MAMET RsALESI

"Nasrddin Muhammed b. Muhammed

b. el-Hasan et- Ts2
ev. Prof Dr. Hasan ONAT
Hamd, rahmeti geni ve nimeti bololan Allah'a mahsustur. AIlah'n salat ve selarn da mmetin efeatcisi olan gizlilikleri ortaya
seren Hz. Muhammed'e, ismet ve hikmet sahibi aline olsun.
Zamann biricik insan ve akr~nlannn en faziletlisi olan yce
karde, kamil imam, dinin erefi, Islam'n yldz, faziletlilerin dayana, alimlerin vn kayna olan Ali b. Namaverd( ki benim
katmda saf kardelerden ahd ve vefa sahibi kimselerdendir)- Allah
onun sevincini daim klsn ve her trl afetlerden korusun- benden
UsOl'd-Din'in ncs olan mutahhar imamlann imametinin bilinmesi iin veciz bir risale yazmarn istedi. Bu risale, iitilen ve
nakledilen eylerden yararlanlmakszn, sadece dncenin gerektirdii ve akln uygun bulduu esaslara gre olacaktr. Bu da akln
verecei hkme ve yce ftratna gre ekil alacaktr; ancak hem
isabetli hem de hatal olabilir. Yce fitrat ise, hatadan korur ve dorulua ulatrr. Bu konuda yeterli bilgim ve maharetim olmamas-

1. Tusi'nin bu kk risalesi. M~~ammed Taki DanipijOh tarafndan 1335/1916'da

Tahran'da yaynlanm olup, nairin Onsz' birlikte 25 sabifedir. Farsa olarak kaleme
alnm bu nszde, Tusi'nin dier eserlerinden sz edildikten sonra, Risae-i tmamet tantlmaya allmaktadr.
2. tiamiyye iasnn nde gelen alimlerinden Nasirddin Muhammed b. Muhammed
b. el-Hasan et-Tu s. 597/1200 ylnda Horasan'n TGs ehrinde domu, 67211274'de Badad'a vefat etmitir. yi bir astronom, matematiki, siyaset adam ve mtekel1im olarak
hret yapmtr. Onun gnmze kadar ulaan veya ulamayan pekok eseri ardSndan en
nemlileri unlardr: Tecrw'[-A/Wid (Tahran trz.), Kavaid'I-Akaid (Tahran 1,305), elFusill, Hal1'I-Mkilliti'l-arat (Luknow 1293). Talhisu'I-Muhassal, Evslifu'l-Erlif (Tahran 1320), Kitlib'r-Reml ve Ahlak- Nasri (Lahor 1265; Bombay 1267). Hayat ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. Brockelmann, GAL, I, 508 v.d.; Strothman, "Tus", tsi~
Ansiklopedisi, XII-II, 132-133; Muhammed Taki DanipijOh, Risae-i mamet,
(Onsz),1-12.

HASANONAT

180

na, vakit darl, zihin dankl ve seferde olmam hasebiyle zihnim ile zerinde dneceim hususlar arasna girebilecek engellere ramen, onu honut etmek ve arzusunu yerine getirmek iin (bu
teklifi) kabul ettim. Konuyu elden geldiince vee iz ve sadece gerekli olanlarn sylenebilecei ekilde ksa tuttum. tiraz ve cidal
ehlinin yaptklar gibi gereksiz soru ve cevaplarla uzatmadm. u
anda konuya girmek zere olduum iin fazla aklamay ileriye braktm.Kolaylatracak ve baarl klacak olan Allah'tr ve O, mminIerin dostudur.
i. BLM
Bilmek gerekir ki, her meselenin ilirnde belli bir yeri vardr.
Bu ise, ilmin b!.fcz olup belli yerinden ne ne alnabilir ne de geriye atlabilir. Ustelik her meselede, o meselenin dayand temeller
incelendikten sonra, ona taalul eden hereyaklanr. Bal bana
meselelerden olan mebadiler veya yine incelenmesi gereken teferruat ayrca ele alnr. Aratncnn, eleald meselenin dayand
temel esaslan olduu gibi kabul etmesi gerekir; onlara itiraz etmez.
Zira bu esaslarn reddedilmesi ve tenkidi ayr bir konudur. Eer bu
prensipler hakknda pheye der veya vehme kaplrsa, klli kaideler gibi olan bu temel prensipleri iyice oturtana kadar, bunlara
has konulara bavurur ve asl zerinde dnmesi gerektii konuyu
geriye brakr. Mesela; Allah' n kudretini aratran bir kimse, .cisimlerin hudfisunu aratmaz ve onlar hakknda konumaz. nk bu
mesele onun iin zaten benimsenmi ve kabul 'edilmi bir meseledir. Keza herkonu ve ilirnde de; durum byledir. Bizim konumuzu
tekil eden mamet meselesin~ gelince; bu gerek delillerin gerektirdii, kurtulua ulam frkann inand ekliyle Tevhid, Adalet
ve Nbvvet'ten sonra gelir. O halde, u hususlar mutlaka kabul
edilmelidir: Alem hadistir, yaratcs Allah'tr. O, varl kendi zatndan olandr. Ezelidir, Ebedidir. Her.eye kadirdir; her eyi bilir;
kendinden bakasna ihtiyac yoktur. Iyliklerin ilenmesini murad
eder, ma'siyeti ho grmez ve vacipleri inemez. irkin eyleri
yapmad gibi, murad da etmez. Kullar, menfaatleri iin, gleri
nisbetinde mkellef tutar ve onlarn mkellef klndklar hususlarda kendilerine gerekli ltuftan hazrlar ve engelleri kaldrr. Btn
bunlarda, Allah'n imianlara iyilikten, nimetlerini bolca vermekten,
onlar en gzel ekilde olgunlatrmaktan ve byk sevapara, en
faziletli ve en gzel yolla ula?trmaktan baka bir maksad yoktur.
Allah, Hz. Muhammed'i (Sal at ve Selam ona ve aline olsun) hakk
ayakta tutucu, doruyu syleyici ma'sum bir resulolarak gnder-

