IBRAHIM KELMENDI

ATENTATET
( ROMAN )

FOCUS
PRISHTIN
2007

Prpunimi grafik i tekstit dhe faqosja:

Ibrahim Kelmendi
Email:

ibrahim_kelmendi@yhoo.de
i.kelmendi@gmx.de

Kopertina:
Ngadhnjim Mehmeti (Shkup)

Focus ( janar - shkurt 2007 n Kosov )

Autori

Shtpia Botuese Focus, Prishtin, 2006

Shtypshkronja: Blini, Gjakov
ISBN 978-9951-8583-9-7

Gjat formimit shoqror e kombtar,

kulturor e religjioz, shkencor e politik,
autori ka njohur shum mite, kulte, idole e hyjni.
Prfundimisht kredoja e tij e ka prmbysur
hierarkin e idiolatris duke ia shpalosur surrogatt e tyre.
Ju mund ta akuzoni autorin pr munges modestie,
gjat gjith kohs q ai njeh, respekton,
i falet me prkulje dhe devotshmri vetm t vrtets.
sht krejt i ndrgjegjshm se nj dit
t gjith do tia kthejn shpinn e do ta ln.
Nj dit, sht plotsisht i ndrgjegjshm,
gjithkaje t ksobotshme do tia kthej shpinn e do ta lr.
Edhe kur e ln, edhe kur i l,
n thelb nuk ndrron gj.
E vrteta do t qndroj e prjetshme n fronin e saj.
Kjo vravashk ska t bj as me Dialogt
e Platonit, as me Mbrojtjen e Sokratit.
Ky shkrim ssht tjetr vese nj akt dshmimi i autorit, blatuar hyjneshs s tij, t vetms dhe t trkohshms.
Adem Gashi

(N vend t parathnies)
Ngjarjet e romanit jan fragmente t jets dhe veprimtaris n ekzil,
gjat viteve 1979 1982, t personaliteteve tashm historike, Jusuf
Grvalla, Kadri Zeka dhe Bardhosh Grvalla dhe t bashkveprimtarve e kundrshtarve t tyre, si dhe rrethanat para atentateve, m 17 Janar 1982, n Untergruppenbach, afr Hajbronit (Heilbronn) t Gjermanis dhe pas atentateve, deri m 17 janar 1985.
Ato jan paraqitur ashtu si i kam prjetuar dhe si i kam mbajtur
mend, pa pretendim pr t qen t vrteta historike. Mendimet dhe
vlersimet jan t kohs, kur kan ndodhur ngjarjet.
Autori

KAPITULLI I

Buzmbrmje e vitit t plakur 1979. Skishte vese tet dit q t prmbushte veten pr tia ln radhn Vitit t Ri 1980. Ndrrimi i moteve
rndom shoqrohet me festime e shpresa t mdha. Askush nuk mund
ta dij se sa dhe si jan prmbushur shpresat e planet, t bra nj vit m
par. Ai tani po ikte prgjithmon. Dhe po ikte duke zhgnjyer shumknd, edhe ktu n Gjermani, n shtetin q ishte ndr m t zhvilluarit
e globit. Tani sishte m koh bilancesh e llogarish, por ishte vlugu i
mendimit pr kremte. Qytetart gjerman kan tradit t lasht krishtere
dhe, pavarsisht se tani nuk jan gjithaq religjioz, jan shum t dhn
pas festimit t Krishtlindjes. Gjithandej qen ndriuar rrugt me laterne,
reklama farfuritse e kombinime nga m t bukurat.
Miranin kjo atmosfer festive e hutonte. Ndihej i mrzitur, meq jeta
e detyruar e ekzilit ia mbante mendjen pezull n Kosov. Prfytyronte
shqiptart e vet q kishin halle krejt t tjera me kto t gjermanve. Atje
po ndodhnin arrestime politike, prndjekje e trysni...
N kuzhinn e prbashkt t konviktit t studentve Haus Mihael
n Bochum, ksaj buzmbrmjeje kishte qetsi m shum se rndom.
T pranishm ishin vetm Renata, Mihaeli, Mirani, Marta, Zdenko.
Konvikti, pron e Kishs katolike gjermane, kishte rregulla t tjera banimi nga ata shtetrort. Ktu banonin vetm student meshkuj, kurse
n t tjert, t przier. Renata, studente gjermane e gjuhve t huaja, ishte
mysafire e Miranit, kurse Marta, polake e sapoardhur pr studime n
Bochum, ishte mysafire e Zdenkos, studentit nga ekia. Kati i 2t,
sipas numrimit gjerman, i njrit nga blloqet e ktij konvikti, kishte gjith7

sej 24 dhoma, pr po kaq student. Dhomat, t mdha ose t vogla, me

rreth 10 metra katror pr person. Me lavaman brenda, kurse banjorja
e dushi t prbashkta pr t gjith studentt e katit. Kuzhina po ashtu.
Secili me frigoriferin e tij dhe kjo kuzhin ishte vetm pr rastet kur studentt prtonin t shkonin n mens.
N kto rrethana Miranit i bhej sikur po banonte n hotel, n krahasim me jetn studentore trevjeare q kishte br n Prishtin. Vitin
e par t studimeve pat banuar ilegal, si quheshin atje, te vllai q ishte
absolvent n juridik dhe kimi. N dhomn nr. 5 t katit prdhes n konviktin nr. 1, banonin tre student legal, dy nga t cilt ishin t detyruar
t strehonin aty edhe dy ilegal. Dhoma e atjeshme ishte po aq e vogl,
sa kjo n Bochum. Atje banonin pes student, ndrsa ktu Mirani
banonte i vetm. Mundohej t prfytyronte se si kishte mundur t flinte
n krevatin e vogl bashk me vllan gjat gjith vitit. Vitin e dyt t
studimeve, kur vllai kishte mbaruar tashm, qe vendosur ilegalisht t
kushriri n barakn nr. 2. Vitin e tret kishte pasur fat t merrte shtrat
t vetin n konviktin nr. 1, por tashti ndihej i detyruar t strehonte ilegalisht dajn e tij. Ai ishte tepr korpulent dhe edhe tani nuk e kuptonte
se si kishte mundur t flinte me t n nj krevat gjat gjith vitit.
Mirani, i regjistruar n semestrin e pest n gjermanistik e filozofi,
ishte vendosur n kt konvikt me ndihmn e albanologut kroat, Dr.
Lazar D., nga Janjeva e Kosovs dhe t studentit kroat, Damir P., udhheqs i Lvizje studentore t vitit 1971 n Split t Kroacis. Q t dy prej
vitesh jetonin n ekzil n Gjermani, pa pasur mundsi t shkonin n
vendlindjet e tyre. Dr. Lazar D., mbante lektoratin e albanologjis n
RuhrUniversitt n Bochum, kurse Damiri studionte historin.
Rndom, gjat fundvitit dhe n prag t Krishtlindjeve, studentt gjerman nuk qendronin n konvikt. Ata shkonin te prindrit e tyre ose n
vende t preferuara pr kremtime. Edhe kt her, kishin mbetur
pothuajse vetm studentt e huaj dhe ndonj gjerman q, ose po pr8

gatitej t shkonte ose kishte ndrprer traditn e festimit t Krishtlindjeve n familje.

Po n kt kat, si n t gjitha katet tjer, pran kuzhins ishte kabina
e vogl e telefonit. Telefonatat q vinin n konvikt, centralisti i prudhte
kateve, varsisht nga numri i dhoms ose emri q krkohej.
Ndoshta, ngaq kishte qetsi, cingrima u dgjua m shum se herave t tjera. Mihaeli, fqinji i par dhe miku shum dashamirs i Miranit,
shkoi t merrte vesh se kush po krkohej n telefon. Duke dal nga
kabina, thirri me z t lart:
Miran, telefonat pr ty!
Gjerman apo shqiptar? e pyeti tjetri.
I huaj, por fliste mir gjermanisht. u prgjigj Mihaeli.
Mirani shkoi n kabin.
Alo, urdhroni! foli n gjuhn gjermane.
Fol shqip t t marr vesh edhe perndia! u prgjigj telefonuesi.
Mirani e njohu menjher zrin e Bardhit. Bardhosh Grvalln tashm t gjith e thrrisnin shkurt, Bardh.
Sapo mbaruan pyetjet e prgjigjet e para pr shndetin, studimet,
punn, Bardhi bri njoftimin:
Mezi ia doli t arratisej vllai, Jusufi. Isha ta ndihmoja pr t hyr
ilegalisht n Austri. Ai dshiron t t takoj sa m par.
Mirani u kthye n kuzhin me nj hare t papritur. Pak aste m par
ishte fjalosur me miken Renat. Ajo nuk pranonte t shkonte pa t pr
Krishtlindje n familjen e saj n Bielefeld. Sishte ndonj besimtare, por
gjermanve u ishte br tradit t mbledheshin me familje pr Krishtlindje. Renata dhe familja e saj donin gjithsesi ta kishin edhe Miranin n
gjirin e tyre pr kremte. Ai se kishte pr gj bindjen fetare, por nuk e
ndjente vetn pjestar familjeje. M kot ishte munduar ta bindte Renata.
I kishte thn se as ajo nuk ishte besimtare, se edhe prindrit, duke qen
9

t krahut evangelist, ishin shum liberal, ndaj Mirani, pavarsisht se i

besimit mysliman, skishte pse t nguronte. Edhe po t ishte besimtar,
si i takonte sipas prejardhjes familjare, nuk do t hezitonte, i kishte
thn ai. Shnimi i Ditlindjes se Jezusit, si e quajn kristiant, dhe i
Isait, si e quajn myslimant, duhet t ishte i prbashkt. Pr t dy besimet, Jezusi, gjegjsisht Isai, pranohej si profet. Megjithat, Mirani nuk
dinte tia shpjegonte asaj se prse myslimant nuk e shnonin Ditlindjen e Profetit t tyre, Pejgamberit Isa. Ndoshta, ngaq ata nuk e festonin as Ditlindjen e Pejgamberit Muhamed, themeluesit t fes myslimane.
Renata i kishte thn t atit dhe t ms q ta ftonin Miranin me telefon, me shpresn e fundit se mbase ktij do ti vinte keq ta refuzonte
ftesn e tyre. Edhe kjo nuk e kishte bindur at. Pastaj Renata kishte qajtur me dnes. As kjo nuk e kishte bindur Miranin t ndrronte
vendimin. Thjesht, ai nuk donte t trajtohej si pjes e Familjes
Baumann. Kur t gjitha prpjekjet kishin deshtuar, Renata kishte vendosur q pr Krishtlindje t rrinte me at. Pak para biseds telefonike
me Bardhin, Mirani ishte munduar ta detyronte t shkonte, por Renata
nuk kishte pranuar. T dy ishin t mrzitur.
More ndonj lajm t mir q u ktheve kaq i hareshm? e pyeti
ajo. Renata u gzohej si fmij gzimeve t rralla t tij. Tani po shpresonte se mos ky disponim i papritur do tia ndryshonte vendimin atij,
pr t shkuar s bashku n Bielefeld, pr t hapur gzimin e gjith familjes s saj.
Bardhi m njoftoi se i kishte ardhur vllai, u prgjigj Mirani.
Dhe, prse t gzoi ardhja e vllait t Bardhit? pyeti ajo me kureshtje.
Sepse vllai i Bardhit, Jusufi, sht shkrimtar, publicist, gazetar,
kngtar. Ai sht detyruar t arratiset, meq pushteti jugo-sllav do ta
burgoste. tha ai.
10

 Ksaj po i gzohesh ti tani!? pyeti e habitur Renata.

Mos ma prish tani me kso pyetje sugjestive! foli Mirani. Ai
vrtet ka psuar fakeqsi, por njerzit kan unin e tyre. Sa her t kam
sqaruar, kur ma msoje gjermanishten. Sidomos kur m qortoje pr
gabimet n drejtshkrim, se nuk e dija as drejtshkrimin e gjuhs shqipe.
E mban mend?
Po, m kujtohet, por lidhje ka kjo q po m thua me ardhjen e
vllait t Bardhit, emrin e t cilit se mbajta mend? pyeti Renata.
Jusuf Grvalla, i thon. Tani do t m ndihmoj ta prsos drejtshkrimin e shqipes dhe do t mi korrigjoj shkrimet pr gazetn Bashkimi. Shpresoj se do t pranoj edhe ta redaktoj gazetn. Do ta kem nj
shok intelektual, me t cilin do ti diskutojm punt tona. Dhe kjo sht
nj arsye egoiste, por q m bn t gzohem.
E njeh ti at? ndrhyri Renata, duke humbur durimin nga
prgjigjja e strzgjatur.
Nuk e njoh personalisht. sht vllai i Bardhit, pr t cilin t kam
folur se e kam shok. Bardhi m ka treguar se ai i krkonte q ktej literaturn q sht e ndaluar n Kosov.
Tani po e kuptoj egon tnde. Jusufi sht detyruar t arratiset. Tani
ai do t angazhohet, mendon ti, bashk me ju, kundr pushtetit komunist jugosllav?
Dhe kundr pushtimit t Kosovs! plotsoi Mirani.
Po, vetkuptohet! u prgjigj Renata, duke u ndjer paksa e bezdisur, prse po i rrinte kaq gati Mirani, kur ajo harronte t saktsonte, se
atij i interesonte po aq lirimi i Kosovs sa edhe luftimi i diktaturs komuniste jugosllave.
Renata ngriti gotn me ver t kuqe, ia afroi gots se Miranit dhe
uroi:
Pr mirseardhjen e Jusufit, pr shndetin e sukseset e tij dhe tuajat!
11

 Gzuar! ia ktheu Mirani, i knaqur q nuk kishte nevoj pr

sqarime t tjera.
Mihaeli, q ishte ulur afr tyre dhe po ndiqte bisedn, cakrroi gotn
duke thn:
Gzuar!
Pas nj heshtjeje t nder, ishte Renata ajo q shprtheu:
Domthn, tani mund t shkojm n Bielefeld? foli me shpres
se gzimi i papritur mund tia ndryshonte vendimin kokfort Miranit.
Mos m terrorizo m me insistimin tnd pr t shkuar te familja
jote! Sikur nuk i di principet e mia. u prgjigj tjetri me nervozizm.
M fal! ia bri Renata. Ather do t festojm s bashku ktu
nesr mbrma Krishtlindjen, meq edhe Mihaeli nuk po shkon te familja e tij. Ktu do t jen edhe Marta, Zdenko e Detlefi.
Megjithat, un t prgjerohem q ti t shkosh. M vjen keq nga
prindrit, vllai e motra jote q t presin. tha Mirani. Un nuk kam
fest dhe nuk kam pse t shtirm se do t festoj me ju edhe ktu.
Edhe un kam principe. Kam vendosur t jem me ty pr Krishtlindje. M me dshir do t isha bashk me ty n gjirin e familjes, por
edhe ktu, se bashku, do t ndihem e gzuar. Asaj sa nuk i shptoi goja
pr t thn n gjirin e familjes son, por u prmbajt.
2.
Renata e Mirani ishin njohur qysh n fillim t vitit 1977. Ather
Mirani ndiqte kursin e gjuhs gjermane n Universitetin e Bochumit,
ndrsa Renata ishte asistente e profesoreshs Hemermann. Meq Mirani tregonte interesim t madh pr t msuar gjuhn gjermane, Renata
kishte shprehur gatishmri ta ndihmonte edhe jasht orarit t msimit.
Ajo filloi ti shkonte n banes dhe ta ndihmonte at sidomos n msim
t gramatiks. Njher Renata kishte shprehur dyshim nse Mirani
kishte mbaruar shkoll t mesme, sepse, kishte hetuar se nuk po e kup12

tonte mjaftueshm gramatikn. Madje nuk kishte hezituar t shprehte

dyshimin: meq me kaq vshtirsi po i kuptonte shpjegimet e gramatiks gjermane, ather patjetr q nuk e njihte as gramatikn e gjuhs
shqipe! Ai i ishte prgjigjur se n shkoll fillore dhe t mesme i kishte
rastisur t kishte msues t dobt t gjuhs shqipe, sado q diplomn e
gjimnazit e kishte me not maksimale. Q ather kishte filluar afrimi i
tyre, i cili ndrkoh qe shndrruar n dashuri. Tani Miranit nuk po i kujtohet se kur, ku dhe si ia kishte shpallur ajo dashurin konkretisht. Gjithka kishte rrjedhur spontanisht. Mirani dukej i prmbajtur. Kishte
simpati t jashtzakoshme ndaj saj, e donte dhe e respektonte shum,
por kish lidhur mendjen t mos binte n dashuri. Kjo e nxiste edhe m
shum Renatn ta dashuronte at. Nj her, e dshpruar, e kishte
pyetur: Prse refuzon dashurin time me kaq vendosmri, madje edhe
kundr vullnetit tnd? Mirani ishte zn ngusht. Nuk po e refuzoj
dashurin tnde, por po e frenoj veten t t mos dashuroj. Friksohem
se dashuria do t m pengoj pr angazhimin tim total pr Kosovn.
Dashuria jon do t shndrrohej n martes. Kur t lirohet Kosova
un do t kthehem atje. Nuk dua t t shkaktoj ty mallngjim e vuajtje,
si po i prjetoj un tani, larg familjes e vendlindjes sime. E marr me
mend se ti do t vije pr t vazhduar bashkjetesn ton n Kosov.
Po un do t vij me dshir. ishte prgjigjur ajo. Thua kshtu tani.
Nuk mund ta marrsh me mend se sa e vshtir sht t jetosh larg
vendlindjes. kishte thn Mirani. Ndoshta do t kem pak mall, po
vuajtje nuk do t ndiej fare, sepse un nuk do ta kem t ndaluar t vij
pr vizit sa her t dua n Gjermani. ia kishte kthyer Renata. Po
pengesa q do t m shkaktohet tani pr angazhimin tim ndaj Kosovs? e kishte pyetur ai, ngaq i qe dukur se qllimisht harroi ti prgjigjej. Se mos po t pengoj ndonjher. Sa her po ke nevoj po angazhohem edhe un, duke ti korrigjuar letrat pr gjermant, duke ti korrigjuar
diskutimet, tekstet e trakteve dhe t informatave, e t tjera, i ishte
13

prgjigjur Renata. I bn kto tani nga dashuria, por thuhet se pas martese ndryshon edhe dashuria, edhe prkushtimi, kishte vazhduar tjetri. Kto nuk mund ti parashikoj saktsisht q tani, por them se me
bindjen q kam, nuk do t t pengoj as ather. Prkundrazi, ndoshta
do t angazhohem edhe m shum, meq Kosova jote do t bhej edhe
imja. Miranit po i mungonin kundrargumentet, pasi i vlersonte arsyetimet e logjikshme t Renats, ndaj e kishte mbylluar diskutimin me lutjen: Pr hir t dashuris q ke pr mua, mos me maltreto m me biseda t ktilla!.
Renata nuk e kishte vazhduar m bisedn. Kishte respektuar lutjen
e Miranit dhe bashkshoqrimi i tyre kishte vazhduar. Shpesh u kishte
ndodhur t flinin n t njjtn dhom, por nuk kishin br seks.
Ndonjher kur Mirani nuk i kishte frenuar epshet e astit, ajo kishte
refuzuar. Se donte seksin pa dashurin brnda. Her tjetr kishte ndodhur e kundrta. Renata ishte ajo q i futej nn jorgan, por ky e refuzonte.
I bhej se seksi e shmtonte admirimin pr qenien. N ato momente
Renata e akuzonte pr kultur konservative. Po, kultur ishte kur refuzonte ajo? e ngacmonte Mirani.
3.
N mngjes Renata kishte nisur t prgatiste gatesat pr darkn e
Krishtlindjes. E ndihmonte edhe Mihaeli. Mirani tashm kishte shkuar
te vllai n Mlheim a.d. Ruhr. Ai i kishte premtuar Renats se do kthehej n dark.
Darka u shtrua rreth ors 21.00. N kuzhin t prbashkt t katit
kishin zn vend vetm Renata, Mirani dhe Mihaeli. Marta e Zdenko
kishin ikur te bashkvendsit e Zdenkos, ndrsa Detlefi te familja e tij,
sekush duke ln nj shnim t ngjitur n der t kuzhins, ku shpjegohej ndryshimi i planit.
Renata e Mihaeli kishin skuqur nj ros sipas tradits popullore,
14

kishin br mblsira, kishin bler ver t kuqe, djathra e gjra t tjera.

Filluan t pinin e t hanin duke uruar njritjetrin.
Mir br q nuk shkove n Bielefeld, iu drejtua Mihaeli Miranit.
Atje nuk do t ndiheshe mir, si ktu. As familja e Renats nuk do t
dshironte t shkoje vetm si shok i Renats, por si dhndr i familjes.
Renata po e shikonte me kureshtje, ndrsa Mirani vetm sa miratoi
me lvizje koke.
Tradit e keqe kjo jona, vazhdoi t fliste Mihaeli, meq nuk mori
asnj prgjigje. Pr Krishtlindje dshirojn t mblidhen vetm pjestart e familjes dhe t kremtojn pa shok e miq. Renata mund ta dshmoj kt.
Renata u prmbajt nj ast.
T dy po prisnin q ajo t fliste.
Tashm i di traditat tuaja, ndrhyri m n fund Mirani. M
duket se Renata po ndihet e mrzitur q nuk sht me familjen, ndaj nuk
flet fare. Renata! thirri befas ai, por me nj dhembshuri q se fshihte
dot, t lus t m falsh nse t kam hidhruar e mrzitur!
Jo, ndihem mir. Sigurisht, m mir do t ndihesha po t ishim s
bashku n familje. Nuk desha t flisja, sepse nuk m plqeu si e nisi
Mihaeli bisedn.
Kot, zuri t arsyetohej Mihaeli, vetm desha t shfaq knaqsin time pr kremtimin ton t prbashkt. Un kt traditn ton
as e plqej dhe as e respektoj m. Jam ateist. Prse, pra, duhet t dhunoj
veten duke festuar Ditlindjen e Jezusit, i cili, pr mendimin tim, sht
m shum mit se sa realitet?
T paktn pr hir t prindrve. ia ktheu Mirani.
Nse vazhdojm t festojm pr hir t prindrve, ather feja do
t vazhdoj t zvarritet si nj formalitet edhe pr disa mijvjear t tjer,
sado q nj pjes e madhe e klerikve e kan shndrruar n biznes dhe
shum qytetar tashm bhen sikur besojn pr shkak t inercis dhe t
15

imponimit.
Mihaeli u ndie i vetknaqur q po filozofonte, si ia donte atij ti vlersonte pikpamjet e veta ateiste, q kishte filluar ti shndrronte ato n
nj lloj feje m vete.
Prse mendon se qytetarve u imponohet besimi fetar? pyeti
Mirani.
Sepse secili qytetar, q nga lindja, sht i privuar nga liria pr t
zgjedhur religjionin q dshiron, ose pr t mos besuar fare. Atij i
imponohet feja q kan prindrit. Po t kisha qen un fmij i prindrve mysliman, do t m ishte imponuar ai besim, si m sht imponuar besimi katolik. Fatmirsisht, kur kam filluar studimet, jam liruar
nga feja q ma kan imponuar prindrit. E njjta do t kishte ndodhur
edhe me ty po t kishe qen fmij i prindrve katolik. Dhe, po ta thelloj kt mnyr mendimi, m del se njeriu sht i privuar edhe nga e
drejta pr t vendosur nse dshiron t lind, t zgjedh prindrit, t
zgjedh vendlindjen, madje t zgjedh edhe emrin e tij. T gjitha i imponohen nga prindrit. Dhe faj ka fmija i posalindur q vjen nga prindr
t varfr ose t paarsimuar? Ai fmij duhet ti prballoj pasojat derisa
t arrij q t ndrgjegjsohet dhe t pavarsohet...
Sonte nuk sht rendi t shpalossh fen tnde ateiste, meq filozofimet e tua i kemi dgjuar shum her, e ndrpreu Renata.
Ka t drejt Renata, nuk ke prse t lodhesh se prsrituri, sepse
ne nuk jemi aq besimtar, pos q na ka mbetur dika formale gjat rritjes n ambientin familjar, shtoi Mirani.
Dakord, mori srish fjaln Mihaeli, nuk po filozofoj, ama problemet e sajuara prmes dallimeve n besimet fetare vazhdojn t jen
evidente. Madje ato po shndrrohen n urrejtje, po shprdoren drejt
luftrave duke marr haptas karkterin e prfitimit material. far ndiejn
tani shum mysliman, kur kristiant festojn Krishtlindjen? Se mos
ndihen mir shum kristian, kur myslimant agjerojn ose grat e tyre
16

mbajn ferexhe. Pr mua fet kan pasur rol historik kur njerzit kan
qen t prapambetur. Tani ato jan br t teprta...
T lutem, na kurse nga gjra t tilla! iu drejtua Renata me nj z
emocional.
M fal, nuk do t vazhdoj m, u prgjigj tjetri.
Prap ra heshtja. Mihaeli kishte prirje pr t folur, ngaq nuk e
duronte heshtjen. Pas pak, ai duke ndrruar tem, iu kthye Miranit:
Po ti prse e refuzon dashurin e Renats? Me refuzimin tnd
kryeneq po e provokon at t t dashuroj edhe m shum. Nuk e she
se ajo po vuan?
Mirani dhe Renata u shikuan. Asaj iu skuq fytyra. Ai u befasua.
Asnjri nuk po prgjigjej. Renats i vinte vshtir t fliste, ndrsa Mirani
nuk dshironte t bisedohej pr marrdhniet e tyre madje as nga
Mihaeli, t cilin q t dy e kishin mik t ngusht.
Mihael, sado q t kemi mik t ngusht, nuk t takon t diskutosh
pr marrdheniet tona. Pastaj, un nuk po e refuzoj dashurin e Renats.
Prkundrazi, po e respektoj. Un po e frenoj dshirn dhe dashurin
time. Arsyet i di Renata dhe nuk kemi nevoj ti bjm publike, shpjegoi Mirani.
Mirani shikoi Renatn, e cila vazhdonte t prskuqej.
Edhe un them se marrdhniet tona jan tepr personale dhe ska
prse t merret me to i treti, qoft ai edhe mik, si t kemi ne ty, Mihael.
Mihaelit nuk i erdhi mir nga reagimi i t dyve. Ndjeu keqardhje pr
kt dhe mbeti nj cop her i heshtur.
Mirani, pr ta thyer heshtjen q po zgjaste m tpr se sa ishte e prshtatshme, meq druante mos heshtja po hapte hapsirn e mrzis pr
Renatn, ngriti gotn me ver dhe tha me t qeshur t prajshm:
T pim kt gjak t Krishtit dhe t urojm begatin e tavolins me
gjith t mirat e Zotit!
I kemi siguruar e prgatitur vet dhe asgj nuk na kan dhuruar
17

Zoti dhe Djali i Tij, Jezusi. u prgjigj Mihaeli me sarkazm, por i gzuar
q Mirani ndrpreu heshtjen.
Heshtja megjithate vazhdoi, derisa Mihaeli nuk duroi m.
Nse ju pengoj un mund t iki?
Jo, prania jote na ndihmon. u prgjigj Mirani.
Renata nuk foli.
E pra, spo di t flas.
Nuk sht e domosdoshme t flasim, ndrhyri Renata. Kjo
nat t bn edhe t meditosh.
Meditimin, pikrisht sonte, nuk e plqej. tha Mihaeli. Ather,
propozoj q t marrsh flautn dhe t m shoqrosh mua.
Se mos pengojm njeri? pyeti Mirani i merakosur.
Mihaeli zotronte mrekullueshm klarinetin, Renata flautn dhe
shpesh ushtronin se bashku.
Nuk pengojm njeri, u prgjigj Mihaeli, sepse ne do t ekzekutojm kompozime kishtare, nga ato q i shkojn Krishtlindjes dhe konviktit ku n gjendemi.
N rregull, u pajtua Renata, por vetm dy melodi.
T dy u ngritn. Renata e kishte flautn n dhom t Miranit. Dhomat ishin pran njratjetrs, prball ders se kuzhins. Luajtn prajshm dy melodi, q Mirani, nuk e dinte se kush i kishte kompozuar dhe
si quheshin, por i plqyen, sepse iu dukn tepr qetsuese dhe inspiruese
pr meditim. Pasi mbaruan melodin e dyt, Renata dhe Mihaeli u shikuan nse duhej t vazhdonin edhe m. Lan instrumentt mbi tavolinn e gjat. U uln dhe morn gotat e vers.
Edhe Mirani mori t tijen dhe ngritn dolli, duke thn q t tre n
gjuhn shqipe formuln e urimit: Gzuar!.
Pr disa aste mbretroi heshtja medituese.
Miranit i iku mendja n Kosov dhe po mendonte nse shqiptart
katolik atje kishin pasur mundsi t mbushnin tavolinat pr kt fest.
18

Renata kujtoi kremtimin q po bnte familja, pr her t par pa pranin e saj. Ndrkoh ajo e kishte vn dorn mbi dor t Miranit.
Mihaeli po krkonte me ngulm temn e radhs, meq nuk i rrihej pa
folur.
Miran, nse nuk m keqkupton, dshiroj t t pyes di, me q m
ka mbetur edhe pak besim kristian, m shum si shprehi se sa si besim
fetar. Them q Renata sht e informuar. Po edhe un, si mik q jam,
dshiroj t di: Cilat jan motivet q t bjn kaq t prkushtuar dhe kaq
energjik pr Kosovn?
Renata i hapi m shum se rndom syt e vockl t saj q u shfaqn
nn vetullat e bukura dhe nn flokt e gshtenjta, t prera drejt mbi vetulla. M shum ngjante me nj franceze t ndjeshme, se sa me nj gjermane, far ishte n t vrtet. Kjo pyetje e befasoi at dhe iu shfaq kureshtja pr prgjigjen e Miranit. Asaj nuk i kishte shkuar ndrmend t
bnte pyetje kaq t drejtprdrejt, ose m sakt, i kishte ardhur keq.
Mirani u zu ngusht, sepse ishte i bindur se miku Mihael nuk pyeti
vetm sa pr t folur ose pr ta provokuar, por sepse vrtet dshironte
t dinte m shum pr mikun e tij, t cilin e pyeste pothuajse do dit
pr dika t re dhe interesohej ta ndihmonte. Ai e kuptoi se ishte asti
t prgjigjej sinqerisht, duke e sqaruar at, por njkohsisht edhe Renatn.
Jan shum motive, Mihael, nisi prgjigjen e mundimshme Mirani. Ato jan t ndrlidhura, prandaj e kam t vshtir ti zbrthej, q
tjua bj t kuptueshme. Kryesorja, si e dini, sht se si pjestar i popullit t pushtuar, duhet t bj di. Secili pjestar i nj populli t pushtuar,
q ka qoft edhe nj grimc t vetdijes kombtare e qytetare, duhet t
prpiqet pr lirim nga pushtuesi. Kt aktualisht nuk po e bjn shumica e pjestarve t popullit tim. Ata po ndihen t pafuqishm pr t
br luftn lirimtare. Pushtuesi i ka friksuar, lodhur e nnshtruar. Kjo,
sigurisht, nuk e arsyeton mosangazhimin e atyre q kan kurajo. Kshtu
19

ka ndodhur n historit e popujve t pushtur. Nismat e individve

shndrrohen n suksese, nse ata angazhohen me prkushtim dhe nse
din ti organizojn aktivitetet e tyre. Nga dita n dit ata do t gjejn
prkrahs, deri n kryengritjen lirimtare. Si e dini, pr arsye ekonomike
nuk jam arratisur, sado q jemi t varfr deri n skajshmri. Ju nuk e merrni dot me mend. Isha disa muaj n Gjermani, n vitin 1972 t dajat n
Erlangen. Bra pun t rnda n ndrtimtari si gjashtmbdhjetvjear
dhe u ktheva. Ather mu ofrua dokumentacioni i punsimit legal, si
gastarbajter, pr t qndruar ktu. Pash zhvillimin e ktushm, shijova
standardin dhe jetn e ktushme n liri. U ktheva, meq doja t mbaroja shkollimin e mesm dhe t vazhdoja studimet. Nj motiv konkret
sht vet jeta ime. Jemi njmbdhjet vllezr e motra. Kt tashm e
dini. Nuk e dini se tre t mdhenjt i kam nga babai. Atyre u vdiq nna
pak muaj pasi lindi i treti, q tani sht n Mlheim/Ruhr. Baba kishte
mbi pesdhjet vjet kur u martua me nnn time pesmbdhjetvjeare.
Ata nuk njiheshin. U b martes tradicionale, pa e pyetur nnn. Pesmbdhjetvjearja e nusruar duhej t rriste tre fmijt e burrit, t punonte tokn, t gatuante me radh me gra t tjera, sepse familja jon e
athershme kishte mbi pesdhjet antar. Lindi fmija i par n moshn e saj gjashtmbdhjetvjeare, pr t cilin dini se sht jurist. Lindi
pastaj binjak, t cilt vdiqen nga smundja q nuk do t duhej t vdesin
fmijt, n munges t prkujdesjes se rndomt mjeksore. M lindi
mua t tretin, pa pasur mundsi t m pyeste nse un dshiroja t lindja n ato rrethana, si filozofove m par ti, Mihael. N dhjetor t vitit
1956, kur un kisha gati nj vit e gjysm, policia serbe e arrestoi baban.
M tregonin m von se e kishin lidhur pr trup t kumbulls n oborr
t stacionit t policis. N at gjendje e kishin mbajtur dy dit e net.
Bnte acar i madh dhe ai pothuajse ishte ngrir. Nuk e di si ka mundur
ta mbijetoj at tortur e tmerr. Duke qen ai atje, un kam rn n zjarr,
n oxhakun ton t madh, ku gatuhej pr rreth pesdhjet antar. U
20

dogja i tri, meq n ato aste nuk ishte askush n shtpi. M gjetn pastaj mish pr hell. uditrisht e mbijetova at tmerr. Nuk kishte mundsi
mjekimi. Vite me radh jam dergjur
Mirani doli nga kuzhina dhe shkoi n dhom. Atje qau me dnes.
Ishte vaji q vinte nga thellsia e kohrave si nj lum i nndheshm.
Asnjher nuk u kishte folur pr kto detaje. I vinte vshtir dhe druhej
se nuk do ta besonin. Renata i shkoi prapa duke ia plasur vajit zshm.
N dhom u mbrthyen ngrykas dhe po e shtrngoheshin duke u
munduar ta qetsonin njritjetrin. Kur u kthyen, gjetn Mihaelin me
kok mbi tavolin. Edhe ai ishte mrzitur.
Mirani mori gotn e vers, bri nj Gzuar! dhe e piu me fund.
E po, meq e nisa, po e mbaroj me fund rrfimin. sht nj borxh
imi. T m falni pr shprthimin e pakontrollueshm! tha Mirani.
Nuk ke prse krkon falje, un isha fajtori. ndrhyri Mihaeli.
... n moshn katrmbdhjetvjeare isha pjesmarrs n demonstratn q u b n Pej. Demonstrohej pr t drejtn e prdorimit
t lir t flamurit dhe t gjuhs kombtare. Isha si ndihms n organizim. Kur nisi demonstrata, klasa jon kishte orn e fizkulturs dhe
ishim n fush t shkolls. Msuesi ishte serb. Nxnsit e vitit t pest
ishin grumbulluar n oborr t shkolls dhe kishin nxjerr flamurin e
ndaluar pr t demonstruar. Un ika nga sporti, dhe u thash shokve
t klass t shkojm klas m klas dhe t japin alarm t rrejshm, kinse
po digjej shkolla. Pr pak minuta gjith nxnsit, t alarmuar, doln n
oborr. Tashm t gjith nxnsit u nism drejt qendrs se qytetit. Ishte
dit e shtun, dit pazari. Qytetart dhe fshatart u bashkangjiten. U
bm dhjetra mij demonstrues dhe policia nuk mund t shtypte demonstratn ton. Ndodhn arrestime t mdha. Meq isha me mosh
miturie dhe meq nuk dinin k t keqtrajtojn m par, shptova leht.
Prfundova shkolln e mesme. N vitin 1973 regjistrova studimet, degn e fiziks. N nntor t vitit 1975 bm nj protest spontane, trid21

hjet student t grupit, kundr nj profesori serb. Kishim br provim

me shkrim tek ai profesor, bashk me studentt serb. T gjith kolegt
serb kishin kaluar, kurse mbi gjysma e shqiptarve jo. Vrtetuam se na
kishte diskriminuar pr shkak t urrejtjes se tij nacionaliste. Protesta
spontane pastaj u quajt politike, nacionaliste. N Fakultetin e Shkencave
Natyrore u mbajtn nj mori mbledhjesh t Lidhjes Komuniste dhe t
Lidhjes se Rinis Socialiste pr t dnuar protestn. Ndrhyn edhe
komitetet e partis e t rinis t Prishtins e t Kosovs. M akuzuan si
organizator. Pas nj akuze t till dihej se far t priste. Para se t m
burgosnin u arratisa.
N gusht, si e dini, isha ilegalisht n Kosov. Rrezikova sepse, nj
mbes imja, vajz e re, m kishte shkruar nj letr t shkurtr, n t ciln
ishte edhe fjalia: Eja se nuk po vdes dot pa t prqafuar!. E doja dhe
m donte shum. Ishte me leukimi. Vuajti disa vite dhe tani po priste
vdekjen, por nuk vdiste dot, ngaq dshironte t m prqafonte para
vdekjes. Rrezikova tia plotsoja dshirn. Shkova, e takova n Klinikn
Universitare n Prishtin. Aksidentalisht policia jugosllave mori vesh
shkuarjen time. Munda ti iki. Pasuan keqtrajtimet e dhuna ndaj familjes,
madje n kundrshtim edhe me ligjet prkatse n fuqi.
Ky sht motivi dhe filli im i angazhimit pr t nxitur kryengritjen
lirimtare. Ju tani mund t gjykoni pr kto gjra. Krahas vetdijes politike dhe qytetare, sigurisht q ka ndikim edhe inati subjektiv pr tu hakmarr. Tani nuk e di se kush me jep m shum energji, ndrgjegjja pr
lirim, apo inati pr hakmarrje kundr pushtuesit q na e ka nxir kaq
shum jetn.
Mirani mori frym thell. Kishte zbrazur emocionet dhe tani m
shum i interesonte reagimi i Renats. Asaj ia kishte rezervuar qkur
kt rrfim dhe as vet nuk po e dinte tani prse. Ajo vazhdonte ti kishte syt e skuqur dhe dukej e mbytur n dhmbshuri. Edhe Mihaelit i
22

erdhi keq duke e pandehur veten fajtor q ishte br shkaktar i rrefimit

emocional t Miranit. Pas situats s nder, ishte po Mihaeli q u hap
duke ngritur dolli pr shndetin e tij.
Ne gjermant e brezit t ri, q jetojm n shoqri t konsumit,
tha ai, e kemi t vshtir t marrim me mend gjra, gjendje dhe zhvillime t ktilla. Ndaj nuk e prceptojm as vullnetin dhe prkushtimin
pr tu liruar.
Dhe jo vetm kaq, ndrhyri befas Renata duke iu drejtuar Miranit. Ti sakrifikon vetn tnde prtej mundsive. Ndrydh dshira e
pasione, ndrydh egon deri n banalitet. Sa e sa her kemi debatuar. E le
prapa msimin pr kualifimin dhe tr ditn ndjek ligjerata n shum
fakultete q nuk kan t bjn me orientimin tnd profesional. Ktu, si
e di, duhet diplom pr punsim dhe jo njohuri enciklopedike. Kohn
tjetr e kalon n bibliotek universitare duke lexuar pr lvizjet lirimtare
t popujve, pr lvizjen puntore ktu e n shtete t tjera. Lexon histori
t popujve, literatur politike, sociologjike, filozofike. Pastaj shkon n
bibliotek t albanologjis, lexon n gjuhn shqipe n kohn kur duhesh
ta prsossh gjermanishten. Mson prmendsh vjersha e drama t
Brecht, vjersha t Tucholsky, Erich Fried dhe i prkthen ato. Ti je tepr
i shkaprderdhur si t t kishin rn mbi supe hallet e bots. Harron
veten dhe refuzon kundr vullnetit dashurin time
Un po shkaprderdhem kaq shum, si thua ti, q ti dal zot prcaktimit tim kmbnguls, ose si thot Mihaeli, me fanatizm, meq
nuk mjafton vetm t duash vendin dhe lirin, por edhe t dish se si ta
duash.
Renatn nuk e knaqi prgjigjja, ndaj srish ia pati:
...dhe sikur nuk mjaftojn t gjitha kto. Pr do t premte ti shkon
n Dyzeldorf (Dyzeldorf), n Klub t bashkatdhetarve dhe kthehesh
t dielen pas mesnate. Sa her hyp n tren pa bilet, t kapin konduktort, sepse ke sedr t ndieshme pr t m krkuar t holla. Anga23

zhohesh n lvizje politike t studentve, ktu n universitet. Dhe, si t

mos mjaftonin t gjitha kto, shpesh shprndan natn reklama pr t
fituar pak para, financon vet traktet, informatat deri edhe gazetn q
keni filluar t nxirrni. T vjen mkat tu krkosh para bashkatdhetarve,
e t tjera. Kto jan fakte konkrete dhe mund t ndodh si n at anekdotn q ma ke treguar sa her, t rrzohesh si deveja nga lkura e lepurit.
Njeriu nuk i ka dy koh dhe dy jet, shtoi Miranin si n faj. Un
kam zgjedhur prcaktimin tim dhe atij dua ti shrbej me prkushtim.
Mua m duhet tju informoj ju, gjermanve, sepse qeveria juaj, edhe n
emr tuajin, po prkrah qeverin e Beogradit. Mua m duhet t merrem
me bashkadhetart, sepse ata duhet t ndrgjegjsohen pr luftn lirimtare. Mua m duhet ta lexoj literaturn q prmende, sepse at nuk e
kisha n Kosov. Mua m duhet t lexoj literaturn shqipe, sepse at q
e gjej n bibliotek t albanologjis ktu nuk e gjeja n Kosov. Mua m
duhet t prsos sidomos gjuhn shqipe, si po mundohem ta prvetsoj gjermanishten, sepse m duhet q ti prhap mendimet e mia e t
tjera, e t tjera. Un nuk mund tu krkoj para bashkatdhetarve, sepse
ata akoma nuk jan vetdijesuar pr ti dhn vet pr veprimtari lirimtare. Ata vuajn vet, i fitojn ato me vshtirsi, i kursejn me sakrific pr familjet e tyre n Kosov. Un nuk t krkoj ty para pr bilet
e buk, sepse... prpak i ngeli fjala n fyt, ...duhet t jem i pavarur
dhe nuk dua lmosh. M kupton!? Kto dhe t tjera jan edhe arsyet
reale q m bjn ta frenoj dashurin ndaj teje!? Mos po dyshon se un
jam aq naiv sa t mos i kuptoj kto gjra?
T dy keni t drejt, ndrhyri Mihaeli, duke pasur durim t priste
nse Mirani do t vazhdonte. Kto jan prmbajtje q nuk shterrohen
pr nj nat, qoft kjo edhe nata e Krishtlindjes, kur thuhet se sht br
sakrifica deri n vetmohim pr ti prhapur bindjet dhe idet. Ju lutem,
lini vend kohs ti diskutoni pak e nga pak dhe mua m keni prher n
24

dispozicion pr bashkbisedim, po patt nevoj!

T lumt, Mihael! iu drejtuar Mirani duke ngritur gotn me ver.
Bre propozim me vend, gzuar, pra!
Ndoshta e tepruam me hallet tona dhe t bezdism edhe ty, ia
ktheu Renata. Edhe ajo ndihej e lehtsuar se kishte shfaqur mendime
q si kishte thn her tjetr. Po afron koha pr t fjetur, se mund t
dehemi nga vera dhe pastaj do kemi dhimbje koke.
Nuk prish pun. tha Mirani. Na duhet ndonjher edhe dehja,
nga se na i nxjerr ca gjra q nuk i nxjerrim dot kur jemi esull. Pr kt
ne kemi nj proverb popullor: far ruan stomaku, e nxjerr bardaku.
T dy qeshen.
Mir, po vazhdojm t pim, por t mos harrojm edhe t ham
se kemi br gjith at mund pr ti gatuar! kshilloi Renata duke ngritur gotn dhe duke thn n shqip gzuar!
4.
Mirani e Bardhi ishin njohur n vern e vitit 1978, kur ky ishte pr t
punuar n qytetin e vogl gjerman, Plochingen. Ky qytet gjendej rreth
30 km. afr Shtutgarttit. Mirani punonte n pushimet verore dhe dimrore semestrale, pr t mbajtur vetn gjat studimeve me buk e libra.
Qira nuk paguante, pasi kisha katolike ia kishte mundsuar banimin
falas.
Asaj vere Mirani shkoi pr pun n Plochingen, meq atje ishte edhe
dhndri i tij. Puna ishte e rnd. Sharritnin dhe prpunonin gur mermeri pr varre, po edhe pr ndrtimtari.
Nj t shtun, kur mbaruan punn, dhndri propozoi t vizitonin
nj bashkatdhetar q banonte n periferi t asaj qyteze. Ai do ta kishte
pr vizit puntorin social, nga i cili mund t informoheshin pr t drejtat e t huajve n Gjermani. Mirani shkoi me prtes, meq ishte i lodhur. Akoma nuk ishte ambientuar pr pun t rnda fizike. Ai para25

plqeu t shtrihej pas pune n barakn e vogl, n oborrin e firms, fshehur pas gurve t mdhenj t mermerit. Megjithat, vendosi ta shoqronte dhndrin, t mos ia prishte qejfin.
Kur arritn, aty gjetn edhe nj burr t imt, por shum t gjall e
simpatik, veshur shik. Gjat prshndetjes ai u prezentua: Bardhosh
Grvalla. Mikpritsi qe kushriri i tij.
Biseda e Bardhit i bri prshtypje Miranit. Ishte bised e qart, informative dhe dashamirse. N fillim Mirani kishte paragjykime pr t, nga
se dyshonte se mos ishte drguar zyrtarisht nga Beogradi pr shrbime
spiunimi, kamufluar si puntor social. Por, gjat biseds, iu daravitn
mjegullat e dyshimit. Madje shum shpejt Bardhi i hyri n zemr, gj q
nuk ishte n natyrn e Miranit.
Ndenjen rreth dy or dhe n fund, kur po ndaheshin, ndrruan adresat. Bardhi propozoi q t shiheshin prap para se Mirani t mbaronte
pushimet, m saktsisht punn, sepse pastaj do t ishin larg q t takoheshin, kur Mirani do t kthehej n Bochum. Ai premtoi se do t vinte
pr vizit n fundin e javs tjetr, n vendpunishte, meq kishte makin
dhe i njihte mir ato an. Madje u ngut t sqaronte se kt do ta quante
aktivitet social, n kuadr t puns pr t ciln paguhej.
5.
T premtn, rreth ors 17.00, si kishte premtuar, Bardhi e gjeti
Miranin mes gurve t mermert, duke u prgatitur t linte punn pr
at dit. Meq baraka, si i thonin, ishte e vogl sa nj kotec pulash, plqyen t uleshin para hyrjes se saj. Nxoren prjashta tavolinn dhe karriget. Dhndri i kishte treguar Miranit pr Bardhin, para e pas takimit t
par se sa i sjellshm dhe i prkushtueshm ishte n informim e kshillime q bnte. Ngaq e njihte familjarisht, i kishte treguar se baban e
tij, po me emrin Bardhosh, ia kishin vrar serbt, kur Bardhi ishte n
bark t Nns Ajshe. Pr shkak t prndjekjeve dhe kushteve t kqija
26

pr jetes, ai, me nn e vllezr, ishin vendosur n Slloveni. Vetm

Jusufi kishte mbetur n Pej, nn prkujdesje t dajave, meq e donte
shum shkollimin.
Kur u rehatuan, dhndri solli limonad, pastaj krkoi falje se do t
shkonte n dyqan. Ky gjest fillimisht e befasoi Miranin, nga se nj dit
prpara kishin br furnizimin me ushqim. M von e kuptoi se dhndri deshi ti linte vetm.
Br mir q nuk u prezantove zshm, kur ishim t kushriri,
tha Bardhi, pas prshndetjeve e pyetjeve t rndomta. Atij nuk ia
kam besn dhe mir q nuk e diti tamam se cili je. U mjaftua me prezantimin q t bri dhndri, si mik i tij. Ndoshta mund ta kesh hetuar,
un nxitova t flisja q ai t mos kishte mundsi t t pyeste se nga je
dhe i kujt je, si pyesin rndom shqiptart n kurbet. Sapo dgjova
prezantimin tnd e mora me mend se cili je, ndaj nuk i lash radhn e
pyetjeve. Nga Jugosllavija na vjen buletini i brndshm informativ dhe
aty kam gjetur t dhnat pr ty.
Vrtet qenke informuar! ndrhyri Mirani paksa me shpoti.
Mos m keqkupto, informatat e tyre nuk i lexoj tekstualisht,
sqaroi Bardhi me qetsin q e karakterizonte.
Domethn, si na dilka, qenke nepuns zyrtar i Beogradit?!
vazhdoi tjetri, por me ironi.
Un jam puntor social, ardhur ktu nga Sllovenia n mnyr t
rregullt, meq plotsoja kushtet q krkoheshin. Por, Beogradi, se
kishte nj marrveshje me pundhnsin tim t ktushm, t cilin e quajn Arbeiter Wohlfahrt. Si mund ta kuptosh, prafrsisht do t thot
mirqenia e puntorve. N baz t asaj marrveshjeje un, pos q
kam status t puntorit social ktu, jam njkohsisht edhe puntor social
i Jugosllavis, dika ngjashm me npunsit e administrats s atjeshme
shtetrore. Madje, edhe atje shteti jugosllav m jep nj rrog simbolike,
pavarsisht se un ktu paguhem nga gjermant pr t kshilluar emi27

grantt ekonomik nga Jugosllavija, t cilt n gjuhn zyrtare t atjeshme

quhen puntor t prkohshm n botn e jashtme.
E prse gjith ky informacion pr statusin tnd? pyeti Mirani pa
t keq.
Q ta kesh nga dor e par, pasi mund t ndodh t dgjosh llojlloj
llomotitjesh nga bashkatdhetart. Ata me t drejt dyshojn ndaj do
personi zyrtar nga Jugosllavia, sado q un nuk jam tamam npuns i
tyre dhe n varsi t tyre.
Bardhi fliste rrjedhshm, sinqerisht dhe pa ndonj ndruajtje e kompleks prej t dyshuari. Miranit po i vinte keq, meq ngjante sikur Bardhi
po i rrfehej, prandaj ndrhyri q t mos vazhdonte me sqarime t tilla:
M vjen mir q ra puna t njihemi dhe dshiroj t mos prfundoj me kaq. Para meje nuk ke prse rrfehesh. Shumicn e npunsve
shqiptar n Kosov e gjetiu n Jugosllavi i njoh si atdhetar, sado q
jan t indoktrinuar nga ideologjia komuniste jugosllave, e njohur si
titizm. Kshtu na sht sajuar nj shtres e priviligjuar, nj Lidhje
Komuniste e organizuar mir, q ka br monopol vetqeverisjen, ose
vetadministrimin, si i thon n fjalorin ideologjik a la titist, por, n fakt,
Lidhja e Komunistve ushtron pushtet monist.
N vazhdim Bardhi u interesua pr studimet e Miranit, duke e uruar
t kishte kmb t mbar, meq, si thoshte ai, nuk kishte dgjuar t
kishte ndonj student tjetr shqiptar n Gjermani. Mirani e falnderoi
duke i br me dije se kishte edhe nj koleg nga Kosova q studionte
mjeksi po n Ruhr Universitet n Bochum. Madje ai kishte ardhur
n Gjermani si puntor fizik, pa mbaruar as shkoll t mesme n Kosov. Duke qen minator, ai kishte mbaruar gjimnaz t nats dhe ishte
regjistruar n studime. Tani po i prfundonte me sukses t shklqyeshm.
Ndrkoh Bardhi hapi temn pr literaturn n gjuh shqipe, duke
28

br me dije se herpashere merrte libra, t botuar n Tiran, nga Hysni

G., t cilin kolegt e thrrasin Vasil, meq i prgjante shum Vasil Shantos. Bile, Vasili i kishte dhn edhe disa ekzemplar t gazets ilegale Bashkimi, t cilat i kishte prcjell n Kosov.
Me Vasilin, Mirani ishte njohur para disa javsh. Ai banonte n
Esslingen, qytet buz Shtutgartit, dhe njihej mir me dhndrin e Miranit. Vasili kishte shkuar disa her pr vizit te Mirani n Plochingen. E
kishte informuar pr formimin e nj grupimi ilegal, si shpreheshin ather pr organizime klandestine, t emrtuar Grupi komunist Zri i Kosovs
dhe se kt Grup e drejtonte njfar Rezil Mejtepi. Vasili madje i kishte
dhn nj trakt Miranit. I kishte krkuar pastaj edhe disa ekzemplar t
gazets Bashkimi, meq ata t mparshmit q i kishte marr nga
dhndri i tij i kishte shprndar.
Edhe pse Bardhi informoi Miranin, se furnizohej nga Vasili me literatur e materiale t ndaluara, ky nuk u ndje i provokuar. Bardhi mund
ta dinte se ai s shpejti do t takohej me Vasilin.
Do t komunikojm dhe do t t drgoj edhe ndonj libr, q
mund t mos e ket pasur Vasili, ia plotsoi krkesn Mirani.
Ndrkoh u kthye dhndri dhe ata ndrruan temn e biseds, duke
br sikur po flisnin pr t drejtat si student dhe pr t drejtat e
Gastarbeiter-ve (puntorve mysafir), si i quanin emigrantt ekonomik n Gjermani, pr t cilt Mirani thoshte se ata jan skllvr t
shoqris se industrializuar, t cilt shfrytzohen nga shitsi, Jugosllavia,
dhe blersi, Gjermania.
Pas pak Bardhi krkoi leje t shkonte se po i afrohej koha pr t br
muzik n nj lokal gjerman. Arsyetimi i erdhi i habitshm Miranit, ndaj
su durua:
Pr far muzike e ke fjaln?
29

 Jam pjestar i nj grupi muzikor gjerman, si kitarist dhe si kngtar.

Bj muzik q t fitoj t holla, pos pags, sepse m duhet t ndihmoj
nnn e vllezrit.
Sapo shkoi ai, Mirani vazhdoi t rrinte ulur para ders se baraks
duke biseduar me dhndrin. Ai srish po i fliste pr Bardhin, pr mirsjelljen dhe ndihmn q ai u ofronte Gastarbeiterve nga Kosova. N
barak bnte shum m nxeht se prjashta ksaj buzmbrmjeje tashm t freskt. Ndrkoh dhndri shtroi darkn. Kishte bler nj pul t
pjekur n vetshrbimin Kaufhof , ushqim shum i preferuar nga
Gastarbeiteret. Ndoshta pse ishte i gatshm dhe n vendlindje nuk kishin pasur rast kurr t hanin nj gjysm pule n nj racion. Pa prfunduar s ngrni erdhi Vasili.
Ju bfshin mir ato q keni hngr deri tani! uroi ai me t qeshur,
ndrsa kto q nuk i keni hngr hala, m takojn mua.
Me t mbaruar se ngrni, Vasili i propozoi Miranit q t merrte disa
ekzemplar t gazets Bashkimi dhe t shkonin n disa hajme, si u thonin
konvikteve t puntorve edhe emigrantt shqiptar. Atje do ti shprndajm, tha ai, dhe do kemi rast t bisedojm me bashkatdhetar.
Vasil, ndrhyri dhndri, shkoni n hajme ku nuk ju njohin, sepse
kam frik se do tju spiunoj ndonjri dhe do ta psoj edhe un kur t
shkoj pr pushim n Kosov. Dhndri vazhdimisht ndihej i friksuar
pr veprimtarin e kunatit, Miranit dhe t Vasilit. Ai i kshillonte q t
ruheshin, t mos e dinte njeri se Mirani punonte e banonte tek ai.
Shpesh fliste pr psimet e bashkatdhetarve nga UDBja, kur ata
shkonin pr pushime n Kosov. Nga afirat q po rrin me ne, po
informohen ata t UDBs, vazhdoi t arsyetonte frikn dhe kshillat
e tij dhndri. Sa bashkatdhetar t mjer kemi! Edhe pse jan rrogtar
dhe t shitur, nuk shikojn hallet e tyre dhe, nse nuk ua mban t punojn pr Kosovn, s paku t mos i spiunonin vllezrit e tyre.
Mos u merakos, ia kemi marr dorn ksaj pune, u mundua ta
30

qetsonte Vasili. Neve nuk na i din emrat e vrtet dhe nuk na njohin.
6.
Vasili kishte nj makin tepr t vjetr. Ndonjher tallej: Po m
duket ky kerr si me qen nj gjalles, sepse po i kupton hallet tona. Prandaj nuk po na le n rrug edhe pse e ka hngr t vetn.
U nisn pr qytezn e Siendelfingenit, vendlindjen e Mercedesit,
pasi i futn ekzemplart e Bashkimit n makin. Gjat rrugs Vasili i shpjegonte Miranit se n fabrikn e Mercedesit n Siendelfingen punonin
qindra bashkatdhetar, banoin n hajme, q ngjanin me konviktet e studentve n Prishtin, t ndrtuara n oborr t fabriks enkas pr puntor t huaj, t cilt nuk i kan familjet me vete.
Kur po i afroheshin Siendelfingenit, qytez n periferi t
Shtutgartit, Vasili i propozoi Miranit q t shkonte n konvikte pr t
shprndar Bashkimin, meq at e njihnin disa bashkatdhetar. Ai i tregoi disa numra t dhomave dhe disa emra, duke sqaruar se ndonjri nga
ata do tia tregoj edhe dhomat e t tjerve. Pr sa koh q Mirani do t
shprndante gazetn, Vasili do t priste n parking.
Gjat shprndarjes, ndoshta n dhomn 205, Mirani hasi n nj
qeros biond, sykaltr. Sy me maje iu dukn atij. Edhe pse ishin shum
veta, si praktikonin shpesh t shkonin t njri-tjetri, Nuriu, t cilit Mirani ia vuri nofken qeros, e mirpriti gazetn me fjal t bujshme:
Ju lumt patriot, kshtu duhet t veproni, se shpejt kemi pr tia
qi nann Jugosllavis! Kta t mjer nuk guxojn ta lexojn, se duan ti
ruajn pasaportat e kuqe q ua ka dhn Tito.
T pranishmit nuk bn z. Nuriu e mori Miranin n prqafim, e
shtrngoi aq shum sa gati ia zuri frymn, si t qen shum t dashur
q sishin par prej kohsh. I ofroi nj karrige pr tu ulur. Nuriu nuk po
pushonte s foluri. U prezantua me emrin Nuri Syleviqi, nga rrethi i
Kumanovs. Pothuajse n form urdhrese, krkoi q herave t tjera tia
31

jepnin atij gazetn pr ta shprndar. Po n mnyr pompoze u interesua pr tu antarsuar n Organizatn ilegale Fronit i Kuq Popullor,
meq gazetn Bashkimi e botonte kjo organizat. Aty pr aty ia zgjati
Miranit nj letrz, t ciln sapo e grisi nga blloku q nxori prej xhepit,
shnoi t gjitha t dhnat e tij personale, dhe tha:
Ju lutem, m bni librezn e antarsis.
Nuk e di kush e bn kt pun, u prgjigj Mirani duke refuzuar
copletrn dhe duke sqaruar se gazeta atij i kishte shkuar me post, pa
adres t drguesit.
Nuriu u interesua ta njihte Miranin, nga ishte, ku punonte. Ky nuk
iu prgjigj sakt, meq Nuriu iu b i bezdisshm. Mori leje t ikte, po
ngjitas me t u nis edhe njri nga m t rinjt.
Kur Mirani po zbriste shkallve, fare pran dgjoi t riun ti fliste:
Ju kshilloi t mos i drgoni gazeta Nuriut, tullacit, si e thrrasim
ne ktu, sepse ai i hedh n plehra dhe vetm ndonj ia jep atij q ia ka
marr inat prsonalisht, pr ta denoncuar pastaj.
Zri i djalit vinte gjithnj me ndrojtje.
Pse nuk i the kto sa ishim n dhom, n prani t tij? e pyeti
Mirani paksa i befasuar, meq nuk i plqenin sjelljet e tilla.
Nuk guxoj, m duhet ta ruaj edhe ca at pasaportn e Titos, si e
quajti Nuriu. u prgjigj i panjohuri dhe u nda nga Mirani pa ia treguar
as emrin dhe pa u prshndetur. Bri sikur po futej n nj dhom tjetr
n katin e radhs, me dro se mos po e shihte ndonjri duke folur me
gazetashprndarsin.
Kur Mirani u kthye n parking, Vasilin e gjeti n gjum, lodhur e
kputur nga puna q bnte n fabrikn e montimit t televizorve. Mirani i tregoi Vasilit pr rastin e Nuriut. Edhe ai u pajtua q ktej e tutje ta
quanin Qeros dhe jo Nuri. Vasili e njihte prej kohsh dhe tha se nuk qe
mir q ai e paska par.
E pra nuk u deshka t shprndajm m gazeta e trakte n ato kon32

vikte, sepse rrezikojm bashkatdhetart!? hamendsoi Mirani.

Ti shprndajm na duhet gjithsesi, por duhet t gjejm mnyrn
q ai t mos na hetoj.
Ai ma ofroi nj si krkes pr antarsim. plotsoi Mirani.
Spiuni, sht antarsuar edhe n Grupin ton. Vrtet deshka
dajak.
Nuk kemi ndrequr gj me dajak. Ktu jemi n dhe t huaj dhe na
duhet t respektojm rregullat e vendit ku jemi. Nuk duhet t komprometohemi si t dhunshm. Pastaj, prse duhet ndshkuar me dhun
nj mjeran t till, i cili, pr shkak t vetdijes se ult sociale e kombtare, spiunon kolegt e tij?
Mir pra, do t flas me bashkatdhetar t tjer aty, se si do t mund
ta diskreditojm e izolojm kt Nuriun, q t mos mund ti spiunoj
bashkbanuesit e interesuar pr materiale tona informative e propagandistike.
Gjat rrugtimit Vasili propozoi t shkonin n Shtutgart pr ta
takuar Bardhin. Ai e dinte ku bnte muzik. Shkuan te nj lokal buz
Sheshit qendror. Lokali kishte nxjerr tavolinat prjashta. Aty gjeten
Grupin e Bardhit. Ai i vuri re dhe iu dha nj prshndetje me buzqeshje. Pas dy kngve u paralajmrua pauza dhe Bardhi iu dshiroi
mirseardhje. Vasili bri ca shakara me t, meq praktikonte t shegarej
n gjermanishten q flisnin gastarbeitert turq. Pas pak minutave
Bardhit iu desh t ngrihej. Vasili ia zgjati nj pako t mbshtjell me
gazet. Ai e mori dhe u prshndet.
Duke u larguar, Martini e pyeti Vasilin se kishte n at pako?
Pes ekzemplar t librit Imperializmi dhe revolucioni te Enver
Hoxhs, t cilat i kam marr n Ambasadn shqiptare n Vjen, u
prgjigj tjetri, duke sqaruar se Bardhi ia kishte krkuar pr ti drguar n
Kosov. Bile, i kishte krkuar m shum, por Vasilit nuk i kishin ngelur
33

m. Pastaj tregoi se si kishte drguar vet libra e gazeta n Kosov.

Marr televizor t vjetr, ua heq t gjitha pjest, ua thyej ekranin
pr t krijuar hapsir, ngjyrosi gjamin e jashtm me ngjyr t prhimt,
i mbush me material me pesh t njjt q ka televizori dhe ashtu i drgoj n Kosov, duke i paraqitur n dogann jugosllave pr ti zhdoganuar si televizor t vjetr.
Nuk t zbulojn?
Zbulohen vetm frikacakt, sepse i bjn t dyshojn doganiert
q ti kontrollojn detajisht. Frikacakt e shfaqin frikn n fytyr dhe
doganiert jan t strvitur tua lexojn at.
Ora, thell nats shnonte 23.00. Vasili e la Miranin te baraka e dhndrit dhe iku.
7.
T premten tjetr, rreth ors 17.30, Vasili shkoi prap te Mirani. Si
me tallje, n gjermanishten e tij me mikstur turke, shfaqi dyshimin se
mos po bhej i bezdisshm. Mirani e kshilloi t mos kishte t till siklet, meq Vasili i ishte br shum i dashur dhe i admiruar si veprimtar
t prkushtuar. Nuk ia plqente shakat q bnte pr veten e tij, prir
nga kompleksimi i inferioritetit se nuk ishte i shkolluar. Vasili e thoshte
shpesh: Kam kryer katr klas fillore, plus katr vite bari delesh dhe,
pos ktyre, edhe kolln e fruthin. Ai vrtet nuk ishte i shkolluar, por
pr t lexuar kishte lexuar dhe lexonte shum. M shum se shum t
diplomuar n fakultete. Lexonte t paktn nj libr n jav, sado q
bnte pun t rnd dhe punonte me orar t zgjatur. Sa her takoheshin,
ia shpjegonte ktij prmbajtjen e librit t fundit, gjat e rrjedhshm.
Madje i fliste edhe pr mesazhin, pasi, si thoshte ai, librat nuk shkruhen
vetm sa pr tu shkruar, por kan brnda mesazh prkats dhe kryesisht nga ai varet edhe cilsia e librit.
Ksaj radhe shkuan n qytetin ku jetonte Vasili, dhe ai i krkoi t falur
34

dhndrit se sonte nuk do ta kthente pr t fjetur aty.

