenog doba, a radi
omoguavanja pravilnog funkcionisanja izgraene sredine, preduzimaju se
razliite aktivnosti kojima bi se obezbedili principi odrivosti u novonastalim
uslovima. Jedan od moguih odgovora moe se nai i u razvoju klimatskih
strategija. Klimatske strategije predstavljaju dugorone planove akcija u cilju
spreavanja i ublaavanja klimatskih promena, ali u okviru njih treba pred-
videti i pojedinane akcije koje bi vodile ouvanju svih elemenata izgraene
sredine. Naime, potrebno je predvideti set pravila i mera za prilagoavanje
svakog pojedinanog i relevantnog elementa grada (objekti, javni prostori,
zelene povrine, infrastruktura itd.). Na taj nain bilo bi omogueno funk-
cionisanje sistema na osnovu adaptacije pojedinanih delova tog sistema.
Treba poeti sa delovima koji imaju najvei stepen uticaja na celokupni si-
stem, tj. koji predstavljaju najvei faktor rizika za celinu.
Imajui u vidu injenicu da se klimatske promene u gradovima najvie
vezuju za poveanje koncentracije ugljen-dioksida, neophodno je kre-
nuti od najveih uzronika pored saobraaja i industrije, to je postojei
graevinski fond. Izgraeni objekti imaju relativno dug ivotni vek, te e
stoga sve aktivnosti preduzete danas imati znaajan uticaj na ivotnu sredinu
u budunosti. Kako se u zgradama odvija najvei deo ljudskog privatnog,
drutvenog, poslovnog i kulturnog ivota (u zgradama se provodi i do 90%
vremena tokom dana), izgraena sredina predstavlja primarni izazov u borbi
za ublaavanje posledica izazvanih klimatskim promenama.
Prosena potronja energije u zgradama u veini zemljama iznosi 40
60% ukupne potronje energije, dok je u Srbiji ta vrednost 39%. Studija koja
je prethodila utvrivanju Nacionalnog akcionog plana energetske efkasnosti
Republike Srbije za sektor zgrada pokazala je da stambeni sektor koristi oko
70%, dok komercijalni, javno-usluni sektori i poljoprivreda koriste oko 30%
ukupnog dela energije koji se potroi u zgradama (Todorovi, 2005). Isto
istraivanje ukazalo je na to da stambeni, komercijalni i sektor javnih usluga
belee kontinualan rast potronje energije u poslednjih nekoliko decenija.
187
Usvajanjem propisa o energetskoj efkasnosti i primenom novih principa
projektovanja i izgradnje planira se ostvarivanje znaajnih energetskih uteda.
Meutim, prosena godinja potronja toplotne energije u veini postojeih
objekata gradskih sredina Srbije je jo uvek izrazito velika. Stoga se, pored
planiranja i projektovanja energetski efkasne gradnje, moraju razmatrati i
sanacija i rekonstrukcija postojeih naselja i objekata.
Potrebe i aktivnosti korisnika prostora
Nezavisno od naina na koji je objekat projektovan ili izgraen, njegove
energetske performanse u najveoj meri zavise od naina korienja datog
objekta. Naime, najtaniji i najrelevantniji uvid u energetski bilans odreene
zgrade jeste onaj koji u obzir uzima i potrebe, navike i aktivnosti samih kori-
snika. Energetska efkasnost ne podrazumeva samo primenu odreenih postu-
paka gradnje, materijala i tehnologija, ve se odnosi i na pravilno i odgovor-
no korienje prostora. Ukoliko se bolje razume logika ljudskog ponaanja
i proue stvarne potrebe korisnika, mogunosti za primenu najadekvatnijih
tehniko-tehnolokih pravila su vee. Uvid u ponaanje ljudi, njihove navike
i potrebe uslovljene spoljanjim klimatskim faktorima moe u mnogo emu
da obezbedi energetski efkasno funkcionisanje objekata.
Na ponaanje pojedinca najvei uticaj imaju trokovi u vidu novca, vre-
mena i truda. Ipak, vana pitanja poput pitanja ivotne sredine i okruenja,
kao i ekoloki problemi u manjoj meri utiu na ponaanje pojedinca. Ovo se
moe objasniti Gidensovim paradoksom, koji se prepoznaje u velikom bro-
ju reakcija na ekoloke probleme i klimatske promene. U defnisanju ovog
paradoksa Entoni Gidens (Anthony Giddens) polazi od injenice da je re
o opasnostima koje se ine apstraktnim i teko odredivim, bez obzira na
moguu razornost njihovih posledica (Gidens, 2009: 10). Autor dalje go-
vori o nemogunosti ljudi da se suoe sa ovim problemima u punoj meri,
prevashodno zbog toga to nam se oni ine nekako nestvarnim a od toga
nas odvraaju i zadovoljstva i problemi svakodnevnog ivota (Gidens,
2009: 10). Ovaj paradoks usko je povezan sa onim to drutveni psiholozi na-
zivaju zanemarivanje budunosti. Evidentno je da zanemarivanje budunosti
proizilazi, pre svega, iz navika svakodnevnog ivota, stila ivota ljudima je
teko da budunost prihvataju kao stvarnu koliko i sadanjost.
Najranija, primarna funkcija kue bila je zadovoljenje osnovnih ljudskih
potreba za sklonitem, za zatitom od spoljanjih uticaja klime. Vremenom
su se potrebe ljudi proirile, a shvatanje komfora u kui postalo kompleks-
nije. Danas se pod prihvatljivom klimom unutranjeg prostora, bilo stam-
benog bilo poslovnog, smatra ona klima kod koje su loi uticaji na zdravlje
smanjeni na minimum i koja zadovoljava potrebe minimum 80% korisnika
188
prostora. Dobra klima unutranjeg prostora ukljuuje i individualne potrebe
korisnika, dok odlina klima unutranjeg prostora ini iskorak u odnosu
na dve prethodno defnisane, obezbeujui pozitivnu stimulaciju korisnika
u smeru njihovog aktivnijeg uea u obezbeivanju adekvatnog komfora
(Dahl, 2008).
Psiholog Abraham Maslov (Abraham Maslow) pruio je piramidalni
prikaz hijerarhije ljudskih potreba, pri emu je za zadovoljenje odreene
grupe potreba neophodno prvenstveno zadovoljiti hijerarhijski podreene
grupe potreba. Ljudske potrebe podeljene su u pet grupa: fzioloke potrebe
(potrebe za hranom, vodom, vazduhom, fzikom aktivnou, reprodukci-
jom), potrebe sigurnosti (stabilnost, ureenost, zatita od razliitih faktora,
odsustvo nervoze i strahova), drutvene potrebe (potrebe za pripadnou,
prijateljstvom, ljubavlju), potrebe za potovanjem (potrebe koje se odnose
na samopotovanje, priznanje, uspeh, status) i potrebe za samoostvariva-
njem (Prilog 2) (Dahl, 2009).
Ljudske potrebe su meusobno povezane i interaktivne, te kao takve
predstavljaju sistem i moraju tako biti i shvaene. Maks-Nif (Max-Neef),
ileanski ekonomista, svrstava ljudske potrebe u dve osnovne kategorije
egzistencijalne i aksioloke, i tumai ih kroz prizmu jedinstvenog sistema.
Prilog 2: Hijerarhija potreba prema Maslovu. (izvor: http://jamal-ali.blogspot.
com/2010/05/week-2-maslows-hierarchy-of-needs.html, pristupljeno 24. avgusta 2012)
189
Svaki ekonomski, socijalni i politiki sistem koristi razliite metode zado-
voljenja ljudskih potreba, a ti metodi su podloni uticajima i izmenama tokom
vremena. Ne moe se sa sigurnou tvrditi da su ljudske potrebe istorijski i
kulturoloki konstantne, ali se one ipak mogu okarakterisati kao drutveno
univerzalne, jer je cilj svake potrebe da bude zadovoljena. Potrebe mogu biti
zadovoljene na vie nivoa i razliitim intenzitetom. Maks-Nif navodi da se
ljudske potrebe mogu zadovoljiti u okviru tri razliita konteksta: u odnosu
na samog pojedinca, u odnosu na socijalnu grupu ili deo drutva i u odnosu
na ivotnu sredinu i okruenje (Max-Neef, 1992). U tabeli koja sledi date su
osnovne ljudske potrebe koje prema klasifkacija Maks-Nifa.
Svaka ljudska potreba izaziva i podrazumeva karakteristine aktivnosti
usmerene primarno ka zadovoljenju samih potreba. Kako bi se ljudske potrebe
preciznije defnisale i razumele, neophodno je njihovo tumaenje u kontekstu
savremenih problema ivotne sredine i okruenja. Pored razumevanja indi-
vidualnog i drutvenog konteksta ljudskih potreba, potrebno je objasniti i
trenutno stanje ivotne sredine i ukazati na naine kojima ona omoguava ili,
pak, spreava ostvarivanje pojedinanih potreba. Prvi deo rada, objanjenjem
i analizom aktuelnih klimatskih promena kao najveeg trenutnog problema
ivotne sredine, teio je upravo tome, dok e drugi deo rada prikazati moguu
vezu izmeu potreba korisnika odreenog prostora i njihovih akcija iji je cilj
izvesna adaptacija na klimatske promene.
Prilog 3: Tabelarni prikaz ljudskih potreba prema Maks-Nifu.
(izvor: Max-Neef, 1992: 206207)
Aksioloke
potrebe
Egzistencijalne potrebe
Biti Imati Raditi Interakcija
ivot i opstanak
Fiziki i mentalno zdrav,
uravnoteen,
adaptabilan
Hranu, sklonite, posao
Hraniti se, odmarati,
raditi, reprodukovati se
ivotna sredina, drutveno
okruenje.
Zatita
Brian, adaptibilan,
uravnoteen, solidaran,
autonoman
Osiguranje, socijalno
osiguranje, uteevinu,
prava, porodicu, posao
Preduprediti, planirati,
brinuti, pomagati, leiti
ivotni prostor, mesto
stanovanja, drutveno
okruenje.
Privrenost
Solidaran, tolerantan,
velikoduan, odluan,
duhovit; potovati druge i
imati samopotovanje
Prijatelje, porodicu,
partnere
Ispoljavati emocije, deliti,
ceniti, brinuti, voditi
rauna o neemu
Privatnost, intimnost, dom,
prostor zajednitva.
Razumevanje
Kritian, radoznao,
intuitivan, racionalan,
disciplinovan
Literaturu, profesore i
uitelje, edukativnu i
komunikacionu
politiku
Istraivati, studirati,
eksperimentisati,
edukovati, analizirati
kole, univerziteti,
akademije, grupe,
zajednice, porodica.
Uestvovanje
Adaptabilan, solidaran,
voljan, odluan,
posveen
Prava, obaveze,
odgovornosti, privilegije,
posao
Predlagati, deliti,
potovati, prihvatati,
izlagati miljenja
Asocijacije, okupljanja,
zabave, zajednice,
komiluk, crkva, porodica.
Slobodno vreme
Zainteresovan, prijemiv,
matovit, oputen
Sposobnosti i elju za
igrom, zabavama
Sanjariti, priseati se,
fantazirati, oputati se,
zabavljati se, igrati se
Privatnost, intimnost,
okruenje.
Kreiranje
Odluan, intuitivan,
matovit, racionalan,
nezavisan, inovativan,
znatieljan
Vetine, talenat,
mogunosti, metode,
posao
Raditi, graditi, pronalaziti,
dizajnirati, komponovati,
interpretirati
Produktivna i timska
okruenja, radionice,
kulturne grupe, publika,
prostori za prikazivanje.
Identitet
Dosledan, imati
samopouzdanje i
samopotovanje, oseaj za
pripadnost...
Simbole, jezik, religiju,
navike, obiaje, odnos
prema grupi, seksualnost,
vrednosti, norme, istoriju,
posao
Obavezati se, integrisati
se, suoiti se, odluiti,
spoznati, prepoznati,
aktualizovati
Socijalni ritam,
svakodnevno okruenje.
Sloboda
Autonoman, determinisan,
otvorenog uma,
tolerantan, smeo, uporan,
buntovan...
Jednaka prava
Birati, rizikovati, razvijati
svest, ne slagati se, ne
sluati
Vremenska i prostorna
promenljivost.
190
Formiranje optimalnog modela za ublaavanje klimatskih
promena baziranog na analizi potreba i aktivnosti korisnika
Polazei od pretpostavke da e klimatske promene usloviti promene u svim
oblastima ljudskog delovanja, evidentno je da se velike promene mogu
oekivati i u oblasti arhitekture i urbanizma. Posebno e biti interesantna
nova tumaenja pojmova funkcionalnosti, estetike i ekologije, koja e dovesti
i do kreiranja novih principa kulture graenja i kulture korienja i upotrebe
izgraenih objekata uopte.
Raznovrsnost izgraenih objekata, kao i veliki broj mogunosti njihovog
korienja, ukazuju na velike razlike u nainu na koji se objekti adaptiraju
na modele energetske utede. Ne postoji mogunost da pojedini model ili
zakonsko reenje budu podjednako primenljivi u svim sluajevima. Energet-
ski izvori, primenjene metode i opreme moraju da budu odabrani na osnovu
individualnih potreba. Pored toga, potrebno je i da se razmotri tip objekta na
kome se konkretno reenje primenjuje.
Analizom potreba korisnika i aktivnosti koje proizilaze iz njih, a iji je
cilj njihovo zadovoljenje, moe se defnisati niz akcija koje bi korisnici tre-
balo da preduzimaju u zavisnosti od klimatskih uslova. Istraivanje prezen-
tovano u Prilogu 4 predstavlja generalizovani, teorijski model i odnosi se na
stambene objekte u kojima ljudi provode vei deo dana. Prvobitno su ana-
lizirane funkcionalne celine stambenog prostora, njihova najpovoljnija ori-
jentacija i interval njihovog korienja. Nakon toga odreene su aktivnosti
korisnika koje odgovaraju defnisanim funkcionalnim celinama, iz ega slede
stvarne potrebe korisnika. Kako bi korisnike potrebe bile zadovoljenje, ta-
bela prua niz akcija koje korisnici treba da sprovode u skladu sa vremenskim
intervalima dana i klimatskim karakteristikama. Cilj istraivanja koja slede u
narednom periodu jeste ispitivanje ponuenih teorijskih modela na konkret-
nim primerima, analizom i praenjem stvarnih aktivnosti korisnika. Podaci iz
predstavljene tabele mogu vaiti u razliitim klimatskim uslovima, te ukoliko
ih dovedemo u vezu sa klimatskim karakteristikama Srbije, moemo pruiti
dodatne i precizne preporuke. Napomenuta budua istraivanja obuhvatie
uporednu analizu potreba i aktivnosti korisnika u tri osnovne klimatske
oblasti Srbije u kontinentalnoj klimi (podruje A), umereno-kontinentalnoj
klimi (podruje B) i izmenjeno-sredozemnoj klimi (podruje V).
191
192
193
Prilog 4: Neophodne akcije korisnika u skladu sa njihovim aktivnostima i potrebama.
(izvor: rezultati istraivanja)
194
Na osnovu rezultata istraivanja, nastalih u okviru klimatskih, ekolokih i
arhitektonsko-urbanistikih parametara date su mogue smernice i preporuke
za zapoinjanje procesa adaptacije na klimatske promene kroz analizu ak-
tivnosti i potreba korisnika. Kao mogue preporuke za budue intervencije
izdvajaju se sledei ciljevi za poboljavanje potreba i aktivnosti kori-
snika:
razvijanje svesti o tome da kultura stanovanja i ponaanja korisni-
ka u stambenoj jedinici utie na budue kulturne potrebe, navike i
ponaanje korisnika u kontekstu aktuelnih klimatskih promena;
sticanje informacija i ira edukacija u vezi s vanim aktivnostima u
svakodnevnom ivotu i razvijanje sposobnosti primene steenih zna-
nja i umea u oblastima funkcionisanja savremene energetski odrive
kulture stanovanja;
razvijanje stavova o toplotnom komforu i navika njegovog odravanja
(adekvatno grejanje i hlaenje);
razvijanje sposobnosti pravilnog i bezbednog korienja razliitih
sredstava i materijala u domainstvu (kuna hemija, gasovi: freon,
propan-butan);
unapreenje znanja o komponentama pravilnog i adekvatnog ven-
tiliranja i provetravanja prostorija i reperkusije na toplotni komfor;
razvijanje sposobnosti za pouzdano i struno korienje razliitih
ureaja u domainstvu, novih informacionih i komunikacionih teh-
nologija;
unapreenje ekoloke svesti o znaaju selektivnog prikupljanja otpada
u domainstvu i spremnosti da se sopstvenim aktivnostima doprinosi
ouvanju zdrave okoline i standarda kvaliteta ivljenja;
razvijanje pozitivnih i konstruktivnih stavova o korienju naunih
saznanja za unapreivanje kvaliteta ivota;
razvijanje sposobnosti saradnje, sposobnosti sluanja i uvaavanja
miljenja sustanara i suseda, sposobnosti iznoenja stava i formulisa-
nja argumenata za izneti stav po pitanju klimatskih promena;
razvijanje svesti o sopstvenim znanjima i sposobnostima vezanim za
klimatske promene.
