1

6. AKIKANLARIN TAINMASI
(Ref. e_makaleleri)
6.1. Borular, Balant Paralar, Vanalar
Borular Ve Tpler
Su, gaz, petrol gibi akkanlarn bir yerden baka bir yere tanmasnda kullanlan
kil, beton, aa, grafit, plastik, asbest, cam ve eitli metallerden yaplm
malzemeler "boru" olarak tarif edilir.
Tahmin edildii gibi borular yaklak 5000 yldan bu yana insanln kullanmnda
bulunmaktadr. lk borular, dalardaki erimi kar sularnn kylere getirilmesinde
yararlanlan aatan kanallardr.
Bir akkann bir noktadan dier noktaya tanmasn salayan boru veya tp
dzenine borulama sistemi denilmektedir. Bu tariften hareket edilecek olursa, bir
araba motorunda da borulamadan bahsedilebilir. Ancak borulamann ve borulama
tasarmnn en karmak olduu ve zel uzmanlk gerektiren alanlar rafineriler,
petrokimya fabrikalar, nkleer enerji tesisleri ve uzay teknolojisidir.
Bu derecede yksek teknolojiye hayat kazandran bir dal olmas nedeniyle
borulama teknolojisi ve tasarm pek ok detay konu ierir. Bu konularn her biri
ayr uzmanlk daldr.
Teknolojinin ilerlemesi sonucunda ortaya kan ihtiyalar boru malzemelerinde de
gelimelere yol amtr Bu gn aa borular ok zel fermentasyon sanayiinde
kullanlmaktadr. leri teknolojilerde yksek basn ve scakla dayankl zel
alamlar, elik veya dkm malzemeden yaplm borular kullanlmasnn
yansra, ounluk korozif ortamlarda, bilinen trde veya ihtiyalara gre
hazrlanm zel plastiklerin kullanm gittike yaygnlamaktadr.
Boru malzemeleri iki ana snfta toplanabilir.

Metalik Boru Malzemeleri (a) elik ve dier demir alamlarndan (elik,

paslanmaz elik, krom elii, dkme elik v.s. gibi), (b) dier metallerden
(alminyum, bakr, pirin ve bunlarn alamlar gibi) yaplan boru
malzemeleri.

Metal Olmayan Boru Malzemeleri: Bunlar cam, seramik, asbest, grafit ve

plastik gibi malzemelerdir.

Akkanlar ounlukla borular veya tpler yoluyla tanr. Boru ve tp arasnda

kesin bir ayrm yaplamaz. Boru, ap olduka byk, 20 - 40 ft (6 - 12 m)
uzunluunda ve kaln duvarl malzemelerdir. Tp ise birka yz ft.
uzunluundadr, sarmlar ekline getirilebilir ve ince duvarldr. Metalik boruya di
alabilir, tpe alamaz. Boru duvarlar, az da olsa przldr; tp duvarlar ok
dzgn olur. Borular birbirine vidalanarak, flanlarla veya kaynakl ara
balantlarla eklenir; oysa kk tplerin birbirine eklenmesinde basnl, alevli
veya lehimli balant paralar kullanlr. Borular delici mil etrafnda dvlerek
kaynaklamayla ve dkme yoluyla retilirken, tpler souk ekmeyle veya
ekstruderde pskrtlerek elde edilir.
Borular retim ekillerine gre iki gruba ayrlrlar: Dikisiz borular ve kaynakl
borular.
Dikisiz boru terimi ticari bir tanmlama olup borunun yekpare bir malzemeden
yaplm olduu anlamna gelir. Boru yaplacak yekpare malzemeye bir delici mil
ile girilir ve malzeme delici mil zerinde dvlerek istenilen apa getirilir. Dikisiz
borular ya pskrtmeyle (ekstruzyon) veya sabit (veya dnen) kalplara dklerek
yaplr; kalplamayla (santrifj yolu ile) yaplan borularda et kalnl ok fazladr.
Dikisiz borularn ekme mukavemeti boru duvarnn her tarafnda ayndr. Dkm
ve pskrtme yolu dnda, delici mil etrafnda dvlerek yaplan borularn i ap
ile d ap merkezleri boru ekseni boyunca farkllklar gsterebilir. Bu nedenle et
kalnl borunun her tarafnda ayn deildir.
Kaynakl boruda, rulo haline getirilmi ve boru bant olarak isimlendirilen yaklak
70-100 cm enindeki sa eritler, silindirik boru meydana getirecek ekilde alr.
Bu ekilde helezon bir akma izgisi oluturan eritlerin ular dikilir, kaynakla
birletirilir. Kaynak noktalarndaki ekme gerilimi, kaynak kalitesine ve uygulanan
teknik kontrol yntemine gre orijinal malzemenin %60 ile %100 seviyesine ular.
Kaynaklama metodu ile byk apl borularn retimi mmkn olduu gibi, apna
gre et kalnl daha dk boru imalat da yaplabilmektedir. Kaynakl borularda
sabit bir et kalnl salamak mmkndr. Kaynakl borularn genelde korozif
ortamlarda veya yksek basnlarda kullanlmas nerilmez.

Boyutlar
Boru ve tpler, aplar ve duvar kalnlklar ile tanmlanr. elik boruda standart
nominal ap 1/8-30 in. arasnda deiir. 12 in.den byk apl borular iin verilen
nominal aplar borunun d apn, 3-13 in. borularda i ap belirtir, ancak daha
kklerde gerek bir boyutu tanmlamaz.
elik boru standartlar Ek-4 te verilmitir. Dier malzemelerden yaplan borularn
d aplar da, elik borularla ayn ebatlarda tutulur; bunun avantaj bir borulama
sisteminde malzemelerin birbiri yerine kullanlabilmesidir. elik boru standard
IPS (iron pipe size) veya NPS (nominal pipe size) olarak bilinir. rnein "2 in.
nikel IPS boru" nun d ap, 2 in. elik borunun d apna eittir.
Borunun duvar kalnl "schedule (tarife) says" ile gsterilir:
1000 p'
schedule (Sch) says =
S
p' = i alma basnc, lbf / in2,
S = kullanlan alam iin kabul edilebilir gerilim, lbf / in2 dir.
Kullanlan shc saylar 10, 20, 30, 40, 60, 80, 120, 140 ve 160 tr, fakat ap 8
in.den kk olan borularda sadece 40, 80, 120 ve 160 lar uygundur. Ek-4 te,
elik boru iin eitli shc saysn karlayan gerek duvar kalnlklar verilmitir.
Dier alamlarda, alamn kuvvetine gre, et kalnl elik borununkinden daha
kk veya daha byk olabilir.
Tplerin boyutlar d apyla tanmlanr. Nominal deer, ok kk toleranslarla,
gerek d apa eittir. Duvar kalnl BWG (Birmingham wire gage) saysyla
verilir; bu deer 24 (ok hafif)-7 (ok ar) arasnda deiir.
Is-deitirici tplerin boyutlar ve duvar kalnlklar Ek-5 te grlmektedir.
Tablo-1: Boruda Ak Hzlar
Hz, ft /
sn
nce sv
Arlyla
0.5 1
Pompa giriiyle
1-3
Pompa kyla 4 10
Proses hatt
48
Akkan

Ak tipi

Akkan
Viskoz sv
Buhar
Hava, gaz

Ak tipi
Pompa giriiyle
Pompa kyla
-

Hz, ft /
sn
0.20.5
0.52
3050
30100

Boru Boyutlarnn Seimi

zel bir durum iin optimum boru ap, boru ve balant paralarnn,
(a) izafi yatrm,
(b) gc,
(c) bakm,
(d) stoklama
durumuna baldr. Borulardan en yaygn ak hzlar Tablo-1de verilmitir; zel
durumlarda farkl hzlarda aklarn alnabilecei koullar da vardr. Boru boyutu,
volumetrik ak hz ve hz arasndaki ilikiler Ek-4 deki tablodan bulunabilir.