N qytetin e Esslingenit, ata zun vend n nj mbltore, porositn
kafe dhe tort. Mirani ia kishte kuptuar huqin e t nguruarit pr t qar
ndonj hall q e mundonte. Edhe ksaj radhe Vasili i la prshtypjen se
kishte nj hall. Pr t heshtur, nuk i heshtte, meq ishte gojtar. Brnda
ngurimit t tij hyri Mirani:
Si i keni hallet n Grupin tuaj?
Vasili mezi kishte pritur kt pyetje, pasi aty e kishte pasur hallin, por
bri nj parahyrje.
Do t t tregoj vetm nse nuk m ndrhyn. Po e bjm nj bander un, (kshtu i thoshte ai shtylls se telefonit), nj ti, pasi ju t shkolluarit nuk keni durim t na dgjoni n analfabetve.
Fol! ndrhyri padurueshm Mirani.
Sdi nga tia filloj, meq kam shum pr t qar hall. N Grupimin
ton nuk i kemi punt mir. T pata treguar se Kryetar Grupi kemi Rezil
Mejtepin. Ai tani sht i ballafaquar me vshtirsi t mdha. Gjermant
kan ndrmend ta przn pr shkak se ka hyr n borxh t madh n
bank. Bile, ia kan prishur pasaportn me nj vulosje t madhe. Tani
ka afat vetm dy jav: o t paguaj dyzet mij marka t borxhit, o iku!
Pushoi me ndjenjn e hallemadhit. Pr momentin as ai dhe as shokt
e Grupit nuk kishin mundsi tia paguanin at borxh.
Kaq ishte shtylla jote? Tani duhet ta ket radhn shtylla ime, tha
Mirani me t qeshur t prajshm.
Po, po, urdhro, m kshillo far t bjm!?
Prse i sht dashur t huazoj dyzet mij marka, nse vrtet i ka
huazuar?
Domethn, ti nuk po m beson!? u habit Vasili.
Ty po t besoj se po tregon far t ka thn Kryetari Rezil, por
nuk po besoj pr ato q ka thn ai. E para, ti ke thn se ai punon n
fabrik t Cocacolas; pastaj ke thn se nuk sht n pun; nj her
35

tjetr ke thn se nuk e di nse sht ose nuk sht n pun. Bile, pr
kt dyshim, ke treguar se je munduar ta survejosh, por ke dshtuar. Pra,
ti tani tregon pr ato q ti ka thn njeriu pr t cilin ke filluar t dyshosh. Un po ti tregoj n konfidenc ca gjra q i kam dgjuar nga nj
student kroat: Rezilin e pasksh ther me thik n shpatull nj i ri kroat,
pjestar i lvijes se ustashve, si i thon lvizjes nacionale kroate n
ekzil. Ka ndodhur kjo, pasi Rezili, duke qndruar n oborr t nj kishe
gjermane n Shtutgart, ku i bjn meshat kroatt, i sht qasur nj kroat
me gazetn Nova Hrvatska (Kroacia e re) n dor dhe ia ka ofruar
atij. Ky far Rezili i sht prgjigjur: m duhet ajo paavur gnjeshtare e armiqsore, kur un lexoj kt gazet t vrtet! Me at rast
Rezili ka ngritur gazetn e Beogradit Novosti. Kroati i ofenduar ka
nxjerr thikn e ia ka futur n shpatull, meq Rezili ka provuar t iki.
Pastaj ka prfunduar n spital me ndihm t shpejt. N spital i ka shkuar dit pr dit konsulli jugosllav duke e prgzuar pr patriotizmin e tij
jugo-sllav
A thua, t jen t vrteta kto q po m dgjojn vesht? pyeti
Vasili i habitur dhe me nj pamje tepr serioze.
Pse duhet t ket pasur arsye t m gnjej studenti kroat? M ka
treguar fare spontanisht, me keqardhje, si ngjarje q kishte ndodhur para
disa viteve. Kur ai m ka treguar, nuk ka pasur mundsi t parashikonte
problemin dhe relatat q tani po i diskutojm.
Mirani ia tha Vasilit kto me qetsi t madhe dhe me merak, se sqarimi i tij nuk duhej t nxiste ndonj dyshim pr xhelozi, gar e di t ngjashme, por vetm si merak, q ndaj Rezilit duhet shtuar kujdesi, meq
mund t dmtonte bashkatdhetart e interesuar pr veprimtari kombtare.
Por, si tia bjm hallit tani pr krcnimin q i bjn gjermant pr
shkak t borxhit ndaj banks? vazhdoi Vasili.
Di ti prse duhet ti ket borxh banks Rezili?
36

 I ka huazuar pr veprimtari patriotike. Meq ne q jemi t

orgnizuar n kt Grup, nuk kishim t holla t mjaftueshme pr t prballuar shpenzimet q krkon veprimtaria jon kombtare. Ta zm,
para disa ditsh, u dshen tetmij marka pr t shtypur traktin q kemi
shprndar. Ne nuk i kishim, ndaj Rezili i huazoi n bank.
Tet mij marka pr t shtypur nj trakt?!
Po, tet mij na ka kushtuar, u prgjegj ai me sigurin q e karakterizonte.
Sa ekzemplar i keni br, edhe pse ai nuk ishte i shumzuar, por
i fotokopjuar pr ibret?
Rezili na ka informuar se i ka br dhjet mij cop.
E ka shoqruar ndokush kur ka br shumzimin dhe pagesn e
tyre dhe, di ti, ku i ka shumzuar?
Nuk i di kto q po m pyet, por edhe t dyshosh n kt far soji
nuk ke nevoj.
Ather po t informoj, se pr t shumzuar dhjet mij trakte t
atij niveli duhet paguar t shumtn 400500 marka.
Vasilit nisi ti ndrronte qehrja, sepse kishte krijuar aq shum besim
ndaj Rezilit, sa nuk linte hapsir pr t dyshuar n Kryetarin e tij. Nga
knaqsia se Rezili kishte marr iniciativn pr t formuar nj grupim
veprimtarsh patriot, Vasili dukej se kishte formuar nj besim naiv ndaj
tij.
Meq jan shumzuar dhjet mij cop, ku duhet ti keni shprndar? pyeti sa pr t thyer heshtjen. Ai pati drojn se mos po keqkuptohej duke kaluar masn e shpjegimeve dhe t argumentimeve kundr
ktyre sjelljeve t Rezilit.
Tani po t prgjigjem: Nuk e di, por Rezili ashtu na ka informuar
kur kemi mbajtur mbledhjen. Un i kam shprndar vetm 500 cop,
Maksi 200 cop, pr t tjert nuk di gj, pasi kemi formn e organizimit n 3she.
37

 Domethn, ai duhet t ket br e shumta njmij cop, sepse po

t kishin qen dhjet mij, do t kishte rn n sy shprndarja e tyre. N
rrethin ton, n krahinat e Rajnit dhe t Rurit, ku gjenden dhjetra mij
bashkatdhetar, nuk ka rn fare n sy ky trakt.
Pr nj moment heshten t dy. Miranit po i dukej i mjaftueshm shpjegimi dhe interesohej t msonte nse Vasili e kishte kuptuar si ishte
prpjekur ta sqaronte, apo ndoshta e kishte keqkuptuar. Ndrkoh,
meq heshtja u shtri ngeshm ndrmjet tyre, Mirani e pa t arsyeshme
ta pyeste:
Kemi mundsi ta takojm Rezilin dhe t bisedojm me t?
Sigurisht q kemi kt mundsi, por mos do t keqkuptohem si
dekonspirues!? u prgjigj Vasili.
Nse do ta gjesh, takohemi dhe un po shtirem sikur nuk di gj.
Ti e hap bisedn, sikur t ishte bised e rastit.
far mendon se duhet ti them kur ti propozoj pr kt takim?
pyeti Vasili.
I thuaj, Mirani ka ardhur. E kam par mbrm dhe dshiron t
takohet pr t biseduar pr bashkpunim t organizimeve tona.
Vasili po shfaqte interesim t vmendshm, me pamje serioze, duke
i ln vetes koh, pas dgjimit t kujdesshm, ti pshonte mendimet.
Mir, ashtu do t veprojm dhe besoj se do t jet takim sqarues
me rndsi.
Pas dakordimin ai i bri shenj kamerierit, duke i krkuar mendimin
Miranit pr t pir edhe dika, apo pr t paguar?
Si t duash. ia pati tjetri.
Ather po marrim edhe nga nj lng portokalli
Me Vasilin Mirani nuk mrzitej t rrinte sado gjat. Kishte krijuar admirim t madh pr natyrshmrin e gatishmrin e tij pr veprimtari t
prkushtuar patriotike. Pos n Shtutgart, kishte dgjuar edhe n Nrnberg e Mynhen/Mynih (Mynhen), q ai bashk me Maksin, organi38

zonin shfaqje t filmave shqiptar, shprndanin literatur e gazeta

shqiptare. Filmat dhe literaturn i merrnin kryesisht nga Partia
Komuniste Gjermane-Marksiste-Leniniste, e cila furnizohej me literatur e filma nga Republika e Shqipris. Ndonjher Vasili e Maksi
furnizoheshin edhe nga Ambasada Shqiptare n Vjen.
Ndrkoh Vasili ndrroi temn e biseds:
A mund t di gj pr organizimin tuaj, nse m lejohet t t pyes?
Pyetja e tij e befasoi Miranin, meq mbante mend se Vasili disa her
i kishte folur pr organizim klandestin, se kureshtja pr t ditur ka nuk
t takon pr kt organizim konspirativ, e dmton at, duke prdorur
citate nga veprat e Enver Hoxhs, q ua dinte edhe faqen dhe numrin
e veprs. Ndonj libr tjetr politik dhe ideologjik t autorve joshqiptar nuk kishte lexuar dhe nuk lexonte, pos romaneve t shumta.
Sigurisht mund t dish, pasi organizimi yn nuk sht aq konspirativ, sa t detyrohem t prmbahem pa t treguar. tha Mirani, duke
menduar se vazhdimi i biseds ishte paraprgatitje e mir pr takimin e
nesrm.
Organizimi yn fillimisht, n shtator t viti 1978, zuri fill si tepr
konspirativ. Tubimin themelues e mbajtm n dhomn time n konvikt.
Ndrkoh e shndrruam n organizim popullor, si do ta karakterizoja. Ishim katr veta kur themeluam Frontin e Kuq Popullor. Miratuam
Program e Statut. Asnjri nga ne nuk e njihte ann teorike t ktij organizimi, prandaj un e luta nj profesor gjerman q t na ndihmonte pr
prpilimin e ktyre materialeve. Ai profesor ka bindje majtiste, pr t
mos thn se e kamuflon prcaktimin e tij prej komunisti, por nuk sht
i organizuar, sepse ligji gjerman nuk lejon t japin msim n shkolla e
fakulte antart e ndonj partie komuniste. Profesori i prpunoi projektet, programin dhe statutin q i pata formuluar un. Un i prktheva dhe
ato i miratuam. Emrat e bashkthemeluesve mund t ti tregoj, pasi m
von vendosem t mos jemi konspirativ. Po ti them emrat dhe
39

pseudonimet: Proletari, me psedonim Shpati, q jeton n Velbert,

Xhahili, me pseudonim Xhaviti, thot se jeton n Bielefeld, dhe Isa,
pa psedonim, i cili jeton n Bochum. Dy t part kan mbaruar sholl
t mesme, si kan thn, ndrsa Isa, vetm shkolln 8vjeare. Proletarin e kam njohur n ligjrata t gjuhs shqipe, q n kt universitet i
mban albanologu markant kroat nga Janjeva e Kosovs, Prof. Dr. Lazar
Dodiq. Proletari nuk kishte ditur pr kto ligjrata, por e kishte informuar dhe marr me vete, po nj kroat me banim n Wuppertal. E
quanin Vinko K., i njohur nga Pranvera kroate e vitit 1971. Kroati
Vinko ishte komunist dhe ithtar i flakt i Enver Hoxhs. Mu pr kt,
ai kishte filluar t msonte gjuhn shqipe te Prof. Dodiqi. Pr kt
mundsi ai i kishte treguar Proletarit, me t cilin shoqrohej, dhe e kishte
marr nj dit me vete pr t na njoftuar. Kurse Proletari e kishte njohur Xhahilin n nj tubim t PKGj/ML dhe kshtu ndodhi njohja
midis nesh. Isn e kisha njohur vet, meq e kisha komshi.
M von vendosm pr organizim legal, me bashkatdhetar t tjer,
duke anashkaluar Xhavitin, meq pr te krijova prshtypje se ishte informator i UDBs, i urdhruar pr tu antarsuar n PKGj/ML, q t
informonte pr veprimtarin e ksaj partie komuniste sigurimet e fshehta jugoslave dhe gjermane. Kurse pr Proletarin formova prshtypjen
se ishte nj dogmat primitiv. Ky nuk na linte t mbanim as mbledhje,
meq sajonte ca rregulla strikte komuniste dhe na bezdiste me citime
t klasikve t komunizmit, pa rend e pa vend, vetm pr t imponohej
si teoricien i asaj doktrine. Isa ishte njeri i urt.
Ndrkoh mbledhjet e prjavshme filluan t m bezdisin, meq
mblidheshim sa pr ti br qejfin vetes dhe pr ti shitur mend njritjetrit. Pas dytre muajsh shpjegova se nuk kisha koh t merrem m
me kt organizim dhe i luta t m lironin. Veprova kshtu, kryesisht
pr faktin se Xhahili insistonte t shtrinim antarsimin ton sa m
shpejt edhe n Kosov. Pr kt propozonte t prgatitja formular pr
40

antarsim. Pastaj, nuk dinte t prmbahej nga t pyeturit, se nga sa veta

kishim antarsuar n Gjermani dhe cilt ishin ata. Pr vete arsyetohej
se nuk kishte antarsuar asnj bashkatdhetar, meq ishte i zn me
angazhim t madh n kuadr t PKGj/ML, pr t br revolucionin
proletar n Gjermani.
Pasi u ndava prej tyre, vazhdova veprimtarin krejt ndryshe. U mbusha mend se pr at form t organizimit nuk gjendeshin bashkatdhetar t gatshm dhe, edhe sikur t gjendeshin, mendova se do t
rrezikoheshin kot se koti me antarsim formal, duke sajuar prova q
do t mund ti binin n dor UDBs dhe ata do ta psonin pastaj me
rend, kur n procese gjyqsore t tyre do t paraqitej, ta zm prova e
antarsimit.
Meq u prcaktova pr organizim ndryshe, si ta thash, nj si organizim popullor, u interesova t gjej bashkatdhetar patriot, t cilt do
t ndihmonin pr nxjerrjen e gazets Bashkimi. Kta t interesuar duhej
se pari t msonin q t lexonin, meq ishin gjysmanalfabet. Doemos
duhej nj ngritje pr organizim m von.
Nse nuk je mrzitur, po t tregoj edhe gjra t tjera.
T lutem, vazhdoje! u prgjigj Vasili me nj prqendrimin maksimal pr t dgjuar.
...sa pr emrtimin, n tubimin themelues, un pata propozuar ta
quanim Fronti Popullor Demokratik, meq m plqente emrtimi i
prafrt i organizimit t masave n Republikn e Shqipris, i cili, si e
di edhe ti, quhet Fronti Demokratik. Un i shtova popullor vetm sa
pr t br dallim me at emrtim. Xhahili propozoi ta emrtonim
Fronti i Kuq, duke arsyetuar se duhet t ndjekim shembullin e organizatave lirimtare Brigada Rosa, Rote Army Fraktion, etj. Proletari
propozonte ta quanim Partia Komuniste e Kosovs/Marksiste-Leniniste, duke arsyetuar se vetm komunistt mund t bjn revolucion t
vrtet proletar. Isa ishte do her pr ato q thosha un, meq thuaja
41

prdit, pas pune, vinte tek un pr t kaluar kohn e lir. Kur votuam
ishim dy me dy. Meq Proletari hoqi dor nga propozimi i tij dhe
prkrahu propozimin e Xhahilit, duke ia shtuar atij mbiemrin popullor.
Pr t fituar varianti i tyre, Proletari prdori demagogjin, duke thn
se ju intelektualt nnmoni proletariatin. Them demagogjin, sepse m
drejtohej mua, e un isha vetm nj student. Me kt demagogjit t
Proletarit, ata doln fitues, sado q edhe un pavullnetshm u dakordova me propozimin e tyre. Edhe tani mendoj se emri q kemi miratuar
sht tepr bombastik e provokues. Ishim vetm katr veta q nuk njihnim mir njritjetrin, q nuk na prputheshin idet, t paprvoj dhe
t padije pr organizim t ktill. Sigurisht, po kaq bombastik ishte edhe
emrtimi q pata propozuar un, por jo edhe aq provokues pr organet
prkatse gjermane.
Tani nuk po antarsojm bashkatdhetar, por po merremi me
takime t thjeshta informative, ku lexojm bashkarisht artikuj, kryesisht
nga revista Ylli dhe Shqipria e re, ku jemi abonuar dhe vijn nga
Tirana. Pastaj ndonj artikull interesant t Rilindjes. Bisedojm pr
gjendjen n Kosov dhe nevojn pr nj luft lirimtare kundr pushtimit jugosllav. Bisedojm edhe pr gjendjen mjeruese t emigracionit
ekonomik dhe mundsit e tij pr t ndihmuar luftn lirimtare, e t
tjera. Dhe i gjith ky aktivitet epiqendrn e ka n Dyzeldorf, meq aty
sht emigracioni m i madh. Kjo mnyr e angazhimit legal t bashkatdhetarve duket se po jep rezultat m t mir, se sa mnyra e organizimit konspirativ, t cilit njerzit po i friksohen shum, sidomos kur krkohet antarsimi i tyre. Ja kaq, mos e teprova gj?
Vasili nuk bzani. Dukej se po prpunonte ato q kishte dgjuar. Pas
disa astesh shtoi:
Po m habit. Un kisha shpresn se organizimi juaj sht shum
m i fort se yni. Kur mi ka dhn dhndri yt 50 ekzemplar t gazets
42

Bashkimi, un kam shpresuar se ju jeni shum t fuqishm, pasi gazeta

juaj ia kalonte shum her traktit ton.
Habia e tij e bri Miranin t mendohej se mos ndoshta pa dashur e
kishte zhgnjyer Vasilin.
Vasil, nuk kemi prse ta mashtrojm veten dhe njritjetrin. Sa her
e kemi prjetuar se sa frik po kan bashkatdhetart t marrin gazeta e
trakte nga ne. Pastaj, edhe kur i marrin ose kur ua japim, shumica nuk
din ti lexojn. Besoj m kupton, nuk mund t korrim pa mbjell. Duhet t bhemi realist, ti njohim mundsit e aftsit tona. Edhe Gazeta
Bashkimi, q ti thua se t ka br prshtypje t madhe, ka nivel mesatar, sht sajuar me shkrime t huazuara, pasi vet nuk dim t shkruajm. Nga Kosova nuk kemi gjetur lidhje q t na drgojn shkrime.
Numri i par sht shtypur n tre mij ekzemplar. Nj mij i kemi drguar n Kosov, dy mij mezi i kemi shprndar n Gjermani, Belgjik
e Franc. Shtypshkronja na ka krkuar vetm 300 marka. Besoj, mjafton
pr fuqin q kemi, t bjm t paktn nj kso veprimtarie simbolike,
q i shtyn bashkatdhetart t mendojn. Un nuk besoj se ju keni nivel
m serioz. Kt po ta them n baz t traktit q kam lexuar.
Po m flet sikur t ishe i organizuar me ne, ia ndrpreu bisedn
Vasili, gj q nuk e praktikonte. Organizimi yn ka filluar ndryshe. Para
56 muajve na ka thirrur Shoku Rezil Mejtepi mua dhe Maksin, na ka
informuar pr Grupin q kishte formuar. Vetn kishte caktuar pr
Kryetar, mua pr Nnkryetar, kurse Maksin pr Sekretar. Na ka bindur
q t plotsojm formulart q kishte prpiluar, (ai i quante formular
antarsimi) njherit na ka dhn edhe nj si rregullore. Pastaj na ka
bindur se ne nuk duhet ta pyesim pr Grupin, meq nuk lejon konspiracioni q zbatohet me rigorizitet gjat organizimit ilegal. Pos ktyre, na
ka caktuar antarsin baz prej njqind markave n muaj. T tjerat
duhet ti japim vullnetarisht, sipas nevojs se veprimtaris. Thn t
drejtn, vazhdoi Vasili, po m detyron t mendohem mir dhe sonte
43

nuk do t m marr gjumi. Ne qem gzuar kur Rezili na organizoi dhe

prej ather i prgjigjemi pr do gj q krkon prej nesh. Madje, q
ather nuk kemi drguar t holla n familje. T gjitha ia japim Rezilit,
ngase na i krkon, se ka udhtime, se po e ndihmon organizimin ilegal
n Kosov...
Besoj se biseduam mjaft pr sonte. E ndrpreu Mirani me ndjenj keqardhjeje. Ai qkur kishte dyshimin se Rezili ishte nj xhahil. Ndoshta edhe m xhahil se Xhahili q kishte rastisur t bashkorganizohej n
Front.
Pa as m t voglin kundrshtim, Vasili thirri kamarierin, pagoi dhe
dolen nga lokali.
Mirani shkoi pr t fjetur t Vasili dhe prap rikujtuan taktikn q duhej t ndiqnin pr takimin e nesrm me Rezilin. Ndenjen gjat koh
zgjuar, t shtrir duke biseduar pothuajse pr t gjitha ngapak, duke pyetur her pas here njritjetrin: A nuk po t merr gjumi?. Dikur e
kishte marr gjumi Miranin. Gjithsesi shum von, sado q Vasili po
vazhdonte t fliste. Ishte pikrisht nj nat e jermishme. N mngjes
Vasili u kujtua se ishte kotur fare pak.
8.
Von pasditn e t nesrms Vasili gjeti Rezilin. Ai la Miranin n nj
lokal afr baness se Rezilit, jo shum larg qendrs se Shtutgartit, dhe
shkoi ta merrte at. Pa vones t madhe erdhn t dy dhe u uln n
tavolinn ku kishte zn vend Mirani.
Rezili ishte nj mashkull i gjat, paksa thatim, me frizur t prafrt
me at t Hitlerit, megjithse flokt vinin me ngjyr pak m t hapur.
Duhej t ishte rreth 2728vjear. Me pamje t rnd, serioze, pr t
mos thn fodulle.
Un kam ardhur q t njihemi dhe t bisedojm pr bashkpunim,
nse kemi interesa dhe qllime reciproke. Filloi bisedn Mirani. Ne
44

kemi nj organizim t vogl dhe t thjesht, megjithat jemi t interesuar

t njihemi e t bashkpunojm
Mir se keni ardhur dhe keni br mir q keni ardhur, pasi njohja dhe bashkpunimi yn sht i domosdoshm pr forcimit ton pr
ta br revolucionin proletar sa m t shpejt n Kosov. U ngut
Rezili, pa ditur nse Mirani kishte mbaruar. Edhe ne kemi qen t
gzuar kur kemi marr vesh pr organizimin tuaj. Vasili m ka folur
shum pr ty, meq t ka kontaktuar e njohur prmes nj lidhjeje
shoqrore, si m ka informuar. Para se t fillojm vazhdoi Rezili duke
pozuar si t ishte ndonj funksionar, do t propozoja t caktojm
rendin e dits pr takimin. Pastaj do t doja t dija nse ke autorizim me
shkrim pr t biseduar dhe do t doja t dija se cilin pozicion e ke n
organizatn Fronti i Kuq Popullor.
I tha kto dhe po priste prgjigje nga Mirani, por ky u kap keq nga
mosprvoja pr t biseduar me nj rang t till, si pretendonte Rezili.
Nuk e kishte biseduar me ask kt takim. Me Vasilin kishte planifikuar
nj takim spontan. Megjithat, mori t prgjigjej sa pr t br radhn.
Ju falenderoj pr gatishmrin tuaj dhe pr propozim e pyetje q
bt. Meq nuk e kemi paraprgatitur takimin, nuk kemi si ti bjm formalitetet q krkuat ju tani. Sigurisht q as ju nuk jeni konsultuar me
strukturat tuaja organizative, ndaj nuk sht e nevojshme t keni ndonj autorizim pr t biseduar n nivel zyrtar q n kt takim, si po ma
krkoni mua. Un nuk jua di dhe nuk krkoj tjua di pozitn udhheqse n Grupin tuaj. Mendoj se ksaj radhe m mir sht t prcaktohemi pr nj takim paraprgatitor pr takim zyrtar, ku do t prfaqsoheshim si delegacione, me rend pune q do ta propozonim q tani.
Shpresoj t jeni dakort me propozimin tim?
Mirani u gzua q bri rendin, pa qen krejt i sigurt se i kishte thn
ato q do t duhej ti thoshte dhe pa ditur se far prshtypje kishte krijuar te Rezili.
45

 Un nuk kam nevoj pr konsultime e pr autorizim, ia pati

Rezili, meq kemi aso forme t organizimit q i prgjigjet centralizmit
demokratik dhe organizimit n ilegalitet t thell, me konspiracion rigoroz. Sa pr ann ton, jemi t gatshm q tani pr takim zyrtar n mes
t dy organizatave tona. Ktu kam edhe Nnkryetarin, Vasilin.
M vjen keq, por un nuk jam i prgatitur pr takim t till zyrtar.
Ndaj propozoj q t bjm bised pr nj takim tjetr t mundshm, n
t cilin do t prfaqsoheshim me delegacione t autorizuara. Them, t
bisedojm pr tu njohur, sepse akoma nuk dim mjaft pr njritjetrin,
q sht domosdoshmrish e nevojshme pr bashkpunim n t
ardhmen.
Miranit po i dukej vetja si nj gjel q e nxjerrin n fush t mejdanit,
duke u krekosur pr ta friksuar kundrshtarin.
Dakord, sado q nuk kam koh pr biseda t lira e shterpe. tha
Rezili.
Mirani vendosi t hapte qllimin e takimit. Ai heshti pr nj ast,
duke u shtirrur sikur po mendohej far qndrimi duhej t mbante,
meq tani ai e kishte radhn t pozicionohej ndaj propozimit t Rezilit.
Sa pr t plotsuar boshllkun e heshtjes, Mirani nxori nj bllok nga
xhepi kinse aty e tutje do t mbante shnime.
Vasili e nuhati gjendjen, si i zgjuar q ishte, dhe e mori fjaln:
Derisa t mendoheni ju, un, Shoku Kryetar, mendoj t bisedojm
me Miranin pr hallin urgjent q kemi, meq ky studion ktu, i di m
mir se ne gjuhn dhe ligjet gjermane.
Vasili foli me z t prajshm dhe vazhdoi duke iu drejtuar Miranit,
pa pritur miratimin e Kryetarit t tij:
Shoku Miran, di gj ti nse organet gjermane mund t na e przn Kryetarin Rezil nga Gjermania, pr shkak t nj borxhi n bank?
Nuk sht nevoja ta pyessh shokun Miran, kto jan shtje tona
t brndshme! ndrhyri Rezili thuaja n form urdhruese.
46

 Shoku Kryetar, mendoj se me shokun Miran mund t bisedojm.

Ai nuk sht prfaqsues i ndonj shteti armik, por bashkpatriot si ne.
Pa e pritur prgjigjen e Rezilit, ai vazhdoi: Shoku Miran, Kryetari yn
ka huazuar n bank katrdhjetmij marka pr t financuar veprimtarin patriotike t Grupit ton. Tani sht i papun dhe nuk sht n
gjendje ti paguaj. As organizata nuk i paguan dot menjher, ndaj gjermant e kan krcnuar: Ti paguan ose ta lshoj Gjermanin. Bile,
pr kt, ka nj vul n pasaport. Ke ndonj shpjegim pr kt vshtirsi q na ka goditur?
Vasili mbaroi fjaln dhe u ndje i lehtsuar pr rolin. Tutje i la radhn
Miranit.
Me kaq sa dgjova, mendoj: E para, asnj bank gjermane nuk jep
hua kaq t holla kesh, n dor, si themi ne, pa pasur nj garancion; E
dyta, asnj organ gjerman nuk prz ata q nuk ua paguajn borxhet
bankave, por gjen formn pr t detyruar borxhliun q ta paguaj borxhin; E treta, nuk m sht e njohur q gjermant t vulosin pasaport
t ndonj borxhliu dhe po m habit ky prjashtim. Ndosha ti Vasil nuk
e ke kuptuar problemin, se t tilla gjra jan t pamundura...
T thash m par, se nuk sht ky problemi pr t cilin jemi
takuar. ndrhyri Rezili i zn ngusht.
Po mir de, Shoku Kryetar, ndoshta nuk dita t tregoj un, si na
ke thn ti. Urdhro shpjegoja Shokut Miran. Ndoshta mund t na ndihmoj ky, meq nuk i kemi gjith ato t holla tani pr t paguar borxhin
dhe ti je i rrezikuar, sepse mezi pret UDBja t t kap.
Shoku Miran, sikur m bt mashtrues. Un kam prova se kam
huazuar n bank, se ma kan vulosur pasaportn, me krcnim: t paguaj borxhin ose ta lshoj Gjermanin!
Ksaj radhe Rezili foli me z m t lart se m par, me nuancime
prej t mllefosuri e t ofenduari. Gjat t folurit futi dorn n xhepin e
brendshm, nxori pasaportn jugosllave dhe e hapi n faqen ku kishte
47

nj vul dhe ia zgjati Miranit ta shihte, tashm i sigurt se do ta bindte me

nj prov konkrete dhe do t dilte fitues, i pastruar nga dyshimet q
shfaqi Mirani.
Kjo vul m duket e sajuar. Reagoi Mirani pasi e pa shkurtas.
V bast se at nuk e ka vn asnj organ gjerman, pasi edhe teksti gjuhsor n vul ka gabime gjuhsore.
Ti qenke element provokator! thirri me trbim Rezili n drejtim
t Miranit.
Mos ulrit kshtu, Kryetar, ndrhyri Vasili, se po i habit njerit
n lokal. Ky tha nj mendim dhe nuk ke pse ulrit, nse nuk ia qllon
ose t duket se provokon!
Ksaj radhe Vasili shfaqi autoritet t vendosur. Pllakosi heshtja dhe
humbi radhn e folsit.
Mirani mendoi se ishte pa takt shpjegimi i rastit. Ishte komprometues pr Rezilin, ndaj krkoi falje duke thn se un nuk prdor takt
diplomatik ndaj bashkpatriotve. Si mendoj, ashtu flas. Nuk bj hipokrizi e elozhe. Si mu paraqit problemi, shpreha mendimin. Kshtu si
ju, Shoku Rezil, reagon vetm ai q kapet n faj. Sidoqoft, Shoku Vasil
krkoi nga un vetm kshill.
Prap heshtja e rnd ra mbi t tri figurat e burrave.
Ju qet dakorduar pr njoftim e informim t lir reciprok, ndrhyri mundimshm Vasili. Mua, shoku Miran, do t m interesonte, n
sa ekzemplar e botoni gazetn Bashkimi dhe si po ia dilni ta financoni?
Tirazhin e kemi tre mij ekzemplar. Si m kan thn shokt, pr
shpnzimet e numrit t fundit, shtypshkronja ka krkuar treqind marka.
Vetm treqind marka!? reagoi Vasili, duke u br sikur ishte shum i befasuar.
Po, dhe shum jan. Po t dinim t krkonim shtypshkronj tjetr,
ndoshta do t kushtonte m lir! tha Mirani natyrshm.
Ti, shoku Kryetar, na ke raportuar se ke paguar nga arka e orga48

nizats tet mij marka pr traktin ton. iu drejtua Vasili habitshm t

tretit.
Po ta them pr her t fundit, nuk jemi takuar pr t biseduar pr
gjrat tona t brndshme, aq m pak me prfaqsues t nj organizate
tjetr! tha Rezili krcnueshm. Po vazhdove me t tilla gjra, ti japsh shkas t na provokoj ky shoku, ather un po largohem, me paraljmrimin se ndaj teje do t merren masa disiplinore.
Ksaj radhe Rezili e kishte tepr seriozisht dhe bri t ngrihej. Mirani
ia vendosi dorn mbi krah:
T bisedojm pr ka jemi takuar ktu. Kshtu nuk ke arsye t
iksh. Kto gjra jan cikrrima para prcaktimeve tona t mdha patriotike e komuniste. Duam ta lirojm Kosovn, si jemi prcaktuar ne,
gjegjsisht t bjm revolucion proletar, si jeni prcaktuar ju, prandaj
kto cikrrime nuk duhet t bhen shkas pr t na prishur. Kto duhet
trajtuar si defekte e pengesa t vogla, q edhe ndodhin. Gjrat e tilla na
kalisin pr t br pun t mdha.
Ai zgjodhi kt metod i bindur se do ta glltis Rezili pr t vazhduar bisedn, gjoja pr prgatitjen e takimit tjetr zyrtar. Nuk e kishte merak ikjen e Rezilit dhe as i interesonte bashkpunimi me t, (ishte i bindur tashm se tjetri ishte i drguar i UDBs). Merakun e kishte te Vasili,
Maksi dhe t tjert q Rezili i kishte mashtruar e prvetsuar. Pastaj merakosej pr veprimtarin e tij t rrezikshme n Kosov, prmes se cils
mund ti vinte n kurth patriott e interesuar pr tu organizuar kundr
pushtuesit.
Urdhroni, far keni pr t thn, jam i gatshm tju dgjoj, sado
q ma provokuat vetprmbajtjen me mendimet e mhershme pr ca
probleme tona t brndshme q i ngriti gabimisht ktu, Shoku Vasil.
Mendoj se ne e kemi m t drejt prcaktimin ton pr revolucion proletar, se sa ju pr lirim kombtar. Nuk po e shihni, ka shum shtete t
liruara kombtarisht, ku po shfrytzohet egrsisht klasa puntore e
49

fshatarsia nga borgjezia. Edhe n Jugoslavi sht krijuar e ashtuquajtura borgjezi e kuqe, nga e cila duhet t lirohet proletariati jugosllav. Bile,
kjo sht br aq e dukshme, sa ndonjher kt po e kritikojn edhe
vet Tito e Kardeli, q jan n krye t ksaj borgjezie.
I tha kto Rezili, i shtrnguar nga rrethanat se nuk mund t ikte aq
leht nga ai takim. Ai zgjodhi mnyrn pr tu inponuar m i ditur se t
tjert.
Edhe mund t jet ashtu, si u shprehet, por n vende t pushtuara, s pari bhet lufta nacionallirimtare, pastaj mendohet pr t drejta sociale, vazhdoi Mirani, madje, ka nga ata klasik t komunizmit
q mendojn se prpara duhet t bhen luftrat lirimtare dhe pastaj t
bhen revolucione t dhunshme t proletariatit kundr pakics shfrytzuese. Po ti lm tashti teoritizimet se kush e ka m drejt. Propozoj t
shkmbejm mendime me shkrim, ti diskutojm ato dhe pastaj t takohen t dy delgacionet pr t marr vendim. Pse jo, ndoshta mund t
ndodh edhe bashkimi. Un nuk shoh vshtirsi q ti dakordojm mendimet dhe veprimtarin patriotike.
Edhe prgjigja e Miranit, po t mos kishte taktikn brnda, i ngjasonte ksaj radhe stilit dhe paraqitjes se Rezilit, meq nuk dshironte ta
ulte veten m posht se ai sa u prket njohurive teorike pr luftra nacional-lirimtare e pr revolucione proletare.
Dakord, le t mbett q t shkmbejm mendime me shkrim. u
prgjigj Rezili, me dshirn pr t ikur sa m par nga ky takim, aspak i
kndshm.
Vasili thirri kamarierin, bri pagesn dhe q t tre doln jasht. Vasili
i ftoi n makinn e tij dhe sqaroi, se s pari do linte Miranin n Bahnhof
(stacion hekurudhor), si i thoshin tashm shqiptart, prej ku ai gjoja do
t shkonte pr Bochum, e pastaj Rezilin do ta drgonte n banes.
Kur arritn te stacioni zbriti edhe Rezili, duke i thn Vasilit q t
shkonte, pasi ai do t blinte gazeta dhe do t takonte dike. Mirani shkoi
50

n biletari, preu biletn pr n Plochingen. Tani ai e kishte merakun se

mos po e vrojtonte Rezili, se n cilin drejtim do t udhtonte. Dyshimin
ia shtoi ndrrimi i mendimit t Rezilit, i cili u ndal n stacion. Lvizja e
njerzve n stacion ishte e madhe dhe Mirani nuk e pati t vshtir ti
humbiste venerimit t Rezilit.
N javt q vijuan ndodhn takime t shpeshta midis Miranit e
Vasilit. Shumher biseduan rreth takimit me Rezilin, por Mirani vazhdoi t dyshonte, nse e kishte bindur Vasilin pr keqprdorim e rrezikshmri t Rezilit apo jo.
N fund t shtatorit Mirani mbaroi punn n Plochingen dhe u
kthye n Bochum.
9.
T shtunn n mngjes, Mirani hipi n trenin pr Ludwigsburg, si i
kishte premtuar Bardhit. Deri ather ai nuk e kishte njohur fizikisht
Jusufin. Ishte kureshtar t dinte se cili ishte dhe pse i ishte dashur t arratisej. Gjat rrugtimit, pos leximit n tren t rehashm, ai meditonte,
mendonte e shpresonte se Jusufi do t ishte intelektual i prcaktuar pr
angazhim konkret lirimtar, q i duhej aq shum organizimeve q sapo
kishin filluar n mjediset e emigracionit shqiptar, sidomos t emigracionit ekonomik q ishte br i madh gjat viteve t fundit. Kt shpres
po ia prforconte detyrimi i Jusufit pr tu arratisur. N fakt, Mirani e
dinte se n Perndim kishte organizime t kahershme t mrgats politike shqiptare, q veten e quanin nacionaliste, demokratike, patriotike,
djathtiste e antikomuniste, por ishin kryesisht organizime q merreshin
vetm me lirimin ideologjik t Republiks se Shqipris nga diktatura
e Enver Hoxhs. Atyre nuk u interesonte, pothuajse fare, t merreshin
me organizim t lirimit t territoreve t pushtuara shqiptare, rreth e rrotull Republiks se Shqipris. Kto organizime prbheshin kryesisht
51

nga t arratisurit nga Republika e Shqipris q kishin nisur veprimtarit e tyre n Perndim, n fund t vitetve t 60ta, kur n Jugoslavi ishte
menjanuar ministri i brendshm Aleksandr Rankovi dhe klani i tij
nacionalist serb. Prandaj, nga Jugosllavija ishin arratisur kta emigrant
politik t Republiks se Shqipris, meq, me rnien e Rankoviit, shumica e tyre ndiheshin t rrezikuar t vazhdonin t qndronin atje. Kishte
edhe nj organizim t vetquajtur nacionalist e djathtist, me emigrant
nga Kosova me vise, q quhej Beslidhja Kombtare Shqiptare, drejtuar
nga Emir Fatahu, alias Emil Kastrioti, si njoftonte ai publikisht. Edhe
pamfleti i tyre Besa Shqiptare shkruante vetm pr diktaturn komuniste n RPS t Shqipris dhe rrallher pr gjendjen e rnd n
Kosov. Njherit aty sulmoheshin kuqalosht e Enverit, si i quante ai
pamflet rebeluesit n Kosov q donin t lironin Kosovn nga pushtimi jugosllav, gjegjsisht nga pushtimi serb, maqedonas e malazez.
Mirani dyshonte t ishin ato organizime nacionaliste. Ato pos q u shrbenin shrbimeve t huaja, ishin t politizuara deri n skajshmri vetm
pr lirim sistemor t Republiks se Shqipris dhe aspak pr lirim
nacional t Kosovs. Madje n ndonj takim me bashkatdhetart, Mirani shfaqte mendimin se po t kishin qen ato organizime vrtet nacionaliste, ather do tua kishte pir ujin me t cilin do lanin kmbt
krert e tyre dhe aspak nuk do t kritikoheshin pr prcaktime t tyre
gjoja djathtiste. Ai tani po shpresonte shum te Jusufi. Ai do t jet nj
ideator e promotor pr organizime t fuqishme.
Mirani kishte edhe nj arsye m tepr pr t shpresuar n kontributin
patriotik t Jusufit. Pas informimit t Bardhit pr arratisje t tij, prmes
bisedave telefonike, kishte marr vesh se cili ishte Jusufi n Kosov dhe
prse ishte arratisur.
N Shtutgart ai ndrroi trenin, sepse tani i duhej t merrte nj tren
lokal pr n Ludwigsburg, ku punonte Bardhi. E kishte paralajmruar
pr nisje dhe orar t udhtimit, prandaj e dinte se do ta priste n stacion.
52

Kshtu edhe ndodhi. Bardhi kishte dal bashk me Vasilin, kurse Jusufin e kishin ln n zyr t Bardhit, n shrbimin social Arbeiter Wohfahrt.
Prej stacionit shkuan n zyr n kmb, meq sishte larg. Aty gjeten
Jusufin, me t cilin u prshndetn vllazrisht, si t qen njohur prej
kohsh dhe t mos ishin par pr goxha vite.
Mirani po e vshtronte Jusufin me nj simpati t veant. Pamja e tij,
me flokt kaurrela, me fytyr simetrike q fshihte moshn, me shikim
t mpreht, bnte q tjetri t mendonte se sa ngjante me dukjen e vllait t tij m t madh. Balli dhe vetullat i dikushin si t kopjuara. Parandjenja, se te Jusufi do t kishte jo vetm nj shok, por edhe nj si vlla
m t moshuar q do ta kshillonte e ndihmonte n rritjen e formimin
e tij, po e vetknaqnin Miranin deri n hutim.
Mirani e pyeti i pari Jusufin pr vshtirsit e arratisjes.
T kuptova, nisi tjetri, ty gjithsesi t intereson m shum
shkaku i marrjes se vendimit pr arratisje, se sa vshtirsit. N fakt vet
Jusufi i dha prparsi shpjegimit t vendimmarrjes pr arratisje.
Shkaku definitiv pr arratisjen time qe tentimi, pothuajse njhrash, pr
arrestim n banes, n Prishtin dhe n vendin e puns n Rilindje.
Me gjas sigurimi famkeq jugosllav, q ende po e quajm UDB, na
kishte rn n gjurm t organizimit ton ilegal. Shkas pr t qe ardhja
e fsheht e gazets Bashkimi, shprndarja gjithashtu e fsheht dhe ideja
q na lindi se mund e duhet t organizohemi pr tu liruar nga pushtuesi. Pr mnyrn teknike dhe vshtirsit gjat arratisjes ndoshta do t
kemi rast t bisedojm, po qe nevoja, meq tani nuk sht aq me
rndsi. Mjafton t sqaroj se arratisja q e suksesshme, sado me pripeci
e rreziqe. Tani gjendem ktu.
Vendimi pr tu arratisur ka qen i dhimbshm, ve t tjerash, edhe
pr vshtirsit dhe dhmbjen q u kam shkaktuar fmijve e nns
sime t shumvuajtur. Po m gzon fakti se ktu, vllai im Bardhi, paska
zn shok t mir dhe uroj q kjo shoqri t thellohet. Pr t tjerat do
53

t kemi rast t bisedojm. Un akoma nuk kam pushuar mjaft, sidomos

shpirtrisht, nga arratisja dhe ti po ashtu je i lodhur nga udhtimi i gjat
q ke br.
Ai po fliste me z aq t ult, sa mezi e dgjonte Mirani, i interesuar
jo vetm t dgjonte, por edhe t inizonte seciln fjal, po t ishte e
mundur. Ai po e gjente knaqsin e munguar prej vitesh pr t br
bised me nj intelektual t Kosovs, kaq modest.
Pas disa bisedave t rndomta, si praktikohet t thuhet, Bardhi
shfaqi nj habi:
Me gjas Rezil Mejtepi sht informuar pr arratisje t Jusufit, para
se Jusufi t arrinte ktu. M telefonoi Vasili, sapo arritem n Ludwigsburg dhe m pyeti pr t. E pyeta se prej nga qe informuar aq shpejt. Mu prgjigj se i kishte treguar Rezili. Po Rezili nga e kishte marr
vesh? Tani nuk e di, m tha, por do ta pyes. E luta Vasilin t vinte pr
vizit. Sigurisht, qesh br merak se nga ishte informuar kaq shpejt
Rezili.
Mos e sforco kaq shum kt tematik q e diskutuam para se t
vinte Mirani, ndrhyri Jusufi.
Mir, mir, un nuk po e sforcoj, por fakt sht q Rezili duhet t
jet informuar nga dikush. u prgjigj Bardhi.
Jusufi e Bardhi nuk dinin asgj pr dyshimet q kishin Mirani e Vasili
ndaj Rezilit, dyshime q Mirani pothuajse i kishte kthyer n bindje, ndrsa Vasili vazhdonte ti kishte dyshime fillestare. N fytyr t Miranin hetohej nj shqetsim, prandaj hodhi vshtrimin nga Vasili, t cilit nuk i foli,
por tjetri e kuptoi se e kishte radhn pr t shpjeguar sadopak.
E pyeta Rezilin, pasi pata folur n telefon me Bardhin. Ai m tha
se e kishte informuar amnesty international.
Nga e kishte marr vesh amnesty international, ndrhyri Mirani,
mos e ke lajmruar ti Bardh? Ndryshe ajo nuk ka asnj mundsi t ishte
kaq shpejt e informuar.
54

 Jo, ende nuk i kam telefonuar, u prgjigj Bardhi.

Ather ti telefonojm Zonjs Melani Andersen n Londr, meq
ajo sht prgjegjse e Sektorit pr Jugosllavin n amnesty international,
propozoi Mirani, tashm i shqetsuar. At e njoh un dhe ktu e kam
edhe telefonin e saj.
Do ti telefonoj un, meq di knaqshm anglisht, tha Bardhi.
Zonja Andersen di mir edhe serbisht, shtoi Mirani.
Ather, telefonoji ti, Miran, meq e njihke! ndrhyri Jusufi.
Nga telefoni i Zyrs Bardhi zgjodhi numrin q ia dha Mirani. Receptorin po e mbante n dor Mirani. Pas tre-katr cingrrimave, u paraqit
vet Zonja Andersen. Pas prezantimit dhe prshendetjes Mirani e pyeti
drejtprdrejt:
Dini gj, Zonja Andersen, pr arratisje t Jusuf Grvalls nga Kosova?
Jo, kush sht ai?
Mos di dikush tjetr n amnesty international pr arratisje t tij? nguli
kmb Mirani.
Ssht e mundur, meq t gjitha informatat lidhur me Jugosllavin s pari vijn n tavolinn time, pastaj vendos un nse ato duhet t
bhen publike, erdhi prgjigjja e Zonjs Andersen.
Mos e njihni nj shqiptar n Gjermani, me emrin Rezil Mejtepi?
bri pyetjen e tret Mirani.
Jo. Prse m pyesni kaq shum, far ka ndodhur? reagoi Z. Anderson, me ndjenj nervozizmi.
Nuk ka ndodhur shumgj, por vrtet sht arratisur Jusuf Grvalla dhe tani gjendet ktu n Gjermani. shtoi Mirani. Zotria Rezil
Mejtepi ishte informuar para se ai t arrinte n Gjermani dhe thot se
kt informat e ka nga amnesty international, ndaj ju telefonava, meq kur
isha pr vizit te Ju, m keni kshilluar q tju marr n telefon n do
koh dhe pr do informat e shqetsim.
55

 Ashtu sht. Tani keni ndonj shqetsim lidhur me rastin?

Shqetsimi i par sht se policia ka ndrmarr aksion t madh pr
kapjen e Jusuf Grvalls, duke krijuar shqetsime n familje dhe tek t
afrmit e tij. Fatmirsisht Jusufi ka mundur t arratiset dhe tani sht
ktu n Germani. Shqetsimi tjetr ka t bj me informatn kaq t
shpejt t Zotri Mejtepit.
E po, ju e dini se sa e shtrir dhe sa operative sht UDBja, po
prpiqej t sqaronte Z. Andersen, lidhur me at informacion. Ndoshta ai far Zotria, t cilit nuk ia mbajta mend emrin, mund t jet nj
baz e UDBs n Gjermani!
Dakord, vetm kaq kisha, dsha t di nse ju dinit pr arratisjen e
Zotri Grvalls dhe a mund ta kishit informuar Zotri Mejtepin pr
arratisje t tij. Ju falenderoj pr gatishmrin tuaj, Zonja Andersen, q
ndani shqetsimet me ne dhe q angazhoheni edhe pr t burgosurit
shqiptar. Ne do tju informojm me shkrim pr aksionet e fundit t
UDBs q uan n arratisjen e Jusufit dhe n arrestime q duhet t
ken ndodhur atje.
Gjithashtu edhe nga un, ju falenderoj pr telefonatn dhe mos
ngurroni t m telefononi pr do gj, si edhe jemi mirkuptuar qysh
kur ishit pr vizit te ne.
Parlofoni i telefonit ishte gjat gjith kohs i hapur. Biseda u b n
gjuhn serbokroatishte, si i thuhej asaj zyrtarisht. T gjith e dgjuan
dhe e kuptuan at. Mirani ndjeu nj lehtsi q e gjeti kt Zonj n telefon dhe q pati rastin t demonstronte njfar shkathtsie e lidhjeje t
rndsishme para Jusufit.
Domethn Rezili nuk na qenka informuar nga amnesty international, theu heshtjen menduese pas telefonats Bardhi. Ather kush
mund ta ket informuar?
T lutem, ta lm me kaq ksaj radhe, i tha Jusufi Bardhit. Do
t sqarohet ndonjher tjetr se kush mund ta ket informuar.
56

Pas ndrhyrjes s Jusufit ra nj heshtje n zyrn e mirrregulluar, q

gjendej n ati t nj ndrtese t vjetr tre katshe. Vasili kishte ulur
paksa kokn me nj ndjenj faji pr at q kishte ndodhur lidhur me
informimin e Rezilit. Mirani theu heshtjen e bezdisshme duke thn se
kishte sjell ca libra pr Jusufin, meq te Bardhi do ti mungonin librat
pr t mbushur ditt e para n ekzil, plot shqetsime e brenga. Tutje
Jusufi tha t shkonin n banes t Bardhit, meq atje do t rrinin m
rehat.
Bardhi deri ather kishte jetuar i vetm, prandaj n banesn e tij nuk
kishte rregull. Mobilimi ishte i vjetr, banesa e vogl, n katin prdhes,
madje pjesrish nn tok nga fundi i dritareve. Kjo thjeshtsi po e befasonte Miranin, pasi ai kishte menduar se Bardhi duhej t kishte banes
komode, duke qen intelektual, npuns, me t ardhura t mira.
Ndrkoh vetiu arsyetoi se ai t ardhurat duhet ti ket shpenzuar pr t
ndihmuar nnn e vllezrit.
Sapo u rehatuan, Jusufi mori npr duar librat q ia kishte sjell Mirani. E falenderoi duke i thn se kishte filluar t mrzitej dhe tani i kishte
ato pr t spostuar vemendjen nga pasojat e arratisjes se tij dhe nga
shqetsimet pr familjen e t afrmit. Me librat n duar, t cilat tashm
po i vendoste me kujdes mbi dysheme, pran kolltukut ku ishte ulur, iu
drejtua Miranit:
A mund t m tregoni si i keni hallet ju ktu, me far po merreni?
Por, m tregoni vetm pr ato q mendoni se duhet tia tregoni nj
bashkatdhetari q takoni pr her t par. Pastaj, n baz t besimit reciprok q do krijohet n t ardhmen, do bisedojm edhe pr organizime
e aktivitete patriotike?
Vasili, sapo dgjoi pyetjen, vshtrimin e hodhi kah Mirani, q ti jepte
pr t kuptuar se ai e kishte radhn. Kt e kuptoi Mirani, ndaj po mendohej nga tia niste.
Thn shkoqur, nisi prgjigjn Mirani, ne nuk kemi pse t rez57

ervohemi, pasi ktu ambienti dhe rrethanat na krijojn mundsi q ne

t mos i kushtojm rndsi edhe aq shum konspiracionit. Shumka e
kemi biseduar edhe me Bardhin dhe prandaj, si vlla i tij q je, na bn
q t jemi t hapur, si t ishe shoku e bashkveprimtari yn prej kohsh.
Meq kemi kto relata dhe tashm edhe besim, thjesht po t informoj
se jemi n fillim t nismave organizative dhe fillimi, si thuhet, sht m
i vshtiri. Vuajm nga mungesa e njerzve t prgatitur intelektualist.
Prandaj shum veprimtari tonat jan aq t thjeshta dhe t cekta, sa na
e kan mbushur mendjen edhe ne se jan paksa naive. Por, shpresojm
se do ti avancojm, meq dshirn dhe prkushtimin e kemi. Ardhja
jote na ka dhn kurajo, prandaj edhe nj her, meq tani jemi n banes
t Bardhit, mir se ke ardhur dhe t urojm, para s gjithash, q t mos
mrzitesh dhe t kesh shndet e suksese.
Mirani u ndal paksa pr t hetuar nse Jusufi ishte i knaqur me prgjigjen dhe nse duhej t vazhdonte apo t priste pyetje konkrete.
Un mendoj se veprimtaria juaj nuk sht naive dhe e parndsishme. Vet fakti se keni mundur t nxirrni nj gazet dhe at t na e sillni edhe n Kosov, pavarsisht nivelit t saj, ka qen simbolik domethnse pr ne atje, se dikush po punon dhe se mund t punohet.
Shprndarja e Bashkimit ka br jehon t madhe, por njherit i ka
shkaktuar shqetsim t madh pushtetit. Prandaj ka urdhruar fushat t
zgjeruar t bastisjeve dhe t arrestimeve. Pr mua kjo gazet, e shprndar n prmasa si asnjher tjetr deri tani, ka qen motiv i fuqishm
q t ngazhohem konkretisht dhe t mos rri n pritje, si sht br
shprehi e shumics se intelektualve, t cilt dshirojn t ndodh di,
por hezitojn t angazhohen vet. Jam i bindur, se pas gazets Bashkimi
duhet t qndroj nj organizim i mir.
Jusufi u ndal me kaq, meq kishte virtyt t theksuar pr t mos folur
gjat, sidomos para njerzve q mund t ndiheshin inferior. Mirani e
kuptoi se ishte e nevojshme t jepte sqarime plotsuese.
58

 Organizimin e kemi t thjesht. Botimi i gazets, si sht Bashkimi, ktu sht tepr i kollajshm, sepse kushtet jan shum t favorshme.
Ktu nuk t nget njeri pr nj veprimtari t till. Vshtirsia kryesore q
kemi pasur ka qen mungesa e njerzve q din e duan t shkruajn. Pr
kt arsye, pothuajse t gjitha shkrimet n kt gazet jan jo vetm t
huazuara nga shtypi i Republiks se Shqipris, por ato jan t fotokopjuara, meq edhe kuadri pr t br radhitje e faqosje t tyre na
mungon. Pr t mos e ln pr m von, meq jemi t gazeta, vazhdoi Mirani, edhe prmbajtja e saj na sht kontestuar nga njerz me
pesh domethnse. Nse nuk ju mrzis, mund tju tregoj konkretisht.
Vetm vazhdo, nse e gjykon se duhet t na e thuash! foli Jusufi,
duke shfaqur gatishmri pr t dgjuar vmendshm.
Papritmas kisha nj vizit n Bochum. Ishte buzmbrmje, kur
mora nj telefonat nga recepcioni i konviktit. Zri i panjohur, me nj
timbr q se kisha dgjuar ndonjher, mu lut q t zbrisja n holl t
konviktit pr t takuar nj zotri q po m krkonte. Zbrita posht
shum kurioz kur pran recepcionit pash nj burr t shkurtr, goxha
t trash, i veshur me kostum e kravat. Hodha vshtrimin rreth e rrotull nse kishte tjetr njeri n holl, meq vetm t till vizitor nuk prisja.
Kur nuk pash njeri tjetr, iu drejtova atij, nse po m krkonte. Mu
prezantua me emrin Simon ., npuns n Ambasadn Shqiptare n
Vjen. Sigurisht q m ngjalli habi. Ishte hera e par q po takoja
npuns t Ambasads Shqiptare. E luta t shkonim n dhom, por
refuzoi, duke shpjeguar se e kishte nj koleg prjashta. Dolm dhe
takuam edhe kolegun e tij, nj njeri me trup sportiv, po ashtu me kostum e kravat. Edhe ai u prezantua, por emri i tij nuk po m kujtohet
tani. E po, nse nuk gabohem, emrin duhet ta kishte SB. I luta srish t
shkonim n dhom apo n bufe t konviktit, por Simoni tha se do t
rrim paksa prjashta dhe pastaj edhe mund t shkojm pr t pir nga
nj kafe.
59

Simoni i ra llafit shkurt. Nuk i mbaj mend t gjitha, por po prpiqem

ti kujtoj ato q m kan ngelur. Ai sqaroi se ishte n dijeni t themelimit t Frontit, se kishte marr gazetn Bashkimi, (me at rast ai nxori nga
xhepi gazetn), por tani erdhm edhe t njihemi dhe tju prgzojm pr
kt nism. Mua po m habiste, nga e kishin ata at informacion aq
konkret dhe menjher me shkoi mendja t njfar Xhahili, t cilin do
t keni rast ta njihni. Ai mund t ket informuar strukturat e Partis
Komuniste Gjermane dhe prej andej mund t jen informuar edhe n
Ambasadn Shqiptare. Pastaj Simoni nisi me kritika, se gazeta nuk sht
e qlluar, meq e keni kryesisht me artikuj t huazuar nga shtypi shqiptar. U arsyetua se at shtyp po e shprndanin vet dhe ne nuk kishim
arsye t lodheshim e t harxhoheshim pr ta rishtypur e shprndar.
Pastaj, fiksimi mu prqndrua t kritika q bri n vazhdim Simoni, t
ciln e shprehu me ton t ngritur, madje do t thosha edhe brutal. Po
mundohem ta reprodukoj, sepse e pata shnuar pasi ikn vizituesit dhe
besoj se mund ta sjell si citim t prafrt: Ju nuk duhet t shkruani pr
Republik t Shqipris, pr Marksizm-Leninizmin, pr Enver
Hoxhn. Kto i bjm vet ne, kemi shetetin, kemi institute prkatse,
kemi propagand t fuqishme dhe nuk ua ka njeri nevojn juve q t
merreni me t tilla shkrime. Po desht ta ndihmoni Kosovn, si pretendoni, ju duhet t prqndroheni vetm brenda hapsirs se kushtetuts jugosllave, t krkoni vetm t drejta t barabarta nacionale n
Jugosllavi dhe t mos merreni me gjra q nuk ju takojn!. Meq e kuptova ose e keqkuptova si urdhr, iu prgjigja, por me z paksa t ngritur: Ne shkruajm e bjm far t na thot mendja jon! Edhe kur e
kemi nisur, nuk ju kemi pyetur!. Po xhanm, ashtu sht, por pa pasur
nevoj t hidhroheni, un t bra nj kshill shoqrore, meq ky sht
mendim zyrtar i Partis e Shtetit dhe ju nuk do keni prkrahjen ton, po
e vazhduat me kt mnyr! ma ktheu Simoni. Prkrahjen e dshirojm, por jo t kushtzuar. Pastaj, ne e kemi filluar me forcat tona dhe
60

nuk kemi nevoj pr ndihma t kushtzuara, vazhdova un.

Ather, Ju dini punn tuaj dhe ne erdhm vetm tju prgzojm dhe
tju japin ndonj kshill vllazrore, nse i pranoni, prmbylli Simoni
tashm me z m t qet.
Pastaj ai m foli gjat pr t m bindur pr ato q m kishte thn.
Jugosllavia ka pozit t favorshme ndrkombtare. Me kto shkrime ju
do t akuzoheni, etiketoheni e luftoheni m leht nga ajo. Pr kt luft
kundr jush Jugosllavia do t ket prkrahje edhe t perndimorve.
Shqipria ka pozit ndrkombtare tepr t pafavorshme. Ne mund tju
prkrahim vetm kur kosovart krkojn t drejta t barabarta nacionale
e sociale brenda Jugosllavis. Prndryshe, nuk kemi mundsi tju prkrahim, sepse po e ngritem zrin, ta zm n OKB, pr t prkrahur Programin e krkesat tuaja pr bashkim me Shqiprin, ju nuk do t fitoni
gj nga kjo dhe do ta psoj edhe shteti yn, e kshtu me radh.
Pas rreth nj ore bised t ksaj natyre, duke ecur kmb n rrugicat
e kopshtit t madh t konviktit, shkuam n dhom dhe ndenjem edhe
nj or. Sigurisht, edhe aty nuk munguan ca kritika e vlersime t ngjashme, duke mos m kursyer edhe mua individualisht, se gjoja na qenkam
indoktrinuar me anarkizm t lvizjes studentore gjermane, se qenkam
nacionalist romantik, q nuk njihkam rrethanat politike dhe nuk ditkam
se cili sht interesi aktual i Kosovs, etj.
Po pushoj ca sepse, kur e kujtoj at takim, sesi m lodh. Ather, ato
kritika e mendime m patn munduar, pr t mos thn se m dshpruan thellsisht.
Tepr interesante kto, edhe pr mua q po i dgjoj pr her t
par, ndrhyri Vasili. Edhe mua m ka ndodhur prafrsisht kshtu.
Ndodhta edhe pak m ashpr se sa kto, por zemrplasur i kam ndryr
n vete deri tani. I njjti Simon m ka takuar edhe mua, me gjas n t
njjtn koh, dhe ma ka kritikuar emrin e Grupit ton
Po, sa sharrova, ndrhyri Mirani pa pasur durim q t pres deri61

sa ta mbaronte fjaln Vasili, edhe pr emrin u qortova. Gjoja kishim

zgjedhur emr bombastik dhe tepr karakterizues e provokues, veti e
adoleshentve politik anarkist, si m pat thn ai.
Tepr interesant! tha edhe Jusufi pa pritur nse do t vazhdonte
Vasili. Edhe prgjigjja jote paska qen e guximshme, pr t mos thn
e nxituar. Rreth ktyre qndrimeve na u dashka t mendojm me qetsi
n t ardhmn. Tani mendoj t bisedojm nse keni nevoj pr prkrahjen time, m mir t them pr angazhim timin, sepse veprimtaria kombtare sht obligim pr secilin dhe nuk kemi prse ta prkrahim njritjetrin.
Mua m vjen mir q nj njeri i letrave shqipe, si je ti, do t angazhohet. Kjo do t ndihmoj shum sepse, sa pr veprimtar krahu, jemi
shtuar shum. Ndrkaq, kemi pasur munges totale pr veprimtar t
mendjes e t pens. Kjo nuk ka si t mos na e shtoj moralin dhe vullnetin pr angazhim edhe m t madh. Tani, ta zm, kemi n prgatitje numrin e ri t Bashkimit dhe do t ndihemi t lumtur, sikur ti t
angazhoheshe, q ai t dal m origjinal, me sa m shum shkrime autentike.
Gjithsesi, me knaqsi. Po e l modestin pr nj ast anash dhe
po e them sinqerisht, se po ndihem i mbushur, duke gjetur t gatshme
mundsin pr t br Bashkimin edhe m cilsor. Pa humbur koh pr
muhabete, mund t m sillni materialet q keni br gati, q un ta
redaktoj.
Epo, materiale krkoke nga ne. Un t ankohem se jemi hudum
dhe ti pyet sa femij kemi, nse mund t shprehem kshtu, u prgjigj
Mirani duke qeshur lehtas.
Jo, ju duhet t shkruani si dini dhe un do ti rishkruaj. Edhe aq
keq nuk duhet t qndroni, sepse pr t folur po flisni q ke me t.
Shkruani si flisni dhe kaq. Un do tjua redaktoj pastaj.
Jusufi foli me respekt dhe shum hapur. Nse do t m lejohet, un
62

dshiroj t rishkruaj Programin e Statutin e Frontit, t cilin ma dha Bardhi q ta lexoj. Prmbajtja m plqeu, por ka shum gabime gjuhsore.
Do t ishte e mirseardhur kjo q propozon. Programin e Statutin
i pata hartuar me nj profesor gjerman dhe un i prktheva. Ai sht
niveli im i njohjes se gjuhs shqipe. Tamam, ish-student i fiziks, q
shquhet pr mosnjohje t gjuhs. Bile, q t ta them hapur, ca gjra t
gramatiks shqipe u detyrova ti msoj gjat leksioneve t gjuhs gjermane. Fatkeqsisht, nuk m ka rastisur t kem msues t prkushtuar t
gjuhs n shkoll t mesme.
Mirani i tha kto pa asnj stepje. Ai shquhej pr modesti t tepruar
dhe transparenc, ndonjher deri n naivitet. Kshtu veproi edhe ksaj
radhe, sikur me Jusufin t ishte shok prej vitesh.
Mos u merakos, mund t kompensohet. Vetm mos prto t
shkruash ashtu si mendon e flet, kurse un do t t ndihmoj drejt prsosjes, kshilloi me dashamirsi Jusufi.
E po, Miran, dshironi t na e merrni Bacn Jusuf vetm ju t
Frontit? Po ne t Grupit? foli papritur Vasili, i cili, si duket nuk foli vetm sa pr ta br radhn, por pse u merakos se mos Grupi do t injorohej fare.
Mos u merakos, Vasil. Nuk do t antarsohem n asnj organizim, deri sa ju t mos bashkoheni dhe deri ather gjithandej do t angazhohem pr t ndihmuar veprimtarin patriotike, tha Jusufi paksa i
merakosur pse deri ather nuk ishin angazhuar m intensivisht n biseda Vasili e Bardhi.
M n fund, sikur secili e vetkuptoi se u bisedua mjaft. Bardhi qe
m konkret:
T dalim n qytet pr t pir di, meq ktu nuk kam br ndonj furnizim t bollshm?
Asnjri nuk kundrshtoi. U ngritn njri pas tjetrit, pikrisht sikur
Bardhi t kishte dhn urdhr e jo propozim.
63

Ecn n kmb meq lokali ishte afr. Nj lokal i qet, me orendi t

vjetruara pr t ruajtur traditn. Sapo zun vend dhe bn porosin,
Jusufi vshtroi thjeshtsin dhe vjetrsin e lokalit. N Gjermanin e
zhvilluar dhe moderne, shoh lokal me orendi kaq t vjetra!
Gjermant jan ruajts t tradits, bile kan t miratuara ligje prkatse. Shpesh iu nxjerrin telashe ndrtuesve kur dshirojn t ndrtojn
mbi t vjetrn di t re, moderne, shtoi Bardhi.
Ashu, a, tha ai, pastaj iu kthye Miranit: Un kam nj shqetsim
t madh: Ktu nuk bkam dot pa fmijt dhe gruan.
Kaq shpejt u mrzite, ia ktheu Vasili. Ne emigrantt shqiptar,
q jemi me dhjetra mij nga Kosova, jetojm q prej m shum se
dhjet vite pa gra e fmij. I shohim vetm nga njher n vit. Jetojm
tamam si e thot ndonjher Mirani, si skllevr modern.
Mos ju paa borxh, si e prballokeni jetn pa familje, tha Jusufi.
N zrin e tij u hetua keqardhja dhe dhimbja pr emigrantt ekonomik.
Sa ta shohsh jetn ton t prditshme, vazhdoi Vasili, dhe do
t t vij akoma m keq.
Ndeja dhe biseda zgjatn pr rreth dy or, meq Jusufit i interesonte
mnyra e jetess dhe prjetimet e emigrantve. Ai bisedonte kryesisht
me Vasilin. Pastaj u bisedua pr mundsit se si Jusufit do t mund ti
vinte sa m par familja. U bisedua pr ligjet dhe si duhej ai t vepronte
pr t rregulluar strehimin politik. M von doln nga lokali dhe shkuan
n banes t Bardhit. Vasili krkoi leje t shkonte n konviktin e tij, meq
qyteti i tij, Essling ishte vetm rreth 30 km., larg nga Ludwigsburgu,
duke propozuar ta merrte edhe Miranin me vete pr t fjetur. Jusufi
kmbnguli ngaq dshironte ta kalonin natn s bashku, edhe pse
Bardhi nuk i kishte kushtet aq komode. Edhe Bardhi shkoi pr t br
muzik.
10.
64

N banes mbetn vetm Jusufi e Mirani.