1MAMET RSALESt

181

mitir. Allah, btn hata ve yanllklardan uzak aziz kitabn ona

indirmitir. Bu kitap, hikmetli ve ~gye layk Allah katndadr.
Hz. Muhammed'in eriat ile btn eriatler, snneti ile de bth
snnetler neshedilmitir. Bu eriat, btn esaslaryla birlikte kyamete kadar bakidir. Kimin kalbinde bu esaslardan birisi hakknda
herhangi bir.phe olursa tmamet meselesine akl erdiremez ve onu
tartam~. Ustelik, bu konuda dnmesi ve tartmas da fayda
vermez. Oyleyse, bu bylece kabul edilmelidir. Bunlar, konuya girmeden nce aklanmasn gerekli grdmz hususlardr.
LL. BLM
tmamet meselesi, u be mesele zerine kurulmu olup bunlar
u sorularla ifade etmek mmkndr: "Var m?", "Niin?", "Ne?",
"Nasl?" ve "Kim?"
Birincisi: tmam Nedir_?Bu sadecetmam kelimesinin rfi ve is""
tilahi anlamlarnn aklanmasndan ibarettir.
kincisi: tmam var mdr? Yani, imam daima mevcut mudur?
Veya baz zamanlarda m vardr, yoksa yok mudur? Bu blmde
tmam var olmadan sorumluluun mmkn veya imkansz olduu
konusu ele alnacaktr.
ncs: Niin imam vardr? Yani tmamn varl niin vaciptir? Burada imam'n mevcudiyetini gerektiren sebepler zerinde
durulacaktr.
Drdncs: tmam Nasldr (mamn nitelikleri nedir)? Bu blmde mamn sahip olmas gereken sfatlardan bahsedilecektir.
. Beincisi: mam kimdir? Bu blmde, tslam eriatna gre,
tmam tayininden bahsedilecektir. Bu doru bir sralamadr. Ancak
bazen, "Niinlik" ve "Nasllk" konusu, baz bakmlardan, "Var
olup-olmama" konusundan nce ele alnabilir. nk, "Var olupolmama", "Niinlik" ve "Nasllk" vastasyla bilinir. Biz her meseleyi, kendi yerinde ele alacaz. Ve vadettiimiz zl anlatm artna bal kalarak, sadece o meseleye uygun den hususlarla ilgileneceiz.
Birinci Mesele:
mam, dini ve dnyevi hususlarda, yeryzndeki umumi riyasete esaleten sahip olan insandr. Bu tarif, baz kitaplarda zikredi-