Balant paralar ve Eklemler (Joints)

Bir boru veya tpe balant yaplabilmesi malzemenin zelliklerine ve en nemlisi
de duvar kalnlna baldr. Kaln duvarl malzemelerde dili, flanl veya
kaynakl balant paralar kullanlr. Kk bir para ince duvarl tp,
lehimlenerek veya sktrlarak eklenir. Cam, karbon veya dkme demir gibi
krlgan malzemelerden yaplan borular flanlar veya cam-musluk eklemlerle
balanr. ekil-.19da tipik dili boru balantlar, ekil-.20de flanl eklemler ,boru
balant paralar ve dirsek balantlar grlmektedir.

Boru Balant ekilleri

Boru balantlar, aada aklanan balca yedi yntemle yaplr.
1. Dili Balantlar (Screwed Ends): Balant yaplacak paralarn her ikisinin
ucunda bulunan birbirine uyacak ekildeki diler yoluyla paralar birletirilir. Dili
balantlar kk apl borularda, orta derecelerdeki basn ve scaklklardaki
alma koullarnda, darbesiz ve sallantsz ortamda ve giricilik (difzyon) zellii
ok olmayan ar hidrokarbon malzemeleri tayan borularda kullanlr. Balant,
gerektiinde paralarn almasna ve sonra tekrar kolayca balanmasna olanak
verir. Dier balant ekillerine gre daha pratik ve ekonomiktir. Ancak kaynak
yaplamayacak kadar yksek ve zel alaml malzemelerin balanmasnda,
yukardaki koullar bulunmamasna ramen dili balant kullanlr (ekil-.19)
2. Flanl Balantlar (Flanged Ends): Balantlarn sk alp kapanma olaslnn bulunduu noktalarda bavurulur. Aslnda 4 in. boyutuna kadar flan
balants yerine dili balant yaplabilirse de, zellikle tanan malzemeden
dolay 1/2 in boyutuna kadar flanl balantlar kullanlabilmektedir. Flann boru

5
1/2 in boyutuna kadar flanl balantlar kullanlabilmektedir. Flann boru ile birletirilme yntemleri ekillerle gsterilir (ekil-20a ve 20b).

900 Dirsek (900 Elbow)

900 Azaltmal dirsek

(900 Reducing street
elbow)

Dz Te (Plain Tee)

stavroz (Cross)

Manson (Coupling)

Dz yan kl Te (Plain
side outlet Tee)

Kr balk
(Cap)

Azaltc
(Reducer)

Kr tapalar (Plugs)

Nipeller (Nippels)

Recor (Union)

Burlar (Bushings)

ekil-.19: Dili boru balant paralar.

(a)

Dili flan (Screwed

flange)

Kayc flan (Slip-on

flange)

Kr flan (blind flange)

(b)

Dirsel (Elbow)

Te (Tee)

atal (Lateral)

Azaltc
(Reducer)

(c)

Vidal (Screw-end)

Flanl (Flanged-end)

Soket-kaynakl
(Socket-welding)

Eritme dolgulu (With

ends for brazing)

Lehimli (With solder

joint ends)

(d)

Aln kaynakl (Buttwelding)

ekil-.20: Flanl eklemler, boru balant paralar ve dirsek balantlar

7
3. Kaynakl Balantlar (Welding Ends): Bu tr balantlar iki balk altnda toplanr. (a) Soket kaynaklar; genellikle kk apl borularn balanmasnda kullanlr. (b) Aln kaynaklar; borularda en ok kullanlan balant eklidir. Her trl basn, scaklk artlarnda alacak borulamada aln kayna uygulanr. Kaynak
balantlar, alma-sklme ihtimali ok az olan yerlerde uygundur (ekil-.20c).
4. Eritme Dolgulu Balantlar (Brazed Ends): Dili balantlara gre daha srekli balantlarda kullanlr. Balant noktasna bir dolgu halkas geirilir. Bu tr
balantlar soutma sistemleri (refrigerant), buhar ve su hatlar gibi servislerde
kullanlabilir (ekil-.20c).
5. Lehimli Balantlar (Solder-Joint Ends): Genellikle bakr ve pirin boru balantlarnda dzgn, srekli, ve basnca dayankl birlemeler salanmasnda uygundur. ounlukla stma hatlar ve cihazlarn yalama ya hatlarnn balantlarnda kullanld gibi, fermentasyon ile malt ve alkoll iecekler retiminde olduu
gibi, korozif olmayan ortamlarda da uygulanr (ekil-.20c).
6. Gbekten Gemeli (Hub and Spigot Ends) Balantlar: Bu tip balantlar
daha ziyade yer alt borularnda, pis su boru balantlarnda kullanlr. Genelde
kalafatl balantlar ad ile anlr. Balanacak iki u soket geme prensibi ile karlatrlr. Soket boluklar stb ile ksmen doldurulur. Bunun stne eritilmi
kurun dklerek balant tamamlanr.
7. Hava ve Yzkl Balantlar (Flared Ends): Bu tip balantlar ounlukla
nispeten kk apl bakr, plastik ve baz elik borularda kullanlr. Enstrmanlarn hava sistemlerinin btn balantlar bu tiptir. Balantnn almas, yeniden
balanmas ve szdrmazlk salanmas kolaydr.

Vanalar
Tipik bir proses fabrikasnda, deiik boyut ve ekilde binlerce vana bulunur ve
herbirinin dizayn farkl olmasna ramen temel fonksiyonlar, bir akkan akmn
azaltmak veya kesmektir. Baz vanalar tmyle ak veya kapal olarak kullanlr;
buna "ak-veya-kapal" servis denir. Bazlarndan bir akkann basncn ve akn azaltmada yararlanlr. Sadece bir yndeki aka veya sadece belirli scaklk
ve basntaki aka izin veren vanalar vardr. Bunlarn dnda akkann scaklln, basncn, sv seviyesini veya dier zelliklerini kontrol eden vanalar da bulunur. Her durumda vana, akm ya kontrol eder veya durdurur.

8
Vanalar deiik malzemelerden yaplabilir; pirin, dkme elik, dvme elik, plastik ve plastik kapl malzemeler kullanlr. Bir vana gvdesi ve i yaps ekil-.21 te
grlmektedir.

salmastra somunu
salmastra basks
salmastra bask yay
conta

salmastra saplamas
salmastra flan
salmastra
vana mili
bonet-vana kapa

merkezleme
burcu

vana gvdesi

yuva
disk
yuva
merkezleme
burcu

vana alt flan

ekil-.21: Bir vana gvdesi ve i yapsnn ematik grnm.

Vana Tipleri
1. Diskli (Globe) Vanalar
"Globe" terimi, bu tip vanalarn ilk dizaynnda gvde ksmnn kresel yapda olmasndan dolay kullanlmtr; bir diskin (plug) bir yuvaya (seat) oturarak akm
kapamasna globe denilmektedir. Bu gruptaki vanalar ilk dizaynlarndan (al Y
tipi, 3 yollu) uzaklap deiik grnmlerde de yaplmaya balanmtr; ancak
alma ilkeleri ayndr. Dz ve al diskli vanann ematik grm ekil-.22
(a)da, ksmlar 3.22 b)de gsterilmitir.
Diskli vanalar, kullanmna gre iki grupta toplanabilir;

dtan vidal ve boyunduruklu,

iten vidal.

simit (tekerlek)

somun

mil

salmastra bask
domunu

salmastra
basks

salmastra
(a1) Dili glob vana

vana kapa

disk
disk tutucu
disk
somunu
gvde
(a2) Al (Angle) glob
vana

(b)

ekil-.22: Dz ve al bir glob vanann (a) ematik grnm, (b) ksmlar

Dtan Vidal ve Boyunduruklu Diskli Vanalar: Bu grup vanalarda alma mekanizmas vana kapann dndadr. Bunlar OS ve Y (outside screw and yoke)
harfleriyle tanmlanr. Vana iinden geen akkanla, vana milini hareket ettiren
diler birbiriyle temas etmezler. Bu tr yap byk apl vanalarda, akkann zelliine baklmakszn kullanlabilir (ekil- 3.23 a).
ten Vidal Diskli Vanalar: Vana mili zerindeki dilerin gvdedeki karlklar,
vana kapann iindedir; milin aa-yukar hareketini salayan diler, vanadan
geen akkanla temas halindedir. Akkan, zelliine gre (korozif olabilir, metali
andrc tanecikler ierebilir) dilere zarar verebilir. Byle bir durumda bu tr bir
vana (ekil-.23b), yerine OS ve Y tr bir vana uygundur.