Meq jemi vetm dhe kemi nge, tha Jusufi, dhe nse nuk je i
lodhur nga udhtimi i gjat dhe nga bisedat q bm deri tani, do t
kisha dshiruar t njiheshim m mir. Ta zm, kur dhe prse e ke lshuar Kosovn. N fakt m ka rastisur t lexoj ndogj pr ty n shtypin
zyrtar dhe t dgjoj nga t tjert q kam pyetur, por tani po m jepet rasti
t informohem nga ti, nse nuk nguron t m informosh.
Jo, nuk ndihem i lodhur. T udhtosh me trena t ktushm sht
pothuajse njsoj si t qndrosh n shtpi ose n restorant. Gjithashtu
nuk kam prse t nguroj t t informoj pr ato q t interesojn, sado
q nuk jan gjithaq interesante. Arsye konkrete q t marr vendimin pr
arratisje, si do ta quaj un, edhe pse kam ikur me pasaport jugosllave,
ka qen nj ngjarje e rastit n fakultet. N fund t majit t vitit 1976 u
detyrova t arratisesha nga droja se do t arrestohesha n Kosov. Ndoshta edhe nuk do t ndodhte arrestimi, por ti bsh friks. N fakultetin e shkencave t natyrs, ku po studioja n vitin e 3t, n degn e
Fiziks, pat ndodhur tepr spontanisht nj grev n prag t festave t
nntorit, n vitin 1975. Greva u b kundr profesorve serb t Universitetit t Beogradit, q imponueshm vinin pr t na mbajtur ligjrata e
provime n Prishtin dhe njherit na diskriminonin duke privilegjuar
kolegt serb. Ne krkonim q t zbatohej Marrveshja q kishin br
Universiteti i Kosovs me at t Tirans, n kuadr t s cils kishim t
drejt ti kishim gjith profesort nga Tirana, pr lndt q mungonte
kuadri i kualifikuar n Kosov. Kt grev, strukturat partiake n fakultet dhe strukturat partiake e pushtetore n Prishtin, e kategorizuan si
grev politike nacionaliste dhe mua e kolegun Armend M., nga Rrethi i
Ulqinit, na fajsuan si organizator. N fund, hetim pas hetimi, mbledhje pas mbledhjeje, t Lidhjes se Rinis e Lidhjes s Komunistve n
fakultet, fajsimi u prqndrua tek un. Pritej vetm vendimi definitiv
prjashtues i ktyre strukturave, q t angazhohej pastaj policia. Rasti
65

ishte politizuar dhe kishte ndodhur edhe pozicionimi i profesorve e

studentve, shumica n mbrojtjen time. Kishte edhe nga ata, q nuk
dshiroj tua prmend emrat, q krkonin prjashtimin tim. Meq po
ngushtohej laku, falsifikova nj vrtetim se gjoja do t bnim nj ekskursion shkencor n Poloni. Edhe vet isha n Kryesi t Lidhjes se Studentve, prandaj nuk e pata t vshtir t shfrytzoj vuln e saj pr t
sajuar vrtetimin q m duhej pr ta paraqitur para sektorit t APJs
n Komunn e Pejs. Aty duhej ta merrja vrtetimin se mund t merrja pasaport pr t udhtuar n Poloni n kuadr t ekskursionit shkencor. Fati e dshi q brenda dy ditve nxora pasaportn n SPB t Pejs,
pa e biseduar kt shtje me njeri t gjall. Meq kisha pasaportn n
xhep, (Mirani asnjher nuk ishte dgjuar t tregonte pr arsyet e arratisjes se tij, ndaj ndjeu peshn e emocioneve) n mbledhjen e fundit n
fakultet, q filloi n orn 17.00, pranova fajin dhe bra autokritik, sepse
tani me kt rast po merreshin komitetet e Lidhjes se Rinis dhe t
Lidhjes Komuniste t Kosovs, se gjoja n fakultetin ton kishte lshuar
rrnj organizimi nacionalist q po prkrahej edhe nga disa profesor,
antar t LK s ktij fakulteti. N mbledhje merrte pjes edhe i deleguari i Komitetit, Dragan Cvijiqi. Pas fjals sime filluan kritikat dhe pozicionimet e reja. Disa nga profesort q m mbronin nga prjashtimi i
kisha informuar pr vendimet e mia. Ndaj ata menjher ndrruan
pozicion, sipas marrveshjes. T tjert, q nuk i kisha informuar, u zun
t befasuar. Ata q m sulmonin pa asnj vetprmbajtje, u gzuan m
n fund se doli e tyre. Edhe studentt Gani Jashari e Mahmut Alidemaj,
mezi pritn t ulrinin se sa t drejt kishin pasur n anatemimin me zell
t tyre ndaj meje.
I lash duke diskutuar dhe bra sikur po shkoja n tualet. Tutje ika
n banes, mora plakat dhe drejt e n stacion t trenit n FushKosov.
N orn 23.30 erdhi treni drejt pr n Mynhen.
N fakt, nuk i droja gjithaq presekutimit, sepse kisha nj eufori djalo66

share, por mendova: m mir t arratisem. S paku punoj pr t ndihmuar familjen e varfr, n vend q ti bhem asaj edhe nj barr m shum. Fati e deshi q t regjistrohem ktu pr studime, pasi fillimisht me
ndihmuan shum vllai dhe kunata, t cilt ishin emigrant ekonomik...
T lutem pusho pak! - ndrhyri Jusufi. Po m vjen mir q kto q
the prputhen me ato q kisha dgjuar pr ty n Kosov.
Mirani u ndje i lehtsuar dhe i knaqur nga vlersimi q bri Jusufi
dhe pr ta fshehur kt gzim ngazllyes mori nga tavolina gotn me
lng, servuar qkur nga Bardhi, dhe po e mbante m gjat se sa i duhej
koh q ta pinte t trn.
Pas nj pauze t vogl, Jusufi srish ndrroi temn e biseds. Me gjas
ai e hetoi q Mirani nuk e rrfente me dshir jetn e tij. Tani ai donte
t informohej pr jetn studentore n Gjermani.
Pas lodhjes, n ort e vona t nats, erdhi gjumi dhe i mori t dy n
mbretrin e tij.

67

KAPITULLI II

T paktn dy her n muaj Mirani udhtonte pr n Ludwigsburg,

te Jusufi e Bardhi. T shpeshtn e herave ndodhte q Vasili t shkonte
te Mirani t premteve, von, meq punonte deri n orn katrmbdhjet. Ata flinin n Bochum dhe t shtunave, hert, niseshin me automobil t Vasilit pr te Jusufi e Bardhi. Udhtime kto me nj distanc tutje
400 km.
Ksaj radhe, pasi arritn, kryen ritualin e rndomt t prshndetjeve, pin kafet e para pr mirseardhje. Pastaj Jusufi i njoftoi pr t rejat,
duke iu drejtuar Miranit:
M ka telefonuar njfar Emir Fatahu, i cili m tha se e ka pseudonimin Emil Kastrioti. E njeh ti at?
E njoh, pr aq sa mund t njihet njeriu n kto rrethana, u prgjigj, duke mos treguar interesim pr t biseduar pr Emirin ksaj radhe.
Bardhi m ka folur shum pak pr t, ndrsa Emiri m tha se dshironte t njihej me mua dhe m luti q t angazhohesha pr t shkruar pr gazetn e tyre. Prandaj m intereson mendimi yt.
Thn t drejtn, nuk qesh i interesuar t bisedojm pr t, meq
para ca kohsh jemi zn, ndaj mund t keqkuptohem.
Gjithsesi, dshiroj t dgjoj mendimin tnd, qoft ai edhe subjektiv, edhe pse, si t kam psikologjisur, nuk je nga ajo rac. Je tepr
konkret dhe i sinqert, ndonjher deri n naivitet.
Meq po insiston, Zotri Emir Fatahun e kam takuar para nj viti
e gjysm, pr her t par. Ndoshta n tetor t vitit 1978. E kam takuar
n nj tubim t emigracionit kroat. Diskutimi i tij n at tubim, thn t
68

drejtn, nuk m pat plqyer, meq prmbante vetm slogane t radhitura pakuptim. M erdhi keq, si shqiptar q ishte, meq kroatt e pranishm po e tallnin e injoronin. Megjithat, patm biseduar pr mundsi
t bashkpunimit, pr ka ai ka qen tepr i gatshm. Un isha i rezervuar ndaj tij, ngase nj mik kroat kishte dyshime pr t. S fundi kemi
pasur nj si incident t rnd, nse mund t thuhet kshtu. Q ather
nuk komunikojm m.
Sigurisht, ti mban ditar ose shnime dhe mund ti kesh m vete kur
mban kt ant kaq t madhe, i foli Jusufi.
As ditar dhe as shnime nuk mbaj. N fillim t jets n ekzil nisa
t mbaja ditar, madje edhe pr imtsit m t vogla jetsore. M bhej
se po m ndihmonte t zvogloja mrzit q ndieja pr shkak t largimit nga Kosova. Pas 56 muajve e ndrpreva. Lodhesha duke shkruar
dhe nuk m plqenin ato q shkruaja. Shpesh i rilexoja. Nuk m dukeshin t formuluara mir, sepse ndonjher lexoja gjra pr t cilat bhesha pishman pse i kisha shkruar. Mendoja se ndoshta ato do ti lexonte
edhe ndokush ndonjher. Grisja flet dhe i rishkruaja. Shkaktohej parregullsi n ditar, meq ishin t radhitura ditt vijuese dhe kshtu prishej
renditja. Mundohesha t zbukuroja sjelljet e t zmadhoja aktivitetet e
mia. Dikur mu mbush mendja: Nuk u mbaka ditar objektiv, ndaj nuk
ia vleka t harxhosh gjith at energji. I dogja ato q kisha shkruar dhe
m kurr nuk kam mbajtur ditar. Tani po prdor fletore kalendarike, nga
ato q blehen t gatshme, sa pr t shnuar terminet dhe ndonj shnim shoqrues. Por edhe me kt nuk jam i rregullt. Kalendari i termineve po m rikujton ato q kam pr t br, meq kujtesn nuk e kam t
ushtruar pr t mbajtur mend shumka. Kt kalendar po e prdor q
kur dgjova proverbin kinez: Budallnjt mbajn mend, t menurit i
shkruajn n letr ato q duhet t mbahen n mend.
Interesant, po m bn prshtypje me kto q the pr ditarin. Sikur
ma mbushe mendjen se vrtet ditart jan subjektiv dhe kur i lexojm
69

t botuar, ta zm ditart e kujtimet t ndonj personaliteti, u dashka

pasur parasysh kt fakt. Tani, po ma dhe kalendarin e termineve,
ndoshta gjej ndonj shnim pr takimet q ke pasur me Emir Fatahun.
Sigurisht q po ta jap. Por, meq po kmbngul t dish mendimin
tim pr at Zotrin, ather po ta jap ta lexosh nj shkrim q e kam
menduar si nj ese politik. Duhet ta kem m vete, pasi gjerat q kam
shkruar e shkruaj po i mbaj m vete, me shpres se do t gjendet rasti
pr t ti dhn q ti vlersosh dhe, nse meritojn, ti redaktosh. Kt
shkresurin, q un po e quaj ese, e kam titulluar Kneta e bretkocave.
Derisa fliste Mirani po e kontrollonte antn ku nxori q andej fletoren kalendarike dhe ia zgjati Jusufit. Pas pak e gjeti edhe shkrimin n
fjal. Pr nj ast u hamend: ta nxirrte apo t gnjente se nuk e kishte
marr me vete, meq ndihej i zn ngusht midis nj ndjenje pasigurie.
Ndoshta Jusufi do t zhgnjehej pr nivelin e ult t shkrimit. Ai kishte
merakun e prsosmris s gjuhs pothuajse deri n fanatizm. Dshironte q gjuha t shkruhej e t flitej m bukur dhe shpesh bhej nervoz
kur haste n nivel t ult t saj.
Ma jep, se po m duket e gjete, ia preu hamendsimet Jusufi.
Menjher, vetm shikova mos kam pshtjell ndonj flet, provoi t arsyetonte ngurrimin e vet tjetri.
Ia zgjati shkrimin duke mos qen n gjendje ta fshihte merakun pr
reagimin q do t shfaqte Jusufi.
Sapo e mori shkrimin n dor, ai sqaroi se do ta lexonte m von pr
t mos e prishur ndenjn dhe bisedn e lir. Megjithat, su durua pa ia
hedhur nj vshtrim titullit pak pa e vn mbi cep t tavolins. Papritmas
tha: Do t m falni, titulli po m provokon, prandaj po ik n dhomn
tjetr q ta lexoj dhe kur t kthehem e vazhdojm bisedn.
2.
N dhomn tjetr Jusufi nisi t lexonte shkrimin q Mirani e kishte
70

quajtur ese, pa qen i sigurt nse ishte i till.

KNETA E BRETKOCAVE
N fund t qershorit t vitit 1979, rrreth ors tre t mngjesit, Mirani u tremb
kur dgjoi ti thyhej furishm dera e dhoms n konviktin. N dhomn e tij t vogl
rrufeshm hyn shum polic t maskuar, me helmeta dhe t armatosur m
shum se sa polict e rndomt. Pa i dhn shans t zgjohej nga krevati, polict
ia vun tytat e armve sipr. E urdhruan q t mos lvizte. Prdhunshm e prangosen dhe nuk e lejuan as t ulej n shtrat. Njri i rrinte sipr, me njrin gju mbi
shpin, duke ia mbajtur tytn e arms pas qafe. N fillim u friksua se mos ishin
kidnapues nga Jugosllavia, q mund t ishin kamufluar si polic gjerman. Por,
kur i dgjoi t jepnin urdhra n gjuhn gjermane, ather u bind se ishin polic
gjerman. Ai u lehtsua pasi, sidoqoft, policia gjermane do t zbatonte ligjet e
rregulloret prkatse.
N kt koh Gjermania sht n panik nga terrorizmi i organizats RAF, Rote
Army Fraktion. Kishin ndodhur atentate t sofistikuara ndaj personaliteteve e objekteve, t cilat i merrte prsipr RAF-i. Parlamenti dhe qeveria kishin marr vendime t veanta. U formua nj polici speciale antiterroriste e emrtuar GSG 9, t cils i qen dhn kompetenca t jashtzakonshme. Gjithandej n Gjermani ishin
afishuar pllakate n krkim t pjestarve t RAF-it, duke iu orfuar qytetarve
shprblime t mdha pr zbulim a kapje t antarve t ksaj organizate terroriste.
Edhe lvizja studentore ishte radikalizuar e politizuar deri n skajshmri.
Mirani, po ashtu, ishte i angazhuar n kt lvizje studentore. Ai tashm ishte n
Kryesi t Lidhjes se Studentve n Universitetin e Bochumit. Afirmimi i tij kishte
ndodhur rastsisht n nj tubim t gjer t studentve me Ministrin e Arsimit. Ky
tubim qe br n fund t grevs dy-javore, gjithprfshirse, t studentve, t cilt
kishin ngritur barrikada pr t mos lejuar hyrjen e policis n Universitet. Krkesat
ishin t shumta, po ndr m t rndsishmet: kushte m t mira dhe buxhet m
t madh pr studime; gjelbrim t hapsirs se universitetit; ngjyrosje t godinave
masive t universitetit e t tjera. Vrtet n kt universitet t mbyste vrazhdsia e
njtrajtshme e ngjyrs gri t betonit. Opinioni publik e quante universitet industrial,
q ishte ndrtuar rishtas, me kapacitet pr 150 mij student. Tani studionin 60
71

mij, pr t pritur nga viti n vit, q t bheshin 150 mij. E gjith kjo madhsi gri,
thuhej se ishte br shkas q n kt universitet t ndodhnin shum vetvrasje t
studentve, mesatarisht nj n jav. N at tubim, n amifiteatrin me njmij e
pesqind ulse, pamja e t cilit nga jasht i ngjante koks se Afrodhitit mitologjik,
Mirani kishte marr fjaln n debatin me Ministrin. Ndr t tjera ai kishte thn:
M mir e kishim ne studentt nn ditaturn komuniste n Jugoslavi. Atje nuk
kishim asnj t drejt pr kurrfar proteste, kurse ktu kemi t drejt t protestojm, por nuk na plotsohen krkesat. Pra, atje t paktn kurseheshim, q t mos
protestonim kot, ndrsa ktu, na lejohet t lodhemi n protesta dhe krkesat nuk
na plotsohen. Ky, Zotri Ministr, ndoshta duhet t jet njri nga dallimet midis t
demokracis tuaj ktu dhe diktaturs komuniste atje! Ministri e hetoi ironin e
fjals se Miranit, u ndie ngusht, ndrsa rreth dy mij student pjesmarrs q rrinin
edhe n kmb, anash ulseve, ia plasen duartrokitjes s gjat. Kjo fjal Miranit
ia siguroi votat n zgjedhje pr t qen antar i Kryesis se Lidhjes se Studentve
t ktij Universiteti, t ciln t gjith e thrrisnin shkurtimisht: AStA.
Sapo Mirani u kndell nga trembja e par, hetoi se uniformat q mbanin polict
ishte uniforma t njsis antiterror GSG 9. Ai e dinte se nuk kishte t bnte asgj
me RAF-in bile, kundr praktiks se ksaj organizate, kishte br kritik n nj
mbledhje t Kryesis se studentve, kur po diskutohej nse duhej ose jo t prkrahej politikisht RAF-i. Prandaj, atij menjher i shkoi mendja te nj shkrim q kishte
br Emir Fatahu, n gazetn Hrvatska Drzava, t ciln e nxirrte n Mynhen nj
grupim i emigrantve t djatht kroat. N at artikull Emiri kishte shpifur se gjoja
Mirani sht terrorist, hi m pak se antar i RAF-it dhe shpifje t ngjashme. Kt
shkrim ai e kishte shkruar pr tu hakmarr ndaj Miranit, i cili i kishte ndrhyr n
punt e brendshme t organizats q drejtonte ai. Pr kt shkak Emiri i kishte
shkruar edhe letr krcnuese Miranit dhe e kishte krcnuar edhe prmes
biseds telefonike.
Sapo i kishte rn ndrmend ky shkrim, Mirani iu kishte drejtuar kryepolicit, i
cili kishte filluar ta merrte n pyetje, se mos shkas pr kt sulm duhet t ishte dizinformata, e botuar n gazetn kroate Hrvatska Drzava. N prgjigjen e komandantit, sado q e krcnoi Miranin pr t mos pyetur fare, u vetkuptua se ai
shkrim ishte shkaku pr at sulm.
Me t dgjuar gjith at rrmuj t zhurmshme t policis qen zgjuar studentt e katit dhe pastaj edhe t gjith konviktit. Ata bllokuan korridort, hollin, hyrjen
72

kryesore, sa q policit nuk mund t dilnin jasht. Rasti u skandalizua, sa u detyruan t vijn antart dhe kryetari i Kryesis se studentve t Universitetit, rektori,
politikan nga Komuna e Bochumit dhe qeveritar nga Bonni. Ky bllokim zgjati
deri n orn 11.00 t asaj dite, sepse n ndihm t studentve t ktij konvikti
kishin ardhur edhe qindra student t konvikteve t shumta, t ndrtuara n at
lagje. Studentt protestues po krkonin sqarime pr kt sulm nga njsiti policor
antiterror GSG 9, se si kishin guxuar t cenonin sovranitetin e konviktit dhe t jets
se studentve. M von, institucionet prkatse t Bonnit i krkuan falje Miranit
pr gabimin q pasksh ndodhur n baz t nj dezinformate t br publike n
nj gazete estremiste t emigracionit kroat dhe n baz t disa shpifjeve q kishin
br individ t caktuar. Mirani kishte krkuar prmes avokatit t tij q t tregoheshin emrat e shpifsve, por kishte marr prgjigje mohuese, me arsyetimin juridik
se iu prmbahen vendimeve t veanta pr t garantuar anonimitetin e informuesve q duan t ndihmojn n zbulimin pjestarve t RAF-it.
Emir Fatahu, i cili me fodullkun q e karakterizonte po e quante veten Emil
Kastrioti, sipas bindjes se Miranit, nuk kishte asnj t dhn pr t shkruar ashtu
n gazetn kroate dhe n pamfletin e tij Besa Shqiptare, dhe as ta krcnonte
at me telefon e letr. Ai dyshonte se kt Emiri e kishte br vetm me urdhr
nga Beogradi, meq kjo hakmarrje kishte lidhje me disa zhvillime q kishin ndodhur.
N fillim t qershor t ktij viti Beslidhja Kombtare Shqiptare kishte mbajtur
kongres, si i thoshin pjesmarrsit nj tubimi, n t cilin nuk ishin t pranishm
m shum se pesmbdhjet veta. Kta ishin edhe e gjith antarsia e ksaj
organizate. Pos krytarit, Emir Fatahu, n at tubim kishin marr pjes nj
ishnpuns i Konsullats jugosllave n Dortmund dhe disa persona t inkriminuar n veprimtari udbeske dhe kriminale, si Vebi Ibrahimi nga Brukseli, F.D., R.Z.,
dhe t tjer t vetquajtur patriot. Pjesa m e madhe e tyre kan gra ose dashnore serbe, t cilat ata mundohen ti kamuflojn si kroate ose si bosnjake.
Prplasjet e Miranit me Emirin kishin filluar m hert, gjat bashkpjesmarrjes n tubime t ndryshme. Por, meq Mirani po e rriste dyshimin ndaj tij, kishte
filluar t mblidhte informata pr t msuar se cili vrtet ishte ky far Emil Kastrioti!
Pjesrisht, pr vendlindjen dhe veprimtarin e kishte informuar vet Emiri. Ai kishte
qen msues n nj fshat t Rrethit t Mitrovics. Prej andej ishte larguar pa e
73

ditur askush se ku kishte shkuar, ndrsa t njohurit i kishte dezinformuar, se studionte n Zagreb, madje hi m pak se filozofin. Mirani nuk i kishte besuar. Kt
mosbesim ai e mbshteste n paraqitjen e Emirit fodull e sharllatan, kohn m t
madhe me llull t madhe n goj, pr t pozuar filozofin. Mirani gjykonte se ky
njeri vetm filozof nuk mund t ishte. E shumta, mund t kishte vetm diplom t
falsifikuar t msuesit, nga ato diploma q i kishin shitur sekretari Musa Hoti dhe
drejtori i Shkolls Normale n Mitrovic. Kt mendim ai e bazonte edhe n nivelin e ult t shkrimeve t tij n pamfletin Besa Shqiptare, organi i Beslidhjes; n
letra dhe n paraqitje gojore t tij. Mirani madje po dyshonte se mos Emiri kishte
qen n aftsimin prkats, n bazat e UDB-s n nj ishull n Bregdetin kroat.
Pr kt i kishin folur disa miq kroat. Meq ai nuk i shndrronte leht dyshimet
n konstatime, prqndrohej n vlersim t veprimeve konkrete t tij dhe mbi
baz t tyre formonte vlersim. Pastaj miqt kroat e kishin informuar se Emiri atje
ishte prgatitur konkretish pr tu infiltruar n emigracionin politik kroat. Pikrisht
pr kt qllim ai pasksh sajuar nj organizat pseudonacionaliste shqiptare. N
kuadr t prpunimit t gjith ktyre informatave e dyshimeve, Mirani pat shfrytzuar edhe nj profesor kroat, Dr. Petriqin, t Universitetit t Zagrebit, i cili ishte
mysafir pr nj vit n Universitetin e Bochumit. Kt profesor Mirani e pat lutur t
informohej nse Emir Fatahu, vrtet kishte studiuar filozofin n Zagreb. Profesori,
duke shfrytzuar lidhjet e tij me rektorin, e informoi Miranin, se emri i Emir Fatahut
nuk figuronte i regjistruar ndonjher n Universitet t Zagrebit. Kjo e dhn ia prforcoi dyshimin se vrtet Emiri duhej t ishte drguar n Gjermani nga UDB-ja, q
ta informonte pr emigracionin kroat, por tani, meq kishte filluar organizimin edhe
emigracioni i shqiptar, duhej t ishte urdhruar t informonte edhe pr t.
Mirani e njihte Fekir Dalenn, nga fshati Kodrnaj i Deanit, qysh kur ishte n
Kosov. Deri n fund t viteve t 60ta, formalisht ky ishte i punsuar n Post t
Pejs, por realisht punonte pr UDB-n. Me rnien e Aleksandr Rankoviit,
Ministrit federativ t Punve t Brendshme, edhe Fekirin e prjashtojn nga puna
n Post, meq po akuzohej si bashkpuntor i Vuj Radiit, shef UDB-s n Pej.
Pastaj ai kishte shkuar n Vjen. Mirani mendonte se at e kishin drguar n
Vjen, por tani jo UDB-ja e Kosovs, por organizimi paralel n Kosov, n Serbi
e m gjer, nga bashkpuntort e afrt t Rankoviit t prmbysur. Ky far Fekir
Dalena, q kishte nivel m t ult se nj gjysmanalfabet, n pseudokongresin e
74

Emir Fatahut, ishte emruar kryeredaktor i pamfletit Besa Shqiptare. Kjo po e iritonte s teprmi Miranin, i cili, pos njohjes se mhershme nga Kosova, tani ishte
informuar edhe nga disa bashkatdhetar se ai n Vjen po merrej me survejim t
Ambasads Shqiptare pr t par se kush nga emigrantt shqiptar t Kosovs
e frekuenton at.
T gjitha kto se bashku, bn q Mirani t shkoj n Vjen. Atje ai do t
msoj adresn e Fekirit dhe me eufori, ndoshta naive, si dyshonte ndonjher
pr veten e tij, shkon pr vizit tek ai. Sapo i cingron n zile, hap pakz dern nj
mashkull thatim, q dukej se kishte hyr n dekadn e 6t t moshs. At
pakhapje t ders e siguronte nj zinxhir dhe Fekirit po i dikuj vetm gjysmfytyra.
Miranit iu kujtua ajo fytyr sado q kishin kaluar shum vjet pa e par.
far dshironi, pyeti Fekiri n nj gjermanishte t mjer.
Jam Mirani, Miran Brui. Nuk po m mbani mend, i foli shqip ky duke u
munduar t mos shfaqte as m t vogln ndjenj urrejtje pr t.
Nuk ju njoh, ke krkoni, u prgjigj e pyeti tjetri, por tani shqip.
Ju krkoj juve, Zotri Fekir Dalana, iu prgjigj srish me qetsi t madhe
Mirani.
Un nuk jam Fekir Dalana dhe juve nuk po ju njoh fare! foli ai pa mundur
ta fshihte gnjeshtrn e tij naive.
Si nuk m njihke? Jam nipi i ish-kolegut tnd, Dajs Ramadan. Tani sigurisht po t kujtohem. Sa her ju kam br kafe kur vinit te gjyshi Ibush dhe ju me
lavdronit pr kafet e mira.
O, po, m fal, urdhro nipash, tani po m kujtohesh, tha Fekiri duke hapur
dern dhe duke u munduar t zgrdhihej sikur po i bhej qejfi q po e vizitonte
Mirani.
Mirani u fut brnda duke u br se ishte i gzuar q po takonte pas shum
vjetve kolegun e shokun e Dajs Ramadan. U prqafuan dhe Mirani zuri vend
aty ku e drejtoi mikpritsi. Ndrruan fjalt prshndetse duke pyetur pr hallet,
jetn etj. Pastaj Mirani hapi bisedn pr qllimin e ardhjes.
Zotri Fekir Dalana, t prgzoj q je zgjedhur kryeredaktor i Organit Besa
Shqiptare. M sht br qejfi q jeni zgjedhur pikrisht Ju, meq ju njoh q moti
pr patriot. Pr ju m ka folur shum Daja Ramadan dhe bile, kur fola para dy
ditve me t n telefon, m porositi tju prshndes, meq i tregova se do t vija
n Vjen. Ai m tregoi se Ju jeni ktu dhe m kshilloi pr mundsin e gjetjes se
75

adress suaj t dajat n Nrnberg.

Mirani po e vshtronte Fekirin pr t msuar se efekt po i bnin kto lojra
atij.
Faleminderit, sa po m bhet qejfi q m keni ardhur pr vizit... ndrhyri
Fekiri, edhe pse Mirani nuk e kishte ndrmend ta ndrpriste lojn mashtruese,
duke u kujdesur q ta bnte sa m trheqse. Megjithat, edhe Mirani ia ndrpreu fjaln pa pritur:
M ka ardhur keq q nuk kam mundur t marr pjes n kongresin tuaj n
Dornsdorf. Isha i ftuar personalisht nga Zotri Emil Kastrioti, por fatkeqsisht, nuk
munda t vij, meq isha i shtrir n spital. Edhe pr pamundsin tuaj, q t merrni pjes, m ka ardhur keq, pasi pjesmarrja juaj do ta kishte ndruar at kongres. M von u informova se kongresi juaj kishte qen shum i suksesshm dhe
veanrisht mu b qejfi q kongresi ju emroi kryeredaktor t organit tuaj, Besa
Shqiptare. Tani, pikrisht pse ju jeni kryeredaktor, jam i gatshm t shkruaj pr
kt organ, meq dshiroj nj bashkpunim sa m t ngusht. Thn t drejtn,
po m lejuat, tani e tutje do tju thrras Daj, meq ke qen mik e bashpuntor i
ngusht me Dajn Ramadan.
T gjitha kto ai po ia thoshte me nj gjakftohsi q do karakterizonte nj profesionist t sprovuar. Prbrenda i zienin dilemat: ta mbys kt qelbsir q kishte
shrbyer me zell aq primitiv n strukturat m t errta t nacionalizmit serb, t
komanduara prej Aleksandr Renkoviit. Me vete nuk kishte asnj lloj arme. Nuk
kishte shkuar me at qllim, jo se i dhimbsej, apo se e pengonte ndonj moral prej
besimtari, por sepse nuk ishte n natyrn e tij t vriste qoft edhe nj kriminel,
pavarsisht nga urrejtja e madhe.
Mir qenke informuar pr kongresin ton dhe akoma m gjersisht do t lexosh n Besn Shqiptare q po e prgatis, erdhi reagimin me nj vetknaqsi
fmijrore i Fekirit. Njherit ju falenderoj pr gatishmrin q t bashkpunoni
me gazetn ton. Vrtet t paskam nipash, meq je nip i shokut tim t ngusht,
por tani m bheni edhe m i afrt se nj nip, meq po bheni bashkpatriot dhe
bashkveprimtar imi. Ti, - vazhdoi ai pasi rrufiti kafen, - mbase ke marr vesh se
n kongres themeluam ushtrin, se zgjodhm komandant t prgjithshm nj
patriot e trim, m duket e ka emrin Vebi Ibrahimi. Prandaj Jugosllavia i ka ditt e
numruara.
Kshtu po drdlliste Fekiri, pa ditur se cilin kishte prball dhe me cilin qllim
76

i kishte shkuar ai n shtpi. T dy ishin ulur ball pr ball buz nj tavoline t

vogl. Dhomza ishte nj kthin e vogl, q shrbnte si kuzhin dhe njherit
edhe si dhom ndenjeje. Gruaja e Fekirit po rrinte n kmb duke prgatitur kafe,
po edhe bukn. Mirani ishte n dilem, si t vepronte, meq prania e saj po e
ngushtonte. Ndonj informat tjetr interesante nga Fekiri ai tashm nuk priste,
meq nuk ishte ai nga ata q duhej t dinte shumka pr organizatn Beslidhja
Kombtare Shqiptare, as pr antart, as pr rrolin e vrtet t secilit prej tyre.
Dhe, meq ishin br publike t gjitha q kishin ndodhur n at far kongresi
prmes prfoljes se pjesmarrsve q ishin ngarkuar ta propagandonin, Mirani
mendoi se nuk ia vlente ta dgjonte edhe Fekirin. Mori frym me thell dhe u drejtua.
Dgjo ktu, Fekir Dalana! Pa guxuar t lvizsh nga vendi, do nxjerrsh
menjher far ke n xhepa! urdhroi Mirani t cilit, si dukej, i kishte humbur
durimi pr t vazhduar fardo bisede t kot me at spiun. Ti duhet ti jesh
mirnjohs pranis se gruas sate q po t jap shansin pr kontrollim t padhunshm. Ti e di, rankoviist i qelbur, se krime ka br soji yt ndaj popullit ton, se
ma keni mbajtur babn t lidhur pr kumbull pr dit e net t tra n oborr t stacionit t policis n Kliin gjat netve t dimrit t rnd, se keni qitur njerz n
prita duke i mashtruar se po i ndihmoni pr tu arratisur n Shqipri, se keni
przn mijra shqiptar pr n Turqi e ka nuk keni br ju! Tani ke ardhur t
vazhdosh at shrbim ktu n Vjen, meq n Kosov je i diskredituar! Shpejt
nxirri gjrat q ke n xhepa, nse dshiron t rrosh si qen i zgjebosur dhe mos m
shiko i hutuar. Jam vet Miran Bruaj, nuk i ndrroj emrat si ti, qelbsir, prandaj
mos prit, nxirri t gjitha gjrat q ke n xhepa, pastaj do ta kontrolloj banesn!
Fekiri u mpi. Fytyra iu b si fytyr kufome. E kaploi nj frik e ankth sa nuk guxonte as t ulrinte. E shoqja, pasi nxori nj klithm, sikur u shndrru n statuj dhe
po vshtronte her Miranin gjakftoht, q nuk lvizte fare, her burrin e shastisur
nga frika. Mirani e urdhroi at t shkonte n dhomn e gjumit, t cils paraprakisht i hodhi nj vshtrim t shkurtr nse kishte telefon. Me ngurrim t madh Fekiri
futi dorn n xhep t brendshm t setrs dhe nxori nj pasaport jugosllave, pas
gjpurave nga xhepat ansor, duke ua qitur edhe astart prjashta. Ngadal e
lshoi mbi tavolin pasapotn dhe priste reagimin e tjetrit. Pastaj, me z q mezi
po i dilte, si nj kufome t gjall, mundi t thoshte:
Nuk kam gj tjetr n xhepa.
77

Mirani u duk i befasuar. Nuk kishte pritur q aq shpejt e aq leht do ta detyronte Fekirin t dorzohej. Se si iu kujtua nj kshill e babait: Biro, shpiunat
shqiptar q punojn pr shkije, nuk kan kokrr trimnie. Mbaje mend, trimat nuk
bahen kurr shpiuna t pushtuesit! Mirani po habitej se si ky far mistreci kishte
filluar t dridhej. Filloi ta shfletonte me kureshtje pasaportn e kuqe, t zhubravitur
q dshmonte se shprdorohej intensivisht. Po e shfletonte at pasaport t falsifikuar. Lexoi emrin e sajuar, Ferid Nurkoviq dhe pa fotografin e mistrecit Fekir,
e cila ia nxiste urrejtjen e sforcuar. Pa dhe faqet n vijim, prplot vula kufitare t
vendkalimit jugosllav afr Subotics. Ato dshmonin se Fekiri kishte shkuar n
Jugosllavi pothuajse nj her n jav, sado q n Vjen kishte krkuar strehim
politik dhe publikisht merrej me veprimtari patriotike, madje edhe si redaktor i nj
pamfleti, n dukje tepr antijugosllav. Pasi e shfletoi deri n fund, e pyeti preras:
Kush ta ka dhn kt pasaport?
E kam bler, u prgjigj Fekiri me gjysmzri.
Gnjen! Ta kan dhn eprort e tu. Prse t sht dashur, meq ktu ke
krkuar strehim politik?
Bj tregti, oj mall pr t shitur n Jugosllavi.
Edhe pse je arratisur dhe merresh publikisht me veprimtari patriotike kundr
Jugosllavis, si shkruani ju vet n pamfletin tuaj Besa Shqiptare!?
Prandaj e kam bler me emr tjetr, q t mos m njohin.
Sigurisht, surratin tnd n Pej e njohin t gjith ata q do t duhej t t
arrestonin.
Nuk shkoj atje, meq m njohin.
Ku e shet mallin, meq po gnjen se merresh me kt pun?
N Novi Sad.
Mos po t mbushet mendja se po m bind me kso gnjeshtrash, e pyeti
Mirani me merak, se ndoshta ai po formonte bindjen pr mashtrim t suksesshm, dhe kjo shpesh e nervozonte ate, m shum se sa vet gnjeshtra q
i bhej.
Un po t prgjigjem sakt, tha Fekiri duke br prpjekje q t nxirrte z
sa m binds.
Sigurisht, ia ktheu paksa me ironi. Tani mund t rrish shlirshm, meq
nuk dshiroj ti flliq duart n ty, me kusht, t m tregosh se cilin ke epror nga kta
t Beslidhjes suaj.
78

Mirani mori frym thell dhe po priste prgjigjen. Fekiri nuk po qetsohej dot.
Ti dike pr Beslidhjen ton m shum se sa un. Po vetkuptohet, shef e
kam Emil Kastriotin.
Po kur shkon n Jugosllavi, kujt ia prcjell infomatat?
Nuk jam spiun.
Nuk t thash se je spiun, por t pyeta kujt ia jep informatat?
Fekiri heshti, me gjas pr t pritur reagimin e Miranit, nse duhej t gnjente
srish edhe n kt pyetje. Mirani e priti ca, derisa vendosi se si duhej t sillej ndaj
tij. Nuk dshironte t ndodhte ndonj zhurm pr tu alarmuar fqinjt n ndrtes.
Prgjigju, mistrec! e urdhroi m z t prmbajtur.
Shkoj shpesh deri n Novi Sad, si i pe edhe vet vulat e kufirit. Atje, n UDB,
m duhet t informoj nj serb me emrin Radovan, foli me z t prhumbur sa
mezi e dgjoi Mirani. Kokn e mbante ulur, duart mbi tavolin, si e kishte urdhruar Mirani.
Pse thua, t duhet?
Sepse n fillim m kan rekrutuar me zor dhe kur nj her t rekrutojn, nuk
mund tu dalsh i gjall nga kthetrat e tyre.
Si, as pas menjanimit t Rankoviit dhe bashkpuntorve t tij?
Ata tani kan br nj riorganizim me ne, pr t cilin nuk din organet n
Kosov. Mua m kan detyruar t vij n Vjen, duke improvizuar arratisjen pr
krkim t azilit politik. Ktu m duhet ta survejoj Ambasadn e Shqipris, se kush
hyn e del dhe t informoj. Njherit duhet t informoj edhe pr veprimtari t emigrantve shqiptar n Austri. Tjetr detyr nuk m kan dhn.
Fekiri u ndal pr nj ast. Ngriti me droj kokn pr t vshtruar Miranin nse
i mjaftonte kjo prgjigje. Tjetri dukej i vetprmbajtur n dukje, pr t kamufluar
knaqsin, meq nuk e kishte parashikuar se do ta detyronte aq leht t rrfente
kt spiun qelbanik.
N Austri ka jetuar disa vite Vehbi Ibrahimi, i cili propagandonte se ka formuar ushtri shqiptare. Dij gj ti?
As ti nuk beson n kt gnjshtr t tij, prandaj po m pyet kot.
Po t besoj, se ke filluar tju shrbsh serbomdhenjve nga frika, si shum
t tjer, dhe frika sht legjitime, prandaj prmbahem t mos i ndot duart me
gjakun tnd t flliqur. Por, trego nse t kan ngarkuar edhe me ndonj pun
tjetr?
79

 Pr kok t vajzs, kjo sht e vetmja detyr q kam tani.

Betimi n kok t vajzs e neveriti Miranin, meq kishte dgjuar se ajo po ushtronte prostitucion n Vjen. I kishin thn se ishte e pashme e trheqse dhe se
shqiptart kurvar n Vjen garonin midis tyre q ti jepnin asaj shilinga dhe t
krekoseshin para njritjetrit.
Kush tjetr sht i organizuar n kt shrbim serbomadh, paralel dhe
gjysmilegal, karshi strukturave legale, prkatse, t Kosovs?
Nuk e di, por mund ti marrsh me mend vet.
Ti dija un, nuk do t t pyesja.
Jemi t gjith q na kan przn ather nga UDBja, q tani sht riorganizuar si SDB. Jan disa burra me emr, si pleqnar, n rrethinn e Pejs q
mbajn shalla t mdhenj rreth koke, nse jan nga Rugova dhe shami t zeza,
nse jan nga Rrafshi i Dukagjinit. Takoheshim nj her n muaj n fshatin e banuar kryesisht me serb, q quhet Gorazhd. Shef e kishim serbin VV, oficer i lart,
por i kamufluar si shits i thjesht n shitore shtetrore n fshatit Zagaq.
Cila ishte veprimtaria juaj?
T prcillnim intelektualt dhe funksionart e rinj q jan zgjedhur e emrtuar pas rnies se Rankoviit.
Mjafton! e ndrpreu Mirani duke gjykuar se nuk mund t zgjatej tepr me
t.
Ra heshtja pr disa aste, meq Miranit i duhej koh pr t menduar se far
t bnte, ndrsa Fekirin vazhdonte ta lodhte ankthi e frika pr t papriturat q
mundohej ti merrte me mend.
Pas disa minutave Mirani e urdhroi:
T gjitha kto q the dhe t tjerat q i di, por q harrove ti thuash, do ti shkruash dhe pastaj do t mi postosh n adres time q po ta jap! Nuk ke nevoj ta
shkruash n letr emrin tnd t vrtet!
Si urdhro nipalan, u prgjigj, n dukje ca i lehtsuar.
Meq ua bn kt shrbim, prse nuk t japin m shum para q t rrosh
m mir? E sheh se jetuake si kafsh, n kt banes t vjetr, me mobilie e
kuzhin t zgjebosur.
Sepse iu dhimbsen parat dhe ne, nga frika, shrbejm edhe me pages
simbolike.
Mistreca t shkret, punoni kaq shum kundr popullit tuaj dhe nuk
80

paguheni mir!
Kt ia tha Mirani me sinqeritet, meq besonte se Serbia nuk i paguante edhe
aq shrbtort e saj shqiptar.
Pyetja e fundit: Prse pothuajse shumica e pjestarve t organizats suaj
i kan grat ose dashnort serbe, duke filluar nga Emil Kastrioti, Vehbi Ibrahimi, e
t tjer si kta?
Mendoj se ua kan dhn eprort, pr ti mbajtur m mir nn kontroll edhe
jasht. Po nga i di ti t gjitha kto, nse m lejohet t t pyes?
T gjith ata q i njohin, flasin pr kt dukuri, meq jo t gjith antart i
keni t rekrutuar nga kjo far UDBja serbe. Disa i keni antarsuar, meq i keni
mashtruar sa pr ti prdorur pr informator dhe pr tua zhvatur ndonj para n
emr t antarsis dhe t kontributit pr veprimtari, n dukje patriotike. Ata t
shkret nuk ju njohin, por nuk durohen pa folur, meq nuk u plqen pse i kan
grat e dashnort serbe.
Edhe un nuk ua kam begensiur atyre kt prudni. Ti e pe, un e kam
gruan shqiptare, at q ma ka fejuar baba, sipas tradits.
Tashm Fekiri dukej shum m i liruar, meq po i ngjallej shpresa se nuk do
ti ndodhte ndogj e tmerrshme, si mund ta merrte me mend se e meritonte.
Mirani vazhdonte t heshtte, pa ditur se far duhej t bnte. Pas pak iu drejtua:
Dgjo me vemendje Fekir Dalana. Po t jap vetm nj jav dit afat q t
iksh nga Vjena dhe kurr m t mos dukesh ktu dhe asgjkundi n Perndim!
Pas nj jave nuk ke bes m! Besoj m kuptove se e kam seriozisht! Mos harro
t ma drgosh letrn m informatat q ti krkova. Tani po ta jap adresn.
T jam mirnjohs, nipalan, meq e di se si duhet gjykuar shrbtort e
pushtuesit, por, pr kok t vajzs, un nuk e bj kt shrbim vullnetarisht. E
bj nga frika
Mbaroi diskutimi! e ndrpreu Mirani rrfimin e tij prej zuzari.
N t ngritur pr t dal nga ajo kthin e mykur ai ia hodhi mbi tavolin nj
kartvizit. Doli pa ia zgjatur dorn dhe pa u prshndetur, por i bindur se zuzari
Ferik do t zbatonte urdhrin pr t ikur nga Vjena.
Kur doli jasht mori frym thell pr t mbushur mushkrit me ajr t freskt.
Njher mendoi t shkonte n Ambasadn Shqiptare pr t rrfyer se far kishte
br dhe sa leht e kishte detyruar Fekirin t rrfehej. Duke ecur drejt stacionit t
81

metros ndrroi mendim, meq iu duk vetja se do t bnte po shrbim prej spiuni, sado q pr shtetin e vet, si e prceptonte ai Republikn e Shqipris. Mori
drejtimin pr Ostbahnhof, me bindjen se atje do t takonte ndonj bashkatdhetar,
q do ti bnte konak pr at nat n Vjen. Gjat gjith rrugs po mendonte pr
ato q kishte prjetuar. uditrisht, m shum ndjente keqardhje se sa urrejtje pr
Fekirin. Arsyetonte, si edhe herave t tjera: Nuk jan krejt fajtor kta mjeran
shpirtshitur. Po t kishim qen t liruar, nuk do ishin br shrbtor t pushtuesit.
Kur arriti n Ostbahnhof u soll nj cop her vrdall dhe nuk takoi asnj
bashkatdhetar. Mendoi se mund t ishte hert. Ata punojn dhe duhet t pastrohen pasi t kthehen nga puna, t han dhe pastaj ndonjri del pr ta kaluar kohn
n stacion, meq nuk i rrihet vetm n banes. U soll kshtu rreth njzet minuta. U ul n nj kafe dhe piu nj aj. M shum nga monotonia, vendosi ti telefonoj Simon . t Ambasads Shqiptare, t cilin tashm e njihte. Vendosi kshtu t
mos i shkonte hu puna q kishte br. U fut n nj kabin telefoni, nga shum
kabina q ishin n kt stacion hekurudhor, dhe solli numrin.
Alo, Miran Bruaj n telefon. Ka mundsi t flas me shokun Simon?
Para nj ore ka dal. Ka mbaruar shrbimin, dgjoi prgjigjn e tjetrit nga
Ambasada.
Po, ka mundsi ta kontaktoni, ti thoni se po pres n hyrje kryesore t
Ostbahnhofit. Do ta pres 20 minuta.
Nuk ta dgjova qart emrin!? foli tjetri.
Miran Bruaj, m njeh shoku Simon.
Do prpiqem ta gjej.
Prap brodhi disa her posht e lart hollit t stacionit e disa her doli edhe
jasht. Dhjet minutat e fundit vendosi t rrinte jasht, para hyrjes kryesore, duke
shfletuar gazetn Rilindja q e bleu n kiosk. Dshironte ti binte n sy ndonj
bashkatdhetari q nuk e njihte, duke u identifikuar prmes gazets.
Ambasada Shqiptare ishte afr. Kaluan gjithsej pesmbdhjet minuta dhe
erdhi Simoni bashk me nj koleg t tij. Sapo i pa, mendoi me vete: Edhe afr
ambasade e praktikuakan t takojn njerz, duke qen gjithnj dy veta?. Katrpes hapa n t afruar, Simoni foli me t qeshur:
Ku je or anarkist i paprmirsueshm?
Ku po m sheh, or komunist i devotshm, ia ktheu Mirani, po n t qeshur.
82

U prshndetn ngrohtsisht, si t ishin vrtet shok. Simoni propozoi t

shkonin n nj kafene t vogl n ann e majt t stacionit, prtej rrugs q
kalonte tangjent stacionit. Gjat t ecurit krahas pyetn njritjetrin pr shndetin
e familjen. Zun vend.
Ke koh q ke ardhur n Vjen?
Para katrpes orve, iu prgjigj Mirani.
Prse nuk ke ardhur n Ambasad pr t pir kafe?
Nuk e di ku gjendet. Kam mbajtur mend se m ke thn q sht afr
Ostbahnhofit.
Ti e gjen edhe djallin kur t duhet. Paske edhe hartn e qytetit me vete.
Ashtu mendon ti.
Jo vetm q mendoj, por ju anarkistt jeni t shkatht, ia ktheu me ironi
Simoni.
Vrtet, u b e dyta her q po m ofendon. Mendon seriozisht se jam anarkist?
Jo, more, po tallem. Nse t mbett hatri, nuk t thrras m kshtu.
Ti e di se mua nuk m mbett hatri as kur dgjoj etiketime t tjera m fyese,
prandaj nuk ke nevoj t krkosh falje.
Ke dal pr turizm apo pr veprimtari patriotike?
Sikur po tallesh me mua, varfanjakun. Ku e kam hallin t bj un turizm?
T kuptoj, por mu desh tia nis disi biseds. Edhe pse nuk je i prshtatshm
pr bised nuk ke nevoj t peshosh me peshore ari do fjal, meq jemi miq dhe
bisedojm si miq.
N rregull, sado sm vjen mir q m konsideroni t paprshtatshm.
Domethn, e ke ndrmend ta peshosh do fjal, q t mos mund t bisedojm si miq?
Sigurisht, dshiroj bisedimin, por jo t m pyesni sikur jam n shrbim tuajin.
Simoni nuk foli. Bri sikur e ka radhn porosia pr t pir, ndaj thirri kamarierin.
Mirani e kuptoi se biseda rrshqiti drejt keqkuptimeve, prandaj u mendua se si ta
normalizonte.
Dola me pak pun n Vjen dhe dshirova t pim nga nj kafe s bashku.
Ather mir se ke ardhur dhe shum mir br q na telefonove, foli me
dashamirsi t hapur Simoni. Tjetri, Kujtimi, si u prezantua, nuk fliste.
83

 Sapo bra nj sherr t vogl, bri tutje Mirani. Isha pr vizit te spiuni
Fekir Dalana
Ti ishe t Fekir Dalana? e ndrpreu Simoni i befasuar. E njihke edhe
Fekirin?
Po, ka qen shok e koleg i dajs tim. E kam takur shpesh n Kosov.
Interesant, bota sht e vogl dhe njrzit njihen midis tyre, edhe ather
kur mendon se nuk njihen.
Nuk isha pr ta vizituar si shok t dajs. Ramdan e quajn dajn tim. Isha
pr tu kusuritur me t, si spiun i UDBs rankoviiane q sht.
Vrtet, spiun sht?
Tallsh m mua?
M fal q t ndrpreva, na trego si shkoi puna, po deshe.
Ai prej vitesh nuk sht i UDBs legale q tani quhet SDB, por i UDBs
se vjetr, q vazhdon t funksionoj paralalelisht me kt SDBn zyrtare, n
gjysmilegalitet. Mendoni ju se vrtet Titoja e ka gozhduar Rankoviin, si po besojn shqiptart naiv?
Nuk e dim, ti mund ta dish m mir, meq ke jetuar n Kosov.
Mirani tregoi n mnyr t prmbledhur ato q kishte prjetuar. N fund
Simoni e pyeti:
Je i sigurt se Fekiri do t iki nga Vjena?
Si e psikologjisa, jam i bindur.
Na e paske br nj nder, nse ai ikn, se vrtet kosovart friksoheshin
shum nga ai, si na tregojn kur i takojm n qytet, meq dshirojn t vijn n
Ambasad q t marrin literatur, gazeta e revista.
E keni fjaln pr shqiptart, emigrant ekonomik nga Kosova?
Natyrisht, u prgjigj Simoni, pa ditur se prse e pyeti kshtu Mirani.
Nuk sht gjithaq e natyrshme. Ne jemi shqiptar dhe jo kosovar. Titistt
po mundohen t sajojn nga ne nj komb kosovar, prandaj t lutem t paktn n
bised m mua mos e prdorni shprehjen kosovar.
Ke t drejt, m fal, por se si na sht br shprehi, meq na duket m leht
t themi kosovar se sa shqiptar t Kosovs.
Dhe kjo shprehi jo qllimkeqe, mund t bhet nj dit realitet i hidhur.
Prap ke t drejt.
Simoni dshironte ti ikte polemiks me Miranin rreth ksaj shprehjeje.
84

 Ke rezervuar hotel? pyeti.

Kshtu pyetet mysafiri? u prgjigj m t pyetur Mirani, sado e dinte se ai
e kishte t ndaluar t priste mysafir n shtpi, e aq m pak tu ofronte konak.
E po, ktu nuk jemi n Shqipri. Pastaj, un mendoj se ti nuk ke ardhur n
Vjen si mysafir imi.
Mos thuaj Shqipri, por Republik e Shqipris, sepse Shqipria prfshin
gjitha territoret etnike rretherrotull Republiks se Shqipris, q akoma vazhdojn
t jen t pushtuara.
Ta kam thn edhe n Bochum, mor shejtan, se je kaprdisur n patriotizm
romantik dhe jo real, pr t mos thn se je infektuar edhe nga demokracia
borgjeze.
Do t fle te nj i njohur q banon afr Westbahnohofit, nse nuk takoj tani
ndonj bashkatdhetar n Ostbahnhof. Mbase e dini se un nuk e bj asnjher
natn n hotele.
Te Petrit Shala do t shkosh?
Edhe at e njihke!
Ti njoh t gjith shokt n Vjen, ia ktheu pa hezitim Simoni.
Dhe thua se je Atashe pr Kultur!
No coment, thon anglezt, u prgjigj Simoni.
Mirani e kuptoi se nuk duhej t vazhdonte m tutje n kt drejtim ndaj tha:
In Ordnung (n rregull), thon gjermant.
Ather po t ojm me makin deri para ders se pallatit t tij.
Dakord, faleminderit! shtoi tjetri pa m t voglin ngurim.
Kujtimi thirri kamerierin dhe bri pagesn. Ai nuk kish folur fare, pos q kishte
mbajtur her pas here ndonj shnim n bllokun e tij, duke u munduar t mos linte
prshtypje te Mirani sikur po ia regjistronte gjith bisedn.
Pas dy ditsh Ermir Fatahu i telefonoi Miranit n konvikt n Bochum, meq
ai ia kishte dhn numrin dhe adresn n nj takim t mhershm.
Alo, Emil Kastrioti n telefon!
Ju njoha nga zri, zotri Kastrioti, mirmbrma!
Do ti bie trup ksaj radhe, sqaroi ai me z t mllefosur.
Vetm urdhroni, ia ktheu me qetsi Mirani.
Ti ke shkuar te nj mik imi n Vjen. M mir t them te nj ushtar imi. E ke
85

krcnuar dhe tani ai ka ikur n Kosov. sht e vrtet?

Pr cilin mik e keni fjaln, zotri Fatahu?
Mirani u b i gzuar pr informimin se Fekir Dalana kishte ikur n Kosov para
afatit prej nj jave q i kishte dhn.
Mos u shtir sikur nuk di gj! Ke qen te patrioti e intelektuali i shquar Fekir
Dalana dhe e ke krcnuar, apo jo?
Kam qen pr vizit, sepse sht shoku dhe kolegu i dajs tim. Daja m
kishte porositur q ta vizitoja
Tallsh m mua? e ndrpreu tjetri. Ai m ka treguar se ti e ke krcnuar,
pasi e ke detyruar t t informoj pr organizatn e veprimtarin ton. Pastaj e ke
urdhruar q ta lshoj Vjenn brnda javs, prndryshe
Ler, mos ulrisni kot, se ju paska dezinformuar. Me gjas ai nuk ka ditur se
si t iki nga ju, prandaj ju ka dezinformuar kinse e kam krcnuar.
Stil udbesk, dshiron edhe t na prash, ia ktheu Emiri.
Nuk varet nga un e as nga ju se kur ju do t praheni e kur do t mirkuptoheni, iu prgjigj Mirani flak pr flak, por me merak se trashamani Emir
Fatau nuk do ta kuptonte ndaj vazhdoi pa i ln shans t ndrhynte. Mund t
mi shkruani n letr ato q keni pr t thn dhe mos ma shurdhoni m veshin
n telefon!
Deshi ta mbyllte menjher, por priti sa ta dgjonte krcnimin e ri t Emirit.
Ke pr t par se kush jam un
Ikni nga telefoni se ju nuk jeni gj tjetr pos knet bretkosash! ia preu ky
krcnimin duke lshuar me pezm receptorin mbi aparatin e telefonit.
Emir Fatahun e rroku pezm i madh. Si guxoi ky minuk t m ofendoj kshtu,
mua Kastriotin e madh?! i doli npr dhmb t shtrnguar krcnimi dhe menjher u ul ti shkruante letr. Kt letr ai e postoi t nesrmn, meq tashm
posta ishte mbyllur. Ca dit m von bri edhe shkrimin shpifs n gazetn kroate
Hrvatska Drzava, i cili, si duket shkaktoi ndrhyrjen e policis speciale. Se mos
ka ky far Emir Fatahu edhe ndonj mundsi tjetr pr t shpifur, m drejtprdrejt,
te strukturat prkatse gjermane..., po mendonte me vete Mirani. Kishte dgjuar nga nj gjerman me kompetenc, se Gjermania nuk sht n gjendje ta ndaloj veprimtarin e sigurimeve sekrete t Jugosllavis. Kjo vinte si pasoj e kapitullimit pas Lufts se Dyt Botrore, ku ishte detyruar t lejonte veprimtarin edhe t
strukturave policore t Jugosllavis, si t ShBA-ve, Anglis, Francs e Bashkimit
86

Sovjetik, n emr t ndjekjes e t arrestimit t kriminelve t lufts. Kt vazhdonte t shfrytzonte Jugosllavia, duke atashuar legalisht agjentt e vet n
Gjermani, pr t prndjekur jo vetm kriminel t lufts, si i quante ajo kroatt e
arratisur, por tashm edhe azilantt politik. Prndryshe, vetm nj shkrim n at
gazet, nj letr dhe nj bised telefonike, ndoshta nuk do t kishin bindur gjermant pr kt ndrhyrje n mnyr kaq skandaloze.
Bochum, dhjetor 1979

Martin Gucia

3.
Pa, pa, pa, far lexova! po thoshte Jusufi duke dal nga dhoma
tjetr n dhom t ndenjes ku ishin Bardhi, Vasili e Mirani. Sikur po fliste me vete. Me at brllok su takoka, tha pastaj duke u ulur. Tani e
kam mjaft t qart, pr t mos pasur pun me at vrtet knet bretkosash. Pr titull do t mendoj gjat redaktimit.
Kur sqaron di Mirani, foli Vasili, e bn shum bindshm.
Mua m mjaftoi, prandaj do ta refuzoj takimin, u pozicionua Jusufi.
Un mendoj se ti duhet t takohesh dhe bj kinse nuk di gj pasi
m shum na levrdis q t mos hapim front me ta. Do t harxhojm
energji kot se koti, prmbylli Mirani.
Si, thua t mos hapim front me sherbtor t UDBs!? E ke me
gjith mend!? shfaqi habi Jusufi sidomos pas asaj q kishte lexuar.
Emiri duhet t jet kuadr me grada dhe jo informator i thjesht.
Shum varet nga raportimet dhe propozimet q do ti bj ai, pr t
marr vendim pastaj eprort e tij. Ata e kan prgatitur at pr kt hapsir duke i dhn kompetenca serioze, vazhdoi t sqaronte Mirani.
Ne duhet t taktizojm me t, ndrsa un jam djegur nga aksidenti q
kam br. Prpara taktizoja shum mir dhe m linte rehat. Pastaj...
Tani, ti Jusuf, n takimin q do t bsh, si po propozoj un, mund t
87

prdorsh taktik manipuluese ndaj tij, sikur nuk je i informuar pr t.

Nse bie fjala pr mua, pasi mund t ta krkoj mendimin, ti mund ti
thuash se nuk m njeh gjithaq, por q ke dgjuar vlersime se jam aventurier, pa ndikim n emigracion.
T till prvoj nuk kam dhe nuk mund t luaj rol kaq t ngatrruar, u shpreh Jusufi preras.
Jusufi nuk sht edhe aq elastik pr t ndryshuar kollaj mendimin e
tij.
Na duhet t msohemi edhe me taktizime kundr armiqve, meq
kemi filluar t merremi me veprimtari t organizuar lirimtare. Lufta e
hapur e frontale bhet vetm kur do t forcohemi pr ta prballuar ballafaqimin. Me kt struktur udbeske, si m duket mua, duhet tani t
tallemi, duke iu br elozhe t stisura, sikur sht organizim nacionalist
me t cilin e kemi pr nder t bashkpunojm. Ata do t na vlersojn
pr naiv dhe si t till gzohen se po na fusin nn kontroll. Kshtu nuk
do t na luftojn me gjith forcn e mundsit q kan.
Pasi shprehu mendimin Mirani nuk foli njeri, meq dukej se po e
peshonin arsyetimin e tij. Pas disa asteve Jusufi e mori shtruar.
Miran, arsyetimet q paraqite kan filluar t m bindin ta ndrroj
mendimin fillestar, kmbnguls, pasi u ndikova nga leximi i shkrimit
tnd.
Ne nuk kemi pse t nxitohemi q t vendosim tani. Kemi koh t
mendojm, pasi telefonatn e paske pasnesr, pr prgjigjen nse do t
takohesh me t. Gjermant, kur jan para marrjes se nj vendimi dhe
nuk jan t sigurt se pr cilin variant duhet t vendosin, thon: M
duhet t fle mbi t, q do t thot se duhet t kem nj nat n dispozicion dhe nesr t vendos. Por, sa t mos m dal nga mendja, ti them
edhe ca mendime q kan t bjn me shtjen pr t ciln po bisedojm. Un mendoj se strukturat prkatse jugsllave do ta sforcojn
veprimtarin e tyre pas arratisjes sate, pr t luftuar kt hovzim t
88

vetdijsimit patriotik dhe t lvizjes son lirimtare. Rndom, duket e

vshtir pr tu identifikuar veprimtaria speciale policeske, sepse ajo
kamuflohet n mnyra m t nduarnduarshme. Shum njerz presin q
tua shohin brirt pjestarve t UDBs dhe tek pastaj t binden e t
ruhen prej tyre. Un mendoj se kam krijuar nj intuit autentike pr t
identifikuar kta spiun t kamufluar. Mua m sht mbushur mendja
se, ta zm, Emir Fatahu dhe njerzit q komandon ai, jan organizimi
m i sofistikuar i lufts speciale jugosllave kundr organizimit ton kndej. Kt gjykim e mbshtes n biografin e ktyre njerzve, n propagandn e tyre, n aktivitetet e tyre. Argumentimin m t thjesht, i cili
mund t duket primitiv, ma jep fakti se prse kta njrz jan t martuar me gra serbe ose bashjetojn me dashnore serbe, prderisa drdllisin se jan nacionalist shqiptar? Argumentimi tjetr: Prse propaganda e tyre e shkruar dhe gojore flet kryesisht pr llogoret n Republikn
e Shqipris, pr diktaturn e atjeshme komuniste dhe pr nevojn kryesore pr ta liruar Republikn e Shqipris nga ajo diktatur, kurse pak,
pr t mos thn aspak, flasin pr territort e pushtuara shqiptare dhe
nevojn pr ti liruar ato, si do t duhej t ishte e logjikshme pr nacionalist t mirfillt; lirimi kombtar dhe jo lufta ideopolitike do t
duhej t ishte shtylla vertebrale e programeve t nacionalistve q vijn
nga territort tona t pushtuara. Pastaj ky soj i nacionalistve luftn e
kan prqndruar kundr veprimtarve t lvizjes nacinallirimtarve
t Kosovs dhe jo kundr pushtuesve t Kosovs, sikur t part t jen
fajtor pse Kosova mbahet e pushtuar dhe jo kta t dytt. Djathtizmi i
tyre m duket fars dhe jo prmbajtje, meq djathtistve nacionalist do
tu shkonte m se paku t bashkjetonin me femra serbe, t cilat gjithsesi ua ka servuar UDBja...
Mir e pate kur propozove q t diskutonim m von, ndrhyri
Jusufi i shtyr nga mendimi se kjo bised do vazhdonte gjat. T ham
njher dark, pastaj mund t bisedojm, bile mund ta shtyjm pr
89

nesr. Mendimet e fundit meritojn diskutim m t prkushtuar, sepse

jan me prmbajtje q nuk mund tiu qasemi n mnyr tangente.
Prandaj, po e lm t bisedojm pas darke ose nesr. Para se t harroj,
po them ca mendime pr shkrimin q lexova. Do redaktim serioz letrar,
meq ti nuk i njeh rregullat q ka eseu. Materien sht shum interesante, por e ke tepruar me sinqeritet t primtsua dhe mund t keqkuptohet si naiv. Takimi me shok t Ambasads Shqiptare duhet t hiqet,
sepse l hapsir pr t dyshuar q ti je spiun i Sigurimit. Un do t prpiqem, por jo tani, ta prpunoj me prkushtim dhe besoj se do t dal
ese politik interesant dhe informativ.
T falenderoj pr vlersim e kritik. Sa pr sqarim, nuk kam menduar t botohet, ose s paku jo tani, pos nse kemi fat t krijohen rrethanat pr tu botuar, vetm ather kur nuk do t dmtohet veprimtaria lirimtare. N ato rrethana, besoj, nuk do t m dmtoj sinqeriteti
deri n naivitet, si e vlersove. Me rndsi sht, a do t kesh mundsi
ta prpunosh, q t bhet ese, pasi mendoj, m leht do ta kishe t
shkruaje nj t re, se sa ta redaktoje kt. Orientimi pr t ruajtur sadopak origjinalitetin do t t nxjerr shum pun.
Mirani i tha kto mendime, edhe pse m me dshir nuk do t fliste
fare, por nuk i dukej shoqrore, t paktn pa e falenderuar pr mendimet q shprehu dhe pr gatishmrin q shfaqi.
T shohim kur do t kemi koh pr ta prpunuar. Tani nuk kemi
nevoj t lshohemi n diskutime teorike se far sht eseu dhe si
duhet t shkruhet ai, meq nuk sht zanat q msohet brnda nj
diskutimi. Un do ta lexoj edhe nj her sa pr informim dhe mendoj
q ta marrsh me vete. Ndoshta, ndrkoh, do prpiqesh ta rishkruash.
Do t tregoj kur do t kem koh pr ta redaktuar.
Dakord, ashtu do t bj.
Pr Fekir Dalann kam dgjuar edhe un, pasi ai sht i ans son.
Por ti qenke m mir i informuar dhe mir ia paske punuar atij rankovi90

isti.
Mir thua ti, por un kam dyshim. E kam przn nga Vjena dhe
tani ai bn dme n Pej e rrethin. Kur ka shkuar n Pej, ka takuar
rastsisht djalin e axhs, Imerin, pr t cilin ti mund t kesh dgjuar se
survejohet e prndiqet pr shum vjet nga policia jugosllave. I ka thn
atij: Ke t fala nga kushriri yt, Miran Bruaj. Imeri ia ka prer: Ma
hangsh mutin ti ktu e ai atje! dhe nuk ka ndrruar asnj fjal tjetr me
t. Imeri e ka njohur Fekirin m mir se sa un. Pas disa javsh, me urdhr t shefit t policis se Kosovs, Fekiri sht kthyer n pun n post
t Pejs. Bile, posta sht urdhruar tia paguaj rrogat e gjith atyre viteve, q kur sht przn nga puna, me shpjegim se sht przn padrejtsisht. Pra, si po dgjon, un duhet ti kem br mir atij mistreci.
Miran, m kupto, ti ke br mir q e ke przn at far afiri, kto
t tjerat kan m pak rndsi! konkludoi Jusufi.
Pas darks u diskutuan shkrimet q ishin prgatitur dhe duhej t prgatiteshin pr gazetn Bashkimi. Njherit u dakorduan q Jusufi t takohej me Emir Fatahun. Biseduan pr taktikn q duhej t ndiqnin ndaj
tij dhe organizats q ai komandonte, q n t ardhmen t kishin sa m
pak konfrontime, n mos fare. Vendosn q n gazet t mos shkruanin asgj pr ta dhe pr organizimet e tjera politike n emigracion,
sepse kt dshironin ato; t kishin shkak konkret q t merreshin m
intensivish me polemika, kritika, diformime, shpifje e sharje kundr
organizimeve t Jusufit, Bardhit, Vasilit e Miranit.
4.
Kur u kthye Mirani n Bochum gjeti Renatn duke e pritur n
dhomn e tij, meq ai ia kishte dhn nj kopje t elsit. Sapo hapi dern e gjeti n tavolin t puns duke br nj punim seminarik q ia
kishin caktuar n fakultet. Pas prshndetjes Mirani e ngacmoi:
91

 T duket ktu atmosfer m trheqse pr t studiuar?

sht m qetsi se n konviktin ton shtetror, u prgjigj Renata,
sa pr t br radhn.
Ather, pun t mbar. Un po bj aj dhe po pushoj n kuzhin, q mos t t pengoj.
Jo, rri ktu! Nuk sht arsyeja e vetme qetsia q kam ardhur, iu
drejtua Renata n kohn kur nga anta po nxirrte nj pusull.
Urdhro, lexoje, q ta shohesh se sa i ndershm je.
Mirani zgjati dorn i befasuar nga fjalt q ia tha Renata, e cila mezi
po e prmbante shprthimin e mllefit. Zuri ta lexoj:
Miran i admiruar,
t prita m se nj or para ders se baness, n kuzhin, por ti nuk erdhe. T lutm,
sapo t vish, eja tek un se nuk po e prballoj dot pa br seks dhe para nuk po kam
q t paguaj tipat q ua bjn me pages grave kt shrbim. M duhet ta plotsoj kt
nevoj t domosdoshme fiziologjike q kam pr momentin, prandaj edhe nj her po t
lutem q t vish. Do t t pres gjith natn...
Mirardhsh!
Marta
sht kjo pusull, ku e gjete? pyeti i habitur Mirani.
E gjeta sot, n mngjes, posht ders sate kur kalova kndej pr
kaftjall. i thua ti ksaj?
Ta lm q ta bisedojm kur t dalim shtitje, sepse ktu ti do ngrissh zrin dhe kjo nuk m plqen. Do ta shqetsojm komshiun Mihael
dhe studentt e tjer.
Nuk m shtitet, dua menjher shpjegim.
Qetsohu. Kush je ti q t m krkosh llogari n kt mnyr?
Jam mikja jote.
E ka, nse je mikja ime? Mos jam i detyruar t t jap ty llogari pr
92

jetn time private?

