Pedologija Opsti Dio

UNIVERZITET U SARAJEVU
Dr Husnija Resulovi - Dr Hamid ustovi

PEDOLOGIJA
Opi dio (Knjiga I)
Sarajevo, 2002. godine
PEDOLOGIJA Opi dio (Knjiga 1)
Autori: cir. I iusnija Resulovi, dr. Hamid uslo\'i
Rcccnzenti: dr, Mihovil Vlaiiiiii, dl-, Zlatko Halvi, dr. Vladimir Beus
Lektor: Emin ustovi
Tehniki urednik: Mirsad Ceri
CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i
Hercegovine, Sarajevo
631 .4 ( 075 . 8 )
RESULOVI, Husnija
Pedologija ; (opi dio) /
Htisnija Resulovi, Hamid tistovi- Sarajevo ; Poljoprivredni fakultet (etc,). 2002. Knj. <
1- > : ilustr. 24 cm
Knj, 1, - 318 str. - Bibliografija: str. 315-318
ISBN 9958 - 9643 - 5 - X (cjelina) ISBN 9958 - 9643 - 6 - 8 (Knj. 1) 1. ustovi, Hamid
COBISS/BiH-ID 10751750
MILJENJE
Da je tiniverzitetski udbenik "Pedologija" . autora profdr Husnije Resulovia i doc.dr,
Hamida iistovia. proizvod iz lana 19. taka 10. Zakona o porezu proizvoda i usluga
na iji se promet ne plaa porez na promet proizvoda.
Izdava je duan dostaviti Ministarstvu dva primjerka navedenog udbenika odmah
nakon tampe.
Pristojba plaena u iznosu od 15 KM, u biljezima, prema tarifnom broju 56 Zakona o
federalnim upravnim pristojbama i tarifi federalnih upravnih pristojbi ("Slubene novine
FederacijeâSflfi.i Herce,ô\nne''^^ i 8/00).
POLJO.-'i^. EONI FAKULTET UNIVE.iZlT^TA U SARAJEVU

PREDGOVOR
Karakteristika no\og iiiilenijuma su d\a meusobno povezana problema: iroko
vasprostranjeno siromatvo i neishranjenost, te pogoranje kvaliteta okolia. Kritini
element u rjeavanju oxih problema je u kxalilelnom upravljanju : konzervaciji
zemliita'(iala). ne samo kod nas u BiH. ve u svjetskim razmjerama.^
Poznavanje svojstava tla, te njegove plodnosti i produktivnosti pomae nam da
odredimo, koja koliina hrane i sirovina za industriju, moe biti obezbijedena za dosad
najvei broj stanovnika na Zemlji. Neka su tla prirodno pludiia (produktivna), dok druga
niMi. Neka su povoljna za .iroku primjenu u poljopiivredi i umarstvu i produktivnost im
se moe uveav'ati. Druga tla bi opet bilo najbolje ostavili pod prirodnom travnom i
umskom vegetacijom. U svakom sluaju bez poznavanja prirode i svojstava tla. nije
mogue ocijenili njegov kvalitet LI datom podruju, i znati sa tlom upravljati kao i
primjeniti mjere konzervaeije. Tlo moe uticati na pogoranje stanja u okoliiL kao to i
okoli moe uticati na Slanje tla. Putem erozije'tlo moe biti degradiranb ili uniteno, a
odneseni materijal izazivati zamuljivanjc jezera, korita rijeka, rezervoara i si. Sve se vie
tlo koristi kao prostor za ivi svijet, kao i industrijski otpad. Trajni gubitak tla. kod nas i u
svijetu, poprima dramatine razmjere. Svjetske rezerve tla iznose oko I.T milijardi
hektara, od ega je razliitim degradacijama, zahv aeno oko 1.9 milijardi hektara. U BiH
dnevni gubitak zemljita iznosi 8.2 ha. Pri ovome treba znati daje raspored prirodnih
resurea. a naroito tla i vode u velikim suprotnostima sa potrebama stanovnitva na
pojedinim dijelovima Zemlje.
Poznavanje prirode i sastava tla je LISIOV njegovog ouvanja od nestajanja I
degradacije izazv'ane razliitim uzrocima, te uslov poveanja njegove plodnosti,
odnosno proizvodnje vee koliine biomase za potrebe ljudi i ivotinja.
Ova knjiga je namijenjena prvenstveno .studentima Poljoprivrednog i umarskog
fakultlna. kao udbenik, te svim ostalim koji se u svom radu dotiu i bave problematikom
tla sa bilo kog aspekta (agronomi, umari, geografi, geolozi, urbanisti, ekolozi, prostorni
planeri, ekonomisti i drugi). Posljednji udbenik Pedologije, koji je tampan na
Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, je onaj iz 1972. godine, autora Prof.
dr Hiisnije Resuloviea. U domenu umarske pedologije prof.d^' Milivoje iri je izdao
1991. godine udbenik Pedologija, kao III izdanje.
U knjizi I, predvieno je da se pedoloka materija obradi u tri dijela. U ovom prvom
dijelu (Opi dio), obuhvaeno je est poglavlja, gdje sa pored uvoda ukljuena bioloka,
fizika i hemijska svojstva tla. U udbenik je jednim dijelom ukljuena i materija iz
domena Petrografije sa .mineralogijom, tako da student dobije i neka osnovna znanja iz
ove oblasti. U Knjizi 2 - bie obraena sistematika tla sa faktorima i procesima njegovog
nastanka, te karakteristikama plodn
iv

mjerama njenog poveanja. U Knjizi 3 - bie ui<.ljiiena problematika oteenja tla. sa
mjerama zatite tla i njegovog racionalnog koritenja.
Iz obimne savremene pedoloke literature odabrali smo one dijelove koje
reprezentuju najnovije stanje pedoloke nauke. Opseg i nivo prezentirane materije u
ovom udbeniku prilagoeni su nastavnim programima studenata Poljoprivrednog i
umarskog fakulteta u Sarajevu.
Autori se i ovom prilikom zahvaljuju svima koji su pruili pomo u pripremi ovog
Udbenika, a posebno recenzentima koji su svojim sugestijama doprinijeli poboljanju
kvaliteta iznesene materije u ovoj knjizi. Nadamo se da e ovaj Udbenik kao glavna
literatura pomoi studentima u uenju i savladavanju materije iz ovog domena
pedologije.
AUTORI
Sarajevo, 2002. godine
Sadraj
Strana
I POGLAVLJE
l.UVOD U
l.L Predmet i zadatak pedologije 11
1.2. Pojava i razvoj pedologije 12
1.?. Podjela pedologije 14
1.4. Definicija i priroda tla 15
1.5. Tlo kao temelj odrivog razvoja u ovom milenijunui 16
II POGLAVLJE
2. TLO KAO TROFAZNI SISTEM 19
2.1, Uticaj procesa na sastav tla 19
2.2. Karakteristike pojedinih faza lla 20
HI POGLAVLJE
3. PORIJEKLO I PRIRODA MINERALNOG DIJELA TLA 23
3.1. Opi podaci 0 Zemlji 23
3.1.1. Unutranja grada Zemlje 23
3.1.2. Spoljanji omota Zemljine kore 25
3.1.2.1. Atmosfera 25
3.1.2.2. Hidrosfera 26
3.1.2.3. Biosfera 27
3.1.3. Hemijski sastav Zemljine kore 28
3.2. Minerali stijena - petrogeni minerali 29
3.2.1. Vanost minerala 30
3.2.2. Fizike osobine minerala 30
3.2.3. Primarni i sekundarni
minerali 31 3.2.3.]. Primarni minerali
32
3.2.3.2. Ostali primarni minerali (rude) 35
3.2.3.3. Sekundarni minerali 36
3.3. Petrografija - stijene 39
3.3.1. Magmatske (eruptivne) stijene 40
3.3.1.1. Oblici pojavljivanja magmatskih stijena 40
3.3.1.2. Klasifikacija magmatskih stijena 41
3.3.1.2.1. Kisele stijene 43
3.3.1.2.2. Neutralne stijene (prelazne) 44
3.3.1.2.3. Bazine stijene 44
3.3.1.2.4, Uitiabazine stijene 4.S
3.3.2. Metamorfne stijene 46
3.3.2.1. Masivne metamoifne slijene 46
3.3.2.2. Kiistalasli kriljci 47 3.33. Sedirnemne Slijene 48
3.3.3.1. Nain pojavljivanja sedimenlnih stijena 49
3.3.3.2. Hemijski sastav sedimentnih stijena -">0
3.3.3.3. Mineralni sasiav sedimenlnih stijena 50
3.3.3.4. Klasifikacija sedimenlnih stijena .51 3,3.3.i. Opis i osnovne karakisrisiike
sedinieninih lijena 52
3.3.3.5.1. Mehaniki ili klastini sedimenti 52
3.3.3.5.2. Hemijski sedimenti 55
3.3.3.5.3. Oigunogeni sedimenti 56
3.4. Troenje (raspadanje) stijena i minerala 57
3.4.1. Fiziko ili mehaniko troenje 58
3.4.2. Hemijsko raspadanje ili dekompozicija 59
3.4.2.1. Rastvaranje 60
3.4.2.2. Hidratacija 61
3.4.2.3. Hidroliza 62
3.4.2.4. Oksidacija 63
3.4.2.5. Biolo.ko tro.enje 64
3.4.3. Preno.enje produkata raspadanja 66
3.5. Minerali gline 67
3.5.1. Porijeklo i grada minerala gline 67
3.5.2. Svojstva alumo-silikatnih minerala gline 70
3.5.3. Proces nastanka minerala gline 71
3.5.4. Glavne karakteristike osnovnih minerala gline 73
3.5.4.1. Kaolinitska grupa 73
3.5.4.2. Montmorilonitska grupa 75
3.5.4.3. Ilitska grupa 76
3.5.4.4. Hloritska grupa minerala 78 .3.5.5. Alofani 78
3.5.6. Oksidi i hidroksidi 79
3.5.7. Opta svojstva minerala gline i ekoloki znaaj 79
IV POGLAVLJE
4. ORGANSKA MATERIJA, HUMUS 1 ORGANIZMI U TLU83
4.1. Organska materija 83
4.1.1. Organska materija u umskim tlima 83
4.1.2, Definicija organske materije i humusa tla 85 4,1,2,1. Koliina i kvalilei
organske materije koja se vraa u tlo 86
;4.2. Porijeklo i postanak liunuisa
4.2.1. Sasiav i svojsiva humusa
4.2.1.1. Fulvo kiseline
4.2.1.2. Humin.ske kiseline
4.2.1.3. Humini
4.2.2. Podjela humusa po funkciji i tipu
4.2.3. Karakteristike humu.sa
4.2.J. .Znaai liumusa u tlu 4.2.5. Sadraj humusa u tlu
4.3. Organizmi tla
4.3.1. Flora tla (pedoflora)
4.3.2. Fauna tla (pedofauna)
88 90 92
92
93
94 96
rv.
98
98
99 103
^
5.1 5.1 5.1 5.1 5.1 5.1
5.1 5.1 5.1 5.1 5.1 5.1
5.1 5.1 5.1 5.1 5.1 5.1 5.1 5.'l 5.1 5.1 5.1
V POGLAVLJE ^
FIZIKA TLA ;
Fi/.iiva svojstva vrste faze tla
1. Tekstura tla (mehaniki, teksturni ili granulometrijski sastav tla)
1.1. Klasifikacija teksturnih elemenata
1.2. Glavne kai-akteristike pojedinih grupa teksturrlih elemenata
1.3. Klasifikacija tla po mehanikom sastavu (teksturna klasa tla)
1.4. Uticaj teksture na svojstva tla i njegovu plodnost (ekoloki znaaj mehanikog
sastava tla)
1.5. Mehanika analiza lla
2. Struktura tla
2.1. Faktori i mehanizmi strukturiranja I
2.1.1. Koloidno - hemijska faza \
2.1.2. Bioloka faza
2.2. Stabilnost strukture
2.3. Uticaj razliitih materija na stvaianje strukture
2.4. Ekoloki znaaj strukture tla
3. Specifina gustina tla i zbijenost 3.1. Specifina gustina
3.1.1. Prava ili faktina specifina gustina
3.1.2. Volumna ili zapreminska specifina gustina
3.1.3. Parcijalna zapreminska gustina
4. Poroznost
4.1. Karakteristike pojedinih vrsta pora
5. Fiziko-mehanika svojstva tla 5.1. Konzistencija tla
5:2. Plastinost tla
107 107
107
108 110 112 116
126 127 132
132
133 135 137 140 142
142
143 143 146 146 149 154
154
155
5.1.5.3. Ljepljivost tla 158
5.1.5.4. Bubrenje i kontrakcija 158
5.2. Voda u tlu (voda tla) 162
5.2.1. Oblici vode u tlu 164
5.2.1.1. Hemijski vezana voda ili konstituciona
voda
165
5.2.1.2. Kristalizaciona voda 165
5.2.1.3. Adsorpciona voda 166
5.2.!.^!. Vodena para 169
5.2.1.5. Kapilarna voda 169
5.2.1.6. Gravitaciona voda 171
5.2.1.7. Podzemna voda 171
5.2.1.8. Poplavne vode 172
5.2.1.9. Voda u obliku leda 172
5.2.2. Snaga (energija) vezivanja vode za tlo 173
5.2.2.1. Napon (tenzija) usisavanja vode 173
5.2.2.2. Koncepcija na bazi potencijala 178
5.2.2.2.1. Vodni potencijal tla 179
5.2.2.2.2. Gravitacioni potencijal 180
5.2.2.2.3. Matriksni potencijal 181
5,2.2.2,4. Osmotski potencijal 182
5.2.3. Iskazivanje vodnog potencijala tla 183
5.2.3.1. Hidroloke (vodne) konstante 185
5.2.3.1.1. Higro.skopna vlaga 187
5.2.3.1.2. Vlanost trajnog (permanentnog)
venua
188
5.2.3.1.3. Poljski vodni kapacitet 189
5.2.3.1.4. Apsolutni vodni kapacitet 190
5.2.3.1.5. Retencioni vodni kapacitet 191
5.2.3.1.6. Maksimalni vodni kapacitet tla 191
5.2.3.2. Pristupana voda biljci 191
5.2.4. Kretanje vode u tlu 192
5.2.4.1. Kretanje vode u zasienom tlu (saturirani
tok)
192
5.2.4.2. Kretanje vode u nesaturiranom tlu
(nesaturirani tok)
198
5.2.4.3. Kretanje vodene pare 202
5.2.5. Vodni reim i vodni bilans tla 204
5.2.6. Voda i tlo - karakteristike i ponaanje 206
5.2.6.1. Fiziko-hemijska priroda vode i njena
struktura
207
5.3. Toplotne osobine tla 208
5.3.1. Spoljanji faktori toplote tla 210
5.3.2. Unutranja toplotna svojstva tla 211
5.3.3. Ostala toplotna svojstva tla 211
5.3.4. Toplotni reim tla 213
5.4. Zrak ii tlu (sastav i osobine) 216 5-4.1. Kretanje zraka u tlu (aeracija,
provjetravanje) 220
5.4.1.1. Difuzija 221
5.4.1.2. Kietanje zemljinog zraka 222
5.4.2. Zraili kapacitet tla 224
5.4.3. Ekoloki znaaj zraka u tlu 225
5.5. Boja tla 226 5,5,1, Odreivanje boje tla 227
VI POGLAVLJE
6, HEMIJATLA 231
6.1, Sastav i najvanije osobine koloida tla 231
6.1.1, Grada koloidne estice 232
6.1.2, Ostala svojstva koloida 234
6.2, Adsorptivna sposobnost tla 236
6.2.1. Adsorcpija i izmjena kationa - mehanizmi ad.sorpcije 236
6.2.1.1. Mehanika sorpcija 238
6.2.1.2. Fizika sorpcija 238
6.2.1.3. Hemijska sorpcija 239
6.2.1.4. Bioloka sorpcija 239
6.2.1.5. Fiziko-hemijska sorpcija 240
6.2.2. Adsorptivni kompleks tla 240
6.2.2.1, Adsorpcija u uem smislu 241
6.2.2.2, Desorpcija 242
6.2.2.3. Supstituciji^ izmjena kationa 243
6.2.2.4. Retencija 244
6.2.3. Svojstva adsorptivnog komplek.sa 244 6:2.4. Adsorpcija aniona i njihova
izmjena 246
6.2.5. Uticaj adsorbovanog kationa na svojstva tla 250
6.2.6. Adsorpcijski kompleks i ishrana biljaka 251
6.2.7. Organo-mineralni kompleks tla 253
6.2.7.1. Stvaranje organo-mineralnog kompleksa (humusno-glinenog kompleksa)
tla 253
6.2.7.2. Stvaranje kompleksnih zola humusnih koloida sa hidroksidima
seskvioksida 254
6.2.7.3. Povezivanje po tipu helata 254
6.2.7.4. Stvaranje soli humusnih kiselina 255
6.3, Reakcija tla 256
6.3.1. Aktivna reakcija 257
6.3.2. Potencijalna kiselost 258
6.3.2.1. Supstitucijska kiselost 260
6.3.2.2. Hidrolitika kiselost (hidrolitiki aciditet) ' 261
6.3.3. Popravka reakcije tla 262
6.3.4. Optimalno pH podruje 265
6.4. Rastvor tla 2(,9
6.4.1. Koncentracija tene faze tla 270 6.4.1.1. Osmotski pritisak rastvora 270
6.4.2. Sastav tene faze tla 271
6.4.2.1. Azot (du.ik) 272
6.4.2.2. Fosfor 279
6.4.2.2.1. Izvori i sadiaj fosfora 279
6.4.2.2.2. Znaaj fosfora 280
6.4.2.2.3. Forme i pristupanost fosfora za biljku 280
6.4.2.3. Kalijum 284
6.4.2.4. Kalcijum 287 6.4.2.4.1. Kalcizacija (kalcifikacija) tla 289
6.4.2.5. Miignezijum 290 6 4.2.6. Natrijum 291 6.4.2.7. Sumpor 292
6.4.3. Mikroelementi 294
6.5. Oksido-redukcioni potencijal (Redoks potencijal) 299 6.5.1. Znaaj redoks
potencijala 300
6.6. Piifernost tla 3Q2
6.7. Radioaktivnost (fisija, alfa, beta i gama - raspad) 306
6.7.1. Vaniji radionuklidi u tlu 307
6.7.2. Osobine nekih radionuklida 309
Prilog 1: Indeks pedolokih pojmova i termina 3 i i
Prilog 2: Vanije jedinice mjera i oznake 313
Literatura 315
Uvod
1 POGLAVLJE
L UVOD
LL Predmet i zadatak pedologije
Nauka koja se bavi proiiavanjein lla kao specifine prirodne tvorevine naziva se
Pedologija. Ovaj naziv potie iz grkog jezika od rijei "pedon" - tlo. zeinljile i "logos" -
nauka, odnosno loje Nauka o tlu ili Natika o zemljiitr
U BiH se ti istom znaenjti. kao sinonimi koriste rijei i "tlo" i "zemljite". Termin
"zemlja" ima znaenje koliine, mase (npr. izvagati kg zemlje), a takode kao i nain
koritenja, npi-. kae se "obradtijem zemljti". Osim loga postoji naziv Zemlja za nau
planetu, kao i za Dravu (Zemlja, odnosno drava BiH).
U nekim stranim jezicima za tlo (zemljite) postoje nazivi: Soil (engleski). Boden
(njemaki). Sol (francuski), Pova (ruski) itd.
Kad se govori u irem smislu o zemljitu koristi se termin "zemljini prostor" (Land)
engleski. Ovaj termin ukljuuje ;pored lla Jo i klimu, vegetaciju, geoloki supstrat, reljef,
odnosno on Je sloeniji od termina tlo.
Pedologija primijenjena u poljoprivre4i naziva se Agropedologija. a primijenjena u
umarstvu Silvopedologija.
Pedologija, kao nauka, bavi se prouavaiijem tla kao prirodnog fenomena na povrini
Zemlje, naroito iz aspekta postanka (geneze), razvoja (evolucije), fiziko-hemijskili i
biolokih karakteristika, klasifikacije, geografskog rasporeda i si. Ipak pedologija se
najvie bavi problemima aktualne i potencijalne proizvodne sposobnosti razliitih
pedosistematskih Jedinica u poljoprivredi i umarstvu.
Uz Pedologiju razvio se veliki broj grana nauke, koje ona u sebi integrie, a posebno
fizika, hernija i biologija tla. Kod istraivanja tla kao prirodnog fenomena na povrini
Zemlje, najvanija praktiifa saznanja za pedologa su pojava tla, nain formiranja,
fizika, hemijska i bioloka svojstva, sastav, klasifikacija tala i njihov raspored u prostoru.
Geneza i klasifikacija tla se bavi identifil<aciJom procesa i faktora koji su uticali na
stvaranje zemljinog profila, pri emu Je izdvajanje (kaitiranje) pedo sistematskih
Jedinica vaan sastavni dio.
Prouavanje tla kojim se bavi pedologija kao nauka, openito ima za cilj utvrivanje
njegove sposobnosti i prirodne plodnosti, kako bi se odredio pravac najboljeg koritenja
ili poveanja plodnosti za proizvodnju organske materije.
11
Uvod
Odrivost dananje civilizacije se karakterie gubitkom biodiverziteta. porastom
stanovnitva i degradacijom zemljinog prostora, to uz emisiju razliitih gasova u
atmosferi dovodi do efekta "staklenika"' i globalnih klimatskih promjena.
Degradacija tla je kompleksno tehniko, socio-ekonomsko i politiko pitanje na koje
nije mogue ponuditi jedinstven odgovor. Nauka o tlu - Pedologija, moe ponuditi
tehnika rjeenja u cilju njegovog pravilnog koritenja i zatite, ali obrazovni sistem i
angaman cjelokupne drutvene zajednice moe mnogo uiniti u pogledu njegove
zatite. Trenutna panja javnosti se sve vie fokusira na kvalitet ivota u kojem tlo, zrak i
voda imaju kljunu ulogu, a uloga Pedologije je da ovaj problem sagleda integralno u
cilju odrivog razvoja i opstanka planete Zemlje.
Tlo se moe karakterisati slijedeim optim svojstvima, (iri, 1984):
tlo je posebna sfera gdje se susreu putevi ivog i mrtvog svijeta, koji se meusobno
isprepliu i stvaraju novu jedinstvenu sferu koja se naziva pedosfera,
tlo je sloena dinamika cjelina, u kojoj se neprekidno odvijaju razliiti procesi promjene,
to ima za posljedicu stvaranje novih formi, tlo je svuda zastupljeno u prirodi, na kopnu,
te u vodnim sredinama (nalazi se na dnu rijeka, jezera i mora),
tlo kao ivi sistem se sastoji iz matriksa (sredine) mineralne i organske materije, zraka i
vode, te razliitih mikroorganizama i makroorganizama. Aktivnosti ovih organizama
mogu unaprijediti kvalitet tla putem bioloke fiksacije azota, smanjenja patogena i
bolesti, poboljati agregaciju tla, razlaganje organskih otpadaka, doprinijeti kruenju
hraniva, te poveanju aeracije i propusnosti.
Prema tome, osnovni zadatak Pedologije je racionalno iskoritavanje prirodnih
svojstava tla i iznalaenje mjera za poveanje njegove plodnosti. Zbog toga, da bi mogli
upravljati sa plodnou tla i usmjeravati svojstva tla u eljenom pravcu, neophodno je da
se upoznaju sloeni razliiti procesi koji se u njima odigravaju. U umarstvu Pedologija
predstavlja neophodnu osnovu za tipologiju uma, uzgajanje i ureivanje uma.
Prouavanje tla ima naroiti znaaj za poumljavanje golih terena.
1.2. Pojava i razvoj pedologije
Prva saznanja o poznavanju prirode zemljita sticana su empirijski, U djelima
Aristotela i Teofrasta iz 4, vijeka prije nove ere govori se o svojstvima tla u odnosu na
ishranu bilja, a u Vergilijevu djelu "Gergica", pisanom u 5. vijeku prije nove ere, govori
se o uticaju klime i tla na rasprostranjenost vrste umskog di vea. Nakon srednjeg
vijeka, a naroito od 16. do 19. vijeka, karakteristian je
12
Uvod
agrikuItLirno-hemijski pravac u prouavanju tka i to kao posljedica propadanja
feudalizma, pojave kapitalistikih odnosa i interesa za prouavanje problema opadanja
plodnosti tla kao posljedica njegovog neracionalnog iscrpljivanja. Kroz cijeli ovaj period
akcent .se daje uglavnom na ishranu bilja. Znaajniji autori iz log perioda su: Van
Helmont (1629) sa teorijom o ishrani biljaka vodom. Albrech. Thaer (1752-1828) poznat
po tzv. humusnoj teoriji, kao i poznati teoretiar mineralne ishrane bilja Liebig(1840) i
drugi.
Sredinom XIX vijeka u okviru Geologije, kao nauke, javio se interes za prouavanje
tla i to kao zanimljiv aspekt geolozima sa stanovita kako tlo nastaje i ta ono u sutini
predstavlja. Ovo Je bio statian pristup nauci o tlu, koji nije mogao da odgovori na ova
pitanja. Mnogi autori; meu kojima: Falion. Richthofen, Berendt i drugi smatrali su da je
tlo smjesa produkata raspadanja stijena i organskih ostataka nedinaminog karaktera. U
ovoj teoriji, naroito u umarstvLi, geolokom sastavu terena se pridavao znaaj
dominantnog faktora, to je s dananjeg aspekta neprihvatljivo, jer se zna da se na
jednoin supstratu mogu obiazovati ekoloki potpuno razliita zemljita.
Savremena pedologija kao samostalna nauka poela se razvijati sredinom 19. vijeka
zajedno sa razvojem hernije, fizike i geologije u vidu specijalnosti kao to su hernija i
fizika tla i agrogeologija.
Na bazi dotadanjih saznanja o tlu izdana Je prva pedologija (1837, "Bodenkunde"),
od strane njemakog agrohemiara Sprengela,
U poetku Je pedologija imala karakter pomone agronomske nauke, a kao
samostalna nauka oformila se krajem 19, vijeka zahvaljujui tvorcu modeme genetike
pedologije, ruskom nauniku Dokuajev-u (1846-1903), On je prvi dao pravilnu naunu
definiciju pojmu "tlo'" i otkrio osnovne zakonitosti geneze, evolucije i geografije tla,
izradio emu klasifikacije tala sjeverne zemljine hemisfere, razradio metode istraivanja
tla, kao i sistem mjera za poveanje njegove plodnosti. tampanje djela ''Ruski
ernozem" znaio Je poetak nove prirodne nauke i nove teorije o genetikoj pedologiji,
koja Je okupila mnoge pedologe i prirodnjake toga doba; (Kosovi, Sibircev, Glinka,
Visocki, Gedrojc i dr,). Ideja genetike pedologije se iri i na zapad, naroito nakon prve i
druge meunarodne agrogeoloke konferencije (1909 i 1910) u Maarskoj, U Njemakoj
ovu kolu razvija Ramann, Maarskoj Treitz, Rumuniji Murgoi. vicarskoj Wiegner,
SAD-ti Marbut, a na prostoru bive Jugoslavije Stebut i Graanin. U Zagrebu Je 1887.
godine Kipati tampao "Zemljoznanstvo^ ali Je intenzivnije istraivanje zemljita na
podruju ex Jugoslavije zapoelo poetkom 20. vijeka.
Pedologija se kod nas formirala i razvijala kao nauka o zemljitu pod dominantnim
uticajem ruske (Dokuajeve) pedoloke kole, kao i jakim uticajem zapadno evropske
pedoloke kole, a od ezdesetih godina sve vie uticaja ima i amerika nauka o tlu.
13
Uvod
Prvi predstavnici pedoloke naiike u Bosni i Hercegovini bili su: Kavi. Janekovi,
Jaki, iri, Mehmedbai, Kurtovi i dr.
Osim to se Pedologija kao nauka izuavala na Poljoprivrednom i umarskom
fakultetu, veliki doprinos je dao i Zavod za agi opedologiju u Sarajevu, koji je osnovan
194.5. godine, kao i zavodi i instituti u Banjoj Luci i Mostaru. U BiH ve postoji pedoloka
karta M 1:50000. Danas se vre mnogobrojna istraivanja tla iz raznih domena sa
posebnim aspektom na zatitu tla i njegovo racionalno koritenje. Trenutno se radi na
stvaranju kompjuterske baze podataka o tlu.
1.3. Podjela pedologije
Pedologija istovremeno spada u ope i primijenjene prirodne nauke. S tim u vezi. ona
se i dijeli na opu i primijenjenu, ili bolje reeno niz pi'imijenjenih pedologija.
Opa pedologija, je prirodna nauka koja prouava tlo kao prirodnu tvorevinu bez
obzira u koju se svrhu koristi. Istraivanja u opoj pedologiji ne bave se rjeavanjem
konkretnih praktinih problema, ali od ovih istraivanja imaju veliku korist kako
poljoprivredna i umska praksa tako i primijenjena pedologija.
Opa pedologija se dijeli na niz posebnih disciplina koje se predaju zasebno ili u
okviru jedinstvene cjeline predmeta pedologija, a koju ine; morfologija, fizika, hernija,
mineralogija, biologija, plodnost, sistematika i geografija tla.
Primijenjena pedologija, prouava tlo s aspekta njegove primjene u razliitim
podrujima ljudske aktivnosti.
Tako se agropedologija bavi prouavanjem tla sa stanovita koritenja u
poljoprivrednoj proizvodnji, a silvopedologija sa stanovita koritenja tla u umarstvu.
Meliorativna pedologija prouava tlo s aspekta pravca i vrste meliorativnih zahvata, a
prije svega odvodnjavanja i navodnjavanja.
Tu spada i hidropedologija, koja se posebno snano razvila u posljednje vrijeme, a
koja izuava vodni reim tla i pravce njegovog reguliranja.
. Osim u poljoprivredi i umarstvu, pedologija ima svoj znaaj i u graevinarstvu,
ui'banizmu, prostornom planiranju, a u posljednje vrijeme sve se vie prouava i razvija
ekoloki aspekt tla u funkciji zatite i ouvanja ivotne okoline.
14
Uvod
1.4. Definicija i priroda tla
Koliko god izgledala jednostavna definicija "staje tlo" u odnosu na stijenu u pi irodi, to
nije uvijek laliko postii. Nai'oito je ov]j;ra|iJ(û te^^^^
ra&tjssiloj.stijenLkao.itQje.!es.^;^,eJeranica tla postepena .nejasna u odnosu na
supstrat. esto se kae da je tlo rastresiti dio. litosfere, pri emu. se kompaktn.a . stijena
na kojoj tlo lei iskljuuje iz bilo kakve uloge tla. Meutijn, ako je litosfera zahvaena
pedogenetskim procesima i izmjenama, onda tlu pripada i ovaj izm_.ij.enjeni dio
litosfei-e, to posebno ima znaaja u uniarstvu.
Prema tome granica izmeu tla i litosfere jej;elativna, ovisno s kog aspekta se
posmatra (poljoprivrednog, umarskog, ekolokog i si...), ali uvijek ovisi .od naie
definicije. ematski prikaz i'elativnog izgleda profila daje se na si. 1. U umarstvu ova
granica mora biti postavljena ire tj. u taci igdje matini supstrat ne pokazuje vie
vidljive znakove izmjene (regolit). U poljoprivredi je znaaj rastresitog matinog supstrata
zahvaenog pedogenetskim .procesima smanjen, naroito za ratarske kulture (granica
oznaena kao tlo na slici I.).

ChorizDiil V;.
ISIBliBifi

> Regoirl
Stjenovita ^ podloga
SUkc! 1. ematski prikaz pozicije regoiira i profila tla na vrstoj matinoj stijeni
15
Uvod
Meutim. )3ostojj_veoiiTa velllviJuoj.^^ tia. Zavi.sno .sa koga se
,asp^l:a_pristu2fr pojedjni nauni radnici su davali razliite definicije tla.
Tako pored definicijVsa^bljoprivrednog. tj. proizvodnog gledita, postoje definicije s
morfolo.kog. geolokog, geografskog i ekonomskog stanovita.
Definicija koju je dao ruski pedolog Dokuajev 1886. godine je na bazi genetikog
principa i glasi: "Tlo je povrinski sloj Zeinljine kore izmijenjen zajednikim.djelovanjem
klime,_zraka, vode te biljaka i ivotinja".
Amerikanac Marbut (1935) kae: "Tlo predstavlja po\'rinski sloj Zemljine kore, ija se
debljina mijenja, poev od vrlo tankog sloja, pa sve do debljine preko tri metra. Tlo se
razlikuje od materijala koji je ispod njega po boji, fizikoj grai, hemijskom sastavu,
biolokim osobinama i morfologiji".
Nijetiiac JVlitsdierHch, (1954), definie tlo kao: '"Smjesu prakastib. vrstih estica,
vode i zraka koja ukoliko je obezbijedena sa potrebnim hranjivim itiaterijajna moe
iiositi.vegeta.c.iji:"..
v.eanin Lundegardh, (1927). daje definiciju sa ekolokog gledita i naziva
tlom''onaj sloj Zemljine kore koji nosi biljke".
Graanin (1946) definie tlo "kao rastresito prirodno-istorijsko tijelo nastajo.iz
li.tosfere pedogenetikim procesima".
Definicija koju daje Janekovi (1952) veoina je interesantna sa agronomske take
gledita, a glasi: "Tlo je rastresiti povrinski sloj Zemljine kore. iv~otiii prostor biljnog
korijena i oznaava sredstvo proizvodnje u poljoprivredi".
Za biljku, tlo je rastresita masa u kojoj se biljke ukoijenjuju. ire svoj korijen, to je
masa u kojoj biljka nalazi vodu, hraniva i zrak za disanje. im su u manjoj mjeri izraena
ta svojstva, tim Je tlo manje plodno. Sa gledita poljoprivredne proizvodnje najvanija
karakteristika tla je njegova plodnost.
1.5. Tlo kao temelj odrivog razvoja u ovom milenijunui
Uloga tla u j|;û-odimu-.ekosislenuma i a^ nije jednostavna ve
viestruka [ vieziiana,^ uloge su teko odvojive ili neodvojive Jedna od
djaige, dok se nasuprot tome druge meusobno potpuno iskljuuju. N aj zn a ajjijj a u 1
oga 11 a J e u:
-""stvaranju oiânske materije u poljoprivredi i uinarstvu, e^loko regiilacijska uloga tla,
tlo kao izvor genetskog bogatstva i zatite bioloke raznovrsnosti (biodiverziteta), uloga
tla u prostoru i u arheolokim istraivanjima.
16
Uvod
Opskrba biljaka sa vodom, zrakom i mineralnim materijama omoguuje proizvodnju
biomase (organske tvari) fotosintezom. U ovom je uloga tla nezamjenjiva za odravanje
ivota na Zemlji, odnosno biljne pioizvodnje u primarnim granama kao to su
poljoprivreda i umarstvo. Proizvodnjom organske materije u poljoprivredi i umarstvu
ovjek podmiruje '"prehrambene" i "neprehrambene" potrebe u vidu hrane. pia.
napitaka, energije, vlakana, lijekova, zaina, sirovina za drvnu i pi-ehrambenii industriju,
industriju krznom, koom i si.
"Najvanije i'egulaeijske uloge tla u ekosistemu su:
Tlo je prijemnik - sakuplja (akumulator), izmjenjiva (transformator) i medij prijenosa
(transfera) razliitih materija.
Tlo je preista (iilter) vode, gdje filtersko djelovanje tla odreduje njegova sorptivna
sposobnost putem koloidnog kompleksa. Tlo je takode univerzalni pufer, tj. ima
mogunost vezivanja i inaktivaeije tetnih materija, pri emu je ova sposobnost
promjenjiva i ograniena vrijednost.
Tlo ima i klimatsko-regulaeijsku ulogu, a naroito kroz utieaj poljoprivrede na poveanje
ukupnog sadraja CO: i drugih plinova koji uzrokuju tzv. "efekat staklenika".
Fotosintezom i poljoprivredne kulture poveavaju CO: i pi'i tome oslobaaju kiseonik.
dakle umanjuju "efekat staklenika".
Tlo je stanite i genetski rezervat brojnih mikro i makro organizama, odnosno
pedoflore i pedofaune. Ono je takode najvei rezervoar ugljika, io predstavlja ogromno
genetsko bogatstvo pri emu biotehnologija trai put za upravljanje korisnim procesima u
tlu u eljenom pravcu. Tlo koje je bioloki aktivno i pokazuje bioloku raznovrsnost je
plodno tlo.
Pored reenog treba naglasiti ulogu tla u oblikovanju i izgledu pejsaa, jer ono
odreuje mogunost naina koritenja prostora, znaaja tla kao izvora sirovine za
proizvodnju cigle i crijepa u keramiarskoj industriji, iskoritavanju pijeska i ljunka ili
eksploataciji drveta i si.
Tlo kao istorijski medij ima znaaj, jer se u njemu nalaze konzervirani arheoloki
artefakti i paleontoloki materijal, koji slui u rekonstrukciji geolokih dogaanja
odreenog prostora i kao izvor informacija istorijskih dogaanja, to mu daje i kulturnu
ulogu.
1 na kraju moe se svaka od navedenih uloga pojedinano ili povezano smatrati
vanim segmentom i izazovom za BiH poljoprivrednu i umarsku nauku. Sve su uloge tla
u odrivom upravljanju vane, a ne samo one koje proizvode hranu i stvaraju profit.
Putem naunih metoda u poljoprivredi i zatiti prirodne ili ivotne okoline, potrebno je
jasno ralaniti sve aspekte vienamjenske uloge poljoprivrede i tla u razliitim
agroekolokim i poljoprivrednim reonima. Ovisno o ovim
17
Uvod
rezulUUiina treba kreirati, socijalno, privredno i ekoloki prihvatljive sisteme uzgoja "
btlja.- stoke- i--g tlom. Za ovo su potrebna
sveobtihvatnXhurrfrtlTTteT-rl^ istraivanja i naune provjere svih aspekata
gospodarenja tlom.
18
Tlo kao trofazni sistem
II POGLAVLJE
2. Tl.O KAO TROFAZNI SISTEM
2.1. Uticaj procesa na sastav tia
Tlo jc poscuuii sl'ciii giljc se susieLi |)uic\ i ivog i iiiilvog svijela, koji se meusobno
isprepliu i stvaraju novu jedinstventi sferu koja se naziva pedosfera.
Tlo je sloena dinamika cjelina, u kojoj se neprekidno odvijaju razliiti procesi i
promjene, to ima za posljedicu stN'aranje novih formi tala.
jpak jedno od njegovih najbitnijih obiljeja je anizotropnosi u vertikalnom smislu, to
jest sukcesivna pojava niza horizonata koji se meusobno razlikuju po morfolokim,
fizikim, hemijskim i drugim karakteristikama (Slika 2.).
A Horizonl E Hcrizoni
B Horizont
0 Horizonl
fff^ tj-.'.r:
1
-i;
J

SUka 2. Profil ila u prostoru i na venikalnoiu presjeku.
Tlo je potpuno razvijeno sa A-E-B-C horizontima
Anizotropnost je posljedica djelovanja pedogenetskih procesa na matinti sujenti, pri
emu se ti procesi mogu svi'stati ti tri osnovne grupe:
- ..raspadanje primarnih minerala i sinteza minerala gline.
raspadanje organske materije i sinteza htimtisa kao specifinog sloenog jedinjenja i
migracija dijelova tla ptitem vode i organizama ti razliitim pravcima.
19
Intenzitet oviii procesa razliit je na razliitim dubinama, pri emu se u povrinskom
sloju najee akumulira humus ili vri migracija i osiromaenje descedentnim tokovima
vode. U dubljim slojevima raspadanje je intenzivnije, ali moe doi i do akumulacije i
obogaivanja mobilnim sastojcima. Posljedica ovoga je diferencijacija tla u vertikalnom
pravcu na horizonte sve do matine stijene.
Tlo je trofazni sistem, sastavljen iz vrste, tene i gasovite faze. Ove su faze
meusobno tako rasporeene da daju tlu osobine porozne, upljikave, a ne kompaktne
mase. Pore su ivotni prostor biljnog korijena i ostalih organizama koji jve u tlu.
Na vrstu fazu otpada priblino 50 % pd ukupne zapremine, a ostalih 50 %
zapremTne zauzimaju pore tla, koje su ispunjene tenom i gasovitom fazom (Slika
3)-
vrsta faza tla se dijeli na mineralni i organski dio.
Organska materija 5%

Slika 3. Volmnni sastav pojedinih faza u tlu { Vc). tipino za povrinski sloj tla
(^^Karakteristike pojedinih faza tla
vrsta faza tla, (zahvata priblino 50 % od ukupne zapremine mase tla) se dijeli na
mineralni i organski dio. U okviru vrste faze tla, mineralni dio ini âvnu njenu masu (90
%), a organski dio, preteno u povrinskim horizontima 5- 10 %. Izuzetak su tresetita,
gdje sadraj organske materije prelazi 50 %, a moe, tak, biti i do 90 % od vrstog dijela
tla. U organski dio tla su ukljueni i ivi organizmi.,
20
Minei-alni dio tla police iz litosfere, a nastao Je njenim troenjem. Troenje litosfere
se vri djelovanjem fizikih, hemijskih i biolokih faktora. Svi inioci pod ijim se uticajem
obrazuje tlo nazivaju se zajednikim imenoiti. pcdogenetilci inioci (faktori). Kao rezultat
njihovog djelovanja iia kamenitu litosferu stvara se na povrini Zemljine kore jedna nova
sfera poznata pod imenom pedosfera. Kada se pedosfera usporedi sa drugim sferaina
Zemlje, vidi se daje ona po dimenzijama najmanje razvijena, ali Je zato po sastavu
mnogo sloenija od svake druge sfere. Moe se uzeli daje prosjek debljine pedosfere
oko dva metra. Razumljivo da tu postoje velike razlike, pri emu pedosfera ima debljinu
od nekoliko centimetara, pa do vie metara. Kameniti omota zemlje (litosfera) ima
debljinu 50 do 100 km. itavi Zemljin poluprenik iznosi 6.378 km. Iz ovih nekoliko
podataka se vidi da na pedosferti otpada najmanji dio. Meutim, iako Je sloj pedosfere
relativno vrlo plitak, on Je neobino vaan i komplikovanog je sastava. U njeinu. se
nalaze sastavni dijelovi svih sfera. tj. litosfere. hidrosfere. atmosfere te biosfere, lako
daje po sloenosti ona Jednaka svim drugim sferama. Iz litosfere u tlo prelaze
raznovisne mineralne materije koje nastaju, razgradnjom stijena i minerala.
Orgaii.ski dio tla vodi porijeklo od biljaka, dok ivotinje u tome imaju podreen znaaj.
Organski dio Je preteno u obliku htnnusnih koloida. Biljni ostaci kao najvaniji izvor
organske materije u tlu se transformiu. Prema tome. organski dio tla nastaje ivotnim
procesima biosfere, odnosno organizama tia. On Je nastao kada Je nastao i ivot na
Zemlji, te je prema tome, organska materija mlaa od mijjerahiog .dgeJ^. Organski dio
tla predstavlja sloeni sistem materija, izrazito dinaminog karaktera, a to je rezultat
njenog priliva i neprekidne transformacije. Mineralni i organski dio se meusobno
povezuju i foriniraju organo-mineralni kompleks tla, o emu e biti govora kasnije. Zbog
toga Je veoma vano poznavati nain nakupljanja organskih ostataka, njihovu koliinu,
hemijski sastav i nain transformacije.
estice vrste faze su rasporeene tako da ona ini poroznu masu u kojoj su
stnjeteni zrak i voda.
Pore u tlu ispunjene su tenom i gasovitom fazom. Odnos izmeu vode i zraka u
porama tla moe da bude vrlo promjenjiv i moe da zavisi od osobine tla. Taj Je odnos
uglavnom antagonistiki Jedan prema drugoin i mijenja se zavisno od sadraja vode u
tlu.
Tlo uvijek sadri vodu u kojoj su rastvorene razliite organske i mineralne materije.
Osim toga, pedosfera sadri i zrak koji se stalno izmjenjuje sa
21
zrakpiiT. U tlu ive brojni mikroorganizmi i znatan broj pedofaune. dok su vie biljke
vezane za tlo svojim koi ijenjem.
Bjtno kvalitetno svojstvo pedosfere, po emu se ona razlikuje od litosfere, je
plodnost, te se kae da je pedosfera plodna, a litosfera neplodna. Pod plodnou tla
podrazumijeva se sposobnost tla da biljku, za cijelo vrijeme njenog porasta, snabdijeva
potrebnom koliinom .hranjivih materija, te vodom i zrakom. Ukoliko tlo bolje obavlja tu
svoju funkciju, kae se daje ono plodnije i kao takvo pogodnije za gajenje poljoprivrednih
kultura.
23
Porijeklo i priroda iiiiiieralnog dijela tla
Ilf POGLAVLJE
3. PORIJEKLO I PRIRODA MINERALNOG DIJELA TLA
3.1. Opi podaci o Zemlji
Zciiilja inia oblik elipsoicla. iji ekvatoiijaliii poliiprenik iznosi 6.378 kin, a polarni
6.357 km. Ekvatorijalni prenik je za 21 km dui od polarnog, a to je posljedica rotacije.
Poto Zemlja takode nije idealno ravna, takav oblik naziva se geoidom. Povrina Zemlje
iznosi 510 miliona km' od ega na kopno otpada 150 miliona km" ili 30 %. a 360 miliona
km' je pod vodom ili 70 %. Posmalrana s velike udaljenosti Zemlja izgleda kao vodena
lopta: a kontinenti poput ostrva.
Zemlja ima jedan satelit. Mjesec, koji je od nje udaljen 384.000 km. Njegov znaaj je
to izazi\'a promjene na Zemlji i u moru u \-idu plime i oseke.
3.1.1. Unutranja graa Zemlje
Unutranja grada Zemljine kore data je u slici 4 i tabeli 1.
Debljina sloja litosfere (spoljnog omotaa) iznosi oko 200 km. Ovaj sloj predstavlja
0,7 % ukupne zemljine mase {Slika 4).:
Debljina Zemljine kore (ovojnice) na kojoj su se formirala dananja zemljita u
prosjeku iznosi 30 do 60 km. Zemljina.kora ispod mora je tanja ili je potpuno iezla.
Zemljinu koru ine preteno sedimenti kristalnih kriljaca i granita u kojima od minerala
preovlauju alumosilikati i kvare, a od elemenata najvie su zastupljeni O, Si, AI, Ca, Mg,
K i Na. Poto preovlauju Si i Al elementi ovaj se dio naziva jo i SiAl zonom.
Ispod SiAl zone nalazi se drugi potpuni omota, koji je izgraen od stijena u kojima
osim Si preovladuje i Mg uz vei sadraj Fe. Ovaj se omota naziva SiMa i ima bazaltni
sastav. Pretpostavlja se da u Tihom Okeanu gradi samo okeansko dno.
Ispod litosfere nalazi se peridotitska geosfera koja se prostire do dubine od 1.200 km.
Ovo je takode zona Si i Mg elemenata - SiMa, slina prethodnoj s tim da neki autori
smatraju daje prethodna zona (omota) iskristalizirana SiMa, a ovaj dio staklasta SiMa.
Sa dubinom raste specifina gustina, a ujedno pritisak i temperatura.
Idui dalje prema centru, nalazi se srednji sloj ili omota jezgra, a prostire se od 1.200
do 2,900 km. Zbog veeg sadraja Cr i Fe naziva se kreofisima. Prema
23
nekim teorijama to je oksido sulfitni omota, izraen preteno od oksida i sulfida metala,
a naroito eljeza. U dubljim slojevima ima i Ni, pa se ovaj sloj naziva jo nefesinia.

, Pedosfera (do 2 m)
.- Spoljni omota litosfere (30 - 60 km)
. Unutranji sloj litosfere (140- 170 km)
Pirosfera - SIMA zona (60- 1.200 km)
- Omota jezgra (1.200- 2.900 km)
" Jezgro ili barisfera (2.900 - 0 km)
Slika 4. Graa Zemlje sa pojedinim sferama
Sredinji dio Zemlje zauzima zemljino jezgro (barisfera ili centrosfera). Tu je pritisak
2-3 miliona bari, a temperatura od 5.000 - 6.000 C. Od elemenata preovlauju Ni i Fe.
Hemijski procesi u ovoj zoni su vrlo burni, a minerali iz nepostojanih prelaze u postojane
oblike, odravajui stalnu dinamiku ravnoteu.
Graa Zemlje - od povrine prema jezgri
Tabela 1.
Iilo.srera200km
spoljni omota litoslerc. debljine 30-60 km
SiAIzona _________________
SiMazona 140-170 km
SiMa zona 1.200 km
iskristalisana
staklasta
omota ezgra 1.200-2:900 km
kreolisima
nelcsima
barisfera ili centrosfera2.900 - O km
tempcrauira 5.000 - 6.000 "C i pritisak 2-3 miliona baii
24
3.1.2. Spoljanji omota Zemljine kore
Spoljanji omota Zemljine kore ine: Atmosfera Hidrosfera Biosfera
3.1.2.1. Atmosfera
Atmosfera se dijeli na troposferu (nii dio atmosfere od 11-17 km, na pokitaru) i
stratosferu (gornji dio atmosfere do 100 kjn) i prelazi u iojiosferu (slika
y/y/////ni
//'/// i m
/ / V / li
^ / 7 / / .' / / /
/
/ /

1

,/ / /
S- Sunce Z - Zemlja
1 - Troposfera 15 km (O^. Nj)
2 - Stratosfera 50 km
3 - Ionosfera
Slika 5. Graa atmosfere - razliite gustoe i sastava, kori. (1986).
Prvobitna atmosfera je bila gusta, neprozrana, prezasiena vodenom parom i
zasiena prisustvom alkalnih metala i sumpora. Kasnije se javljaju kiseonik (0) i azot (N),
kao rezultat pojave ivota na zemlji.
25
Troposfera se sastoji (le. %) od:
- N-75,5%
- 0 - 23,2 %
Ostalih gasova Je 1,3 %, a prisiittia je i promjenjiva koliina vodene pare i sitnih cstica
mineralnog i organskog porijekla.
Troposfera ima odluujtie djelovanje na promjene ti litosferi gdje vjetai^ loplota^.
oborine i drugi fakloi'i iiliu na raspadanje i preno.enje materijala te stvaraju uslove za
razvoj ivog svijeta. Bez atmosfere ne bi bilo kiseonika, a time ni ivota, dok gasovi i
pare uestvuju u mnogim geolokim procesima, razaranjti minerala, obrazovanju novih
kao i u mikrobiolokim procesima.
3.1.2.2. Hidrosfera
Hidrosfeia ne ini Jedinstveni omota kao atmosfera zbog neravnina na Zemlji. Ona
ispunjava velike depresije, obu.hvata sve vode na kopnu, led u polai'nim dijelovima kao i
podzemne vode.
Atmosfera 13.000

Podzemne vode 8.200.000
SUkct 6. Globalni ciklus vode. Podaci su u kui za vodne rezerve i godinji proniel,
(Speidel and Agnew, 982)
26
Mora I okeani zauzimaju 360 miliona km" ili 70 % Zemljine povrine, dok svi oslali
drugi oblici vode 0,03 %. Voda predstavlja osnovni inilac mnogih fizikih, hemijskih i
biolokih procesa raspadanja u sistemu njenog kruenja. Godinje isparenje mora iznosi
oko 425.000 km' vode. Iznad kopna godinje padne oko li 1.000 km" oborina, od ega
64% (71.000 km"') evaporira ili transpirira putem biljaka. Oko polovine apsorbovane
solarne energije na Zemlji se koristi za hidroloki ciklus, iz atmosfere na kopno u vidu
oborina, padne 25%, a na more preostale 75% ohorinske vode. Globalni ciklus vode
prikazanje na Slici 6.
Voda tilie na izmjenti reljefa, stvaranje pedosfeie, rastvaranje i promjenu minerala,
ispiranje, premjetanje i prevoenje minerala u oblik koji je pristupaan biljkama i si. U
vodi je nastao i prvi ivot.
Hemijski sastav hidrosfere u te. % je: kiseonik - 80 %. vodik - 11 %. hlor - 2 %. natri
j - 1 % i magnezij - 0.1 %.
3.1.2.3. Biosfera
Biosfera predstavlja oblast ive materije i obuhvata dijelove troposfere (do 5 km
visine), hidrosferu (do najveih dubina) ! litosferu (povrinski dio).
Znaaj biosfere je da neorgansku matferiju pretvara u organsku, te mehanikim i
biohemijskim procesima razara stijene i minerale i na taj nain uzuna za i\'ot potrebne
elemente.
Biosfera je najrasprostranjenija u hidrosferi i u stalnim Je dinaminim promjenama,
jer vde sa kopna svojim tokovima zahvaaju dio ivih organizama i tmose ti mora. Neki
organizmi iz mora uzimaju vie od 10 % Ga. Si. Fe. Mg, P, Mn i drugih elemenata, dok
pri razgradnji organske materije oslobaaju se u vidu gasa: CO.Ô.. NH:,.' H:. H:S. SO4,
SO,. CH4 i si.
Od ostalih elemenata kao to su Ca. Si, Mg, Fe, P. Mn i sk. preobrazbom stvaraju se
novi minerali i stijene. To su na dhu mora i jezera tzv. zoogcni sedimenti, a mogu se
stvoriti i fitogeni sedimenti u vidu tiglja i nafte.
Biosfera na kopnu je relativno plitka i dubina se kree od nekoliko metara (zona polja
i livada) do nekoliko desetina metara (zona uma), dok u litosferu zalazi nekoliko metara.
U podrujima sa vjeitim snijegom i ledom i u pustinjskim predjelima biosfera izostaje.
27
3.1.3. Hemijski sastav Zemljine kore
U grau litosfere ulaze praktino svi elementi perionog sistema Mendeljejeva, ali se
moe rei da svega 10 elemenata izgrauje preko 90 % litosfere. Prema Clarke-u i
Washinglon-u (Klarku i Vaingtonu) prosjeni sastav litosfere je prikazan u tabeli 2.
Hemijski sastav Zemljine kore
Tabela 2.
Element Teinski % Element Teinski %
0 46.46 H 0.14
Si 27,61 P 0.12
Al 8.07 C 0.09
Fe 5,06 Mn 0,09
Ca 3,64 S 0,06
Na 2.75 Cl 0.05
K 2,58 Br 0,04
Mg 2,07 F 0,03
Ti 0,62 Svi ostali
elementi
0,52
Hemijski sastav Zemljine kore predstavlja prosjeno stanje do dubine oko 16.000 m.
Ispitivanja do 5.000 m izvrena su buenjem, a ostatak nekim drugim metodama. Odnos
stijena do ove dubine iznosi:
- magmatske stijene 95 %
- sedimentne stijene 5 % i to:
- glineni kriljci 4,00 %
- pjeari 0,75 % -krenjaci 0,25%
Poto metamorfne stijene nastaju metamorfozom magmatskih ili
sedimentnih^stijena, nisu izdvojene kao posebna grupa,, ve su uvrtene u navedene
grupe u zavisnosJj.ocl..kojih vode.PQ.r.ijeklo, (Aleksandrovi, 1982).
Navedeni, kao i ostali elementi pri kristalizaciji magme, ulaze u sasiav primarnih
minerala, a ovi grade razliite stijene. Raspadanjem stijena, a time i primarnih minerala,
iz povrinske kore otkidaju (oslobaaju) se neki atomi, koji naputaju, litosfer.u,.
obavljajui pri tom kruni tok preko biosfere, a zatim se ponovo vraaju u nju.
28
Uloga pojedinih elemenata ii stvaranju pedosfere je razliita. Tako npr.:
Kiseonik ima kljunu ulogu u izgradnji stijena, u njihovom raspadanju i u izgradnji
ivog svijeta.
Silicijuiii ulazi u sastav najrasprostranjenijeg minerala u Zemljinoj kori - silikata, te ima
slian znaaj kao i C u organskoj prirodi. Uestvuje u izgradnji i vrstih dijelova skeleta.
Aluniinijum sudjeluje u izgradnji alumosilikata kao i znaajnog broja minerala u
izgradnji litosfere. vrsto je i postojano vezan za Si. naroito kod primai'nih minerala
(primarni alumosilikati) kao to su. feldspati, liskiini, pirokseni i dr.. koji su sastavni dio
magmatskih stijena. Sekundarni alumosilikati ulaze u sastav tla u kojem imaju poseban
znaaj.
eljezo se nalazi u mnogim mineralima (silikati, oksidi, hidroksidi, karbonati, sulfati,
sulfidi i dr,). Njegova veza sa Si nije tako vrsta kao to je veza Si-AI. pa se primarni
minerali s gvodem lahko oksidiu i hidratiu. Znaajna mu je uloga u biohemijskim
procesima raspadanja kore.
Kalcijum i magnezijum (zemnoalkalni elementi) potiu iz primainog minerala - silikata,
a u sekuudaine minerale dospijevaju kioz proces raspadanja. Izgrauju uglavnom
sedimentnu geosferu (krenjake i dolomite), a veoma vana im je uloga u pedolokim i
biohemijskim procesima. U morima izgrauju ljuture i oklope mnogih organizama od
ega se njihovim izumiranjem stvaraju moni organski sedimenti.
Kalijum i natrijum (alkalni elementi) ulaze u sastav alumosilikata (feldspata i
felspatoida), ijim raspadanjem se oslobaaju. Njihove soli lahko su rastvorljive u
tekuim vodama, ijim vodotocima dospijevaju u more, gdje se koncentriu. Pri
povlaenju mora ostaju velika sona leita. Kalijumove soli imaju znaaj u poljoprivredi,
a natrijumove znaajno utiu na osobine tla.
Vodonik se nalazi u atmosferi u obliku vodene pare, u litosferi u sastavu hidratisanih
minerala, a najvie ga je u hidrosferi. S kiseonikom uestvuje u hemijskim procesima, a
naroito u organskom svijetu.
3.2. Minerali stijena - petrogeni minerali
Rije mineral je latinskog porijekla - mineraHs i znai ono to pripada rudniku. Ako
posmatramo stijenu, vidjeemo na njoj razliito obojena zrna. Neka su svjetlija poput
listia, a neka prozirna kao staklo, dok su neka bijele boje. Ta razliita zrna su minerali.
Prema tome, minerali su vrsti sastojci Zemljine kore i predstavljaju elemente ili spojeve
dva ili vie elemenata. Njihov sastav moe se izraziti hemijskom formulom.
29
Porijeklo i priroda mineralnog dijela tla
Mineralogija je nauka o mineralima, a izuava njihova s\'ojstva, vanjski izgled,
morfologiju (sti'ukturu), hemijske i fizike osobine, njihov postanak.
ra?p>osiranjeno.stJ.,ti potrebu.
Stijene su, za razliku od minerala, nakupine ili agregati jednog ili vie minerala. Po
ovoj osnovi razlikujemo:
monomineralne stijene (krenjak - CaCO;, i dolomit - CaCOj MgO,)
polimineralne stijene (granit koji se sastoji iz kvarca. ortoklasa. liskuna, dok se gabro
sastoji iz piroksena. olivina i plagioklasa).
Prema tome stijene nisu homogene, ne mogu se izraziti hemijskom foriTtulom nego
mineralnim sastavom.
Rude Su minerali iz kojih se dobivaju metali. Boksit se sastoji iz vie minerala i sltii
za dobivanje altiminijtima. Minerali boksita su; bemitv- AlOOH. dTaii^ a - ATOO^^
hidragilit y - AI(OH)r,.
3.2.1. Vanost minerala
U ,pi:irodL.pos.toji ..preko 2.000 minerala i vie hiljada njihovih varijeteta. Meutim, u
sasta\' petrogenih stijena tilazi oko 30 minerala ti vidti glavnih ili bitnih sastojaka. Ti
minerali nazivaju se petrogenim. Minerali imaju veliku ulogu u ivotti...ovjeka. Oni
minerali iz kojih se dobivaju metali nazivaju se rudama. Minerali gline slue kao sirovina
u keramiarskoj indtistriji, liskuni i azbest u te.miQizQla^cionoj,_ dok e neki minerali
koriste ti optikoj indtistriji i telekomunikacijama. Jedan dio injnerala se svrstava po
svojoj vrijednosti u plemenite, metaLe, dok ...drugi dio., slui u ishrani biljaka kao izvor
pojedinih e[emenaj;a (Ca, Fe, S, F) bez kojih ne bi bilo ivota na. zemlji. Bogatstvo jedne
zemlje-se procjenjuje-po bogatstvu u mineraljma, jer od njihovog prisustva zavisi razvoj
poljoprivrede, metakirgije, keran-iike i staklarske industrije i si.
3.2.2. Fizike osobine minerala
Minerali imaju stabilna fizika i hemijska svojstva, te ih na osnovti toga moemo pre
p'ozn at i, "a~' ira' Osnovu minerala prepoznajemo i stijene. Hemijska i fizika svojstva
zavise od rasporeda atoma u njihovoj strukturi. Najvanija fizika svojstva minerala sti:
- fizioloka svojstva,
- specifina gtistina - masa.
,30
Fizioloko svojstvo - je ono svojslvo, kad se neki mineral moe pi'epoznaii na osnovu
okusa, mirisa i opipa. Tako npr. halit otopljen u vodi daje, slan. a silvin gorak ukus. Neki
dolomiti pod udarom ekia razvijaju miris na sumpor vodik. Praina ki'enjaka i dolomita
stvara neugodan miris koji potie od bitumena, minerali gline u vodi razvijaju miris
amonijaka. Grafit i talk pod prstima dajti osjeaj masnog i blagog opipa (talk - milo\'ka).
dok drugi minerali opet daju hladan i hrapav o.sjeaj i si.
Specifina gustina (teina) - je teina odreenog N'oknncna minerala tj, koliko je 1
cnv' minerala tei od 1 cm' vode pri temperatLU'i od 4 "C.. Odieduje.se metodom
piknonietra..
3.2.3. Primarni i sekundarni minerali
U pedologiji su najznaajniji oni minerali koji uestvuju u izgradnji stijena (peti ogeni
minerali), a od stijena su vane one koje se javljaju na povi'ini zemlje i slue kao
supstrat za obrazovanje tla, Petrogeni minerali, ako \'ode porijeklo iz magme, smatraju
se primarnim mineialima. a ako se obrazujti iz produkata raspadanja magme smatraju se
sekundarnim. Pri tome jedan te isti mineral moe voditi i primarno i sekundarno porijeklo,
kao to. je npr. kvare. U magmatskim stijenama dominiraju primarni, a u sedimentnim
sekundarni minerali. Minerali u metamorfnim stijenama su takode sa pedolokog
stanovita primarni, jer nisu pietrpjeli proces lerigenog raspadanja.
Ovi mineiali su openito nastali na jedan ,o naina nastanka minerala. Ako se ovi
minerali nau pod uslovima povienog pritiska i temperature, trpe promjene, pri emu
nastaju novi metamorfni min'erali. Zah\'aljujui navedenim faktorima, mineral mijenja
svoju zapieminu. odnosno molekularni volumen, a to predstavlja odnos izmeu
molekularne teine i zapremine minerala.
Minerali koji nastaju raspadanjem u pedosferi su sekundarni ili pedogeni minerali.
Njihov karakter je veoma postojan, ak kad se javljaju i kao sastavni dijelovi .sedimentnih
stijena, jer su u njih dospjeli u ranijem ciklusu raspadanja, a dananje tlo ih samo
nasljetije.
Bitna razlika izmeu primarnih i sekundarnih minerala je u tome to su primarni
obrazovani u termodinamskim uslovima, drukijim od onih koji vladaju u pedosferi, pa st:
zbog toga nestabilni, pri emu raspadanjem daju kvalitativno nove mineralne proizvode,
osim kvarca. cirkona, turmalina i rutila koji su vrlo stabilni i praktino .se ne raspadaju.
Sekundarni minerali su uglavnom i krajnji produkti raspadanja (oksidi i proste soli),
jirreiiTu'se dalje teko mijenjaju osim, to neznatno mogu niijenjati hemijsku ili kfitalriu
formu.
31
Posebnu grupu sekundarnih minerala ine minerali gline, koji nastaju ponovnom
sintezom produkata raspadanja, sloenije su grae, a daljim njihovnn raspadanjem
prelaze u proste soli i okside.
3.2.3.1. Primarni minerali
U najvanije primarne minerale ubrajamo silikatne minerale od kojih su najvaniji:
kvare, "ieldspati. teidspatoidi, oiivim, pirokseni, amfiboii i iisKum (listiavi minerali).
Silikatni minerali (silikati) - su vani jer ine 75 .% litosfere. Ovom ^reba dodati i 12 %
kvarca: pa se vidi daje litosfera uglavnom izgraena od silikata. Silikati ulaze u sve vrste
stijena, a po hemijskom sastavu su najkompliciraniji. Prouavanjem je utvreno da je
osnovna jedinica strukture (S1O4) , stltctjev tetraedar, sdje se u sreditu toga tetraedra
nalazi Si, a na vrhovima su O ioni. Na jednu slobodnu kiseonikovu vezu se nastavljaju
drugi tetraedri direktno ih preko drugih kationa. Najvaniji predstavnici ove grupe
minerala su:
a) Kvare..(Si02)ries.tY.uje u grai Zemljine kore,sa...12 .%. Moe biti primarni
iz magm^lLsekundai-ni- nastao kristalizacijom iz rastvora 1 obino se nalazi-ulIikSiiMii^^
vtdu kristalnih druza. Sestostram prizmat.cn, oblic, su srasli lia zajednikoj osi.
Primarni su staklasto sive boje, sekundarni providni ili bijele boje (gorski kristal), a mogu
biti i razliito obojeni (uti, ljubiasti, mrki. crni) Specifina masa mu je mala (2,65-2,70),
ne pokazt.je cijepivost vec prelom. Otporan je prema hemijskom raspadanju. Zastupljen
je u magmatskim (granitu 1 granodioritu). metamorfnim (gnajsu, mikaistu, filitu,
kvarcitu), sedimentnim (pijesku, pjearu, konglomeratu) stijenama, te u tlu.
b) Feldspati - su grupa minerala srodna po hemijskom sastavu i fizikim
osobinama.!!^ ih u magmatskim stijenama oko 60 %, metamorfnim 30 % i u sedimentnim
oko 10 %. To su alumosilikati K, Na i Ca. Kristaliziraju u obliku monoklininih i triklininih
sistema, a u stijenama se javljaju u pnzmaticnim 1 zrnastim formama. Tvrdoa im je 6, a
specifina gustina 2,57-2,76, boja im je biiela, utaTli siva, a mogu biti i ruiasti ili
providni. Cijepaju se u dva pravca, na osnovire-ga se dijele (ugao zaklapanja pravca
cjepivosti):
- OrtoklM (ugao cjepivosti 90) i
- Plagiokl.as (ugao cjepivosti 87).
Iz "grupe ortoklasa - najvaniji predstavnik je ortoklas (KAlSi,Os), a iz grupe
plagioklasa,albit (NaAISi,Oa) i anortit (CaAl.Si.Og).
32
U izomorfnoin nizu ovih minerala izmeu ova va su jo oligoklaSi aiidezit, labrador i
bitoviiit.
Kod albita se nadalje smanjuje sadraj Na. a poveava sadraj Ca. Anorlit sadri
manje silicijiuiia a vie aluminijuma. Feldspati maju istu osnovnu strukturu kao kvare,
ali se kod njh javlja zomorfna zamjena slcjuma u tetraedru sa aknnlnijumom.
Poveanjem izomorfne zamjene ulaskom kationa (Ca. K. Na), slabi strukturna veza, jer
je strukturna veza Al - O - Si znatno slabija, a nju slabe i bazini kationi. zbog ega su
feldspati manje otpoi-ni nego kvare.
Feldspati su znaajan Izvor katona (Na, K, Ca) koji su za tlo vrlo vani. Tako oitoklas
sadri 4-15 % K.O. a plagloklas 5-15 % CaO I 3-9 % Na.O, pri emu se raspadanjem
ovih minerala oslobaaju hidroksidi metala iz kojih nastaju razlite soli. Osloboeni
silieijum i aluniinijum mogu dalje izgraivati okside koji se opet mogu uvezivati stvarajui
minerale gline. Stoga su oni znaajan izvor gline u tlu.
c) Feldspatoidi - u odnosu na felspate sadre manje SiOj i poveano prisustvo
kalijuma i natrijuma. Najvaniji predstavnici su:
- Leucit (KAISi.Oo) i
- Nefelin(NaAISi04).
U stijeni se nalaze u vidu zrna, a kristaliu prvi u vidu teseralnog sistema, a . drugi
estostranih prizmatinih oblika. Pri raspadanju prelaze u minerale gline pri .eniu gube
kalijiun i natrijum..
d) divini - su izomorfni minerali i ine ..seriju. .magnez!j.sk.o.g.-L,fe.ro,
silikata:
- Fosterit - MgSiOj, (MgO 57%; SiO 43%),
- Fajalit ^ FeSiOj, (FeO 76%; SiO: 24%),
- Olivini - (MgEe.)iSj.04, (MgO 37-57%; FeO 5-26%; SiO: 36-43%).
Najvajiijj_n\i.n.ei:al je..o.Uv.in.koji je izomorfna smjesa, forsteiita .i .faj.alita. Svi oni
kristaliu po rombinoj sistemi u tabliastim kristalima ili zrnastim oblicima. Oliî Je..
.maslinasto ..zelene, boje, staklast, tvroa...m.u..,.j.e...6.,.5-7.=0.,_..ii specifina gustina
3,0-3,2. Kristalie iz magme meu prvim.sastojcima i sastavni je dio ultrabazinih
magmatskih stijena (peridotita). Raspadanjem prelazi u serpentin.
e) Pirokseni - su po hemijskom sastavu silikati i alumo silikati sa Ca, Mg i Fe,.
Kristaliu iz magme rombino, monoklinino i triklinino u zrnastim i kratkim prizmatinim
oblicima. Cjepljivost im je u va pravca (prizmatina) pod uglom od 87. Boja im je o
svijetlo i tamno zelene do crne, ovisno o sadraju i vrsti gvoa,
33
tvrdoe 4-6, a specifine gustine 3-3,7, ovisno o liemijsi<coiTi sastavu. Redovni su
sastojci mnogih magmatskih stijena odakle dospijevaju u sedimentne stijene i tlo.
Hemijskim pi'ocesima pretvaraju se u razliite sekundarne minerale, ovisno o prisustvu
aluminijuma. Dijele se na dvije osnovne grupe: pirokseni bez Al-a i sa razliitim
sadrajem Fe, i pirokseni sa Al-om.
f) Liskuui - su alumosilikati K, Mg i Fe sa hidroksilnom grupom. Kristaliu
monociklino, a. u stijenaiiia se javljaju obino u estc^stranisp. oblicima. Elastini su i
cjepljivj u. jednom, pravcu po .emu se razliktiju od drugih. Boja ovisi od hemijskog
sastaya,-a tvi doa im je 2-3, a specifina gtistina 2,76-3,20. Nalaze se u svim vrstaina
stijena. Imajti sloenu grau ti tetraedarskoj mrei. Izgraeni sti u vidu troslojne latnele
koje povezuje K ion (dva tetraedra sa strane i jedan oktaedar u sredini) ili dvoslojne
lamele (jedan tetraedar ijedan oktaedar). Veza se ostvaruje preko slobodnih
kiseonikovih odnosno hidroksidnih iona. Liskuni su znaajan izvor kalijuma, a
raspadanjem kompletno prelaze u minerale gline, jer imaju istti kristalnu grau.
Najznaajniji minerali ove grupe su:
- Muskovit - (KAljSi.iOio x (OHJi, to je liskun bijele boje, dosta otporan piema
hemijskom raspiadanju prelazei prvo u hidromuskovit, a zatim u ilit (mineral gline).
Kod magtnatskih stijena zastupljen je u granitskoj grupi, ali je iroko zastupljen kod
metamorfnih i sedimentnih stijena, a prisutan je i u tlu.
- Blatit,- K(Mg,Fe) jAlSijOio x (OHji, staklast je i neto vee specifine gustine od
prethodnog. Vie je zastupljen u kiselitn i prelazniin magmatskim stijenama, a u
metamorfnim u gnajsu i mikaistu, dok je u sedimentnim rjei sastojak zbog slabije
otpornosti prema raspadanju. Raspadanjem prelazi u hlorit, hidrobiotit, vennikulit i ilit,
pri emu mijenja boju.
- SerpejLt.UX^- (H4Mg3Si209), je hidratisani fero magnezijski silikat, jer pored Mg
sadri i Fe. Nastaje transfonnacijom feromagnezijskog silikata (olivina i piroksena
bez Al) u hidroterinalnim procesima i procesiina troenja na povrini litosfere. Moe
sadravati jo i Ni, Cr, Mn, Zn, Ca, Na i K. Serpens lat. znai zmija, a on u veim
masama upravo tako izgleda - aren je, boje zelene do tamno zelene. Nema kristalni
izgled, i obino dolazi u vlaknastim agregatima i jedrim inasama. Tvrdoa mu je 3-4,
a specifina gustina 2,6-2,7. Javlja se u vidu masivnih stijena.
- Tlalk^ (H2Mg.iSi40i2), za razliku od serpentina ne sadri Fe i ima ' drugaija
fizika svojstva. Nastaje metamorfozom iz primarnih Fe i Mg
34
stijena bez siiitcata i Al-a. Javlja se u jedrim, listastim i zrnastim masama. Boje je
zelenkaste, sive ili bijele, masnog sjaja, tvrdoe 1, a specifine gustine 2,7-2,8. Nalazi se
u kristalnim kriljcima. Koristi se u tehnike svrhe.
Hlariti - ili minerali hloritske grupe, najee se svrstavaju u minerale gline koji se nalaze
u tlu. Glavni predstavnik ove grupe je mineral lilorit. Hlorit se moe javiti u vie izomorfnih
oblika. etveroslojan je jer se izmeu iroslojnih reetaka ukljuuje jo jedan sloj brucita -
Mg.i(OH)o. U izomorfnoj zamjeni Mg se zamjenjuje sa Al ili Fe pa taj sloj dobiva pozitivan
naboj, povezujui na taj nain negativno naelektrisane ostale ti i lamele. Prostor izmeu
lamela iznosi 0,14 nm, i zbog toga veina hlorita ne bubri iako imaju veliku adsorptivnu
sposobnost.
3.2.3.2. Ostali primarni minerali (rude)
Nastaju iz magme kristalizacijom i ulaze u sastav magmatskih stijena kao bitni ili
glavni sastojci. U veim masama predstavljaju znaajna rudna leita. Objno su i: vidu
sitnih zrna i mogu se vidjeti pod mikroskopom. Glavni predstavnici su:
- Magnetit,
- Hematit. '
-. Apatit i
- Pirit
a) Magnetit - (Fe.iOj), je fero-feri oksid sa oko 72% Fe. Kristalizira u vidu zrna, a
krupni kristali imaju oktaedarski oblik (tesevalna sistema). Imaju crni ogreb i crnu boju,
metalnog sjaja, tvrdoe oko 6 i specifine gustine oko 5,0. Magnetinost mu je glavna
fizika osobina koju gubi pri arenju. Nalazi se preteno u bazinim magmatskim
stijenama. Nastaje takode i metamorfozom na kontaktu magme i stijene koja sadri
minerale gvoa (hematit, limonit, siderit i dr.). Otporan je prema raspadanju pri emu
prelazi u hidroksid gvoa - limonit. Zbog svoje otpornosti dospijeva u sedimentne
stijene i tlo.
b) Hematit - (Fe.O.i), sadri oko 70% gvoa, a moe sadravati i Ti, Mn, Mg, P i
Ca. Kristalie u formi romboedra, ali su kristali veoma rijetki. Obino su to Ijuspe, zrna i
fibrozni agregati. Boje je tamno crvene, crvenog ogreba, sline tvrdoe i specifine
gustine kao i magnetit. Sporo se rastvara u HCI-u. Raspadanjem prelazi u limonit.
35
c) Apatit - Ca5(Cl, F) x (P04)3, nastaje kristalizacijom magme i ima ga u skoro svim
magmatskim stijenama. Kisele stijene imaju vie fluora, a bazine hlora. Leita apatita
slue kao sirovina za dobivanje fosfornih dubriva. Kristalizira u vidu heksagonalnih
piramida ili tabliastih kristala. Moe biti bijel, ukast, siv ili providan, tvrdoe 5, i
specifine gustine 3,2. Lahko se raspada i prelazi u sektnidarne minerale.
d) Pirit (FeS^), pored g\'oda i sumpora moe u manjim koliinama sadravati i
Au, Cu, Zn, Ni i dr. Kristalie u teseralnoin obliku kocke ili pentagondodekaedra
karakteristinog za pirit (piritoedar), a moe biti i u zrnastim i grudvastim masama. Boja
mu je bijela ili mesingano uta, metalnog sjaja, tvrdoe oko 6,5 i specifine, gustine 5.
Ogreb mu je tamno zelen ili mrk. arenjem odaje miris na sumpor. Osim iz magme
nastaje i na razne druge naine, te se zbog toga nalazi u razniin ostalim stijenama. Ipak
najvie nastaje hidroterinalnim putem, udruen sa drugim sulfatnim mineralima. Lahko
se raspada i prelazi u sulfit gvoa i potom u hidroksid. Pri ovom procesu oslobaa se
H2SO4 koja djelovanjem na okolne minerale pretvara iste u sulfate.
3.2.3.3. Sekundarni minerali
Sekundarni minerali nastaju u zeinljinoj kori hidrptennalno ili na povrini kore uticajem
spoijaiilirfaT<.toi:a (atinosfere, biosfere i hidrosfere). Pii raspadanju primarnih silikata i
alumosilikata izdvajaju se baze (K, Na, Ca, Mg), seskvioksidi (FejOj i AI2O3) uz jedan
dio SiOj- Ovim procesiina stvaraju se sekundarni silikati postojaniji od priinarnih-pod
odreenim uslovima. Si02 i seskvioksidi (FciOi i ALO.O grade hidroksidej. a..baze sa
kiselinama obrazuju soli (karbonate, sulfate, fosfate, hloride i dr.). Novonastali minerali
ulaze u sastav srodnih stijena i zemljita. Najvaniji predstavnici po grupama su:
- hidroksidi (opal, boksit, limonit),
- karbonati (kalcit, magnezit, siderit, dolomit),
- sulfati (gips, anhidrit),
- hioij.tne soli (halit, silvin),
- fosfat.i.(fosforit, vivijanit),
- -minerali gline (kaolinit, montmorilonit, ilit).
a) Hidroksidi - nastaju troenjem primarnih pirogenih minerala. Glavni predstavnici su
opal i boksit.
- Opal (Si02 KHIO) - nastaje hidroterinalnim putem oko gejzira, izumiranjem tijela
oiganizama koja imaju SiOi i raspadanjem primarnih
36
minerala, pri enui se nvijek izdvaja viak SiOi. Taloenjem izumrlih organizama stvaraju
se trone mase bijele boje koje se zovu dijatomejskom zemljom. Opal sadri od 2-13%
vode, a nekad i vie. To je amorfni mineral, bubreaste forme, tvrdoe 5-6 i specifine
gustine oko 2.0. Hidroksid silieijum slui kao cementna materija kod obrazovanja
sekundarnih stijena.
- Boksit (AhO.i xH:0) - nastaje raspadanjem alumosilikata u uslovima tropske vlane
klime ili raspadanjem krenjaka i zaostajanjem (akumulacijomj na mjestima njihovog
rastvaranja, gdje se akumulira kao nerastvoreni ostatak. Boksit je ustvari skupina
hidroksida Al kao to su: hidrogilit, bemit i dijaspor. Boje je bijele, ute, crvene ili
mrke. ovisno o prisustvu obojenih i drugih minerala koji u sebi imaju primjesa Fe, Mn.
Obino se nalazi u kompaktnim ili tronim masama, tvrdoe 1-3 i specifine gustine
2,5. Slui za dobivanje aluminijuma.
- Limonit (FeÔj xH20) - nastaje od svih minerala koji u sebi sadre gvode (silikati,
oksidi, karbonati ili sulfidi). Javlja se u oksidacionim zonama rudnika gdje obrazuje
"gvozdeni eir". U prirodi ga ima u bubreastim i zemljastim masama. Boje je ute
do mrko-crvene ovisno od sadraja vode, tvrdoe 1-5, a specifine gustine oko 4,0.
arenjem gubi vodu i prelazi u hematit crvene boje. Ovaj hidroksid slui kao cementni
materijal stijena, a tlu daje crvenu boju. Ispiranjem u tlu formiraju se konkrecije
(ortajn).
* b) Karbonati - su vi'lo rairena grupa minerala, a za nas je od interesa izomorfni niz i
to:
- kalcit-CaCOj,
- inagnezit - MgCOj,
- siderit - FeCOj,
- dolomit-CaMg(CO.02.
Raspadanjem primarnih minerala oslobaaju se baze K, Mg, Ca, Na i Fe. a potom se
jedine sa ugljenom kiselinom i obrazuju karbonate. Karbonati nastaju kristalizacijom iz
hladnih i toplih rastvora, kao i ueem organizama. Svi navedeni minerali su vrlo slinih
svojstava, kristaliziraju u heksagonskom sistemu, a ako se javljaju u kristalnom obliku
onda su to obino romboedri. Imaju izraenu cjepljivost, boje su alohromatske, bijelog
ogreba. staklastog sjaja i tvrdoe o 3- 3,5. Svi su topivi u HCl-u hladnoj ili toploj. Kalcit i
dolomit su vrlo slini, a razlikuju se to se kalcit otapa u hladnoj, a dolomit u toploj sonoj
kiselini.
- Kalcit - nastaje biogeno i hidratogeno, a dolomit po miljenju mnogih hidratogeno.
Kalcit je bitan mineral u krenjaku, a dolomit u dolomitu.
37
Kalcita ima i u laporu i kao cementne materije u nekim sedimentima. Djelovanjem vode
na kalcit otapa se CO: i nastaje Ca - bikarbonat koji je topiv u vodi. Gubitkom COi iz
bikarbonata ponovo se taloi kalcit (ireverzibilni proces), to je ustvari i njegovo
prenoenje. Aragonitje rompska modifikacija CaCO;,, nastaje hidrotermalno, tvri je od
kalcita (oko 4), rastvara se u hladnoj i razblaenoj HCl. Po njemu je poznata Mermerna
peina kod Pritine.
- Magnezit - je manje zastupljen u prirodi, javlja se u vidu ica razliite debljine u
bazinim i ultrabazinim stijenama. Nastaje promjenom Fe i Mg silikata pod dejstvom
juvenilne vode. Bijele je boje.
- Siderit - nastaje hidrotermalno i taloenjem iz rastvora pod redukcionim uslovima u
prisustvu CO2 i djelovanjem povrinskih voda na Fe silikate. Kristalie romboedarski,
boje je ute, sive ili mrke, tvrdoe 3,5-4,0 i rastvara se u razblaenoj HCl.
c) Sulfati - su soli sumporne kiseline. Najvaniji predstavnici ove grupe su: gips i
anhidrit.
- Gips - CaS04 2H:0, nastaje na razliite naine i to:
- taloenjem u poetnim fazama stvaranja sonih leita,
- raspadanjem sulfidnih minerala, pri emu H2SO4 djeluje na kalcijske minerale i
stvara sulfate, kao i dodavanjem vode anhidritu.
Javlja se u vidu slojeva, soiva ili ica u pukotinama stijena. Kristalie u tabliastim,
prizmatinim, vlaknastim ili zrnastim agregatima. Cjepljivost mu je savrena, prozraan
je, bijele boje ili ruiaste ovisno 0 primjesama. Tvrdoa mu je 2, a specifina gustina
2,3, sedefastog sjaja, a ako je vlaknast ima svilast sjaj.
- Anhidrit - CaS04, nastaje taloenjem iz vode u kasnim fazama stvaranja sonih
leita, iina veu tvrdou i specifinu gustinu od gipsa, moe biti bezbojan, bijel ili
ruiast to ovisi od prisustva primjesa. Priinanjem vode prelazi u gips.
d) Haloidne soli - nastaju kristalizacijom iz rastvora, uslijed isparavanja vode i
poveanja koncentracije u morskim lagunama i jezerima. Mogu biti u vidu monih
naslaga. Sve soli iz ove grupe su lahko rastvorljive, higroskopne, male tvrdoe i male
specifine gustine. Glavni predstavnici su: halit i silvin.
- Halit - NaCl ili kuhinjska so, nastaje kristalizacijom iz rastvora. Pored Na, moe
sadravati i primjese drugih hlorida ili sulfata (Ca, Mg, K) koji utiu na rastvorljivost.
Kristalie teseralno u obliku kocke po ijim
38
se pljosnima lahko i savreno cijepa. U istom stanju je providan i bijel, tvrdoe 2 i
specifine gustine 2,1-2,2. Higroskopan je. Nalazi se u morskoj vodi i u slanim izvorima,
a ima ga i u nekim slanim zemliitima. Vaan je i neophodan sastojak u ishrani ljudi i
ivotinja.
- Silvin - KCl, u istom stanju sadri do 48% kalijuma (K). Po fizikim osobinama slian
je halitu, ali se od'njega razlikuje po gorko-slanom ukusu. Hidrotermalnog je porijekla,
a nastaje isparavanjem odsjeenih dijelova mora u posljednjim fazama isuivanja. U
poljoprivredi se koristi kao mineralno dubrivo, a njegove najvee naslage nalaze se u
trasfurtu.
e) Fosfati - su soli fosforne kiseline, koje nastaju raspadanjem primarnih minerala,
naroito apatita. Glavni predstavnici su: fosforit i vivijamt.
- Fosferit - Ca,(P04)2, se u prirodi javlja u karbonatnim stijenama u obliku soiva ili
slojeva u vidu sitnozrnih, zemljastih, grudvastih ili grozdastih masa. sa estim
primjesama CaCO,. Boja mu je bijela, ruiasta ili uta i promjenjivih su fizikih
osobina. Vea .leita fosferita nastaju u biohemijskim procesima i slue za
dobivanje mineralnih sirovina. Najvea nalazita su u Aliru, Tunisu, Francuskoj i
naUralu.
- Vivijanit - Fe3(P04)2 8H2O, nastaje djelovanjem rastvora koji sadre fosfornu
kiselinu na fero minerale kao to je pirit, siderit, fajalit i dr. Potpuno svje je bezbojan
ili bijel, dok na zraku dobiva plavu boju zbog oksidacije gvoa. Kristalie u
prizmitinom obliku, ili se obino nalazi u bubreastom, vlaknastom ili zemjjastim
masama slino fosfontu. Tvrdoa mu je 2, specifina gustina 2,6-2,7. esto ga ima u
tresetitima, glinama kao i u movarnim zemljitima.
f) Minerali gline - dat e se na kraju ovbga poglavlja nakon opisa stijena 1 procesa
njihovog troenja.
3.3. Petrografija - stijene
Petrologija je dio geologije koji se bavi prouavanjem stijena. Opisivanjem stijena
kroz mineralni sastav i njihove osobine bavi se Petrografija. U okviru Petrografije
razlikujemo:
- Monomineralne stijene (mermer),
- Polimorfne stijene (granit).
39
Kod stijena razlii<ujemojo i:
- Glavne ili bifiieniinerale, koji su glavni ili bitni sastojci jedne stijene i
- SiDOi-ednejTiiiTêiale,_.koji...nisu redovni sastojci jedne stijene. Pj-eifla'iiiicinu
postanka stijena razlikuju se tri glavne grupe i to:
- MaginajskelU_e.riM^tivne stije
- Metamorfne ili izinijenjene stijene i
- SMimeht'nej]i talone stijene.
3.3.1. Magmatske (eruptiviie) stijene
Magmatske stijene nastaju hlaenjem magme, koja se utiskuje u zemljinu koru ili
izlazi na zeniljmir povrinu. Pri izlasku inagma kristalizira. Magma je usijani i'-astal
sloenog koji se nalazi ispod zemljine kore. Ako
dêîa goyi-inu_zeni.ljjiie..kpi-e tada se naziva lava. Temperatura ove taljevine (lav) je
oko l.()0()^C. U magmi su najvie zastupljeni Si i O koji kao anhidrit Si - kise[ine""veu
katione Fe, Mg,..C., Na i dr. Magma je po sastavu silikatna. U taljevini magme prisutne
sti J isparljive. komponente (vodena para, CO:, razni oksidi, N, HCl i dr.), iji sadraj
iiioe biti i 10%, ali njihov manji dio ulazi u minerale koji kristaliu. Ovi lahko isparijivi
sastojci uglavnoin izlaze vani u obliku villkanskih emanacija i hidrotermahnih rastvora, a
manjitn dijelotn ulaze u petrogene stijene. Ovaj oblik magme znaajan je u
piieumatolitskim i harotermliii procesima i posljedica su formiranja rudnih leita
(leita Mo, W, Sn, Pb,Hgidr.).
3.3.1.1. Oblici pojavljivanja magmatskih stijena
Do pojavjjivanja moedoina vie naina, ali najznaajnija su dva:
- Intruzivne..i.li-du.bi-nske stijene i.....
- Efuzivne ili povrinske, maginatske.stijene.
Intruzivne stijene - ili dubinske stijene su nastale u dubinskim slojevima ispod
zeinljine kore gdje Je izvrena konsolidacija magme. U ovim uslovima kristalizacija tee
postepeno, a uslovi su stabilni sa stanovita Jo uvijek visokih temperatura i pritisaka.
Hlaenje velikih intruzija moe trajati nekoliko miliona godina, a nekad i cijelu geoloku
periodu. Zbog toga svi izlueni minerali imaju priblino Jednake veliine. Ove stijene
mogu se nai i na povrini uslijed tektonskih poremeaja.
40
Efuzivne stijene ili povrinske magmatske stijene obi'azujn se izlijevanjem usijane -
itke mase, odnosno lave na zemljinu povrinu. Ovo izlijevanje nekad je praeno i jakim
eksplozijama. Mjesto na kome se izlijeva lava naziva se vulkan. Fluidne bazine (tene)
lave izlijevaju se brzo na velikom prostoru, a za viskozne treba manje prostora i
izlijevanje tee sporije. Ovako dobivene stijene imaju karakteristinu strukturu. Kristalna
zrna su dobro razvijena kod stijena koje kristaliu na putu ka povrini. Ostatak lave se na
povrini naglo hladi pri emu se minerali izlue u obliku mikrokristala, esto
submikroskopske grae. To su, zapravo, fenokristali porfirske strukture, slika 7.