Pretpostavka autora je da bi primenom ovog modela i njegovih ciljeva bilo
omogueno da se stalno prati stanje u objektima tokom njihovog ivotnog
ciklusa. Na ovaj nain bilo bi omogueno unapreenje u pogledu sma-
njenja potronje energije kroz aktivno uee korisnika konkretnog prostora.
Kako bi doprineo poboljanju kvaliteta unutranje sredine, kao i odravanju
postojeih i unapreenju standarda kvaliteta nove izgradnje korisnik kroz
aktivnosti treba da:
195
razvije sposobnost razumevanja odnosa izmeu svojih kulturnih
potreba, navika i interesovanja u odnosu na uticaj klimatskih pro-
mena, ime se, pored fziolokih, ispoljavaju i fnansijske i energetske
potrebe svakodnevnog ivota;
razume da postoje razliite vrste stambenog prostora, mogunosti za
njegovo ekonomino i celishodno korienje, kao i mogunosti prila-
goavanja prostora potrebama lanova porodice;
razume slinosti i razlike izmeu tradicionalnog i savremenog naina
stanovanja u urbanoj i ruralnoj sredini;
razvija navike higijenskog odravanja stambenog prostora i okoline;
formira stavove o estetskim vrednostima ureenja stambenog prostora
i okoline;
razume potrebu za korienjem razliitog pribora i sredstava za odra-
vanje stana i okoline;
razume potrebu za racionalnom organizacijom i raspodelom poslova u
domainstvu;
razvija pozitivan stav prema radu na zatiti ivotne okoline, ukljuuju-
i i stambeni prostor;
razume funkcionalnu ulogu zatite od sunevog pregrevanja;
usvoji znanja o korienju vode u domainstvu, o hemijskoj i mikrobi-
olokoj ispravnosti tehnike i pijae vode;
ovlada znanjima o potrebi i znaaju hemijske i mikrobioloke isprav-
nosti vode;
zna da su resursi pijae vode ogranieni, te da je treba racionalno ko-
ristiti;
razvrstava i pravilno odlae vrsti otpad u domainstvu primenom kon-
vencionalnih oznaka i pridrava se i/ili preduzima mere zatite okoline
od otpadnih produkata.
Primena ovakvog modela imala bi dugorone i kratkorone efekte. Kada je
re o dugoronim efektima, moemo izdvojiti injenicu da bi se kroz ovakav
vid participacije korisnika u ivotnom ciklusu objekta stvorila mogunost za
motivaciju u ukljuivanje svih stanara i drugih korisnika objekta u proces
unapreenja svoje ivotne sredine i okruenja. Takoe, na dugoronom planu
bila bi omoguena i adaptacija na klimatske promene kroz implementaciju
ovakvog i slinih modela u izgraenoj sredini. Kratkoroni efekti podrazume-
vaju poveanje trine vrednosti stambenog prostora, kao i pretpostavku da
bi ovakav model mogao da ima uticaj na kreiranje i odravanje slinih akcija
u cilju adaptacije na mogue klimatske promene.
196
Bibliografja
Burroughs, W. J. (2007). Climate Change: A Multidisciplinary Approach. Cambridge
University Press, Cambridge.
Dahl, T. (2008). Climate and Architecture. The Royal Danish Academy of Fine Arts, School
of Architecture Publishers, Copenhagen.
Gidens, E. (2009). Politika i klimatske promene. Prev. ore Trajkovi. Clio,
Beograd.
Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC, http://www.hidmet.gov.rs/ciril/ipcc/
info_ipcc.php, pristupljeno 21. avgusta 2012.
Landsberg, H. E. (1981). The urban climate. Academic Press, New York and London.
Max-Neef, M. (1992). Developement and Human Needs. U: Ekins, P., Max-Neef, M. (ur.):
Real Life Economics: Understanding Wealth Creation. Routledge, New York, 197
214.
Neelin, D. J. (2011). Climate Change and Climate Modeling. Cambridge University Press,
Cambridge.
Popovi, T., V. urevi, M. Tivkovi, B. Jovi, M. Jovanovi (2009). Promena klime u
Srbiji i oekivani uticaji. ivotna sredina ka Evropi, Beograd, Srbija, 45. jun 2009.
http://www.sepa.gov.rs/download/2_T_Popovic_V_DJurdjevic_i%20dr_Prom_
klime_i_uticaji.pdf, pristupljeno 22. avgusta 2012.
Republiki hidrometeoroloki zavod (2012). http://www.hidmet.gov.rs/ciril/ipcc/info_ipcc.
php, pristupljeno 15. avgusta 2012.
Snchez, R. R., K. Seto, D. Simon, W. Solecki, F. L. G. Kraas (2005). Science plan:
Urbanization and Global Environmental change. IHDP Report 15. International
Human Dimensions Programme on Global Environmental Change, Bonn.
Storch, H., M. Schmidt (2006). Indicator-based Urban Typologies. Sustainability Assessment
of Housing Development Strategies in Megacities. In: Tochtermann, K., A. Scharl
(eds.): Managing Environmental Knowledge. Proc. 20
th
Int. Conf. on Informatics for
Environmental Protection Enviroinfo, Graz, 145152.
Todorovi, M., O. Eim, I. Martinovi (2010). Izbor prilaza unapreenju energetske
efkasnosti i odrivosti zidanih zgrada. Materijali i konstrukcije, 53 (2010), 527.
World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future. Oxford
University Press, Oxford.
WWF Global (2012). http://wwf.panda.org/sr/o_naoj_planeti/klimatske_promene/
pristupljeno 17. avgusta 2012.
., . (2005). . :
.
, , . 55/05, 71/05
101/07, http://www.odrzivi-razvoj.gov.rs/assets/download/Nacionalna-
strategija-odrzivog-razvoja-Republike-Srbije.pdf, pristupljeno 12. avgusta 2012.
197
Modeli kolektivnih akcija u procesu prilagoavanja
klimatskim promenama
ore Milovanovi
Models of Collective Actions in Process of Adapting
to Climate Change
Abstract
Taking group initiatives in the aim of preservation of natural environment and overcoming
ecological problems wasnt unfamilliar in the past. However, taking actions in the
preservation of the environment during the period of socialism was toleratad only within
state ecological organizations which were doing scientifc work on preservation of the
environment which was taken as the national treasure. The authority of the regime
inabled the creation of structures parallel to national ones because of which ecological
initiatives had no opportunity to realize themselves in the shape of an integrated
ecological movement. As the unpredictability of climate change demands the increase in
the degree of fexibility and the adaptability of the decision-making process, the dissected,
extensive and miscellaneous system of support to user groups and non-proft sectors is
necessary. In this way, in theoretical level as well as in practical aspect, in the context of
taking collective actions, former welfaristic role of the state and its practice lasting for
several decades are being abandoned for the benefct of post- welfaristic paradigm. This
work emphasizes the signifcance of participant planning, the involvment of the public
in the process of making important decisions, the stimulation of the third sector and with
it the reinforcement of the local adaptive capacities. The focus is on the reconsideration
of the role of social capital and collective actions in reducing of negative effects of
climate change on a local level. The attention is focused on the necessity of connecting
individuals, groups and organizations which stimulates the circulation of information,
experience exchange; it improves the individual as well as the collective cognition about
the present ecological problems. The work also considers the pedagogical and educational,
development-stimulating and artisticly creative approach to initiating collective actions
which could serve as guidelines for new forms of association of individuals and groups.
The review of model is followed by relevant examples and possible practice of activity
with a tendency to raise and reinforce the avareness of climate changes.
Keywords: adapting, participant planning, local adaptive capacities,
social capital, collective action, connecting.
198
Uvod
Uticaji aktuelnih klimatskih promena su prostorno i drutveno diferen-
cirani. U kreiranju ovih uticaja sve vie se prepoznaje uloga gradova koji,
usled rapidnog razvoja, predstavljaju glavne generatore emisije tetnih ga-
sova, ali i mesta koja su potencijalno ranjiva od nepredvienih klimatskih
okolnosti i situacija. Shodno tome, negativni efekti izmenjenih klimat-
skih uslova posebno e se osetiti na lokalnom nivou. Razmatrajui proces
prilagoavanja klimatskim promenama kroz uspostavljanje saglasnosti
izmeu pojedinaca u grupama i institucija u cilju smanjenja drutvene
ranjivosti na izmenjene klimatske uslove (Pielke, 1998: 159), rad se
fokusira na znaaj kolektivnih akcija u redukovanju negativnih klimat-
skih uticaja na lokalnom nivou. Kao polaz za ispitivanje uloge kolektivnih
akcija u kontekstu prevazilaenja negativnih klimatskih efekata posluie
koncept drutvenog kapitala kojim se opisuju odnosi poverenja, uzajam-
nog delovanja i razmene informacija, razvoj zajednikih normi i znaaj
umreavanja. Ovaj koncept pripisuje vanu ulogu graanskom drutvu
i kolektivnoj akciji i time nastoji da objasni razliite prostorne obrasce
drutvene interakcije. Kao osnovni preduslov za ostvarivanje kolektivne
akcije prepoznaje se formiranje mrea i tokova informacija izmeu po-
jedinaca i grupa u cilju podsticanja i unapreenja procesa donoenja od-
luka. Na ovaj nain, rad prua odgovor na pitanje kako pojedinci uspo-
stavljaju svoje odnose sa drugim akterima za sopstveno, ali i kolektivno
dobro koje poseduje kako materijalne elemente, tako i ire socijalne di-
menzije. Na kraju rada, dat je prikaz tri mogua modela organizovanja po-
jedinaca, grupa i institucija sa opisom realizovanih projekata u kontekstu
klimatskih promena.
Prilagoavanje klimatskim promenama
Razumevanje procesa prilagoavanja omoguava donosiocima odluka
da procene ranjivost i potencijalne tete, da istrae indirektne uticaje kli-
matskih promena i obezbede znanje za donoenje odluka u cilju ostva-
rivanja efkasne i objektivne adaptacije (Berkhout, Hertin, Gann, 2006:
135). Shodno tome, prilagoavanje klimatskim promenama moe se sa-
gledati u kontekstu promene u stanju sistema koja nastaje kao odgovor na
stresore izazvanih izmenjenim klimatskim uslovima (Pelling, High, 2005).
Sa druge strane, struna javnost je poslednjih decenija okrenuta problemu
reavanja prekomerne emisije tetnih gasova i shodno tome razvoju mera
za ublaavanje klimatskih promena (Fussel, 2007: 267). Ipak, naglasak na
199
ublaavanju klimatskih promena je nedavno poeo da se menja u korist
adaptacije, pod irokim konsenzusom u politikama odrivog razvoja da je
prilagoavanje klimatskim promenama neophodno i hitno (EEA, 2006)
1
.
Takoe, odsustvom konkretnih rezultata na polju ublaavanja i mire-
njem sa injenicom da su odreeni efekti klimatskih promena neizbeni,
sve vei naglasak stavlja se na razvoj mera za prilagoavanje klimatskim
promenama (Lazarevi Bajec, Maruna, Mihajlov, 2011: 229).
Za potrebe adaptacije na klimatske promene od presudnog znaaja
postaje razmatranje pristupa planiranju koji se zasniva na ranjivosti
2
. Ovaj
pristup najvie odgovara kratkoronom planiranju u situacijama kada se
neadekvatno upravlja postojeim rizicima i time stvara neizvesnost u po-
gledu klimatskih uticaja (Lazarevi Bajec, 2011). Meutim, pored ovog
pristupa, Fusel (Fussel, 2007) navodi i drugi pristup, zasnovan na opa-
snostima, koji se bazira na verovatnoi dogaaja i koji postaje pogodan
za dugorono planiranje s obzirom na to da podie svest o problemima
i omoguava identifkaciju prioriteta. Ovaj pristup polazi od toga da je
mogue efkasno kontrolisati postojee rizike
3
i defnisati scenarije koji
predviaju budue klimatske uticaje. Ipak, pristup zasnovan na ranji-vosti
poprima jo vei znaaj s obzirom na to da poinje od prethodnih iskusta-
va u upravljanju klimatskim rizicima i ukljuuje stejkholdere na poetku
procesa, povezujui prilagoavanje klimatskim promenama direktno
sa njihovim aktivnostima (Fussel, 2007: 271). Stoga, ovaj rad je usme-
ren na ispitivanje mogunosti redukovanja ranjivosti lokalnih sredina
na klimatske promene, u emu presudnu ulogu ima razvijanje lokalnog
adaptivnog kapaciteta, i to uvoenjem participativnog planiranja, stvara-
njem drutvenog kapitala na lokalnom nivou i preduzimanjem kolektivnih
akcija.
Proces prilagoavanja klimatskim promenama
na lokalnom nivou
S obzirom na to da je veina urbanih sistema i njihovih stanovnika ranjiva,
lokalni nivo prilagoavanja postaje kljuan u procesu prilagoavanja klimat-
skim promenama. Vea koncentracija ljudi i aktivnosti proizvodi sloenije ur-
1 European Environment Agency (EEA) (2006).
2 Ranjivost se defnie kao stepen osetljivosti u odnosu na opasnosti, tete ili gubitke.
Kratkoroni planovi, za razliku od dugoronih, koji se zasnivaju na scenarijima i dugoronim
projekcijama, zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i ublaavanju ranjivosti, to podra-
zumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog konteksta (Fussel, 2007).
3 Rizik se defnie kao odstupanje od oekivanog.
200
bane sisteme koji su, samim tim, osetljiviji na klimatske promene. U takvim
okolnostima, neznatne klimatske promene mogu uticati na velik broj ljudi
i izazvati ozbiljne posledice na urbane sisteme (Lazarevi Bajec, Maruna,
Mihajlov, 2011: 231). Takoe, uvean stepen emisije gasova staklene bate
primarno odlikuje urbana podruja, zbog ega efekti klimatskih promena
imaju direktne uticaje upravo na gradske zone, koje moraju da se prilagode
izmenjenoj situaciji (Alber, Kern, 2008: 1). Stoga, sinergije izmeu politike
upravljanja izmenjenim klimatskim uslovima i odrivog razvoja postaju
najoiglednije na lokalnom nivou, to podstie gradske aktere da stvaraju
drutvene i tehnoloke inovacije kojima se moe podstai prilagoavanje u
odnosu na nove izazove (ibid.: 1). Takoe, strategije prilagoavanja se naj-
bolje sprovode na lokalnom nivou, s obzirom na to da se direktno odnose
na uticaje klimatskih promena u zajednici. (Lazarevi Bajec, Maruna, Mi-
hajlov, 2011). Sa druge strane, iako su istraivanja o lokalnim klimatskim
promenama poela pre vie od 15 godina (Feldman,Witt 1993; Alber i dr.,
1996; Collier, Lfstedt 1997), ona su u najveoj meri ostala fokusirana na ak-
tivnost ublaavanja, koncentriui se na pojedinane zemlje, kao to su SAD
i vedska (Betsill 2001; Granberg, Elander 2007, Aall i dr., 2007; Lundqvist,
Borgstede 2007; Kern i dr. 2005; Bulkeley 2000) i mree gradova, kao to je
CCP
4
(Betsill, Bulkeley, 2004, 2006). Na ovaj nain, dok su gradovi inicirali
politike ublaavanja i formirali mree u cilju efkasnijeg delovanja, politike
adaptacije na lokalnom nivou ostale su zapostavljene (Alber, Kern, 2008:
12). Takoe, injenica je da se gradske vlasti ne bave politikama adaptacije
sve do trenutka dok ne postanu pogoene ekstremnim vremenskim prilikama
(ibid.). Osim toga, malo je istraivanja koja razmatraju nacionalne programe
i analiziraju sisteme upravljanja u vie nivoa, kao i konverzije ciljeva na-
cionalne politike u lokalne politike (Gupta, 2007). Ipak, u mnogim zemljama
vladine institucije na nacionalnom nivou otpoele su da istrauju potenci-
jalne uticaje klimatskih promena i kreiraju preporuke koje pokazuju kako se
akteri na razliitim nivoima mogu prilagoditi klimatskim promenama (Alber,
Kern, 2008:12). Takoe, prisutne su naznake koje ukazuju na to da postoji
izve-sna spremnost gradova da se adaptiraju na postojee varijacije klime
(ibid.), tako da se na lokalnom nivou poveava svest i spremnost, koja moe
biti od pomoi u redukovanju ranjivosti lokalnih zajednica (Storbjrk, 2007),
i time stvara dobra poetna taka u prilagoavanju klimatskim promenama.