Do t thot, ti e pranon se bke marrdhnie seksuale me at kurvn polake!?
Kt nuk e thash, por t thash q nuk jam i detyruar t t jap llogari. Tani mos ndrhyn q t shpreh mendimin tim. E para; nuk ke
nevoj t prdorsh shprehje fyese ndaj zonjs Marta, sado e paska
shfaqur kaq drejtprdrejt dhe n mnyr kaq skandaloze nevojn e saj
fiziologjike pr marrdhnie seksuale. E dyta; un nuk kam pse t jem
fajtor pr kt, pasi un nuk iu kam drejtuar asaj, por ajo mua. E treta;
un nuk kam si tia ndaloj asaj q t fus kso pusulle nn dern e dhoms sime.
Ma thuaj shkurt, bni marrdhnie seksuale? Nuk kam durim t
dgjoj arsyetime q vijn vrdall.
Mos po insiston q ne ta prishim miqsin, pa dashur q t bisedojm rastin m qetsisht e m arsyeshm?
Renata e ndjeu kushtzimin dhe u ndal pr t menduar se si duhej t
prgjigjej, por hidhrimi e mbisundoi.
Dua nj prgjigje konkrete, me po ose jo, keni br marrdhnie
seksuale?
Pa ka nse prgjigjem me po dhe ka me jo?
Ai nuk e kishte njohur kt segment t karakterit t Renats. Megjithat vazhdoi:
Q t mos e pres prgjigjen tnde, po t siguroj, se un nuk kam
pasur asnjher marrdhnie seksuale me zonjen Marta dhe se kjo mnyr q paska prdorur ajo, po m skandalizon. Por, un jam i prirur ta
ruaj qetsin edhe kur skandalizohem.
Renata iu hodh n qaf Miranit duke e shtrnguar fort. Ajo ishte e
bindur n sinqeritetin e Miranit.
M liro, t lutem, se ma zure frymn, iu drejtue Mirani, duke br
nj qeshje t leht, nga gzimi se Renats po i kalonte hidhrimi. Tash93

m ia kishte msuar mnyrn e sjelljes se saj.

Po bj nj aj, si e kishe n plan ti n fillim, u prgjigj Renata
duke e lshuar Miranin nga prqafimi i shtrngueshm. ajin do ta
shoqrojm me kekun q pata sjell pr kaftjall dhe me bashkbisedim
t qet.
Ajo u drejtua pr n kuzhin dhe vuri ujin mbi furrnel. Mirani
mbeti i ulur n shtrat me mendime t prziera: Si nuk paskam qlluar
mbrm ktu, far shansi m paska ikur. Jo mor, nuk zhburrrohem
un, as n kt mnyr, sado q po m vjen keq pr t. Ajo nuk paska
para t paguaj dike tjetr pr t mbuluar nevojat e veta fiziologjike dhe
m pandehka mua pr dash kopeje. Si ta kuptoj kt prvoj kaq skandaloze.... Pa mbaruar kto mendime t prziera, u shtri prmbys n
shtrat. Renata u kthye nga kuzhina me tasat n duar. I lshoi mbi tavolin dhe iu hodh sipr Miranit me dhelatime.
Miran, t lutem mos mu hidhro! U menda nga frika se po t
humbisja, se nuk po gjeja metod t t prvetsoj, si kishte vepruar
Marta e gjor.
E bre ajin?
Ende nuk vloi uji. Ja, po shkoj ta sjell.
Pas pak solli tabakan me kek, sheqer e xhygym porcelani me ujin e
valuar dhe ajin. I vuri mbi tavolin duke i folur Miranit:
Ti akoma nuk qenke ngritur, e paske pas vetm sa t m largosh
mua.
Mendova se sht m mir t pres i shtrir duke pushuar nga udhtimi. N tren kam ndenjur ulur shum or. Un po mendoja pr kt
sjellje t Marts, por nuk po e kuptoj. Me t, si e di, njihem gati nj vit.
Ajo ka ardhur pr specializim, meq n Varshav ka studiuar gjermanistikn. Ka treguar se sht e martuar, se ka nj goc dhe se sht shum
e lumtur n jetn bashkshortore. Pastaj, ajo sht intelektuale e prkushtuar, tip shkenctareje. sht besimtare e prkushtuar katolike dhe,
94

pr aq sa e njoh un besimin tuaj, feja denon tradhtin ndaj bashkshortit. Se si po m vjen keq q qenka katandisur n at gjendje. M drejtohet duke m poshtruar, se dashka t bka seks m mua, meq nuk
paska t holla pr t paguar mshkull kurvar, nga ata q e kan si marrdhnie pune dhe paguhen nga femrat pr t dfryer ato kur kan
deficit seksual. Edhe ato fatura t pagess prmbajn tatimin e vlers se
shtuar, q duhet tia paguajn shtetit, njsoj si edhe prostitutat e legalizuara q paguajn t gjitha sigurimet sociale dhe tatimin vjetor mbi
fitimin.
As un nuk po e kuptoj, filloi t fliste Renata. E dija pr zonj
t sjellshme e t ndershme. Them se ka dashur t t keqprdor, me
pretekstin e mungess t t hollave. Ajo ndjen simpati pr ty dhe ka
menduar se n kt mnyr mund t t prvetsoj. Aq t holla sa pr
t paguar nj mashkull duhet t ket, sepse asaj shteti gjerman i jep burs
t lart. Pastaj, me bukurin e sharmin q ka, do t mund t gjente student sa pr marrdhnie seksuale t astit, pa pasur nevoj t paguaj.
Kurse sa i prket besimit katolik t saj, ti po e sheh se shumica e studentve dhe e intelektualve, po besojn pr aq sa u ka tepruar nga
edukata imponuese e prindrve. Se mos e kam lexuar un ndonjher
Bibln pr t msuar se far krkohet nga besimtart, si e ke lexuar ti,
pos Kuranit q duhet ta kesh lexuar kur ke qen n Kosov.
N Kosov nuk e kam lexuar Kuranin. Ndoshta pr shkak t prkthimit t dobt nuk m ka trhequr ta lexoj. E kam lexuar ktu, t prkthyer n gjuhn gjermane. Sa ngjashmri q kan me Bibln!
Po t jet e vrtet se t sht lutur ty pr munges t t hollave,
ather do t ti jepja ty njqind marka tia falsh asaj pr t paguar kt
shrbim. Por, friksohem se e ka taktik t t fus brenda. Jo vetm
Marta. Ty po t vardisen edhe shum t tjera, si afganistanja Parvin, japonezja Yoriko, jordanezja Jaklin, francezja Rice dhe t tjera. Me ato po
rrim shpesh n kafeteri t fakultetit. Ta kan msuar orarin dhe vijn
95

t rrin me ty, me shpres t t prvetsojn.

Kurse ti vijke q t m ruash mua nga ato. Se mos sht ky nj solidaritet midis ne t huajve ktu, pasi ju jeni popull i mbyllur q nuk e
akceptoni leht integrimin ton.
Pse, e mbylluar po t dukem un? Po mendem pas teje dhe nuk
po di se si t t integroj.
Ndoshta, pikrisht kjo vetprmbajtje imja po ju bn t m vardiseni. N momentin q un t vendos t dashuroj njrn nga ju, t tjerat
nuk do t m vardisen m.
Mendon se un po t vardisem?
E po, tani nuk ke arsye t fyhesh. Nuk mendova tamam ashtu. Ne
po bisedojm shlirshm, pa protokoll, dhe un nuk po ndihem i detyruar t przgjedh shprehjet e qlluara.
M fal, pr momentin gjykova gabim, se ti po e merr dashurin e
prkushtimin tim si vardisje.
Mos qoft thn nga goja ime! T moj shum, iu prgjigj Mirani
duke ia vn dorn rreth qafe.
Pas pak ajo iu drejtua:
Si do tia bsh kur do ta takosh Martn, far do ti thuash?
Se mos duhet t mendoj q tani se si do ti prgjigjem e si do t
arsyetohem pr mosshkuarje tek ajo pr tia br qefin. Do flas far t
m duket e arsyeshme pr momentin kur do ta takoj. Nuk jam i detyruar t paraprgatitem qysh tani.
Pr momentin sikur po ndiej keqardhje pr nevojn e saj fiziologjike dhe pr mnyrn se si ka menduar ta ekuilibroj!
Mos do t thuash se un duhet t sakrifikohem pr keqardhjen
tnde? iu pati me humor tjetri. Tani po m kujtohet nj bised q
patm me Martn pas nj ligjerate, kur po pinim kafe n kantin. Folm
pr katolicizmin n Poloni, se ishte shum i shtrir e me ndikim konservativ. Ajo po m shpjegonte se i till sht, por n disa segmente sht
96

ekstrem. Mori shembull vetn e saj dhe un po prpiqem ti reprodukoj

fjalt e saj: Jam ktu pr specializim gati q nj vit. M duhet t rri edhe
nj vit. Dy vjet duhet t rri pa br marrdhnie t rregullt seksuale, pasi
feja e quan kt tradhti n jetn bashkshortore, prkatsisht na e ndalon. Nuk u prballuaka, sado bashkshortin tim e dua dhe e dashuroj
shum. T shkoj n Varshav, sa her q ndiej nevoj t paprballueshme pr seks, nuk mundem, pasi dua t kursej para nga bursa q t blej
mobilie kur t kthehem. Nuk e besoj q Jezusi ka menduar tamam ashtu, si thuhet n Bibl, shkruar m von nga apostujt, sipas mbamendjes. Edhe kleri, q sht i dominuar nga burrat, ka marr her pas here
vendime jonjerzore, se si gjoja marrdhniet thjesht seksuale gjat jets
bashkshortore na qenkan tradhti ndaj bashkshortit. Kto pikpamje
jan nga koha kur njerzit nuk kan shkuar m larg se sa kan mundur
t ecin kmb, me gomar ose me kal. Ata nuk kan shkuar n specializime dyvjeare, larg bashkshortit. Prandaj duhen br reformime
njerzore n religjionin ton. Nj marrdhnie thjesht fiziologjike seksuale n gjendje t domosdoshme, si po ndihem un tani, nuk do t
thot tradhti ndaj bashkshortit. Un do t vazhdoja edhe pastaj ta dua
e ta dashuroj njsoj bashkshortin tim, si para ksaj marrdhnieje.
Duke e dnuar si tradhti seksin e rastit do t rriten divorcet, do t shprbhen familjet. Kjo po na ndodh me t madhe.
Kurse un, si torollak q isha, vetm tani po e kuptoj se si e ku e
kishte hallin. I pata thn: Kujdes q t mos takosh ndonjrin, q do
t jet m seksi se bashkshorti yt, se ndodh ta harrosh bashkshortin,
duke u mendur pas tipit me potenc m t madhe seksuale! Ajo mu
prgjigj: Asnjher nuk do t ndahesha nga bashkshorti im derisa ta
kem kt mirkuptim q e kemi tani. Jeta bashkshortore sht m shum mirkuptim e prgjegjsi reciproke, se sa dashuri e seks. Prandaj
them t mos i gjykojm sjelljet, ndjesit e nevojat e njerzve n momente
t caktuara, meq nuk jemi n gjendje ta vm veten n pozit t tyre.
97

Ndoshta mund t gjykonim, se do ishte njerzore, t paktn t mos e

keqkuptonim ndjesit e saj...
Mos u tall m mua dhe as me Martn, meq njerz jemi dhe n
momente na shfaqen edhe t tilla nevoja dhe dshirojm ti prballojm
me marrdhnie seksuale. Pse, ti nuk ndjen nevoja t tilla dhe si ia bn
q ti prballosh?
E po, tani po e tepron. Ku ishim dhe ku dole! Do q t shpjegoj
ndjesit e mia. E para, nuk shpjegohen dot ashtu si i ndjen njeriu. E
dyta, mir q nuk bisedohet pr gjithka. Disa gjra i mban brenda vetes
njeriu.
Dalim t shtisim! Ti ke nevoj t lvizsh pas udhtimit t gjat,
ndrhyri Ranata me mendim se kishte prekur nj tem tabu pr Miranin. Ajo po mendonte se Mirani ngurron t bisedoj pr tema t tilla,
meq vjen nga nj kultur ku nevojat fiziologjike pr seks nuk diskutohen.
Mirani e mirpriti propozimin, me shpres se do ndrrohej tema e
biseds.
5.
Renata dhe Mirani prtuan t shkonin n pyllin e madh buz kopshtit botanik t universitetit. Vendosen t shtisnin n pyllin prball lagjes s re, Querenburhhe, e ndrtuar rishtazi karshi universitetit. N kt
lagje jan ndrtuar pallate t larta e t mesme pr nevoja banimi pr profesor e student dhe pr t punsuar n metro, dyqane e restorante t
reja. N ann e mbrapme, n drejtim t konvikteve ku banonin ata ishte
edhe pishina e mbuluar, ndrtuar gjithashtu rishtazi dhe moderne, ku
pothuajse do mngjes, duke shkuar n fakultet ose n bibliotek, Mirani lahej nga gjysm ore. Studentt e kishin falas hyrjen. Ngjitur me pishinn ishte mali me rrugica t rregulluara pr kmbsor. N kt ambient t mrekullueshm, ksaj nate t ngroht shtitnin Renata e Mirani.
98

 Harrova t t pyesja si ishte shoku yt, Jusufi dhe si ia kalove tek ai?
Mir ishte dhe mir ia kalova. Po ty, nga t erdhi kaq papritmas kjo
pyetje?
Se si m erdhi tek mendoja, si nuk po prton t shkosh tek ai kaq
shpesh, kur duhet br goxha rrug.
E me k kam mundsi t kmbej mendime pr veprimtarin ton
ktu? Pastaj ai po m ndihmon shum me kshilla, sesi duhet t shkruaj, duke mi korrigjuar me dashamirsi ato q po prpiqem ti hedh n
letr.
Pse, kaq i ngritur e i mirsjellshm sht?
Nuk e ke iden. Mbi t gjitha e ka mirsin e modestin. Nuk t
imponohet fare me gjith at bagazh intelektual q ka. Ta dgjoje se si
luante me kitar, me far zri melodik, do t thosha romantik, kndon
kngt q vet i kompozon. Knaqem duke e dgjuar. Ai kndon ngjashm me serenadat korare, t cilat ti i dgjon m ndje nga kaseta q ta
kam dhuruar. Nj gj nuk po e kuptoj: luan aq mrekullueshm me kitare
dhe sht goxha konservativ n familje.
Edhe mua po m habitka ky krahasim q bre! ndrhyri Renata.
Ndoshta ti nuk durohesh pa e qortuar pr kt, si t njoh un.
E qortoj q ke me t. Ndonjher me zemrohet, por ti e di se
mua nuk m bn shum prshtypje, pasi m mungon takti dhe gjentilesa. Pse jo, ndonjher debatojm vrullshm edhe pr pikpamjet tona
dhe rastis t zihemi, pasi ne jemi rritur e edukuar n nj sistem monist
dhe n shoqri patriarkale. Konfrontimi me kt shoqri demokratike
dhe jetesa e ktushme po na bjn mir q ne ti demokratizojm mendsit tona dhe ta emancipojm mnyrn e t jetuarit. Kto procese ecin
ngadal e nuk ndrrojn n mnyr mekanike. Ai shpesh m lutet q ti
flas pr jetn studentore dhe pr demokracin e ktushme q ne po e
quajm demokraci borgjeze. Pastaj, Jusufi vrtet shkruan bukur, sidomos poezi. Ka nj stil modern dhe ndonjher i them me t qeshur, q
99

tmi prkthej poezit e tij. M dshir i lexon dhe i korrigjon poezit e

Heines, Brechtit, Tucholskit, Eri Fried, kur un prpiqem ti prkthej. Ai
i ka lexuara ato kryesisht n gjuhn serbe e sllovene, pasi pak nga ato
jan t prkthyera n gjuhn shqipe.
Vrtet ia vleka q shkon kaq shpesh tek ai, por po m mungon
mua n fundjav. Do dshiroja ti kalonim s bashku. Pastaj, kur nuk
shkon te Jusufi, ti shkon n Klubin tuaj n Dyzeldorf dhe kshtu un
duhet t jem vetm, pothuajse do fundjav.
M vjen keq, por ti tashm e di se prioritet imi kryesor sht lirimi nga pushtuesit serb.
Vrtet, i urren kaq shum serbt? Urrejtja sht motiv i fort pr
t t br kaq t prkushtuar deri n fanatizm sfilits.
Gabim e ke, m paske keqkuptuar. A nuk po rrim shpesh me at
filozofin Popoviq, nj malazez vrtet demokrat, me t cilin ia vlen t
bisedosh? Pastaj, n universitet takoj shpesh sudent serb dhe knaqemi duke br humor. Ata tregojn batuta politike nga jeta n Beograd.
Q ta dish, komshit e par i kam serb e malazez. Nj pjes e tyre jan
serb etnik, q jetojn aty prej shekujsh dhe me ta shkojm shum
mir. Ata nuk mund ti dallosh prej nesh nga sjelljet. Kurse disa t tjer
i kan sjell pushtuesit serb si kolon n vitet e 30ta, n tokat e shqiptarve q i kan przn n Shqipri e Turqi. Edhe me ata shkojm mir,
por ata e pranojn se kan ardhur padrejtsisht n ato troje, duke u arsyetuar se mbretria e athershme i ka detyruar me dhun. Me kta fqinj shkojm m mir se sa me disa fqinj shqiptar. Besoj t sqarova.
Pjesrisht. Q kur jam njohur me ty po lexoj literatur t shumt
pr Kosovn dhe pjesa m e madhe flet pr Kosovn serbe, pr ardhje
t mvonshme t shqiptarve, sidomos pas dyndjes s madhe t serbve
n Austri n shekullin e 17-t...
Mos e zgjat! ndrhyri Mirani me durim t humbur. Sa her kemi diskutuar se autort e atyre librave o jan nacionalist serb, o miq t
100

tyre. Ne nuk e kem pasur hallin t shkruajm e prkthejm kaq shum

libra dhe nuk kemi pasur kaq shum miq, edhe pr shkak t prkatsis
fetare, sa kan pasur e kan serbt. Edhe tani, vetm ta dish se far
miqsish kan pushtetart e Bonnit me pushtetart e Beogradi dhe far
marifetesh prdor Beogradi pr t thelluar kt miqsi. Jan t shumt
pushtetart e npunsit e lart shtetror gjerman q bjn pushime si
mysafir pa pages n Beograd e n bregdetin jugosllav. Atyre u vihen
n dispozicion edhe serbe t bukura, q t shfryjn epshet e streset e tyre
seksuale.
Nuk ke nevoj t m shpjegosh me kt eufori hidhruese, sepse
shpjegimet tua historike i di...
Por, po ndikohesh nga ato libra dhe po dyshon n shpjegimet e
mia.
Sigurisht q librat bjn ndikim.
E po, t shohim kujt do ti jap t drejt e ardhmja, meq ne kemi
vendosur, o t lirohemi, o t vdesim!
Ta njoh karakterin, por dshiroj t liroheni dhe t mos vdisni,
sepse duhet tu njihet e drejta t jetoni t lir, n Kosovn tuaj.
E thua kt sa pr t ma br qejfin, meq nuk dshiron t vazhdojm polemikn, apo e ke seriozisht?
E po, tashm e njeh edhe ti karakterin dhe prcaktimin tim dhe m
vjen vrtet keq nse kemi pushtetar t till gjerman.
Mos e diskuto, keni q ke me t. T tillt, sidomos ata q jan n
struktura t specializuara t shrbimeve informative, i glltitin t gatshme dezinformatat e akuzat nga sikolegt e tyre n Beograd. Sa pr
konkretizim, ta zm, ata n kuadr t bashkpunimit, m shabllonizojn mua si ekstremist e nacionalist dhe japin urdhra t m survejojn e t m shqetsojn edhe ktu. Kjo nuk e nderon shtetin gjerman,
pavarsisht se pushtetart e till i kan interesat t tyre egoiste. Korrupsion nuk sht vetm kur paguhen para, por edhe pushimet pa pages,
101

trajtimet speciale me femra t strvitura pr kt qllim e t tjera. Pr

kt lloj korruptimi t pushtetarve, serbt jan ustallar dhe njihen historikisht, se me mjeshtri i kan shfrytzuar bukuroshet e tyre pr
pashallart turq.
Edhe ky qndrim do t ndryshoj, nse ju do t dini t ushtroni
veprimtarin tuaj lirimtare dhe nse do t forcoheni pr tu br faktor.
Kjo ka pr t ndodhur dhe q t dy do t jemi dshmitar, miratoi Mirani.
Nga gojt tona e n vesh t Zotit, si thua ti ndonjher.
Midis tyre hyri heshtja dhe spontanisht vendosn t ecnin n drejtim
t konvikteve.

102

KAPITULLI III

Rreth katr muaj pas arratisjes se Jusufit, ditn e premte, n Bochum

arriti Vasili. Ksaj radhe, pr dallim nga herat e tjer, ai arriti m hert,
rreth ors 15.00. Kishte planifikuar t udhtonte me Miranin pr n Prag, meq mendonte se kishte gjetur nj lidhje pr t bler arm n nj
fabrik t armatimit n eki. Vasili kishte pasion armn, tek e cila kishte
besimin kryesor pr t liruar Kosovn nga pushtimi jugosllav. Pas nj
pushimi t shkurtr rrfeu pr planin e tij pr t shkuar n Prag, pr t
par nse lidhja q i kishin premtuar ishte funksionale. Vasili e bri Miranin kurioz pr kt lloj veprimtarie t re, t shoqruar me rreziqe, e cila
se si i prvetsonte dhe i bnte euforik. Ky prshkallzim nga veprimtaria informative e propaganduese drejt veprimtaris s armatosur lirimtare, u dukej atyre m trheqs. Por, vshtirsia pr t siguruar t hollat pr blerje t armve, nse vrtet do t funksiononte lidhja, i detyronte ata t ndiheshin t vetprmbajtur. Vasili kishte biseduar me disa
bashkveprimtar t tij, se si e sa t holla do t mund t grumbullonin
pr blerje t armve. Tani u shtrngua edhe Mirani t mendonte pr t
gjetur t holla n rrethin ku ai zhvillonte veprimtarin. Por, nj merak e
shtyri at ta pyeste Vasilin:
Di gj Rezili pr shkuarjen ton n Prag?
Asgj. Kam menduar q s pari ta vrtetoj nse do t funksionoj lidhja q m sht premtuar, pastaj mendoj nse do ta informoj at.
Nuk dua t dal i dshtuar, sepse ai sht tepr serioz, i disiplinuar e rigoroz.
Mirani mendoi me vete: Vasili vazhduaka ti besoka Rezilit edhe pas
103

bisedave dhe pas takimit q kishin pasur me t. Me gjas, Rezili duhet t

ket ndrruar taktikn e sjelljes ndaj Vasilit. Tani po i kujtoheshin disa
rrfime t mpastajm t Vasilit, se Rezili i kishte folur atij n suprlativ
pr Miranin. Madje e kishte informuar se i kishte shkruar Miranit letr
pr domosdoshmrin e bashkpunimit q do t onte drejt bashkimit. Kto dhe t tjera si kto Vasili ia kishte treguar Miranit, por atij nuk i
kishin br prshtypje sa tani.
Ndrkoh Vasili e pyeti Miranin duke ia ndrprer fillin e mendimeve:
Vrtet, je i sigurt se Jusufi sht patriot dhe nuk sht drguar nga
UDBja pr t na sabotuar e prar?
Kjo pyetje e habiti Miranin me nj parandjenj se mos shoqrohej
me ndonj prapasken. Ai tashm e kishte piketuar Rezilin si kuadr me
rndsi t lufts speciale policore jugosllave. Ai mendonte se veprimtaria
e Rezil Mejtepit, edhe pse n dukje komuniste, dogmatike, ishte e inskenuar nga specialist t UDBs. Ky far Rezili ishte angazhuar me t
madhe q t komprometonte sidomos Jusufin me nj propagand t
sforcuar gojore. Pothuajse gjith kohn e kalonte n stacion t trenit n
Shtutgart duke kontaktuar bashkatdhetart dhe duke u munduar ti
bind ata se Jusufin e kishte drguar UDB-ja pr t identifikuar veprimtart patriot dhe pr t shpartalluar Grupin Komunist Zri i Kosovs. Pastaj,
po ai Rezil, frekuentonte lokalet ku mblidheshin shqiptart, shtpit ku
ata banonin pr ti sqaruar se cili rrezik e priste emigracionin revolucionar nga i drguari i UDB-s, Jusuf Grvalla. Miranin e shqetsonte
sidomos ky njeri. Ai kishte prvetsuar emigrant me vetdijsim t lart
patriotik, prkushtim energjik dhe vendosmri t theksuar. Dhe tani, kur
Vasili i bri kt pyetje pr Jusufin, shqetsimi i Miranit u konkretizua:
Rezili ia paska arritur ta lkund edhe Vasilin. Nj mendje i thoshte ta
przinte menjher nga banesa. Mendja tjetr i thoshte se duhej t prpiqej ta shptonte at nga kthetrat e Rezilit. Vendosi pr variantin e dyt,
104

meq pr Vasilin kishte simpati e debules t dallueshme nga bashkatdhetart q kishte njohur deri ather.
Vasil, br kt pyetje i shtyr nga dyshimi yt, apo pr t m provokuar mua?
Nuk kam asnj arsye t t provokoj. Duhet ta dish se t moj e t
dua m shum se sa vllezrit! Nse mendon se t pyeta pr t provokuar m mbett hatri.
Vasili po shfaqte nj shqetsim t cilin Mirani nuk ia kishte vrejtur
ndonjher, ndaj vendosi ta sqaronte kt shqetsim t tij deri n fund,
ndoshta me rrjedhoja t pandreqshme.
Domethn, e bre se ke filluar t dyshosh vet ndaj Jusufit edhe
pse ai t ka afruar dhe t do si t t kishte vlla!?
Prse u arratis pikrisht tani, kur filloi t hovzohej veprimtaria dhe
organizimi yn!? pyeti Vasili me nj logjik q Miranit iu duk se ishte
manipulim i Rezilit.
Kur sht arratisur Jusufi ne ishim n nivelin fillestar.
Jusufi po angazhohet pr t prvetsuar bashkatdhetart e rrethins se Shtutgartit.
Shoku Vasil, ti po flet me mendime t huaja. Vet ke qen i pranishm kur kemi folur pr ndarje t punve, se ai me ndihmn tnde duhet t njoftohet me bashkatdhetart e ksaj rrethine dhe t punoni me
ta pr ti ndihmuar n rritje t ndrgjegjsimit t tyre patriotik. Bile, ishim
marr vesh q n vizitat q do tu bnte ai bashkatdhetarve, duhej t
ishe edhe ti me t. T kujtohet kjo?
M kujtohet, por ti ke dgjuar se far mendon Rezili pr Jusufin?
Domethn, ti fliske i manipuluar nga ai!? Si duket t paska influencuar tepr!
E kam kryetar dhe ai tani nuk i ka mendimet pr ty si i kishte
dikur. T kam treguar, ai vazhdimisht po flet n suprlativ pr ty.
Ai ka ndrruar taktikn dhe jo mendimet e qndrimet, meq e ka
105

gjetur si metod t prshtatshme prvetsimin e keqprdorimin tnd.

Mua t m keqprdor ai? Kurrn e kurrs. As ai, as ti e askush tjetr!
T mos bjm pa nevoj shamat. Ti kthehemi dyshimit tnd ndaj
Jusufit, nga se i manipuluari nuk ka mundsi t dij se po manipulohet.
Vrtet, dyshimin e ke autentik, sepse ke hetuar gj, apo e ke t imponuar
nga Rezili?
Mua nuk mund t mi imponoj asnjri mendimet e tija, kam
kokn time!
Imponimi bhet n mnyra t ndryshme. Nuk sht gjsend q t
lshohet n dor dhe ti nuk e pranon. Ai ndodh n mnyr t pahetueshme, varsisht nga shkathsia e imponuesit.
Domthn, ti je i bindur se Jusufin nuk e ka drguar UDBja?
Si mendon, po t kisha ndonj dyshim, do t kisha bashkpunuar
me t kaq ngusht? Pothuajse do her ke qen edhe ti i pranishm. Pastaj, ti ke shkuar shpesh her me t pr t vizituar bashkatdhetart.
Ku e mbshtet ti kt bindje tndn? Prpara nuk e ke njohur?
E kemi njohur Bardhin si shok t mir dhe vazhdojm ta kemi
shok. Kam pyetur shok n Kosov pasi u arratis Jusufi, i kam lexuar
syt e tij q reflektojn shpirtmirsi, bujari, njerzi, patriotizm, intelektualizm. T mjafton prgjigja ime?
T lutem, mos u hidhro!
Nuk ka vend pr kso lutjesh. Nuk sht njerzore e shoqrore t
diskutohet kshtu pr nj shok q po na do kaq shum, sikur t na
kishte lindur e njjta nn, q ka durim pr t na kshilluar urtsisht, q
ka pranuar t nivelizohet me ne pr hir t shtjes son kombtare. Na
ka pranuar sinqerisht pr bashkveprimtar. Ai nuk po e shprdoron
pr asnj rast eprsin e tij intelektuale, po angazhohet me tr qenien
pr lirimin e Kosovs. Kshtu mund t vazhdoj shum gjat, po t mund ti
gjeja fjalt q shprehin gjith admirimin e respektin e madh q kam pr
106

t. Por nuk po e zgjas m, meq, me gjas, ty po t bezdis. Papritmas na

qenke tjetrsuar. Mos t t vij keq, ngase gjithnj t kam folur hapur.
Mendoj se t paska tjetrsuar e irituar nj hi, nj Rezil Mejtep me dy
klas t Medreses se Prishtins, i dresuar pastaj mir nga specialistt e
UDBs pr veprimtari n emigracion.
Mjaft se me mende!
Nuk ke nevoj t thrrassh. I mendur je nse lejon t influencohesh nga shpifjet mashtruese e manipuluese t Rezilit. Kurse un po
prpiqem t t kndell q t mos bhesh viktim e tij. Paska qen e kot
prpjekja ime e prparme q t t ndihmoj t kuptosh se cili sht ai
gjarpr. Ti qenke tjetrsuar prandaj e ke toleruar Rezilin q t bj gjith
at propagand shpifse e kompromentuese kundr Jusufit dhe kushedi ku do t prfundoj kjo menduri jotja, po vazhdove. Un nuk do t
lodhem m n kt drejtim, meq nuk je n gjendje t m kuptosh, ose
ndoshta un nuk po di t t sqaroj. Tani po m detyron q t mendoj
edhe pr marrshniet tona.
T lutm, mos m fol m, se vrtet po m bn t mendem!
Nuk do t flas, do t t le t pushosh, sepse ke udhtuar gjat dhe
kemi rrug t gjat deri n Prag. Un po dal t blej ca gjra pr rrug,
kurse ti shtrihu.
Mirani doli duke ln Vasilin n dhom, tashm me kok n mes t
dy duarve, sikur donte ta mbronte nga fardo lloj dyshimi q e kishte
mbrthyer. Pas nj ore Mirani u kthye. E gjeti Vasilin t shtrir, por me
sy t skuqur. I erdhi keq pr t, meq si duket kishte qar. Mirani kishte
krijuar bindje se Vasili ishte nga ata burra q nuk qanin n asnj situat.
Kurse tani po i dukej se ai ishte zvogluar. Vendosi t mos i fliste tjetr,
pos ta pyeste nse kishte pushuar dhe nse ishte i gatshm pr tu nisur
pr rrugtim.
Po m pyet kot, meq po m sheh se n gjendje jam katandisur,
107

gati sa nuk m ka plcitur shpirti.

He mor burr i dheut, hall ke? Nuk bhet kiameti edhe sikur Jusufi t jet drguar nga UDB-ja. Nj m shum dhe ne duhet t kalitemi ta prballojm, tha tjetri duke menduar se duhej ta qetsonte derisa
t niseshin pr t vazhduar bisedn gjat rruge.
Nuk bhet kiameti, thua ti, por kiameti n fakt ka ndodhur, foli
Vasili me z tr drithrima.
Pr cilin kiamet e ke fjaln, fol se tani po m mend ti mua!?
Nuk e thm dot, jo pse e kam t ndaluar, por nuk e di se si po
ndihem.
Ather do ma thuash gjat rrugtimit. T nisemi tani?
Prit edhe pak. Nuk ndihem mir pr t vozitur, kurse ti nuk ke leje.
N rregull, po rrim. Nse mendon, mund t mos shkojm fare.
Mirani u nis drejt kuzhins prball. Mendoi ti bnte nj kafe, sado
q vet as e mbante as e pinte. Vendosi t krkonte kafe n dollapt e
studentve t tjer. Pas katr-pes minutash u kthye me kafe n dor dhe
ia dha Vasilit. Tashm heshtja kishte rn midis tyre. Mirani kishte merakun pr hallin e Vasilit, kurse Vasili po mendonte me kok varur, pa
qen n gjendje ta ngriste pr ta par n sy tjetrin.
Nse ma jep fjaln se ti nuk do ti tregosh askujt, do t ta rrfej
hallin e madh q kam, theu heshtjen Vasili.
Varsisht nga prmbajtja. Ka gjra pr t cilat nuk mund t jepet
fjala. Megjithat, ti e di se un nuk e keqprdori besimin tnd.
Ather po ta them tro. Mua m ka urdhruar organizata q t
bj atentat ndaj Jusufit
Deri ktu paska shkuar puna!? pyeti tjetri pas nj asti. Ai ishte
n dymendje se far duhej t fliste pas nj shoku aq t madh, t ciln e
ndjeu si nj goditje t rnd.
Deri ktu ka shkuar dhe prfundimin mund ta marrsh me mend.
T falenderoj pr besimin q shfaqe ndaj meje, sepse vrtet e paske
108

pas t vshtir t dekonspirosh nj vendim kaq serioz!

Mirani u ndal pr t menduar se far duhej t thoshte n vazhdim,
kurse Vasili dukej i nemitur. I pari mendonte se paskan qen para nj
kobi, meq kishte krijuar bindjen se Vasili ishte trim, i vendosur, pr t
cilin mjaftonte vendimarrja dhe, o kryhej puna, o nuk rronte m. Njherit u ndi i lehtsuar q tani e dinte dhe duhej t bnte mos pr ta
riparuar kt kob. Ishte momenti pr t vendosur pr mnyrn e vazhdimit t biseds.
T betohem, nuk sht vendim i organizats, por i Rezil Mejtepit,
foli Mirani prajshm duke menduar se nuk kishte koh ti onte deri
n fund mendimet e vetmevetme.
Vendimi sht i organizats, u prgjigj tjetri.
Ke qen ti i pranishm kur sht diskutuar dhe kur sht marr
vendimi?
Jo, nuk kam qen.
Ka qen i pranishm Maksi.
Jo nuk ka qen, nuk e di askush pos Rezilit, meje dhe ti tani je i treti.
Domethn ta ka shqiptuar Rezili si vendim t Grupit?
Po, ai sht kryetar dhe sht kompetent t marr vendime e t
jap urdhra.
Ksaj nuk i thon organizat dhe ktij vendimi t kobshm nuk
mund ti thuhet vendim organizate. Ti je Nnkryetar i Grupit dhe duhet
t jesh pjesmarrs n vendimarrjet kapitale t tij. Ka marr vendim vetm Rezili, nse e ka marr me t vrtet ai, pr ka un nuk besoj dhe
t ka urdhruar ty n emr t Grupit. Ksaj nuk di ti v emr.
Pse, mendon ti, se nuk ka t drejt t marr kso vendimi kryetari?
pyeti me habi Vasili.
Vetm n organizata mafioze e kriminale, por jo nj organizat
politike e patriotike.
Rezili ka thn se n emr t centralizmit demokratik dhe t kon109

spiracionit, ka t drejt t marr vendime, pa pyetur asknd dhe ne nuk

guxojm t kundrshtojm e t pyesim pr vendimmarrjen e tij.
Domethn, nse ai sht udbash, si mendoj un, ather ju qorrazi duhet t vheni n shrbim t tij, gjegjsisht t UDB-s, pr t zbatuar vendime, gjegjsisht pr t vrar patriot, si sht rasti konkret?
Po e tepron, po na akuzon tepr rnd, u prgjigj Vasili.
Pse, si mendon ti, t vritet shoku yn Jusufi, ndrshmrin e t cilit
nuk e kam vn n dyshim n asnj ast, q kur e kam njohur dhe po
bashkpunojm si t ishim shok t t njjts organizat prej vitesh.
Nuk do t thot se ky vendim sht marr nga UDB-ja dhe ajo gjithashtu ka urdhruar Rezilin, q t t urdhroj ty pr ta ekzekutuar!?
Un kam bindjen se nuk sht vendim UDB-je.
Sipas teje, nga i merr ai kompetencat dhe t drejtn pr t marr
vendim pr kt atentat kaq t kobshm!?
Nga t qenit Kryetar i Organizats son t fsheht.
Cila, kur dhe si e ka marr kt vendim kjo far i thnin organizat, kur e dim, se ti je nnkryetar i saj? pyeti me ze t rrufeshm
Mirani. Pastaj edhe e fsheht nuk sht, sepse Rezil katili po bredh me
formular antarsimi n stacion, n hajme, n lokale duke i lutur hapur
pr antarsim bashkatdhetart.
Nuk e di, nuk m ka treguar.
Organizatn nuk e prbn vetm emri, por antart dhe strukturat e saj drejtuese. Si po prgjigjesh tij, po provohet ajo q thash, se ksaj far organizats suaj vetm organizat politike patriotike nuk mund
ti thuhet.
Cilit organizim mund ti thuhet organizat, sipas teje?
Kur sht fjala pr organizata politike, t karakterit patriotik, por
edhe t karakterit komunist, si n rastin tuaj, q Rezili e ka zgjedhur si
maskim pikant pr disa q e simpatizojn komunizmin pr hatr t Enver Hoxhs, duhet t ken struktura drejtuese, n t cilat diskutohet dhe
110

merren vendime dhe assesi nuk mund t quhet organizat pa pasur

statut a rregullore q normon mnyrn e drejtimit, t vendimmarrjes
dhe t funksionimit t saj.
Ne kemi rregullore.
Nuk besoj se n t shkruan q kryetari ka t drejt t marr individualisht vendime kapitale.
Nuk shkruan, e di prmendsh.
Ather?
Nuk di far t them, u prgjigj Vasili duke rrudhur kraht.
Kur ta ka komunikuar kt vendim?
T dieln e kaluar, rreth ors 21.30, kur po bhesha gati t flija. Erdhi n hajm, ma komunikoi urdhrin dhe doli. M caktoi takim pr t
nesrmn, n orn 18.00, n parkun e qytetit n Shtutgart. M duhej t
punoja, prndryshe do t kisha ardhur, pasi ai urdhr m pat shokuar.
T nesrmen dola n takim. M foli shum pr domosdoshmrin e
kryerjes se atentatit, sepse ishte n interes t pashmangshm t revolucionit.
E ke pasur ndrmend ta zbatosh? ndrhyri Mirani.
Jo, pa marr trthorazi mendimin tnd.
Ather pse ngurove t m tregoje?
Sepse doja t ta merrja mendim trthorazi, pa t treguar pr urdhrin q ma ka dhn Rezili.
Vetm deri n kt pik zgjaste besimi yt ndaj meje?
Besimin e kam t qindprqindt, por Rezili m urdhroi t mos i
tregoja askujt n bot.
Po sikur Rezili t t urdhronte q ti t m vrisje mua?
Po tallesh m mua? u prgjigj tjetri i zn ngusht.
Nuk po tallem, por bra nj pyetje hipotetike, pasi ai, sipas mendjes sate t manipuluar, pasksh pasur t drejt t marr vendim. T t
urdhronte t m vrisje edhe mua.
111

 Ather do ta kisha vrar un at.

Domethn ti ke dyshuar vet n ndershmrin e Jusufit?
Nuk kam dyshuar, por at nuk e kam njohur, si t njoh ty.
Po tregohesh naiv dhe nuk po t ka hije.
M ke kapur n faj, prandaj thuaj far t duash.
Sigurisht q sht faj, i bazuar n keqprdorim t gatishmris sate,
i disiplins sate naive organizative. A nuk sht ky naivitet primitiv!? Vrtet, si mund ti shkohet pas atij afiri!?
T shohim si do t zhvillohen ngjarjet.
Domethn, vazhdon t kesh dilema!?
Nuk jam robot.
E di ka, bisedimi i mtejm sht br i pakuptimt. T nisemi,
por tani jo pr Prag, por te Jusufi.
Kurrsesi, nuk vjen n shprehje! tha ai me z t prer.
Pse jo, ende vazhdon t dyshosh se Jusufi sht drguar nga UDBja, si t ka mashtruar ai gjarpr?
Nuk po dyshoj dhe kt mosdyshim e kisha q n fillim, por ti
bja Rezilit q m urdhroi pa pyetur pr mendimin tim.
Ec, t shkojm, mos u mundo t luash rolin e budallait, se nuk po
t shkon!
Nuk pranoj urdhra!
Ti ke pranuar urdhr pr t br atentat n shokun ton dhe tani
nuk pranon lutjen time, ia ktheu me nervozizm Mirani.
At e kam kryetar, me ty jemi shok t ngusht dhe bashkveprimtar.
Ather t nisemi, se kemi koh pr t biseduar e vendosur gjat
rrugs.
Vasili u ngrit pa kundrshtuar m. Duke qen n ashensor Mirani
kishte bindjen se do ta kishte t vshtir t voziste Vasili pas gjith atij
shqetsimi shpirtror. Kur u nisen, Mirani e kshilloi t voziste ngadal
112

dhe t ndaleshin pr pushim, sa her q nuk do t ndihej mir.

Bn ca kilometra rrug dhe asnjri nuk po fliste. Mirani shtriu karrikn dhe po pushonte. Ndihej i drmuar. Pas rreth njzet minutash rrugtim, ai e theu heshtjen:
Shoku Vasil, un prap jam i mendimit se duhet t shkojm te
Jusufi e Bardhi. Atyre do tu tregojm pr urdhrin q t sht dhn,
ndrsa Rezilit nuk do ti tregojm pr aq koh sa t kemi vendosur se si
do ta prmbyllim kt kriminalitet t tij. Do t vendosim bashkrisht se
si duhet t sillesh ti ndaj tij.
M vjen vshtir nga Baci Jusuf, do t zhgnjehet n mua, meq e
ndjeja se m donte njsoj si Bardhin.
M mir sht q ty t t vij keq e ai t zhgnjehet, se sa, larg qoft,
ai t vritej. Pastaj, mund t ndodh e kundrta. Ai sht aq i kuptueshm, sa q t t mos bj ty fare fajtor, por vetm Rezilin dhe eprort e
tij. Ai tashm e di cili sht Rezili. Q ditn e par i ra t konfrontohej
me veprimtari t ktij afiri, i cili as nj dit nuk ka pushuar duke shpifur e dezinformuar se gjoja Jusufin e ka drguar UDBja.
Pr Flamur, m vjen vshtir!
T kuptoj, por do ta prballojm s bashku. Pastaj do t bisedojm pr rrolin tnd n t ardhmen. Ai mund t urdhroj dik tjetr kur
t shoh se ti nuk po ia zbaton urdhrin.
Ka pr t ma paguar shtrenjt Rezili!
Pr kt do t vendosim bashkrisht.
Heshtn edhe nj cop her.
U dakortuam q t shkojm prpara t Jusufi e Bardhi? foli Mirani.
M ke mbshtetur pr muri.
Nse nuk je bindur, nuk po shkojm. Kemi koh. Por un mendoj se duhet t shkojm q sonte.
Ather po t dgjoj, edhe pse nuk mund ta marrsh me mend se
113

si po ndihem, i zn ngusht tej mase.

N rastin e par del t pushojm dhe do t t qeras me kafe, propozoi me dashamirsi tjetri, i lehtsuar q Vasili pranoi t shkonin s pari
t Jusufi e ti tregonin pr t gjitha dhe ta bisedonin se duhej br n
t ardhmen.
Vasili ia hodhi dorn rreth qafs Miranit dhe e mbajti aty pr disa aste. Mirani e shikoi me dhembshuri e keqardhje. Ai zuri t mendonte me
vete pr tragjedin q mund t ndodhte, sikur Vasili t mos i besonte,
duke ia hapur zemrn pr t bashkbiseduar pr di q pak m par
mendonte se duhej t mbahej n konspiracion edhe pas zbatimit t urdhrit t kobshm. goditje t rnd q do t psonin nismat filizore
patriotike, zot ruajna, po t ndodhte ky atentat! Boshllku i pastajm q
do t vinte pr Miranin e ambientuar tani me nj bashkpunim tepr t
ngusht e tepr shoqror me Jusufin, ishin mendime t llahtarshme.
Miranit zun ti rridhnin lott. Ai ktheu kokn n ann e djatht t mos
e shihte Vasili dhe bri sikur po flinte. Sa spo i plciste lukthi nga ca
ngrqe ngashruese.
2.
Rreth ors 21.30 Vasili dhe Mirani arritn te Jusufi. Edhe kt her,
si gjithnj, u gzuan t gjith. Fmijt e Jusufit, sidomos me Miranin,
kishin krijuar afrsi t madhe dhe mezi e prisnin. Mikpritsit as mund ta
merrnin me mend se tragjedi kishte mundur t ndodhte nga Vasili q
aq shum e donin. Mirani vshtronte prqafimin e Jusufit me Vasilin,
ngurrimin e tjetrit. Dgjonte qortimin q Jusufi i bri Vasilit, prse ai nuk
kishte shkuar fundjavn e kaluar dhe prap mendimet i shkonin terrinave t mendjes s keqe t njeriut.
Nuk kishit paralajmruar se do t vinit, foli Jusufi.
Nuk e kemi t domosdoshme, u prgjigj Mirani, por pa haren
e herave t tjera. Na ke thn se na trajton si pjestar t familjes dhe
114

pjestart nuk e kan t domosdosm paralajmrimin pr ardhje n

shtpi.
Prgjigjet e qlluara i ke n maj t gjuhs, ia ktheu Jusufi. Vrtet
si vllezr ju kam. Strprsritja se mund t vini n do koh, mu si n
shtpit tuaja, mund t duket tani bajate.
Shihej se ksaj radhe atmosfera nuk ishte aq e hareshme dhe e ngroht dhe pr kt nuk ishin fajtor shtpiakt, q vesa e kishin shtuar
mirpritjen, nga malli q nuk ishin par pr dy jav. Fajtor ishin t sapoardhurit, Vasili dhe Mirani. Ata tani rrinin tpr t vetprmbajtur e t
ndrojtur, ndryshe nga herat e tjera.
Ka ndodhur gj? Sesi me dukeni, sikur nuk jeni me humor t mir
si herave t tjera? pyeti Jusufi.
Jo, jo, asgj me rndsi, tha Mirani me gjysm zri. Ai se kishte
ndr mend t fliste gj n prani t familjes. Kt krkes, pothuajse n
form urdhri, ia kishte br q n fillim Jusufi dhe tani ai duhej ti prmbahej.
Jusufi e hetoi se prgjigjja e tjetrit nuk qe aq bindse. Vshtroi t dy
pastaj iu drejtua Miranit:
Kam pr t biseduar di me ty n dhomn tjetr. Shkojm se nuk
po m pritt derisa t shtrohet darka pr ju, mqe ne kemi ngrn.
Nuk keni nevoj t shtroni sonte dark pr ne, sapo hngrm rrugs, tha Mirani duke u ngritur me dorn e Jusufit mbi supe.
E paske prishur rregullin. Herave t tjera, sapo hyje n shtpi, tregoje se je i uritur.
Nuk thuhet kot se rregullat kan prjashtime.
Kur doln n dhomn tjetr, akoma pa u ulur, Jusufi su durua:
M dukeni tepr t shqetsuar e t ndrojtur. M trego far ka
ngjar?
Them t vijn edhe Bardhi e Vasili q t bisedojm.
Mir, tha, Vasil e Bardh, ejani q ti pim kafet ktu, meq kemi
115

m shum qetsi.
Bardhi mori tabakan me kafe e gota t lngjeve q ishin vn n tavolin dhe u nis drejt dhoms. Vasili i shkoi prapa duke zhagitur kmbt si t kishte nj pesh t rnd mbi supa sa mezi po e mbante. Kokn
gjat gjith kohs e mbante posht dhe kjo secilit mund ti kishte rn
n sy. Fmijve t Jusufit u erdhi shum keq q Mirani e Vasili nuk po
rrinin m gjat aty, meq ata e dinin se nuk kishin t drejt t hynin n
dhom t puns, kur bheshin biseda. Ata dshironin t mallshin me
Miranin e Vasilin si edhe herave t tjera.
Pr disa aste n dhomn e puns zotroi heshtja. Askush nuk dinte
si ta fillonte bisedn. Jusufi e Mirani u pan edhe njher ndrmjet. Mirani e kuptoi se ishte ai q duhej t fillonte.
Q t mos i bie rrotull dhe t mos bj ndonj parahyrje, po i bie
shkurt: Shokut ton Vasil i sht dhn urdhri pr atentat ndaj teje.
Kt urdhr ia ka dhn afiri Rezil Mejtepi. Urdhri Vasilit i sht komunikuar t dielen dhe sot Vasili erdhi t un pr t krkuar mendimin,
sado, sipas tij, ia ndalonte disiplina organizative e Grupit t tyre.
Mirani u ndal pak pr t par t tjert nse duhej t vazhdonte apo
t priste ndonj ndrhyrje. Jusufi e Bardhi nuk kishin lvizur e ndrruar
qehre. Dukeshin sikur nuk e dgjuan njoftimin pr atentat ndaj Jusufit.
T flas vet Vasili, them un, shtoi Bardhi.
Jo, le t vazhdoj Mirani, sepse Vasili duhet ta ket prjetuar rnd
kt urdhrim, ndrhyri Jusufi me qetsin fisnike q e karakterizonte.
Pr Rezil Mejtepin kemi biseduar her pas here, pasi na hidhronte
veprimtaria e tij shpifse kundr teje, vazhdoi Mirani duke shikuar
drejt Jusufit, se gjoja t ka drguar UDBja. Por, ti nuk hidhroheshe,
sa hidhroheshim ne dhe nuk na le t vepronim pr ta detyruar Rezilin
t ndrpriste at fushat shpifjesh e denigrimesh. Mua nuk m ka befasur nj vendim kaq i kobshm, sepse pr Rezilin vazhdimisht kam thn
se duhet t jet i rekrutuar nga UDBja. Por, q Rezili ta urdhroj
116

Vasilin pr atentat, kjo ishte tepr befasuese e shokuese pr mua dhe ne

duhet ta diskutojm kt urdhrdhnie t tij me urti.
Prap ra heshtja dhe asnjri nuk dshironte t fliste. Pas disa asteve
ia krisi Jusufi:
Pr hajr na qoft. Nuk e paskam ditur se kam br kaq shum pr
kombin tim, sa t merret vendim pr t m vrar. Kjo duhet t na e
shtoj moralin pr veprimtari m t madhe, meq urdhrdhnia pr
atentat sht tregues domethns se veprimtaria jon paska pesh.
Pr nj ast ai u ndal, sikur deshi t msonte nse dikush nga t pranishmit priste radhn pr t folur. Kur nuk foli njeri ai iu drejtua Vasilit:
Ti, shoku Vasil, nuk ke prse e mban kokn varur. Nuk ke arsye t
ndihesh fajtor. Madje, do t thosha se paskam qen me fat ksaj radhe,
meq ai ka mundur ta urdhroj ndonj tjetr, i cili nuk do t na tregonte, por do ta zbatonte urdhrin. Tani krkoj nga ti q t inkuadrohesh n bised si t gjith ne, me kokn lart. T njohim pr shok t
mir dhe kt vlersim nuk e lkund kjo q ka ndodhur. Prkundrazi,
vetm se ti ka shtuar vlerat me kurajon burrrore q shfaqe duke i treguar se pari Miranit e tani edhe neve.
Un mendoj, ndrhyri Mirani, t bjm nj skenar t sjelljes son, tani e tutje karshi Rezilit, pr t zbuluar nse sht urdhr-vendim i
tij, se ashtu ia ka thn koka, gj q nuk besoj, apo sht transmentues
i nj urdhri q sht marr n ndonj shtab prkats n Beograd.
Them kshtu, meq edhe ti Jusuf kundrshtoje prpara, se Rezili nuk
duhet t jet i rekrutuar nga UDBja, por se shpif kundr teje nga
xhelozia.
Pr asnj lloj skenari nuk kemi nevoj, ndrhyri Bardhi. sht
dashur m hert tia tregojm vendin e merituar atij gjarpri, sepse vrtet
q moti e ka tepruar.
Mos u nxito dhe mos u nxej! urdhroi Jusufi. Ne kt rrug e
kemi zgjedhur me dshir. Nuk kemi qen aq naiv sa t hamendso117

hemi se UDBja dhe strukturat e tjera prkatse t pushtuesit do t na

tolerojn dhe do t na ledhatojn. Ka qen e ditur se, hert a von, do
t merren vendime t ngjashme, por nuk e kam menduar se e paskam
merituar kaq shpejt. Ksaj radhe kemi pasur fat se urdhri i sht dhn
shokut ton, por si ti ruhemi rasteve t tjera. Q t jem m konkret, propozimin e Miranit e prkrah, por kjo varet nga Vasili, nse do t pranoj t luaj rrolin, si do ta mendojm.
T tre njhersh drejtuan vshtrimin nga Vasili pr t dgjuar prgjigjen dhe paraqitjen e tij, meq ai, sipas kshills s Jusufit, tashm e kishte ngritur kokn dhe po prcillte diskutimet e shokve.
S pari dua tju krkoj falje, e nisi prajshm Vasili, pse m sht
dhn urdhri pikrisht mua. Pastaj, po jua jap besn se po vendoset q
ta dnojm me vdekje at qen, brenda javs kam pr ta vrar. Madje un
paraplqej ta vras n vend publik, sepse mediat gjermane do t shkruajn ato q do ti them un me at rast edhe para gjyqit, dhe assesi tinzisht.
Vasil, foli Jusufi ngjllor, nuk ke prse krkon falje. Ti nuk je
pjesmarrs n vendimmarrje t atentatit. E dyta, nuk kemi arsye t nxitohemi. Duhet t jemi t vetdijshm se nuk jemi kompetent pr vendim kapital pr tia marr jetn qoft edhe shrbtorit t pushtuesit. Un
paraplqej propozimin e Miranit. Ai tani do t na tregoj se si e ka menduar skenarin, meq ka pasur koh m shum t mendoj pr t.
Un jam pr gjykimin q meriton ai kriminel, ndrsa nga ti Vasil
do doja t dija mendimin tnd, se prse ai shpirtkatil t ka urdhruar
pikrisht ty? tha Bardhi.
Po mundohem t prgjigjem un, su durua Mirani, meq nuk e
shihte t arsyeshme t prgjigjej n kt pyetje Vasili. Them q Vasili
fillimish ka qen viktim e dshirs se paprmbajtur pr t qen i organizuar. Meq Rezili e ka hetuar veprimtarin e Vasilit, Maksit dhe ndonj bashkatdhetari tjetr, ather ka vendosur t themeloj organizat. M
118

saktsisht sht urdhruar t themeloj organizat pr t hetuar dhe pr

t futur nn kontroll kt rreth bashkatdhetarsh patriot e t angazhuar. Kt sajes udbeske Rezili e kan formuar pr ti identifikuar e kontrolluar patriott e interesuar pr kryengritje lirimtare. Rezili i ka hetuar
patriott m t angazhuar dhe i ka antarsuar n kt organizim t shpifur, por q, pr momentin, sht emrtuar me emr trheqs: Grupi
Komunist Zri i Kosovs. Bile, pr ta br m t sofistikuar hilen e tij, Rezili
i ka kooptuar Vasilin si nnkryetar dhe Maksin si sekretar t Grupit.
Kta nuk e kan njohur teorin e organizimit, as at t tipit t ashtuquajtur centralizm demokratik, as at t organizimit klandestin. Rezili i ka
keqprdor e komanduar sipas interesit t tij, duke i keqprdorur edhe
pr interesa individuale. Pr keqprdorimet financiare t Rezilit kemi folur her pas here, si kemi folur edhe pr fushatn e tij kundr teje, Jusuf,
po edhe pr gjera t tjera. Un jam prpjekur ti sqaroj, sidomos Vasilin
dhe Maksin m hert, por edhe ty m von, se Rezili sht i rekrutuar
nga UDBja, por ju nuk m dgjonit. Tani, besoj, ai gjarpr ka dhn
prov kokfort, q dshmon se cili sht. Pa e zgjatur, mendoj se Vasili
nuk duhet t shfaq asnj dyshim karshi tij. Duhet ti krkoj arm t
sofistikuar pr kryerje atentati, ta zm revole me zhurmshues; ti
krkoj t holla, me arsyetim se duhet ti ken bashkshortja e fmijt,
n rast se do t bjer n burg, e t ngjashme si kto. Kshtu do t mund
t zbulojm me prova, nse i qndron prapa UDB-ja. Pastaj, pr sa koh
q ai nuk do t dyshoj ndaj Vasilit, nuk do ta urdhroj dike tjetr pr
t br atentat. Kjo nuk do t thot se nuk duhet ta rrisim vigjilencn.
Kt skenar do ta luajm deri sa t na duket i mjaftueshm pr t marr
pastaj nj vendim konkret.
Jam dakort me propozimin e Miranit, tha Jusufi, por secili duhet t tregohet i prmbajtur. Prndryshe, rrolet mund t prfundojn si
t dshtuara.
Thn t drejtn, ia pati Bardhi me z prej t hidhruari, nuk
119

kemi pse t humbasim koh, pasi ai afir e ka mbushur kupn.

Megjithat, jam pr propozimin e Miranit, preu Jusufi, sepse
duhet t hulumtojm, nse ai vrtet ka prcjell vendim t padronve t
tij, apo e ka vendim autentik. Pastaj, duhet ta kemi nj gj t qart se ne
nuk jemi institucion q kemi t drejt t marrim vendim kapital, si
mund ti shkoj npr kok ndonjrit n kt situat t nxeht. Un se
kam krejt t qart. se prse e ka urdhruar shokun ton Vasil, kur dihet
se UDBja i ka vrassit e vet profesionist?
Nga bisedat q kemi br me Miranin n Bochum dhe gjat rrugs, mori fjaln Vasili, kam krijuar nj version: UDBja ka dashur t
t zhduk ty fizikisht dhe t fus grindje pastaj midis nesh. Jam m se i
bindur se urdhrdhnsi do t m kishte dekonspiruar n ndonj mnyr prfide mua si vrass. Pastaj mediat ktu do t flisnin pr qrim
hesapesh midis grupacioneve shqiptare dhe ne do t vazhdonim t vriteshim n emr t hakmarrjes.
Duhet t ket t drejt Vasili, shtoi Mirani. UDBs m pak i
interesojn atentatet e pazbuluara, sepse ather mediat do tia mvishnin asaj. Pra, asaj m shum i intereson t organizoj vrasje q do t zbuloheshin dhe pastaj do t komentoheshin si vrasje ndmjet grupacioneve shqiptare, n mnyr q dmtimet dhe prarjet t ishin t mdha
dhe t vazhdonin pr shum koh. Vetm n rastet kur nuk mund t
kurdisin vrasje me ekzekutues shqiptar, si kan planifikuar n kt rast,
ather do t bjn edhe atentate me specialist tyre, q do t mbeteshin
t pazbuluara, derisa t hapeshin arkivat prkatse.
Ta mbyllim kt bised, tha Jusufi, pasi mund t flasim gjat
dhe t mos ia qllojm tamam, nga se shoku dhe afekti, sado t prmbajtura n dukje, bjn ndikimin e tyre. Nsr, besoj, jemi m t qet dhe
mund t vazhdojm.
Asnjri nuk u prononcua zshm dhe secili e kuptoi se nuk kishte
kuptim t shtonte gj pas mendimit e krkess se urt t Jusufit.
120

Biseda e ngarkuar me emocione, hidhrime, urrejtje, kaloi natyrshm

n ndej t rndomt. Jusufi shquhej pr ustallk t kalimit t bisedave
serioze, ndonjher t tensinuara, n ndenja t shlirshme. Edhe ksaj
radh mori kitarn dhe shkoi n dhom t ndenjs q edhe t tjert t
kalonin andej. Filloi t kndonte kngn pr tradhtin e Moisi Golemit,
sipas vjershs se Kadares, t cils ia kishte gjetur nj melodi q i
shkonte shum prmbajtjes. Fmijt dhe grat nuk dinin se far kishte
ndodhur, se cila tragjedi mund tu kishte plasur. Pas kngs pr Moisiun,
ai ia mori t preferuars pr Nnn. Mirani po mendonte se sa bot t
largt kishin prmbajtjet e ktyre dy kngve dhe sa afr ishin pr momentin. Atentati i kobshm si tradhti, me dhmbjen e pastajme t Nns. E po, nuk thon kot, se vaji i burrit sht knga, vazhdonte t mendonte
ai. Pakontrollueshm mendja po i prodhonte shum pamje: Sa e rnd
do t kishte qen goditja, sikur atentati i kobshm t ndodhte; se si do
ti mungonte zri kaq melodik, i embl i Jusufit, kshillat e tij, prkujdesja si e vllait m t madh. Padashur humbi vetprmbajtjen dhe e vrshuan lott q nuk dshironte tia shihte njeri. Rrbimthi shkoi n tualet.
Atje ndenji gjat, qau me dnes, lau disa her fytyrn. Jusufi e hetoi
gjendjen e tij shpirtrore dhe propozoi q Vasili e Mirani t shkonin t
flinin, me shpjegim se kishin udhtuar gjat dhe ishin t lodhur. Meq
banesa ishte e vogl, Vasilit iu duk m e arsyeshme t krkonte leje, q
bashk me Miranin, t shkonin pr t fjetur n banesn e tij n konvikt.
Jusufi nuk kundrshtoi si herave t tjera.
3.
Gjat rrugs Vasili dhe Mirani zgjodhen heshtjen medituese, sado
herave t tjera u ishte br shprehi, sidomos Vasilit, q t bisedonin pikrisht si llafazan t babzitur. Mirani nuk po shkputej dot nga mendimet pr Jusufin dhe Bardhin. Mundohej t futej sa m thell n botn
e tyre shpirtrore, n mundsin e prshkallzimit t gjendjes nse Jusufi
121

do ti tregonte bashkshorts! Sado q, pr t tilla gjera, pr diskutimet

q bnin e vendimet q merrnin, ishte tepr i rezervuar ndaj saj...
T falnderoj pr gjith kontributin q dhe, e shkputi Vasili.
Nuk mund ta marr me mend, se si do t rridhnin ngjarjet, po t mos
m sqaroje e ndihmoje ti
Na lr rehat me kto lavdrime! Po t ishim aq t zott sa lavdrojm njritjetrin do t ndreqnim shumka n mnyr preventive dhe
nuk do t katandiseshim n kt gjendje.
Mir e ke, ndoshta nuk qe momenti t flas fare, por meq mendimet m shkuan pakontrollueshm te tragjedia q do t mund t ndodhte, desha tua pres turrin me bised. Po friksohem se mund t prplasem me makin. Do t m falsh q po t bezdis!
Nuk ke nevoj t krkosh falje. Jemi shok. Pastaj, mua m takon
t falenderoj ty pr besimin e arsyen q tregove, sado q e kishe t vshtir. T ishte ngulitur n kok si e drejt nj form e organizimit q
vetm djalli dhe Rezili mund t sajojn. T kishte prfshir deliri i madhshtis, se do t bnit mrekullira me veprimtari t organizuar lirimtare. N rrethana t tilla e ke pasur t vshtir ti thrrassh arsyes pr t
biseduar edhe me nj shok t ngusht, si m di ti mua, por q nuk i takon t njjts organizat, q t dekonspiroje nj vendim kaq t kobshm. Mund ta marrsh me mend se nj dit Rezili, kryetari yt, do t t
gjykoj edhe ty pr tradhti kombtare, kur do t marr vesh se ti, jo
vetm nuk po zbaton urdhrin e tij, gjegjsisht t eprorve t tij, por e
ke dekonspiruar at...
U pa kjo pun. Tani do ti shkojm deri n fund... e kputi Vasili
me vendosmri e inat, pa qen i vmendshm, nse Mirani e kishte
mbaruar fjaln.
Sigurisht, do ti shkojm, por si do ti shkojm? Mos t na ndodh
q duke u munduar t vm vetullat, t nxjerrim sy, si na mson fillozofia e urt popullore.
122

 Q t hnn do t marr pushim mjeksor dhe do ti prkushtohem survejimit t atij qeni.