10
vana simidi
salmastra bask
somunu
mil hareket diski
salmastra basks
salmastra
disk
yuva

(a)

(b)

ekil-.23: Diskli (glob) vana eitleri

Disk ve Yuva:
Vanalarda disk ve yuva kullanld yer ve istenilen szdrmazlk seviyesi ynnden nemlidir. Diskli vanalarda disk ve yuvalar grupta toplanabilir:

metal disk-dar konik yuva,

tapa (plug) disk,

kark (kompozit) disk.

Metal Disk-Dar Konik Yuva: Disk yzeyi kre paras eklinde ve yuvann oturma yzeyi koniktir. Bu yap glob vana iin ok tipik bir disk-yuva yapsdr ve ekil-.24(a) ve 3.24(b) de pirin ve elik malzemeli glob vanalarn kesitlerinde grlmektedir.
Byle bir yapda szdrmazln salanmas ve yzeylere yeniden ekil verilmesi
ok kolaydr.
Konik yuva iine giren ve yzeyi kre paras eklinde olan disk ile yuva bir izgi
boyunca temas ederler. Vanann kapanmas ve szdrmazl bu izgi boyunca
salanm olur. Kre yzeyinin ilenmesiyle apnn klmesi veya konik yuva
yzeyinin temizlenmesi sonucu konikliin almas halinde, izgi eklindeki oturma yzeyi koninin daha alt noktalarnda oluur.

11
Vana kapanda oturma yzeyine yabanc partikllerin skmas halinde, vana
alp skan partikllerin akm ile srklenmesi salanmaldr. Aksi halde szdrmazlk iin vana simidinin daha fazla sklmas, ilave kollar ve anahtarlar ile zorlanmas sonucunda yuva ile disk arasna skan yabanc madde oturma yzeyinde yuva veya disk zerinde, ounlukla her ikisinde de kk izler brakr. Partikl
uzaklatrlm olsa bile byle durumlarda vanada kaak grlr. Oluan kaak,
bu noktada disk ve yuvay andrmaya devam eder ve ksa zamanda kaak byr. Yzeye skan para, malzeme kadar sert olmasa ve yzeylerde iz brakmam bile olsa, disk-yuva arasnda skm ise etrafndan olan akkan kaa
malzemeyi yine de andrr.
Byle durumlarn nlenmesi iin, vanann tam szdrmazlk temin etmemesi halinde, olanaklara gre vanann almas, bir sre akkann serbeste gemesinin
salanmas ve sonra vanann kapatlmas nerilir. lem tekrarlanarak yzeye
tutunmu veya skm partikllerin uzaklatrlmas mmkn olur. Btn vanalar
iin geerli olan bu usul ile vanalarn mrleri uzatlabilecei gibi en nemlisi teknisyen kendisinin ve prosesin emniyetini ve srekliliini ykseltmi olur.
Tapa (Plug) Diskli Vanalar: Bu tip vanalarda,
(a) akmn kk miktarlarnn vanann ok kk hareketleri ile ayarlanmas
mmkndr,
(b) disk ve yuva arasnda daha geni temas alan olmasyla, yksek akm hzlarndan kaynaklanan izgi anmas gibi olaylar en aza iner.
Ayrca sert partikllerin arparak veya skarak brakt izler disk ve yuvann
btn yzeyinde yrmemi olacandan kaak olasl azdr. Bu yapdaki vanalarda ok iyi kalite yuva malzemesi kullanlmas halinde vanalar servis hayat boyunca bakma ihtiya duyulmadan kullanlabilir. (ekil-.24c).
Kompozit Diskli Vanalar: Vana diskinin kolayca deitirilebilir durumda olmas
en byk avantajdr. Bunun yannda, (a) tam kapama iin daha az kuvvete ihtiya
vardr, (b) metal diskli vanalara gre kir ve yabanc maddelerden daha az etkilenir, (c) disk deitirilerek eitli servislerde (su, hava, gaz gibi) kullanlabilir duruma getirilebilir.
Kompozit diskli vanalarn aplar kktr ve en fazla 230 0C de kullanlabilir. Bu
tip glob vana kapalya yakn durumlarda, yani akm ayarlamalarnda yeterli servis
vermez. Kompozit diskin bu ekilde akm ayarlamalarnda kullanlmas halinde
krlma ihtimali metal disklere gre daha fazladr.

12
Belli sre altktan sonra veya kk bir kaak grld zaman disk deitirilmek zere vana servisten karlr. Disk deiimi srasnda yuvann da mutlaka
kontrol edilip izgi anmasnn yuva yzeyini henz etkilememi olduu grlmelidir. Aksi halde yuva yzeyinin, bu i iin yaplm cihazlarla "paso" alnarak dzeltilmesi gerekir (ekil-.24d).

(a)

(b)

(c)

(d)

ekil-.24: Diskli vanalarda disk ve yuvalar.

Glob Vanann Montaj

Glob vanann hat zerine akma gre hangi ynde yerletirilecei hep gr ayrlklar yaratr. Akmn diskin altndan gelecek ekilde yerletirilmesi durumunda,
tam kapanma konumuna gelirken vana mili zerine byk bir kuvvet uygulanmas
gerekir. Akm diskin zerinden gelip altndaki yuvadan kacak ekilde yerletirme
durumunda ise, ilk ama annda vana miline byk bir kuvvet verilmesi zorunludur.
Buhar basncnn glob vana diskinin alt tarafndan doru etkin olduunu dnelim. Vana kapatldka k tarafndaki basn srekli olarak der. Basn dmesine paralel olarak ktaki scaklk da dmeye balar. Vana milinin buhar
akm iinde kalan ksm bu deiikliklerden etkileneceinden, mil sour ve bunun
sonucunda boyu ksalr. Buharn kesildii ksmdaki hatta kalan buharn bir ksm
souyup younlaacandan, milin soumas daha da hzlanr. Szdrmazlk iin
diskin yuvaya bastrlmas mil tarafndan salandndan, vana milinin boyunun
ksalmas sonucunda kaak meydan gelir.

13
imdi de buhar basncnn diskin zerinden geldiini ve vanann kapal olduunu
kabul edelim. Vana mili scak buhar ile temasta olduundan ksalmas sz konusu
deildir. Ancak zamanla s kayb ile buharn souyarak younlamas sonucunda
den scakla gre boyu ksalsa bile, disk zerindeki buhar basnc diski yuvaya
doru bastrmaya devam eder ve vanann karmas nlenir. Yksek basnlarda
glob vanann szdrmazlnn salanmas daha kolaydr.
Herhangi bir ekilde vanann diski milden kurtulursa ve basn diski stten bastryorsa, byle durumlarda vanann almas ve akmn yeniden temini mmkn
olmaz, vanann sklp onarlmas veya deitirilmesi gerekir. Vanann kapal
kalmas hayati nem tayorsa veya prosesin kolayca sklp onarlamaz bir
noktasnda ise, bu gibi durumlarda basn stten gelecek ekildeki balant tercih
edilmez.
Kompozit disk glob vanalarn, kesinlikle akm yn diskin altndan gelecek ekilde
balanmas gerekir. nk mille esnek bir balantya sahip olan disk, en kk
titreimlerde bile oynayabileceinden stten gelecek basnca bakmakszn karmaya balar.