HASANONAT

182

lenlerden daha mkemmeldir. Tarifin delille aklanamayaca bilinmelidir; nk tarifin kendisi bakalarn aklayan bir delildir.
Ona itiraz etmek ve onu reddetmek mmkn deildir. nk tarifi
yapann, lafzlar diledii nesnelerin karlnda kullanmas engellenemez. Ancak murad edilen manada kulland yerlerde, tenakuz
ve muhalefetten uzak ve tutarl olmak gerekir.
kinci Mesele:
ddiamz iki ekilde isbat edebiliriz:
Birinci Yol:
Tarif ettiimiz imam, tayin edilip grevlendirildiinde, mkelleflerin vacipleri yerine getirmelerini ve ktlkten vazgemelerini
salar. Onlarn vaciplcri ihlal etmelerine ve ktlkleri ilemelerine
engelolur. Eer bu, byle olmazsa, durum tersine olur. Bu hkm,
her akll iin tecrbe ile sabit ve reddedilemiyecek derecede zarun
olan hususlardandr. Mkellefleri taate yaklatran ve onlar ktlklerden uzaklatran her ~ey, stlahta ltuf diye isimlendirilir.
Buradan u netice kmaktadr: mamn nasb ve tayin edilmesi, vacip olan tekliflerle ilgili bir liituftur.
Zikredilen bu imamn dummuna gelince, onun, ya vacibi ihlal
etmesi veya kt fiil ilemes.i caiz olur, ya da bunlar yapmas caiz
olmaz. Eer caiz olursa, ltuf, yani onlar yaplmas gerekli eyleri
yapmaya yaklatrc olma veya ktlklerden uzaklatrc olma
imkansz olurdu. Aksi takdirde dnda olduu eylere dahilolmas
gerekirdi; yani masiyet ilemesi caiz olmasndan dolay kendi nefsine muhta olanlardan, kendisine muhta olmas sebebiyle de
muhta olmayanlardan olurdu. Halbuki; kendisine muhta olunan
bakasna muhta olmayandr. Bu konuda ileride daha fazla aklamalarda bulunacaz. Birinci ksmdan olmas imkansz olursa,
ikinci ksmdan olmas gerekli olur; o zaman, onun Allah'tan bakasnn fiiliyle nasb imkanszdr. nk srlara muttali' klnmayan,
hibir zaman srlara muttali' olamaz. Buna gre ma'siyet ilemesi
mmteni' olan birisi, vasfedilen bir kiiyi bakasndan ayrmaya kadir deildir. Nerde kald ki, imam tayin etsin.
Bylece mam'n, ancak Allah tarafndan nasb edilecei ortaya
km oldu. Masum imamn tayinine gelince, bu husus adalet babnda sabit olduu zere aktr; mkelleflerin fiilerindendir. nk, onunla vnlmek ve yerilmek, onlara racidir.

MAMET RtSALESt

183

Meselenin adalet konusu asndan izah yledir: Ltuf, iki

ksma ayrlr. Birincisi, Allah'n fiiliyle; ikincisi, Allah'tan bakas.,
nn fiili ile olur. Bunlann her birisi de kendi arasnda ikiye ayrlr:
Birincisi, vaciplerde ltuf, ikincisi, menduplarda ltuf. yle ki: vacip bir konuda Allah'n yapt her ltfu yerine getirmekle bir kul
sorumludur. nk, hi bir ekilde baka bir kul, kendi veya bakasnn fiilleri neticesinde, Allah'n zerine vacip olan bir ltufla elde
edilebilecek bir hususta, onun makamna geemez. Aksi takdirde
kendisine ltfedilen kimseye teklifte bulunmak anlamsz olur ki ltfun gayesi de bozulmu olur .. Konumuzu tekil eden imamn nasb
meselesi de aynenbyledir.
Bylece, teklif devam ettii srece, imam nasbnn Allah zerine vacip olduu ortaya kmtr. Esasen bunlar adalet babnda kabul edilen kesin hususlardr. Allah, zerine vacip olan ihlal etmez;
bylece teklif baki olduu mddete imam nasbedilmi ve mevcut
olmu olur, ki istenen de budur.
Eer denilirse ki, (1) Allah'n veya bakasnn fiilerinden onun
(Allah) zerine vacip klmadklannz, niin vacip olanlann makamna kaim olamasn? Bu takdirde imamn nasb vacip olmaz; (2)
Bu nasb ne zaman vacip olur? Her trl felaketten uzak bulunduu
zaman m yoksa her halkarda m? Birincisi msellerndir; ikincisi
ihtilafldr. Bunda bizim bilmediimiz, gizli bir mefsedetin olmas
niin caiz olmasn? Bu sebepten dolay imamn nasb Allah'a vacip
olmayabilir; (3) Eer masum imarnn mevcudiyeti, (iyiliklere) yaklatnc olduu iin ve (ktlklerden) uzaklatnc olduu iin vacip ise, bu takdirde onen btn naiblerinin, ky ve nahiye reisIerinin ve btn hakimlerinin de masum olmas gerekir; nk bu
yaknlatrma ve uzaklatrma bakmndan daha etkilidir. (4) Farzet
ki, imam size nasbedilmitir; fakat siz niin tayin edilen imarnn
nasb ve tayin edilmesini, bir ltuf olarak kabul ediyorsunuz? Halbuki, tayin edilmediinde ltuf hasl olmaz. Byle olunca, ancak
ltufla tamamlanan nasb abes olurdu; dolaYsyla imarnn tayini AIlah'a vacip deildir.
Birinci suale cevap: Bedelin asl yerine kaim olmas, ancak asln olmamas halinde tasavvur edilir. Meselenin banda yle diyoruz: Biz takrib (yaklatrma) ve teb'idin (uzaklatrma) imarnn
nasb edilmemesi, onun grevlendirilmememesi halinde gerekenin
tersine olacan zarur olarak biliyoruz. Bundan dolay imam yerine bedelolmas imkanszdr.