Do vetprmbajtje dhe mjeshtri t madhe kjo pun, meq Rezili
duket shum i shkatht. Ai ka natyr t dukshme prej krimineli profesionist. Nuk besoj ta ket t lindur. Duket q sht strvitur nga specialist
t zot, e kshilloi Mirani.
Gjithsesi, tani kam rast t dshmohem, edhe pse ju intelektualt na
injoroni ne puntorve.
Vasil, sa her t kam thn q ta heqsh nj her e prgjithmon
kt paragjykim prej inferiori. Ndoshta nuk po e hetoj, por Jusufi, Bardhi, un, ti, Maksi dhe shum bashkveprimtar t tjer po sillemi tepr
shoqrisht. Asnj keqprdorim t eprsis intelektuale nuk po e hetoj
midis nesh. Nse ti ke vn re ndonjher dika, ather mos ngurro,
thuaje! Madje, Jusufi po sillet ndaj nesh me aq modesti, sa po le hapsir
t keqkuptohet pr modesti t tepruar e naive.
Vrtet, kot e thash. Si duket m sht br shprehi. Pse m ndodh
kshtu nuk e shpjegoj dot.
Sado q na bjn mir bisedat, mendoj se nuk kemi nevoj t
zgjatemi. Kemi kaluar gjendje tepr t tensionuar.
Mir, mir, por po dshiroj ta spostoj vemendjen nga ca mendime
t pasistemuara, q po m prdridhen pakontrollueshm si n nj ekran
televizori t prishur.
Mirani nuk bri tutje, por paraplqeu heshtjen. Pa orn n makin.
Kishte ikur mesnate. Sapo arritn n konviktin ku banonte Vasili ra n
krevat dhe menjher e mori gjumi. Vasili vazhdoi t rrinte zgjuar, ulur
n karrigen pran tavoline, e cila gjendej midis dy krevateve. Mundohej
t lexonte librthin e Enver Hoxhs, Vetadministrimi jugosllav teori
dhe praktik revizoniste, por ecte. At ai e kishte msuar pothuajse prmendsh.
123

4.
N mngjes, n orn nnt, Mirani u zgjua. Ai pa t shtrir Vasilin e
pazhveshur dhe t pambuluar n krevat dhe i erdhi keq pr t. Vendosi
ta linte t flinte, por duke e mbuluar atij i doli gjumi.
Mirmngjes! tha Vasili. Sa shpejt t zuri gjumi mbrm, tamam si t ishe radio q fiket me t prekur t susts prkatse!
Nuk t paskam treguar ndonjher pr kt afinitet. Ather po t
tregoj pasi t kesh lar fytyrn. Vitin e kaluar isha i smur nga lukthi. U
detyrova t shtrihesha n spital. M vizitoi nj mjek q ishte profesor i
shquar. N fund t vizits m tha ti shkoja n zyr. Shkova. Bm nj
bashkbisedim t gjat. M prvetsoi q ti tregoja pa rezerv pr mallin
pr nnn, vllezrit, motrat, farefisin, shokt, vendlindjen; pr vuajtjet
emocionale, pr gjendjen e Kosovs, pr keqardhjet q nuk po realizoja ato q kisha dshir. Pastaj ai zuri t m kshilloj: Smundja q keni
Ju sht karakteristik pothuajse e t gjith azilantve plitik. Por, sado
q t keni mall e t vuani pr Kosovn, sado q tju vij keq pr pafuqin
q t bni m shum pr t, nuk ju ndihmon gj. Prkundrazi, ju dmton juve dhe Kosovn. Tani, si i smur q jeni dhe q mund t smureni edhe m shum, do t keni nevoj edhe pr nj tjetr q t kujdeset
pr ju. Kshtu, Kosova iu ka humbur juve dhe dike q duhet t kujdeset pr ju. Ju, pr shkak t smundjes, do t detyroheni ta tkurrni veprimtarin, ose ta ndrprisni fare. Psiqikisht do tju duket e vetmjaftueshme, meq vuani dhe kshtu krijoni nj si sadisfaksion, por realisht keni
br shum m pak se sa mund t bni kur jeni i shndetshm. Prandaj
ju kshilloj q ti disiplinoni sa m shum ndjenjat. Binduni se mund t
gjykoni m qet, m realisht dhe gjithsesi mund t kontribuoni m
shum pr t liruar Kosovn.
Shum interesant. Pa m shpjego si po t merr gjumi kshtu?
Pastaj e dgjova me vmendje, fillova ti zbatoja kshillat e tij. Sigurisht q nuk u smura m dhe nuk do ta kem ndrmend t smurem.
124

Q ather m merr gjumi kur un dshiroj. Si t t them, e kam nn

komand. N fakt, profesori m pat folur m gjat dhe m bindshm,
por un kam krijuar bindje se m ka folur si t tregova dhe po ndihem
mir. Edhe ndjenjat po i kontrolloj m leht.
Sa po ta kam lakmi!
E kam nga kshillat e profesorit dhe nga prvoja e pastajme dhe
nuk t bn keq t prvetsosh edhe ti di nga kshillat e tij. Kshtu do
t mbrohesh m leht nga shqetsimet q ti shkaktojn t tjert dhe do
t mund t rezonosh m mir e t kontribuosh m shum.
Ke t drejt.
Falemnderit q m jep t drejt. Ustallaku qndron n faktin nse
do t bhesh i zoti pr t prvetsuar e praktikuar dika nga kshillat e
profesorit q i dgjove dhe q mund t ti prsris sa her t duash.
Do t prpiqem s paku gjat biseds s rrugtimit, meq un nuk
jam manjetofon ti incizoj t gjitha kto.
Pse jo? T tra kto mund t prmbledhen n nj fjali t shkurtr:
M shum mund t bsh pr Kosovn duke qen i shndetshm dhe i
qet sesa duke qen i smur dhe i shqetsuar.
Kjo dihet, sht shum e thjesht.
Si kjo, po kaq i thjesht sht edhe fakti se shumica e smundjeve
vijn kryesisht nga tensionimi i sistemit nervor, nga shqetsimet, nga vuajtjet, nga urrejtja. Meq nuk di mir t t kshilloj teoritikisht, po marr
shmbull konkretizues: faj ka, ta zm rastin konkret, pse Rezil Mejtepi ka lindur n robri, ka qen fmij i varfr, ka shkuar n medrese pr
tu br hoxh. Gjykoj se n medrese duhet t ket qlluar ndonj
msimdhns q punon pr UDB-n, pasi serbt i kan dhn rndsi
prvetsimit t hoxhallarve. Msimdhnsi, sipas angazhimit, ka informuar UDB-n pr Rezilin si i zgjuar, por i varfr dhe me karakter t
lkundur, ta zm pr shkak t varfris dhe t vetdijes s ult kombtare. Pastaj UDB-ja e ka rekrutuar. Deri ktu gjithka mund t quhet
125

normale, sepse edhe sistemi policor sht nj lloj hallke, ta zm, si sistemi arsimor dhe t njjtin pushtet i shrbejn. Do t thot, sht
pothuajse njsoj t jesh msues ose pjestar i strukturave policore dhe
shrbimeve sekrete. Msuesi u mson fmijve, ta zm kngn pr
Titon ose pr Enverin, polici kujdeset t kontrolloj fmijt kur t rriten,
nse msuesit nuk i kan edukuar n frym t sistemit prkats. N
rastin konkret, t mos u kundrvihen Titos ose Enverit. Nse sht kshtu, prse duhet urrejtur Rezilin, po q se sht pjestar i mekanizmave
t t njjtit pushtet si edhe msuesit q na kan msuar ty dhe mua. N
rastin e Rezilit kriminal mund t jet fakti nse kemi t bjm me dik
q sht spiun jasht strukturave legale t Kosovs, q nuk respekton
ligjet, miratuar nga i njjti parlament, si pr udbashin, ashtu edhe pr
msuesit tan. Ai jep urdhr pr atentat, i cili nuk parashihet as n ligjet
jugosllave dhe t Kosovs. Ai duhet t jet nga ata t rekrutuarit e t prgatitur q komandohen ilegalisht nga strukturat e organizimit gjysmilegal t nacionalistve serb, pr ti shrbyer politiks hegjemoniste e unitariste serbomadhe. Pra, ai mund q komandohet nga struktura t
jashtligjme, t cilat e kan kokn n Beogradin serbomadh dhe jo n
Beogradin jugosllav. Varsisht se cili nga kta t dy ushtron pushtet ndaj
tjetrit, ather kemi gjendje prkatse. Kur forcohet Beogradi jugosllav,
edhe Kosova merr m lirshm frym. Kurse kur ushtron pushtet Beogradi serbomadh, ather Kosovs i shtrngohet laku. Deri n vitin
1966, kur ishte ministr i brendshm serbomadhi Rankovi, prkatsisht kur sundonte Beogradi serbomadh, Kosova prjetonte robri t
tmerrshme. Pastaj fitoi Beogradi jugosllav, q do t thot klani m liberal serbo-kroato-slloven, dhe Kosovs filloi ti zbutej robria. Madje deri
aty sa n sofr t pushtetit qendror, q ne e quajm titist, mundi t merrte hise edhe Kosova.
Q t mos vazhdoj m gjat me gjra t ktilla, po merrem me Rezilin. Mendoj se nuk duhet ti vihet njanshmrisht gjith faji atij. Edhe ai
126

sht viktim. Po t kishim qen t liruar, ai nuk do t ishte i till. Kjo

nuk do t thot se ne nuk duhet t mbrohemi ndaj veprimeve t jashtligjshme e kriminale t tij, gjegjsisht ndaj strukturave q e komandojn
at. Mbaj mend se edhe Jusufi na dha kshilln kapitale q t gjykojm
urtsisht, edhe prkundr faktit se urdhri ishte pr ta vrar pikrisht at.
E di ka, mu b tepr dhe nuk po t prcjell dot, ndrhyri Vasili.
Nga t gjitha q the, nuk m plqeu q i rendite Titon dhe Enverin.
Ke t drejt, tumiri Mirani, meq e dinte se ashtu si e bri renditjen, do ta hidhronte Vasilin, i cili Enverin e njihte pr idhull e profet.
Ata u pajtuan t niseshin pr rrug. Fillimisht kishin planifikuar t
ndaleshin shkurtimisht t Jusufi e Bardhi, pastaj do t vazhdonin pr n
Prag.
Jusufi e Bardhi i mirpriten si rndom. Nuk hetuan ndonj sjellje t
veant t tyre.
Do t rrim fare shkurt, meq jemi pr rrug, sqaroi Mirani.
Dalim n dhomn e puns, tha Jusufi.
Sapo zun vend, ai e pyeti Miranin:
Prse nxitoheni, ku keni ndrmend t shkoni?
Them t mbarojm bisedn lidhur me skenarin q do ta prdorim
karshi Rezilit, nse jemi dakortuar mbrm plotsisht. Tha Mirani.
Miran, sht merit jotja e madhe q i ke dal para ktij atentati. Ti
ke ditur t fitosh besimin e Vasilit. Mua nuk m takon t ndrfutem shum n kt skenar. Prandaj ju mbetet juve ta mendoni dhe t veproni.
Un do t pranoj rrolin q do t ma caktoni.
Duhet ti prjashtojm dramatizimet e sforcuara, vazhdoi Mirani,
qllimi sht t hulumtojm nse Rezili ka prcjell urdhr t eprorve,
si mendoj un, apo ia ka thn truri i tij i smur, si ka hapsir pr t
dyshuar. Secili nga variantt prmban kriminalitetin makabr. Vasili, n
dukje, do t vazhdoj ti ruaj marrdhniet me Rezilin, njsoj si deri
tani, por duke br survejim sa m serioz ndaj tij. Njherit ai, pa rn n
127

sy, her pas here do tIi krkoj kushte q iu dashkan pr t br atentatin, sepse kjo sht mnyr pr t hetuar nse Rezilit i qndron dikush
prapa. Kur ta kemi shterruar kt skenar, ather do t vendosim se
far t bjm tutje. Besoj do t na marr rreth dy muaj ky skenar. Kjo
koh ndihmon t dim nse Rezilit po e humb durimin dhe po angazhon dik tjetr. Gjat gjith kohs duhet ta rrisim vigjilencn.
Them t mos merremi me detaje, ndrhyri Jusufi. Gatishmrin pr bashkpunim do ta gjeni, si thash m par, vetm nse veprohet brenda konturave njerzore.
Pr disa momente nuk foli njeri. Bardhi doli pr t porositur pije.
Baca Jusuf, i thirri Vasili, si bnte zakonisht, ne do t shkojm
deri n Prag. Nj i njohur m ka folur pr nj lidhje atje pr furnizim
me armatim. Ai do t na duhet n Kosov. Mendova ta marr shokun
Miran me vete, sepse ky sht me gojtar dhe m i shkatht pr t vlersuar nse ka gj nga ky premtim.
Vasili foli qetsisht. Me gjas kishin ndikuar kshillat e qortimet e bra nga Mirani n mngjes, sado q gjat rrugtimit t shkurtr, ishte hamendur, nse ato kshilla ishin vrtet t profesorit apo i kishte sajuar
Mirani.
Miran, vrtet pr kt do t shkoni n Prag!? pyeti Jusufi i befasuar.
Mendoj se duhet t shkojm, pasi duhet t fillojm t bjm prvoj edhe n kt fush. Lufta lirimtare pr t ciln jemi angazhuar, nuk
bhet pa arm.
Mirani nuk e zgjati arsyetim, u ndal pr t pritur pyetjet e tjera konkrete q, sipas mendimit t tij, duhej t vinin.
Un mendoj, tha i pari, se kjo pun sht e hershme dhe meq
sht e hershme, e konsideroj si aventur. Ne ende nuk kemi afruar nj
grusht njerzish, vrtet t ndrgjegjsuar pr lufn e armatosur lirimtare. Them nj grush njerzish, pasi na duhen shum. Akoma nuk po
128

kemi mundsi e t holla ta nxjerrim gazetn Bashkimi, m shpesh e m

cilsore dhe tani na u dashka t merremi edhe me gjetje t armve, pr
ka nuk sht koha dhe nuk i kemi mundsit, me sa di un.
Them se nuk prish pun nse do t shkojn dhe t provojn nse
ka mundsi pr blerjen e tyre, sepse do t krijohet nj prvoj q na
duhet pr t ardhmen, ndrhyri Bardhi prkundr natyrs s tij.
Jusufin e befasoi ndrhyrja ndaj nuk e vazhdoi mendimin e tij. Si duket nuk i erdhi mir. Mirani nuk la t zgjaste heshtja.
T gjith kemi t drejt t shprehim mendime. Tani nuk do t na
kushtoj shum energji e shpenzime nse shkojm deri n Prag. Nga
ktu nuk sht edhe aq larg. Sigurisht q druaj mos po na kurdiset ndonj kurth. Nuk prjashtohet mundsia e bashkpunimit midis strukturave policore sekrete jugo-sllave dhe eko-sllovake. Prkundr drojs,
un them q t shkojm. Nuk bhet nami nse na ndodh gj. Prova nuk
do t ken dhe, n fund t fundit, do t na lirojn. Nuk prjashtohet
edhe mundsia tjetr q t na arrestojn ose kindnapojn dhe t prfundojm n Jugosllavi, si ka ndodhur n disa raste me t ekziluar t tjer
politik antijugosllav.
Ksaj i thon aventur anarkiste dhe paprgjegjsi, reagoi me z
t sforcuar Jusufi. Miran, kush do ta nxjerr Bashkimin nse do tju
ndodh gj juve?
Mir q e shtrove kt pyetje. Besoj sht br m se e vetkuptueshme, se prkujdesja pothuajse e gjithmbarshme pr Bashkimin ka
mbetur n duart e tua. Edhe tani je duke i br punt kryesore pr prgatitje t tij. Sa pr financim, bashkatdhetart n Dyzeldorf e rrethin
do t grumbullojn t hollat e nevojshme pr shtypshkronj.
Nuk pajtohem! tha preras Jusufi. Kur njeriu organizohet nuk
ka t drejt t marr vendime kok m vete, qoft edhe pr vetn e tij.
Po ju vlersoj pr trimri, pr gatishmri, por kjo nuk ju jep t drejt t
hidheni n aventura. Un q tani do t mendohem nse duhet t anga129

zhohem n t ardhmen pr botimin e Bashkimit, nse ju tregoheni kokfort pr t shkuar n Prag.

Pasi Jusufi shfaqi kto mendime, pa ekuivoke, tepr t prera, pse jo
edhe kushtzuese, doli nga dhoma duke shkaktuar heshtje e habi tek
Mirani, Bardhi e Vasili. Mirani po frkonte shtrngueshm duart, krciste gishtrinjt. Ai tani po mendonte jermoshm nse ishte koha pr
t vazhduar bisedn derisa ta bindte at pr kt veprimtari t re, kur
gjendja ishte shum e rnduar. E gjykonte t paprshtatshme koincidencn e njkohshme t urdhrit pr atentat dhe shkuarjes n Prag.
Ndoshta Jusufi ishte prmbajtur kur u informua pr urdhrin pr atentat ndaj tij pr t shprthyer tani vrullshm, kur nuk mund t fajsohej
pr subjektivizm. Sa t komplikuara jan qeniet njerzore!
Vasili e kishte mbshtetur kokn mes dy duarve. Atij nuk i shihej
fytyra sa t hetohej reagimi ndaj mendimit t kushtzuar t Jusufit, ndaj
qortimeve t rrebta. Bardhi po e ruante mrekullisht qetsin.
Mos u merakosni, tani do t kthehet, tha m n fund ai. Nuk
e kam par kaq t rrept dhe kaq t nxehur. Mbase mund ta kuptojm.
Ai doli duke e ln dern hapur.
Dardan! u dgjua duke thirrur vajzn e Jusufit. Ku shkoi babi?
Dardana, nj vajz 9vjeare, simpatike, e urt, e dgjueshme dhe jashtzakonisht e zgjuar, mendonte si t ishte e rritur. Fytyra e saj gjasonte
me fytyrn e t atit si nj kopje besnike. Ajo kishte krijuar afrsi me Miranin, vetm t cilit shpesh ia lexonte shnimet nga ditari i saj, gj q nuk
e bnte ndaj t tjerve. Ia rrfente prjetimet si ato q kishin t bnin me
mallin pr vendlindje e pr shoqrin n Prishtin, pr vshtirsit n
msimin e gjuhs gjermane. Kjo afri ndodhte sepse ai i donte shum
fmijt, u prkushtohej atyre. Mendonte se ata e kishin m s vshtiri
pr ta prballuar jetn dhe zhvillimin e tyre n emigracion, midis dy
kulturave: asaj familjare n shtpi dhe asaj gjermane, jasht shtpis.
Babi hyri n dhom t gjumit dhe mund t jet shtrir n krevat.
130

Ai sht zgjuar shum i lodhur dhe i shqetsuar, u prgjigj Dardana

me zrin e saj t embl. Ajo e kishte kuptuar se di e rnd kishte ndodhur, por prmbahej pr t pyetur. E dinte se do ta gjente rastin pr t
biseduar vetm me Miranin.
Shko thuaji se po e presin shokt! e luti me urtsi Bardhi.
Si urdhron, xhaxhi Bardh, po shkoj! u prgjigj, duke shfaqur
ndrojtje, se mos do ti hidhrohej Jusufi. Ata kishin afrsi m t madhe
ndrmjet tyre sesa ndodh rndom midis babait e vajzs. Ndrsa ndaj
unave, Premtimit dhe Egzimit, Jusufi mbante uditrisht qndrim
tepr patriarkal. Pr kt madje ishte fjalosur me Miranin.
Vasil, je dakort ta anulojm shkuarjen ksaj radhe, sepse si po e
sheh nuk jan rrethanat e prshtatshme? tha Mirani kur mbetn vetm
ata dy n dhomn e puns se Jusufit.
Po, por m duhet ti telefonoj ndrlidhsit. Po sajoj ndonj penges
sa pr t ln mundsin e hapur pr nj her tjetr.
Prap ra heshtja midis tyre. Ndrkoh hyn brenda Jusufi e Bardhi.
M falni, ndihesha i lodhur, kisha nj shtrngim n gjoks dhe mendova t shtrihem pr pak aste, shpjegoi Jusufi me z t qet e keqardhs.
T kuptojm, po e shfajsonte Mirani, na fal ti neve se t kemi
shqetsuar. Si kishim menduar e planifikuar, deshm t vepronim. Tani
kemi ndrruar mendje, meq shpjegimet e tua ishin bindse. Them se
sht koha t ham drek, pastaj Vasili do t m oj n stacion t trenit n Shtutgart.
T gjith doln n dhom t ndenjs dhe po prisnin t shtrohej dreka. Secili mundohej ta pezullonte shqetsimin e hidhrimin. Hngrn e
bn muhabet, pothuajse ngjashm si herave t tjera dhe po si herave t
tjerave, u ulen vetm burrat n tavolin. Jusufi nuk pranonte t uleshin
gruaja dhe fmijt pr t ngrn se bashku. Edhe kur nuk kishin mysafir, ai nuk pranonte t hante n nj tavolin me gruan e fmijt.
131

5.
Nj jav m von Mirani udhtoi srish pr n Esslingen, meq i kishte telefonuar Vasili. Ata ishin marr vesh t prdornin gjuh ezopike,
meq dronin nga prgjimet e bisedave telefonike.
Kam pasur nj bised me Rezilin, po e informonte Vasili Miranin
pasi u takuan. E kam survejuar gjat gjith ktyre ditve. N takim i kam
folur keq pr Jusufin, se gjoja isha informuar nga bisedat telefonike me
shok t organizats n Kosov. Pastaj i kam krkuar revole t mir, me
zhurmshues, me arsyetim se nuk ma ka sjell nj shok q m kishte
premtuar. Gjithashtu i kam thn se organizata do t duhej ti siguronte
njqindmij marka dhe ato t lihen te Maksi. Po u kapa gjat kryerjes se
atentatit, ti drgohen familjes pr tu ushqyer gjat viteve t para t qndrimit tim n burg, derisa t bhn fmijt t zot pr pun. Po nuk u
kapa do ti mbeten Grupit. Kt ia kam thn duke simuluar keqardhje
t madhe. E kam siguruar se as Maksi dhe askush tjetr nuk di gj, por
se Maksit do ti themi kur tia japim parat pr ti mbajtur, se gjoja un
do t shkoj pr nj pun n Kosov.
Cili ishte reagimi i tij, e pyeti Mirani, pa pritur nse kishte ndrmend t vazhdonte Vasili.
Ishte tepr i qet dhe nuk m ra n sy ndonj reagim i veant. Ai
ka afinitet ta ruaj qetsin si nj statuj. Desha t t informoj edhe pr
survejimin, por m ndrpreve. Un kam marr pushim mjeksor q t
kem koh pr kt gj. Bra ca maskime t lehta, vendosa mustaqe dhe
syze, prdora automobilin e dhndrit tnd. Rezultati i survejimit: Rezili
nuk ka shkuar asnj dit n pun. Dilte n stacion t trenit dhe rrinte atje
me or t tra n lokalin e madh prball peronit 13t. Prej andej ndrronte lokalin dhe ikte ku grumbulloheshin bashkatdhetart. Si nuk u
mrzitke! Bisedat nuk kam mundur ti dgjoj, pasi po ti afrohesha, do
t m hetonte, sado q e kisha edhe planin pr arsyetim.
132

Tani dgjo me vmendje se kam par. Thn t drejtn jam skandalizuar. N katin e tret ky ai banon, n t njtn hyrje t baness se tij
sht edhe nj grua. Ajo kishte nj djal 45vjear q i ngjante shum
Rezilit. Isha dy kate m lart, n shkall, para ders se baness se nj
bashkvendsi. Ai shkon me pun n terren dhe aty kthehet vetm pr
fundjav. Ma ka dhn elsin, meq ia kam krkuar. I dgjova kur doln s bashku Rezili me at gruan. Ata flisnin midis tyre serbisht, mbase
kroatisht apo boshnjakisht, gjuh q un nuk i dalloj. Djalin e mbante
ngryk Rezili. Para se t dilnin prjashta shtpis, ndaheshin, si t mos
njiheshin. Kjo ndodhi disa her. M sht mbushur mendja se ata
bashkjetojn n t njjtn banes. Banesa sht e vogl, ka plan t ngjashm me at t bashkvendsit.
Ndalo se po m luan mendsh! ndrhyri Mirani, Mos ndoshta
t sht dukur nga inati q ke krijuar ndaj tij?
Mos m hidhro, sepse nuk e kam pasur t leht ta survejoj dhe
sidomos t prmbahem pa e vrar n shkall kur e shihja t bisedonte
e t tallej me at shkinul.
Ather qenka puna thell. Nuk doka kallauz pr t konstatuar se
ai sht kuadr i UDBs. Edhe individ t tjer, pr t cilt un kam
formuar bindje se jan udbash, i kan grat serbe. Ata, si nacionalist e
patriot q reklamohen, pr grat dhe dashnort e tyre serbe, gnjejn
se i kan bosnjake ose kroate. Meq qenka kshtu, t shkojm te Jusufi
e Bardhi
Po shkojm, miratoi Vasili.
Para se t niseshin Mirani i tha Vasilit ti telefononte Maksit dhe ti
thoshte t vinte n Shtutgart, m s voni deri n orn 21.00. Maksi
banonte n Nrnberg, rreth dyqind kilometra larg Shtutgartit dhe meq
nuk e kishte autostrad, i duheshin rreth tri or rrug pr t arritur. U
futen n makin dhe morn drejtimin pr Ludwigsburg.
133

 Vasil, sonte rreth ors 21.30 do ti shkojm n banes Rezilit. Rreth

ors 21.00 do ti telefonosh dhe do ta njoftosh se do t takohemi. Arsyetimi i takimit t papritur duhet t jet se Mirani po shkon ilegalisht n
Kosov dhe dshiron t marr ndonj kshill a porosi. I thuaj t dal
para dere fiks n orn 21.30 dhe do t shkojm n ndonj lokal afr
shtpis se tij. Ne do ti shkojm n der t baness n orn 21.25 dhe
do t hyjm brenda tek ai, me shpjegimin se nuk dshironim ta mundonim, t dilte jasht n at koh. elsin e hyrjes kryesore e ke?
Duhet ti tregojm Jusufit e Bardhit pr kt plan? pyeti tjetri.
Nuk sht e nevojshme, mund t alarmohen.
Po Maksi prse na u dashka?
Sepse e kemi shok t mir dhe meq nuk di asgj, do t na dal
vizita tepr origjinale.
Prse duhet t shkojm?
T shohim nse vrtet Rezili jeton me at gruan, pr t ciln ti po
dyshon q sht serbe.
Na duhet arm me vete?
Po pate revole t vogl merre t t gjendet pr do t papritur.
E kam n banes t bashkvendsit.
6.
Ishte pasdite e von kur arritn te banesa e Jusufit. Ai i mirpriti. Bardhi nuk ndodhej aty, meq kishte shkuar pr t br muzik n nj lokal
n Shtutgart. Vasili e informoi gjersisht Jusufin pr survejimin dhe inskenimet q kishte br. Jusufi nuk pati nevoj t ndrhynte me ndonj pyetje a krkes pr sqarim m t detajuar, meq Vasili ishte rrfimtar
i shkatht dhe tani po i binte t prsriste ato q i kishte treguar para dy
orve Miranit.
Paskeni br pun t mdha, tha n fund t rrfimit. Kisha dile134

ma, se mos at vendim pr atentat ndaj meje ia kishte thn truri i tij pervers egoman, meq mund t kishte hetuar se do ti bja konkurrenc patriotike n t njjtin rreth t bashkatdhetarve. Tani po del se ti, Miran,
paske pasur shum t drejt.
Darkuan dhe u kthyen n Shtutgart me arsyetimin se kishin nj pun
n kuadr t skenarit.
N Shtutgart ata u takuan me Maksin rreth ors 20.50. Ndenjn n
nj lokal afr baness se Rezilit, biseduan pr aktivitetet n Nrnberg
dhe pr aktivitete t tjera. Pikrisht n orn 21.25, sipas planit, shkuan
para ders s baness s Rezilit. U prballn me t, pasi ai ishte duke dal
n takim.
Mirbrma! iu drejtua Mirani. Na fal, nuk deshm t t mundonim e rrezikonim, prandaj erdhm q t takohemi n banesn tnde.
Pa pritur prgjigje, Mirani hyri n korridor t baness s Rezilit. Rezili po
i vshtronte i hutuar.
Mos rrini para dere! iu drejtua qortueshm Mirani atyre. Nuk
ka kuptim dhe do t biem n sy. Gjermant q banojn n kt pallat
mund ta informojn policin. Pastaj shqiptari e ka dern gjithmon t
hapur pr mysafir.
Rezili ngeli pa tekst, nuk kishte mundsi t kundrshtonte. I mbeti
vetm t shtirej, sikur po i bhej qejfi dhe u dshiroi mirseardhje.
Banesa kishte korridor t ngusht, rreth tri metra t gjat dhe di m
shum se nj metr t gjer. N fund, prball hyrjes kryesore, gjendej
dera e banjos. Sapo hapej dera kryesore e baness, n krahun e majt,
ishte dera e kuzhins. Nj kuzhin e ngusht dhe e gjat si tunel. N
ann e djatht gjendej dera e dhoms se ndenjes, e cila dukej se ishte
rreth 20 metra katror. N ann e majt, prball, dera tjetr q t onte
n dhomn prball asaj t ndenjs. Ajo nuk kishte si t ishte banes e
135

veant, pos der e dhoms se gjumit. N dhomn e ndenjs ishte nj

kau treshevendsh, i vjetruar, nga ata q nuk shtrihen. Prpara tij nj
tavolin e vogl dhe dy fotele anash. Prball shtratit t dhoms ishte vitrina, kryesisht qelqore. Sipr vitrins disa vepra t Enver Hoxhs dhe t
tjera, gjithsej rreth 20 cop. Mirani vshtroi gjithandej dhomn e ndenjs, nse po shihte orendi kuzhine. Asnj nga ato, meq kuzhina q pa
duke hyr ishte kuzhin e prbashkt familjare. Mirani vshtroi vmendshm si t ishte blers. Ai konstatoi: Kjo ishte vetm dhom e ndenjs, pasi nuk pa gjkundi jorgan, araf e t tjera. Dhoma e gjumit duhej
t ishte prball, por nuk e dinte nse n at koh ishte aty gruaja dhe
djali. Ai po mendonte se serbja dhe fmija duhej t ishin n dhom t
gjumit, meq takimi ishte planifikuar n lokal.
Vasili u mundua t bj arsyetimin pr shkuarjen duke e ruajtur qetsin dhe natyrshmrin e tij si t mos kishte ndodhur asgj e veant.
Shoku Kryetar, Mirani m telefonoi para gjysm ore nga bahnhofi
(stacioni i trenit). Shkova dhe e mora. M tha se dshironte nj takim t
menjhershm, mundsisht natn, q t mos binte n sy. Ky e ka br
shprehi t mos i paralajmroj ardhjet, me gjas nga frika se mund ti
vihen prita. M ka dal pak hujit pr kt t met. Ne kemi filluar organizimet tona patriotike, sepse s pari kemi vrar frikn ton, mendoj
un. M fal pr pengesn dhe shqetsimin q mund t t kem shkaktuar, sepse t kemi kryetar dhe ke shum angazhime.
Vasil, them ta lm s pari mysafirin t flas, ndrhyri Rezili me
nj qetsi t shtirur.
Si urdhron, kryetar!
N rregull, ndrhyri srish Rezili, t thash se radhn e ka mysafiri dhe meq sht duke shkuar ilegalisht n Kosov, si m informove
n telefon, duhet t bisedojm pr misionin e tij atje.
Un kam ndrmend t shkoj ilegalisht n Kosov, ndrhyri Mirani, si isha para disa muajve. Smu duk e arsyeshme t shkoj pa u
136

takuar me ju. Ndoshta keni ndonj porosi a udhzim, sepse letra q m

keni drguar para nj jave m ka fascinuar. Jam i interesuar t diskutojm edhe pr letrn. Besoj ta keni nj kopje t saj ktu, meq e paskam
harruar, edhe pse e kisha ndrmend ta merrja me vete deri ktu.
Ai letrn e kishte n ant dhe mendonte t diskutonte rreth saj pr
t par nivelin intelektual t Rezilit. Dyshonte se at nuk e kishte shkruar ai vet, si kishte dyshuar edhe pr traktet q i shprndante Grupi i
tyre. Vasili mendonte ndryshe. Dyshimi i Miranit bridhte ndrmjet prgatitjes intelektuale t nivelit t trakteve dhe letrs, meq Rezili kishte
ndrprer msimet pas vitit t dyt t shkolls s mesme t medreses.
Nisur nga vetja pr t br kt vlersim: kishte mbaruar gjimnazin me
diplom t shklqyeshme, kishte studiuar tri vjet n Prishtin, sado q
fizik kishte studjuar, dhe ndihej si handikapat pse nuk dinte t shkruante n nivel as t prafrt me ato q mendohej se po i shkruante Rezili.
Nuk e kam dokumentacionin ktu, tha Rezili, e ruaj n nj
vend konspirativ, por mund t bisedojm pr aq sa e mbaj mend.
Mendoj se sht m me rndsi t bisedojm pr shkuarjen tnde ilegale n Kosov, se sa t diskutojm pr letrn, prmbajtja e s ciln nuk
m kujtohet gjithaq.
Dakord, por tju shkojm gjerave me radh, sepse ajo letr m ka
shtyr q t kthehem kndej, prkundr rrugs m t gjat, tha tjetri.
Mos u shtyni pr gjera formale, sepse po humbni koh kot,
ndrhyri Maksi.
N letr m kishe shkruar se Fronti sht organizat kaotike, pa
organizim e disiplin t mirfillt revolucionare e komuniste, marksisteleniniste, por nuk i kishe arsyetuar kto vlersime. Pastaj kishe propozuar q Fronti t shkrihet n Grupin tuaj, meq do t menjanoheshin t
metat q kishe prmendur.
Nuk sht e vrtet, ndrhyri Rezili.
M le ta mbaroj mendimin, pastaj merre fjaln. Ju rrahni gjoks se
137

jeni komunist t disiplinuar

Pikrisht, prandaj i gjykojm rrebt shpifjet.
M akuzon pr shpifje, sado q e the se nuk t kujtohet prmbajtja e letrs, u prgjigj me qetsi Mirani. Nuk prish pun. Ju komunistt jeni t drejtprdrejt dhe prandaj ju admiroj. Meq nuk po t kujtohet prmbajtja e letrs, nuk sht me rndsi, po diskutojm pr shkuarjen time t fsheht n Kosov. Un atje kam ndr mend t shkoj pr
tu informuar, se sa na jan goditur radht. Atje kan ndodhur bugosje
t shumta. Flitet se disave u sht dshmuar antarsimi n Grupin tuaj.
Keni mendim pr kt?
Mirani e dinte se e kishte letrn n ant, por donte ta demaskonte
ndershmrin e tij. Meq iu duk se foli mjaft pr letrn, bri sikur po
ndrronte temn pr t gjetur nj shkak q ta hapte antn. Njkohsisht ai synonte t debatonte edhe pr arrestimet n Kosov, meq
kishte ca informata se gjat hetimeve, t arrestuarve u ishin vn prpara si dshmi formular origjinal t antarsimit, q i kishin nnshkruar vet kur i kishin plotsuar.
Edhe kjo sht shpifje, u prgjigj Rezili.
Sigurisht, un vetm shpifkam! u prgjigj Mirani.
Prova dhe jo loj fjalsh, sepse kto jan akuza t rnda! ndrhyri
Vasili.
Ka t drejt Vasili, shtoi edhe Maksi midis atij tensionimi, duhet
t ofrosh prova, Miran, prndryshe...
far, prndryshe? Un po diskutoj si po mendoj, hapur. Mund
t mos ia qlloj, por meq kryetari Rezil n letrn, prmbajtja e se cils
nuk po i kujtohet, krkon, pr t mos thn urdhron q Fronti t shkrihet n Grupin tuaj, ather un dshiroj t sqaroj paqartsit para se t
vendosim pr bashkim ose shkrirje. Meq dshironi prova, un kam me
vete nj formular tuajin q prdorni pr t antarsuar bashkatdhetar
ktu dhe n Kosov. Kta formular Rezili po ua shprndan bashkat138

dhetarve n bahnhof, n hajme, n lokale. T shoh nse e kam me vete

nj ekzemplar n ant.
Mirani nisi hallakatjen e ants pr t gjetur formularin e antarsimit t Grupit Komunist Zri i Kosovs.
Ja formulari, hm, ja edhe letra q m keni drguar ju shoku Rezil. Un mendoja se e kisha harruar, tha Mirani duke i vendosur ato
mbi tavolin.
Maksi u zgjat pr ti par. Rezili e Vasili nuk lvizn vendit. Vasili po
shtirej se ishte hidhruar nga akuzat q i kishte br Mirani pr arrestimet n Kosov. Maksi u kujtua se formular t till kishte drguar vet
n Kosov dhe disa nga ata, t plotsuar e t nnshkruar, i kishte sjell
me vete pr tia dorzuar kryetarit Rezil. Bile nj t till e kishte plotsuar
edhe bashkshortja e Maksit n Kosov dhe ajo kohve t fundit ishte
arrestuar. At formular, n origjinal, Maksi ia kishte dorzuar kryetarit
Rezil. Kjo e bri Maksin t zgurdullonte syt, meq po priste q t zbuloheshin shkaqet e arrestimeve. M hert kishte shfaqur vet dyshimin,
gjat nj bisede me Miranin, se n Kosov ishin arrestuar patriot q
ishin treguar t gatshm t antarsoheshin n Grupin Komunist Zri i
Kosovs, se ai vet ua kishte dorzuar formulart pr antarsim dhe pastaj i kishte sjell me vete pr tia dorzuar Rezilit. N fillim, kur i kishte
antarsuar, kishte prjetuar gzim euforik. Tani, kur ata ishin arrestuar,
kishte filluar t mrzitej dhe t dyshonte se mos e kishte ai vet nj pjes
t fajit apo dikush tjetr q mund tua kishte prcjell kopjet e formularve t plotsuar. Ky dikush mund t ishte vetm kryetari i tij, Rezil
Mejtepi. Vasili e kishte informuar se edhe disa nga ata q njihte Mirani
kishin plotsuar formulart pr antarsim n Grupin e tyre. Tani Mirani dshironte t sqaronte se mos arrestimet n Kosov shkaktarin konkret e kishin ktu.
Dini gj, shoku Rezil, si kan mundur ti bien n dor UDBs formulart e antarsimit? Ju that se dokumentacionin e ruani n nj vend
139

t sigurt, pyeti Mirani.

Kto akuza nuk mund ti duroj, jan udbeske! ulriti tjetri, por
me z t prmbajtur dhe hidhrim t shpifur.
ti bjm tradits shqiptare pr respektim t mysafirit, prndryshe
ti meriton t t hedhim pr dritare! thirri me zemrim t shtirur Vasili.
Nuk kemi nevoj ti respektojm ato tradita, ne jemi komunist!
ulriti Maksi. Ai i shkonte prapa Vasilit, me t cilin njiheshin prej vitsh,
por q tani nuk e dinte se Vasili po e simulonte zemrimin.
Mbylle, Maks! Edhe pse jemi komunist, duhet t respektojm traditat e mira t populli! Kshtu na porosit Shoku Enver, ia ktheu Vasili.
Mir q tani po e shihni vet se far provokatori sht Mirani,
shtoi Rezili.
Nuk keni nevoj t eksitoheni, tha me qetsi Mirani. Thuhet
se akuza q nuk t ngjitet, nuk ka pse t t eksitoj. Ne jemi shok dhe
mund t bisedojm pr do gj me qetsi, edhe kur diskutojm pr
shtje q nuk na plqejn. Mendoj se sht goditur Grupi juaj, por
edhe Fronti yn. T analizojm me qetsi se ku mund t na ken shptuar gabimet q ia mundsojn UDBs zbulimin e antarve t organizimeve tona.
Pr nj moment gjendja u b e qet. Ve Maksit gjith t tjert taktizonin.
Meq e gjeta letrn, mori fjaln Mirani, mendoj t mos e diskutojm n kt atmosfer. Pasi t kthehem nga Kosova do t diskutojm
pr shkrirje t Frontit n Grupin tuaj, si ka urdhruar Rezili n letr.
Edhe n Kosov do t marr miratimin pr kt shkrirje. Tani, ju shoku
Rezil, po bindeni se keni shkruar ato q thash n fillim?
That vet, do ta diskutojm letrn pasi t jeni kthyer nga Kosova,
u prgjigj i zn ngusht tjetri me shpres se edhe Mirani, kur do t arri
n Kosov, do t prfundonte n burg dhe nuk do t kishte m
mundsi ti nxirrte kaq shum shqetsime atij.
140

 Dakord, por ju m akuzuat se po shpifja pr prmbajtjen kur e

citoja. Tani po jua lexoj ato q citova, meq i kam nnvizuar, q t bindeni se shpifsi dhe gnjeshtari jeni ju. Njherit do t provoj t argumentoj se ju nuk e keni shkruar kt letr vet. Ju nuk keni kaq kultur e inteligjenc pr t shkruar me kt stil t rrjedhshm, e ngacmoi Mirani.
Ku do t dalsh m kt akuz t re? Mendon se vrtet nuk e kam
shkruar un letrn?
Po t mos e mendoja, nuk do t ta thosha n fytyr, Shoku Rezil.
Nxori fletoren nga anta dhe ia vuri prpara.
Urdhro, shkruaji dytre fjali q do t ti diktoj nga kjo letr! T
provojm nse di t shkruash pa gabime drejtshkrimore, si sht niveli
i ksaj letre q m ke drguar.
Rezilit po shikonte si i nemitur. Tani ndihej i zn ngusht n mnyr
skandaloze. Nuk e mori. E la Miranin pr disa aste me dor t zgjatur
drejt tij
Nuk e merr lapsin meq nuk do t diskreditohesh n prani t nnkryetarit e sekretarit, se nuk i shkruan vet traktet e letrat. E si ti shkruash ti, kur pas mbarimit t vitit t dyt t medreses, n mosh 17vjeare ke ndrprer shkollimin, ke humbur pr disa koh pr tu shfaqur pastaj n Shtutgart.
Ti tani po m akuzon pr udbash! thirri Rezili.
Jo, mos qoft e thn nga goj ime. Un fola pr nivelin tnd tepr
t ult intelektual. Sigurisht q ty ti shkruan ndonj specialist, por q ti
na e mban konspirativ. T paktn mua q nuk jam antar n Grupin
tuaj.
Mjaft! Nuk i duroj m kto fyrje q m bhen n banesn time!
Pusho, sa nuk m ka humbur vetprmbajtja si m porositi Vasili!
thirri edhe Maksi.
Nuk kemi nevoj t sillemi brutalisht ktu. E kemi mysafir. Do gjejm rastin diku tjetr t merremi vesh me ty, Miran, iu drejtua Vasili.
141

Por, megjithat, mendoj se mund t bisedoni pr shkuarjen tnde n

Kosov, apo ndoshta dshironi tju lm vetm q t bisedoni pa pranin ton?
Un jam i intersuar q kt njeri t ma nxirrni sa m par nga banesa, foli preras Rezili.
Po shkoj, por m falni, po shkoj se pari deri n tualet, u prgjigj
qetas Mirani.
E ke n t djatht, murmuriti npr dhmb Rezili.
Mirani bri sikur nuk e dgjoi. Doli dhe hapi dern prball, at q ai
dinte se sht dera e dhoms se gjumit. Tutje erdhi nj klithm t thell:
Kuku mene (kuku pr mua)! ulriti n gjuhn serbe nj z femre.
Ajo kishte vzhguar t thirrurat e Rezilit gjat atij takimi t papritur n
banesn e tyre dhe gjat gjith kohs e kishte prfshir ankthi e frika se
mos po i ndodhte gj atij. Fmija n gjum u tremb nga klithma e s
ms dhe lshoi nj piskam t till sa q Miranit i erdhi keq. Mbylli
dern menjher duke krkuar falje po n gjuhn serbe dhe hapi dern
e banjos e u fut brenda.
Sapo dgjoi britmat, Rezili brofi n kmb, por u ndal srish kur pa
se Mirani mbylli dern e dhoms se gjumit dhe u fut n banjo. Vasili
pahetueshm kishte vn dorn n brez dhe kishte prekur arm e mbuluar nga kmisha. Ftohtsia e arms e drithroi, por nuk ia ndrroi mendimin se duhej ta kishte t gatshme pr fardo t papriture. Maksi kishte mbetur i nemitur nga se nuk priste q aty prball po flinte nj serbe
me nj djal. Rezili mbeti n kmb duke u sjell vrdall derisa t kthehej tjetri. Mirani bri sikur kreu nevojn dhe hapi rezervorin shplars
t ujit sa pr zhurm. U kthye n dhom dhe mori antn n dor. Bri
sikur po dilte jasht, por n at moment iu drejtua Rezilit me z q tingllonte vendosmri e qetsi:
Zotri Rezil, kjo sht banes e prbashkt jotja me at serben. Pas142

keni edhe nj djal, si mu nga hapja t paqllimshme t ders se dhoms s gjumit. Tani, po t mos isha i vetm prball ju t treve do ta
kisha bastisur banesn dhe jam i bindur se do t dilnin n drit t gjith
dokumentt e organizats. Mbase shumica n fotokopje, diku n dhom t gjumit, nn prkudesje t gruas sate.
Prjashta! ulriti Rezili tashm i trbuar fare. Nuk t duhet gj ty,
sht jet private kjo!
Mos ulrit se nuk ta kam frikn. Mos m bj t t hedh nga dritarja! ia ktheu Mirani. Ti do t duhet t shpjegosh se prse bashkjeton me nj serbe n nj banes? Prse e ke mbajtur deri tani kt t fsheht ndaj ktyre, nnkryetarit e sekretarit t Grupit? Duhet tu tregosh
ktyre se n far vendi t sigurt, nn prkujdesjen e nj serbeje, ruake
gjith dokumentacionin e Grupit!
Mirani fliste drejtuar nga Rezili, por po vshtronte her pas here Maksin, se mos ai bnte ndonj lvizje. Tjetri nuk lvizte vendit, por dukej
se ishte shokuar nga shprthimet e Rezilit, t bashkjetess s tij me serbe, si e mori vesh m n fund. Mirani ishte i shkatht fizikisht. I kishte
hyr n kok se duhej t ishte i till pr t qen m i kompletuar n veprimtarin q kishte zgjedhur. Kishte bindjen se do tia dilte n krye me
Rezilin, por edhe me Maksin, meq ai nuk i dinte rrolet e Miranit dhe t
Vasilit n ato momente dramatike.
Miran, mjaft, se e teprove! thirri me z paksa krcnues Vasili.
Po t ishim n ndonj vend tjetr, t betohem, nuk do t t kisha duruar kaq gjat! U qofsh fal traditave!
Vasili u ngrit, por nuk po ngrihej Maksi. Mirani kishte mbetur n
kmb me antn n dor dhe tani kishte ndrmend t dilte nga dhoma.
Rezili iu kishte afruar dritars dhe mbante kokn me t dy duart, duke
mrmritur npr dhmb, por q nuk kuptohej se thoshte. Ndrkoh Maksi foli me z t theksuar:
Vasil, ku po do? Ndal t bisedojm pse ky qen bashkjetoka me
143

nj shkinul ktu, kurse gruaja ime dhe shokt tan jan n burg n
Kosov pr tradhtin q na e paska br ky pis.
ohu more ahmak ta ojm deri n stacion kt provokator! iu
drejtua n mnyr urdhruese Vasili. Ky vazhdimisht sht prpjekur
t fus huti, dyshime e prarje n Grupin ton vetm nga xhelozia se
jemi m t fort se organizata e tyre. Ne kemi kur i bisedojm shtjet
tona t brendshme dhe jo n prani t ktij provokatori. Nuk t intereson ty, por as mua, se far jete private bn kryetari yn. Me rndsi
sht se at e kemi t zotin, safi komunist. Nga momenti kur ta kemi
ln n stacion kt do t shoh ky pastaj se kush jemi ne.
Vasili tashm doli n korridor dhe po mbathte kpuct. Edhe Maksi
iu vu pas. Mirani shkeli kpuct dhe i futi n kmb, pasi shpesh e praktikonte ti mbathte e ti lidhte n shkall. Doln jasht pa folur gj me
njritjetrin dhe shkuan me automobil n nj lokal buz rrugs n drejtim t Esslingenit. Aty zun vend dhe po analizonin ato q kishin biseduar e prjetuar.
Maks, kishe ti q n fillim i dilje n mbrojtje atij gjarpri, iu drejtua me z cinik Mirani.
E kisha kryetar... u prgjigj tjetri.
...Dhe e ke, ndrhyri me ironi Vasili.
Ta kesh me shndet ti, po deshe, se me sonten ai nuk sht m
kryetar imi dhe un nuk jam m n kt Grup q e drejtoka n kt form ky udbash, ia preu Maksi.
Nuk duhet t alarmohemi. Tani duhet me qetsi t mendojm pr
fatin e dokumentacionit t Grupit dhe t izolimit t Rezilit, tha Mirani.
Rndom, pasoja t mdha kan ndodhur q kur Rezili ka sajuar Grupin, pr ka mbani hise t bashkfajsis. Faji juaj sht shkaktuar nga
dshira dhe vullneti i mir pr tu angazhuar n mnyr t organizuar
pr lirimin e Kosovs dhe nga mungesa e informatave pr Rezilin. Natyrisht, gjith kohn ka ndikuar edhe mungesa e njohurive tuaja pr
144

mnyrn e rregullt t themelimit, organizimit dhe funksionimit t nj

organizate, qoft edhe t fsheht. Kt e ka keqprdorur maksimalisht
Rezili. Thuhet, sht br nuk zhbhet, por ne duhet t prqndrohemi n riparim t t gjitha ktyre dmeve q t mos kemi pasoja m t
rnda.
Jemi t vonuar, u inkuadrua n bised Vasili, sepse dokumentacioni origjinal i Grupit ka rn n dor t UDBs dhe tani ne do t merremi vetm me kopje.
Ather duke u marr me kopje, do t shohim se far dokumentacioni ka kapur UDB-ja dhe njherit duhet t prqndrohemi rreth izolimit t Rezilit, protozoi Mirani.
far po flisni kshtu, ai duhet vrar, foli Maksi i prndezur. I
kam dorzuar n origjinal formulart e antarsimit t plotsuar e t
nnshkruar n Kosov, pa ditur se ai jeton n t njjtn banes me nj
shkin, me t ciln paska edhe djal. Tani ata formular Rezili duhet t
mi kthej n origjinal. Po nuk i pati nuk do t pyes pr mendimin tuaj.
Do t hakmerrem vet, si ma thot menda!
Maks, ti duhet t qetsohesh, sepse me Vasilin jemi duke hulumtuar edhe nj veprim tjetr kriminal t Rezilit, e luti Mirani.
A mund ta di pr ka sht fjala? pyeti Maksi me sy m t hapur
se rndom.
Momentalisht nuk duhet, por do t inkuadrohesh n momentin e
duhur edhe n shqyrtim t atij veprimi, tha Mirani.
Domthn Grupit ton i erdhi nj fund i keq, pr t mos thn i
turpshm.
Nuk ka m hapsir pr dilema, e preu Vasili dhe u drejtua nga
kamarieri pr t br pagesn.
Po shkojm t dhndri i Miranit pr t fjetur, sepse n barakn e
tij ka krevate boshe, tha Vasili. Gjat ditve n vijim nuk do t flem
n banesn time, sepse nuk ia kam besn Rezilit.
145

7.
T dielen paradite, Vasili, Mirani e Maksi shkuan te Jusufi. Mirpritja
ishte m e zbeht. Pr shkak t pranis se Maksit, vetm Jusufi e Mirani
shkuan n dhomn tjetr, biseduan pr ato q kishin prjetuar mbrm.
Domthn, kshtu qenka puna me kt far Rezilin!? shprehu
habin Jusufi.
Fatkeqsisht!
Si do t veprojm n t ardhmn?
Them ta prshpejtojm dhe ta mbyllim skenarin e investigimit.
Tani varet vetm nga gjeturia e Vasilit se si dhe kur do t takohen me
Rezilin. Pastaj do ta dgjojm Vasilin dhe do t marrim vendim. Njherit
kemi vendosur ta shprbjm Grupin Komunist Zri i Kosovs. Ky ka qen
propozimi i Maksit e i Vasilit, t cilt m n fund u bindet se cili sht
Rezili. T shkrett, nuk e kan t leht, jan duke e prjetuar tepr rnd.
Le t mbetet t presim kur do t na telefoj Vasili q t takohemi.
Tani nuk po e zgjasim m shum se mund t keqkuptohemi nga Vasili,
Maksi e Bardhi.
N dhom t ndenjs muhabeti dhe shakat q rndom ishin t
zshme, t shoqruara me t qeshura, mungonin. Po flitej sa pr t mos
thn se po heshtej fare. Asnjri nuk ishte me qejf, si herave t tjera.
Jusufi, para se t ulej, mori kitarn. Mirani e vshtroi, por nuk dinte nse
donte t kndonte pr ta mbushur hapsirn e heshtur, apo pr t ekuilibruar vetn. Kjo u plqeu t gjithve, sepse ndonjher e lusnin t kndonte, po atij nuk i kndohej. Edhe ksaj radhe ai zgjodhi Ikjen e Mosi
Golemit, ndrsa herave t tjera niste me kng zbavitse. Edhe przgjedhja e kngs i prgjigjet gjendjes, mendoi Mirani.
Gjat kohs q po kndohej prajshm u shtrua tryeza pr t ngrn
drek. Sapo prfundoi kngn, Jusufi mbshteti kitarn n fotele dhe i
ftoi mysafirt pr drek. T pestt u uln e hngrn pa br bised e ga146

llat si herave t tjera. Mbaruan drekn e pin kafe. Vasili e Maksi krkuan leje t shkonin. Mirani ndenji aty.
8.
Vasili u takua me Rezilin t nesrmn pasdite. I kishte krkuar t falur
atij pr ato q kishin ndodhur mbrm dhe, pr ta prvetsuar, i premtoi se pas Jusufit do ta kishte n radh Miranin, gjithnj me lejen e tij.
Rezili nuk i kishte siguruar akoma armn e atentatit q ia kishte krkuar
tjetri, po as t hollat. Tashm as Vasili nuk po ia krkonte. Bhej sikur
nuk ishin me rndsi sepse ngjarjet morn zhvillim skandaloz.
Nj jav m von, t premtn, Vasili i telefonoi Jusufit e Miranit pr
ti informuar se t pasnesrmn, t dieln, do t dshironte t pinte birr
me ta. Po patn koh mund t pinin edhe kafe qysh t nesrmn, t
shtunn, meq ishte i lir. Kshtu ishin marr vesh, q t informonte
nse do t takohej me Rezilin, q ti ftonte ata pr t pir birr, ndrsa
nse mendonte t takohej paraprakisht pr konsultime duhej ti ftonte
pr t pir kafe.
Mirani udhtoi t premtn pasdite me tren nga Bochumi. Natn e
kaloi t Jusufi. Donte t ishte afr pr takimet e t nesrmes dhe t pasnesrmes. At mbrmje Jusufi dhe Mirani biseduan pr prgatitjen e
gazets Bashkimi. Kushtet i kishin shum t vshtira. Mungonte teknika
minimale e nevojshme, mungonin gazetart, mungonin financat dhe t
gjitha kto duhej t kompensoheshin vetm me punn e tyre prkushtuese dhe t lodhshme. Pastaj Jusufi pyeti:
Ke ndonj lidhje n Turqi se ende nuk kam vn kontakt me Sabitin, me Sabit Katunriun, i cili n ilegalitet e ka pasur pseudonimin Rrobaqepsi? Ai sht arratisur atje, por nuk po m paraqitet edhe pse e
ka pasur numrin e telefonit zyrtar t Bardhit.
M ke pyetur edhe m hert. Mbase ke harruar. Kam angazhuar
147

ca t njohur atje, t cilt nse e gjejn ti thon se po e krkon. M kan

informuar se ai i sht kthyer me prkushtim vetm shrbimeve fetare
dhe nuk do tia di m pr shtje kombtare. M ka ardhur keq, prandaj nuk t kam informuar, tha Mirani pa ia treguar t tra.
Paske gabuar, ia ktheu i qet Jusufi.
M fal, por vrtet m erdhi keq. Ti m kishe thn se ai sht njeri
i madh, udhheqs i organizats suaj, Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs dhe Visive t tjera Shqiptare n Jugoslavi, se ai t kishte antarsuar n at organizat.
I till ka qen dhe nuk m mbushet mendja se mund t ket ndryshuar, tha Jusufi me nj z q nuk tingllonte edhe aq binds. Dukej i
dshpruar pr faktin se edhe pas pes muajve nuk i ishte lajmruar dhe
vet nuk kishte numr telefoni e adres q ta kontaktonte. Por dshprimin vazhdonte ta fshihte para Miranit.
Nuk e di, porosin ta kam prcjell. Ndoshta do t t lajmrohet.
Po deshe mund t t siguroj adres dhe telefon t tij.
Do t m bje nder, meq dshiroj t kontaktoj drejtprdrejt dhe
t dgjoj nga goja e tij, se cilin qndrim mban.
Pun fare e leht, u prgjigj Mirani, duke u munduar ta marr me
mend se sa do t ndihej i zhgnjyer Jusufi. Ai po rezervohej tia thoshte
t gjitha q kishte dgjuar, pr zhgnjimin q kishin psuar bashkatdhetart, q e kishin mirpritur Sabitin n Turqi. Dikur kishin pasur respekt
t madh pr t. Kishte qen shpesh atje, ishte marr me organizime e lidhjembajtje patriotike. Pastaj kishte rn n burg pr qepje t flamujve,
q qen ngritur guximshm npr Kosov. Mirani nuk e merrte me
mend, sesi nj rrobaqeps mund t bhej udhheqs i Jusufit, ktij intelektuali poliedrik...
Ksaj radhe nuk m ke sjell libra, apo nuk ke m?
Nga fusha e letrsis nuk kam t tjera pos atyre q ti kam sjell.
Kam kompletin e veprave t Leninit, t Stalinit, t Enverit. Po t intere148

suan t sjell nga ato. Ktu e kam edhe nj list t librave q kam, meq
m krkojn bashkatdhetart dhe mbaj evidenc.
T atyre dy komunistve sllav nuk i dua, t Shokut Enver po.
Nuk t shkon t bsh shabllonizim t ktill, ia ktheu Mirani i befasuar, meq nuk e priste kt nga Jusufi. Po t Tolstojit, t Dostojevskit, t Gorkit dhe t shkrimtarve t tjer t mdhenj sllav, t plqejn?
Ma br shahmat, tha ai duke qeshur.
M ka ndodhur t dgjoj vlersime t tilla t disa shqiptarve, se
urrejn Leninin e Stalinin vetm pr shkak se na qenkan sllav, Marksin
pr shkak se ka qen ifut, e kshtu me radh. Sa pr informim, Stalini
nuk ka qen as rus dhe as sllav. Sado q nuk ishte rus u tregua m rusomadh se vet rust, sa q edhe vajzs i ka vn emr karakteristik rus:
Svetllana. Njsoj veprojn edhe ca politikan shqiptar n Kosov, si
prshmbull ai far funksionari Sinan Hasani. Ata martohen me serbe
pr t prfituar besimin e serbomdhenjve dhe fmijve u vn emra
karakteristik serb. Kam dgjuar t thuhet se po t kishte qen ifuti
Marks i mir do ta mbanin gjermant pr vete. Naivt, nuk din se gjermant nuk e mbajn dhe as nuk e hedhin pr shkak t prjardhjes se tij,
por pr shkak t pikpamjeve ideologjike. Bile, q ta dish, edhe pse gjermant e Perndimit nuk i akceptojn pikpamjet e Marksit, Bundestagu
gjerman, si i thon ktu parlamentit, ndan nga buxheti i vet dyzetmij marka n vit, vetm pr mirmbajtje t varrit t Marksit n Londr.
Ksaj i thon kultur. Respektojn personalitett e tyre historike edhe
kur nuk ua plqejn mendimet. Prandaj, mendoj, as Enveri nuk duhet
admiruar vetm pse sht shqiptar
Pr Shokun Enver mos m fol keq, sepse e kam idhull! Edhe herave t tjera t kam dgjuar se bn ca ironira t trthorta pr Shokun
Enver, por, q t mbetemi shok duhet t prmbahesh, t mos e kritikosh dhe aq m pak ta ironizosh Shokun Enver!
149

Mirani nuk iu prgjigj sepse e kishte vrejtur q Jusufi e adhuronte

Enverin dhe idhulli tjetrit nuk i ironizohet, nse dshiron t mos ia cenosh ndjenjat. Idhulli sht si profeti pr besimtart.
Meq prmendm Stalinin, po t informoj se kam dgjuar nga
albanologu Lazar D., me origjin kroate nga Janjeva e Prishtins, tani me
shtetsi gjermane dhe i antarsuar n Partin Socialdemokrate Gjermane, t thot se Stalini e ka shprtuar Republikn e Shqipris nga
pushtimi jugosllav. Nse kjo sht e vrtet, nuk sht argument q ne
shqiptart duhet tia lxojm librat e tij vetm pr kt merit. E kishim
fjaln pr libra dhe ato jan t plqyeshme ose jo pr tu lexuar; kan ose
nuk kan vler...
Nuk m paske kuptuar, reagoi Jusufi pa pritur nse Mirani do t
vazhdonte t fliste, kur t thash se m zure shahmat.
Edhe mundet, por gjithsesi nuk t kam keqkuptuar.
Ather po t sqaroj, un nuk i dua komunistt, pr t mos thn
jam kundrkomunist, por Shokun Enver e idhulloj, si po shprehesh ti,
pr shkak se sht udhheqs i shtetin ton am. Pr t mos e zgjatur,
meq po kalojm n debat, po t mundsh m sill t gjith librat q nuk
mi ke sjell gjer tani. Duke i shfletuar do t shoh nse do t m plqejn ti lexoj. Mjafton t jen n shqip ose n gjuht q i kuptoj un.
Mirani e kuptoi se edhe kjo tem u konsumua. U ndal t mendonte
se far duhej t fliste dhe nse duhej t fliste! Jusufi nuk u mendua gjat.
Si ju shkojn punt me antarsim n Front, i keni zgjeruar ndopak
radht?
M duket se na ka rn t bisedojm m hert, apo ndoshta vetm
kam menduar. Fronti nuk praktikon antarsim klasik. Edhe pse kemi
Program e Statut, t cilat ndrkoh ti i ke korrigjuar. Statutit nuk i prmbahemi sepse nuk na eci me antarsim. Po friksohen bashkatdhetart
pr tu antarsuar. Tashm e ke kuptuar edhe nga veprimtaria praktike,
se do koh q t ngriten e t ndrgjegjsohen pr tu br t gatshm
150

pr antarsim. Derisa ata e lexojn me vshtirsi statutin dhe nuk mund

ta kuptojn, ather nuk mund t funksionoj antarsimi i tyre. Jemi
prcaktuar pr mnyrn popullore t organizimit e t veprimtaris, nse
mund t thuhet kshtu.
Mirani ishte n dijeni se Proletari, Xhahili, Qerozi dhe ndonj tjetr
po e dezinformonin Jusufin dhe po habitej se prse ai nuk po merrej
me sqarimin e atyre dezinformimeve duke e pyetur konkretisht Miranin.
Vet nuk e gjykonte t arsyeshme t sqarohej q tani me Jusufin pr ato
q ata i thoshin ose q mund ti thoshin. Ai e kishte t qart se UDBja
nuk do t merrej vetm me atentate, por s pari do t prpiqej ti hutonte
e prqante ata midis tyre duke prhapur thashetheme, dezinformata,
shpifje. Jusufi ende nuk kishte informata t mjaftueshme sesi bhet lufta
speciale e shrbimeve sekrete dhe nuk kishte br as prvoj praktike
sesi duhet mbrojtur nga ato.
Po ather, si mund t funksionoj organizata pa antarsim, pa
struktura drejtuese? pyeti Jusufi.
Veprimtaria jon nuk i prgjigjet veprimtaris se organizats. M
shum i shkon nj lvizjeje patriotike t mrgimtarve.
E kam vrejtur kur u kemi br vizita mrgimtarve n Shtutgart
me rrethin. M duket m shum na duhet t merremi me shpjegime e
propagand gojore sesa me shkrime e gazeta. Shumica mezi lexonin.
Do ta kemi t vshtir t gjejm nj form t prshtatshme t organizimit, kur vetm disa po guxojn t takohen me ne publikisht. Tani m
intereson t di, nse m lejohet, se a t ka dhn emigracioni reaksionar kroat t holla pr t bler arm. Kshtu kam dgjuar t prflitet dhe
insistitimi yt e i Vasilit q t shkonit n Prag m shtyri tju besoj pakz
ktyre prgojimeve.
Mirani u gzua q Jusufi e hapi kt tematik i pari.
Mendoj se ne duhet t flasim hapur, nisi Mirani duke marr
151

frym thell, po t mos prdorim kam dgjuar t prflitet, por tua

themi emrin dezinformuesve e diversantve. Un nuk t kam mbajtur
gj t fshehur, pos atyre q kam gjykuar se nuk t hyjn fare n pun. Sa
her m ke pyetur t jam prgjigjur. Asnjher nuk t kam thn se kshtu ose ashtu prflitet pr ty, por i kam konkretizuar me emr e mbiemr prfolsit, shpifsit e dezinformuesit. Vrtet jam m i ri dhe nuk e
kam nivelin tnd intelektual, por, meq m ke pranuar pr bashkveprimtar, nuk ke t drejt t sillesh joshoqrisht ndaj meje n kt drejtim.
Sa pr t hollat e kroatve, pr t cilat po prflasin Xhahili, Proletari,
Qerozi, e ndonj tjetr, nuk t kam treguar se m ka ardhur keq. Bile
disa po shpifin, sikur un me ato t holla kam ndrtuar vil me pishin
n Kosov. N t vrtet, un pata prjetuar nj fatkeqsi dhe vazhdoj
ta vuaj, jo pse e si prflitet, por pse m ndodhi fatkeqsia q m ka turpruar. Fjala sht pr pesdhjet mij marka. Nj mashtrues me emrin
Hysen Muhaxheri nga rrethi i Ferizajit krkoi ndihm. Ka qen n pun
si inxhinier n Termoelekran t Obiliqit. E kan drguar ktu pr
specializim n makinri t rnd. Pas specializimit nuk u kthye, sepse
donte t doktoronte. E punsuan gjermant si asistent n fakultetin
teknik n Duisburg. Ai, i shkreti, n ndrkoh filloi t merret me bixhoz,
me ndrralla se do t bhet i pasur. Huazon t holla nga shum
bashkatdhetar t njohur t tij, me mashtrimin se i duhen pr t mbrojtur doktoratn. Dajat e tij q jetojn n Dyzeldorf, e q ti i njeh, Hajzeri
me t vllan, donin ta ndihmonin prtej mundsive t tyre, pa ditur se
Hyseni ishte br bixhozxhi. Mu drejtuan edhe mua pr ndihm. E
dinin se un nuk kisha mjaft as pr buk e libra, por e dinin se njihja
shum kroat t pasur. Besova dhe desha ta ndihmoja q Kosovs ti
kthehet nj kuadr i zoti. Shkova te nj kroat n Essen. Ishte vllai i mikut tim Vinko K. I tregova se nj bashkatdhetari i duhen pr eksprimente shkencore pr doktorantur t holla pr ti paguar si garanci. Nse
152

nuk do t dmtoheshin makinat, ku do t bhej eksprimenti, ato do ti

ktheheshin. Kshtu m kishte dezinformuar Hyseni kur mu lut ta ndihmoja n prani t dajave t tij. Kroati u mjaftua me kaq sqarime. Tha t
shkonim pas nj ore q ti merrnim pesdhjet mij markat. Ai shtoi, se
po ia mbajtn gjermant pr kaucion, Hyseni nuk kishte nevoj ti kthente asnjher, meq dshironte ta ndihmonte Kosovn me doktorin q
do ti kthehej. Ky far Hyseni mori t hollat dhe na humbi. M von
mora vesh se kto dhe rreth treqindmij t tjera q i kishte huazuar t
kolegt e tij gjerman, me mashtrime tjetrfare, i kishte humbur n bixhoz. Jam ndier shum keq karshi mikut kroat. E kam sqaruar si ka qen
e vrteta dhe m ka thn t mos ngushtohem, meq kishim prjetuar
mashtrim e fatkeqsi t prbashkt.
Kjo sht historia konkrete e t hollave pr t cilat prflitet e shpifet.
Tani, nse ke durim t m dgjosh, kam edhe disa sqarime t tjera.
Vetm urdhro, por m vjen keq nse ndihesh i detyruar pr tu
mbrojtur, pasi un dshirova t sqarohem dhe jo t t sulmoj, u
prgjigj Jusufi me keqardhje.
E para, un sugjeroj q t mos e prdorsh shprehjen reaksioni
kroat, sepse sht prodhim titist. Reaksion nuk mund ti thuhet organizimit pr tu liruar nga robria. Ai sht emigracion patriotik me rrymime e gupime politike nga e djathta dhe e majta. Nuk di t ket n radht e ktij emigracioni t djatht dhe as t majt ekstrem. sht emigracion pr admirim dhe jo si yni pr faqe t zez. Kam pasur fat t njoh
shum kroat. M kan ndihmuar pr regjistrim n universitet, n strehim. Personalisht njoh Kushanin, Markusin, Bilanxhiqin, Knezoviqin,
Shtambukun, albanologun e shquar Lazar D. dhe shum t tjer. Madje
edhe t atill q ndiqen si atentator ndaj prfaqsive diplomatike jugosllave. Kam strehuar t ashtuquajtur terrorist kroat nga se i krkonte
Beogradi pr ekstradim, kam marr pjes n shum aktivitete t tyre.
Jam bindur se edhe ata, pothuajse sa ne, kan t drejt t luftojn kundr
153

pushtuesve serb dhe titistve jugosllav.