4 Cities for Climate Protection Campaign.
201
Participativni pristup razvijanja lokalnih adaptivnih kapaciteta
Participativno planiranje predstavlja vaan korak u izgradnji lokalnih adap-
tivnih kapaciteta
5
i prilagoavanja. Ovaj pristup planiranju omoguava odvi-
janje procesa u kojem razliiti akteri kroz razliita nauna, ekspertska i
lokalna znanja formuliu javne politike odluke (Corfee-Morlot i dr. 2010).
Takoe, kreiranje drutvenih mrea prua mogunost za razmenu iskusta-
va, ime se unapreuje uenje, utie na promene u ponaanju i stimuliu
kolaborativni inovativni procesi (Ensor, Berger, 2009). Diverzitet miljenja
ne samo da pomae u prepoznavanju najpogodnijih mera prilagoavanja,
ve omoguava donoenje odluka izvan zatvorenog politikog okvira,
obezbeujui ukljuivanje stavova lanova lokalne zajednice (Ersbak, 2011:
45). Bez podravanja zajednice, strategije prilagoavanja ostaju van domaaja
ire javnosti. Sa druge strane, nije dovoljno da lanovi zajednice budu svesni
svojih kapaciteta u pruanju odgovora na klimatske promene. Njihove od-
luke, koje se donose na lokalnom nivou, imae znaaj tek ukoliko se usposta-
vi veza sa planiranjem i upravljanjem na regionalnom i nacionalnom nivou
(ibid.: 46). Ljudi koji veruju da imaju sposobnost da utiu na politiki sistem
esto su zainteresovani za envajronmentalna pitanja (Lubell, Zahran i Vedlitz,
2007). Verovanje u individualni kapacitet koji moe unaprediti razgovore o
procesu prilagoavanja, ima potencijal da motivie zajednice u preduzmanju
akcija kroz budue inicijative povezane sa planiranjem i politikom u domenu
klimatskih promena. Shodno tome, participativni proces ima potencijal da
osnai pojedince i grupe u okviru zajednice obezbeivanjem pristupa forumu
za javnu diskusiju o lokalnim pitanjima, prioritetima i moguim reenjima za
lokalne probleme (Allen, 2006). U ovom smislu, kljuni deo participativnog
procesa predstavlja formiranje kolektivnog identiteta koji moe pokrenuti
graane u iznalaenju alternativnih reenja za zajednike probleme (Ersbak,
2011: 47). Takoe, javna participacija moe osnaiti zajedniki oseaj kolek-
tivnog identiteta (Aalst, Cannon i Burton, 2008). Na kraju, javne diskusi-
je mogu rezultovati u prenosu znanja, promenama u ponaanju i usvajanju
praksi koje se vie zasnivaju na odrivosti u cilju prilagoavanja (Ersbak,
2011: 47). Razmena znanja je tako vaan deo procesa prilagoavanja jer
podstie kolaboraciju o pitanjima od zajednikog interesa i rezultuje u novim
idejama i reenjima. U procesu kontinualne rasprave i diskutovanja, poje-
dinci grade line stavove i miljenja konfrontirajui ih stavovima i miljenjima
5 Sposobnost prilagoavanja (adaptivni kapacitet) je sposobnost da se neki sistem prila-
godi klimatskim promenama (ukljuujui varijabilnost klime i klimatske ekstreme) kako bi
se ublaila potencijalna oteenja, iskoristile povoljne mogunosti ili suoilo sa posledicama.
Dakle, za razliku od adaptacije, koja ukljuuje specifne mere, kapacitet adaptacije je spo-
sobnost implementacije adaptacije i predstavlja funkciju niza faktora kao to su imunost,
pristup tehnologiji i institucionalni kapaciteti.
202
drugih, to vodi ka preispitivanju postojeih uverenja, njihovoj reviziji ili
potvrdi (Prugh i dr., 2000). Na ovaj nain, proces participacije i kolaboracije
kroz konverzaciju i debatu moe voditi ka kreiranju novih gledita o potenci-
jalnim odgovorima na prilagoavanje klimatskim promenama.
Drutveni kapital i kolektivna akcija kao preduslov
za ostvarenje adaptacije na lokalnom nivou
Sposobnost drutva da se prilagodi izmenjenim uslovima zavisi u velikoj meri
od spremnosti na kolektivno delovanje (Adger, 2003: 387) koje je uslovljeno
stvaranjem drutvenog kapitala
6
. Eder (Adger) smatra da drutveni kapital
poseduje potencijal i nudi osnovu posebno u domenu iniciranja kolektivne
akcije upravljanja ivotnom sredinom. (ibid.). U kontekstu suoavanja sa
opasnostima i neizvesnostima, ovaj koncept postaje bazian za proivljeno
iskustvo (Zeigler, Brunn, Johnson, 1996; Cantor, Rayner 1994; Platteau,
1994, 2000). Takoe, drutveni kapital omoguava jaanje adaptivnog ka-
paciteta, posebno u razmatranju nepredvidivih i periodinih rizika (Burton,
Kates, White, 1993). Koncept omoguava razumevanje drutvenih praksi i
kolektivne akcije u odnosu na druge oblike kapitala, posebno razumevanje
prirodnog kapitala
7
i delovanja institucija u suoavanju sa varijatetom i nei-
zvesnostima koje su povezane sa prirodnim okruenjem (Adger, 2003: 390). Sa
druge strane, drutveni kapital nuno ne olakava proaktivno prilagoavanje
(Dasgupta, 2003) i moe oslabiti inovacije i prilagoavanje (Adger, 2003:
396). Takoe, kolektivna akcija nije nuna za svaiju korist (Portes, 1998).
Drutvene hijerarhije i nejednakosti u resursima se ne mogu tako lako naruiti
u procesu prilagoavanja i eksternih promena kao to su klimatski ekstremi
i druge prirodne nepogode, koje jo vie osnauju ove nejednakosti (Adger,
Kelly, Ninh, 2001). Shodno tome, dravni sistem preduzima korake u procesu
prilagoavanja koji su u interesu drutva, ali je evidentno da se oni esto ini-
ciraju kroz pojedinane odluke i samo u izuzetnim situacijama (Scott, 1998).
Posledica ovog pojedinanog reagovanja u okviru dravnog aparata samo u
urgentnim prilikama jeste iskljuenost ranjivih grupa iz procesa donoenja
odluka u okviru javnog upravljanja rizicima, pri emu one i dalje ostaju
izloene opasnostima od prirodnih nepogoda (Scott, 1998). Drutveni ka-
6 Teorija drutvenog kapitala obezbeuje objanjenje za to kako pojedinci uspostavljaju i
koriste svoje odnose sa drugim akterima za sopstveno, ali i kolektivno dobro. Ovo kolektivno
dobro ili blagostanje ima i materijalne elemente i ire duhovne i socijalne dimenzije (Adger,
2003: 389).
7 Drutveni kapital, iako ne deli iste karakteristike sa drugim oblicima kapitala, igra vanu
ulogu u postizanju i obezbeivanju pristupa pojedinca i drutva prirodnom kapitalu (Adger,
2003: 389). Prirodni kapital predstavlja niz neprocenjivih envajronmentalnih dobara i usluga
na kojima se zasnivaju ekonomski procesi (Ekins, 2000; Daily, 1997).
203
pital se tako prepoznaje kao koncept kojim se moe pojasniti nain na koji
graansko drutvo uzajamno deluje sa dravnim institucijama, koji postaje
relevantan u odnosu na prirodu rizika proisteklih iz izmenjenih klimatskih
okolnosti (Adger, 2003: 389). U ovom smislu, on postaje kljuni element u bilo
kojoj strategiji prilagoavanja klimatskim promenama u cilju uveavanja bez-
bednosti i smanjenja rizika kroz uzajamno delovanje sa dravnim aparatom i
graanskim drutvom.
Znaaj umreavanja u procesu prilagoavanja
klimatskih promenama
U kontekstu suoavanja sa opasnostima, drutvene mree igraju primarnu
ulogu u prilagoavanju i oporavku od neizvesnih klimatskih promena (Ad-
ger, 2003: 397). Stvaranjem mrea omoguava se protok informacija izmeu
pojedinaca i grupa,
8
podstie kolektivna akcija i pokree proces donoenja
vanih odluka (ibid.: 389). Posebno se istie znaaj i potencijal konstituisanja
neformalnih mrea u odnosu na formalne oblike umreavanja. Tako, analiza
opasnosti i prilagoavanja moe se izmestiti iz iskljuivo odozgo na dole
fokusa na formalne organizacione kapacitete i time vie skoncentrisati na
razmatranje znaaja neformalnih drutvenih mrea i uzajamnosti u krajnjem
usmeravanju tokova informacija i politikih normativnih alata u okviru za-
jednica i organizacija. Meutim, ne mogu se sve drutvene mree povezati sa
umenim upravljanjem i delovanjem drutva. Kako Vulkok (Woolcock, 1998)
i Portes (1998) istiu, pojedine grupe (kao to je to sluaj sa kriminalnim gru-
pama) imaju snaan drutveni kapital, ali njihovi ciljevi naruavaju drutveni
kapital ostalih lanova drutva, iz ega proizilazi drutvena dezorganizacija
(Arrow, 2000). Ipak, pokazalo se da su drutveni sistemi u kojima su odsutne
neformalne mree, izloeni visokom nivou ranjivosti. Neformalne drutvene
mree se esto prepoznaju kao najefkasnije sredstvo za prenos informacija i
resursa za pripremu, pruanje odgovora i rekonstrukciju u odnosu na opa-
snosti i nepogode. One takoe mogu biti mehanizam za ranjive pojedince,
obezbeujui stabilnost, kao i diverzitet u prilagoavanju.
8 I formalni i neformalni drutveni odnosi obezbeuju komplementarne vetine za prenos
informacija sa socijalnim institucijama i pojedinanim ljudskim kapitalom fltrirajui ko-
risne informacije. Povremeno formalno organizovane mree i neformalne drutvene mree
mogu proslediti konfiktne informacije. o (Shaw) upravo smatra da je kapacitet jedne mree
da odri kvalitet informacije koju je prihvatila od neke druge mree kljuni kapacitet za
odrivost (Shaw, 1997).
204
Razvijanje organizovanog uenja u skladu sa izmenjenim
klimatskim uslovima promena organizacionih rutina
Dinamini uslovi i neoekivane situacije izazvane izmenjenim klimatskim
okolnostima utiu na prilagoavanje organizacija uvoenjem promena u or-
ganizacionom ponaanju. Ove promene mogu se ostvariti procesom uenja,
koji podrazumeva kodifkovanje u organizacionim rutinama
9
(organisational
routines) na osnovu pouka i lekcija steenih iskustvom
10
(up. Chakravar-
thy, 1982; Aldrich, Auster, 1986; March, 1991; Staber, Sydow, 2002). Rutine
se modifkuju ili se prilagoavaju kada se organizacija suoava sa novim si-
tuacijama za koje se jo uvek nisu razvile odgovarajue procedure i kada se
postojee rutine pokau kao neuspene (Gavetti, Levinthal, 2000). U ovim
situacijama, rutine se prilagoavaju postepeno kao odgovor na povratne in-
formacije (feedback) (Steinbruner, 1974). Sa druge strane, ovaj proces modi-
fkacije je kompleksan i zahteva poseban napor organizacije, kao i odreeni
skup vetina (Berkhout, Hertin, Gann, 2006: 137) Pokretanje promene izisku-
je sposobnost prepoznavanja izvesnog signala
11
kao dokaza nove situacije, u
odnosu na koji se postojee rutine mogu smatrati neprikladnim ili neefka-
snim (ibid.). Takoe, kako navode Levit i Mar (Levitt, March 1988), gene-
ralno postoji otpor prema iznoenju stavova koji bi se suprotstavili postojeim
uverenjima organizacija, ime se aktuelne paradigme organizacija esto
tite, uprkos znaajnim kontra-dokazima (ibid.: 333). Ipak, Mar (March,
1991), Nelson i Vinter (Nelson, Winter, 1982) prepoznaju eksperimentisanje
i istraivanje kroz probu i greku (trial-and-error experimentation and search)
kao mehanizme u procesu iniciranja adaptacije organizacionih rutina. Ovim
mehanizmima mogue je iznai alternativne naine reagovanja na nove si-
tuacije. Re je o ukljuivanju internih i eksternih provera u cilju stvaranja
relevantnog iskustva i znanja koji se mogu primeniti i ponovo kombinovati u
nastojanju da se stvori varijetet opcija prilagoavanja (Nonaka, 1994).
9 Pojam rutina (routine) je u fokusu bihejvioralnih izuavanja organizacija (Cyert,
March, 1963; Nelson, Winter, 1982). Rutine su sredstva kojima organizacije preduzimaju
svoje aktivnosti usaglaavanjem odgovarajuih procedura u odnosu na situacije sa kojima
se suoavaju, bilo da su svakidanje ili ne. One ukljuuju irok spektar fenomena: pravila,
procedure, strategije, tehnologije, konvencije, kulture i verovanja, oko kojih se formiraju
organizacije i kroz koje one deluju. (Berkhout, Hertin, Gann, 2006: 137)
10 Levit i Mar smatraju da je od presudnog znaaja za razumevanje prilagoavanja
razmatranje pitanja na koji nain organizacije ue iz direktnog iskustva, kako dolaze do
novih saznanja u saradnji sa drugim organizacijama i kako razvijaju konceptualne okvire za
tumaenje takvog iskustva (Levitt, March, 1988, str. 319).
11 Klimatski stimulans se esto sagledava kao jedan meu mnogim pokretaima promena
sa kojima e se organizacije suoiti (Berkhout, Hertin, Gann, 2006: 136).
205
Prikaz modela kolektivnih akcija i primera iz svetske prakse
U kontekstu klimatskih promena, mogue je prepoznati tri modela ko-
lektivnih akcija:
obrazovno-edukativni,
razvojno-podsticajni,
kreativno-umetniki.
Obrazovno-edukativni model kolektivnih akcija
Projekat kola od guma (School of Tires) proizaao je iz meunarodne
saradnje italijanske nevladine organizacije Vento di terra i Jerusalem Bedouin
Cooperative Committee i njime se inicira razvijanje novih tehnolokih reenja
brzog i jednostavnog montiranja elemenata u skladu sa lokalnim klimatskim
uslovima. Obrazovno-edukativni pristup preduzimanju kolektivnih akcija u
okviru ovog projekta odnosi se primarno na uspostavljanje saradnje sa gru-
pom mladih inenjera, arhitekata i studenata Univerziteta u Paviji. U okviru
prve faze realizacije projekta, mladi eksperti su kroz organizovane radionice
imali za zadatak da ispitaju nain vezivanja materijala, razliite konstruktivne
tehnike njihove ugradnje i statiku stabilnost projektovanog objekta. Vani
uesnici na projektu su bili i lanovi tima italijanskog arhitektonskog studija
ARC, koji su svojim strunim znanjima i iskustvima doprineli unapreenju
izvoenja objekta. Na predmetnoj lokaciji, pre poetka izvoakih radova,
lokalno stanovnitvo, koje je takoe uestvovalo u realizaciji projekta, imalo
je priliku da se edukuje i uputi u odreene faze izgradnje od strane italijan-
skih inenjera, kako bi se u zadatom vremenskom okviru zavrili svi radovi i
zadovoljila dinamika planiranih aktivnosti.