2. Srgl (Gate) Vanalar

Srgl vanalarn, iki yz dzdr, borunun iini tamamen kaplayarak akm ynne dik olarak hareket eder; bylece akkann yolunu aar veya kapar. Bu tip
vanalar akm miktarnn kontrol edilmesinde (azaltp-artrma) kullanlmaz. Borunun akl hilal eklindedir; disk yz ile yuva yz hilalin ularnda birbirlerine
yaklarlar ve akkann trblensinden dolay anrlar.
Bu nedenle srgl vanalar tam ak veya tam kapal konumda altrlrlar. Bir
srgl vanann ematik grnm ekil-.25 (a) da, tanm 3.25 (b)de verilmitir.
Srgl vananlar kullanm ekline gre drt grupta toplanabilir;

Dtan vidal ve boyunduruklu

ten vidal ve mili hareketsiz,

ten vidal ve mili hareketli,

Kayma milli ve ani al.

14
simit (tekerlek)
mil
salmastra basks
vana kapa
salmastra
gvde

(a)

disk
(b)

ekil-.25: Bir srgl vanann, (a) ematik grnm, (b) ksmlar.

Dtan Vidal ve Boyunduruklu Srgl Vanalar: (a) vana simidi evrildike
vana mili dnmez, boyunduruun boazndan yukar doru ykselir. Milin vana
simidi zerine kan miktar vanann akln gsterir; (b) vana miline hareketi
tayan vida vana kapann dnda olduundan iten gelen akmda bulunabilecek andrc maddelerle karlamaz, mil zerindeki bu vidalarn kolayca bakm
yaplabilir ve yalanabilir; (c) vanalarn boyutlar bydke boyunduruun boazna bilyal yatak yerletirilerek srtnme kayplar azaltlabilir. (ekil-.26 a).
ten Vidal ve Mili Hareketsiz Srgl Vanalar: (a) Vana mili aa yukar hareket etmez, ekil-.26(b)de grlecei gibi vana simidi ile birlikte vana mili dner
ve mil ucuna vida ile bal disk aa yukar hareket eder; (b) ykseklii ok daha
az olduundan dtan vidal ve boyunduruklu vanaya gre az yer kaplar; (c) mildeki vida dileri, akkan ortamnda kalr; akkann temiz ve yalayc zelliinin
bulunmas durumunda vanann yararna olan bu yap, aksi halde istenmeyen bir
vana zelliidir; (d) yksek scaklk servislerinde kullanlamaz. Yksek scaklk
farkllklar, vana paralarnda farkl boyut deiikliklerine yol aar, dilerde eilmeler meydana gelebilir. Byle bir durum, kontrol edilememesi ve srtnme sonucunda anmalara yol amas nedeni ile istenmez.
ten Vidal ve Mili Hareketli Srgl Vanalar: (a) vana milinin simit stndeki
ksm vanann aklnn gstergesidir; (b) dtan vidal ve boyunduruluklu vanaya gre daha kk vana yapm bu ekilde mmkn olmutur; (c) dililerinin a-

15
kkan ile temastadr, bu durum dezavantaj gibi grlse de kk apl vanalarda
bundan kaynaklanan ok ciddi sorunlarla karlalmamtr (ekil-.26 c).
Kayma Milli ve Ani al Srgl Vanalar: vana mili salmastra kutusunun iinde bir kol vastas ile aa yukar hareket eder. Byle bir dizayn akmn aniden
kesilmesi veya almas gerektii durumlarda kullanlr (ekil-.26 d).

(a)

(b)

(c)

(d)

ekil-.26: Srgl vana eitleri

Disk Trleri
Srgl vanalarda iki tr disk yaps vardr:

kama yapsndaki diskler,

ift diskler.

Kama Yapsndaki Diskler: Yekparedir ve srgl vanalarn en ok kullanlan

trdr. Bu yap pirin, demir ve elik vanalarda kullanlabilir. Vanann ematik
diyagram ekil-.27(a)da grlmektedir.
Diskin yuvaya giren yz de konikletirilmi ve ilenmitir. Vana gvdesinde, diskin iine girdii ve diskin oturma yzeyi ile ayn koniklikte olan ilenmi yzeyli bir
yuva bulunur. Vana simidinden uygulanan kuvvet ile disk yuvaya konik yzeyler
boyunca oturtulur.
Vana almak iin disk ekildiinde, yzeylerin konik ve diskin aa-yukar hareketinin merkezlenmi olmasndan dolay oturma yzeylerinin temas hemen kesilir. Bylece yzeylerin srtnerek anmas nlenmi olur.

16
Kama yapl diskli srgl vanalar, hemen btn servislerde baar ile kullanlr.
Ancak ok yksek scaklklarda alan enerji tesislerinde srgl vana kullanmnda zel problem ile karlalmtr.
Vana akken scak buhar akmnn getii gvdenin snmas ile vana boneti
(kapak) iine ekilmi bulunan srgnn (disk) snmas ayn seviyede olmaz.
Vana akm kesmek zere tam kapatldnda yuva ve disk farkl olarak kleceinden disk, yuva iine skr. Byle durumlarda vanann almas ok g olur.
ift Diskler: ift diskli bir srg vanann emas ekil-.27(b)de verilmitir. Bu tr
vanalarn kullanm da yaygndr. Bu yapda diskin oturma yzeyi, yuvann yz
zerinde srnerek hareket eder. Yzler vanann btn hareketi sresince birbiri
ile temastadr. Bu hareket ile yuva yzeyinin srekli temiz tutulmas saland
halde ve disk zerindeki yksek basnlarda vanann kullanm zorlar.

(a)

(b)

ekil-.27: Srgl vanalarda disk yaplar

Vana kapatldnda srg dibe oturur. Bu esnada srgnn ortasnda bulunan
eik yzl iki para birbiri zerinde kayar, da doru basn yapar ve disklerin
yuva yzeyine yapmasn salar. Bu eik yzl iki parann eitli yapda olanlar bulunur; bunlara "srg kamas" ad verilir.
ift diskli srgl vanalar su servislerinde, souk ya ve gaz hatlarnda kullanlmaktadr. Mhendislerin bu vanalar tercih etmeleri, geleneksel balln yannda,
dier tre gre daha kolay onarlmasdr.

17

3. Tek Ynl (ek) Vanalar.

Bu tr vanalar akmn tek bir ynde gemesine izin verecek yapdadr. Genellikle
iki grupta toplanr;

Klapesi sallantl ek vana (swing check valve),

Diski dikeyine hareketli ek vana (lift check valve)

Dzgn ve amaca uygun fonksiyonlar beklenen borulama sisteminde, kendiliklerinden hareket etmeleri ve akm ynne gsterdikleri hassasiyetten dolay tek
ynl vanalarn fonksiyonlar ok nemlidir.
ek vanalarn diskleri akmdaki dalgalanmalara gre ne arkaya hareket eder.
Akm hzna gre tam ak durum ile kapal konum arasnda akm miktarna gre
gidip gelirler. Akm miktar sabit ise klapedeki salnm da durur. Akmn kesilmesi
ve ters ynde bir akm domaya balamas halinde ek vanann klapesi kapal
duruma gelip ters ynde akm olumasn nler.
ek vanalarn szdrmazl klape k ile girii arasnda doacak basn farknn
byklne baldr. Her ne kadar akmn yn deitirmesinde ek vana kapatrsa da, tam szdrmazlk doacak basn farkna baldr. Bu nedenlerle ek vanalardan bir ok durumlarda tam bir szdrmazlk beklemek uygun ve doru olmaz.
Basit ve gvenilir yaplarndan ve kendiliinden hareketlerinden dolay elle altrlan vanalara gre ek vanalar, kontrol ve periyodik bakmlar asndan hep ihmale uramlardr.
Klapesi Sallantl ek Vanalar: Akmn vana gvdesinden gei ekline gre
srgl vana yapsn andrr. Bu tip bir vanann yaps ekil-.28(a) da grlmektedir. Vana klapesi veya dier vanalar ile benzerlik kurulmas asndan, vana
diski gvdenin iine bir pim ile aslmtr. Bylece disk kendi arl ile aa doru ve akm ynne dik olarak yerletirilir ve serbeste hareket etme olana salanr. Vana yuvas, sallanabilecek durumda yerletirilmi klapenin akm ynne
dik pozisyonuna yakn bir konumdadr.
Bu ekilde disk yzeyine arpan akmn klapeyi (diski) kaldrarak vana iinden
gemesi, ancak akmn kesilmesi halinde ters taraftan basn gelmese bile, klapenin kendi arl ile aa inmesi ve yuva zerine oturarak kapanmas salanmam olur.