E dyta, nse ata do t m jepnin t holla pa kushtzime, si ndihm
pr t luftuar pushtuesin e prbashkt, un do ti pranoja pa pyetur pseudokomunistt e udbasht, si jan Proletari, Xhahili, Rezili, Qerosi e
ndonj tjetr. Nse nuk t mbetet hatri pr kt nuk do t t pyes as ty,
po pata kt mendje kur t m ofrohet nj shans i till.
E treta, prgojimet nga t apostrofuarit jan shum t ngjashme me
shpifjet e Rezilit pr ty. N rastin tim tani ata nuk jan aq brutal sa n
rastin tnd, sepse nuk jam intelektual i nivelit tnd. Pr Xhahilin e Qerosin mendoj se jan si Rezili, por aktualisht me rrole t tjera. Proletari, q
mban publikisht pseudonimin e Enver Hoxhs, Shpati, sht nj demagog maniak. Ti mund t dgjosh shpifjet q prhapin ata, por nuk t
ka hije q t ndikohesh nga ato. Ne do t duhej ti diskutonim shpifjet e
tyre menjher dhe t gjenim metodat praktike, sesi ti prballojm ato
dhe si ti izolojm ata. Besoj nuk t mbetet hatri q fola pak me emocione.
Mirani sa nuk e kishte humbur durimin, duke pritur rastin q ti diskutonte kto gjra me Jusufin. N fytyr i shklqente nj djersitje e leht.
Jusufi nuk foli menjher. Po mendohej. Dukej i befasuar nga ky shprthim i tjetrit. Ndrkoh kishte filluar t mbante shnime.
Kto q i ngritem do ti bisedojm her pas here, n t ardhmn,
pa i ln t grumbullohen, ngase edhe mund t na iritojn. Tani m
intereson t di prse e zezove emigracionin ton dhe e lavdrove at
kroat?
Sepse i till sht. Dhe q ta dish, un nuk stepem ti kritikoj, pr
t mos thn edhe ti shaj, t metat e kombit tim. T tjert le ti kritikojn e le ti shajn t metat e kombeve t tyre. Nse e vshtrojm nga prizmi i angazhimit lirimtar, emigracioni yn vrtet sht pr faqe t zez.
Emigracioni ekonomik sht br i madh numerikisht, por atij nuk i
intereson veprimtaria patriotike dhe aq m pak veprimtaria lirimtare.
154

Ata jan dhn pas ngritjeve t shtpive t mdha n Kosov, pas blerjes s tokave. Sikur jan n gar midis tyre. Pr kto un nuk i fajsoj.
At nivel t vetdijes se ult sociale e kombtare kan. Po tua analizosh
prejardhjen, sheh se jan individt m t varfr n Kosov, gjysmanalfabet e analfabet. Vetm n ktu, deri n fund t 1974ts, kur Gjermania ndrpreu importin e gastarbajterve, kan ardhur mbi shtatdhjet mij puntor shqiptar, si e tha nj dit shifrn nj propagandues
i BANKKOSit. Me at u fjalosa n nj takim, n prani t bashkatdhetarve. Ai po propagandonte q edhe ato pak kursime q kan kurbetart, ti deponojn n at bank. Un u mundova t sqaroj kurbetart se devizat e kursyera edhe n BANKKOS prfundojn n Beograd dhe se mund q nj dit ti humbin fare. Ata nuk dshironin t m
kuptonin, sepse i joshte vetm kamata e lart q ua premtonte mashtruesi. Megjithat, kta kurbetar t mjer, jan t mir shpirtrisht.
Punojn e kursejn shum pr t mbajtur familjet n Kosov. Vetm ti
shohsh se sa mjerueshm han e vishen, q t mund t kursejn edhe
nga kafshata, si thuhet. Ndihmojn materialisht shkollimin e fmijve,
vllezrve e motrave, nipave e mbesave. Kjo sht, si t thuash, nj ego
biologjike pozitive pr t ndihmuar t vett. M larg nuk shkojn. Pr
ilustrim konkret po t them se sado q jam student i varfr, nuk u shkon
ndonjher ndrmend t m ndihmojn. M ndihmojn vetm vllai e
kunata, por ata i kan mundsit e vogla sepse kan shum femij. M
ndodh t udhtoj me tren nga Bochumi n Dyzeldorf, nj distanc prej
rreth shtatdhejt kilometrash, pa pasur t holla pr bilet. Kur vjen
konduktori, un fshihem n wc derisa t kaloj. Akoma m keq. M
ndodh t shkoj i uritur dhe t pres n Klub mos ndoshta ndonjri do t
blej di pr t ngrn aty dhe un ti ulm gjoja rastsisht n tavolin.
Po t jap shans t m keqkuptosh sikur un po nxiros emigacionin nisur
nga mllefi subjektiv. Kjo nuk qndron. Un jam shum i gzuar q ata
kan pasur guximin t m ln t hyj n Klub, meq konsullata jugo155

sllave i ka krcnuar ata pr ti detyruar ta ma ndalojn frekuentimin. N

klubet e tjer t emigrantve tan, q quhen klube jugosllave, nuk m
ln t hyj, ngase friksohen. Pr kt guxim t tyre vitin q shkoi, kur
shkuan pr pushim n Kosov, organet prkatse atje kan arrestuar
Kryetarin dhe Sekretarin dhe disa ntar t Klubit, pikrisht pr guximin
t tyre pr t bashkorganizuar klub vrtet shqiptar.
Mirani hetoi q Jusufit po i mbusheshin syt lot, ndoshta nga zri
ngashrues i tij derisa rrfente m emocione t paprmbajtura.
M fal, po vazhdoj!
Priti reagimin e Jusufit, por ai miratoi vetm me nj lvizje koke.
Nuk e quaj pr turp edhe nse derdhim lot pr kt gjendje. Nuk
zhburrrohemi. sht e natyrshme dhe e shndetshme t prloten ndonjher edhe burrat. Harrova ku e ndrpreva? u hutua Mirani. A po,
nuk do ta zgjas m prshkrime dhe prjetime, por kisha ndrmend t
flisja edhe pr nj shqetsim konkret. Kam dgjuar fajsime n Klub, se
gjoja un jam fajtor pr arrestimin e Kryetarit, Sekretarit dhe antarve
t tjer, se do duhej t mos shkoja m aty, meq do i rrezikoja edhe t
tjert. Ndrgjegja m ka sugjeruar t mos trhiqem para t tilla sakrificave. Arsyetimi i ndrgjegjs sime ishte se, meq un nuk po e ndrprisja angazhimin lirimitar, edhe kur UDBja, duke dashur t m shantazhoj, torturonte barbarisht nnn dhe vllezrit n Kosov dhe ua
thoshte atyre shkoqur arsyen e torturimit. Pra, si e dim, veprimtaria
lirimtare ka koston e saj, ka sakrificn brenda dhe ne kt e kemi ditur
q kur jemi prcaktuar pr t. Harrova t them se akoma m keq e ka
psuar edhe Arkatari, nj malsor i mrekullueshm nga Malsia e
Tetovs. Jam i vetdijshm se do ta psojn edhe shum t tjer, meq
organet jugosllave jan koncentruar ta shprbjn kt Klub. Me bashkveprimtar atje kemi diskutuar dhe kemi vendosur q t mos dorzohemi, t rezistojm duke i shtuar aktivitetet kulturore. Edhe ti je befasuar dhe knaqur sa her e ke vizituar kt Klub t mrekullueshm.
156

Sigurisht e mban mend. U ke folur bashkatdhetarve gjat vizitave n

Klub, se presioni i prqndruar i organeve jugosllave ndaj ktij Klubi do
t zvoglohet duke hapur edhe shum klube si ky n qytete t tjera.
Megjithat, ende nuk po ia dalim t hapim t tjera klube, si dshirojm.
Jemi n faz t mir t themelojm t ktilla klube n Bruksel e Bielefeld.
Po prpiqemi ta lirojm Klubin jugosllav Rilindja n Mynhen.
Po vazhdoj me argumente t tjera. Po e ilustroj kt me nj ndodhi
simbolike. N shtpi t malsorit nga Tetova, e njeh edhe ti Saimir Prcn, po palosnim Bashkimin, pr t kursyer q t mos e paguanim shtypshkronjn pr kt. Ishte babai dhe bashkshortja e Saimirit. Ajo sapo
kishte ardhur nga vendlindja. Ishin edhe gjasht bashkveprimtar t
tjer. N nj ast t papritur, bashkshortja e Saimirit vuri mbi tavolin
bizhuterit e saj duke thn: Urdhroni, shfrytzoni kto pr t financuar daljen sa m t shpesht t gazets. Duhet tju vij keq q nuk po
e ndihmoni financiarisht. Mirani po detyrohet t jap t hollat e veta q
po i fiton duke shprndar natn pamflete e reklama....
Babai i Sajmirit, vjehrri i saj, i brtiti: Nuse, t ka ln mendja, si po
na turpron kshtu!
Ajo ia ktheu: Jo baba, por kto mi keni bler mua, jan t miat dhe
un po vendos ti jap pr botim t gazets. Po m vret ndrgjegjja ti
mbaj pr vete, sidomos kur po shoh se ju nuk po e kuptoni q duhet t
ndihmoni m shum se sa ndihmat simbolike. Ju dgjova kur u paraqit
raporti i ndihmave q kishit grumbulluar. M erdhi keq... Pusho m!
e pat ndrprer vjehrri.
Pllakosi heshtja dhe far heshtje se! I befasoi shprthimi i papritur i
asaj malsoreje, deri ather tepr e heshtur, e cila po na shrbente pa
pra me aj, si t ishte kameriere. Me kt ndrgjegjsim t ult patriotik
q kan tani do t na duhet koh dhe angazhim i madh q ti ndrgjegjsojm politikisht. Tani pr tani merakun kryesor e kan, si ta ruajn kt
status prej emigrantve ekonomik, sepse pushteti jugosllav ua ka futur
157

lepurin n bark. Nuk mund t angazhohen se duan ti ruajn pasaportat e kuqe jugo-sllave.
Emigracioni politik shqiptar sht edhe m pr faqe t zez. Pr bandn rreth t vetquajturit Emil Kastrioti, t kam informuar. Emigracion
tjetr politik sht ai q prbhet nga t arratisurit nga Republika e Shqipris. Ata jan t prqndruar n Bruksel dhe n Shtetet e Bashkuara
t Ameriks. Nga njohurit q kam pr ta, t mbledhura gjat ktyre
katr viteve q gjendem ktej, ata jan t organizuar n disa grupime t
vogla e qesharake. Kryesisht merren me propagand kundr pushtetit
t Republiks t Shqipris dhe me sharje t njritjetrit. Ata as formalisht nuk flasin pr lirimin e trojeve tona t pushtuara. Shumica e udhheqsve t ktyre organizimeve pseudonacionaliste dhe pseudopatriotike kan qen dhe vazhdojn t jen n shrbim t Beogradit. Ta
zm drejtuesi e Partis Legaliteti, ()Nderim Kupi, shum vite ka jetuar n hotel Sllavija n Beograd, hotel ky e rezervuar vetm pr bost
e kuq dhe delegacionet e huaja, pr kontributin q i kishte br Beogradit. N Bruksel, ta zm, ke nga ata q publikisht koketojn e bashkpunojn me prfaqsit diplomatike jugosllave. Emigracion politik t t
arratisurve politik nga Kosova pothuajse nuk kemi. Tani ne kemi filluar t bjm di, por po e sheh se po heqim. Qindra veta jan ndrgjegjsuar, por nuk kan fuqi mendore e financiare q t bjn di me rndsi. Emigracioni politik kroat po i nxjerr disa gazeta e revista t nivelit
shum cilsor.
Enver Hadri, t cilin ti e njihje personalisht nga koha e shkollimit n
gjimnaz t Pejs, n Bruksel sht n krye t nj organizimi mjeran q
nuk i ka as dy-tre veta afr vets. Ti vet nuk pranove ta kontaktoje kur
ta solla numrin e telefonit dhe adresn e tij. Kjo ndodhi me gjas pr
shkak se u skandalizove kur e pe pamfletin q nxjerr ai.
Tani UDB-ja duket se ka parashikuar, ta thm pa modesti, pr shkak
t angazhimt ton, se emigracioni yn shpejt mund t ndrgjegjsohet.
158

Prandaj po ndrmerr masa preventive duke organizuar rrjet t dendur

t udbashve dhe informatorve t tyre. Shum nga kta jan t kamufluar si msues, si diplomat, si gazetar dhe si kategoria e Rezilit, Xhahilit, Nuriut, gjegjsisht Qerosit.
Sa pr ilustrim po sjell shmbullin e korrespondentit t gazets
Rilindja. Ky far korrespondenti qe m brutal se ata t prfaqsis
diplomatike gjat konfrontimeve q ka pasur ky Klub me prfaqsuesit
jugosllav. Konkretisht, ai kmbngulte q n emrtim t Klubit t mos
prmendej cilsimi puntor shqiptar, por jugosllav. Krkonte
q Klubi atje t quhej Klub i puntorve jugosllav, si po quhet Klubi Rilindja n Mynhen, Prparimi n Bruksel dhe ndonj klub i
ngjashm. N kt Klub n Dyzeldorf, ku e skterroste ky far korrespondenti, tani mblidhen qindra bashkatdhetar. Lexojn bashkrisht
gazetat dhe libra, diskutojn pr gjendjen e tyre dhe gjendjen n Kosov,
bejn aktivitete kulturore, mbrmje latrare. Ndihmojn simbolikisht
shtypjen e Bashkimit, etj. Po e strprsris, me shpres se nuk po ta keqprdor durimin, se me kt prvoj po mundohemi t organizojm
bashkatdhedhatart n metropole t tjera, n Bruksel, Zrich, Gjenev,
Mnich, Hamurg, Kopenhagen e gjetiu. Nuk e prmenda Shtutgartin
se tani ti je m i informuar. Kam frik se mos aty imponohet si udhheqs Qerosi dhe ne nuk do t kemi sukses.
Mirani pushoi. Dukej se ishte lodhur, jo pse kishte folur, meq kt
lloj llafazanrie ndrkoh e kishte ushtruar, por sepse kishte folur i ngarkuar me emocione, por edhe me hidhrime pr dizionformatat e shpifjet q po bnin trekatr veta ndaj tij, q ta hutonin Jusufin.
Pas nj pauze t vogl Jusufi theu heshtjen:
T kam admiruar dhe t admiroj, sidomos pr faktin q je i hapur
karshi meje dhe flet pa vetcensur. N dukje i rrept, por pikrisht
kshtu t dua un. Ke t drejt, kam hezituar ti diskutoj menjher prfoljet q i kam dgjuar, pikrisht nga individt q prmende. Prmba159

hesha sepse m dukej se ca nga kto sikur t shkonin. Kisha prshtypjen se ti nuk je revolucionar, i diciplinuar n nivelin q un e dshiroja.
Meq po bisedojm hapur, t ka rastisur t thuash ndokund se un
po i prvetsoj simpatizantt e Frontit n rrethin e Shtutgartit pr ti antarsuar ata n Organizatn q i prkas un?
Vet ky dyshim q po shfaq, filloi t prgjigjet Mirani paksa
shprthyeshm, tregon se krimbat q po veprojn pr t turbulluar
marrdhniet tona kan gjetur njeriun e paprvoj n luftn mbrojtse
kundr lufts speciale t UDBs. Kjo ka br q ti t harrosh se un
kam propozuar q ti, bashk me Vasilin, duhet t merreni me bashkatdhetart e ksaj ane. Sigurisht edhe me ata q jan simpatizant t Frontit, q t mos kemi nevoj t harxhojm koh, energji dhe financa duke
ardhur veprimtar prej rrethins se Dyzeldorfit deri n kto an...
Nuk ke nevoj ta zgjassh, u sqarova. Ather po pushojm pak
dhe nse na duket e arsyeshme, e vazhdojm kt diskutim tepr interesant. Them q pr mnyrn m t prshtatshme t organizimit t kurbetarve do t duhej t organizonim diskutime m t shpeshta dhe n
rreth m t gjer, me pjesmarrs t paraprgatitur me analiza e ide
konkrete. Tani, para se t dalim pr pushim n dhom t ndenjs, kam
nevoj t m thuash di akoma m t drejtprdrejt q ke menduar ta
thuash, por je vetprmbajtur, si thua ti...
Mirani nuk i dha koh tjetrit ta bj pyetjen, meq iu shfaq nj dshir t shprehej pr ndrojtjen, vetprmbajtjen.
Rndom, si mund ta kesh vn re, un nuk ndruhem t flas pr
ato q mendoj e ndiej. Un vetprmbahem ti them t gjitha prnjhersh. Gjrat nuk thuhen vetm sa pr ti thn, por thuhen pr t arritur qllimin. Nse i thua t gjitha pa metodik e takt, paprshtatshm n
hapsir e koh, mund t arrish t kundrtn e asaj q synon. Duhet vlersuar gjendjen e disponimin e atij q dshiron ti flassh. Sa pr ilustrim
konkret, meq nuk po i gjej shprehjet dhe mnyrn pr ti shpjeguar
160

kto q po mundohem ti shpjegoj, po sjell vetprmbajtjen time pr t

ti thn t gjitha pr Sabitin, alias Rrobaqepsin. T fola shum shkurt
pr t. U friksova se do t t hidhroja po ti thosha t gjitha njhersh.
Q t mos e zgjas deri n monotoni e bezdi, po shtoj konkretisht edhe
ca shpjegime pr udhheqsin tnd. Pr t bashkatdhetart n Stamboll
m kan folur shum keq. M kan folur ata q nuk merren me thashethme, me prfolje. Jan emigrant pothuajse t natyralizuar n Turqi
dhe do tua thosha emrat sikur ti ti njihje. Ata ishin zhgnjyer dshprueshm. Ndrkaq ti m ke folur pr t si pr nj idhull. Sa keq m
erdhi kur i dgjova gjith ato gjra. Pata menduar se si mundet q nj
intelektual i kalibrit tnd, t udhhiqet nga nj diletant, me paraqitje skizofrenike. Akoma m keq do t m vinte po qe se ti do t prisje edhe
m gjat q ai t t lajmrohet pr t t udhhequr. Parandiej se do t
zhgnjehesh nj dit, si jan zhgnjyer bashkatdhetart tan n Turqi.
Pr kto zhgnjime t tyre m konkretisht do t flasin ca bashveprimtar tan t mrekullueshm n Bruksel, t cilt vijn nga Turqia. Ata do
t kesh rastin ti takosh s shpejti. Nga ato q m ke treguar se t ka antarsuar Rrobaqepsi dhe se ai t ka bindur se Lvizja sht organizat
e madhe, pr kt t dytn nuk m sht mbushur mendja. Pr kt
organizat ende nuk dihet gj n Kosov dhe nuk mendoj se sht themeluar pr ta mbajtur konspirativ emrin dhe veprimtarin, por pr t
br punn q do t duhej t ndihej nga t tjert. Nuk besoj se nj organizat e madhe duhet dhe mund ta fsheh emrin e saj. Po ti them kto,
meq n emr t ilegalitetit dhe konspiracionit disa kreten mund t bjn shum shprdorime. Ja, a nuk e kemi shmbull konkret Grupin Komunist Zri i Kosovs dhe sidomos kryetarin e tij, Rezilin, i cili n emr t
konspiracionit, t centralizmit demokratik, i dha urdhr t kobshm
Vasilit.
Un mbajta ca shnime sepse ke ngritur tema interesante pr t
diskutuar n t ardhmen. Jo t gjitha mendimet m plqyen, por mir
161

bre q i shprehe. Po e prseris edhe nj her: Mendoj se do t na duhet

t organizojm takime pr t trajtuar tema t llojllojshme. Ne akoma
nuk e ditkemi se cila form e organizimit sht m e prshtatshme, sado
q angazhohemi shum pr t ndrgjegjsuar bashkatdhetart dhe pr
ti afruar ata.
T dy doln n dhom t ndenjs me nj lehtsim t kndshm. Askush deri ather nuk i kishte penguar, as edhe duke hapur dern e dhoms se puns pr t pyetur nse kishin nevoj pr t pir gj, si bnte
ndonjher bashkshortja e Jusufit.
9.
Sot (e shtun), Jusufi, Bardhi e Mirani u takuan me Vasilin n nj
lokal n priferi t Shtutgartit, buz rrugs q vinte nga Ludwigsburgu.
Vasili i informoi se t nesrmen, n orn 16.00, Rezili e kishte urdhruar ta priste n banes. Vasili ishte i mendimit q skenari ndaj Rezilit duhej
t prfundonte nesr. M nuk kishin far t hulumtonin. Tashm
mendimet e secilit anonin nga vlersimi se Rezili sht udbash dhe jo se
vepron si ia thot mendja e tij.
Edhe un jam i nj mendjeje me Vasilin. Nuk kemi pse ta hetojm
tutje. Nesr duhet t marrim qndrim, tha Mirani.
Un, tha qetas Jusufi, nuk do t jap mendim, sepse mund t
m keqkuptohet si subjektive. N kt ngjarje jam viktim. Por, gjithsesi
ju duhet t gjykoni me urtsi.
Jusufi po reflektonte me qetsi e urtsi sepse, si e thoshte ndonjher, rruga e zgjedhur ishte me rreziqe dhe se vendimin pr t br atentat, nse e kishte marr UDBja, e bnte krenar. Ishte edhe nj dshmi
se punonte mir e shum pr popullin e tij t robruar.
Tani sht n dorn tuaj se si do ta mbyllni kt episod t shmtuar, por po vetkuptohet se far meriton ky qelbanik shqipfols! prfundoi Bardhi.
162

 Un them q nesr t shkojm n takim, tha prap Mirani. Ai

nuk duhet ta dij derisa t ballafaqohemi aty pr aty, se ne do t jemi t
pranishm. Ne do ta presim Rezilin n dhom dhe do ta detyrojm t
flas se kush ia ka dhn urdhrin, cilt jan kolegt e tij t tjer n shtett
perndimore etj. N takim them t jet i pranishm edhe Maksi. Ti,
iu drejtua Jusufit, do t kesh rastin ta shohsh, madje edhe t flassh
me kriminelin q sht hallk urdhruese pr vrasjen tnde. Prania jote
do t ndihmoj t gjykojm me urtsi, si po na kshillon. Un, n fakt,
jam pr prznie t tij q ktej, si veprova me Fekir Dalann., sepse nuk
na ka hije dhe nuk kemi t drejt ta vrasim ktu. Ky shtet ka ofruar
punsim pr mbi shtatdhjet mij puntor nga Kosova dhe nga viset
e tjera shqiptare n Jugosllavi, po na strehon e toleron edhe ne.
Se mos ka hetuar gj Rezili dhe po na prgatit ndonj kurth!
shprehu dyshimin Bardhi.
Ju siguroj, e mori fjaln Vasili, se nuk ka asnj dyshim. Pas takimit q kishim n banesn e tij para dy javsh un taktizova me t duke
e krcnuar se do t marr hak edhe ndaj Miranit, pasi ta kem kryer me
Jusufin, pavarsisht nse do t m jepte leje ai. Rezilit iu b qejfi dhe kto
dit e ka rritur besimin dhe simpatin ndaj meje.
Mir, ta lm t takohemi nesr n banesn e Vasilit, shtoi Jusufi
me nj qetsi t ekulibruar, dhe aty pastaj, duke par e duke br, si i
thon nj fjale.
Jam dakord, miratoi Bardhi.
E lam pra t takohemi nesr n orn 14.30 tek un? pyeti edhe
nj her Vasili.
T gjith miratuan takimin dhe planin prkats.
Un dhe Vasili po shkojm n Nrnberg. Sonte do ta kalojm natn t Maksi. Nsr bashk do t kthehemi, shpjegoi Mirani duke ln
t vetkuptohet se nuk kishin pse t humbnin m koh n at lokal.
163

10.
Para ors 14.30 n dhomn e Vasilit n konviktin pr puntor t
huaj t firms ITT n Esslingen, ishin t pranishm Jusufi, Mirani,
Bardhi, Vasili dhe Maksi. Diskutuan planin teknik t takimit.
Pikrisht n orn 14.24 Mirani e Bardhi, t fshehur n dhomn e dushve, pran hyrjes kryesore t katit, dgjuan hapat e Rezilit duke u ngjitur shkallve. Nuk kishin pse t dyshonin se mund t ishte dikush tjetr,
meq dita ishte me diell dhe pothuajse t gjith gastarbajtert ishin n
qytet. Rezili hyri n korridorin e katit t dyt, u kthye n t djatht drejt
dhoms. Parakaloi dhomn me dusha, dera e se cils ishte ln gjysm
e hapur. Po ecte prgjat dhoms ngjitur q ishte para asaj t Vasilit. N
at dhom banonin dy puntor italian, t cilt n ato aste nuk ishin
t pranishm. Rezili trokiti sinjalizueshm n dern e dhoms s Vasilit.
Nga brenda u dgjua zri i lart i Vasilit: Hyr!. Ai hapi dern dhe sapo
pa t tjer n dhom ulriti me trbim: Tradhti! Prplasi dern q t
ikte, por prapa hasi n Miranin e Bardhin. Mirani i thirri: Prpara! Hyr
n dhom! Dorn e mbante n xhep t xhupit drejtuar Rezilit si t
kishte revole n dor. Pastaj iu drejtua Bardhit: Kontrolloje! Bardhi
nuk i gjeti gj dhe ia dha t shtymn. E detyruan t ulej.
Rreth tavolins, q ishte midis t dy shtretrve, ishte ulur Jusufi, n t
majt, afr tij duhej t ulej Mirani, n t djatht ishte ulur Maksi dhe pran tij duhej t ulej Bardhi. N krye t tavolins ia kishin ln vendin Rezilit, t cilin tashm e urdhruan t ulej. N fund t tavolins, prball
Rezilit ishte caktuar vendi pr Vasilin, i cili u ul i fundit.
Sapo u ul Vasili nxori nga brezi revolen, nj collt t bardh dhe e vuri
at para vetes mbi tavolin, duke folur:
Njri nga ju t dy, Rezil e Jusuf, jeni t UDBs! Ne do t dgjojm ballafaqimin tuaj dhe n fund do t marrim vendim!
Vasili i dha pesh zrit duke ruajtur qetsin, si e karakterizonte, pa
e ngritur zrin, edhe pse e dinte se nuk kishte njeri n at kat t konvi164

ktit. Jusufi u befasua kur Vasili vendosi mbi tavolin revoln. Edhe m
shum u befasua se si e nisi ballafaqimin. Rezili thatim, turimpreht,
ishte zverdhur i tri, dridhej si pul e lagur. Mirani, Bardhi e Maksi kishin
drejtuar shikimin drejt Rezilit pr ta par syrratin e tij.
Ju betohem n flamur e n ideale, filloi t prgjigjet Rezili duke u
dridhur si shevari n uj dhe me z pothuajse t prvajshm, un nuk
jam udbash...
N cilin flamur dhe n cilat ideale na betohesh, kriminel!? ia ndrpreu fjaln Mirani me z t prer. Ktu je pr tu rrfyer dhe jo q t
betohesh. Nuk na bindin betimet e tua t rrejshme!
Ather po mbett t jem un udbash, zuri t flas Jusufi me
qetsi paksa t humbur. Ti Rezil nuk m njihje prpara. U informove
posa u arratisa nga Kosova, pothuajse para meje. Akoma pa m njohur
dhe pa filluar un ndonj veprimtari, ti fillove t shpifje te bashkatdhetart: UDBja ka drguar Jusuf Grvalln, nj udbash t rrezikshm, pr t survejuar shqiptart patriot dhe pr t prar Grupin Komunist Zri i Kosovs. Kto
shpifje i bje publikisht, kryesisht n stacion t trenit n Shtutgart, q kur
u arratisa. Sado q asgjkundi nuk isha przier n punt e Grupit tuaj.
S fundi ti i dhe urdhr Vasilit t bj atentat ndaj meje...
Meq Jusufi u ndal, Mirani nuk e kuptoi nse e kishte mbaruar fjaln.
Megjithat, iu drejtua Rezilit:
Si i komenton ti kto q tha Jusufi?
Pr zotin nuk jam udbash! tha Rezili m z t prvajshm. N
besn tuaj, mos m vrisni!
I thua vetes komunist dhe betohesh n zot!? e ndrpreu Mirani.
Prgjigju n kto q tha Jusufi dhe mos humb koh me betime e lutje
prgjruese!
T gjitha i kam br kok n vete, se ashtu ma ka thn truri im i
smur, u prgjigj Rezili blbzueshm e prvajshm. Ju lutem t ma
falni jetn!
165

 Si qe n gjendje t dinte truri yt i smur se Jusufi u arratis n Gjermani akoma pa hyr ky tamam n Gjermani? e pyeti Mirani.
M kan informuar shokt, mezi foli ai.
Si i kan emrat? pyeti prap Mirani.
Nuk ua di emrat. M kan telefonuar nga Kosova dhe m kan
treguar, por jan friksuar t mi tregojn emrat n telefon.
N ka u mbshtet truri yt i smur kur mori vendim ta urdhronte
Vasilin pr t br atentat n Jusufin? qe Mirani tashm n rrol hetuesi.
Vetvetiu gjykova, meq mendova se erdhi n rrethin ton pr t
penguar veprimtarin ton revolucionare dhe pr ti identifikuar antart
e Grupit ton, tha tjetri.
Mirani shikoi t gjith me radh nse donte ta merrte ndonjri fjaln.
Meq t gjith po prisnin t vazhdonte ai ta merrte n pyetje, vazhdoi:
Prse ta tha truri yt i smur q ta shash para shum viteve revistn
kroate Nova Hrvatska, duke lavdruar gazetn e Beogradit Novosti dhe pr kt t hash thik nga kroati q u ofendua? Truri yt q n
gjendje t komandoj konsullin jugosllav q t t vinte prdit pr vizit n spital? Truri yt dirigjoi shtypin jugosllav t shkruante me pompozitet pr patriotizmin tnd jugosllav pas atij rasti? Truri yt organizoi
tubimet me emigrant, kur shkonin pr pushime n Kosov dhe n ato
tubime titistt pushtetar t Kosovs flisnin pr heroizmin tnd? Truri
yt ta tha t bashkjetosh me serbe, duke u reklamuar publikisht si antiserb? Truri yt ta tha t themelosh organizat t shpifur, gjoja ilegale,
marksiste-leniniste? Truri yt i smur diti t mashtroj e manipuloj kta
dy patriot t ndershm dhe shum t tjer deri n at shkall, sa ti
japsh urdhr Vasilit pr atentat?...
Ju lutm, ma falni jetn! mezi e shqiptoi lutjen Rezili nga vaji e
ngashrimi, duke vendosur kokn mbi tavolin dhe duke i rn me grushta her koks e her tavolins.
166

Pr habi t t gjithve Jusufit filluan ti mbushen syt me lot. Tek tani

po e shihnin se sa i brisht e sentimental ishte. Ai rrmbeu fjaln edhe
pse Mirani e kishte ndrmend ta vazhdonte serin e pyetjeve.
Ju lutem, ma falni mua jetn e tij dhe lreni t zhduket prej ktej
kt udbash frikacak!
Mos, Baca Jusuf, t lutem mos na krko kaq shum! shprtheu
befas Vasili, pa e mbaruar tjetri fjaln.
Si ti nxjerr goja kto fjal, Jusuf Grvalla? pyeti Maksi. Ai dha
urdhr t t merret jeta, ti tani na lute q tia falim ktij udbashi kriminel
jetn!
Nuk dua ta argumentoj lutjen time, foli Jusufi. Kshtu po ma
thon ndjenjat, ngase po m vjen gjynah si po qan ky zuzar. Ky frikacak sht viktim e zuzaris s tij. Ka pranuar ti shrbj UDB-s, por
jo asaj t Kosovs, por UDB-s serbomadhe t Serbis, si shum shqiptar t mjer, frikacak e interesxhinj dhe tani i duhet t punoj sipas
urdhrave t eprorve serbomdhenj. Prandaj t ma falni jetn e tij q
ti jepet shans t dezertoj nga ajo struktur antishqiptare.
Ke t drejt t shprehesh mendime, iu drejtua Mirani, si ke t
drejt t na lutesh tia falim jetn, por mos insisto t ta miratojm, si ta
thon ndjenjat e tua sentimentale t momentit.
Ather, po vendoset ta vrisni at, duhet t m vrisni edhe mua!
kundrshtoi kushtzueshm Jusufi, tashm me z m t qart e m t
fuqishm. Ai e parandjeu rrezikun se aty, para syve t tij, mund t ndodhte ekzekutimi i Rezilit.
Shkove larg, Baca Jusuf, m more n qaf, iu drejtua Vasili i egrsuar prbrenda, por duke ruajtur vendosmrin e qetsin e jashtme.
Dgjoni ktu, shok, ndrhyri Mirani, edhe un jam me Jusufin
sepse, n fund t fundit, ky ishte viktima e mundshme q tani po shfaq
kaq zemrgjersi. Pr kt ky ka m se shumti t drejt morale n marrje t vendimit kolektiv. Por, ky zuzar, mir ia gjeti cilsimin Jusufi,
167

q friksohet kaq shum nga gjykimi yn, duhet t plotsoj kushtet q

po i formuloj: Ta ndrpres veprimtarin udbeske ose t iki nga Gjermania, ta dorzoj gjith dokumentacionin e Grupit Komunist Zri i Kosovs, t mos provoj m t bj krime t tjera! Jeni dakort me propozimet
e mia?
T gjith po shikonin njritjetrin. Hezitonin sekush t prgjigjej i
pari. Pas pak astsh Vasili tha:
Un po pajtohem me t dy, sado q po detyrohem t shkel mbi
vetn time.
Do ti plotsosh kushtet q ti caktuam? iu drejtua Mirani Rezilit,
pa pritur mendimin e Bardhit e t Maksit.
Po ju betohem se i pranoj, jan kushte tepr simbolike n krahasim
me faljen e jets q po m bni dhe pr kt do tju jem mirnjohs, pr
jet t jetve, u prgjigj me z prvajts Rezili.
Tani na u shporr nga syt dhe m telefono sa m shpejt kur ti kesh
grumbulluar t gjitha dokumentet q ti zhdukim! e urdhroi Mirani.
Rezilit mezi po i bnin kmbt t ngritej. Nisi t zgjas dorn pr tu
prshndetur, por asnjri nuk ia pranoi. Uli kokn si i dhier dhe doli prjashta pa thn m asnj fjal.
N dhom ra heshtja. Vasili mori revolen nga tavolina dhe e vendosi
n dollap. Pas disa astsh heshtjeje u ndie Jusufi:
Jua paa pr borxh q m dgjuat.
Atij tashm i ishte kthyer dukshm qetsia dhe po fliste me zrin e
natyrashm.
Sa burr i dhmbshm e sensibil q qenke! iu drejtua Mirani.
T kam ditur pr pak, por jo pr kaq shum. Prcaktimin tnd q t merresh me organizim t veprimtaris lirimtare kjo natyr do ta pengoj.
Pastaj, ne qem marr vesh se nuk do ta gjykonim me vrasje dhe as q
do ta vrisnim, donim vetm ti bnim presion q ta tregonte t vrtetn...
168

 M tmerroi revolja q nxori mbi tavolin Vasili. M preku vaji i atij

zuzari mjeran. Sesi mi preku emocionet dhe m bri t m vinte gjynah, u prgjigj Jusufi.
Un nuk do ta kisha lshuar kaq leht, si vepruat ju, u shpreh
Bardhi i cili kishte heshtur gjat gjith kohs.
As un, miratoi Maksi. Ai kriminel e ka pasur plumbin hak!
Edhe un, e mori fjaln Vasili tashm bukur i natyralizuar, e pata t vshtir t shkel mbi veten time. Pothuajse e kisha vendosur t mos
i prmbahem vendimit q kishim marr prpara. Por, shpirti i but i dhe
lutjet e tua, Baca Jusuf, m detyruan t heq dor nga dnimi kapital.
Ne e falem, mori fjaln Mirani, por parashikoj se ai nuk do tju
prmbahet kushteve q i vum dhe ai formalisht i pranoi. Ai zuzar kriminel sigurisht u friksua, por m shum u friksohet eprorve t tij,
sepse ata nuk jan njerzor si ne. Kjo vart nga komandimi i eprorve
t tij. Ne duhet ti ruhemi. Ai mund t bhet edhe m i rrezikshm dhe
m finok. UDBja nuk e ka t vshtir t bj atentat n do koh, ndaj
kujdoqoft, por ajo preferon t gjej ekzekutor shqiptar, si n kt rast
q e prjetuam. Prmes atentateve, UDB-ja synon t fus prarje midis nesh, t na komprometoj para opinionit gjerman. Ne duhet t diskutojm n mnyr t shtruar pr tu aftsuar q t identifikojm paraprakisht udbasht dhe informatort e tyre, para se ata t deprtojn n
radht tona. Mnyra t tjera t sofistikuara, si jan informatort nga
radht e brndshme t UDB-s, q do t na informonin pr t tillt, nuk
kemi. Na mbett t jem vigjilent ndaj mnyrave t sjelljes e t veprimit t individve q t gjykojm nse jan shrbtor t UDB-s t cilt
mundohen t penetrojn n radht tona. Kshtu do t prsosim vetmbrojtjen nga sulmet e tyre, jo vetm fizike, por edhe dezinformuese, prarse e diversioniste. UDB-ja e Beogradit, pos UDB-s s Kosovs, do
t dynd q tani n rrethet tona njerz t saj dhe ne duhet t aftsohemi ti identifikojm, izolojm e bllokojm.
169

 Shprndahemi dhe kto tema i diskutojm n t ardhmen! tha

Bardhi. Atij akoma nuk i kishte dal gjith inati pr vendimin q morn.

Ditve n vazhdim, Rezili, Vasili, Maksi dhe t tjer antar t Grupit

Komunist po grumbullonin dokumentacionin. Pas dy javsh u mblodhen Jusufi, Mirani, Bardhi, Vasili, Maksi, Rezili dhe disa antar t Grupit, q t shihnin dokumentacionin e grumbulluar. Aty u vrtetua se
shumica e dokumentacionit ishte fotokopjuar. U b debat i rrebt pr
vendndodhjen e dokumentacionit origjinal, u akuzua Rezili se at dokumentacion ia kishte dorzuar eprorve t tij, u fjalosen dhe n fund u
vendos t digjeshin ato q u grumbulluan n prani t tre vetave: Bardhit,
Maksit dhe Rifatit, n banesn e t cilit bhej kjo mbledhje. Gjat djegies iu dha e drejta pr t asistuar edhe Rezilit. Ata gjeten nj vend t prshtatshm n natyr dhe i dogjn. Bardhi, Maksi dhe Rifati u kthyen pr
t treguar se dokumentacionin e dogjn, ndrsa Rezili kishte ikur q
andej, sepse u bind se nuk ishte m i dshirueshm t kthehej.

170

KAPITULLI IV

N shtator qe caktuar t mbahej kuvendi vjetor i Klubit t puntorve jugosllav Rilindja n Mynhen. Mirani bashk me tre aktivist
t Klubit t puntorve shqiptar Emin Duraku t Dyzeldorfit shkuan n at Kuvend pr t prkrahur aktivistt patriot t Klubit Rilindja. Ata kishin punuar me antart, q t zgjidhnin nj kryesi, e cila kt Klub do ta pavarsonte nga tutela e konsullats jugosllave. Ekspertt
e konsullats dhe ata jasht saj kishin sajuar skenar t sofistikuar. Ata
udhzonin nj treshe shqiptare, informator t konsullats, rrjedhimisht
t UDB-s, q t ricikloheshin si kryetar t ktij Klubi. Treshja prbhej
nga Garipi, Rrahmani dhe Bedriu. Meq konsullata kishte paracaktuar
q kryetar t radhs ta bnin Garipin, i kishin dhn t drejt ktij t
bnte fushat zgjedhore pr vete, duke shar dy partnert e tjer. Garipi,
sipas atij skenari, pos t tjerash, propagandonte pr vete:
Me votoni mua se un jam br patriot, jam vetdijesuar se nuk
duhet t rrim m nn tuteln e konsullats jugosllave. Rrahmani dhe
Bedriu jan shrbtor t konsullats dhe t UDB-s. Po qet patriot
duhet ti urrenti, t mos i votoni, madje edhe ti przini nga Klubi.
Aktivistt patriot bnin fushat kundr t treve, duke shpjeguar se
q t tre jan t t njjts hord, q dirigjohen nga konsulli, por q tani
kan zgjedhur kt metod mashtruese.
N kuvend asistonte edhe Mirani me t tre aktivistt e Klubit t
Dyzeldorfit. Kjo prani e tyre shqetsoi treshn q kishin vendosur ta
bnin kryetar Garipin. Mirani nuk duhej t eksponohej me marrje t
fjals sepse ishte i anatemuar si armik i Jugosllavis. Ai ishte i pranishm,
171

por duhej t mos hetohej q ishte aty. Prfundimisht fitoi Garipi duke
mbajtur nj fjalim t zjarrt patriotik, kryesisht kundr dy gjoja ishbashkpuntorve t tij, mnyr kjo tepr sugjestive pr ti prfituar
votat. N mbarim t Kuvendit Mirani kritikoi aktivistt q humbn
votimin, ngaq nuk kishin ditur t bnin fushat efektive. I njohuri i
Miranit, Bardhec R., q banonte n Mynhen, e ftoi at me shokt t
flinin tek ai. Sapo shkuan para pallatit (rreth ors 23.00), gjat parkimit
u gjenden rastsisht pran makins se Bardh Grvalls. Nga makina e
Bardhit doli Jusufi. Kur i pa u prshndet tepr formalisht dhe e
shkputi Miranin anash. Tjetri mendoi se Jusufi kishte ti thoshte di me
rndsi.
Mirmbrma! Nuk thuhet kot se rasti sht mbret i bots. Ja ku u
takuam. A kemi ndonj t re? Mos edhe ju jeni mysafir te Bardheci?
Nuk e njoh kt far Bardhecin, tha Jusufi i nevrikosur, paskan
t drejt ata q m kan thn se ti po m survejon intensivisht. Edhe
ktu m paske ardhur prapa. Q sonte do ti ndrpresim marrdhniet
derisa t sqarohen arsyet se prse po m survejon me kaq prkushtim.
Mos ia fut si kau pels! foli hidhrueshm Mirani. T gnjejn
ata maskarenj. Ne na mori nga Klubi Rilindja Bardheci, i cili e paska
banesn ktu. Nga ta dinim ne q n t njjtn koh do vinit edhe ju?
Survejuesi do ta kishte mnjanuar ballafaqimin fizik...
Ne jemi mysafir t Minush M. dhe jo t Bardhecit. Ta thash
mendimin tim dhe nuk do t diskutojm m ktu. Nuk po e duroj gjendshmrin tnde pr tu nxjerr edhe nga kjo situat tepr flagrante.
Prit t sqarohemi se ky vrtet sht nj keqkuptim! e luti Mirani,
por tjetri u largua duke i thn ftohtsisht: Mirupjekshim!
Miranin e hidhroi kjo sjellje dhe ky fajsim q i bri Jusufi:
E ke gabim dhe nuk po t ka aspak hije t sillesh kshtu prudshm, duke m provokuar t humb durimin. Po m fajson pa asnj
arsye. Natyrisht q edhe un do ta respektoj vendimin q ma komu172

nikove...
Mirani pa se Jusufi kishte prshpejtuar hapin dhe kot do ti fliste m
shum. Tjetri nuk po e dgjonte m. U ndal dhe bri sikur po rregullonte pantallonat, q t tjert t mos e hetonin se Jusufi po largohej nxitueshm prej tij.
Bashkatdhetart e tjer bashk me Bardhin kishin arritur para ders
se hyrjes n pallat dhe po e prisnin Jusufin e Miranin. U bn t gjith
s bashku dhe filluan ti ngjitnin t njjtat shkall. U ndan duke u prshndetur, meq Bardheci e kishte banesn n katin e 2t, ndrsa
Minushi n t 3tin. Asnjri nuk e dinte se far kishte ndodhur pak m
par midis Jusufit dhe Miranit.
Sapo hyn n dhom t Bardhecit filluan analizat pr humbje t zgjedhjeve, ndrkoh q Mirani po rrinte i heshtur, duke analizuar prplasjen
me Jusufin: Edhe sa koh do ti duhet t msoj se si duhet t mbrohet nga dezinformuesit prars? Vrtet, duhet ta pranoj un akuzn q
m bri n mnyr tepr naive dhe far qndrimi duhet t mbaj karshi
ksaj? Po Minushin, kt lahper, pse e vizituakan Jusufi e Bardhi!? Mbase nuk e njohin. Po si qenka sajuar kontakti i tyre me t ...!?
Miran! i thirri Kuneja, bashkshortja e Bardhecit, e cila e njihte
dhe e respektonte Miranin, meq ishte shoqe me kunatn e tij, Sabrushin. Mir se t ka pru Zoti dhe mos u mrzit pr humbjen n Klub
se ktu nuk jan shqiptart e mir si n Dyzeldorf. Atje mu ka rritur
ymri sa her kemi ardhur. Ktu fare nuk i ln grat t hyjn n kt t
shkret klub t pijanecve, delenxhinjve e udbashve.
Jo Kune, jo, nuk jan ktu shqiptart m t kqij se n Dyzeldorf.
Mynheni nuk ka shpallur konkurs q ktu t vijn vetm shqiptart e
kqij. Ktu po mungojn t mirt e guximshm pr t br pun patriotike. Ktu, meq sht m afr Kosovs, pr do fundjav po vijn
udbash prej andej dhe po i manipulojn e friksojn shqiptart. Ka ardhur koha q t angazhoheni ju grat, sepse burrat i keni frikacak dhe
173

ran n provim edhe sonte.

Plasi e qeshura duke ia ndrprer prgjigjen Miranit.
Mos na poshtro kaq rnd n sy t gruas! Nuk po mundemi m
mir dhe m shum sepse, e the edhe ti, ktu jan t angazhuar shum
udbash dhe at treshen e kemi shum t strvitur, u mbrojt Bardheci.
N dhomn e Minushit nuk kishte gjallri, meq Jusufi ishte i vrnjtur. Fodullku i mujshm i Minushit nuk po e nxiste Jusufin t fliste. Ai
njihej me Bardhecin, si fqinj q ishin, por nuk kishin hyrje-dalje te njritjetri, meq Minushit i kishte dal nami pr qejflinj femrash, pas t cilave
harxhonte fitimet q i kishte nga kontrabanda. Madje flitej se kohve t
fundit po shkonte me nj serbe t bukur. Ai tani po u krekosej Jusufit e
Bardhit si patriot i madh dhe kta po i besonin, me bindjen se at duhej
ta ngarkonin ti koordinonte aktivistt patriot n Mynhen. Po i besonin, meq nuk e njihnin.
Edhe Bardhi po habitej me qndrimin e heshtur t Jusufit sa q, kur
Minushi shkoi n kuzhin, nuk u prmbajt pa e pyetur. Tjetri nuk dnjoi t prgjigjej.
2.
Pas dy ditsh Jusufi i shkroi letr Miranit ku i komunikonte ndrprerjen e bashkpunimit. Ndr arsyet kryesore prmendte survejimin dhe
aventurat e ppjekjes pr blerje t armve. Mirani iu prgjigj me nj letr
t gjat n t ciln ia demantonte arsyetimet po, megjithat, nuk mori
prgjigje. N kt gjendje Jusufi nisi botimin e revists Lajmtari i liris.
Mirani i shkroi srish duke ia rikujtuar se ai ishte i interesuar t rivendosej
bashkpunimi. Prap nuk mori prgjigje.
Kjo gjendje vazhdoi derisa Jusufi e Mirani u takuan n festn e 28
Nntorit, n Nrnberg. N manifestim Jusufi bri nj diskutim, jo fjalim, por shum prmbajtsor. Q t dy kishin presion nga Vasili e Maksi
174

pr t rivendosur bashkpunimin. Ata me t dy mbanin lidhje dhe iu

bnin prher lutje q t pajtoheshin e t bashkvepronin. Jusufi e kishte
porositur Vasilin q t bnte shprndarjen e Lajmtarit t liris, por t mos
i tregonte Miranit se kush po e botonte.
Gjat fests Jusufi e Mirani u pajtuan dhe u morn vesh q t botonin numrin tjetr t Bashkimit. Gjat dhjetorit e prgatitn bashkrisht
dhe e dorzuan n shtyp, duke i vn n ballin njoftimin: Viti i 3t i
botimit, nr. 1, janar 1981
3.
N prag t Vitit t Ri 1981 Vasili i telefonoi Miranit q t shkonte tek
ai n Esslingen. Nuk ia tregoi arsyen konkrete, por i tha se e pret te
Nazimi. Vasili kishte vendosur t shkonte n Kosov. Para se t nisej
donte t takohej me Miranin.
T premtn pasdite, sapo Mirani arriti n Esslingen, shkoi n banes
t Nazim Ramazanit, q vinte nga rrethi i Tetovs. Aty Mirani, pos mikpritsve, gjeti Sadi Bakajn. Prballimi fizik me t e hutoi, sepse vazhdimisht e kishte refuzuar krkesn e njerzve pr ta takuar.
Mirani e mbante mend vllan e Sadiut, Ramn, si patriot t devotshm. Ai ishte njri nga bashkorganizatort kryesor t demonstrats n
Pej, n nntor t vitit 1968. Ather Mirani ishte katrmbdhjet vjear
dhe dallimi n mosh nuk e kishte penguar t njihej mir me Ramn.
N vitet e pastajme edhe Sadi Bakaj kishte br emr si student i mir
n Shkolln e Lart Pedagogjike n Gjakov, n drejtimin pr gjuh dhe
letrsi shqipe. Njherit prflitej si pr nj qejflinj. Pastaj ishte hedhur
edhe n aventura t tjera, n bixhoz, degjenerim e pija, q rndom onin
drejt koketimit me struktura t UDBs. Edhe t afrmit kishin filluar
ta prflisnin.
Para daljes se Sadiut n Perndim ishte sajuar nj arratisje e tij nga
burgu i Gjilanit. Patrioti veteran Nesim Guri, nga fshati Grkoc i Pejs,
175

i cili ishte n farefisni me Miranin, ishte informuar pr daljen e tij nga

burgu i Gjilanit dhe prej andej n Perndim. Kt informim Nesimi e
kishte nga Rama, me t cilin ruante marrdhnie e miqsi prej vitesh.
Ata t dy ishin veprimtar t angazhuar dhe kishin vujtur pr kt n
burgjet jugosllave. Nesimi menjher ishte shqetsuar se mos Sadiu po
drgohej nga UDBja pr ti br ndonj paudhsi Miranit. Ai dinte pr
veprimtarin e Mirani, sepse mbante lidhje t fshehta me te. Por, m
prafr ishte informuar nga nj vizit befasuese q Mirani ia kishte br
atij n fshat, n vitin 1979, shoqruar nga Vasili. T dy s bashku kishin
shkuar fshehurazi, natn, q t mos u binin n sy fqinjve t Nesimit. Ajo
vizit nuk ishte paralajmruar dhe Nesimi e prjetoi si nj surpriz t
kndshme. Sapo ishin takuar, pas shtrngimeve prqafuese, Nesimi
kishte urdhruar t vllan, Remn, q t merrte armn dhe t bnte
roje prjashta. N kt vizit Vasili kishte sjell me vete edhe material
propagandistik. Ai ishte i prcaktuar q n do koh e lvizje t shprndante materialin, i cili shtypej n Perndim, por q e fuste n Kosov
fshehurazi, me mjeshtrira q vetm atij i shkonin prdore.
Kur Nesimi mori vesh pr dalje t Sadiut n Perndim, u angazhua
t gjente mundsin sa m t shpejt pr ta informuar Miranin. N kt
prpjekje ai gjeti Zymerin, nj farefis i tij dhe i Miranit. Meq kishte besim tek ai, e porositi t shkonte urgjentisht te Mirani.
Kur Zymeri e gjeti Miranin n banesn e tij n Bochum, e bri me
dije se e kishte drguar Nesim Guri me nj porosi konkrete: Andej do
dal Sadi Bakaj. Ruaju nga ai! Kam frik mos po t shkakton ndonj t
keqe. Mos u tako me t! Kam dro q UDBja po e drgon me mision
konkret.... Zymeri nuk e njihte personalisht Sadiun. Ai, n fakt, kishte
mbajtur mend vetm porosin q i kishte dhn Nesimi. Mirani e kishte
marr seriozisht kt porosi. Nuk kishte pranuar ta takonte, sado q
Sadiu nj her i kishte shkuar te banesa, por nuk e kishte gjetur aty. Dhe
mir q nuk e kishte gjetur sepse do t ziheshin fizikisht. Pastaj ai i onte
176

fjal prmes bashkatdhetarve se dshironte ta takonte, t rrfehej dhe

t bhej bashkveprimtar.
Vasili ishte takuar me Sadiun para disa muajve, prkundr porosis
se Miranit. Pr kt i kishte treguar m von Miranit, me arsyetim se nuk
i prballonte lutjet e Demushit, bashkveprimtarit t tij t ngusht. Mirani ishte hidhruar dhe e kishte qortuar. Vasili i kishte krkuar t falur.
Meq t gjitha prpjekjet pr tu futur n rrethin e bashkveprimtarve n Gjermani i kishin dshtuar, Sadiu ishte vendosur prkohsisht
n qytetin e Sant Gallenit t Zvicrs. Atje jetonte, punonte dhe vepronte Kadri Zeka, si i strehuar politik. Sadiu kishte shkuar atje me detyr,
ta survejonte Kadriun, si do ta merrte vesh m von Mirani. Her pas
here, ai shkonte edhe n Bruksel, n Paris e gjetiu. Ishte usta i falsifikimit t dokumenteve pr udhtime. Megjithat, ai nuk po i shptonte syrit
t mpreht t emigrantve, t cilt i kishte porositur Mirani.
Sa e pa Sadiun n banes te Nazimit, ia njohu surratin, sado q kishte
m shum se dhjet vjet q nuk e ishin takuar. Nazimi ia prezantoi Sadiun me emrin Rrustem. Me kt emr kamuflues e kishte prezantuar
Vasili kur e kishte sjell aty Sadiun, pr ta vn n konak. As prezantimi
kamuflues nuk e bri Miranin t dyshonte. Vasili nuk gjendej n banes
t Nazimit. Ai ishte n qytet pr t br blerjet e fundit para se t nisej
pr n Kosov. U prshndetn tepr ftoht e tepr formalisht. Mirani
shtirej sikur nuk po e njihte. Zuri vend n n kanape dhe po mendonte
rreth t papriturs. Po i vinte keq nga familja e Nazimit q i kishte rn
hise ta kishte brenda nj imoral dhe spiun t UDBs. Pas pak Mirani
mori vesh se Sadiu kishte me vete edhe dashnoren e tij, kur ajo hyri n
dhom t ndenjs nga dhoma tjetr. Ai ishte informuar m hert nga
bashkatdhetart e Malnajes se Gjilanit, ku Sadiu kishte punuar si
msues n shkolln 8-vjeare. Aty ai e kishte mashtruar at minorene q
ti bhej gruaja e tij e dyt, duke e pasur nxnse. Pr kt ishte prja177

shtuar nga msimdhnia dhe ishte burgosur e dnuar. Po bashkatdhetart e asaj ane i kishin thn Miranit se UDBja e kishte rekrutuar
Sadiun gjat vuajtjes s dnimit dhe pastaj e kishin prdorur at pr ti
hetuar t burgosurit pr veprimtari patriotike. Pr kt qllim UDBja
e kishte transferuar nga qelia n qeli, ku mbaheshin t mbyllur patriott.
E kishin ln me secilin nga disa dit q tua nxirrte informatat pr veprimtarin e tyre t fsheht. UDBja, e kishte hetuar talentin e tij prej
aktori. Ai i mrekullonte dgjuesit kur recitonte poezit e rilindsve. Tani
ky Sadi po e mbante pas vetes at minorene t mashtruar dhe dnjonte
ta sillte edhe n familjen atdhetare t Nazimit.
Brenda atyre asteve Mirani po i sillte npr kok t gjitha njohurit
pr Sadiun. Ishte n dilem t vazhdonte t rrinte sa t vinte Vasili, apo
t ikte. Mjaftonte vetm krimi q ai kishte br ndaj nxnses se tij katrmbdhjet vjeare q ta urrente skajshmrisht.
Gjat prpunimit t t dhnave pr Sadiun, sado q se kishte t nevojshme, Miranit iu kujtua takimi i paradokohshm i ktij Sadiut me
Jusufin.
Jusufi, prkundr paralajmrimit q i kishte br Mirani, kishte pranuar t takohej me t n prani t dy bashkatdhetarve t tjer. Njri nga
ata kishte qen Fahriu, q e thrrisnin Taksisti. Ai bnte taksistin pas orarit t puns n fabrik. Kur ishin takuar m von Jusufi e Mirani, i pari
kishte shprehur mdyshjen: Mos po i hyjm n hak Sadi Bakajt q nuk
po e qasim n radht tona? E takova prkundr rekomandimit tnd.
Gjat biseds atij i rrodhn lott nga keqardhja q nuk po e qasnim. Bile
m recitoi poezi aq mrekullueshm, saq m emocionoi me zrin dhe
talentin e tij brilant. Mirani nuk kishte ndryshuar mendje. I kishte thn
Jusufit se nuk kishte br mir q e kishte takuar dhe i kishte thn se
vet nuk do ta ndrronte qndrimin ndaj Sadiut...
N fund gjykoi me vete: Po rri, nuk duhet t iki. T paktn jo derisa
t vij Vasili, meq shoku shokut i duhet sidomos n astet kur gabon.
178

Pr shkak t konspiracionit t shtirur, as Sadiu nuk po i prezantohej

Miranit me emr t vrtet, se mos e merrte vesh Nazimi se nuk ishte
Rrustemi. Nazimin e kishte zn halli, meq po i ndodhte pr her t
par q Mirani t mos bisedonte gjallrisht me nj shok t ngusht t
Vasilit, si bisedonte prher. Nuk vonoi shum dhe erdhi Vasili. Sa e
pa q kishte arritur Mirani ai u step. Kishte menduar se do ta takonte
prpara q ta sqaronte si qe puna. Tani Vasilit po i dukej si nj pabesi.
Pas disa asteve Vasili e luti Miranin t shkonin pr nj pun deri t nj
bashkatdhetar. Pasi doln nga banesa, Vasili shpjegoi se nuk do t shkonte gjkundi, por kishte nevoj t bisedonte pa prani t Sadiut. Mirani
po mundohej ta prmbante hidhrimin, ndrkoh q Vasili ndihej i zn
ngusht.
Miran, m fal q t krijova situat t paprshtatshme!
Domethn paske harruar se t kam paralajmruar pr rrezikshmrin e atij krimineli dhe kujdesin q duhet t kemi ndaj tij!?
Nuk kam harruar, por gjrat kan ndryshuar. Un kam vendosur
t shkoj me Sadiun n Kosov dhe atje ta v para sprovave nse sht
patriot, si po pretendon tani.
Vasil, m n fund ai ia paska arritur t t mashtroj. Dhe ti tani do
q t viktimizohesh pr ta sprovuar nj udbash, n sht apo jo patriot.
Kjo sht mendjelehtsi e shoqruar me rrezikim t jets sate.
M lejo njher t t sqaroj se si e kam marr kt vendim. Isha
para dy javsh te Demushi, i cili m thirri urgjentisht. Baca Nesim i kishte telefonuar nga Kosova dhe e kishte urdhruar t m gjente mua se
pas pes orsh do t m telefononte. Shkova pr telefonatn. Ti e di se
sa e moj un Bacn Nesim. Dhe vrtet erdhi telefonata. Ai m foli
shkurt: Pas dy ditve do t vij shoku pr t cilin dikur ju kemi informuar se sht i rrezikshm. Duhet ta mirpritni dhe ta angazhoni pasi
sht i aft dhe i besueshm. Kemi qen t dezinformuar kur ju kemi
uar fjal q t ruheni nga ai. Kaq. Mirupafshim!. Ma mbylli telefonin
179

pa pasur mundsi ti bja ndonj pyetje.

E paske hngr, more pus. Nuk ke biseduar me Nesimin, por me
Sadiun. Ai t ka talefonuar nga Brukseli, ku gjendet pr momentin, si
na kan informuar shokt atje. Meq i shkon aktrimi dhe e njeh mir
Nesimin, t ka folur duke e intpretuar at.
Nuk sht e mundur, un ia njoh zrin Bacs Nesim. T kujtohet
kur ishim fshehurazi tek ai vitin e kaluar?
T betohem se e paske hngr tunxh. Qind pr qind t ka folur
Sadiu. Prandaj nuk e ka zgjatur se mos rrezikonte t identifikohej. Vet
fakti q t ka thn Demushi se do t t telefonoj Nesimi nga Kosova
ty t ka sugjestionuar. Pastaj t ka telefonuar Sadiu pa t dhn shans pr
bashkbisedim. Ai mjeshtrisht tu ka imponuar nisur nga informimi se
t tilla biseda nga Kosova na qenkan me rrezik po q se zgjaten. Prmes
ktij mashtrimi vrtet mjeshtror, ti ke rn brenda...
Tani mos u lodh kot, e ndrpreu Vasili, un jam i bindur se
kam biseduar me t madhin, Bacn Nesim.
Vasili dukej m tepr se i bindur. Mirani ia njihte tashm karakterin
dhe nuk e vazhdoi bisedn rreth telefonats s improvizuar. Po mendonte me vete: Sa leht mashtrohen njerzit nga ata q i madhrojn!
Kjo po i ndodh edhe ktij t shkretit. E ka madhruar deri n idhull
Nesimin, ka ndjer lumturi q ai po i telefononte dhe skishte si ti shkonte ndrmend t dyshonte n ishte vrtet zri i tij.
Pse nuk po flet? ia ndrpreu Vasili mendimet.
Po ather far ndodhi?
Vrtet, Sadiu erdhi pas dy ditve. Ndenjm ca dit bashk te Demushi n Nagold. Atje u fascinova nga shkathsit dhe patriotizmi i tij.
Kishte shkathsi t falsifikonte dokumente t t gjitha llojeve. Madje
edhe bileta t trenit. Kishte shkathsi pr t qen gueril i prkryer...
A t fascinoi edhe pr bixhoz dhe kurvri, sepse kohn m t
madhe e kalon me to?
180

 M le t t informoj un, pastaj m kundrshto e qorto sa t duash,

foli Vasili me ndjenj fyerjeje.
Fol de se po t dgjoj. Thuaji ato q jan me rndsi se si more
vendimin pr t shkuar me t n Kosov?
Njher u fjalosa me t duke i thn se vazhdojm t kemi dyshim
ndaj tij. Ai emocionalisht dhe bindshm me tha: Urdhroni, m sprovoni!. Un, i zn ngusht, ia ktheva me inat: Po, do t t sprovoj duke
shkuar s bashku n Kosov pr aksione!. Ai m tha: Mate veten se
mua nuk m mat dot! Ia ktheva: Nuk jam nga ata burra q friksohen, prandaj sa t bhem gati, pr pak dit, para Vitit t Ri do t shkojm!. Dhe kshtu me vrull e me inat mora vendimin pr t shkuar me
t n Kosov.
Tani mendon se po t cenohet burrria ndaj atij udbashi nse
bhesh pishman?
Nuk sht udbash. M ka siguruar Baca Nesim, u prgjigj me
kryeneqsi Vasili.
Prap e riktheve arsyetimin? Ather, meq at telefonat e ke argument kryesor, them ta shtysh shkuarjen n Kosov. Ndrkoh do ta
marrim vesh t vrtetn e telefonats s Nesimit.
Gjrat i kam paketuar Nser n mngjes do t nisemi, tha preras Vasili.
Domethn, shkon pr t rn n kurthin e UDBs? Shkon si
cjapi t kasapi, si thot populli?
Un nuk bie n kurth, e shpaguaj veten. Sadiun e kam peng garantues. Pastaj, m mir t dmtohem un se sa ti dhe Baca Jusuf. Kshtu
do t bindeni nse ai vrtet sht njeri i UDBs...
Mos vazhdo me t till naivitet! Ky q sht n gjendje t t mashtroj ktu, sht edhe m n gjendje t ta bj kurthin atje. Pastaj ne ishim bindur se at e ka drguar UDBja dhe se duhet ti ruhemi.
Jo t gjith. Ai vinte her pas here te Demushi. Takohej me shokt
181

tan. Madje, si e di, sht takuar edhe me Bacn Jusuf.

Domethn, edhe ti ke ndrruar qndrimin dhe tani ke vendosur
t rrezikosh pr ta sprovuar?
Po bhem kurban, ndrhyri Vasili. M mir un se ti dhe Baca
Jusuf.
far rndsie ka kjo sprov naive e shoqruar me rrezik t qind
pr qindt!? N fakt, prse po na duhet ky far Sadiu!? Ti vet duhej t
ishe bindur t paktn se ai sht kurvar, bixhozxhinj, rruga! i foli
rrebt Mirani.
Nuk jam edhe un aq me vler. Prse t vazhdoj t rri ktu pa dhn pothuajse kurrfar kontributi. Tani njerzit na jan shtuar sa pr t
shprndar material informativ e propagandistik. M shum pesh ka
nj aksion n Kosov, sado i vogl e simbolik, sesa shprndarja nat e
dit e materialeve ktu. N fund t fundit, t thash se veten do ta shpaguaj sapo t hetoj se Sadiu ka ndrmend t m tradhtoj.
Kur tjetri e pa se nuk i mbushte mendjen shokut vendosi t prqndrohej n kshilla. I tha se duhej t prpiqej t kontaktonte vet Nesimin
sapo t arrinte n Kosov. Nga ai t informohej nse i kishte telefonuar.
Ta pyeste ka duhej t bnte. Pastaj biseduan se cilat aksione do t ishin
m domethnse. N fund t ksaj bisede t gjat, Mirani e pyeti:
A je konsultuar me Jusufin pr kt vendim?
Jo. Pash Flamurin mos i trego!
Prse?
Sepse edhe ai do t mundohet t ma thyej mendjen dhe nuk kam
dshir t shkoj me brengn se nuk e kam dgjuar edhe at. Ty po t
krkoj falje q nuk po t dgjoj ksaj radhe. E kam m t leht t t mos
dgjoj ty se sa Bacn Jusuf.
Mir, t dalt pr mbar dhe u kthefsh faqebardh!, i tha n fund
Mirani.
Gjat kthimit n banes t Nazimit, Mirani po mendonte me vete:
182

Prse sht katandisur n kt gjendje Vasili? Sa po m vjen keq pr t!