Prilog 1: Prikaz procesa izgradnje kolskog objekta upotrebom lokalnog reciklanog ma-
terijala u Khan Al Ahmaru, u Palestini. (izvor:http://europaconcorsi.com/albo/96-Ordine,
poseeno 15. novembra 2012)
206
U procesu projektovanja kolskog objekta razmatrana je mogunost
upotrebe materijala koji su se mogli zatei u lokalnoj sredini (zemlja, glina i
kamen), poto su uslovi datog okruenja nametnuli veoma sloena ogranienja
za izgradnju, kao to su pustinjska klima, zabrana korienja cementa i
zabrana fundiranja. Razmatrana je i alternativa korienja recikliranog i lako
dostupnog materijala. Konaan rezulat kolektivne akcije predstavlja izgraen
kolski objekat koji je u potpunosti zadovoljio lokalne zahteve: kao osnov-
ni gradivni materijal koriene su reciklirane i lako dostupne pneumatske
gume ispunjene zemljom. Na ovaj nain materijal postaje otporan na pritisak
istovremeno obezbeujui i otpornost na visoke temperature. Zahvaljujui
pojedinim donatorima koji su se naknadno ukljuili u celu akciju, kola je
uspeno realizovana sa svim zavrnim elementima ukljuujui i fotonaponski
sistem za proizvodnju struje.
Razvojno-podsticajni model kolektivnih akcija
Kao primer razvojno-podsticajnog pristupa preduzimanju kolektivnih akcija
moe posluiti projekat Imagination Playground, ijom realizacijom je ostva-
tvarena saradnja izmeu brojnih organizacija i institucija sa podruja Nju-
jorka u cilju fzikog i kognitivnog razvoja dece. Ovaj projekat je pokrenula
interdisciplinarna grupa Rockwell Group, koja prvenstveno okuplja arhitekte,
ali i umetnike, scenografe, skulptore i muziare. Sprovoenju arhitektonske
akcije na vie lokacija u Njujorku doprinela je i vodea nacionalna neprof-
itna organizacija KaBOOM!, Nacionalni centar za fziki razvoj i igru na ot-
vorenom (National Center for Physical Development and Outdoor Play) i
organizacija Play Direct UK.com, koja se zalae za uenje na otvorenim pro-
storima, inicira edukativno-zabavne programe stvarajui kreativno okruenje
za podsticaj radoznalosti dece i razvoj njihovih ideja. Preostali saradnici na
projektu su bili Sekretarijat za parkove i rekreaciju u Njujorku (The New York
City Department of Parks and Recreation), kao i udruenje The Association
of Childrens Museums i The Alliance for Childhood, iji je osnovni cilj pro-
movisanje politike i prakse koja podstie razvoj dece i uenje kroz igru.
Prilog 2: Poligon igre u Njujorku. (izvor: http://dmy-berlin.com/en/festival_2012/dmy-
award, poseeno 15. novembra 2012)
207
Upotrebom gotovih elemenata u vidu kocki, cilindara i dugakih cev-
ki, izraenih od biorazgradive plastike i dovoljno feksibilnih i otpornih na
spoljne atmosferske uslove, prua se mogunost kreiranja razliitih sklo-
pova, ime se podstie igra kroz uenje, zabavu i rekreaciju. Mnogobrojnost,
raznovrsnost i feksibilnost elemenata omoguava da svaka igra za decu
postane jedno novo iskustvo. Razgradivim komponentama usmerava se igra
dece i usavravaju njihove vetine. Stvaranjem odreenog sklopa i njego-
vim rastavljanjem deca preispituju i sama kreiraju sopstvena pravila igre.
Projektom se podstie kreativnost dece i njihova motivacija da kolektivno,
kroz kooperaciju, upravljaju svojim okruenjem i da od razgradivih eleme-
nata stvaraju jedan transformabilni i interaktivni prostor koji omoguava
razliite vrste aktivnosti i ispitivanje ogromnog broja mogunosti i vari-
jacija u stvaranju fzikih sklopova. Shodno tome, ovom akcijom razvija
se razmiljanje, svest, uenje i kreativnost, istovremeno na individualnom i
grupnom nivou.
Kreativno-umetniki model kolektivnih akcija
Kreativno-umetniki pristup iniciranja kolektivnih akcija preispituje ulogu
umetnika kao pojedinca i njegovog kreativnog stvaranja i delovanja sa ciljem
osveivanja graana u kontekstu aktuelnih ekolokih problema i klimatskih
promena. Delo uticajnog argetinskog umetnika Tomasa Sarenka (Tomas
Sarenco) pod nazivom Museo Aero Solar predstavlja dugoroni umetniki
projekat ija je realizacija zapoeta 2006. godine u Milanu, ali koji se svaki
put iznova sklapa u odnosu na mesto realizacije i dati lokalni kontekst u
saradnji sa lokalnim zajednicama i lokalnom umetnikom scenom. Osnovna
ideja projekta ogleda se u kreiranju leteeg muzeja (fying museum),
njegovom premetanju sa jedne na drugu lokaciju i ukljuivanju ire javnosti
u proces njegove izrade. Muzej kao umetniko delo postaje nosilac identine
poruke o sveprisutnim ekolokim problemima, ali uvek poprima drugaiji
izgled i oblik u odnosu na okruenje u kome se stacionira. Njegovim
kontinuiranim stvaranjem nastaje i prostor koji postaje platforma za dijalog,
razmenu razliitih miljenja, stavova i ideja svih posetilaca.
Prilog 3: Museo Aero Solar. (http://kokeile.yle.f/uutiset/night_of_the_arts_turns_capital,
poseeno 20. novembra 2012)
208
Principi izgradnje leteeg muzeja su jednostavnost ugradnje
pojedinanih elemenata, korienje dostupnog reciklanog materijala i mobil-
nost celog sklopa. Muzej je izraen od lakih materijala (recikliranih plastinih
kesa), pri emu poprima izgled balona. Pokretljivost balona obezbeuje se
zagrevanjem vazduha unutar sklopa uz pomo solarne energije. Veliina, di-
menzije, oblik, boje i lokacija Muzeja su u konstantnoj promeni.
U pojedinim zemljama u kojima je postavljen, ceo muzej postaje deo
veih kulturnih manifestacija. Tako se npr. Nacionalna galerija u Danskoj
(The National Gallery of Denmark) udruila u organizovanju Roskide fe-
stivala kako bi se omoguio niz kolaborativnih umetnikih deavanja tokom
trajanja festivala. Shodno tome, znaaj ovog kolektivnog umetnikog pro-
jekta ogleda se i u mogunosti da postane deo irih kulturnih dogaaja i edu-
kativnih programa.
Zakljuak
Spremnost gradova da se adaptiraju na postojee varijacije klime moe
podstai irenje svesti graana na lokalnom nivou o aktuelnim ekolokim
pretnjama. Ovaj vaan korak u redukovanju ranjivosti lokalnih zajednica
predstavlja pogodnu polaznu taku u prilagoavanju klimatskim promenama.
Razmenom znanja izmeu pojedinaca i grupa, iniciranjem kolaborativnih
procesa i konstantnim preispitivanjem postojeih stavova i uverenja kroz di-
skusije, mogu se proizvesti inovativne ideje i stvoriti nova gledita o potenci-
jalnim odgovorima na prilagoavanje klimatskim promenama. U ovom radu,
drutveni kapital je prepoznat kao koncept kojim se moe pojasniti nain na
koji graansko drutvo uzajamno deluje sa institucijama u odnosu na prirodu
rizika proisteklih iz izmenjenih klimatskih okolnosti. On postaje kljuni ele-
ment u bilo kojoj strategiji prilagoavanja klimatskim opasnostima u cilju
uveanja bezbednosti i smanjenja rizika. Takoe, u skladu sa neizvesnostima
koje nameu klimatske promene, rutine kojima se slue grupe i organizacije
menjaju se i poprimaju nove oblike putem eksperimentisanja i istraivanja
kroz probu i greku. Na ovaj nain, ukljuivanjem internih i eksternih pro-
vera moe se kreirati relevantno iskustvo i znanje koji se mogu primeniti i
ponovo kombinovati u nastojanju da se stvori varijetet opcija prilagoavanja.
Na kraju, priloeni modeli kolektivnih akcija sa primerima iz prakse, mogu
posluiti kao smernice za razvijanje i jaanje lokalnih adaptivnih kapaciteta
u kontekstu prilagoavanja klimatskim promenama.
209
Bibliografja
Aall, C., K.Groven, G. Lindseth, (2007). The Scope of Action for Local Climate Policy: The
Case of Norway, Global Environmental Politics, 7 (2), 83101.
Aalst, M., T. Cannon, I. Burton (2008) Community Level Adaptation to Climate Change: The
Potential Role of Participatory Community Risk Assessment. Global Environmental
Change, Vol. 18, 165179.
Adger, W. N. (2003) Social Capital, Collective Action, and Adaptation to Climate Change.
Economic Geography, 79 (4), 387404
Adger, W. N., P. M. Kelly, N. H. Ninh, (ur.) (2001). Living with Environmental Change: So-
cial Resilience, Adaptation and Vulnerability in Vietnam. London, Routledge.
Alber, Kern (2008) Governing Climate Change in Cities: Modes of Urban Climate Go-
vernance in Multi-Level Systems. Conference on Competitive Cities and Climate
Change. Porto, June 2326, 2010.
Alber, G., P. Attanasio, S. Geiler, H. Glauber, H. Haberl, U. Janssen, H. Pernbacher (with
contributions of M. Kroese, J. Leuchtner, K.-L. Schibel) (1996). Municipal Climate
Protection Strategies and Their National Framework Conditions: Analysis and Re-
commendations. Klima-Bndnis, koinstitut Sdtirol, and sterreichisches kolo-
gie-Institut.
Aldrich, H., E. Auster (1986). Even Dwarfs Started Small: Liabilities of Age and Size and
Their Strategic Implications. U: Staw, B., L. Cummings (ur.). Research in Organiza-
tional Behavior. Greenwich, CT, 165198.
Allen, K. M. (2006). Community-Based Disaster Preparedness and Climate Adaptation: Lo-
cal Capacity-Building in the Philippines. Overseas Development Institute, 30 (1),
81101.
Arrow, K. (2000). Observations on Social Capital. U: Dasgupta, P., I. Serageldin (ur.).
Social Capital: A Multi-Faceted Perspective. 35. World Bank, Washington, D. C.
Berkhout, F., J. Hertin, D. M. Gann (2006). Learning to Adapt: Organisational Adaptation to
Climate Change Impacts. Climatic Change, 78, Springer 2006, 135156.
Betsill, M. (2001). Mitigating Climate Change in US Cities: Opportunities and Obstacles.
Local Environment, 6 (4), 393406.
Betsill, M., H. Bulkeley (2006). Cities and the Multilevel Governance of Global Climate
Change. Global Governance, 12, 141159.
Betsill, M., H. Bulkeley (2004). Transnational Networks and Global Environmental Gover-
nance: The Cities for Climate Protection Program. International Studies Quarterly,
48, 471493.
Bulkeley, H., M. Betsill (2003). Cities and Climate Change: Urban Sustainability and Global
Environmental Governance. London, Routledge.
Burton, I., R. W. Kates, G. F. White (1993). The Environment as Hazard. New York, Guilford
Press.
Cantor, R., S. Rayner (1994). Changing Perceptions of Vulnerability. U: Socolow, R., C.
Andrews, F. Berkhout, V. Thomas. Industrial Ecology and Global Change. UK, Cam-
bridge University Press, 6983.
Chakravarthy, B. (1982). Adaptation: A Promising Metaphor for Strategic Management.
Academy of Management Review, 7 (1), 3544.
Collier, U., R. Lfstedt (1997). Think Globally, Act Locally. Global Environmental
Change, 7 (1), 2540.
Corfee-Morlot, J., I. Cochran, S. Hallgatte, P. J. Teasdale (2011). Multi-Level Risk Gover-
nance and Urban Adaptation Policy. Climate Change, 104, 169197.
Daily, G. C. (ur.) (1997). Natures Services: Societal Dependence on Natural Ecosystems.
Washington, D. C., Island Press.
210
Dasgupta, P. (2003), Social Capital and Economic Performance: Analytics. U: Ostrom,
E., T. K. Ahn (ur.). Foundations of Social Capital, Cheltenham, U.K., Edward Elgar,
238257.
Ekins, P. (2000). Economic Growth and Environmental Sustainability: The Prospects for
Green Growth. London, Routledge.
Ensor, J., R. Berger (2009). Understanding Climate Change Adaptation: Lessons from Com-
munity-Based Approaches. Practical Action Publishing, UK.
Ersbak, K. (2011). Assesing an Alternative Approach Perspectives on Adaptation Planning
and Climate Change Policy from Copenhagen, Denmark.
European Environment Agency (EEA) (2006). Vulnerability and Adaptation to Climate
Change in Europe. EEA Technical Report, No. 7/2005, European Environment Agen-
cy, Copenhagen.
Feldman, D., C. Witt (1993). Motivations and Roles for Sub-National Governmental Partici-
pation in Managing Climate Change. Environment and Pollution, 9 (2/3), 213226.
Fussel, H.-M. (2007). Adaptation Planning for Climate Change: Concepts, Assessment
Approaches, and Key Lessons. Sustainability Science, 2 (2), 265275. http://www.
springerlink.com/content/4155425778557718, poseeno 13. avgusta 2012.
Granberg, M., I. Elander (2007). Local Governance and Climate Change: Refections on the
Swedish Experience. Local Environment, 12 (5), 537548.
Gupta, J. (2007). The Multi-Level Governance Challenge of Climate Change, Environmen-
tal Sciences, 4 (3), 131137.
Hobbs, G., R. Scheepers (2010). Agility in Information Systems: Enabling Capabilities for
the IT Function. Pacifc Asia Journal of the Association for Information Systems, 2
(4), 2935.
Kern, K., S. Niederhafner, S. Rechlin, J. Wagner (2005). Kommunaler Klimaschutz in
Deutschland Handlungsmglichkeiten, Entwicklung und Perspektiven. Wissen-
schaftszentrum Berlin fr Sozialforschung, SP IV 2005-101. http://skylla.wz-berlin.
de/pdf/2005/iv05-101.pdf., poseeno 17. avgusta 2012.
Lazarevi Bajec, N. (2011). Integrating Climate Change Adaptation Policies in Spatial De-
velopment Planning in Serbia A Challenging Task Ahead. SPATIUM International
Review, 24, 18.
Lazarevi Bajec, N. (2004). Povezivanje koncepta stratekog planiranja sa lokalnim pro-
stornim planiranjem. U: Planiranje razvoja lokalne zajednice. Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd.
Lazarevi Bajec, N., M. Maruna, V. Mihajlov (2011). Analiza prilagoenosti obrazaca ur-
bane strukture klimatskim promenama: primer nacrta plana detaljne regulacije Ada
Ciganlija.
Lubell, M., Z. Sammy, V. Arnold (2007). Collective Action and Citizen Responses to Global
Warming. Political Behavior, Vol. 29, No. 3, 391413.
Lundqvist, L., C. Borgstede (2007). Whose Responsibility? Swedish Local Decision Makers
and the Scale of Climate Change Abatement. Urban Affairs Review, 43 (3), 299324.
March, J. (1991). Exploration and Exploitation in Organizational Learning. Organization
Science, 2, 7187.
Nelson, R., S. Winter (1982). An Evolutionary Theory of Economic Change. Belknap Press of
Harvard University Press, Cambridge, MA.
Nonaka, I. (1994). A Dynamic Theory of Organizational Knowledge Creation. Organiza-
tion Science, 5, 1437.
Pascale, R. (1999). Surfng the Edge of Chaos. Sloan Management Review, Spring, 8394.
Pelling, M., C. High (2005). Social Learning and Adaptation to Climate Change. Benfeld
Hazard Research Centre Disaster Studies Working Paper, 11 June 2005.
211
Pielke, R.A.J. (1998) Rethinking the Role of Adaptation in Climate Policy. Global Environ-
menatl Change, 8, 159-170.
Platteau, J. P. (1994). Behind the Stage Where Real Societies Exist: The Role of Public and
Private Order Institutions. Journal of Development Studies, 30, 533577.
Platteau, J. P. (2000). Institutions, Social Norms and Economic Development. London, Rout-
ledge.
Portes, A. (1998) Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology. Annual
Review of Sociology, 24, 124.
Prugh, T., R. Costanza, H. Daly (2000). The Local Politics of Global Sustainability. Island
Press, Washington D. C.
Scott, J. (1998). Seeing Like a State: How Certain Schemes to Improve the Human Condition
Have Failed. New Haven, Conn., Yale University Press.
Staber, U., J. Sydow (2002). Organizational Adaptive Capacity A Structuration Perspec-
tive. Journal of Management Inquiry, 11 (4), 408424.