18

(a)

(b)

ekil-.28: Tek ynl ek vanalar; (a) klapesi sallantl

(b) diski dikeyine hareketli, ek vanalar

(a) Klapeli (Swing)

ek vana

(b) Basnl (Lift)

ek vana, dikey

(d) Basnl al
(angle) ek vana

(c) Basnl (Lift)

ek vana, glob

(e) Eik disk (Tilting

disc) ek vana

ekil-.29:ek vana tipleri

19
Akm geerken klapenin kalk miktar, akm miktar ve hzna baldr. Akmdaki
oynamalara gre klapenin akl deiir.
Diski Dikeyine Hareketli ek Vanalar: ekil-.28(b)de grld gibi glob vana
yapsn andrr. Hattan gelen akm diski yukar doru kaldrr. Akmn kesilmesi
halinde disk, kendi arl ile veya tersten gelebilecek basn ile yuva zerine
oturur. Bu yapda, glob vana gvdesine benzer yapda bir gvde kullanlr.
Disk deitirilebilir veya yzeyler dzeltilmek zere ilenebilir. Bu vanalarda en
nemli husus diskin ok hassas bir ekilde merkezlenmesi gereidir. Ancak bu
durumda istenilen verim alnabilir. Glob vanalarda olduu gibi, bu tr vanalarda da
nemli derecelerde basn dmesi olur. ek vana tipleri ekil-.29da verilmitir.

zel Yapdaki Vanalar

Musluk (Plug) Vanalar: Bu vanalar srgl vanalar gibi tam ak ve tam kapal
ekilde servis vermek zere tasarlanmtr. Vana kolunun 900 dndrlmesi ile
vana tam ak durumuna veya tam kapal durumuna getirilebilir. Koni eklinde
olan disk, koninin sivri ucu kesilmi bir grnmdedir. Vana gvdesinde koni yapsndaki bu disk ile uyuacak yekpare bir yuva mevcuttur. Bu durumda disk ve
yuva birbiri iinde dnen iki koni grnmndedir. Diskin ii dikdrtgen eklinde
alarak buradan akmn geecei yol oluturulmutur. Disk 900 evrildiinde bu
aklk i tarafa dner, akmn karsna koninin kapal ksm gelir ve akm kesilir.
Bu vanalar yksek hzl ve byk miktarlardaki akmlarn hemen kesilmesini salarlar. Normal olarak akm ayarlamak amacyla kullanlmazlar. Ksmen akm ayar
gerektii hallerde, disk zerinde bulunan dikdrtgen eklindeki akln, baklava
(ekenar drtgen) biiminde olmas gerekir. Musluk vanalarn deliklerinin standart
profili diktrtgen eklinde olup, boru kesit alannn %70 i kadar olacak ekilde
projelendirilirler. Yuvarlak gei delikli musluklu vanalarda ise boru kesit alanna
eit bir alan salanr. Bu tip musluk vanalar yerine kresel vanalar kullanm tercih
edilir (ekil-.30 a).
Yalamal Musluk Vanalar: Koni eklindeki diskin alt ve st ksmnda evresel
yiv ve yuvayla temasta olan yzeye de boylamasna yivler almtr. Koninin stndeki yivden geen ya dey yivlerin iini doldurur ve koninin alt yatana geer. Musluun 900 lik hareketleri ile dey yivlerdeki ya, disk ile yuvann arasnda ince bir tabaka oluturur. Yalama ile szdrmazlktan olumlu sonular alnd

20
gibi anma ve bozulmalar da nlenir. Disk ve yuva boluunun akmdan gelebilecek yabanc maddeler ile doldurulmas nlenmi olur .
Yalamasz Musluk Vanalar: Ap kapatmak iin 900 lik harekete balamadan
nce basit bir kaldrma mekanizmas ile disk biraz yuvadan dar doru ekilir.
Bylece plug ile yuva yzeyleri birbirinden uzaklatrlm olur. Hareket tamamlandktan sonra plug tekrar yuva zerine oturur btn yzey temas eder.
Kresel Bilyal (Ball) Vanalar: Srtnmeyi, dolaysyla andrmay nlemek
iin yzeyler parlatlmtr. Kresel vanalarn ilk kullanm yllarnda zellikle rafinerilerde byk boyutlarda szdrma problemi ile karlalmtr. nk birbiri zerinde hareket eden metal yzeylerde kanlmaz olarak anmalar olmaktadr.
Buna akmdan gelen kirletici ve andrc etkenler de eklenince kresel vanalarn
karmas ciddi bir sorun olmutur.
Kresel vanalar ucuz olduklarndan ve ak konumunda borunun bir devam eklini aldklarndan, plug vanalara tercih edilir. Hemen almas veya hemen kapanmas gereken servislerde (yangn musluklar gibi) kullanlr.
Avantajlar nedeni ile kresel vanalarn anma problemi zerinde allarak yuva
yzeylerin, srtnme dayankl, ancak kolay anmayacak ve kre yzeyini de
andrmayacak malzemeler kaplanmas veya bu malzemelerden yaplmas salanmtr. Bu malzemeler ounlukla plastik esasl olduundan vanalarn kullanmnda bir scaklk snr domutur. Genellikle en yksek kullanm scakl 300 0F
olarak verilir. Ancak yuva yuva yzeyleri grafitten yaplm kresel vanalar 1000
0
F a kadar kullanlabilmektedir. Vana milinin genellikle kre ile yekpare bir balants yoktur. Milin keli ekle getirilmi ucu kre zerinde uygun ekilde alm
oyua oturtulur.
Bunun yannda disk (kre) ile milin dorudan bal olduu imalat ekilleri de vardr. Bu tr balantlar daha ziyade vana ap ok bydnde kullanlr (ekil.30 b ve 3.30 c).
Kelebek Vanalar: Kelebek vanalarn yaps bir soba borusu iindeki duman
klepesine benzer. Disk, boru i apndadr ve vana mili daire eklindeki diskin
ap boyunca uzanr. Daire eklindeki diskin ap ile diskin iinde bulunduu borunun ap akmtr. Mil ile disk birbirine balanr. Milin 900 hareketi ile daire
eklindeki disk borunun iini tamamen kaplar veya boru eksenine paralel hale
gelerek tam ak duruma geer.

21
Kelebek vanalar dk basnlarda ve byk hacimli akmlarda kullanlr. erisinde asl maddeler bulunan svlarda zellikle baarldr. Kelebek vanalar ile ksmen akm kontrol yapmak mmkndr. Yksek akm miktarlarnda kullanldndan, akm ayar yaplrken meydana gelebilecek hatann yzdesi dktr. Hzl
a veya kapama gereken noktalarda tercih edilir. Tam kapamaya yakn blgede
kullanldnda, disk zerinde akmdan dolay etkili olan kuvvetler byr; bu nedenle, byk vanalarda zel mekanizmalarla bu kuvvetlerin insan gc ile kolayca
yenilmesi yoluna gidilmitir (ekil-.30 d).