1S4

HASANONAT

kinci suale cevap ise iki ekilde olur: Birincisi, mkelleflerin taate yaklatnmas ve masiyetten uzaklatrlmas, Allah'n
teklifteki maksadna uygun ve gereklemesi mmkn olan eylerdendir. Aksi takdirde, onunla tenakuz tekil edenlerden ve gereklemesi imkansz olan bir eyolurdu. Eer, Allah'n teklifteki maksadna uygun ve gereklemesi mmkn olan bireyde mefsedet
olsayd, on,un maksadnn husul de mefsedet olurdu. Bu ise 'adalet
babnda akland zere batldr; nk Allah kt eyleri istemez.
kincisi; mefsedetin Allah'a dnc olmas imkanszdr. O, zat ynnden, Vacib'l- Vcfid'dur ve hibireye muhta deildir.
Herhangi, bir menfaatin celbi veya zarann defi onun iin uygun
olmaz, Eer olsayd, ondan bakasna dnm olurdu ki, onu,
imam nasbnn gereklilii konusunda isbat etmitik. mam nasbnda mkellefler iin umumi bir masahat vardr; e'er imam tayininin vacip olmasnda, onlara dnen bir mefsedet olsayd, onlar
iin masahat olan, ayn zamanda, mefsedet de olurdu. Bu ise, elikidir.
nc soruya cevap olarak, biz, takrib ve teb'id'in ifade etmediini deil, ettii eyi Allah'a gerekli kldk. Bunun dnda birey
sylemi deiliz. Bunun izah u yledir: Eer mkellefin, AIlah'n ondan istedii ve istemedii eye nisbeti msavi ise, onu istediineyaklatrmas ve istemediinden uzaklatrmas Allah'a vacip olur. Neticedeeit klnm iki eyden birinin, dierine tercihi
hasl olur ki, gerekleme ancak onunla (tercih) mmkn olur. Fakat istenen ey daha yaknsa tercih hasl olur. Vcfibun gerekesi
eitliktir ve tercihin gereklemesine man i olan eyortadan kalkarsa teb'id ve takrib Allah'a vacib olmaz.
Drdnc soruya cevap: Temkin (mamn iktidan eline ge irmesi), Allah'n fiillerinden deildir. Allah, bakasnn ykml olduu bireyi~' inenmesi sebebiyle, kendisine vacip olan' bir eyi
ihlal etmez. Ozellikle vacip bir bakasn ilgilendiriyor ve baka bir
vacibe dayal veya bal ise, Allah, kendisine vacip olan bireyi,
hibir ekilde ihlal etmez. nk engelleri ortadan kaldrmak Allah
(C.c.)'a vaciptir; Ve O, hibir zaman vacipleri inemez. zellikle
bakasyla ilgili olan veya baka bir vacibe bal olan vacip ise, Allah, o zaman, bu tr vacipleri hi i,Waletmez. nk, engelleri ortadan kaldrmak Allah'n zerine bir vaciptir. Allah, byle bir vacibi
yerine getirmekte, asla kusur etmez.