Steinbrunner, J. (1974). The Cybernetic Theory of Decision. Princeton University Press,
Princeton, NY.
Storbjrk, S. (2007). Governing Climate Adaptation in the Local Arena: Challenges of Risk
Management and Planning in Sweden. Local Environment, 12 (5), 457469.
Zeigler, D., S. Brunn, J. Johnson (1996) Focusing on Hurricane Andrew Through the Eyes
of the Victims. Area, 28, 124129.
Woolcock, M. (1998). Social Capital and Economic Development: Toward a Theoretical
Synthesis and Policy Framework. Theory and Society, 27, 151208.
212
Arhitektura i klimatske promene u savremenim
izlobenim praksama mogue interpretacije i
uticaji na aktuelne arhitektonske prakse
Mladen Pei, Aleksandar Kui
Architecture and Climate Change in Contemporary
Exhibitional Practice Possible Interpretations and Infuences
on Present Architectural Practice
Abstract
The aim of this work is to investigate different ways of interpretation of relation
between architecture and climate change phenomenon within contemporary
exhibitional practice. First of all, the research covers a review of relations between
exhibitions as places for opening discussions about relevant social questions, relevant
model of collaboration and for exchanging knowledge and experience, and the way
in which the relation between architecture, urbanism and their role in the process of
mitigation or prevention of climate change are shown within them.
Within the given review, the performativity of exhibitions will be considered
separately, and under this term a kind of critical methodology is implied which
cosists of analysis of action of an institution in a process of forming a subject and
which is taken as a particular analysis of the ritual, namely the act which repeats
itself and which makes the basis of every institution. In this context what is primarily
analised is the physical framework of given exhibitions (the architecture, the display
of items etc.), their textual pattern as well as the communication with the visitors
and the public.
The research considers the architectual exhibitions as a separate kind of media
which contributes to public discourse and public opinion and which has the potential
to spread, infuence and change the culture. The aim of the research is to examine
if, and in what way, the invisible alternative ways of interpretation of exhibitions
could be seen as one of the forms of production of contemporary architectural theory
and practice and its relation with the topic of climate. Within the work the relation
between specialist show-room manifestations which represent architecture, its
intervention in different media and realistic public everyday perception of climate
change will also be reexamined.
Keywords: exhibitional practice, performativity of museums,
climate change narratives.
213
Uvod
Ovaj rad predstavlja uvid u diskusiju o arhitekturi u okviru diskursa klimat-
skih promena i postavlja se u iri okvir u odnosu na drutvene i kulturoloke
delove narativa o promeni klime. Imajui u vidu da su obrazovanje i infor-
misanje vani faktori u debati o odrivom razvoju i klimatskim promenama,
posebno e biti razmatran odnos arhitekture i izlobi kao mesta i dogaaja
koji predstavljaju nove perspektive koje imaju mogunost da menjaju nain
razmiljanja i delovanja u okviru irih drutvenih strategija i pokreta koji se
odnose na ove promene.
Kada se govori o klimatskim promenama (promeni klime) evidentno je
da trenutno postoji konsenzus da ova pojava preti prirodnom okruenju kroz
vie aspekata, prevashodno kroz proces stalnog poveanja prosenih vredno-
sti temperature, koje za posledicu ima mnogostruke promene u nainu ivota
i rada ljudi (IPCC, 2007a). Kako bi se zaustavile ove pojave i spreio njihov
dalji uticaj na ivotnu sredinu i neposredno ovekovo okruenje, primenjuju
se razliite strategije koje se u najveem broju sluajeva zasnivaju na smanje-
nju koliine gasova staklene bate u atmosferi (IPCC 2007b). Do skoro, sve
su aktivnosti bile fokusirane na smanjenje koncentracije ovih gasova (koji su
oznaeni kao vodei krivci za ove promene) i ublaavanje promena klime,
odnosno na proces mitigacije. Meutim, ispostavilo se da je ovo samo deo
neophodnih aktivnosti, jer su istraivanja pokazala da je dolo do promena
ije efekte ve oseamo i da je neophodno predlaganje novih reenja koja
bi pored mitigacije podrazumevala i procese prilagoavanja adaptacije na
novonastalu situaciju. U okviru mnogobrojnih istraivanja mogui odgovori
su traeni u razvoju i irenju obnovljivih izvora energije, kao i u optimiza-
ciji energetske efkasnosti koja bi se postigla primenom svih poznatih i ra-
spoloivih mera, znanja, tehnologija i energetski efkasnih sistema i opreme
(Todorovi, Eim, Martinovi, 2010). Zapravo, za univerzalnim reenjima
se tragalo u okviru diskursa tehnikih, tehnolokih i prirodnih nauka, sa ide-
jom da se promene klime mogu zaustaviti primenom ovih reenja na glo-
balnom nivou. Meutim, pokazalo se da se nastale promene ne mogu za-
ustaviti i da je potrebno vie panje posvetiti mogunostima adaptacije na
njih, kao i da nije mogue istovetna strateka reenja primenjivati u okviru
razliitih drutvenih, ekonomskih ili kulturolokih konteksta (Gidens, 2009).
Upravo iz ovih razloga, ukazala se potreba da se prilikom razvoja strategija
za adaptaciju i mitigaciju dodatna panja posveti specifnim ekonomskim
i drutvenim, a posebno kulturnim karakteristikama odreenog podruja i
ljudi. Cilj ovakvog pristupa bi trebalo da bude prevazilaenje svojevrsne
metodoloke praznine koja se javlja izmeu regionalnih modela klimatskih
promena i globalnih scenarija, koja onemoguava izradu efkasnih studija
214
procena uticaja (Fssel, 2009). Na ovaj nain, irom analizom lokalnog kon-
teksta uz informacije o globalnim tokovima, bila bi omoguena efkasnija
procena izloenosti i osetljivosti ivotne sredine na klimatske uslove koji
e uslediti na lokalnom nivou i obezbedili bi se uslovi da se u okviru novih
stratekih odluka uspostavi novi odnos sa prirodom i odgovornije ponaanje
pojedinca u okviru drutva u celini.
Klimatske promene kao nova drutvena i kulturna paradigma
Klimatske promene se oznaavaju kao jedan od vodeih faktora rizika po
ivotnu sredinu u velikom broju stratekih dokumenata koji se bave ovom
ili srodnim temama. Zapravo, u okviru ovih dokumenata promene klime se
predstavljaju kao direktna posledica ugroavanja ivotne sredine, odnosno
kao rezultat viedecenijskog nemara oveka prema svom okruenju. U tra-
enju reenja, kao mogui odgovor za smanjenje uticaja klimatskih prome-
na na ivotnu sredinu, spreavanje novih promena i ouvanje biodiverziteta,
predloen je dugoroni koncept odrivog razvoja, pod kojim se pre svega
misli na stalni ekonomski rast, koji podrazumeva fnansijsku efkasnost, teh-
noloki napredak, razvoj istih tehnologija i, to je najvanije, inovativnost
celog drutva u svim oblastima. Posebno se naglaava ovaj poslednji deo,
gde se razmatra meusobni uticaj izmeu drutvene dimenzije i zatite i-
votne sredine i prirodnih resursa, s obzirom na to da podrazumeva aktivnu
ulogu ljudi u procesu odrivog razvoja kao jednog od moguih odgovora na
pitanje i problem klimatskih promena. Antropogeni faktor je najverovatnije
imao, i jo uvek ima, veliku ulogu u obezbeivanju uslova za nastanak kli-
matskih promena (IPCC, 2007b), tako da je sada na oveku i obaveza da na
njih odreaguje na pravi nain, pre svega kroz neposredni uticaj na ivotnu
sredinu, imajui u vidu znaaj adekvatnog korienja postojeih prirodnih i
drutvenih resursa, kao i razvoj javne svesti i uea javnosti u procesu odr-
avanja i zatite ivotne sredine.
Kako zatita ivotne sredine podrazumeva skup razliitih postupaka i
mera s ciljem ouvanja bioloke ravnotee, neophodno je da se u ovaj proces
ukljui to vei broj relevatnih drutvenih inilaca (Ncinln strtgi
drivg rzv Republike Srbije: 2). Ekoloka odbrana je multidisciplinar-
na i trebalo bi da predstavlja trajnu obavezu svih lanova drutva. Multidis-
ciplinarnost proistie iz uslova da zdravlje, ivotna sredina i socijalni uslovi
predstavljaju kompleks oblasti i problema koji su u stalnoj interakciji. Stoga
svaki poremeaj stanja ivotne sredine dovodi do ekolokih i poremeaja
drutvenih odnosa, koji su meusobno uslovljeni i povezani (Ncinln
strtgi drivg rzv: 6). O vanosti ove teme i posledicama ugro-
avanja ivotne sredine govori i tzv. trea generacija ljudskih prava, koja
215
se posebno odnose na ekologiju, zdravstvo i kulturu (http://www.ekoserb.
sr.gov.rs). Politika zatite ivotne sredine ne ograniava se samo na kontrolu
zagaivanja na lokalnom nivou, ve ima i opti i globalni karakter, koji je,
po pravilu, veoma teko kontrolisati. Globalna ekoloka ravnotea svakim
danom postaje sve aktuelnija, to namee potrebu primene odgovarajuih in-
strumenata koji deluju u okvirima trita. Istovremeno, ljudski faktor e, kao
to je ve naznaeno, imati centralnu ulogu u celokupnom procesu, s obzirom
na to da se nalazi u centru deavanja i da je na njemu da u okviru drutva
obezbedi reforme u cilju ouvanja osetljive ravnotee izmeu ljudi i njihovog
prirodnog okruenja. Da bi se takav proces uspeno izveo, neophodno je pa-
ralelno sa novom tehniko-tehnolokom orijentacijom obezbediti i uslove za
kulturne promene i promene institucionalnog okvira drutva. Kako je jasno
da nauni argumenti nisu jedini koji uestvuju u formiranju javne i politike
debate o klimatskim promenama (Hoffman, 2011), potrebno je u proces od-
brane ivotne sredine ukljuiti relevantne inioce iz svih drutvenih sfera i
razmotriti njihove pojedinane uloge.
Narativi klimatskih promena uloga i znaaj medija
Klimatske promene menjaju i transformiu nae okruenje, istovremeno
uslovljavajui i promene naina na koji razmiljamo o njemu. Imajuu u vidu
sve vei znaaj koji imaju na celokupni drutveni okvir, razmatranje posle-
dica klimatskih promena je neophodno, s obzirom na to da je ovo pitanje
postalo nova sablast koja se iri svetom (Szerszynski, Urry, 2010: 1). Bez
obzira na to da li se razmatraju kao nova sablast ili kao jedan od etiri
jahaa apokalipse, kako ih naziva Slavoj iek,
1
klimatske promene imaju
veliki uticaj na formiranje novih diskurzivnih polja u teoriji i praksi svih na-
unih disciplina. Globalna zastupljenost ove teme uslovila je formiranje iro-
kog istraivakog polja koje nije izostavilo skoro nijednu disciplinu u okviru
drutvenih i humanistikih nauka (Salazar, 2011). U centru ovog globalnog
interesovanja za promene klime, njihove posledice, rizike i nestabilnosti
koje one donose, posebno mesto zauzimaju masovni mediji, koji u poslednje
vreme dobijaju kljunu ulogu u formiranju javne svesti i razumevanju ovih
procesa. Istovremeno, putem medija masovne komunikacije obezbeuje se
interakcija izmeu promena, naunog znanja i praksi, i lokalnih i globalnih
akcija za poboljanje ekoloke slike sveta. Drutvena istraivanja naglaa-
vaju da masovni mediji prezentuju promene u okruenju i rizike i posledice
1 Slavoj iek, izmeu ostalog, nastupajuu ekoloku krizu svrstava u grupu etiri jahaa
apokalipse, zajedno sa posledicama biogenetike evolucije, problemima intelektualnog
vlasnitva i sve veim rastom drutvenih podela i iskljuenja (iek, 2012).
216
proizale iz tih promena na nain koji postaje duboko vezan za kulturoloke
konstrukte sa dubokim ideolokim korenima (Salazar, 2011).
Znaaj informacije o klimatskim promenama, od koga zavisi i nain i
vrsta reakcije, direktno je vezan za njen izvor. Pored toga, kako bi se odredila
njena snaga, relevantnost i mogui uticaj, postaje znaajno i pitanje o nainu
na koji se informacije i podaci o klimatskim promena prezentuju i plasiraju.
Ove podatke gotovo svakodnevno dobijamo iz sredstava javnog informisa-
nja, strunih magazina, dnevnih novina, kulturnih ili politikih emisija, po-
zorinih predstava, flmova, izlobi itd. Gotovo da ne postoji medij koji se u
nekom trenutku ne nae u ulozi nosioca poruke o promeni klime, moguim
posledicama tog procesa, kao i o nainu na koji treba da se ponaamo kako
bismo te promene spreili ili se adaptirali na njih. Kao jedna od zvaninih
institucija koja ima ulogu da javnost upoznaje sa uzrocima, efektima i po-
sledicama klimatskih promena osnovan je Meuvladin panel za klimatske
promene (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC),
2
koji igra
znaajnu ulogu prilikom plasiranja relevantnih informacija koje se odnose
na promenu klime i posledice ovog procesa na prirodno okruenje i drutve-
no-ekonomske sisteme. Meutim, pored zvaninih institucija na globalnom
nivou, o klimatskim promenama moemo uti i od brojnih lokalnih organi-
zacija i drugih formalnih i neformalnih grupa. Pitanje promene klime je po-
stalo svakodnevna tema se velikim brojem uesnika u raspravi. Kako je ovo
pitanje ulo u fokus svetske javnosti, o klimatskim promenama saznajemo i
uimo kroz veliki broj razliitih narativa koji imaju razliite uloge i znaaj
i odnose se na razliite aspekte sloenog diskursa koji se odnosi na pojam i
pojavu klimatskih promena. Svaki od njih ima svoje procene koje se odnose
na uzroke i posledice procesa klimatskih promena, kao i razliite projekcije
uticaja na ljude njihovo okruenje, ivot i navike.
2 Svetska meteoroloka organizacija i Program Ujedinjenih nacija za ivotnu sredinu (UNEP)
su 1988. godine osnovali Meuvladin panel za klimatske promene (Intergovernmental Panel
on Climate Change IPCC). Meuvladin panel je osnovan da bi vrio objektivan i stalni
monitoring, istraivanje i ocenu naunih, tehnikih i drutveno-ekonomskih informacija
relevantnih za razumevanje naunih osnova rizika antropogenih promena klime, kao i
potencijalnih uticaja tih promena i opcija ublaavanja klimatskih promena i adaptacija na
izmenjene klimatske uslove.
Prilikom osnivanja Meuvladinog panela za promenu klime klime 1988. godine, uspostavljene
su tri Radne grupe i jedna Ciljna grupa za inventare gasova sa efektom staklene bate. Tri
radne grupe su defnisane kao Radna grupa I, sa zadatkom da vri ocenu naunih aspekata
klimatskog sistema i klimatskih promena; Radna grupa II, sa zadatkom da vri ocenu
osetljivosti drutveno-ekonomskih i prirodnih sistema na klimatske promene, negativnih i
pozitivnih posledica klimatskih promena i opcija za adaptaciju na njih; i Radna grupa III, sa
zadatkom da vri ocenu opcija ograniavanja i smanjenja emisija gasova sa efektom staklene
bate, ime bi se ublaile klimatske promene.U toku 1996. godine osnovana je jo i jedna
Ciljna grupa za klimatske podatke i scenarija. (izvor: http://www.hidmet.gov.rs/ciril/ipcc/
info_ipcc.php)
217
Izlobene prakse kao mesto prezentacije i razmene znanja o
klimatskim promenama
Danas postoji saglasnost o tome da klimatske promene predstavljaju znaajan
izazov i za savremenu kulturu (Szerszynski, Urry, 2010). Kao direktna posledi-
ca poveanja broja naunih dokaza o svakodnevnoj i nezaustavljivoj promeni
ivotnog okruenja i klime i o uticaju tih promena na nain ivota kakav smo
do sada poznavali, u okviru brojnih umetnikih inicijativa, projekata i radova
otvara se javna debata o procesima promene klime i mogunostima miti-
gacije i adaptacije. Kao neposredno mesto debate o relevatnim drutvenim i
kulturnim pitanjima, gde dolazi do neposredne razmene znanja, miljenja i
ideja o ovoj temi, izmeu umetnika, umetnikih praksi i ire javnosti u vidu
publike, najee se pojavljuju izlobe, kao medij koji ima potencijal da refe-
ktuje promene istorijskih, politikih i kulturnih deavanja (Greenberg, 1996).