(a) Musluk (Plug)

vana

(b) Bilyeli (Ball) vana

(serbest bilyeli)

(c) Bilyeli (Ball) vana

(sabit bilyeli)

(d) Kelebek
(Butterfly) vana

ekil-.30: zel yapdaki baz vana tipleri.

Diyafram Vanalar: Korozif ortamlarda ve/veya viskozitesi yksek akkanlarda

diyafram vanalar kullanlr. Vanann alma ilkesi, gvde iindeki elastik bir diyaframn sktrlp braklmasndan ibarettir. Vanann hareket eden hi bir paras
akkan ile temas etmez. Bir ok durumlarda, zellikle korozif ortamlarda kullanlan diyafram vanalarn gvdelerinin ii korozyona dayankl malzeme ile kaplanr;
bunun iin, ounlukla zel tr lastik kullanlmaktadr.
Diyafram vanalar ounlukla ama-kapama isteyen servislerde uygundur. Vana
ald zaman, mil diyafram bastran paray yukar kaldrr. Vanalarn azami
kullanlma scakl diyafram malzemesinin veya gvde kaplama malzemesinin
dayanabildii scaklk ile snrlanr. ekil-.31de bir diyafram vana ve ematik grnm, grnm, ekil-.32de ama-kapama mekanizmas grlmektedir.

22

(a)

(b)

ekil-.31: (a) Bir diyafram vana ve, (b) ematik grnm

diyafram gvdesi

diyafram
diyafram plakas

hareket ettirici yay

yay yata

hareketli mil
yay boyu ayar vidas

mil balant paras

hareket gsterge
plakas

boyunduruk

ekil-.32: Bir diyafram vanann ama-kapama mekanizmas

Vana Seimi, retimi ve Kullanm

Kaba ve kuvvetli grnmlerini karn vanalar ok hassas cihazlardr. Vanalarn
kullanm yerlerinin saptanmas, ve fabrika tasarmlarnda vana seimi bir uzmanlk konusudur. Vanann imalat iin artname (spesifikasyon) hazrlanmas ok
zel bir konu olup vanann hassasiyetini belirleyen bir alandr. Vana imalatlar
genellikle baka imalat yapmazlar, nk vana imalat bal bana zel bir daldr.

23
Vanalarn gvdeleri, disk ve yuvalar, milleri ve dier paralar, kullanm yerine
uygun fakat ounlukla farkl malzemeden imal edilir.
Vanann kullanm yerine uygun seilmesinin yannda vana paralarnn hangi
malzemeden yaplacann doru olarak belirlenmesi ve imalatnn da verilen
artnamelere tam uygun bir imalat yapmas gerekir.
Vanalarn hassasiyetlerinde imalatlarnn uygun yaplmas yeterli deildir. Bunlarn uzun sre ambar raflarnda veya ak sahada montaj srasn bekleyecei,
montajdan sonra da bir sre kullanlma zamannn gemesi ihtimaline kar, zellikle disk ve yuvalar, miller, gvdelerin ii ve d korozyonu nleyecek uygun bir
ya ile kaplanr.
Tanmadan nce vana kapal duruma getirilmelidir. Tama-depolama-montaj
sahasna sevk srasnda hasarlanmamas iin vana flanlar veya kaynak ular,
milin darda kalan ksmlar aatan veya plastikten yaplm muhafazalar ile
korunur.
Montaj srasnda vana, kaynakl veya flanl hi bir gerilime uramayacak ekilde
borulamadaki yerine konulmaldr. Bu srada muhafazalar haliyle kartlm flan
yzeylerinin hasarlanmamas, gvde iine yabanc maddeler girmemesi ok nemlidir.
Vanalarn oturma ve szdrmazlk yzeyleri bir saat iilii gibi hassas olarak ilenmitir. Bir vanann alt sistem iinde hassasiyeti korunmaldr. Ancak yaplar nedeniyle yabanc maddeler tarafndan kolayca zarar grebilirler. Bu nedenle
montaj uygun ekilde yaplm vanann iletmeye alnmas da zel deneyim ve
itina gerektirir. Vanalar servise konulmadan nce balantl hatlar en iyi ekilde
temizlenmi olmaldr.
Vanalarn srekli kullanm srasnda da byk bir dikkat ve titizlik gerekir. Vanalarn ounda bir simit vastasyla elle ama kapama yaplr. Genellikle bu usul kk vanalar ve dk basnlar iin uygun bir yntemdir. Vana bydke ve
basn arttka vanay ap kapamada mekanik bir dzenee gereksinim olur. Bu
dzeneklerin en yaygn kanrtma manivelas ile manivela kollu anahtardr. lk
bakta bunlar kolaylk salayc ve faydal grlrse de uygun ekilde ve zenle
kullanlmadnda vanay tahrip eder.
Manivelalardan zellikle a srasnda yararlanlr. Bunun yannda, manivela
ayarlamada vana milinin kolayca hareket ettirilmesini salar. Ancak vanann kapatlmas srasnda manivela ile byk bir kuvvet uygulanrsa, byk bir olaslkla

24
szdrmazlk salanmas yerine vanada hasar yaratlr. Bu husus kullanclarca
ok iyi bilinmesine ramen gene de manivela ile gereinden fazla sklarak
hasarlanan vanalarn bir hayli ok olduunun grlmesi, manivela kullanmnda
daha da dikkatli olunmasn gerektiini gstermektedir.
Modern endstrinin vanalara getirmi olduu en yeni olanaklardan biri de motorlu
ama-kapama dzeneidir. Bu cins bir mekanizmann mahzuru, zellikle srgl
vanalarda, vana kapal durumda iken diskin yuva cidarna yapp kalmasdr.
Motorlu vanalarn byk aplarda ve yksek basn dnda kullanlmas, fabrika
kurulu maliyetini ykselten bir husus olduundan manivela kullanm hala nemini korumaktadr.

Metal Olmayan Boru Ve Hat Sistemleri

Asbest (Amyant) imentosu
Asbest-imento boru dikisizdir; silika ve portland imentosunun yksek basn
altnda sktrlmas ve asbest lifi ile kuvvetlendirilerek krlenmesiyle yaplr.
yzeyi przszdr, anma yapmaz. Normal alma koullarnda, pH = 4.5-14
aralndaki zeltilerin tanmasnda kullanlr. Asbest imento boru krlgandr ve
slandnda geniler. Bu borular yeralt su sistemlerinde, kat- deirmeni amuru
ve atklarnda ve maden suyu sistemlerinde uygundur. En fazla kullanlan sktrmal (push-on joint) eklemlerdir; bunlar scakl 65.6 0C (150 0F) ile snrlarlar.
Borularn hafif olmas tanmasn kolaylatrr, ancak krlganl nedeniyle ok
dikkat gerektirir. Bu tip borular epoksi bir astarla kaplanarak korozyona dayankll artrlr.
Asbest-imentodan balant ve vanalar bulunmaz, fakat adaptrler ve eklemler
vardr. eitli aplarda 100, 150, 200 lb / inc2 basnca dayankl snf basnl
boru, be snf kanalizasyon borusu ve havalandrma borusu retilmektedir.

Su ve Hava Geirmez Grafit

Su ve hava geirmeyen grafitten, boru balant paralar ve vanalar yaplr. Malzeme elektrik-frn zelliinde grafittir; ekstrud veya kalplamadan sonra, yapay
reinelerle dolgu (impregnasyon) yaplr. lemde fenolik reineler kullanldnda,
hidrofluorik asit dahil btn asitlere, tuzlara ve organik bileiklere dayankl bir
malzeme elde edilir. Modifiye fenolik reinelerle dolgulandrldnda kuvvetli alkalilere ve oksitleyici maddelere kar diren salanr. Kullanlabilir gerilme kuvveti

25
2500 lb / in2 nin altnda, elastik modl 2200000 lb /i nc2 dir. Isl oklara ok dayankldr. En yksek alma scakl 340 0F (171 0F) dr. retilen malzemeler
171 0C de 50 lb / in2 den 21 0C de 75 lb / in2 lik alma basncna gre dizayn
edilmitir.

imento Kaplamal elik

imento-kaplamal elik boru, elik borunun zel bir imentoyla kaplanmasyla
yaplr. Tad akkann demirle kirlenmesini, su tanmasnda korozyonu ve
bakteri remesini engeller. 3 / 4-4 in aralnda dili borular bulunmaktadr.
4 in.den byk imento-kapl karbon elik boru flanla veya kaynakl ularla balanr. Kaynak, kaplamay bozmaz.