Zrnasta Porfirska
Slika 7. Struktura uuigtuatskih stijena
3.3.1.2. Klasifikacija magniatskili stijena
Magmatske stijene se dijele na osnovu hemijskog sastava, odnosno sadraja SiOi na
etiri osnovne skupine stijena i to:
- Kisele stijene sa sadrajem SiO: od 65-75%,
- Neutralne (prelazne) sa sadrajem SiO: od 55-65%,
- Bazine sa sadrajem SiO: od 40-55% i
- Ultrabazine sa sadrajem Si02_ispod 40%.
41
Klasifikacija eruptivnih stijena na bazi teksture i prisustva minerala
Tabela 3.
Tekstura
stijena
Svijetlo ob "
mine
Kvare -
ojeni
ali (feldspat
""""- i
muskovit)
Tamno obc
(hornblei
jjehi
minerali
nda, augit,
blotit)
1 Gruba Gi tti lit Dtuiil Gdbro Peridotit,
Hornblenda
Srednja Riolit Andezit Bazalt

Fina Felsite Obsidian
Stakleni
bazalt
Pregled mineralnog sastava magmatskih stijena daje se u tabeli 4. Pregled mineralnog
sastava magmatskih stijena*
Tabela 4.

Mineralni sastav
Hemijski
sastav
Porijeklo Alkalijski
feldspati
Ca-alkalijski
feldspati
Ostali
minerali

Intruzivne Granit Granodiorit Kvare
Kisele Efuzivne Riolit Laporit Dacit Liskun
Amfibol

Intruzivne Sijenit Diorit Amfiboli
(Biotit) Neutralne Efuzivne Trahit
(Keratofir)
Andezit
(Porfirit)
Bazine Intruzivne Gabro
alkalijski
Gabro
(Troktolit s
olivinom)
Pirokseni
Efuzivne Bazalt Bazalt
(Dijabaz,
(Olivini)

(Spalit s
albitonn)
dolerit)

Ultrabazine Intruzivne Peridotit
(Serpentinit, dunit)
01 ivin
Piroksen
Serpentin
"iri, (1991) 42
One se meusobno mogu razlikovali na osnovu boje i mineralnog sastava.
Zastupljenost bojenih minerala (Fe - Mg silikati) kao to su: amfiboii, pirokseni, olivini je
vea sa poveanjem bazinosti. Najvaniji sastojci koji odluuju o \'i'sti stijena su: kvare,
feldspati, odnosno vrsta feldspata i olivin. Kvare je zastupljen samo u kiselim stijenama,
dok ullrabazine stijene ne sadre feldspate, ali su bogate olivinom. Mogua klasifikacija
eruptivnih stijena na bazi mineralokog sastava i teksture daje se u tabeli 3. gdje je
prikazana klasifikacija eruptivnih stijena na bazi mineralokog sastava i dimenzije
mineralnih zrna (teksture stijene). Iz prikaza se vidi da u piirodi pi'eovlauju svjetliji
minerali i kvare u odnosu na tamnije.
3.3.1.2.1. Kisele stijene
Kisele stijene se dijele prema vrsti feldspata na dvije grupe:
- Granite, kod kojih preovladuje ortoklas i
- Granodiorite, kod kojih preovlauju Na - Ca plagioklasi.
Predstavnici granitske grupe stijena su granit, riolit, a granodioritske
granodiorit i dacit.
Kod granita preovlauju minerali feldspati (ortoklas), kvare i liskun, dok inu apatit,
magnetit i rutil daju boju i ujedno su sporedni mineralj. Granit je intruzivna stijena,
krupnozrnaste strukture, a .pojedini minerali mogu dostii veliinu i preko 20 cm.
Najee se javlja dvoliskunskt granit sa biotitom.i muskovitom. a potom muskovitski i
biotitski i si. U Bosni i Hercegovini ga ima na podruju planine Motajice i okolini Prozora.
Riolit ili laporit, je efuzivna stijena, ekvivalent je granitu i ne sadri muskovit.
Granodiorit, je intruzivna stijena, koja .u svom sastavu sadri kvare, a od. granita se
razlikuje po vrsti feldspata, tj. kod njega su zastupljeni plagioklasi srednjeg niza (Na - Ca
silikati), sa smanjenim sadrajem K i poveanim sadraja Ca, Mg i Fe.
Dacit spada u efuzivne stijene, koje pored kvarca u sebi sadre od feldspata
plagioklas, a ponekad sadre i ortoklas, preteno u sastavu osnovne mase. Feldspati su
zrnasto graeni. Od ostalih minerala sadri jo Fe -' Mg alumosilikate (biotit, hornblendu i
si.). Daciti su sivozelenkaste ili crvene boje, esto se javljaju sa andezitima. U oblastima
ovih stijena esto se javljaju olovno- cinkne. bakarne i molibdenske rude. Kod nas se ove
vrste stijena javljaju u okolini Srebrenice.
Zemljita na granitima i granodioritima zbog niskog sadraja Ca i Mg, lahko se
zakiseljavaju. pa su to uglavnom kisela umska tla.
43
3 stjjene_(grelaziie)
Neutralne stijene se dijel^_a.dyijs_grupe:
- Sijej.ii.ts.ka -grupa-saaiJkjiJjTini_feWs.g^^
- Dioritska gi-upa stijena -sa..CaJ..Na.pIag-ii)klasinia.
Predstavnici sjjeixitsl<-e gi=upe -su sijenit i trahit.
Sijenit je intruzivna stijena, prelazna, koja se od granita razlikuje po odsustvu kvarca i
muskovita, te samim tim i niim sadrajem SiO:. Ime je dobio po Sijeni u Egiptu. Stijene
ove vrste grade alkalijski feldspat. Feldspati su nekad cK'ene 5ojF,"a"od bojenih
minerala preovlauju hornblenda, biotit i augit.
--- -- U-îjemtkoj gaip^^ nas je znaajna i efuzivna stijena trahit. Ova stijena
je hrapave povrine (trahis - hrapav), porfirske su strukture i javljaju se u obliku ica i
slivova. Kod nas se nalaze na podruju Maglaja.
Predstavnici dioritske grupe stijena su diorit i andezit.
Diorit je intruzivna stijena, zrnaste strukture, tamno sive ili zelene boje. Glavni su mu
sastojci Ca i Na plagioklasi, hornblenda, biotit, augit, a sporedni cirkon, apatlt~i okidi
Fe. Kod nas ga ima na podruju Jablanice u okviru masiva
Andezit je mlaa efuzivna stijena iz grupe diorita, porfirske strukture, istog
mineralnog sastava kao i diorit uz mogue pojavljivanje piroksena bez Al (hipei-ten i"
bronit). Lue e priziiiatino i nosioci su sulfidnih ruda (podruje Trepe gdje se javljaju
olovno cinkne rude). Tla na ovim zemljitima karakteriu se veim sadrajem
montmorilonita, hlorita i vermikulita, a manjim kaolinita od kiselih stijena, to se
objanjava prisustvom vee koliine baza (Ca, Mg) i lakom transformacijom biotita.
3.3.1.2.3. Bazine stijene
Bazine stijene predstavljene su jednom grupom: - Grupa gabra. U okviru ove grupe
izdvajaju se dvije'vrste stijena i to gabro i bazalt.
Gabro je,, bazina inti-uzivna stijena koja preteno sadri. m.|,neral Ca-
p|agiok.las..Pored Ca-.plagiok4asa-sadriijo i piroksetie.sa_i bz_ Al i hornblendtt.
dok se olivin ne nalazi uvjjekjj..gabxu Boja mu je zejgna, tamno zele^ do crna,
ovisno,_o...prjsiisiyu Fe i Mg bojenih minerala .n.Br..,.aDifi_bolski ili olivin gabro. Zrnaste
je struktu.i:e..(slika 7), a. u prirodi se javlja.u obliku gromada, lokaliteta ili jca^TS^nVas
se javlja na podruju Jablanice, te na vie mjesta u podruju ofiolitske zone u Bosni i vrlo
je cijenjen graevinski kamen.
44
i
Bazalt je mlaa efuzivna stijena iz grupe gabra, preteno crne boje. Po izgledu je vrlo
kompaktan. Vrlo je tvrda i otporna stijena, koljkastog preloma. Mineralni sastav mu je
isti kao i kod gabra, izuzev to bazalt ima neto vie magnetita koji mu daje crnu boju.
Obino se javlja u vidu vulkanskih slivova iii kupa, a ijee u obliku ica.
Zemljita na grupi stijena gabra su prilino duboka, dobro razvijena, dosta glinovita i
po izgledu pribliavaju se smonicaina. Od sekundarnih ininerala u tliina preovlauju
montmorilonit. hlorit. zatim ilitsko-hloritska kombinacija, kao serpentin i talk koji nisu
samo posljedica povrinskog raspadanja ve procesa koji su prethodili.
3.3.1.2.4, Ultrabazine stijene
Ultrabazine stijene ne sadre feldspate i predstavljene su - peridotitskom grupom.
Glavna karakteristika ove grupe je potpuno odsustvo feldspata, koji su u svim
prethodnim grupama bili zastupljeni kao glavni ili bitni sastojci. Bojeni minerali su jedini
sastojci ove grupe. Sadraj SiOi je vrlo nizak (ispod 45%), a takoe i AhO? zbog
odsustva feldspata i alkalnih elemenata K i Na. Meutim, one imaju visok sadraj Mg i Fe
(fero-inagnezijski silikati koji prilikom raspadanja prelaze u serpentin), i skoro iskljuivo
su intruzivne ili dubinske stijene. Nose naziv uglavnom prema preovlaujuem mineralu.
Glavni predstavnici stijena iz ove grupe su:
- peridotit,
- piroksenitj
- hornbleiidjt.
Peridotit - je dubinska stijena, krupnozrnog sastava, preteno izgraena od olivina uz
koji sadri jo i piroksene sa ili bez Al i hornblendu (bojene minerale). Predstavljaju
najzastupljenije stijene u ofiolitskoj zoni (tesliko, gostoviko, krivajsko, konjuhsko -
ozrensko i viegradsko podruje). Imaju tamno zelenu boju. Transfonnacijom
hidrotermalnim putem prelaze u serpentinit. U podruju ovih stijena nalaze se i ice ruda
magnezita, azbesta i hromita.
Piroksenit - ima manje olivina, ali je uglavnom graen od piroksena, a preovlaujui
minerali su bronzit, dijalog i hipersten. Boje su tamno zelene do crne.
Hornblendit - je preteno izgraen od amfibol-hornblende po kojoj nosi ime, dok su
pirokseni i olivini slabije zastupljeni..
Ultrabazine stijene kao fero-magnezijske ne sadre feldspate pa samim tim ni Al,
lahko podlijeu raspadanju i prelasku u serpentinite. Serpentinizacija se
45
obavlja pri visokim temperaturama u hidrotermalnim uslovima,,a moe nastati i dejstvom
atmosferskih taloga (dinamometamorfni procesi). Pored serpentinita moe jo nastati i
talk, hlorit, magnezit i hidroksidi Fe. Serpentiniti se jako mehaniki raspadaju, zbog ega
su podloni velikim erozijama, pa su tla na njima izrazito skeletna, sa niskim sadrajem
K i Ca te visokim procentom Mg. Prisustvo metala Cr, Ni, Co kao i Mg moe toksino da
djeluje na biljke.
Zemljita na magmatskim stijenama, najee se koriste za ume i panjake, a na
deluvijalnim nanosima za vonjake i duhan. Na zaravnjenim dijelovima terena
prenoenje je svedeno na minimum, pri emu nastaju dublja zemljita, u kojima je
sadraj sekimdarnih minerala vei. Produkti raspadanja se prenose tekuim vodama na
koji nain ulaze u sastav aluvijalnih sedimenata.
Prema proizvodnoj vrijednosti povoljna su tla koja se obrazuju na magmatskim
stijenama koje sadre uravnoteen odnos baza Ca, K i Mg, to je karakteristika
neutralnih i bazinih supstrata.
3.3.2. Metamorfne stijene
Metamorfoza predstavlja poseban proces u zemljinoj kori, kojim se mijenjaju
magmatske i sedimentne stijene. Glavni uzroci metamorfoze su visoka temperatura i
pritisak uz unoenje novih hemijskih jedinjenja sa strane. Time se remeti postojea
ravnotea i uspostavlja posebno stanje koje stijenama daje novi oblik. Mefaiiiorfoza je
izraena, naroito, u metamorfnoj geosferi, koja se nalazi na dubini od 4-10 km. U niim
(dubljim) dijelovima ove geosfere pritisak iznosi oko 2.600 bari, a temperatura 300 C,
gdje se deavaju i najkrupnije promjene. Ova metamorfoza naziva se i regionalna
metamorfoza.
3.3,2,1. Masivne metaniorfne stijene
Najvaniji predstavnici ove grupe metamorfnih stijena su:
- nastaje prekristalizacijom krenjaka ili dolomita. Bitan mineral mu je kalcit. Zi-na
(kristali) kalcita se uoavaju mikroskopski. Nastaje regionalnom metamorfozom. Boja mu
zavisi od primjesa, pa tako moe biti bijel, siv, ukast, plaviast, zelenkast i si. Mermer
koji sadri liskun (muskovit) naziva se cipalin.
Kvarcit,,- nastaje prekristalizacijom pjeara. Bitan mineral je kvare s primjesama
muskovita. Nalazita su mu dosta rijetka. Kod nas se moe nai na podruju Jajca.
46
Kornit - nastaje kontaktnom metamorfozom glinovitih stijena. Slian je kriljcima, iako
ove stijene nisu nastale pod uticajem pritiska.
Serpeiitiiiit - je masivna stijena nastala metamorfozom bazinih i ultrabazinih stijena.
Ako je vie ili manje kriljav, naziva se serpentinitski kriljac. U njegov sastav ulaze i
drugi Fe i Mg silikati, potpuno ili djelimicno izmijenjeni. Obojen je zeleno ili tamnozeleno.
erpentiniti su polomljene stijene, koje su nastale prije paleozoika i imaju iroku
rasprostranjenost.
3.3.2.2. Kristalasti kriljci
Najznaajniji predstavnici ove grupe su:
Giiajs - koji nastaje regionalnom metamorfozom granita, glina i pjeara. Vani
mnei-i su kvare, feldspat i liskun. Glavni je predstavnik kriljaca, dok je granit iz koga
nastaje masivan. Varijeteti su uslovljeni sporednim sastojcima t razliitom strukturom.
Veoma su rasprostranjeni, Stare su stijene koje datiraju jo iz paleozoika. Kod nas ih ima
neto manje na podruju Majevice i Prozora. Uslijed kriljavosti bre se raspadaju od
granita, a raspadanje ubrzava vee prisustvo feldspata i biotita.
Mikaist -je liskunoviti kriljac. Vaniji minerali koji ga ine su krupni liskuni (muskovit
i biotit) i kvare. Za razliku od gnajsa ne sadri feldspate. Javlja se u istom podruju gdje i
gnajs. Nastaje metamorfozom glinovitih stijena i pjeara. Ima jau kriljavost nego
gnajs. Biotitski mikaist se bre hemijski raspada od nuiskovitskog. Mehaniki se vrlo
lahko raspada.
Filit - nastaje regionalnom metamorfozom pjeara sa glinom, a bitni minerali'su inu
minerali gline, kvare i sericit. Od sporednih minerala esto sadri turmalin, granat'i pirit.
Obino je sivoute, zelene, a ponekad i crne boje. kriljavost^je jasno izraena. esto
su ubrani i lahko se cijepaju u tanke ploe. Lahko se mehaniki raspadaju.
Rasprostranjeni' su u udruenim asocijacijama sa mikaistima, a kod nas ih "ima u
sredinjem dijelu Bosne i kriljavom pojasu Dinarskog sistema. Ulaze u sastav
paleozojskih metamorfnih kompleksa u podrujima Sane, Une, Vranie, Zec planine,
Bitovnje, Ivana, oko Foe, Gorada, Srebrenice i dr.
Argiloist - su glinovite stijene, nastale regionalnom metamorfozom glinovitih
stTj'e"na7Giavni minerali su kvare, kalcit i minerali gline. Veoma su kriljavi, tj. imaju
jasnu kriljavu teksturu. Slini su filitu i na prelazu su sa sedimentnih u metamorfne
stijene. Boja im je openito tamna i vodi porijeklo od organske materije. Pripadaju
mlaem paleozoiku.
47
Hloritoist - _su stijene nastale iz pjeara i glinenih, stijena, a bitan mineral je neki od
hlorita. Pored njih dolaze jo kvare i albit. Boja hloritoista je zelena, a za razliku od
serpentinita ovaj je kriljav po emu se razlikuje od njega.
AmfibjlLlt .. ^ je kriljasta stijena, nastao iz bazinih stijena s bitnim
mineralima plagioklasom, amfibolom i malo kvarca. Ako je sam amfibol. onda je to
amfibolski kriljac. Spoljanji sastojci odreuju njegove varijante, tako da mogu biti
piroksenski ili granatski. Amfiboliti imaju vie masivnu teksturu, dok su amfibolski kriljci
su vie kriljavi. Kod nas ga ima na podruju Viegi'ada. Varea. Gostovia, Krivaje.
Teslica i Banja Luke. Nastaje metamorfozom gabro-dijabaznih stijena.
Nain postanka i zastupljenost najvanijih minerala kod kristalnih kriljaca daje se u
tabeli 5.
Kristaiasti kriljci - nain postanka i zastupljenost najvanijih minerala
Tabela 5.
Naziv stijene Nain postanka Mineralni sastav
Gnajs Regionalnom
metamorfozom granita,
gline i pjeara
Kvare
Feldspat
Liskun
Mikaist Regionalnom
metamorfozom pjeara
Kvare
Liskun (granat)
Filit Regionalnom
metamoifozom pjeara
(sa glinom)'
Kvare, Sericit
(minerali gline)
Argiloist Regionalnom
metamorfozom gline
Minerali gline
Kvare (kalcit)
Hloritoist Regionalnom
metamorfozom pjeara i
gline
Hlorit, Kvare,
Albit
Amfibolit
(Amfibolitski
kriljci)
Metamorfozom stijena iz
bazine magme
Amfiboli.
Plagioklasi.
Graniti
3.3.3. Sedimentne stijene
S4 aspekta pedologije ovo je najvanija grupa stijena. Postanak sedimentnili stijena
je vezan za povrinske dijelove litosfere, za koru troenja. Qne su nastaleprocesima
troenja magmatskih i metamorfnih stijena, te sedimentacije, transporta i diageneze.
Mogu biti organskog i neorganskog porijekla.
48
3.3.3.1. Nain pojavljivanja seciimentnili stijena
Za sedimentne stijene karakteristina je slojevitost koja se javlja kao posljedica
taloenja. Sloj je produkt jedne faze u taloenju i u vertikalnom pravcu pokazuje isti
sastav. Slojevi su razjjjte d^^ (monostij. Monost sloja se oznaava rastojanjem gornje
i donje povrine. Gornja povrina sloja se naziva povlat iJi kroviM a druga granina
povrina ili podina.
Primjer uslojenosii i izgled povrine kao posljedica pi'itiska daje se na slici 8. Ako
slojevitost izostaje sedimentne stijene se javljaju kao masivne ili grtidaste.

fi (C)
SUka 8. SediiueiUncslijene {Brady. 1990)
a) Ravno mlojene sedimentne stijene ijez uticaja pritiska i izraene erozije, i}) Uticaj
bonog pritiska na izgled terena, erozija povrinskog sloja, c) Uticaj bonog i mmtranjeg
pritiska na izgled terena, erozijom zahvaena tri sloja.
49
3.3.3.2. Hemijski sastav sedimentnili stijena
U sastav sediiuentniiv-stijeiia._ujaze isti elementi od kojih su bile izgraene
magmatske stijene. Meutim,..zbog razlika u nainu postanka i procesa koji ..su
pretHodiii njihovom stvaranju, sedimentne. stijene se obino razlikuju po hemijskom
sastavu.
Srednji hemijski sastav nejvih sedjiiieiUnjh stijena u poreenju s hemijskim sastavom
magmatskih stijena p'riklln j u tabeli 6:
Tabela 6.
Jedinjenja
SiO, TiO, AUo'j FejO., FeO MgO CaO NaÔ K,0 H,0 Pi'o, CO,
Sadiaj u t e i n s k i m %
Glinci i laporci
58,10
0,65
15,40
4,02
2,45
2,44
3,11
1,30
3,24
5,00
0,17
2,63
Pjeari
78,33 0,25 4,77 1,07 0,50 1,16 5,50 0,45 1,31 1,63 0,08 5,03
Krenjaci
5,19 0,06 0,81 0,54

3.3.3.3. Mineralni sastav sedimentnih stijena
Sedimentne stijene, u odnosu na magmatske, imaju mnogo raznovrsniji
mmeralnlsastav. Razlikuju se t.n grupe minerala:
- Reliktni (otporni),
- Sekundarni silikati i alumosilikati,
- Krajnji produkti raspadanja.
Reliktni ili otporni minerali su dospjeli nepromijenjeni iz magmatskih stijena, a glavni
predstavnici grupe otpornih su kvare i muskovit te grupa sporednih (cirkon, rutil, turmalin,
granat). Kao manje otporni mogu se pojaviti i feldspati, pirokseni i amfiboli.
Sekundarni silikati i alumosilikati, nastaju hemijskim raspadanjem primarnih, a
najvie su zastupljeni - gline, serpentin, hlorit, talk i dr.
50
Krajnji produkti raspadanja su prostog hemijskog sastava. Ovu grupu Mie hidroksidi
Al, Fe i Si, karbonati, siilfati, fosfati i haloidne soli.
Prema tome, liemijski sastav sediinentnih stijena zavisi od sastava stijene iz koje
nastaje, od vrste raspadanja i duine transpoita, poto se pri duem transportu moe
izvriti sortiranje minerala prema veliini zrna.
,3.,3,3.4. Klasifikacija sedimentnih stijena
Klasifikacija sedimentnih stijena uglavnom se vri prema nainu postanka i
osobinama sedimentnih stijena. Prema toj klasifikaciji razlikujemo:
- mehanike ili klastine sedimente,
- hemijske i
- organogene.
a) Mehaniki sedimenti se dalje dijele na bazi granine vrijednosti koje daje Atteberg,
tabela 7.
Tabela 7.
Rastresiti sedhnenti vrsti sedimenti
Drobine >2 mm Brea ljunci > 2 mm Konglomerat Pijesak (2-0,02 mm) Pjeiar Prah
(0,02-0,002 mm) Les Glina <0,002 mm Glinac i Laporac
b) Hemijski sedimenti nastaju kristalizacijom iz rastvora uslijed isparavanja ili
drugim uslovima koji su ranije izloeni, a njihova klasifikacija zasniva se prema
hemijskom sastavu, pa tako razlikujemo slijedee grupe stijena:
- Karbonatne - (krenjak, dolomit, bigar, mermerni oniks, stalaktiti i stalaginiti),
- Silicijske - (limnokvarcit i gejzerit),
- Sulfatne - (gips i anhidrit),
- Hloridne soli - (halit, silvin, karnalit i kainit).
c) Organogeni sedimenti nastaju taloenjem ostataka izumrlih organizama. Poto
ovi ostaci mogu biti biljnog i ivotinjskog porijekla, to se izdvajaju dvije grupe: zoogeni i
fitogeni.
.51
- Zoogeni sedimenti dijele se prema hemijskom sastavu na: karbonatne
(krenjaei i dolomiti), silicijske (radiolariti i ronjaci), fosfatne (fosforit i guano) i nitratne
(salitra).
- Fitogeni sedimenti su ugljovodonici nastali raspadanjem organskih dijelova
boljaka iji su glavni predstavnici: treset, ugalj, nafta i asfalt.
Treba naglasiti da je nafta nastala i od sitnih ivotinjskih organizama.
3.3.3.5. Opis i osnovne karakteristike sedimentnili stijena
Obzirom na svoje porijeklo i nain postanka, sedimentne stijene se nieusobno
hatiio ralikuju. Te razlike iznijet e se u okviru opisa mehanikih (klastinih), hemijskih i
organogenih sedimenata.
3.3.3.5.1. Mehaniki ili klastini sedimenti
Mehaniki sedimenti se dijele na: rastresite i vezivne sedimente. Podjela klastinih
stijena prikazana je u tabeli 8.
Podjela klastinih stijena
Tabela 8.
Veliina (promjer)
estice
Rastresiti
sedimenti
vrsti (vezani)
sedimenti
Psefiti" >2 mm Drobine i sipari Bree
ljunak Konglomerat
Psamiti'
'
2 - 0,02 mm Pijesak Pjeenjak - pjear
(arkoze i grauvake)
Prah 0,02 - 0.002
mm
Les Alevrolitski
sedimenti
Peliti"* < 0,002 mm Glina Glinac
Lapor (glina +
CaCO,)
Laporac (glina +
CaCO-,)
' grki: \|/i(po; = ljunak " grki: \;;).i|iivO(; = pjeskovit *"' grki: TtXw = gibati, micati .se
52
a) Rastresiti sedimenti prema veliini se dijele na;
- Drobine (osuline, sipari) su odlomci stijena koje se nalaze na podinama ili
podini strmih odsjeka.
- ljunak se razlikuje od drobine po zaobljenim oblucima. Prema veliini
razlikujemo;
- krupni (> 25 mm),
- srednji (25-12 mm),
- sitni (12-2 mm).
Svi sedimenti vei od 2 mm nazivaju se psefiti.
- Pijesak je sitniji od ljunka (2-0.002 mm), a prema mjestu stvaranja
lazlikujemo;
- rijeni.
- jezerski i
- morski.
Pokretan pod dejstvom vjetra naziva se "ivi pijesak". Ovi se sedimenti zovu jo i
psamiti.
- Prah, manje estice od 0,002 mm, nazivaju se jo peliti. Ima vrlo sloen
mineraloki sastav, a transportuje se vjetrom na velike udaljenosti.
- Gline i glinci su poluvezane stijene. Najvaniji njihovi sastojci su minerali
gline. Sastav glina je veoma heterogen, i pored glinovitih minerala tu dolaze jo sitna
zrnca kvarca. feldspata, liskuna i dr. Prema vrsti glinovitih minerala, gline mogu biti;
montmorilonitne, ilitne, kaolinitne i dr. estice gline su ispod 2 mikrona (< 0,002 mm), i
nastaju uglavnom hemijskim raspadanjem primarnih alumosilikata.
b) Vezani (cementirani) - vezivanjem ili cementacijom (dijageneza) rastresitih
sedimenata nastaju vi'sti mehaniki sedimenti. Cementne materije mogu biti
karbonati Ca i Mg, SiO,, hidroksid Fe, glina, lapor i dr. Tu spadaju;
- Brea se sastoji od nezaobljenih odlomaka minerala ili stijena, meusobno
cementiranih nekom od cementnih materija. Mogu biti homogene ili od razliitih stijena.
Prema vrsti stijena koje preovlauju mogu biti krenjake, dolomitske, kvarcitne.
serpentinske i si., a prema mjestu postanka podinske i padinske.
- Konglomerati nastaju cementacijom zaobljenog ljunka. Mogu biti homogeni i
heterogeni, to zavisi od materijala koji se u datom prostoru nalazi. Za razliku od brea,
konglomerati se odlikuju slojevitou.
- Pjeari nastaju cementacijom pijeska sa nekom cementnom materijom. Prema
krupnoi pijeska razlikujemo krupnozrne > 1 mm i sitnozrne < 1 mm, a prema
53
mineralnom sastavu kvarcni, muskovitski i si. U pjeare mogu da uu i drugi otporni
minerali.
Pjeari se meu sobom mnogo razlikuju, i to: nejednakom veliinom i hemijskiin
sastavom pojedinih zrna, te razliitom cementnom materijom. Tla koja nastaju od
pjeara se uope karakteriu grubom teksturom. Sto je pjear bogatiji sa silicijumom
tlo je sii'omanije. Kreni pjeari daju dosta dobra tla, jer kreni cement sadri
nerastvorljivi ostatak, a sam CaCO;, je vaan inilac reakcije tla.
Les (praporj je poluvezna stijena, koja se preteno sastoji od estica praha, veliine
izmeu 10 do 60 mikrona (oko 60 %). Sadraj gline iznosi oko 10 do 15 %. Pored estica
kvarca, feldspata, liskuna, kalcita, sadri i glinovite minerale. Velike koliine lesa,
debljine i preko 15 m, nalaze se u Vojvodini i Slavoniji (u Kini naslage lesa iznose i preko
400 m). Ovaj les je postao eolskiin putem.
Od minerala preovladuje kvare, feldspati, muskovit i CaCO.,, a iina dosta i nerastvorivih
minerala. Poroznost mu je oko 50%, to inu daje dobra vodno- fizika svojstva. Tamnija
boja izmeu lesnih naslaga ukazuje da se on taloi s prekidima ovisno o klimatskim
promjenama. Tlo zatrpano lesom naziva se fosilno tlo. Les je najpogodnija podloga za
obrazovanje tla. Na lesu je nastalo najplodnije tlo, ernozem.
Glinac nastaje ovrivanjem najfinijih estica gline pod pritiskom pri emu gube jedan
dio vode. Ove stijene mogu biti veoma razliitog hemijskog sastava. Imaju malu
poroznost. Pod dejstvom pritiska glinac postaje sve kompaktniji i prelazi u metamorfnu
stijenu poznatu kao kriljavi glinac. Glinci se smatraju kao dosta mehke stijene. Ukoliko
se raspadaju na mjestu, stvaraju se plitka tla. Glinci se bre raspadaju mehaniki nego
hemijski. Konani produkt troenja je obino teka glina. Glinci pokazuju jasnu
slojevitost, a pri vlaenju daju karakteristian miris. Mogu biti razliite starosti. Stariji su
vri i ine prelaz prema glinenim kriljcima (argiloistima), dok su mladi manje tvrdoe.
Glineni sedimenti su najrasprostranjeniji i ine 70% meu sedimentima uope. Lapori
predstavljaju mjeavinu gline i CaCO.i u razliitim odnosima po emu dobivaju i razliite
nazive. Tako, ako sadre vie od 65% CaCO,, zovu se laporoviti krenjaei, a ispod 35%
glinastim laporima. Oni sa vie CaCO, su kompaktniji.
Lapor je inae naziv za geoloki mlae stijene, a ovrsnutije nazivaju se laporac. Ako se
lapor dalje podvrgne pritiscima postaje kriljav i naziva se kriljavi lapor i na taj nain
dolazi u metamorfnu stijenu. Moe se mljeti i koristiti za korekciju pH reakcije tla. Glinoviti
formiraju teka tla, vlana ili mokra, slabo propusna i na njemu se esto javljaju klizita.
54
- Fli je klastini sediment kod kojeg se izmjenjuju slojevi lapora i drugih pehta ' sa
slojevima pjeenjaka, a nekad se javljaju i primjese konglomerata, bree i krenjaka.
Ovisno o prisustvu pjeenjaka ili lapora (pelita), fli moe biti normalni (izjednaen
odnos), pjeenjaki ili'laporski fli. Kod nas je naroito rairen na breuljkastim
terenima oko doline rijeke Bosne, od .Sarajeva do Zenice i u Sjevernoj Bosni, a ima
ga i u Hercegovini. Pokazuje veliku sklonost eroziji i klizanju, to moe da ima
katastrofalne razmjere. Zato su tla na fliu mlaa i nerazvijena. Ekoloka svojstva za
biljku ovise od prisustva lapora tj. pelitnog dijela, dok je pjeenjaki fli nepovoljan
za biljku.
3.3.3.5.2. Hemijski sedimenti
Hemijski sedimenti mogu biti karbonatnis silicijski. halogene soli i sulfati.
a) Karbonatni sedimenti nastaju gubitkom ugljene kiseline. Obrazuju se u niorima.
jezerima, rijekama i oko toplih izvora koji sadre, rastvoreni CaCO., u suviku.
Najvaniji karbonatni sedimenti su;
- Krenjaci preteno nastaju organogeniin putem, ali mogu nastati i kristalizacijom uz
uee organizama. Krenjaci se prepoznaju reakcijom na
HCI. Imaju razliita obojenja, ali su najee bijelo obojeni.
- Dolomit nastaje direktno kristalizacijom iz rastvora, ili dolomitizacijom krenjaka u
prisustvu Mg soli, pri emu dolazi do djelomine zamjene Ca iona sa Mg ionima. Pri
dolomitizaciji krenjaka smanjuje se zapremina, uslijed ega se javljaju upljine koje
uslovljavaju jae raspadanje, Reaguju sa toplom i razblaenom HCI,
- Bigar je upljikava stijena koja nastaje iz slatkih i hladnih voda koje sadre CaCO.v
Izluivanje CaCO.i vri se obino na slapovima i vodopadima, gdje se tekua voda
razbija u sitne kapljice pri emu se oslobaa CO;. Oslobaanje CO2 moe da se vri
posredstvom biljaka koje asimiliraju, pa se tom prilikom oblae sa prevlakom CaCO.i.
b) Silicijski sedimenti se obino javljaju oko toplih izvora, kao opalske mase jedre ili
upljikave,' najee bijele, ute ili sive boje. Najvanije stijene su limnokvarcit i
gejzirit.
c) Halogene soli nastaju iz prezasienog rastvora, a javljaju se u vidu debelih
liai'fagaTdo'sbO m. Najee su to halit, silvin, karnalit i kainit.
d) Sulfatni sedimenti se javljaju kao nii lanovi sonih leita, a nekad 1
samostaliio,Tglavlir p"re"stavnik su gips i anhidrit. Opisi sulfatnih sedimenata 1
halogenih soli dati su pri opisu odgovarajuih minerala.
55
3.3.3.5.3. Organogeni sedimenti
Velii<i broj organizama i<oji ive u morima i oi<eanima uzima iz vode rastvoreni
CaCO, ili SiO, za izgradnju skeleta i ljutura, a poslije njihovog izumiranja dolazi do
taloenja. Ovi ostaci pored ivotinjskih mogu biti i biljni, zbog toga razlikujemo zoogene i
fitogene sedimente.
a) Zoogeni-sedimenti-prema hemijskom sastavu mogu biti karbonatni, silicijski, fosfatni i
nitratni. Najvaniji predstavnici karbonatnih stijena su krenjaei i dolomiti.
- Krenjak je najrasprostranjenija stijena iz ove grupe, a izgraena je iz mikroskopski
sitnih zrna kalcita i odlomaka ili cijelih skeleta mnogobrojnih organizama. Pored njih u
stijene ulaze jo i mnogi primarni minerali otporni na raspadanje kao i neki
sekundarni. Njegova formula je CaCO.-,. a u dodiru sa hladnom HCl, pjenua.
Krenjaei mogu prei u metamorfnu stijenu i tada se nazivaju mramor. Krenjaei sa
vie od 40% MgCOj zovu se dolomitizirani krenjaei. Pjeskoviti ili ljunkoviti se zovu
konglomeratini krenjaei. Krenjak sadri 70-100% CaCO.,, ali sadre takoe i neke
mikroelemente: Mn 44^67 ppm, Zn do 446 ppm, Cu 0-97 ppm, Co 0,2 do 13 ppm
(Scheffer- Schachtschabel, 1970).
Glavne neistoe u krenjacima mogu biti u vidu oksida Fe20: SiOi, AhO, ili glina i
organske materije, pri emu jako variraju po sadraju ovih primjesa. Krenjaei su
kompaktni, ali relativno lahko prelaze u rastvor pod uticajem ugljene kiseline:
CaCOj+H.CO, = Ca(HCO,):. Ovaj Ca - bikarbonat se lahko ispira, a "neistoe" zaostaju,
.ledri krenjaei su vrlo loa podloga za obrazovanje tla. Oni sadre 96 do 99 % CaCO,.
te na druge primjese otpada samo nekoliko procenata, a nekada i manje od 1%.
Podruja pod krenjacima u Dalmaciji, Hercegovini i Zapadnoj Bosni poznata su kao
kraka podruja, koja se odlikuju posebnim morfolokim pojavama (vrtae i kraka
polja). Laporoviti krenjaei se brzo raspadaju, naroito oni koji su porozni i koji sadre
veu koliinu primjesa. U stvari, osobine nastalog tla zavise od koliine i sastava ovog
nerastvorljivog ostatka. Tla nastala na krenjaku su raznovrsnija nego tla postala od ma
koje druge stijene.
Krenjaei (a i dolomiti) se koriste kao materijal za kalcizaciju (kalcifikaciju).
- Dolomit - CaMg(C0.i)2 je dvojni karbonat kalcijuma i magnezijuma. Slino
krenjacima i dolomit sadri razne neistoe. Dolomit u dodiru sa solnom kiselinom
veoma slabo pjenua, meutim, ako je solna kiselina topla, pjenuanje je vrlo intenzivno.
On se ne mijenja tako brzo kao krenjak, te obino stvara skeletna tla posne plodnosti.
Prilikom raspadanja karbonati se rastvaraju i gube, tako da i ovdje nekarbonatni
zaostatak slui kao masa za formiranje tla.
56
Dolomit je istog hemijskog sastava kao i minei-al dolomit. isti dolomit sadri '
54.3.5% CaCO-, i 45.65% MgCO;,. Ovako iste je teko nai, ve su obino glinoviti.
laporoviti. silifikovani, bituminozni. pjeskoviti. ljimkoviti i si.
b) Silicijski organogeni sedimenti nastaju izumiranjem organizama kao to su dijatomeje
i radiolarije, koje imaju silicijsku ljuturu. Obino su to dubokomorski sedimenti nastali
na mjestima gdje se more obogauje sa lavom. Jednostavnog su hemijskog sastava i
teko se raspadaju. Najrasprostranjeniji medu njima su:
- Radiolariti, sitnozrni i veoma tvrdi, nastali iz radiolai ija.
- Ronjaci. tamne boje i izuzetne tvrdoe, koji se najee javljaju sa dijabazima
(dijabaz-ronjake Ibiniacije). Karakteristini su za oblast submarinske vidkanske
aktivnosti bazinih stijena, gdje se morska voda iz lave obogauje sa
silicijum-dioksidom, pri emu se stvaraju radiolarije i drugi organizmi. Narod ih jo
naziva kremen ili kresivo.
c) Fitogeni sedimenti obrazi:ju se od ostataka biljnih organizama, a najvaniji iz ove
grupe su treset i ugalj.
- Treset se obrazuje u barama, movarama i mirnim vodama od mahovina, algi,
rogoza i si. Biljna masa postepeno tone, sabija se i u odsustvu kiseonika ugljenie.
Vegetacija se stalno obnavlja i taloi zajedno sa midjem, dok se ne
. ispuni cijeli bazen, debljine 1-2 m. a nekad i vie.
- Ugalj nastaje kao i treset ugljenisanjem ostataka kako vodenih biljaka, tako i
kopnenog raslinja (listopadnog drvea, etinara, paprati i sk). Naslage uglja su
znatno vee od naslaga treseta i esto sadre slojeve gline ili pijeska. Mogu biti
razliite geoloke starosti, a najpoznatiji su iz karbona. Kod nas su uglavnom
zastupljeni mlai tercijarni ugljevi. Prema stepenu ugljenisanosti, odnosno starosti
dijele se na: lignit, mrki ugalj, kameni ugalj i antracit. ^
3.4. Troenje (raspadanje) stijena i minerala
Proces troenja stijena je karakteristian za stvaranje svakog tla. Pretvaranje
kompaktnih stijena i minerala listofere u rastresitu masu sa raznom veliinom zrna
naziva se detritacija, a nastala troina se naziva detritus.
Osnovni uzrok troenja i raspadanja stijena su promijenjeni uslovi pritiska i
temperature, u odnosu na one uslove koji su vladali kod njenog postanka. Na ovaj nain
dolo je do naruavanja ravnotee, te sistem mineralnih jedinjenja.nema uslova da se
odri u novonastalim uslovima. Zbog toga se uticajem novih uslova i
sila uspostavljeni sistem tui i tako dolazi do troenja litosfere. Proces troenja litosfere
je zapravo proces prilagoavanja novim uslovima, odnosno proces troenja je proces
stabilizacije iiiaterije na zemlji.
Ti'oenje se na osnovu djelujuih procesa moe podijeliti u tri osnovne
grupe:
- fiziko ili mehaniko troenje litosfere,
- heinijsko raspadanje i
- bioloko troenje.
Troenjem magmatskih i metamorfnih stijena je nastao najvei broj sedimentnih
stijena pod dejstvom: vode, leda, suneve energije, vjetra i organizama. Dio kore
troenja. .koji..je.,...o.bu.hvaeii .p.e.d_oge..iieti_ki.!U...pj'o.cesi!na,Je
pedosfy:a^.JMehanjk tee paralelno, ali e,se ovdje
pij.ka.zat.i. zasebno.
3.4.1. Fiziko ili mehanikoJroenje
M eh a 11. i koIrMe.iij e- U zi:o k uj.li:
- insolac.ija,(leiTiperatura),
- ,djelo.va.ty.eieda,
- kapilarna voda,
- kt;is_t.a!i.zacij.a,spli,
- vjetarj,
- korijen biljjâ.
Ralik^t^^p^.rAtttrama, koje su svakodnevna pojava u naein klimatu.
izazivajuTokom dueg vremena napukline ii stijenaina. Stijene su inae graene od vie
komponenti, koje se razdvajaju i pucaju zbog naprezanja, koje uzrokuju razlike u
zagrijavanju i hlaenju, tj. dolazi do stezanja i skupljanja stijene.
U pustinjskoj klimi (bez vegetacije) ovo ima jo vei znaaj, jer su razlike u dnevnoj i
nonoj temperaturi i do 70 C, dok kod nas ove razlike mogu dostii 40-50 C.
Fiziko raspadanje moe biti i kao posljedica slabe provodljivosti toplote koja iznosi
svega 3 cm/sahat. Veim zagrijavanjem danju povrinski slojevi se ire vie od drugih,
dok se nonim hlaenjem bre hlade, smanjuje mu se zapreinina, zbog ega se javljaju
veitikalne pukotine. Proces troenja stijena kao posljedica razlika u temperaturi je vie
izraen, ukoliko je stijena sastavljena iz vie razliitih minerala, koji po svoin karakteru
mogu biti manje ili vie otporni na ovaj faktor.
Led,se stvara u upljinama stijena, jer je tu prethodno nakupljena voda.
Smrzavanjem voda prelazi u led koji ima veu zapreminu i vrei veliki pritisak na
58
stjenke, pri emu se stijene usitnjavaju na blokove ali i u najsitnije estice. Poznato je-da
se pi-ilikom smrzavanja vode poveava volumen za oko 9 %. Voda ako se nae u
pukotinama i pretvori se u led, uzrokuje pritisak i do 2.200 kg/cm". Djelovanje leda sc
ogleda i u tome. to on u obliku ledenjaka kreui se sa viih poloaja prema niim
(dolini) u sloju dodira ledenjaka i stijena, dovodi do troenja stijena. Djelovanje leda je
utoliko jae ukoliko je volumen pora u stijeni vei i ukoliko su pore punije sa vodom.
Voda - djeluje mehaniki, noenjem kamenja, pri emu dolazi do njegovog troenja.
Usim toga, voda prolazei kroz kapilare vri njihovo proirenje i uzrokuje pucanje i
usitnjavanje stijene. Kapilarna voda, je karakteristina za tropsko podruje, gdje se
izmjenjuju dugotrajni suni i kini periodi. Voda se kree kapilarno, pri emu se uslijed
kapilarnog penjanja ire kapilari to izaziva prskanje stijena.
Kristalizacija soli - u kapilarama stijena nalaze se rastvori raznih soli. Nakon
isparavanja vode^dolazi do kristalizacije soli, to dovodi do poveanja volumena i
pritiska, odnosno pucanja stijena. Takode, ovi kristali soli primanjem vode (hidratacija)
poveavaju volumen, a time i pritisak, koji moe da iznosi i preko 1.000 kg na cm^ Ovo
dolazi do veeg izraaja samo u aridnim podrujima.
Vjetar - je od naroitog znaaja na veim nadmorskim visinama, te u
pustinjanTa."Vjetar nosei u sebi sitne estice udara po stijenama i dovodi do
postepenog njihovog troenja. U pustinjskoj klimi ovo je najvaniji nain troenja stijena,
a zatim prenoenja istroenog materijala.
Biljke - takode djeluju kao vrlo znaajan faktor fizikog troenja stijena. Korijen,"koji
se nalazi u pukotini stijene raste i poveava svoje dimenzije i izaziva veoma velike
pritiske u stijeni. Geolog Ljingizraunao da ovi pritisci mogu biti veoma visoki. Tako jedan
korijen duine 1 m i proinjera 10 cm moe podii masu teine 30.000 - 50.000 kg. Pritisci
iznose oko 10-15 kg na cm".
3.4.2. Hemijsko raspadanje ili dekompozicija
Hemijsko raspadanje je proces koji dovodi do duboke promjene minerala, u kome se
oni i hemijski mijenjaju. Ovi procesi dovode do nastajanja potpuno novih produkata.
Najznaajniji agens hemijskog raspadanja je voda, koja djeluje kao rastvara i
hidrolitiki. Hemijsko raspadanje je ovisno od temperature, U.tropima, sa obiljem
padavina ovo troenje dostie svoj maksimum. Kako temperatura i padavine utiu na
dubinu regolita vidi se na slici 9.
Hemijsko troenje obuhvata niz procesa i promjena, a koji se mogu dogoditi na jedan
od slijedeih naina:
59
rastvaranjem, liTdrat^jjom, ' liidroljzom. oksidacijom.:

0

1
0
? 2
0
m
o
C
T
l
3
0
c
S
D
4
0
Q

5
0

6
0
Region Artika
Umjereni region (pojas)
Tropski region (pojas)
. L

^ Aridna
klima

. r--" - T ----
. 1 ------ - 1

Humid
na
kuma
.. _____ y vrsta sTiiena

------------- i -----; --
----- -- -'r 7 !
~ , , T
T'-U
"
....r"^ .. -'T
T -1-X

70 60 50
Prema sjevernom polu
^^40 30 2
BiH
Sjeverna geografska irina
10 0 Ekvator
Slika 9. Ilustracija uticaja dva klimatska faktora (temperature i padavina) na proces
troenja stijene iskazanog u vidu dubine regolita, Brady (1990)
3.4.2.1. Rastvaranje
Poto su magmatski minerali po hemijskom sastavu soli alkalnih i zemnoalkalnih
metala sa aluino-fero-silicijumovom kiselinom, njihovim rastvaranjem nastaju proste soli
Ca, Mg, K, Na i hidroksidi Si, Al, Fe u ionskom ili koloidnom stanju.
Dio Si, Al i Fe se ponovo spaja dajui minerale gline, a viak ovih elemenata koji ne
ulaze u sekundarnu sintezu, ostaje u obliku manje ili vie hidratisanih oksida. Ti
hidratisani oksidi su sekundarni minerali koji ulaze u sastav sedimentnih stijena i to na
nain da iz Si - oksida nastaju opal i sekundarni kvare, iz Al - oksida hidragilit i dipsit, a
iz Fe - oksida getit i hematit.
Vode u prirodi nisu sasvim iste ve u sebi nose razne kiseline, baze i soli, to
ubrzava proces rastvaranja. Najlake se rastvaraju:
- hloridi alkalnih metala, zatim
- nitrati i hloridi zemhoalkalnih elemenata,
- tee jedinjenja kalcijuma i magnezijuma i
- najtee silikati.
60
U jednom litru iste vode rastvara se 360 g NaCI-a. 2,5 g CaSOj x 2H:0, a CaCOi
samo 0,003 grama te neznatne koliine alumosilikata.
Rastvaranje se poveava sa temperaturom te prisustvom CO, i 0: u \'odi.
Rastvaranjem krenjak se prevodi u laliko rastvorljivi bikarbonat.
CaCO., + H:0 + CO: ^ Ca(HCO:,): (bikiirboiiarj
Ovaj bikarbonai nije stabilan i ponovo se viaa u karbonal. stvar-ajui slalaktitc i
stalagmite, bigar, kaleitske ice i konkrecije u stijenama. Bikarbonat je u vodi rastvorljiv i
gubi se ispiranjem, a od nerastvorenog zaostalog ostatka obrazuje se tlo. Karakter i
koliina tla zavisit e od toga ta se kao nekai'bonatna primjesa nalazi u krenjaku.
Od silikata najlake se rastvara, fajalit koji moe pod dejstvom vode i CO: prei u Fe
karbonat.
Fe:SiOj + nH:0 + CO: =f 2FeC0:, + SiO, + H:0 fajiilil siilcrit
3.4.2.2. Hidratacija
Hidratacija predstavlja ulazak molekula vode u hemijski sastav minerala. Ioni na
povrini kristala raspolau slobodnim privlanim silama, dok su atomi u kristalu neutralni.
Zbog toga vodni molekul kao dipol (0-negativan i H-pozitivan) bude privuen od strane
povrinskih iona. Tako se stvara vodni molekul koji izoluje pojedine ione na povrini
kristala, to je naroito izraeno na ivicama i rogljima, a vremenom se proiruje na ostali
dio kristala. Proces je bri ako je stijena vie usitnjena, jer se poveava specifina
povrina. Na ovaj nain mineral mijenja svoj hemijski sastav i izvjesne fizike osobine,
kao to je sluaj sa prelaskom hematita u limonit dodavanjem vode.
Fe:0, + xH20 ^ Fe,0., xH:0 liematit limonit
Takode anhidrit prelazi u gips vezivanjem dva molekula vode i poveava zapreminu
za 1/3. Ako hidratacija zahvati vee naslage anhidrita, dolazi do bubrenja i pritiska na
okolne stijene, to dovodi do pucanja i mehanikog troenja istih.
CaS04 + nH:0 ^ CaSOj 2H:0
anliiilrit gip.s
61
3.4.2.3. Hidroliza
To je najvaniji oblik hemijskog raspadanja, a u ovome procesu voda djeluje u
disociranom obliku. Voda u prirodi je veoma slabo disocirana (tek 18 grama u 10 miliona
litara, ili 10"' gekv/1, to praktino znai da u 10 miliona litara vode (iste hemijske) ima
jedan gram H"" i 17 g 0H~). Meutim, ogromne koliine vode i vrijeme omoguuju pojavu
hidrolitikog raspadanja. Vodonikovi ioni (ir) se odlikuju vanrednom energijom
pokretljivosti i u poetku istiskuju katione s povrine molekularne mree minerala (K, Na,
Ca, Mg i dr.) i zauzimaju njihovo mjesto.
Na mjesto jenovalentnog metala dolazi jedan vodikov ion, a na mjesto dvovalentnog
dva vodikova iona. Proces se nastavlja prema unutranjosti minerala. Procesom
hidrolize objanjava se i pretvaranje primarnih silikata i alumosilikata u sekundarne.
Najjednostavniji primjer je hidroliza Na-silikata:
Na.SiO.-, + 2H0H = H^SiO, + 2NaOH Metasilicijumova kiselina se dalje razlae na
vodu i SiO, koji se taloi:
HjSiO;, H2O + SiO, - koji se taloi
Kod sloenijih silikata i alumosilikata hidroliza je sloenija.
- Vodonik (H"^) najlake istiskuje jednovalentne metale K i Na koje odlaze u
rastvor;
- Zemnoalkalne baze Ca i Mg tee prelaze u rastvor;
- Metali Fe i Mn izdvajaju se u vidu rastvorenih hidroksida, dok
- Al i Si obrazuju nerastvoreni koloidni ostatak.
Proces hidrolitikog ti-oenja minerala oiloklasa (K-alumosilikata) moe se vidjeti tz
slijedee opte formule, iako e se ovaj proces prikazati i fazno.
KAlSijOg + HOH = HAlSijOg + KOH
Prva faza - u kojoj H ioni potiskuju K ione izoitoklasa, jer jetrovalentni Al jae vezan od
jenovalentnog K. Kalijum se vezuje sa OH ionima i daje KOH. Ova se faza u hidrolizi
feldspata naziva dealkalizacija.
K,0 AhOj SiO: + 2H0H = H,0 ANOJ 6SiO, + 2KOH
Druga faza - faza hidrolize u kojoj se izdvaja jedan dio SiO, pa se ova faza naziva
desilikatizacija.
62
H:0 AlA, 6SiO: + HOH = AhO, 2Si02 2H:0 + 4SiOz
Trea faza - iz ostalog dijela alumosilikata (AbO, 2SiO: 2H:0) obrazuje se novo
jeduijenje kaolinit AlSi:0,.(0H), te se prema zavrnom procesu naziva kaolinizacija.
Hidroliza tee bre na vioj temperaturi (disocijacija vode je tn puta vea na 30 C
nego na 10 C), to je razlog da u tropskim oblastima proces hidrolitikoi; raspadanja
tee bre. U prisustvu CO: izdvojene baze vezuju se za CO: i prelaze u karbonate. Tako
npr. hidrolizom feromagnezijumovih silikata
nastaje serpentin;
(Mg,Fe)Si04 + 2H:0 = H4Mg,Si209 + SiO: + 3FeO serpentin
eljezni oksid (FeO) daljom oksidacijom prelazi u limonit;
4FeO + O: = IFejO.i (limonit). a u prisustvu CO: hidroliza tee na slijedei nain:.
2Mg:Si04 + 2H:0 + CO: = H4Mg,Si:09 + MgCO., (Mg-karbonat)
serpentin
Slino se i-aspadaju i ostali silikati i alumosilikati, tako da najvea masa sekundarnih
silikata i alumosilikata nastaje hidrotermalnim putem.
Proces hidrolize sloenih silikata i alumosilikata kroz navedene primjere jasno
objanjava nastanak sekundarnih minerala kaolinita i serpentina. Strukturne razlike
izgleda primarnog i sekundarnog minerala do danas jos nisu poznate.
3.4.2.4. Oksidacija
Oksidacija ima manji znaaj od prethodnih oblika raspadanja minerala, poto je
veina minerala koji ulaze u sastav Zemljine kore potpuno oksidu'ana. Njoj preteno
podlijeu oni minerali koji sadre Fe u obliku fero spojeva ,li nize oksidirana jedinjenja
Mn. Tako svi prinaarni ferosilikati prelaze pn raspadanju prvo u limonit i izdvaja se SiO:.
Karbonat eljeza (siderit) oksidacijom prelazi u hematit, a ovaj u prisustvu vode takode u
limonit;
4FeC0, + xH:0 + O: = 2Fe,03 vHjO + 4C0:
.siderit li"ionit
63
ili kod transformacija pirita u limonit, prvo nastaju sulfat eljeza i sumporna kiselina, a
zatim sulfat eljeza hidratacijom i oksidacijom prelazi u limonit;
FeS: + 70 + H:0 = Fe.SO^ + H^SOj GFeS04 + 30 + H:0 = 2Fe:(S04)3 + FciO., .vHÔ
liuinnii
Oksidacijom eljezni ion Fe'"^ oblika prelazi u Fe"^ oblik, pri emu se u kristalnoj
reetci javlja viak naboja. Da bi se uspoila\'iia lamulea u clckn iiiom naboju sistema
reetke, otputa se ekvivalentna koliina kationa koji se labavije dre ili su ve procesom
hidratacije oslabljeni. Zato se kristalne reetke u ovakvim sluajevima raspadaju isto kao
i pri hidrolizi. Prelazak fero u feri oblik eljeza praen je i promjenom boje iz tamno
zelene u hrastu do crvenkastu, to je sigui'an znak oksidacionog raspadanja.
3.4.2.5. Bioloko troenje
Bioloko troenje je troenje litosfere gdje sudjeluje energija biosfere, tj. nie i vie
biljke, kao i ivotinje. Ovo troenje je najintenzivnije i ono predstavlja pojaaMQ_.fral(o i
hemijsko troenje. Tako korijen ima znaajnu ulogu to svojim irenjem dostie veoma
veliki pritisak (10-15 kg/cm") a_ pored toga potpomae i hemijsko troenje; stijena. Uloga
organizma se nastavlja i nakon njihove sinrti, gdje se procesima razgradnje organske
materije, stvaraju razne organske i anorganske kiseliiie, j<gje troe stijeiie. Proces
fizikog, hemijskog i biolokog:trpenja'stijena, vidi se na slici 10.
Uloga.,i.yih-Qrgajii.zama i organske materije u nastajanju tla je ogromna. Kako
navodi ruski pedolog Polinov, (1937), postanak tla zapoinje onog momenta kada se na
kamenitoj povrini litosfere pojave prvi pioniri ivota, prvi organizmi, kao to su liajevi -
litobioniti. koji mogu biti epiliti i endoliti.
Mnogobrojni organizmi u toku svoga ivota energino troe litosferu,. Tu pored viih
biljaka djeluje i mikroflora. Tako grupa silikatnih bakterija rastvara felspate i fluorapatite
i na taj nain oslobaa kalijum i fosfornu kiselinu. Ove bakterije rastvaraju i kaolinit. Neke
gvoevite bakterije oksidiu i rastvaraju jedinjenja gvoa.
U procesu troenja vanu ulogu igraju i alge, na primjer, diatomeje. Energino
djelovanje kao faktor troenja imaju i liajevi.
64

S/iki/ 10. Zona peridotita - Konjith kod Kladnja: Troenje je rezuHat zajednikog
djelovanja fizikih, hemijskih i biolokih procesa. (Folo: Gokovi. 1999).
U procesu troenja litosfere nastaje razliiti materijal (slika 10), razliitog stepena
usitnjenosti. Ukoliko dominiraju faktori fizikog troenja, prevladavaju krupnije estice.
Kod hemijskog troenja stijena dolazi do stvaranja sitnih estica, sa dimenzijama koje su
mikronskog reda veliine.
ivotinje takoe, imaju svoju ulogu u raspadanju, tako npr. koljke djeluju
biohemijski i mehaniki, (bue stijene pomou kiseline koju lue i urse
nastanjuju). Rupe u lesu bue ptice i sitni sisari, a kopitari svojim kretanjem.preko
mekih podloga, doprinose njihovom raspadanju.
ovjek primjenom mehanizacije otvara kamenolome, gradi puteve, graevine,
otkopava zemlju radi eksploatacije ruda i sk, to sve ubrzava pi'oces raspadanja stijena i
minerala.
Kao rezultat istovremenog djelovanja fizikih, hemijskih i biolokih faktora stijene i
minerali prevode se u troinu. koja posjeduje nova svojstva. Za razliku od nepropusnih
stijena, troina se karakterie poroziioii i propusnou za vodu i sposobnou za
dranje vode, dobiva ogromnu povrinu i stie svojstva adsorpcije. Nastala rastresita
masa sadri i vanije elemente mineralne ishrane biljaka, kao na primjer fosfor, koji se
oslobaa iz litosfere. U svojstvima adsorpcije vanu ulogu imaju sekundarni minerali,
kao to su kaolinit, montmorilonit i dr.
65
Na taj nain, pod uticajem troenja, litosfera postepeno prelazi u troinu, koja je
obogaena esticama gline, posjeduje svojstva retencije vlage, postaje propusna za
vodu . i zrak,, posjeduje adsorpciona svojstva. Posebno dolazi do nakupljanja azota pod
uticajem biljaka i troina stie novo svojstvo - to je plodnost.
3.4.3. Prenoenje produkata raspadanja _
ProduktLtasEâoja. obra^^ u prvoj fazi mogu se prenositi do mjesta . taloenja.
.pu.t.em,;...y,ad,e,...lMa,,..i..vjetra, ,lênosna snag,a^ b (gleera) je toliko
velika-^da-mogu-prenositi i najkrupnije blokove stijena. Vjetar transportuje najsitnije
Stic.eâli_Je .njeg specifinost u tome to djeluje nasuprot gravitacije, pri emu sitne
estice die u visinu i sortira ih na odreenoj udaljenosti po veliihi,^
Sortiranje uz zaobljavanje je karakteristino i za prenos produkata raspadanja
vodom. Istroeni materijal u vodi se prenosi kotrljanjem po dnu vodotoka i taloj uz
rije;ne vodotoke, ili putem rastvora i suspenzije, pri emu se taloenje_.vri--u
-moriiua_Jli jezeriiTiâ. Morski ili jezerski valovi troe obalu i tako odrLOSfi, sitniji
matejijal dalje,.a krupniji ostaje uz obalu, dok morske struje zbog manje snage prenose
uglavnom materijal u vidu rastvora i suspenzije.
- Kako'ie razliite vrste sedimentnog materijala formiraju, transportuju i taloe vidi se na
ematskom prikazu, slika 11.
Predmeti raspadanja taloenjem nalaze se, kao to je ve naglaeno, u vidu;
krupnijih odlomaka, u vidu suspenzije i u vidu rastvora.
Na mjestima gdje prenosna snaga opada vri se taloenje. Kod lenika (gleera)
najkrupniji se materijali taloe u podnoju, dok voda odnosi sitniji materijal.
Taloenje u jezerima
Stijene i minerali

Rezidualni
malini
supstrat
Jezerski Aluvijalni (fluvijalni) Morski
llovasto-pjeskovite morene (morenski)
Odneseni - (sprani) Jezerski Aluvijalni Morski
Eolski
Slika 11. Sedimenti formirani na mjestu i putem transporta na neki od navedenih naina
66
Taloenje siispendovanih estica slabije.se vri u tekuoj, a vie u mirnoj
vod,, dok b,-2,na taloenja zavisi od veliine zrna, specifi,ie gustine i oblika cest,ce.
_ Taloe,ije pjeanih estica u z.-aki, je 30-50 puta bre nego i, vodi lalozenje
kolo,da , pravih rastvo,-a vri se-koagulacijom.u blizini ua rijeka i u p,,Obalnoj zon,
(koagulacija je proces mijeanja uz prisustvo elekt.'olita, p,-i emu koncentracija
elekt,-olita mora da piede minimalnu koliinu).
^ Taloenje iz pravih ili ionskih rastvora zavisi od koncentracije materijala u vuunoir,
rastvoiu, obavija se u zasienom, ocinosao presienom rastvoru, a zavis, od reakcije
(pH) i oksido-redukcionog potencijala (Eh), od sadraja CO, hemijskog sastava
rastvorenih soli u vodi kao i od pritiska i temperature.
^ Preneseni materijal se na mjestu stabilizira i vee na jedan od slijedeih naina; "
Dijageneza - je ovrenje nataloenog materijala. Ovrenje se vri
prekristalizacjom, cementacijom ili samo zbijanjem sastavnih estica.
Kod prekristalizacije znaajni su pritisak i temperatura, a najvie podlijeu sitnozrne
naslage od istovrsnih materijala, kao to su silicijske, Karbonatne stijene i naslage soli.
Cemeiitaciju izazivaju uglavnom cedentne materije koje mogu biti silicijske
karbonatne, gvodevite i glinovite, koje opet sa svoje strane znaajno liticu na fizike
osobine samih stijena.
Ovrivanje zbijanjem najvie je zastupljeno kod glinovitih stijena kojom prilikom se
oslobaa voda.
3.5. Minerali gline
3.5.1. Porijeklo i graa minerala gline
Minerali gline su sekundarni minerali koji su nastali kao rezultat promjena piimarnih
minerala (primarni minerali su porijeklom iz litosfere). S obzirom'na njihovo porijeklo to
su sekundarni minerali nastali najee u procesu stvaranja pedosfere , uglavnom su
kristali alumosilikata. Zovu se jo i zemljini minerali Om imaju vanu ulogu u tlu, utiui
na njegova hemijska, fiziko-hemijska i tizicka svojstva. Vec je objanjen nastanak
sekundarnih silikata i alumosilikata hidrotermalnim putem u procesu hidrolize. Meutim,
proces nastanka sekundarnih minerala gline moe se bolje objasniti putem:
- koloidne i
- ionske teorije.
67
Porijeklo i priroda mineralnog dijela tla Po koloidnoj teoriji .- u . prvoj faz,. ob,:az.,u se
f
transformacija ide po slijedeoj semi.
MuskovU Hulronuiskovir ^ 'l'> MouUnonlonH
Biotit Hidrobtom Venmkiuit
a,uDe silikata i alumosilikata najlake se raspadaju oni koji prvi ,nstaliz!:^?::âi
e^livini, Ca-plagioklasi) dok su alkalni feldspati otpormj,.
Minerali gline su grupa srodnih minerala po nainu posta"'^^ J
^sz ................................................................. ........... ...po,,,.
Njihova identifikacija je mogua:
- hemijskim metodama,
- rendgenskim putem i
- termikim ispitivanjem.
,ie,.,i siuci,,,. ^vezê " Srr:,,.
rrr reis-'; .i, S.
siliciju,om. gdje tetraedar i,a viak od cetl.-l n.gat.vna aboja.
68

Silicijum (3 Kiseonik

Aluminijum ili magnezijum
o
Kiseonik iii hidroksid
SUka 2.
enialski prikaz
a) tetraedar
b) oktaedar
Preko nastalog vika naboja, dva susjedna tetraedra mogu se povezati tako, da
imaju zajedniki kiseonik, ili da naboj bude kompenzovan vezivanjem bazinih kationa.
S druge strane aluminijum povezuje est kiseonikovih atoma ili OH' iona u obliku
oktaedra (oktaedarska koordinacija), slika 12b. Radijus aluminijuma je takav da moe da
izgrauje i tetraedre i oktaedre, to praktino znai da on moe zainijeniti silicijum u
tetraedru. Ovakva vrsta zamjene iotia u kristalnoj reetki sa ionom slinog radijusa
naziva se izomorfnom zamjenom. Prema Lovghananu et al. (1969), radijus pojedinih
iona u nanoinetrima (nm") iznosi:
-silicijuma (Si'*-")
- silicijuma (Si**")
- aluminijuma (Al''"^)
- eljeza (Fe'"")
- magnezijuma (Mg'"^)
- eljeza (Fe""^)
0.039 - cinka (Zn"-") 0,074
0.042 - natrijuma (Na"")0,098
0,051 - kalcijuma (Ca-^)0,099
0,064 - kalijuma (K^) 0.133
0.066 - kiseonika (0-") 0,142
0,074 - hidroksida (OH")0,155
Kiseonik je meu najveim ionima (0,142 nm) i praktino odreuje strukturu veine
minerala, dok se ostali ioni nalaze u meuprostorima kiseonine reetke.
1 nm= 10"' m
69
3.5.2. Svojstva alumo-silikaUiih minerala gline
Ross (1928) je ustanovio da glina ima kristalnu grau, dok se ranije smatralo da je
ona amorfna. Meutiin, zbog malih dimenzija kristala (< 2 mikrometra) i razliite
orijentacije kristalia u masi, dobiva se utisak amorfnosti ovih materijala.
Glina spada u frakciju tla. koja pokazuje koloidna svojstva, tj. svojstva inaterije sa
velikom povrinom na kojoj se vre procesi adsorpcije i supstitucije iona I molekula iz
rastvora. Ovi minerali gline se nalaze u frakciji gline, tj. frakciji koja je manja od dva
mikrona.
Minerali gline su izgraeni uglavnom iz kiseonika, silicijuma i alumijuma.
Hemijski sasiav gline zavisi od odnosa SiOn: RiO.,. U jednom sluaju glina e imati
vie SiOi, dakle acidoidnu grupu, a u drugotn vie RÔ, (seskvioksida) bazoidnu grupu.
U sastavu gline uestvuju razni minerali, ali ipak dominira jedan tip. Oni se mijenjaju sa
proinjenom uslova i prelaze u druge tipove.
. Minerali gline izgraeni su u vidu slojeva (listia) ili lamela. Svaka lamela se sastoji
iz tetraedra i oktaedra. Ako je graena od jednog tetraedra (Si04) i jednog oktaedra
Al(OH).i kae se da ima tip kristalne reetke 1:1, to su dvoslojne gline; ukoliko je graena
iz dva tetraedra i jednog oktaedra ima tip reetke 2:1, to su troslojne gline. ematski
prikaz graevnih jedinica troslojnih glina prikazanje na slici 13.

O povrina ---------------
Si povrina /
\ Teltaediirska lamelî
O.OH povrina ______ S
AI.Mg povrina \ OklaeiJsfska lamela O.OH povrina S
Si povrina < Telraedarska lamela O povrina 1
Adsorpcija kaliona i vode
O povrina ^ --------------
Si povrina /
\ Telraedarska lamela
0,0H povrina - i --------- ^
Al,Mg povrino \ Oktaedarska lamela O.OH povrina f
Si povrina < Tetraedarska lamela O povrina j
,il r
SUka 13. Graevina jedinice aliimosilikalnih glina (2:1)
70
Tetraedai'ski oblik se formira kada je mali atom silicijuma okruen sa etiri iciseonika.
Oktaedarski oblik nastaje kada est kiseonika ili OH grupa okrue vei atom, kao to je
aluminijum ili magnezijum.
U kristalima gline hiljade ovakvih tetraedara i oktaedara ine blokove, povezuju se i
daju horizontalne povrine Si, Al ili Mg iona. Ove se povrine izmjenjuju sa povrinama
kiseonikovih atoma i hidroksilnih grupa. Silikatne povrine zajedno sa kiseonikovim ili
hidroksilnim ine tetraedai'ske lamele, a aluminijumove ili magnezijumove povrine
zajedno s kiseoninim i hidroksilnim ine oktaedarske lamele.
3.5.3. Proces nastanka minerala gline
U procesu hidrolitskog. tro.eaja primarnih minerala vodonikov ion zamjenjuje
bazine. kaJioiiejjÎvnstajiic^ re^^^^ radij u iiiarijT,"!!"
i'eetki ostaju prazni prostori i veza u cijeloj reetki slabi. Ovaj primjer je 'prikazan kod
stvaranja .kaolinita hidrolizom ortoklasa. To uslovljava dalje raspadanje
alumosilicijskog ostatka na metasilicijumovu kiselinu i aluminijum hidrO'kstdi-rto najprije
u vidu ionskih rastvora. U tlu se ovi rastvori toliko polimerizuju da firelaze u koloidno
stanje. Proces dalje moe da tee u dva pravca i to;
- Ponovnog spajanjâ silicijuma i aluminijuma obrazujui minerale gline tj.
sekundaVne'sinteze - ovaj se proces naziva argilogenâ.
- Moe do-i.- do izostanka sinteze, ako zato iTe 'pofojF'uslovi, to se oznaava kao
destrukcija alumosilikatnog jezgra.
Tip raspadanja pri kojem dolazi do sinteze gline, naziva (sijalitno) raspadanje, a
tip'rafpaanja pri kojem ne dolazi do sinteze minerala gline ve nakupljanja preteno
slobodnih oksida eljeza i aluminijuma, naziva se feralltnim raspadanjem.
Kod liskunovitih minerala troslojne grae reetke (2;I), kao i minerala gline ve pri
samoj dealkalizaciji, tj. gubitku K"" iona iz reetke dolazi do' obrazovanja minerala gline.
Ispiranjem K+ iona iz reetke ovih minerala slabi interlamelarna veza (kalij se nalazi
izmeu vrstih lamela), lamele se razmiu i tako nastaje mineral gline ilit.
Ostaci silicijuma, aluminijuma i eljeza ne uestvuju u sekundarnoj sintezi, ve ostaju
u obliku kada postepenom dehidratacijom i kristalizacijom mogu prei u sekundarne
minerale, tj. hidratirane okside i okside Si, Al, Fe kao to su: opal, dijaspor, kvare,
hidragilit, getit, hematit i drugi, to su ustvari krajnji produkti raspadanja.
Pravci razvoja sekundarnih minerala gline zavise od klime i reakcije sredine. U kiseloj
sredini u nedostatku baza, najvie se stvara kaolinit, a u prisustvu
71
Ca i Mg baza, te neutralnoj i alkalnoj sredini stvara se montrnorilonit, a u neutralnoj do
umjereno kiseloj uz prisustvo dosta K. stvara se mineral ilit.
Openito na pravac i razvoj stvaranja minerala gline u najveoj mjeri utie reakcija
sredine i sadraj kationa u rastvoru. Samo se u pH podruju 4,7-8,1 u rastvoru nalaze
SiCOHjiO' i AKOH),"^ koji se veu u sekundarne alumosilikate - minerale gline.
U uslovima pH reakcije sredine ispod 4,7 dobro disocira Al(OH)j zbog meusobnog
afiniteta H"^ i OH'iona
AI(OH):, + H" Al(OH)" + H AlOH"" + H"
pri emu se na svakom stupnju reakcije oslobaa po jedna molekula vode. Meutim, u
takvim uslovima Si(0H)4 ostaje nedisociran, nema naboja te izostaje njegovo vezivanje
sa AKOHjj.
S druge strane u alkalnoj sredini, gdje pH iznad 8,1. oba hidroksida iinaju isti
negativan naboj zbog ega se meusobno odbijaju
A1(0H)3 + 0H"-^ A1(0H)2" + 0H"-^ AlOH"" + OH" Af"" Si(0H)4 + OiT Si(0H)3" + OH"
SKOH):""...
uz oslobaanje jedne molekule vode na svakom stepenu prikazane reakcije. Prema
tome, reakcije na desnoj strani jednaine odvijaju se samo u ekstremno kiselim ili
alkalniin uslovima.
Pored pH reakcije sredine klima moe do te mjere modificirati uslove transformacije,
da se iz istih izvornih minerala obrazuju razliiti minerali gline, ili se minerali gline uope
ne obrazuju. Ovaj meuzavisni uticaj faktora obrazovanja minerala gline iz alumosilikata
dat je na slici 14, prema Buckinan-Brady, (1964) i iri, (1991).
Iz eme se vidi da topla i vlana klima doprinosi stvaranju oksida Fe i Al, brem
ispiranju baza, stvaranju kaolinita, a sporo ispiranje baza i prisustvo Mg u zoni
raspadanja stvaranju inontmorilonita. Gubitkom kationa, naroito kalijuma i
magnezijuma, alumosilikati kao primarni minerali prelaze iz jedne forme u drugu do
krajnjeg oblika raspadanja, kao to su Fe i Al oksidi. Tako muskovit i liskuni gubitkom K"^
uz molekulu H2O prelaze u ilit, a daljim gubitkom kalijutna ilit prelazi u vennikulit ili
montmorilonit i td.
72

MIKR
OKLIN

s
:
o
ORTO
KLAS
i 1 MUSK
OVIT
ir
t
o

LISKU
NI
2
z
>
<
2 BIOTIT

U Na.Ca

S FFi
n<;PA
Ti

AUGIT

c
2
HORN
BLEN
DA
TOPLA I VLAZM KLIMA
BRZO ISPIRANJE BAZA
\ MNOGO Ma U ZONI RASPADANJA
s-K,, - -K \

VERMIKLILIT I*) MONTMORILONItI4 -Mfl / /
SPORO ISPIRANJE BAZA
/
/ BRZO ISPIRANJE BAZA
\ TOPLA
I VLANA KLIMA

]j OKSIDI Fe i
UVEANJE STEPENA RASPADANJA
S/ika 14. cuuaskiprikaz u.slova obrazovanja mmerala gline prema Buckman-Brady
(1964). iri (991/
S druge strane mineral biotit gubitkom K" iona prelazi u halozit, a gubitkom Mg"" ovisno o
uslovima moe prei direktno u montmorilonit. vermikulit Hi ilit, s tim da biotit brzim
gubitkom Mg'"" i K moe odmah prei u ilit i td.
3.5.4. Glavne karakteristike osnovnih minerala gline
Postoje razne klasifikacije minerala gline. Prema Robinsonu oni se di etiri grupe:
- kaolinitska grupa - sa mineralima kaolinitom i haloizitom.
- ilitna grupa - liskunoviti mineral gline.
- montmorilonitna grupa - gdje dolaze montmorilonit, vermikulit. nontronit, smektit i
- hloritska grupa minerala.
3.5.4.1. Kaolinitska grupa
Ova grupa minerala ima karakteristian odnos lamela u reetci I-1 (tetraedra SiO, i
oktaedra AI(OH),, slika 15. Kao najvaniji mineral u ovoj grupi dolazi kaolinit. a pored
njega i haloizit osnovne formule Al;(0H)4Si:05. Pored" ova dva u ovu grupu dolaze jo i
minerali dikit i nakit.
73
minei-ali se karakteriu tzv. neelastinom strukturom, uslijed visokih
si[a.A'ezanja.4zaiedu slojeva, te oni ne pokazuju nikakvo unutarkristalsko bubrenje.
Prostor izme* uJajueiîziTOsi okp2^ A, ili 0,72 nni (nm = nanometai' = Kf' m).
Veza silikatmh slojeva vri se preko elektrinog privlaenja izmeu OH- ioiTa
_oktaedi;a i O-ipna.. susjednog tetraedra. Odnosi naboja u tetraedrima i oktaediim^ SLI
ujednaeni, tako da ne postoji nikakva suvina energija, a u meduslojevima nisu prisutni
nikakvi kationi, to nije sluaj kod troslojnih liiineraia. gdje se na primjer kod ilita na
oktaedarski sloj veu dva tetraedarska sloja i K+ ion izmeu lamela u reetki, li'k 17.
Kaolinit ima mali kapacitet adsorpcije (3-15 mekv/lOO g kaolinita. odnosno mvol
H-iona), slabo prima vodu, te ne pokazuje svojstvo hidrofilnosti. ne bubri i ima malu
ljepljivost.
Kaolinit se obrazuje iz kiselih stijena, a moe nastati ili raspadanjem silikatnih stijena,
ili raspadanjem ilita i inontmorilonita. Naroito ga dosta ima u podzolastim tlima. Glavni
sastojak kaolina, koji se esto koristi kod izrade keramike.
Kod halojzita razmak izmeu silikatnih lamela je neto vei i iznosi 0,7- 1,0 nm. pri
emu moe bolje da vee vodu.
oktaedarska lamela
Rubna povrina
- el.naboj

tetraedarska lamela
Vanjska povrina
i'l j lamela ili listi Si tetraedra
I lamela ili listi Ai oktaedra
I 2.8 A = 0,72 nm
..:..... -.,...... ,'' ; Meulamelarni prostor - fiksan
(Sorpcija na vanjskim "1:,:,;,. -;^ :r I rubnim povrinama)
S/ika 15. Graa kaolinita - kristalna jedinica 1:1
74
3.5.4.2. Montmorilonitska grupa
Ovdje dola.ze.jimtaioi:ilottii,. vermikulit. nontronit. smektit i ba.idejiijlp su tzv.
iroslpjai^minera^^ tipa.reetke 2:1,. sl'ika ..'16." Izomorfna zamjena je kod njih jako
iziaena. Razmak izmeu lamela iznosi 9,6 - .30 A (10-20 nm).
IV^ntmorilonit pokaztije bubrenje zbog reetke koja je elastina. Kapacitet
adsorpcije montmorilonita iznosi 6() do 160 mekv/100 g tla. odnosno mvol H-iona. On
nastaje iz bazinih stijena koje su bogate bazama, a obrazuje se" ili metamorfozom
liskunovih minerala, ili sintezom produkata raspadanja liskunovitih i neliskunovitih
minerala. Montmorilonita ima dosta u tlu smonica. Vrlo slian mineral montmorilonitu, a
koji bolje objanjava karakteristike ove grupe, je smektit.
Smektit se karakterie manjim nabojem slojeva, kod kojeg dolazi do., "unjedravanja"
vodnih molekula i hidratacije izmjenljivih kationa u meduslojevima. Pri ovome dolazi do
bubrenja i poveanja baznih rastojanja od 1,8 nm na vie o 2 nm, gdje se dodavanjem
K"" iona proces bubrenja zaustavlja. U interlamelarnom prostoru vee molekulu vode i
razliite katione. Micelu smektita ine d\ ije lamele koje su graene 2:1 (dva tetraedra i
jedan okiaedar izmeu). Uslijed smanjenja naboja, slojevi smektita sadre vie vode i
vie se ire nego vermikulit. Smektit zasien sa Ca i Mg. vee postepeno slojeve vode.
debljine ak i do 0,25 nm. tako da se meusobno rastojanje moe poveati i do 2 nm,
Vertisoli su naroito bogati u smektitu i poznati su po izraenom hvibrenjij.
dodavanjem vode. Forme bogate sa Mg"^ u dktaearskom naboju, nazivaju se
mpntmoriloniti. Meutim, forme bogate sa Al'"" i to preteno u tetraedarskom naboju,
nalaze se u bajelitu, Nontronit je karakteristian po prisustvu Fe" ti tetraedru. Smektit
ima 2(M0 puta vei kapacitet adsorpcije nego kaolinit.
Iz ilita nastaje vermikulit. On nastaje kada doe do dalje izmjene kationa kod kojih je
bazino rastojanje lamela proireno na 1,4 nm. Daljim dodavanjem K, npr. gnojenjem,
vermikulit se ponovo kontrahuje na bazno rastojanje od oko 1 nm. Kroz ovakvu fiksaciju
kalijuma njegova pristupanost za biljke se moe u tlima bogatim vennikulitom znatno
smanjiti. Mineral vermikulit u troslojnoj reetci ima jelJan sloj Mg"" iona, koji sa obje
strane povezuje po jedan sloj molekula vode. slabije bubri od montmorilonita, a po
adsorpcionim svojstvima se ne razlikuje od ostalih minerala iz ove grupe. Uglavnom
nastaje iz biotita i zato ima jae izraenu izomorfnu zamjenu Si""" iona u tetraedarskom
sloju Al'"" ionima.
Venpikulit se skuplja dodavanjem kalijuma uslijed njegovog visokog naboja. Pri
rastojanju slojeva od 1 nm, prelazi u ilit. Vermikulit ima osobinu da ekspandira a i neto
bubri. Dobro vee molekule vode, magnezijum i druge ione.
75
Mineral non.tro.nit. je bogat eljezom, a ono se nalazi umjesto Al u oktaeârskoj
poziciji. Obrazuje se iz feromagnezijskili silikata siromanih u aluminijulrnrraMa
iTa-osnovna-svojstva'kao i

: --------------------------------- ' Meulamelarni prostor
________________________ ----- (Ekspandira)
Siika 16. Graa montmoriionita ~ kristalna jedinica 2:1 graa
3.5.4.3. Hitska gruM
Ilitska grupa mineraia- je' sHena liskunu, od- koga se taz.likuje manjim sadt;ajem:
kalijuma. i veim sadrajem vode^ Obrazuje se raspadanjem feldspata i drugih
neliskunovitih minerala ili metamorfozom liskuna. ei:edstaynik_ove_grupe je
76
mineral Uit. U ovu grupu spada i mineral glaukpnit. To su troslojni minerali tipa 'reetke
2:1.
Ilit ima veliki znaaj u dinamici kalijuma u tlu i predstavlja rezervoar kajijuma u tlu.
.Kapacitet adsorpcije mu iznosi KMO mekv, a interlamelarno rastojanje je oko 3,5 A/(0,9
nm), slika 17.