Ka psuar demoralizime t rnda muajve e fundit, q kur u zbulua se
kush ishte Rezil Mejtepi dhe q kur u shprb Grupi Komunist Zri i
Kosovs. Po ndihet i detyruar q t bj di t madhe pr t shpaguar
goditjet. Nuk ka prse ta ndiej veten fajtor. Mos tani ka ndikuar edhe
roli i Nuriut. Ai po imponohet si udhheqs i bashkatdhetarve n rreth
t Shtutgartit, duke e spostuar Vasilin n plan t dyt. Kshtu ndoshta
po hatrohet se prse Jusufi po e afirmonte gjithnj e m shum Nuriun
n rolin q e kishte Vasili deri kur i ndodhn gjith ato paudhsi!? Prandaj Vasili duhet t jet katandisur n kt gjendje pa rrugdalje sa t pranoj edhe mashtrimin e Sadi Bakajt. Ai sigurisht ka n plan ti bj kurth
ktij veprimtari t palodhshm, ka n plan t hakmerret pr moszbatim
t urdhrit pr atentat ndaj Jusufit...
H, n cilin livadh i ke lshuar delet? ia ndrpreu fillin e mendimeve Vasili.
Pasi u kthye n banes, si u mor vesh me Vasilin, Mirani u soll pothuajse normalish ndaj Sadiut.
T nesrmn n mngjes ata u nisn. Me vete po merrnin materiale
t shumta: ekzemplar t Programit e t Statutit t Frontit t Kuq
Popullor, t Bashkimit e t Lajmtarit t liris, etiketa t vogla vetngjitse
pr tu afishuar m leht n Kosov, t shtypura nga Fronti e t tjera
materiale t ngjashme. Pr shkuarjen e tyre dinin edhe Fahriu, Demushi
e Nazimi. Bile ata i kishin ndihmuar financiarisht.
Transportues i tyre ishte Babai i Nazimit, Ramadani. Ai nuk e dinte
se k dhe pse po voziste. Njihte vetm Vasilin, por as qllimin e shkuarjes se tij nuk e dinte. Ai nuk e dinte se kishte material t ndaluar, t fshehur mir n furgon. Kshtu Ramadani po rrezikohej t arrestohej e dnohej me shum vite burg n Jugosllavi. Ai e dinte vetm se po i bnte
nj nder Vasilit dhe shokut t tij. Ishte vendosur q t mos i tregohej
183

derisa t kthehej pr t zvogluar kshtu rrezikshmrin. Arsyetimi: Meq nuk po i tregonin, ai do t bnte paraqitje normale n kontrollet kufitare dhe gjat rrugs deri n Kosov, pa hetuar gj policia.
4.
Kur u ndan, Mirani shkoi te Jusufi e Bardhi. Ata ndrkoh ishin
vendosur me banim n Untergruppenbach, nj fshat i madh n afrsi
t Hajlbronit dhe Shtutgartit. Aty kishin zn me qira nj shtpi t re, dy
katshe e gjysm, prkatsisht dy kate dhe ati. Shtpia e sapondrtuar po
pranonte banuesit e par. N katin e dyt, t cilit gjermant i thon kat
i par, prball prfundimit t shkallve, ishte nj dhom e vogl rreth
dhjet metra katrore. Kt dhom Jusufi e kishte caktuar vetm pr Miranin. Fmijt kishin filluar t part ti thoshin dhoma e Axhit Miran.
Pastaj kshtu kishin filluar ti thoshin t gjith antart e Familjes Grvalla. Kur Mirani nuk ishte aty nuk hynte njeri, meq kshtu kishte urdhruar Jusufi. Prgjithsisht shtpia ishte e mobiluar n mnyr modeste. Shum gjra ishin t prdorura, nga ato q rndom gjermant i falin.
Mirani tani po shkonte i gzuar te Jusufi e Bardhi. Kishin pasur shkputje t bashkpunimit e shoqrimit t tyre, por ishin pajtuar n festat e
nntorit. Jusufi kishte dyshuar se mos Mirani po e survejonte. Pr kt
e kishin dezinformuar ca pseudopatriot dhe informator t UDBs.
Si m t dalluar n kto shpifje ishin shquar Nuriu, Xhahili, Proletari e
ndonj tjetr, q Mirani nuk e dinte ende. Kishin ndodhur edhe keqkuptime si ajo lidhur me shkuarjen n Prag. Vemas, n prkeqsim t
marrdhenieve t tyre, kishte ndikuar Minushi, i cili ishte n farefisni me
familjen q e kishte rritur bashkshortn e Jusufit, Dritn. Ajo ishte vajz e falur n familjen Shoshjani. Prmes ksaj lidhjeje farefisnore u b
kontaktimi i Jusufit me Minushin. Familja e Miranit me familjen e Minushit kishin pasur ngatrresa para shum vitesh n Kosov. Mirani e
kishte qortuar Jusufin se nuk i kishte hije ta afronte Minushin, duke e
184

sqaruar se nuk ishte kundr pr shkak t hasmris familjare n t kaluarn, por pr shkak t paburrris se tij t tanishme.
Ishte mbushur viti dhe tani Jusufi dshironte ta konkretizonte veprimtarin e tij t organizuar politike n kuadr t Lvizjen Nacional-lirimtare t Kosovs dhe Viseve t tjera Shqiptare n Jugosllavi, por ja q
udhheqsi, Sabiti, i cili ishte arratisur n Turqi, ende nuk po e kontaktonte. As nga Kosova nuk po i paraqitej askush n emr t ksaj Lvizjeje. Megjithat kishte vendosur ta nxirrte revistn Lajmtari i liris, e
cila ishte e padefinuar dhe e paidentifikuar. Nuk kishte t evidentuar
botuesin, qoft ai subjekt, qoft ndonj individ. Kshtu kishte vepruar
ai pr shkak t shkputjes se do lidhjeje me organizatn n t ciln ishte
antarsuar n Kosov dhe pr shkak se kishte vendosur t mos kontribuonte pr n nxjerrjen e gazets Bashkimi. Edhe Mirani nuk ishte
prpjekur ta nxirrte Bashimin, derisa t sqarohej me Jusufin dhe ti rikthenin marrdhniet e mparme.
U deshn dy-tre muaj q gjithka t sqarohej dhe t riktheheshin
marrdhniet e mparm ndrmjet Jusufit e Miranit. Jusufi krkoi nga
Mirani shkrimet e grumbulluara pr Bashkimin. Bri vet disa shkrime
pr t dhe arritn ta prgatisnin n nivel m cilsor, m t mir se gjith
numrat e mparshm, si i dukej Miranit. Shnimi n ballin: Organ i
Frontit t Kuq Popullor, Viti i 3t i botimit, Nr. 1. Janar 1981. U
ngutn ta nxirrin n dhjetor kur do shkonin shum kurbetar dhe do
ta drgonin fshehurazi n Kosov. Atje do t shprndahej n prag t
Vitit t Ri 1981 dhe gjat janarit 1982.
Miran, kryeartikullin e ktij Bashkimi e kishe shkruar n nivel t
shklqyeshm. M ka plqyer jasht mase, kishte nisur bisedn e puns Jusufi. Nuk e kisha t vshtir ta redaktoja si herave t tjera.
Po ma bn qejfin? pyeti tjetri.
Jo, ti e di se nuk sht n natyrn time t ta bj qejfin. Vrtet m
185

ka plqyer. Ke br prparime t mdha.

Domthn nuk t ka shkuar krejt mundi hu! Me prkushtim m
ke msuar se si duhet t shkruaj, u shpreh ai, duke mos qen n gjendje ta fshihte vetknaqsin pr lavdrimin e sinqert t Jusufit, por e
kam pasur t vshtir ta kompensoj deficitin e njohjes se gjuhs e stilit,
meq msuesit n Kosov i kam pasur t pakualifikuar. Kt her kam
pasur koh t mjaftueshm pr ta rishkruar disa her, sepse hidhrimi
yt ndaj meje zgjati shum dhe gazeta nuk vazhdoi daljen. Sigurisht, merit t madhe ka redaktimi yt. Po ta kisha botuar si kam ditur ta shkruaj un, cilsin do ta kishte t paktn 50 prqind m t ult, po t shprehemi me gjuh matematikore. Gjuha, drejtshkrimi, rrjedhshmria e qartsia kan shum rndsi dhe kto ti i ke br me prkushtim. Un nuk
mund ti vlersoj, por m ka plqyer shum sesi e ke redaktuar. Pastaj ke
prmirsuar edhe prmbajtjen, sepse kishim t bnim me nj si platform ideore, politike e organizative t organizimit ton.
Mos ma rikujto kohn keqkuptimeve ndaj teje! i tha Jusufi, me
ndjenj keqardhjeje. Ti u br burr dhe nuk shfaqe hidhrimin t
pakontrolluar. Kjo quhet vler njerzore, sepse shoku shokun duhet ta
ruaj edhe n koh keqkuptimesh e hidhrimesh.
Nuk prish pun, ishte nj prvoj e mir drejt prsosjes s veprimtaris son. Ne nuk kemi pse hezitojm t bisedojm pr gjithka dhe
sht n natyrn e njerzve q ndonjher t keqkuptohen, t hidhrohen e t prishen. Kto nuk guxojn t ndodhin n shoqrit ku mbisundon mendsia moniste se t pret burgu. N ato shoqri mbisundon sistemi njpartiak, prandaj divergjencat e keqkuptimet mohen si tepr tragjike dhe kan pasoja t rnda. Edhe ne n at sistem jemi rritur e edukuar, prandaj divergjencat e keqkuptimet i prjetojm rnd. Gjykojm
se duhet t mendojm e t sillemi njsoj. Kqkuptime e znka ndodhin
shpesh edhe n familje, por familjet nuk shprbhen aq kollaj pr shkak
t hidhrimeve e znkave t astit. Gjykohet se m i madh sht intere186

si q t vazhdohet bashkjetesa familjare. Edhe n organizimet tona kan ndodhur dhe do t ndodhin keqkuptime, hidhrime e znka. Njerz
jemi dhe jo krijesa ideale. Rndsi ka mnyra sesi do ti zgjidhim. Aq m
tepr kur dihet se sa do t jen t interesuara shrbimet sekrete pr t
penguar punn ton. Prandaj sht e nevojshme, pr t mos thn e domosdoshme, t diskutojm pa droj pr kt dukuri q mund ta dmtoj rnd veprimtarin ton...
Qenke i disponuar pr t folur pr gjera q i kemi diskutuar prciptazi dikur, por q un m me ndja nuk do ti kisha diskutuar tani!
ndrhyri Jusufi, pa pritur prfundimin e Miranit.
Nuk sht se jam i disponuar, por sht fundi i vitit dhe ne, n njfar mnyre, duhet t bjm nj si bilanc dhe duhet t mendojm se si
duhet t punojm vitin e ardhshm.
Ather po t dgjoj, ndoshta ma mbush mendjen, se t tilla gjra
u diskutuakan n kuadr t bilancit vjetor. Mund q pastaj do t inspirohem edhe un t shfaq mendimet.
Ta zm, ti lavdrove kryeartikullin q kemi shkruar pr Bashkimin.
Simon ., ai i Ambasads Shqiptare, nse t kujtohet, m ka thn se
prmbajtja e Bashkimit sht tepr ideologjike, se nuk i kemi pasur
parasysh kritikat e tij t mhershme pr t cilat t kam folur. Ai vazhdon
t kmbngul, se ne nuk kemi pse t shkruajm pr Enver Hoxhn
dhe ta citojm aq shpesh at, as pr PPSHn, pr marksizm-leninizmin, se nuk duhet t krkojm bashkimin e Kosovs me Republikn
e Shqipris, meq dmtuakemi luftn ton, se u dashka kufizuar vetm
n kuadr t krkesave pr barazi nacionale n kuadr t Jugosllavis e
t tjera. Besoj po m kupton se far po mundohem t t sqaroj.
Mirani u ndal pr nj ast pr t hetuar prshtypjet e Jusufit. Vazhdonte t kishte droj t thoshte gjithka q ia diktonte truri. Vazhdonte t
friksohej se mos po keqkuptohej dhe pastaj do t hidhrohej tjetri. Prishjen me Jusufin e kishte prjetuar shum rnd.
187

 Thn t drejtn, edhe kur m ke treguar hern e kaluar, m pate

krijuar dilema e iritime, ia pati Jusufi. Edhe ather kam menduar se
kritikat e Simonit duhet t jen prsonale dhe jo t Shokut Enver dhe t
PPSH-s. Bile, gati i pata shkruar letr Shokut Enver pr ato kritika, q
ta informoja se far na thoshte nj diplomat i shtetit ton dhe ta pyesja se far do t na kshillonte ai.
Paske br mir q nuk i ke shkruar. E para, do t dilnim tepr naiv; e dyta, nuk do t merrje prgjigje; e treta, mund q do ti krijoje shqetsime Simonit, meq sdo t ishe n gjendje tia prcillje informatat si
qen n t vrtet kritikatna e Simonit. Meq nuk e kemi regjistruar Simonin, informimi do t merrej si i pasakt. Ne e idealizojm n mnyrn ton Shokun Enver dhe PPSHn, pa qen n gjendje ta kuptojm politikn dhe taktikn e tyre shtetrore dhe kombtare q tia prshtatim ato veprimtaris son. N vitin 1977 i pata shkruar un nj letr
Shokut Enver, por kurr nuk mora prgjigje.
Ti vazhdon t dyshosh se ne nuk jemi t prcaktuar si duhet ideopolitikisht dhe se nuk jemi n gjendje ti zbrthejm msimet e Shokut
Enver pr shtjen ton? pyeti me habi Jusufi.
Sigurisht q kam dilema. E si duhet ti kuptoj un kritikat, ndonjher fare pa takt, t Simonit, i cili duket se ka autorizim prej Enverit. Prndryshe, nuk do ta linin n at funksion. Pastaj, m kupto, un po e kam
t vshtir ta prballoj sarkazmn e kolegve gjerman kur po u them
se ideologjia dhe politika e Enver Hoxhs sht e drejt, se ai sht klasiku i 6t i marksizm-leninizmit. Sikur ti kisha sjell t gjitha variantt
q kam shkruar gjat prpunimit t kryeartikullit t ktij Bashkimi do ti
kishe konstatuar dilemat dhe vshtirsit q kisha pr kto shtje. Sa i
prket mnyrs se organizimit ton, n kt kryeartikull nuk kemi
pothuajse asgj origjinale, t prshtatur pr rrethan tona konkrete, por
duket se sht vetm nj si kopjim i mnyrs s organizimit n Republikn e Shqipris gjat Lufts se Dyt Botrore. Edhe pluralizmi orga188

nizativ q e kemi trajtuar n kryeartikull ngjan me pluralizmin e viteve

t paslufts, por t cilin, ku e di un prse, e shndrruan n pluralizm
formal. Masat e gjera u organizuan n Front, rinia n organizat t tyre,
grat gjithashtu n t tyren, puntort n sindikata, komunistt n Parti
Komuniste, prkatsisht n Parti t Puns. Kjo e fundit u b kapu mbi
t gjitha. Dhe pikrisht ky lloj kopjimi po e shqetson Simonin. Ndonjher po na kritikon me nervozizm, meq ne nuk po dim ti zbrthejm kritikat e tij. Ai po mendon se ne nuk po duam dhe nuk po ia varim.
Po sm besove do ti them q t bisedoj me ty.
Na u dashka t mendojm m me prkushtim pr kt, sidomos
tani kur kan dal n sken edhe shokt e Organizats s MarksistLeninistve t Kosovs, ose si po i thon shkurtimisht: OMLK. Ata
po mendojn pothuajse njsoj si ne. Sapo t marrim kontakt me ta do
ti diskutojm kto shtje bashkrisht. Ata duket se jan shum her m
t prgatitur se sa ne. Ta lm tashti kt tem pr nj her tjetr.
Mendon, pra, se duhet t bisedojm pr gjendjen organizative dhe
veprimtarin ton? pyeti Mirani.
E po kjo sht tem m konkrete pr t ciln ia vlen t bisedojm,
tha Jusufi.
Cili po e fillojm raportimin se si e kemi gjendjen organizative dhe
t veprimtaris?
Po filloi un edhe pse nuk jam i informuar sa ti. Ti po merresh m
intensivisht me veprimtri praktike, kurse un nuk po mund t dal shum
npr bashkatdhetar dhe ende nuk kam udhzime t Organizats pr
strukturim konkret.
N Shtutgart me rrethin kemi krijuar nj brtham t bashkatdhetarve q e prbjn Nuriu, q ti po i thua Qeros, Fahriu, Vasili, Nazimi,
Sheremeti dhe disa t tjer rreth tyre. Nuriu po tregohet m superior,
prandaj po mendojm ta bjm at udhheqs t ksaj brthame. N
Nrnberg kemi Maksin dhe Bacn elik, at plakun e mrekullueshm
189

nga rrethi i Dibrs. N Mynhen po mundohemi t deprtojm prmes

Minushit. Interesimi sht rritur, por ende nuk kemi filluar t antarsojm. Nj pjes e tyre jan simpatizant t Frontit, kurse pr mua e din
se nuk jam i organizuar n Front. N pjesn Perndimore, atje ku je ti,
po bashkpunoj me Proletarin e Xhahilin, t cilt po m shkruajn e po
m vizitojn. Nxorm dy numra t Lajmtarit t liris, t cilt jan shprndar e mirpritur. Ne fillim u fol se ti po e sabotoje shprndarjen, por
Vasili, Fahriu e Maksi m kan sqaruar se jan vetm shpifje dashakeqe.
Tani, meq po e nxjerrim Bashkimin n dhjet mij ekzemplar, duhet
t fillojm shprndarjen e tij. Natyrisht, vetm pasi t jet shprndar n
Kosov, si u morm vesh. Po ta shprndajm prpara ktej, UDBja
do t marr masa shtuese pr pengim t futjes dhe shprndarjes s fsheht n Kosov.
Mirani gjith kohn dgjoi me vemendje dhe po priste t dgjonte
edhe m, por meq Jusufi mbaroi raportimin, ai filloi: Edhe ne kemi
prparuar shum. Epiqendrn e veprimtaris patriotike e kemi n
Dyzeldorf. Aty klubi Emin Duraku sht forcuar shum. Numri i
antarsis ka shkuar mbi treqind veta, kurse frekuentimet nga bashkatdhetart e rretheve t tjera jan rritur shum. Aktivitetet kulturore jan
t shumta. Shumica e tyre jan simpatizant t organizimeve tona. Bashkimi dhe Lajmtari i liris jan shprndar hapur n Klub dhe artikujt e
tyre jan lexuar e diskuar publikisht. Kjo form e organizimit legal po
tregohet shum e suksesshme dhe aty jan vetdijsuar shum patriot,
t urt, modest dhe shum t angazhuar. Momentalisht jemi t ballafaquar me vshtirsi. UDBja ka arrestauar n Kosov disa veprimtar t Klubit kur ata shkuan pr pushime n Kosov. Momentalisht disa veta jan friksuar dhe nuk po e frekuentojn Klubin. N
kryesi po diskutohet se si duhet ta prballojm kt situat, sepse konsullata jugosllave dhe adashi yt, i atashur ktu si korrespondent i gazets
Rilindja, kan shtuar presionin dhe shantazhimin ndaj Klubit.
190

Pastaj, pengesa serioze kemi nga Proletari, Xhahili dhe ndonj i ngjashm me ta. Ata po na kritikojn nga bazat dogmatike, sikur ne jemi revizionist e etiketime t ngjashme sikur ne nuk po i zbatuakemi msimet
e Shokut Enver e t PPSHs, sado pr gjra t tilla ata nuk kan as edhe
nj lug tru.
Edhe n Bielefeld sht duke u organizuar nj rreth, ku fatkeqsisht
po dominon Xhahili, por jemi duke u munduar ta anashkalojm.
N Mynhen jemi duke u prpjekur t marrim Klubin Rilindja. Ai
vazhdon t jet nn tuteln e konsullats jugosllave. Aty ka qlluar djali
i Dajs Ramadan, Garipi, kryetar, pr t cilin ke dgjuar. Jan edhe dy t
tjer si ai q bjn far u thot konsulli dhe drejtori i prfaqsis se
Eximkos-it, nj malazez q po keqprdor pasurin e Kosovs pr interesa t tij personale, pr dgjenerim dhe politik serbomadhe. Aty sht
nj treshe q i merr udhzimet nga konsullata, ndrsa kur jan n
Klubin Rilindja shajn njri-tjetrin pr udbash, q ti iritojn e dezorientojn antart e Klubit. Kt taktik t tyre bashkatdhetart nuk po
e kuptojn, prandaj vazhdojn t votojn njrin nga kta t tre, q do
thot se ata po e riciklojn njri-tjetrin. Atje po na prish pun ai far
aventurieri, Minushi. Un nuk kuptoj se prse ti po e afron kt far Minushi, i cili po t komprementon. Nuk po t kuptoj prse po e afron
Proletarin e Xhahilin, kur ata jeton n rrethin ton dhe ne jemi gzuar
q i kemi izoluar. E njjat vlen edhe pr Nuriun.
N Berlin e Hamburg kemi gjetur bashkatdhetar t gatshm pr tu
angazhuar dhe kemi filluar ta organizojm brthamn patriotike.
N Bruksel kemi kontaktuar shum bashkatdhetar, prej t cilve
shumica jan t shprngulur nga Kosova n Turqi dhe prej andej kan
ardhur si emigrant ekonomik. Kjo po na ndihmon shum, sepse ata
nuk po friksohen, meq kan shtetsi turke dhe nuk shkojn n Kosov. Atje po ngrihet nj vatr e fort patriotike. Emrat e veprimtarve
t brthams s tanishme patriotike do ti msosh vet kur do t kemi
191

rast t shkojm pr vizit. Do t befasohesh sidomos pr burrrin,

patriotizmin e angazhimin e dy veteranve t Lufts se Dyt Botrore
n Maqedoni, t cilt kan qen t shquar n luftimin e pushtuesve partizan, maqedonas e serb. Ata pastaj kan qen t angazhuar prkohsisht n Lidhjen e Dyt t Prizrenti, t udhhequr nga kolaboracionisti
i nazistve gjerman, Xhafer Deva. Bile vllai i madh, Xhel Kalishti, ka
qen kryetar i ksaj organizate n Bruksel, derisa ia ka kuptuar hilet
Xhafr Devs dhe sejmenve t tij. Tani kan kaluar n ann ton dhe
po angazhohen me prkushtim. Baca Hysen shquhet pr trimri, prandaj reaksioni q kontrollohet nga UDBja po ia ka frikn. Por edhe atje
po sabotojn. Enver Hadri, pr t cilin me ke folur se nuk duhet t jet
shqiptar i mir, Musa Hoti, Vebi Ibrahimi e t tjer, sigurisht edhe njerz
t Mrgats s qyqeve, meq e ke lexuar romanin e Nasho Jorgaqit.
N Kopenhagen e n Malme jemi duke vn bazat fillestare. N Kopenhagen mrgata prbhet kryesisht nga tetovart dhe nuk e beson se
sa patriot dhe t ngritur q jan.
N Zvicr kemi qen shum her me Vasilin. Atje kemi krijuar brthamat e para patriotike n Zrich, Gjenev e Luzan. Patriot si Rexhep Halimi, i cili njihet me emrin Rexha n Zrich, Shyqa n Gjenev
dhe t tjer jan angazhuar me energji t madhe patriotike. Mendoj se
atje kan grupim t simpatizantve shokt e OMLKs, por ata jan n
ilegalitet aq t thell sa asnjri nuk di pr veprimtari t tyre dhe nuk e
ndjen drejtprsdrejti.
Edhe n Austri e Franc kemi qen dhe po krijojm brthama patriotike.
Ju n rrethin e Shtutgartit nuk do t mund t prparoni derisa tju
imponohet Nuriu si udhheqs i rrethit. Ai sht element trubullues dhe
pr mendim timin sht informator i UDBs.
Nse nuk e teprova me kt paraqitje telegrafike, po vazhdoj pr t
shtuar edhe ca gjra.
192

 Vetm vazhdo. Po m duket interesant informimi yt dhe disa vlersime, u prgjigj Jusufi, i cili tashti kishte marr pamje serioze dhe po
dgjonte me vemendje t prqndruar duke mbajtur edhe shnime t
shkurtra.
Me gjerman ende nuk kemi kontakte q do t na hynin n pun
pr t na kuptuar e pr ta ndihmuar lvizjen ton. Kta t Partis Komuniste Gjermane po interesohen t marrin kontakt me ne, por kam krijuar prshtypjen se jan t interesuar vetm pr antarsim t aktivistve
tan n Parti t tyre sa pr tua zhvatur kuotn e antarsis q sht goxha e lart. Pastaj, ata po mendojn sipas motos marksiste, proletart
nuk kan atdhe dhe na thon: si proletar q qenkemi, duhet t inkuadrohemi n revolucionin e ktushm socialist. Angazhimi yn pr t
liruar Kosovn nga pushtimi serb atyre u duket i pavend, romatizm
nacional dhe n interes t borgjezis ndrkombtare. N disa takime q
kemi pasur nuk jemi marr vesh pothuajse pr asgj dhe kan filluar t
na urrejn. Sidoqoft, ata nuk kan ndonj ndikim n politikn gjermane q t na ndihmojn n luftn ton lirimtare. N radht e ksaj Partie
jan aktiv Xhahili e Proletari dhe jemi dakord q tua falim pr fare.
Me pozicionin q kam n Kryesin e Lidhjes se Studentve, q ktu
shkurt e quajn AStA, po prpiqem ti informoj dhe ti bind pr prkrahje. Kjo sht me prspektiv. Ndonj student i tanishm mund t
bhet personalitet n t ardhmn. Traktin e 1 Majit, q e patm shkruar bashkarisht n gjuhn gjermane, e kemi shumzuar n tridhjet mij
cop dhe e kemi e shprndar n demonstrata, marshe e protesta, pothuajse n t gjitha metropolt e Evrops Perndimore. T njjtin e patm prkthyer edhe frngjisht e anglisht. Kshtu bm edhe me traktin
q e shprndam n demonstratn e tetorit pr paqen, n Bonn, ku
ishin t pranishm mbi 300 mij veta.
Un do t them edhe dy-tri fjal pr t ardhmen. Tani ne gjendemi
para nj paqartsie se si duhet t organizohemi konkretisht. Kan fillu193

ar zrat se kta e ata jan t Frontit ose t Lvizjes. Fronti pati ndrprer q n fillim antarsimin klasik. Ne po ia grahim popullore, ndrsa
disa, si Proletari e Xhahili, po na thon se po veprojm bashibuzuke.
Ju t Lvizjes ende nuk keni vendosur asgj konkrete. Po m habit durimi yt pr t pritur kontaktimin me Sabitin dhe udhzimet nga ai pr t
cilin m the me nnkuptim prej t paknaquri se ende nuk t ka kontaktuar. Mua po m duket se di nuk sht n rregull me qndrimin e
tij, por as tndin. Kam filluar t dyshoj se ai t ka manipuluar ty edhe n
Kosov. Atje asgjkundi nuk duken gjurmt e veprimtaris se Organizats suaj. Besoj sht koha q t vendossh di konkretisht, sepse
bashkatdhetart e angazhuar po fillojn t flasin pr njfar konkurrence midis nesh. Kjo ka ndodhur sidomos kur ju nxoret Lajmtarin e liris.
Edhe pse revista ose buletini, nuk e di si duhet ti them konkretisht, u ka
plqyer shum, nuk kan hezituar t pyesin me habi se a duhet t shkojn pas Bashkimit apo pas Lajmtarit t liris. Kan shkuar aq larg, sa disa
bashkatdhetar q jan t lidhur ngusht me botimin e Bashkimit, kan
propozuar q t ndalet botimi i tij, derisa t merremi vesh pr nj gazet
t vetme. Prandaj, me gjas, ky do jet numri i fundit q botuam, pr t
pritur bashkimin e organizimeve tona dhe botimin e nj gazet t
vetme, q t mos krijohen kto huti.
Miranit u ndal dhe po mendonte nse kishte folur tepr. Po i prziheshin kureshtja dhe droja se far do t thoshte Jusufi pr disa vlersime t tij. Por Jusufi vazhdonte t heshtte. Pas disa asteve nisi ngadal.
Miran, me gjas t lazdrova n fillim kur ta lavdrova kryeartikullin
e Bashkimit. Pastaj fole me nj kompetenc q nuk e ke. Shum
informime e vlersime ishin t mira, por prdore edhe prgojime ndaj
disa bashkatdhetarve. M bri prshtypje t keqe prgojimi i Nuriut,
Xhahilit, Proletarit e Minushit. Sidomos prgojimin ndaj Nuriut e kontestoj vendosmrisht. At po e prgatisim pr prgjegjs t rrethit t
Shtutgartit. Edhe ai t ka prfolur ty, se je nj ekstravagant, me xhinse e
194

flok t gjata, i padisciplinuar, anarkist e etkitime t ngjashme. Bile m

pat thn se ti kishe sabotuar shprndarjen e Lajmtarit t liris n Dyzeldorf. Pr kt t fundit jam sqaruar se kishte qen shpifje. Dhe kur e
qortova Nuriun pse kishte shpifur ai u arsyetua se ashtu i kishin thn
disa bashkatdhetar q gravitojn n Klubin Emin Duraku. At e
kam qortuar edhe ty po t qortoj dhe po t kshilloj q ta ndrpressh
kt praktik, sepse nuk na ndihmon dhe nuk t nderon. Pr Shokun
Sabit, pavarsisht se jam i paknaqur q nuk po m kontakton, nuk dshiroj t m flassh keq. Edhe pseudonimin Rrobaqeps po e prdor
n mnyr denigruese, nga bazat e mendjemadhsis intelektuale. Edhe
ato q the pr organizatn ton, shpresoj t mos i kesh thn ndokujt
dhe t mos flassh n t ardhmen gjra t ngjashme. N Kosov organizatn e kemi n ilegalitet t thell, por e ka ndikimin e madh. Kshtu
m ka thn Shoku Sabit dhe un i besoj atij. Dilemat pr mnyrn e
organizimit ton n t ardhmen jan t arsyeshme, sepse mnyra q po
praktikojm tani ktu nuk sht e njohur n histori t lvizjeve lirimtare.
Jemi t organizatave t ndryshme dhe bashveprojm si t ishim t t
njjts organizat. Sa u prket komunistve gjerman nuk di far t
them, meq ende nuk kam kontakte. Nj komunist gjerman n Shtutgart, q e di shum mir gjuhn shqipe, mezi pranoi t na e korigjonte
prkthimin e traktit pr demonstratn paqsore q u mbajt n Bonn. Na
priti shum ftoht. Prit, po m kujtohet se t ai ishim s bashku me ty
e me Bardhin. Bile pati vrejtje pr prmbajtje t traktit, ngaq iu duk
tepr kombtar.
T shoh pr far pike tjetr kam mbajtur shnim. A po, pr Klubin
Emin Duraku. Pr t meriton t flitet edhe m gjat, por mos rrah
gjoks se sht merit vetm jotja. Aty kam takuar patriot shum t
zgjuar. Fatkeqsisht, n rrethin ton nuk po mund t bjm nj klub as
t prafrt, sepse disa individ kan frkime midis tyre. Pr rrethe e
shtete t tjera nuk nuk jam i informuar, por posa t marr dokument
195

udhtimi, do ti vizitojm.
Pr bashkpunim me emigracion politik shqiptar, kryesisht reaksionar, nuk fole gj. Ndoshta vazhdon ti kesh mendimet e mhershme se
ai emigracion kontrollohet nga shrbimet e ndryshme sekrete dhe kryesisht nga ato jugosllave. Edhe pr bashkpunim me emigracionin kroat
nuk th gj. Un kam dgjuar se po bashkpunon shum ngjeshur.
M jep pak leje t prgjigjem. Un kisha iden t bisedonim shtruar pr gjendjen dhe pr t ardhmen. Mendoja se ishim duke folur n
nivel tjetr nga ai far ti flet me Nuriun, Xhahilin, Proletarin. Tashma
duhet t kesh konstatuar se nuk rezervohem n bisedat me ty. Ti them
gjrat si i mendoj dhe si i ndiej. Nuk ndruhem m se do t prishemi
prap, po nuk ia qllova ose po gabova. Ty t mungon prvoja q ti njohsh njerzit, meq nuk i ke kontaktuar aq dendur dhe prgjithsisht i
idealizon si puntor q jan. Un kontaktoj me mijra dhe vazhdimisht
jam n lvizje. N munges t strukturave dhe aftsive pr t br survejime, gj q duhet br n mnyr profesionale n t ardhmen, m sht
zhvilluar intuita pr ti lexuar tipat q nuk bjn. Nuriu e ka hetuar se un
e kam zbrthyer se cili sht, prandaj m prgojon. Un thjesht po bj
vlersim pr t. Dhe kjo ka dallim. Ai sht pshtjellai kryesor q po
pengon themelimin e nj klubi n Shtutgart ose Sindelfingen. Nga ai po
largohen patriott e interesuar q t na qasen, sepse ia kan frikn. Pr
Xhahilin dhe Proletarin t kam folur m hert. Un nuk kam ndonj
arsye personale pr mri ndaj tyre, por i kam dshifruar se jan element q bjn dm. Kur bjm analiza, ne duhet t mos rezervohemi ta
themi mendimin pr secilin q pengon mbarvajtjen e veprimtaris son. E dgjove, nuk e kurseva as djalin e dajs n Mynhen.
Pastaj, me takimin q ke pasur me Sadi Balajn, ia ke hapur dern t
na futet. Atij i sht mundsuar t vizitoj shokt tan. Ai po i prvetson e manipulon ata do her e m shum. Bredh gjithandej, luan bixhoz e kaprdiset, pastaj na shfaqet si nj patriot i kulluar. Sigurisht q ai
196

do t na shkaktoj ndonj fatkeqsi, sapo t jet infiltruar n rrethet tona

thell e m thell...
Ktu Mirani Mori frym, meq pati dilema nse duhej ti tregonte
Jusufit se Sadi Balaj tashm e kishte mashtruar Vasilin dhe ishin n rrugtim pr n Kosov. Megjithat vendosi t mos i tregonte, meq i ishte
prbetuar Vasili.
Pr Sabitin nuk do t flas m, por vetm t kisha lutur t shkundesh
nga adhurimi pr t. Nuk t shkon, t pengon t gjykosh e t vendossh
drejt lidhur me moskontaktimin e tij. Ai po t mban peng tash nj vit.
Emigracioni i ashtuquajtur reaksionar shqiptar vazhdon t jet po ai.
Sikur t ishte vrtet emigracion reaksionar vetm n aspejtin ideologjik,
por i prcaktuar vrtet kombtarisht, do t qe me dobi. Shumicn syrsh i kan kaparisur shrbimet sekrete, pr t rekrutuar diversant q ti
fusin n Republikn e Shqipris. Pr Kosovn atyre as q u bie ndr
mend. E prmendin ndonjher vetm sa pr t br radhn kur takohen me njerzit nga Kosova. Sa pr konkretizim, kam takuar edhe Muharrem Bajraktarin, komanduesin e vrassve t Bajram Currit. Nuk t
besohet po ai ndihej krenar pr at krim. Kur i thash se pr kt sht
paguar nga Mbretria jugosllave, u arsyetua: Mbretria jugosllave sht
demokratike, kurse Bajram Curri ishte komunist dhe e meritonte plumin! U egrsova sado q isha n klubin q frekuentohej nga ajo sort.
I shava me nn e bab. Ia prplasa tavolinn n gjoks atij krimineli, si
qem ulur ball pr ball. Nuk ia vlen t merremi fare me mrgatn e
ashtuquajtur reaksionare, sepse as n Belgjik nuk kan m ndikim. Jan
disa plakush t shkret, t cilve as fmijt e tyre su ven mbrapa.
Sa i prket emigracionit kroat besoj kemi biseduar, nse t kujtohet.
Ai sht emigracion me spektr t gjr. Nuk kam hetuar t ken organizim ekstremist, t majt ose t djatht. Jan patriot t angazhuar maksimalisht. Ata kan prvetsuar pluralizmin e demokracive perndimore. Megjithat, Perndimi nuk po i prkrah, meq qeverit perndi197

more prkrahin vetm pushtetin jugosllav. Dihet prse. Vetm naivet

mendojn se Perndimi t prkrah nse je demokrat. Qeverit e Perndimit dhe gjetiu prcaktim parsor kan interesin e tyre shtetror. Bie
fjala ato m shum e prkrahin Jugosllavin, q ka sistem monist, se
Turqin q ka sistem pluralist. Un kam shkuar n tubime e n demonstrata t kroatve, sepse shum student kroat i kam koleg e miq dhe,
prpos q kam shkuar pr hatr t tyre, kam shkuar q t msoj se si
duhet t organizohet emigracioni yn dhe t krijoj urlidhjeje ndrmjet
nesh.
Tani, po pate durim t m dgjosh, po ti shpaloj ca vlersime t
nxira.
Ai priti reagimin e Jusufit dhe meq tjetri vazhdonte t mbante qndrim t t interesuarit vazhdoi:
Un nuk jam n gjendje ti shpreh mendimet e sistemuara. Tani me
ra ndrmend se duhet t bj edhe ca vlersime q dukje jan t errta,
dshpruese, por ne duhet t jemi realist. Pr gjith sa diskutuam, na del
se deri tani nuk i kemi as pesqind aktivist e simpatizant n gjith
Perndimin. Ndrkaq emigrant ekonomik n shtetet perndimore
dhe n Zvicr duhet t kemi mbi njqind e pesdhjet mij veta. Nga
kta pesqind, t interesuar pr tu angazhuar me ndrgjegje t lart patriotike e lirimtare nuk i kemi as dyqind veta. T informova se Klubi
Emin Duraku ka mbi treqind antar, por, do ti q as dhjet vetave
nuk u shkon ndr mend t ndihmojn financiarisht, qoft edhe vetm
me nga dhjet marka n muaj, pr Bashkimin dhe t pr materiale t tjera
propagandistike. Un prdor nj si kriter vlersimi nivelin e vetdijes dhe
t ndrgjegjsimit t tyre pr aq sa e kan gatishmrin pr t dhn
ndihma financiare...
Vrtet vlersime dshpruese e t errta ndrhyri tjetri.
Mos po mendon se po e nxiros m shum se sa sht n t vrtet?
Po, ti vet, a nuk po i jep ndihmat e socialit, q ti jep shteti pr ushqim
198

t familjes, pr t paguar shtypin e Lajmtarit t liris? Po ia merr edhe

Bardhit t gjitha t hollat pr t financuar veprimtarin ton patriotike.
Sa her m ka rastisur t ham ktu gjell pa mish nga q nuk iu dalin
t hollat. Kto nuk kemi pse tia fshehim vets. Sa her m ka rastisur t
mos kem as buk dhe jam mjaftuar me lmoshat e kolegve gjerman.
Un nuk jam i dshpruar dhe as i hidhruar, por ky sht realiteti dhe
duke e ditur kt mund t bjm planifikime m realiste. Duhet t mos
rrzohemi si devja e anekdots nga mbingarkimi me nj lkur lepuri.
Un e di se bashkatdhetart i fitojn t hollat me djers e vuajtje. I kursejn me sakrifica dhe i shpenzojn edhe pr t ndrtuar shtpi n Kosov, m t mdha sesa nevojat e mundsit. Pr inat t fqinjit blejn toka
me mime t fryra, t cilat pastaj nuk i punon njeri. Shmbull tipik pr
kt e kemi ktu, unakun, pothuajse adoleshent, Hafif Gagajn, i cili e
ka baban n Ludwigsburg. Hafifi erdhi te babai i tij dhe tani po hyn n
vitin e nntmbdhjet t moshs. Si shum fmij t emigrantve, ai
erdhi i llastuar nga Kosova. Babai ka br pun t rnda, i ka kursyer t
hollat me sakrific, pr tia drguar gruas dhe fmijve n Kosov. Meq
Hafifi sht djali m i madh i ka br rrush e kumbulla t hollat e babai.
Vet Hafifi, me lazdrimllk e krenari sharlatane, na ka treguar shum
her se po t mos ishin markat e babait nuk do t merrte nota kaluese
n shkoll. Me marka kam bler msuesit pr t m dhn nota kaluese. na thoshte. Kshtu e ka mbaruar shkolln e mesme n Gjilan.
Tani Babai i tij lut Bardhin q t prkujdeset pr t birin, q mundsisht
t vazhdoj shkollimin n Gjermani. Hafifit nuk i intereson shkollimi,
por sorollatje dhe ju tani lodheni kot me at dshtak...
M fal pr ndrhyrje, por po flet pr gjera t imta, ndrhyri Jusufi.
Veprimtaria jon sht e madhe, sht e suksesshme. Gjithandej n Kosov po flitet pr veprimtarin ton, e cila atje ka ngjallur shpresa. Kt
ndikim e sukses e dshmon m se miri trbimi i armikut. Ai po arreston
n Kosov kuturu vetm pr t prhapur frik dhe pr t gjetur kanalet
199

e fshehta t shkuarjes se materialeve tona propagandistike. Armiku po

e sforcon luftn kundr nesh edhe ktej. Vrtet ne nuk jemi shum t
fuqishm sot, por nsr do t bhemi, prandaj armiku shpenzon kaq
shum pr t na luftuar. Atij po i humb kontrolli mbi puntort tan.
Vrtet puntort nuk po e ndihmojn tani veprimtarin ton patriotike,
por do ta ndihmojn nesr. Ne po heqim keq pr t financuar veprimtarin ton, por nesr ky ndrgjegjsim i tyre, tani n embrion, do t jet
m i madh dhe kshtu do t rritet vetdija e tyre edhe pr sakrific financiare dhe fizike. Sakrifica q po bjm ne sht madhshtia jon. Aty ku
fitohet, jan titistt dhe udbasht. Sa pr informim, un pata huazuar t
holla nga ca shok pr t bler makin radhitse pr faqosje m t mir
t shtypit ton. Kjo ka ndodhur tani dhe do t ndryshoj pr mir nesr.
Kjo bindje na jep forc se prkushtimi e sakrificat nuk do t na shkojn
hu. Rndsi ka tani q ta organizojm futjen e Bashkimit dhe t Lajmtarit t liris n Kosov, sepse Kosova po zien. Kjo sht puna konkrete q duhet t bjm.
Jusufi mendoi se e tha fjaln prmbyllse t ksaj bisede, ndaj palosi
fletn e shnimeve. Ndoshta ishte edhe sinjal pr Miranin se biseda ishte
mbyllur.
Mirani bri sikur nuk po kuptonte ndaj mori fjaln:
Un mbajta mend dy pika dhe dua t ta them pikpamjen time.
The se armiku po e sforcon luftn kundr nesh. Si dhe ku? Si po mbrohemi ne? Nuk na ka ndodhur dhe nuk do t ndodh t dal ndonjri t
na thot: Ruhuni nga un se jam n shrbim t UDBs, po shpif e
prflas sepse jam udbash, etj. Ne zbuluam veprimtarin e Rezil Mejtepit, e demaskuam dhe e diskredituam at. Tani ai nuk shihet gjkundi
dhe mendojm se e kemi izoluar ose se e kemi friksuar sa ai t mos merret m me veprimtari kundr nesh. Por, un mendoj se ai ka ndrruar
vetm metodn dhe mund t jet br edhe m i rrezikshm. Pastaj
kemi raste t vshtira si ai i Sadi Blakajt, i Nuriut e i Xhahilit. Ne jemi
200

prpjekur ti demaskojm e izolojm ata, kurse ata vijn dhe lidhen me

ty, meq kan gjetur nj intelektual q nuk ka prvoj ti dshifroj.
Ndonjher m t dmshm sesa udbasht e kamufluar jan disa ahmak e degjenerik si Proletari, Minushi, Hafifi e t ngjashm. Prshtypje t hidhur m ka ln edhe ai studenti q po e prezantoni me emrin
Sknderi. Nuk e kuptova se si ka ardhur t punoj ktu pr pushime
verore dhe ka vn kontakt t ngusht me ju, pa e pas njohur ju at prpara? Tani ai ka shkuar n Kosov dhe nuk i ka ndodhur gj, edhe pse
takimet me t i kishim gjysmpublike dhe n prani t shum vetave. Dytre takime q kishim me ata student q patn ardhur pr pun gjat
pushimeve verore, meq Bardhi ua kishte gjetur punn, ma trhoqi
vemendjen pikrisht surrati i Sknderit, pr t cilin ti po shpreson, se do
t bhet kuadr i mir i lvizjes son lirimtare. Pika tjetr sht situata
n Kosov. Shtrohet pyetja: Mos po shprthen paknaqsia dhe po na
gjen t paprgatitur? Ne kemi shkruar n kryeartikull t Bashkimit se
organizata q do ta udhheq revoltn duhet t jet e formuar prpara se
t ndodh shprthimi i saj. Pas shprthimit t revolts do t jet e
pamundur pr t formuar nj organizim t suksesshm q do ta udhhiqte popullin. N kt drejtim jemi mbrapa. Atje patriott e organizuar
duhet t veprojn n ilegalitet t thell dhe e kan t vshtir t njihen,
t lidhen e t bashkohen. Mundsit m t mira i kemi ne kndej, por
nuk po na ecn puna. Para sa kohe ishte pr nj blic-vizit tek un n
Bochum nj ilegal, si po u thuhet, nj thatim q me tangarllk m kritikoi se nuk qenkam komunist, se Fronti nuk ka organizim t rrebt revolucionar, nuk sht konspirativ e t tjera. Nuk m tregoi se cili ishte,
sado thoshte se m njihte, mi njihte vllezrit e shokt n Kosov. N
fund m tha: Po t vrojtojm pr t ndikuar q t bhesh komunist i
disiplinuar. Pastaj do t t pranojm n radht e organizimit ton.
Pandeha se mos ishte i OMLKs. Ia thash edhe un ca llafe, se nuk
po m plqente mnyra e vizits se tij, mosprezantimi dhe krkesat e tij
201

q un t disiplinohesha sipas arshinit t tyre. M foli shum mir edhe

pr ty dhe m tha se edhe ti po u vrojtuake prej tyre, por po t vlersonin vetm pr enverist dhe jo edhe pr marksist-leninist. N fund m
bri me dije se do t na kontaktonin e vizitonin pr t biseduar rreth
riorganizimit t mirfillt. Vizita e tij m bri kureshtar, m dshproi
dhe m gzoi njkohsisht. Ne kndej i kemi kushtet m t mira q t
ndihmojm lidhjet dhe bashkimin e t organizuarve n Kosov. Por, ne
jemi bllokuar, sepse ti po vazhdon t mbahesh peng nga udhheqsi yt,
Sabiti. Un mendoj se ti nuk duhet t vazhdosh kshtu. N kt gjendje e kemi t vshtir zgjerimin e radhve. Sa i prket angazhimit t aktivistve tan pr tua prishur koncertt q po i organizon shteti jugosllav
me kngtar e valltar, kam harruar t ta tregoj nj letr q mu dha kur
u ndrpre koncerti n Hilden, qytez n afrsi t Dyzeldorfit. Duhet ta
kem n ant. Them ta lexosh pastaj.
Tani Miranit iu duke se kishte folur mjaft, madje tepr. Edhe kt
her po e mundonte dyshimi pr metodn e bisedimit, t shfaqjes se
mendimit dhe t argumentimit. Atij iu duk se Jusufi ishte thelluar n
mendime ndaj do ti duhej ta priste m gjat. Letrn e palosur ia la mbi
tavolin.
Besoj, nisi tjetri, ksaj radhe biseduam mjaft. Nuk kemi nevoj t ngutemi. Kemi br pun t mir q i kemi shtruar gjrat n kryeartikull dhe tani duhet t mendojm pr ann praktike. Sigurisht, shokt
e Liris, (kshtu i quajti aiantart e OMLKs), do ta lexojn dhe do t
na paraqiten. T shpresojm se mendimet tona do tu plqejn edhe
atyre. Nuk kemi koh q t presim, sepse mund t shndrrohemi n
spektator t ngjarjeve. Ato mund t bhen tepr dinamike pr t qen
ne n gjendje ti prcjellim e lre m ti kanalizojm e udhheqim.
Pasi mbaruan bisedn doln s bashku n dhom t ndenjs.
Dardana i krkoi Jusufit t kndonte. Ai e kishte pik t dobt at dhe,
202

edhe po t mos i kndohej fare, nuk ia prishte.

5.
Pas nj pushimi Jusufi Grvalla shkoi n dhomn e puns dhe zuri
t lexonte letrn q ia dha Mirani.
Shum i respektuari dhe i nderuari, Shoku Miran!
Kur m caktuan t merrja pjes n grupin q vinte t jepte koncerte n Gjermani u gzova shum. M beso, m shum u gzova pr mundsin t t takoja ty, sesa
pr mundsin q po m jepej pr t vizituar Gjermanin. Pr ty po flitet shum n
Kosov. Mua konkretisht m ka folur nj i afrm imi q gjendet si emigrant ekonomik n Dyzeldorf, i cili shpresoj t ta jap kt letr.
Ky gzim q kisha para ardhjes ktu m sht shkatrruar barbarisht. Para
nisjes pata shpresuar se do t bhesha shoqja jote duke e bashkuar jetn me ty, pr t
t ndihmuar n veprimtarin patriotike dhe pr t krijuar familje t lumtur. Por,
kur erdha n Gjermani m ndodhi tragjedia. Do t ta rrfej duke vlersuar arsyeshmrin tnde. Nuk friksohem se do ta shprdorosh sinqeritetin tim.
Grupin ton po e shoqronte nj burr i pashm, i veshur me kostum e kollaro.
Asnjri nga antart e grupit nuk e njihte, prandaj i friksoheshim se mos na e
kishte dhn UDBja pr mbikqyrje q t mos kontaktonim me radht tuaja.
Parmbrm nisi filli i tragjedis sime. Ishim n hotel. Ai m thirri t ngjitesha lart
n dhomn e tij, duke m thn se kishte nj bised t shkurtr m mua. Kt ma
tha me kultur mirsjelljeje. Por, kur un refuzova ai m urdhroi. Un u friksova
dhe shkova, me bindjen se vrtet donte vetm t bisedonte m mua pr sjelljet e mia
apo t ndonj antari t grupit. Kto dit po shoqrohesha shum me t afrmin tim
dhe me gruan e tij. Kjo, mendova, duhet ta ket shtyr at q t m detyroj t bisedoj
me t. Kur shkova n dhom m ofroi viski. Nuk e pranova me arsyetimin se nuk
pi alkool. Ai e kishte frigoriferin plot dhe jo si ne. M dha nj fanta, kurse ai mori
pr vete viski.
Filloi t m pyeste pa u prezantuar se cili ishte n t vrtet. M pyeti pr t afr203

min tim, pr lidhjet e tij me ty, pr veprimtarin tuaj, me mendimin se i afrmi kishte br lidhje t fshehta prej kohsh midis meje dhe radhve tuaja. Un nuk tregova gj duke i thn se kishim vetm lidhje familjare. Nuk m bri shum presion q
t flas detyrueshm, por m propozoi t bja seks me t, sepse iu paskshin fryr b...
gjat ktyre ditve. Menjher u trbova duke i thn pusht, kurvar e t ngjashme.
Bra t iki, por ai e kishte mbylluar dern dhe elsin e kishte futur n xhep. E
krcnova se do t ulrija, po nuk ma hapi. Ai m kapi pr flokve duke m krcnuar q ta mbyll gojn, sepse do ta psojn keq njerzit e familjes n Kosov. E
luta prgjrueshm q t m lironte dhe vrtet m liroi.
Dje, pasdite, m telefonoi nna. Sa nuk m mendi. M tha se kishin shkuar
dy njerz t UDBs n shtpi bashk me pes polic. Kishin bastisur shtpin dhe
kishin gjetur nj gazet Bashkimi. Nana me ortoi pse e kisha fshehur at gazet
n dhomn time. I thash asaj dhe po t tregoj edhe ty se gazetn Bashkimi e
kam lexuar kur ma ka dhn n bes nj shoqe, por nuk kisha si ta fshihja, pasi
ajo nj dit m von ma mori. Do t isha e lumtur sikur ajo t ma kishte ln q ta
mbaja t fshehur, me knaqsin q do ndjeja, kur t ua jepja shoqve e shokve pr
ta lexuar. Pra, ata q kishin bastisur shtpin, e kan sjell me vete Bashkimin,
duke gnjyer se e kan gjetur nn dyshek t shtratit tim. N fund nns i kishin
thn se shkak pr bastisje jam un, meq gjat turneut po kontaktoj armiq t
Jugosllavis. E kishin krcnuar se po nuk bra si do m thot mbikqyrsi i grupit
muzikor, do ta arrestonin gjith familjen. Dhe nna m luti: Vajza e nns, dgjoje
at mbikqyrsin q t mos na shkaktosh tragjedi m t madhe!
Sapo mbarova telefonatn ia plasa vajit, duke mallkuar veten. Vazhdova t
qaja me dnes e shtrir n shtrat: far pushti e krimineli na qenka ky
mbikqyrsi!? Paska pozita t larta n UDB, prandaj paska urdhruar menjher
t m bastiset familja dhe t m shantazhoj n kt mnyr... Ndrkoh hyri shoqja e dhoms dhe u lemerit kur m pa se po qaja me dnes. M pyeti far kisha,
duke ma fshir fytyrn me peshqir t lagur, por nuk i tregova. Mbeta e shtrir n
krevat pr t pushuar dhe pr t menduar, se si duhej t veproja. Nj mendje m
thoshte, t shkoja tek i afrmi pr t krkuar ndihm, duke e lutur t m kontak204

tonte me ty. Tjetra m thoshte, nuk duhet, pr hir t egoizmit tim, ta dmtoj familjen, pasi isha e bindur se UDBja do t hakmerrej. Pas nj ore pushim, zbrita
posht pr t pir nj aj. E pash at pushtin. Kaloi pran meje, duke m thn me
inat: Nuk dukesh se ndihesh mir. T pres n dhom n ora 20.00, sepse sonte
nuk do t ket koncert. Mi tha kto dhe u ul vetm n ann tjetr t restorantit t
hotelit. I vetm dhe n skaje t hotelit ulej prher dhe na vshtronte.
U ngrita pr t shkuar srish n dhom, pasi edhe ajin ma zuri n fyt. Prap
po mendohesha se si duhej t veproja. Kisha vetm dy alternativa. Vendosa pr alternativn e poshtrimit, pasi m mungonte kurajoja qytetare pr t prballuar torturat
q do t psonin prindrit dhe sidomos vllai i hasretit, t cilin un e dua tej mase. T
lutem, mos m keqkupto pr zgjedhjen e poshtrimit, pasi m duhet t sakrifikohem
pr prindrit dhe sidomos pr vllain!
Meq vendosa t jem e sinqert ndaj teje, kur vendosa t t shkruaj kt letr, po
t informoj se n orn 20.00 i shkova n dhom fshehurazi t mos m hetonin shoqja e dhoms dhe pjestart e tjer t grupit. Sapo hyra, duke u zgrdhir dhe me
paraqitje prej fitimtari cinik e sadist, m tha: Po m gzon fakti q je e zgjuar dhe
pranon t kooperojm. N kohn kur po m thoshte kto, filloi t m zhvishte.
Un po rrija si statuj, por si ato q dridhen kur bie trmeti dhe rrezikohen t thyhen n copa kur do rrzohen. Pastaj m shtriu n shtrat dhe m prdhunoi. Ndjeja
dhimbje t mdha, sepse n kt mnyr kaq kriminale, po humbja edhe virgjrin
time, t ciln kisha dshir t ta dhuroja ty. Nuk di se ka krejt ka br m mua,
pasi pas pak astsh, meq po qaja me dnes, humba vetdijen. U kndella nga t
lagurat me uj q po m bnte ai sadist. Pash se shtrati ishte prgjakur dhe srish
shprtheva n vaj. M ofroi t pija, por ia refuzova. Po rrija prmbys n shtrat duke
qar dhe ai po knaqej duke ma ledhatuar kurrizin.
Pasi u lodha se qari, u ngrita dhe bra nj dush. Kur e kreva, ai m foli: U
knaqem. Ti mos u frikso, se ngjashm u ndodh t gjitha femrave kur bjn seks
pr her t par. Ti, tani e tutje, e di se duhet t veprosh si t them un. Un heshta. Ai prap m pyeti n form urdhruese: A do respektosh urdhrat e mia!? Iu
prgjigja me z t ndrydhur: Nuk kam tjetr zgjidhje.
205

N vazhdim m tregoi: Jam oficer i lart n UDB dhe n Sekretariatin Krahinor t Brendshme kam pozit udhheqse pr gjith Kosovn. Emrin e vrtet e kam
Josip Karaxha dhe jo si n pasaport t falsifikuar, enkas pr kt udhtim. Jam i
ngarkua me nj mision t rndsishm dhe m duhet angazhimi yt. Ti tani duhet t
bhesh e vetdijshme se po i tregove ndokujt gj, jo vetm q rrezikon prindrit dhe
vllan, por rrezikon edhe jetn tnde fizike. Nsr mbrma kemi koncert n Hilden. Aty, sipas informatave q kam, do vij edhe Miran Bruaj, me shum bashkveprimtar t tij. Shpreso se nuk do t na e prishin koncertin, si n qytetet e tjera.
Por kjo ka pak rndsi pr misionin tim. Ti, n fund t koncertit, duhet ti afrohesh
Miranit dhe ti thuash se e pret n hotel, duke i dhn t kuptoj se e plqen dhe se
do bsh seks me t. Pastaj do ta takoj un n hotel, pasi dy udhheqsit kryesor t
Kosovs m kan ngarkuar q ta bind Miranin pr ta pushuar prkohsisht veprimtarin e tyre patriotike, sepse druajm se nacionalizmi serb, i cili sht konsoliduar tani, do ta shfrytzoj angazhimin e tyre dhe shprthimin e mundshm t revolts sociale n Kosov, q t ndrhyj brutalisht n Kosov, duke na i shkatrruar t
arriturat e mdha politike gjat ksaj dekade. Ky, mendoj un, do t jet kontribut
patriotik imi dhe yti, n mnyrn ton.
Duke e dgjuar at, u gzova q po m jepte mundsin t t takoja fizikisht,
qoft vetm nj her. Po mendohesha q ta shfrytzoja rastin pr tu njoftuar me ty
dhe pr t ofruar dashurin time, duke ta fshehur prdhunimin q m kishte ndodhur. Por, pr shkak t adhurimit t madh q ndiej pr ty, hoqa dor nga kjo taktik. Fatkeqsisht, jam e detyruar t veproj si po m urdhron ky far Josipi.
Si mund t m kuptosh, fatkeqsisht, jeta ime sht shkatrruar dhe nuk dihet
se kur do t marr guxim t bj vetvrasje, pasi edhe pr kt akt u dashka trimri
prkatse.
Un kt letr do ta jap q n takim t par, q ti t informohesh se pr arsye
po t lutem t vish n hotel. Pr t tjera do t bisedojm nse m jepet rasti. Un po
filloj t lutem pr ty q t dalsh faqebardh n kt sprov t rnd.
S fundi, po t lutem pr mirkuptim minimal njerzor pr fatkeqsin time t
rnd. Edhe nga kjo gjendje poshtruese, por rrezikoj jetn pr t t informuar pr
206

planin e ktij krimineli sadist dhe kam besim se ti nuk do t ma rrezikosh jetn
fizike, pasi tani po e v n loj pr ty dhe pr hir t popullit tim.
Nse e pranon, nga kjo pozit imja poshtruese,
T prqafoj gjithsesi miqsisht
Fatkeqja Jetmbaruar
Jusufit po i rrokulliseshin lott njri pas tjetrit dhe po pengohej t lexonte, sado ishte dorshkrim shum i lexueshm.
Pas nj pushimi hapi pakz dern dhe i tha Miranit t shkonte tek ai.
Kjo letr m ka shokuar. Prse nuk ma ke dhn m prpara dhe
si t ra n dor e far ndodhi n koncert dhe pas tij?
Un shkova n koncert. Bile, paraprakisht porosita aktivistt q t
shkonin sa m shum veta. U thash gjithashtu se koncertin nuk do ta
prishim, meq fjalime jugo-sllave nuk po mbahen dhe kshtu koncerti
do t ndihmoj pr ndrgjegjsim patriotik t pjesmarrsve. Ishte paralajmruar se do t vinte edhe kngtarja e afirmuar, Shkurte Fejza, e cila
me kngt e saj me prmbajtje patriotike dhe me stil autentik t intrpretimit, po frymzon shum njerz. N moment t fundit pushtetart
n Prishtin ia kishin ndaluar asaj q t vinte. Megjithat edhe kngtart
dhe valltart q erdhn, ishin t afirmuar dhe ia vlente t shkonim n
koncert t tyre. Meq nuk po vinte Shkurta, pr inat t atyre q ia kishin
ndaluar ardhjen, un vendosa t blej nj buqet me lule. Shkova n koncert. Nga fundi, meq koncerti u plqente bashkatdhetarve, kur mbaroi s knduari nj kngtare, emri i s cils nuk po m kujtohet pr momentin, dola n sken me buqet t luleve n dor. Spontanisht thash:
Kt buqet e kam menduar pr kngtaren e madhe, Shkurte Fejza.
Prandaj nuk po ia jap sonte askujt, por vetm po protestoj kundr ndrhyrjes s pushtetarve titist q na mashtruan se ajo do t vinte. Pr kt
mashtrim turpi u takon atyre, kurse juve q na knaqet sonte, ju uroj
suksese! Duartrokitjet m ndrpren t flisja m gjat. T gjith u ngri207

ten n kmb dhe filluan t shprndahen pa e pritur prfundimin e koncertit. Un ngrita lart buqetn pr t prgzuar pjesmarrsit pr at
reagim dhe zbrita me lulet n dor. Shum aktivist m rrethuan q t
m nxirrin nga salla shndosh e mir, meq u friksoheshin udbashve
t shumt q ishin shprndar n sall, n mes t publikut. Prej aty
shkuam n restorant t salls q t pim dhe t diskutojm pr koncertin
dhe ato q ndodhen. Aty erdhi Nesimi dhe ma dha kt letr. Meq
ishte e futur n zarf t hotelit, e futa n xhep. Nesimi mu afrua te veshi:
Kam porosi ta lexosh menjher! E hapa. Kur e pash, u thash
aktivistve n tavolin: Vazhdoni ju bisedat, kurse mua do t m falni
se po ulem n kt tavolinn e afr q ta lexoj kt letr. Kur i shkova
deri aty ku po fillonte tragjedia, filluan t m rrokullisen lott, ngjashm
si ty. Ndrrova t ulurit q t mos m shihin aktivistt, t cilt ishin dalldisur duke diskutuar rrjedhn e koncertit dhe gjestin tim. Pasi e mbarova, shkova n tualet pr t lar fytyrn. Po mendoja se far qndrimi t
mbaja. T shkoja n hotel apo t lajmroja policin. Gjykova se t dy
variantet do ta rrezikonin Fatkeqn, ndaj ju thash aktivistve q t ecnim menjher. Nesimin e pyeta se cila ishte ajo q ia dha letrn. M tha
se e kishte mbes dhe se ishte m e bukura n grup. Vetmevete mallkova edhe fatin tim, sepse kisha shansin t m binte hise nj zogz e
bukur, si i rastis hutit, por m iku ai rast i mrekullueshm...
Mirani u ndal t pushonte. Ndihej i rnduar nga emocionet, kurse
Jusufi harroi pr pyetjen se prse nuk ia kishte treguar kt letr m prpara, po ndrkoh u kujtua:
Harrove t m thoshe se prse nuk ma ke treguar m prpara kt
letr, meq paska qen tragjedi e rnd, tepr e veant? Pastaj paska
pasur edhe nj kumt brenda.
M ndrpreve kur u ndala t merrja frym. E para, sa pr tragjedi,
un prdit po dgjoj pr tragjedi q po prjeton nna ime, vllezrit dhe
motrat. far terrori patn psuar vjet kur isha fshehurazi n Kosov
208

dhe UDBja aksidentalisht e zbuloi. Isha pr vizit n Kryegur t Ferizajt, bashk me Maln q jeton n Vupertal (Wuppertal), i cili tani sht
burgosur n Kosov. Shokve t atjeshm u vdiq babai. M detyruan t
mbaja fjal mortore te varri. Kshtu u zbulova. Policia ngriti prita. Nj
msues imi i dikurshm, Saud Gorani, q tani sht oficer i policis kriminalistike n Pej, informoi pr pritat e policis djalin e axhs, Imerin.
Menjher u alarmuam. M ndihmuan t arratisem dhe ia dola. Pasi dshtuan t m kapnin, terrorizuan sidomos vllan m t vogl se un,
Demushin. E patn br pr gjips e lkur t dashit. Patn terrorizuar
jo vetm familjen time, por edhe dajat e farefisin. Sivjet kan arrestuar
pos Mals, edhe Sylmirin, q m pat drguar me makin t tij n Kosov. T gjitha i kam prjetuar si tragjedi t veanta, meq ndihesha shkaktar. Kur msova rastin e ksaj fatkeqeje, si e kishte quajtur veten, ti i
kishe prer njanshmrisht marrdhniet me mua. Tani q u pajtuam,
nuk dija far t t tregoja m par dhe ishim t zn me prgatitje t
Bashkimit. As q m ra m n mend, ve kur sot e pash rastsisht n
ant.
Po njoftimin, q ai far Josipi ishte drguar me at misionin, si e
komenton?
Ku di ti komentoj un t tilla makinacione t UDBs dhe t
titistve. Sigurisht ti i komenton m mir se un. Ndonj informat tjetr konkrete rreth atij misioni t Josipit nuk kam, pos atyre q lexove n
letr.
Rndom, nisi t komentoj Jusufi, kam dgjuar se pushtetart
titist t Kosovs po e parandjejn rnien e tyre nga pushteti. Paknaqsit sociale t shqiptarve jan br t mdha. Zhvillimi ekonomik,
vetkuptohet, po edhe rritja e papunsis n krahasim me republikat e
tjera sa vete e rritet. Kjo po i shqetson pushtetart, jo pse po u dhimbset populli i Kosovs, por humbja e privilegjeve t tyre. Prandaj ata duan
t luajn me kartn e krcnimit nga revanshizmi serbomadh q ta frik209

sojn popullin pr t mos u ngritur n protesta e revolta. Dhe, po qe e

vrtet q serbomdhenjt po organizohen q t rikthehen n pushtet,
si edhe po pritet, ata do ta bjn kt sido q t jet. Kjo taktik e
titistve n Kosov nuk funksionon. Serbomdhenjt sajojn pretekse
kur t duan e si t duan. E shumta, ata llogarisin t shprblehen nga serbomdhenjt, nse e dorzojn popullin ton pa asnj rezistenc. Kta
titist nuk e kan pr turp q ti shrbjn pushtuesve t llojllojshm,
vetm t shprblehen me fardo pushteti, si kock q i hudhet qenit.
Them se ne nuk duhet t mashtrohemi me kto truke t tyre. sht
urgjente, q ne t organizohemi dhe ta kanalizojm e udhheqim paknaqsin e popullit ton. Ato nuk jan vetm paknaqsi sociale, por
tashm edhe m shum nacionale. Shumica e shqiptarve e kan kuptuar se prapambetja e Kosovs sht n radh t par pasoj e prbrjes s saj etnike.
Po t mos ishte n pyetje fati i asaj goce fatkeqe, do t duhej ta informoje policin. Mir q ke mbajtur qndrim njerzore. Ndoshta do t
duhej ta mendoje mundsin e kaprdirjes s fatkeqsis se saj dhe t
martoheshe me t. Kjo do t ishte tepr njerzore. Si thua, mos po
krkoj t pamundshmn nga ti?
Kam menduar edhe un pr kt dhe m vjen mir q edhe ti
gjykon njsoj si un. Sinqerisht, mua nuk do t m pengonte fare prdhunimi q i ka br ai kriminel. Madje ky do t ishte nj argument m
shum q ta respektoja posarisht. Sa i prket ndjenjave t dashuris,
thon se ato nuk mund t kanalizohen e komandohen. Ato rrjedhin
sipas rregullit t tyre q ne nuk e definojm dot.
E di ka, ta ndrpresim kt bised se nuk dihet ku do t prfundojm! ndrhyri Jusufi.
Edhe ti, mir q pushove nga ai hidhrim egrsues q kishe, nga
se kjo lufta jon do t ket shum viktima t llojllojshme, por ato do t
bhen gur n kalan ton lirimtare.
210