U ovom sluaju izlobe se mogu posmatrati kao kulturni posrednici u sklopu
zajednikih napora oko javnog razumevanja klimatskih promena i prezen-
tovanja posledica koje e one ostaviti na okruenje, drutvene, ekonomske
i kulturne sisteme. ire posmatrano, u svim ovim sluajevima izlobe mogu
posluiti kao agenti promene u usvajanju novih naina i obrazaca ponaanja
publike u procesu mitigacije i adaptacije na klimatske promene (Salazar,
2011). U razmatranju odnosa umetnikih praksi i klimatskih promena, Mari-
ela Cveti (2011) kae da:
Mediji, umetnost i arhitektura sadre potencijale da ukau na pro-
bleme u prirodi i okruenju, posebno na promene kao to su klimatske.
Stoga, klimatske promene predstavljaju kulturni, socijalni i ekonomski
problem koji se percipira u okviru transdisciplinarnih timova umetnika
i naunika.
Uz ovaj potencijal, kao i uz injenicu da je krajem XX i poetkom XXI
veka organizovan veliki broj izlobi koje su istraivale i prikazale problem
klimatskih promena (Cveti, 2011), moe se rei da su izlobe kao specifan
prostor, dogaaj i forma, uz pretpostavku javnosti, defnitivno dobile znaajno
mesto u globalnim narativima o promeni klime.
U procesu formiranja specifnog konteksta za razmenu dosadanjih
i buduih znanja i tehnologija o ovim pojmovima, izlobe moraju imati
pretpostavku javnosti. Bez pretpostavke javnosti izlobe ne bi mogle
da postoje i verovatno ne bi imale podjednak drutveni znaaj koji imaju
danas. S obzirom na to da se kreiranje izlobi moe posmatrati kroz primenu
odreenih kulturnih obrazaca koji stvaraju veze izmeu izloenih podataka i
posetilaca, odnosno javnosti, posebnu panju treba posvetiti defnisanju ovih
odnosa. Kada se razmatraju odnosi umetnosti i publike, javlja se problem
komunikacijske prirode izmeu prezentovanih naunih argumenata promena
218
okruenja i javnosti, koji postaje znaajna injenica o nainu na koji se ove
informacije prezentuju iroj javnosti. Ovaj odnos je pre svega dvoznaan, jer
prema uvakoviu (2002), ideologija izlobi nije samo ono to je namenjeno
prihvatanju od strane javnog mnenja (doksa, gr. ), ve i ono to
paradoksalno formira doksu i predstavlja njen izraz (pojedinani primer) u
nekakvoj razmeni drutvenih vrednosti i drutvenih moi.
Tumaenje pojma izlobe moe biti viestruko, u zavisnosti od konteksta
u okviru koga se dati pojam tumai. S obzirom na to da se radi o kompleksnom
drutvenom fenomenu, u zavisnosti od naina posmatranja, izlobe se odreuju
dvostruko, kao in javnog izlaganja (umetnikih dela, proizvedenih dobara,
stvari iz prirode itd.) i kao mesto gde se izlaganje odvija (Kasteli, 2011).
Defnisana na ovaj nain, izloba postoji istovremeno kao dogaaj i prostor,
tj. kao akcija i mesto/lokacija (Kasteli, 2011). Razmatrane kao dogaaj,
izlobe su skoro uvek skup psiholokih, estetskih i ideolokih taloenja, pa
se samim tim mogu interpretirati i razumeti samo ukoliko se sagledavaju
i promiljaju u irini drutvenih zbivanja. Posmatrani kao mesto, prostori
izlobe su puni diskursa izloba nije samo ono to se pojavljuje pred okom,
izloba ne podrazumeva samo povrnu sliku ili prikaz, ve obuhvata skup
ideja, jezika i mehanizama u okviru kojih se ona materijalizuje, koristei
najee svet umetnosti i kulturu kao mehanizam proizvodnje znaenja i
smisla (Kasteli, 2011).
Arhitektura, izlobe i klimatske promene
odnos diskurzivne zavisnosti
Kako se odnos arhitekture kao discipline i klimatskih promena odreuje
kao splet sloenih relacija izmeu vie raznorodnih faktora, neophodno
je obezbediti teorijski okvir za praktino delovanje arhitekture u cilju
ublaavanja klimatskih promena. Istovremeno, odnos arhitekture i klime
ne zavisi samo i iskljuivo od arhitekata i njihove produkcije, ve i od
naruioca i investitora, kao i od konkretnih korisnika ili ire javnosti koji
e biti potencijalni korisnici. Posmatrano na ovaj nain, od arhitekture se
sve vie oekuje ne samo da materijalizuje tehnike zahteve i da slui kao
zatitni omota, ve i da se prilagodi sve sloenijim korisnikim zahtevima
(Hawken, Lovins, Lovins, 1999). Kada se ima u vidu ovaj kompleksni sistem
izmeu arhitekture, naruioca, neposrednih korisnika i ivotne sredine, u
okviru kojeg su zastupljeni razliiti interesi i motivi, potrebno je da odluke o
arhitektonskoj produkciji postanu tema ireg drutvenog konsenzusa.
Upravo se izlobe arhitekture, u vidu izlaganja arhitektonskih projekata,
ideja i izvedenih objekata, mogu koristiti kao katalizator koji e omoguiti
da doe do procesa formiranja ireg drutvenog konsenzusa po ovom pitanju.
219
U ovom sluaju, izlobe bi imale ulogu resursa i sredstva za promovisanje
konkretnih arhitektonskih ideja u cilju mitigacije i adaptacije na klimatske
promene. U narednom delu teksta bie dodatno pojanjene relacije izmeu
arhitekture i izlobi, kao i izmeu arhitekture i klimatskih promena, kako bi
se jasno odredilo teorijsko i praktino istraivako polje u okviru koga e
se odrediti znaaj izlobi arhitekture u promovisanju novih ideja vezanih za
proces klimatskih promena.
Arhitektura i izlobe
Odnos izlobi i arhitekture od poetka je bio odreen injenicom da su
se izlobe odravale unutar prostora galerije, muzeja ili nekog drugog
izlobenog prostora. Imajui u vidu znaaj izlobi, kao manifestacija u okviru
kojih je dolazilo do afrmacije (ili negacije) odreenog sistema vrednosti, i
arhitekture, ne samo kao objekta artikulacije drutvene stvarnosti, ve i kao
aktivnog subjekta koji uestvuje u konstruisanju te stvarnosti, odnos izmeu
izlobe i arhitekture moe se odrediti kao jedna od diskurzivnih zavisnosti,
gde se izloba kao institucionalni okvir i arhitektura kao disciplina prepliu
u jednom jedinstvenom projektu meusobnog ozvanienja i zvaninog
ustanovljenja (Greenberg, 1996). Diskurzivna praksa prezentacije arhitekture
u okviru izlobi predstavljala je nain da se arhitektura prikae kao razvojni
proces vezan i zavisan od drutvene stvarnosti koju taj proces odraava.
Na osnovu toga, istorija izlobi arhitekture, shvaena kao reprezentativni
uzorak drutvenih sistema i njihovih kulturnih vrednosti, postaje predmet
razmatranja iji je cilj sagledavanje naina na koje izlobe arhitekture kao
disciplina, kulturna i institucionalizovana praksa, kao tekst i kao teorija,
uestvuju u grai, tj. sadraju drutvene stvarnosti.
Arhitektura i klimatske promene
Posledice klimatskih promena predstavljaju jedan od vodeih izazova sada-
njice za arhitekturu i urbanizam, koji se podjednako odnosi i na teoriju i na
praksu ovih disciplina. Evidentno je da je dolo do promene paradigme u
kulturi projektovanja i graenja i da su se sa promenom okoline i ovekovim
shvatanjem te promene, promenila i oekivanja i zahtevi prema arhitekturi i
drugim srodnim disciplinama koje se bave graenom sredinom. Promena pa-
radigme u arhitekturi i urbanizmu nastala je kao posledica klimatskih prome-
na i ogleda se u novom tumaenju funkcionalnosti, ekologije i estetike (Alto-
monte, 2007). Neracionalno postupanje i nedostatak svesti o uticaju graene
sredine na okolinu uslovljavaju loe stanje i sliku klimatske i druge promene
u ivotnoj sredini. Kako bi se stanje poboljalo, oekuje se odgovornost ar-
220
hitekata, koja bi pre svega bila okrenuta ka racionalnom korienju resursa,
utedi energije i primeni eko-principa i tehnologija u arhitekturi, dizajnu i
graevinarstvu. U sklopu tih aktivnosti, poveane odgovornosti za ivotnu
sredinu, i kao jedan od naina da daju svoj doprinos globalnoj temi klimat-
skih promena, sve vei broj arhitekata i arhitektonskih timova bavi se pita-
njem zelene arhitekture, pre svega projektovanjem eko-gradova i pa-
sivnih kua. Proces projektovanja ostaje trajno pod uticajem ekolokog pri-
stupa, energetske efkasnosti i principa odrivosti, koji, prema reima Rosa
Adamsa (Ross Adams), postaje ne samo poeljna mogunost, ve imeprativ
u arhitekturi. U tekstu pod naslovom Tragajui za zelenijom sadanjosti
Neoliberalizam i eko-grad (Longing for a Greener Present Neoliberalism
and the Eco-City), Adams razmatra tendencije u arhitekturi i urbanizmu koje
su povezane i uslovljene principom odrivosti, za koji kae da predstavlja
nejasan koncept koji je podstaknut strahom od ekoloke katastrofe (Adams,
2011). Uslovljeni kolektivnim strahom od ekolokog kolapsa u budunosti,
irom sveta se pojavljuje veliki broj projekata za eko-gradove, iji je zada-
tak da obezbede uslove za ivot uz potovanje svih ekolokih i energetskih
principa odrivosti. Sve je vei broj ovakvih i slinih projekata i ono to je
zanimljivo je da se u najveem broju sluajeva oni odnose na gradove za koje
je dokazano da su imali i da jo uvek imaju veliku ulogu na globalna kretanja
klime. Na ovaj nain gradovi su, kao mesto i kao prostorni okvir, jo jednom
potvreni kao znaajni inioci u globalnim deavanjima.
Gradovi su kroz istoriju imali veliki broj funkcija, od vojne i verske, pa
do politike i trgovake, simboline i kulturne. Funkcija i znaaj odreenog
grada zavisili su kako od istorije, tako i od geografje, i njihove meusobne
povezanosti, pa se moe rei da skala urbanog odraava specifne drutvene
geografje i istorije (Blankar, 2003). Sa promenom okolnosti menjala se i ulo-
ga i funkcija grada, tako da je savremeni grad postao pre svega mesto razme-
ne ideja, vrednosti i znanja. Vremenom je grad od mesta promovisanja pozi-
tivnih vrednosti postao mesto negativnih uticaja, pogotovo kada se razmatra
pitanje promene klime, u okviru koga su gradovi i sam proces urbanizacije
oznaeni kao kljuna mesta. Grad postaje mesto indukovanja ekoloke krize,
a savremeni proces urbanizacije glavni uzrok promena. Postojei obrasci ur-
banizacije znaajno se razlikuju od dosadanjih istorijskih trendova i proces
urbanizacije sada uslovljava globalnu promenu ivotne sredine i predstavlja
istovremeno izazov, kao i ansu za odrivi razvoj (Grimm i dr., 2008). Isto-
vremeno, sveobuhvatna promena ivotne sredine, koja se ogleda u promeni
klimatskih uslova i naina funkcionisanja pojedinih ekosistema, predstavlja
novi izazov urbanom razvoju u budunosti.
221
Izloba Rising Currents (Nadolazee struje)
primer dobre prakse u okviru izlobenih aktivnosti muzeja
Kako bi se na to bolji nain ilustrovao odnos izlobi, arhitekture i klimat-
skih promena i kako bi se pokazalo kakve su njihove relacije sa institucijom
muzeja, u ovom delu rada bie dat prikaz izlobe Rising Currents (Nado-
lazee struje), koja je organizovana u okviru Muzeja moderne umetnosti u
Njujorku u periodu od marta do oktobra 2010. godine i iji je kurator bio Beri
Bergdol (Barry Bergdoll).
Sama izloba, pratee aktivnosti i deavanja bili su koncipirani kao me-
sto u okviru koga su profesionalci iz oblasti arhitekture, urbanizma i dizajna
dobili mogunost da uestvuju u irim lokalnim, nacionalnim i globalnim de-
batama o stanju ivotne i izgraene sredine u procesu promena klime. Kon-
kretno, cilj izlobe je bio da u prvi plan stavi pitanje promene nivoa mora,
kao direktnu posledicu klimatskih promena, na primeru obale i priobalnih
podruja gradova Njujorka i Nju Derzija, i da iroj publici prikae i ponudi
mogua reenja za adaptaciju kroz urbanizam, arhitekturu i dizajn. Organi-
zatori su izlobom eleli da ukau na nemogunost prethodnih inicijativa da
se na pravi nain ophode prema ovoj temi, pa su u tom cilju eleli da orga-
nizuju iroku debatu u kojoj bi uestvovale sve zainteresovane strane i akteri
urbanisti, arhitekti, graani, predstavnici gradskih vlasti i drugi (Bergdoll,
2010b).
Ono to je interesantno je da je inicijativa za izlobu i istraivaki proje-
kat potekla iz jednog muzeja, i to kao deo ireg projekta koji se bavi temom
klimatskih promena. Prema reima Salazara (2011), u dananje vreme muzeji
i nauni centri zauzimaju znaajno mesto u plasiranju informacija i istrai-
vanja o klimatskim promenama, pa je zbog toga vrlo vano upoznati se sa
nainom na koji oni funkcioniu i doprinose znanju o ovoj temi, sa posebnim
osvrtom na njihovu komunikaciju sa irom javnou.
U detaljnijem odreivanju odnosa muzeja, arhitekture i izlobi kroz isto-
riju, kao meusobno zavisnih kategorija, bitno je na poetku odrediti zna-
enje pojma performativnosti
3
muzejske ustanove, koji Jelena Stojanovi
(2007) defnie kaovrstu kritike metodologije koja se sastoji u analizi dej-
stva jedne ustanove u procesu formiranja subjekta i koja je shvaena kao
analiza rituala, ina koji se ponavlja i ini osnov delatnosti svake ustanove.
4
3 Performativnost kao kritika kategorija ima irok spektar znaenja. U ovom sluaju bie
korienje defnicije Kerol Dankan (Duncan, 2005) i Jelene Stojanovi (2007).
4 Prema navodima Jelene Stojanovi (2007), prilikom odreivanja performativnosti
prevashodno se analizira fziki okvir date ustanove (arhitektura, graditeljski stil, postavka
eksponata, organizacija postavke itd.), nakon ega se analizira tekstualni predloak date
ustanove, za koji ona kae da je uvek odreen disciplinom istorije umetnosti i da se moe
odrediti na dva naina: kao pristup kroz odreeni period (ili periode) ili je monografskog
karaktera.
222
Prema reima Berija Bergdola (1999), kustosa Odeljenja za arhitekturu i
dizajn pri Muzeju moderne umetnosti u Njujorku i kuratora pomenute izlo-
be, izlobe arhitekture su fenomen koji se najee vezuje za period ranog
XX veka. Naime, iako su arhitektonski projekti bili prikazivani na salonima
i galerijama jo pre pojave javnih muzeja krajem XVIII veka, izloba je kao
fenomen doivela svoj puni potencijal u pomenutom periodu, kada vei broj
muzeja postaje zainteresovan za ukljuivanje arhitekture u svoje programe,
5

ime su stvorene nove mogunosti za aktuelizovanje arhitekture kao drutve-
ne delatnosti kojoj je na ovaj nain pridodat novi kritiki aspekt.
6
Imajui u
vidu odnos arhitekture i drutva, muzej je predstavljao idealno mesto da se
kroz narativ izlobene postavke i prikaza arhitekture, kroz njihovo sadejstvo
i odnos prema irem kulturnom i drutvenom kontekstu, konstruie poeljna
slika o arhitekturi.