M.A.MET RSALES

185

kinci Yol:
Aadakiler, her akllnn zarur olarak bilmesi gereken eylerdendir. Herhangi bir hakim, cemiyetle ilgili bir hkmn uygulanmas kendisine bal ise, hkmn infaz toplum iin bir maslahat~
yerine getirilmemesi ise, bir mefsedettir. Hakim ancak onlann maslahatlannn gerektirdii eyleri irade eder. Kendisi bizzat stlenmedii zaman, sz konusu hkm uygulayacak birini tay'in etmemesi,
knanmasna sebep olur; bu sebepten, her nahiye valisi veya her
idareci, herhangi bir engel yoksa, yerine kaim olacak bir halef brakmadan oradan aynlrsa, tenkid edilir ve azarlanr. Yce..Allah
mutlak hakimdir; mkelleflerin hkmleri O'na baldr. ,Ystelik
onlar hakkndaki tasarruf da O'ndan bakasna ait deildir. Ustelik,
emredici, yasaklayc, adil bir reisin, ilerinin yerine getirilmesi iin
tayin edilmesi, onlar asndan bir masahattr. Allah, ancak, onlarn
maslahatlarnn gerektirdii eyleri ister. Btn bu ileri kendisi
yapma; ama btn bunlan idare edecek birini tayin etmemesi halinde knanr. Yani mamn nasb, Allah'n zerine vaciptir. O vacibi ihlal etmez. yle ise, imam vardr ve nasb edilmitir. Zaten istenen de budur.
Eer bu konuda seme hakknn onlara (mkellefler) verilmesi
niin caiz olmasn diye sorulursa, buna yle cevap veririz: Zarun
olarak biliyoruz ki, muhakkak her hakim, idare ettiklerini onlardan
daha iyi bilir ve ancak onlann maslahatiann ister. Onlann masIahatlarn yerine getirecek naibin seilmesini onlara brakmas, kendisinin ayplanmasna sebep olur. Nasbn, vacip olduu bir konuda,
seimin caiz olmas, .0 eyin, gereklemesini pheli klar. Fakat
seme iini onlara brakmad zaman, durum byle olmaz.
nc Mesele:
Buraya kadar geen blmlerden anlald ki, vacipleri ihlal etmenin ve kt fiiller ilemenin mmkn olmas, mkellefleri bundan men edecek, vacipleri ihlal edenleri ve kt m ileyenleri engelleyecek ve onlan iyi fiillere tevik edecek bir imama ihtiya
gsterir. Bylece; mkellefler taate yaklam ve masiyetten uzaklam olurlar. Bu, imarnn varln, onu nasbetmenin Allah'a vacip
olmasn ve bu makama gelmesini salamann kullaravacip olmasn gerektiren sebeptir.
Drdnc Mesele:
mamn muttasf olmas gereken sfat ar sekizdir:

186

HASANONAT

Birincisi: smet. 0, mkeefin gnah ilemesini imkansz klan

bir sfattr. Bu sfat olmazsa, gnahtan kanmak mmkn olmaz.
mamn bu sfatla vasflanmas iki bakmdan gereklidir. Birincisi;
eer imam ma'sum olmasayd, ya kendi nefsine ya da baka bir
imama muhta olurdu. Bu ise, devir ve teselsl gerektirir. Her iki
hal de muhaldir. Aslnda imama olan ihtiyacn asl sebebi budur.
Eer denilirse ki, (i) Ma'sum, ya ma'siyet ilemeye muktedirdir, veya deildir. Eer muktedir ise, ma'siyetin onun tarafndan ilenmesi ya mmkndr veya mmkn deildir. eer imkan dahilinde ise, o aslnda imtiyaz olmakszn dier mkeefler gibidir. Eer
mmkn deilse, onun gereklemesi imkansz olan eyi yapabilecek gce sahip olmas, gl olmas demek deildir. Eer muktedir
deilse, o, icbar edilmi olur; bu da onun iin eref deildir.
(2) Eer mkeeflerden birinin ma'siyet ilemesine engel olmak caiz olsayd, bunu Aah'n yapmas gerekirdi. Bu, O'nun hem
kudretine hem de temkininie zarar vermez. Eer insanlarn varlnn amac, gnah ilemeden ve ceza grmeden onlar mkafatlandrmaksa, bunu btn mkeefler iin yapmak vaciptir.
(3) Kur'an ve Nebiye ihtiyacn son bulmamas ye teselsln inktaa uramas niin caiz olmasn?
Birinci suale cevap: Muhakkak ma'sum, ma'siyet ilernee
muktedirdir. Fakat, gnah ilemeye sevkeden bir amil bulunmad
iin, bu onun gc yettii hereyi yapmas demek deildir. Tpk
Aah'tan kt fiilin vukuunun imkansz olduunun sylenmesi ve
enbiyann ismeti hakknda da sylenen ey gibidir. Zatnn dndaki bir eyden dolay, gereklemesi mmkn olmayan bir eyi yapabilecek bir kudrete sahip olmakla kimse yadrganamaz. Esasen
yadrganacak olan, zatndan kaynaklanan bir sebepten dolay, gereklemesi mmkn olmayan eyi yapabilecek kudrete sahip olmaktr.
(

kinci suale olan cevap: Biz, Allah'n yalnz bir ahs, kendi fiiliyle buna hak kazanmakszn ma'sum kldn iddia etmiyoruz. Sadece yle diyoruz: smet anlamna gelen, zel ltuflara, kendi abasyla mstehak olan herkese Allah bu ltuflar verir. Sonra da
imamn, bu insanlardan birisi olmas gerekir. Mkeeflerin tm,
sadece, kendi abalaryla bu zel ltuflara mstehak olsalard, hepsi ma'sum olurdu. Bylece ismetin bulunmayndaki eksikliin AIlah'a deil, onlarn kendilerine raci olduu ortaya km oldu.