Kimyasal Malzemeler
Asite dayankl kimyasal-mlek malzemeden yaplan boru ve balantlar,
hidrofluorik asit dnda pek ok asit, alkali ve dier korozif maddelere dayanr. En
ok kullanlanlar an-ve-musluk (bell- and-spigot) eklemler ve dz-karlkl ulu
(kafa kafaya, plain-butt ends) borulardr. Dz karlkl ulu borularda imentolanm flanlar ve balant iin bir conta bulunur. Orta basnl kimyasal-mlek
boru, furan reinesiyle kuvvetlendirilmi cam yn ile kaplanarak ta kullanlr.

Camlatrlm - Kilden Kanalizasyon Borusu

Bu borular, hidrofluorik asit dndaki ok seyreltik kimyasal maddelere kar dayankldr. Kanalizasyon, endstriyel atk ve yamur suyu kanallar iin uygundur.
Dirsek, Y-atal, Te, drc, ykseltici balantlar yaplr. Eklem paralar scakdkme veya souk-macun (mastik) tiptedir; her ikisi de kil yzeyine skca yapr,
fakat yere konulduunda bile herhangi bir szntya neden olmayacak derecede
esnektir. Kafa-kafaya eklemlerin dnda ve an tipi eklemlerin iinde bitml veya
plastik malzeme bulunan borular da yaplmaktadr.

Beton
Kuvvetlendirilmi ve kuvvetlendirilmemi betondan yaplm atk borular bulunur.
Kuvvetlendirilmemi olanlar 4-24 in boyutlarndadr ve dkme eklem uludur.
Kuvvetlendirilmi beton borular yamur suyu ve atk kanallar olarak kullanlr,
dkme veya basnl eklem uludur. Bunlarn 12-108 in. araln kapsayan be

26
kuvvetlendirme snf bulunur. Bazlar (basnl eklemli olanlar hari) 45 lb / in2 lik
su basncna dayanr. Daha yksek su basnlarnda burunun duvarna 1/16 in.
kalnlnda elik bir silindir gmlerek herhangi bir atlamada sznt yapmas
nlenmi olur. Betondan yaplm balant paralar da vardr. Beton borulama
sistemleri zel tuzla-perdahlanm cams-kil levhalarla kaplanr, dkme asfalt
eklemlerle balanabilir.

Cam Boru ve Tpler

Bu tip malzemeler, s ve kimyasal maddelere dayankl borosilikat camdan retilir. Bunlar asitlere ve alkalilere (PH < 8) ok dayankldr, hidrofluorik ve susuz
fosforik asitten etkilenir.
Konik flanl cam borular 6 in-10 ft uzunlua kadar yaplmaktadr. En yksek alma basnc, 3 inlikte 50 lb / in2, 4 inlikte 35 lb / in2, 6 inlikte 20 lb / in2 dir.
Komple balant paralar bulunabildii gibi, sipari zerine retim yaplabilir. Islgenleme gerilimleri teflon genleme eklentileri kullanlarak azaltlr. Tama ve
yerletirmede zel zen gerekir; herbir 10 ft uzunlukta 1 ft lik ksm yerleim yerine oturtulmaldr.
Cam borular bir epoksi-reinesi (kuvvetlendirici) ile kaplanarak ta kullanlr. Ayrca
bilyal kaplinler takldnda 150 lb / in2 ye dayankl hale gelirler.

Cam Kapl elik Boru

Camla kaplanm elik borular, hidrofluorik asit dnda tm asitlerden ve PH = 12
ye kadar alkalilerden, 212 0F a (100 0C) kadar etkilenmez. Ani scaklk deiimleri
olmamas halinde, zel tipleri 300 lb / in2, standart tipleri 150 lb / in2 basnca ve
450 0F (232 0C) scakla dayanr. Cam kaplamann kalnl 3/64 in kadardr. 1.512 inlik boyutlarda retilir; daha bykleri istendiinde sipari edilmesi gerekir.

Kimyasal Porselen Boru

Kimyasal porselen malzemeden boru, balant paralar ve vanalar yaplr; bunlar
2250 0F (1232 0C) de frnlanr. Hidrofluorik asit ve alkaliler iin uygun deildir,
fakat tm asitlere kar direnlidir. Yzey perdahlanmtr, dolaysyla kolay temizlenir. alma basnlar, vanalar ve borularda 50 - 100 lb / in2 scaklk 400 0F
(204 0C) nin stndedir; ancak sl oklardan kanlmas gerekir.

27
Yksek gerilme kuvveti olan asite dayankl imento ile dkme-demir flanlar porselene balanabilir. Flanl kimyasal porselenden 900 ve 450 lik atal, Te, drc, balk ve Y eklinde diskli vanalar yaplabilir.

Ergitilmi Silika veya Ergitilmi Kuvartz

Bu malzeme %99.8 silisyum dioksit ierir, bulank (opak) veya geirgen
(transparan) boru ve tp retiminde kullanlr. Erime noktas 1710 0C, gerilme
kuvveti 7000 lb / in2 dolaynda ve z arl 2.2 kadardr. Bunlardan yaplan boru
ve tpler srekli 1000 0C ye, aralkl olarak 1500 0C ye kadar scaklklarda kullanlabilir. En nemli zellii yksek scaklklarda pek ok kimyasal maddeyi kirletmeden tayabilmesidir; sl oka dayankldr ve yksek-scaklkta elektriksel yaltm
zellii vardr.
Geirgen tplerin i aplar 1-125 mm, uzunluklar 20 ft kadar olabilir. Silikann
veya kuvartzn zelliklerine gre bu deerler - 2 in. ile - 24 in. aralndadr.

Aa ve Aa-Kapl elik Boru

am, kknar, krmz-cam ve selvi boru retiminde kullanlan aa trleridir.
Aala kapl elik borular 180 0F (82 0C) a kadar kullanlabilir. alma bacnc 4
in.likte 200 lb / in2, 10 inlikte 125 lb / in2 ve 10 inten byk boyutlarda 100 lb /
in2 dir.
Toprak altndaki sistemlerde aa-eritlerden yaplm (f tahtas gibi) borular
nerilir. Bunlar drt ayr basnca gre retirler: 43, 86, 130, 172 lb / in2. Ancak
alma basncnn bu deerlerin % 60 n gememesi uygun olur. Boru sistemi,
ou kez kaln bir asfalt ve testere talayla kaplanr. Uzunluklar eitli olabilir; en
fazlas 16 intir. Eklemler yuva (zvana) ve erkek tiptir. Asfalt kaplamayla veya
dorudan galvanizli bakr veya paslanmaz elik eritler kullanlarak sistem kuvvetlendirilir.
Kare aa boru, beyaz amdan ve yuva-erkek eklemlerle yaplr. Aa borularda
kullanlan balant paralar dkme demir, aa ve aa-kapl eliktir.