7
Iako se ideja o poeljnoj slici o arhitekturi menjala, mehanizam njenog
konstruisanja je ostao skoro isti do dananjih dana. Izlobom Rising Currents
(Nadolazee struje) promovisani su arhitektura i urbanizam, koji bi treba-
lo da pomognu gradovima na obali u procesu adaptacije na promenu nivoa
mora i klimatske promene koje su to prouzrokovale. Istovremeno, projekat je
predstavljao i mogui mehanizam za kreiranje drutvenih akcija, s obzirom
na to da se ceo projekat odigravao u okviru institucionalnog okvira muzeja uz
uee velikog broja predstavnika dravnog i civilnog sektora. Ideja koju je
kustos Beri Bergdol imao je da se na ovaj nain formira organizacioni meha-
Pojmom performativnosti muzejskih ustanova bavi se i Kerol Dankan (Duncan, 1995) u
svojoj studiji o ulozi prvih javnih muzeja, koja performativnost odreuje kao iskustvo koje
nastaje kao deo disciplinarne i disciplinujue strategije kojoj posetilac muzeja mora da se
povinuje da bi uao i ostao u muzejskoj zgradi. Po njenim reima, prihvatajui ova pravila,
posetilac postaje deo panoptike situacije i vrlo dobro zna da je posmatran/a, nadgledan/a,
kontrolisan/a. Zna da e ako pogrei biti kanjen/a, iskljuen/a iz igre, odnosno izbaen/a iz
muzeja. Performativnost muzeja utie na posetioca da se uivi u svoju ulogu, u potpunosti
se izjednaavajui sa ideolokim oekivanjima ustanove kao savreni subjekat performansa.
Dankanova smatra da su muzeji diksurzivne naprave koje su formirane posle Francuske
revolucije i da su pravljene kao neka vrsta objektivizacije ili kao agenti irenja, rasprostiranja
postrevolucionarne retorike u procesu stvaranja subjekta ove ideologije. Po reima Kerol
Dankan, na osnovu svoje uloge, kao uticajne, vane i drutveno prisutne ustanove sa
preciznom drutvenom ulogom, muzeji su odredili dvadeseti vek kao vek muzeja.
5 Meu njima je i Muzej moderne umetnosti u Njujorku, koji je pod upravom Alfreda Bara
i Filipa Donsona poeo ozbiljnije da se bavi problemom izlaganja arhitekture.
6 Iako su izlobe arhitekture organizovane u okviru muzeja po obimu, formi i sadraju bile
vrlo raznovrsne, njihov uticaj na proces promiljanja arhitekture bio je jedinstven. Odnosno,
putem izlobi najee je prezentovan znaaj arhitekture i njen odnos prema drutvu i
pojedincu, kao i proces redefnisanja uloge arhitekata i njihovog naina delovanja unutar
polja ove discipline.
7 Iako je institucija muzeja bila od velikog znaaja za izlobe arhitekture i za pozicioniranje
arhitekture unutar polja reprezentacijskih praksi, ovde se manje radi o fzikom okviru, a
vie o narativnoj konstrukciji u okviru koje je pitanje odabira eksponata, slaganja, veliine i
medija u stvari sistem koordinata koji omoguava mapiranje odreenog istorijskog perioda.
223
nizam koji bi se bez problema mogao primeniti prilikom osmiljavanja pro-
stornih intervencija i na nekoj drugoj lokaciji. S obzirom na to da su strategije
i taktike izlaganja koje primenjuju kustosi
8
deo irih kulturnih politika koje
odraavaju drutvenu realnost u odnosu na formiranje estetskih, diskurzivnih
i politikih identiteta (pojedinanih i kolektivnih), moe se pretpostaviti da
je Bergdol ovakvom organizacijom projekta i izlobe eleo da koordinaci-
jom velikog broja zainteresovanih strana doe do ireg konsenzusa koji bi
se odnosio na promene u graenoj sredini pod uticajem spoljnih klimatskih
faktora. Sam proces organizacije, na elu sa Beri Bergdolom kao kustosom,
odvijao se na susretu razliitih kreativnih, administrativnih i teorijskih praksi
od koncipiranja izlobe do rada na urbanistiko-arhitektonskim projekti-
ma, predavanjima itd., koji su zavreni izlobom kao mestom povezivanja
i umreavanja znanja uz primenu tehnikih, metodolokih i teorijskih alata
koji su vezani za koncepciju i realizaciju izlobe (vie informacija o izlobi
na adresi: http://www.moma.org/explore/inside_out/2010/03/26/rising-cu-
rrents-opening-of-the-exhibition).
Na samom poetku rada na projektu, u prvom koraku, izabrano je pet
arhitektonskih timova (Architecture Research Offce ARO, LTL Architects,
Matthew Baird Architects, nARCHITECTS i SCAPE Studio), koji su dobili za
zadatak da izrade urbanistiko-arhitektonske strategije na pet lokacija u obal-
nim zonama Njujorka i Nju Derzija. Paralelno sa odabirom timova mladih
profesionalaca, u projekat su se ukljuili i predstavnici gradskih vlasti zajed-
no sa lokalnim stanovnitvom, koji su u okviru predavanja, izlobi i radioni-
ca imali priliku da sarauju u procesu izrade fnalnih predloga. Sa ovakvom
organizacionom strukturom, iroko postavljenim ciljevima i velikim brojem
uesnika u raspravi, ovaj projekat ne samo da je postao mesto formiranja
savremenih arhitektonskih i urbanistikih reenja, ve je bio i neka vrsta in-
kubatora za mlade profesionalce iz oblasti arhitekture i urbanizma, koji su
dobili priliku da rade u ovako sloenom kontekstu (Bergdoll, 2010a). Sve
vreme je muzej, na elu sa Bergdolom kao glavnim kuratorom programa,
organizovao izlobe putem kojih je rad na projektu prezentovan iroj jav-
nosti i putem kojih je javnost informisana o procesu klimatskih promena i
8 U tom smislu, kurator nije samo tehniar koji ureuje i osmiljava izlobe, ve je vrlo
esto jedna vrsta politikog aktiviste koji funkcionie u okviru kulturne superstrukture
(uvakovi, 2002). Samim tim, jedna od uloga kuratora prilikom postavljanja izlobe kao
privremenog mesta, jeste da kreira kontekst, tj. da oformi diskurzivni i prostorni (fziki)
okvir unutar kojeg e se promiljati odreena drutvena pitanja u odnosu na lokalni kontekst.
Ovako postavljena izloba ima potencijal da utie na kulturu, da je iri i transformie, pa
samim tim, kuratori kao osobe odgovorne za osmiljavanje, imaju istovremeno odgovornost
i mo da kroz ovaj medij plasiraju i promoviu odreene drutvene i kulturne vrednosti.
Kako su izlobe kroz istoriju imale veliki uticaj na drutveni diskurs i savremene tokove,
sama izloba i kurator imaju politiki potencijal utoliko to izloba kao posebna vrsta medija
doprinosi javnom diskursu i javnom miljenju (Bertek i Kovai, 2012).
224
njihovom uticaju na prirodnu i graenu sredinu. Sam kurator je ove izlobe,
zajedno sa fnalnom izlobom i konferencijom, opisao kao reaktivni oblik
izlobe, a iz njih je proiziao svojevrsni prirunik za prostorne intervencije,
koji je omoguio da se sagleda relevantna drutvena uloga arhitekture kada
je ova tema u pitanju (Bergdoll, 2010b). Sam proces organizacije kroz insti-
tucionalni okvir muzeja omoguio je da se formira iri drutveni konsenzus
razliitih uesnika u debati, sa njihovim pojedinanim interesima. U razma-
tranju rezultata itavog projekta, sam Bergdol kae da primarni cilj nije bio
da se projekti izvedu, ve da se putem izlobi, kao i prateih aktivnosti, kreira
prostor i atmosfera za razmenu ideja i miljenja o nainima reagovanja na kli-
matske promene i da se ira javnost upozna sa njima. Istovremeno je u toku
ovog procesa proizveden i tampan veliki broj kataloga i pamfeta, koji su
ostali kao svedoanstvo i trajni zapis o celom procesu organizacije projekta i
njegovim ciljevima. Pored toga, ovaj tampani materijal se koristio kao neka
vrsta progandnog materijala u kasnijoj komunikaciji sa gradskim vlastima i
lokalnim stanovnitvom.
Zakljuak
Kao to je ve istaknuto u ovom i drugim istraivanjima, izlobe, kao vre-
menski i prostorno ogranieni fenomeni, ne samo da proizvode ono to bi
trebalo da bude prihvaeno kao javno miljenje, ve vrlo esto konstituiu
javno miljenje i predstavljaju njegovu refeksiju. Imajui u vidu ovu injeni-
cu, kao i tezu da savremena drutva vrlo esto spoznaju sebe kroz medijsku
i vizuelnu reprezentaciju, dodatno se uslonjava odnos izlobe, arhitekton-
ske prakse, klimatskih promena i drutvenih deavanja. U datom istraivanju
izlobe su prikazane kao mesto proizvodnje i propagiranja ideja u arhitekturi
i istovremeno je ukazano na njihov edukativni potencijal u procesima miti-
gacije i adaptacije na klimatske promene. Ukupno posmatrano, izlobe su
razmatrane kao samostalni oblici difuzije kulture, tj. kao koherentne, siste-
matizovane celine, nastale kao rezultat namera, stremljenja, elja i moguno-
sti skupa uesnika (kustosa, autora, fnansijera), odnosno nastale kroz proces
strunog umetnikog rada na obradi teme i prikupljanju grae.
Istovremeno, pitanje klime i klimatskih promena razmatrano je kao ak-
tuelna drutvena tema koja je istovremeno ekoloki, politiki, ekonomski,
socijalni, ali i zdravstveni i kulturoloki problem. Kroz defnisanje termina
i pojmova, u tekstu su data pojanjenja koja su omoguila da se odredi mo-
dalitet pristupa problemu ublaavanja i adaptacije na klimatske promene po-
sredstvom arhitekture i urbanizma u okviru medijuma izlobi. Odnos arhitek-
ture i klimatskih promena posmatran je kroz prizmu izlobenih praksi koje
postaju sastavni deo strategija i taktika izvoenja makro i mikro klimatskih
225
politika, prevashodno zbog toga to postaju mesto informisanja i razmene
znanja i ideja izmeu strune i ire javnosti. Na ovaj nain, izlobe dobijaju
veliki potencijal, ne samo za teorijsko posredovanje i interpretaciju arhitek-
ture u domenu klimatskih promena, ve mogu da postanu i mesto direktnog
kreiranja programskih politika i naela u procesu mitigacije i adaptacije na
klimatske promene u okviru arhitekture i urbanizma.
Bibliografja
Adams, R. (2010). Longing for a Greener Present: Neoliberalism and the Eco-city. Radical
Philosophy, 63. http://www.radicalphilosophy.com/commentary/longing-for-a-
greener-present. pristupljeno 26. avgusta 2012.
Altomonte, S. (2007). Adaptive Building Envelope Design. International Conference on
Solar Energy and Buildings (CISBAT). Lausanne, Switzerland.
Bergdoll, B. (1999). Curating History. The Journal of the Society of Architectural Historians
57: 3, 257.
Bergdoll, B. (2010a). Rising Currents: From Workshop to Exhibition. http://www.moma.
org/explore/inside_out/2010/01/12/rising-currents-from-workshop-to-exhibition.
pristupljeno 28. avgusta 2012.
Bergdoll, B. (2010b). Rising Currents: Opening of the Exhibition. Izvor: http://www.
moma.org/explore/inside_out/2010/03/26/rising-currents-opening-of-the-exhibition.
pristupljeno 28.08.2012.
Tihana, B., i A. Kovai. (2012). Drave istone Europe su kao troglavi zmajevi - intervju sa
Mikom uvakoviem. Izvor: http://kulturpunkt.cognita.hr/content/drzave-istocne-
europe-su-kao-troglavi-zmajevi.
Blankar, P. (1998). Kroz istoriju grada do Novog drutva. Prevod: Dragana Lukaji (2003).
igoja. Beograd.
Cveti, M. (2011). Umetnik kao istraiva i kritiar svet kao laboratorija. U: oki, V., Z.
Lazovi (ur.). Uticaj klimatskih promena na planiranje i projektovanje. Univerzitet u
Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, 222230.
Duncan, C. (1995). Civilizing Rituals: Inside Public Art Museums. Routledge, London.
Fssel, H.-M. (2009). Review and Quantitative Analysis of Indices of Climate Change
Exposure, Adaptive Capacity, Sensitivity, and Impacts. Potsdam Institute for Climate
Impact Research, Germany.
Geert Hofstede Cultural Dimensions. www.geert-hofstede.com, pristupljeno 10. aprila 2010.
Gidens, E. (2009). Politika i klimatske promene. Clio, Beograd.
Greenberg, R., B. W. Ferguson, S. Nairne (ur.) (1996). Thinking about Exhibitions. Routledge.
London.
Hawken, P., A. Lovins, L. H. Lovins (1999). Natural Capitalism: Creating the Next Industrial
Revolution. Earthscan Publications, London.
Hoffman, A. J. (2011). The Culture and Discourse of Climate Skepticism. University of
Michigan, USA.
Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC. http://www.hidmet.gov.rs/ciril/ipcc/
info_ipcc.php, pristupljeno 21. avgusta 2012.
IPCC (2007a). Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of
Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on
Climate Change. Ur.: M. L. Parry, O. F. Canziani, J. P. Palutikof, P. J. Van der Linden,
C. E. Hanson. Cambridge: Cambridge University Press.
IPCC (2007b). Climate Change 2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the
Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Ur.:
B. Metz, O. R. Davidson, P. R. Bosch, R. Dave, L. A. Meyer. Cambridge: Cambridge
University Press.
Kasteli, M. (2010). Contemporary Exhibition: The Rhetoric of the Image. http://koperseminar.
226
pbworks.com/w/page/6815898/Papers, pristupljeno 12. decembra 2011.
. , . 55/05, 71/05
101/07. http://www.odrzivi-razvoj.gov.rs/assets/download/Nacionalna-
strategija-odrzivog-razvoja-Republike-Srbije.pdf, pristupljeno 26. avgusta 2012.
Salazar, J. F. (2011). The Mediations of Climate Change: Museums as Citizens Media.
Museum and Society, 9 (2) (rad u tampi).
, J. (2007). : .
XVIII2, 471484.
uvakovi, M. (2002). Ideologija izlobe: o ideologijama Manifeste. Platforma SCCA 3.
www.ljudmila.org/scca/platforma3/suvakovic.htm, pristupljeno 25. avgusta 2012.
Todorovi, M., O. Eim, I. Martinovi (2010). Izbor prilaza unapreenju energetske
efkasnosti i odrivosti zidanih zgrada. Materijali i konstrukcije, 53, 527.
United Nations Framework Convention on Climate Change. www.unfccc.int, pristupljeno
26. aprila 2010.
World Commission on Environment and Development (1987). Our Common Future. Oxford
University Press, Oxford.
iek, S. (2012). iveti na kraju vremena. Fraktura, Zagreb.
http://www.ekoserb.sr.gov.rs
227
Meeting the Megalopolis: the Aesthetic Experience
of a Non Perceptible Totality
Vladimir Mako
The aim of this text is to explore the phenomenon regarding the aesthetic
experience of a megalopolis, i.e. the city structure beyond the mans capability
to perceive its size, and its social and spatial capacity. The importance of
this issue regards to the fact that an urban mega structure can be the most
valuable example of a heterogenic structure, and therefore a polygon where
new values of aesthetic perception, experience, and evaluation appear. As a
contemporary urban phenomenon it confronts the traditional understanding
of aesthetic categories established to observe and judge values of the
urban concept of perceptible totality. This notion is in the very heart of the
complexity of modern cultures, producing the phenomenon of urban mega
structure (Welsch, 2001: 62). More than that, the process of aesthetic
perception of the megalopolis exceeds the context of the urban composition
and functional zones, and develops according to the concept of a constant
transformability of the urban structure and its functional content in a most
dynamic way. Therefore, this kind of urban structure cannot be thought or
experienced as a culturally homogenous structure, which is a traditional
notion for a beautifully executed urban design.
It is obvious that facing the urban phenomenon of megalopolis non
traditional aspects of aesthetic perception and evaluation should be applied.
Discussion on these non traditional aspects of aesthetic judgment can be
based on a few avant-garde ideas developed on the beginning of the twentieth
century, as on concepts and theories trying to explain new phenomena of
development and transformability of urban structures and their sensorial
values, and systems of urban regeneration. In this context, the paper will
also discuss the impact of global and local cultural aspects, as particular
aesthetic values of a megalopolis, on the process of its aesthetic perception
and evaluation.