^ ^ + Meulamelarni
K NHa K prostor

1

_ Meulamelarni prostor (Priblina dimenzija K*iona)
^fczzzEziizzjl
Siika 17. Graa ilita ~ kristalna jedinica 2:1 grae
Po svjyini.svojstvima kaolinita i montmoriionita. Pokazuje^vojstva plastinosti i
ljepljivosti. ' ......... '
77
Tlil se obruz.ujc vi primarnih minerala koji su bogati kalijumom (muskovit. kiseli
feldspati) u slabo kjsejpj .do.. slabo bazinoj reakciji. Gubitkom K^ iona prelazi u
montmorilonit. Inta ga dosta u pseudogleju (Stagaic luvisol) i pelosolu. Pokazuje slinu
strukturu kao liskuni (liskunoviti biotit i muskovit), iz kojih i nastaje. Zj\ lazliku od liskuna
iliti pokazuju manji naboj slojeva, manji sadraj kalijuma i poveani sadraj vode. Pri
sadraju 5-6% K2O muskovit pi'elazi u ilit, a daljim gubitkom (ispiranjem) kalijuma ilit
prelazi u montmorilonit, koji se karaktei'ie jaom tetraedarskom izomorfnom zamjenom,
dok je za montmorilonite kai'akleristiiia oktaedarska izomorfna zamjena.
Hiti nastaju takode, od smektita koji u sebe ugrauju kalijum tokom dijageneze i
sedimentacije. Ovaj se proces odvija postepeno. Kristali ilita se esto sastoje samo iz
10-30 silikatnih listia, ija je debljina od 0,1-0,3 .tm.
GJaukoiutje sljâiiilitu,,.ali.j.e_.ol3ojeii zeleno zbog.tpga to sadri povean sadraj
ejjezaû^ kao i manji sadraj kalijuma, po emu se i razlikuje od
ilita.
3.5.4.4. Hloritska grupa minerala
Glavni mineral ove gi'upe..je. Ijlorit, koji.se moe javiti u nekoliko izomorfnih oblika,, a
zapravo predstavlja hidratisane...silikate. Al, Mg...i. .Fe sa. promjenj i vi m
udjelompojediaih, sastojaka u sebi.
1-lloriti imaju etveroslojnu kristalnu, reetku 2:2 ili 2:1;1, (tetraedar - oktaedar
-"tetraedar - oktaedar) u vidu brucita), gdje se izmeu troslojnih lamela, ukljuuje sloj
brucita . Mg3(.OH)6... Bogati su eljezom, aluminijumom i magnezijumom. Mineral hlorit
moe se javiti u vie izomorfnih oblika, tj. u sloju brucita. magnezijum moe biti
izomorfno zamijenjen Al i Fe ionima, pa taj sloj dobiva pozitivan naboj. Pozitivni sloj
brucita povezuje negativne tro.slojne lamele na rastojanju od 0,14 nm i zato veina
hlorita ne bubri. Hloriti imaju veliku adsorptivnu sposobnost kao i montmoriloniti, ali ne
ekspandiraju i minimalno bubre. Rastojanje meu susjednim lamelama je malo, svega
2,8 nm, tako da molekule vode s ionima ne mogu ui meu njihove meulamelarne
prostore.
3.5.5. Alofani
Postpji..gruga alu.moM frakciji gline koji nemaju krjstalnu grau.
On i se nazi vaj u.Alofani.
Alofani su prenia tome,..amorfn.i..aJumpsilikatni geli razliitog sastava. Oni imaju
tetraedre i oktaedre, koji nisu poredani u slojevima, nego bez reda, jako su
78
dispeigovani i majLi visok kapacitei adsorpcije. oko 70 iiiekv/lOO g. Adsorp.bLijLi
katione i anione, a anionska adsorpcija je visoka uslijed velike specifine povrme i
visokog sadraja akimiiiijiima. Zbog toga alolani fiksiraju velike koliine Ibslata.
Alofani poveavaju takode, vodopropusnost u tlu, to dovodi do velikog ispiranja, te
su takva lla eslo neplodna..
Neki istraivai nazivaju ih -anorganski gel sistemi" (Kirkhani elal. 1966). Jer ih je
teko eslo identificirati. S glinom se dobro veu inei zajedno s organskom materijom
stabilan organo-mineralni kompleks. Alofani se javljaju u mlaim tlima kao nieuprodukti
ii procesu tvorbe gline, naroito na mlaim eruptivnim stijenama, kao to su vulkanski
lufovi i pepeo. Karakteristini su za aiidosole. kojih ima u Japanu. Italiji. ileu i dr.
^5^,_QJcsidi i liidi-oksidi
Pored alofana u llu postoje amorfni oksidi i hidroksidi alutninijuma. gvozda i silicijuma.
koji takoe ulaze u gline.. Veina ovih estica Je elektriki neutralna i zbog toga imaju
mali ili nikakav kapacitet izmjene. Neki, na primjer koloidni geli reaguju sa organskim
komponentama. esto oni oblau alumosilikatne gline, i na taj nain redukuju povrinsku
aktivnost glina, .lavljaju se posebno u tropskim podrujima i tlima sa intenzivnim
hemijskim raspadanjem. Mogu imati ak i amfolitoidan karakter, tJ, mijenjati naboj s
promjenom pH reakcije sredine. U kiseloj sredini H"" ioni u rastvoru tla veu OH' ione i
daju pozitivan, a u alkalnoj se OH" ioni iz rastvora veu sa H"" ionima i daju negativan
naboj sredini.
Fe(OH)., + H ^ FeiOH,)" + H:0; Fe(OH),, + OH" ^ FeiOH:)" + H.O
kisela sredina alkalua sredina
3.5.7. Opta svojstva minerala gline i ekoloki znaaj
Minerali gline se preteno nalaze u frakciji gline u tlu. Ovisno o kojem mineralu gline
se radi. tlo poprima svojstva plastinosti, bubrenja, kontrakcije i sposobnosti da
adsorbuju ione i molekule.
Minerali gline pokazujti. slijedee osobine;
rzpjTTOlffiejzinJene,. - vanJske i-uMulranje povrine, .-elastinost strukture i
kontrakciju i bubrenje.
79
a) Izomorfna izmjena
K.od minerala gline dolazi do izomorfne zamjene, tj. dolazi do meusobne zamjene
pojedinih iona koji su iste veliine, bez obzira na njihovu valenciju. Na primjer, Al u
oktaedru moe biti jednim dijelom zamijenjen sa gvoem, magnezijumom, manganom
ili drugim kationima sline veliine.
K.od izomorfne zamjene pozitivno nabijenih iona u veini sluajeva valencija je manja
od normalno prisutnih iona, npr. Al je manje valentan od-Si. a Fe i Mg od Al. Ovo znai
da neke negativne valencije kiseonika nisu zadovoljene i to daje negativni naboj ovim
mineralima gline. Kao rezultat toga oni se ponaaju slino slabim kiselinama. Ovaj
negativni naboj se neutralie kationima rastvora tla po mehanizmu adsorpcije, koja ima
neprocjenjiv znaaj za tlo i biljku.
b) Vanjska i unutranja povrina
Znaajno svojstvo minerala gline je poznavanje njihove vanjske i unuti-anje
povrine. Pod vanjskom povrinom se podrazumijeva povrina sa kojom mineral gline
kontaktira sa okolinom, odnosno okruujuim prostorom. Na ovu povrinu se mogu
vezati razliiti ioni.
Unutranja povrina oznaava prostor izmeu lamela. Ukoliko je razmak izmeu
dvije susjedne lamele vei, tu postoji i vea mogunost da se veu pojedini ioni. Na taj
nain se poveava i kapacitet adsorpcije. Tako npr. montmorilonitna glina ima bolje
razvijenu unutarnju povrinu, dok kaolinitna glina to nema.
c) Elastinost strukture minerala gline
Pod ovim e podrazumijeva sposobnost da se lamele mogu meusobno razmicati i
primicati. Ukoliko je bolje izraena ta mogunost, kae se da mineral gline ima veu
elastinost (npr. montmorilonit), i obratno (kaolinit).
d) Kontrakcija i bubrenje
Ovo svojstvo je povezano sa elastinou minerala gline. U sluaju jae izraene
elastinosti, bolje su izraeni procesi bubrenja i kontrakcije. Tako primanjem vode,
ovakvi minerali gline e jae bubriti, odnosno gubitkom vode dolazi do njihovog
skupljanja. To je posljedica procesa meusobnog razmicanja i pribliavanja lamela.
Dok hemijski sastav tla pokazuje ukupnu koliinu nekog elementa u tlu, mineralni
sastav pokazuje u kojem obliku se pojedini elementi nalaze, to je sa stanovita
ekoloke promjene tla mnogo vanije. Hemijski sastav minerala gline varira znaajno
izmeu pojedinih minerala, ali takode i dijelom kod istog tipa minerala, tabela 9.
Hemijski sastav (teinski %) minerala gline (Scheffer - Scliaclitscliabel, 1998)
Tabela 9.
Minerali
gline
SiO, AljO, F,0:, TiO: CaO MgO K,0 Nao
O
Kaolinit 45-48 38-40 0-0,2 0-0.3 - - - -
Smektit 42-55 0-28 0-30 0-0.5 0-3 0-2,5 0-0.5
4-7
0-3
0-1 Ilit 50-56 18-31 2-5 0-0.8 0-2 1-4
Vermikul
it
33-37 7-18 3-12 0-0,6 0-2 20-28 0-1 0-1
Hlorit 22-25 12-24 0-15 - 0-2 12-34 0-1 0-1
Minerali gline se mogu mijenjati u tlu sa njegovim razvojem, i prelaziti iz Jednog tipa u
drugi. To je vrlo dinamian sistem, zbog ega se rijetko javlja samo Jedna grupa
ininerala gline.
Ustanovljeno Je da su pojedini tipovi minerala vezani za pojedine tipove tla. Tako. na
primjer, montmorilonit se nalazi u ernozemu i smonici, kaolinit u podzolu (Podzols), ilit u
pseudogleju (Stagnic luvisol), pelosolu, itd.
Prema Pallmanu aktivna povrina moe biti spoljanja i unutranja. Spoljanju
aktivnu povrinu ili ekstramieelarnu ini vanjska granica izmeu disperzne faze i
disperznog sredstva. Na spoljanjoj povrini reakcije teku vrlo brzo.
Unutranja ili intermicelarna povrina predstavlja meuprostore izmeu pojedinih
slojeva ili lamela kod minerala gline.
Minerali gline, koji imaju spoljanju i unutranju povrinu, posjeduju i vei kapacitet
adsorpcije i obratno. Montmorilonit npr., ima taj razmak od 9,6 do 30 A (angstrema, 1 A =
0,1 milimikron), a kada Je zasien sa Na ionom ovo rastojanje moe da iznosi i 30 A.
Primarni minerali znaajni su u tlu kao potencijalni izvor hranjivih materija. To se prije
svega odnosi na tzv. teke minerale (S,, > 2,68), ijim raspadanjem se oslobaaju Ca,
Mg, K. i P ioni. Ove minerale najvie sadre bazine i neutralne eruptivne stijene i
ainfiboliti.
Kvare, turmalin, cirkon i drugi rezistentni minerali su potencijalno siromani, a tla na
njima su oligotrofna tla. To su uglavnom tla na kvarcitu, kvarcnom pjearu, mikaistu,
filitu i td.
Tla formirana na polimineralnim stijenama su ekoloki povoljnija nego na
monomineralnim. Tako su tla na serpentiiiima bogata magnezij u mom, a deficitarna
kalijumom i kalcijumom. Ako se u tlu nagomila vea koliina minerala gline (npr. vie od
50% frakcije gline) ova frakcija izraava loije osobine. Ovdje posebno treba znati da
montmorilonit jako uveava adsorptivno svojstvo, ali uslijed jakog
81
biibi'enja i konti-akcije oteuje korijen biljaka, ima loa vodnorfizika svojstva, a naroito
vodopropusnost u vlanom periodu. Kaolinit ima malu adsorpcionu sposobnost, pa biljka
moe da gladuje, dok se ilit po adsorpcionoj moi nalazi na sredini, malo bubri i bogat je
kalijumom. Najpovoljnija je smjesa ilita i montmorilonita. Neke osnovne karakteiistike
glavnih minerala gline i humusa date su u tabeli 10.
Glavne osobine izdvojenih silikatnih minerala gline i humusa (Brady, 1990)
Tabela 10.
Vrijcdnosli
Veliina
Smekiii
0.01-1.0
Vermikulit'
(diokiacdat
ski)
0,1-.xO
Liskun
(tinjac)
0.2-2.
0
Hlorit
0.1-2.0
Kaolinit
0.5-5.0
Humus
0.1-1.0
Grada lisia.slo laiijiia.sia - lislasla razliit Heksag razliit
dinspas
ut)
lislasla a oii- alni
kristal
a
Vaiij.ska
povrina
(m-Ze)
70-120 50-100 70-10
0
70-100 lO-.-iO
500-80
0
Uimuu'iija
povrina
(m'/iJ")
.^.SO-6
50
.SOO-600 - - -
N'kulamclar
no rastojanic
(nm)"
1.0-2,0 1.0-1.5 1.0 1.4 0.7 -
Neto
negativni
naboi
(cmol/kg)"'
80-120 100-180 1.^-40 15-40 2-5 2flO-7,
SO
' eSe se u il.ii nalazi dioklacchirski nego irioklaedarski vermikulil " Od vrha jednog do vi
ha slijedeeg isuig sloja (Inm = 10"' in) Centimoli po kilogranui (1 emol = O.OJ mol),
mjei'a za kapacilel izmjene kationa
82
Organska materija, luunus i organizmi n tln IV POGLAVLJE
4. ORGANSKA MATERIJA, HUMUS 1 ORGANIZMI U TLU
4.L Organska materija
Kao komponenta vrste faze lla. pored mineralne materije, dolazi organska materija
tla. Organska materija je integralni dio svakog lla, i ona utie na hzika i hemijska stanja
tla u veem opsegu, nego to se to moe zakljuiti iz njene koliine.
Tlo se obogauje organskom materijom na dva naina:
- organskom materijom koja potie od korijena biljaka, te pedofaune, i
- biljnim ostatcima koji ostaju na povrini tla, kao i makroorganizmitna koji ive na
povrini odredenog stanita.
Organska materija u tlu nastaje i\'olnim procesima biosfere, ivih organizama, tj. ona
je nastala kada je nastao ivot, te je prema tome ona mlada od mineralnog dijela.
Mineralna materija je daleko stabilnija od organske.
Poljoprivrednici su odavno primijetili kako ogromno znaenje ima organska materija,
te su na osnovu tamnije boje tla (vei sadraj humusa) oznaavali i veu vrijednost
nekog lla.
4.LL Organska materija u umskim tlima
Ukupna fito masa u umskim biocenozama umjerenog pojasa iznosi 300- 400 t/ha.
Godinji priliv organskih ostataka koji.otpadaju i dospijevaju u umsko tlo iznosi 2-6 t/ha
za umjerene klimatske oblasti, a u tropskim oblastiina 12-1.5 l/ha.
Udio pojedinih biljnih dijelova u umskom otpadu, za podruje Finske (Viro, 1955) u %
Tabela II.
Vrsta drvea tslice Granice Plodovi
Bor 69 12 2
Snira 72 13 5
Breza 72 ___________ 11 ________ z __
83
Organska materija, humus i organizmi u tlu
Udio pojediniii biljnih dijelova u stvaranjii umske prostirke je razliit. Tako u bukovim
umama, udio lista je vie od 90%. Lie i iglice su najbogatiji, mineralnom materijom,
to je veoma vano za intenzitet biolokog kruenja materije u umskim biocenozama.
Procentualni udio pojedinih biljnih dijelova u umskom otpadu, dat je u tabeli 11.
U hrastovim i grabovim umama godinje izumre jedna tona korijenovih dlaica, a u
bukovim umama u sloju do 50 cm, koliina korijenovih dlaica koje izumiru iznosi 3-10
tona/ha godinje, Ehvvald, (1956).
Godinje koliine prostirke koja se u umama nakuplja iznose:
- Borova uma 2.000-3.000 kg/ha
- Hrastova uma 3.000^.000 kg/ha
- Smreva uma 4.000-7.000 kg/ha
- Bukova uma 2.500^.000 kg/ha.
Koliko klima utie na koliinu organske materije koja dospijeva na umsko tlo i u tlo,
vidi se iz podataka daje ona u vlanom tropskom pojasu tri puta vea nego u umjerenom.
Slian odnos je i kad se radi o plodnom - bogatom i neplodnom - siromanom tlu.
Uticaj vegetacije na formiranje tla moe se vidjeti usporeenjem svojstava tla
formiranog pod umskom vegetacijom (slika 18a) i pod travnom vegetacijom (slika 18b).
Sadraj organske materije u zemljitima pod travnom vegetacijom je openito vei nego
u tlu pod umom, posebno u potpovrinskim horizontima.
Vei sadraj organske materije, tlu pod travnom vegetacijom, daje tamniju boju i veu
mogunost vezivanja vode i kationa u poreenju sa tlom pod umom. Poveani sadraj
organske materije i prisustvo travne vegetacije doprinosi stabilnosti strukturnih agregata.
Meutim, bez obzira na vremenski i prostorni priliv organske materije, mnogo vanije
je vrijeme za koje mogu ovi ostaci u tlu da se razloe.
Intenzitet razlaganja ovisi od klimatskih i hemijskih uslova sredine. Razlaganje
odloene organske materije podlijee sloenim procesima transformacije u kojima se
huniifikacijom fonnira stabilna organska materija u vjdu humusa tla, a niiiieralizacijom se
vri potpuno razlaganje humusa do neorganskih jedinjenja, vode i CO2 uz oslobaanje
biogenili elemenata pristupanih za biljke u tlu.
84

- -- - 'iip: - :'' ."'.''''"Zona maksimalnog ispiranja ;
Relativno ncrazlocna stijcna
' _ ^''t' "- ' ' '. liumulac/js ?Jina i hidroksida
.........................
Svfels ner3jlo2enJ stijena
Dobro razvijen podzol

Relativno netazlozen lapoc

Sx
Svjee naslage lapora
Dobro razvijen ernozern
S/ika 18. Uticaj vrste vegetacije (a - uma, /; - trave) mi svojstva tla
4.1.2. Definicija organske materije i humusa tla
Sve organske materije u tlu, bilo ive ili mrtve, svjee ili razloene, proste ili sloene
su dio organske materije tla. Ona ukljuuje biljno korijenje, rnikroorganizine i pedofaunu i
bilo koju organsku koinponentu.
Organski dio tla predstavlja sloen sistem materija izrazito dinaminog karaktera.
Ovo je rezultat neprekidnog priliva organskih materija u tlu i njihove neprekidne
transformacije. Jedan dio organskih inaterija se odmah mineralizuje.
85
Organska materija, humus i organizmi u. tlu
dok se. drugi dio postepeno transforniie i pretvara u novii specifinu tvorevinu poznatu
pod imenom humus.
Humus Je specifina organska materija, tanine boje, nastala procesima humifikacije,
tj. razgradnje izvorne organske materije hemijskim i mikrobiolokim putem i sinteze novih
kompleksnih organskih materija.
U irem smislu rijei pod humusom se smatra cjelokupna organska materija tla.
odnosno svi izumrli ostaci biljaka i ivotinja u tlu.
Humus nije nastao jednostavnom dekompozicijom prvobitne organske materije. Kao
dokaz slui injenica da dekompozicijom nastaju jednostavnija jedinjenja, a u humusu
ima sloenijih jedinjenja. nego to je izvorna organska materija. Humus je prenia tome
dio organske materije tla. U hiimusu se ne moe ni makroskopski ni mikroskopski
raspoznati njegovo porijeklo.
Humus je tamno obojena organska materija tla, koja ima prilino odredena hemijska i
fizika svojstva i nije podloan brzoj dekompoziciji.
Proces transformacije prvobitne organske materije, koji dovode do stvaranja humusa,
naziva se proces humifikacije. Humizacija je proces obogaivanja tla sa liumusom.
4.1.2.1. KoUiiia i kvaHtet organske materije koja se vraa u tlo
R^liite_ poljoprivredne kulture u tlu ostavljaju razliitu . koliinu rezidualnih ostataka,
a'iraroifo korijena (tabela 12).
Koliina organske materije koja se vrati u tlo u vidu korijena*
Tabela 12.
Biljka Kg/ha suliog
korijena u sloju od
20 cm
Uveanje ukupne svjee
organske materije u % u
sloju od 20 cm
l-godinja trava 4.500 - 5.500 0.2-0.3
3-godinja
trava
6.500-9.500 0.3 - 0.5
Ozima penica 2.500 0,1
Jara penica 1.450 <0,1
eerna repa 550 <0,1
Krompir 280 <0,1
Crvena 2.200 0,1
djetelina
Iz tabele se vidi koliko je znaajno vei sadraj organske materije koju u tlu ostavljaju
trave u odnosu na druge poljoprivredne kulture iako Je i taj sadraj
" Prema Davies,etal.'. (1993). 86
mali. ak i nakon tri godine, u odnosu na ukupnu koliinu. Nakon razlaganja ovo
uveanje je jo manje, io ukazuje koliko je zahtjevna mjera uveanja sadraja organske
materije u tlu. Kao primjer poredenja u odnosu na iznesene prethodne podatke
navodimo da 25 tona stajnjaka sa farme sadri 4.500 kg suhe materije koja prije
dekompozicije (mincralizacije) uvea ukupni njen sadraj 0,2% u sloju do 20 cm.
Kod umskih zemljita, osim koliine, veoma vaan je i kvalitet prostn-ke. a naroito
meusobni odnos ugljikovih organskih jedinjenja, ukupni sadraj pepela, odnos
pojedinih elemenata u njemu, sadraj azoia i si. S\'e ovo bitno utie na tok i intenzitet
razlaganja umske prostirke.
Tako prema Buckman and Brady. (1964.) u biljnim tkivima prosjeni hemijski odnos
pojedinih sastojaka je slijedei;
- Ugljiko hidrati:
- .eer i krob I- 5 %
-Hemiceluloza 10-20%
-Celuloza 20-50 %
- Masti, voskovi. tanini 1- S %
-Lignin 10-30%
-Proteini 1-15%
Rezistentnost prema biolokom razlaganju ovih materija je bitno razliita. U istim
uslovima lignini, masti i voskovi se veoma sporo razlau u odnosu na eere i proteine, a
u nepovoljnim uslovima' njihovo razlaganje se praktiki zaustavlja. Celuloza i
hemiceluloza, to se razloivosti tie, se u sredini. Najvie celuloze sadri otpad bukve i
breze (32 %). crne topole (27 %), smre (22 %). i crne johe (16 %). S druge strane
najvie se proteina nalazi u johi (21 %). a masti u brezi (9 %). Scheffer i UIrich, (1960).
U prosjeku umsko drvee sadri 2-3 % mineralne materije i to;
- iglice etinara 3-7
- lie listopadnog drvea 9-10 %
- stablo liara i etinara 1- 2 %
- korijen liara i etinara 2- 6 %
Sadraj pojedinih mineralnih materija Li organskim ostacima utie na proces
razlaganja, jer su ona neophodan sastavni dio hrane razlagaa, a samim tim i njihove
energije aktivnosti. To se posebno odnosi na fosfor. S druge sirane, u procesu
razlaganja, stvaraju se organske kiseline, koje je potrebno 'neutralisati prisurnim bazama
(naroito Ca""). jer u suprotnom bi dolo do njihovog nagomilavanja i zakiseljavanja tla.
S toga nije samo znaajna ukupna koliina mineralnih materija (pepela) u biljnom
otpadu, ve i odnos bazinih prema kiselim
87
Organska materija, humus i organizmi u. tlu
materijama u njemu, a pogotovo kod umskih zemljita, gdje se prostirka slabo mijea sa
mineralnim dijelom tla, ve se razlaganje vri na povrini. Sadraj baza i . kiselina kod
lia razliitih umskih kultura je razliit, tako npr.:
- Lie bora, smre i kleka ima visok sadraj kiselina i mali sadraj baza.
- Lie breze, johe, jasike i bukve ima umjeren sadraj kiselina i visok sadr^ baza.
- Lie lijeske i brijesta ima nizak sadraj kiselina i visok sadraj baza.
- Lie javora, hrasta i aria ima visok sadraj kiselina i visok sadraj j^za.^
Iz navedenog se vidi da liarske vrste drvea imaju povoljniju prostirku od
etinaiskih. umsko drvee takode ima razliit odnos C:N (ugljik : azot). to uslovljava
razliit intenzitet i brzinu njenog razlaganja. Tako prema Wittich (1952.). klasifikacija
drvea prema odnosu izgleda.
a) Liari sa C:N <30; crna joha, brijest, jasen, javor i grab.
b) Liari sa C:N >30; gorski javor. lipa. hrast, breza, topola i bukva,
c) etinari sa C:N >30; smra, bijeli bor, duglazija i ari.
Meutim, razlaganje prostirke u mnogome zavisi od uslova tj. klime i tla. U toploj i
vlanoj klimi u tlu bogatom bazama, mogu da se kompenzuju nedostaci prostirke i ubrza
njeno razlaganje bez obzira to je manje povoljna i obrnuto. Krajnji ishod je proizvod
konstelacije cjelokupnih uslova koji vladaju na datom lokalitetu.
4.2. Porijeklo i postanak Iiuinusa
Postoje razliiti tipovi humusa, koji su nastali humifikacijom biljnih i ivotinjskih
ostataka u tlu. Uee biljaka u formiranju humusa je mnogo vee nego ivotinja,
premda znatan dio humusa vodi porijeklo iz ekskremenata pedofaune, koja se hrani
uglavnom biljnim materijalom.
Pod humifikacijom se podrazumijeva proces sinteze novih komponenata od produkta
dekompozicije. Za vrijeme humifikacije neki sastojci se lake razlau i potpuno oksidiu,
odnosno mineralizuju i gube se kao voda, ugljendioksid i drugi gasovi i elementi pepela.
Neki se mineralni sastojci takode ispiraju. Poslije oko godinu dana humifikacije zaostaje
samo otpornija organska materija, iji se sastav znatno izmijenio. Uope, procenat azota
i mineralnih sastojaka u njoj je mnogo vei nego u izvornom materijalu, sadraj ugljika je
postao neznatno vei. ali kiseonik i vodonik su doivjeli najvee gubitke. Organski ostaci
u tlu se bre razlau nego oni na povrini zemljita.
Na slici 19. prikazana je dijagramski transformacija organske materije LI procentima,
godinu dana nakon unoenja u tlo. Vie od 2/3 oksidie u CO,, a manje od 1/3 ostaje u
tlu i to dio u tijelima organizama i vei dio u vidu humusa.
Organski ostaci 100 grama

Biomasa (organizmi tla)
Nehumusne komponente (polisafiaridi, polisaharoli, kiselina i td.)
g
Sloeni humus
Humus 15-35%
Slika 19. emu Iraii.sfonnacije Ofgan.ike materije u thi jednu godinu nakon unoenja
Procesi humifikacije teku razliito u terestrinim, semiterestrinim i subhidrinim
uslovima. Oni se razlikuju po tipu i po koliini materijala, po koliini i tipu dekompozicije.
Tip humusa koji se nalazi u poljoprivrednim tlima je terestrinog karaktera.
O nainu postanka humusa postoje razliite hipoteze, kao to su hemijske i
mikrobioloke.
Prema Iiemijskiiii hipotezama humus nastaje hemijskim putem, a kasnije su uzeti u
obzir i enzimi koji mogu katalitiki uticati na te procese.
Mikrobioloke hipoteze zastupaju stanovite, da humus nastaje mikrobiolokim
putem, odnosno da mikroorganizmi uestvuju kako u procesu razgradnje prvobitne
organske inaterije. tako i sinteze.
Danas se prema Kononovoj (1958) stvaranje humusa tumai kao razgradnja
prvobitne organske materije u jednostavnija jedinjenja, a zatim dolazi do njihove sinteze
u visokomolekularna jedinjenja. Mikroorganizmi uestvuju u obje faze.
89
, Prema ovim shvatanjima izvorne organske materije doivljavaju u proeesu
transformacije duboke hemijske promjene, pri emu se organske materije sa alifatinim
nizom, u tijelima mikroorganizama pretvaraju u sloena ciklina jedinjenja, a ove dalje
oksidacijom, polimerizacijom i kondenzacijom prelaze u humusne materije. Mehanizam
procesa humifikacije po Kononovoj prikazana je na slici 20.
COjl H2O i drugo
Fenolna jedinjenja (produkti metabolizma)

1 ------- ORGANSKI
OSTACI ---------------------
!

Celuloza
i ostali
ugljenohi
drati

Bjelanevine Lignin,
Tanin

Aminokiseline I polipeptidi (produkti razlaganja i resinteze)
CO2; HjO i drugo
Fenolna jedinjenja (produkti razlaganja)
NH2
I
H C COOH
I
R

KONDENZACIJA
OH
, -2e -2H
Slika 20. enia procesa humifikacije (po Kononovoj)
4.2.1. Sastav i svojstva humusa
Humus se iie moe iskazati nikakvom jedinstvenom hemijskom forirtulom, zato jer se
sastoji iz itavog niza materija koje su u razliitim uslovima razliite.
Najvaniji sastojci humusa su aminokiseline i ligninu sline supstance. Waksman
(1938) je to nazvao ligninsko-proteinski kompleks. Meutim, samo male koliine
lignino-proteina su identifikovane u humusu. Ali je usvojeno da amino- lignoliki kompleks
u humusu vodi porijeklo iz proteina i lignina biljnih ostataka (Jenkinson i Tinsley, 1959).
Druge komponente u humusu su ugljeni hidrati, ukljuujui celuloze i hemiceluloze, te
mali procenat masti, voskova i smola (tabela 13).
90
U ovom siLiaju odnos ugljik : azot (C:N)je 10:1. Ovo je tipino za humus u
povrinskom sloju kod mnogih tala. Prema dubini ovaj odnos postaje iri. U sirovom
humusu ovaj odnos je veoma irok.
Prosjeni sastav humusa (Kohnice 1968)
Tabela 13.
Vrsta materije Sadraj u %
Lignolikc ktiiiipunenic 1
Aniinokiseline 35
Ugljikohidrati 11
Celuloza 4
Hemiceluloza 7
Masti, voskovi. smole 3
Ostali sastojci 6
Humus, u irem smislu rijei, kada se navlai, veoma jako bubri i moe adsoi'bovati
dva do est puta vode vie, nego to je njegova vlastita teina. Kada se humus potpuno
osui, teko gaje ponovo navlaiti, uslijed toga to su pore veoma malene, kao i uslijed
prisustva ulja, voskova i smola i drugih materija koje odbijaju vodu. Prema brzini
razlaganja redoslijed je slijedei: eer > krob > proteini > proteidi > pektini >
hemieeluloze > celuloze > lignini > smole, voskovi i tanini.
Elementarni sastav humusa u mineralnim tlima daje se u tabeli 14.
Elementarni sastav huinusa
Tabela 14.

Element , U masi %
Ugljenik (C) 52-60
Kiseonik (0) 32-38
Vodonik (H) 3^
Azot (N) 4-5
Fosfoi- (P) 0.4-0,6
Sumpor (S) 0,4-0,6
Iako su hemijskim analizama iz humusa izdvojena mnoga poznata organska
jedinjenja, ipak potpuna hemijska priroda nije do danas poznata. Analiza humusa se vri
izdvajanjem pojedinih frakcija tla - frakcioniranjem. Pojedine frakcije humusa imaju
razliiti uticaj na tlo. Jedne su njegovi stabilizatori te poveavaju plodnost tla, dok su
druge njegovi razarai, jer dovode do osiromaivanja tla i smanjenja njegove plodnosti.
91
Sastav humusa Je vrlo heterogen, to zavisi od stepena razgradnje biljnih i
ivotinjskih ostataka, kao i od stepena sinteze novih jedinjenja sa karakteristinom
tamnom bojom.
Preina sastavu huinus se dijeli u dvije grupe:
- specifine materije,
- 'nespecifini sastojci.
Specifine materije se dalje dijele na:
- fulvo kiseline,
- huminske kiseline, huinine.
Nespecifini sastojci su razliita jedinjenja koja se nalaze u biljkama i ivotinjama.
4.2.1.1. Fulvo ki.seline
To su jednostavnije niskoinolekularne, dosta Jake organske kiseline. Ful\o kiseline se
dijele na krensku i apokrensku. One su rastvorljive u vodi, kao i njihove soli - krenati i
apokrenati. Imaju izraziti kiselinski karakter. Vrlo su Jaki faktori destrukcije mineralnog
dijela tla. ute su boje, a mogu imati i baktericidno djelovanje. U tlu su fulvo kiseline
vezane sa oksidima gvoa i alumijuma. Zbog svoje kiselosti i topivosti u vodi izrazito su
negativne i destruktivne za tlo. Vodeni raôr fulvo kiselina ima pH 2,6-2,8 i djeluje
agresivno na mineralni dio tla. a poto su soli koje u toj feakciji nastaju rastvorljive,
omoguena Je njihova velika pokretljivost i nesinetano odvijanje ovih destruktivnih
procesa.
Krenska i apokrenska kiselina u rastvoru se mogu razdvojiti na taj nain to se
apokrenska kiselina taloi u BaCN, a krenska ostaje u rastvoru. Tako ih i prepoznajeino.
Ijedna i druga su rastvorljive u HCl-u.
4.2.1.2. Humiiiske kiseline
Huminske kiseline su organske kiseline sloenog sastava s etiri karboksilne grupe i
najkvalitetnija su frakcija humusa, to Je veoma povoljno za tlo. One su bogate u azotu i
otporne su na razgradnju. Kod huininske kiseline postoje frakcije ili grupe jedinjenja kao
to su: himatomelanska, smea huminska i siva huminska kiselina.
Himatoinelanska kiselina je nerastvorijiva u vodi, ona se stvara u materijama koje
trule, na primjer u stajskom ubrivu i kod truljenja drveta.
92
Smea Iniminska kiselina - po svojstvima se nalazi izmeu himatomelanske i sive
humidne kiseline. Ona se nalazi u bioloki manje aktivnim tlima i sa umjerenim
sadrajem baza. Sadraj azota u njoj je oko 3 %. Sporo koagLilira sa Ca. ima nii stepen
kondenzacije i slabije je povezana sa glinom.
Siva huminska kiselina - ima najveu koliinu azota. vrlo je otporna prema oksidaciji.
Ona obuhvata najbolje forme humusa, i predstavlja njegov najaktivniji dio. Ova kiselina
se susree u bioloki aktivnim tlima, sa visokim sadrajem baza, kao to su ernozem,
rendzina (Rendzine leptosol). One su preteno zasiene sa Ca I s mmerahma gline brzo
koaguliraju. Sadraj azota je oko 5 %. Od odnosa sive i smee kiseline ovisi kvalitet ove
frakcije humusa.
Same kiseline nisu rastvorljive u vodi, kao i njihove ostale soli. Meutim, efekat
peptizacije huminskih kiselina kao i koloida pod uticajem Na-iona, kao peptizatora i
rastvorljivost Na-humata kao soli, mogu se preklapati. Karakteristika huminskih kiselina
je i velika aktivna povrina i kapacitet adsorpcije koji je nekoliko puta vei od najaktivnijih
glina. U kiseloj sredini je nii jer disocuje samo H-ion, a u neutralnoj fenolna i hidioksilna
grupa tako da kapacitet adsorpcije dostie od 200-400 mekv/100 g tla.
Elementai'ni sastav huminske kiseline u prosjeku je slijedei; C (49-62%). O
(30-48%). H (3-6%) i N (2-6%), (Felback, 197i). Molekulska masa ovih kiselina iznosi od
1.000-30.000. a dimenzija molekule moe da se kree od 6-8 nm.
Variranje sastava huminskih kiselina, prije svega zavisi od klimatskih uslova
podruja. Od sjevernih umskih humidnih oblasti prema suhim junim podrujima,
smanjuje se procenat vodonika i kiseonika, dok se sadraj azota poveava, a sastav
same kiseline uslovljeii je stanjem tla koje regulie stepen kondenzacije kiselina. Stepen
kondenzacije uslovljava i stepen koagulacije, koji je najmanji kod niskomolekularnih
kiselina, a sa stepenom kondenzacije, koagulacija raste. Koagulacija se odvija pod
uticajem elektrolita, a koloidi imaju veliku sposobnost adsorpcije. To su hidrofilni koloidi
koji s metalima izgrauju soli hmate manje ili vie rastvorljive u vodi, kao to su soli
kationa Na"^. K"^. Li"^ i NH/.
4.2.1.3. Huinini
Humini ine dio frakcije humusa koji je nerastvorljiv u bazama (NaOH i NH4OH).
Stvaraju se u tlima kod priblino neutralne pH reakcije i kod periodino redukcionih
uslova. Tada uvijek sadre i eljezo.
Priroda humina nije sasvim poznata, ali se daljom njegovom ekstrakcijom, sa
smjeom benzina i alkohola, iz humusa ekstrahuju bituminske materije, koje u
93
hidromorfnim tlima mogu dostii sadraj od 10-20% nerastvorenog ostatka. Ostatke ini
prostija forma liuminske kiseline stabilno vezane s mineralima gline u interlamelarnom
prostoru troslojne reetke, koja se moe ekstrahovati jedino naizmjeninom ekstrakcijom
jakim rastvorom sumporne kiseline i natrijum hidroksida.
4.2.2. Podjela humusa po fuukciji i tipu
Prema funkciji humus se dijeli na:
- hranjivi humus i
- trajni humus.
Hranjivi humus su sve lahko rastvorljive materije u humusu, koje lahko podlijeu
mikrobiolokoj razgradnji. U ovom' procesu humus se mineralizuje i na taj nain hranjive
materije postaju pristupane biljkama.
Trajni humus je onaj dio humusa koji se tee rastvara, otporan je, a sastoji se iz
humusnih kiselina i lignina. Ovaj dio humusa naroito utie na fizika svojstva tla i
uestvuje u procesima adsorpcije.
Prema uslovima obrazovanja forme humusa dijele se u dvije grupe i to; terestine
(kopnene) forme humusa i hidromorfne forme. Za terestini humus karakteristini je
atmosfersko vlaenje i normalna dreniranost, dok je kod hidromorfnih formi
karakteristino povremeno ili trajno suficitno vlaenje uz pojavu anaerobnih uslova.
Po tipu terestine forme humusa se dijeli na;
- Mull-humus (zreli humus),
- Moderhumus (polusirovi humus) i
- Mohrhumus ili Rohhumus (sirovi humus).
Po tipu hidromorfne forme humusa se dijele na;
- Movarni humus (Hidromul i Anmorhumus) i
-Treset.
Mull-humus je izmijean sa mineralnim materijama. Preteno je neutralan, iako i on
moe imati kiselu reakciju. Formira se u dreniranim, bazama bogatim i aeriranim tlima.
Poto su ovi uslovi povoljni i za biljku, redovno je snabdijevanje biljnim ostacima zajedno
sa bogatom zemljinom faunom.. U ovakvim uslovima dolazi do potpune razgradnje
organske materije i humifikacije s^vake godine, tako da ne ostaju nerazgraene
organske materije za slijedeu godinu (slika 21a). Gliste imaju posebnu ulogu u probavi
svjee organske materije kroz
94
svoj trakt mijeanju sa tlom. Koloidne forme humusa se intinmo veu sa mijieralima tla,
naroito glinenim, pri emu formiraju humusno-glineni (organsko- mineralni) kompleks iz
kojeg se mogu izdvojiti samo hemijski. A - horizont je dobro razvijen. .
Moderluimiis, (slika 21b) je na prelazu u razgradnji organske materije izmeu Roh i
MulI-humusa, sa bogatijim prisustvom zemljine faune nego kod Roh-mohr humusa,
naroito nematode, pregljevi i kolembole.
Debljina listinca (L), razloene organske materije i prelaznog terinentacionog
horizonta - (I-) je priblino ista. Dodatnim agrotehnikim i agronieliorativnim mjerama
kalcizacije, proces se moe usmjeriti u pravcu stvaranja Mull-humusa.
' Mohr-hunius ili Roli, (slika 21c) u stvari, nije izmijean sa mineralnom materijom tla,
ima kiselu reakciju. U njemu se razaznaju izvorni organski materijali. On se nalazi kao
povrinski horizont u tlima male plodnosti i u hladnoj klimi. U profTiu tla se otro razlikuje
od mineralnog dijela.^2^1ist]n_adospije na "^vrinu tla, siromaan je u bazama, te
uzrokuje brzo zakiseljavanje sredine, a to inhibitorski djeluje na zemljinu faunu. U_
ovakvim, uslovima akumulira se organska materija, pri emu se formira prelazni ili
fermentacioni F-horizont, koji je po slojevima u razliitim fazama razgradnje. .Najbolje je
razgraen (fermentiran) najdonji sloj. ,

Mulihumus
Moderhumus
Legenda:
L svjea organska materija Pîl A neutralni ii karbonatni humus
djelimino razgraena svjea ^ organska materija
A kiseli inkorporirani humus
rnTTn ^ dobro razloeni humusni sloj s malim H+ridd " prisustvom mineralne materije
Sliko 21. ematski prikaz stanja organske materije obzirom na slepen razblaenosii u
datim prirodnim uslovima
95
Tanki A-iioi'izont je potpuno humificiran, a iznad njega se nalazi formiran humusni
amorfni materijal (H).
Obzirom da je zbog niskog pH, aktivnost faune zaustavljena, razgradnju najveim
dijelom vre gljivice, a zbog nedostatka glista inkorporacija u mineralni dio tla je vrlo
mala.
4.2.3. Karakteristike humusa
Humus sadri oko 55-58 % ugljika, ima znatno tamniju boju nego organska materija.
Najvei dio humusa je nerastvorljiv u vodi. Humus sadri 3-6 % azota, izuzev humusa
tresetnih tala, koji imaju malu koliinu azota, oko 0,5 %. Humus ima veliki kapacitet
adsorpcije.
Odnos C:N je vrlo vana karakteristika za humus. Ako je taj odnos 10:1. smatra se da
je vrlo povoljan s obzirom na uslove humifikacije i pedogenetike procese. Taj odnos je
vrlo irok kod svjee organske materije, kod koje ima si'azmjerno mnogo ugljika u
odnosu na azot. Na primjer, taj odnos kod slame je 70-100:1, znai vrloje irok.
Nepovoljan uticaj dubrenja tla slamom i materijama bogatim celulozom je u tome, to
uslijed velikih koliina celuloze dolazi do jakog razmnoavanja tzv. celuloznih bakterija.
Uslijed malih koliina azota u tim organskim materijalima, ovi mikroorganizmi koriste
znatan dio azota iz organskih materija tla. to izaziva privremeni deficit u ishrani biljaka
sa azotom. Zato je uvijek bolje tzv. zrelo stajsko ubre i kompostirana organska materija,
jer je tamo odnos C:N ui. im je humifikacija organske materije dalje otila i im ima u
tlu vie korisnih formi humusa, time je C:N odnos ui.
C:N odnos iznosi kod ernozema 8-12 : 1, kod smeeg tla 10-15 : 1, kod slame
70-100 : 1 i td.
4.2.4. Znaaj humusa u tlu
Humus je najznaajniji inilac plodnosti. Za to je on u poljoprivrednoj praksi predmet
najvee panje i osobite brige.
Humus djeluje na fizika, hemijska i bioloka svojstva tla.
On poboljava fizika svojstva tla na nain da, glinovita tla ini rastresitim i
propustljivim za vodu, a kod pjeskovitih tala poveava kapacitet za vodu, smanjuje
vodopropusnost. Humus utie i kao lijepak (cementna materija) na stvaranju strukturnih
agregata tzv. makroagregata. Svojom tamnom bojom pomae
96
bolje zagrijavanje tla, tj. poboljava njegov toplotni reim. Osim toga smanjuje djiovanje
erozije i oteenja tla.
U hemijskom pogledu humus igra ulogu u regulisanju reima hranjivih materija.
Uslijed velikog kapaciteta adsorpcije, humus vezuje znatne koliine kationa i na taj nain
ih uva od ispiranja. Humus ima dva do tri puta vei kapacitet adsorpcije nego najbolji
minerali gline, (200-400 mekv/100 g humusa). Uslijed svoje sposobnosti da reaguje sa
kationima, smatra se da humus djeluje kao slabo disocirana kiselina. Himius takode
adsorbuje anione. ali oslobaa fosfate mnogo lake nego neorganski koloidi tla.
Ca-humat je u vodi praktino nerastvorljiv i sa glinom formira kompleks koji je stabilan
u vodi (slika 22). Ovaj kompleks se zove jo i humusno-glinena micela negativnog
naboja.
H-humati su takode slabo rastvorljivi, ali se lahko disperguju i mogu se premjetati u
meuprostorima tla.
Na-humati i NHi-humati su u vodi lahko rastvorljivi.
Mineralizacijom humusa oslobaaju se azot i ostale hranjive materije. Humus je
glavni i'ezervoar azota u tlu. dok je oi'ganska materija izvor hrane i energije za
mikroorganizme.

HUMUSNO-GLINENA IVIICELA (Negativnog naboja)

Slika 22. ematski prikaz limiuisno-gliuovite micele s adsorbovanim ionima vodonika
(H*), kalcijmna (Ca**) i izmjenjivim hrauivima za biljku K*, NH/. Mg** i td.
97
4.2.5. Sadraj humusa u tlu
Sadraj luinuisa u naim tlima kree se ii rasponu od 1-5%. U ernozemu lumiusa
ima oko 5-6%, u pseudogleju (Stagnic luvisol) oko 3 '/o. u planinskim crnicama na
kienjacima (Litic leplosol) sadi'aj lumuisa iznosi 20-30%. Prema klasifikaciji koju daju
Scheffer-Schachtschabel (1966). tla se mogu grupisati u slijedee kategorije, tabela 15.
Tabela 15.
Oznaka humoznosti % humusa
Slabo humozno <2
Umjereno humozno 2,1-4
.Iako humozno 4.1-10
Vrlo jako humozno >10
lako koliina luimtisa ne moe opravdati veliki uticaj humusa. njego\'o stalno
obnavljanje i velika hemijska aktivnost objanjava njegovu veliku ulogu.
Sadraj humusa u veini tala opada sa dubinom. U obraenim tlima sadraj humusa
je obino manji, nego to je to tlo sadravalo prije njegove kultivacije. Naime, u
obraenim tlima je poveana aeracija, a time i mineralizacija humusa, a veliki dio
organske materije se iznosi iz tla (u vidu etve) - to ima za posljedicu smanjenje
humusa.
Sadraj humusa se izraava ili u procentima kao "sadraj lumiusa". ili procentima kao
"sadraj ugljika". Tako npr., ukoliko je dobiven podatak izraen u % humusa, za njegovo
prevoenje u % ugljika, potrebno je sadraj htunusa podijeliti sa faktorom 1,72. Ako za
primjer uzmemo, daje sadraj hunuisa 3.0 %. sadraj usljika e biti:
C%=^=1,60 Sadraj ugljika je 1,6 %.
Za prevoenje u g/kg, potrebno je procenat ugljika pomnoiti sa faktorom 10.
4.3. Organizmi tla
U tlu se nalazi veliki broj predstavnika ivih organizama, kako biljnih tako i
ivotinjskih. Ova pedoflora i pedofauna se nazivaju edafon. U oraninom tki uee
edafona u tikupnom sadraju mrtve i ive organske supstance iznosi oko 10-15%.
98
Tlo Je stanite, odnosno ivotna sredina mnogobrojnih biljnih i ivotinjskih vrsta, koje
po veliini mogu biti vrlo male - mikroskopske veliine, do velikih dimenzija, kao to su na
primjer kine gliste, krtice i dr. Organizmi koji ive u tlu mogu se podijeliti na:
- floru (mikroflora-pedoflora) i
- faunu (pedofaunu).
4.3.1. Flora tla (pedoflora)
Floru tla ini makro, mezo i mikroflora.i Mikroflora se klasillkuje prema nainu ishrane
na autotrofne i heterotrofne mikroorganizme. Autotrofni mikroorganizmi mogu koristiti
ugljik iz CO:. dok heterotrofni to nisu u mogunosti. Osim toga, autotrofni organizmi se
snabdijevaju sa energijom iz vanjskog izvora, da bi mogli transformirati CO: u
protoplazmu, dok heterotrofni koriste gotovu biljnu hranu. Mezo i makrofloru .ini
korijenje biljaka, korijenove dlaice i dr.
Relativna koliina biomase i broj zemljine flore i faune koja se uobiajeno moe nai u
povrinskom sloju tla* (Brady, 1990)
Organizmi Broj Biomasa"
po m' po 1 g kg/lia - brazda
1. Flora tla

- Bakterije 10'-'- 10'-' 10^- IO'-" 450 - 4.500
- Aktinomicete 10'-- 10'-' 10'- 10 450 - 4.500
-Gljive 10'"-10" IO' - 10"^ 1.120- 11.200
-Alge 10'^-10'" lO-'-.lO' 56-560
2. Fauna tla

- Protozoe 10"-10' IO"* - 10-' 17-170
- Nematode 10'- 10' 10-10' 11-110
- Druga fauna 10'- 10-'

17-170
-Kine gliste 30 - 300

110-1.100
' Do dubine 15 cm ili neto vie
Masa se rauna na ivu teinu biomase. Suha masaje 25% ovih vrijednosti i to po
hektaru/do dubine brazde.
99
Ona se zatim moe podijeliti prema koritenju kiseonika na aerobnu i anaerobnu.
Aerobna - mora imati dovoljno slobodnog kiseonika, dok anaerobna - ivi u odsustvu
slobodnog kiseonika. Postoji i fakultativno anaerobna, koja ne zahtijeva suviak
kiseonika. Prisustvo flore i faune u tlu daju se u tabeli 16.
Prei7ia nekim drugim autorima broj i koliina organizama (flore i faune) u tlu moe biti
razliit. Tako prema podacima Stoklia (1950); tabela 17., u tlu se moe nai obzirom na
prirodne uslove (prisustvo organske inaterije. vlage i temperature) i znatno vie razliitih
organizama po broju i koliini.
Vrsta, broj i koliina organizama u tlu do 15 cm dubine (Stoklia, 1950)
____________________________________ Tabela 17.
Naziv organizma Broj u 1 g tla Masa kg/lia
Bakterije 600,000.000 10.000
Gljivice 400.000 10.000
Aktinomicete 20,000.000 1.000
Alge 100.000 140

na 1.000 cm"'tla

Protozoi
(rizopodi)
1,5 milijardi 370
Nematode 50.000 50
Kine gliste 2 4.000
Ukupno: ______________ 25.560
Prema ovim podacima u gornjem ogranienom sloju tla (15 cm), moe da bude i do
26.000 kg/ha, (26 tona) ive organske materije, Najvanije karakteristike pojedinih grupa
mikrofiore su:
Bakterije (slika 23c) uglavnom ive u povrinskom sloju tla i smatraju se kao
najprostija ivotna forma. Veliina pojedinih bakterija je oko 0,005 mm ili 5 mikrona. One
se vrlo brzo razmnoavaju, naroito ako su uslovi pogodni. Po broju ih obino ima
najvie u tlu. U tlu najvie dolaze: Pseudomomis, Clostridium, Bacilius, Azotobacter,
Rhizobium, Nitrobacter.
Gljivice (slika 23a) nemaju hlorofila, kao i veina bakterija, te potrebnu energiju i ugljik
uzimaju iz organskih materija, to su heterotrofni konasti organizmi. Tu se najee
susreu: Mucor, Penicilium. Smatra se da gljivice pomau viim biljkama u snabdijevanju
sa hranivima, a s druge strane one dobivaju hranu i energiju iz korijena biljaka. To je
jedan nain simbioze, koji se zove mikoriza. Po veliini su vee od bakterija.
100

micele gljivica
skiinomicete
lazliiie vrsle bakterija
Slika 23. Flora tla
Aktinomicet, po svom izgledu nalaze se izmeu bakterija i gljivica Poshje bakterija to
je najmnogobrojnija grupa mikroorganizama u tlu. Pribliio su vehc.ne kao i bakterije. Tu
dolaze Streptoruvces i Nocardia. Jako su osjetljivi na ivotne uslove , djeluju u malom
opsegu aciditeta i alkaliniteta. Ispod pH 5 se ne razvijaju. U tlima koja su bogata
organskom materijom i koja nisu kisela aktinomiceti se vrlo intenzivno razvijaju. Miris koji
daje svjee poorana oranica smatra se da potie od produkata njihove aktivnosti.
Aktinomiceti mogu da razlau relativno otporne orpnske materije, kao to su fitin, koje
inae bakterije vrlo sporo razlazu. Brzim razlaganjem humusa dovode do vee koliine
azota, te igraju znaajnu ulogu u plodnosti tla. ^

Sluzave gljive
Plave alge
Slika 24. Flora tla
101
Alge su hlorofilne, mikroskopske biljke. One ive u povrinskom sloju gdje ima
dovoljno vlage i svijetla. Hrane se slino viim biljkama. U tki dolaze Diatoniee,
Clilorophycee. One sa gljivicama esto ive LI simbiozi kao liajevi mogu imati veliku
ulogu u nastanku tla (litobionti).
U odnosu na temperaturu zahtjevi mikroorganizma su razliiti. Najvei dio ima svoj
optimum izmeu 25-35 C. Za pedofaunu je optirnum neto ispod 20 C.
Na razvoj organizma takoe utie i pH tla, i to za pojedine organizme razliito. Za
najvei broj bakterija i aktinomiceta, najpovoljnija je neutralna, do slabo alkalna reakcija.
Neke grupe gljivica i zelenih algi imaju znatno iri dijapazon.
Kalcizacijom (kalcifikacijom) kiselih tala na oko pH 6 stvaraju se povoljni uslovi za
ivot bakterija, naroito za. Azotobacter.
Biljni mikroorganizmi

Bakterije 1000000000000
Zrakaste gljive 10000000000
Gljive 1000 000 000
Alge
1 g 1000000
ivotinjski mikroorganizmi

Sian 500000000000
Korijenski mikroorganizmi 10 g 100000000000
Trepljari 1000000
SUka 25. ivot u tht (Jedicke, 1989). Brojane vrijednosti
organizama izraene u gramima na 1 m~ dubine 30 cm.
Mikroorganizmi su uglavnoin koncentrisani u povrinskom sloju, odnosno rizosferi, na
dubini 5-20 cm. Ispod 20 cm njihov broj se naglo smanjuje. Njihov broj je ovisan i od
vegetacionog perioda, te ih ima najvie u proljee, a najmanje zimi.
Mikroorganizmi se najbolje razvijaju kod sadraja vlage u tlu oko 50-80 % od poljskog
kapaciteta. Pedofauna se takoe najbolje razmnoava kod osrednjeg sadraja vlage;
jako suhe ili jako vlane uslove izbjegavaju. Mnoge trae visoku relativnu vlanost zraka
tla, neke 100 %, a druge 90-100 %.
102
4.3.2. Fauna tla (pedol'auna)
Najvanija uloga pedofaune Je u usitnjavanju organskih ostataka. Osim toga.
najsitnija pedofauna uestvuje u povezivanju aureuata. a vea na mijeanju tla.
Pedofauna se prema veliini, (slika 26) dijeli na: a) mikrofaunu (().()()2-0.2 mm), h)
mezofaunu (0.2-2 mm),
c) makrofaunu (2-20 mm) i
d) megafaunu (>20 mm).
(0.002 - 0.2 iiiill)
V'

ivlezofaijiia (0.2 . 2,0 mm) tieplje

nematodf IvlaUrofaun (2 - 20 mm)
giiiiia

i
skoirep slc-ktjni'.va

liir/n f:u!3il (Coicc-r.te
l.-srvv diplt-'a trniJi"!;!)

ili i

s
I
stonocia
enchyiratrid.ac
-Megafauiia {>20 mm)

kine glistf.- (Aiiolidae)
1
Slika 26. Fauna ila (heskianenjuci), podjela po veliini
10.3
Sitna pedofauna po Buckman-Brady-u prikazana je na slici 27. Fauna se takoe dijeli na
nekoliko grupa;
- protozoe,
- nematode,
- kine gliste i
- druga via fauna (crvi, insekti, mravi, mievi, krtice, tekunice i dr.).

Slika 27 Sitna pedofauna po Buckman-Brady-u;
a) pregljevi (Acarinae), b) beskrilni insekti (Collembola), c) stonoge (Myriapodae), d)
nematode (spec. Helerodera), e) trepljari (Ciliata)
Protozoi se smatraju kao najprostija iva forma, koja pripada ivotinjskoj grupi. Oni su
mikroskopske veliine, ali su vei od bakterija. Protozoi se hrane bakterijama i prema
tome mogu biti korisni ili tetni, u ovisnosti koje bakterije unitavaju.
Nematode su valjkasti crvi. Po veliini mogu biti od mikroskopskih dimenzija pa do
0,5 i 1,5 mm, pa i vee, 2-3 cm. One se hrane na taj nain to razlau organsku materiju,
sa kinim glistama, biljnim parazitima i bakterijama, a mogu da ive i na korijenu viih
biljaka. One mogu biti korisne ili tetne, u zavisnosti od naina njihove ishrane.
Kine gliste ine najvaniju grupu faune koja naseljava tlo. One mogu preraditi kroz
svoje tijelo tone tla. Donosei materijal iz dubljih slojeva u gornje slojeve vrlo ga
intenzivno mijeaju. Jo je Darvin (1881) uoio ulogu kinih glista. On navodi da su gliste
u stanju za pet godina potpuno premjestiti sloj tla debljine 2,5 cm na povrini od jednog
hektara. One godinje mogu da propuste kroz svoje tijelo oko 20 tona tla/ha. Najbolje se
razmnoavaju u podruju slabo alkalne do slabo kisele reakcije.
Kine gliste ne podnose suu niti mraz, i zbog toga njih ima malo u suhiin pjeskovitim
i plitkim tlima. Takoe ne podnose ni slabo aerisana glinovita tla, te ih tamo ima u malim
koliinama. Gliste su naroito aktivne u proljee i jesen, kada je povrinski sloj tla vlaan
i topao, dok se njihova aktivnost smanjuje idui ka ljeti i
104
zimr One mogu prodrijeti u tlo do 1 m dubine. Kine gliste poboljavaju aeraciiu lja.
Kopajue, hodnike u tlu, poboljavaju ocjedljivost tla. Postoji vie vrsta -lista Naroito je
poznata vrsta Lumbricus terrestris, duine 100-200 mm.
Kine gliste se hrane preteno organskim materijama i prerauju ih u svom
probavnom traktu pomou mikroorganizama do humoznih ekskremenata Ovi
ekskrementi su vrlo stabilni i od znaaja su za strukturu tla. Na jednom hektaru moze Ih
biti 2-3 miliona, sa teinom od 3.000 do 4.000 kg; na travnjacima i u oranici ih ima oko
jedan milion.
Usporeujui kvalitet preraenih ekskremenata glista i tala prosjenog kvaliteta u
Nigeriji, Vleeschauwer and LaI, (I98I) su konstatovali. da ekskrementi glista sadre
znatno vie bakterija, organske materije i pristupanih hraniva za biljku, sto ukazuje na
znaajan pozitivan efekat kinih glista na plodnost tla.
Ostala via pedofauna - ovdje dolaze; krtice, tekunice. poljski mievi slijepo kuce i dr.
Neke od njih provode itav ivot u tlu, a neke djelimino Kao rezultat njihove aktivnosti
(kopanje hodnika i kanala) one prerauju znatne kohcme tla, pn emu dolazi do
pojaane aeracije i poboljane ocjeditosti (dremranosti) tla.
105
106
Fizika tla
V POGLAVLJE S. FIZIKA TLA
Fizika lla je poseban dio pedologije koji izuava fizika svojstva tla, fizike procese i
pravac njihovih promjena. Zadatak fizike tla je da proui osnovne osobine, vrste, tene i
gasovite faze tla, njihovu dinamiku (vodno-zrani reim) i toplotne osobine tla.
U ovom poglavlju obradie se slijedea svojstva tla:
- fizika vrste faze tla,
- fizika tene faze tla - voda u tlu,
- fizika gasovite faze tla,
- toplotne osobine tla i
- boja tla.
5.L Fizika svojstva vrste faze tla
5.LL Tekstura tla (melianlki, teksturni ili granuloiiietrijski sastav tla)
U trofaznom sistemu tla tekstura se odnosi na njegovu vrstu fazu. Poznavanje
mehanikog sastava tla daje pogled u njegov fiziki, hemijski i bioloki potencijal. Ona je
od izvanredne vanosti u odnosu na podobnost tla za biljni korijen.
Tekstura tla je bitan faktor koji utie na'plodnost. Svako tlo je sastavljeno iz estica
razliitih veliina, te se ono i oznaava kao polidisperzni sistem.
Pod mehanikim ili granulometrijskim sastavom tla se podrazumijeva relativni sadraj
estica razliitog dijametra (izraen u procentima). U dananje vrijeme postoji niz
klasifikacija mehanikih frakcija prema njihovoj veliini.
Teksturni (mehaniki, granulometrijski) elementi tla su najjednostavnije njegove
estice, koje se ne mogu dalje dijeliti slabim mehanikim silama niti peptizatorima. One
se nazivaju jo i primarnim elementima, za razliku od sekundarnih elemenata kojima se
nazivaju strukturni agregati. (Strukturni agregati predstavljaju skupine teksturnih
elemenata, vidi kasnije).
Relativni odnos razliitih frakcija po veliini u tlu naziva se tekstura tla. Procentualni
odnos pojedinih frakcija se izraunava na bazi estica tla (osuenih do apsolutno suhog
stanja) .manjih od 2 mm u pjeniku.
Na osnovu procentualnog sadraja pojedinih mehanikih elemenata, tlo dobiva
teksturnu oznaku (oznaka tzv. teksturne vrste ili klase), gdje razlikujemo pet osnovnih
klasa: pjeskue, prahulje, ilovae, glinue i skeletna tla.
107
Fizika tla
5.1.1.1. Klasifikacija teksturiiih elemenata
Tekturni elementi se mogu izdvojiti u nekoliko grupa ili kategorija, koje se meusobno
razlikuju po svojim svojstvima, odnosno pojedme trakcê niiaju ialteristina svojstva.
Granice izmeu pojedinih frakcija ne predstav aju nikakve fiksne veliine, nego odreene
konvencionalne granine biojeve. Dana postoji itav niz razliitih klasifikacija, koje se
meusobno razlikuju po vel.cn.i graninih brojeva, slika 28.
0,002 0.006 0.0j__gj6_ja2___0^ _____________ 20 -------
1 2
3
4
Glina
Glina
Fini
Srednji
Krupni
Prah
Fini
Siednji
Kmpni
Pijesak
Prah
Pijesak
Fini
Krupni
ljunak
ljunak
0.002 0.002
-002^ 0,2 2.0 0.05 O.tO 0,25 0 5 t.O 2^
Glina
Prah
Glina
Prah
Vrlo fini
Fini
Sred- nji
Krupni
Vrlo krupni
Pijesak Pijesak
Fini
Krupni
ljunak
ljunak
""OOO 0,05 0.25
Prenik estice (mm. logaritamske skale)
2.0
Slika 28. Klasifikacija eslica tla prema razliilim slandarchma:
1. Britanski institut za standarde (BSl)
2. Meunarodna asocijacija za tlo (iSSS)
3. Mini.mrstvo za poljoprivredu SAD (USDA)
4. Odjel za javne puteve SAD-a (USPRA)
Analitiki postupak za odvajanje pojedinih estica (frakcija), tj, njihovo frakcioniranje,
naziva se mehanika analiza tla. Kod nas se najvie koriste:
- Meunarodna klasifikacija i
- Atterbergova klasifikacija.
108
Fizika tla
Meunarodna klasifikacija podjele estica, dijeli estice na nain prikazan 'u tabeli
18.
Meunarodna klasifikacija
Tabela 18.
Naziv frakci je Dimenzije u mm
Kamenje >20
ljunak 20-22
Krupni pijesak 2.0-0.2
Sitni pijesak 0.2 - 0.02
Prah 0.02 - 0,002
Glina < 0.002

Atterbergova klasifikacija je mnogo detaljnija od meunarodne, tabela 19.
Atterbergova klasifikacija
Tabela 19.
Naziv frakci je Dimenzi je u mm

Kamenje Grubi
ljunak Srednji
ljunak Sitni
ljunak
>60 60-20 20-6 6-2 skelet tla
Krupni pijesak
Srednji pijesak Fini
pijesak
2.0-0,6 0.6-0.2 0,2-0,06

Krupni prah
Srednji prah Fini
prah
0.06-0,02 0,02-0.006
0,006-0,002
sitno tlo
ili sitnica
Krupna glina
Srednja glina Fina
glina
0,002-0,0006 (2-0,6 mikrona)
0.0006-0,0002 (0.6-0,2
mikrona) <0,0002 (<0.2
mikrona)

Frakcije vee od.2 mm oznaavaju se kao skelet tla. Zaobljeni materijal (uslijed
noenja sa vodom) sa prenikora 2-60 mm naziva se ljunak, 60-200 mm obluci.
Nezaobljeni skeletni materijal oznaava se kao grus (2-6 mm), kamenje (6-200 mm),
(fino kamenje; 6-20 mm, srednje 20-60 mm, krupno kamenje; 60- 200 mm) i blokovi (vei
od 200 mm).
Na osnovu obje navedene klasifikacije mogu se frakcije podijeliti u etiri kvalitetne
grupe;
109
Fizika tla
1. Kamenje i ljunak >2 mm
2. Pijesak 2-0,06 mm
3. Prah 0,06-0,002 mm
4. Glina <0,002 mm ili manje od 2 mikrona
5.1.1.2. Glavne karakteristike pojedinih grupa teksturnih elemenata
Kamenje i ljunak - Ove frakcije jako utiu na fizika svojstva tla i na razvoj biljnog
korijena, zagrijavanje tla, vodopropusnost, aeraciju, retenciju i td. Prisustvo kamena i
ljunka u manjim koliinama poboljava porast poljoprivrednih kultura na glinovitim tlima.
Meutim, ako njihov sadraj pree koliinu preko 20 % pojavljuje se nepovoljan efekat
za biljke. Neka tla planinskih podruja, aluvijalna i koluvijalna, bogata su sa skeletom. U
skeletnim tlima prisutno je pojaano ispiranje hraniva.
Pijesak - je sipkav i njegova se zrna ne mogu meusobno povezivati, niti mogu
sljepljivati druge estice. Kretanje vode je vrlo brzo. On ne pokazuje svojstvo ljepljivosti,
bubrenja i kontrakcije. Ove estice uglavnom imaju podreenu ulogu u ishrani biljaka. U
pijesku izostaje, ili je slabo, kapilarno dizanje vode. U glinovitim tlima pijesak poboljava
njegova fizika svojstva koja su posljedica visokog sadraja gline.
Prah su estice koje imaju branast karakter. Sipkav je, ali posjeduje veu
povezanost od estica pijeska. Ima dobar vodni kapacitet, ali je slabije proputan. U ovoj
frakciji kapilarno dizanje i zadravanje vode je dobro. Kod vee zbijenosti prodiranje
korijena je jako umanjeno. Prah nije ljepljiv, slabo je plastian, a ti suhom stanju je tvrd i
kompaktan. Hemijski sastav mu je najee SiOi, kalcit i dolomit. Tla bogata prahom
imaju nestabilnu strukturu, pokazuju sklonost zbijanju i stvaranju pokorice.
Glina je ljepljiva i plastina. Ona moe da sljepljuje sipkave mase. U vodi bubri, a u
suhom stanju se jako stvrdnjava, skuplja se, a u tlu se pojavljuju vertikalne pukotine.
Cestice gline su najaktivniji dio tla i u pedologiji se nazivaju koloidnom frakcijom.
Pojedinane estice gline se ne mogu makroskopski razlikovati. Prostor izmeu estica
je tako malen, daje kapilarno kretanje vode vrlo sporo, ili se ono uope ne vri. Uslijed
slabog kretanja vode dolazi do prevlaivanja tla. Kretanje vode se vri adsorpcionim
silama. estice gline imaju veliku sposobnost za retenciju (pohranu) vode. Ova frakcija
je glavni sastavni dio tekih glinenih tala, ije je prozraivanje i obrada veoma oteano.
U ruskoj literaturi (Mirimanjan) postoje jo pojmovi "fizika glina" i "fiziki pijesak".
Granica izmeu njih je 0,01 mm.
110
Fizika tla
Pojedine fi-ai<eije (estiee) tla razlikuju se i po hemijskom sastavu, tj. 'ukupan
sadraj fosfora, kalijuma i kalcijuma u razliitim frakcijama je razliit (tabela 20).
Najbogatija frakcija u svim navedenim elementima je glina.
Ukupni sadraj P, K i Ca u frakciji pijeska, pralia i gline (tlo umjereno humidnog podruja)
Tabela 20.
Izdvojeno

l! %

P K Ca
Pijesak 0.05 1,4 2,5
Pi-ah 0,10 2,0 3,4
Glina 0,30 2,5 3,4
Aktivnost estica u odnosu na veliinu je takoe razliita (slika 29). to su estice
manje, njihova aktivnost u fiziko-hemijskom pogledu raste. To se naroito odnosi na
koloidnu glinu.
Poveanjem stepena usitnjenosti estica (dispeiznosti), pri jednakim ostalim
uslovima, takoe opada propusnost za vodu i unutranja prirodna dreniranost, oteava
se obrada, ili ukratko popravljaju se hemijska, a naruavaju fizika svojstva tla.
Povrina estice
Snaga adsorpcije
Bubrenje .
Plastinost i kohezija
Kapacitet vezivanja vode
koloidna glina glina prah
Slika 29. Aklivnosl estica u odnosu na veliinu
pijesak
111
Fizika tla
Tendencija i pravac procesa, obzirom na disperznost estica, vidi se iz prikaza u
tabeli 21.
Uticaj disperziteta na najvanije osobine tla (po Wiegneru, 1938)
Tabela 2!. - Smanjenje disperzije
Relativno visoki
disperzitet (plina)
Srednji disperzitet
(prah i .sitni
pijesak)
Relativno mali
disperzitet (sitni i
krupni pijesak)
Veliki kapacitet i
slaba propusnost za
vodu
> < Mali kapacitet, velika
propusnost za vodu
Visoka kohezija > < Niska kohezija
Veliki sadraj
hraniva

Mali sadraj hraniva
Dobre hemijske,
loe fizike osobine
> Loe hemijske, dobre
fizike osobine
Hladna tla, bioloki
neaktivna, teka za
obradu, bogata
hranivinia i sa malim
ispiranjem
> Topki tki, biolo.ki
aktivna, lahka za
obradu, rahla,
siromana hranivinia
s velikim ispiranjem
Apsolutno livadna i
panjaka tla, s
dobrim hemijskim i
loim fizikim
osobinama
Granina tla s
lahkim uticajem
agrotehnikih
mjera na
popravak
hemijskih i fizikih
osobina
Apsolutno umska tla.
dobrih fizikih, loih
hemijskih osobina
Bi>ljefizike osobine
>

< Bolje hemijske
osobine
5.1.1.3. Klasifikacija tla po mehanikom sastavu (teksturna klasa tla)
Kod mehanike analize se najprije izdvajaju estice vee od 2 mm, koje se nazivaju
skeimiapa^sve'estice manje od 2 mm oznaavaju se kao sitno tlo, ili .si^t.nica (sitna
zemlja).
osnovu- procentualnog sastava pojedinih estica, tla se klasilikuju u ra,zHite
teksturne vrste (klase).
0"dred:vaiije ovih vrsta se vri pomou trougla (Slika 30). Teksturni sastav nekog tla
predstavlja jednu taku koju odreduju tri koordinate. Pi-ema tome, u ki)me se polju nalazi
ta taka, odreduje se kojoj teksturnoj vrsti (klasi) tlo pripada.
112
Fizika tla

>:> 'i? 'o -o
Procenat pijeska
SUka 30. Trokiil za odreivanje letmirnih klasa tla. US- Soii-Ta.umomv:
G-giina, PG - pje.skoviia glina. PrG - prakasra glina. Gl - glinovita ilovaa, PrG I -
prakasio glinovita ilovaa, PG/ - pjeskovito glinovita ilovaa, I-ilovaa. Pri - prakasta
ilovaa, Pr-prah. IP-ilovasti pijesak, P - pije.sak. Pl - pjeskovUa ilovaa.
Za ovo odreivanje najee se i<oristi tzv. trolana klasifikacija, tj, uzimaju se u
obzir sve tri kategorije estica; pijesak, prah i glina. Podesan je trougao i podjela koju su
dali Ehwald i saradnici. Oni izdvajaju 15 teksturnih klasa tabela 22.
113
Fizika tla
, Tabela 22.
Glinue; Pg pjeskovita glinua
. G ig ilovasta glinua

Pi-g prakasta glinua

S glinua
Prahulja: pr prahulja
Pr ipr ilovasta prahulja

prpr praskasta praluilja

igpr ilovasto-glinovita prahulja
Ilovae: P< pjeskovita ilovaa
I i ilovaa

Pgi pjeskovito-glinovita ilovaa i
ilovaa
Pjeskulje; P pjeskulja
P igP ilovasto-glinovita pjeskulja

ip ilovasta pjeskulja

prp prakasta pjeskulja
Grupa pjeskovitih i prakastih tala sadri u prosjeku manje od 15% frakcije gline,
ilovasto tlo 15-30%, a glinovito 30-45%). Teka glina sadri vie od 45% frakcije gline.
Teksturna klasa se odreuje iz trokuta u kojemu se na stranice gi'aficki nanose
podaci o procentu gline, praha i pijeska, a u presjecitu se oitava teksturna oznaka,
slika 30.
Primjer:
Teksturna oznaka, glinua
- sadraj gline
- sadraj praha
- sadraj pijeska
55 % 32% 13 %
100%
Raspored estica tla u tri teksturne klase iroko varira, to im daje drugaija svojstva,
slika 3,1'. Meutim, treba znati da je granulometrijski prelaz potreban za svako od
navedenih tala, te da u prirodi ne postoje striktne granice podjele kao to se to teoretski
pokuava objasniti.
114
Fizika tla
1001-
0) E ra
^ 80
5 60
E 40
ra 20 0)

-Glina-

-Prah-
- Pijesak-
-ljuâk-
0,002 0,05
Prenik estica (mm, logaritamska skala)
2,0
Slika 31. Veliina estica u tri teksturne klase iroko varira
Tla se osim toga jo mogu dalje detaljnije klasifikovati i na osnovu procentualnog
sadraja estica gline (manje od (3,002 mm) ili koloidne frakcije, Graaninova
klasifikacija prikazana je u tabeli 23,
Podjela tla na bazi sadraja koloidne frakcije
Tabela 23.
Oznaka koloidnosti
Sadraj estica <0,002 mm (< 2 mikrona) u %
1. Vrlo slabo koloidno
2. Slabo koloidno
3. Umjereno koloidno
4. Jako koloidno
5. Vrlo jako koloidno
<5
5-10 10-20 20-40 >40
115
Fizika tla
5.1.1.4. Uticaj teksture na svojstva tla i njegovu plodnost (ekoloki znaaj mehanikog
sastava tla)
Ovdje treba razlikovati ve opisane karakteristike teksturnih elemenata tla od
pojedinih teksturnih vrsta, koje se ovdje daju kao glavne grupe teksturnih klasa tala.
Uee pojedinih frakcija u tlu daje osnovu za podjelu tla na vrste. Pri tome se koi'isti
uglavnom sadraj estica gline, praha i pijeska. U laznim zemljama postoje razliite
podjele. esto se koi'istiti podjela koju su dali u Njemakoj Ehwald i saradnici (tabela
22). Oni su izdvojili kao glavne grupe; pjeskulju. ilovau, prahulju i glinuu. U svakoj
grupi su dali vie podgrupa uz stavljanje oznake; pjeskovit, prakast, ilovast i glinovit.
Osnovne karakteristike izdvojenih osnovnih grupa su slijedee;
a) Pjeskulja (pjeskua, kumsulja) ima veoma dobru propusnost za vodu, dobro je
aerisana, slabo zadrava vodu (mali retencioni kapacitet) i hranjive materije (uslijed
malog sadraja glinene frakcije). Zbog malog vodnog kapaciteta u proljee se pjeskulja
brzo zagrijava. Mali sadraj lahko pristupanih hraniva i visokog procenta isparavanja, u
poreenju sa drugim tlima, zahtijeva primjenu najvee koliine ubriva.
Pjeskulja ima veoma malu plastinost, koheziju i ljepljivost, te na nju mnogo ne utie
promjena sadraja vlage. Uslijed slabe mogunosti da zadri vou (mali broj srednjih i
finih pora), voda se kroz nju vrlo brzo cijedi i brzo sui (poznata kao "suho i toplo tlo").
Takode slabo vee i hranjive materije, koje se iz nje lahko ispiru (zbog toga se ne smije
ubriti odjednom veim koliinama mineralnih ubriva). Pjeskulja je veoma esto gladno,
odnosno hranivinia siromano tlo.
Pjeskulje se nazivaju i "lahka tla", jer se lahko obrauju sa poljoprivrednim
mainama.
Najvanije oznake pjeskovitih tala su siromatvo u vodi i hranjivim materijama, visoka
aeracija i brzo zagrijavanje.
Ekstremno pjeskovita tla se uglavnom koriste u umarstvu. U poljoprivredi se na
njima mogu uzgajati lupina i krompir, a takoe i ra. Ukoliko su ljetne oborine visoke,
moe se gajiti jo i heljda.
U pjeskovita tla spadaju; pjeskulje, prakaste pjeskulje i ilovaste pjeskulje. isti
pijesci se rijetko iskoritavaju u poljoprivredi, oni su apsolutno umska tla.
116
Fizika tla

Slika 32. Nestrukturuo pjeskovito tlo
Pjeskovita tia pokazuju uope malenu do umjei-enu plodnost. Uslijed malog sadi-aja
estica gline (slika 32), njihove snage zadravanja vode i hranjivih materija su malene.
Ve slabijim poveanjem uea gline, dolazi do bitnih poboljanja ovih tala. Najvanija
mjera na poveanju plodnosti pjeskulja je poveanje 'Miosaa'' hranjivih materija. To se
postie dodavanjem organske materije (stajnjak, zeleni, kompost), koji sa glinom mogu
da veu hranjive materije i vodu. Poveanje procenta humusa u pjeskovitim tlima ima
ogranienje, poto krupne pjeskovite estice pospjeuju aeraciju, to dovodi do bre
razgradnje organske materije. U proljee se zagrijavaju vrlo brzo, zbog toga se na njima
moe otpoeti najranije sa obradom.
Plodnost pjeskulja je jako ovisna od koliine oborina. Kod dobrog dubrenja voda je
ograniavajui faktor visine prinosa. Ukoliko su oborine obilnije u toku vegetacionog
perioda, utoliko se dobivaju vei prinosi. U njima skoro nikada ne dolazi do prejakog
zasienja vodom, odnosno do pomanjkanja zraka. Veina pjeskovitih tala nema vei
sadraj hranjivih rezervi, jer su ona siromana u hranivima, a esto i kisela. Uslijed
velikih gubitaka ispiranjem, pjeskovita tla je potrebno dubriti azotom i kalijem samo u
proljee pred sjetvu, ili u vidu prihrane (uzdrna gnojidba) i to sa manjim koliinama u
eim intervalima.
Na pjeskuljama rastu kserotermne i oligotrofne vrste drvea kao ^sn- bor, jasika,
breza, kleka, kseroterinni hrastovi i dr.

Fizika tla
b) Gnnu.e (gline, glinovita tla) uope se smatra da imaju povoljna jiemijska, ali vrlo
loa fizjka svojstva (slika 33).
U glinovita tla spadaju: prakasta glinua, ilovasta glinua. pjeskovita glinua i teka
glinua.
Glinovita tla zbog svojih nepovoljnih fizikih svojstava, oznaavaju se kao umjereno
plodna tla. Uslijed visokog sadraja gline, snaga zadravanja vode je vrlo velika, dok je
propusnost za vodu, a time i prozraivanje veoma malo. Glinovita tla su veinom vrlo
vlana u proljee, zagrijavaju se vrlo sporo i zbog toga se nazivaju "bJadna tla". U ljeto
ovakva tla se mogu jako isuiti, a time dolazi do stvaranja pukotine. Uslijed slabe
aeracije glinovita tla su bioloki vrlo neaktivna, njihov ivi svijet je malo intenzivan.
Pojaanom gnojidbom organskim ubrivima, mogu se ova nepovoljna svojstva umanjiti.
Obrada glinovitih tala stvara velike otpore. Ona se zbog toga nazivaju "teka tla".
Obraduje naroito vanoizvesti u ranu jesen, da bi se tlo tokom zime inoglo izmrznuti. Na
ovom tzv. ugarenom tlu djelovanjein mraza, dolazi do stvaranja relativno rastresitog
sklopa u oranicu stvaranju finog leita za sjeme.

Slika 33. Glinovita tlo
118
Fizika tla
Glinovita tla jako naginju zbijanju. Zbog toga se morajti popravljati organskim
tibrivom, kreom i razraliljivanjem oranice i zdravice. Takode, naginjti procesima
zamuljivanja i stvaranja pokorice.
Snaga zadravanja hraniva. kao i prirodne rezerve hraniva, u glinovitim tlima je
velika, niedtitim njihova pristtipanost moe esto biti malena, poto su hraniva vrlo jako
vezana za koloide. Podesnim mjerama mobiliziranja moe se stvoriti bogata ponuda
hraniva.
U tisloN'ima vlanijih klimata glinovita tla se koriste kao trajni tra\'njaci. Da sc neko tlo
oznai kao glttia, potrebno je da sadri najmanje 30% estica gJine.,
Uslijed loe prozranosti disanje korijena i bioloka aktivnost su umanjeni. Glintie
uglavnom imaju visoki sadraj hraniva i visoku mo za pohranu tmesenih hraniva. Gtibici
ispiranjem su vrlo maleni. Uslijed loe propusnosti za vodu i stvaranjem tzv. stagnirajue
vode, esto se mo.gu koristiti jedino kao livade i panjaci.
Glinue posjedtiju vrlo malti proptisnost za vodu, slabo su aerirane. Uslijed sporog
cijeenja \'ode moe doi za vrijeme jaih oborina (naroito u kasnu jesen, zimu i
proljee) do pojave da voda lei po povrini. Ova tzv. povrinska stagnirajua voda moe
dovesti do stradanja biljaka (naroito ozimih tisjeva). Plastina su i jako ljepljiva tla, lijepe
se za orua kod obrade, tokove od traktora i druge predmete. Glinue dobro zadravaju
vodu i imaju visoki retencioni kapacitet.
S druge strane imaju relativno povoljna heinijska svojstva. Tako posjeduju veliku mo
zadravanja (adsorpcije) hranljivih i drugih materija na povrinama koloidnih estica, te
ih uvaju od ispiranja. Kod hjih nema opasnosti da e doi do gubitka primijenjenih
hranljivih materija iz ubriva, te se one mogu odjednom dubriti i sa veoma visokim
koliinama fosfornih i kalijumovih ubriva, a da ne doe do njihovog ispiranja. i
Za popravak vodno-fizikih svojstava glinua, u prvom redu njihove vodopropusnosti,
povoljno djeluje dodavanje organske materije i krea (ukoliko ga ne sadre), da bi dolo
do stvaranja povoljne strukture. esto su hidromelioracije jedino ijeenje za popravku
vodopropusnosti. .Na glinuaina se tnogu uzgajati: penica, crvena djetelina, dok
lucerka tee tispijeva. Tla su najpovoljnija za travnjake.
Glinue sti tzv. "minutna tla" za obradu, stoga, jer je njihova "zrelost" za obradu
(vlana faza) veoma kratka, kako u proljee, tako i u jesen, da bi se postigao optiinalan
rok sjetve (slika 33).
Na glintiama mogu se povoljno razvijati razliite vrste uma i to naroito one, koje se
karakteriu korijenjem koje ima veu snagu prodiranja, kao to su: hrastovi, grab, jela i
dr.
119
Fizika tla
c) Ilovae, slika 34, se smatraju u poljopj-jvredi. najpovoljnijim tljma sa gledita
njihovog teksturnog sastava. Po mehanikom sastavu nalaze se na sredini
izmeu_gl|nua ijDj^sJaiija.t.e_...QLje.djnjuju One se mogu definisati
kao mjeavina, u priblinom omjeru, estica pijeska, pralia i gline. Zbog toga Ilovae
jDQsj.edxij4,u-pa\iO.Uoa...Yodno-jid^^^ ..heiiiij ska svoj st va. Tako jmaj u dobru
prQpJ.isno&t-za-vo.d-U,..ali...je.-dabto-..i-zadi:avaju,-dobro...s.U-.aerisane, dobi'o veu
hrani dobro se obrauju.

SUka 34. Ilova.sto tlo
Ilovae su vrlo podesne za uzgoj penice, krmnih kultura, eerne repe,
ozimogjema, leguminoza i drugih vanijih poljoprivrednih kultura.
Jjovaama piipadajui, pjeskovite ilovae,_pj_e_skovjt02glinoîe i|ovae i
ik)-vaÔne dolaze u,griipu najpjodniijh poljoprivrednih tala.
Poveanjem sadraja gline ilovasta tla postaju vezana, to opet dovodi do njihovog
zbijanja, koje se moe podesnim agro mjerama sprijeiti (dodavanjem humusa,
strukturiranjem). Sposobnost zadravanja vode, cijeenje vode i aeracije su uope dobri.
120
Fizika tla
O^brada ilovaa se mora.vriti. J<od srednjeg sadraja vlage. U proljee se ne mije
stivie rano, a ni suvie kasno obraivati. Oranje kod velike niokrine dovodi do
zamazivanja i stvaranja gruda, a oranje u suliom stanju do stvaranja grumena. Ipak, ovo
svojstvo nije tako jako izraeno kao kod glinua.
Ilovae se smatraju kao srednje teka tla.
Po prirodi su najee bogata hranivima, ali ipak zahtijevaju visoke doze mineralnih
ubriva. Pohrana hranljivih materija je uslijed visokog sadraja gline vrlo dobra, tako da
se mogt: dodavati i najvee doze.
Na ilovaama se uspjeno razvijaju sve vrste umskog drvea, pod uslovom da su
zadovoljeni i ostali agro-ekoloki faktori, a u poljoprivredi se smatraju najboljim tlima.
T
d) Prahulje, slika 35, su tla koja se karakteriu visokim sadrajem estiea praha
(0,06-0,002 mm), najee preko 50%. Visoki sadraj ovih estica daje vrlo nepovoljna
svojstva tlu. Prakaste estice su esto iste veliine i kod stvaranja agregata malo utiu
na vezivanje, uslijed ega dolazi do poveanja zbijenosti tla. Prah posjeduje, u poreenjti
sa glinom, znatno manju aktivnu povrinu.