Plastik-Kapl ve Kauuk-Kapl elik Boru

Polimerlerin, elikle kyaslandnda, yksek scaklklardaki gerilme kuvvetleri
daha dk ve sl genlemeleri daha yksektir. Bu nedenle borulama sistemlerinin eitli polimerik malzemeden yaplmas yerine, elik borunun polimerle kap-

28
lanmas tercih edilir. ksm polimer d elik olan boruda flanl balantlar kolaylkla yaplr ve yksek scaklk ve basnlarda allabilir. ap 1 - 8 in aralndadr. Bu tip sistemlerde 125 lb dkme demir, 150 lb ekme demir ve 300 lb elik
flanlar kullanlr. Kaplama, borunun retimi srasnda yaplr. Uzunluk 20 ft kadar
olabilir. Bu yntemle diyafram, ek ve musluk vanalar yaplmaktadr.
Baz firmalarn bu amala kullanldklar polimerler aada verilmitir.
Saran (Dow Chemical Corp.): Poliviniliden klorr kaplama malzemesidir;
hidroklorik asite ok dayankldr. En yksek alma scakl 200 0F (93.3 0C) dr.
Polipropilen (Hercules, Inc.): Slfrik asit servislerinde kullanlr; %10-30 konsantrasyon ve 200 0F scakla dayanr. Konsantrasyon % 50 - 93 olduunda,
scaklk 150 - 75 0F a drlmelidir.
Penton (Hercules, Inc.): Klorlandrlm polieter astardr; hidroklorik, hidrofluorik
ve slfrik asit tamasnda kullanlr, 250 0F (121 0C) a dayanr.
Kynar (Pennsalt Chemical Corp.): Viniliden klorr astarlardr ve %50 lik
hidroflorik asit dahil pekok kimyasal maddenin tanmasnda uygundur. Kullanm scakl 300 0F (149 0C) dr.
Kauuk-kapl boru en fazla 20 ft (6.1 m) uzunluunda, dikisiz, dz-kaynakl ve
baz tipleri spiral-kaynakl olarak eitli doal ve yapay kauuk malzeme ile retilir. Kauuun tipi, borunun kullanm ortamna gre seilir. Genelde anmaya
kar diren istendiinde yumuak, genel amalarla yar-sert ve ok iddetli koullar iin sert kauuk trleri seilir. Kaplama kalnd 1/8 - 1/4 in arasnda deiebilir. Dkme-elik, ekme-demir ve dkme-demir malzemelerden kauuk kapl
flanlar ve balant paralar yaplr.
Kauuk kapl boru 175 0F (79.4 0C) a kadar scaklklarda en fazla %50 lik
hidroklorik asit tanmasnda uygundur. Karbon dislfr iin de kullanlabilir (evre
ssnda).
TFE (politetrafluoroetilen) ve FEP (fluoroetilen polimeri) kaplanm elik boru 1-12
in apta ve 20 ft uzunlukta olabilir. Bu astarlar her cins ve her konsantrasyondaki
asit, alkali ve zclere dayankldr. st alma scakl TFE iin 400 0F (204.4
0
C), FEP iin 300 0F (149 0C) dr. Bu malzemelerle kaplanm 150 lb ekme-demir
flanlar ve vanalar bulunmaktadr. Astarn yzeyde yaptrmama zellii, viskoz
veya yapkan maddelerin tanmasna olanak verir. Kaplama kalnl, borunun
apna gre deiir.

29

Plastik Boru
Dier boru malzemelerinin tersine plastik boru i ve d korozyondan etkilenmez,
kolaylkla kesilir ve balanr, dier malzemelerle temas ettiinde galvanik
korozyona uramaz. Kullanm scakl ve gerilme kuvveti dktr. Uygun olmayan akkanlar tandnda plastik boru yumuar. Il genleme katsays yksektir.
Scaklk ykseldiinde plastik borularn ounda gerileme zellii hzla der.
Gne veya yaknnda bulunan scak malzemeler plastik boruyu etkiler.
Plastik boru eitli boyutlarda olabilir. Eklemlerde Sch 40 ve 80 malzeme kullanlr. Baz plastikler birka derecede retilir; bunlarn gerilim snrlar bir faktre gre
deiir. rnein, ayn plastikten yaplm en kuvvetli dereceli 1/2 inlik Sch 40
boru, en zayf dereceli 1/2 inlik Sch 40 borunun dayand i basncn drt katna
dayanr. Bu nedenle plastik boru endstrisi standart boru ebatlarna gre almaya zen gsterir. Su servisinde kullanlan plastik boru iin dizayn gerilimi, uzun-sreli patlama testi ile saptanan deerin yars kadardr.
ASTM ve bu kuruluun bir blm olan Plastik Boru Enstits, plastik borularn
tanmlanmas iin bir sistem gelitirmitir. Tanmlamada kullanlan harf ve saylardan ilk gruptaki harfler plastii tarif eder; bunun izleyen iki say plastiin derecesini, son iki say dizayn gerilimini gsterir.
Plastik boru retiminde kullanlan en yaygn plastikler polietilen (PE 42 in ve daha
kk), polivinilklorr (PVC) ve klorlu polivinil klorr (CPVC, 12 in ve daha kk),
polipropilen (PP), 1/2-6 in ve Sch 40-80) dir.

Kuvvetlendirilmi Termoset Boru

Cam dolguyla kuvvetlendirilmi epoksi reineler oksitleyici olmayan asitlere,
alkalilere, tuzlu suya ve korozif gazlara dayankldr. Bu tr borular oda
scaklnda plastik borulardan
bir ka kez daha kuvvetlidir. Scakln ykselmesiyle kuvveti azalmaz ve 300 0F
(149 0C) a kadar direncini korur. Cam dolgulu boru 2-12 in ebatlarnda retilmektedir. Sch 40-80 et kalndndaki dizaynlar 80 0F (27 0C) a kadar, elik boruya
yakn seviyelerdeki basnca dayanr, ancak 180 0F (82 0C) de dayanabildii basn yarya der.

30
Cam dolgulu termoset boru 20-40 ft (6-12 m) uzunluunda retilir. Birletirmede
iki-bileenli imento kullanlr. imentonun krlenmesi sya kar hassastr; 200
0
F (93.3 0C) da 45 dakika, 50 0F (0C) da 24 saatte tamamlanr. Metalik borulama
sistemlerine balamada sadece flanl eklemler uygundur. Dier plastiklerle
kyaslandnda "yerletirme fiat/boru fiat" oran daha yksektir.
Epoksi reineler yksek scaklklarda, poliester reinelere gre daha kuvvetlidir,
fakat baz akkanlar epoksilere daha fazla etki ederler. Baz cam dolgulu epoksi
reine borular, poliester bir reineyle kaplanarak kullanlr.
Cam dolgulu reineden yaplan borularn sl genleme katsaylar karbon eliinden daha yksek, fakat plastiklerden daha dktr.
Camla-Kuvvetlendirilmi Poliester Reinesi: Bunalar epoksi tiplere benzer.
eitli poliester trleri vardr; bisfenoller kuvvetli asit ve alkalilere direnlidir, 2-12
in ve 0-220 0F (-17.8 - 104.4 0C) uygun olarak retilir, fakat aplar standart deildir.
Camla-Kuvvetlendirilmi Furan Reinesi: Asitler, alkaliler ve klorlu organik
zclere dayankldr ve kullanm scakl en fazla 280 0F (137.8 0C) dr. Boru
ve balant paralarnda 1.5 - 4 in aral iin 60 lb / in2, 6 - 8 in aral iin 45 lb /
in2 lik, 10-12 in iin 30 lb/in lik basn uygulanabilir. Et kalnl 1.5-4 in borularda
1/2 in, 6 inlikte 5/8 in, 8-12 inliklerde 3/4 intir.
eitli eklemler, balant paralar ve borularn retiminde, zellikle hidroklorik
asite dayankl olan Haveg 41 asbestle kuvvetlendirilmi fenolik reineler ve slak
klora kar Haveg 31 fenolik reineler kullanlmaktadr.
Metal olmayan boru ve hat sistemlerinin nominal boyut, uzunluk, i ap, d ap,
et kalnl, snf, derece gibi deerlerini gsteren tablolar ilgili kitap ve dokmanlardan bulunabilir.