lMAMET RISALESI

187

nc suale cevap: Ma'sum olmayanlann, Nebi'ye veya

Kuran'a ball, yalnz u ekilde sz konusu olabilir. Eer gemiteki herhangi bir zamanda, Peygamber var olsayd ve Kur'an'n,
hata etmesi mmkn olan bir mkellefi imama ihtiyatan mstani
klmas caiz olsayd, her ite ve her zaman yle olmas gerekirdi.
Lazmn fasid olduu, tarih olarak sabittir. Buna bal olarak melzumun da fesad ortadadr. (Yani Kur'an'la Nebi'nin birlikte olmas
nasl art ise, Peygamber'den sonra da imarnn varl arttr).
kincisi: imam nasbnn Allah Teala'ya vacip olduu ikinci pir
yolla da sabit olunca, artk yle diyebiliriz: Biz zarun olarak biliyoruz ki, eer hakim, halk iin nasb edildii takdirde, onlann maslahatlann ayakta tutamayacan, onlar idare edemeyeceini ve tayin edili sebebi olan grevlerini yerine getiremeyeceini bildii
bir kimseyi imam olarak nasb ederse, halk ondan nce nasbedilmi
birine muhta olur. O kiinin imam tayininden gayesi, tebaann
menfaatlerini gzetmek ve tayin sebebi olan grevlerini yerine getirmek olduundan, bunlan yerine getiremeyen birini tayin ettii
iin akl sahipleri onun bu hkmn irkin grerek ondan nefret
,ederler. Ma'sum olmayan birinin, Aah tarafndan nasb da bu hkme dahildir. Bylece, Aah'n ma'sum olmayan bir kimseyi, imam
olarak nasb etmeyeceini anlam olduk. Allah'n nasb ettii her
imam ma'sumdur.
kinci sfat: lim. mamm, imameti iin gerekli er'i, siyas,
edeb, hasmann susturulmas ve dier din ve dnyev ilimiere sahip olmasdr. Bunlar olmakszn idareye muktedir olamaz.
nc sfat: ecaat. mamn, fitneyi nlemek, batl ehliyle
mcadele etmek ve onlan batldan menetmek hususunda, gerekli
olan eye sahip olmasdr. marnn yapmas gerekli olan ileri ancak bu sfatla gerekletirmesi mmkn olur. nk, eer, o korkup kaarsa zarar umumileir. Halbuki, raiyyetinden birinin korkup
kamas, byle bir umumi zarara sebebiyet vermez.
Drdnc sfat: mamn tebaasnn en faziletlisi, en cesaretlisi,
en cmerdi olmas ve olgnluk alameti saylan her konuda tebaasnn en mkemmel i olmasdr. nk o, tebaasnn nderidir. Herhangi bir kimsenin kendinden daha olgun birinin nne geirilmesi
akla aykndr.
Beinci sfat: mamn, yaradlnn, nesebinin kendinden nce
ve sonra ho karlanmayan ayplardan uzak olmasdr. Mesela; ya-