SUka 35. Prahulja .(stvaranje pokorice i erozija)
121
Fizika tla
Po svojim vodiiofizikim svojstvima praliiilje su nepovoljni je od ilovaa. One mogu
jako dobro vezati vodu. Pokazuju nepovoljno vodno svojstvo, naroito kada je sadraj
vlage u njima iznad vrijednosti poljskog vodnog kapaciteta. U ovakvim prevlaenim
(prezasienim) uslovima, praliulje se pretvaraju u pravu kaastu masti, skoro u blato, te
su skoro neprohodne (traktori se "uvaljuju", zaglibljuju). Voda se relativno sporo gubi, te
je za redovno oranje ili obradu potrebno izgubiti dragocjeno vrijeme, to dovodi naroito
do kanjenja u sjetvi proljetnih usjeva. U ovu gi'upu spadaju: prahiilje. iIo\'aste prahtilje i
prakaste prahulje.
Prahulje imaju vie slinih osobina sa ilovaama, naroito ti odnosu na sadraj
hraniva i plodnost, kao i na ponaanje vode. Ipak, postoje i odredene razlike.
Kod ilovastih prahulja, kod kojih je sadraj gline relati\'no malen, postoji visoki udio
estica finijih pora, to dovodi do jaeg vezivanja vode. Kod obilnih padavina voda se
cijedi lagano, to ima za posljedicu potpuno siroma.tvo sa zrakom. Zbog toga u
ilovastim prahuljama potrebno je poboljanjem sklopa, tj. odnosa pojedinih frakcija tla,
stvoriti dovoljnti koliinu srednjih i velikih pora. Strukturni sklop e biti utoliko lake
stvoriti, ukoliko je materijal manje kiseo. i Likoliko je vei sadraj gline. Prakaste
prahulje su zbog toga po sklopu povoljnije, jer sadravaju vie gline. One jako naginjti
zanniljivanju i zbijanjti, ali s druge strane, brzo se podesnim agrotehnikim mjerama
vraaju u povoljnije stanje sklopa.
Sadraj hraniva i njihova pohrana u prahuljama je bolja nego u pjeskuljama, sline su
ilovaama. Od naroitog su znaaja njihove velike rezerve u kalijumu, uslijed visokog
sadraja kriljastih minerala. Na prahuljama mogu rasti skoro sve kulturne biljke.
Prahulje spadaju u srednje teka tla.
e) Skeletna tla - Na dinamiku ovih tala jako utie sadraj skeleta (estice vee od 2
mm). Skeletna tla, prema dominantnom ueu vrste skeleta, mogu biti: ljunkovita tla
(prevladava zaobljeni skelet 2-20 mm), grusna tla (prevladava nezaobljeni skelet 2-20
mm) i kamenita tla (prevladava kamenje sa esticama veim od 20 mm).
Skeletna tla su ona koja sadre vie od 50% skeleta (slika 37). tj. kamenja, odnosno
ljunka, a skeletoidna su gdje je ovaj sadraj ispod 50% (slika 36). Ovakva se tla mogu
koristiti u poljoprivredi, mada je oteana agrotehnika. Tla iz ove grupe imaju malu aktivnu
povrinu i veliku poroznost. Snaga zadravanja vode je malena i cijeenje vode tee
brzo. Aeracija je vrlo dobra. Hranljive materije se dodaju u malim koliinama, jer ih
ovakva tla ne mogu pohraniti. Plodnost ovakvih tala ovisi u velikoj mjeri od sadraja
humusa, kao i prisustva sitnih estica. ljunkovita tla su po pravilu hranljiviina bogatija od
kamenitih.
122
Fizika tla
Na osnovu odnosa frakcija unutar skeleta prema Fiedleru (1964) tla se mbgu
grupisati na slijedei nain:
-skeletna tla sti vrlo jako kamenita, grusna, ljunkovita50-70 %
- skeletna tla su jako kamenita, jako grusna, jako ljunkovita 25-50 %
- skeletna tla su umjereno kamenita, umjereno grusna,
timjereno ljunkovita 10-25 %
-skeletna tla su slabo kamenita, slabo ljunkovita, slabo5-10 %
rrrnciT n
- vrlo slabo kamenita, ljunkovita, grusna <5 %
Skeletna tla se, prema Graaninu (1950), mogu podijeliti u dvije osnovne
grupe:
- skeletna tla > 50 % skeleta
- skeletoidna tla < 50 % skeleta
Skeletna tla se dalje mogu podijeliti u podgrtipe i to:
- apsolutno skeletna > 90 % skelet.
-jako skeletna 70-90 % skelet,
- umjereno skeletna 50-70 % skelet.
Skeletoidna tla se takoe mogu podijeliti u podgrupe i to:
-jako skeletoidno 30-50 % skelet,
- umjereno skeletoidno 10-30 % skelet,
- slabo skeletoidno < 10 % skelet.
Kod naziva za neko tlo, ako je skeletno, na prvom injestu se stavlja oznaka
skeletnosti, a onda oznaka za sitnicu (na primjer, skeletno tlo sa ilovastotn pjeskuljoiTi).
Ako je tlo skeletoidno, na prvom mjestu dolazi oznaka sitnice, na priinjer, ilovasta
pjeskulja, skeletoidna.
Ovdje treba posebno istai da tekstura tla liije jedino mjerilo povoljnih ili nepovoljnih
tislova nekog tla, odnosno njegove plodnosti. Moe se rei, da tekstura ima veliki uticaj
na plodnost tla. Plodnost tla je kompleksno svojstvo na koje utie itavi niz faktora, tj.
pored teksttn-e i strtikture, sadraj biljnih hraniva, zraka itd. Tako rnogu dva tla da imaju
jednaki teksturni sastav, ali da se u pogledu plodnosti potpuno razlikuju (na priinjer, ako
je jedno snabdjeveno dobro sa hutnusom i hranljivima, a drugo nije).
Meutim, ipak teksturni sastav tla moe nam biti od velike koristi kod ocjene
podobnosti nekog tla za biljke. Saznanje da neko tlo posjeduje povoljan teksturni sastav
kae nam, da se i u sluaju pomanjkanja biljnih hraniva, ono moe lake popraviti nego
tlo nepovoljne teksture. Popravak teksturnog sastava zahtijeva
123
Fizika tla
mnogo vie ulaganja i truda, nego popravak nekog hemijskog svojstva (na primjer
poveanje sadraja hraniva).

Slika 36. Plitko skelctoicbto tlo (oskudni panjak).
Foto Cosi
Uope najpovoljnije poljoprivredno tlo bilo bi ono koje sadri 10-20 % gline, 5-10 %
organske materije, a ostatak je podijeljen na jednake dijelove izmeu pijeska i praha.
U izuavanju morfologije, geneze i klasifikacije tla, poznavanje teksture tla je
neophodno. Mora se imati na umu, da je tekstura cijelog profila od posebne ekoloke
vanosti, a ne samo tekstura povrinskog sloja.
124
Fizika tla

Slika 37. Kainenilo tlo (priroduo stanite vrijeska).
Foto Cosi
Iz naprijed iznesenog moe se zalcljiiiti:
- Tei<sturni sastav je jedna od najstabiinijiii osobina tia.
- Meinanilii (teksturni) sastav tla direktno utie na vodno-zrani i toplotni reim tla.
- Vodno-zrani reim takode zavisi od vrste minerala u frakciji gline. Tako tlo sa 40%
montmorilonitnih minerala gline imae loija svojstva od tla sa 70% kaolinitnih
minerala gline.
- Fizike osobine tla pri istom sadraju gline imae bolja svojstva, ako u adsorptivnom
kompleksu imaju Ca"^"^ umjesto Na"^ i ff ion.
- Tekstura tla opredjeljuje izbor kultura za sjetvu i sadnju. Tako lahka tla pogoduju
korijenjaama, gomoljaama, rai, duhanu i ranim povrtnim kulturama.
- Takoe, mehaniki sastav odretije vrstu hidromelioracionih zahvata. Lahka tla
zahtijevaju ee navodnjavanje u manjim obrocima, dok tea tla odreuju slabiju
propusnost tla, a time drugaiji razmak kanala, drenova i si.
12.5
Fizika tla
- Interval optimalne obrade kod lahkih tala je iri, a kod glinovitih krai (minutna tla).
Vei sadraj gline podrazumijeva vei otpor pri obradi, a time i poveane trokove
obrade.
- Lahka tla imaju topliju mikroklimu i manji sadraj vlage u zraku tla, te su samim tim
povoljnija za gradnju razliitih objekata za stanovanje.
- Izbor doze i vrste mineralnih hraniva ovisi od teksturnog sastava tla. U lahkim tlima
hraniva se vie ispiru, te ih je potrebno ee gnojiti u manjim dozama. Na lahkim
tlima eutrofikacija podzemnih voda je vie prisutna.
Ako je to ekonomski opravdano, teksturu tla ovjek moe da mijenja. Tako je najvei
broj baa i vrtova u kamenitom - krakom podruju Hercegovine, ovjek stvorio rukama,
nekad nosei zemlju u sepetu na leima, a danas, uz pomo savremene mehanizacije,
nanosi i osposobljava vee ili manje povrine za koritenje u poljoprivredi, ime
kamenita tla pretvara u obradiva.
U Njemakoj se pokazao veoma korisnim zahvatom prekrivanje pjeskovitog tla
slojem od 20 cm (2.000 m'Vha) lesa.
5.1.1.5. Mehanika analiza tla
Odreivanje relativnog sadraja pojedinih frakcija tla po veliini naziva se mehanika
analiza. Postoje razliite metode njihovog odvajanja. U svim tipovima kvantitativne
mehanike analize izdvajaju se dva stepena:
1. Separacija svih estica jednih od drugih tj. kompletna disperzija u krajnje estice.
2. Mjerenje koliine pojedinih frakcija u uzorku.
Separacija (razdvajanje ili disperzija) estica tla se mora vriti, jer se estice tla dre
zajedno u obliku tzv. agregata tla. Za ovo se koriste razliiti agensi. Da bi savladali ove
meusobne sile privlaenja koristi se: litijev karbonat (LizCO.O, Na-pirofosfat (NajPiOj
lOHjO), natrijev hidroksid (NaOH) i dr. Naroito je podesan Na-pirofosfat, jer rastvara Al-
i Fe-okside, i Fe- i Al-ione, a takoe Ca i Mg prevodi u kompleksna jedinjenja.
Nakon postupka razdvajanja i prevoenja estica u konano disperzno stanje,
pristupa se izdvajanju pojedinih frakcija po veliini. 1 ovdje postoji vie metoda, koje se
mogu grupisati u tri osnovne:
- prosijavanje (koje se koristi za izdvajanje uglavnom krupnih frakcija) za frakcije vee
od 60 mikrona;
- pipet-metoda, za frakcije manje od 60 mikrona, i
126
Fizika tla
- aero-nieiocla, koja poiva na odreivanju gustoe suspenzije (takode za sitnije
frakcije).
Navedene metode su laboratorijske i predmet su praktine nastave u laboratoriju.
Osim laboratorijskih postoje i tzv, poljske metode ocjene teksturnog sastava tla od kojih
je najznaajnija finger metoda. Ovo je orijentaciona metoda, ali moe sasvim dobro
zadovoljiti preliminarno saznanje o nekom tlu. Primjer lazliitih izuleda leksiurnili klasa lla
vidi se na slici 38.
V t

i,
a b c
SMi/ JS. Poljski mc'loci ocIrecUranja tckslure lla, raiUke izmeu: a) pjeskulje. h)
prakasle ilovae i c) gline
5.1.2. Struktura tla
[iteiialuilse est^javljaju dva termina.' i to:-"sklop-tla!.!aJ_'str_uktura tla^'. Prema
Kubieni njih treba razlikovati. Naime, pod izrazoin "sklop tla" se podrazumijeva raspored
estica tla u prostoru, dok izraz "struktura tla" obuhvata Tamo jedno ogranieno podruje
sklopa tla. Kod toga pod ^strukturom tla treba podrazuinijevati samo one forine sklopa
tla. koje u nastale vezivanjein sastojaka tla, j pokazuju sasvim odreene agregate,
odnosno strukturne tvorevine. Prema tome, ureenje individualnih estica tla u masi tla,
naziva se struktura tla.
Struktura^ kao takva, nije direktan faktor biljnog.rasta, ali ona znatno utie na sve
fa'ktore biljnog rasta. Zaliha vode,.aeracija, pristupanost biljnih hanjiva, mikrobioloka
aktivnost i prodiranje korijena su ovisni od strukture tla. Preina tome, loa struktura tla
moe biti indirektan ograniavajui faktor biljnog rasta. Na drugoj stnrinro6ia~liûkfura
tla utie na faktore biljnog rasta, da funkcioniu sa optimalnom efikasnoti.
127
Fizika tla

Slika 39. Izgled najpovoljnije nirviasle (zrnaste) strukture ispod travnjaka
Danas se pod izrazom struktura tla podrazumijeva veliina, oblik i uzajamni odnos
strukturnih agregata, odnosno nain rasporeda kako vrstih estica tla, tako i upljika ili
pora. Pod tim se ne misli na neko statiko stanje tla, nego na njegovo dinamino
svojstvo, poto u tlu neprekidno djeluju kako faktori stvaranja agregata, tako i faktori
njihove razgradnje (tzv. dinamina ravnotea). Prema Sekeri u tlu djeluju neprekidno dva
procesa - proces strukturiranja i rahljenja (biolokim putem) i proces destrukturiranja
praen mikroerozijom i zbijanjem (slijeganjem) tla.
Strukturni agregati predstavljaju nakupine (skupine) mehanikih elemenata. Pojedini
horizonti tla imaju karakteristinu strukturu.^ruktura moe biti prirodna ili vje^âka, ona
koja je nastala radom ovjeka.
U praksi je odawo uoeno da mnoga svojstva tla, naroito fizika, da ovise od
karaktera strukture tla. Zbog toga pitanje geneze strukture, njenog uticaja na svojstva tla
i konano na plodnost, na prinos biljaka, je odavno privuklo panju pedologa i agronoma.
Moe se rei da plodnost tla, naroito tekog mehanikog sastava (glinua), u velikoj
mjeri ovise od strukture, jer struktura odreuje vodni, zrani, bioloki i hranljivi reim tla.
Za teka tla se kae da su kulturna ako su strukturna, kako navodi Kainski (1965).
128
Fizika tla
Izgled izrazito povoljne strukture tla na kojem se nalazi travnjak prikazan je na slici
39.
Treba razlikovati pojam struktiu-e tla, kao karakteristine morfoloke oznake, od
pojma strukture tla u agronomskom smislu. Sa morfoloke take gledita bilo koja
struktura moe biti dobro izraena i karakteristina. Sa agronomske take gledita pojam
povoljne strukttire podrazumijeva samo sitnozrnastu i zrnastu strukturu.. Poeljno je da
su strukturni agregati sa dijametrom 0.25-10 mm, da su porozni, te da su mehaniki i u
vodi stabilni. Izgled strukturnih agregata prikazanje na slici 40.
Postoje tri osnovna tipa strukture:
- jednoestina,
- koherentna i
- agregatna.
Jednoestina struktura se javlja kod tala lake teksture, npr. pjeskua, gdje se zrnca
meusobno ne mogu povezivati. Koherentna struktura se naziva Jo i "masivna
struktura", gdje se estice povezuju ti kompaktnu masu, a ona se javlja kod prahulja i
glinua. posebno u uslovima sa malim sadrajem humusa.
Agregatna stabilnost se karakterie dijeljenjem estica tla na fragmente, koji su
ogranieni a svih strana. Ovi fragmenti se nazivaju "strukturni agregati", To su
trodimenzionalna tijela i mogu se dalje dijeliti prema obliku u vie grupa.
Prema obliku agregati se dijele:
- Agregati ekskrenieiiata - njih stvara pedofauna, a naroito kine gliste. Imaju valjkast
oblik i glatku vanjsku povrinu.
- Mrviasti agregati - su zaobljeni agregati sa hrapavom vanjskom povrinom, visokim
ueem krupnih pora i prenikom od 0,3-10 mm. Ovi agregati mogu nastati i
obradoin tla. Ovo se smatra najpovoljnijom formom strukture. Ovi se agregati jo
zovu i zrnasti ili sferoidni.
- Poliedrini agregati - imaju nepravilne, uglavnoin ravne povrine, preteno otrih
ivica, a u poreenju sa mrviastim imaju manje uee krupnih pora. Dijametar
poliedara moe biti izmeu 2 i 100 mm. Dolaze u (B) - horizontu. Fino poliedrini
sklop (srednji prenik poliedra manji Je od 4 mm) se susree na tlima, koja su bogata
glinom i kreom (laporovita tla).
- Prizmatim agregati ^maju vie ili manje glatke povri.ne i.vertikalni, pravac pruanja
u tlu. Oni se nalaze u zdravici mnogobrojnih aridnih i, semiaridnih tala (na primjer,
slana tla).
129
Fizika tla
Stu}wsd_a^'egatJ_ - su slini prizinatinim, samo su zaobljeni na goi'njoj povrini.

I

SUka 40. ematski prikaz oblika strukturnih agregata:
a) Prizmatini agregati, h) PoJiedrini agregati, c) Stubasti agregati, cl) Stereoidahu -
zrnasti agregati, e) LiStasti agregati
V
~ ravno i horizontalno u tlu, debljina im iznosi
1-50 mm, a irina i do 150 mm. Stvaraju se pod uticajem stagnirajue jp.de,.(-pseudoglej
- Stagnic luvisol), ili pod uticajem mraza. Grudvasti agregati - su nepravilno ogranieni
agregati, koji mogu nastati obradom tala bogatih glinom.
130
Fizika tla
Nesti'uktuma tla su ona koja se ne vezuju u agregate, kao na primjer sipki
pijesair^riiroZ);ili su paFporpuno kompaktna kao viane gline, (slika 33). ' ~'"$trukturne
agregate po veliini dijelimo na makroagregate i mikroagregate, ija je granica 0,25 mm.
Pojedini oblici strukture tla nam&oyQr-o veoma van.im-.-svojstvinTa--i-^
procesima u tlu. Tako nirviasta struktura indicira tlo koje je dobro ugafeno,._tj,., nalazi
se u stanju veoma dobre plodnosti._ _

Slika 41. Ugled strukturnih agregata 'ti profilu tla:
1. Struktura povrinskog .sloja (mijeana),
2. Grvdvasta struktura oraninog sloja,
3. Poliedrino strukturni agregati,
4. Ploasto (listastij strukturni agregati.
5. Prizmatina struktura,
6. Strukturni agregati pod uticajem prekomjernog vlaenja tla
131
Fizika tla
Ako SLI strukturni agregati otro oivieni, tj. pdjedrjni, to je inciiicacija da tlo sadri
mnogo gline^^datlu, kod koga treba paziti kada se
obrauje. Ako neki horizont tla posjeduje prizmatinu strukturu, sa izrazitim vertikalnim
pukotinama tokom ljeta, to takoe ukazuje na teko tlo. Prirodan izgled pojedinih
strukturnih agregata u profilu, prikazanje na slici 41.
5.1.2.1. Faktori i melianizmi strukturiranja
Ovdje emo se pos'fbno osvriiuti nai' nastajan|e jiirviaste. j strukture, koja je
naroito vana za kulturno tlo. U agronomiji je pojam plodnosti tla adekvatan izrazu
dobre mrviaste strukture. Ekoloko znaenje ovog oblika strukture je u tome, to se kod
ove forme i veliine (1-3 mm) poveava sposobnost tla da proputa i prima velike
koliine vode, kao i posjedovanje povoljnih uslova aeracije. Ova svojstva su posljedica
povoljne forme i veliine mrvica, kao i konfiguracije upljine tla, i to kako izmeu
pojedinanih mrvica, tako i unutar mrvica.
O procesu stvaranja mrvica navodimo tumaenje koje je razradio austrijski pedolog
Sekera.
j^JSma^fikejiLpipces stvaranja mrviaste strukture tla tee u dvije faze:
-:_KDk)idnoJaemijska-faza_i::j --
- Bioloka faza. _ ^
5.1.2.1.1. Koloidno-hemijska faza v^
U,._koloidno-hemijskoj fazi (slika 42) dojazi. do koagulacije primarnih estica tla u
tzy,..jnikr.Qagi-egate. Za nastajanje ove faze potrebni su koipidi_tla_ (gFina) i
koagulatoi'i-tili-lt&leia (baze, na primjer a). Kre koji se nalazi u nekom tlu iie znai
daje u isto vrijeme sposoban da vri ovaj proces.
NaimeTTyn~se' mora nalaziti u aktivnom stanju da prelazi u Ca-bikarbonat, odnosno
da daje Ca"'"'" ion, koji u stvari predstavlja uslov koagulacije. Osim dvovalentnog Ca"'""'",
kao koagulatori se javljaju Mg'"'" i trovalentni oblici Fe'^"'" i Af"'" ioni. Posebno je vaan
koagulator Ca""'", ali openito ioni sa veom valencijom jai su koagulatori o
nievalentnih iona. Pn koagulacij! kQloidi..se u prvoj fazi veu u njanje pahuljice, a
potom u nakupine veih makroagregata. Ireverzibilno koagulirani koloidi daju
najstabilnije mikroagregate.
132
Fizika tla

Sekundarne estice
Koagulati
i* .

Gel
Agregati
***

i
Zgruavanje Koagulacija
Peptizacija

Sljepljivanje Vezanje sa organizmima
D
SUka 42. Proces stvaranja inrviasle slnikliire - koagulacija i agregacija
Natrljumovi ioni u rastvoru tla ili adsorptivnom kompleksu djeluju negativno, tj.
peptiziraju koloide i sprjeavaju stvaranje mikroteksturnih agregata.
5.1.2.1.2. Bioloka faza
U drugoj fazi - biolokoj (slika 43), dolazi do povezivanja (cementacije)
mikroagregata, to je u stvari, proces agregacije ta. Prema Sekeri ovaj proces ~
povezivanja vre mikroorganizmi tla na taj nain to prorauju i isprepliu
mikroagregate. Odjmjvroorgamzania su ovdje naroito aktiv.ni sluzaste kolonije bal^nja,
al<tinoiiiiceta,Jiife gljiva, konii alga itd. U ovoj fazi se radi, u stvari, o mehanikom
povezivanju mikroagregata u makroagregate-. Znai da e neko tlo, ioje je bioloki
aktivno, iinati i povoljnije uslove za nastanak ovog oblika agregata.
Osim mikroorganizama, na ovom procesu mogu da uestvujti i druge materije.
Zapravo, danas se tumai da ovdje djeluju sve materije, koje imaju sposobnost
sljepljivanja ili ceinentiranja, jer se u biti u ovoin procesu i radi o totrte. Ovdje je naroito
aktivna ona organska materija, koja se stvara tokom jiijkrobiolokih.razgr.aiyanja, jet;
ona tada ima i najjae.cementirajue.-djeLo.vaiij.e._ . na.povezivanju, mikro u
makroagregate. Od organskih materija naroito sti aktivne one tipa poliuronida i
polisaharida. Poliuronidi i polisaharidi su lineafrni koloidi, koji izgrauju kao konac tanku
mreu i Tia taj nain poveztiju estice tla.
133
Fizika tla
Od oija n ski h niajerijia Jcgj.^po v.ezuj i.i, na j vaii ij i je Jili ni us, ..a od nii nera Inih
jplerijaTminei-ali CaCOj te n-iingr.alnj koloidi u vidu hidroksidji Al j. Fe,, a od b
i0jg^jiiliizjueV ine m ijoôoigaji i_zaimai_vi.d.u .egzoelii nia^
U procesu stvaranja makroagregata (sljepijivanja), naroito je izraen afinitet
vezivanja huniusnih materija i mineralnog dijela tla u stvaranju organomineralnog
kompleksa. Kod montmorilonitne gline, humusne materije ulaze u meulamelarne
prostore, a tako vezan humus se vrlo sporo mineralizira. Hiuruksidi Fe i Al, stvaraju nru
opnu oko rukioagregata, a zagrijavanjem kod crvenica dolazi do njihove i'everzibilne
koagulacije. Stvaranje agregata naziva se agregacija a njihovo raspadanje
dezagregacija.
Iz navedenog dvofaznog naina stvaranja struktui'e moe se zakljuiti i o
i?vanrednom znaaju mjei'a, koje provodimo u praksi, kao to su kalcizacija
(kalcifikacija) i huinizacij.^t^^^
Pored ovog na?iT^swaranja mrvica, one mogu jo da nastaju u drugim procesiina.
Tu dolazi u pr\'oni redu pritisak. Ovaj pritisak moe biti posljedica biljnogj<Qrijena,
mraza, glista, orua za'obi-adu itd. Mi'viasta struktura stvoi'ena na ovaj nain, meutim,
nema one kvalitete kao ona nastala tzv. dvofaznim piocesima. Naime, ovako stvorene
mrvice e se ve.djelovanjem pi-yiji jaih kia raspasti,..te..se. one nazivaju.
pseudoagregatL-ili lani agregati, za razliku od pravih agregata nastalih u dvofaznom
procesu.
Agregati 1. reda
Agregati 2. reda

Pijesak

Kolonije organizama
SUka 43. U drugoj fazi stvaranja agregata uest\'iijii mikroorganizmi i produkti njihove
aktivnosti
Koijj en trava usjije velike proizvodnje finos korijena., moe takoe dovesti do
stvaranja mrviaste strukture.
134
Fizika tla
5.1.2.2. Stabilnost strukture
Pod stabilnou strukture se podrazumijeva sposobnost tla, da se odupre
razarajuem djelovanju vode i zraka. Ukoliko se neko tlo bolje odupire ovim
djelovanjima, kae se da je ono stabilnije. Postoje pravi i lani agregati. Pravi agregati tla
nastaju u dvofaznom pioeesu (uz tzv. ireverzibilnu koagulaciju), dok lani agregati
nastaju tzv. reverzibilnom agregacijom, izazvanom djelovanjem riiraza, siic, obrade i si.
Ovakvi agregati se ve djelovnijem kia raspadaju (razmuljuju).
Kod stabilnosti treba razlikovati:
- stabilnost agregata u vodi i \
- mehaniku stabilnost agregata. |
Pod stabilnou agregata u vodi, slika 44, se podrazumijeva njihova rezi.stentnost
prema razarajuem djelovanju vode.
Pod mehanikom stabilnou agi'egata podrazumijeva se sposobnost agi-egata, da
se suprotstavljaju na njihovo mehaniko naruavanje'.'Na primjer,-T^<_^' prilikom
obrade tla sa poljoprivrednim mainama dolazi prije svega do mehanike --. razgradnje
strukture. Danas u ovu grupu stabilnosti se ubraja i otpor udaru kinih kapi.
Najvei unitava (razara) strukture tla je oborinska voda. Voda tizrokuje
dekompoziciju agregata tla i njihovo zamuljivanje. Naroito je opasan direktan udar
kinih kapi, gdje se kao rezultat neprekidno "bubnjevitih" udara kinih kapi, i p,'
najstabilnije tlo raspada i gubi svoju povoljnu strukturu. Takoe i zbijeni zrak u "S mrvici
(agregatu), moe da dovede do njegovog raspadanja. Ovo se naroito <p dogaa kada
se suho tlo brzo kvasi, te zrak u inrvici ostaje blokiran i sve se vie sabija, to u
odreenom momentu dovodi do prave male eksplozije, tj. potpune razgradnje mrvice.
Do kvarenja (dezintegracije) strtikture tla naroito dolazi oranjem ili obradom tla kada
je ono isuvie vlano, te kret&njem traktora, a posebno stoke po tako mokrom tlu.
U odnosu na pojam "stabilnosti strukture" treba imati u vidu, da se pod tim misli na
njeno relativno stabilno stanje. Nije mogue uspostaviti neko tlo aspolutno stabilnim.
U praksi treba uvijek nastojati da se povrina tla nikada ne ostavlja gola,
nepokrivena, odnosno ne smije biti izloena direktnom djelovanju kinih kapi. Najbolje se
uva struktura tla, ako je tlo pokriveno vegetacijom ili nekim mrtvim pokrivaem
(malovanje, kompost i sk).
135
6

Fizika tla

ii^lHM i*

ESSS
ilMi

S///,Y( 44. Oznaavanje stabilnosti strukture po Sekeri: 1. najstabilnija struktura u vodi 6.
najnestabilnija struktura u vodi
Rezultat procesa raspadanja makroagregata na mikroagregate ili primarne estice, te
pogoranje svojstva tla. Tako se pore ili upljike tla zaepljuju, to zatim dovodi do
usporenog oticanja vode, do umanjenja aeracije tla, a smanjuje se i tzv, ivotni aktivni
prostor biljnog korijena, mikroorganizama i pedofaune tla. Ovakav proces
destrukturiranja tla poznat je jo i kao mikroerozija tla.
Prema tome slaMaa-NRRA/-ia.sta.^stajkiui:a.-puedsta.vlja.ideuUnQ stanje tla, jer su
uJakvom_tju .procesi filtiLacije vode, te upijanja vode i aeracije vrlo povoljni. Osnn toga,
u takvim uslovima se poveava pristupanost biljnih hraniva, rad mikroorganizama,
poboljava se otpornost prema eroziji t|a, umanjuje se stvaranje pokorice i dr., te se
zbog toga i mrviasta (zrnasta) struktura tla sniatra kao sinoni^ "njegove plodnosti. '
' ' ; V
U tlu postoje uvijek dva suprotno djelujua procesa - proces izgradnje (nakupljanja)
organske materije, koja (pored ostalog) dovodi do povezivanja mikro . i makroagregata,
od.nosno procesa strukturiranja, te razgradnje organske materije (mineralizacije), to
dovodi do procesa destrukturiranja tla. Ovi procesi teku jedan
136
Fizika tla
pored drugoga tj. stalno se Izgrauju, stabilni strukturni agregati i stalno teku procesi
njihove razgradnje, tzv. proces destrukturiranja ili mikroerozije. Prema odnosu ta dva
procesa, tj. koji je od njih intenzivniji, ovisie i krajnji rezultat. Ukoliko dominiraju procesi
razgradnje nad procesima izgradnje, onda e tlo imati nestabilnu struktiu'ti, dominirae
procesi mikroerozije, makro pore e se zamuljivati, tlo e se zbijati, smanjivae se
njegova propusnost za vodu i zrak, a na kraju i njegova plodnost. Ovakvi procesi su
naroito pojaani u kiselim tlima, zatim nepravilnom obradom tla i si.
5.1.2.3. Uticaj razliitih materija na stvaranje strukture i
a) Djelovanje organskih materija i bioloke aktivnosti - Najvei uticaj na
stabilizaciju agregata u oraninom sloju imaju organske materije. Dodavanje organskih
materija u obliku biljnih otpadaka i organskih dubriva u tlo, dovodi do stvaranja agregata
na indirektan nain. Tako se poveava mikrobioloka aktivnost, koja dovodi do stvaranja
raznih materija, kao npr. polisaharida i poliuronida. Ova jedinjenja slue kao cement za
sljepljivanje mikroagregata u makroagregate. Ovakva sjedinjavanja nisu trajna, te je
djelovanje organskih inaterija kratkog trajanja.
Organska materija djeluje i tako to slui kao hrana pedofauni, posebno kinim
glistama, te ukoliko unosimo u neko tlo vie organskih materija, to e i razvoj glista biti
intenzivniji. Ovi agregati koji predstavljaju ekskreinente pedofaune su vrlo rezistentni.
Njihova rezistentnost se naroito poveava sa poveanjem sadraja gline.
Takode micele gljiva, kolonije bakterija i korijenove dlaice viih biljaka imaju
agregirajue djelovanje. Ni ovako stvoreni agregati ne ostaju dugo, jer i mikroorganizmi i
korijenove dlaice ive kratko.
Procjenjuje se da kine gliste proizvode svaki dan u vodi stabilnih agregata, u koliini
koja odgovara teini njihovog tijela, ako su uslovi povoljni. One takoe stvaraju kanale
koji su korisni za filtraciju i aeraciju. Openito, ukoliko je vea populacija kinih glista u
tlu, utoliko je bolja agregacija.
Organska materija ima dugotrajnije djelovanje na stvaranje agregata ukoliko je njen
priliv stalan, naroito je to kod zatvorenog sklopa na travnjacima.
b) Uticaj oksida gvoa i aluminijuma - Oksidi gvoa dovode do stabiliziranja
mikroagregata. Neki pripisuju ovo djelovanje ne gvou nego aluminijumu.
_..A.gregirajue djelovaiije oksida Fe i Al se tumai time to Al- i Fe-ioni djeluju na
negativno nabijate minerale gline i humusne materijejHvo.djelovanje je
137
Fizika tla
jae Jzraê^ uuraj.eteno--do-jato^ kiseloni podruju, ..nego u .slabo _kiselom i
_ji.JJcaln.o.ai,...jei' opada pozitivno punjenje oksida sa poveanjem pH. Njihovo
stabilizirajue djelovanje dolazi manje do izraaja u tlima, koja sadre dosta organske
materije, jer pozitivno punjenje oksida se dijelom neutralie organskim supstancama.
c) Uticaj iona - Veorria povoljan .uticaj..na..agi:egatnu stabilnost iinaju Ca""^
ioni. ...... .
' Ukoliko je tlo zasieno sa kalcijum ionima, dolazi do slijedeih djelovanja:
"" KoToldi su u dobro zgruanom stanju,
- Povoljna reakdja, jioj.u..Uo .iina....uz prisustvo C.a.-iona, dovodi do
"pcrveaiija mikrobioloke ..aktivp.osti. Kako navodi Ludecke,_ naroito "^voljno djeluje
ako se tlu doda 5-10 mte/ha ivog krea u tlo bogato
glinomja bi_se umanjilo zainuljivaiije povi-si.nskog.sloja za nekoliko "^sedmica, ' "
-ôli huinmslî gi-edst.a.vjj.aju, idealnu cementnu
inateriju_za obrazo ,struk.tui.:ni.h... agregata. Cesto se humusni i " mineralni koloidi Fe i
Al javljaju kao mjeoviti lijepak.
- Cementna materija djeluje tako, to dolazi do dehidratacije koloida
(obaranja),Jto dovodi do sljepljivanja minerahiih Stia7tj! stvaraju se stabilne opne oko
mikroagregata.
Nasuprot dvovalentnim kaiionima, Na-ioni dovode do s.inapjenja agregatne
stabilnosti, uslijed njihove Jjidi;aiadon^^^ sposobnosti. Oni dovode do
""^rpet'giranja tla, a time i dojaspadanja agregata, zamuljivanja (kad Na-ion pree 5%
uea), i zbijanja.
Ukoliko je tlo zasieno H-ionima, dolazi do zgruavanja vrlo lahko. Naime, sa
poveanjem H iona naboj, a takoe i elektrini potencijal izmjenjivaa se umanjuje. U
kiselim tlima, meutim, jae djeluju Al-ioni, koji sa opadanjem pH pojaavaju izmjenljivu
formu i pojavljuju se kao poliineri Al-kompleksa,
d) l^caj__anargaii&kih..u.bdva - Anorganska ubriva djeluju dijelom
direktnajo.a_a.regatnij stahilnost,-poto se sadraj soli u rastvoru tla poveavali time se
utie na sastav ionskog punjenja - izmjenjivaa. Ovo dovodi do zgruavanja koloida tla.
Indirektno ..djelovanje anorganskih ubriva poiva na
poveanju priiipsa, a time i na poveajte biljnih ostataka i bioloke aktivnosti tla.
" ............................................... ..... ........... ....... ".
^jînteti^stabilizatori uspjela da i fabriki
proizvede izvjesne materije, koje mogu dovesti do stvaranja stabilne strukture. To su tzv.
sintetiki stabilizatori, koji dolaze pod raznim fabrikim imenima, kao to su krilijum,
flotal, HPAN itd. To su tzv. polimerna jedinjenja, meu kojima su
138
Fizika tla
naroito povoljni izv-^poUmfirj-poliin^^^^^ navodi Maslenkova (196L), pod 'utlcajeiTrovih
polimera dolazi do strakturiiranja, kao rezultat itavog niza procesa, "kao to su
koaguTalja; adsolpcija i obra"zovahje vodonikovih veza. Naime, ovi
polimeiV psjTdliJ '^ . fnkxlOTfalne. grupe (km'boksiine, hldroksilne,
amidne, fenilne, nitrilne itd.), to im omoguava da vre proces koagulacije i agregacije.
Revut i Romanov (1966) navode da ovi polimeri vre promjenu i u mikroagregatnom
sastavu. Oni su pokazali djelovanje u irokom dijapazonu reakcije tla. od pH 3-9. Primjer
izvanredno uspjene primjene sintetikih
stabilizatora vidi se na slici 45.
Ovdje je primijenjen sintetiki polikrilamid u irigacioni kanal (b) u odnosu na kanal u
kojem nije primijenjeno ovo sredstvo - razorena struktura (a).
Kainski (1967) smatra da je .koritenje polimera jedan od najperspektivnijih metoda
ostrukturenja i poboljanja fizikih svojstava tla, gdje se danas sve vie koriste: akrilna
kiselina (CH:=CH-COOH), metakrilna (CH2=CH,,) i maleinska (COOH-CH=CH=COOH).
Njihova primjena u koliini 0,05-0,1% teine tla veoma brzo dovodi do strukturiranja tla.
Meutim, zbog visoke cijene kotanja, njihova primjena je jo uvijek ograniena u iroj
poljoprivrednoj praksi.

Slika 45. Primjena sinielikih stabiHzalora sinikiiire u irigacionoj brazdi (b) i bez primjene
(a). Tlo van domaaja irigaeione vode (e)
139
Fizika tla
5.1.2.4. Ekoloki znaaj strukture tla
Struktura je jedan od osnovnih nosioca plodnosti tla, a u znatnoj mjeri moe umanjiti
negativne osobine tla uzrokovane mehanikim sastavom, to je posebno znaajno kod
glinovitih tala. Glinovita bestrukturna tla imaju malu vodopropusnost i slabu aeraciju, dok
se strukturiranjem poveava udio makropora, a time i vodopropusnost.
Kod povoljne strukture tla vodni reim je stabilan, tako da_ biljka ne podlijee
^stresovima, i__gdjeje odnos vode rîâkanzbalaiîraji. To je zahvaljujui 'prije svega to
struktuiTiTagregati posjeduju unutranju mikropOT'onost i ine'u- âgregatnu
niakroporoznost, to se najbolje vidi kod "nirviastih i zrnastih agregatnih struktura. Za'
biljku je od posebnog znaaja, da povoljna struktura obezbijeuje i druga""vana
svojstva tla za biljku kao'to'urTopIofni "reiifn7 mikrobioloka aktivnosti a time i
hranidBenT potencijal tia. Tlo s povoljnom stxuJûxom najbolje se odupire eroziji vodom
i vjetrom i time doprinosi visokom koeficijentu iskoritenosti hraniva, te smanjenje
eutrofikacije podzemnih i povrinskih voda.

Slika 46. Stvaranje pokorice kao posljedica leanja vode na preoranom du slabe
strukture (nicanje sjemena veoma slabo).
140
Fizika tla
Za i-azliku od glinovitih, ilovasta tla, zahvaljujui povoljnoj teksturi, sama ^po sebi
imaju povoljniji odnos makro i mikropora bez obzira na strukturu. Pjeskue s druge
strane imaju viak makropora i nedostatak mikropora, to se ne moe popraviti
obrazovanjem agregatne strukture.
U savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji struktura tla je najvie ugroena pretjeranim
koritenjem tla, naroito uz navodnjavanje, kao i primjenom sve tee mehanizacije.
Prema podacima Bridges, (1993), prosjena vrijednost sadraja pora od 47% kod
devetnaest tala u Dordiji koja se obrauju, porasla je na 57%o sadraja pora kod istih
takvih tala u susjedstvu koja se ne obrauju.
Veoma su nepovoljna tla, koja su sklona formiranju pokorice. To su tla koja su bogata
frakcijom praha, a prije svega eutrino smee tlo na lesu (Eutric cambisol), lesivirano tlo
(Luvisol), pseudoglej (Stagnic luvisol), neka aluvijalna (Fluvisol) i glejna tla (Gleysol),
slika 46.

Slika 47. Bestnikturno tlo veoma povoljno reagira na prisii.stvo organske materije
^varaiTje i odravanje dojjiê strukture tla podrazuinijeva primjenu svih zahvata i
mjer^ koje Liliu.,iia_,_poveanje liun
prvenstveno~l:alcijuma u vodenom rastvoru, primjenom adekvatne obrade i
12.5
Fizika tla
koritenjem sintetikih stabilizatora strukture. JJ_.firyi,L._gai.p-i,Lmj.e,rii__s_padaju:_
Jiuj2imdj.a,_zaora-vai.Tjfi._hiy
smjesa i zelena gnojidba.
.......... KalciZTrj'r"(kalcifikacija) se primjenjuje kod kiselih tala, odnosno
dodavanje gipsa (CaSOJ alkalnim tlima u kojima se javlj;iju Na"" ioni.
Obradu tla u cilju ouvanja i popravke strukture, treba primjenjivati u optimalnom
stanju vlanosti, ili to blie tom stanju.
Danas se. kao to je ve naglaeno, koriste i sintetiki stabilizatori strukture koji
stvaraju opne oko agregata, ali zbog relativno visoke cijene, njihova primjena je
ograniena.
5.1.3. Specifina gustina tla i zbijenost ^ 5.1.3.1. Specifina gustina
Specifina gustina je broj koji pokazuje koliko je puta masa (teina) tla tea od mase
jednakog volumena vode.
U tlu razlikujemo dvije vrste specifinih gustina;
- prava ili faktina specifina gustina,
- zapreminska, volumna ili prividna specifina gustina.
Obje vrijednosti se iskazuju u gramima na 1 cm' (g/cm"') ili u kg/dm\ Sematski prikaz
volumne i prave specifine gustine dat je na slici 48.
vrsta faza i pore

^ pore
i- vrsta faza
1 O gxcm
A(Vg)
BSgw
Slika 48. Volumna (A) i prava (B) specifina gustina:
A - Volumna specifina gustina (Vg) prirodno stanje u profilu (vrsta faza tla i pore)
8 - Specifina gustina prava (Sgp), ako tlo saimemo prema dnu, kocka e izgledati kao
na slici (50% pora i 50% vrste faze)
142
Fizika tla
5.1.3.1.1. Prava ili faktina specifina gustina
Pod pravom specifinom giistinom tla podrazumijeva se teina jednog kubnog
centimetra potpuno neporoznog tla. To je, u stvari, teina vrste faze tla bez pora (slika
48b). Prava sepcifina gustina zavisi od vrste mineralne materije i sadraja organske
materije. Ukoliko je vei sadraj organske materije u tlu, vrijednosti specifine gustine su
manje. Na poveanje vrijednosti prave teine naroito titie prististvo tekih minerala,
posebno gvoa.
Prava specifina gtistina varira kod nekih sastojaka tla i to: kod organske materije oko
1,4, a za minerale gline od 2,2 do 2,9.
U prosjekti se tizima. da prava specifina gustina, za mineralni dio tla u prosjekti
iznosi 2.65 g/cin\
U povrinskim horizontima tla po pravilu je neto manja, uslijed veeg sadraja
humusa, nego u dubljim. Na pravu specifinu gustinu ne utie struktura tla.
Prava specifina gustina se odreuje pomou piknometra. Ova se \ rijednost slabo
mijenja sa vremenom, te se ona smatra relativno konstantnom.
5.1.3.1.2. Volumna ili zapreminska specifina gustina
Voltimna ili zapreminska specifina gustina je gustina 1 cm"' tla u prirodnom stanju, tj.
sa njegovim porama (slika 48A). Ona se moe defmisati i kao odnos izmeu suhog tla u
prirodnom stanju (odreenog volumena) i teine istog volumena vode.
Vrijednost i voluinne gustine su uvijek manje od vrijednosti prave specifine gustine.
Kada bi se neko tlo moglo uiniti potpuno kompaktnim, vrijednosti volumne gtistine bi se
pribliile vrijednostima prave specifine gustine.
Na voltimnu gustinu tla utiu struktura, sadraj organske materije i zbijenost tla.
Nepravilna obrada tla djeluje na poveanje volumne gustine, dok dodavanje
organske materije utie na njeno smanjenje,
Volumna gustina nekog tla je varijabilna veliina, zato jer zavisi od volumena pora, te
se moe rei da sve ono to utie na promjenu poroznosti tla dovodi i do promjena
voluinne gustine.
Vrijednost voltimne gustine je vana fizika karakteristika tla. Tako na osnovti nje
zakljtitijemo o zbijenosti tla i ukupnoj poroznosti. Osim toga ona nam sltii i za
izratinavanje teine tla, za izraunavanje humusa u t/ha, ukupnog azota u kg/ha. za
odrei\ anje zaliha vode u mm vodenog:stupca ili u mVha i dr.
Volumna gustina jako varira u zavisnosti od poroznosti.
143
Fizika tla
Pjeskovita tla imaju volumnu gustinu 1,3-1,7; prahulje^ ilovae i glinue imaju od 1,1
do 1,6. U tlu koje je jako proraslo sa korijenovim sistemom, vrijednosti volumne gustine
se kreu od 0,5 do 1,0. Kod tresetnih tala je 0,2-0,4.
U prosjeku se uzima da je volumna gustina tla 1,50 g/cm\ Na osnovu toga se
izraunava daje 1 ha do 20 cm dubine teak tri miliona kilograma. Ovaj podatak se koristi
i kod iskazivanja sadraja pristupanih hraniva.. Sadraj hraniva se iskazuje u
miligramima na 100 g tla. Svaki mg hraniva na 100 g tla odgovara veliini od 30 kg toga
hraniva na ha u sloju do 20 cm dubine.
Prema Bondarevu et al. (1974), optimalno fiziko stanje za biljni korijen se stvara i to
kod stabilnih strukturnih agregata veih od 0,25 mm, akoje zapreminska gustina 1,1-1,3
g/cm\ s tim daje sadraj vode u njima od 35-50% od sadraja ukupnih pora.
Ukoliko volumna gustina ima jako visoke vrijednosti, tj. kada tlo postaje jako zbijeno,
tada biljni korijen ne moe da se razvija niti da prodire. U glinuama kritine vrijednosti
za porast biljaka su izmeu 1,6 do 1,7. esto se u literaturi koristi podatak o volumnoj
teini kao sinonimu za "zbijenost" tla, naroito u ratarstvu i melioracijama.
Volumna gustina, dubinom profila, po pravilu se poveava uslijed manjeg sadraja'
humusa, pritiska gornjih masa i ispranih sastojaka iz gornjih slojeva. Stepen zbijenosti
dubljih slojeva je utoliko vei ukoliko je proces ispiranja intenzivniji.
Do poveanja volumne gustine, a time i zbijanja tla, dolazi u uslovima nestabilne
strukture. Pod uticajem padavina nastaje raspadanje agregata i njihovo zamuljivanje,
naroito u povrinskom sloju. Takoe pod uticajem tekih maina dolazi do zbijanja, ak
i dubljih slojeva. Zbijanje u zdravici dovodi do smanjenja prinosa, a moe dovesti i do
stagnacije vode u oraninom sloju. U sluaju ovih pojava potrebno je vriti razrahljivanje
zdravice (podrivanje i duboko oranje). Svi ovi procesi zbijanja dovode do smanjenja
ukupnog sadraja pora i do poveanja volumne gustine. Naroito dolazi do smanjenja
pora veih od 50 mikrona.
Uzroci zbijanja mogu biti i kao rezultat premjetanja ili iluvijacije materije iz gornjih
slojeva u krupne ili srednje pore. Takvo zbijanje je prisutno u Bt- horizontu lesiviranih
tala, uslijed taloenja u njima nerazorenih estica gline.
U rezultatima procesa zbijanja javljaju se i procesi stvrdnjavanja kod njegovog
isuivanja, uslijed poveanih kohezionih sila.
Zbijanje i stvrdnjavanje su nepovoljne pojave u tlu i tetno djeluju na biljni rast.
Ukoliko se povea volumna teina preko 1,5 g/cnr, jako se umanjuje aeracija i kretanje
vode, tako da uslovi za biljke postaju vrlo loi.
Prema Kainskom (1965) za tla osrednje tekog i tekog mehanikog sastava a na
osnovu vrijednosti volumne teine, moe se dati slijedea ocjena njegovog stanja, tabela
24.
144
Fizika tla
Ocjena tla na bazi volumne gustine
Tabela 24.
Volumna gustina u
Ocjena
I
1,0-1,1 1,2
1.3-1,4
1.4-1,6 1,6-1,8
Tlo bogato u organskoj materiji, na primjer livada ili u umi povrinski sloj
Tipina veliina za svjee izorani panjak
Karakteristino za travnjak
Travnjak (panjak) jako zbijen
Tipina veliina za potpovrinski horizont razliitih
tala
Jako zbijen horizont ______________
Pjeskulje se karakteriu sa volumnom teinom u rasponu 1,3 do 1,5. U vonjacima sa
livadskom tratinom na pjeskuljama vrijednosti se mogu smanjiti i do 1,2-1,3.
Q
12

ista sjea
0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 Zapreminska gustina (g/cm')
Slika 49. Ulicaj lolalne sjee ume na zapreminsku . gustinu tla po clubiiii (Melntvre et al.
1987)
145
Fizika tla
Neka tla su po prirodi kompaktna kao rezultat njihovog,teksturnog sastava i
nastanka. Tl^se mogu zbijati i obradom (naroito nepravilnom).
Kompaktna tla obino pruaju veliki otpor prema oruima za obradu, a kompaktni
horizonti ili slojevi u tlu mogu ograniiti rast korijena uslijed slijedeih razloga;
- nemaju dovoljno krupnih pora kuda korijenje moe da raste,
- neiTia kiseonika u dovoljnoj koncentraciji za sve vrijerne za potrebe tiormalnog
disanja korijena,
- ne postoje dovoljne koliine pristupane vode,
- ipogu se akumulirati toksine supstance.
Kompaktnost tla se poveava odsustvom vegetacije, a naroito primjenom potpune
sjee drvea na umskim tlima, to se najbolje vidi na grafikonu, slika 49.
Zapreminska gustina se odreuje u cilindrima (npr. cilindri po Kopeckom).
5.1.3.1.3. Parcijalna zapreminska gustina
Pod parcijalnom zapreminskom gustinom podrazumijeva se teina I cnr\ sitnog tla
bez skeleta u prostoru kojeg zauzimaju sitno tlo i skelet zajedno. Ona se odretije
posebnom metodom i uvijek je manja od volumne gustine tla bez skeleta. Postoji vie
terenskih metoda za odreivanje parcijalne zapreniinske gustine: pomou pijeska ili
plastine folije i vode. To su terenske orijentacione metode, koje imaju veliki znaaj kod
istraivanja skeletnih i skeletoidnih zemljita, gdje je veoma oteano uzimanje uzoraka
tla u cilindrima.
Na ovakvitn zemljitima, u cilju primjene adekvatnih mjera gnojidbe i navodnjavanja,
najvaniji podatak je poznavanje ukupne koliine sitnice do dubine prostiranja korijena,
te odnos sitnice i skeleta u tlu.
5.1.4. Poroznost
Izmeu estica vrste faze, tj. mehanikih elemenata i strulcturnih agregata nalaze
se upljike ili pore. Pore izmeu primarnih estiea oznaavaju se kao primarne pore, a
izmeu strukturnih agregata kao sekundarne pore. Sposobnost tla da ima pore je vrlo
vana osobina, jer se u upljikama tla nalazi dijelom voda, a dijelotn zrak. Tu se nalazi i
biljni korijen, te mnogobrojni mikroorganizmi i fauna tla. 5-PPJ? " stvari, smatraju
kao ivotni prostor biljnog korijena, mikroorganizama i pedofaune. Pore tla ine, pored
strukturnih agregata, grau ili sklop tla. U rezultatu razliitih naina strukturiranja dolazi
do pojava razliitih formi i veliine pora tla.
146
Fizika tla
Poroznost tla je vano fiziko svojstvo, koje utie na vodni reim, aeraciju,
propusnost za vodu i zrak itd. i zbog toga ima veliki ekoloki znaaj. Suma ili zbir svih
upOika ir iTekoni tlu naziva se ukupni volumen pora ili ukupna poroznost tla. Ukupna
poroznost ili volumen pora. ili upljika, predstavlja dio tla u cnrVlOO cnr tla. koji nije
zauzet vrstom masom tla, nego je ispunjen vodom i zrakom.
Svako tlo posjeduje poroznost. Znaaj poroznosti u zemljinim procesima je vrlo
velik. U porama se nalazi i kree voda i zrak, a na povrinama vrstih e.stica vri
vezivanje hranljivih materija. U njima se nalazi korijenje, mikroorganizmi i sva druga iva
bia koja ive ujki, te se moe rei da od sadraja i kvaliteta pora u znatnoj mjeri ovisi
plodnost tla.
Na osnovu procenata pora u tlu, tj. ukupnog sadraja upljika, tla se mogu
klasifikovati po Graaninu na etiri klase, tabela 25.
Podjela tala prema poroznosti (Graanin, 1950)
Tabda 25.
Oznaka poroznosti
1. Vi lo poiozno
2. Porozno
3. Slabo porozno
4. Vrlo slabo porozno
Ukupan sadraj pora u %
> 60 60-45 45 - 30 <.30
Meutim, tlo se ne sastoji iz pora koje su iste veliine, nego iz pora razliitih veliina i
oblika. Tako se u tlu susreu krupne pukotine, hodnici glista i druge pedofaune, srednje
pore koje se mjere u mm i sitne pore. mikropore, iji dijametar se mjeri mikronima ili
milimikroniiiia. Potpuno je jasno da e od i-aziiijere I Torme pora ovisiti u velikoj mjeri
vodna, zrana, toplotna i bioloka svojstva tla.
Za ocjenu stvarne kvalitete nekog tla, prema tome, nije dovoljno poznavanje samo
ukupnog sadraja pora, nego i procentualne zastupljenosti pojedinih pora po veliini tzv.
diferencijalna poroznost, Richards, (1968).
Prema Sekeri i de Bodtu (1957) pore po veliini (tabela 26.) se mogu podijeliti u
slijedee kategorije:
Podjela pora po veliini
Tabela 26.
Oznaka pora
Prenik pora u mikronima
Funkcija
Krupne
Srednje Sitne (fine)
> 50 Za brzo ocjeivanje vode
50 - 10 Za lagahno cijeenje
10 - 0.2 Retenciona voda
< 0,2 Vezana voda __
147
Fizika tla
U tlu treba razlikovati unutar-agregatini i meu-agregatnu poroznost, slika 50.
Unutar-agregatna poroznost je vezana za primarne, a meu-agiegatna za sekundarne
pore.

Medu-agregatna poroznost (sekundarne pore)
--- Unutar-agregatna poroznost
(primarne pore) (intergranularna)
Slika 50. Unutar-agregatna i meu-agregatna poroznost tla
S druge strane, veliina unutar-agregatnih ili intergranularnih pora zavisi prije svega
od naina pakovanja i veliine zrna. Kubini sistem pakovanja granula je povoljniji, jer
ostavlja vei medu-granularni prostor (slika 51a), nego heksagonalni (slika 51b).

Pora kapilarna estice tla

SUka 51. Razliiti naini iimitar-granularnogpakovanja estica a - kubini, b -
heksagonalni
Nain pakovanja estica iiema uticaja na meu-agregatnu poroznost (slika 50).
148
Fizika tla
5.1.4.1. Karakteristike pojedinih vrsta pora
Raspored pora po veliini i njihova funkcija prikazana je na slici 52.
Krupne pore su sve one koje imaju dijametar vei od 10 mikrona. Od njihove veliine
zavisi brzina kretanja vode, te se one oznaavaju i kao pore za bru filtraciju (cijeenje
vode) i za sporiju (laganiju) filtraciju. One se nazivaju i kao "cijedne pore". Nakon
cijeenja ove pore su pune zraka. Od znaaja su za aeraciju tla. za disanje korijena i
bioloku aktivnost tla^ a od sadraja ovih pora zavisi da li e u tlu doi do stagnacije
vode.
Srednje pore su od 10 do 0,2 mikrona. U njima se nalazi vezana (retenciona) voda.
Ova voda je relativno dobro pristupana za biljke, tj. ona je fizioloki aktivna.
Sitne pore su manje od 0,2 mikrona. U njima je voda tako jako vezana, da je korijen
ne moe koristiti ili vrlo neznatno za svoje potrebe. Ova voda je, prema tome. velikim
dijelom inaktivna (vezana adsorpcionim i kapilarnim silama).
Srednje i sitne pore se jo nazivaju mikroporama, a krupne pore makro pora ma.
Diferencijalna poroznost se odreuje u laboratoriju na posebnim aparatima, uz
primjenu razliitih pritisaka ili vakuuma. Ukoliko je manji prenik pora utolikoje potrebno
koristiti vei pritisak.
Kao to smo naveli, podaci o ukupnoj poroznosti nam malo govore o vodnom i
zranom reimu nekog tla, ako se ne uzme u obzir i sadraj pora po veliini (slika 52).
Mogu dva tla imati, na primjer, ukupnu poroznost potpuno jednaku, meutim, ona mogu
biti razliito vodopropusna, u zavisnosti od zastupljenosti pora po veliini. Prema tome i
kao ekoloka sredina za biljni korijen e biti sasvim suprotna. Zbog toga je vano
poznavanje sadraja pora po veliini, koje nam jedino prua pravu sliku o vrijednosti
nekog tla sa gledita njegove poroznosti. Smatra se da neko tlo ima najpovoljnije
svojstvo, ako je odnos navedene tri kategorije pora priblino podjednak, tj. 1:1:1. Koliki
sadraj pojedinih pora moe biti u razliitim tlima (s obzirom na njihov teksturni sastav),
vidi se iz tabele koju daju Scheffer-Schachtschabel (1966), tabela 27.
Kao to se vidi, u ilovai se nalazi u skoro priblino jednakim odnosima sadraj pora.
Kod glinua izrazito prevladavaju sitne pore, a u pjeskuljama, suprotno, najvie je
krupnih pora, tj. makropora.
Raspored pora po veliini najbolje se uoava na slici 53, kod tala koja imaju priblino
istu ukupnu poroznost (sluaj c i b), ali razliit sadraj pora po veliini, zahvaljujui prije
svega razlici u strukturi tla koja opredjeljujue djeluje na veliinu i raspored naroito
makropora (slika 53c).
149
Fizika tla
Dijametar pora mm
Odgovarajua tenzija matriksa pF*
0,00003
0.0002 0,0003
0,001 0,003
0,009
0,02 0.03
0.06 0,1
0,3
1,0
4,1o 4
2,54 2
1,7 1
0,47
Klasifikacija pora po funkciji
Higroskopska povrina
Bioloka granica
Pohrana pristupane vode za biljke
Kapilarna provodljivost
Aeraciona poroznost
Brzo cijeenje
0)
ro CO
0) o >o
c
>i
oro
c _
.4i ni
O
>o o c:
:
o
Slika 52. Raspored pora po veliini i njihova funkcija
sila dranja vode ili snaga dranja vode (usisna snaga) tla, moe se izraziti u barima
negativnog pritiska cm stupca vode ili njihovim logaritmom (pF vrijednost), a to znai da
1.000 cm stupca vode odgovara pF = 3 ili 1.000 = 10\ a log od 10'' = 3.
150
Fizika tla
Sadraj pora po veliini u razliitim tlima
/
i

Tabela
27.
j

Krupne Srednje Fine Ukupna
f Vr.sta lla pore pore pore poroznost

u <7i

Pjeskulja 30+10 7 5 5 3 42+7
i Ilovae i prahulje 1510 157 155 458
i Glinue 85 105 30I
0
488
Pore mogu biti razliite po duini i to od nekoliko mm, ili cin kod pojave pukotina
uslijed kontrahiranja tla, hodnika pedofaune i korijenovog sistema. Kontinuitet pora
naroito krupnih je od znaaja za sadiaj vode i zraka u tlu, a djeluje naroito povoljno na
biljni rast na glinoviitim tlima.
Na povoljan sadraj pora u tlu, naroito povoljno djeluje organska materija. Zbog toga
su i povrinski slojevi tla uvijek porozniji. Poroznost po pravilu opada sa dubinom (slika
53). ernozem, kao najplodnije tlo, u pod povrinskom sloju sadri oko 55-60% pora.
Inae se smatra vrlo dobrim ako je sadraj pora 50-55%.
Ukupan sadraj pora se odreuje najese raunskim putem na osnovu vrijednosti
specifinih gustina (prave i zapreniinske specifine gustine) po formuli:
P = 100
Psg-Zg; Psg
gdje je: P = ukupan sadriaj pora
Zg = zapreminska gustina Psg = prava specifina gustina
Ukupna poroznost se jo moe odrediti i drugiin metodama, potpunim zasiivanjem
tla sa vodom i zatim suenjem na 105 C. Razlika u teini predstavlja sadraj pora. Osim
toga, na terenu se moe odrediti i sa gama zracima iz zbijenosti tla.
Razrahljivanjem tla se naroito jako mijenja sadraj pora, u smislu njihovog
poveavanja. Ukupan sadraj pora u nekoin tlu je ovisan od strukture tla, od pedofaune,
proraslosti sa korijenjem, od tipa tla, od sadraja estica gline i od naina stvaranja
pukotina u tlu. Po pravilu vei sadraj estica gline poveava vrijednost ukupne
poroznosti. Nie vrijednosti ukupne poroznosti se javljaju zbijanjem tla. Skoro uvijek
oranini sloj tla sadri vie pora nego podoranini sloj (zdravica).
151
Fizika tla
Organska materija
Orh

"0 20 a) Pjeskovita ilovaa
Organska materija On^
90
120
Pijesak
20

Mikropore. Vf'
40 60
Procenata
b) Prakasta ilovaa (dobro strukturirana)
30
! 60
'90
120
Organska materija
Pijeiak ..

100
Miki'ppore"
20
40 60
Procenata
c) Prakasta ilovaa (slabo strukturirana)
Slika 53. Volumna distribucija organske materije, pijeska, praha, gline, te makro i mikro
pora u tri razliita tipa Ila
Kako utie teksturni sastav tla na veliinu ukupne poroznosti vidi se iz tabele 28 (po
Kingu):
152
Fizika tla
Odnos vrste tla i sadraja ukupnih pora
Tabela 28.
Vrsta tla Ukupna poroznost u
%
Pjeskulja Ilovaa 32.5 '34.5
Teka ilovaa 44,1
Glinovita ilovaa 45,3
Iluvaîa yliiiua 47,1
Teka glinua 52,9
U zatreseenom tki sadraj pora moe iznositi i do 80 %. a u tresetu ak 85-90 %.
Kod istih tipova tala obino vee vrijednosti imaju umska tla i travnjaci, nego
oranice. Na oranicama volumen pora je ovisan od obrade tla. Kod mineralnih tala. kratko
nakon oranja, se uspostavlja poroznost i preko 60 %. ali se ona brzo uslijed slijeganja tla
smanjuje. Pjeskovita tla pokazuju nakon slijeganja oranice voliunen pora izmeu 30-45
%. ilovaa i glinue izmeu 40-60 %. Sadraj pora prema dubini po pravilu opada uslijed
smanjenja humusa i slabe strukturnosti, pritiska gornjih slojeva na donje i ispiranja raznih
materija u dublje slojeve.
Opa poroznost dubljih slojeva je vie ili manje stabilna, poto pri bubrenju tla nema
prostora za njeno irenje. U povrinskim horizontima ona se mijenja u jako irokim
granicama u ovisnosti od stepena: ostrukturenosti, od obrade, vrste kulture i stepena
navlaenosti tla. Poroznost se jako poveava zimi pri smrzavanju vlanog tla. Kod toga
procesa voda koja dolazi u obliku pare iz dubljih slojeva u gornje prelazi u teno stanje i
mrzne se poveavajui svoj volumen za 9 %. Led pravi pukotine. Kao rezultat toga u
zimskom periodu se moe poveati volumen tla za 15-20 %.
U ukupan sadraj pora treba ukljuiti i pore, ne samo izmeu teksturnih elemenata i
strukturnih agregata, nego i pore unutar samih strukturnih agregata (slika 50).
Procentualno uee ovih pora unutar agregata u odnosu na ukupnu poroznost nekog
tla je ovisno od mnogobrojnih faktora. Ukoliko su agregati zbijeniji, utoliko sadre manje
ovih pora. Razrahljivanjem tla uglavnom se poveava sadraj pora izmeu agregata,
Mrviasta struktura kod ernozema pokazuje raspodjelu meu-agregatne (Vs) i
unutar-agregatne poroznosti ('1}).
Kainski (1950) smatra da ukoliko sadraj pora u agregatima iznosi 30-40 % ili manje
od ukupnog volumena, da je on nepovoljan. Do smanjenja volumena pora miLitar
agregata dolazi naroito kod procesa zamovarivanja (oglejavanja), gdje se oni razaraju.
Openito smanjenjem pora u agregatima dolazi do zbijanja tla.
153
Fizika tla
5.1.5. Fiziko-mehanika svojstva tla
U zavisnosti od grae (sklopa) i sadraja vlage tlo pokazuje odreena
flziko-nielianika svojstva, kao to su: konzistencija, plastinost, ljepljivost, bubrenje,
kontrakcija, mehaniki otpor i si. Poznavanje ovih svojstava je od naroitog znaaja za
obradu.
Tlo se u procesu obrade podvrgava djelovanju raznih agrotehnikih mjera i trpi
znaajnu izmjenu. U vezi toga je neophodno ustanoviti niz fiziko-mehanikih svojstava
tla, koja imaju direktno djelovanje na kvalitet obrade i odraavajti se na prinos
poljoprivrednih kultura.
Navedena fiziko-mehanika svojstva uglavnom zavise od strukturnog stanja tla,
vrste adsorbovanih kationa i sadraja humusa. Pravilo je da strukturno tlo ili tlo koje je
teksturno lahko, ima fiziko-mehanika svojstva povoljna za obradu.
5.1.5.1. Konzistencija tla \
1/
Pod konzistencijom tla se podrazumijevaju svojstva tla izraena stepenom i vrstoin
djelovanja adhezionih i kohezionih sila, kao i otporoin tla na deformaciju i loin (Templin,
1947).
Konzistencija je sveobuhvatna veliina koja ukljuuje u sebe vie razliitih svojstava,
kao to su; plastinost, ljepljivost, vrstoa tla, lomljivost i otpor na koinpresiju i kaianje.
Kohezija (ili koherencija po Graaninu) je sila koja povezuje estice tla meusobno i
koja raste sa disperzitetom tla. Najmanja je kod pijeska, pa se kae da

SUka 54. Tvrda konzistencija tla (glinovita besiriikiiirna pokorica nakon leanja u vodi 7
suenja na jakom suncu)
154
Fizika tla
pijesci imajLi malu koheziju, a vrlo je velika kod glina. Ona zavisi od sadraja vlage ii tlu, i
od vrste adsorbovanih iona. Sa smanjenjem vlage u tlu kohezija postaje vea i
obratno.Trimjer kohezionog vezanja estica tla vidi se na slici 54. gdje se uoavaju
vrsto vezane glinovite estice tla bez strukture u povrinskom sloju (pokoi'ica).
Adhezija je pojava lijepljenja tla za druge predmete, na primjer, za orua obrade. Ona
raste sa sadrajem gline, a smanjuje se sa stabilnou strukture.
Oblici konzistencije tla. Postoji vie razliitih oblika konzistencije tla. kao rezultat
razliitih sadraja vode, to uzrokuje i razliite odnose tlo - voda. To su:
- suho tlo, tvrda konzistencija, tlo se teko drobi i cijela masa je tvrda,
- umjereno vlano tlo, drobiva konzistencija,
- vlano tlo, ljepljiva konzistencija, tlo se lijepi za razne predmete.
- mokrotlo, plastina konzistencija, tlo se moe modelirati.
Kod razliitog stepena vlanosti konzistencija glinovitog tla je razliita to je
prikazano u tabeli 29.
Konzistencija glinovitih tala u zavisnosti od sadraja vlage (Po
Schefer-Schachtschabel-u)
Tabela 29.
Sadraj
vlage
Opis Konzisteiicija Granice
konzistencije po
Afterbergu
Visok Vodna
suspenzija Tlo
tee zajedno
Tena
U obliku paste
Granica teenja
Gornja

Tlo se lijepi za
orue obrade
Plastino -
ljepljiva
Granica
plastinosti,
aranica ljepljivosti

Tlo se
razmazuje kod
obrade
Plastina . Donja granica
ljepljivosti

Tlo optimalno
za obradu
Grudvasta

Nizak Teko se
obratije
Tvrda Indeks plastinosti
5.1.5.2. Plastinost tla \
Plastinost je jedan vid konzistencije. To je sposobnost mase tla da trajno izmijeni
oblik pod uticajem pritiska spolja, a da se ne lomi. Ona je uslovljena koliinom i
kvalitetom organskih i neorganskih koloida. Pjeskovita tla imaju mali sadraj koloida i ne
pokazuju svojstvo plastinosti. Glinue imaju visoke vrijednosti plastinosti.
155
Fizika tla
Atterberg je na osnovu sadraja vlage Liveo slijedee veliine za plastinost; gornju
granicu plastinosti, donju granicu plastinosti i indeks plastinosti.
Gornja gi-anica plastinosti - nastaje onda kada masa tla poinje da tee Lislijed
velikog sadraja vode.
Donja granica plastinosti - predstavlja onaj sadraj vlage u tlu kod kojeg se tlo moe
valjati sa prstima, po (staklenoj) ravnoj ploi.
Indeks plastinosti predstavlja razliku u sadraju vlage izmeu gornje i donje granice
plastinosti. On se izraunava raunskim putem iz te dvije veliine;
Ip = Pg-Pd,
gdje je: lp = indeks plasiinosii, Pg = plaslinosi gornja Pd = plastinost donja
Na bazi indeksa plastinosti tlo dobiva oznaku (Liberoth), tabela 30.
Stepen plastinosti i njihove oznake
Tabela 30.
Oznaka Indeks
plastinosti
Vrsta tla
Neplastino 0 Prah, pijesak
Vrlo slabo 1-5 Ilovasta
plastino prahulja,
ilovasta
pjeskulja
Slabo plastino 5-10 Prakasta
ilovaa,
pjeskovita
ilovaa
Umjereno
plastino
10-20 Ilovaa
Jako plastino 20^0 Prakasta
glinua,
Ilovasta glinua
Vrlo jako
plastino
>40 Glinua
Najbolje tlo za obradu je onda kada se nalazi ispod donje granice plastinosti. Tada
je sadraj vlage toliki, da ne dolazi do lijepljenja tla za plug ili druga orua obrade. Indeks
plastinosti ukazuje na osjetljivost tla na promjene kod sadraja vlage.
Granica plastinosti ovisi od sadraja gline i organske materije, te od vrste
adsorbovanog iona. Poveanjem sadraja gline, te Ca i Mg-iona na adsorptivnom
kompleksu poveava se sadraj vlage kod granice plastinosti. Kod jednakih sadraja
vlage Ca- i Mg-tla su manje plastini nego Na-tlo.
Na granicu plastinosti utie i vrsta minerala gline. Tako je moiitmorilonitna glina jako
plastina, haloizit potpuno neplastian, ilit i kaolinit se nalaze izmeu njih.
156
Fizika tla
Tlo koje sadri manje od 10% estica gline ne pokazuje svojstvo plastinosti.
Organska materija poveava sadraj vlage kod donje granice plastinosti. Za ilovae i
glimie je od znaaja da se poveavaju vrijednosti donje granice plastinosti sa
organskim ubrivima ili kalcizacijom (kalcifikacijom), te se obrada moe izvoditi kod
veih sadraja vlage.
Primjer kaaste konzistencije glinovitog tla kod kojeg je oteana obrada, \ idi sc na
slici .5,5. a tvrde na slici 56. Jedna i druga su vrlo nepovoljne za biljku.

Slika 55. Kaasta konzistencija glinovitog tla (oteana obrada)

Slika 56. Tvrda konzistencija glinovitog tla nakon oranja u ljeto.
157
Fizika tla
5.1.5.3. Ljepljivost tla
Ljepljivost je svojstvo tla, koje se javlja pod uticajem sila meusobnog privlaenja
estica tla i orua za obradu, koje se pri odreenoj vlanosti meusobno sljepljujti.
Kao rezultat lijepljenja tla za orua obrade poveavaju se otpoii i pogorava se
obrada tla. Veliina ljepljivosti odreuje se silom koja je potrebna, da bi se tlo odvojilo od
povrine lijepljenja. Ova sila se izraava u gramima na I cml
Ljepljivost zavisi od adsorbovanih kationa, od sadraja estica gline, kao i od
sadraja vlage. Adsorbovani Na-ioni i vei sadraj estica gline, kao i poveani sadraj
vlage, poveavaju ljepljivost (zapravo sa sadrajem vlage se ovo svojstvo na poetku
poveava,, a zatim se postepeno smanjuje). Visoka ljepljivost jako oteava obradu, te je
potrebno tlo obraivati pri onom sadraju vlage koji dovodi do minimalnog lijepljenja tla
za orue.
Za ljepljivost su vezana vana agronomska svojstva tla, kao to je "fizika zrelost tla".
Kada u tlu pri obradi iezavaju svojstva lijepljenja za poljoprivredne maine i tlo se
rasipa u grude,, takvo stanje se naziva fizika zrelost. Donje granice vlanosti, kod kojih
se tla nalaze u stanju zrelosti su razliite. One zavise od mehanikog sastava tla,
adsorbovanih baza i humoznosti tla. U proljee se mogu ranije obraivati pjeskovita
ilovasta tla nego glinovita. Vie humozna tla se vremenski prije obrauju nego manje
humozna.
Postoji i izraz "granica ljepljivosti", pod kojom se podrazumijeva onaj sadraj vlage u
tlu kod kojeg se tlo vie ne lijepi za metalne predmete. Ukoliko je sadraj vlage preko ove
granice, tlo se lijepi za orua obrade i nepovoljno se odraava na svojstva tla kod oranja
(zamazivanje tla, kvarenje strukture).
Prema Kainskom (1934), tlo se prema ljepljivosti dijeli u etiri kategorije; vrlo jako
ljepljivo (>15g/cm^), jako ljepljivo (5-15 g/cm"), osrednje ljepljivo (2-5 g/cm") i slabo
ljepljivo (<2 g/cm").
5.1.5.4. Bubrenje i kontrakcija
a) Bubrenje tla nastaje sa navlaavanjem, uslijed ega dolazi do poveanja
zapremine tla. Ova pojava je rezultat hidratacije koloidnih estica tla i poveanja njihovih
difuznih opni.
Bubrenje pokazuju naroito ona tla, koja sadre dosta organskih materija, mineralnih
koloida i adsorbovanog natrija.
Tlo u nabubrenom stanju dobiva smanjenu poroznost, oteano je kretanje zraka, a
moe doi i do unitavanja strukture.
158
Fizika tla
Bubrenje se mjeri u volumnim procentima po formuli:
gdjeje: Vbui, = procenat bubrenja
V| = volumen vlanog tki, % V, = volumen suhog tla. %
Na bubrenje utiu adsorbovani kationi. Kodzasienja tla sa
jednovalentnini bazama (naroito natrijumom) bubrenjedostie 120-150% poveanja
volumena. Kod dvo i trovalentnih kationa ne dolazi do znatnog poveanja volumena.
b) Kontrakcija (skupljanje) tla je smanjenje volumena tla uslijed gubitka vode. Gline i
uope teka tla sa nepovoljnom strukturom pokazuju jake pojave kontrakcije. Takva tla u
doba sua jako ispucaju i;Stvaraju nekada veoma iroke i duboke pukotine. Ove
pukotine se poslije intenzivnih padavina ponovo zatvaraju. Jaina kontrakcije je ovisna
od vrste minerala gline. Tla koja imaju visoki sadraj montmorilonitne gline isuivanjein
stvaraju duboke pukotine (slika 57).

J. tt i T-i
.... '^'r
m'

SUka 57. Kontrakcija kao posljedica .sue kod
visokog sadraja montmorilonilne gline
159
Fizika tla
Bubrenje i kontrakcija se javljaju naroito jako kod glinovitih tala. a posebno kod
Na-tala.
Ukoliko je vei sadraj koloida u tlu, utoliko su vee pojave bubrenja i kontrakcije.
Zbog toga. glinovita tla najjae bubre i skupljaju se, ilovae manje, a pjeskovita tla
praktino ne bubre. Takoe, organski koloidi posjeduju uope veu sposobnost
bubrenja. Organogena i tresetna tla pokazi:ju jako izraena svojstva bubrenja i
kontrakcije. U pjeskovitim tlima sposobnost bi:brenja se poveava sa poveanjem
organske materije, dok naprotiv u glinovitim tlima humus smanjuje bubrenje.
Kontrakcija dovodi do smanjenja volumena ukupnih pora i do stvaranja pukotina.
Pukotine nastaju na mjestima najslabije veze.
Bubrenje i kontrakcija imaji: veliki uticaj na struktiu'u tla. Mrviasta struktura se moe
raspasti i mogu se stvoriti manje povoljni agregati. U strukturnom tlu promjene volumena
su manje.
Ove pojave utiu i na vodni reim. Bubrenjem tla dolazi do poveanja ukupne
poioznosti, ali preteno finih pora (mikropora). Ovo sjedne sti'ane dovodi do poveanja
vodnog kapaciteta tla, a s druge strane do smanjenja vodopropusnosti. Kontrahovana
tla. slika 57, pokazuju suprotna svojstva. Tu dokizi do smanjenja ukupnog volumena
pora, naroito mikropora, smanjuje se i vodni kapacitet, s druge strane, uslijed stvaranja
velikih pukotina poveava se vodopropusnost.
Uope, se moe rei da na fiziko-mehanika svojstva naroito povoljno utie
adsorbovani kalcijum. Nasuprot tome, tla zasiena sa natrijumom, poveavaju ljepljivost,
mehaniki otpor i imaju druga nepovoljna fiziko mehanika svojstva. Humus pored toga
to utie na proces strukturiranja, smanjuje ljepljivost, vezanost, bubrenje i dr. Kao
rezultat nepovoljne strukture javljaju se i nepovoljna fiziko- mehanika svojstva, gdje
dolazi do stvaranja plunog tabana i pokorice. Pluni taban (slika 58) se stvara kao
rezultat sistematskog zbijanja podoraninog sloja pri obradi tla na jednaku dubinu, kada
se pod pritiskom pluga obrazuje sloj. koji je nepropustan za vodu i zrak. Zbog toga
povremeno treba sa dubljim oranjem razrahliti ovako stvoreni zbijeni sloj tla.
160
Fizika tla

Slika 58. Glinovita tlo, pojava tabana u potpovrinskom sloju kao posljedica odsustva
strukture i neadekvatne obrade
Primjena teke meiianizacije dovodi do naruavanja strukture i stvaranja kompaktnog
potpovrinskog sloja. Ovo je naroito sluaj nakon dugogodinje primjene ovakve
mehanizacije u velikom broju navrata.
Kako uestali transport teke mehanizacije utie na poveanje volumne gustine tla,
naroito potpovrinskog sloja, koji nije zahvaen obradom (pluni taban), vidi se na slici
59.
161
Fizika tla

0
5- 10-
^15-
= 20 CO c 'n
Q 25- 30- 35- 40

V V
r -r

mS
Traktorska guma
-1,43 y Oranini sloj
,1,90 -1,87 -1,84 -1,80 1,78
-1,60
1,56
Kompaktni sloj (taban)
Povrinski sloj (nekompaktan)
Slika 59. Primjena teke mehanizacije u obradi tla dovodi do poveanja volumne gustine
u polpovrinskom sloju profila; Camp and Luiid (1964), Voorhees (1984)
Primjer ukazuje daje od posebne vanosti smanjiti broj radnih operacija u obradi tla.
Poveatije zapreniinske gustine iznad 1,6 g/cni"^ predstavlja barijeru za veinu korijenja
kulturnih biljaka. Osiin toga na ovotne sloju dolazi do leanja vode i anaerobnih procesa.
5.2. Voda u tlu (voda tla)
Voda u tlu je jedan od osnovnih faktora njegove geneze i jedan od glavnih uslova
njegove plodnosti. Nedostatak vode u tlu, kao i nedostatak hranljivih materija, jako utie
na prinose. Osnovni izvor snabdijevanja tla vodom su oborine, gdje svaki milimetar koji
padne na hektar predstavlja 10 m' vode (1 mm oborina = 10.000 l/ha = 10 m-'' vode po
hektaru.
162

Fizika tla
Kao to Je poznato, biljke i svi ivi organizmi, ne mogu ivjeti bez vode. 'Bez vode ne
bi bilo ivota, a ni tla. Jedna od vanih karakteristika tlaje da.ono snabdijeva biljku
vodom. Ova sposobnost snabdijevanja na prvom mjestu zavisie od sadraja vlage koju
tlo ima. Tlo prima vodu na razliite naine, ali zadravanje vode u tlu i njeno kretanje
kroz tlo su dva veoma vana svojstva na podruju fizike tla.
Vlaga koja se nalazi u nekom tlu nije sva pristupana za biljke u istom stepenu, te se
kae da jedno tlo sadri razliite kategorije vlage. Izuavanjem tzv. vodnog reima u tlu
daje nam mogunosti da zakljuujemo kako ono opskrbljiva biljke vodom, a takoe daje
nam osnove za njeno regulisanje u poeljnom pravcu.
padavine
1 2 3 4 5
(3,4,5) voda koja ne dospijeva do tla
(1,2) voda koja
dospijeva u tlo
evaporaclja dok pada
evaporaclja sa vegetacije
povrinska evaporaclja
povrinski oticaj
gubitak ptitem transpiracije biljke
gubitak u pdzemnu vodu
Slika 60. Dio giibilaka vode prije dospijea ii lio
(3,4,5), dio gubitaka u tlu (I). Korisna voda je trauspiraciotia voda iz biljke (2)
Rode (1960) podrazumijeva pod vodnim reimom "sve pojave kretanja vlage u tlu,
njene promjene po slojevima, pojave izmjene izmeu tla i drugih prirodnih tijela, te
pojave infiltracije, upijanja i njenog rashodovanja". Pod
163
Fizika tla
reimom vlanosti se podrazumijeva promjena sadraja vlage po pojedinim horizontima
ili slojevima.
Tlo se snabdijeva vodom iz oborina, podzemnih voda, navodnjavanjem i iz zraka
vodenom parom. Sve padavine ne dospijevaju u tlo, ve se prije dospijea ostvaruju
gubici. Dio vode iz tla se takode gubi u podzemlje. Mogui gubici padavina prikazani su
na slici 60. Putem navodnjavanja se takoe ostvaruju gubici, zavisno od stanja tla i
naina navodnjavanja. Za nas je najvanija voda koja ostaje u tlu.
Neke od osnovnih karakteristika voe u tlu se mogu razumjeti jedino kroz
poznavanje:
- oblika vode u tlu,
- snage vezivanja vode za estice tla (vodne konstante),
- kretanja vode u tlu, te poznavanja
- vodnog reima i vodnog bilansa tla.
Raspored oborinske vode u tlu po Scheffer-Schachtschabelu, dat je na slici 61.
Oborine
Povrinska voda
Vezana voda
Adsorpciona voda
Kapilarna voda
Hidrataciona Osmotski vezana voda voda
Cijedna voda
Podzemna i povrinska stagnirajua voda
Slika 61. Raspored oborina u tlu po Scheffer-Schachtschabelu (1966)
5.2.1. Oblici vode u tlu
Postoje razliiti pristupi podjele vode u tlu, i to naroito oko podjele vezane vode u tlu.
To nije ni udo ako se zna, kolika je isprepletenost i meusobna zavisnost pojedinih sila
pri razliitoj vlanosti kao to su: sile privlaenja ili soipcije, kapilarne sile, sile
povrinskog napona, hidratacijske, osmotske i td. Pored ovoga, najvanija je
pokretljivost vode u tlu i snaga njenog vezivanja za tlo,
164
Fizika tla
.odnosno mogunost usvajanja od strane biljke. S tog aspekta treba razlikovati slijedee
oblike vode u tlu:
- hemijski vezana voda ili konstituciona voda,
- kristalizaciona voda,
- adsoi'pciona voda,
- vodena para,
- kapilarna voda,
- gravitaciona voda.
- podzemna voda,
- poplavne vode i
- voda u obliku leda.
5.2.1.1. Hemijski vezana voda ili konstituciona voda
Heinijski vezana voda ili konstituciona voda ulazi u molekulu materije h.drokslinom
grupom, na primjer FeÔ, + 3H,0 = 2Fe(0H),. Odnos konstitucione vode prema
mmeralnom dijelu je konstantan. Ova voda se gubi iz minerala u intervalu temperature
400 do 800 C, a njenim gubitkom dolazi do raspadanja mmerala. -Najvea njena
koliina je u mineralima gline. Prema procentualnom sadraju konstitucione vode moe
se suditi o stepenu glinovitosti tla.
Tako je njen sadraj u nekim supstratima slijedei:
- Kvarcni pijesak 0,75 %
- Morenska ilovaa 3^2 %
- Glinovita kora raspadanja crvenica 9,40 %.
5.2.1.2. Kristalizaciona voda
Kristalizaciona voda ulazi u sastav materije cijelim vodnim molekulama Na primjer;
CaS04 IH.O (gips), ili NaS04 lOH.O (mirabilit) i dr. Ova se voda gubi iz tla kod
temperature 100 do 200 C. Udaljavanje kristalizacione vode ne dovodi do promjena i
raspadanja materije ali dovodi do izmjene njegovih fizikih svojstava. Gips CaSO^
2H2O posjeduje visoku plastinost, jer gubitkom vode prelazi u anhidrit koji ima
drugaiju fiziku grau od prethodnog stanja. Kristalizaciona voda se nalazi u veim
koliinama u solonacima, ija fizika svojstva od nje jako zavise.
Konstituciona i kristalizaciona voda (hidratne vode) za praksu nisu toliko vane, jernisu
pristupane biljci.
165
Fizika tla
5.2.1.3. Adsorpciona voda
Adsorpciona voda je ona voda koja se vee na povrinu estiea, tzv. energijom
povrine. Ovo je naroito izraeno kod estiea gline koje imaju veliku aktivnu povrinu.
Za vrste estiee tla, voda se vezuje u vidu molekula putem London-Vand-der-Valsovih
sila i vodonikovih (H"^) veza izmeu atoma kiseonika, vrstih estiea tla i molekula vode,
slika 62.
i' j-td)

Slobodna voda
Adheziona voda
Kohezlona voda
Hidratni omota adsorbovanih jona
Slika 62. ematski prikaz vezivanja adsorpcione vode razliitim silama
Na isti nain kako se adsorbuju za vrstu esticu molekul vode se vezuju i za
adsorbovane ione (katione i anione), koji se nalaze u dvojnom elektrinom sloju oko
vrste estiee. Ta veza se ostvaruje elektrostatikim silama. Vodene opne oko
adsorbovanih iona predstavljaju sistem sa poveanim osmotskim pritiskom. Ova se voda
ne moe odvojiti od ostatka adsorbovane vode (slika 62), ali podlijee drukijim fizikim
zakonima nego voda vezana neposredno za vrstu esticu.
London-Van-er-Valsove sile djeluju na bliskom rastojanju pod uticajem
elektrostatikog polja nabijene vrste estice tla i ipolnih molekula vode. Vezanje
izmeu adsorbovanih molekula vode vri se preko H-mostova. Adsorpcija vodenih
molekula oznaava se kao hidratizacija. U adsorpcionu vodu ubrajaju se: higroskopna i
maksimalno higroskopna, te opnena voa.
Adsorpcija vode u tlu poveava se sa poveanjem pritiska vodene pare
zraka.
166
Fizika tla
Tome treba jo dodati da "zrano suho tlo" jo sadri vode, i to utoliko vie ukoliko je
vea relativna vlaga zraka. Oblik adsorpcije u tlu kod zrano suhog stanja se naziva
higroskopna voda, a stanje nakon maksimalnog higroskopiciteta - opnena voda.
Higroskopna voda dalje se dijeli na higroskopnu i maksimalno higroskopnu vodu.
a) Higroskopna voda - je ona voda iz atmosfere, koju adsorbuje suho tlo povrinskim
silama njegove energije, pri relativnoj vlanosti manjoj od 100%, ili ako se ostavi tlo
poslije isuivanja u takvoj atmosferi do "zrano suhog stanja". im je vea relativna
vlanost zraka, time je vea higroskopna vlanost tla. Ona zavisi od sadraja estica
gline i sadraja humusa. Ona se vee kao dipol na esticu tla. Prvi slojevi su vezani
snagom oko 6.000 bari.
b) Maksimalna higroskopna voda - se adsorbuje iz atmosfere povrinskom energijom
kod relativne vlanosti od 95 do 100%. Ona je kao i higroskopna voda vezana kao
dipolom vode, veoma vrstom vezom. Stroga orijentacija dipola vode i visoki stepen
zbijenosti, dovodi do toga da se ova voda razlikuje od svojstava slobodne vode. Ova
voda rastvara niz jedinjenja (neorganske kiseline, baze i dr.), ne smrzava se. Maksimalni
higroskopicitet pomnoen koeficijentom 1,5-2, odgovara snazi vezivanja vlage od 15-20
bari. ;
Po Rodevaldu, Mitscherlichu, Lebedevu, Andrianovu, maksimalna higroskopna vlaga
oblae tlo samo jednim slojein. Po Flarembergu sa 10 slojeva, po Filatovu, Zunkeru sa
100 slojeva. Ona se odreuje dranjem u eksikatoru, gdje odreivanje traje dvije do tri
nedjelje, slika 63.