The frst ideas regarding the nature of an urban mega - structure, developed
at the beginning of the twentieth century, mainly by the Futurist architect
Sant Elia, were based on the notion of dynamism, developed on a few levels.
These ideas are still relevant for our contemporary understanding, not only
of the structure and the processes of development and transformation of
urban mega structures, but also for our discussion on the issues regarding
228
aesthetic experience and evaluation of such structures. Beside the vision that
the urban structure of the future will be essentially based on the traffc matrix
and the levels of different kinds of communication and motion, there was
also an important thought on the temporality of such a structure. According
to the development of technology and human needs regarding not only the
living conditions, but preferably communication systems, an urban mega
structure should be transformed or more exactly, build again (SantElia,
1973: 172). This approach to the temporality of an urban mega structure
essentially challenged its aesthetic experience and evaluation. In this sense,
the condition of aesthetic experience was based on the idea of dynamic
development and transformation of values compatible to the process of
development of new technology and communication systems. In fact, the
human capacity for aesthetic experience and evaluation depend on the
conscience on belonging to the contemporary vision of the techno society
and its temporality. The aesthetic values are instable, and their only universal
condition is transformability and the lack of universal values. Every new
generation build up new structures according to the new vision of a society
and aesthetic values.
For our discussion it is important to note that this visionary concept, and
the mentioned aspects, can be indicated in the contemporary concept of an
urban mega structure, and the way of experiencing it. The main difference
in this context reclines in the fact that contemporary urban mega structure
contains, among other components, visible historical stratums, providing a
sense of a cultural continuity of a city. In the Futurist vision, there was only
a sense of continuity of the principle of contemporaneous visions, dissolving
the conditions of the past.
Discussion on the issue regarding the aesthetic perception and evaluation
of a city structure such as megalopolis, will be mainly based on three
theoretical aspects: frst, on the ideas that an urban mega-structure, its daily
life, development, and aesthetic perception are essentially based on the
dynamic sense of diversity, heterogeneity, and motion; second, on the idea
that the aesthetic perception of such an urban mega-structure can be primarily
analyzed through the concept of transculturality; and third, that the aesthetic
perception of megalopolis can be discussed as compatible to the notion of
aesthetics of disappearance.
Diversity and heterogeneity of an urban mega structure is a very
important notion for our discussion. The named characteristics are not
only linked to the physical or formal structure of the urban matrix, and the
concepts of the architectural expression. In this context, we can speak also
of diversity and heterogeneity in the cultural sense, refecting on different
lifestyles developing in a contemporary society, particularly in huge urban
229
centers (Welsch, 2001: 62). These characteristics are emphasized by many
researchers (Madanipour, 2005). It reviles the fundamental aspect of how
we perceive the megalopolis. However, it emphasizes the nature of an urban
structure which is experienced in a completely different way from traditional
valorization of an urban matrix. The renaissance and classicistic idealistic
view of a harmonious and homogenous experience of a city structure can
not be used any more. The perception of an urban structure based on the
contemplation of continuous gradation of spaces, emanating from a center,
and the process of collecting and recomposing valuable artistic impressions
of similar parts of the structure, seems to be a complete relict of the past.
In experiencing a megalopolis it is impossible to perceive the complete
structure. Observer is strongly focused on the particularity of sites that he/
she perceives, usually without any possibility to coordinate their perceptive
values with the impression of the whole. Perception is a process based on
sequences of impressions, in which the comprehension of the urban mega
structure remains a longing. However, in this way conditioned perception
is comparable to the idea of perceptual awareness. As defned by Berleant
such awareness is an important component of aesthetic experience, and it
involves the full range of intrinsic perceptual experience as the center of
value (Berleant, 2007: 79). The mentioned idea is compatible to what we can
emphasise in the process of perception of an urban mega structure: the order
in which one should perceive the sequences, and their possible number is not
important. There is no emanating center grading the spaces according to their
visual importance. In that context, there is no grading of aesthetic values.
According to that condition every sensorial effect can develop into aesthetic
experience. It shows that Berleants notion that the urban perception may
take many forms...life enhancing, or oppressive, can be thought as important
for establishing aesthetic values of an urban mega structure (Berleant,
2007: 84).
Different functions defning diversity of urban and architectural forms
are dispersed according to the number of needs: economical, social, cultural,
religious, etc. In this context, the circulation of people, their activities, motion
and traffc can be thought as the essential integrating power of the urban
mega structure. In that context, variety of different social activities, from
traditional to contemporary, taking place in the parts of the urban structure,
are bringing additional dynamic sense into aesthetic experience. All these
activities can be thought as the essence of urban environment as the structure of
interrelated functions. It builds urban environment as a human environment
1
,
1 Both terms were emphasized by Allen Carlson as essential in evaluating the nature of the
urban aesthetics.
Carlson, 2001: 53, 55.
230
and therefore an aesthetic object par exelance. However, in positioning the
essential aesthetic categories of urban environment into the feld of human
activities, we develop a complex theoretical structure consisting on to many
interrelated aspects. Therefore our further discussion will be focused on a few
parameters supporting the idea that the aesthetic of the city is an aesthetic of
engagement (Berleant, 2007: 90).
It is obvious that perception of an urban mega - structure engage all
senses in a very dynamic way. This is particularly evident in the cases where
the observer does not belong to the culture which developed the experienced
urban structure. In this context, we will take an, more or less, radical example.
The position of an ordinary European visitor of Tokyo can be in this context
very useful. Despite the possibility to read only a few inscriptions, mostly
advertising or brand, the visitor is literary blind. Its communication with a
number of important functions of the city is interrupted, especially if we are
keeping in mind that a city is not only a matrix of urban and architectural
forms, but in a large part a structure of different functions, advertising, and
social contents. All these aspects could be thought as important for a social
identifcation in a city, forming a visual culture which provides elements for
aesthetics of social behavior (Madanipour, 2005: 183, 184), which refects also
on a temporal visitor of a city. Visitor, not being able to communicate trough
inscriptions, can not indicate the functions in a complete way. Therefore he/
she can not fulfll their interrelationship of functions as the essential value of
the perception of the urban structure as the human environment. The visitor
is, in this context, directed to the images, and to the process of recognizing
the functions according to its own European experience. However, that is
usually not a completely successful practice.
Here, we can indicate a cultural paradox. To start an aesthetic perception,
the visitors cultural being is processing elements recognizable according to
its own cultural matrix. In this sense, one is relying on the forms of cultural
identity that can be recognized, for, at the same time quite different forms
of identity can exist in the same place (Welsch, 2001: 81). Perceiving parts
of the urban structure developed by modern and contemporary architectural
ideas, the visitor is able to process only the architectural and urban forms,
because they are based on the architectural tradition of the western culture.
More than that, this tradition is mainly avoiding the exterior presentation
of the character of the inner function. Without recognizable marks and
inscriptions, the visitors identifcation of the most of architectural functions
and contents is very diffcult. In that sense, to the European visitor of Tokyo,
the most of the functional and social content of the perceived architecture
still remains opaque, which is causing the disruption in the usual way of
perception of the urban totality, composed of forms, functions, and social
231
activities. Ideograms, language, advertising and local brand names and
inscriptions, marking functions and social contents, are remaining out of
the visitors scope. They become an abstract expression of graphic forms
and colors. Therefore, the aesthetic experience mainly rests on the dynamic
perception of abstract images, and it is directed almost towards pure artistic
sensations.
Contrary to the experience of contemporary and modern parts of the
urban structure, traditional architectural forms, proves to be more transparent
to the perception of function and the understanding of the social content.
For example, the European visitor of Tokyo doesnt need to be particularly
educated in Shinto or Buddhist teaching, to experience the metaphysical
essence of a temple or shrine complex. The approach to the central building
complex, the axis with the lanterns, the hierarchy in the development of space
qualities emanating from one center, the importance of the central hall, etc.,
are archetypically recognizable architectural and urban elements. They are
guiding our process of perception towards the experience of the symbolic
nature of the architecture and the surrounding landscape. In this case, the
urban and architectural elements can be thought as parts of a universal spatial
language providing a high level of the understanding of the spiritual content
of the complex.
This example indicates that the visitors perception, aesthetic experience
and evaluation of an architectural and urban matrix depend on the process
which can be explained through the theory of transculturality. The paradox
that the visitor of Tokyo is able to better understand a traditional architectural
complex, belonging to a different culture, than the contemporary urban
structure, is based on few important principles. It shows that our transcultural
perception of architectural and urban structures is a very dynamic process
based on the possibility to indicate their functional and social content. In that
context, the familiarity with the formal architectural and urban elements does
not prove to be a crucial component in the process. However, this analysis
proves that the process of transcultural evaluation of urban mega structure,
or the formation of transcultural identities are working with both affliation:
cosmopolitan and traditional (Welsch, 2001: 84).
However, the analyzed process shows that the experience of an urban -
mega structure, containing divers traditional and contemporary architectural
forms, is a very complex one. It asks for a dynamic perceptual activity, and
for engagement of the complete cultural background of the observer. It
activates all of ones cultural sensibility, and the ability of recognition and
evaluation of a range of sensorial values. In this context, the appearance of
pure artistic sensations in perceiving an urban matrix, divorced from the real
understanding of functional and social content, is an important issue. It leads
232
us toward a particular appearance and experience of a virtual reality, which is
the core of a few theories regarding the perception of urban and architectural
structure. Mainly, virtual reality provides conditions for a total sensory
experience of an urban structure (Sepnmaa, 2007: 95), and theoretically,
leads towards defnition of aesthetics of disappearance.
However, in this sense, the notion of the virtual reality based on a
perceptible totality cannot be applied to the urban mega - structure. One
can even argue that this impossibility is a virtual reality in itself. The virtual
reality on the general level is not developed on the impression of the whole
structure, but on the characteristics of a few perceived sites and fragments
of an urban mega structure. That means that the nature of the virtual
reality is a transformable value, according to the sensorial effects, and how
one experiences them. Each new set of sensorial effects of different sites,
are producing new cultural experience, and therefore new sense of virtual
reality. There is no total sensory experience of an urban mega structure. A
previously established experience transforms with each new one, through an
ongoing process. The sense of a totality, structural and cultural, disappears,
and there is just one continuous experience of transformability of values of
an urban structure.
As defned by Baudrillard and Nouvel, the notion of the aesthetics
of disappearance is close to particular sense of perceptual instability of
space, even a concept of illusion, which is based on the fction of a society
(Baudrillard, Nouvel, 2002: 4,6). In a way, the named characteristics are
refecting on our previous discussion on perceptual values, and aesthetic
experience of an urban mega structure.
One can argue that the notion of instability of space is a main characteristic
in the process of perceiving a megalopolis. It appears on many levels in this
process, and here we will name only, for our discussion the most important
ones: the impossibility in perceiving the totality of the urban structure;
inconsistence of shapes of urban structure, and the variety of sensorial
values of different parts of that structure; the shifting of our perception of
architectural structure between two and three dimensional sensorial values.
The notion of the concept of illusion can be thought more as the collective
effect of other elements appearing in the urban structure, as commercials and
advertising inscriptions and images, screens and different art installations,
new concepts of materialization of architecture, than a rational assumption
projected in space. All these elements are developing a sensorial value of
dematerialization of architecture, and they challenge our three dimensional
perception of it. It is a process of blending the real image and the virtual
image, as Nouvel defned it, and it leads to a new perceptual value: towards
the virtual sense of space, which is complicit with hyper reality (Baudrillard,
233
Nouvel, 2002: 8, 10). The refection on the mental space complementary to
the space of the screen is a very important one, particularly in our case study
where the visitor of Tokyo is especially oriented towards this kind of sensorial
effects. As Baudrillard emphasized, this kind of aestheticization is not part of
the real, but they are becoming values, assume values (Baudrillard, Nouvel,
2002: 21), according to personal experience of an urban and architectural
structure.
And here we can think of the mental construction producing the fction
of a society, based on sensorial effects that an urban mega structure,
architecture, and art can provide. For a visitor to a city build by a foreign
culture, these effects are establishing primal categories which can be used
in the process of building up the fction of a society. The experience of an
urban structure as a pure artistic sensation, without the possibility to indicate
the functional or social content, is a very important element in that context.
It establishes the aesthetic evaluation of an urban mega - structure trough a
personal presumption of the values of the society, i.e. the personal fction of a
society. And here again, we are close to the process of transcultural aesthetic
evaluation. As Welsch emphasized, in the process of integrating transcultural
components, the corresponding featswill belong to the real structure of our
culture. This reality is a consequence of our conceptions of culture (Welsch,
2001: 77). In this context, the fction of a foreign society is also essentially
based on the reality of our own cultural values. Actually, one can think of
the process of cultural self confrmation, inherent to this kind of aesthetic
evaluation (Mako, 2004: 6-9).
Actually, we can indicate a few steps in this process: frst, the perception
of the existing formal structure of an urban matrix, architecture, and other
effects linked to them; second, the establishment of the fction of a society,
in this case of a foreign origin, according to the perceived sensorial values;
third, an effort of the perceiver to form a range of aesthetic values according
to the established social fction. In this context, it is important to note that all
indicated steps are mainly guided by a personal cultural presumption of the
observer, related to the sensorial effects of a foreign urban mega structure,
and the way how one perceives its functional and social content. However,
as Welsch emphasized, the process of transcultural evaluation is not a simple
uniformization. It is the production of new diversity (Welsch, 2001: 80).
The process of aesthetic perception, experience, and evaluation of an
urban mega structure, discussed briefy in this paper, reveals a range of
different possibilities that an observer can have, and by which he/she is
guided in establishing, for that process, relevant aesthetic values. These
values cannot be fxed as constant aesthetic parameters. However, they are
compatible with the principles of diversity and heterogeneity of an urban
234
structure, and to the notions of instability of perception and experiencing
the space. The appearance of particular aesthetic categories in the process
of aesthetic evaluation is guided by the principles of transculturality and
personal cultural affliation of the perceiver. That is the reason why the
process of aesthetic appreciation of an urban mega structure is a constantly
transformable one. However, this characteristic is enabling the observer to
be constantly in the realms of contemporary developed values, regarding the
urban and the architectural structures, as social and cultural manifestoes.
Bibliography
Baudrillard, J., J. Nouvel (2002). The Singular Objects of Architecture. The University of
Minnesota Press, Minneapolis.
Berleant, A. (2007). Cultivating an Urban Aesthetic. In: Berleant, A., A. Carlson, (ed.).
The Aesthetics of Carlson, A. (2007). On Aesthetically Appreciating Human
Environments. In: Berleant, A., A. Carlson, (ed.). The Aesthetics of Human
Environments, Broadview Press, Toronto, 4766.
Environments, Broadview Press, Toronto, 7992.
Madanipour A. (2005). Social Exclusion and Space. In: Le Gates, R. T., F. Stout, (ed.). The
City Reader. Routledge, New York, 186194.
Mako, V. (2004). Aesthetic Judgement and Aspects of Cultural Self Confrmation: The
Example of Angkor Wat. In: 1
st
International Tropical Architecture Conference:
architecture and urban design in the tropic regions: sustainability and society
Conference Proceeding, CD ROM. Centre for Advanced Studies in Architecture,
National University of Singapore, 69.
Sant Elia A. (1973). Manifesto of Futurist Architecture 1914. In: Umbro, A. (ed.). Futurist
Manifestos. Tames and Hudson, London 1973, 160172.
Sepnmaa, Y. (2007). Multi sensoriness and the City. In: Berleant, A., A. Carlson, (ed.).
The Aesthetics of Human Environments, Broadview Press, Toronto, 92100.
Welsch W. (2001). Transculturality: The Changing Form of Cultures Today, Filozofski
vestnik, 22/ 2, 5986.
235
236
CIP -
,
711.4:551.583(082)
72:551.583(082)
UTICAJ klimatskih promena na planiranje i
projektovanje : razvijanje optimalnih modela
/ urednici Vladan oki i Zoran Lazovi. -
Beograd : Arhitektonski fakultet, 2012
(Beograd : Colorgrafx). - 234 str. : ilustr.
; 24 cm
... u okviru projekta Istraivanje
klimatskih promena i njihovog uticaja na
ivotnu sredinu : praenje uticaja, adaptacija
i ublaavanje ... --> kolofon. -
Tira 500. - Napomene i bibliografske
reference uz tekst. - Bibliografja uz svaki
rad. - Abstracts.
ISBN 978-86-7924-093-4
1. , , 1963- [] 2.
, [], 1954-
a) -
- b) -
-
COBISS.SR-ID 195920652