HASANONAT

188

radl itibariyle czzam ve alaca hastal; miza itibariyle kindar

ve cimri olmas, nesebinin bozuk olmas ve oluk ocuunun kt
sanatlar ve dk iler yapmas bu ayplardandr. nk btn bunlar Allah'n bahettii ltflardr. Bu sfat dolaysyla, kullar onu i
bana getirir ve kalpleriyle ona meylederler. Aksi takdirde, halk
onun otoritesini tanmaz v~ onu gnlden benimsemez.
Altnc sfat: mamn Allah Teala'ya en yakn ve mkafata en
fazla hak kazanan biri olmasdr. nk o, Allah'n emri ve takdiriyle, tebaas olan herkese nder klnmtr. Allah bir kulunu dierine ancak zikrettiimiz artlarda, nder yapar.
Yedinci sfat: mamn, imametine delalet eden ayet ve mucizelere sahib olmasdr. Bazen insanlarn onu kabul etmeleri iin, bu
ayet ve mucizelerden baka bir yol yokdur. Onlar, ihtiya halinde,
imarnet iddiasn ortaya koyarlarken, izhar edilirse onun Allah tarafndan nasb edilmi olduu bilinir.
Sekizinci sfat: mamn: asrnda tek olmas sebebiyle, btn
dnya iin imam olmasdr. Baz dnrler buna, imamlann birden fazla olmasnn, davalarnn farkll yznden, aralarnda srtmelere sebep olabileceini delil getirmilerdir. mamlarn okluu, fitne ve fesada sebep olur. Tek bir imarnn varlk sebebi, onlarn
var olmalarndan kaynaklanr. O halde ok sayda imarnn yoklukIan caiz olmad gibi varlklar da caiz deildir. Bu ise, muhaldir.
Fakat eer imam tek olursa, bu cevaz ortadan kalkar ve kesin bir
ekilde maksad hasl olur.
Eer denilirse: smcti art kotuunuzda, onlarn bazlarnn
hatal olduu neticesini douran ihtilaf nasl mmkn olur? Buna
yle cevap verilir: smet yle bir ltuftur ki, kiiyi kt fiil ilemeye sevkeden amiller onunla ortadan kalkmaz. Bu ltuflar, bunlara
sahip olan kimseyi, ekimeye drmez. Bu konuda .en gzeli,
nakli deliller gstermektir.
Bunlar her imarnda bulunmas gereken sfathirdr. Bu sfatlar
serdediimizdeki maksad da budur.
.
Beinci Mesele
Herhangi bir dnemde, muktedir olsun veya olmasn, ma'sum
imarnn bulunmasnn gereklilii sabit olunca, devrin insanlarnn
ittifakla syledikleri veya yaptklar hereyin doru ve gerek 01-

1MAMET RtSA.ESt

189

mas gerekir. nk, ma'sum imamnonlarn arasnda olduu kesindir; ondan yalan ve batln sudur etmesi de imkanszdr. Ihtilaf
ettiklerinde ise, durum yledir: Tek bana bir i yapan herkes, ya
vacibi ihlal eder veya kt bir i yapar. Tek bana i yapann sz
ve fiili ancak yalan ve batldr. nk, o masum, doru syleyen ve
gerekci deildir. Aksine bu tek kalan kimsenin dndakilerinin ittifak ettikleri doru ve gerektir. Veya hakikat ve doru, aralarnda
muhalefet olsa bile, geriye kalanlarn szlerinde bulunabilir. Btn
insanlarn iemann hakikat olduu buradan anlalmaktadr. Eer
ihtilaf ederlerse, hakikat mslmanlarn zerinde ittifak ettikleri
eydir, dierlerininki gerek deildir. Eer mslmanlar ihtilaf
ederlerse, hakikat ehli Hakk'n zerinde birletiidir. EWi Hakk akln gerektirdii ve naklin teyid ettii ekilde tevhid, adalet, nbvvet ve imarnet anlayna sahip olanlardr.
Bu sylenenler anlaldysa unu bilmek gerekir ki, insanlar bu
konuda ihtilaf etmilerdir. Bazlar, imam nasbnn hi vacip olmadn; bazlar, insanlar zerine vacip olduunu; dier bazlar ise,
Allah'a vacip olduunu kabul etmilerdir. Son grn (imam nasb
Allah'a vaciptirdiyenler) doru ve ilk iki grn batlolduu konusunda yeterli aklamay yukarda vermitik. Dier taraftan imam
tayini konusunda da ihtilaflar olmutur. Nasbn Allah'a vacip olduu grnde olan son frka imamlarn kesinlikle Nebi (s.a.v.)'nin
ehl-i beytinden oniki kii olduunu kabul etmilerdir. Dierleri ise,
imarnn ehli beytten olmayaca kanaatindedirler; ,her frka kendi
grnn doruluuna inanmtr. Bunlardan hibirinin gerei
ifade etmedikleri anlalmtr. Bylece imam nasbnn gerekli olmad grnde olanlarn iddialar bat i olunca, sna-Aeriyye
mensuplarnn sahip olduu grn doruluu ortaya km oldu.
te yandan baz mslmanlar ismetin imam iin gerekli bir sfat olduunu kabul ettiler; bir ksm da bunu inkar ettiler. smet sfatnn
imarnda bulunmasnn gerekli olduunu kabul edenlerden bir grup
bu sfatn oniki imarnda bulunduu grndedirler. Bir ksm ise,
oniki imarnn dndaki kimselerin de bu sfata sahip olduklarn ileri srerler. Hakikatn onlarda (sna-Aedyye) olduu bilinen bir husustur. Bu sebepten onlarla beraber olunmaldr. Aksi takdirde mmet dalalet ve batl zerinde toplanm olur.
yle bir itiraz vaki' olabilir: (1) Birisinin mmet-i Muhammed
hakknda sizin iittiklerinizden baka bir gre sahip olmas; haklnn da bakas deil kendisinin olmas ihtimal dahilindedir. Eer
sizinki mevcut olsayd, onu bilirdik ve haberi bize ulard, derse-