Slika 63. Eksikator
167
Fizika tla
c) Opnena voda je oiia koja nakon ispunjavanja maksimalnog higroskopiciteta na
povrini estice tla, ostaje vezana preostalom povrinskom energijom. Priticanjem vode
u tlo laste monost slojeva adsorbovane vode oko zemljine estice. Ova voda, koja je
preko maksimalnog higroskopiciteta nadzidana zove se opnena. Ona je vezana slabijim
silama za tlo od higroskopne vlage za oko 50%.
Lebedov smatra da se opnena voda u tlu kree, u zavisnosti od njene teine pod
uticajem adsorbtivnih sila, s mjesta s monijom opnom prema mjestu s tanjom
i Mclllik:
kretanja opnetie vode moe da
opnom, ru pouacima jJerjagina iznosi desetak cm na sat.
Forma opnene vode je paralelna formi estica, tj. sila vezivanja je upravna na
povrinu estice. Sa poveanjem debljine opni, molekularne sile dranja za esticu
slabe, slika 64.

Slika 64. einat.ski prikaz adsorbovane i kapilarne vode tla A - estica tla,
B - Adsorpciona voda - opne paralelnih formi oko vrste estice
da - vrsto vezana voda, C - Forme vode koja se dri menisknim silama i nema
paralelnu formu, nije adsorpciona. ve kapilarna voda.
Porastom debljine opni na esticama, njeni vanjski dijelovi se spoje, a na krajevima
spojenih povrina e se pojaviti ugnuti inenisk (a) i meniskni nain vezivanja dijela vode
u tlu. Ovakav nain vezivanja zove se i meniskna kondenzacija, a prisutan je ne samo na
kontaktu vrstih estica, ve i sitnijim zemljiniin poratna.
Neki autori smatraju da nema razlike izmeu higroskopne i opnene vode, tako da
higroskcjpnu vodu svrstavaju kao posebnu kategoriju. Meutim, Vageler razlikuje tri
zone opnene vode i to:
168
Fizika tla
- zona higioskopne, koja se dri silama veim od 50 bari.
- lentokapilarna zona od 6,25-50 bari.
- zona slobodne opnene vode od 0,50-6,25 bari. Ova voda je pokretna i
pristupana biljci.
5.2.1.4. Vodena para
Vodena para je prisutna u zraku tla i to u porama koje nisu ispunjene sa tekuom
vodom. Nastaje isparavanjem vode tla ili u tlo ulazi iz atmosfere Zrak tla je zasien
vodenom parom sa 98%, osim kad je tlo izuzetno suho. kada ova vrijednost moe biti
manja. Stanje vodene pare u tlu je dinamino, a njen sadraj raste pn padu temperature
zraka, tokom noi, kod dnevne naoblake pri emu se vri njena kondenzacija u vidu
podzemne rose (termika kondenzacija). To je posebna voda I kree se od mjesta veeg
prema mjestu manjeg hidrostatikos pritiska.
5.2.1.5. Kapilarna voda
Kapilarna voda je dobila naziv po tome to se vezana voda u sitnim zemljinim
porama ponaa analogno kao u kapilarnim cjevicama. Ona se vee i kree u tlu pod
uticajem kapilarnih (menisknih) sila koje se naroito javljaju u c

Slika 65. Razliite forme kapilarne vode u tlu:
a) kapilarna "poduprla" voda,
b) kapilarna "vi.sea " voda (r, i r. - radijusi menisku.m),
(PI i P. - negativni pritisci pod iueni.^kusiina} cj kapilarna voda .sa donjim
meniskusima
169
Fizika tla
porama sa dijametrom od 10-2 mil<rona. a kapilarni fenomen moe se javiti i ii porama
do 8 mm dijametra. U porama veim od 8 mm ne moe doi do stvaranja meniskusa.
Pore sa dijametrom manjim od 3 mikrona u znatnom svom obimu su napunjene
adsorbovanom vodom, te je kretanje kapilarne vode u njima jako oteano ili potpuno
prestaje. Forme kapilarne vode su prikazane na slici 65.
Poveanjem vlage tla snaga dranja molekularnim silama vode za estice tla opada.
Izmeu djelovanja molekularnih sila i trenutka kad voda poinje da otie (gravitaciona
voda), djeluju kapilarne sile i sile povrinskog napona. One nastaju u kapilaiin'in porama
kao posljcdica razlike u sili pi'ivlaenja molekula vode izmeu sebe i privlaenja zidova
kapilara i vode, tj. razlike u koheziji i adheziji. Rezultat djelovanja ovih sila je na strani
adhezije, te je zbog toga mogue dranje kapilarne vode i suprostavljanje sili tee kao i
sposobnost njenog kretanja u svim pravcima.
Pod uticajem menisknili sila kapilarna voda se kree na sve strane. Pravac i intenzitet
kretanja vode vri se iz zona sa veim navlaavanjem (manji kapilarni potencijal) prema
zoni manjeg navlaavanja (vei kapilarni potencijal), slika 76.
Voda u kapilarania formira ugnuti menisktis kao posljedicu jae izraenih adhezionih
nego kohezionih sila. Obratno iva (Hg) u kapilarama formira ispupeni menisktis, jer su
kod ive jae izraene kohezione od adhezionih sila.
vazdune pore

kapilare
SUka 66. A.scedenmo kretanje vode putem kapilara
a) staklene cijevi razliitog promjera,
b) u llu sa porama razliilih dimenzija
170
Fizika tla
Kod kiipilaine vode razlikuje se poduprla i visea kapilarna voda. Poduprla 'kapilarna
voda u niem svom dijelu je povezana sa podzemnom vodom, dok visea kapilarna voda
nema veze sa vodonosnim slojevima ila.
Neki auloii kapilarnu vodu dijele na:
- Kapilarnu nepokretnu vodu koja se nalazi u silnim kapilarama u koje korijenove
dlaice nc prodiru. Ova voda nije pristupana biljkama i u llu se nalazi u vidu
isprekidanih kapljica sa ogranienim meniskusima.
- Lahko pokrelna voda odgovara Izv. viseoj vodi, lahko je pokrelna i pristupana za
biljku.
- Poduprla kapilai na voda. nalazi se iznad podzemne koja je "podupire".
Kapilarna voda je ekoloki najvaniji oblik vode u tlu i osnovni je faktor
dinamike i plodnosti tla.
Higroskopna. opnena i kapilaina voda nazivaju se jo i vezanim ili retcncionim
vodama.
5.2.1.6. Gravitaciona voda ,
Gravitaciona voda u tlu se kree slobodno ili se privremeno zadrava, ovisno 0
dreniranosti tla. tj. prisustva dovoljnog broja makro pora kroz koje se cijedi (cijedna voda)
pod uticajem gravitacije (sile tee).
U humidnim podrujima uslijed visokih oborina, one prodiru u podzemlje i tako pune
podzemni akvifer diui njegov nivo. U suhim aridnim podrujima, sputa se ispod
povrine do izvjesne dubine' (suhe zone), a zatim se nakon prestanka oborina,
ascedentno ponovo vraa prema povrini i tako snabdijeva biljku vodom neto dui
period. Moe biti pristupana za biljku, ali je to malog znaaja, obzirom na kratkou
zadravanja u tlu. S druge strane, zadravanje u krupnim porama dui period ima
negativne posljedice za biljku, jer se u krupnim porama nalazi zrak, ivotno vaan za
disanje korijena.
Meutim, gravitaciona voa je od velikog znaaja za proces geneze tla, a naroito
ispiranje koje uzroktije acidifikaciju, lesiviranje, podzolizaciju, pseudoglejavanje i druge
promjene.
5.2.1.7. Podzemna voda
Podzemna voda je ustvari gravitaciona voa koja lei na nekoj nepropusnoj podlozi
(sloju), gdje se tlo zasiuje do maksimalnog kapaciteta. Nivo podzemne voe, tokom
godine, moe biti razliit, to ovisi od odnosa prihoda i rashoda vode, odnosno o
koliine oborina i brzine prilicanja. Ako je na manjoj dubini, moe
171
Fizika tla
imati uticai na genezu i svojstva tla. Ukoliko se podzemna voda moe kapilarno dizati u
suhom dijelu godine odlian je nain snabdijevanja biljaka sa vodom.
Meutim, njen kritini nivo je kad se kapilarna poduprta voda prestaje dizati
zahvaljujui silama kapilariteta, ve se sama nae kao slobodna u zoni rizosfere i pone
ugroavati usjev. Naroito su opasne podzemne vode za t^^sjeve, ako u sebi sadre
rastvorljive soli u veim koliinama, kao i vode siromasne sa kiseonikom zbos prisutnih
procesa redukcije. Protone podzemne vode su bogatije sa kiseonikom "od stajaih,
koje uzrokuju tetne procese n tlu. kao sto su o-lejavanje, pseudoslejavanje,
zatreseivanje i si. Dubina i period kolebanja nivoa podzemne vode vani su pri
odreivanju nivoa i pravca hidromelioracionih zahvata
U nekim uslovima je prisutna i tzv. stagnirajua oborinska ili gornja podzemna voda
karakteristina za povrmske horizonte pseudogleja (Stagmc Lisol), to je ustvari najtei
oblik prevlaivanja tla sa stanovista hidromelioracionih zahvata.
5.2.1.8. Poplavne vode
Poplavne vode se mogu javiti kao posljedica:
- plavljenja iz korita rijeke (izlijevanja),
- oticanjem niz padinu i slijevanjem u ravni dio terena,
- podizanjem nivoa podzemne vode ascedentnim putem.
Poplavne vode uzrokuju negativne procese hidromorfizma tla, a posljedice ovise od
duine trajanja plavljenja i naroito kvaliteta vode. Vode sa organsknn oneienjem su
veoma opasne, kao i vode bogate solima i siromane kiseomkom Poplavne vode su
predmet hidromelioracija tj. zatite od poplava i odvodnje.
5.2.1.9. Voda u obliku leda
Voda u tlu moe se zamrznuti u domenu od slobodne do vezane forme. Slobodna
voda u nezaslanjenom tlu mrzne se pri negativnim temperaturama, koje su bliske 0 C.
Negativne temperature pri kojima se mrzne kapilarna voda, poveavaju se sa
smanjenjem dijametra kapilarnih pora do minus 10 C. Voda Icoja odgovara maksimalnoj
higroskopnosti u tlu ne zamrzava se n. na minus 78 C. la zakonomjernost u
promrzavanju ima znaajnu ulogu u procesu stvaranja strukture. Prirodno negativne
temperature ne utiu na strukturu suhog tla. Izmrzavanje optimalno navlaeno? tla
dovodi do stvaranja strukture tla, na raun presovanja
172
Fizika tla
nirvica tla i vode koja se smizava u krupnim poiama. Smrzavanjem se stvara 'mrviasta
sti'uktura tla, io je ustvari "'pseudo"' struktura obzirom da e ieznuti kad prestanu
uslovi koji su do nje doveli. Pri smrzavanju tla. poveava se njegov volumen, a time
dolazi i do pucanja korijena oziniih itarica za vrijeme golomrazice ili izbacivanja iz tla na
povi'inu cijelih biljica. Ta se pojava naziva "srije'".
5.2.2. Snaga (energija) vezivanja vode za tlo
Sa stanovita poljoprivredne proizvodnje, najvei znaaj ima vezana ili retenciona
voda u tlu. Ona se u tlu dri razliitim silama. Sila vezivanja vode za esticu tla odreduje i
koliinu vode koja je u tlu pristupana korijenu biljaka. Snaga dranja vode za esticu tla
opada sa poveanjem debljine opne tj. udaljavanjem od povrine estice tla. Najveom
snagom se dri konstituciona i higroskopna voda, manjom opnena, a najmanjom
kapilarna.
Snaga dranja vode u tlu. tenzija ili napon, izraava se u barima negativnog pritiska,
centimetrima stupca vode ili njihovim logaritmom (pF vrijednost). Meutim, snaga
vezivanja voe u tlu se moe izraziti i u vidu vodnog potencijala tla, kao energetsko
stanje zemljine vlage.
5.2.2.1. Napon (tenzija) usisavanja vode
Retenciona voda u tlu se vee adsorpcionim i kapilarnim silama. Da bi se ova voda
izvukla iz tla, mora se izvriti odreeni rad, odnosno korijen biljke mora upotrijebiti
odreenu silu da bi savladao energiju sa kojom je ova voda vezana u tlu.
Ona koliina sile koju treba upotrijebiti da se odgovarajua koliina vode oduzme iz
tla do skora se izraavala kao visina vodenog stupca vode u cm, ili u vidu pritiska ili
vakuuma.
Danas se prema prijedlogu engleskog naunika Schoflelda (1935), ova sila ne
iskazuje stupcem vode u cm, nego kao pF-vrijednost odnosno kao logaritam tog broja.
Prema Scofieldu. pF-vrijednost predstavlja logaritam vrijednosti vodenog stupca vode,
odnosno pod pF se podrazumijeva sila kojom neko tlo dri odreenu koliinu vode. Izraz
pFJe mjerilo slobodne energije, koje nam kae sa koliko jo sfobodne energije raspolae
neko tlo kod odreenog stanja vlanosti (to je tlo vlanije, sve je manje ove slobodne
energije, tj. sve je manji pF). Tako npr., ako pritisak iznosi 1.000 cm (= 1 bar) stupca
vode, njegova pF-vrijednost e biti 3 (logaritam od 1.000 = 3). slika 67.
173
Fizika tla
a '"
o
CL
ra Z
T-|10 000 Suho tlo

Nepristupana voda
Pristupana voda
40 60
Sadraj vlage, vol %
SUka 67. Odnos izmeu napona usisavanja i sadraja vlage (pF-krivulje) kod: P -
pjeskue, Pr - prahulje, C - glinue, gdje je:
- VTV vlanost trajnog venua,
- PVK - poljski vodni kapacitet.
- VS - vodeni .stub,
- Hy - higroskopna vlaga
Kod termina pF, sa slovom "p" je oznaen logaritamski karakter skale, slino pH
skali, koji je uveo Sorensen kod odreivanja reakcije tla, dok "F" oznaava poetak
engleske rijei "free" = slobodan (free energy = slobodna energija). Kao to srno naveli,
sa pF u stvari mjerimo slobodnu energiju sa kojom raspolae neko tlo u odnosu na
vezanje vode.
Veliine pF-vrijednosti se kreu u granicama od 0 do 7, gdje pF = 0, znai da je tlo
potpuno zasieno sa vodom, kae se tlo je potpuno saturirano (tlo potopljeno ii vodi), a
snaga njenog dranja je 0,001 bar. im tlo gubi vodu, kada se isuiije i cijedi, poveava
se njegova slobodna energija, odnosno poveava se pF- vrTjidnost, dok iie postigne
svoju maksimalnu veliinu sa pF 7. Prema tome pF 7 predstavlja potpuno suho tlo, a
snaga dranja vode za estice tla ide i do 10.000 bari.
174
Fizika tla
Zemljina vlaga moe imati pF vrijednost i veu od 7,0, ali najvie tala 'Otputa
veoma malo vode kada se zagrijava preko 105 "C, dok temperatura ne postane suvie
visoka da isui i konslitucionu vodu. Kada se ovo postigne, tlo mijenja nepovratno svoj
identitet.
Napon usisavanja ili intenzitet vezanja vlage tla (vodni stres) moe se
najjednostavnije objasniti na primjeru tenziometra. prikazanom na slici 68. Manometar
na tenziometru je tako podeen da pokazuje vrijednost nule. kada keramika aa tano
lei na povrini podzemne vode. Ukoliko se voda iz tla vie gubi. utoliko se voda vie iz
tenziometra isisava, i utoliko vie manometar pokazuje negativni pritisak. On se esto
iskazuje kao napon usisavanja.
Manometar za nijerenje tenzije
Nivo tla ^

Cijev ispunjena vodom
Porozni materijal (keramiki) kroz koji se voda moe kretati

Slika 68. Na presjeku tenziometra prikazani su najvaniji njegovi dijelovi
Odnos izmeu sadraja vode i tenzije usisavanja je ovisan od teksture tla. Iz
grafikona, na slici 67, se vidi ova ovisnost. Krivulje su oznaene kao pF-krivulje poto se
napon usisavanja ne predstavlja samo u formi bari ili vodenog stupca, nego takoe i kao
pF vrijednost (= log stupca vode). Tako, na primjer, napon usisavanja od 100 cm stupca
vode odgovara pF-vrijednosti od 2, 1 cm stupca vode pF = 0 i 0 cm stupca vode
odgovara pF - 00. Ordinata je data u logaritamskom mjerilu, da bi se takoe razlike u
podruju niih pF-vrijednosti uinile jasnijim.
175
Fizika tla
Kod sve tri krivulje moe se zakljuiti da se snaga vezivanja vode za esticu, poveava
oduzimanjem vode u tlu. Razliiti tok krivulja je uzrokovan razliitim rasporedom pora po
veliini, a kao rezultat razliite strukture. Vrijednosti vode kod napona usisavanja od 1
cm stupca vode (pF = 0), variraju u ovom primjeru samo u podruju od 42 do 53 vol % =
cmVlOO cm"' tla. U odsutnosti zraka ovaj volumen odgovara volumenu ukupnih pora u
tlu.
Postoji direktan odnos izi"i"!edu napona usisavanja i sadraja vlage u tlu. pri emu se
intenzitet vezanja vode za esticu tla poveava sa smanjenjem debljine sloja
adsojpcione vode i sa smanjenjem prenika kapilara. Stoga se iz visine napona
usisavanja moe izraunati ekvivalentni prenik pora, to se vidi iz tabele 31.
Raspodjela pora po veliini prema prenikii pora I naponu vode (cm stupca vode,
odgovara pF-vrijednosti)
Tabela 31.
Opis pora po veliini
Krupne pore. iroke Krupne pore, uske Srednje pore Sitne (fine) pore
Prenik pora pm
(milimikrona)
>50 50-10 10-0,2 <0,2
Stupac vode cm
0^ 60-300 300-15.000 > 15.000
pF (tenzija vlage tla)
0-1.0 1.77-2.00 2.54-4.20 >4.20
Ako se tlu oduzme voda. kod pjeskulja pF-krivulja ide priblino ravno (slika 67) do
oko pF 1,8. Ovaj ravan tok ukazuje da je oduzeta samo relativno slabo vezana voda (oko
30 %) u podruju pora sa prenikom veii"n od 50 mikrona. Ostalih 5 % vode je vezano
sa veoi"i"i snagoi"i"i vezivanja.
Kod prahulja (na lesu) sredi"ije pore sa oko 20 % vlage (pF podruje 2,5- 4,2) je jako
izraeno, kod glinua fine pore sa oko 30 % vlage (pF vei od 4,2). Sila sa kojom se
voda vee za estice tla zavisi od njegovog teksturnog sastava.
Iz krivulja na slici 67 mogu se takoe, vidjeti odnosi izineu pF- vrijednosti, pritiska u
bariina, (visine vodenog stuba. VS) i teksture tla.
Iz prikaza na grafikonu vidi se, da se kod jednakog sadraja vode snaga vezanja
zemljine vlage poveava u nizu pjeskulje < prahulje < glinue, dakle, sa dodavanjem
gline. Tako isto treba naglasiti da na primjer kod sadraja vlage od 20% pjeskue su
mokre, prahulje vlane, a glinue suhe. Ove razlike u snazi vezai"ija vode u zavisnosti od
teksture poivaju na poveanju adsorbcione vanjske povrine i smanjenog prenika
pora.
176
Fizika tla
Vrlo vano stanje zemljine vlage za biljku je ono koje se nalazi u opsegu izmeu pF
1.7-1.8 i kod 4,2. Sa stanovita obrade pjeskulje imaju iri opseg obrade zbog toga to je
struktura u njima slina teksturi, dok teka tla imaju taj opsesi mnogo ui. Organska tla
se mogu obraivati kada su znatno vlanija i od pP 2.8 zato to imaju stabilnu strukturu.
Vjerovatno da razliita orua obrade zahtijevaju i razliite opsege zemljine vlage za
optimalne operacije. pF 2,8 kao granica mokrog opsega optimalne obrade, pokazuje
daje potrebno da se ocijedi neto vode ili da se neto izgubi putem evaporacije ili
transpiracijom prije nego to se pristupi obradi.
Kao IO se vidi iz grafikona (slika 67), pjeskulja je sa 4 % sadraja vode - vlano tlo,
dok su ilovae i glinue suhe. Ili drugi primjer, biljke e pokazivati znakove venjenja kod
razliitih sadraja \'oe u tlu u zavisnosti od teksture tla. Tako u glinuama biljke e da
venu ve kod sadraja vlage od 32 %, u prahuljama od 12..5 %, a u pjeskuljama kod 1,5
%. Prema tome, kod mjerenja vlage u tlu, sa gledita snabdijevanja biljaka, nije dovoljno
samo utvrivanje ukupne koliine vode koju neko tlo sadri, nego i stepen vezanja te
vode za estice tla.
O odreivanju napona usisavanja govorie se na drugom mjestu. Ovdje treba
spomenuti daje napon usisavanja zemljine vlage u pF podruju 0 do 2,9 (=1 - 800 cm
stupca vode) i moe da se mjeri tenziometrom (slika 68). Za odreivanje u podruju pF
3^.2 koriste se gipsane elektrode.
Kod odreivanja pF krivulja koristi se metoda po Richardsu (membrana pod
pritiskom) na uzorcima tla zasienim sa vodom. Uzorci se stavljaju u jedan zatvoreni
sistem (slika 69) na keramike ploe i sa pritiskom se dovode u ravnoteu koja odgovara
odreenom naponu usisavanja i mjeri se iz tla ocijeena voda ili u tlu zaostala voda. pF
krivulje se izvode nanoenjem upotrijebljenog pritiska naspram odreenog sadraja
vlage. Za odreivanje pF veih od 4,2, tlo se dovodi u ravnoteu kod razliitih pritisaka
vodene pare, i odreuje se sadraj vlage u uzorku.
uzorak tla
\
keramika ploa

Sfiko 69. ematski prikaz aparata za odreivanje vodnih konstanti tla (pF) po Richardsu
177
Fizika tla
5.2.2.2. Koncepcija na bazi potencijala
Posljednjih godina svojstva zemljine vlage se tumae koiiienjem koncepcije
potencijala, U pedologiji je ovaj izraz prvi uveo Buckingem kod izuavanja kretanja vode
u tlu. Energetsko stanje zemljine vlage je odredeno specifinim svojstvima vodenih
molekula, takode i uticajem razliitih poljskih sila koje u tlu djeluju na ove molekule.
Potencijal predstavlja rad koji je potreban, da se jedinica vode sajednog odreenog
mjesta poljskih sila prenese na drtigo mjesto. Upotrijebi li se koncepcija potencijala na
zemljinti vlagti, tada se sva kretanja vode mogti svesti na jedan imenitelj, kao to sti
infiltracija, cijeenje i kapilarno penjanje. Voda se uvijek kree sa mjesta veeg sadraja
vode (= vea specifina energija) prema niim sadrajima, poto kod 0\'0g postoji
slobodna energija. Ovo kretanje prestaje tada kada se na svim mjestima pokae ista
vrijednost ukupnog potencijala.
Pretpostavimo da dodamo malu koliinti vode ti suho nezaslanjeno tlo ti izotermnoj
sredini. Dodana voa e se distribtiirati tako da snaga vezivanja izmeti tla i vode je
onolika koliko je tiope mogtie da btide. Rad je zavren kad voda dostigne maksimalnti
redukcijti slobodne energije.
Stiprotan rad ovome je potreban, da se ova voda odstrani i postigne prethodno
stanje.
Dalje dodavana voda u tlo vezae se progresivno slabijim silama sve do posljednje
kapi vode koja je potrebna da saturira tlo, pri emu voda tla prelazi u istu vodu pod
uslovima neizmijenjene temperattire, pritiska i nadmorske visine.
Vezivanje ili retencija vode u tlu, njeno usvajanje i translokacija u biljci, te gubitak
putem evapotranspiracije je vezano za energetski fenomen. U ove procese ukljuene su
razliite vrste energija, kao to sti potencijalna, kinetika i elektrina. Bilo kako, slobodna
energija je termin kojim se koristimo da karakteriziramo energetski status vode.
Slobodna energija je zapravo zbir svih drugih energetskih formi prisutnih da obave rad.
Takoe nivo slobodne energije u nekoj supstancije opa mjera tendencije mijenjanja te
supstance.
Kad je u pitanju energija, sve supstance ukljutijui i vodti imajti tendencijti da se
pokreu ili mijenjaju status s veeg na nii nivo slobodne energije. Na primjer, ako sti svi
ostali uslovi isti. kretanje voe u tlu e openito biti iz zone gdje je nivo slobodne energije
voe visok (mokro tlo) prema zoni gdje je nivo slobodne energije vode nizak (suho tlo).
Prema Ciriu (1991) energetski potencijal zemljine vode definie se kao koliina
rada koji se mora uloiti po jedinici kvantiteta iste vode (mase ili volumena) da bi se
neogranieno mala koliina vode transportovala povratno ti uslovima jednake
temperattire od "standardnog nivoa tenosti" do take koja nas interestije ti tki. Za
"standardni nivo tenosti", obino se uzima nivo podzemne
178
Fizika tla
vode ili neki drugi nii nivo slobodne vode u hidrolokom smislu. To Je. u utim, i'azlika
u potencijalnoj slobodnoj energiji izmeu vode tla u datoj taki i vode u standardnom
nivou, koji se uzima kao nulto slanje. Prema lome. potencijalna energija piedstavlja
relativnu vrijednost, koju nazivamo potencijal zemljine vode.
Na .slobodnu energiju tla za vezanje vode. tiliti tri vane sile i to:
- Sile adliezije ili svojstvo vrste faze tla (zemljini matriks) za vodu, obezbijedtiju
matriksne sile koje su odgovorne za adsorpciju i kapilaritet. pri emu dolazi do
znaajne redukcije slobodne energije adsorbovanih molekula vode. pa ak i onih koje
sti vezane koheziono.
- Privlaenje vode od strane iona ili drugih otopina u vodi. iskaztije se u vidu osniotskih
sila (osmotskog potencijala), a takode ima osobinti leduciranja slobodne energije
vode u lastvoru tla. Osmotsko kretanje iste vode kroz poluproptistljivu membranu u
rastvor pokaztije nii ni\o slobodne energije u rastvoru.
- Gravitacione sile su trea vana snaga (potencijal) koja nastoji da potiskuje vodu
nanie. Gravitacioni potencijal ima slobodna voda u tlu koja podlijee poljti
gravitacione sile. .Ako elimo podii vodti nastiproi djelovanju polja gravitacione sile.
potrebno je uloiti rad koji se pretvara u potencijaliui energiju.
5.2.2.2.1. Vodni potencijal tla
Dok je nivo slobodne energije vaan.i razlika u slobodnoj energiji od jednog do
drtigog stanja vlanosti je od najvanijeg praktinog znaaja. Razlika izmeu slobodne
energije vode tla i iste vode pod standardnim uslovima pritiska i temperature se naziva
vodni potencijal tla i obiljeava se sa T (psi).
Komponente vodnog potencijala tla na osnovu razlike u slobodnoj energiji rezultiraju
iz gravitacionih, matriksnih i osmotskih sila te se nazivaju;
- gravitacioni potencijal (H^).
- matriksni potencijal C+'m) i
- ' osmotski potencijal
Svaki od navedenih potencijala rezultat je razliitih sila i tehniki se ne mogu zbrajali.
Djeluju simultano i utiu na ponaanje vode u tlu. Opi odnos vodnog potencijala tla
prema slobodnoj energiji, prikazana je na slici 70.
179
Fizika tla
Slobodna energija raste ako se voda tla podie
vie od standardno izabrane take
\
\
Slobodna energija iste
vode
Gravitacion i
potenci
jal
1
Dio umanjen
osmotskom
< --------------- ^
Dio umanjen
matriksnoni'
koji
pripada
rljelovanj
u
koji
pripada
djelovanj
u
Osmotski
Matriksni |
potenci
jal
Dotenci
jal
/
Slobodna energija vode tla
Slika 70. Generalni odnos vodnog potencijala tla preina slobodnoj energiji
5.2.2.2.2. Gravitacioni potencijal (Tg)
Gravitacioni potencijal tla moe se izraziti matematiki kao,
gdje je: g = ubrzanje izraavano gravitacijom
h = visina vode iznad standardnog nivoa vode u tlu (referentni nivo). Ovaj nivo se uvijek
uzima kao nivo slobodne vode koja se nalazi u profilu ili niim nivoima tla, kako bi
osigurali da gravitacioni potencijal vode tla ima pozitivne vrijednosti iznad referentne
take (0), slika 70.
Kolika e biti potencijalna energija, zavisi od visine take u kojoj se mjeri gravitacioni
potencijal u odnosu na standardni nivo tenosti (relativna visina).
Gravitacija ima vanu ulogu u evakuaciji suvine vode iz gornjili slojeva rizosfere
nakon intenzivnih oborina ili prekomjernog navodnjavanja. To je slobodna voda koja se
jo naziva i cijedna. Ova voda se giba kroz krupne
180
Fizika tla
nekapilanie poe pod uticajem sile tee, a javlja se iiako:i obilnih oborina ili prekomjernog
navodnjavanja.
5.2.2.2.3, Matriksni potencijal (*!',)
Rije "matriks", oznaava uronjenu masu, a u ovom sluaju to je vrsta faza tla
uronjena u vodu. Matriksni potencijal (nekad se zvao kapilarni), je rezultat dvije pojave;
adhezije (adsorpcije) i kapilariteta (Slika 71)

SUka 71. Matriksni potencijal kao rezultat kapilariteta (a) i adsorpcije (b -4). Ostali
elementi: (1 - estica tla, 2 - sitne kapilare, J - krupne pore bez kapilariteta, 5 - krupne
pore ispunjene vodom)
Kao to je ranije naglaeno, vrsta faza tla i njeni izmjenjivi ioni imaju sposobnost
privlaenja vode kao i gubitak energije kad se voda adsorbuje. Ovo privlaenje, zajedno
sa povrinskim naponom (tenzijom) vode, se ubraja u kapilarne sile. Krajnji efekat ovih
pojava je redukcija slobodne energije vode u tlu u poreenju sa neadsorbovanom istom
vodom. Kao posljedica, matriksni potencijal (4^,,,) uvijek je negativan. Matriksni
potencijal (4^,) nema samo efekat na retenciju vlage u tlu, ve i na kretanje vode u tlu.
Razlika izmeu matriksnog
181
Fizika tla
potencijala (S-',,,) dvije zajednike zone tla stiniiihVa (podstie) kretanje vode u iki. Ovo
je kretanje neobino vano, posebno u snabdijevanju korijena biljaka vodom. Kao to je
ranije naglaeno, pod ovakvim uslovima, voda se kree od vlane (visoka slobodna
energija vode) prema suhoj (niska slobodna eneigija vode) zoni.
5.2.2.2.4. Osmotski potencijal (F^)
Osmotski potencijal se javlja u rastvoru tla. U i'astvoru mogu biti neorganske soli ili
organska jedinjenja. Oni reduciraju slobodnu energiju vode, prvenstveno jer ioni rastvora
ili molekule privlae molekule vode. Proces osmoze je ilustrativno prikazan na slici 72.
U staklenoj cijevi oblika slova U (a) nalazi se voda u lijevoj strani (V) i rastvor eera
u desnoj strani (R). Ova tenost je odvojena poluproptistljivom membranom za molekule
vode. ali ne i za rastvoreni eer. Molekule eera nisu u mogunosti prolaziti kroz
membranu. Kroz membranu (b) kretae se poveani dio vode slobodno iz dijela sa
istom vodom u dio sa rastvorom eera. Ovo kretanje e trajati sve dok se razlika u
hidiostatskom pritisku ova dva kraka u cijevi dok se ne tiravnotei efekat privlaenja sile
iona. Ravnotea (c) e se uspostaviti kad proe dovoljna koliina vode kroz membranu
(dotiji dio cijevi) sa rastvorom eera, pri emu e doi do signifikantne razlike u nivou
tekuina na obje strane. Razlika u nivou v i r strane predstavlja osmotski potencijal (c).
Poto je uloga eera u ovome procesu da smanji slobodnti energiju vode ti rastvoru,
znai da e vie vode proi sa lijeve na desnu stranu membrane.
Za razliku od matriksnog potencijala (S^ll)! osmotski potencijal ima mali efekat
ki-etanja mase vode u tlu. Osmotski potencijal (H'o) ima glavni uticaj na usvajanje vode
od strane korijena biljaka. U zemljitima bogatim sa rastvorljivim solima, osmotski
potencijal (M-') moe biti vei u rastvoru tla nego u elijama korijena biljaka. To dovodi
do onemoguavanja uzimanja vode od strane biljaka. S obzirom da se pritisak vodene
pare u rastvoru smanjtije, osmotski potencijal (4^) takoe utie na kretanje vodene pare.
On se javlja svuda na granici izmeti tene i gasovite faze (i bez postojanja
polupropustljive membrane), jer se pritisak vodene pare u kontaktu sa rastvorom mijenja
zavisno od koncentracije, kao i u kontaktu ista voda - rastvor, preko polupropustljive
membrane.
Osmotski potencijal, kao i inatriksni ima negativnu vrijednost, jer se i pri hidrataciji
iona oslobaa energija. Meutim, moe se kazati da je osmotski potencijal ustvari
negativna vrijednost osmotskog pritiska.
182
Fizika tla

Slika 72. Prikaz procesa osmoze i osniolskog pritiska (potencijala). Keeton. 11972).
modificirano od Brady. (1990).
Osmotski efekat koji uzrokuju adsorbovani ioni. ukljuuju se obino u matriksni
potencijal, jer je teko odvojiti dio vode koji se adsorbuje neposredno za vrstu fazu tla
od dijela koji je vezan za adsorbovane ione.
5.2.3. Iskazivanje vodnog potencijala tla
Postoji vie naina da se izraze razlike u energetskom nivou vode tla. Uobiajeni
nain izraavanja potencijala (4^) je oznaka u centimetrima vodenog stuba (stupca
vode). to je visina (h) vea U centimetrima, vei je i mjereni potencijal. Vodni potencijal
tla se takoe izraava i u standardnim
atmosferama na nivou mora 760 mm Hg ili 1,020 cm voenog stuba. ^
Izraz bar je u prosjeku isto to i standardna atmosfera, a milibar je /iooo bari. Deset
bari je ekvivalentno SI jedinici niegapaskal (MPa), to je zajedno sa barom uobiajeni
nain izraavanja potencijala. Odnos izmeu ova tri naina izraavanja energetskog
nivoa (potencijala u tlu daje se u tabeli 32.
183
Fizika tla
Tabela 32.
Visina stuba
vode
Vodni potencijal
tla
Vodni potencijal
tia
(cm) (bari) megapaskal
(MPa)*
0 0 0
10.2 -0,01 -0.001
102 -0,1 -0.01
306 -0,3 -0,03
1.020 -1,0 -0,1
15 300 _ 1 i; -1.5
31.700 -31 -3,1
102.000 -100 -10.1
Odnos zmeu sadraja vode u tlu i vodnog potencijala tla za tri reprezentativna
mineralna tla, prikazanje na slici 73. Odnos je prikazan na bazi

-0,1 .1 -10 -100 -1000 (baral
-0.01 -0.1 -1 -10 -100 (MPa)
Vodni polencijal [la (T)
Slika 73. Kriva vlainosti (potencijala) tri reprezentativna mineralna tla (razliit nain
prezentacije), Brady, (1990).
postepenog suenja potpuno saturiranog tla. Vodni potencijal tla (HK) je negativan, a
moe biti predstavljen u barima (gornja skala) ili megapaskalima (MPa) donja skala.
' megapaskal (Mpa) = 10 bari 184
Fizika tla
I na kraju treba rei da svako od navedenih polja sila ima svoj pareijalni poteneijak a
zbir ovako iskazanih parcijalnih potencijala, ini ukupni potencijal
Matriksni, gravitacioni i osmotski (H',.,) potencijal se neposredno mjere i imaju
praktinu vrijednost, dok ukupni (MA) potencijal predstavlja vie konceptualnu nego
aktuelnu veliinu.
Naravno da ni svi parcijalni potencijali ne ispoljavaju se na isti nain i njihov parcijalni
gradijent ne prouzrokuje jednak tok vode. Meutim, svi potencijali iskazuju se jednakom
veliinom i to prema starom sistemu J/g, J/cm\ cm stupca vode ili prema SI sistemu
mjera: J kg"', N ip."' ili Paskalima (Pa), ili u m stupca vode. Jedan od naina iskazivanja
vodnog potencijala tla je putem hidrolokih (vodnih) konstanti.
5.2.3.1. Hidroloke (vodne) konstante
Tenzija ili sukcija kojom se voda dri za estice tla (matriksni potencijal) najee se
mjeri i izraava pritiskom i to u pozitivniin vrijednostiina, kao tenzija zemljine vode.
Najprostiji nain mjerenja matriksnog potencijala je tenziometar. Tenziometar predstavlja
poroznu keramiku cijev (slika 68), postavljenu u sloj tla u kojemu se mjeri sadraj vlage.
Cijev je ispunjena vodoin, a na vrhu cijevi nalazi se hermetiki privren tnanometar.
Ako se ovakva cijev stavi u tlo sa matriksnim potencijalom, voda iz porozne cijevi (gdje je
potencijal ravan nuli) poee da se kree prema vodom nezasienom tlu, dok se ne
uspostavi ravnotea u nultom potencijalu (tlo usisava vodu). U tenziometru se stvara
vakuum, koji manometar registruje u jedinici pritiska tj. u bariina.
Na ovaj nain se inoe mjeriti potencijal do 0,8 bari. Slino mjerenju tenziometrom,
moe se mjerenje vriti i u laboratoriji uz pomo pjeanih sanduka (princip sukcije),
metoda za tnjerenje niskih vrijednosti pF (razvijena u Holandiji).
Za mjerenje veeg matriksnog potencijala, koriste se eline komore sa poroznom
membranom razliitog promjera pora ili kaolinitska glina. Pri ovome se koristi razliit
pritisak, koji je ekvivalentan pritisku kojim se voda dri vezana za vrstu fazu u tlu.
Zapravo, cilj ovoga postupka je da vodu otrgne iz polja privlaenja sile matriksa i dovede
na nulti potencijal, tj. slobodno stanje, slika 69.
Za uspjean rast biljaka, potrebno je da se uspostavi ravnotea izmeu potronje
vode u toku transpiracije i priticanja vode tla u zonu korijena. Transpiracija je kontinuiran
proces, dok je priticanje vode u tlo povremeno.
185
Fizika tla
Priteklu vodu (padavine, irigacije) tlo inia mogunost da deponuje, tj. obiazuje rezerve
vode i da tu vodu u kontinuitetu transportuje do korijena srazmjerno potronji koju
prouzrokuje transpiracija, to se smatra sutinskim procesom u dinamikom odnosu tlo -
voda - biljni korijen.
Na ovoj osnovi definirana su karakteristina stanja vlanosti tla i njihove prijelomne
take. Prijelomne take tih karakteristinih stanja vlanosti, smatraju se konstantnim
svojstvom odreenog tla - hidroloke konstante.
Usisavajua snaga tla ili sila dranja vode za estice tla kao to ranije naglaeno
izraava se u barima negativnog pritiska, megapaskalima (MPa), centimetrima visina
stupca voe ili njihovim logaritmom (pF vrijednost). Visina stupca voe od 1.000 cm,
odgovara pritisku od jedne atmosfere, a stupac voe od 10.000.000 cm odgovara
pritisku od 10.000 atmosfera. pF je logaritamska vrijednost visine stupca vode u cm, (1
at = 1.000 cm stupca vode = pF 3, jer je 1.000 = 10"\ a logaritam IO"* = 3). Oznaka p =
logaritamski karakter skale, a F = slobodna energija koja preostaje pri nekoj vlanosti
(debljini opne vode).
1 na ovom mjestu treba rei, da pF = 0 (nula), znai da je tlo potpuno zasieno
vodom, a pF = 7 znai da je tlo suho. Prikaz meusobnih odnosa pojedinih vrijednosti
naina iskazivanja daje se u tabeli 33.
Odnosi pF vrijednosti prema pritisku (barima, Mpa) i visini stupca vode
Tabela 33.
pF Bari (b) Megapaska
la (MPa)
Visina stupca
vode cm
Oznaka
vodne
konstante
1 0,01 0,001 10

2 0,1 0,01 100

2,5 0,33 0,03 330 PVK
3 1,0 0,10 1000

4 10,0 1,0 10.000

4,2 15,0 1,5 15.000 VTV
4,5 31,0 3,1 31.000 Hy
7 10.000 1.000 10.000.000 Suho tlo
Najvanije hidroloke vodne konstante tla su:
- higroskopna vlaga,
- vlanost trajnog (permanentnog) venua, -poljski vodni kapacitet,
-apsolutni vodni kapacitet,
- retencioni vodni kapacitet,
- maksimalni vodni kapacitet tla,
- pristupana voa biljci.
186
Fizika tla
5.2.3.1.1. Higroskopna vlaga
Pod higroskopnom vlagom se podrazumijeva onaj sadraj vlage koju tlo sadri kod
relativne vlanosti zraka 94,3 % i !y!itscherlich je oznaio kao "Hy". Dvostruka njena
koliina obiljeava se sa "2Hy" i predstavlja permanentnu vlanost venjenja.
Higroskopna vlaga odgovara pF-vrijednosti od 4,7 (neki navode da se ona nalazi kod
pF-vrijednosti 4,5 ili to odgovara pritisku od 31 bari). Kod serijskih analiza higroskopna
vlaga se odreuje suenjem uzorka tla u suioniku na temperaturi od 105 C, do
konstantne teine (najmanje 4-5 sati). Uzorak bez sadraja higroskopne vlage oznaava
se kao "apsolutno-suhi uzorak", ili suh uzorak. ^
Po Mitsherlichu higroskopna vlaga se odreuje dranjem uzorka tla u eksikatoru
iznad 10 %-nog rastvora H2SO4 ili zasienog rastvora Na2S04. Najvei dio higroskopne
vode je vezan za organske i mineralne koloide tla. Ova voda je vezana u obliku tankih
vodenih opni, 15-20 slojeva molekula vode. to neko tlo sadri vie koloidnih estica, to
e i sadraj higroskopne vlage biti vei. ematski prikaz pojedinih oblika vode, dat je na
slici 74.

Slika 74. Vodne konstante tla (raspored vode u tlu). Opne (filmovi) vode su sve manje
vezane to su udaljenije od povrine estice vrste faze tla, Thien, S.J. etal. (1997).
187
Fizika tla
Ova voda se ne moe kretati pod uticajem sila tee ili sila povrinskog napona. Ona
je nepristupana za biljke. Njen sadraj ovisan je od teksturnog sastava tla, ukoliko je tlo
teeg teksturnog sastava, to je i sadraj higroskopne vode u tlu vei, tabela 34.
Sadraj Hy u tlima razliitog teksturnog sastava (po Mitscherlich-u, 1954)
Tabela 34.
Vrsta tla Sadraj higroskopne vode u
tein.
%
Glinua 5,80
Ilovaa 3,00
Pjeskua 1,23
Podatak o higroskopnoj vodi se koristi za preraunavanje rezultata analiza sa
zrano-suhog stanja, na suho stanje.
Zrano suho tlo, sadri izvjesnu koliinu higroskopne vode koja odgovara relativnoj
vlanosti zraka u prostoriji od 97 %.
5.2.3.1.2. Vlanost trajnog (permanentnog) venua
Pod ovom hidrolokom konstantom podrazumijeva se ona koliina vode u tlu kod
koje biljke trajno venu. Prema Brigsu i Shantzu (1912), to je onaj sadraj vlage u tlu
izraen u procentima suhe mase u trenutku, kada se u liu biljaka poinje trajno
smanjivati sadraj vlage. Prava redukcija u sadraju vlage bazalnih uvenulih listova jeste
onda, kada lie ne povrati turgor, poto je kultura stavljena u posudu zasienu sa
vodenom parom. Kao indikatorne biljke koriste se suncokret ili jeam.
Vlanost trajnog venua (VTV), moe se odrediti i putem biljaka (tzv. indikatorne
biljke). Biljke se uzgajaju u vegetacionoj posudi, i kada se razviju tri para listia, prestaje
se sa zalivanjem. Poetak prvih znakova venjenja jo ne znai da je postignuta ova
vrijednost. Ukoliko biljice stavljene u komoru zasienu vlagom ne povrate svoj trugor
znai da se postigla ova vrijednost.
Z.a laboratorijsko odreivanje koriste se i aparati pod imenom "membrane pod
pritiskom" (pressure membrane), gdje se upotrebljava pritisak od 15 bari. Voda koja
zaostane u tlu nakon ovakvog tretiranja oznaava se kao vlanost trajnog venua.
188
Fizika tla
Sadi'aj vlage LI tlu kod vrijednosti permanentnog venua za osnovne teksturne klase
se kree kod glinua oko 30 %, ilovae 15 % i pjeskulje 3 %. Vlanost trajnog venjenja
se nalazi kod pF 4,2. (slika 67).
Vlanost trajnog venua je vana liidroloka konstanta. Tako neka glinovita tla sa
vlanosti venua od 20 %. a sadrajem momentane vode od 1 5 % su fizioloki suha,
dok je pjeskulja sa vlanosti venua od 2 % i sadrajem vode od 4 % fizioloki vlana,
slika 75.
o.e
0.5
o 0,4 >
tst c E
.2 0 2
o >
0.1
0.0
Pijesak

Saturisa
no tlo

Poljski
vodni
kapacitet
(PV
S^

Pristupa
na
voda
(PV)

----
----

Nepris tupana
voda
Pjeskovita Ilovaa ilovaa
- VTV
Prakasta ilovaa
Glinovita Ilovaa
Glina
SUka 75.
Procjena sadraja pristupane vode biljci (P.Vj za razliite teksturne klase tla, Dani, O.,
et ai (2000j.
Voda iznad take venua naziva se biljci pristupana voda (BPV), fizioloki aktivna ili
korisna voda, jer se ova voda dri silama koje su manje od sile sisanja korijena biljke.
Voda ispod take venua naziva se nepristupana, mitva ili fizioloki ineitna voda.
5.2.3.1.3. Poljski vodni kapacitet
Poljski vodni kapacitet (PVK) ili skraeno poljski kapacitet (PK) tla za vodu,
predstavlja onu koliinu vode koja zaostaje u tlu, poto se suvina gravitaciona voda
ocijedila, odnosno skoro potpuno je prestalo kretanje vode na ovaj nain. Ovo stanje se
postie u jednom propusnom tlu sa jednolinom
189
Fizika tla
teksturom i strukturom 1-3 dana nakon kie ili navodnjavanja. U jednom teem tlu, na
primjer glinui, ovo se stanje postie tek nakon 10 ili vie dana. Poljski vodni kapacitet
nalazi se u dijapazonu od pF 1,8-2,7, slika 67.
U laboratoriju se ova vrijednost odreuje na posebnim aparatima, tzv. aparatima sa
poroznom ploom ("porous plate"), gdje se koristi pritisak od 1/3 bari (najee), ili
putem sukcije po holanskoj metodi posuda sa pijeskom.
Vrijednosti poljskog kapaciteta su najmanje kod pjeskulja (oko 10 %), a najvee kod
glinua (oko 45 %). Za ilovae ova vrijednost iznosi do 35 %. Za pjeskulje, s obzii'om na
malu vrijednost poljskog kapaciteta se kae da imaju malu sposobnost zadravanja
(pohrane) vode, slika 75.
"iNfa vrijednost poljskog kapaciteta utiu mnogi faktori, kao to su: tekstura, sadraj
organske materije, struktura i dubina podzemne vode. Ukoliko je tlo teksturno tee imae
i veu vrijednost poljskog kapaciteta. Takoe sadraj organske materije poveava
vrijednost poljskog kapaciteta. Mali poljski kapacitet kod pjeskulja djeluje na malu
pohranu vode zimskih' oborina i jako isparavanje. Dodavanje organske materije u
pjeskuljama dovodi (prije svega) do poveanja poljskog kapaciteta.
Poljski vodni kapacitet, odreuje najdirektnije plodnost tla, jer predstavlja najveu
koliinu vode koja se u tlu zadrava due vrijeme nakon vlaenja putem oborina ili
navodtijavanJa. To je ujedno i najvea koliina vode, koja se tlu smije obezbijediti
navodnjavanjem, jer se voda iznad poljskog vodnog kapaciteta smatra tetnom.za
HiljktJ, zbog toga to potiskuje zrak iz tla koji je drugi vaan faktor plodnosti tla. 0.ya se
voda inae naziva suvina ili drenana voda.
Poljski vodni kapacitet s ekolokog stanovita predstavlja optimalnu vlanost tla, pri
kojoj biljka troi najmanje energije za opskrbu vodom. Poljski kapacitet za vodu je vrlo
vana vodna konstanta, prvenstveno zbog toga to odreuje koliinu fizioloki aktivne
vode u tlu.
U sklopu ove konstante spomenut emo jo dvije, koje se veoma esto i danas
koriste u pedolokoj praksi. To su tzv. apsolutni vodni kapacitet i retencioni kapacitet tla
za vodu.
5.2.3.1.4. Apsolutni vodni kapacitet
Pod apsolutnim vodnim kapacitetom, podrazumijeva se ona koliina vode koju tlo
sadri nakon cijeenja o 24 sata. Ova vrijednost je neto vea od vrijednosti poljskog
vodnog kapaciteta, jer u sebe ukljuuje jedan dio gravitacione vode (poto se sva voda
za 24 sata ne moe ocijediti iz tla).
190
Fizika tla
5.2.3.1.5. Retencioni vodni kapacitet
Pod retencionim kapacitetom tka za vodu, podrazumijeva se ona koliina vode koju
tlo zadrava svojini vlastitim snagama. I ova je vrijednost slina poljskom kapacitetu,
samo to i ona predstavlja neto veu vrijednost. Razlika dolazi zbog metoda koje se
koriste kod njihovog odreivanja (kao posljedica poduprte kapilarne vode).
5.2.3.1.6. Maksimalni vodni kapacitet tla
Maksimalni vodni kapacitet tla za vodu predstavlja onu koliinu vode koju tlo moe
maksimalno da primi (odgovara ukupnoj poroznosti). Ova se vrijednost postie kada se
tlo potpuno zasiti (saturira) vodom, slika 75. pF vrijednost kod ove konstante je nula (0).
5.2.3.2. Pristupana voda biljci
Pristupana voda biljci (PV), ili korisna voda za biljku je ona koliina vode u tlu, koju
biljka moe da koristi za svoje fizioloke potrebe. Drugim rijeima to je ona voda, ija je
snaga vezana za estice tla manja od snage usisivanja korijenove mase neke biljke; Ovu
vodu predstavlja mali dio adsorptivne vode i najvei dio kapilarne (slika 74).
j^ristup^na voda se nalazi unutar pF podruja 1,8-4,2. U stvari, biljka moe da koristi i
vodli koja se nalazi ispod pF 1,8, samo se ona relativno brzo iscijedi iz tla tako daje njeno
iskoritavanje praktino vrlo maleno.
Sadraj pristupane vode se izraunava iz razlike u sadraju izmeu poljskog vodnog
kapaciteta i vlanosti trajnog venua:
PV = PVK - VTV
gdje je: PV' = pristupana voda
PVK = poljski vodni kapacitet VTK = vlanost trajnog venua.
Na osnovu teksturne klase najvanije hidroloke konstante imaju vrijednosti
prikazane u tabeli 35.
191

Fizika tla

Tabela 35:
Teksturna Poljski vodni Vlanost trajnog Pristupan
a
klasa kapacitet (PVK) venua
(VTV)
voda (PV)

Sadraj vlage u vol. %

I. Glinua 45 30 15
2. Ilovaa 35 15 20
3. Pjeskulja 10 3 7
Kao to se vidi u tabeli 35, ^ ilovaama je najvei sadraj pristupane vode, te se za
njih kae da imaju najvei kapacitet za fizioloki aktivnu vodu. Glinue imaju najveu
vrijednost poljskog vodnog kapaciteta, ali znatan njegov dio otpada na fizioloki
inaktivnu vodu, tj. vodu nepristupanu za biljku.
Koliina pristupane vode moe se odrediti u svakom stanju vlanosti, tako da se od
momentalne vlanosti odbije vlanost trajnog venua.
5.2.4. Kretanje vode u tlu
Voda u tlu je u stalnom pokretu. Kretanje vode u tlu posljedica je djelovanja razliitih
sila kao to su: sile privlaenja vode od strane tla, kapilarne sile i sile gravitacije. Ako je
rezultat djelovanja ovih sila nula, kretanje vode prestaje. Ipak ,takvo se stanje u tlu
nikada ne uspostavlja, jer je voda u tlu vrlo dinamina.
Kretanje vode u tlu moe se razliito oznaiti i to kao:
- ascedentno kretanje,
- descedentno kretanje,
- lateralno kretanje.
Meutim, mnogo prikladniji nain oznaavanja kretanja (toka) vode u tlu
je:
- kretanje voe u zasienom tlu,
- kretanje vode u nezasienom tlu,
- kretanje voene pare.
5.2.4.1. Kretanje vode u zasienom tlu (saturirani tok)
Kad je tlo zasieno sa vodom (saturirano), voda se nalazi izvan sila privlaenja (nije
pod tenzijom), kree se slobodno. U ovakvom stanju treba razlikovati kretanje podzemne
voe i kretanje gravitacione voe ili descedentno
192
Fizika tla
kretanje vode u pravcu sile tee. Ovo kretanje sejo naziva filtracija, perkolacija ili
cijeenje.
Teoriju kretanja vode u zasienom stanju prvi je objasnio francuski istraiva Darcy
(1856) i prikazao u vidu ope jednaine:
(j = vuiiinien vucle koja pioiee u jedinici vremena kroz jedinicu
horizontalnog presjeka upravnog na tok vode u cm/s~' (ciir'/cnr/s = cm/s),
H = razlika u gravitacionom potencijalu od poetne do izlazne take
toka u cm vodenog stuba, L = dislanca izmeu dvije take u cm.
H/L = hidrauliki gradijent,
hidraulika provodljivost poroznog sistema tia (vodopropusnost). a izraava se takoe u
cm/"'.
K =
Za kretanje vode kroz porozni materijal ostvarena brzina je dovoljno niska da je tok
laminaran u kontinuitetu, a ne turbulenta. Nivo toka direktno je proporcionalan
pogonskoj snazi i obrnuto proporcionalan otporu, to se prema Darcy-jevoj osnovnoj
formuli moe iskazati i kao:
Jw = -K grad^
gdje je: Jw= volumen u jedinici vremena kroz presjek povrine A. a ovo se zove jo Fluks
- (Water flux). grad V = oznaava gradijent ili promjenu u vodnom potencijalu izmeu
dvije take u pravcu toka koji moe biti horizontalan iii vertikalan.
K = proporcionalni koeficijent K odreene hidraulike provodljivosti, koja je takoe
reciprona otporu teenja. (Negativni izraz je zbog toga to se tok dogaa u pravcu
opadajueg jxuencijala tako da je gradijent ^negativan).
Idealni uslovi za primjenu Darcy-jevog zakona su kad su gradijent (H^) i otpor toka
konstantni u vremenu, a to predstavlja stanje za vrijeme zasienog toka kroz tlo koje ne
bubri. Tla u prirodi obino ne obezbijeuju ovakve uslove, jer se nalaze u dinamikom
ciklusu vlaenja i isuivanja, tako da se parainetri iz prethodne formule mijenjaju u
prostoru i vremenu, to e biti objanjeno kod nesaturiranog toka ili kretanje vode u
nezasienom tlu.
193
Fizika tla
Perkolacija, filtracija ili vodopropusnost (K) je vaan nain kretanja vode u poroznom
sistemu tla koji je mnogo sloeniji nego u pravilno izgraenim i stabilnim poroznim
sistemima na kojima se izvode matematiki modeli.
Iz naprijed iznesenog se vidi da je brzina proticanja vode kroz porozni sistem tla
proporcionalna veliini hidraulikog gradijenta i vodopropusnosti tla. Saturacioni tok
moe biti esto sprijeen ili usporen manje propusnim slojem tla ili matinom stijenom
koja se nalazi dublje u tlu. To uzrokuje pojavu lokalne saturacije i razvoj tzv. "sjedee"
podzemne voe. Poveanje hidraulike visine (gradijenta) iznad nepropusnog sloja,
potie lateralni tok koji se moe pojaviti u vidu izvora na nekoj drugoj taci reljefa. Ovaj
primjer prikazanje na slici 76.
propusna kapa
sputanje tla ispod izvora
sjedea podzemna voda

7 proslojci nepropusne gline =
-;stalna podzemna voda-;
Slika 76. Presjek profila u prirodi sa poloajem sjedee podzemne vode i izvorom
Vodopropusnost u poroznom sistemu tla, mnogo je sloenija nego u pravilno
izgraenim sistemima, gdje je mogue primjenjivati i matematike modele. Porozni
sistem tla izgraen je od pora razliitih dimenzija, a njihov poloaj uzrokuje diskontinuitet
u kretanju voe. Samo makro pore, meusobno povezane, nesmetano provode vou, a
to su preteno hodnici izumrlog korijenja, glista i pukotine. Osim toga, razvijanjem
strukture i bubrenjem tla, porozni sistem se naruava, te se zbog toga vodopropusnost
tla pri istom gradijentu, tokom vremena mijenja. Vodopropusnost tla odreduje se
eksperimentalno. Ona prvenstveno ovisi o veliine pora, a veliina pora je odreena
teksturom i strukturom tla. Tako se vodopropusnost kod pjeskovitih tala kree od 10"' -
10"' cm/s, a u glinovitim o 10"^ - 10~' cm/s.
Kako veliina pora utie na tok voe u tlu, vidi se iz slijedeeg primjera; tok vode kroz
pore prenika od 1 mm ekvivalentan je onom gdje se odvija tok kroz
194
Fizika tla
10.000 pora sa prenikom od 0,1 mm, iako je potrebno 100 pora raduusa 0,1 mm 'da se
dobije prenik pore od 1 mm.
Vodopropusnost razliitih slojeva, kao stoje i ranije naglaeno, moe biti veoma
razliita, to je karakteristika veine anizotropnih tala. Pravac i intenzilet
hidromehorativnih mjera uslovljen je slojem sa najniom vodopropusnou.
ematski prikaz mjerenja vodopropusnosti u laboratorijskim uslovima dat je na slici
77. Kretanje vode prema dole naziva se descedentnim ili gravitacionim kretanjem, a sa
poljoprivrednog aspekta oznaavamo ga kao perkolacija ili filtracija vode u tlu.

A Ah I

volumen vode Q u jedinici vremena
Slika 77. ematski prikaz aparata za mjerenje vodopropusnosti tia u laboratoriji
a) Descedentno kretanje (filtracija) vode je u stvari gravitaciono cijeenje voe
(perkolacija, filtracija), koje se vri kroz iroke nekapilarne pore. U ovakvim porama voda
se kree pod uticajem sila tee. Na osnovu ovog kretanja odreuje se tzv.
vodopropusnost tla za vou, a ovisi od vie razliitih faktora. U prvom redu
vodopropusnost ovisi od teksturnog sastava tla, tako da su najpropusniji pijesci, a gline
su opet najnepropusnije. Na propusnost tla utie i struktura. Stabilna mrviasta struktura
poveava propusnost i obratno. Tla sa adsorbovanim Ca i Mg i K su propusna, dok sa
Na-ionom su nepropusna. Openito nestabilna struktura, znai i manju vodopropusnost.
Izmeu vodopropusnosti i
195
Fizika tla
raspodjele pora postoji uski odnos. Vodopropusnost iznos. , na prn^jer. kod pjeskulja
gdie se moe oznaiti kao dobro, izmeu 10^ do 1()- c,Ws, a kod slabe propusnosti tlaje
10"' pa i do 10"' cm/s u glinovitnn tlima.
Ovo kretanje vode se vri kada je tlo zasieno vodom. Stoga se pod
vodopropusnou nekog tla uvijek podrazumijeva kretanje kod stanja zasienost,
tla vodom gline. Ukoliko je njihov
.adrai vei to e vodopropusnost biti manja. Granine vrijednosti vodopropusnosti tla,
koje se kod nas najee koriste, prikazane su u tabeli
Granine vrijednosti za vodopropusnost (po Vukainoviu)
Tabela 36.
Koeficijent vodopropusnosti (Kf) u Oznaka
cm/s"'* m/dan vodopropusnosti
10"' < 0.000864 nepropusno
10"'' 0.000864 - 0,00864 vrlo slabo propusno
10"' 0,00864-0,0864 slabo propusno
10-* 0.0864-0,864 srednje propusno
10"^ 0,864 - 8,64 jako propusno
10"' 8,64 - 86,4 vrlo jako propusno
, A-i > 86/1 ______ ekstremno propusno
Descedentno i horizontalno teenje vode prikazano je na slici 78, gdje je recristrovan
tok irisacione vode u dva tla, pjeskovitoj ilovai i glmovitoj .lovac,. Dbelovi k.-eta.ija ove
vode su kao i kod zasienog toka. Voda se descedentno k.-ece mnoao bi'e u pjeskovitoj
ilovai (a), nego u glinovitoj ilovai. S druge sti'ane
ho.-izo.italnoki-etanjeje znaajnije kod glinovite ilovae (b).
Uslijed descedentnog k.-etanja vode moe doi i do gubljenja iz tla mnogih korisnih
sastojaka, u prvom redu biljnih hraniva (ispiranje), zakiseljavanja debazifikacije procesa
lesivae, podzolizacije kao . hidromorfizma tla.
" Icm/s = 86.000 cm/dan 196
Fizika tla

45 30 15 0 15 30 iS 75 60 45 30 15 0 15 30 45 60 75
Razniiik od srednje brazde
a b
Slikii 78. Dcscctlcnlno i lalcralno krelanjc rigacione vude u pjeskovitoj ilovai (aj i
glinoviloj ilovai (h)
b) Podzemno kretanje voda, predstavlja kontinualni sloj vode koji ispunjava sve pore
tla i ima pozitivni pritisak. Podzemne vode se kreu pod uticajem sila tee od mjesta s
vieg na mjesto s niim nivoom podzemne vode. Podzemna voda se nalazi u dubljim
dijelovima tla ili matinom supstratu, a gornja granica naziva se nivo podzemne vode.
Brzina kretanja ovisi o ukupnom broju i vrsti pora, kao i nagibu nepropusnog sloja.
Kreui se po nepropusnoj podlozi ili stijeni, podzemna voda esto izlazi na povrinu u
vidu izvora. Ovako se kree oborinska voda po nepropusnoin sloju pseudogleja (Stagnic
luvisol) u pravcu pada terena, to dovodi do razlika u reimu vlaenja gornjih i donjih
dijelova terena. Glinovita tla iinaju vie pora od pjeskovitih. ali je kretanje podzemne
vode kroz njih oteano zbog kvaliteta, tj. malih dimenzija pora (mikropore).
Kretanje vode na nie u zasienom stanju, pod uticajem gravitacije, moe se oznaiti
kao drenaa, jer je opadanje nivoa podzemne vode u sutini drenaa. Drenaa moe biti
kod propusnih tala prirodni proces, ili moe biti vjetaki izazvan proces postavljanjem
drenanih kanala ili cijevne drenane mree.
Ako tlo sadri podzemnu vodu, ona se moe ascedentno dizati putem kapilara. To
dizanje naziva se jo i kapilarno dizanje vode. Ovim putem, voda se die do nivoa, kad
se uspostavi ravnotea sile gravitacije i kapilarnih sila. Visina dizanja ovisi o
mehanikom sastavu i to tako da raste s poveanjem sadraja gline, ali samo do
odreene granice, nakon ega ponovo opada. U odnosu na kapilarno penjanje
(kapilaritet), zemljita se po teksturi mogu svrstati u slijedei niz: pijesak < fina pjeskovita
ilovaa < lahka glina < glina
197
Fizika tla
Treba naglasiti da se tla vrlo tekog i lahkog mehanikog sastava odlikLiJii malom
visinom kapilarnog dizanja.
Na ovaj se nain biljke mogu snabdijevati sa vodom. Brzina kapilarnog dizanja ovisi o
promjeru kapilarnih pora. Pojava slojeva pijeska i ljunka prekida kapilaritet, dok
prisustvo gline ga usporava. Glinovita tla koja su sklona bubrenju (prisutan Na"'"-ion u
adsorptivnom kompleksu) smanjuju brzinu i visinu kapilarnog dizanja vode.
5.2.4.2. Kretanje vode u nesaturiranom tlu (nesaturirani tok)
Nesaturirani tok se javlja kad su pore u tlu bar i djelimino nesaturirane vodom. U
ovakvim uslovima voda se nalazi pod tenzijom, a takvo stanje vlanosti je najee u
prirodnom tlu. Kod saturiranog toka, kretanje vode kroz krupne (makro) pore je u
kontinuitetu i brzo. Ali, kod nesaturiranog toka ove makropore su ispunjene zrakom,
ostavljajui samo srednje i sitne (mikro) pore obezbijeduju usporeno kretanje vode. Ovaj
proces se najbolje vidi na slici 79, gdje je prikazan opi odnos izmeu matriksnog
potencijala (^'m) (ili obrnuto, nivoa vlanosti) i vodopropusnosti. Treba znati da pri ili blizu
nultog (^ = 0) potencijala (koji karakterizira reim saturiranog toka) hidraulika
provodljivost je hiljadu puta vea nego kod potencijala koji karakterizira tipini
nesaturirani tok (^ = ili < od 0,1 bari).
Pri visokom nivou potencijala (visoki sadraj vlage) hidraulika provodljivost je vea
kod pjeskovitog nego kod glinovitog tla. Obrnut je sluaj pri niskim vrijednostima
potencijala (nizak sadraj vlage). Ovo je oekivan odnos, jer preominantne krupne
pore, kod grube teksture tla podravaju saturirani tok, dok sitne i srednje kapilarne pore
u glinovitom tlu, podravaju vie nesaturirani tok, nego u pjeskovitom.
Iz ovog se vidi da nesaturiranim tokom upravljaju isti opi principi koji utiu na
saturirani tok, kao to je hidraulika provodljivost i pokretaka snaga, koja se u ovom
sluaju odnosi na gradijent (tenziju) matriksnog potencijala. Hidraulika provodljivost
(vodopropusnost), pored zavisnosti od poroznog sistema u funkciji je koliine voe, to
ovaj oblik kretanja voe u tlu ini mnogo sloenijim nego to je saturirani tok.
198
Fizika tla
10
i 10

S 10
c'
ro
I 1
JS
o 10-1 cn
0 c
1 10-

0 10-3 0)
1 10-'
E
5 10-5 10

(visok)
-0,001 -0,01 -0,1 -1
Matriksni potencijal (bara, icg.skale)
-10
-100 (nizak)
SUka 79. Generalni odnos izmeu matriksnog potencijala i kondiiktiviteta
(vodopropusnosti) tla za pjeskovitu ilovau i glinovito tlo. Saturirani tok se odvija oko Hi
pri nula (Oj potencijalu, dok se veina nesaturiranog toka dogaa pri potencijalu od 0,1
bari i nie.
Preina tome, najvanija razliica izmeu zasienog i nezasienog toi<a je u
vooprovoijivosti. Ko saturiranog toica sve poi-e su zasiene i vodopropusnost je
tnalisimalna. U nesaturiranom stanju mai<ropore su ispunjene zraicom i ne uestvuju u
vodopropusnosti. One ak moraju biti obloene sitnijim porama koje u ovom stanju
vlanosti provode vodu. To dovodi do naglog pada vooprovoijivosti (od 0-1 bari) to se
vidi iz prikaza na slici 79.
Gradijent matriksnog potencijala, moe se opisati kao razlika u matriksnom
potencijalu podruja sa vlanim i podruja sa suhim tlom u kojim se voda kree. Kretanje
(tok) e se odvijati iz zone sa debljim slojevima vode u vidu filma (poveani matriksni
potencijal - 0,001 MPa), do druge zone sa tankim slojevima filmske vode (nii matriksni
potencijal - 0,1 MPa) ili u barima (od 0,01 - 1 bari).
Voda se takoe kree od mjesta sa matijom ugnutou meniska prema mjestu gdje je
ugnutost meniska vea (od mjesta sa niom prema mjestu sa viom tenzijom). Ovo
prividno odstupanje od opeg pravila da se materija kree od vieg
199
Fizika tla
ka niem poteneijaUi je uslovljena time to matriksni potencijal ima negativnu vrijednost.
Eksperimentalno je dokazano da. to je vei sadraj vode u tlu. vei je gradijent
potencijala (tenzije) i bra dostava vode. Drugim rijeima, to je vei sadraj vlage u tlu,
vei je gradijent mati iksnog potencijala izmeu vlanog i suhog tla, a takoe bri
nesaturirani tok. Iz ovoga primjera je oito da je koliina pokretanja vode u funkciji
gradijenta matriksnog potencijala.
Naj'i Ci gradijent se ja\'!ja u frontu vlaenja kad voda pi'odire u prethodno isueno
tlo. U tom frontu gradijent iznosi vie bari na distanci od 1 cm, to predstavlja pokretaku
silu hiljadama puta veu nego je gravitaciona. Zato se ova voda moe kretati u svim
pravcima, pa i suprotnom gi'avitaciji.
I ovaj se tok voe moe iskazati izmijenjenom Darsy-evom jednainom. Izmjena se
odnosi na injenicu da ovdje (K) hidraulika provodljivost (voopropustljivost) nije
konstantna i u funkciji je sadraja vode (Q);
q = K(Q)- "
L
q = volumen vode koja protee u jedinici vremena kroz jedinicu
horizontalnog presjeka upravnog na tok vode u cm/s~' (cuf'/cm~/s = cm/s),
H = razlika u gravitacionom potencijalu od poetne do izlazne take toka u cm vodenog
stuba,
L = distanca izmeu dvije take u cm,
Tipian izgled vodnog potencijala (H^) tla profila, kao rezultat isuivanja
evapotranspiracijom, a nakon potpunog navlaivanja, prikazan je na slici 80. Mjerenja se
mogu izvriti tenziometrom, razliite duine, postavljenim na specifinoj dubini, pri emu
su njen gravitacioni vodni potencijal od povrine u vremenu i matriksni potencijal (H^m)
na specifinoj dubini. Na ovaj nain smo omoguili mjerenje potencijalnog gradijenta za
kretanje vode i ustanovili zone saturacije tla u vodi (4^|=0). Na bilo kojoj dubini gdje je
gradijent tenziometarskog potencijala 0, definie se kao nulta razina fluksa pri emu se
ne oekuje kretanje vode u ascedentnom ili descedentnom smjeru.
Poznavanje nesaturiranog toka kod procesa isuivanja tla, je posebno vano. Pri
ovom procesu, vodoprovoijivost se sve vie smanjuje, jer je ograniena na sve ue
pore, a gustina (viskozitet) adsorbovane vode se poveava. S toga je potreban veliki
gradijent (sila) i due vrijeme da bi se voda u ovakvom stanju uope kretala. Kad voda
uslijed isuivanja zaostane samo u obliku izolovanih meniska na dodii'u dvije vrste
estice tla, bez hidraulike veze sa drugim takvim
200
Fizika tla
izolovanini gnijezdom (visea ili pendularna voda), kretanje vode postaje toliko ma o I
vremenski , koliinski, da to praktino znai prestanak kretanja Pri" tome se razliito
ponaaju pjeskovita i glinovita tla, slika 79.
20
40
60
.a Q
80
100
120
Vodni potencijal, {'(kPa)^ -10 -20 -30 -40
-50

-------------------------------- Nulti tok (flux)
=0
1 -10kPa = 0,1 bar
2 - gravitacioni potencijal
3 - matriksni potencijal
Slika 80. Tipian vodni potencija! profda (w) u du koje se isahtje evapotranspiracijom, a
nakon potpunog navlaiivanja
Zbog toga u slojevitim tlima (anizotropnim) svaka pojava pjeskovitog sloja smanjuje,
ili ak zaustavlja nezasieni tok. Kod razliitih zemljita moe se nai razliita
uslojenost, kao to su nepropusni prah ili glina (u vidu tabana ili bard pans), stoje veoma
esta pojava, a takoe pijesak i ljunak koji moau biti zbijeni Iii povezani ili neki drugi sloj
kao posljedica uticaja razliitih faktora i procesa u tlu.
U svim sluajevima kretanja vode je isto, tj. vertikalno kretanje je smanjeno. Ovi
slojevi djeluju kao barijera vodi sve dok se ne stvori relativno visoki mvo vlanosti iznad
njega. Zbog zakanjelog (odgoenog) vertikalnog kretanja vode ovo ima uticaj na
koliinu vode koju gornji dio tla vee i zadri u poljskim uslovima.
201
Fizika tla
5.2.4.3. Kretanje vodene pare
Razlikujemo dva tipa kretanja vodene pare u tlu; unutranje i vanjsko. Unutranje
kretanje se odvija u tlu, tj. u porama tla. Vanjsko kretanje se odvija na povrini tla, a
vodena para se gubi preko povrinske evapoiacije. Vodena para je karakteristina za
stanje vlage kod nesaturiranog toka tj. kad su makro pore pristupane za gasovitu fazu
tla.
Vodena para u tlu se kree iz jedne take do di'uge kao posljedica razlike u pritisku
pare. Tako e se vodena para kretati od vlanog tla gdje je zrak tla saturiran vodenom
parom oko blizu 100% (visoki pritisak pare) prema suhom dijelu tla gdje je pritisak pare
neto nii.
Kod uniformno navlaenog tla, ako njegovom jednom dijelu smanjimo temperatin-u
(tlo u sjeni), pritisak pare e se smanjiti, a vodena para e nastojati da se kree prema
svjeijem dijelu. Zagrijavanje e imati suprotan efekat. Ovaj primjer odnosa, prikazan je
na slici 81.
horizonti tla

SUka 81. Kretanje vodene pare. Tendencije koje se mogu oekivati izmeu horizonta tla
razliitih u teinperaturi i vlagi
Tendencija kretanja pare koja se moe oekivati izmeu horizonata tla, razlikuju se u
temperaturi i vlazi. Kod sluaja (a), pojava manje ili vie iskljuuje (negira) jedna drugu,
ali kod sluaja (b), pojave su koordinirane i znatna koliina voene pare se moe
premjestiti, ako tekua voda nema uticaj na kapilare tla koje u sebi zadravaju gasovitu
fazu.
Ukupna koliina voene pare u tlu, pri optimalnoj vlanosti za porast biljke, je
iznenaujue mala (10 kg do 15 cm dubine po hektaru). Do iste dubine (volumena) neka
tla mogu da veu i do 375.000 kg tekue voe.
Obzirom na malu koliinu vodene pare, njeno kretanje u tlu ima ogranieni znaaj u
tlima sa optimalnim nivoom vlanosti za uzgoj biljaka. Meutim, u suhim tlima, kretanje
vodene pare u tlu moe biti od velikog znaaja, posebno u
202
Fizika tla
snabdijevanju vlagom biljaka otpornih na suu u pustinjskim uslovima, medu 'kojima
mnoge mogu egzistirati pri ekstremno niskom nivou vlanosti. Ako se zna da se vodena
para u tlu kree preteno difuzijom, treba naglasiti da se u tom procesu razliite
komponente gasne smjese kreu nezavisno, ponekad u suprotnom pravcu, zbog razlika
u koncentraciji, odnosno parcijalnom pritisku.
Ovaj kvantitativni difuzni tok moe se iskazati jednainom:
qci = - D,
Pv
L
gdje je: qd - difuzui fluks,
- diflizui koc'flcijeiu vodene pare.
Pv|> - razlika u priUsku vodene pare izmeu dvije take,
L - distanca izmeu te dvije take.
Gradijent pritiska vodene pare. a time i snaga kretanja, u mnogome ovisi od razlike u
temperaturi pojedinih dijelova tla. Razlika od 1 "C iina isti efekat na pritisak vodend;pare
kao promjena tenzije od iOO bari (Hiliel. D. 1971). Poto se vodena para kree iz toplijih
zona (pritisak vei) prema hladnijim zonama (pritisak manji) imamo pojavu tokom noi u
zimskim mjesecima, da se vodena para kree navie gdje se u hladnijim slojevima
kondenzuje. U toku dana kada se kondenzovani slojevi jae zagriju, kondenzovana voda
se ponovo isparava. Dio ove vodene pare odlazi u dublje hladnije slojeve, a dio u
atmosferu. Prema tome, unutranje kretanje vodene pare u tlu ima odreeni dnevni i
sezonski karakter.
Vanjsko kretanje vodene pare je ustvari isparavanje vode iz tla. Ovo isparavanje
(evaporacija) vode iz tla je sloen proces i zavisi od vanjske temperattire, relativne
vlanosti zraka, brzine vjetra, boje tia, teksture, strukture, reljefa, biljnog, pokrivaa i
umske prostirke. Meutim, sa slobodne vodene povrine, ovo isparavanje (evaporacija)
je proporcionalna razlici pritiska vodene pare iznad tenosti i u atmosferi.
Mraz takoe utie na dinamiku vode u tlu, i to na nain da "izvlai" vlagu tla iz dubljih
slojeva na povrinu, gdje se vri, njena kondenzacija i smrzavanje. Zbog ovoga, prilikom
otapanja smrznutog tla, na njegovoj povrini se stvara sloj vode, jer se tlo slabo
procjetije zbog naruene strukture, pri emu dolazi do vodoleanja ili povrinske erozije
tla.
20.3
Fizika tla
5.2.5. Vodni reim i vodni bilans tla
Pod vodnim i;einitmj3adj:az.U)_TU suma .svjh ujazaka vode u_ tlo,,
njeno kreTanje, vezivanje.u. Llu, kao i njeno rashodovanje.
Sa praktinog aspekta, posebno je znaajno odrediti tzv. faze vlanosti ii tlu. Pod
ovim terminom se podrazumijeva sadraj vlage kod odreenog njegovog momentalnog
stanja. Ovaj se postupak, naroito koristi kod praenja reima \'!anosti tla. -
. . .
Najee se izdvajaju slijedee tri faze vlanosti i to:
- mokra faza,
-vlana faza i
- suha faza.
Mokra faza, oznaava onaj sadraj vlage u tlu, kada su sve pore tla. (krupne.^sfednfe
1.sitne) ispunjene vodom. To je. ustvari, stanje potpune saturaeije tla vodom, >dn6sno
maksimalni sadraj vode u tlu. Ovo stanje vlanosti je nepovoljno za biljku.
Vlana faza, oznaava onaj sadraj vode u tlu, kada je ona prisutna u rasponu od
poljskog vodnog kapaciteta do vlanosti trajnog venua_. 0^'aj sadraj vlage je povoljan
za biljku.
Suha faza, oznaava onaj sadraj vlage u tlu, koji je ispod vlanosti trajnog venua
(pF > 4,2), Prisustva.ovog stanja vlanosti je nepovoljno za biljku.
Prisustvo pojedinih faza vlanosti odreuje se u okviru odreivanja reima vlanosti
tla. Za ovu svrhu se koristi uzimanje uzoraka tla putein sonde, transport uzoraka do
laboratorije i odreivanje sadraja momentalne vlage. Razlika u teini prije i poslije
suenja oznaava momentalnu vlagu. Za ovu svrhu je potrebno odrediti i dvije hidroloke
konstante: poljski vodni kapacitet i vlanost trajnog venua.
Uzorci tla se uzimaju po horizontima (slojevima), a novo uzimanje se vri svakih 10
dana, obino due od 1 godine.
Prema tome, tlo ima prihode i rashode vode, a vodnim reimom tlo moe oznaiti
nacm na koji tlo gospodari sa vodom i kako prima vodu, kako se ona u njemu kree
i.stavlja na raspolaganje korijenu biljke, ili kako se voda iz tla gubi, o emu je ranije bilo
dovoljno rijei. IVjeutim, sa agro-ekolokog stajalita, veoma je jâ.no znati koja je.
razlika izmeu-primanja i gubitka vode. Ova raz[ika izmeu siLOlS.dolaska (primanja) i
gubitka vode naziva se vodni bilans.
Vodni Biians tla za neki period dobiva se po formuli:
204
Fizika tla
V, = Vo + (0+K+Pd) - (E+T+Op+G+Bo)
prihod giihiiiik
gdje je: V, - koliina (zalihe) vode na kraju nekog perioda
Vo - koliina (zalihe) vode na poeikii nekog perioda
O -padavine
K - kondenzacija vode
Pd ~ podzemni dotok vode
E - evaporacija (isparenje)
T - transpiracija
Op - oticaj povrinski
G -gravitacioni oticaj
Bo - lateralni oticaj
Kao prihodi vode u toku perioda praenja mogu se oznaiti: zalihe vode u poetku
prouavanog perioda, oborine, kondenzacija vode i podzemno priticanje. a kao rashodi
evaporacija (isparavanje), transpiracija, oticanje po povrini, oticanje gravitacijotn i
bono oticanje.
Prema tome, voda se u tlu nalazi u stalnom prirodnom procesu kruenja ili
hidrolokotn ciklusu, slika 82.
.uma ima veliku ulogu u kruenju vode. U kronjama umskog drvea, jedan dio
vode se zadrava i taj se proces zove iiitercepcija. Prisustvo umske prostirke (listinac),
utie na regulisanje, kako infiltracije (upijanja), tako i filtracije (cijeenja) oborinskih voda.
Prisustvo organske materije, kao i openito biljne vegetacije na povrini tla, znaajno
smanjuje ili eliminie povrinski oticaj i eroziju.
Najveu sposobnost zadravanja oborina, putem vanjskog umskog pokrivaa, imaju
ume smre i jele (20-60 %), zatim mjeovite ume. a najmanje listopadne ume 15-40
%) S druge strane, neki podaci pokazuju da je u borovim umamâ intercepcija najmanja
(10-30 %), iri, (1991). Koliina vode, zadrana na kronjama, se uglavnoin gubi
procesima evaporacije.
Prisustvo snijega u kronji i drveu, moe da smanji sadraj vlage u tlu i do 50 %, u
odnosu na okolne gole povrine. Openito, procesi evaporacije^sa umskih zemljita su
skoro za polovinu manji, nego na poljoprivrednim, ali su gubici putem transpiracije pod
umskom vegetacijom znatno vei nego pod poljoprivrednom.
205
Fizika tla
i to:
Padavine
{kia, snijeg) +
Intercepcijski gubKak

liitercepcija
\ , Trans})i racija
Magla
Cijeenje IZ kronje
Evaporaclja f i
Fotosinteza
Cijeenje I niz stablo

I
Povrinski oticaj s Kretanje vode
prema vodotoku ^ Infiltracija' < prema korijenu V

Drenani oticaj
/ Razgranat \ \ / korijen ^
Dubinski oticaj
^ __________
rr^: . ; PodzemnUok ^ J f "J
-Roreniha.voda
-- Prihodi vode -
-i- Rasliodi (juliici) vode _ _ T Perl<olacij3 vode ^^ _
Sliku 82. Hidroloki ciklus vode u umskotu slivu
5.2.6. Voda i tlo - karakteristike i ponaanje
Odnos vode i tla za agronomskii i pedoloku praksu vaan je iz vie razloga
- Velike koliine vode se moraju dodati kako bi se zadovoljile potrebe biljaka u toku
rasta, pri emu se dio vode kontinuirano gubi transpiracijom. Ova voda mora biti
pristupana kad je biljci potrebna, a njen najvei dio mora doi iz tla.
- Voda je rastvara koji zajedno sa hranivima pravi rastvor iz kojeg biljka uzima
esencijalne elemente za ishranu.
206
Fizika tla
Voda tla uspostavlja kontrolu i nad druga dva vana faktora za
normalan rast biljaka - zrakom tla i temperaturom tla.
Kontrola dispozicije vode, naroito prilikom njenog udara na tlo,
omoguuje kontrolu incidentne zemljine erozije koja prijeti
odnoenjem tla sa povrine u vodotoke, jezera i mora.
navedenih i drugih razloga veoma je vano za nas poznavati fiziko-
hemijsku prirodu vode i njenu strukturu.
5.2.6.1. Fiziko-hemijska priroda vode i njena struktura
Prostor koji zauzima pojedinana molekula vode je odreen atomom kiseonika. dok
su dva vodonikova iona mnogo manja. Zbog toga dijametar vode je priblino 2,64 A.
Veza kiseonika i vodonika je kovalentna, svaki atom vodonika dijeli svoj jedini elektron s
kiseonikom. Kao rezultat toga molekula nije simetrina. Umjesto da su atomi povezani
linearno (H-O-H), vodonikov atom je naslonjen na kiseonikov u vidu "V" izgleda pod
uglom od samo 104,5 slika 83 (a), sa nukleusom kiseonika kao vrhom.
Jezgro (nukleus) vodonika
Negativno

Jezgro vodonika
Pozitivno
(i =)

Slika 83. a) Dvodimcniionalni prikaz molekule vode. Poloaj jezgra vodonika u odnosu
na atome kiseonika u molekuli vode. b) Obrazovatije asoeiranih molekula vode (dihidrol i
trihidrol)
207
Fizika tla
Kao to se vidi iz ematsl<og priloza, ovo rezultira asimetrinom molekulom sa
zajednikim elektronima bliim kiseoniku nego vodoniku. Konzekventno tome strana
molekule vode na kojoj su vodonikovi atomi locirani pretee elektropozitivnom naboju, a
suprotna elektronegativnom.
Zbog toga molekula vode ima dipolni karakter. Pri dovoljnom pribliavanju, molekule
vode poinje da djeluje jedna na drugu svojim privlanim silama. Pri tome pozitivno
naelektrisani pol jednog molekula privlai negativan po^l drugog. Kao rezultat mogu da
se dobiju agregati od dva. tri i vie molekula slika 83 (b) (Jakovljevi, Pantovi, 1991.).
Takve grupe molekula nazivaju se dibidroli (H.Oi) i trihidroli (HiO).,. U vodi mogu biti
prisutni mono. di i trihidroli, a sadraj najvie zavisi od temperatirre. U ledu preovlauju
trojni molekuli koji imaju najveu zapreminu. Sa poveanjem temperature dvojni i trojni
molekuli se raspadaju, pa se na 100 C voda uglavnom sastoji od monobidrola.
Kako se vidi. molekule vode ne egzistiraju individualno, ve vodonik slui kao veza za
spajanje jedne molekule s drugom. Kao rezultat vodonikove veze u vodi se formiraju
heksagonalne mreaste strukture mnogih molekula koje se dre vrsto zajedno. Zbog
toga se voda smatra kao dinovski polimer vodonikom vezanih molekula. Ovakva
situacija prevladava u ledu gdje je vodonikova veza kompletna. Topljenjem leda
vodonikove veze se kidaju sve vie i vie i omoguavaju molekulama vode da budu blie
sortirane, tako da su one slobodne i da se pokoravaju Van der Vaala-sovim silama.
Vodonikova veza dri molekule vode tako vrsto zajedno da taka kravljenja, taka
kljuanja, dielektrina konstanta, specifina toplota i viskoznost vode su neobino visoki
u poreenju sa drugim komponentama sline ili ak vee molekularne teine. Uslijed
vodonikove veze dolazi do toga da je voda kod normalne temperature u tenom a ne LI
gasovitom stanju.
Voda egzistira u vrstom, tenom i gasovitom stanju. Promjene izjednog u drugo
stanje su praene promjenama energije. Voda u vrstom stanju ima najslabiju kinetiku
energiju, u tenom ona je vea i u gasovitom stanju ima najveu kinetiku energiju.
Uzrok ovih diferencija je razlika u koliini kretanja molekula u ovim stanjima. Kada se
vre promjene iz jednog u drugo stanje, vodonikove veze se uspostavljaju ili kidaju.
5.3. Toplotne osobine tla
ljilexizitLiiziki)i,^:hmiUskil3^-i^^ procesa u.JJiL uJimogome je
odreen toplotom samoga tla kao faktora. Zbog toga toplotni reim u tlu ima poseban
znaaj i uticaj na svojstva i dinamiku tla. Pored toga, od toplote direktno
208
Fizika tla
zavise mnoge ivotne liinkcije biljaka kao to je klijanje sjemena, veliina 'korijena,
njegova aktivnost i si. Stoga treba poznavati kako izvore toplote. tako i toplotne osobine i
toplotni reim tla.
Toplota je jedan od bitnih faktora koji odreuje intenzitet fizikih, hemijskih i biolokih
procesa u tlu. Glavni izvoi' toplote za tlo je simeva insolacija. Ostali izvori toplote kao
to su: zraenje iz zemijinog jezgra, bioloka oksidacija itd. imaju malog praktinog
znaenja. Zbog toga se toplota smatra kao izuzetno vano svojstvo tla. Ona utie
direktno na biljni porast, a utie i indirektno pieko vlanosti, aeracije. structure i
mikrobioloke aktivnosti na pristupanost biljnih hi'aniva.
Pod toplotom se podrazumijeva termika enei'gija izraena u kaloiijama. a pod
temperaturom stepen zagrijanosti.
Temperatura tla je jedan od vanih faktora biljnog rasta, isto kao voda, zrak i hraniva.
Sjeme, biljno korijenje i mikroorganizmi ive u tlu i ivotni procesi direktno zavise od
temperature tla. Temperatm'a tla ne djeluje samo na brzinu klijanja viih biljaka i na
aktivnost edafona. nego takoe i na sve stepene raspadanja neorganskih i organskih
sastojaka tla. Sa poveanjem temperature sve bioloke promjene poveavaju se do
maksimuma, dok kod 0 "C ivotna aktivnost praktino skoro pada na nulu. Intenzitet
hemijskog raspadanja postaje intenzivniji sa poveanjem temperature. \
Temperatura nekog tla je odreena odnosom prihoda toplote prema gubitku toplote i
njegovim toplotnim \iipacitetom. Dolazak toplote se odvija uglavnom sunevim
zraenjem. -. Od. ukupnog sunevog zraenja 50-80% se absorbuje od strane tla, ostali
dio se reflektuje. Absorbirano zraenje utie na zagrijavanje tla, pri emu se ponovo gubi
jedan dio toplote u atmosferu povratnim zraenjem i isparavanjem vode. Intenzitet
sunevog zraenja zavisi od geografske irine, ali i od lokalnih faktora koji modiflkuju
prispjelu energiju mijenjajui intenzitet zraenja. Mnogobrojni spoljani i unutranji faktori
utiu na toplotni reim tla. U spoljane faktore spadaju: suneva radijacija, nadmorska
visina, ekspozicija, inklinacija. biljni i snjeni pokrov. U unutranje faktore spadaju: boja
tla, vlanost, struktura i tekstura.
U toplotna svojstva tia spadaju: specifina toplota, toplotna provodljivost i toplotni
kapacitet.
209
Fizika tla
5.3.1. Spoljani faktori toplote tla
Suneva radijacija - koliina toplote koja stigne sa Sunca na Zemlju iznosi 2,0 g
cal/cm" u minuti. Meutim, stvarna koliina koju tlo primi je znatno manja. Ona zavisi o
ekspozicije, inklinacije, godinjeg doba i doba dana.
Ekspozicija - Litie u velikoj mjeri na zagrijavanje tla, odnosno na toplotni reim tla.
Tako tia na junoj i zapadnoj ekspoziciji su toplija, nego na istonoj i sjevernoj. .Sjeverne
sti'ane su po pravilu najhladnije.
Ekspozicija ima poseban znaaj u umjerenim irinama, dok u tropima ima mali znaaj
zbog visokog poloaja sunca.
Inklinacija - ukoliko je vei nagib padine, utoliko su izraenije razlike u zagrijavanju.
To se najbolje vidi na slici 84.

W
S

a b
SUka 84. Uticaj ugla padanja iste koliine sunevih zraka na povrinu tla za njegovo
zagrijavanje;
a) manja povrina - hre zagrijavanje,
b) vea povrina - sporije zagrijavanje
Ugao pod kojim padaju sunevi zraci na tlo takoe ima uticaja na temperaturu tla. to
zraci padaju vie okomito na povrinu tla, energija apsorpcije (temperatura tla) je vea
(slika 84). To je zbog toga to odreena koliina radijacije sunevih zraka koje padaju na
tlo pod pravim uglom (a) je koncentrisano na relativno maloj povrini i tlo se zagrijava
bre. Ako ista koliina radijacije (b), pada na tlo pod uglom od 45 zahvatie veu
povrinu za oko 40%, tako da radijacija nije toliko koncentrisana, a tlo se zagrijava
sporije nego kod pozicije (a).
210
Fizika tla
Kondenzacija - je egzoteniini proces. U uslovima kondenzacije moe doi do
poveanja temperature i za 5 "C i vie.
Evaporacija - je endotermalni proces. Ukoliko je stepen evaporacije vei, LHX)liko tlo
postaje hladnije. Vlana tla se teko zagrijavaju. Takoe topljenje snijega apsorbuje
toplotu.
Biljni pokrov - ivi i mrtvi pokrov utie na toplotu. Vegetacija smanjuje dnevna i
sezonska kolebanja temperature i izjedhatije temperaturu tla. Tlo se pod vegetacijom
sporije zagrijava i ljeti je hladnije od gole povrine, dok je ziini toplije od neobraslili
povrina. Golo tlo se bre zagrijava i bre hladi od pokrivenog.-
Snjeni pokrov - djeluje kao izolator. Tla pod snjenim pokrovom su uvijek toplija
nego bez njega.
5.3.2. Unutranja toplotna svojstva tla
Boja tla - utie na zagrijavanje; tamiia tla upijaju vie suneve energije nego svjetla, a
ci'vena i uta vie od bjeliastih. Boja ima znatan efekat na refleksiju zraenja kratkih
talasa koji dolaze. Ukoliko je tlo tamnije, utoliko e se manji dio ulaznog zraenja
reflektovati. Ovaj odnos zove se albedo.
^,, , reflektovcina meroija Albedo = ----- ----- ^
mogua energija
Ukoliko je vei albedo, utoliko je tlo hladnije; maksimalni albedo je 1.
Tamno i vlano tlo reflektuje manje toplote nego svjetlo i suho tlo. Tlo sa grubljom
povrinom asprobtije vie suneve radijacije nego sa ravnom povrinom.
Vlanost tla - inokro tlo se sporije zagrijava od suhog tla.
Struktura tla - dobro strukturirano tlo se bre zagrijava i toplije je od nestrukturnog tla.
Tekstura tla - glinovita teka tla su vlanija, te se tee zagrijavaju. Ona se nazivaju
"hladna tla". Pjeskovita tla se bre zagrijavaju te se nazivaju "topla tla".
5.3.3. Ostala toplotna svojstva tla
U toplotna svojstva spadaju: specifina toplota, kapacitet tla za toplotu i provodljivost
tla za toplotu.
Specifina toplota - je broj kalorija koji je potreban da se 1 gram, ili jedan kubni cm tla
zagrije za 1 C.

Fizika tla
Specifina toplota nekih siipstanci prema Kolinke-u (1968) prikazana je LI tabeli 37.
Tabela 37.
Materijal Specifina toplota
cal/g J/g
Zapreminska
spccifina toplota
cal/cm'
Humus 0.4 1.67 0,56
Voda 1,0 4.18 1,0
Led 0,5 2.09 0.46
Zrak 0.25 1.04 0.0003
Glina 0,22 0,92 0,5
Kvare 0,19 0,79 0,5
Granit 0,19 0.79 0,5
CaCO, 0,20 0.84 0,54
Fe, = 30.15 0.15 0,63 0,75
Specifina toplota zraka iznosi 0,000306 cal/g, tj. bliska je nuli. Postoje specifina
toplota vrstih estica tla priblino jednaka, to je zagrijavanje prirodnog tla u najveoj
mjeri uslovljeno stepenom poroznosti i stepenom vlanosti. U suhom stanju specifina
toplota se poklapa sa specifinom toplotom vrste faze, dok je u vlanom stanju ona
potpuno zavisna od koliine vode. Zbog toga su vlana glinovita tla uvijek hladna (malo
zraka, mnogo vode), a suha i rastresita tla uvijek topla.
Kapacitet tla za toplotu (toplotni kapacitet) je sposobnost tla da primi izvjesnu koliinu
toplote. On zavisi od specifine toplote i mase tla, odnosno jednak je umnoku ove dvije
veliine, tj. kapacitet tla za toplotu = specifina toplota X masa (teina) tla. Najvei
kapacitet za toplotu ima voda. to je tlo vlanije to je njegov kapacitet za toplotu vei. Za
zagrijavanje je potrebno vie toplote to je tlo vlanije.
Na primjer, ako uzmemo dva tla priblinih karakteristika i jedno je suho, a drugo je
vlano tlo koje sadri 30 kg vode na 100 kg tla (vrste faze). Suho tlo imae specifinu
toplotu od 273 cal/kg, dok e vlano tlo imati specifinu toplotu od 385 cal/kg.'
Ovi se podaci mogu dokazati na slijedei nain:
Ako uzmemo podatke da se u 100 kg suhog tla nalazi 30 kg vode, ili 0,3 kg vode/kg
suhog tla, broj kalorija potrebnih za poveanje temperature za 0,3 kg vode za 1 C je;
0,3 kg X 1.000 cal/kg = 300 cal
' Voda ima specillCnu toplotu 1 kaloriju po giamu (I cal/g) ili 1.000 cal/kg (1 cal/g = 4.18
(dula) .l/g). .Sulio lio u prosjeku ima spcciriiui toplotu 0.2 cal/g (0.8 .l/g).
212
Fizika tla
OdgovarajLii podatak za 1 kg vrste faze tla je;
/ kg X 200 caJ/kg = 200 ca!
Prenia tome potrebno je ukupno 500 kalorija za poveanje temperatLU'e L3 kg
vlanog tla za I C.
Obzirom da specifina toplota predstavlja broj kalorija potrebnih da se povea
temperatura 1 kg vlanog tla za 1 C u tom sluaju podatak od 385 cal/kg se dobije;
500/1,3 = 385 cal/kg.
Sposobnost tla da prima toplotnu energiju (toplotni kapacitet) zavisi ne samo od
sadraja humusa, nego i od boje tla; tamna boja je u stanju da primi vie toplote nego
svjetla. Prisustvo viih biljaka (trava, uma) sniava sposobnost tla da prima toplotu.
Provodljivost tla za toplotu je sposobnost tla da kroz svoju masu sprovodi toplotu.
Kvantitativno mjerilo provodljivost! za toplotu je koliina toplote izi'aena u kalorijama
koja pi'ode kroz sloj tla debljine 1 cm, sa povrinom od 1 cm", u jednoj sekundi, pod
uslovom da razlika u temperaturi izmeu gornje i donje granine plohe sloja tla iznosi I
"C/cal/cm/cm-).
Najbolje sprovodi toplotu vrsta faza, zatim tena faza, pa gasovita faza. Najslabiji
vodi toplote je zrak.
Provodljivost mineralnih sastojaka se kree izmeu 0,004-0.005 kalorija, vode
0,0014, a zraka 0.00005 kalorija. Prema tome, provodljivost ovisi od odnosa ove tri faze.
Kao to se vidi, zrak ima slabu provodljivost. Toplotna provodljivost suhog tla je vea
nego zraka (0.002 do 0.009). Vrlo nisku provodljivost imaju tresetna tla (0,00027). Suha
tla se zagrijavaju relativno bre ali i bre gube toplotu i hlade se. Navlaena, rahla i
humusna tla se zagrijavaju polagano, ali ona gube toplotu postepeno, to je za
poljoprivredu vrlo vano.
5.3.4. Toplotni reim tla
Na osnovu toplotnih osobina pojedinih komponenata tla moe se objasniti zato su
teka glinovita tla vlana i s proljea due hladna, tj. teko se zagrijavaju. Nasuprot
tome, lahka pjeskovita i strukturna tla u proljee se bre zagrijavajii, jer nemaju velike
koliine vlage.
213
Fizika tla
Razna tla se razliito ponaaju prema toploti. Jedna od,njih toplotu dobro upijaju i
dobro je uvaju (ernozem), dok je druga naprotiv slabo upijaju i brzo je gube zraenjem
(pseudoglej - Stagnic luvisol). Otuda razna tla imaju razliite toplotne reime,
podrazumijevajui pod tim sve meusobne odnose tla prema toploti. Toplotna svojstva
nekog tla su odreena prema tome kako ono prima toplotu, kakav ima toplotni kapacitet,
kako ono toplotu sprovodi iz jednog sloja u drugi i kako je gubi zraenjem.
Minimum i maksimum toplote tla ne poklapa se sa minimumom i maksimumom
toplote zraka, ve su uvijek oni u zakanjenju. Zakanjenje godinjih maksimuma toplote
tla je razlog da su tla u jesen dugo topla u poreenju sa toplotom zraka, a zakanjenje u
minimalnim temperaturama tla, znai da ostaju s proljea dugo studena.
Poznavanje toplotnog reima pojedinih tipova tla omoguava nam da moemo uticati
na promjenu toplotnih svojstava. U "prvom redu izborom stanita s obzirom na
ekspoziciju, selekcijom kultura s posebnom panjom na otpornost prema zimi.
50
40
30
20
10
povrina

10 12 14 16 18
Temperatura od ponoi (h)
20 22 24
Slika 85. Dnevno kolebanje temperature tki, mjerene na razliitim dubinama (Jury et al.
I99LJ
214
Fizika tla
Obrada tla je vrlo vaan regulator toplote. Tako. na primjer, obraeno tlo 'se u
proljee bre sui, postaje toplije i sposobno za raniju sjetvu. ubrenje tla, naroito sa
organskim ubrivom, ima vrlo velikog odraza na toplotni reim tla.
Temperatura je najdinaminije svojstvo tla. Ona je podlona dnevnim i sezonskim
promjenama. Dnevna variranja temperature tla po dubini prikazana su nasliei85.
Dnevne oseilaeije su velike samo u povrinskom sloju. Na dubini od 30 cm one
rijetko prelaze 3 C, na 60 cm iznose oko 1 C, dok u sloju na 1 metar dubine te
promjene su praktino nula.
Sezonske oscilacije dopiru znatno dublje. Ovisno o klimatskom podruju i tipu tla,
one mogu dostii dubinu od 3 metara i vie. Mjerenja sezonskog osciliranja teinperatura
do 90 cm, prikazana su na slici 86.
Iz grafikona se vidi da temperatura povrinskog sloja tla (7,5 cm) korespondira sa
teinperaturom zraka, bez obzira, to je ovaj sloj tla topliji od prosjene temperature zraka
tokom godine. U potpovrinskim slojevima sezonske temperature se poveavaju ili
smanjuju znatno iza promjena registrovamh u povrinskom sloju ili zraku.

j
Mjeseci
SUka 86. Prosjena mjerena (seionskaj lemperaliira zraka i tla na razliitim dubinama u
himiidnom klimatskom podruju (podaci sa College Station, Lincoln - Nebraska, za 2
godina, Brady, (1990).
215
Fizika tla
Temperatura tla pod malom je uvijek ljeti nia ,,nego bez njega. Unoenjem u tlo
slame u koliini od 8 tona/ha na 10 cm dubine, pokazalo se kao vrlo efikasno sredstvo
protiv visokih temperatura tokom ljeta i niskih tokom zime (Unger. 1978).
ivotni ciklus nekog cvijea i ukrasnog bilja je pod velikim uticajem temperature tla.
Zbog toga, u toplim podrujima, porast plitkog korijena moe biti podstaknut bilo
osjenavanjem povrine, prisustvom vegetacije ili primjenom mala.
Toplotni uslovi tla tj. njegov temperaturni reim, igraju vanu rdogLi u razviu
kulturnih biljaka, koje trebaju odreenu koliinu toplote. Za sijanje svake kultm-e
potrebno je da tlo ima odreenu tempeiaturu. Tako treba daje temperatura povrinskog
sloja tla za sjetvu kukuruza oko 10 C. Svaki tip tla ima svoj godinji tok izmjena
temperature, razliit na raznim dubinama.
5.4. Zrak u tlu (sastav i osobine)
U porama tla pored vode, nalazi se i zrak. Zrak se u tlu uglavnom nalazi u krupnim
porama, a njegov sadraj je vrlo dinamian i zavisi od prisutne koliine Vode. Kad je tlo
potpuno saturirano sa vodom (maksimalni vodni kapacitet), sadraj zraka je na nuli (0),
dok su kod potpuno suhog tla sve pore ispunjene zrakom. Za biljku je najvaniji zrak koji
se trajno nalazi u krupnim porama, a koji ostaje nakon brzog gravitacionog oticanja
suvinih voda.
Zrak tla vodi porijeklo uglavnom iz atmosfere, ali se dio gasova obrazuje i u samom tlu
kao posljedica biohemijskih procesa.
.Sastav zraka tla, se znatno razlikuje od sastava atmosferskog zraka, tabela 38. Zrak
u tlu je po pravilu maksimalno zasien sa voenom parom (100 % relativna vlaga) i
bogatiji je CO2 o atmosferskog zraka, a siromaniji kiseonikom.
Uporedni prikaz sastava zraka tla i atmosferskog zraka prema Remezovu (1952)
Tabela 38.
Vrsta gasa Sadraj u tlu
%
Sadraj u
atmosferi
%
Azot (N2) 78-80 78
Kiseonik (O2) 0.1-20 21
CO, 0.1-15 0.03
Prema Ebermayeru (1890) zrak tla ima u povrinskom sloju 4-5 puta vie CO: nego
atmosferski zrak, a na dubini 70 cm ak i 10-20 puta vie.
216
Fizika tla
Neki aLitori smatraju da pri ocjeni zranog reima tla, relevantne SLI samo pore iznad
50 (.LIN, u kojima se voda dri tenzijom do 0,06 bari i otie poslije nekoliko sati (Kohnke,
1968), dok drugi ukljuuju tu i pore dimenzije 10-15 mikrometara u kojima se voda dri
tenzijom do 0,3 bari i otie za 1-3 dana to odgovara vlanosti poljskog vodnog
kapaciteta.
Jedan dio komponenata zraka tla, kao to su CO:, vodena para i amonijak, adsorbuju
se na koloidne estice tla, dok se drugi njihov dio rastvara u vodi i ulazi u sastav rastvora
tla. Naroito se intenzivno adsorbuju vodene pare. neto slabije amonijak, zatim CO2, pa
kiseonik. Veoma slabo se adsorbuje azot.
10
E 20
D 30
40
50
Povrina tla

5 10 15
Kiseonil< u vazdutiu tla (%)
bez unoenja rezidualnih ostatal<a
20
SUka 87. Ulicaj dubine da i zaorane slame na sadraj kiseonika u kserotermnom
Uovastom du (Rolstoni et al. 1982).
U poreenju sa atmosferskim zrakom, sadraj CO: i vodene pare je vei a sadraj
kiseonika je manji u zraku tla, dok je sadraj azota priblino jednak. Suma sadraja
kiseonika i CO2 u tlu je priblino jednaka kao u atmosferskom zraku. Ona, meutim, nije
konstantna. U povrinskom sloju dobro aerisanog tla sadraj kiseonika je izmeu 18 i 21
%, dok je na veoj dubini, a naroito u tlima koja su
217
Fizika tla
vlana dui period, on moe biti mnogo nii. Sadraj CO2 je preteno izmeu 0,1 i 5 %, a
moe se poveati i do 20 %. Sadraj CO2 je vei ljeti nego zimi, uslijed vee aktivnosti
korijena i mikroorganizama, kao i u tlu gdje je dodat stajnjak, u kaleifieiranom i ubrenom
tlu i tlu koje je pod vegetacijom, nego na netretiranom i nepokrivenom tlu, u istoj sezoni.
Zaoravanjem 10 tona jemene slame u povrinski sloj od 10 cm, nakon dva mjeseca
dolo je do znaajnog smanjenja kiseonika na dubini od 5-15 cm (slika 87). Kiseonik je
bio potroen pri raspadanju (dekompoziciji) slame od strane mikroorganizama.
Sadraj CO2 je vei u vlanom nego u suhom tlu, kao i u fino teksturnom nego u
krupno teksturnom tki, uslijed usporene difuzije, koja obino rezultira iz veeg sadraja
vlage. Sadraj CO2 je takoe vei u slabo strukturnom tlu, nego u tlu sa mrviastom
strukturom, takoe zbog razlike u difuziji, a openito njegovo najvee prisustvo je u
domenu rizosfere.
Djelovanje pojedinih komponenata zraka (gasova) u tlu je razliito. Tako je kiseonik
potreban za disanje biljnog korijena, mikroorganizama i faune tla.
Ugljendioksid pomae u rastvaranju hraniva i ini ih pristupanim za biljke. Azot slui
u proizvodnji sloenih azotnih jedinjenja i simbiotskim bakterijama.
Vodena para sprjeava desikaciju (isuivanje) korijena i mikroorganizama, te pomae
u prenoenju vode unutar tla.
Od naroitog je znaaja prisustvo dovoljne koliine kiseonika, poto se on konstantno
troi od strane korijena i mikroorganizama. Bez dovoljno kiseonika u tlu normalne
funkcije veine biljaka i aerobnih mikroorganizama se umanjuju. Anaerobne bakterije
koriste kiseonik u organskim i neorganskim komponentama, redukuju ih do sulfida,
nitrita, fero jedinjenja i drugih redukovanih komponenata koje su toksine za biljke.
Suviak kiseonika u tlu je takode nepoeljan, zato to dovodi do suvie brze oksidacije
organske materije. Semiaerobna dekompozicija je najbolja u proizvodnji najveih
koliina pravog humusa i za postojano snabdijevanje sa organskim komponentama koje
slue za stabilizaciju agregata tla.
Za disanje biljnog korijena potrebno je konstantno snabdijevanje sa kiseonikom.
Normalni porast veine kulturnih biljaka je mogu ako koncentracija kiseonika iznosi
preko 10 %. Potpuni rast biljaka prestaje ako sadraj kiseonika padne ispod 2 %.
Potreba aeraeije za rast veine biljaka znatno varira. Paradajz, krotripir, eerna
repa, graak i jeam imaju veoma visoke potrebe za kiseonikom. Kukuruz, penica i
ovas dolaze u slijedeu grupu. Mnoge trave imaju manje zahtjeve od kukuruza i penice.
218
Fizika tla
U potpovrinskim slojevima prisustvo kiseonika je redovno manje nego u
|5ovrinskijii. Isto je sa ukupnim sadrajem pora, a naroito makropora. To se jasno vidi
na slici 88.
Povrina tla

I b) pjeskovita ilovaa
5 10 15 Kiseonik u vazduhu tla (/o)
Slika 88. Prosjeni sadraj kiseonika kod dva zemljita pod vonjacima tokom maja i
juna ( Boynton, 1938).
Vei vodni potencijal kod prakasto glinovite ilovae povezan je sa niim prisustvom
kiseonika i veim prisustvom ugljen-ioksida, zbog toga to prakasto- glinovite ilovae
imaju mali sadraj krupnih pora i sklone su zbijanju zbog naglaenog prisustva frakcije
praha. U dubljim slojevima sadraj CO: moe da bude i preko 15 % (a).
U pjeskovito ilovastom tlu (b) prisutan je normalan rast i razvoj korijena sve do
najvee dubine.
Sinatra se da suviak CO2 ne dovodi do oteenja biljaka (ukoliko ga je manje od 20
%) nego nedostatak kiseonika. Oteana aeracija tla, posljedica je teeg
219
Fizika tla
tekstLiinog sastava, poveane kompaktnosti tla ili prisustva opni vode oko strukturnog
agregata.
5.4.1. Kretanje zraka u tlu (aeracija, provjetravanje)
Izmeu zraka u tlu i atmosfere vri se neprekidna izmjena gasova, koja se naziva
aeracija tla.
Kretanje zraka je vaan proces, jer se na taj nain vri prozraivanje tla. Ovo kretanje
se vri kroz pore i zavisi od koliine vode, tj. koliko je pora ispunjeno vodom. Zatim,
zavisi od sti'ukture, koja moe da koriguje uticaj mehanikog sastava na propusnost tla
za zrak. Sastav zraka tla se znatno mijenja u toku godine. Istraivai su nali da je
sredinom ljeta, ili u kasno ljeto najmanja koncentracija kiseonika, a najvei sadraj CO,.
Tako se na slici 89, vidi da maksimalni sadraj CO: dostie do 7 % u junu mjesecu.
Tad je najvea mikrobioloka aktivnost (potionja kiseonika i oslobaanje
ugljen-dioksida). Zbog pojaane razgradnje organske matei'ije i aktivnosti
mikroorganizama tokom ljeta, prisutan je povean sadraj CO: u odnosu na ostale
dijelove sezone.
Sjetva
Berba

S/ika 89. Sadraj CO: po dubini tla tokom vegetacionog perioda pod kulturom kukuruza
(Buyanov.sky and Wagner, 983).
Zrak u tlu nije stalan, ve je podloan neprekidnim promjenama. Te promjene
uslovljavaju razni biohemijski procesi u tlu, kao i stalne izmjene zraka u tlu sa zrakom iz
atmosfere. U tlu se kiseonik neprekidno troi na razne biohemijske
220
Fizika tla
procese i na disanje biljnog korijena, dok se CO: stalno stvara uslijed razlaânia
jedmjenja ili Itienjem od strane biljnog korijena. Potrebno je da se zrak u tlu neprekidno
zamjenjuje sa onim iz atmosfere. Taj se proces naziva aeracijom ili provjetravanjem tla,
a kada je u pitanju odlazak CO. u zrak. govori se o "disanju lla". "
5.4.1.1. Difuzija
Najvei dio izmjene gasova izmeu tla i atmosfere se odvija difuzijom Kroz ovaj
proces, pravac kretanja pojedinih gasova je determiniran vlastitim parcijalnim pritiskom,
slika 90.
Kako se proces difuzije odvija?
Ukupan pritisak gasa je jednak na obje strane granice (A-A). Parcijalni pritisak
kiseonika je vei u gornjem dijelu posue, zbog esa kiseonik ima tendenciju difuzije u
nie dijelove gdje se nalazi manje molekula kiseonika S druge strane molekule
ugljendioksida pokreu se u suprotnom smjerti zahvaljujui veem parcijalnom pritisku
gasa u nioj polovini posude.
0000000090
oooomooooo ooooooooo oooooomooo
o \o d^So o iUo 00900m009 OO9O9OOO0O
omooooomoo oo%oomoo9
O - molekula kiseonika 9 - molekula ugljendioksida
Slika 90. Proces difuzije se odvija zahvaljujui poveanom parcijalnom pritisku kiseonika
iznad, a ugljendioksida ispod Unije A-A. Ukupni pritisak je isti na obje strane granine
linije.
221
Fizika tla
Eventualna ravnotea e se uspostaviti kad je parcijalni pritisak kiseonika i
ugljendioksida isti s obje strane granice, tj, izmeu tla i atmosfere, stoje u prirodi veoma
rijetko ili skoro nemogue postii.
Iz navedenog primjera se vidi da je difuzija molekularno ki'etanje gasova kroz porozni
sistem, a ona se dogaa kad postoji razlika u parcijalnom piitisku pojedinih gasova u dva
susjedna sistema (tlo i atmosfera). Parcijalni pritisak pojedinog gasa u smjesi je
jednostavno pritisak tog gasa koji bi on ostvario sam u zapremini koju zauzima smjesa.
Tako, akoje pritisak zraka I atmosfera (= I bar), parcijalni pritisak kiseonika koga ima oko
21 vol. % je u prosjeku 0,21 bar. Difuzija omoguuje kretanje zraka s jednog podruja u
drugo i pored toga to svugdje nema gradijenta pritiska ukupne smjee zraka. Ovdje
dolazi do izraaja gradijent koncentracije za svaki individualni gas; koji se moe izraziti i
kao gradijent parcijalnog pritiska. ak i u sluaju da ukupni pritisak zraka u tlu i atmosferi
bude isti, vea koncentracija kiseonika u atmosferi rezultirae u kretanju ovoga
pojedinanog gasa u tlo. Ugljendioksid i vodena para, obzirom da openito imaju vei
parcijalni pritisak u tlu, kretae se prema atmosferi.
Na modifikaciju i intenzitet difuzije u tlu utiu:
- promjenjivi sadraj voe, jer njen sadraj direktno utie na koliinu slobodnih pora za
zrak,
- voa takoe moe da prima i rastvara pojedine gasove,
- aktivnost biljnog korijena koji svojom adsorpcijom kiseonika moe uticati na tok
njegove difuzije.
Ipak, difuzija tee u kontinuitetu ako postoji najmanje 10 % slobodnih pora tla, bez
obzira na promjene koje navedeni faktori mogu prouzrokovati.
5.4.1.2. Kretanje zemljinog zraka
Kretanje zranih masa je posljedica promjene barometarskog pritiska. Poveani
pritisak uslovljava potiskivanje zraka iz atmosfere u tlo, njegovo mijeanje sa zrakom iz
tla i obogaivanje tla sa kiseonikom. Smanjenje atmosferskog pritiska uzrokuje irenje
zraka tla i njegovo izlaenje u atmosferu.
Meutim, ak i pri najveoj moguoj izmjeni pritiska tokoin dana od oko 0,3 bari, do
izmjene gasova moe doi samo u povrinskih 3-4 cm. Ako se zna, da promjene
barometarskog pritiska nisu este, za aeraciju tla, ova pojava nema veliki znaaj. Na
aeraciju tla utiu i drugi spoljni faktori kao to su: temperaturno kolebanje, padavine i
vjetar.
Zagrijavanjem tla gasovi se ire i poto se zapremina pora tom prilikom ne mijenja,
oni su prinueni da izlaze napolje. Opadanjem temperature gasovi u tlu se skupljaju to
omoguava da novi gasovi iz zraka prodiru u tlo. Dnevne i
222
Fizika tla
sezonske promjene temperatui-a djeluju na zagrijavanje i hlaenje tla, a to izaziva
izmjenu zraka u tlu sa zrakom iz atmosfere.
Padavine su takoe vaan inilac aeraeije tla. One dvojako djeluju na izmjenu
gasova u tlu. Voa koja dolazi padavinama potiskuje ustajali zrak iz pora tla, a prilikom
ocjeivanja vode zrak ponovo zauzima kiupne pore. Kia i snijeg takoe rastvaraju
svjee gasove, a to je naroitoiznaajno za kiseonik. kojeg one odnose u tlo.
Isparavanjem vode iz tla prazne pore se popunjavaju zrakoin, to je takoe znaajno za
aeraciju.
Vjetar je jak inilac aeraeije tla. Kreui se po povrini on razrjeuje atmosferski zrak,
to ubrzava izlaenje zraka iz tla. Na neravnim terenima vjetar stvara mjesta sa razliitim
pritiskom, to takoe dovodi do poveanja aeraeije tla.
Na aeraciju tla nepovoljno utie njegova zbijenost. U rastresitim tlima difuzija gasova
je dosta brza, dok je u zbijenini ona jako oteana. Obradom se povrinski sloj prevodi u
rastresito stanje, to jako poboljava aeraciju i ubrzava ulazak kiseonika u tlo. Isti efekat
ima i unitavanje pokorice, jer se i tom mjeroin provjetravanje tla takoe poboljava.
Sadraj i kretanje zraka u tlu usko su povezani sa sadrajem voe i nalaze se u
obrnutom odnosu. Itnaino dva ekstreina, kada je tlo ispunjeno vodom do maksimalnog
kapaciteta, onda ne sadri nimalo zraka, odnosno samo jednu malu koliinu (rastvorenu
u tenoj fazi tla). Obratno, u potpuno suhom tlu sve su upljine ispunjene zrakom. Postoji
itav niz odnosa voda: zrak u tlu izmeu ta dva ekstrema, i odnos se naziva "reim voe i
zraka u tlu".
Kretanje Zraka u tlu ovisi o tzv. propusnosti tla za zrak^ koja je tim vea itn tlo sadri
vie makropora. Maksimalni makroporozitet i propusnost za zrak se nalazi u skeletnoin
tlu. S druge strane, glinue se karakteriu maksimalnom nepropusnou za zrak.
Rauna se da jedan hektar tla u vegetacionom periodu "izdie" oko 20.000 kg CO, (oko
6.000 .mO, od ega 2/3 proizvode inikroorganizmi, a 1/3 korijenje viih biljaka.
Relativna vlanost zraka tla je vea nego u atmosferi i iznosi kod svih sadraja vlage
manjih od pF 4,2 vie od 95 %.
Izinjena gasova se vri utoliko bre ukoliko tlo sadri vie krupnih pora. Veoma slabo
prozraivanje je u glinovitim tlima, naroito za vrijeme vlanog perioda godine. Zbijanjem
tla dolazi do stnanjenja difuzije. Nedovoljno prozraivanje dovodi do nepovoljnih pojava
u tlu i biljkama, kao to su:
- smanjenje broja aerobnih inikroorganizama, kao i pedofaune. U tlu se stvaraju pored
COi metan i organske kiseline (mlijena, buterna i limunska i dr.). Procesi nitrifikacije
su umanjeni, dok su procesi denitrifikacije, te stvaranja H2S i sulfida, dvovalentnih
oblika Fe i Mn povoljni;
223
Fizika tla
- pomanjkanje kiseonika usporava razvoj korijena biljke te intenzitet uzimanja vode i
hranljivih materija, to dovodi do redukcije ukupnog njihovog porasta.
Biljke zahtijevaju razliite intenzitete prozraivanja tla. Tako kicerka i eerna repa
zahtijevaju dobro prozraivanje u cijeloj zoni zakorijenjivanja, to znai u povrinskom i
potpovrinskom sloju tla. Travnjaci stvaraju dobru prozraku u povrinskom sloju, tako da
se glinovita tla esto koriste kao travnjaci.
5.4.2. Zrani kapacitet tla
Vrijednost zranog kapaciteta (Vk) tla, predstavlja sadraj makro pora (nekapilarnih
pora) u tlu, kad je ono zasieno do poljskog vodnog kapaciteta (PVK). Odreuje se
raunskim putem iz vrijednosti ukupne poroznosti (P) i retencionog (poljskog) vodnog
kapaciteta (PVK):
Vk = P - PVK u voliimiuiii proccmima (vol Vc)
Zrani kapacitet tla ili kapacitet za zrak po Kopeckome, se definie kao zapremina
zraka u nekom tlu kod sadraja vlage koji odgovara poljskom vodnom kapacitetu, ili
apsolutnom kapacitetu za vodu, odnosno nakon cijeenja gravitacione voe. Za
praktine svrhe se uzima da je zrani kapacitet jednak zapremini nekapilarnih pora.
Zrani kapacitet sa dubinom se obino smanjuje.
Kapacitet za zrak, ili efektivni kapacitet za zrak, predstavlja sadraj pora kod nekog
poljskog vodnog kapaciteta, dok je "poroznost aeracije'" svojstvo koje se odreuje bez
obzira na sadraj vlage u momentu odreivanja. Koliina zraka u tlu iroko varira, a ovisi
prvenstveno o vlanosti tla.
U idealnom sluaju kod tla (na primjer u ernozemu) odnos vrsta faza : tena :
gasovita iznosi 50:30:20. Meutim, u razliitim tipovima tla sadraj zraka jako varira, a u
istom tipu sa dubinom opada, zbog poveanja zbijenosti mase tla. Kod tog razmatranja
uvijek se misli na sadraj zraka u tlu kod poljskog kapaciteta. Danas se smatra da tlo kod
poljskog kapaciteta sadri 15-25 % (volumnih) zraka, i daje dobro prozrano. Inae kod
poljskog kapaciteta sadraj zraka za pojedina tla orijentaciono iznosi:
pjeskovita tla 30^0 % vol.
ilovae 10-25 % vol.
glinue 5-15 % vol. i manje
224
Fizika tla
Prema tome. kod poljskog kapaciteta sadraj zraka se kod razliitih tala moe nalaziti
u rasponu od 0 do 40 %. Ako kod poljskog kapaciteta sadraj zraka iznosi 10 do 15 %,
tlo se smatra da je dobro prozraeno.
Za normalan razvoj biljaka prema Kopeckom, tlo za pojedine kulture treba da sadri
slijedee koliine zraka:
razliite trave 6-10 % vol.
penica 10-15 % vol.
zob 10-15% vol.
jeam 15-20 % vol.
eerna repa 15-20 % vol.
5.4.3. Ekoloki znaaj zraka u tlu
Zrak tla je izvor kiseonika za disanje biljnog korijena, pedofaune te mikroorganizama.
Ustanovljeno je da dobro snabdijevanje biljaka kiseonikom podstie apsorpciju hranljivih
materija. Pri nedostatku kiseonika razvijaju se anaerobne bakterije, koje vre
denitrifikaciju i usporavaju proces razlaganja, stvarajui nedovoljno oksidisane materije
otrovne za biljke (H2S, PH3, CH4 i dr.).
Odsustvo kiseonika u tlu, izaziva itav niz tetnih posljedica, to se odraava kako na
samo tlo, tako i na biljku. Tti na prvom mjestu treba istai slab razvoj biljaka, i pojavu ute
boje, to se esto javlja za vrijeme duih poplava ili kod suvie vlanih tala. Koliina
zraka se mijenja sa dubinom, i po pravilu je najvea u povrinskom, humusom
obogaenom sloju.
Poto je stvaranje povoljnog zranog reima u tlu vana mjera za postizanje visokih
prinosa, u praksi se preduzimaju razne mjere da se on pobolja. U kompleksu tih
zahvata na prvo mjesto dolazi stvaranje dobre i postojane strukture, jer se poboljanjem
strukture rjeava istovremeno vodni, zrani i toplotni reim u tlu. Kao druga mjera je
unitavanje pokorice im se ona pone obrazovati. Zrani reim u tlu se naroito
poboljava dubokom obradom. Poseban problem predstavljaju vlana i movarna tla,
kod kojih se esto javlja visoka podzemna voda. Kod takvih tala se mora najprije
odstraniti podzemna voda. Poslije melioracije vri se duboka obrada sa ciljem da se
oksidacijom odstrane razna nedovoljno oksidisana jedinjenja i da se ubrza mineralizacija
humusa.
Za nonnalan rast i razvitak kulturnih biljaka, a prema tome i dobivanje visokih prinosa,
potrebna je slobodna cirkulacija zraka je normalna izmjena gasova izmeu tla i
atmosfere. Neprestani priliv kiseonika u tlu potreban je za klijanje sjemena, disanje
korijena i mikroorganizama. Izmjena gasova tla sa atmosferskim zrakom potrebna je i
radi neprekidnog otklanjanja CO2, koji se nakuplja u tlu kao
225
Fizika tla
rezultat visoke aktivnosti mikroorganizama. Regulisanje zranpg reima tla ima takode
znaenje za ivot krHturnih biljaka isto kao voda, hranljive matei'ije i toplota.
Koliina i sastav ziaka tla se mijenja kako sa vremenom, tako i po pojedinim tipovima
tla i njihovim genetikim horizontima.
5.5. Boja tla
Prirodna boja tla je vrlo vaan morfoloki znak koji prvi pada u oi. Na osnovu boje u
profilu izdvajai'no horizonte, podhorizonte i prelaze. Na osnovu boje takode, oitavamo
dinamiku u tlu, a esto klasificiramo tla kao tipove ili stanita. To je jedna od najvanijih
karakteristika tla i jedna od najeih koje se koriste u opisu.
Boja tla jako varira, od skoro isto bijele do crne, to ovisi od niineralnog dijela tla,
koliine organske materije, stepena oksidacije i prisustva obojenih supstanci, kao to su
oksidi gvoa i mangana. Ocjenjuje se kod dva razliita sadraja vode: kod poljskog
kapaciteta i kod zrano-suhog stanja. Ovo je potrebno, jer se boja jako mijenja njegovim
isuivanjeni. Mokra i vlana tla su tamnija nego suha tla, to dolazi uslijed refleksije
svjetlosnih zraka.
Mnogi tipovi tala i danas se nazivaju po boji (sniea, ernozem, crvenica, pepeljua,
ritska crnica). Boja je odraz hemijskih procesa u tlu i geolokog porijekla sitnice. Sve
kombinacije i nijanse boja tla potiu od tri osnovne: crne, crvene i bijele. Crna, siva,
tamiiosiva, a ponekad i smea, rezultat su nianjeg ili veeg sadraja humusa. Crvena
boja sa nizom nijansi, kao to su: uta, narandasta i rudo smea, potiu o oksida
trovalentnog eljeza (Fe''"^). Slabija hidratacija (FeiOj X nHiO), daje crvenu nijansu, a
jaa utu i smeu. Bijelu boju tlu daje prisustvo SiOi, CaCO.i, kaolina, te hidroksid
aluminijuma (AhOj x nH:0). Plaviastu ili zelenkastu boju uzrokuju oksidi dvovalentnog
eljeza (Fe'"^ - fero oblik), u vidu jedinjenja kao to su ferosulfat {FeS04 x 7H2O) i
ferofosfat-vivijanit [(Fe3(P04): X 8H:0)]. Ova tla su pod uticajem zamovarivanja i
redukcije pri eniu eljezo prelazi u fero oblik Fe(OH):. Jedinjenja FeS daju crnu, a
FeCOj prljavo sivu boju. Dvovalentno gvoe daje plavu ili zelenu boju. Kvare je
uglavnoni bijel. Krenjaci su bijeli, sivi ili niaslinasto zeleni. Feldspati su razliite boje, sa
dominantnom crvenom, gline su sive, bijele ili crvene.
Mramoriranje je rezultat rastvaranja i pokretanja nekih komponenata tla, naroito
gvoa i mangana iz tla za vrijeme mokre sezone i njihovog taloenja kada se tlo osui.
Ovo dolazi uslijed redukcije koja prevodi gvoe i mangan u rastvor, kao i oksidacije koja
dovodi do njihovog taloenja. Mramoriranje se lahko ne uklanja, ono nije reverzibilan
proces.
226
Fizika tla
Tla u vlanim i hladnim zonama su preteno sivkasta. Crvena i uta tla se 'nalaze u
tiopinia i subtropima, dok su u depresijama tamnija nego na izdignutim formama reljefa,
uslijed veeg sadraja organske materije. Tla koja nastajti iz bazinih stijena sti uopte
tamnija, nego tla koja se razvijaju na kiselim stijenama. Ovo dolazi uslijed stabilnosti
Ca-humata na bazinim stijenama, te disperzije i lahke pokretljivosti humusa iz kiselih
stijena.
Crna i tamna tla apsorbuju vie toplote. nego svjetla i bijela tla. Tamna tla se bre
sue nego svjetla.
Boja tla je svojstvo koje se mnogo koristi u praktine svrhe, naroito kod ocjene
njegovih svojstava. U istraivanju tla, boja se koristi kao elemenat u izdvajanju pojedinih
horizonata, jer nam ona indicira proce,se koji se odvijaju u profilu odredenog tla. Mnogi
pedogenetski procesi kao to su oglejavanje, pseudooglejavaiije, podzolizaeija,
lesiviranje i posmedivanje mogu biti okarakterisani na osnovu boje tla.
I pored toga to boja tla nema direktnog uticaja na rast biljaka, njen indirektan znaaj
se ogleda kroz temperaturu i vlanost. Boja tla, moe biti takode, indikator klimatskih
uslova pod kojim se tlo'razvija, ali i prirode matinog supstrata. U mnogim sluajevima,
produktivni karakter tla, moe se prosuditi na osnovu boje. Uopte govorei, ukoliko je tlo
tamnije, utoliko je vea njegova produktivnost, jer je tamna boja povezana sa sadrajem
htimtisa. Svijetla boja je esto rezultat prisustva kvarca, minerala koji nenia nikakvu
hranjivu vrijednost. U odnosu na boje, produktivnost tla, poredana u nizu bi izgledala
ovako: crna > smea > rasto-smea > sivosmea > crvena > siva > uta > bijela.
Sasvim je jasno da ovi odnosi imaju mnoge izuzetke. U mladim tlima, indikacija je
matini supstrat. U zrelim tlima, indikacija je klima u kojoj se tlo razvilo. Topla klima daje
crvene boje, naroito u tlima koja su dobro drenirana. Svijetla boja je esto rezultat
ispiranja gvoa. iz tla. Zajedno sa gvoem ispiraju se i mnoga biljna hraniva, te su
veoma esto,, svjetlo obojena tla slabo produktivna. Proarana tla (mozaina,
mramorirana), kao to je ve izneseno, indiciraju izvjesnu redukciju i oksidaciju i ukazuju
na povremenu pojavu suvine vode, odnosno nedovoljnu aeraciju tla.
Na osnovu boje tla, mogue je na terenu prepoznati odvijanje procesa erozije, ili
procesa pedogeneze i donijeti zakljuke od praktinog znaaja u cilju to boljeg
iskoritavanja.
5.5.1. Odreivanje boje tla
Opisane i navedene vrste boja u slojevima i horizontima profila tla, rijetko dolaze
same, ve u razliitim kombinacijama nijansi i tonova, teje zbog toga esto, veoma teko
ocijeniti boju. Zbog toga se za ove svrhe koriste atlasi boja. Kod nas
227
Fizika tla
je u upotrebi "Munsell soil color charts". U ovome atlasu, vrsta osnovne boje oznaena je
sa "HUE", jaina Gasnoa) boje sa "VALUE", a za izraenost (intenzitet) boje, oznaka je
"CHROMA".
U odnosu na "HUE", izdvojene su 24 tabele osnovnih boja, od kojih navodimo
najvanije: lOR; 2,5YR; 7,5YR; 10YR; 2,5Y; 5Y; 7,5Y; 10Y; 2,5GY; 5GY; 7,5GY; 10GY;
5G; lOG; 5BG; lOBG; 5B; 5BP; 5P; 5RP; 5R.
Pojedina slova oznaavaju: R - crvena, Y - uta, YR - ukasto- crvenkasta. G -
zelena. GY - zelenkasto-ukasta, B - plava, P - violetna (Ijubiasta-purpurna), s ostalim
prelazima.

i
Slika 91. Atlas boja "Munsell" Soil color charts, (1994), primjer izgleda tabele za
odreivanje boje tla.
228
Fizika tla
Vrsta boje odgovara istoj boji spektra i zavisi od odreene talasne duine.
'Prilikom odreivanja, uzima se mala koliina tla i njegova boja se usporeuje sa bojom
iz atlasa, pri emu se obiljeava i stanje vlage u tlu. Jaina boje je postavljena u
vertikalnom pravcu na nain da su tamne boje donje (nii broj), a svjetlije gornje (vii
broj). Intenzitet boje dat je u horizontalnom pravcu i zavisi od stepena zasienosti boje ili
njenog relativnog intenziteta. Intenzitet se kree od lijeva (nii broj), na desno (vii broj).
Pri oznaavanju se koriste odgovarajui simboli, npr. 10 YR 5/3, gdje je; 10 YR vrsta
boje 5 je jasnoa boje, a 3 je izraenost boje. Vrijednosti VALUE i CHROMA, oznaavaju
se arapskim brojevima, slika 91.
229
Fizika tla
230
Hernija tla
VI POGLAVLJE
>
6. HEMIJA TLA
Hernija tla kao nauka iina zadatak da izui hemijska i fiziko-hemijska svojsiva i
procese u tlu. koji .se odvijaju kako u prirodnim uslovima, tako i pod uticajem razliitih
aktivnosti od strane ovjeka. Cilj ovakvih izuavanja je da se objasni zakonomjernosti
nastanka tla kao i uslove razvoja biljaka, te mogunosti djelovanja na njihovo
usmjeravanje u eljenom pravcu.
U ovom poglavlju emo iznijeti slijedea hemijska svojstva tla:
- sastav i najvanije osobine koloida tla,
- adsorptivna sposobnost tla,
- kiselost, alkalnost,
- pufernost tla,
- rastvor tla, sastav i osobine.
- oksido-redtikcioni potencijal i
- radioaktivnost tla.
6.1. Sastav i najvanije osobine koloicia tla
Pod koloidima se podrazumijevaju estice tla koje se ne mogu uoiti obinim
mikroskopom, odnosno iji je dijametar manji od 0.1-0,2 mikrona. Ovdje se ukljuuju
naroito estice koloidne gline sa promjerom manjim od I mikrona. Ove estice uslijed
s\'oje ogromne jpov/-/!*?,,posjeduju sposobnost adsorpcije razliitih materija.
Koloidna frakcija, kao i tlo u cjelini, se sastoji iz organskog i mineralnog dijela.
Organske materije tla (huminske kiseliiie, fulvo kiseline i humini) imaju visoki stepen
disperznosti, tj. manje su od jednog mikrona. Mineralni dio, koji obino prevladava u
sastavu koloida tla, u stvari se sastoji iz sekundarnih minerala, koji imajti kristalnu grau i
iz amorfnih materija. Najvei stepen disperznosti od alumosilikatnih minerala ima
moiitmorilonitna grupa (naroito bajdelit). U koloidnoj frakciji karbonatnih tala nalazi se u
vboj ili manjoj koliini Ca-karbonat (Morozov, 1949). Amorfne materije koloidne frakcije
ine hidroksid gvoa, aluminijuma, silicijuma, a takoe produkti njihovog meusobnog
sjedinjavanja (alofani).
Poveanjem disperziteta ili usitnjenosti poveava se aktivnost estica, tj. ukupna
aktivna povrina koloida. Ova aktivnost je rezultat poveanja tzv. aktivne povrine vrstih
estica tla po jedinici mase.
231
Hernija tla
Iz tabele 39 se moe vidjeti odnos veliine estica i njihove povrine;
________________________________________ Tabela 39.
Promjer estica _ , - Ukupna povrina
^ Oznaka cestica , , i
u mm 1 g tla u cm
2-0,2 Krupni pijesak 21
0,2-0,02 Sitni pijesak 210
0.02-0.002 Prah 2.100
<0,002 __________ Glina _______________ 23.000 __
Kao to se vidi, dok jedan gram estica krupnog pijeska ima povrinu 21 cm", dotle
jedan gram gline ima povrinu od 23.000 cm", ili za vie od hiljadu puta nego pijesak. Sa
poveanjem usitnjenosti tla poveavaju se i sve fiziko-hemijske pojave koje su vezane
za aktivnu povrinu.
Neki koloidi, posebno silikatne gline, imaju dodatnu unutranju medulamelarnu
povrinu. Ovisno o tome, koja vrsta koloida preovladuje u tlu (sa samo vanjskom
povrinom ili i sa vanjskom i utranjom), povrina koloida moe da se kree od 10-800
cmVgram gline, ili ukupna povrina koloida do 15 cm dubine po hektaru, moe da
dostigne povrinu od 700.000 km". Poreenja radi, povrina BiH iznosi 51.900 km^
U pedolokoj literaturi nailazimo na razliite podatke o gornjoj granici veliine koloida
tla. Tako npr. Kainski, (1957) uvrtava u koloide, estice tla <0,1 mikrona, a
meunarodna klasifikacija teksturnih frakcija tla, estice manje od 0,2 mikrona. Zato se u
pedologiji zemljinim koloidom smatraju sve estice ispod 0,2 mikrona. ak neke estice
do 0,5 mikrona pokazuju Braunovo kretanje tj. sposobnost adsorpcije i koagulacije,
bubrenja i ljepljivosti.
Glinena ili koloidna frakcija (grki "kola" = tutkalo, "oid" = nalik na) predstavlja
najaktivniji dio vrste faze tla, te e od prisustva ove frakcije u velikoj mjeri zavisiti i
fiziko-hemijska svojstva tla, a time i njegova plodnost. Dinamika tla je, u stvari, dinamika
koloidnih sistema. Osnovno svojstvo koloidne frakcije, kao to smo naveli, je njena velika
aktivna povrina, na kojoj se odigravaju procesi adsorpcije i supstitucije iona i molekula
iz rastvora.
6.1.1. Graa koloidne estice
Koloidna estica tla, slika 92, sastoji se iz jezgra, unutranjeg i vanjskog sloja.
Vanjski sloj se dijeli na adsorpcioni i"difuzni(sloj protuj ono va). Prema Gorbunbvu,
jezgro, vanjski i unutranji sloj ine koloidnu esticu ili micelu.
232
Hernija tla
Difuzni sloj [zamjenjivi kationi)
Sloj nepokretniti kationa
Kompenzirajui sloj protuionova
Sloj koji odreduje potencijal (unutranji sloj)

Adsorpcija'
Slika 92. Grada ~ prikaz koloidne e.snce da " l:.laz liiiiiiiita i: iUfuznog sinja Adsiifpi-ijd
kniinna kan povi aini pri>cc\ n lioiiipc'/izirajiicni .ilojii proiiilonova
Naboj estici daje unutranji sloj, Ukoliko je on negativan, estica e imati negativni
naboj i tada se nazivaac/i/o/i/ (acid = kiselina, oid = nalik na), i obratno,' tikoliko je naboj
pozitivan, estica se naziva bazoid. estica tla moe biti jstovremeno naelektrisana
negativno i pozitivno, i tada se naziva amfolitoid.
Od veliine,naboja unutranjeg sloja zavisi koliko e iona (sa drugim _
naelektrisanjem) doi u vanjski sloj...0.vaj...slqj..se jo naziva i "sloj pi'otuiona'-,%r nosi
suprotno naelektrisanje od unutranjeg sloja. Ovdje ne dolazi do potpune neutralizacije,
nego obino pi'etee potencijal unutratijeg sloja. Ova razlika u potencijalu naziva se
zeta potencijal ili viak elektrinog potencijala.
Najpokretljiviji su ioni u difuznom sloju, i njihova pokretljivost je utoliko vea ukoliko
su oni dalje od jezgra estice (vea udaljenost - manja privlanost).
Jezgio micela sainjavaju organski i minei-alni koloidi.
U tlu dominiraju koloidi sa negativnirn nabojem, tj. acidoidi. U grupu acidoida
spadaju: koloidna silicijun-tova kiselina, minerali gline, huimisne kiseline i uope osnovni
dio koloida tla._Hi;di;atisani oksidi gvoa i aluminijuma su bazoidi.
slobodni oksidi gvoa i aluminijuma su amfolitoidi.
Koloidi tla, kao to je ve naglaeno mogu biti mineralnog i organskog porijekla.
Najznaajniji mineralni koloidi su minerali gline s" lamelarnoni kristalnom graom, dok se
hidratisani oksidi aluminijuma. gvoa i silicijuma mogu javiti kao amorfni koloidi soli.
Meu organskim koloidima najznaajnije su humusne kiseline, a manji znaaj mogu
imati i bjelanevine. Sjedinjavanjem navedenih grupa obrazuju se organoinineralni
koloidi.
233
Hernija tla
Glavni sastojci nekih silikatnih minerala gline i humusa prikazani su u tabeli 40. Iz
tabele se vidi da kaolinit ne pokazuje koloidno svojstvo visoke vrijednosti i intenziteta za
adsorpciju kationa i molekula vode.
Glavne osobine izdvojenih silikatnih minerala gline i humusa
Tabela 40.
Sastav Smektit Vermikul
it
Hit Klorit Kaolinit Humus
Vcliiiiii (um) 0,01-1,0 O.I-.xO 0.2-2.
0
0.1-2.
0
0..5-5.0 0.1-1.0
Grada Ijuspasi
a
lanjurasl
o-
liuspasta
Ijusjja
sta
razliit
a
heksago
nalni
kristal
razliito
VanJ.ska
povi'ina
(mVp)
70-120 50-100 70-10
0
70-10
0
10-30 }500-80
0
Unutranja
povrina
(m7.g)
SSO-.'i
O
500-600 - - -
Meulamela
mi razmak
(nm)'
1,0-2,0 1,0-1.5 1.0 1.4 0.7 -
Cist
negativan
naboi
(cmol/kg)"
80-120 100-180 1.5-40 15-40 2-5 200-750
(100-55
0)
6.1.2. Ostala svojstva koloida
Ve je naglaeno da su minerali gline acidoidni koloidi iji negativan naboj nastaje
kao posljedica izomorfne zamjene silicijuma i aluminijuma u kristalnoj reetci
(permanentni naboj), ali i disocijacije Si-OH i Al-OH grupa koje se javljaju bono na
prelonui kristala (promjenljivi naboj). U minerala kaolinitske grupe izomorfna zamjena se
skoro ne vri, jer su meusobna rastojanja mala i ne mogu se mijenjati, tako da elektrini
naboj zavisi skoro iskljuivo od slobodnih valencija kiseonika na prelomima povrine
estice.
Koloidi u tlu se mogu nalaziti u . stanju tenog koloidnog rastvora (pseudorastvori) ili
u stanju vrstog taloga. U prvom sluaju se nazivaju soli, a u drugom geli. U tlu koloidni
sistem je obino sastavljen iz dvije faze, o kojih voda ini tenu fazu, zbog toga se
koloidni rastvor naziva hidrosol.
Koagulacija koloida se vri pod uticajem visoke temperature, pod dejstvom
elektrolita, u meureakcijama dva razliita punjenja koloida. U prirodnim uslovima
koagulaciju koloida tla mogu izazvati i niske temperature, kada se soli
Od vrha .jednog sloja do vrha drugog slinog sloja (1 nm= 10"'in), Centimola po
kilogramu (1 cniol = 0.01 mol), io je mjeia za kapacilet razmjene kaliona. (CEC -
cation exchange capacity)
234
Hernija tla
luinuisiiih kiselina podvrgnu reverzibilnoj koagulaciji. U koagulaciji koloida tla A'ee
znaenje imaju dvovalentni kationi, posebno kalcijum. Osim kalcijuma, veu
koagulacionu sposobnost imaju ioni vodonika. a takoe gvoa i aluminijuma.
Koagulaciona sposobnost se poveava sa valencijom, sa izuzetkom H-iona, koji ima
jednako djelovanje, kao Ca-ion. Prag koagulacije je takva koncentracija elektrolita kod
koje poinje koagulacija hidrofobnih koloida.
Koagrilacija bazoida (pozitivno punjenih estica) se vri pod uticajem aniona.
Koagulirajue djelovanje vovalentnih aniona je za 50 puta vee nego Jednovalentnih.
Elektroliti koji izazivaju zgruavanje nazivaju se elektroliti koagulatori. U momentu
zgruavanja koje nastaje kod tzv. izoelektirne take (izo = jednak), odnosno kada
zeta-potencijal bude jednak nuli, koloidna inicela gubi svoj naboj.
Suprotan proces o koagulacije je/7e/7feacya, kada koagulum (= zgrueni gel)
prelazi u stanje zola, tj. u rastvor. Glavni peptizator u tlu je Na-ion.
Pod uticajem hidroksida jednovalentnih'kationa NaOH LiOH dolazi do peptizacije
koloida, to je veoma nepovoljno za tlo. Kod peptizacije poveava se ispiianje koloida iz
tla, naruava struktura, osiroinauje tlo sa hranivima. OH-anion se javlja kao moni
peptizator negativno popunjenih koloidnih estica.
Koloidne estice u odnosu prema rastvarau se mogu podijeliti u liofilne i liofobne. U
odnosu na vodu one se oznaavaju kao hidrofilni i hidrofobni koloidi. Hidrofilni koloidi
privlae vodu velikom snagom, te adsorbuju znatne koliine voe, dok je kod hidrofobnih
koloida to svojstvo vrlo malo izraeno, tj. oni e vezati vrlo malo vode. Liofobni koloidi se
vrlo lahko taloe, dok su liofilni koloidi stabilni u rastvoru.
Zatitni koloidi su oni koloidi sa kojima se sprjeava i zatiuje taloenje drugog
koloida. Znai, liofobne koloide moemo uiniti stabilnim u rastvoru ako se u rastvor
doda liofilnog koloida. Ova je pojava vrlo nepovoljna, jer moe doi do znatnog ispiranja
iz tla njegovog najaktivnijeg dijela, a to znai da dolazi do osiromaenja tla i gubitka
njegove plodnosti.
Sa praktine take gledita vano je da su koloidi u stanju gela, tj. u koagulisanom
stanju. Ovakvo stanje dovodi do stvaranja mrviaste strukture, najpovoljnijeg oblika
struktura u odnosu na tlo kao ivotno prostora za biljni korijen.
Pojava hirofilnih koloida u tlu je loa pojava u odnosu na fizika svojstva. U takvim
tlima dolazi za vrijeme kia do njihovog pretvaranja u blato. Ovakva kaasta masa za
vrijeme sunog perioda se pretvara u tvrdu, kompaktnu masu, takoe nepovoljnu za
uspjean razvoj biljaka.
235
Hernija tla
U tlu se razlikuju tri glavne vrste koloida:
- mineralni koloidi,
- humusni koloidi,
- organo-mineralni koloidi.
Od naroitog su znaaja organo-mineralni koloidi, koji nastaju u metH-eakcijama
humusnih materija sa mineralnim sastojcima.
6.2. Adsorptivna sposobnost tla
Sposobnost adsorpcije iona i molekula je jedna od najvanijih osobina koloida
openito, pa tako i koloida lla. Pri ovom treba znati, da je izraena sposobnost adsorpcije
iona najvaniji krilerijum za razlikovanje koloida od grubih disperzija lla. Adsorpcijska
sposobnost vrste faze lla, uglavnom je posljedica djelovanja privlanih sila na njihovoj
povrini, odnosno djelovanja povrinske slobodne energije. Ova energija je tislovljena,
bilo medtnnolekulskim ili Van-der Waalso\'im (fizikim) i hemijskim privlanim silama
povrinskih molekula i iona (valentnim). to su estice manje, vea je specifina gustina,
a lime i energija privlaenja.
6.2.1. Adsorpcija i izmjena kationa - mehanizmi adsorpcije
Rije adsorpcija je sastavljena od latinske rijei ad = na, i sorbeo = primam, gutam,
siem. Prema lonie, adsorpcija znai primanje, privlaenje materije na povrinu nekog
sifema. Slino Ovoj rijei apsorpcija, znai ulaenje materije u neki sistem.
Adsorpciona sposobnost tla je bila poznata odavno. Tatnpson, Bacon i dr. su znali da
tlo adsorbuje iz razliilih rastvora neke koliine amonijaka, soli i td. Way je, meutim, prvi
(1850) nauno razradio to pitanje. On je ispirao kroz sloj tla rastvor ainonijumsulfata i
ustanovio da dolazi do vezivanja NH4 -iona, a u rastvoru su se nale druge baze.
Naroito detaljno je razradio pitanje adsorpcione sposobnosti tla ruski naunik
Gedroic (1872-1932). On je ustanovio bit adsorpcione sposobnosti tla, i dokazao da tlo
moe zadravati ne samo molekularne nego i koloidne inaterije organskih i mineralnih
jedinjenja. krupnije suspenzije i ive mikroorganizme.
Adsorpcjja je sposobnost koloidnih estica negativnog naboja (acidoidi) da
nj_s,vpjuj^rinu fiziko-hemijskim silama veu katione iz rastvora tla u takvom obliku da
su oni biljci pristupani, a mogu se u ekvivalentnim koliinama zamjenjivati s kationima iz
rastvora tla.
236
Hernija tla
Adsorpcija je veoma korisna pojava ii llu, jer se na esticama tla zadravaju estice
rastvorene u vodi. koje bi, da nije ove pojave, bile isprane iz tla. Znai, ukoliko su estice
tla sitnije, posjedovae u veoj mjeri svojstvo adsorpcije pojedinih kationa i aniona. I
obratno, sa poNeanjem dimenzija estice e imati sve manju povrinu. Ukoliko njihove
dimenzije iznose vie od O.Ol mm one postaju potpimo neaktivne.
Energija povrine predstavlja preostalu energiju molekula koje izgrauju poviinLi
nekog tijela. Unutai' ovakve matei ije eneigija je potpuno iskoritena. Ova povrina
predstavlja, u stvari, sjedite elekti'inih sila.
Na aktivnu povrinu mogu se vezati, tj. adsorbovati. gasovi i pare. tekuine, molekuli,
ioni i koloidi.
Ovdje treba spomenuti da pojava adsorpcije nije vezana samo za koloidne estice
tla. nego se ona vri i za druge tiakcije, samo to je sa poveanjem dimenzija estica,
kapacitet adsorpcije sve manji.
Svi organski i mineralni koloidi koji imaju sposobnost sorpcije kationa nazivaju se
adsorpcioni kompleks tla. U sastav adsorpcijskog kompleksa, kao to je ve kazano,
ulaze minei'ali gline, sekundarni alimiosilikati, humus, organomineralni koloidi, amorfne
koloidne estice (alofani, hidroksidi eljeza, aluminija, silicija i dr.) i u manjoj mjeri
fragmenti primarnih minei'ala koloidnih dimenzija.
Koliina adsorbovanih iona u tlu - kapacitet adsorpcije, ovisi o vrsti koloida. njihovoj
koliini, odnosno o broju negativnog elektrinog naboja.
Adsorbovane materije na po\'rini koloidne estice mogu se zamjenjivati sa drugim
materijalna.
Ako, na primjer, jednu esticu stavimo u vodeni rastvor saNa-ionima, doi e do
njihovog privlaenja na esticu tla, odnosno taj proces e trajati dok se ne zasiti
slobodna energija, tj. onoliko koliko iznosi njen kapacitet adsorpcije. Ako sada ovakvu
esticu stavimo u rastvor sa Ca-ionima. oni e istisnuti, odnosno zamijeniti Na-ione. i
zauzeti njihova mjesta na povrini koloidne estice.
+ 4NaCl
- Na^ + CaCl-. + 2NaCl -Na"
Ova zanijena (supstitucija)se vri u ekvb'aj^ntium koliinama
(ej<y]valenUia nej<og iona izraenog u gramima' ili
miligramima, koja moe zamijenitiI g ili 1 mg vodonika). Na primjer, ekvivalentna koliina
Ca je:
2.^7
Hernija tla
atomska teina Ca _ 40 _ ^^
valencija Ca
Znai da 20 mg ili 20 g Ca vrijedi kao jedan mg ili jedan gram H u ovim
reakcijaiTiaâmjeiie.
GedroT~razlikuje slijedee vrste sorpcije: mehaniku, fiziku, fiziko- hemijsku,
hemijsku i bioloku. Ustanovio je da se smanjenjem dijametra estica tla, koliina
adsorbovanih kationa jako poveava, a dostie maksimum kod estica manjih od 0,2
mikrona.
6.2.1.1. Mehanika sorpcija
Mehanika sorpcija je zadravanje pojedinih sastojaka u tlu, koji uslijed svoje veliine
ne mogu da se kreu kroz pore u tlu. Na primjer, ako se proputa mutan rastvor kroz sloj
tla, ili kroz filtar, filtrat e biti bistar a mutljag e se zadrati u tlu, odnosno na filtru. Ova
sorpcija ima pozitivnu ulogu, jer zadrava glinovitu frakciju i smanjuje vodopropusnost,
ali ukoliko se pore zaepe glinom, to dovodi do pogoravanja vodno-fizikih svojstava
tla.
Iz navedenog se vidi da tlo sa svojim sistemom pora djeluje kao prirodni filter. Po
principu mehanike sorpcije formira se i iluvijalni Bt horizont. Mehanika sorpcija je
karakteristina za tla sa veim sadrajem, gline gdje dominiraju pore malih dimenzija.
6.2.1.2. Fizika sorpcija
Fizika sorpcija je fiziko vezivanje sastojaka na povrinu koloidne estice, kao to je
vezivanje higroskopne vode i gasova. Ovaj oblik adsorpcije uslovljen je uticajem
slobodne povrinske energije tla.
Sile povrinske energije javljaju se na granici izmeu krute faze i rastvora tla. Po
fizikalnim zakonima disperzni sistem nastoji smanjiti te sile. Zbog toga se oko estice
vrste faze poveava koncentracija materija koje smanjuju povrinski napon, a smanjuje
se koncentracija materija koje ga poveavaju (hloridi, nitrati). Tako se sprjeava ispiranje
hraniva iz tla, a u rastvoru tla, izvoru zone uticaja sile povrinskog napona, javlja se
optimalna koncentracija hraniva. Prema tome, vana osobina nitrata je da poveavaju
povrinski napon, ne mogu se vezati za esticu lla po ovome mehanizmu, te se zbog
toga lahko ispiru iz lla.
238
Hernija tla
6.2.1.3. Hemijska sorpcija
Hemijska sorpcija se karakterie po tome to se anioni rastvorenih soli, zamjenjuju
kationima, koji se nalaze u zemljinom rastvoru, nerastvorljivih ih malo rastvorljivih soli, a
nastala jedinjenja se vezuju sa vrstom fazom tla.
Hemijska sorpcija obuhvata hemijske reakcije izmeu pojedinih komponenata u tlu,
na primjer, vezanje fosforne kiseline sa gvoem i aluminijumom u teko rastvorljive Al i
Fe-fosfate (AIPO4 i FePOj). Ova pojava je naroito izraena u kiselim tlima, jer se u
njima.nalazi dosta rastvorijivog gvoa 1 aluminijuma. Kao posljedica ove reakcije moe
da kod dodavanja male koliine fosfornih ubriva, ne doe ni do kakvog njihovog
djelovanja, jer se cjelokupna dodana koliina hemijski vezala u vrlo teko rastvorljiva
jedinjenja. Prema intenzitetu hemijske sorpcije, ova se jedinjenja u tlu mogu podijeliti u tri
grupe:
- jedinjenja koja se hemijski ne adsorbuju, jer ne mogu prei u tee rastvorljive oblike,
a to su prije svega: kloridi, nitrati i nitnti.
- jedinjenja koja se hemijski jako adsorbuju, a to su: fosfati, karbonati 1 silikati.
- jedinjenja koja se nalaze na sredini izmeu ove dvije vrste adsorpcije, a to su sulfati.
Iz navedenog se moe zakljuiti da se fosfor u tlo moe unositi u veim dozama
(melioracijskim), za due vrijeme tj. u rezervu, dok se azot mora dodavati u manjim
dozama, u vie navrata, tokom vegetacije (prihranjivanjem).
6.2.1.4. Bioloka sorpcija
Bioloka sorpcija je vezana za ivomu aktivnost biljaka i mikroorganizama tla. To je
takva pojava kada ivi organizmi uestvuju u procesima sorpcije tokom svoje ivotne
djelatnosti. Uzimanjem razliitih kationa i aniona u toku svoje ishrane, oni njih veu i na
taj nain zadravaju u tlu. Jedna od karakteristika ove adsorpcije je pojava selektivnosti.
Ona se sastoji u tome, to korijenov sistem ivih biljaka i mikroorganizmi apsorbuju iz tla
mineralna jedinjenja koja im slue za ishranu.
Biljka prima hraniva u rastvorljivom obliku iz rastvora tla i tako vri akumulaciju
biogenih elemenata u nerastvorljiv organski oblik. Ovim se procesom spijeava ispiranje
hraniva i vri njihova akumulacija u humusnom horizontu. Taj proces je, ustvari, dio
malog ili biolokog kruenja tvari i energije.
239
Hernija tla
6.2.1.5. Fiziko-hemijska sorpcija
Fiziko-hemijska sorpcija predstavlja, u stvari, pravu adsorpciju. odnosno privlaenje
razliitih iona na povrinu estica tla. 0\dje su od nai'oitog znaaja organomineialne
materije (koje zajedno izgiauju tzv. adsorpti\'ni kompleks tla). Fiziko-hemijska sorpcija
ili adsorpcija u uem smislu rijei, sastoji se u tome, to je tlo u stanju zamijeniti jedan dio
svojih kationa sa ekvivalentom koliinom kationa koji se nalaze u njegovom rastvoru.
6.2.2. Adsorptivni kompleks tla
Adsorptivni kompleks tla po Gedroicu se karakterie sa hemijske strane, kao
kompleks nerastvorljivih u vodi alumosilikatnih, organskih i organomineralnih jedinjenja,
a sa fizike strane - kao kompleks tih jedinjenja. koji se nalaze u tlu u usitnjenom stanju.
Istraivanja Gedroica su kasnije razradili mnogobrojni istraivai irom svijeta, a njegova
saznanja su posluila kao ftindament za savremenu predstavu o koloidima tla i njihovoj
ulozi ti i\'otu tla, a imaju vano znaenje u pedologiji, agrohemiji i njima srodnim
naukama.
Minerali gline imaju lamelarnu ili listiavu gradu. Sorpcija se kod njih vri na vanjskoj
povrini, rubnim dijelovima i u meulamelarnom prostoru. Tako minerali gline
montmorilonitne grupe imaju najvei medulamelarni prostor koji se pored toga moe
ekspandirati (iriti) ili kontrahirati (skupljati). Pored toga, ova vrsta minerala ima najvei
kapacitet adsorpcije.
Ilitna grupa vri adsorpciju na vanjskim i rubnim povrinama, a u meulamelarnom
prostoru vee samo K."" i NH/ ione. Zato minerali ove grupe imaju kapacitet adsorpcije
manji od montmorilonita.
Kaolinitska grupa ima najmanji kapacitet adsorpcije. jer se kationi mogu vezati samo
na vanjskim povrinama. Odnos u kapacitetu adsorpcije izmeu montmorilonita, ilita i
kaolinita iznosi priblino 100:30:10 centimola (emol) po kg.
Negativan elektrini naboj minerala gline nastaje izomorfnom zamjenom silicijimia sa
aluminijumom ili magnezijuma sa vovalentnim eljezom, pi'i emu zbog razlika u
valenciji, ostaje slobodan negativan naboj. Drugi dio naboja nastaje disocijacijom OH
iona na rubovima estica gline.
Humus ima priblino dva puta vei kapacitet adsorpcije o montmorilonita, a
negativan naboj estice nastaje disocijacijom H"^ iona karboksilnih i hidroksilnih grupa iz
huminskih kiselina i fenolnih spojeva.
240
Hernija tla
Zbog toga SLI luimusiie kiseline izraziti acidoidi. s tim da humusne kiseline 'imaju
inae etiri COOH grripe i pri disocijaciji izdvajaju etiri H"" iona. Zahvaljujui ovako
visokom stepeiui disocijacije i jako izraenom negativnom naboju, ovi koloidi imaju tako
velik kapacitet adsorpcije. Osim toga humusne kiseline su iziaziti hidrofilni koloidi.
Organo-mineralna jedinjenja nastaju adsorpcijom organske materije na estice gline,
pri emu montmorilonitna glina pokazuje najveu sklonost u ovim procesima.
Organo-mineralnim koloidima negativan naboj daju humusna i glinena komponenta na
ve opisani nain. Prema tome, elektrini naboj koloidne estice, moe u osnovi nastati
izomorfnom zamjenom i disocijacijom iona.
Disocijacija u osnovi zavisi od pH reakcije tla, tj. koncentracije H"" i OH" iona u
zemljinom rastvoru. Zato se ukupni naboj estice dijeli na stalni ili permanentni, nastao
izomorfnom zamjenom i promjenjivi naboj, ija vrijednost zavisi o reakciji tla. Stalni naboj
je karakteristian za koloide gline, grae 2:1, a proinjenjivi za ostale grupe minerala
gline, amorfne koloide i humtis. Tako poveanjem pH reakcije (smanjenjem
koncentracije H"" iona) dolazi do pojaane disocijacije COOH" i OH" grupa organskih i
mineralnih koloida, pri emu se poveava promjenjivi naboj koloidne estice.
Ovo je vano poznavati, jer se permanentni naboj odreduje. odreivanjem kapaciteta
adsorpcije pri pH 6, a promjenjivi kao razlika izmeu kapaciteta adsorpcije pri pH 8,2 i pH
6.
Pojam adsorpcije u irem smislu te rijei obuhvata etiri razliite pojave:
- adsorpcija u uem smislu, tj. privlaenje iona esticama,
- desorpcija - izlazak adsorbovanih iona iz difuznog sloja i rastvora,
- stipstitucija, proces izmjene iona izmeu difuznog sloja i rastvora,
- retencija, zadravanje adsorbovanih iona u difuznom slojti.
6.2.2.1. Adsorpcija u uem smislu
Ovdje je na prvom mjestu od interesa vezanje kationa i aniona na estici tla. Kako su
koloidi tla, najveim dijelom, negativno nabijeni (acidoidi), to e oni privlaiti pozitivne
ione. tj. katione. Snaga sa kojom se veti pojedini kationi zavisi od njihove valencije i
hidratacije. Tako kationi sa veom valencijom imaju veu energiju adsorpcije. Izuzetak je
vodonikov ion, koji ima jau energiju adsorpcije od dvovalentnih kationa, te se kae da
se H-ioni najlake adsorbttju na estici tla, dok se Na-ion najslabije adsorbtije. Prema
energiji adsorpcije kationi se rnogu poredati na slijedei nain:
Na-" < NH/ < K"" < Mg-"" < Ca'"" < H^ < Af'" < Fe'""
241
Hernija tla
Sposobnost za adsorpciju kationa metala iste valencije, poveava se poveanjem
njihove atomske teine.
Na jainu adsorpcije utie i hidratacija iona. .laa hidratacija iona znai slabiju
adsorpciju. Ovo dolazi otuda to hidi'atantna opna slabi elektrini naboj iona, a osim toga
velika opna vode onemoguava ionu da se priblii koloidnoj estici. Vodonikov ion ima
malu opnu od vode, to je i razlog njegove velike energije adsorpcije. Debela hidratna
opna oko Na"^ iona slabi njegovu snagu naboja i sprijeava njegovo pribliavanje
koloidnoj estici, kao i njegovo vrsto vezivanje, to je povoljna okolnost obzirom na
negativan uticaj natrijuma na fizika svojstva tla.
Na jainu adsorpcije utie i koncentracija nekog iona. Tako, na primjer, moe i neki
jednovalentni ion, ako se nalazi u veoj koncentraciji, istisnuti dvovalentni. Sa
kalcizacijom (kalcifikacijom), tj. sa poveanjem koncentracije Ca- iona, dolazi do toga da
on nadjaava vezu H-iona, i da zauzima njegovo mjesto na estici tla.
Reakcija adsorpcije po svojoj prirodi je povratna, tj. adsorbovani kationi mogu prei u
rastvor i ponovo se vratiti u difuzni sloj. U reakcijama adsorpcije, koloidna estica se
hemijski ne mijenja, mijenja se samo kation.
U kompenzirajuem sloju, omoguuje se stalna dinamina ravnotea adsorbovanih
iona i kationa u zemljinom rastvoru.
6.2.2.2. Desorpcija
Pod desorpcijom se podrazumijeva izlazak iona iz difuznog sloja koloidne estice.
Adsorbovani ioni na koloidnoj estici mogu se predstaviti kao "roj pela koji opkoljava
maticu". Ovi ioni u difuznom sloju nisu fiksirani najednom mjestu, nego se nalaze u
stalnom pokretu, iako znatno manjem od onih u rastvoru. Znai, oni se kreu, samo je to
kretanje ogranieno sferom elektrostatikog privlaenja. Iz ovog difuznog sloja ioni mogu
izai silom sopstvene energije. im doe do izlaska jednog iona iz difuznog sloja
koloidne estice, na njegovo mjesto e iz rastvora doi drugi ion istog naboja. Proces
adsorpcije i desorpcije iona nalazi se u stanju dinamike ravnotee. Ukoliko postoji
ravnotea izmeu koncentracije u rastvoru i difuznom sloju, tada e koliko se iona
desorbuje toliko i adsorbovati, tako da nee doi do promjena u koncentraciji. im doe
do smanjenja jedne koncentracije, ioni e prelaziti u veem broju, gdje je koncentracija
manja, dok se ponovo ne uspostavi ravnotea. Do izlaska iz difuznog sloja u rastvor,
najee dolazi u humidnoj klimi, gdje se procesima ispiranja smanjuje koncentracija
rastvora, i obratno, u suhoj klimi, moe uslje velike koncentracije u rastvoru, da doe do
242
Hernija tla
ulaska iona u difuzni sloj (na primjei' Na-iona). Sposobnost desorpcije jedno
'dvovalentnih kationa opada slijedeim fedom:
NH/ > K"" > H^ i > Ca'""
6.2.2.3. Supstitucija - izmjena kationa
Pod supstitucijom se podrazumijeva izmjena jednih iona sa drugim ionima iJ
difuznom sloju. Na primjer, kod kalcizacije (kalcifikacije) dolazi do ulaska Ca"" u difuzni
sloj, a do izlaska H"'-iona. Ili melioracijom slatina gipsovanjem dolazi do zamjene Na"" iz
difuznog sloja sa Ca""" iz primjertjenog gipsa. Ova" izmjena se vri u 'ekvivalentnim
koliinama. Kao izmjenljivi kationi u tlu se preteno nalaze: Ca"'^. Mg^ K^ Na^ Al-^
H^-ioni, ili neki drugi kationi.
Treba znati da se.kationi adsorbuju i zamjenjuju u hemijski ekvivalentnom omjeru.
Jedan mol naboja, kojeg daje 1 mol H^ K'' ili bilo kojeg drugog jednovalentnog kationa.
zamjenjuje Vi mola Ca"'^. Mg""" ili drtigog dvovalentnog kiTfioTia iii mola Al "", ili drugog
trovaientnog'katioha: "
U tom smislu, osnovna reakcija kod kalcizacije (kalcifikacije). moe se prikazati na
slijedei nain:

+ Ca-"

Ca--" + 2H
Drugim rijeima, 1 mol H'" iona (Ig) zamijenit e V2 mola Ca''" iona (40/2 = 20 g). ili za
zamijeniti (supstituirati) 1 centimol H7kg, potrebno je 20/100 = 0.2 g Ca'Vkg tla. Koliina
Ca'"" potrebna za hektar tla do dubine 15 cm (2,2 iniliona kg)
je:
0,22 X 2,2 X IO*" = 440.000 g ili 440 kg Ca'""
Ako elimo izraziti u CaCO^, potrebno je koliinu Ca"'^ pomnoiti sa koeficijentotn:
CaCOj/Ca"'' = 100/40 = 2,5 to iznosi: 440 X 2,5 = 1.100 kg CaCO, (kalcijeva karbonata)
243
Hernija tla
po hektaru do dubine brazde, gdje e biti zamijenjen 1 mol HVkg tla. Koliko mola H""
iona treba biti zamijenjeno, odreduje se laboratorijski, ovisno o stanju tla i zahtjevu
uzgajane kulture.
6.2.2.4. Retencija
Energija adsorpcije nije jednaka za sve katione u difuznom sloju. Ukoliko se kation
lake adsorbuje, on e se tee desorbovati. Tako e se vodonikov ion koji ima najveu
energiju adsorpcije, najtee desorbovati. Takoe retencija ili zadravanje kationa, zavisi i
o njegovog n\jesta u difuznom sloju. Ukoliko je ion blie povrini lake e se
desorbovati, odnosno ukoliko je blie jezgru sila zadravanja e biti vea. Prema
istraivanjima Mattsona broj adsorbovanih iona na koloidnoj estici sa poluprenikom o
45,5 mikrona, bio je 502.208 kationa. Od toga broja moglo se desorbovati samo
850-iona, znai vrlo malo. Neki kationi mogu se adsorbovati nepovratno, tako da vie ne
mogu uestvovati u reakcijama adsorpcije (na primjer K i Mg-ioni kada uu u kristalnu
reetku (minerala gline).
6.2.3. Svojstva adsorptivnog kompleksa
Kapacitet adsorpcije kationa predstavlja ukupni broj adsorpcionih mjesta za katione i
izraava se u ekvivalentima milimola H na 100 grama tla, ili prema SI sistemu u
centimolima (emol) na 1 kg tla.
Kao to je ranije izneseno adsorptivni kompleks tla predstavlja organo- mineralne
komponente vezane u zajedniki kompleks. Ovaj kompleks posjeduje adsorptivna
svojstva. Kod izuavanja adsorptivnog kompleksa tla, razlikuju se prema Hissinku
slijedee veliine;
- maksimalni, ukupni ili totalni adsoipcijski kapacitet tla, a obuhvata sve izmjenljive
katione, ukljuujui i H-ione. Ova vrijednost se obiljeava sa velikim slovom "T".
Svako tlo moe da adsorbuje odreenu koliinu raznih iona. Koliina koju ono moe
da vee, zove se, kao to smo naveli, maksimalni kapacitet adsorpcije. Prema veliini
ove vrijednosti sudimo o bogatstvu tla sa koloidima. Kapacitet adsorpcije zavisi od
svojstva materije. Tako, na primjer, organska materija ima vrlo visoki kapacitet
adsorpcije u poreenju sa mineralima gline. Iz slijedeeg primjera moe se vidjeti taj
odnos (u cmol/kg)':
' 1 miliel<vivalent/IOOglla= I cenlimol (cmoI)/kg ila 244
Hernija tla
Humus 200 - 400
> Vermikulit 150
Montmorilonit 100
Ilit 30
Kaolinit 10
Povrinski horizonti tla uope imaju vei sadraj organske materije nego dublji
horizonti, te imaju i vee T-vrijednosti. U oranicama kod sadraja organske materije 2-3
maksimalni kapacitet u pjeskovitom tlu iznosi 5-10 cmol/kg, ilovai i prahulji izmeu 10 i
20 cmol/kg i u glinui izmeu 20 i 40 cmol na kg tla. Kapacitet adsorpcije zavisi od
mehanikog sastava tla. Glinovitija tla imaju vei kapacitet. Takoe zavise i od tipa
minerala gline. U poljopriviedi su vrednija tla sa veim kapacitetom adsorpcije te Je
potrebno ovu vrijednost poveati uz primjenu organske materije.
U adsorptivnom kompleksu tla adsorbovani su vrlo esto razliiti ioni u razliitim
odnosima. Meutim, tu je najizraeniji odnos izmeu bazinih kationa i vodonikovih iona.
Jer te dvije grupe razliito titiu na tlo. Uktipna koliina adsorbovanih bazinih kationa
izraava se u ekvivalentima milimola H/100 grama tla ili centimola (cmol) na 1 kg tla i
zove se Jo momentani sadraj baza na estici tla, a oznaava se sa velikim slovom "S"
(= suma baza). Pod bazama u pedologiji se podrazumijevaju svi kationi osim vodonika.
Suma adsorbovanih vodonikovih iona se oznaava sa H, a to se jo zove nezasiiiost
adsorpcijskog kompleksa tla sa bazama oznaava se sa velikim slovom "H" ili velikim
slovima "T-S". Procentualno uee bazinih kationa u totalnom kapacitetu adsorpcije
predstavlja stepen zasienosti tla sa bazama. Stepen zasienosti tla sa bazama
(procentualna zasienost tla sa bazama, tj. sadraj Ca. Mg, K, Na) oznaava se velikim
slovom "V". Ova vrijednost se dobije raunskim putem (na osnovu analitikih podataka
za S i T vrijednost) iz formule:
V % = ^ 100
Ukoliko Je "V" manje, tlo Je manje zasieno bazama, odnosno kiselije je. Zajedno tlo
kaemo daje zasieno bazama ako je S>H. Prema Hissinku, ako je stepen zasienosti
tla sa Ca vii od 55 %, tlo se moe oznaiti da je zasieno bazama. Na koloidnoj estici
tla ne nalazi se jedna vrsta iona ve vie njih, te se kae da je adsorptivni kompleks tla
polisorptivan. Uee pojedinih kationa na estici tla Je razliito. Tako Ca moe biti od
20 do 7() %, Mg 10-50 %, K i Na 2-5
245
Hernija tla
ilustrativan metod odreivanja kapaciteta izmjenjivih kationa (cation exchange
capacity - CEC) tla daje se na slici 93.