HASANONAT

190

niz, size yle cevap verilir. Sizin onu bilmemeniz, onun yokluunu gerektirmez. .
(2) Sizin sylediklerinizin z, ma'sum imann bizzat kendisinin, ma'sum bir imam olduuna ahitlik etmesidir. Bu ise bir eyi,
kendisiyle isbat olur.
(3) Seb'iyye de, imann Allah tarafndan nasb edildii, vacibi
ihlal etmedii ve kt i yapmad grndedir. Bu takdirde, onlarn da hak zere olmalar gerekir.
Birinci itiraza yle cevap verebiliriz: Bu bilgi delile dayal deildir. Bilakis tarih ve siyer konusundaki rivayetlerden, ehl'lEhv~i'nn ve melilderin tartmalaryla fazlaca uramaktan hasl
olan bir eydir. lmin, ilim olmayandan aynmasnda hkm verecek olan akldr. Eer ak, alametleri herkesee bilinen herhangi bir
konuda kesin bir karara varrsa, bu ilim olur. Elle tutulur, gzle grlr gerekleri ortadan kaldrmaya ynelik ihtimallere deer verilmeyecei gibi, varlan bu neticeyi ortadan kaldracak ihtimallere de
deer verilmez. Tevatr ve tecrbe yoluyla hasl olan bilgilerde, akln kabul ettii ey geerlidir. Mesela; akl Hz. Peygamber'den sonra Ali, Ebii Bekir ve Abbas'tan baka, imarnet iddiasnda bulunan
bir kimsenin olmayaca hususunda kesin bir hkme varrsa, dier
zamanlarda da hkm byle olur. Dolaysyla bu ilim, zikredilen
ihtimalle ortadan kalkmaz.
ikinciye cevap: Ma'sum imann varln bilmek, onun nasb
edildiine delalet eder. Bu ise, garip karlanacak bir husus deildir.
ncye cevap: Onlar (Seb'iyye), cisimlerin kdemi ve dier
batl iddialar sebebiyle dinden kmlardr. mann vacipleri ihlal
etmeyeceini ve kt fiil ilemeyeceini redde~mezler; nk onlara gre imam bunlar yapp yapmama konusunda muhtar deildir.
Bilakis onlar yle derler: Imann yapt her ey, yalan, zulm, arap ime ve zina etmek de dahil, taattir. Onlarn bu szlerinin batl
olduu apak ortada olduu iin, dier grleri zerinde durmadk.
m.BLM
Onikinci imarnn gaybetine ve onun mddetine gelince, Allah
Teala'nn kadir ve alim oduun~ inananlara gre pek mantksz de-

MAMET RtSALES

191

ildir. Onun gereklilii, delille sebit olunca, hakikat olduu anlalr. Mslmanlardan gaybetin gerekleme ihtimalini zayf grenlere, mddetin uzunluu konusunda Enbiya'dan Hzr ve lyas'n;
allerden Deccal ve Samirl'nin gaybetleri hakkndaki kendi gorleriyle kar klr ve denir ki: Eer bu iki ekilde gaybet caiz ise,
bunlarn vasat olan velilelerin;gaybeti niin caiz olmasn? mamn
gaybetinin sebebine gelince, bildiiniz gibi, bunun ne Allah, ne de
imarnn kendisi tarafndan olmas caizdir. O, mkelleflerin yzn-den, gaib olmutur. Esas sebebi de, iddetli korku ve gcn kay bedilmesidir. ,Sebeplerin ortadan kalkmas halinde, imarnn ortaya
kmas (zuhur) gerekir.
Biz vadettiimiz hususlar yerine getirdiimize gre, Allahla
verdii nimetler iin hamdederek, Nebilerin efendisi Hz. Muhammed'e salat, velilerle salih kimselere selam; kadn erkek btn
mminler iin dua ederek, bu mesele ile ilgilenen aratrclarn hatalann dzeltmesi arzusu ve Allah'n ho karlamad btn gnahlardan balanma midiyle szmz bitiriyoruz. Allah bize
yeter: O, ne gzel yardmcdr. Hamd alemlerin Rabb' olan Allal'a
mahsusdur.