WHisifBailiSgii
ir

'.K'
rastvor
X

K * rastvor

i

.N
H;

-N
HJ
:
;N
H|

N
HJ
..
tlo ^^

IN
H;
-:

tv
Hi

t^
Hj:
-

.
N
HJ
:

.liil
î'.

N
HJ
.N
H,
;
NH
J.

N
H^
N
H;
.
N
Hi
liilMr
i'cS'r.MK" H'-

V
K'

k'
;

KLHI T^
HJ
NHJ*
NHJ:
NH
;
NHJ
NHJ

" NHJ*
NHJ-
NH
:

(a)
(b)
(c)
(d)
Slika 93. Ihislracija metode za odreivanje kapacilela izmjenjivih kaliona
a) Odredena maso tla sadri razliite katione koji se i~. ila ispiru sa rasivorom
amonijane i.^'H/) soli.
b) Amonijak (NH/) ion iziiijela (zamjenjuje) druge adsorbovane katione koji se
ispiru u posudu ispod.
c) Amonijak (NH4* -ion) u suviku rastvora soli, istiskuje se sa nekim
organskim
rastvaraem kao io jc alkohol, a K* rastvor soli se koristi za zamjenu i ispiranje
adsorbovanih NH/ iona.
d) Koliina \Hj osloboenog i ispranog u donju posudu moe se odredili
(utvrditi) putem mjerenja ekvivalenta hemijskog kapaciteta kaiionske razmjene, (tj.
negalivnig naboja na koloidima tla).
6.2.4. Adsorpcija aniona i njihova izmjena
Adsorpcija aniona u tlu je jo i danas nedovoljno izuena. Veinom su miljenja da se
anioni ne adsorbuju fiziko-hemijskim putem. Zahvaljujui istraivanjima elektrokinetikih
svojstava koloida javili su se i novi putevi
246
Hernija tla
izuavanja adsorpcije aniona. Danas je poznalo da se u tlu nalaze koloidi sa 'pozitivnim
nabojem (bazoidi).
Adsorpcija aniona u llu zavisi od nekoliko faktora:
- karakteristike samih aniona.
- sastava koloida tla i njihovih elektrokinetikih svojstava i
- reakcije sredine.
Glavni nosioci pozitivno nabijenih koloida su Al i Fe - hidroksidi u kiseloj sredini.
.V-ezi-vanje aniona na povrini pozitivno nabijenih koloida vri se istim mehanizmom kao
to se i kationi vezuju za negativno nabijene koloide i to je vrsta tzv. nespecifine
adsorpcije.
Meutim, specifina adsorpcija nije vezana za sloj suprotno naelektrisanih iona, ve
kod ove adsorpcije anioni prodiru u unutranji sloj gdje zamjenjuju OH - ione koji su
koordinaciono povezani sa centralnim kationima (Al"'"" i Fe'""). To je u stvari zamjena
Uganda, a nju mogu ostvariti z'emljini anioni, prije svega P04' - ion, a ima podataka da i
SO4"" - ion podlijee specifinoj adsorpciji.. Vezivanje molibdena (M0O4'") je takoe
veoma kompleksno. Prema tome. ovakva vrsta adsorpcije je nezavisna od neto
elektrinog naboja estice i za nju ne vae zakoni koncentracije i'aktivnosti iona. Ovakva
specifina adsorpcija iona je vra od nespecifine adsorpcije. Razliita jaina
koordin.acione povezanosti sa centralnim ionom ide od rdverzibilnog do potpuno
ireverzibilnog adsorpcionog procesa, a to je prema Gast, R. (1977) uslovljeno brojem
koordinacionih veza kojima se anion vezuje za centralni kation.
Izmjenjivost vezanih aniona i njihova pristupanost za biljku je razliita 1 ovisi 0 vrsti
aniona, pod uslovom da je povrina koloida (micele) pozitivno naelektrisana,
Najjednostavnija izmjena aniona vidi se iz slijedeeg primjera
Micela
NO,- + cr
Micela
Cr + NO:,'
vrsta faza lla (u rastvoru lla) vrsta faza lla (u rastvoru lla)
Isto kao i kod kationa NO.r i Cl" se izmjenjuju (zamjenjuju) u ekvivalentnim
koliinama. Reakcija kao to se vidi, moe biti reverzibilna i hranivo moe biti
osloboeno za adsorpciju od strane biljke.
Meutim, za razliku od predhodne jednostavne adsorpcije i razmjene, adsorpcija i
izmjenjivost nekih aniona, kao to su fosfati, molibdati i sulfati je mnogo kompleksnija.
Ovu kompleksnost treba zahvaliti specifinoj reakciji izmeu aniona i dijelova estice tla.
Na primjer, H:P04" - ion moe reagovati sa protoniziranom hidroksilnom grupom, radije
nego ostati kao lahko izmjenjivi anion:
247
Hernija tla
Al-OH/ + H:P04" A1-H:P04 + H:0 (vrsta faza tla) (u rastvoru tla) (vrsta faza
tla) (rastvor tla)
Pri ovoj reakciji, zapravo, reducira se neto pozitivni naboj na koloidu tla. U isto
vrijeme H^PO"* - ion se vrlo vrsto vee za vrstu fazu tla i nije lahko pristupaan za
biljku. Anioni se mogu poredati slijedeim nizom prema energiji adsorpcije:
raste >
cr < NO.r < co.r" < so/" < M0O4-" < sio.r" < oh" < H2PO4" < HPO4'" < PO4'"
< opada
0^î_vrste aniona na jainu .njihove adsorpcije utie poveanje bazoidnog sastava
dijela koloida. Prema radovima Mattson, S. (1929-31) pored hemijskog sastava koloida.
pri istoj hemijskoj reakciji, veliina adsorpcije aniona zavisi od stepena kristalizacije i
krupnoe koloidnih estica. Tako amorfni Fe i Al - hidroksidi adsorbuju 100-150 puta
vee koliine fosfornih iona nego njihove kristalne forme. Isto tako to su estice gline
sitnije, adsorpcija fosfatnih iona je vea.
Acidifikacijom tla, takoe se poveava adsorpcija aniona u njima (vei pozitivni naboj
ainfotera) i obrnuto s alkalizacijom smanjuje se adsorpcija aniona.
Izmjenjivost i vezivanje aniona u adsorptivnom kompleksu tla je vaan mehanizam za
interakciju u tlu, kao i izmeu tla i biljke. Zajedno sa adsorpcijom i izmjenom kationa
determinira se svojstvo tla i njegova sposobnost da snabdije biljku sa hranivima kad je to
za nju najvanije.
Treba znati da se nitratni ioni-vrlo slabo adsorbuju i prema tome se lahko ispiraju iz
tla. Uslje toga se i ne ubri sa nitratnim ubrivima tlo "na zalihu" jer bi dolo o gubitaka
ispiranjem.
Fosfatni-ioni se najlake adsorbuju stvarajui esto nerastvorljiva jedinjenja u tlu sa
gvoem i alumijem. Ovaj proces je poznat pod imenom "fiksacija fosforne kiseline".
Sulfatni anioni po jaini adsorpcije stoje izmeu fosfatnih i nitratnih
aniona.
Ilustracija adsorpcije kationa i aniona u kiselim tlima data je na slici 94. Primjer (a)
pokaztije negativno nabijenu esticu silikatne gline, tipa 1:1, a primjer (b) pozitivno
nabijenu esticu eljezno/aluminijskog oksida.
248
Hernija tla
Ca^*
HSOj
K*
Mg^*
HPO^
Ca'*
H*
NO3
Ca^*
H - PO'
H*
K*
H2P0;
HSOi
H*
HjPOj- NO3
AI(OH)^- HSO;
(a)
(b)
SUka 94. Adsorpcija kaliona i aniona u kiselom llii
Ovaj primjer poi<azuje l<al<o i<oloidi (micela) tla privlae mineralne elemente tako
vane za uzgoj biljaka. Openito, adsorpcija aniona je manja jer je negativni naboj
koloida predominantan u tlima umjerenog klimatskog podruja.
Zbog velikog znaaja fosfora u ishrani biljaka i jasno izraene pojave fiksacije ovoga
elementa u tlu, ovu pojavu treba razjasniti neto detaljnije. Adsorpcija fosfora u razliitim
tlima je razliita. Eksperimentalna istraivanja pokazuju, da crvenice ispoljavaju znatno
veu adsorpcionu sposobnost fosfora iz Ca(H2P04)2 u odnosu na ernozem ili
podzolasto (Podzols) glinovito tlo. Time je fosfor u crvenicama manje pristupaan za
biljku u odnosu na neke druge tipove tala. Adsorpcija fosforne kiseline predstavlja
sloenu pojavu, s tim da se u tlu vrlo rijetko nalazi trovalentni ion. Disocijacija H3PO4
kao slabe kiseline, ovisi prije svega od reakcije sredine. H3PO4 disocuje potpuno jedino
u alkalnoj sredini, a u uslovima neutralne ili slabo kisele reakcije pri disocijaciji nastaju
HPO4'" i H2PO4- ioni.
lom P0/~ praktino nemaju znaaja za ishranu biljaka, jer ovih iona nema u
dijapazonu pH 5 - 9.
U adsorpciji fosforna kiselina kao anion gradi s dvo i trovalentnim kationima
nerastvorljive ili vrlo malo rastvorljive soli (fosfate).
Pri neutralnoj pH reakciji uz prisustvo kalcijeva karbonata u tlu, unesene rastvorljive
soli fosforne kiseline (superfosfat - Ca(H2P04)2) taloe se prema slijedeoj reakciji:
Ca(H2P04)2 + Ca(HC0.i)2 Ca(H2P04)2 + Ca(HC0:,)2
2CaHP04 + 2H2C03 ili Ca3(P04)2 + 4H2CO,
249
Hernija tla
Pri neutralnoj i'eakciji stvaranje (taloenje) kaleijevih fosfata mogue je i bez
prisustva kalcijeva karbonata, pri emu se vri razmjena kalcijuma iz difuznog sloja
koloida tla.
-H
tlo = Ca + Ca(H2P04): ^ tlo
+ 2CaHP04
H
U tlima sa kiselom reakcijom, slabo rastvorljiva jedinjenja fosfora se obaraju (taloe)
sa ionima eljeza, aluminijuma i mangana, koji su veoma aktivni u takvim uslovima. Tok
jedne od takvih reakcija moe se prikazati na slijedei nain:
Al:(S04)r, + 2Na.,P04 2AIPO4 + 3Na2S04, ili
= Ca
tlo
= Al
+ Ca(H2P04): ^ tlo
= Al
+ 2AIPO4
Osim navedene hemijske adsorpcije fosfata, mogua je i fiziko-hemijska adsorpcija
na koloidima tla. U fiziko-hemijskoj adsorpciji odsutni su dvovalentni i trovalentni ioni
(Ca'"^, AF"^ i sk), ali u ovoj vrsti adsorpcije uestvuju amorfni koloidi (seskvioksidi), kao i
kristalne tvorevine eljeza i aluminijuma te mineiali gline. Mehanizmi ovih i drugih
izmjena fosfata vie se prouavaju u agrohemiji tla, jer imaju izuzetno vaan praktian
znaaj. Vezivanje fosfora na minerale gline jedno je od najkontraverznijih pitanja
savremene agrohemije tla u sistemu ishrane biljaka.
6.2.5. Uticaj adsorbovanog kationa na svojstva tla
Sastav iona u difuznom sloju koloidne estice varira u irokom podruju, i zavisi prije
svega od stepena acidifikacije tla. Ukoliko je tlo kiselije, utoliko je vee uee H- i
Al-iona, a manje uee Ca i Mg-iona.
Prema dominantnosti nekog kationa na koloidnoj estici tla, tlo se (ovdje emo
spomenuti tri najea sluaja) moe oznaiti kao Ca-tlo, H-tlo i Na-tlo.
1. Ca-tlo: je ono tlo kada je adsorpcijski kompleks preteno zasien sa kalcijumom i
magnezijumom, gdje je Ca/Mg odnos preko tri. Ui odnos imaju tla nastala iz stijena
bogata sa Mg, kao to su peridotiti - serpentiniti i dolomit. U Ca-
250
Hernija tla
tla spadaju: ernozem, rendzine (Rendzine leptosol), crnice na krenjaku (Litic ieptosol),
gajnjae (Eutric cambisol) i neka druga tla.
2. H-tlo: kada je adsorpcijski kompleks zasien najveim dijelom sa vodonikom,
takva se tla mogu oznaiti kao vodonikova tla. U ovom sluaju moe doi do pojave, da
se adsorpcijski kompleks tla raspada na svoje sastavne dijelove: AbOj, FeÔ, i SiO;.
Ovakva tla su ki.sele reakcije, nemaju stabilnu strukturu i mogu biti vrlo nepovoljna za
biljke. Ovakva tla mogu da imaju pH u H;0 i do 4,0.
H-tla ili nezasiena tla sa hazanui su'jako rasprostranjena u Bosni i Hercegovini. Ona
nisu povoljna za visoku proizvodnju i zahtijevaju popravku.
" U H-tla ili kisela tla, dolaze kao najvanija slijedea: pseudoglej (Stagnic luvisol).
podzoli (Podzols), lesivirano tlo (Luvisol), kiselo-smede (Dvstric cambisol) i dr.
3. Na-tlo: kada na ad.sorpcijskotn kompleksu dominiraju Na-ioni, govoriino o
Na-tlu.
Na-ion kao hidrofilan, dovodi do bubrenja u dodiru sa vodom i tiine uzroktije
nepovoljna fizika svojstva. Ovo su tzv. slana tla. imaju vrlo visoku alkalnu reakciju."gdje
pH (u HÔ) moe da bude jO. a i vie, i zbog toga ova tla su nepovoljna za veinu
poljoprivrednih kultura. Ukoliko je stepen zasienosti sa Na-i-K vei od 5 %, dolazi do
dispergiranja tla. U suhom stanju ovakva tla se zbijaju, nisu podesna za obradu,
nepropusna su za vodu i zrak. U vlanom stanju se lijepe za orua obrade. Tu dolaze
zaslanjena i zasoljena tla, kojih u Bosni i Hercegovini nema. Najpoznatiji su solonci i
solon.aci.
6.2.6. Adsorpcijski kompleks i ishrana biljaka
Naroiti znaaj adsorpcijskog kompleksa, tla je u tome, da uva pojedine katione i
anione od ispiranja i time njihovog gubljenja iz tla.
Biljke mogu da koriste za svoju ishranu ione iz difuznog sloja kolidne estice, koji u
neku ruku predstavlja, kako kae Stebut, pravi "magazin hrane". Od sastava difuznog
sloja zavisie u velikoj mjeri i fizika svojstva tla, u prvom redu strukttira. Prema tome,
moe se rei da proizvodna svojstva tla, njegova kvaliteta kao ivotnog prostora za biljni
korijen, zavise na prvom stepenu od sastava toga difuznog sloja.
Izmjena kationa je od velikog znaaja za mnoga svojstva tla. Izmjenljivi kationi utiu
na grau tla, vodni i zrani reim tla, bioloku aktivnost, na reakciju tla, a i na stvaranje
razliitih tipova tla. Kationi vezani za koloidnu esticu tla su zatieni od ispiranja, a u
takvom stanju ostaju pristupani za biljke.
Sva osnovna svojstva i osobenosti tla, u veoj ili manjoj mjeri, zavise od sastava
adsorbovanih kationa i njihovog koliinskog odnosa. Tako tlo, iji je
251
Hernija tla
adsorpcioni i<ompleks zasien sa Ca i Mg bez uea vodonika i jednovalentnih kationa,
ima neutralnu reakciju i najpovoljnije je za ivot kulturnih biljaka. Gedroic ovo tlo naziva
tlo "zasieno sa bazama".
Tla koja sadre Na, zahtijevaju tee maine pri oranju, dok tla zasiena sa
kalcijumom su rastresita, strukturna i lahko se oru. Ako u sastavu adsorbovanih kationa
otpada na Na vie od 20 % kapaciteta adsorpcije, takva tla posjeduju nepovoljna
svojstva. U vlanom stanju ova tla su bestrukturna, ljepljiva, plastina, a u suhom tvrda i
kompaktna. Velika hidratna opna oko Na"^ iona sprijeava koagulaciju, tj. pristup
vievalentnih koagulatora koloidnoj estici, a sami Na"^ ioni ne mogu zbog malog naboja
izvriti koagulaciju koloida. Tla sa ve preko 7 % adsorbovanog Na"^ iona, zovu se
alkalizirana tla.
Veliki znaaj imaju adsorbovani kationi u oblasti melioracija tla. Borba sa zaslanjenim
tlima, melioracija solonca i solonaka u biti poiva na izmjeni sastava i odnosa
adsorbovanih kationa.
Poznavanje sastava adsorbovanih kationa tla, ukazuje nam na pravac melioracija,
odnosno ukazuje kakve meliorativne mjere treba preduzeti za adsorptivni kompleks tla, i
time poboljati uslove rasta i razvia kulturnih biljaka. Ove mjere se sastoje u zamjeni
nepoeljnih adsorbovanih kationa sa korisnim kationima. Tako slana tla sa
adsorbovanim natrijumom se melioriu unoenjem gipsa, gdje Ca zamjenjuje Na, a ovaj
se kasnije ispira. U kiselim tlima, koja imaju adsorbovani vodonik i alumijimum, vri se
kalcizacija (kalcifikacija) i dolazi do njihove zamjene sa Ca-ionom. Ca"'^ ioni su poznati
kao dobri koagulatori, dok Mg'"^ ioni zbog jake hidratacije imaju slabije koagulacijsko
dejstvo.
Prisustvom veih koliina adsorbovanog kalcijuma u tlu dolazi do stvaranja povoljnih
uslova, ali veliina njegove adsorpcije zavisi od kapaciteta adsorpcije tla.
Kalcizacija (kalcifikacija) i gipsovanje tla obogatie tlo sa kalcijumom, a unoenje
organske materije regulisae sastav adsorobovanih kationa, poboljae se fizika
svojstva tla, eliminisae se suvina kiselost, odnosno alkalnost, a time e doi do
poveanja plodnosti tla.
Kao to je izneseno naprijed, od osobine adsoiptivnog kompleksa zavise brojne
karakteristike tla, a prije svega fizike, hemijske i bioloke. Osobine adsorptivnog
kompleksa utiu na opskrbu biljaka hranjivim elementima, a preko toga na plodnost
nekog tla.
Adsorpcijski kompleks se moe predstaviti i na slijedei nain: T vrijednost
predstavlja veliinu "skladite", S vrijednost korisno zauzet, a T-S prazan prostor kojeg
treba popuniti istiskivanjem H"^ iona i njihovom zamjenom korisnim bazama (gnojidbom
ili kalcizacijom).
Tla malog kapaciteta adsorpcije, ne mogu se gnojiti sa vejm melioracionim dozama
mineralnih gnojiva (ispiru se), a od adsorptivnog
252
Hernija tla
kompleksa ovisi i oblik mineralnog gnojiva u kojem se daje. Tla sa visokim T-S
vrijednostima ne smiju se gnojiti sa fizioloki kiselim gnojivima (sulfati), a tla sa Na"^
ionima u adsorptivnom kompleksu, ne smiju se gnojiti sa ilskom alitrom i si. Vrijednost
T u praksi se povea\'a humizaeijom ili dodavanjem gline.
6.2.7. Orgaiio-niineralni kompleks tla
Humusne materije u tlu nalaze se u veoma malim koliinama u odnosu na mineralni
dio. Meutim, njihov znaaj u tlu je veliki, a prije svega zbog njihovog koloinog
karaktera. Humus uz glinu je najaktivnija komponenta tla. On upravlja mnogim
proeesima i odreuje osnovne osobine tla. Njegov je uticaj na tlo viestruko pozitivan, a
kod stvaranja organo-mineralnog kompleksa, stupa u razliite reakcije s mineralima
gline, koloinim rastvorima Fe, Al i Si-bidroksida, kao i razliitim kationima. Stvaranje
organo-mineralnog koinpleksa tla, odnosno organo-tnineralnih jedinjenja, vri se
povezivanjem kroz slijedee reakcije:
- stvaranjem humusno-glinenih kompleksa,
- povezivanjein zola humusnih kiselina sa koloinim rastvorima Fe i Al-
hidroksida,
- povezivanjem na bazi helata i stvaranja organo-mineralnih materija sa Fe"'"^,
Al"'"^ i Cu'"^- ionima i
- u vidu soli huiTiusnih kiselina.
6.2.7.1. Stvaranje organo-mineralnog kompleksa (humusno-glinenog kompleksa tla)
U vidu ovih reakcija se povezuje najvei dio organskih sa tnineralnim jedinjenjima,
gdje taj udio iznosi 60-70 %. Ovaj se proces odigrava u vidu jonskih mostova. Naime,
kako su organski koloidi negativno nabijeni, a takoe su negativno nabijeni i minerali
gline, to njihovo povezivanje vre Fe""^, Al"'"^ i Cu"'^, NH/ - ioni. U ovim procesiina
najprije dolazi do dehidratacije, a zatim do uvrivanja ove meusobne veze putem
meumolekularnih sila. Ovaj proces zavisi od vrste minerala gline, jer je ova veza
intenzivnija kod montmorilonitne gline. Ova veza je vrlo stabilna i moe trajati stotinama
godina. Kod ovih procesa dolazi do toga, da se oko minerala gline i kvarca koji su
krupniji od gline, stvaraju opne humusa, ime se znatno uveava kapacitet adsorpcije.
Ovakva jedinjenja su vrlo postojana u tlu (i do 2.000 godina), dok ostale frakcije humusa
imaju postojanost 50-200 godina, Scheffer-Schachtschabel, (1966).
253
Hernija tla
6.2.7.2. Stvaranje kompleksnih zola humusnih koloida sa hidroksidima seskvioksida
Kod ovog procesa dolazi do reakcije izmeu negativnih humusnih koloida sa
pozitivnim koloidima Fe i Al-hidroksida. Prilikom ove reakcije stvaraju se zoli i geli. Meu
ovim reakcijama, naroitu ulogu imaju fulvo kiseline i hidroksidi eljeza i aluminijuma.
Kad je odnos irok, dolazi do premjetanja ovih kompleksnih zola i migracije
seskvioksida i obi'atno, suavanjem ovog odnosa, stvaraju se kompleksni geli koji se
taloe.
6.2.7.3. Povezivanje po tipu helata
Helati su organo-mineralni kompleksi, gdje kao centralni kation spadaju: Fe''", aP" i
Cu'", gdje se oni veu sa organskim radikalom preko koordinacionih i jonskih veza, tako
da organski radikal kao klijetima obavija centralni kation. Ovaj proces helatizacije je
izraen naroito kod fenola, amino-kiselina i humusnih kiselina. U ovim procesima Fe, Al
i Cu gube svojstva, postaju pokretljivi i cijeli ovaj kompleks se ponaa kao kompleksni
anion. Ovaj helatni spoj se ne taloi, a eljezo u ovom oblikuje pristupano za biljke.
Danas se na toj bazi on koristi kod sanacije eljezne hloroze, koja se javlja u jako
karbonatnim tlima.
Helatni kompleks izmeu bakra (Cu) i eljeza (Fe) sa karboksilnim i fenolnim
OH-grupama iz fenolnih kiselina (Scheffer-Schachtschabel, 1998), se vidi iz slijedeeg
primjera:
254
Hernija tla
a)
COO"
Loh
COO , . OH,
+ Cu^
Cu
\

H*
b)
>
COO,
,00C
Cu
0 / 0
2-
C)
CM,
CH2N
/NHj, OH^
NH,
Cu

OH,
d)
COO, /OH
\
Fe
0 ^(OH
2'n-i
e)

, OH

OH
6.2.7.4. Stvaranje soli liuniusiiili kiselina
U tki se odigravaju i proeesi kada dolazi do reakeije izmeu humusnih kiselina sa
metalnim kationima iz rastvora, odnosno dolazi do stvaranja njihovih soli, meu kojima je
naroito znaajan Ca-humat.:Uloga ovog jedinjenja je veoma znaajna kod stvaranja
strukturnih agregata, gdje on djeluje kao eementna materija.
Izmeu organskih materija i mineralnih komponenata tla postoji viestruko usko
meusobno djelovanje. Od naroitog je znaaja uticaj rastvorljivih. kompleksnih
jedinjenja organskih materija na rastvorljivost metala, a prije svega rastvorljivost eljeza i
aluminijuma, kao i tekiji metala (Mn, Cu, Zn i dr.), te potencijalno toksinih tekih metala
(Hg, Cd, Ph i r.), koji stvaraju rastvorljive organo-mineralne komplekse, odnosno
dovode do njihovog poveanja. Slina je situacija sa tee .rastvorljivim organskim
jeinjnjima, kao to su polueiklini aromatski ugljovodonici ili adsorbovana biljna
sredstva zatite, koja se mogu kroz rastvorljive organske materije bitno uveati u
zemljinom rastvorti.
Vezanje metala za organske komplekse, vri se putem funkcionalnih grupa. Ovdje
dolaze, prije svega: karboksilna (-COOH). karbonilna (=C0), ferooksi- hidroksidi (aromati
-OH), metoksilna (-OCH3), :.amino (-NH,), imino (=NH) i sulfihidridne (-SH) grupe. Veza
izmeu metala i organskih liganada, moe se odvijati putem elektrostabilnih sila izmeu
pozitivno nabijenih metalnih iona i negativno nabijenih funkcionalnih grupa, ili putem
kovalentnih veza sa zajednikim elektro-parovima, izmeu metala i O'" ili N"" atoma
funkcionalnih
256
Hernija tla
gi'upa, a takoe putem obje vrste istovremenog vezivanja. Vezivanje metala za
organske ligane, vri se kod COOH grupa i dijelom kod fenolnih OH grupa uz
oslobaanje protona. Ukoliko metal, kroz dvije ili vie funkcionalnih grupa, kompleksnog
stvaranja, kod pet ili est lankovitih prstenova se zatvara, tada nastaju kompleksi vrlo
visoke stabilnosti, koji se nalaze u vidu helata vezanih u vidu klijeta.
6.3. Reakcija tla
Reakcija tla je vrlo vana osobina, jer utie na mnoge fiziko-hemijske procese u tlu,
a takoe i na ivotne funkcije biljaka i ivotinja. Reakcija tla je indikacija hemijskog stanja
tla.
Rakcija tla moe biti: kisela, neutralna i alkalna, odnosno bazina. Aktivni ioni kiselina
su H-ioni, a aktivni ioni baza su OH-ioni. Akoje vie H-iona u nekoj sredini, reakcija e biti
kisela, i obratno, ukoliko je vie OH-iona reakcija je alkalna. Ako su H i OH ioni
zastupljeni u podjednakoj' koliini reakcija je neutralna. U tlu se razlikuje reakcija tene
faze, koju uzrokuju prisutne u vodi rastvorljive kiseline (naroito ugljine) i njihove soli, i
reakcija vrste faze, koju uzrokuju adsorbovani vodonik, aluminijum, sastav
adsorbovanih kationa i prisustvo karbonata.
Reakcija rastvora tla kvantitativno se izraava u pH jedinicama koje predstavljaju
negativan logaritam koncentracije vodonikovih iona u gram ekvivalentima na litar
rastvora. Kod pH 7, izjednaena je koncentracija H" i OH" iona u rastvoru, tj. u njoj se
nalazi 10"' grama H" iona, odnosno 10"' gram ekvivalenata OH" iona u jednom litru voe.
Prema tome, sva tla iji je pH ispod 7 su kisela, a iznad 7 su bazina, dok sujla koja
imaju pH 7, neutralna. Postoje razliiti kriterijumi podjele pH reakcije, ali seTesto koristi
opta podjela na osnovu pH u nKCI (ili MKCl):
pH < 4,5 -jako kiselo do
4,5 - 5,5 - kiselo
5,5 - 6,5 - slabo kiselo
6,5 - 7,2 - neutralno

> 7,2 - bazino ili
alkalno
Tla humidnih podruja imaju kiseliju (niu), a aridnih alkalniju (viu) pH reakciju. Kao
to je ve izneseno, uzrok kiselosti je poveana koncentracija vodonikovih iona.
Vodonikovi ioni mogu se nai u rastvoru tla slobodno ili su vezani u asoipcijskom
kompleksu tla.
Kod ovoga treba razlikovati va oblika aciditeta tla i to:
256
Hernija tla
- aktivni aciditet - aktivnu kiselost tla. koja Je karakteristina za tenu fazu tla i
- potencijalnu kiselost - potencijalni aciditet. koji Je karakteristian za vrstu fazu tla.
Pi'i odredivanJu reakcije tla izdvajaju se aktivna kiselost i bazinost i kiselost vrste
faze.
6.3.1. Aktivna reakcija
Reakcija ili aktivna kiselost, ili aktivna bazinost predstavlja reakciju tene faze tla..
Nju uslovljava prisustvo u rastvoru tla kiselina, ili hidrolitikili kiselih soli.
Na veliinu aktivne kiselosti u tlu u prvom redu utie ugljena kiselina, koja se stalno
stvaia u tlu I tako dovodi do zakiseljavanja tla.
Pored ugljene kiseline, na veliinu aktivnog aciditeta djeluju i druge mineralne
kiseline, kao to su azotna. sumporna, fosforna. Takode i razliite organske kiseline,
koje se stvaraju u procesu razgradnje organske materije, djeluju na veliinu ove kiselosti.
Tu naroito aktivno djeluje.fulvo kiselina.
Bazinost tla - alkalna tla imaju bazinu (alkalnu) reakciju. Ova reakcija Je uslovljena
dominantnou OH nad H-ionitna. U humidnim i perhumidnim krajevima preovladavaju
kisela tla, a u aridnim alkalna. U naoj zemlji preovladavaju kisela tla nad alkalniin.
Bazina reakcija Je uslovljena najee bazinim solima, u prvom redu sa CaCO, i Ca
(HCO.O2, te MgCO.i, a rjee sa Na^CO., i NaHCO,.
Mnoga tla sadre dosta CaCO,- kao to su karbonatni aluvijum, neki ernozemi i
smonice.
Bazinost tla nastala pod uticajem CaCO.,, ne moe biti vea od pH 8,5. Ako je
reakcija nekog tla vea od 8,5 onda to ukazuje, da su u tlu prisutni drugi karbonati, u
prvom redu Na^COj. Naroito alkalnu reakciju imaju tzv. slana tla (slatine), te posebno
ona koja sadre dosta sode (Na;C03). K.od njih se pH kree izmeu 8,5 i 11,6. Pojava
Na-iona meu adsorbovanim kationima vezana Je sa zaslanjivanjem tla. Sa Na-solima,
kao to su NaCl, Na2S04 i Na:CO.i, sa visokim sadrajem lahko rastvorljivih soli, takva
tla se nazivaju solonaci.
U aridnim uslovima esto se Javlja soda (Na^CO,) koja sa vodom stvara Jaku bazu:
NajCO., + H:0 ^ NaHCO, + NaOH
baza
257
Hernija tla
_Nastala baza uzrokuje visoku pH reakciju, veu od 8,5. Bazina reakcija nastaje i
desorpcijom baza iz ads_orptivnog kompleksa po emi:
Adsorptivni kompleks tla
Na" Adsorptivni
Na" + 4H:0 kompleks Ca'" tla
H" H" H" H"
+ NaOH + CaCOH): II zeiiiljiiioiii msivoni
Tla kod kojih se reakcija kree preko pH 9,0 obino su neplodna ili vrlo malo plo'dna.
Na ovim tlima dolazi do pogoranja vodno-fizikih svojstava, unitavanja strukture,
poveava se migracija koloida.
U odnosu na reakciju tla neke biljke su vie a neke manje osjetljive. Manje osjetljive
na kiselost su: ra, zob, krompir, lupina, heljda i kukuruz.
Mnoga ispitivanja su pokazala da direktan uticaj kiselosti tla nije toliko od znaaja,
koliko pak njegovo indirektno djelovanje. Tako sa poveanjem aciditeta dolazi do
kvarenja fizikih svojstava tla, ispiranja hranljivih materija, nepovoljnog djelovanja na rad
mikroorganizama. Osim toga, kod vee kiselosti dolazi do jaeg rastvaranja mangana i
aluminijuma, koji mogu toksiki da djeluju na biljke. U kiselim tlima dolazi do smanjenja
koliine pristupanog fosfora za biljke, usljed ij,egovog vezanja sa gvoem i
aluminijumom u teko rastvorljive fosfate.
Posebno kisela reakcija djeluje na smanjenje korisne mikroflore. Mnoge simbiotske
bakterije koje ive na korijenu lucerke ne podnose suvie kiselu reakciju. Meutim, neke
simbiotske bakterije mogu da podnesu i kiselu reakciju, kao one to ive na lupini
(Lupinus sativiis).
S druge strane, ako reakcija tla u vodnoj suspenziji postaje visoka, na primjer 9 i vie,
i ovakva tla su nepovoljna za kulturno bilje.
Biljke laj<ej30dn0S.eJdSliUakc4juJTeg0Jv na primjer,
na kiselim tlima,^gê je pH 3,5 jo rastu biljke, dok u odnosu na alkalnu, biljj<e_ae__
mogu rasti ako Je pH preko 9. tlima sa visokom alkalnom reakcijom dolazi do
inaktivaeije svih mikrolemenata, "Osim molibdena, te je i to jedna od posljedica takve
reakcije veine biljaka osim halofita.
6.3.2. Potencijalna kiselost
Kiselost vrste faze tla ili potencijalna kiselost se odnosi na vrstu fazu tla, odnosno
na H-ione, vezane na adsorptivni kompleks tla. Pored H-iona ovdje sudjeluju i Al- i
Fe-ioni. Zove se potencijalna, jer on kao i svi drugi ioni mogu prei iz adsorptivnog
kompleksa u rastvor i tako postati potencijalni uzronik
258
lleinija tla
kiselosti tla. Ovaj proces se najee dogada u toku evolucije, tj. pedogeneze tla.
ispiranjem soli iz tla na njihovo mjesto u adsorptivnom kompleksu dolaze H"". Ak ili Fe'""
ioni.
Naroito su vodonikovi ioni vrlo aktivni i pokretni u tlu, posebno kreui se od rastvora
tla do adsorpcijskog kompleksa i obrnuto. Vodonikovi ioni aktivne kiselosti nalaze se u
dinaminoj ravnotei s adsorptivnim pH "" ionima, koji uzrokuju potencijalnu kiselost.
Zato je aktivna kiselost trenutno stanje (koliina) vodonikovih iona u tlu u trenutku
mjerenja. U adsorptivnom kompleksu nalazi .se 1.()()()-i 00.000 puta vea koliina H"
iona nego u rastvoru tla.
Potencijalnu kiselost mogu uzrokovati takode i prisutni Al"'"" ioni u adsorptivnom
kompleksti, a koji relativno lahko mogu desorpcijom prei u rastvor tla i poveati aktivnti
kiselost. Ovaj pi oces zasnovan je na jednostavnoj hemijskoj reakciji:
AL'" + H,0
Adsorptivni : kompleks da
aioh'" + h"
Vodonikov ion iz ove reakcije vri zakiseljavanje tla, dok se slobodni Al'" ioni javljaju u
tlu samo pri niskim pH reakcijaina. to je vea kiselost (nii pH) vea je koliina
adsorbovanih Al'" iona, a manja koliina H" iona i obrnuto. Zakiseljavanje sa Al'" ionima u
tlu javlja se naroito, ako se vri gnojidba sa kalijevom soli (KCI) na principu slijedee
hemijske reakcije:
Adsoiptivni kompleks tia
Al'" + 3KC1
Adsorptivni kompleks tia
K" K" K"
+ AlCh,
a u prisustvu vode tee u pravcu:
AICL, + 3H:0 AI(0H)3 + 3HC1
Nastala sona (hlorovodonina) kiselina je jaka kiselina, jer jako disocira, a A1(0H)i je
slaba baza koja slabo disocira, te zbog toga dolazi do zakiseljavanja tla.
259
Hernija tla
Potencijalna kiselost se prema snazi dranja vodonikovih iona dijeli na:
- supstitucijsku i
- hidrolitiku.
6.3.2.1. Supstitucijska kiselost
Supstitucijska kiselost je dio potencijalne kiselosti kod koje vodonikovi ioni ili slabe
baze, kao to su Fe i Al, koji su vezani na adsorptivni kompleks tla, mogu zamjenjivati
(supstituisati) sa kationima neutralne soli. Dio slabo vezanih H", Al'" i Fe'" iona iz
adsoiptivnog kompleksa se mogu osloboditi tretiranjem tla neutralnim solima (KCl) po
emi:
Adsorptivni Iconiplefcs Ila
Adsorpliviii fconipleh da
-H -H -H -H
= Al
= Al
+ 2KC1
+ 3KC1
Adsorptivni liomplelis Ila
Adsorptivni f(oinplef;s Ila
-K -K
-K -H
-K -K -K = Al
+ 2HC1
+ AICI3. ili
hidroUUiii kisela so
AlCI, + 3H0H ^ AI(0H)3 + 3HCI ili dodavanje adsorptivnom kompleksu kalcijevog
hidroksida kao baze. = A1
Adsorptivni kompleks Ila
+ 3Ca(OH)2
= A1
Adsorplivni kompleks Ila
= Ca
= Ca + 2AI(0H)3 = Ca
Kao to se vidi, u stvaranju supstitucijske kiselosti uestvuju i Al-ioni (mogu i Fe-ioni).
Zakiseljavanje rastvora neutralnih soli i neutralisanje baza vri se u prethodnom sluaju,
ako tlo sadri u adsorbovanom rastvoru Al'" ione.
Prema Remezovu i Kainskom (1952) smatra se da u humusnim horizontima imaju
prevagu H-ioni, a u dubljim mineralnim horizontima da dominiraju Al-ioni. Supstitucijska
kiselost naroito dolazi do izraaja pri ubrenju tla sa velikim koliinama hidrolitiki
neutralnih soli, kao to su KCl i K2SO4. Ona se naziva jo i "fizioloki aktivna" kiselost
tla. Ona utie u velikoj mjeri na
260
Hernija tla
aispijevanje biljaka, a takoe nam aje predstavu o acidifikaciji tla. Odreivanje ove
kiselosti spada meu najvanije i najee izdvojene standardne hemijske analize tla.
Supstitucijska kiselost kod pedolokih analiza se iskazuje kao "pH u KCI". Ona je
obino za oko jedinicu pH nia od aktivne reakcije (pH u HÔ). Takoe se ova kiselost
odreuje u rastvoru n-CaCl: ili n/10 CaCli.
Na osnovu vrijednosti supstitucijske kiselosti odreuje se veliina reakcije tla
(Scheffer-Schacht.schabel. 19661. tabela 41.
Tabela 41.
pH u KCI Oznaka reakcije pH u KCI Oznaka
reakcije
<4.0 Neutralna 7.1-8,0 Slabo alkalna
4.0-4.9 Slabo kisela 8.1-9.0 Umjereno
alkalna
5,0-5,9 Umjereno kisela 9,1-10.0 Jako alkalna
6.0-6.9 Jako kisela >10,0 Vrlo jako
alkalna
<7,0 Vrlo jako ki.sela

Vrijednosti aktivnog aciditeta (pH u HiO) su podlonije variranjima u toku godine, te
pH vrijednosti u KCI daju prosjeno bolje vrijednosti.
6.3.2.2. Hidrolitika kiselost ili hidrolitiki aciditet
Poto se H-ioni adsorpcionog kompleksa ne mogu mobilisati sa Jednostavnoin
ekstrakcijom tla sa norinalnina rastvorima neutralnih soli, uveden Je i termin "hidrolitiki
aciditet" (Kappen) koji obuhvata sav potencijalni aciditet tla. On ustvari predstavlja sve
vodonikove ione.
Smatra se da na esticama tla pored slabije vezanih H-iona, koji se inogu zamijeniti ili
supstituisati sa rastvoroin neutralne soli (na priinjer KCI), postoji dio H-iona koji su vre
vezani i ne mogu se zamijeniti rastvorom neutralne soli, nego sa rastvorom hidrolitiki
bazine soli (na primjer Na-acetatom). normalnim rastvorom CHjCOONa sa pH 8,2.
Ova reakcija se moe prikazati na slijedei nain:
H H H
4- BCHiCOONa
Adsorptivni kompleks iia
-Na -Na -Na
4- 3CH3COOH
261
Hernija tla
U stvari, najprije dolazi do hidrolize Na-acetata:
3CH:, COONa + 3H0H ^ 3CH, COOH + 3Na" + SOH"
odnosno:
Adsorplivni iinplcks tin
-H -H -H
BCKiCOGH 3Na" + 30H"
Acl.vfjrplivfii kompleks da
-Na
-Na -Na
+ 3CH3COOH + 31-1,0
U reakciji nastali NaOH, odnosno OH" ioni vre snanu desorpciju vodonikovih iona
zbog njihovog poznatog afiniteta. Siretna kiselina neznatno disocira, reakcija tee u
pravcu desorpcije, ekstrakcije vodonika. Ovim postupkom izdvajaju se skoro svi
vodonikovi ioni sposobni za zamjenu. Kvantitativno se njihova koliina izraava kao Y,
hidrolitskog kapaciteta. To je koliina 0,1 n NaOH u ml potrebna za neutralizaciju
vodonikovih iona u 125 ml filtrata dobijenog tretiranjem 100 g tla s 250 ml kalcijeva ili
natrijeva acetata.
Na osnovu rezultata hidrolitikog aciditeta, odreduje se potreba dubrenja tla sa
kreom, tj. kalcizacija (kalcifikacija).
Kisela tla se karakteriu nizom negativnih svojstava, te su ona slabe plodnosti.
Kiselost tla dovodi do smanjenja porasta i razvia osnovnih kulturnih biljaka. U takvom
tlu smanjenja je aktivnost korisne mikroflore. U kiselim tlima dolazi do destrukcije
koloida, kao i ispiranja hranljivih sastojaka. Zbog toga kisela tla je potrebno kalcificirati.
6.3.3. Popravka reakcije tla
Veini poljoprivrednih kultura pogoduje neutralna pH reakcija tla. Pod takvim
uslovima vri se najbra i najkvalitetnija transformacija organske materije pn emu se
stvara kvalitetan zreli humus. Aktivnost mikroorganizama je takoe najvea. U kiseloj
reakciji izostaje koagulacija koloida to uzrokuje lou strukturu i nepovoljna vodno
zrana svojstva. To je razlog to se tlo u proizvodnji nastoji privesti neutralnoj pH reakciji.
Kisela reakcija tla se popravlja sa unoenjem raznih krenih materijala Ova mjera je
poznata u poljoprivredi kao kalcizacija (kalcifikacija). Sutina se svodi na to da Ca"" ion
vri neutralizaciju vodonikovih iona i popravlja strukturu tla. Kao sredstva za kalcizaciju
(kalciflkaciju) slue: prirodno usitnjeni krenjaci i
262
Hernija tla
dolomiti, satufacioni mulj, laporoviti materijali, karbonatni pijesci, les. zatim gaeiii i ivi
kre. Doze mogu biti razliite, od 3 mte do 190 mtc i vie po hektaru. Ako se tlu dodaje
CaO. ili Ca(0H)2 oni se tokom vremena pod djejstvom CO, takode prevode u CaCO.,:
CaO + CO: ^ CaCO,; Ca(OH): + CO, ^ CaCO, + H:0
Kod primjene krenog materijala kao sredstva za kalcizaciju (kalcit'ikacijtij, reakcija
koja nastaje u tlu moe se prikazati na slijedei nain:
Acl.soriuiviii kompleks lla
= Ca
_ H Atlsoi-plifiii
+2Ca(HC0,): ^ kompleks
-H -H
lla
= Ca
^Ca +4H:C0, = Ca
Sa kalcizacijom (kalcifikacijom) se postie nekoliko vanih momenata, kao tosu: .
- dolazi do neutralizacije kiselosti u tlu.
- poveava se koliina pristupanog Ca za biljke,
- dolazi do poveanja mobilizacije fosfora u tlu iz nerastvorljivih eljeznih fosfata,
- poboljavaju se mikrobioloki procesi u tlu,
- dolazi do poboljanja strukture tla,, jer Ca-ion dovodi do koagulacije teksturnih
elemenata u mikrostruktunie agregate, a takode CaCO, slui kao lijepak (cement) za
povezivanje mikro u makro agregate,
- pri povoljnijein pH poboljava se usvajanje mikroorganizama.
Za odredivanje doza krea postoji vie metoda. Najee se koristi V, supstitucijskog
ako se eli postii pH 6, ili hidrolitikog aciditeta, ako se eli postii pH 7 (neutralna
reakcija).
Potreba za izvoenje kalcizacije (kalcifikacije) ocjenjuje se po slijedeim
kriterijumima:
Yi <4 - kalcizacija (kalcifikacija) nije potrebna
Yi 4-8 - kalcizacija (kalcifikacija) nije obavezna
Y| > 8 - kalcizacija (kalcifikacija) je nuna
Potrebne doze krea odreuju se mjerenjem pH tla u suspenziji normalnog
Ca-acetata, pomou potrebnih tabela.
263
Hernija tla
Kod kalcizacije (kalcifikacije) pjeskovitih tala treba voditi rauna da se ona suvie ne
kaleificiraju. Naime, ova tla imaju malu pufernu mo. tj. vrlo se slabo odupiru
promjenama reakcije. Dodavanje visoke koliine krea na ovim tlima moe dovesti do
nagle promjene reakcije, to moe da uniti i cjelokupnu mikrolloru u tlu, te se
preporuuje pjeskovita tla kalcificiiati sa manjim koliinama krenog materijala, a u
eim navratima. Glinue i ilovae se mogu kalcificirati odmah sa predvienim visokim
dozama krenih materijala, bez opasnosti da e doi do tetnog djelovanja, jer ova tla
imaju dobru pufernu mo. Ti'esetna tla zahtijevaju visoke koliine krea, jer imaju mnogo
veu pufernu mo nego mineralna tla.

20mesh'30mesh lOOmesh. Veliina estice (uveanje 10 puta)
Slika 95. Odnos izmeu dimenzije eslica kalcila i dolomita i stepena reakcije ovih
minerala sa tlom. Kalcit dalih dimenzija bre reaguje od dolomita istih dimenzija.
(Podaci od Scholienberger i alter. 1943).
Mesh (ine) - Oznaava broj sita kro: koje se materijal prosijava npr. 10 iiu'scli. otvori
rupica no siui 2 mm 60 mesh. otvori rupica na sini 0,25 mm 200 niesli, otvori rupica
na silu 0.07.5 nuu
264
Hernija tla
Kalcizacija (kalcifikacija) tla se moe primjenjivati LI bilo koje vrijeme LI 'godini, to
zavisi od drugih poslova na imanju. Obino se radi u jesen. Kreni materijal e imati
utoliko bolje dejstvo, ukoliko je bolje izmijean sa tlom. to su dimenzije materijala koji
se primjenjuje manje, reakcija je bra, slika 95.
6.3.4. Optimalno pH podruje
Za svako tlo postoji jedno optimalno stanje pH reakcije (tabela 42), tj. podruje u
kojem odreene biljke najbolje uspijevajti. Ovo optimalno podruje na prvom mjestu je
ovisno od sadraja humusa i teksture tla. Prema Bergmannu, Gutheru i Witteru (1965)
optimalna podruja pH reakcije, obzirom na teksturni sastav i sadraj humusa su
slijedea:
pH u funkciji sadraja humusa i teksturnog sastava tla
Tabela 42.
Sadiaj Teksturna klasa pH
humusa u KCI
<10 Glinue

Ilovae, prakaste ilovae

Ilovaste prahulje

Kod korienja kao oranice 7.0-6,8

Glinue. ilovae i prahulje:
korienja kao travnjaci
6.5-6,0

Pjeskovite ilovae 5,7-6,3

Ilovaste pjeskLilje 6.2-5,8

PjeskLilje 5,7-5.3
>10% Ilovae 6,0-5,5

Pjeskulje 5,0-4.6
Uticaj pH tla na izmjenjivi aluminijum u smjei tla i pijeska (1), 0 % organske materije i
smjei tla i treseta (2), 10 % organske inaterije se vidi na slici 96.
Oigledno je da organska materija vee aluminijum u neizmjenjivoj formi. Tako
organska materija vezujui aluminijum za sebe, potpomae bolji porast biljaka pri niskim
pH vrijednostima i njenom visokom sadraju u tlu.
Reakcija tla u mnogome ovisi o prirodnim uslovima i vaan je indikator stanja tla. Na
pH reakciju tla utiu svi faktori nastanka tla, kao to su matini supstrat, klima, reljef,
bioloki faktori i ovjek.
265
Hernija tla
0% 0,M.

pH tla
Slika 96. Efekat pH na izmjenjivi alnniinijnin n mjeavini tla i pijeska (0 ''/r organske
materije) i mjeavini tla i treseta (10 9r organske materije)
i-i
Reakcija tla esto slui kao indikator stanja bazinosti i vrste kationa u adsorpcijskom
kompleksu tla. Zbog toga treba obratiti panju na slijedee:
- reakcija ispod pH 4,5 je rjea u prirodi i pokazuje zasienost tla Al'" i H" ionima pri
eimi je sadraj baza u adsorptivnom kompleksu neznatan. Ovakvo stanje je esto
karakteristino za tresete.
- pri pH reakciji od 4,5 - 5,8, stepen zasienosti bazama je jako nizak, tlo u
adsoiptivnom kompleksu sadri veliku koliinu Al'" iona, pri emu su inobilni (lahko
rastvorljivi) Al"'" ioni toksini za biljku. Pri ovakvoj pH leakciji tetno djeluju jo i
eljezo, mangan, cink i kobalt,
- akoje pH reakcija 5,8 - 6,5 stepen zasienosti bazama iznosi do 90 %, a umanjena
kiselost je posljedica prisustva organskih kiselina, humusa, aluminijui"na i vodonika.
- kod pH reakcije 6,5 - 8,0 tlo je skoro potpuno zasieno bazama, ali nema slobodnog
CaCO? ili se nalazi u strukturnom agregatu, odakle ne moe slobodno difuzijom da
pree u rastvor tla.
266
Hernija tla
- reakcija tla 8.0 - 8,5 ukazuje da se u adsorpcijskoni kompleksu nalaze iskljuivo
kalcijum i magnezijum ioni, a u tki slobodni CaCO;,.
- tla sa pH reakcijom 8,5 - 9,0 pokazuju da se u tlu nalazi velika koliina adsoi bovanih
iona natrijuma. a u rastvorti se javlja i Na:C05.
- ako je pH reakcija iznad 9,0, onda je ona prouzrokovana visokim sadrajem iona
kalijuma kako u rastvoru, tako i u adsorptivnom kompleksu tla.
pH reakcija, ima znaajan uticaj na druga hemijska svojstva i organizme u tlu (slika
97). pH naroito utie na pristupanost \'eine hemijskih elemenata koji su vani za biljke
i mikroorganizme. Toksini nivo elemenata kao .to su eljezo, mangan i aluminijum se
nalazi pri niskom pH, a nedostatak eljeza i mangana pri visokom pH. Pristupanost
azota. mangana i molibdena, ograniena je pri niskom nivou pH tla, dok je pristupanost
fosfora najbolja u sredini skale. Raspon pH za pojedine biljke moe biti irok, ovisno o
vrsti, to se vidi iz tabele 43.
267
Hernija tla
Tolerantnost biljaka u odnosu na pH reakciju
Tabela 43.
Zalitjev biljke i
njena
tolerantnost
Fizioloki uslovi predstavljeni kao*
Jako kiselo i
vrlo jako
kiselo tlo (pH
< 5)
Podruje
umjerenog
kiselog tla
(pH = 5-6)
Slabo kiselo i
slabo
alkalno tlo
(pH = 6-8)
Lucerka Bijeli
kokotac
Asparagus

Cikla
eerna repa
Karfiol
Salata

Spana
Crvena
djetelina
Graak
Kupus
Bijela djetelina
Mrkva

Pamuk
Maiji repak
.leam
Penica
Kukuruz
Soja
Zob
vedska
djetelina
Ikamatka
Ria
Paradajz
Grahorice
Stoni graak
Duhan
Ra
Heljda

Bijela rosulja
Krompir
Fetuke

Borovnica
Brusnica
Azalea
(prii'odna)
Rododendron
(pi'ir.)

* Odnos je veoma irok i baziran je na pH dijapazonu. Nivo pkidnosli se odreduje na bazi
akluelnih odnosa. Ovakav pogled znatno pomae u odluivan.iu. da li.ie u neko tlo
neophodno dodavali kre ili sumpor, kako bi se promijenila j)H reakcija.
268
Hernija tla
pH
6 7
GljiVi'cb
Bakterije.i aMinomicete

.:Ca,IVlg
K - ,
Fe,Mn,Zri,Cu,Co
.. S
;Mp,
S/ikn 97. Odnos karaklerislian za nnneralna tla iztneu pH reakcije i aktivnosti
inikroelemenata pristupanih za biljku. Zona niikrobne aktivnosti i pristupanosti
hraniva se u najveem dijelu poklapaju u granici oko pH 6-7.
6.4. Rastvor tla
Rastvor tla (zemljini rastvor) predstavlja najpokretljiviji i veoma aktivni _d[o tla. On
igra veliku ulogu u pedogenetskim procesima. U rastvoru tla se vre procesi razgradnje i
sinteze organskih matei;ija, minerala gline i obrazovanja oi-gano-mineralnih jedinjenja. U
isto vrijeme rastvor tla predstavlja i izvor liranIjivih materija za biljke.
Kod rastvora tla je vano poznavanje njegove koncentracije i sastava. Meutim, prije
toga treba znati da padavine ne dospijevaju u tlo kao ista voda, ve kao rastvor razliitih
gasova, soli i drugih materija koje voda rastvara prolazei kroz atmosferu, U dodiru
padavina sa vrstom i gasovitom fazom tla, tlo sejo vie obogauje sa rastvorenim
materijama, te zbog toga u tlu nikad nemamo istu vodu, ve rastvore razliitih
koncentracija i sastava.
269
Hernija tla
Pojedini sastojci lastvoia tla mogu da se jave u razliitim hemijskim oblicima. Na
oblik, mobilnost i pristupanost za biljku pojedinih elemenata .u rastvoru tla, presudan
uticaj ima koncentracija i sa njom povezani osmotski pritisak rastvora, pH reakcija j^
pufana sposobnost rastvora, te oksido rcdukcioni potencijal.
6.4.1. Koncentracija tene faze tla
U porama tla se nalaze tena i gasovita faza. Voda u tlu se ne nalazi kao ista voda,
nego su u njoj rastvorene razliite-"niaterije, u razliitim koncentracijama. Tena faza u
tlu je jako promjenljiva i zavisi od cijelog niza procesa, u prvom redu od stepena
raspadanja, kako organskog tako i mineralnog intenziteta ispii'anja. klime itd. U
humidnim podrujima ova koncentracija je malena, a u s.uhiin klimatima
obratnoToiiaTe-biti vea.
Koncentracija tene faze u humidnoj.klimi iznosi oko 0,05 %. u alkalnim tjjma ova
koncentracija moe da iznosi I i vie procenata. Rastvorene materije se nalaze u
disocovanom stanju. Visoka koncentracija u tenoj fazi tla moe da dovede do pojava
deosmoze. a timel^prajjadanja biljaka. ...............
Koncentracija sastava tla predstavlja sadraj u vodi rastvorenih razliitih
mineraJiulC^^^^^^ izraava se u mg/l ili procejitima u odnosu na masu tla.
KOTcentracija je u istom tlu promjenljiva vrijednost," jer rastvor tla neprekidno prima
nove materije rastvaranjem primarnih minerala i produkata mineralizacije, desorpcijom iz
adsorpcijskog kompleksa tla. mobilizacijom iz nerastvorljivih soli. TJoJ:akqe
gubj^raziLite sorpcijom ili pak flksacijoiii prelaze
u nerastvorljive oblike. Rastvorljivost se poveava sa porastom temperatiu'e rastvora
kao i prisustvom CO; u vodi. Openito se moe rei da se tla sa manje od % soli
smatraju nezaslanjenim, a iznad te vrijednosti zaslanjenim. 'koTicenTracija moe biti
razliita po genetskim horizontima.
6.4.1.1. Osmotski pritisak rastvora
Koncentracija tene faze tla ima veliki znaaj u tlu. Prije svega ona utie na primanje
vode od strane biljke, jer biljka prima vodu na osnovu razlika u osmotskom pritisku.
Poveanjem koncentracije soli u rastvoru tla moe doi do izjednaenja osmotskog
pritiska u biljci i tlu. Pri ovakvom stanju biljka prestaje primati vodu, to se moe oznaiti i
kao fizioloka sua, pri emu sua nije prouzrokovana samim nedostatkom vode, ve
fiziolokim poremeajem. Kod veih koncentracija soli u tlu, tj. veeg osmotskog pritiska
u tlu nego u biljci, dolazi do
270
Hernija tla
gubitka tiirgora i iiveiuia biljke, biljka se "spri". Ova pojava Je karakteristina za 'slana
lla, a ponekad i u slakleniko - plaslenikoj proizvodnji ili kad se vri gnojidba mineralnim
ubrivima u pretjeranoj koliini uz samu biljku. Osmotski pritisak rasvora tla mc)e da se
kree u intervalu od 0,2-13.6 bari. to ukazuje da on pri visokim koncentracijama moe
da bude vei nego Je pritisak elijskog s61<a"u korijenu biljke. Jedino se balofitne biljke
koje rastu na slanim tlima, mogu oduprijeti ovoj pojavi, npr. kamilica (Matricaria
chainoniUla).
Koncentracija u mnogome odreuje stepen disocijacije do pojedinih iona. Zato od
koncentracije zavisi molekularno - iohski odnos pojedinih elemenata u rastvoru.
6.4.2. Sastav tene faze tla
Tena faza sadri u rastvorenom ili^ koloidno-rastvorenom stanju niz mineralnih i
organskih materija. Vaniji anioni i'astvora tla su; HCO", NO'", NO'", cr. so/". HoPOj" i
HPO/".
Medu kationima u rastvoru tla se nalaze svi oni koji ulaze i u sastav adsorbovanih
kationa: Ca'", Mg"". Na", K", NH/, H", Al"" i Fe'". U veoma malim ' koliinama se nalaze i
mikroelementi: Mn'", Zn'", Cu'". CO'" i dr. Iz rastvora tla vie biljke primaju ione biogenih
elemenata u slijedeem obliku, prikazanom u tabeli 44.
Tabela 44.
Element Ion u tlu Element Ion u tlu
Azot NHj", NO:,". NO2" Bor BO3'"
Fosfor HPOj-". H,POj" Mangan Mn^ Mn^"
Kalij K" Cink" Zn-"
Kalcij Ca'" Molibden MO/"
Magnezij Mg'" Bakar Cu", Cu'"
Sumpor so/-. SO,'" Kbbalt Co'"
eljezo Fe-'", Fe'"'

Pravilnom gnojidbom treba postii dobru opskrbljenost tla sa svim osnovniin
biogenim elementima u povoljnom odnosu za biljku u toku cijelog vegetacionog perioda.
Voda u tlu sadrava rastvorljive soli, te se govori o rastvorima tla. U ovaj rastvor
stalno dolaze nove koliine materija iz vrste faze, kada se na primjer djelovanjem
biljaka ili ispiranjem uklone neki elementi. Na taj nain stalno se
271
Hernija tla
odrava sistem dinamine ravnotee izmeu vrste i tene faze tla. Biljke se hrane iz
ovakvih rastvora tla, te je poznavanje tene faze interesantno i sa gledita ishi'ane
biljaka.
Najvei dio hranljivih materija u tlu je porijeklom iz matinog supstrata, a zatim jedan
dio se unosi u tlo, putem ubriva, oborina, podzemne vode i drugim nainima:
Hranljive materije se nalaze u razliitim jedinjenjima, koja su uglavnom teko
rastvorljiva. dok je samo mali dio ukupnog njihovog sadraja pristupaan biljkama.
Pristupana hraniva dolaze preteno u vidu iona rastvorenih u vodi, ili kao adsorbovani
ioni. Prevoenje hranljivih materija iz teko rastvorljivih neorgahskih jedinjenja u
rastvorljiva, oznaava se kao proces oslobaanja^ a organskih jedinjenja kao
mineralizacija. Suprotan proces od ovoga, tj. prevoenje neorganskih jedinjenja u
nerastvorljiva naziva se fiksiranje, a u organska nerastvorljiva jedinjenja kao
imobilizacija. Bilans hranljivih materija u nekom tlu ovisi od odnosa snabdijevanja tla sa
hranivima (ubrenjem, oborinama, podzemnom vodom, biolokim vezivanjem azota) i
gtibljenja hraniva iz tla (uzimanjem od strane biljaka, ispiranjem, erozijom, te
prevoenjem azota u gasovito stanje).
..Najvaniji elementi zemljinog rastvora su:
-azot, -magnezijum,
-fosfor, -natrijum,
-kalijum, , -sumpor.
- kalcijum, '
6.4.2.1. Azot (duik)
Azot je bitan element za biljni rast, jer je sastojak svih proteina, a odatle i cjelokupne
protoplazme. To je biogeni elemenat, koji utie na opi porast vegetacione mase. Biljke
ga usvajaju kao NH/, NO:" i kao NO,/ ion. Azot se esto nalazi u deficitu, te se redovno
moraju s njim dubriti biljke. Nitratne forme azota se vrlo brzo ispiraju iz tla, dok se
amonijane mogu vezati u tlu i prema tome se i due zadravati.
Sav azot koji doe u tlo prirodnim putem je iz atmosfere (u atmosferi ga ima 78 % N),
ali ovaj azot ne mogu koristiti biljke dok se on ne vee sa kiseonikom iii vodonikom.
272
Hernija tla
Azot u tlu se nalazi najvie u formi organskih jedinjenja. te je humus i glavni izvor
azota za biljke. Raiuia se da je preko 95 % azota u tlu vezano u organsku formti. i to:
- aminokiseline 30^0 % -aminoeeri 5-10%
- heteroeiklina jedinjenja prstenaste strukture
U naim tlima azota ima oko 0,02-0,4 %. i to preteno u povrinskim iioiizontnna, dok
ga je .ia uubnioni svc manje. Sadiaj azota ti Ap-liorizontu u mineralnim tlima iznosi u
humidnoj klimi 0,1-0.2 %, to iznosi 3.000 do 6.000 kg N/ha u sloju do 20 cm (kod
zapreminske gustine 1,5 g/cm'). Vee koliine se nalaze ti travnjacima, umi, tresetima.
U tlu je veoma vana karakteristika odnos C:N. Ukoliko je taj odnos ui, tlo je bogatije sa
azotom, odnosno plodnije je. Taj odnos u ernozemu iznosi oko 10-12:1, dok kod
zobene slame iznosi 80:1. C/N odnos je obino iri u kiselim nego ti neutralnim uslovima.
Odnos C/N prema Wittichu za neke ktilture i tlo je prikazan ti tabeli 45.
________________________ Tabela 45.
C/N
Rohhumus - sirovi
humus
preko 25
Moder humus 25-18
Muli humus 20-14
Penina slama 100-85
Raena slama 85-75
Zobena i jemena
slama
70-55
Zelena masa trave oko 20
Leguminoze 20-10
Lie (topole, bukve) 40-60
Iglice bora, omorike 50
Poluzgorjeli stajnjak 20
Iz tabele se vidi se da su organske materije tla bogatije azotom u poreenju sa biljnim
materijalima i neorganskim izvorima. Ovi izvori i proces transfera vide se na slici 98.
Kao mineralizacija azota ili amonifikacija oznaava se prevoenje organskih N
jedinjenja (uglavnom amino - grupe) u NH4 - ione. Ova hidroliza se katalizira putem
enzima od mnogobrojnih heterogenih mikroorganizama (bakterije, gljivice i protozoi).
Mikroorganizmi koriste organske materije za energiju disanja i za azot, ugljik i druge
hranjive elemente potrebne za sintezu elija. Ukoliko se oslobodi vie azota nego to
treba mikroorganizmima preostali NH4-joni prelaze u zemljini rastvor ili ostaju u
izmjenjivoj formi ili podlijeu nitriflkaciji. Nasuprot
273
Hernija tla
tome, ukoliko je sadraj azota malen, mineralni azot iz tla uzimaju mikroorganizmi
(imobiliziraju ga).
Bjijriiipsla
cihzif-:

:.
ubri.va
votlnjsKi
otpad

Neorganski izvor azota (NH + NO3)
Slika 98. Dva glavna primarna izvora azota u tht i proces njegove tran.iforinacije
Proees prevoenja u amonijane ione naziva se amouifikacija. a NH4-iona u nitrate
je nitrifikacija. Ovi su obliei pristtipani za biljku, a to su razliite soli - nitrati, nitriti i
amonijeve soli. Praktino, luimtis je jedina rezerva azota ti tlu.
Razliiti organizmi tla, jednostavno, putem hidrolize organskog azota. kao krajtiji
produkt proizvode NH4 i NO, ion. Ovaj enzimatski proees se moe prikazati kao na
slijedeoj emi, koristei se amino - grupotn (RNH;), kao priinjer izvora organskog azota:
Mineralizacija
+H1O +0-,
^ ^ ^^^ ^
-[O]
No;
linobizacija
Prevoenje azota iz organskih i neorganskih jedinjenja, naziva se "mineralizacija
azota".
274
Hernija tla
Sa stanovita biljne proizvodnje i odravanja dinamine mikrobioloke Aktivnosti u
tlu, veoma Je vaan odnos ugljika i azota (C/N) u tlu. organskoj materiji i
mikroorganizmima.
Odnos izmeu organske materije i azota u tlu (C/N), usko korelira sa lipom tla i
prilino je konstantna veliina. Za mineralna tla u sloju od 0-1.') cm. ovaj odnos se kree
od 8:1 do 15:1, a u prosjeku iznosi 10:1 do 12:1. Na ove vrijednosti, ipak najvei uticaj
ima klima u regionu, pri emu je u aridnim podrujima odnos C/N manji u' odnosu na
humidna podruja pri istoj prosjenoj godinjoj lemperaiuri. Slino je i u podrujima, gdje
je veoma vrue, ili veoma iiladno. s istim prosjekom padavina. Prema Jenny-u (1929),
sadraj azota opada, ukoliko srednja godinja temperatura raste i obrnuto. Generalno je
odnos C/N manji u potpovrinskim,,nego u povrinskim slojevima.
Odnos C/N u biljnom mateiijalu varira ir rangu od 20-30:1 kod leguminoza i stajnjaka,
100:1 kod slame, ili 400:1 kod pilotine.
Kod mikroorganizama, odnos C/N je razliit. Bakterije imaju ovaj odnos povoljniji i
neto su bogatije sa proteinima nego gljivice. Openito se ovaj odnos kod
mikroorganizama kree od 4:1 do 9:1.
Odra\anJe povoljnog odnosa C/N j,i tlu i upravljanje organskom materijom u
savremenoj proizvodnji, ima presudan znaaj, jer bez organske materije i humusa u tlu
nema stabilne i sigurne proizvodnje. Naroito je vano kod unoenja oiganske mateiije u
tlo da ne dozvolimo azotnu "depresiju" u toku vegetacione sezone i zaustavljanje ciklusa
nitrifikacije od strane mikroorganizama.
Pri razlaganju humusa, pod uticajem mikroorganizama, najlake se oslobaaju
amino kiseline, koje kasnije pod uticajem amonifikatora, otputaju ion NH4. a to se
naziva ''mineralizacija" organskog azota, Mineralizacija je proces ovisan 0 kvalitetu
humusa, klimatskim prilikamaii mikrobiolokoj aktivnosti. Poto je amonijumov ion
porijeklom i od biljnih ostataka, azot u njima Je uglavnom u obliku proteina. Proteini su
dalje podloni hidrolizi, pri emu se razlau na amino kiseline na koje djeluju
amonofiksatori.
Ovako nastale amonijane soli, mogu iskoristiti biljke ili niikroorganizn-ii na koji nain
se ukljuuju u proces humifikacije. Na ovaj nain, azot ponovo prelazi u organska
jedinjenja, pri emu dolazi do njegove imobilizacije.
a) Nitrifikacija - je ustvari prevoenje amonijaka (NH4") iona. kao polaznog materijala
u procesu nitrifikacije tj. obrazovanja nitrata. Proces nitrifikacije se odvija u dvije faze i to:
Pn'a faza: 2NH, + 30. ^ 2HN0: + 2H2O ili
NH4" +-V: 6: ^ NO:" + H.O + 2H" + 352 KJ
275
Hernija tla
Ovaj proces se vri djelovanjem bakterija Nitrosomonas, pri emu se dobije azotasta
kiselina.
Druga faza: 2HN0: + O,2HN0, ili N0: + '/2 0;^N0.i + 74,5 KJ
Ovaj. proces se vri pod uticajem bakterija Nitrobacter, pri emu se dobije
Reakcija oksidacije amonijaka i HNO2 je za autotrofne bakterije nitrifikatore izvor
energije, koju one iskoritavaju za sintezu organske materije iz CO2. Soli azotaste
kiseline se uglavnom, ne akumuliraju u tlu, zbog toga to prelaze u azotnu kiselinu, koju
neutraliu baze iz tla. i na taj nain grade nitrate, kao hiaiijive oblike azota za biljke i
organizme. Optimalni uslovi (maksimalna koliina nitrifikacije) se odvijaju kod pH
reakcije 5,5 do 8,0 pod uslovom da su i ostali uslovi zadovoljeni.
b) Deiiitrifikacija - oznaava redukciju nitrata i nitrita do oksida azota (NO.v) i
iTiolekulskog azota (N2). Proees se odigrava preteno biohemijskim putem, u kiselim
tlima dijelom takoe dolazi i do hemijskih reakcija. Denitrifikacija se vri kod veeg
stepena prezasienosti tla sa vodom od ukupnog volumena pora (nedrenirana tla) to
ograniava prozraivanje tla. U ovakvim uslovima, neke bakterije heterofiti iz roda
Pseudomonas, Micrococcus i Basilliis. kod nedostatka kiseonika koriste nitritni i nitratni
kiseonik, umjesto slobodnog atmosferskog kiseonika, kao akceptora hidrogena.
Redukcija nitrata postepeno dovodi preko nitrita do formiranja azota u vidu gasa na
slijedei nain:
NO, NO2 ^ NO N2O -> N2
Gubici azota deiiitriflkacijom, mogu biti vrlo razliiti od 5-50 % ukupno dodanog.
c) Fiksacija amonijaka - Tla koja sadre silikate po pravilu fiksiraju NH4. Kao
fiksacija NH4 oznaava se kod oksidacije u rastvoru koji sadrava K. Sadraj fiksiranog
azota, moe da iznosi u tlu od 150 do 850 mg/kg NH4 - N. Nie vrijednosti su prisutne u
pjeskovitim, a vie u glinovitiin tlima.
Tlo se obogauje azotom na abiotski i biotski nain.
Biotski nain je fiksiranje azota pomoti razliitih mikroorganizama, kao to su
nesimbiotske bakterije iz roda Azotobacter i Nitrosomouas. Koliina ovakvog azota u tlu
godinje iznosi oko 10 kg N/ha, a u dobro kultivisanom tlu 20 do 30 kg/N/ha.
276
/
Hernija tla
Vezanje azota simbiotskim organizmima, vri se uglavnom putem kvrinili baterija,
koje ive u simbiozi sa leguminozama. Pomou njih u tlo se moe unijeti 40-200 kg N/ha
godinje (slika 99).
Abiotskim nainom vezivanja, azot iz atmosfere se vee sa kiseonikom ili vodonikom
uz pomo elektrinog pranjenja. Sa oborinama u tlo se na ovaj nain unesu male
koliine NH^ i NOj (2-13 kg N/ha godinje). Osim elektrinim pranjenjem (stvaranje
oksida azota), azot u tlo se unosi i otapanjem amonijaka u kinici. Depozicija azota iz
atmosfere iznosi izmeu 20-30 kg N/ha/god. U blizini industrijskih preduzea i kod
dranja velikog broja stoke, te koliine iznose cea 100 kg/ha/god.
Azot se gubi iz tla na razliite naine, jer se slabo vee i podloan je ispiranju i to:
- putem biljaka, prosjeno godinje se iznese iz tla do 76 kg N/ha,
- ispiranjem se gube naroito nitrati (ioni NO'" i NO'"), jer su lahko rastvorljivi u vodi te
se gube ocjednom vodom.
160

20 40 80 120 160
Doza dodatog azota (mg/posudi)
200
SUka 99. Uticaj dodatog neorganskog azota na ukupni azot kod djeteline (leguminoie).
Dodavanjem azota smanjuje se njegova koliina koja se fiksira putem rizobnili
mikroorganizama na korijenu djeteline. Ogled u stakleniku. Walker et al. (1956).
feikiorFfe;.'
Hernija tla
erozijom moe doi do znatnih gubitaka organske matei'ije. a time i azota,
- gubici azota u gasovitom obhku tzv. procesima denitrifikacije. Ovaj proees se
naroito deava ti tlima sa slabom aeracijom. Tada nitrate redukuju izvjesni
organizmi da bi za sebe dobili kiseonik.
Ispiranje azota (N) ti podzemne vode" obzirom na nain koritenja tla prema. Lubbe-ti
(1983) se kree:
Nain koritenja
Ispiranje u kg/ha/god
-travnjaci 5-15
-ume 5-10
- oranice 20 - 70
- itarice 20 - 30 -okopavine 20-45 -crni tigar 100-175
Poveanjem stepena okulturnjenosti tla poveava se uz to i sadraj azota. Sadraj
azota se javlja kao bitan faktor plodnosti tla, te ima veliko znaenje karakter mobilizacije
azotnog fonda u tlu i mogunost njegovog iskoriavanja od strane biljaka.
Intenzivna mineralizacija nije uvijek poeljna, jer humtis ti tki titie pozitivno, ne samo
na hemijska, ve i njegova fizika svojstva, a naroito strukturu. ak i kad je visok
sadraj htimtisa u tlu, potrebno ga je dubriti sa azotom, jer samo njegovo prisustvo nije
dovoljno za zadovoljavajuu ishranti biljaka. U intenzivnoj proizvodnji to je obavezan
zahvat.
Azot obavezno poveava prinos (biomasu), ali ti nedostatku drugih hraniva u
pristupanom obliku, moe se umanjiti kvalitet proizvoda to je karakteristino za:
eernu repu, krompir, dtihan, vinovu lozti i td. Pri ovom dolazi do prodtietka
vegetacione sezone i slabije otpornosti na bolesti i tetoine.
I ioni NH4" se mogti fiksirati u tlima bogatim sa ilitom u metilamelarni prostor
zajedno sa ioniina K".
NHj^
Micela
NH/
Micela
NHj"
(h rastvoru tla) (izmjenjiv) (fiksan)
Pretjerano ubrenje sa kalijtimovim tibrivom moe dovesti do istiskivanja iz reetke
NH4" iona i fiksacije K" iona na njegovo mjesto.
278
Hernija tla
6.4.2.2. Fosfor
Odmah poslije azota, fosfor i kalijum su najvaniji esencijalni elementi koji utiu na
kvantitet i kvalitet biljnih proizvoda.
6.4.2.2.1. Izvori i sadraj fosfora
Za razliku od azota biljka se ovmi elementmia ne obezbjeduje kroz biohemijsku
fiksaciju ve iz drugih izvora;
- litosfere.
- komercijalnih ubriva,
- putem ivotinjskog stajnjaka,
- biljnim ostacima (zelenina gnojidba),
- putein ljudskog, industrijskog i kunog otpada,
- preko prirodnog sadraja fosfora i kalijuma u tlu bilo u organskoj ili neorganskoj formi.
U tlu fosfor se Javlja u vrlo malim koliinama i to u obliku soli foslata, najee
kalcijuma [apatit - Ca(0H)2 Ca.^lPO^):!. Osim apatita fosfor se nalazi u tlu i u obliku
fosforita.
Sadraj fosfora u tlu se kree od 0,02 do 0.08 % P ( 1 % P odgovara 2,29 % P:Oj)-
odnosno u prosjeku 0,05 %. Pristupanog fosfora u tlu ima rijetko do 0.01 %. Fosfor se
nalazi u neorganskim i organskim jedinjenjima. ,Dio organskog fosfora u oranici
mineralnog t1a se koleba oko 25 - 65 Fosfor u tlu se nalazi u slijedeim oblicima: fosfati
Ca, Al i Fe, sorbiranma vanjskim povrinama oksida Al i Fe i minerala gline i organski
vezani fosfor. Fosfatni anioni imaju jaki nukleofilan karakter." Zbog toga on ima visok
afinitet prema elektrofilnim kationima kao to^su Fe'". Al"'". a takode i prema Ca"". .Iz
ovih jedinjenja fosfor dospijeva u rastvor tla u obliku PO/', HPO4" i HiPO^" iona, koje
biljke i mikroorganizmi koriste u svojoj ishrani. '
Mobilizaciju fosfora iz minerala pospjeuju mikroorganizmi i to zahvaljujui tome to
proizvode 2-keto-glukonsku, siretnu.oksalnu i druge kiseline, koje potpomau
rastvaranje fosfornih minerala. Teko rastvorljivu formu Fe i Al -fosfata razlae H.S kao
mikrobioloki proizvod (Gray i Williams, 1971).
279
Hernija tla
6.4.2.2.2. Znaaj fosfora
Esencijalna uloga fosfora u porastu biljaka i njegov znaaj, vidi se u radovima mnogih
autora, a posebno Khasa\vneh et al. (1980). On je sastavni dio adenozin difosfata (ADP)
i adenozin trifosfata (ATP), dvije komponente ukljuene u najvanije energetske
transformacije u biljci. ATP se sintetizira iz ADP kroz disanje i fotosintezu, sadri visokti
energetsku fosfatnu grupu, koja pokree mnoge biohemijske procese kojima je potrebna
energija.
Na primjer, tisvajanje nekih hraniva i njihov transport kroz biljku, kao i sinteza novih
molekula je proces, koji troi energiju, koju ATP pomae da biljka ostvari.
U ivotnom ciklusu biljaka fosfor takoe ima vanu ulogu. Fosfor je ecencijalni
sastojak dezoksiribonukleinske (DNA) kiseline, kao nosioca genetskog naslijea biljaka i
ivotinja, kao i razliitih formi ribonukleinske (RNK) kiseline za sintezu bjelanevina.
Kao to se vidi fosfor je oigledno nezamjenjiv u brojnim procesima metabolizma. S
aspekta kvaliteta uzgajanih biljaka, fosfor ima znaajan uticaj na:
- proces fotosinteze,
- fiksaciju azota,
- sazrijevanje biljaka i plodova (cvjetanje, plodonoenje i formiranje sjeinenki),
- razvoj korijena, posebno lateralnog i obrastajueg,
- vrstou stabljike kod itarica to sprijeava polijeganje,
- unapreuje kvalitet biljaka, naroito trava i povi'a.
6.4.2.2.3. Forme i pristupanost fosfora za biljku
Forma u rastvoru tla ovisi od reakcije. Tako kod pH 6 je 90 % - iona, kao H2PO4, a 10
% kao HPO4 - ioiii. Kod pH 8 ovaj je odnos obrnut: PO4 - ioni iinaju veu zastupljenost
tek iznad pH 9,5.
Ve je reeno daje najvaniji primarni izvor fosfora u tki mineral apatit, fosfat
kalcijuma, koji osim toga sadri i male koliine fluora i hlora. Fosfor dolazi u sekundarnim
oblicima kao i jedinjenje kalcijuma, magnezijuma, gvoa aluminijuma, i u organskim
jedinjenjima (na primjer fitin, fosfilopoidi nukleoproteini).
Biljke uzimaju fosfor iz rastvora tla u obliku H2PO4-, HPO4"- i PO4'" iona, odnosno
kao mono, di i tri-fosfati.
280
Hernija tla
Kada biljke apsoituju fosfor iz rastvora, daljnje koliine se oslobaaju iz t1a i
nadoknauju ono to su biljke uzele. Fosforni ioni iz rastvora predstavljaju glavni izvor
fosforne hrane za biljke.
Al-fosfati i Fe-fosfaii se nalaze u jako kiselim tlima (ispod pH 4).
Fosfor se lahko vee na estice tla, te se slabo premjeta iz tla, to je vrlo vano sa
praktine take gledita, kod dubrenja sa fosfornim ubrivima.
Faktori koji utiu na veu pristupanost fosfora u tlu su: pH tla, visoki sadraj fosfora
u thi, sadraj vlage u tlu, sadi'aj organske materije i sadraj slobodnih seskvioksida.
Meutim, pristupanost fosfora u najviem smislu je odreena:
- pH reakcijom tla,
- prisustvom rastvorijivog eljeza, akmiinijuma i mangana,
- prisustvom gore navedenih elemenata u mineralima (vrstoj fazi tla),
- prisustvom pristupanog kalcijuma i kaleijevih minerala u tlu,
- koliinom i stepenom razgraenosti organske matei'ije i
- aktivnosti mikroorganizama.
Prva etiri faktora su u meusobnoj interrelaciji sve dok pH tla ne preusnijeri reakciju
fosfora sa razliitim ionima i mineralima. U jako kiseloni rastvoru nalazi se samo H:P04"
ion. Ako se pH poveava, prvo se javlja HP04'"' ion, a zatim na kraju P04'" ion je
dominantan. Ovo se vidi iz formule i slike 100.
OH- OH"
H:P04" ^ H2O + HPO4" ^ H:0 + PO4'"
f vrh kisela reakcija H* (veoma alkalna reakcija
rastvora ila) rastvora ila)
Tla koja su bogata na gvou i aluniinijumu imaju veliku mo da fiksiraju fosfate i na
taj nain ih imobiliu.
Fosfor vezan u organskoj materiji tlaje ninogo pristupanija forma od one u
mineralnom dijelu.
281
Hernija tla

pH rastvora
Slika 00. Odnos izmeu p- reakcije rastvora la i rdalivne koncentracije tri rastvorljive
forma fosfora. U normalnim tlima preovlauju H;POi ioni. Biljke naje.e usvajaju
l-2P0j~ i HPOi~ ione. Brady (1990).
U organskoj formi fosfor moe biti mineralizovaii i imobiliziran takode, na isti
generalni nain kao to se to dogaa sa azotom, a mogue i sumporom. Mineralizaeijom
humusa oslobaa se mineralni fosfatni ion (HiPO/), koji moe biti usvojen od strane
biljke, ili fiksiran u nerastvorljivu fortnu. Organski ostaci u tlu siromani sa fosforom
nakon dospijea u tlo, pospjeuju aktivnost mikroorganizaina, a pristupani HiPO/ u tlu
e privremeno nestati isto kao to je to sluaj pristupanog NH/, NO./ i SOj'" iona.
Imobilizacija
mikroorganizmi
Organska forma P
Fe'ÂI-.Ccr
H,PO,
Fe, Al, Ca fosfati
mikroorgartizmi
Mineralizacija
282
Hernija tla
. Prema podacima 1-Bariini and Olsen (1979) pri unoenju stajnjaka u tlo u dozi od 40
t/ha. rastvorljivog fosfora se u procesu mineralizacije oslobodi oko 60 ppni. Vea koliina
stajnjaka u tlu proporcionalno oslobaa veu koliinu rastvorljivog i pristupanog
mineralnog fosfoia.
Fiksacija fosfora je naroito velika u kiselim tlima. Kalcizacijom (kalcifikacijom) se
smanjuje kiselost, te se dodavanjem krea tlu, smanjuje i'astvorljivost gvoa i
aluminijuma, a time i mogunost fiksacije fosfora u llu.
.Ako se primjene male doze fosfornih ubriva na jako kiselim tlima, nee se pojaviti
skoro nikakav efekat na usjevima, usljed toga to se cjelokupna koliina primjenjenog
fosfora u tlu vee. Zato se tlo sa fosforom treba obilno ubriti.
Koliina fosfora u tlu je obino mala, a time i njegov ukupni pristupani
sadraj.
U alkalnim tlima dolazi do stvaranja teko,rastvorljivog Ca-fosfata. dok se u kiselim
tlima stvaraju teko rastvorljivi Al- i Fe-fosfati. u kojima je fosfor vrsto vezan, tj.
nepristupaan z.a biljke. Najpovoljnija je neutralna reakcija, u ijem su podruju, teko
rastvorljivi Ca-, Al- i Fe-fosfati malo postojani i prelaze u rastvorljive forme.
Sadraj pristupanog fosfora u tlu se iskazuje u mg PiOj/100 g tla ili u mg/kg (mg/100
g x 10 = mg/kg), dok se sadraj ukupnog fosfora izraava u procentima. Obino se
uzima da jedan miligrani P:Oj/100 g tla odgovara 30 kg P;05/ha do 20 cm dubine (pod
uslovom da je volumna gustina tla 1,5. odnosno da je jedan hektar tla teak 3 miliona
kilograma do 20 cm dubine). Sadraj pristupanog fosfora moe se izraziti i u kg/ha. j
Za odreivanje fosfora koriste se razliite metode, od kojih se danas najvie
primjenjuju tzv. DL- i AL-metoda. Ove metode su povoljne, naroito AL, jer se mogu
koristiti i za kisela i za alkalna tla. Granine vrijednosti za fosfor po AL-metodi prikazane
su u tabeli 46.
Tabela 46.
Obezbijeenost mg P2O5/IOO g
tla
Slaba < 10.0
Osrednja 10,1-20,0
Dobra >20.0
U tabeli 47 se navodi ocjena obezbijeenosti tla sa fosforom.
283
Hernija tla
Ocjena obezbjeenosti tla sa fosforom (P2O5) Kuntze et al. 1994.
Tabela 47.
Oznaka klase
prema
Mineralno tlo Tresetno tlo
sadraju ing/100 g tla mg/100 cnv'
- mali 4-6 <3
- srednji 7-15 3-5
- visoki 16-30 6 - 10
- vrlo visoki 31-50 11-15
- ekstremno
visok
>50 > 15.
6.4.2.3. Kalijum
Kalijum se u prirodi ne nalazi u elementarnom stanju, nego jedino vezan sa drugim
elementima.
Sadraj ukupnog kalijuma u povrinskom sloju pjeskulje ili tresetita iznosi svega
0,05 %, dok u nekim tekim tlima moe porasti i do 4 %. Prosjeno ga ima do 1,5 % u
naim tlima ili oko 30.000 kg/ha u oraninom sloju.
Kalijuin se nalazi u tlu: u rastvoru tla, adsorbovan na koloidnoj estici tla i fiksiran
unutar kristalne reetke minerala gline.
Za biljke je pristupaan onaj kalijum koji se nalazi u rastvoru, kao i veliki dio
adsorbovanog kalijuma, i samo neznatan dio fiksiranog kalijuma (fiksirani kalijum je tako
vrsto vezan za estice, da ga biljke ne mogu skoro uope da koriste).
Ukoliko se vie kalijuma doda tlu u vidu ubriva, moe da nastupi njegova fiksacija za
estice tla. Odravanje tla u stanju dobre mrviaste strukture, sprijeavanje ekstremnog
isuivanja tla (na primjer malovanje) su mjere sa kojima se moe u znatnoj mjeri
ograniiti fiksiranje kalijuina od strane tla.
Pristupanost kalijuma za biljku moe se klasificirati u tri grupe:
a) nepristupani,
b) pristupani i
c) slabo pristupani
U mineralnim tliina 90-98% ukupnog kalijuma u tlu je u relativno nepristupanoj formi,
slika 101.
284
Hernija tla

Slika 101. Relativni odnos iikiipnog kalijuma u odnosu na
nepristupani, .slabo pristupani i pristupani oblik.
Najvei dio kalijuma nalazi se vezan u feldspatima i liskunima. Ovi minerali su prilino
otporni na razlaganje i daju relativno malu koliinu kalijuma tokom vegetacione sezone.
Svega je 1-2% od ukupne koliine pristupano za biljku. Pristupani oblik kalijuma se
nalazi u dvije forme i to: a) u rastvoru tla i b) kao izmjenjivi kalijum adsorbovan na
povrini koloida tla. Meutim, ova forma kalijuma u tlu podlona Je ispiranju i trajnim
gubicima.
Prisustvo kalijuma u mineralima grae tipa 2:1, kao to su vermikulit, montmorilonit i
drugi, moe uzrokovati da se ion K" kao i ioni NH/ iz rastvora tla ne samo adsorbuju, ve
i "fiksiraju" putem zemljinih koloida u interlamelarne prostore reetki minerala.
Dimenzije ovih iona i razmak izmeu lamela se podudaraju za ovakav proces. Ovi se ioni
ne mogu istisnuti obinom metodom izmjene, i zbog toga se nazivaju neizmjenjivi ioni
koji nisu pristupani za vie biljke.
Fiksacija kalijuma, prije svega zavisi od:
- prirode koloida tla,
- procesa vlaenja i suenja tla,
- smrzavanja i odinrzavanja tla,
- prisustva suvinog krea.
285
Hernija tla
Vlaenje, suenje, smrzavanje i odmrzavanje tla pokazuju vezivanje kalijuma u
neizmjenjive forme, kao i njegovo rastvaranje u zemljini rastvor. Iako je praktina
vanost ovih uslova prepoznata i ustanovljena, mehanizmi toga djelovanja jo nisu
razjanjeni.
Sposobnost koloida da veti kalijum, znatno varira. Grtipa minerala sa tipom reetke
1:1, kao to je kaolinit, vee malo kalijtima. S drtige strane, minerali tipa 2:1, kao to su
vermikulit i ilit, fiksira kalijum ti znaajnoj mjeri i ti velikim koliinama izmeu negativno
nabijenih slojeva kristala esto skupa sa NH/ ionom. Vermikulit ima jai kapacitet
fiksacije kalijuma od iiiontmorilonita.
Primjena kalcizacije (kalcifikacije) ponekad utie na fiksaciju kalijuma u tlu. To se
objanjava na nain da poveanjem pH dolazi do oslobaanja vodonika i hidroksida
aluminijevog iona, ili se neutraliziraju, to omogutije laki pristup kalijuma povrini
koloida, gdje moe biti fiksiran, slika 102.

SUka 102. Uticaj pH na fiksaciju kalijutna u tlu u Indiji, Grewal i Katnwar (1976).
Sadraj pristupanog kalijuma se iskaztije ti mg K.O/IOO g tla ili u kg/ha (tng/l 00 g tla
X 10 = mg/kg), slino kao i kod fosfora.
Granine vrijednosti za kalijum po Kuntze-u, date su u tabeli 48, a po AL- metodi u
tabeli 49.
286
Hernija tla
Ocjena obezbjecienosti tla sa kalijumom (KjO) Kuntze et al. (1994)
Tabela 4S.
Oznaka tla Prema
sadraj
u estica gline < 2
mikrona
za tresetno
tlo mg/100
cm' prema
sadraju
mg/100 g tla
lahka tla
do 12
srednje
teka
13-25
teka
>25
- mali <4 <6 <8 <4
- srednji 5-11 7-14 9-19 4-7
- visoki 12-20 15-25 20 - 33 8- 12
- vrlo vi,soki 21 -30 26-40 34 - 50 13- 18
- ekstremno
visok
> 30 >40 >50 > 18
Tabela 49.
Obezbijeenost Sadraj pristupanog
K2O u mg/l 00 g tla
Slaba <10.0
Umjerena 10.1-20.0
Dobi'a >20.0
6.4.2.4. Kalcijum
Kalcijunrje biogeni. bitan element za biljke, ivotinje i ovjeka, a iz tla ulazi u lanac
ishrane. Sadraj kalcijuma u tlu iznosi 0,1 do 1,2% (T/o Ca odgovara 1,40 % CaO). Ovaj
sadraj je vei u tlima koja Sadre u sebi karbonate (CaCO.i) ili su nastala na gipsanim
stijenama (CaSOa). dok je sadraj manji u tlima nastalim na pijesku i ekstremno kiselim
umskim tlima.
Kalcijum se nalazi u formi kalcita (CaCOÔ. dolomita Ca, Mg(COi):, zatim u formi
sulfatnog gipsa (CaSOa) 2H:0, a kalcijev ion se preteno nalazi u izmjenjljivoj formi.
Kod zemljita gdje je pH vei od 7, udio Ca - iona je preko 80 %, a u ekstremno kiselim
umskim tlima samo 1-5 %. U obraenim tlima rijetko se javlja nedostatak kalcijuma.
Nedostatak kalcijunia se moe javiti na voarskim kulturama, gdje se na listovima javljaju
fleke smee boje. Sline pojave su i na paradajzu, celeru, i karfiolu. Biljke ga uzimaju u
vidu Ca"" iona. U srednje evropskim klimatskim uslovima kalcijum se ispira godinje u
koliinama od 30- 350 kgCa/ha.
Kalcijum se nalazi u prirodi jedino u vidu jedinjenja sa drugim elementima, na primjer,
kao krenjak, dolomit, gips, lapor, te u nekim silikatnim stijenama. Tlo nastalo na
krenjakom supstratu ne mora sadravati kalcijuma.
287
Hernija tla
naroito u iiuniidnoj i<limi, gdje je dolo do njegovog velikog ispiranja. Ukoliko tlo sadri
krea, to se moe konstatovati sa razblaenom sonom kiselinom (HCl 1+3), kae se da
ima krea "u suviku"". Ukoliko tlo ne sadri krea u suvikii, Ca-ion se moe jo nalaziti
adsorbovan na koloidnoj estici tla. to Ca-iona ima vie na koloidnoj estici, kae se
daje tlo vie zasieno bazama, i obratno, to je kalcijuma manje na estici tla, kae se da
je tlo nezasieno bazama (u pedologiji se podrazumijeva pod bazama svi kationi osim
vodonika).
Dokle god u nekom tlu ima krea u suviku. razumljivo je da e ono biti i zasieno
bazama.
U humidnom klimatu kalcijum je jako podloan ispiranju. Ispiranje je zavisno naroito
od teksturnog sastava. Ukoliko se poveava sadraj gline ti nekom tlu, ispiranje
kalcijuma e biti manje.
Problem deficita kalcijuma za biljke ne javlja se tako esto u titi, usljed toga to biljke
mogu koristiti adsorbovani kalcijum. Deficit se javlja na najmlaim organima u vidu
nitastih, savijenih listova, dolazi do gubitka turgora i obamiranja termalnih izbojaka, a i
korijenov sistem se slabije razvija. Zbog toga pri ovakvom stanju u tlo treba dodavati
kalcijum putem kalcizacije (kalcifikacije). Jedino u jako kiselim tlima mogu se javiti
simptomi pomanjkanja kalcijuma za biljke. Metitim, uloga Ca-iona je pored toga to on
sltii kao hranivo, naroito u tome, to utie na proces koagulacije teksturnih elemenata,
kod stvaranja inikrostrukturnih agregata. Bogata kalcijumom su tla, koja su razvijena na
nekim karbonatnim sedimentima kao to su lapori, fli, les i tlima aridne klime.
Karbonatna tla (Ca-tla). su vrlo povoljna u poljoprivredi, i tu spadaju: ernozemi,
eutrini kambisol (Eutric cambisol) i dr.
Za biljku je naroito teko pristupaan kalcijum iz montmorilonitnih glina, a znatno
lake iz ilitnih i kaolitnih glina, i organske materije.
Velike koliine kalcijuma u tlu mogu da dovedu do nemogunosti uzimanja
mangnezijuma i kalijuma. Obino tla bogata na kreu zahtijevaju dosta kalijevih ubriva.
Suvie velike koliine krea u tlu mogu takoe da dovedu do smetnje u ishrani sa
gvoem (gvoe je potrebno za stvai-anje hlorofila). Kao sredstvo za smanjenje uticaja
hloroze, danas se koristi rastvor ferosulfata: FeS04- Vie kulturne biljke uziinaju iz tla
godinje 20-120 kg/ha CaO, a naroito dosta lucerka i crvena djetelina.
288
Hernija tla
6.4.2.4.1. Kalcizacija (kalcifikacija) tla
Obzirom na velike povrine kiselih tala, u svijetu i kod nas, intenzivno mineralno
ubreiije, visoke prinose i si, u tlu je sve manje kalcijuma pristupanog za biljku. Zbog
toga se kalcizaciji (kalcifikaciji) kao agromelioracionoj mjeri daje sve vei znaaj u
procesu ouvanja plodnosti tla.
Kalcijum i magnezijum iz krenjakog materijala u tlu reaguju sa ugljen dioksidom i sa
kiselim koloidnim kompleksom. Kalcijum oksid, kalcijum hidroksid 1 kalcijum karbonat u
tlu reaguju sa ugljen dioksidom i vodom pravei u meusobnim reakcijama bikarbonatne
forme:
CaO + H.O + 2C0: ^ Ca(HC0.^,)2 Ca(OH): + 200. ^ Ca(HCO.,): CaCO.i + H:0 + CO, ^
Ca(HC03)2
Ovo je sluaj kad se radi o istom krenjakom materijalu, pri emu je parcijalni
pritisak ugljen dioksida u tlu, obino nekoliko stotina puta vei nego u atmosferi, odnosno
generalno je dovoljno visok da ostvari ovakve reakcije. Krenjaki materijal reagovae
sa kiselim tlom na nain da kalcijum i magnezijum zamjenjuju vodonik i aluminijum u
koloidnom kompleksu. To se moe vidjeti na primjeru adsorpcije kalcijuma i zamjene
vodonika na adsorptivnom kompleksu tla:
H' H*
H*
Micela
Micela
+ Ca(0H)2 + Ca(HC.O.02
II rastvoru tla
Ca-"
Ca-
Micela
Micela
+ 2H2O
+ 2H2O + 2C0,

Micela
+ CaCO 3 vrsta jaza
Ca-
Micela
+ H2O + CO2
Adsoipcija kalcijuma i magnezijuma na adsorptivnom kompleksu dovodi do
poveanja baza u koloidnom kompleksu, a korespoentno tome i poveanja pH rastvora
tla. Uticaj primjene krenjakog materijala na pH obradivog tla, prikazan je na slici 103.
289
Hernija tla
primjena krenjaka

3 4 5 Godinji prinos
SUka I OJ. Ulicaj kalcizacija (kalcifikacije) na pH obradivog tla
Poetna doza krenjaka je bila 8-10 tona/ha. Treba znati da je potrebna oko jedna
godina za veinu krenjakih materijala da reaguju sa tlom. Ispiranjem i iznoenjem
etvom, sadraj kalcijuma se ponovo smanjuje a time i pH. Zbog toga je potrebno
obnoviti ovu mjeru svakih 3-5 godina.
6.4.2.5.1. Magnezijum
Magnezijum je neophodan element za biljke. Sadraj magnezijuma u tlu se kree u
rasponu od 0,05 % (kod pjeskulja) do 0,5 % (kod glinua). U tlima koja ne sadre
slobodnog MgCO, (1% ukupnog Mg = 1,66% MgO). Sadraj magnezijuma u tlima
siromanim karbonatima iznosi 0,5 - 5 g/kg. Najvei dio magnezijuma potie iz silikatnih
minerala (amfiboii, pirokseni. olivini i biotit). U nekim alkalniin tlima magnezijum se moe
nalaziti kao dolomit i magnezit, a u aridnim i semiaridnim tlima kao MgSOa. Kvarcna
pjeskovita tla su po pravilu siromana, a glinovita tla su preteno bogata u magnezijumu.
Magnezijum u tlu je tee dostupan od kalcijuma, ali je pristupaniji od kalijuma. On
dolazi u obliku neorganskih i organskih jedinjenja, kao i adsorbovan na koloidnoj estici
tla.
Tla na peridotitu - serpentinitu sa velikom koliinom magnezijtima obino su
siromana sa drugim elementima, a sadri otrovna jedinjenja nikla, hroma i
290
Hernija tla
koballa. eslo ovakva tla imaju visoki pU. to moe dovesti do pocemeaja u 'ishrani
biljaka. Uope ilovae, prahtilje i glintie sadre \'ie magnezijuma od pjeskulja. jer se on
vee preteno na sitnije estiee tla.
Potiebe biljaka za magnezijtimom su prilino jednake kao i za kalcijumom.
Magnezijum je bitna komponenta hlorofila. Pomanjkanje magnezijuma je naroito
izraeno na kiselim pjeskovitim tlima. Nedostatak se naroito manifestira na starom liti.
Ono poprima purpurnu nijansu u boji, samo nervatura ostaje zelena. Na kukuruzu se
javlja takode hloroza lista, a kod voarskih kultura dolazi do defoiijacije (opadanja) lia.
Tla bogata slobodnim ionima magnezijuma su fizioloki suha, jer ioni Mg-" veu
hidratacijom velike koliine vode. Usprkos tome dobar je koagulator. jei je dvovalentan.
Magnezijum se javlja ti primarnim mineralima fero magnezijske grupe, u sekundarnim
mineralima, razliitim solima (sulfati, kloridi), organskoj materiji tla i kao slobodni Mg'"
ioni.
Prema: Bearu tlo je optimalno snabdjeveno sa magnezijumom, kada je odnos Ca:Mg
manji od 7. To odgovara oko 10 ii' od ukupnih kationa na koloidnoj estici tla.
Sadraj magnezijuma u tlu se moe poveali ubrenjem sa dolomitima.
itarice trae vie Mg nego Ca, a takode i legtiminoze uzimaju dosta magnezijuma.
Koliina matmezijuma koje se sjodinje ispiru iz tla iznosi 6-22 kg/ha.
6.4.2.6. Natrijum
Natrijum nije biogeni element, ali je vaan u ishrani ivotinja i ljudi, za halofitne biljke,
takode za neke biljke kao to je proso. Sadraj ukupnog natrijuma u tlu iznosi 1-10 g/kg.
Najvei njegov dio se nalazi u prakastoj frakciji tla, gdje je preteno vezan u
feldspatima. Sadraj natrijtima u rastvoru u oraninom i umskoin tlu, iznosi 1^50
mg/litru. Stepen zasienosti adsorptivnog kompleksa sa natrijumom, u normalnim tlima,
iznosi do 3%. Natrijum se slabo vee i zbog toga ,se lahko ispire iz (a. ;,
Vee uee natrijuma u izmjenjivoj formi u rastvorti tla javlja se u aridnoj i
semiaridnoj klimi, pri emu se formiraju tipovi tla kao to su solonaci i solonci, odnosno
slana tla ili slatine. U pedosferi. natrijuma je znatno manje nego kalijuma, prosjeno oko
0,6% iako im je sadraj u biosferi priblino jednak. To je zbog toga to su sve
natrijumove soli veoma topive i podlone ispiranju, ak i pri veoma maloj koliini
padavina. Isprana natrijumova so se akumulira u morskim vodama. Ioni natrijuma u
adsorptivnom kompleksu tla imaju izrazito negativan uticaj na tlo i to prije svega zbog
jake hidratacije. Pri ovom, oni stvaraju opnu
291
Hernija tla
molekula vode koja sprijeava kao barijera uticaj iona koagulatora. Zbog toga se u tlima
zasienim natrijevim ionima koloidi nalaze u peptiziranom stanju. Ovakva tla imaju loa
fizika svojstva, u suhom stanju se zbijaju, a u vlanom prelaze u teksturnu kaastu
masu. Tla sa vie od 7% natrijumovog iona u adsorpcijskom kompleksu oznaavaju se
kao alkalna tla.
6.4.2.7. Sumpor
Sumpor je potreban za biljke, ivotinje i ovjeka kao neophodni hianjivi element.
Obino se u tlu nalazi u vidu sulfata kalcijuma, kalijuma, natrijuma i magnezijuma.
Sadraj sumpora u magmatskim stijenama iznosi 0,2 do 0,3 g/kg, gdje ga ima vie u
bazinim stijenama nego u kiselim, i preteno je u formi sulfida Fe, Zn, Pb, Cu, Hg, Ni,
Ag, i u proteinima organske materije tla, slino kao i azot. Kod raspadanja sulfidi se
oksidiu do sulfata. Zatim sumpor se nalazi u gipsanim stijenama (CaS04 2H2O) koje
sadre do 15 % SO4-S. U anaerobnim uslovima sumpor se nalazi u eljeznom sulfidu
(pirhotin FeS, pirit FeS:). U tlima humidnog podruja sadraj sumpora iznosi 0,1 do 0,5
g/kg, a u tresetima i do 10 g/kg, u sulfatno kiselim movarama i do 35 g/kg.
Koncentracija SO4 u zemljinom rastvoru u terestrinim tlima Srednje Evrope iznosi
5-350 mg/litar, esto 10-150 mg/litar. U semiterestrinim tlima po pravilu su vee
koncentracije. U tlima gdje su prisutni redukcioni uslovi, obogaenje sa sumporom se
vri u formi eljeznih sulfida, kada su u tlu prisutne podzemne vode, ili se pak vri
navodnjavanje sa sulfatnim vodama.
Sulfidi dvovalentnog eljeza u tlu se morfoloki opaaju kao crne mrlje, naroito u
glinovitim horizontima. Sumpor je inae biogeni element, a biljka ga prima u obliku S04"~
i SOj'" iona.
Znatne tetne koliine sumpora u tlo dospijevaju rastvaranjem sumpor dioksida iz
dimnjaka ili osloboen sagorijevanjem putem padavina. Ova se tetnost manifestira
ubrzanom acidifikacijom tla, kvarenjem strukture, pojaanom erozijom i propadanjem
nekih biljnih zajednica na takvim zemljitima.
Evidentna je slinost u kruenju sumpora i azota (ciklus sumpora). Kod oba elementa
atmosfera je njihov vaan izvor. Takoe, ijedan i drugi se nalaze u organskoj komponenti
tla, a takoe oba elementa u procesu transformacije ovise od mikrobioloke aktivnosti.
Organski oblik sumpora mora biti mineraliziran putem organizama tla, da bi ga biljke
mogle usvojiti. Isti oni faktori koji utiu na mineralizaciju azota, utiu i na mineralizaciju
sumpora, kao to su vlaga, teinperatura, aeracija i pH reakcija. Mineralizacija sumpora
se odvija samo pri optimalnim uslovima za rad mikroorganizama. Proces mineralizacije
moe se prikazati ematski na slijedei nain:
292
Hernija tla
0,
Organski sumpor Produkti raspadanja ^ 804'" + H"
(prolcini i dr.orticinska (H^Sidr. sulJ'uH su sidfal
jedinjenja) nujei sastojci)
Proces imobilizacije sumpora je slian kao i kod azota. Sumpor u organskoj materiji
tla se vee za ugljik u relativno konstantnom odnosu. Odnos izmeu ugljika (C). azota
(N) i sumpora (S), za veinu svjetskih zemljita se kree u rasponu: C/N/S u odnosu
130:10:1.3, (Whitehead, 1964).
Tokom razgradnje organske materije, sumpor se oslobaa u vidu gasa (volatizacija).
i to kao sulfid (H.S). ugljiko sulfid (GS2), karbonil sulfid (COS) i u vidu merkaptana
(CH.^CHS). Veina navedenih oblika je karakteristina za anaerobne uslove, dok je
vodonik sulfid karakteristian za zamovarena tla, gdje se sumpor redukuje putem
anaerobnih bakterija. Neki drugi oblici se formiraju putem mikrobioloke dekompozicije
sumpora iz amino kiselina. Navedena gasovita forma, moe da se vee putem koloida, a
dio se oslobaa u atmosferu, pri emu doivljava hemijske promjene i eventualno se
ponovo vrati u tlo.
Sumpor je podloan reakcijama oksidacije i redukcije. Oksidaciona reakcija moe biti
ilustrir ana na primjeru vodonik sulfida (H2S) i elementarnog sumpora (S).
H:S + 2O2 ^ H2SO4 ^ 2H" + SO4'' 2S + 3O2 + 2H2O ^ 2H2SO4 + 4H" + 2SO4-"
Najvei dio reakcije oksidacije se odvija u tlu biohemijski uz pomo brojnih autotrofnih
bakterija, ukljuujui i pet specijesa roda Thiobacillus. Uz prisustvo bakterija iz ovoga
roda, proces transformacije sumpora u tlu, moe da se odvija u irokom dijapazonu pH
reakcije od 2 - vie od 9. Ovo je suprotno procesu nitrifikacije, koji se odvija u uem
dijapazonu, oko neutralne reakcije.
Sulfatni ion je nestabilan u anaerobnim uslovima, zato ima tendenciju redukcije.
Sulfatni ioni se redukuju u sulfidne, putem bakterija iz dva roda: DesLilfovibiio i
Desulfotomacidiun. U slabo dreniranim tlima sulfidni ioni e odmah reagovati sa
eljezom ili magnezijumom, koji se u anaerobnim uslovima javljaju kao redukovana
forma: Fe"" + S'" ^ FeS (eljezni sulfid), Mn"" + S'~ ^ MnS (mangan sulfid).
293
Hernija tla
6.4.3. Mikroelementi
Od sedamnaest elemenata poznatih kao esencijalnih za tizgoj biljaka, zahtjev za njih
osam je u tako maloj koliini da se nazivaju mikroelementima ili elementi u tragovima. To
su: eljezo, mangan, cink, bakar, bor, molibden, kobalt i hlor. Drugi elementi kao to su:
silicijum, vanadijum. nikal i natrijum javljaju ,se kao korisni za rast pojedinih vrsta biljaka.
Mikroelementi se nalaze dijelom u organskiin. a dijelom u neorganskim jedinjenjima u
tlu. Neorganska jedinjenja su uglavnom primarni silikati, a dijelom i minerali gline. Bakar,
bor i mangan mogu se vezati u veoj ili manjoj koliini u orga n s k i m j ed i n j enj i ma.
U ishrani biljaka mikroelementi igraju vanu ulogu, lako ih biljke trebaju u znatno
manjim koliinama nego makroelementi, ipak oni mogu da utiu u velikoj injeri na visinu i
kvalitet prinosa.'Njihov deficit naroito dolazi do izraaja u kiselim tlima usljed gubitka
ispiranjem. Danas se u inodernoj poljoprivredi sve vie koristi i ubrenje sa
mikroelementima. u vidu tzv. mikrodubriva. S obzirom da su kol iine mikrodtibriva vrlo
malene. 20-100 kg/ha oni se koriste mijeanjem sa makrodubrivima.
Mikroelementi se kod analize iskazuju u gama jedinicaina (5). odnosno u mg/kg tla, a
esto se predstavljaju kao ppm (jedan dio na milion, tj. I mg/kg tla, jer je u kilogramu
jedan milion iniligraina).
Mikroelementi poveavaju bioloku aktivnost, smatraju se katalizatorima biohemijskih
reakcija u organizmima ne samo biljaka, nego i ivotinja. Potrebe poljoprivrednih kultura
u mikroelementima su razliita. Tako, na primjer, lucerka i grah sadre vie molibdena i
bora, nego itarice. Nedostatak inikroelemenata u tlu dovodi do poremeaja fiziolokih
funkcija kod biljaka, a time i do nepovoljnih pojava i na stoci. Dodavanjem knni malih
koliina kobalta, na primjer, sprijeava se anemija.
Sadraj inikroelemenata u tlu se kree u rasponu od I do 50 mg/kg tla.
Prosjene vrijednosti pojedinih mikroeleinenata u nekim tlima Evrope (EC) i Svijeta,
daju se u tabeli 50.
294
Hernija tla
Prosijene vrijednosti nekiii mikroelemenata u povrinsl<oni sloju razliitih tala Evrope
(EC) i Svijeta (ppm), Salmons et al. 1995
Tabela 50.
Elemenat
(metal)
Lokalitet Podzol Cambisol Fluvisol
Cti Svijet
Evi'opa
13 10 23 15 47
Cd Svijet
Evropa
0.3 0.5 0.5 0.6 0,4
Zn Svijet
Evropa
45
28
60 48 63
Pb Svijet
Evropa
20 23 30 29 23
Koliina mikroelemenata ii tlu zavisi ne samo od njegova sastava, nego i od matinog
supstrata, a stepen pokretljivosti mnogih mikroelemenata zavisi od reakcije sredine. U
kiselim tlima poveava se pokretljivost mangana, cinka, kobalta i bakra.
Razliiti oblici mikroelemenata u tlu u odnosu na njihov uktipni sadraj, prikazani su
na slici 104. Kabata-Pendias, (1992).:
(Vio
Zn
Cd
Cu
Pb
Ni
Cr
illiS
25 50
Oblici mikroelemenata u tlu: . : I Rezidualni
Organski vezan I U oksidima Fb, ivin
75
100%
Izmjenljivi |^g||| Lahko rastvorljivi
Slika 104. RazUili ublici mikroelemenala u llu u odnosu na njihov ukupni sadraj,
Kabala-Pendias, (1992)
295
Hernija tla
Pristupanost mil^roelemenata za biljke zavisi od vie faktora. Slobodni kalcijumovi
ioni smanjuju pristupanost bora, to moe imati direktnu posljedicu na uspjean uzgoj
eerne repe na ovakvim tlima. Posljedice se manifestuju u obliku trulei korijena
eerne repe, posmeenje kod cvjetaa, smecte srce repice ili hloroza lucerke.
Primjer deficita, normalnog sadraja i toksinog djelovanja pojedinih mikroelemenata
prikazan je na slici 105.

/ Un^ p
z

Mo
Z
Deficit
Normalno
Toksino
_1_
0,1
10
100
1000
Nivo sadraja u biljci (mg/kg, log,skale)
Si\ka 105. Deficitarni, normalni i toksini sadraj pet mikroelemenata u biljkama. Odnos
je prikazem na logaritamskoj skali, tako da je gornja granica xa mangan oko 10.000
puta nia od molibdena, Levels, preuzeto od AUaway, (1968).
Prema Vuletiu, (1972), bakar treba dodavati samo kod sprovoenja intenzivne
humizacije, jer humus inaktivira postojei bakar u tlu, dok je za intenzivnu proizvodnju
cink neophodno dodavati. Nedostatak bakra manifestira se naroito na citrusima i to u
vidu posmeenja ploda,
U tlu se od nekih drugih elemenata moe u veoj mjeri pojaviti hlor u vidu hlorida i to
kao lahko topive soli u aridnim podrujima, U humidnim podrujimaje ispran. Osjetljive
kulture na hlor su duhan, krompir i vinova loza, o emu treba voditi rauna pri izboru
ubriva,
U tlu se mogu javiti i radioaktivni elementi. Tla na eruptivniin stijenama ili tla koja voe
porijeklo o ovih stijena, imaju vei stepen radioaktivnosti od tala na sedimentnim i
metamorfnim stijenama. Radioaktivni elementi, nastaju uglavnom raspadanjem urana i
torija. Ne zna se tano kako utiu, ali postoje miljenja da mogu znaajno usmjeravati
hemijske i biohemijske procese u tlu.
Prosjean sadraj najvanijih mikroelemenata u povrinskim dijelovima tla humidnog
podruja, prikazanje u tabeli 51,
296
Hernija tla

Prosjean sadraj i dominantna forma milvroelemenata* u povrinsl<om sloju tla
liumidniii podruja
Tabela 51.
Mikroelement Sadraj u
povrinskom sloju
(mg/kg)
Dominantna" forma u
rastvoru tla
eljezo 25.000 Fe'", Fe(OH),".
Fe(OH)'", Fe'"
Mangan i.000 Mn'"
Cink" 50 Zir". Zn(OH)"
Bakar 20 Cu'". c:utiij'
Bor 10 H:,BO,, H.BOr
Molibden 2 MoGj'", HMoOj-
Hlond 10 cr
Kobalt 8 Co'"
Odreeni fai^tori tla. kao to SLI pH. oksido-redLikcioni potencijal i hemijske reakcije
organskog i neorganskog porijekla, imaju direktan uticaj na pristLipanost eljeza,
mangana, cinka, bakra i kobalta.
Openito, pristupanost mikroelemenata za biljke obezbijeuje se slijedeim
mjerama;
- promjenom pH reakcije tla,
- kontrolom vlanosti tla,
- primjenom komercijalnih mikro-ubriva,
- poznavanjem zahtjeva pojedinih kultura pri .sjetvi (sadnji), stanju i obliku
hraniva u tlu (tabela 52).
Antagonizam mikroelemenata u tlu ogleda se na nain, da se mikroelementi mogu
pojaviti u tlu u koliini koja je toksina za biljku ili otrovna za neke enzimatske i
biohemijske reakcije. Takoe prisustvo jednih, ima suprotan efekat na prisustvo nekih
drugih elemenata. Takvih primjera ima mnogo:
- Prekomjerni sadraj bakra ili sulfata bakra moe proizvesti suprotan uticaj na
primjenu molibdena.
- Nedostatak eljeza prisutan je u veoj mjeri, ako se cink, mangan, bakar i molibden
nalaze u prekomjernom sadraju.
- Suviak fosfora moe podstai nedostatak cinka, eljeza ili bakra, ali i poveanje
adsorpcije tnolibdena.
rcrmin "teki metali " sc koristi za one iiiikroclemenie ija je specifina gustina vea od i.
Lindsay. W.L.,( 1972).
297
Hernija Ila
Pretjerana gnojidba azotom uzrokuje pojaani nedostatak bakra i einka. Suvino
prisustvo natrijiuna i kalijuma u obrnutom je odnosu sa usvajanjem mangana.
Pretjeranom kalcizacijom (kalcifikacijom) reducira se usvajanje boia. Suviak eljeza,
bakra ili cinka moe reducirati apsorpciju mangana i si.
Nedostatak mikroelemenata pri uobiajenom sadraju i doza koja se preporuuje za
pojedine poljoprivredne kulture
Tabela 52.
Mikroeleme
nt
Biljke koje imaju
visok zahtjev
IÂia
Uobiajen
i sadraj*
Doza koja
se
preporuuj
e*
eljezo Borovnica,
rododendron,
breskva^^rode,
orah
0,5 10
Mangan Graak, soja. luk.
kiompiv, citrusi
5 30
Cink Cilrusi. drvenasto
voe, soia,
0.5 20
kukuruz, graak
Bakar Citrusi, drvenasto
voe. luk, sjemenke
itarica
1 20
Bor Lucerka, djeteline,
eerna repa,
karfiol, celer,
jabuka
0,5 5
Molibden Lucerka, bijeli
kokotac, brokulice,
celer
0.05 I
Antagonizam nabrojanih meusobnih reakcija, moe se efikasno koristiti u smanjenju
toksinosti nekog od mikroelemenata. Tako se toksinost bakra na citruse, koji ostaje
kao rezidium u tlu primjenom fungicida za prskanje, moe smanjiti dodavanjem eljeznih
i fosfornih ubriva. K.ao to se vidi, mikroelementi uestvuju u vrlo kompleksnoj prirodi
bioloke transformacije materije. S agronomskog i umarskog aspekta njihova primjena i
odravanje balansa je vana sa stanovita poveanja prinosa i intenzivnijeg
iskoritavanja tla u biljnoj proizvodnji.
'Burgess, (1966)
298
Hernija tla
6.5. Oksido-rediikcioni potencijal (Rcdoks potencijal)
Veliki broj hemijskih procesa u tki ima oksidacijski ili redukcijski kai-akler. Proces
primanja i otputanja elektrona naziva sejo i redoks potencijal. Rastvor tla u sebi sadii
veliki broj redoks parova. Da bi se odvijao proces oksidacije ili redukcije, mora postojati
razlika u potencijalu, a ta razlika odreduje pravac reakcije. Ovaj potencijal se mjeri u
milivoltima (mV), a naziva se oksidacijski ili redoks potencijal. , .
Redoks potencijal tia je veliina koja zavisi od mnogo inilaca. Tlo je vrlo
komplikovani heterogeni sistem, sastavljen ne iz jednog, nego iz vie oksidoredtikcionih
sistema.
Pod izrazom oksido-redukcija podrazumijevaju se sve reakcije kod kojih se materije
redukuju ili oksidiu. Uope pod redukcijom se podrazumijeva primanje vodonika, a pod
oksidacijom otputanje vodonika (ili primanje kiseonika).
Kao oksidacija oznaava se otputanje elektrona, a kao redukcija primanje elektrona:
Fe'" = Fe'" e'
U svim oksido-redukcionim procesima ove dvije reakcije dopunjuju jedna drugu. U
sistemu koji sadrava i oksidirajui agens i njegov redukcioni produkt, postoji ravnotea
izmeti njih i elektrona.
Na redoks potencijal u tlu najvie utie prisustvo elemenata promjenljive valentnosti
kao.to su Fe (2-3 valentan), Mn (2-3^ valentan), Cu (1-2 valentan) itd. Pri tome element
koji se nalazi u stanju-, vievalentnosti (oksidisani oblik), dovodi do poveanja vrijednosti
redoks potenijala i obratno. Prisustvo svjeih organskih materija, kao i H^Sjako sniava
vrijednost redoks potencijala.
Visoki !potencijali su u dobro aerisanom tlu, sa mnogo rastvorenog kiseonika u vodi,
visokim sadrajem oksidpvanih jedinjenja (oksida Fe i Mn, nitrata i sulfata), tj. u tlu bez
stagnirajue donje i gornje vode, sa malim sadrajem lahko razloive organske materije.
Niski potencijali su u tlu koje je siromano kiseonikom, visokim sadrajem jedinjenja
(Fe"". Mn"". NH/. ST) i lahko razloive organske materije, tj. u tlima sa gornjom ili donjom
vodom (movarna, tresetnatla. pseudogleji). U nastajanju niih redoks-potencijala prije
svega uestvuju anaerobhi mikroorganizmi.
Tlo sa visokim sadrajem tzv. redukovnih odnosno oksidovanih supstanci. pokazuje
bolje puferisanje prema jakom smanjenju odnosno kod jakog poveanja
redoks-potencijala nego tla sa malim sadrajem.
Redoks-odnoî imaju veliko pedogenetiko znaenje u oksidacionom raspadanju,
procesima razvoja tla, naroito kod mobilizacije i imobilizacije Fe-, Mn- i S-jedinjenja kod
podzola (Podzols) i hidromorfnih tala.
299
Hernija tla
Redoks potencijal se izraava ii Eh (V ili niV) ili u rH-vrijednostima.
Eh predstavlja redoks potencijal, odnosno potencijalnu razliku u nekom sistemu, koja
se javlja kada se u njega urone vodonikova i platinska elektroda.
Vrijednost rH (ili rHi) predstavlja negativni logaritam pritiska vodonika izraenog u
barima. Na primjer, rH 5 znai da rastvor moe otpustiti isto toliko elektrona koliko i
platinom aktivirani vodonik pi'itiska Kf' (Vioo.ooo) bari.
Sa smanjenjem pritiska vodonika smanjuje se i redukciona mo, a poveava se
oksidaciono slanje. .Analogno pH skali postoji i rH skala, koja se kree od .rH 0 do 42,5.
Vrijednost rH = 0 predstavlja pritisak vodonika od jednog bara. a vrijednost 42,5
odgovara kiseonikovoj elektrodi od jednog bara. Unutar ove skale, u donjem dijelu lee
sistemi koji su jae redukovani, a u gornjem jae oksidisani sistemi. Kod vrijednosti rH
27,3 smatra se daje pritisak vodonika jednak pritisku kiseonika.
Vrijednost rH se izraunava raunskim putem iz Eh i pH vrijednosti: rH = + 2pH (kod 20
"C)
Vrijednost Eh se odreuje potenciometrijski koritenjem platinske i kalomelove
elektrode.
6.5.1. Znaaj redoks potencijala
Ekoloko znaenje redoks-potencijala je u sadraju hranjivih elemenata, naroito na
njegovom uticaju na pristupanost oksidovanih i redukovanih hranjivih elemenata, kao
to su: N, S, Fe, Mn i Mo (S i Mo samo u oksidovanom, Fe i Mn samo u redukovanoj
formi su pristupani, a N u obje forme).
Redoks-potencijal nekog tla, a naroito njegove pioinjene, su pod uticajem razliitih
faktora i moe se uzeti kao indikator za neke procese u tlu.
Na osnovu Eh-vrijednosti moe se tlo karakterisati na slijedei nain:
Eh vei o 600 mV - u tlu su maksimalno izraeni aerobni procesi Eh 400 - 600 tnV - tlo
je normalno aerisano
Eh 300 - 400 mV - aeracija je oteana, mogui procesi denitrifikacije Eh 250 - 300 mV -
je granica, preko tih vrijednosti dolazi o procesa
oksidacije, a ispod njih do procesa redukcije. Eh nii od 250 mV - dolazi do procesa
redukcije
300
Hernija tla
U jako. red u kovan im uslovima Eh-vrijednosti mogu biti i negativne.
Redoks-potencijal u tlu lei u podruju od -300 do +850 mV. Vrijednosti 0 se susreLi
kod dueg navlaavanja u prisustvu organske materije.
U obraenim terestrinim tlima mijenja se redoks-potencijal sa dubinom, uglavnom
samo malo, u prirodnim tlima (osim oglejnih tala) esto lee u A- horizontu nie
vrijednosti nego u potpovrinskim slojevima.
\
Redoks sistemi svrstani po rastuoj oksidacijskoj moi oksidovanog i rastuoj
redukcijskoj moi reduciranog oblika
Tabela 53.
Oksidacijski oblik Reducirani oblik
Na"

Na
Mg'"

Mg
Al'"

Al
Zn-"

Zn
Fe-"

Fe
Cr'"

Cr'"
Pb'"

Pb
S

A H,S
Cu'"

Cu
J,

J-
Fe'^

Fe'"
Ag"

Ag
Br,

Br"
O2

H2O
H2SO4
(konc.)

sb.
MnO,

Mn'"
HNOi

NO
Cr,07'-

Cr'"
MnOj'"

Mn'"
H2O,

H2O
HCIO4
(konc.)

cr
F,

F
Redoks-svojstva u tlu se mijenjaju u toku godine, pri emu potencijalne razlike mogu
da iznose od 100 do 700 mV. Samo u dobro pufernim tlima ova kolebanja su manja od
100 mV. Najvea kolebanja su u horizontima koji su pod uticajem podzemne vode.
301
Hernija tla
Pojedina jedinjenja ili elementi u tlu, obzirom na oksido-redukcijske uslove u tlu,
mogu biti u oksidovanom ili redukovanom obliku. U tabeli 53. redoks sistemi svrstani su
po rastuoj oksidaeijskoj snazi, oksidiranog i rastuoj redukcijskoj snazi reduciranog
oblika.
6.6. Pufeniost tla
Biljke u privodi, pa i one koje se uzgajaju, ne podnose nagle promjene pH reakcije tla.
Puferna sposobnost je svojstvo nekog rastvora ili suspenzije, da se dpdavatijetn H ili
OH-iona suprotstavlja promjenama njihovih pH-vrijednosti. Kao jaki puferi su u tlu pored
kai'bonata i izmjenjivai. Doda li se jednom kiselom tlu tezino ubrivo, doi e do
manjeg poveanja pH-vrijednosti, nego to bi dolo da nije tlo puferno. Puferisanje
prema H ili OH-ionima je utoliko bolje, ukoliko je vei kapacitet adsorpcije, s tim da su
ostali faktori isti.
Slinu ulogu u tlu ima i ugljina kiselina sa svojim solima. Meutim, pdupiranje
promjenama, a naroito zakiseljavanju, ima adsorpcijski kompleks tla koji vee H" ione i
tako sprijeava promjenu reakcije. S druge strane, u prisustvu OH iona, H" ioni se
desorbuju u rastvoru i vre neutralizaciju, te na taj nain sprijeavaju poveavanje pH
reakcije tla. U karbonatnim tlima ovu ulogu iina CaCOj kao i neke organske kiseline sa
svojim solima, koje se oslobode u procesu humifikacije.
Znaaj pufernosti nekog tla je naroito vaan za biljni porast.
Dobri puferni sistemi, koji H i OH ion prevode ili u neutralnoj ili u slabo disocovanoj
formi, su na primjer smjija slabih kiselina sa njihovim solima, kao to su: CaCO,,
CaCHCO,),, H,CO,. Ca,(P04)2, CaHP04, Ca(H:P04): i H,P04.
Najvaniji puferi su mineralni i organski izmjenjivai tla. Iztnjenjivai (adsorptivni
kompleks tla) kao pufer djeluju prema H-ionima putem izmjene adsorbovanih Ca'", Mg'",
K" i Na" iona. Time se H-ioni iz aktivnog aciditeta prevode u potencijalni aciditet.
Pufeino djelovanje OH-iona (na primjer kod kalcizacije). usljed neutralizacije OH-iona
najprije se vee za aktivne H-ione rastvora, a zatim putem supstitucijske izmjene, za
potencijalne. Na primjer, kod pjeskovitih tala (sa malo izmjenjivaa), potrebno je samo
1.000 kg/ha CaO, da bi se pH od 5 poveao na 6, kod ilovaa (sa mnogo izmjenjivaa)
potrebno je, naprotiv, 5.000 kg/ha CaO/ha.
Pufeini kapacitet je ovisan od kapaciteta adsorpcije; kao to je stepen
zas|enostrTa-''baain^ tako je H i Al zasienja tla,
naspram sadt'aja OH-iona. Pufernost ima veliko znaenje, jer biljke i organizmi tla su
osjetljiviji na iznenadne i jake promjene pH reakcije.
302
Hernija tla
Piiferna mo nekog tla utolikoje vea, ukoliko tlo sadri vie koloida, i ukoliko je vei
njegov kapacitet izmjene. Humusni koloidi puferiu jae nego nîneralni "koloidi. poto
oni imaju vee T - vrijednost (totalni kapacitet adsorpcije). Montmorilonit pokazuje Jae
puferno djelovanje nego ilit, a ovaj opet jae nego kaolinit. Za pufernu mo koloida tla
vae jednaka pravila kao i za
kapacitet adsorpcije.
L) tlu kao puferne supstance djeluju: humusni i glineni koloidi, fosfati i karbonati.
Prema sastavu tla. znaaj razliitih pufernih supstanci je razliit. U . tekim
beskarbonatnim tlima koloidi gline su na prvom mjestu. U lakim beskarbonatnim tlima
puferna svojstva imaju humusni koloidi.
Puferno djelovanje koloida moe se prikazati na slijedei nain:
a) U uslovima pojaane acidifikacije, adsorpcijski kompleks veeJ4" ione i tako se
odupire nagloj promjeni reakcije. U "prisustvu OH iona, H" loni se desorbuju i vre
neutralizaciju. Na ovaj nain se vri pomicanje reakcije u pravcu poveanja pH
vrijednosti. U karbonatnim tlima CaCO.-, sprijeava acidifikaciju tla. Slinu funkciju imaju
i neke organske kiseline sa svojim solima osloboene u procesu humifikacije. Pri ovim
reakcijama H ioni se vezuju u novoobrazovani Ca(HC03): i zbog toga se hemijska
reakcija rastvora tla bitno ne mijenja:
CaC03 + H:C03 - Ca(HC03): ili
2CaC03 + 2HNO3 ^ Ca(N03)2 + Ca(HC03)2
Sve dok u koloidima ima Ca i Mg, karbonatno tlo je zatieno (odupirat e se)
acidi'fikaciji. U beskarbonatnim tlima, acidifikaciji najbolje se suprostavljaju adsorbovani
bazni kationi (uglavnom Ca'" ioni); Nakon prispijea H" iona u tenu fazu, oni zamjenjuju
ekvivalentnu koliinu adsorbovanih baznih kationa, koji po prelasku u rastvor sa
anionima kiselina tvore odgovarajuu so:
tlo
Ca-"
Ca-" + 2H;C03 - tlo Mg-"
Ca
J + Ca(HC03)2 M2
Na ovaj nain H" ioni iz tene faze prelaze u sastav vrste faze tla poveavajui
njegovu potencijalnu kiselost, dok hemijska reakcija tene faze se bitno ne mijenja
Tpored toga to je u zemljite dospjelo, ili se u njemu obr^vda izvjesma koliina
kiseline.
.30.3
Hernija tla
b) Odupiranju procesu ali<alizacije tla. slue uglavnom i Al'" ioni i to kako teni, Tako i
adsorbovani. Pri ovim reakcijama, ioni H" i Al'" vezuju se slobodnim OH ionima, dajui u
prvom sluaju HiO. a u drugom AKOH),.
Obzirom da rastvor tla i najkiselijih tala sadri malu koliinu H i Al iona, ulogu ptifera
jfi'otiv alkalizacije preuzimaju adsorbovani H" i Al'" ioni. a neutralizacija se odvija po
slijedeoj emi:
tlo
tlo
NaOH
H H H
Al
Al + 3NaOH Al
Na
tlo H + H2O ili H
3Na
tlo Al + Al(OH)., Al
Puferni kapacitet protiv alkalizacije sve je vei, ukoliko tlo sadri vee koliine
adsorbovanih H i Al iona, odnosno to mu je vea ukupna kiselost. Karbonatna i
beskarbonatna tla, zasiena bazama, imaju mali puferni kapacitet protiv alkalizacije.
Protiv alkalizacije, tlo pod uticajem sode (NaiCO.O, osim H" i Al'" iona ima i gips, a ije
djelovanje je bazirano po slijedeoj emi:
NaiCOj + CaSOj ^ CaCO., + NajSOj
Puferna mo koloida gline i humusnih koloida je utoliko vea ukoliko je vei kapacitet
izmjene. Redosljed bi bio slijedei:
Huminske kiseline > Montmorilonit > ilit > Kaolinit
Kod kalcizacije (kalcifikacije) mora se voditi rauna 0 pufernoj moi tla. Na kiselim,
slabo pufernim, pjeskovitim tlima, mogu ve relativno male koliine krea, dovesti
pH-vrijednosti na tetni nivo sa gledita odreenih biljaka; dok kisela, ali dobro puferna
tla sa visokim sadrajem glitie ili humusa zahtijevaju velike koliine krea za
neutralizaciju tetnih "zemljinih" kiselina. Poveanje puferne moi u nekom tlu moe se
postii poveanjem sadraja humusa.
Poznavanje kapaciteta adsorpcije ima veliki znaaj pri mineralnoj gnojidbi tla! U
lahkim tlima sa malim ukupnim kapacitetom adsorpcije (T), upotreba kiselih ili alkalnih
ubriva moe uzrokovati promjene u pH reakciji tla, dok te opasnosti nema u glinovitim i
humusnim tlima. Kalcizacija (kalcifikacija) tala vee puferne sposobnosti, zahtijeva vee
doze krea od tala manjih pufernih sposobnosti.
304
Hernija tla
Kvantitativna i<riva pufernosti (slika 106), Je rezultat analize velikog broja uzoraka
razliitog tla i ne predstavlja ni Jedno posebno tlo. Ipak ona ilustrira praktinu vanost
pufernosti u procjeni potreba krea za promjenu pH reakcije tla. Treba naglasiti da za
ovakva tla, nivo pufernosti Je najvei izmeu pH 4,5 i 6,0 i relativno Je ujednaen u
ovom dijapazonu. Puferni kapacitet pada ispod pH 4,5 i iznad pH 6,0. To ujedno znai da
ista koliina krea moe biti dovoljna za poveanje pH ovib tala od 5,0 na 5,5, kao i od
5,5 do 6,0.
8,01-

100
Procenat zastupljenosti baza
Slika 106. Teoretska kriva titracije zasnovana na velikom broju tipova tala.
Isprekidana Unija pokazuje zonu najvee piifernosti za ova tla. Maksimalna pufernost se
moe oekivati pri zasienosti sa bazama oko507r. Peech(l94l).
305
Hernija tla
6.7. Radioaktivnost (fisija, alfa, beta i gama - raspad)
Radioaktivnost je pojava spontane transformacije Jezgra praena emisijom energije i
prelaskom nuklida u neki drugi nuklid koji sa svoje strane moe da bude stabilan ili
nestabilan (to znai podloan daljoj transformaciji uz emisijti zraenja). Kljuni izraz u
ovoj definiciji je energija.
.lonizirajua zraenja imaju energije mjerene hiljadama (keV). milionima (MeV) ili
milijardama (BeV) elektron volta, dok obine hemijske leakcije sadre razmjene energije
izmeu atoma od samo 10 do 30 eV.
Tri izotopa elementa vodonika, vodonik deuterij i tricij, slue uspjeno kao baza za
raspravu o radioaktivnosti. Vodonik i deuterij su postojani, dok tricij nije i emitira beta -
estice za vrijeme radioaktivnog raspadanja, .ledina razlika izmeu tri vodonikova
izotopa je broj neutrona u njihovim jezgrima, a u tome lei osnova nuklearne
nestabilnosti i raspadanja. Nuklearna stabilnost zavisi od odnosa neutrona i protona
nuklida. a radioaktivno raspadanje je proces pi'i kome se nestabilni odnos neutrona i
protona mijenja prema stabilnijoj konfigiu-aciji.
Materijal koji sadri tako nestabilna Jezgra naziva se radioaktivnim materijalom, a
emisije zraenja kao to su neutroni, alfa i beta - estice, i gama zraci se nazivaju
radijacija, radioaktivna zraenja ili jonizirajua zraenja, jer izazivaju efekat jonizacije u
sredini kroz koju prolaze.
Postoje etiri naina na koja se jezgro moe preobraziti: fisija, alfa emisija, beta -
emisija i gama - emisija.
Alfa - estice su estice velike brzine koje imaju isti sastav kao helijumova jezgra (2
protona i 2 neutrona), naboj +2, a poetne brzine od 1/16 brzine svjetlosti. Pri alfa -
raspadu prvobitno jezgro X transformira se u novo Jezgro, iji je maseni broj umanjen za
4, a naelektrisanje za 2.
Zbog svoje velike mase alfa - estice imaju veliku mo jonizacije. ali i relativno kratak
domet: u zraku 2 - 8cm, a u drugim sredinaina i manji. - raspadom.
Beta estice su elektroni izbaeni iz radioaktivnog jezgra u trenutku njegovog
raspada. Brzine njihovog kretanja su i do 300 hiljada kir^'s.
Zbog male mase i velike brzine, beta estice imaju manju mo jonizacije. ali vei
domet, i do nekoliko metara u zraku.
Kao i kod emisije alfa - estice, poslije emisije beta - estice, jezgro potomak obino
ostaje u nekom od pobuenih stanja, iz kojeg u osnovno stanje prelazi emisijom gama -
kvanta odreene energije.
Gama - zraenje predstavlja elektromagnetno zraenje velikih energija (iznad 100 i
vie eV po kvantu) i malih talasnih duina (0,5-4,()xl0"''m), koje nema masu, nema
naboja, ima brzinu svjetla i atomsko jezgro kao svoj izvor. Pri emisiji alfa ili beta - estice
Jezgro ostane u nekom od pobuenih stanja, te se prelaz u nie energetsko stanje vri
emisijoin jednog ili vie gama - kvanata razliitih energija.
306
Hernija tla
Pri tome se, znai, mijenja samo energetsko stanje ni.:klida, dok maseni i atomski broj
ostaju isti.
Gama - kvanti se u vakumu prostiru bizinom svjetlosti, imaju malu mo jonizacije i
veliku prodoi'nost. Apsorbiraju se potpuno tek u betonskom sloju od nekoliko desetina
centimetara. Spektar im je linijski, jer svakoj lazlici izmeu dva energetska nivoa u jezgru
odgovara foton odreene energije.
Kada je u pitanjti neka radioaktivna supstanca nemogue je rei da li je jedno
radioaktivno jezgro na pragti radioaktivnog raspada ili ne. Pa ipak. u dovoljno velikom
broju radioaktivnih jezgai'a izvjestan dio jezgara se uvijek raspada u sasvim odreenom
vremenskotn periodu. Prema tome, radioaktivni raspad je pojava, statistike prirode.
Moe se govoriti o vjerovatnoi s kojom e se dati radionuklid raspasti u jedinici
vremena. Vrijeme poluraspada predstavlja vrijeme za koje se polovina jezgara
raspadne, a odgovarajua radioaktivnost padne na polovinu poetnog nivoa. Vrijeme
poluraspada razliitih radionuklida je vrlo razliito i kree se od djelia milionitog dijela
sekunde do miliona godina. Izraava se u jedinici za vrijeme: sek. dan. god.
Smatra se da se neki ladiontiklid potpuno- raspao kada od poetnog broja jezgara
ostane samo jedan hiljaditi dio. Potpuni raspad datog radionuklida dogodi se za
desetostruko dui period od njegovog vremena poluraspada.
Broj raspada koji se u radioaktivnoin izvoru desi u jedinici vremena naziva se
aktivnost izvora.,
Jcdiuica za aktivnost u SI sistemu je jedan BEKEREL (Bq), po Anriju Bekerelu. Ona
oznaava jedan raspad u sekundi IBq=s"'. U praksi se ee koristi tzv. Specifina
masena (Bq/kg) ili zapreminska (Bq/m') aktivnost, odnosno aktivnost jedinice inase ili
zapremine materijala u kotne se nalazi dati radioaktivni izotop. U praksi se sree i
vansistemska jedinica za aktivnost, kiri (Ci). Aktivnost od 1 Ci iina onaj izvor u kome se u
jednoj sekundi deava 3,7x10' raspada.
1 Ci = 3,7 X IO'Bq
6.7.1. Vaniji radionuklidi u tlu
U tlu se nalaze prirodni radionuklidi kao sto su: '"'K. ''^Rb i '''C, kojima su se brojnitn
nuklearnitn probama na Zemlji, tokom pedesetih godina prologa stoljea, pridodali i
mnogi drugi.
Inae u petrografskim supstratima se nalazi preko 60 radionuklida. Tla nastala na
magmatskim stijenama, kao to su bazalt i granit, pokazuju poveîiti-,,. radioaktivnost u
odnosu na tla na rastresitim stijenama. Preteno je zast^pljeii ' . . litogeni radionuklid '^'K
sa 90% (3 aktivnosti. Teka tla bogata silikatima,-imaju 'A
308
Hernija tla
vei prirodni sadraj radionuklida nego pjeskovita. U pi'irodnim tlima dominiraju
radionuklidi; '"K, -"'Û, ^'Rb, "'j "i "C, '"Cs i '"Sr. Spaljivanjem fosilnih enei'getskih goriva u
blizini termoelektrana, moe doi do poveanja radioaktivnosti usljed koneentrisanja ve
prisutne radioaktivnosti.
Nakon ernobilske katastrofe, (1986) godine, u tla Zapadne Njemake je dospjelo
radionuklida izmeu 20.000 i 280.000 Bq Kuntze, (1994).
Neki o vanijih radionuklida tla, vrijeme njihovog poluraspada i krajnji produkt
raspada, prikazani su u tabeli 54.
Vaniji raclicnuklicli u tlu
Tabela 54.
Radionuklid Vrijeme
poluraspada
Produkt
raspada
- kalijum--""K 1.3 10"'godina Âr
- rubidijum -
^^Rb
4,5 10"'godina 'Sr
- uran - 4.51 10"' godina

- (horijum -
""'Th
1,39 10"'" godina -"^Pb
Srednje vrijednosti nivoa aktivnosti znaajnijih prirodnih radionuklida u razliitim tlima
su:
Bq/kg,
- i produkti njegovog raspada, u prosjeku 28 Bq/kg, ili od 10-50
- i produkti njegovog raspada 25 Bq/kg, ili od 7-50 Bq/kg,
- ^"K u tlu ima u prosjeku 370 Bq/kg, ili od 100-700 Bq/kg tla.
Radioaktivna kontaminacija tla moe biti direktna i indirektna.
Direktna kontaminacija ima regionalni karakter i javlja se na relativno malom podruju
(nekoliko desetaka kilometara) od mjesta fisije i ima lokalni karakter.
Indirektna kontaminacija ima vei znaaj, nastaje putem radioaktivnih padavina i
obuhvata ire podruje. Nain i vrsta radioaktivne kontaminacije tla zavise o niza
faktora kao to su; hemijski sastav tla, struktura, pH, stepen vlanosti i dr.
Raioatktivna imisija se vri kao suho i mokro odlaganje. umska tla, bogata
humusom, vie su optereena radionukliima, nego ona koja su siromana u humusu. S
poljoprivrednom aktivnou se smanjuje sadraj radionuklida. Openito, faktori
transformacije radionuklida su nii u tekim tlima u odnosu na laka. Zbog toga se gljive
mogu jako kontaminirati radionukliima u humusnom horizontu umskih tala.
308
Hernija tla
6.7.2. Osobine nekih radionuklida
Od vjetakih (fisionih) radionuklida, obzirom na ivotni vijek u tlu. vana su dva i to:
stroncijum-90 (poluivot 28 godina) i cezijum-137 (poluivot 37 godina).
Stroncijum - 90 ('"Sr) u tlu se ponaa skoro isto kao kalcijum kojem e hemijski
najsliniji. U tlo ulazi iz atmosfere u rastvorljivoj formi i brzo se adsorbtije na koloidne
estice kako organske, tako i mineralne. Ulazi u lanac izmjenjivih kationa, a njegova
pristupanost za biljke je kao i kalcijuma. Mogunost da je stroncijum ukljuen u iste
reakcije biljaka kao i kalcijum. zasniva se na pretpostavci, to visok sadraj kalcijuma u
tlu ima tendenciju smanjenja usvajanja stroncijutna.
Cezijum - 37 ('"Cs), pretnda je hemijski blizak kalijumu, slabije je pristupaan biljci u
veini tala. To je oito zbog toga to je '"Cs. postojano vezan u vermikulitu i slinim
slojevitim mineralima. Fiksirani nukleid je neizmjenjiv, slino kao i kalijum, koji moe biti
fiksiran u reetci medulamelarnog prostora minerala gline. Zato je mogunost usvajanja
'"Cs od strane biljaka u ovakvim tlima, vrlo ogranieno. Tamo gdje nema vermikulita i
slinih minerala gline, kao to je to sluaj kod nekih tala u tropima, usvajanje '"Cs je
mnogo bre. U svakom sluaju, tlo ima sposobnost da uspori ulazak '"Cs u lanac ishrane
ivotinja i ovjeka. Rezultati mjerenja radioaktivnosti u BiH tokom 1983. godine,
prikazani su u tabeli 55.
Nivo aktivnosti "'Sr i '"Cs u tlu na lokalitetima
BiH 1983 godine u {Bq/kg)*

Tabela 55.
Lokalitet ""Sr '"Cs
1 2,74 6,18
2 1,94 5.83
3 2,33 7,34
4 2.70 4,83
5 2,48 5.34
6 3.21 6.54
7 2.61 7,75
' .SaraCcvi. 1... (1999)
Radioaktivni otpad, dospijeva u tlo kao rezultat testiranja nuklearnog naoruanja ili
pohranjivanja radioaktivnog materijala niskog nivoa radijacije. Premda otpadni materijal
moe biti u vrstoj formi, kad se odloi ti plitke jame moe izazvati probleme. U takvim
uslovima mogue je oekivati razlaganje
309
Hernija tla
(disoliiciju) i postepeno kretanje kroz tlo. Pliitonijum, iiranijum. americijum. neptunijum,
kurijum i cezijiim sii elementi, izmeu ostalih, koji se nalaze u otpadu.
Rastvorljivost nukleida iz otpada znaajno varira; lu-anijumova jedinjenja su prilino
rastvorljiva, jedinjenja plutonijimia i amerieijuma su relativno nerastvoriva, a jedinjenja
eezijuma su na sredini (srednje) rastvorljiva. Cezijum je inae pozitivno naelektrisan ion i
adsorbuje se putem koloida tla. Premda se uranijum javlja kao UO:'" ion, takoe se
adsorbuje u tlu. Naboj plutonijimia i amerieijuma je promjenjiv i veoma zavisi od prirode
jedinjenja koja ovi elementi grade u tlu.
Usvajanje nabrojanih nukleida iz tla od strane biljaka je prilino varijabilno, a zavisi od
karakteristika tla kao to su pH i sadraj organske matei ije. Openito biljke slabije
usvajaju plutonijum, vie usvajaju neptunijum a srednje amerieijum i kurijum. Sadraj
ovih nukleida u plodovima i sjemenu je openito manji nego u listu, to ukazuje da
ljudska hrana ovakog porijekla, moe biti manje kontaminirana od trava.
Obzirom da se tlo koristi kao prostor za pohranu radioaktivnog otpada niskog nivoa
radijacije, panja ti'eba biti usmjerena na svojstva tla koja trebaju da onemogue
ispiranje ili znaajnije usvajanje hemikalija od strane biljaka. Zbog toga je izbor lokacije i
kasniji monitoring od posebnog znaaja, kako bi se sveo na minimum prenos nukleida u
druge dijelove okolia,
U tlu nastaje i iz tla izlazi gas radon (Rn). Radon je raioaktivni gas. bez boje, mirisa i
ukusa koji u jaim koncentracijama izaziva tumor plua. Obzirom da Je to inertan gas. ne
reaguje sa tlom, ve se uglavnom kroz tlo kao porozni sistem kree i akumulira (teak) u
zatvorenom prostoru. tetnost ovoga gasa po zdravlje vodi porijeklo iz njegovog
radioaktivnog raspada. Radon se formira iz radioaktivnog raspada radijuma (''^Ra), a
najvee doze radijacije rezultiraju iz "-Rn. .ledan od proizvoda je a estica, koja moe
prodrijeti u pluno tkivo i izazvati tumor.
Radon iz okolnog tla ulazi u kue i druge objekte, naroito akoje kontakt direktan.
Najee u kue. ulazi kroz otvore podrumskih zidova i podove, gdje se zbog
neprovjetravanja moe akumulirati u velikim koliinama. Podrumske prostorije treba
provjetravati sa vanjskim zrakom, kako bi se sprijeila akumulacija radona.
310
Prilozi
Prilog 1: INDEKS PEDOLOKIH POJMOVA I TERMINA
Acidifikadja - iinjedravaiije vodikovili iona u adsorpcijski kompleks na mjesto istisnutih
baza. '
Adsorptivni kompleks lla - kompleks kojeg ine sve estice tla sposobne da na svoju
povrinu adsorbuju (veu) ione, molekule, gasove i td. Poto tim svojstvima raspo-
lau koloidi to adsorptivni kompleks tla, uglavnom, i ine sveukupni koloidi tla.
Agromelioratvne mjere - mjere duboke obrade tla (40 i vie cm), fertilizacije organskim i
mineralnim annjivima i druuo. kiijima M'ojstva lla poprave toliko, da cmo postane
normalno, kulturno, antropogeno tlo.
Alveolinsko-numulitni l<reaijiici sa fosiliilia alveolina i numulita koji uglavnom
spadaju u forminil'ersku faunu.
Aluvijalni nanos - nanos ili sediment to ga taloe tekue vode.
Antropogeno tlo - tlo koje je zahvatima ovjeka, dubokom obradom, fertilizacijom i
drugim mjerama primilo drugaija svojstva, nego to su mu inae ta svojstva u
prirodnom stanju.
Antropogenizacija - obtihvaa promjene prirodnih tala koje uvjetuje ovjek obradom,
fertilizacijom i melioracijama.
Dckarbonizadjo - premijetanje i ispiranje kalcijevog karbonata iz jednog ih vie
horizonata tla.
Debazifikacija - ispiranje izmjenljivih iona.
Erozija - povrinsko odnoenje estica tla.
Fizioloki aktivna vlaga - vlaga koja je pristupana biljkama. U tlu postoji i mrtva vlaga
koia je za tlo vezana snagom veom nego to je usisavajua mo korijena biljaka.
Gianiilometrijski sastav ili meliaiiiki sastav tla ili tekstiirni sasiav ila - predstavlja sve
estice u tlu: pijesak krupni i sitni, prah i glinu. Prema zastupljenosti pojedinih frakcija
(prah, pijesak, koloidi), odnosno njihovom procentualnom ueu, tla se
kategoriziraju u pjeskovita tla. ilovae, glinovite ilovae i td. Ukupnu ili fiziku glinu
sainjava sadraj estica praha i estica koloida zajedno.
Hidrofilni koloid-ko\ok\ koji ima oko sebe mnogo vodenih opni.
Htiniizadja - obogaenje tla humusom.
Izotopi - dva ili^vie atoma istog elementa koji imaju razliitu atomsku masu. zbog
razliitog broja neutrona u nukleusu.
Kapacitet za zrak - koliina zraka kojeg tlo moe sadravati kada je zasieno vodom do
retencionog kapaciteta. Voda se zadrava u kapilarima, zrak u nekapilarima. Odnos
izmeu retencionog kapaciteta i kapaciteta za zrak predstavlja vrlo vanu veliinu,
veliinu koja mnogo utie na vrijednost tla u Biljnoj proizvodnji.
VUiinost trnjnog venua (VTV) - koliina vlage u tlu koju biljke ne mogu koristiti, odnosno
pri kojoj venu.
Konglomerat - zaobljeno kamenje, ljunak I pijesak slijepljeni u -Opainu'".
Kraka povr - manje-vie zaravnjena krenjaka povrina u kru.
Lapor - sediment rastresit ili slijepljen, ali mehak, u iji sastav najee ulaze glina i
kalcijev karbonat, a moe pijesak i druge frakcije.
311
Prilozi
Laporoviti krenjak - sediment kao i lapor koji sadri vie kalcijeva karbonata i koji je u
razliitom stepenu vrst.
Lesivaa - eluvijacija peptiziranih glinenih estica i stvaranje argiluvinog horizonta.
Matini supstrat - za mineralnu tvar. od koje nastaje tlo ili koja se nalazi ispod .soluma.
koriste se u pedologiji razliiti nazivi kao: geoloki supstrat, litoloki izvorni materijal,
matina stijena, geoloko-litoloka podloga i matini supstrat. Ovi pojmovi nisu uvjek
identini, a niti jednako, ni precizno dellnirani.
Opnena voda voda koja u vidu opni obavija najsitnije estice tla. Ova vlaga se ne kree
uticajem zemljine tee. Samo jedan manji dio opnene vode biljke mogu kori'iiili
Oro reljef - tbrnia reljefa kojeg karakteriu velike visinske razlike.
Pedon - najmanji volumen koji se moe nazvati tlom. Ima tri dimenzije, a prostire se do
dubine razvoja korijena, ili do najnie granice prostiranja genetskih horizonata.
Lateralni presjek je obino heksagonalnog izgleda, povrine 1-10 nr u zavisno.-iti u
variianju horizonata.
pH u vodi (pH u HiO) - aktivna reakcija, aktivna kiselost. Predstavlja reakciju (kiselu,
neutralnu ili baznu) koju daju H ioni koji se nalaze slobodni u zemljinom rastvoru
(tena faza tla).
pH II n-KCl - supstituciona reakcija. Predstavlja reakciju koju daju H ioni. vezani,
adsorbovani na povrinama najsitnijih zemljinih estica, koje se odatle daju lahko
zarnijeniti - supstituisati (u ovom sluaju H ioni supstituiu K ione).
P/ear (karbotuitiu) - geoloki sediment u ijem sastavu se nalazi mnogo pijeska,
slijepljenog kalcijevim karbonatom, jedinjenjima eljeza, glinom i td.
Porozitet - sveukupni sadraj pora u tlu, a to su kapilarne i nekapilarne pore.
Psendooglejavaiije - specifino stvaranje sivih i hravih mikro zona. koji se izmjenjuju s
mazotinama i eventualno konkrecijama, a kao rezultat alternacije mokre i vlane faze
stagnirajue, zaustavne vode.
Retencioni ili apsolutni kapacitet za vodu - koliina vode koju tlo moe da primi i zadri
(viak vode koju tlo ne zadrava se cijedi).
Reziduum - ostatak koji ostaje poslije rastapanja krenjaka i ispiranja CaCO.v Iz njega
se na krenjacima obrazuje tlo.
Rudistni krenjak - krenjak koji u sebi sadri rudistne ljuture, fosile izluene u vrijeme
kada su ti krenjaci nastajali.
Salinizacija - akumulacija topivih soli (klorida, sulfata, sode) u dijelovima profila tla.
Vrijednost adsorptivnog kompleksa .
"H"- nezasienost adsorptivnog kompleksa bazama (T-S). ili zasienost vodonikom.
"S" - vrijednost - suma baza sposobnih za zamjenu zemnoalkalne i alkalna grupe (Ca,
Mg, Na i K). To je veliina koja ima vaan znaaj za izraunavanje kapaciteta adsorpcije
tla i stepena zasienosti bazama.
"T" - maksimalni kapacitet vezivanja iona na adsorptivnom kompleksu, vaan pokazatelj
hemijskih osobina tla. V% - stepen zasienosti bazama
312
Prilozi
Prilog 2:
Vanije jedinice mjera i oznalve
angstrem, 1 = 10"'" m nanonietar, nm = IO"'' m mikrometar, pm = lp = 10"'' m miligram,
mg = 10"' g = 10"'' kg decitona, dt = 100 kg mikrograni, |.ig = 10"' mg = 10"'' g miligram po
kilogramu, mg kg"' = ppm mililitar, ml = IO"' I centimol, cmol = 10"" mol millmol, mmol =
10"' mola mikroniol, pmol = 10"' mola nanomol, nmol = 10"'^ mola pikoniol, pmol = 10""
mola dul. Joule. U = 0,239 cal paskal, (pascal). Pa = 10"'^ bari molska masa = molarna
masa
koliina supstance, mol; IM (mol dm"'); IN (gEq dni"') zapreminska gustina tla, g
ccm"' ili kg dm"' ili kg m"'
pritisak (bari), kod 20 C = 1033,3 g HÔ cm"l = 1022,7 cm stupca vode = 100 kPa : 0.1
MPa
ukupno pristupana voda = PVK-VTV
filtracija vode u tlu. m/dan, ili cm h"'
CET, (cation exchange capacity), kapacitet izmjene kationa
ECEC. (effectiv cation exchange capacity), efektivni kapacitet izmjene
konduktivitet, 1 dS m-1 = 1 mmho/cm
faktor prefiks simbol faktor prefiks simbol
10' deca da 10"' deci d
10' hecto h 10-' centi c
10' kilo k 10"' milii m
10' mega M 10"' micro H
10' giga G 10-' nano n
10" tera T 10-" pico P
10" peta P 10-'-^ femto f
10'^ ex a - E 10-' atto a
10" zetta z 10-" zepto z
10'^ yotta Y 10-'^ yocto V
313
Prilozi
Faktori konverzije
lu2 1 - SI jedinice | 2 - nije u 81 sistemu | 2 u 1
duina
I.O mikrometar. ^rni 10"''
m
mikron, n 1.0
10 nanometar. 10"' m o
ansstrem, A
0.1
koncentracija
I centimol po
kilosramu, emol
miliekvivalent u 100 g.
meq
1
100 ""'
0.1 grama po kilogrami,
g kg"'
procenat. ''/< 10
t miligrama po
kiloaramu. mg kg-'
parts per million, ppm 1
specifina povrina
10 kvadratnih metara
po kilogramu, nr kg"'
kvadratnih
centimetara po
kilogramu, cnr g"'
0.1
1.000 kvadratnih metara
po kiloaramu, nr ka"'
kvadratnih milimetara
po aramu. mm" s"'
0.001
pritisak
9,90 megapaskal, Mpa
(lO"" Pa)
atmosfera 0,101
10 megapaskal, Mpa
(10''Pa)
bar 0.1

atmosfera x 1.013 = bari; bari x 100 = kiloPascals; bari
x 1,033 =J^/cm"
radioaktivnost
2,7 10'" becquerel, Bq curie, Ci 3.7 10'
2,7 10'" becquerel po
kilogramu. Bo ka"' _
picocurie po gramu.
pCi g"'
37
temperatura
i.0(K-27.) Kelvin. K Celsius, "C 1,0
(C+273)
(9/5 "O
+32
Celsius. "C Fahrenheit. F .5/9(^-32)
biljna hraniva
2.29 P PjOj 0,437
1,2 K K2O 0,830
1,39 Ca CaO 0,715
1.66 Mg MgO 0,602
Organski C ii procentima (%) = htimtis u procentima (%) / 1,72
2 mg P2C5/IOO g tla = 20 mg/kg, ili
3 mg K2O/IOO g tla = 30 mg/kg
0,2 % ukupnog N-10 = 2 g kg"' _________
314
Prilozi
Literatura
Ahl. C. et nl. (199.5): A.speti tind GiLindlagen der Bodenktindc. Materialen zur
Vorlesung. Gttingen.
Aleksandrovi. D. (I<)82): .Agrckologija. Skripta. Poljoprivredni fakultet Zemun.
Beograd. Antonovi. G. (1999): Pedoloki leksikon. Biblioteka Acta Biologica
Yugoslavica. Beograd.
Bai, F. (1976): Pedologija. .Sveuilite u Zagrebu. Poljoprivredni institut. Krievci.
Bigham. .i.I\'l. cl al. (ivyi): Soil color. .Soil .Sci. Amer, .Spec. Public. 31. Madi.son. Black.
C.A. (2000): Soil Fertility Evaluation and Control. Lewis Publishers. Bolt. G.H. edit, et al.
(1978): Soil Chemistry a. basic element.s. Developments in Soil Science .5A, Second
Rcvi.sed edition. El.sevier Scientific Publishing Company. Amsterdam - Oxford - New
York. Brady, N.C. (1990): The Nature and Properties of Soil, Tenth edition, Macmillaii
Publishing Company. New York and London. Bridges. E.M. (1993): World Soils.
Second Edition. Cambridge. Uni\eisily press. Brummer. G.W. (199.5): Funclionen des
Bden in des ko.sphare und ber legungen zum
Bodeiihcluitz Bundeslorsch. Bonn. Buckman. H.O. (1964): The Nature and Properties
of Soil. M.C. Company, and N.Y. Carter, M.R. Editor. (2000): Soil Sampling and Methods
of Analysis. Canadian Society of
Soil Science, Lewis Publishers. ustovi. H. (1987): Putevi uvoenja u kulturu tla
kamenjara na podruju Hercegovine,
magistarski rad. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Sarajevu. ustovi, H. (1991):
Bilansiranje koliine tla i kriterijumi za izdvajanje upotrebnih kategorija zemljita na
podruju hercegovakog kra. Posebno izdanje. Knjiga XCVIIL ANUBiH, Sarajevo.
ustovi. H. et al. (1999): Povrinski oticaj i nanos'u funkciji nagiba i pokriveno.sti tla
vegetacijom na lokalitetu Dubljani u Popovom polju. Posebno izdanje. Knjiga C1X.
ANUBiH, Saraje\'0. iri, M. (1991): Pedologija. Ill Izdanje. Svjetlost, Sarajevo Davies. B.
et al. (1993): Soil Management. Fifth Edition. Farming press. London. Davis, B.E. (1980):
Applied Soil Trace Elements. John -Wiley and Sons. New York. Ehwald. E. et al. (1985):
Bodenkunde. Verlag VEB, Berlin.
Filipovski, G. (1974): Pedologija, vtoro i prerobat^no izdanie. Univerzitet "Kiril i
Metodije". Skopje. Finck. A. (1991): Pflanzenernhrung in Strichworten, Berlin.
Graanin, M. (1946): Pedologija, I Knjiga. Zagreb.
Graanin, M. (1970): Opi principi fertilizacije tla. Posebno izdanje, Agronom.ski institut.
Zagreb.
Graef. F. (2001): Introductory Information on Soils Universitt Hohenheim. Stuttiigarl.
Hartge. K.H. (1993): Stress di.stribution in the Soil in the Solid pha.se of Soils. Soil tech.
6.
315
Prilozi
Hillel, D, (1980): Application of Soil Physics, Department of Plattând Soil Sciences.
Massachusetts, Academic Press.
Jakovljevi, M. et al. (1991): Hernija zemljita i voda. Poljoprivredni fakultet Zemun.
Nauna knjiga, Beograd.
Jaki, V. (1972): Klu za itanje i koritenje pedoloke karte BiH i njene dokumentacije
u praksi, Po.sebno izdanje. Zavod za agropedologiju, Sarajevo.
Jenny, H. (1980): The Soil Resource, Origin and Behavior. Spring-Verlag, New York.
Berlin.
Kononova, M.M. (1972): Problemi organieskogo veestva povi na sovremenom
etape. Ogranieskoe veestva cellnih i osvoenih pov. Nauka. Moskva.
Kubat. l.S. (1997): Geohemija. Rudarsko-geoloki fakultet Univerziteta u Tuzli, Sarajevo
Kuntze, H. et al. (1994): Bodenkunde, 5. Auflage, Verlag, Ulme. Stuttgart.
Kurtovi, J, (1977): Agropedoloka istraivanja u reonizaciji proizvodnje duhana, X
Simpozijum duhanskih strunjaka Jugoslavije, Skopje.
Lutz, H.J. et al. (1962): umska zemljita, prijevod. Nauna knjiga. Beograd.
Marshall, C.E. (1964): The Physical Chemistry and Mineralogy of Soil. Bd 1. Soil
Materials. Wiley, New York.
Martinovi, J. (1997): Tloznansvo u zatiti okolia. Pokret prijatelja prirode, Zagreb.
Mihali, V. (1976): Opa proizvodnja bilja, monografija. kolska knjiga, Zagreb.
Prasad, R. et al. (1997): Soil Fertility Management for Sustainable Agriculture. Lewi.s
Publishers.
Pritchett, W.L. (1979): Properties and Management of Forest Soils, John Wiley and
Sons, N.Y. Chichester. Toronto.
Racz, Z. (1980): Meliorativna pedologija. Udbenik, Geodetski fakultet. Sveuilite
Zagreb.
Racz, Z. (1986): Agrikulturna mehanika tla. Fakultet poljoprivrednih znanosti. Sveuilite
Zagreb.
Resulovi, H. (1963): Dinamika vode, zraka i redoks potencijala u podzolima Sjeverne
Bosne, doktor.ska disertacija. Poljoprivredni fakultet, Beograd.
Resulovi, H. (1972): Pedologija, Poljoprivredni fakultet Univerziteta, Sarajevo.
Resulovi, H. et al. (1967): Promjene mokre, vlane i suhe faze u pseudogleju u
ovisnosti od dubina oranja. Zemljite i biljka. Vol. 16 No 13.
Resulovi, H. (1975): Neke specifinosti istraivanja skeletnih zemljita. Posebno
izdanje. Knjiga V, ANUBiH. Sarajevo
Rode, A.A. (1960): Vodni reim povi ego regulirovanih. Izdanje AN SSSR.
Salomons, W. et al. (1995): Havy Metals, Problem and Solution, Springer, Heidelberg,
Berlin.
Saraevi, L. (1999): Veterinarska radiobiolgija sa radijacionom higijenom, Vetrinarski
fakultet. Univerzitet Sarajevo.
Scheffer - Schacht.schabel, (1966, 1979, 1998): Lehrbuch des Bodenkunde.
Ferd.E.Verlag, Stuttiiart.
316
Prilozi
Sijari. G. (1998); Mineralogija, za prvi razred Rudarske geoloke stiuke, Sarajevo
Publishing.
Smedema, L.K. et al. (1983): Lend Drainage. Planing and design of agricultural drainage
systems. Batsford Academic and Educational, Ltd. London.
Sobocka, J. (2001): Soil antropization VL hiteinational Workshop. SSCRL Bratislava,
Slovakia
Stahr, K. (1997): Global Soil Systematics and Soils of the tropics and subtiopics.
Universitt Tbingen Institut fr Geologie und Palontologie. Germany.
Sunicr. M.C. (1999): Maiidbook of Soil scieiicc, CRC Press, London, New York. Boca
Ration. Washington, DC.
kori. A. etal. (1973): Klasifikacija tala Jugoslavije, Zagreb.
Tan. K.H. (1998): Principles of Soil Chemistry. Third Edition. Revised and Expanded,
Marcel Dekker, Inc. N.Y. Ba.sel. H.K.
Tate. in. L. (1987): Soil organic Mather. Biological and Ecological effects. John Wiley and
Sons. N.Y. Chichester. Toronto, Singapore.
Thien. S.J. et al. (1997): Laboratory Manual for Soil Science. Agricultural and
Environmental Principals, 7th edition, WCB McGraw-Hill.
Thompson, L. (1952): Soils and Soil Fertility. Mc.Graw - Hill Company. Iowa Slate.
College.
Tomi, F. (1988): Navodnjavanje, Savez polj. ing. i teh. Hrvatske i Fakultet polj. znanosti.
Sveuilite Zagreb.
Vidaek . (1998): Gospodarenje meliorativnim sistemima odvodnje i natapanja,
Agronomski fakultet Zagreb.
Vlahini, M. Hakl Z. (2001): Odvodnjavanje poljoprivrednog zemljita. Poljoprivredni
fakultet. Univerzitet Sarajevo.
Vui, N. (1976): Navodnjavanje poljoprivrednih kultura. Poljoprivredni fakultet. Novi
Sad.
Vuleti. N. (1972): Sadraj mikroelemenata B, Cu, Mn i Zn u sionicama, smeim
dolinskim i smeim bregovitim tlima Sjeverne Bosne. Zbornik Poljoprivrednog
instituta Sarajevo.
White, R.E. (1997): Principals and Practice of Soil Science, the Soil as Natural
Resource, University of Melbourne, Australia, third edition. Blackwell Science.
Winteringham, F.P.W. (1989): Radioactive fallout in Soils, Crops and Food, FAO, Rome.
Yaron. B. et al. (1996): Soil Pollution, Processes and Dynamics, Springer.
Youngs. E.G. (1995): Development in the Physics of Infiltration,
ivkovi, M, (1991): Pedologija, Geneza, sastav i osobine zemljita. Prva knjiga. Nauna
knjiga, Beograd,
XXX, (1966): Hemijske metode ispitivanja zemlji.ta. Posebno izdanje, JDPDZ, Beograd,
XXX. (1986): Methods of Soil Analysis. Physical and Mineralogical methods. Part 1,
Second edition, Arnold Klute, editor, Madison, Wisconsin USA - SSSA Book Series:
5.
XXX, (1990): Soil map of the World. FAO UNESCO, Revised legend. World Soil
Resources Report 60, Reprinted, FAO, Rome.
317
P ril0 zi
x,xx, (1994): Munsell Soil Color Charts, Revised edition, Macbeth Diyision of Kollmorgcn
Instruments Corporation, New Windsor. XXX, (1995): Global and national Soil and
terrain digital databases (SOTER), Procedtires
manual Rev. 1. FAO Publication, Rome. XXX, (2000): Soil color Book, Eijkelkamp.
ZG Giesbeek. The Netherlands. XXX,'USDA. (1981): Soil Water and Related Resources
in the US, 1980. Appraisal Part 11. Washington DC.
318

Pedologija Opsti Dio

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Pedologija Opsti Dio

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

UNIVERZITET U SARAJEVU

Dr Husnija Resulovi - Dr Hamid ustovi

Das könnte Ihnen auch gefallen