 Hajde, hajde! Fute n loj edhe figura poetike. Ec more t pushojm se na u tha fyti pa pir gj.
Q andej doln n dhomn e ndenjs.
6.
Fundit t vitit po i numroheshin ort dhe minuatat n gjith sahatt
e mdhenj elektronik, t varur n mure, n sheshet kryesore e kudo.
Ishte dita e parafundit. Mirani dhe Renata kishin dal pr t shtitur n
malin e madh rreth universitetit t Bochumit. Ata e kishin br ritual daljen pr do nat rreth ors 22.00, kur ishin q t dy n Bochum. Ndonjher dilnin edhe m von, kur kishin pr t studiuar. Daljen e tyre e
arsyetonin me nevoj pr pastrim t mushkrive me ajr t pastr dhe
t lvizjeve fizike q ti merrte gjumi m mir. Njherit ndinin knaqsin pr t biseduar t papenguar. Rrugt e malit ishin t ndriuara. Fillimisht Renata ishte friksuar t bnte kaq von shtitje, por m von
ishte ambientuar dhe mezi priste t dilnin s bashku. Andejpari nuk banonte njeri dhe n kt koh pothuajse nuk lvizte njeri. Shtitja e tyre
zgjaste t paktn nj or. Ndonjher ulshin n bangot e vendosura
ndan rrugicave t malit. Tutje malit vinte kopshti i madh botanik i universitetit. I ndante nj prrock q gurgullonte prajshm e ritmikisht,
nga se ia kishin br me mjeshtri rniet e vogla dhe dukeshin si rnie
t natyrshme. Kjo prrock dhe gurgullimat e ujit e bnn romantik dhe
magjepss gjith ambientin prreth. N kt mal, pothuajse gjat gjith
dits, deri von n mbrmje, shtisnin vetm studentt, sepse universiteti ishte tet kilometra jasht qytetit dhe qytetart nuk vinin dot. Edhe
kur ata vinin, vizitonin vetm kopshtin botanik, me nj hapsir prej
rreth pesmbdhjet hektarsh, me shum sera t larta, me bim e drunj
tropikal. N hyrje t kopshtit ishin informatat mbi speciet bimore ku
gjendeshin mbi dyzetepes mij lloje bimesh nga e gjith bota. Ky numr shtohej vazhdimisht. Kopshti botanik mbyllej n orn 19.00 n
211

sezonin veror dhe n 17.00 gjat atij dimror. Pas ktij orari vizitort
ktheheshin n qytet me tramvajin q qarkullonte pr do pes minuta
ose me makinat e tyre. Kopshti, pos universitetit grandioz, ishte nj mrekulli pr t ciln flitej gjithandej dhe shpesh vinin vizitor edhe nga qytetet prreth. E n krahinn t Ruhrit qytett ishin aq t dndura sa vshtir mund t diheshin kufijt midis tyre se ku prfundonte njri e ku
niste tjetri.
Kishin kaluar shum koh duke ecur rrugicave t malit dhe Mirani e
Renata nuk po flisnin. Rndom, kur Mirani kishte ndonj shqetsim,
hall ose preokupim konkret nuk paraplqente t fliste. Ai dshironte vetm t ecte dhe t mendonte. Renata ia njihte kt shprehi dhe nuk e
bezdiste me llafe koti.
Po t kishte mundsi ta bartja gjith kt kompleks, universitetin,
kopshtin botanik dhe malin prreth dhe ta oja n Kosov! ia futi me
dshirore Mirani, duke dashur q njkohsisht ta prishte heshtjen dhe ta
ruante durimin e Renats. I kishte ndodhur shpesh n t tilla raste kur
ajo ia plaste vajit dhe merrte vrapin pr tu kthyer n konvikt.
Merri pra! ia bri Ranata e cila e hetoi se tjetri foli vetm sa pr
t thn. Sa her e ke shfaqur kt dshir! Un do t ta falja me gjith
qejf, sepse Gjermania nuk do t varfrohej, kurse Kosovs do ti duhej
shum. Pastaj, do t kishim mundsi t shtitnim edhe atje si ktu, kur
t shkonim n Kosovn e liruar.
Le t bhet nj her lirimi, pastaj edhe atje do t ndrtojm gjra
kaq t mira, ia ktheu Mirani duke dshiruar ta bllokonte prirjen e Renats pr t diskutuar pr jetn e tyre t prbashkt n Kosov. Edhe
Renata e hetoi se Mirani nuk dshironte as ksaj radhe t bisedonte pr
kt tem.
Miran, u bn disa dit q nuk ishe ktu. Kur shkove, nuk m tregove fare, foli tjetra duke zhvendosur bisedn.
Tashm thm se je msuar m shprehit e mia...
212

 T mos i tregosh askujt se kur e ku shkon dhe kur kthehesh, madje

as vllait, pos kunats Sabrush, e ndrpreu ajo.
Sa mir e ke mbajtur mend, po prse u habite pra ksaj radhe?
Sepse vazhdimisht prpiqem t ndikoj q t ndryshosh ca shprehi
q nuk m plqejn.
Vazhdo t prpiqesh... ia ktheu Mirani dhe sa nuk i tha kot e ke,
por e frenoi veten q t mos ia prishte asaj.
Po t m besoje vetm nj t qindtn pjes sa i beson Sabrushit,
do t isha edhe m e lumtur.
Nuk sht shtje besimi, sepse besim kam edhe te vllai, edhe te
ti, edhe te disa shok t tjer. sht puna e shprehis s saj praktike. Ajo
nuk flet me ask pr udhtimet e mia dhe nuk ka forc q mund ta detyroj t tregoj gj. Ktu sht e veanta e besimit ndaj saj.
Sa zemrmadhe q sht! Kujdeset pr ty e t do m shum se sa
t t kishte vlla.
Edhe un e kam n vend t motrs n kt t mallkuar ekzil.
Sa keq pr ne gjermant q i kemi industralizuar marrdhniet tona
ndrnjrzore edhe n familje. Ti ke vrejtur q me vllan tim nuk kam
as raporte t prafrta far i ke ti me Sabrushin. Kjo afrsi juaja po m
prvetson do her e m shum, por ju po m mbani n distanc. Kur
vijn kunata e vllai pr vizit dhe m gjejn mua tek ti, ti ndihesh keq...
Sepse ata mund t mendojn se jemi t dashuruar dhe pastaj friksohen se m humbasin, e ndrpreu Mirani.
Po Shabushi qenka i humbur pse sht martuar me Margotn? Sa
harmoni t lakmushme q kan!
Mirani nuk deshi ta komentonte martesn e Shabushit, studentit t
shklqyeshm t fakultetit t mjeksis, nga Stralli i Deanit. Renata
mendoi se ai nuk e kishte kuptuar pse ia solli kt shmbull dhe vazhdoi konkretizimin:
T kujtohet kur i takuam, pasi ata ishin kthyer nga Kosova? Ti e
213

pyete Shabushin pr gjendjen atje dhe ai nuk dshi t tregoj asgj, sepse
sht frikacak i madh. Sa pr ta br radhn t tha se gjendja n Kosov
sht e mir. Kurse Margoti i tha : Pse po e mashtron kolegun, gjendja atje sht e rnd, varfria po rritet, paknaqsia gjithashtu. Pastaj na
tregoi se si i kishte ndihmuar vjehrrit pr t lruar arn, duke i trhequr
qet pr litari.
Renata po priste prgjigjn e Miranit, kurse ai nuk deshi ta komentonte. Pr t mos u keqkuptuar se po e injoronte tha:
Vrtet ata kan harmoni, por Shabushi po paraqitet sikur nuk
sht m shqiptar. Ai nuk i viziton m ishkolegt e tij minator nga
Kosova dhe as me ne nuk dshiron t takohet. Margota nuk i ka komplekset e tij. Ajo me dhmbshuri fliste pr gjendjen n Kosov, pr varfrin edhe pr vjehrrin, i cili n pleqri t thell lron arn.
Ktu ke t drejt. Sa her e takoj Shabushin n universitet, me paraqitt m gjerman se sa vet Bizmarku.
Ku ma kujtove tani Bizmarkun? Historiograft serb na kishin
gnjyer pr nj shekull se gjoja ai pasksh thn n Kongres t Berlint
se shqiptart nuk jan komb, por vetm shprehje gjeografike. I kam
gjetur procesverbalet e atij Kongresi n arktivin shtetror n Belinin Lindor dhe nuk figuronte kjo shpifje serbe. Kjo shpifje ka dekurajuar e
dmtuar shum shqiptart.
Ku nuk t shkon mendja edhe ty, nga ktu e te procesverbalet e
Kongresit t Berlinit. Si shpesh po m shkon atje dhe flitet se atje kurvart mund t gjejn femra sa t duan pr pak deviza...
Edhe ty nuk t shkoi mendja aq afr dhe aq qllueshm. Un t
fola pr lisa, kurse ti m flet pr fshesa, si shprehet populli yn. A nuk
e kisha Martn ktu, e cila m prgjrohej, pa pages. Ather, prse u
dashka t shkoj deri n Berlin pr kurvrim? E di ti sa jan shpenzimet
e udhtimit deri atje dhe si keqtrajtohesh kur kalon transit npr Gjermanin Lindore? Pastaj, po t kisha kurvrimin si qllim, a nuk t kam
214

ty ktu m afr?
Stop! Stop! Mua kurrsesi pr kurvrim. More vesh!?
Stop! Stop! Ti e nise e para dhe m ofendove.
Po ather, prse shkon aq shpesh atje?
Se mos po dyshon q shkoj pr spiunim? Sa her e kemi biseduar
q shkoj pr t takuar bashkatdhetar n Berlinin Perndimor, kurse
matan Murit, n Berlinin Lindor, pr t bler libra, meq jan m lir. A
e di sa libra ke porositur ti. M porosisin edhe shum koleg, meq kemi
profesor q na sugjerojn edhe libra t autorve t Gjermanis Lindore. Gjermanistika nuk sht e ideologjizuar. Un, me pasaport jugosllave shkoj pa viz, kurse juve nuk ju ln. Blej libra atje dhe i shes ktu.
M del rruga dhe ndonj fitim i vogl. Do t kisha br biznes me libra,
por polict e kuq n kufij m krkojn llogari se ku i kam ndrruar
devizat. Nj her, nse nuk ke harruar, m patn arrestuar. Kisha bler
kompletin e veprave t Marksit e t Engelsit, q peshonin mbi pesdhjet kilogram. N Bibliotekn Popullore t Berlinit Lindor luta nj
punonjse t ma firmoste nj deklarat, sikur ajo mi ka dhuruar. Kur
erdha te kufiri n Friederichstrae, kufitart lindor, se perndimor aty
nuk ka, m pyeten nse i kisha ndrruar deviza n treg t zi. sht e
vrteta, vetm duke i kmbyer n treg t zi kishte levrdi, pasi kursi zyrtar ishte nj me nj, kurse kursi n t zez, nj me gjasht marka. U
prgjigja se i kisha dhurat. Ma krkoi dshmin e dhurats. Ia dhash
at deklaratn e asaj bibliotekists. Sapo e lexoi m pyeti si e ka emrin
dhuruesja. Un e kisha harruar. Ai u tall. Paske mike q t dhuron libra
q kushtojn sa dy rroga t saj dhe ti nuk ia ditke emrin! M arrestuan.
I doli telashe edhe asaj nepunses s shkret. Kur m mori n pyetje nj
oficer i Stasi-t, sigurimit t DDR-it, m tha se fajsohem pr ndrrim t
devizave n treg ilegal. Iu prgjigja se e bra kt meq jam student dhe
doja t blija veprat e Marksit dhe t Engelsit pr ti propaganduar ato n
kapitalizm. Kto libra ju duhet t mi falnit, u thash, sepse po propa215

gandoj socializmin n kapitalizm. Ne na duhen devizat, qe prgjigjur

ai. Ather, i thash, kapni kurvart q jua bn shosh grat e vajzat,
duke i paguar devizat q ndrrojn n treg t zi. Ai u inatos dhe ma futi
nj flakaresh t rrebt. M krcnoi se do t m mbanin pr shum vite
n burg. Iu prgjigja, mir bni, se dshiroj ta njoh nga brenda sistemin
tuaj socialist. Dhe vrtet m drgoi n eli. N mngjes erdhi dhe m
mori n pyetje n tjetr oficer, ndoshta m madhor. M akuzoi se kisha
ofenduar kombin e ri socialist gjerman, se kisha ironizuar sistemin socialist. Iu prgjigja se nuk kisha menduar ashtu, por se doja tju thosha
ti pengoni kurvart q po vijn, po bjn kontraband dhe po jua provokojn grat e vajzat me para. Sa pr sistemin socialist, po t kisha
ndrmend ta ironizoja, nuk do t rrezikoja t blija veprat e Marksit e
Engelsit dhe ti oja ato n Perndim. Do t thot, t duket i drejt sistemi yn, m pyeti sugjestionueshm ai. Paj, jo edhe aq. Pa ma thuaj,
far vrejtje ke? M kusht q ju t mos m hidhroheni dhe t mos e
protokolloni. Ma thuaj nj her, pastaj do t shoh! Erdha sot q n orn
katr t mngjesit. N orn pes u mbushn rrugt me puntor q
shkonin kmb, me autobus, me metro, me tramvaj n pun pr t filluar turnin e par t ors gjasht. Asnj makin nuk qarkullonte. Rreth
ors shtat u mbushn rrugt me makina, pasi nga gjumi u zgjua borgjezia e kuqe. Dhe ato sa vinin e shtoheshin, seciln her makina m t
mira. Pastaj, n do hap pash vetm poster t Brezhnjevit, si t ishte
ktu Bashkimi Sovjetik dhe jo Gjermania e kombit t famshm gjerman. Mjaft! m urdhroi, se po rrezikon tepr. Mendoi disa sekonda dhe m pyeti: T paskemi vlla jugosllav. Jo, iu prgjigja, jam shqiptar. U habit duke thn se si qenka e mundur t jem shqiptar me pasaport jugosllave. M shum ka shqiptar n Jugosllavi, i thash, sesa
n Shqipri t Enver Hoxhs. E njihki ju edhe Enver Hoxhn? m
pyeti. Po, i thash, nga se e mojm si kryetar t shtetit. Ather, urdhro
pasaportn e ik q ktej, sepse e adhuroj Shokun Enver Hoxha pr tri216

mrin q pati pr tu liruar nga rust, kurse ne jo. Kjo vrtet m pat
habitur.
Sa aventurier e kokkrisur q je! far nuk prjeton. Kshtu e
mbush kohn dhe t duket atraktive, kurse un, vetm duke studiuar, po
m bhet jeta monotone. Mir q t kam ty dhe s paku po shpresoj pr
nj jet t prbashkt dhe t lumtur.
Pr disa minuta ra heshtja midis tyre. Po ecnin krahas, t kapur dor
pr dore. Ishte nj form e veant e shoqrimit t tyre. Ecnin doradoras, natn npr mal dhe nuk puthshin. Kushedi sa t vshtir e kishin t ruanin kt nivel shoqrimi. Renats i bhej ti hedhej n qaf, ta
puthte deri n shkrirje, por Mirani nuk i jepte shans. Edhe atij ia donte
shpirti ta prqafonte e puthte me afsh, dhe jo vetm kaq, por ruhej si
nga nj rrezik i madh.
Renata, sa interesant m pat ardhur kur para dy javsh erdhn
prindrit e tu pr vizit! theu heshtjen Mirani. Sa njerz t mir e t
dashur i ke prindrit!
Edhe ata u knaqn me ty. T admirojn e t duan shum, por po
i brengos mosshkurja jote pr vizit, tha ajo.
As vet nuk di ta shpjegoj se prse nuk m shkohet. Se si ndihem
keq pr pamundsin q tua plotsoj dshirn...
Vazhdojn t shpresojn se do t ndryshosh. Edhe ata, si mue, po
i provokon edhe m shum ky qndrim prmbajts q ke, prandaj dshirojn gjithsesi t t bjn dhndr.
Nuk i dihet s ardhmes. Ndoshta po torturohemi kot, sepse kam
nj si parandjenj se mund t m bj ndonj kurth UDBja. Konfrontimet po ashprsohen...
Mjaft me parandjenja ogurzeza! tha ajo dhe u ul n karrign buz
rruge, e pafuqishme pr t qndruar n kmb.
Nuk po ti shfaq aq shpesh, prandaj mos thirr kot se nuk bhet
kiameti edhe sikur t t realizohet parandjenja! brtiti Mirani ngase e
217

kishte bezdi ligshtimin dhe alarmimin e saj. Un, pos gjrave q ti

tashm i di, nuk dua t t l vejush
T lutem, mos vazhdo me kso bisedash! u prgjrua ajo.
M fal, i tha me keqardhje e pendes Mirani. E mori ngryk dhe
e mbshteti pr gjoksi duke ia ledhatuar flokt.
Prap ra heshtja. Ata po vazhdonin t qndronin t bashkdyzuar, si
t ishin shndrruar n nj statuj t vetme. Pas disa asteve Mirani lvizi
i pari. Ai e donte ecjen rrugicave t atij mali me lisa t lart. Krejt kjo ia
kujtonte fmijrin n Rugov. Renata e kuptoi dhe u shkput nga gjoksi tij. Filluan t ecnin pa folur.
T kujtohet vizita e para dy viteve n Bielefeld? e pyeti m n
fund ai, duke menduar se e kishte gjetur temn pr ta shpenguar. Kishte
menduar shpesh q t diskutonte pr at vizit, por nuk e dinte as vet
se pr arsye ishte prmbajtur.
M kujtohet, ia ktheu ajo me z t ult.
At vizit e kishit kurdisur ti me Xhahilin, at bashkatdhetarin tim,
q thoshte se banon n Bielefeld, por q n t vrtet banonte n
Gytersloh (Gtersloch). Ather ai vinte shpesh n Bochum. Ti kishe
menduar se e kam shok t mir. Kur t tha se jeton n Bielefeld duhet
ti jesh lutur t t ndihmonte pr t ma mbushur mendjen t pranoja
martesn ton. Sipas marrveshjes me ty, Xhahili m pat telefonuar q
ti shkoja pr vizit n fundjav. Shkova n Bielefeld me bindjen se ishte
fjala pr ndonj pun tonn. Atje Xhahili m tha se do t bnim vizit
n familje tnde. Qesh habitur pr at propozim t tij. Edhe m shum
u habita se si ta kishte msuar adresn. Nuk pranova. Ai mu lut aq
shum, sa u ndjeva i detyruar. M solli deri para shtpis suaj. Ishte pasdite. Takova pr her t par prindrit e tu n oborr. Ata na luten q t
hynim brenda se kishin br gati kafen. Prindrit dhe ti e dinit se do
vinim, kurse un nuk e dija se ju e kishit paraplanifikuar vizitn. M
shum nga inati nuk pranova t hyja brenda. U mundova t arsyetohe218

sha se nuk e kisha planifikuar at vizit, se nuk kisha qen ndonjher

pr vizit n familje gjermane, sado q, n fakt kisha shkuar dhe shkoj
shpesh, ta zm te profesori i famshm JL dhe te gjerman t tjer. Ata
u mrzitn dhe ti edhe m shum. Ti fillove t qaje dhe u krijua nj gjendje e pakndshme. Babai propozoi q ne t shtisnim ca n parkun prapa shtpis dhe t ktheheshim pastaj, po t donim. Ti mezi pranove.
Shtitem rreth 20 minuta. Xhahili ecte prpara. Dikur u afrua dhe mundohej t m bindte q t fejoheshim q at dit. Tani po t tregoj, sado
q nuk sht fer, se far m tha ai pr t ma mbushur mendjen: Budalla, sht goc fabrikanti. Po u martove me t do ti biesh shqelm varfris sate. Nj pjes t pasuris s madhe t babait do ta trashgosh
edhe ti, duke u br dhndr i prindrve tu. Pastaj, po nuk dshirove t
vazhdosh bashkshortsin, mund t ndahesh dhe gjysma e pasuris t
takon ty. M beso, m pat hidhruar shum. Me Xhahilin, e mban
mend edhe ti, u fjalosm gjat shtitjes n park, por ti, pos zrit t ngritur nuk merrje vesh prmbajtjen, sepse flisnim shqip. Aty konstatova
edhe karakterin e keq t tij, sado q m shitej komunist dhe antar i Partis Komuniste Gjermane, sikur gjoja ata jan idealist. Pas disa ditve
jemi ndar pr t mos qen m shok, por jo vetm pr kt shkak.
M beso, filloi ajo, un nuk kam kurdisur asgj t keqe me t.
Un e njoha at n banesn tnde. Prindrit kishin dshir t t njihnin.
Ti nuk pranoje t vije pr vizit. Ather e luta at t t bindte t vije n
shtpi t prindrve. Mendova se do ta dgjoje si bashkpatriot q e kishe. Kur u nise ti me tren, na telefonoi se po vinit se bashku, diku rreth
ors 14.00. Prindrit, motra dhe vllai qen gzuar. Enkas po t prisnim
t gjith se bashku, sepse u kisha folur shpesh e me pasion pr ty. Kjo
ka qen e tra. Ai paska qen i poshtr. Un nuk i kam ditur t gjitha
kto. M fal pse t kam hidhruar dhe gjithashtu m fal pr gjendjen q
paskam krijuar. Un mendoja se t kishte bindur q prpara t vije pr
vizit te ne dhe nuk e pata kuptuar arsyen e vrtet se prse refuzoje t
219

hyje n shtpin ton.

U sqarova. Edhe un t paskam keqkuptuar kot! M fal tani pr
hidhrimin q jua pata shkaktuar ather.
Pas nj heshtjeje ajo pyeti:
Miran, pr Krishtlindje m ike, po Vitin e Ri ku do ta kalojm?
M vjen keq, un nuk t kam ikur, por shkova me pun te Jusufi e
Vasili, kurse pr festn e Vitit t Ri jam i rezervuar.
Si, kush t ka rezervuar? pyeti me habi keqardhse Renata.
Do ta festoj me bashkatdhetart n Dyzeldorf.
Mund t vij edhe un me ty?
Jo, tha shkurt Mirani.
Prse?
Do t m keqkuptojn. Ata do t mendojn se ne jemi miq intim
q do t martohemi. Kt nuk e dshirojn.
Prse?
Sepse nuk i plqejn martesat e prziera me t huajt.
Edhe nj her: prse?
Sepse nuk i plqejn martesat e prziera me t huajt, thash. Ky
sht qndrim i t robruarve. Friksohen se mos po paksohen e asimilohen prmes martesave t prziera.
Po nse ndodh e kundrta, q t shtohen prmes martesave t
prziera?
Rndom, kur t pushtuarit martohen me t liruar, ather shkrihen t pushtuarit ose integrohen n kolektivitetin e liruar.
Dukuri interesante dhe e paprceptueshme pr mua.
Dshiron ta konkretizoj?
T lutem!
Sikur un, pjestar i popullit t pushtuar, t martohem me ty, do t
gjermanizohem tok me fmijt q do t lindim, sepse ti je pjestare e
popullit t lir. Pak m hert folm pr Shabushin e Margotin. Fmijt
220

e tyre nuk din fare shqip. Shabushi, e the edhe ti m hert, bhet m
gjerman se Bizmarku.
Tani po t kuptoj prse u prmbake q t mos martohesh m mua.
Por, ti je rac e fort dhe nuk asimilohesh dot.
Rasti yn ndryshon. Un sqarova opinionin e t pushtuarve, ndrsa arsyet e mia ti kam treguar. Edhe kjo mund t jet nj tjetr m
shum. Edhe fmijt e imigrantve shqiptar i jan nnshtruar procesit
t integrimit, gjegjsisht t asimilimit...
N fund t fundit, t gjith njerz jemi...
Sigurisht q njerz jemi, por fatkeqsisht ose fatmirsisht, dallimet
ekzistojn, zuri t filozofonte Mirani, me mendimin se Renata nuk po
i kuptonte dallimet e njerzve. Pr shkak se un, si njeri q jam, pjestar i popullit t pushtuar, jam prndjekur nga pushtuesi. Duke qen njeri
i pushtuar, detyrimisht jam i varfr. Prjashtim nga ky rregull bjn shrbtort e pushtuesit. Kurse ti, njeri gjithashtu, pjestare e popullit t lir,
nuk je e detyruar t arratisesh as t emigrosh. T sht dhn mundsia
t jesh e pasur. Sa shum dallojn konceptet dhe jetesa ndrmjet pjestarve t liruar dhe t robruar, t pasurve dhe t varfrve, gjegjsisht
ndrmjet nesh, pavarsisht se jemi miq. Ju gjermant, nuk i kuptoni hallet tona, prandaj habiteni pse ne krkojm t lirohemi. Edhe brenda
vet gjermanve t lir kombtarisht, ka dallime. Gjermant e varfr, t
papun, sigurisht edhe ata njerz, krkojn jet m t begat, krkojn
pun. Ju t pasurit, sigurisht edhe ju njerz, nuk i keni t njjtat halle dhe
habiteni kur t varfrit dhe t papunt kan zili ndaj jush, ju fajsojn se
u bni padrejtsi, se vetm dshironi t pasuroheni sa m shum e t
tjera.
Kshtu flasin komunistt, ndrhyri Renata, e paknaqur me
shpjegimet e tij.
Edhe ata njerz jan, gjerman jan, si ishin Marksi dhe Engelsi,
si ishte Rosa Luxemburgu, t ciln gjermant e pushkatuan, vetm se221

pse u solidarizua me puntort e papun kur protestuan pr t drejtn

e tyre. E kupton, t gjith njerz jemi, por secili ka halle t veanta, rrjedhimisht edhe botkuptime t veanta, t kushtzuar kryesisht nga
gjendja, nga edukata e nga ndrgjegjja sociale. Dallimet e mdha sociale,
ju pjestart e shtress se pasur dhe strukturat intelektuale q ju shrbjn, i vlersoni si t natyrshme, njerzore, kurse ne t varfrit jo. Prandaj angazhohemi pr tu korrigjuar njeriu, q ai t bhet sa m njri, q
do t thot t mos ket t robruar dhe pushtues, t shfrytzuar e shfrytzues, por t gjith t jetojm sa m njerzisht.
Luft klasash do t bjm ne tani? pyeti Renata me t qeshur.
Ta thash, kshtu flasin komunistt.
E keni gjetur nj gogol pr tua mbyllur gojn atyre q ndihen t
shfrytzuar nga t pasurit dhe pushteti q u shrben kryesisht t pasurve, pr tua mbyllur gojn t varfrve. Sa pr gjuhn e komunistve,
sikur kemi biseduar dhe jemi dakorduar se nuk jam i till. Nuk kam
premisa t jem idealist utopist. Si intelektuale q je, mund t mendosh
m diferencueshm, t mos identifikosh socializmin teorik me pseudosocializmin e shteteve pseudosocialiste, gjegjsisht me sistemin diktatorial monist. Socialiste mund ta quajm Suedin me sistemin social q
ka, me t drejtat tepr t avancuara t puntorve. Kurse socializmi n
shtetet q e quajn veten t tilla sht nj diktatur e prafrt me nacionalfashizmin e Hitlerit.
N sistemin monist, ta zm n Jugosllavi, q ju e shabllonizoni si
komunist, qytetart, po edhe puntort dhe t papunt as q guxojn t
ankohen e t protestojn kundr papunsis e varfris se tyre. Shefat e
kuq, q atje u thon drejtor, keqmenaxhojn e shprdorojn firmat
shtetrore, por kundr tyre nuk guxojn t ankohen t punsuarit, e lre
m t protestojn. Varfria dhe papunsia n kto shtete jan t mdha,
sepse borgjezia e kuqe e drejtuesve komunist dhe e pushtetarve, po
ashtu komunist, nuk di t menaxhoj prodhimin, ta bjn at m cil222

sor. Shefat e kuq t firmave jan komunist t dgjueshm, ndaj jan kaq
t prapambetur.
Mirani pushoi sepse kishte filluar t bhej emocional. Kto shpjegime nuk i ndjente si teoretizim t that, por si prjetime. Renata mendoi se ai nuk e kishte ndrmend t fliste m.
Sikur po m bn edhe mua bashkfajtore pse n Afrik vdesin
fmijt nga uria. Sa e sa her kam dhn ndihma humanitare pr t varfrit e Afriks.
E di, e di. Nuk i thash kto pr t t br bashkfajtore, por meq
the se jemi t gjith njerz. Shpesh thuhet se jemi njerz duke nnkuptuar se secili duhet t pajtohet me gjendjen q ka dhe ta akceptoj at si
t mirqen.
Un nuk po e shprdoroj qenien time si pjestare t shtress s
pasur, ndrhyri Renata.
Sigurisht, prandaj sht domethns njerzillku yt. Shum njrz
t pasur kan evoluuar, jan ndrgjegjsuar, jan br m social e m
human; jan br m t prgjegjshm pr zhvillim t gjithmbarshm
t njerzimit, prandaj njerzimi po zhvillohet e po socializohet me dinamik t madhe. Ky zhvillim, sidomos teknik e informativ, q po shkon
drejt globalizimit, do t evoluoj deri atje sa t zhduken vetvetiu dallimet.
Se mos kan qen Engelsi e Rosa Luxemburgu varfanjak? Jo, ata i prkisnin shtresave shum t pasura, por u prcaktuan pr t drejtat e puntorve e t varfrve. Edhe Krishti u angazhua pr t varfrit, prandaj u
kryqzua. Historia e zhvillimit njerzor, fatkeqsisht, sht prplot me
shmbuj t till. Edhe ti, edhe prindrit e tu, pr shkak t zhvillimeve
pozitive dhe evoluimit shoqror, nuk dukeni se jeni shum t pasur.
Silleni tepr njerzisht, bni jet modeste dhe jo si din t bjn jet t
shfrenuar ca t pasur q kushedi si e kan krijuar pasurin dhe tani na
thon se e drejta e prons private sht e shenjt. Ky proces, deri ktu,
ka zgjatur me miliona vjet. Sigurisht do t zgjas shum derisa t zhdu223

ken dallimet, por ja q ne t pushtuarve, t shfrytzuarve, t varfrve

nuk po na pritet. N kuadr t gjith ktij kompleksiteti duhet par edhe
marrdheniet tona. Po t jetonim pas njqind vjetve nuk do t diskutonim se kush ku do t rronte, kush me k do t martohej, sepse bota
do t shndrrohej n nj fshat t vogl dhe njerzit n kt fshat do t
krijojn vrtet marrdhnie njerzore midis tyre, ndoshta si n komunitetin primitiv, por n nivel tjetr zhvillimi.
Kaq ngatrrueshm e ndrlidhshm po i trajton ti edhe marrdhniet e ndjesit tona! ndrhyri me habi Renata.
Jan akoma m t ngatrruara e m t ndrlidhura dhe duhet m
shum koh e m shum aftsi pr ti zbrthyer e shpjeguar kuptueshm. Them, sikur mos t ishte shtja e ktij kompleksiteti, sikur un
t zgjidhja vetm prcaktimin tim sipas egos, ngjashm me at t Xhahilit, ather dashuria dhe martesa me ty do t m sillte shum privilegje
individuale.
E di far, ta lm ktu pr sonte kt lloj diskutimimi!? ndrhyri
Renata, duke shfrytzuar pushimin e vogl t Miranit dhe duke njohur
babzin e tij pr t spekuluar me mendime, si dikur sofistt grek.
Renata zotronte mir greqishtn e vjetr dhe greqishtn e re, lexonte
n origjinal filozoft grek t antiks, zotronte mir edhe frngjishten,
spanjollishten dhe anglishten dhe lexonte shum. Njohurit enciklopedike t saj i shfrytzonte me zell Mirani, duke e lutur at tia shpjegonte
prmbajtjet e librave q lexonte. Ajo ishte e ndikuar edhe nga rrymat e
reja sociologjike e filozofike, t cilat shpjegonin evoluimin e prshpejtuar t marrshnive sociologjike, varsisht nga dinamika e lart e zhvillimit teknik pr suprprodhimtari, pr komunikim e informim t shpejt, duke br q njeriu t socializohet prshpejtueshm si njeri i globit.
Ajo i kishte shpjeguar atij gjat shtitjeve dhe n raste t tjera se bota po
zhvillohej me dinamik aq t shpejt sa shum shpejt do t humbet
kuptimi i pronsis dhe shfrytzimit t njeriut nga njeriu.
224

Mirani e kuptoi se ajo mbaroi radhn.

Pr momentin heshtn, por heshtja nuk zgjati shum. Renata, duke
par se kishin arritur para konviktit t saj, nuk harroi t pyeste:
Domethn ne do t detyrohemi ta festojm Vitin e Ri ndaras?
Fatkeqsisht iu prgjegj tjetri me keqardhe e dhimbshuri.
Prse thua, fatkeqsisht?
Sepse vrtet kisha dshir ta prisja nj vit t ri me ty.
Cila pra sht arsyeja aq madhore q as ksaj radhe nuk po feston
m mua?
Un u prpoqa ta organizoj festimin sa m t mir t Vitit t Ri n
Klubin ton. U desh t bind bashkatdhetart t festojm familjarisht, t
festojn edhe grat e fmijt s bashku. Ti e di se si e sa jan t privuar
emigrantt nga jeta e ktushme kulturore. Nuk shkojn n kinema, n
teatr, n koncerte. Nuk i ndalon njeri, por ata e privojn vetn e tyre
duke mos njohur jetn e kulturuar e t emancipuar. Akoma m keq e
kan gjendjen grat emigrante. Ato nuk punojn dhe rrojn t izoluara.
Pra, nuk e kan as mundsin q t kontaktojn me njerzit e ktushm,
si bjn burrat e tyre, ta zm n orar t puns. Nuk mund ta marrsh
me mend se n gjendje t rnduar sociale po jetojn ato. Edhe fmijt
e emigrantve e kan t vshtir me jetn e tyre midis dy kulturave. Kur
organizojm aktivitete kulturore ata knaqen dhe ndihen krenar se jan
dikush.
Uroj t knaqeni gjat festimit, t keni shndet e suksese n Vitin
e Ri! Uroi sinqerisht e me mirkuptim Renata.
Po ti ku do ta kalosh festn? pyeti Mirani.
M mbetet t vendos nesr, ndoshta do ti bashkangjitem motrs
dhe shoqris s saj, pasi prindrit shkuan dje n Majork, tha ajo zvarr e zvarr.
Ather, uroj q edhe ju ta kaloni mir, t keni shndet n Vitin e
Ri 1981 dhe mirsi e mbarsi gjat gjith jets sate!
225

Miranit sa nuk iu mbushn syt me lot. Duroi q t qante pas ndarjes, meq n kt gjendje nuk do ti festohej.
Uruan n t ndar njri-tjetrin duke u prqafur shoqrisht, meq nuk
do t shiheshin m gjat ktij viti.
Mirani iku vettimthi drejt konviktit t tij duke qar me ngashrim...

226

KAPITULLI V

Ditn e par t Vitit t Ri 1981 Jusufin mori lajmin pr arrestimin e

Vasilit. Ky lajm e mrziti at tej mase. Redaktimin e Lajmtarit t liris e
kishte mbyllur. Arrestimin e Vasilit e prjetoi aq rnd, sa q vendosi ta
rifaqoste Lajmtarin dhe pothuajse gjith faqen e par tia kushtonte
arrestimit t tij, duke e vn midis faqes portretin e tij.
Dit m par Jusufi ishte informuar pr arrestimin e disa patriotve
n Kosov, ndr t cilt ishte edhe magister Hasan Ukhaxha, msimdhns i gjuhs shqipe n Gjimnazin Vllezrit Frashri n Dean,
Ibish Neziri, student i letrsis e t tjer, emrat e t cilve vendosi ti
botonte n nj flet t titulluar Shtojc e Lajmtarit. Pr kdo do t ishte e
rendit q arrestimet n Kosov t radhiteshin para arrestimit t Vasilit,
qoft duke marr pr baz arrestimin m t hershm t tyre, qoft pr
shkak t prmbajtes. Arrestimi i Mr. Hasan Ukhaxhs, i cili ishte i organizuar n Kosovs, ishte goditje shum m e rnd pr radht e organizuara dhe pr Kosovn, se sa arrestimi i mrgimtarit Vasil. Kjo svlente pr Jusufin, sepse ai e njihte Vasilin personalisht. Me t kishte lidhje t veanta shpirtrore. Ishte mrgimtari i par, pas Bardhit, q e
kishte takur, sapo kishte arritur n Gjermani. Kishin ndenjur pothuajse
dit pr dit n fillim. Pastaj, Vasili kishte meritn e veant, at t
refuzimit e zbatimit t urdhrit pr ta vrar Jusufin, urdhr ky i dhn
nga kryetari i tij, Rezil Mejtepi. Jusufi kishte bashkvepruar me Vasilin
derisa ai ishte nisur pr n Kosov. Dhe, pos gjitha ktyre, ishte edhe
hidhrimi ndaj shokve q nuk e kishin informuar se Vasili po shkonte
n Kosov pr t br aksione. Pr kt Jusufi qe hidhruar m se shu227

mti n Miranin, sado q pr shkuarje t Vasilit kishin ditur para Miranit

tre bashkatdhetar t tjer, t cilt bashkvepronin n t njjtin rreth me
Jusufin. Pra, Jusufi nuk u hidhrua ndaj t treve s bashku, Fahriut, Demushit e Nazimit, sa ndaj Miranit.
Goditja q ndjeu pr kt arrestim e shtyri at ti telefononte Miranit
q t shkonte tek ai sa m par. Mirani ishte informuar pr arrestimin e
Vasilit, por nuk mundi ta merrte me mend se Jusufi po i telefononte t
shkonte pikrisht pr kt ndodhi. U merakos, sepse telefonata e Jusufit
i tinglloi alarmante. Pr shkak t ruajtjes nga prgjimi i telefonit, Jusufi
nuk i kishte treguar prse duhej t shkonte sa m par.
Posa arriti Mirani n shtpi t Jusufit, ai e drejtoi menjher n dhomn e puns, pa i ln koh t pinte gj dhe t prshndetej me familjart e tjer.
Prse nuk m ke treguar para shkuarjes dhe pr shkuarjen e Vasilit
n Kosov?
Sepse Vasili e kishte br fakt t kryer shkuarjen kur un u njoftova. Pastaj ai mu lut me betim: Pash Flamurin nuk i tregon Bacit Jusuf! Jan tre bashkveprimtar t rrethit tuaj q e kan ditur para meje,
q e kan ndihmuar edhe me financa dhe ata duhet t ken qen njsoj
t detyruar t t tregojn. Mbase ata nuk i ka prbe si mua!
Megjithat, ti sht dashur t m tregosh, tha preras Jusufi.
Ja q se kam gjykuar se jam i detyruar.
Them se ke br faj, madje faj t rnd.
Ather, t thrrasim Fahriun, Demushin dhe Nazimin dhe t gjykojm rastin. T shohim se sa faj ka secili nga ne.
Mir, edhe ashtu mund t bjm, por tani desha ta shfaq hidhrimin tim ndaj teje, zbuti pakz qndrimin Jusufi dhe vazhdoi: Pa m
thuaj mendimin tnd se kush sht fajtor pr shkuarjen e Vasilit me Sadi
Bakajn?
Fajtori kryesor sht organizimi yn, jemi vet ne, sepse u kemi
228

ln mundsi e hapsir udbashve q t deprtojn n radht tona, t

na i hutojn, manipulojn e mashtrojn shokt. Kjo ngjarje ka ndodhur
n rrethin tuaj dhe un nuk kam prse ta kem prgjegjsin kryesore. Po
t ishte rrethi juaj i organizuar m mir, po t bashkpunonit m n
nivel, sigurisht q udbashi Sadi Bakaj nuk do t mund t deprtonte deri
n kt nivel, sa t mund t mashtronte shokun ton m t mir n kto
an. Gjat gjith paraprgatitjes, vet Vasili, por edhe Fahriu, Demushi
e Nazimi kan pasur takime me ty dhe nuk t kan treguar. Them se
kan menduar q do tua prishje planin, prandaj nuk t kan konsultuar. Demushi duhet t ket luajtur rol m t drejtprdrejt, sepse ai e ka
njohur familjarisht Sadiun dhe jua ka sjell juve n kt rreth. Ai ia ka
krijuar, them me qllim t mir mundsit q Sadiu t bie n kontakt me
Vasilin. Kurse Fahriu e Nazimi nuk kan pasur ndonj ndikim n vendimmarrje t Vasilit, pos q e kan ndihmuar m t gjitha mjetet e mundsit financiare. Bile, Nazimi ka rrezikuar edhe baban e tij, Ramadanin. Ai e ka bindur at q ta vozis Vasilin bashk me Sadiun dhe me
materialet e rrezikshme propagandistike, me bindjen se do t dukej si
udhtim i rregullt i kurbetarve pr pushime n Kosov.
Pas nj heshtjeje t shkurtr Jusufi e mori fjaln:
Sidoqoft, n momentin kur ti je informuar, ke mundur ta urdhrosh Vasilin q ta anuloj shkuarjen e tij n Kosov.
Ti mendon kshtu, por ja q ne nuk e kemi pr natyr dhe shprehi as t urdhrojm dhe as t zbatojm urdhra. Ndonj hiarki organizative e disiplin prkatse nuk e kemi krijuar, u prgjigj tjetri.
Pavarsisht, Vasili t ka dgjuar gjithnj dhe do t t dgjonte edhe
ksaj radhe.
Ksaj radhe ai e kishte br fakt t kryer dhe nuk e kishte ndr
mend t m dgjonte. N fund t fundit, si e tha, kishte vendosur t
bhej kurban, q ne t dinim se kush ishte n t vrtet Sadi Bakaj, q
ai t mos na rrezikonte ty dhe mua. Edhe kt arsyetim e dha Vasili kur
229

u prpoqa ta bindi q t mos udhtonte me t. I pata thn se nuk kishte

prse t rrezikonte, meq un dija se kush ishte Sadiu.
Kt sqarim me nnkuptim e bri q tia rikujtonte Jusufit se ishte ai
q kishte shfaqur dilema pr Sadiun pas takimit me t. Kto ishin diskutuar disa her n kt rreth, madje ndonjher duke marr akuzn e
ndonjrit se Mirani i ka kriteret e rrebta, se sht ekstremist, se i bn
njerzit udbash ku jan e ku nuk jan.
Jan aventura t paprgjegjshme, konkludoi Jusufi.
Rrjedhoj kryesore e gjendjes son organizative, ndrhyri Mirani
pa pritur t vazhdonte tjetri.
Domethn, ti nuk ke ndrmend t pranosh se ke ndonj faj?
Sigurisht, un do t pranoj hisn time, por jo gjith fajin. Secili nga
ne duhet t pranoj hisn e vet t fajit pas t dhnave nga shokt e tjer
dhe nga Kosova. Un kam angazhuar kunatn Sabrush q t informohet, meq shkoi n Kosov, se si kan rrjedhur ngjarjet atje dhe si ka
ndodhur q Vasili t arrestohet e Sadiu jo, qoft edhe pr kamuflim t
veprimit t tij.
Ather po e lm ta shqyrojm m von.
2.
Nga mesi i janarit n Gjermani u kthye Sadi Bakaj. Po at dit n
banes t Fahriut takohen Jusufi, Demushi e Sadiu pr t diskutuar se si
kishte ndodhur arrestimi i Vasilit. N fund t kuvendimit q kidhte zgjatur rreth tet or, deri n ora tre t mngjesit, Jusufin e kthejn n shtpi
me automobil Demushi e Sadiu.
Sadiu u mbrojt gjat marrjes n pyetje duke fajsuar vetm Vasilit, se
gjoja ishte i pakujdesshm, i padisiplinuar dhe i paprvoj. Sadiun e mori
n pyetje kryesisht Jusufi.
Mirani nuk pranoi t takohej me Sadiun, prkundr faktit se kt ia
krkonin shokt. Ai vendosi ti shkruante letr Fahriut pr ti krkuar
230

Sadiut q t jepte llogari me shkrim. Ndrkoh Mirani kishte marr

informata nga Kosova se Nesim Guri ishte takuar me Vasilin, e kishte
informuar se nuk i kishte telefonuar asnjher. Bile, e kishte qortuar,
duke e kshilluar q gjithsesi t gjente mnyrn pr tu shkputur nga
Sadiu, sa nuk i kishte ndodhur m e keqja.
Takimi pr t gjykuar rastin nuk u mbajt gjat ditve t pastajme,
edhe pse u grumbulluan informata t bollshme. Mirani, Fahriu e Nazimi ishin t bindur se Sadiu e kishte tradhtuar Vasilin, kurse Jusufi kishte
dilema. Demushi vazhdonte t jepte garanci pr Sadiun se ishte patriot.
Sadiu kishte arritur t shfajsohej prmes aktrimit t tij. Davaritje e
dyshimit t Jusufit bri q ai t mos ket frik m nga Sadiu, prandaj
pikrisht Demushi me Sadiun po e vozisnin Jusufin mbi njqind kilometra rrug, sa ishin larg Nagoldi me Untergrupenbahun, pas ors tre
t mesnats, duke ia msuar kshtu vendbanimin e Jusufit edhe Sadi
Bakajt. Mirani nuk kmbnguli q t mbahej takimi ku do t sqarohej
arrestimi i Vasilit dhe t ndaheshin fajet, sepse gjykoi q n ato rrethana
nuk ishte momenti. Sadiu ia kishte arritur q n vend se t jepte llogari
pr at tradhti ndaj Vasilit, ti bnte t mendonin t tjert pr te se ishte
patriot.
Pavarsisht ksaj rrjedhe, ditve n vijim, sipas rastit e konjukturave,
po shfaqeshin gjykime q e fajsonin Miranin m shum sesa vet Sadiun pr arrestimin e Vasilit...
3.
E merkur, m 11 Mars 1981. Ora: 20.30. N Prishtin, n mens t
studentve ndodh shprthimi i hapur i revolts sociale t studentve.
Kjo do ta gjej t befasuar gjith mrgatn, madje edhe ata q ishin t
angazhuar politikisht. Askush nuk kishte pasur parashikim konkret, e
lre m informim se mund t ndodhte kaq shpejt e kaq papritmas
shprthimi i revolts se hapur t studentve. Askush nuk dinte se far
231

duhej br n ato aste, pos informimit t opinionit publik t shteteve

ku ata gjendeshin, duke jetuar n nj gjendje ankthi se mund t sillte
dita tjetr.
Kosova u mbyll hermetekisht dhe informatat q dilnin jasht ishin
t pakta dhe t pasakta. Kjo ishte edhe nj dshmi kokfort se as ata
q propagandonin se kishin organizatat e tyre t forta n Kosov nuk
merrnin informata konkrete.
Jusufi e Mirani u takuar menjher pas ksaj ngjarjeje historike pr t
biseduar se far duhej e mund t bnin.
Nuk do t bjm asgj pa marr kontakt me shokt e Liris,
shfaqi pozicionim Jusufi. Kshtu e kishte m t przemrt ti quante ai
njerzit e OMLKs, meq qysh n tetor t vitit paraprak ata kishin
nxjerr numrin e par t ktij Organi. Atij i kishte plqyer shum prmbajtja, por jo forma, faqosja, letra e shtypja.
Mir, po ku ti kontaktojm? pyeti Mirani.
M sht dhn nj adres kontaktuese n nj librari n Zvicr.
Ather po shkoj q sot n Zvicr, meq ty akoma nuk t kan
dhn dokument udhtimi jasht shtetit, tha tjetri.
Edhe un them ashtu, por po presim mos po m paraqitet n telefon te Bardhi ndonjri nga shokt e Liris, meq numrin ia dhash atij
q ma solli adresn.
Jusufin po hezitonte t merrte vendime, meq vazhdonte ta ndiente
vetn peng t Sabit Katunriut, kurse ky ende nuk e kishte kontaktuar
pr ti dhn udhzime, si po priste me padurim deri n naivitet i pari.
Jusuf, tani u pa puna. Ne vendosm t mos e botojm m Bashkimin pa e bashkuar organizimin ton. Arsyetuam se nuk kishte m kuptim q ta botojm, meq tani po botohen Lajmtari i liris dhe Liria dhe
nuk kemi nevoj e energji pr tri botime. Duke dal tri botime, pothuajse n t njjtn frym, nuk po e shtojm ndikimin, por po i iritojm
mrgimtart pr t diskutuar e prfolur se kush mbas cils gazet qn232

dron.
Jusufi e Mirani pritn kot telefonatn nga Zvicra. Meq shokt e
Liris nuk po paraqitehin vendosen q t merreshin me informim t
opinionit publik gjerman. Mediat gjermane jepnin vetm ndonj lajm
telegrafik me sqarimin se n Kosov sht shpallur gjendja e jashtzakonshme, prandaj nuk kishin m shum informata.
Jusufi u prpoq t arsyetonte se ndoshta shokt e Liris jan shum
t zn, kurse Mirani e kundrshtoi, duke thn se ata ishin futur shtat
pash nn tok n ilegalitet dhe vonojn derisa t dalin n siprfaqe pr
t br ndonj veprimtari t dukshme, kaq t nevojshme pr momentin.
Deri n demonstratn tjetr t prgjakshme t 25 Marsit, aktivitetet
e veprimtarve patriot u prqndruan, pos informimit t opinionit publik gjerman, n pengimin e drgimit t telegrameve q drgoheshin n
Prishtin e Beograd, n emr t puntorve t prkohshm, pr dnimin e demonstratave t studentve. Kt veprimtari t dnimit t demonstratave e drejtonin pjestart e trupit diplomatik jugosllav dhe emisart e tyre n mesin e emigracionit.
4.
Prishtin, e mart, 25 mars 1981. Demonstrata e studentve n lagjen e konvikteve t tyre. Pr her t par paraqitet krkesa politike: KosovaRepublik! Masakrat q u bn aty ngriten gjakrat e gjith atyre
q mendonin shqiptarisht.
Mirani, tepr i revoltuar, srish udhtoi te Jusufi pr t biseduar se
far duhej t bnin konkretisht, pas gjith asaj prgjakjeje n Prishtin.
Ai kishte presion edhe nga aktivistt n Dyseldorf. Flitej se udhheqja
politike titiste e Kosovs kishte thirrur n ndihm Beogradin pr t drguar forca speciale policore n Kosov. Serbia kishte drguar tashm
njsit m barbare t policis s saj.
Miran, shokt e Liris nuk na kontaktuan ende, prandaj ti do t
233

shkosh n Zvicr, tha Jusufi. Diskuto me ta se far duhet t bjm,

meq ata jan m t ngritur e m t organizuar se ne.
Derisa ti kontaktojm ata duhet ti udhzojm bashkatdhetart q
t mos na plasin grindje vrastare kndej, shtoi Mirani. Diplomacia
jugosllave dhe individ t UDBs, t infiltruar n radht e emigracionit
po organizojn tubime dezinformuese pr t drguar telegrame dnimi
kundr demonstratave. N shum kso tubimesh, si n Bruksel, Zrich
e gjetiu gati sa nuk jan vrar mes tyre mrgimtart tan. Ata jan ndar
n dy grupime t mdha: n ata q pranojn urdhrat e ktyre strukturave q ti dnojn demonstratat dhe n grupimin patriotik q t mos
dnohen demonstratat. Flitet se n Bruksel, njfar Musa Hoti ka nxjerr revolen n tubim dhe ka krcnuar: Kush guxon t dal kundr
Jugosllavis se Titos do t marr plumb n ball nga kjo allti! Kshtu
kan informuar shokt tan q kan marr pjes n tubim dhe q kan
guxuar t kundrshtojn. Edhe pse shumica e mrgimtarve nuk po
pranojn ti dnojn demonstratat, prfaqsit diplomatike jugosllave
dhe strukturat UDBeske po sajojn telegrame dnimi n emr t mrgimtarve. Kjo sht duke i revoltuar shum patriott. Ne duhet q me
guxim ta pengojm mbajtjen e ktyre tubimeve. Tani kan ardhur kndej edhe delegacione t politikanve titist nga Kosova. Ata po dezinformojn mrgimtart pr karakterin e ktyre demonstratave. Kshtu,
n Klubin ton n Dyzeldorf, ka ndodhur konfrontimi i hapur dhe delegacioni i konsullats dhe i titistve nga Kosova sht detyruar t iki me
bisht nn shal, madje edhe n pranin e policve gjerman q kishin
ardhur pr ti mbrojtur. Fatmirsisht polict e kuptuan hilen e dhnies
se alarmit t rrejshm t delegacionit dhe u than t paftuarve se Klubi
ka sovranitetin e tij dhe ata nuk mund ti detyrojn antart q ti mirpresin ata q nuk i ftojn dhe nuk i dshirojn. Kshtu delegacioni u
detyrua t iki nga lokalet e Klubit, i mundur e me turp.
N rregull, do t shprndajm udhzime gojore se far qndrimi
234

duhet t mbajn shokt, kurse ti shko n Zvicr. Besoj se i kontakton

shokt e Liris dhe bisedo se far do t bjm.
Mirani e miratoi udhzimin e Jusufit.
5.
Ditn e ejte t 26 marsit, Mirani udhtoi n qytetin Bil/Bien (BielBienne) t Zvicrs. Duhej t gjente adresn kontaktuese t OMLKs,
t ciln ia dha Jusufi. Shkoi tek ajo adres dhe gjeti vetm nj librari, n
t ciln shiteshin libra edhe n gjuhn shqipe. N kutin postare, pos
emrit t pronarit zviceran t libraris, ishte edhe shnimi: Liria. Ai u fut
n librari, u soll vrdall pr t par se far librash t rinj kishin ardhur.
Shitsin e njihte q m hert, sepse atje e kishin drguar bashkatdhetart
kur i kishin treguar se aty shiten edhe libra nga Republika e Shqipris.
Pronarit po i kujtohej Mirani, por nuk e dinte me tamam se cili ishte.
Aty shkonin bashkatdhetar t shumt pr t bler libra.
Urdhroni, keni nevoj pr ndihm? pyeti pronari q njherit
ishte edhe shits.
Falemnderit, h pr h nuk kam nevoj, pasi po i shikoj titujt e rinj,
tha i ardhuri.
Ju keni qen edhe prpara ktu, nse nuk gabohem?
Po, kam qen disa her, por ju e keni t vshtir t na mbani mend,
sepse ktu vijn shum shqiptar.
Keni t drejt, tha dhe u trhoq pas banakut.
Mirani vazhdoi t shikonte titujt. Pas disa minutave ai iu afrua banakut dhe u prezantua:
Jam Miran Bruaj, jetoj n Bohum (Bochum) t Gjermanis.
Benedikt Shafner, tha shitsi duke ia zgjatur dorn. Kaq larg
keni udhtuar pr t bler libra?
Nuk kam ardhur ksaj radhe pr libra, kam nj hall tjetr. Besoj
mund t m ndihmoni, tha qetsisht ardhsi.
235

 Urdhroni, si mund tju ndihmoj!?

Jam nj aktivist i lvizjes lirimtare n Gjermani. U takoj radhve
q nxjerrin gazetn Bashkimi, t ciln ju e paskeni ktu pr lexim dhe pr
shitje, sado q ne e shprndajm falas. Kam biseduar edhe me shokt
q e nxjerrin Lajmtarin e liris, q gjithashtu e paskeni ktu. Erdha t takoj
shokt e Liris.
Mirani i kishte marr n dor nga tavolina t tri gazetat, q t konkretizonte m leht hallin q kishte. Benedickti e shikoi me vmendje
dhe i tha:
T ulemi n dhomn tjetr t pim nga nj kafe, pastaj do t bisedojm.
Ju falemnderit, ia ktheu me dashamirsi Mirani, i cili kishte parasysh se duhej t mbante takt mirsjelljeje. I njihte disa komunist gjerman. Ata prdornin konspiracion t thell dhe ruheshin nga survejimi
i policis, e cila i shrbente borgjezis, si thoshin ata. Ndaj atyre q
nuk i njihnin, mbanin qndrim tpr t rezervuar e dyshues. Edhe Benedikti duhej t jet si ata, - mendoi me vete Mirani.
Ju n Gjermani botoni gazeta t mira, tha Bendickti pasi i kreu
bisedat pr informim personal. Por Liria ka linj m t qart marksiste-leniniste.
Sepse sht Organizat marksiste-leniniste, kurse ne nuk jemi.
Keni kontakt me Partin Komuniste Gjermane?
I takoj ndonjher t enjteve n foajeun e menss s studentve.
Aty nxjerrin nj tavolin me literatur e material propagandistik, si
shum grupime t tjera t studentve t universitetit.
Domethn nuk qenkeni br antar?
Jo.
Pyeta sa pr informim, por nuk prish pun, shok jemi derisa edhe
ju jeni revolucionar, sipas prmbajtjes s gazets suaj Bashkimi.
Keni mundsi t m kontaktoni me shokt e Liris? pyeti Mirani
236

pas nj heshtjeje t shkurtr.

Duhet t presim kur t vijn pr t marr postn. Tjetr mundsi
kontaktuese nuk kam. Ata prdorin konspiracion rigoroz.
Po kur vijn, zakonisht?
T shtunave ose t dielave.
Po sot sht e ejte, sqaroi Mirani.
Do t pressh ktu po dshe ti kontaktosh. Mbrapa kam arkivin.
Aty do t t sjell nj shtrat portabl.
Nuk kam nevoj, mund t shkoj pr t fjetur te ndonj bashkatdhetar.
Mund t ndodh q ata t vijn m prpara dhe do t duhej t t
gjenin ktu.
Jam dhe i pakoh q t pres aq gjat. Ngjarjet n Kosov po precipitojn shum shpejt dhe ne duhet t bisedojm pr aktivitetet e prbashkta ktu.
Vrtet, ju jeni t vonuar dhe nuk po e kuptoj pse keni ilegalitet kaq
t thell? Edhe ne komunistt e revolucionart zviceran jemi t interesuar t bisedojm se si mund tju prkrahim.
Do t dal pr pak koh ti telefonoj nj shoku, nse mund t pres
deri t shtunn ose t dielen, tha ai dhe bri t ngrihej.
Nuk ke nevoj, mund t telefonosh nga telefoni im, tha Benedikti duke sjell aparatin mbi tavolin.
Mirani formoi numrin e Bardhit n zyr, meq akoma nuk kishin
vn telefon n shtpi. E njoftoi at pr kontaktin q ishte i mundur
vetm nse do t priste deri n fundjav. Foln n gjuh gjermanishte
q t kuptonte edhe Benedikti. N fund t biseds, kur i tha Bardhi se
do ta pyeste Jusufin dhe prgjigjen do ta kthente nesr, ia kaloi receptorin Benedicktin me shpjegimin se edhe miku zvicran, ku jam mysafir, dshiron t t prshndes. Mirani kishte merakun tia hiqte do
dyshim atij, duke menduar se ai i kishte mundsit ti kontaktonte sho237

kt e Liris prmes telefoni, por akoma nuk e kishte fituar besimin.

Benedikti po ashtu e sqaroi Bardhin se si ishte gjendja. N fund t biseds ai ia dha Bardhit numrin e telefonit t libraris q t mund t mbante
lidhje me Miranin.
Benedikti mbylli librarin sipas orarit, solli shtratin portativ, solli edhe
ushqim pr Miranin dhe u uln t han dark s bashku, pa u br akoma terr. Ai i kishte thn se gjermant n Zvicr, sipas tradits e han
darkn hert dhe t leht q t mund t flinin m mir. Duke ndenjur e
duke biseduar cingrroi telefoni. Benedikti mendoi se mund t ishin
shokt e Liris, por n telefon ishte Bardhi. Sapo u prshndetn, receptorin ia kaloi Miranit. Bardhi e informoi Miranin: Jusufi thot se ti
duhet t pressh deri sa ti kontaktosh shokt!.
At nat Benedikti e Mirani ndenjn rreth tri or duke biseduar.
Pastaj Benedikti shkoi duke i thn ardhsit se po nuk pati gjum mund
t shikonte n arkiv t tij. Mirani u gzua pr besimin. I interesonte t
dinte se si organizohet mini-arkiva personale. E fascinuan skedat e
shumta me emrtime karakteristike dhe pastaj artikujt prkats t shtypit dhe t revistave. Derisa po agonte dita nuk fjeti duke shfletuar materiale t ndryshme pr lvizjet lirimtare n shum vende t bots.
T shtunn pasdite, m n fund, erdhi nj burr pr t marr postn.
Benedikti e njoftoi se po e priste q nga e enjtja. Kadriut iu kujtua menjher emri i Miranit. Ai ishte shum simpatik dhe linte prshtypje se
ishte i moshuar. Sapo u informua nga Bendikti gzimi iu shfaq n fytyr
dhe menjher u drejtua ta prshndeste Miranin. U prezantua me
emrin Zeqa dhe u prqafuan sikur t ishin shok prej kohsh, por q
nuk ishin par qkur. Vetm n minutat e par Benedikti zuri vend n
tavolin, sa pr t zbrazur kafet nga termosi. U ngrit me shpjegimin se
dshironte ti linte t bisedonin shqip.
Kam ardhur t enjtn. filloi Mirani. Biseduam me Jusufin se
far duhet t bjm n kt situat kaq dramatike e alarmante. Ai m
238

tha se duhet t bisedojm me shokt e Liris, q t koordinohen

aktivitetet n t gjitha shtetet ku gjendet emigracioni yn. Erdha tju kontaktoj dhe t bisedojm se cili sht mendimi juaj?
Un tu prezantova n prani t Benediktit me emrin Zeq, por un
n t vrtet e kam emrin e mbiemrin Kadri Zeka. Jam nga Gjilani, i
strehuar politik ktu n Zvicr. Je ndr pak veta q po ta tregoj emrin e
vrtet, por t lutem mos m dekonspiro!
N fillim Kadriu paraqiti gjendjen n Kosov, si e kishin informuar
shokt e organizats se tij, pastaj bri nj analiz t prmbledhur:
Ne duhet t fillojm me demonstrata. T parn duhet ta bjm pas
nja dy javsh, meq m nj prill planifikohen demonstrata t mdha n
Prishtin...
Domethn pr ditn e rrenve ndrhyri me shaka Mirani.
Qenkan t vrteta ato q kam dgjuar pr ty, se nuk je komunist i
disiplinuar, tha Kadriu, i paknaqur me kt shaka t Miranit. Tani
jemi duke biseduar gjra serioze...
M fal! Vrtet nuk jam komunist dhe aq m pak komunist i disiplinuar, si krkoni ju komunistt, sepse at lloj disipline nuk e plqej
dhe nuk mund ti pmbahem. Kt prcaktim, si e kam, e kam me qejf
dhe prandaj me qejf i shoqroj bisedat ndonjher me shaka. Them se
edhe n front prball armikut lufttart bjn ndonj shaka, prandaj
jeta nuk duhet t jet kaq serioze sa e merrni ju marksist-leninistt...
N rregull, po vazhdoj aty ku m ndrhyre. Shokt po merren me
organizim t demonstrats q duhet t shprthej m nj prill dhe duhet
t presim se far do t ndodh. Populli sht revoltuar shum nga masakrat e 25 marsit. Them q t organizojm pastaj demonstrata edhe ne
n Perndim. Propozoj q Jusufi t merret me hartimin e fjalimeve, kurse ti merru me hartim t trakteve pr t huaj dhe fol gjat demonstratave
n gjuhn gjermane, nse nuk gjejm gjermanfols. Un do t flas n
shqip, meq kam z t fuqishm. T parn demonstrat mendoj ta orga239

nizojm n Bern, meq n Zvicr jan mrgimtart m t rinj dhe m

t arsimuar. Pr dat konkrete mund t vendosim pastaj, por q tani
propozoj t shtunn, m 11 prill. Kshtu do ti planifikojm demonstratat vijuese: nga nj do t shtun, n kryeqytetet e motropolet evropiane. Duhet ti bjm t shtunave, meq mrgimtart nuk punojn.
Thirrjet pr demonstrat do t lshohen n emr t tri organizatave
tona, ose pr seciln demonstrat thirrja do t lshohet vetm n emr
t nj organizate, duke u ndrruar me radh. Varet se cilin variant e dshiron Shoku Jusuf. Shokt n Kosov udhzojn q ne t dalim vetm
me krkesn: Kosova-Republik! Je dakort me propozimet e mia?
Si, nuk do t vazhdojm t krkojm lirimin e Kosovs me vise
dhe bashkimin me Republikn e Shqipris, pyeti i habitur Mirani.
Jo, krkesat tona t mparme do ti tkurrim vetm n krkesn:
Statut Republike pr Kosovn dhe barazi nacionale n kuadr t Jugosllavis. Nuk kemi fuqi pr m shum sepse Jugosllavija sht e fort
ushtarakisht. Pastaj bashksia ndrkombtare po mban ann e Beogradit. Perndimi dhe Lindja jan n gar se kush ta prkrah m shum
Jugosllavin. Ne duhet tu prmbahemi krkesave t forcave tona dhe
t popullit n Kosov.
Domethn na u dashka t bisedojm pr kt ndryshim kaq t
madh, q ti bindim bashkatdhetart. Njherit duhet t bisedojm edhe
pr formn e organizimit ton jasht, shtoi tjetri.
Do ti bjm n t ardhmn e afrt, por tani duhet ti prcjellim
ngjarjet brenda dhe t shpresojm se forcat e organizuara atje do t
bashkohen pr ti dal zot revolts se popullit.
Se mos sht von...
Nuk kemi koh t mendojm ne tani, ndrhyri Kadriu. Me
rndsi sht q t merremi me veprimtari konkrete, at q propozova.
Shpresoj se je i pajtimit.
Un pr vete po. Besoj se edhe Jusufi pajtohet, meq m ka autor240

izuar ta prfaqsoj edhe at. Ne t Frontit kemi vendosur t ndrpresim

botimin e Bashkimit pasi ju keni filluar ta nxirrni Lirin, kurse Jusufi
Lajmtarin qysh vitin e kaluar. Duke shprndar tri gazeta n t njjtat
mjedise vetm sa po i iritojm bashkatdhetart. Njherit edhe organizimin e Frontit do ta ngrijm, meq mendojm se sht koha e fundit q
ne t bashkohemi n nj organizat. Prandaj duhet t vendosni ti dhe
Jusufi nse do ti thrrisni demonstratat n emr t organizatave tuaja
prkatse. Ne do t heqim dor q t lshojm thirrje n emr t Frontit.
Cilat jan arsyet e tjera pse nuk doni t lshoni thirrje pr demonstrata n emr t Frontit? u b kurioz Kadriu.
Sepse demonstratat do ti bjm n Perndim dhe emri i Frontit
provokon asociacione t t qenit ekstremist, bile edhe terrorist dhe
kshtu, n vend q t ndihmojm Kosovn, do ta dmtojm at.
Arsyetim interesant, u dashka t mendojm edhe ne pr taktikn
q duhet t ndjekim ktu, por pr kt do t bisedojm e do t vendosim kur do t takohemi. Mendoj se u sqaruam, sepse nuk kemi koh
pr t humbur.
Dakord! S fundi m intereson t di nse ishte i radhve tuaja njri
q m vizitoi n tetor t vitit 1979. Ishte thatim dhe me mustaqe t holla.
Po, e kemi udhheqs idopolitik. M von do t dgjosh m shum pr t dhe ndoshta do t kesh rast ta takosh.
Sa shum ndryshoni! Ai kishte natyr fodulle dhe gati sa nuk e pata
przn nga banesa. Nga ai qenke informuar se un nuk jam komunist
dhe i disiplinuar.
Miranit kishte merakun t dinte se cili ishte ai njeri q i kishte folur
me kompetenca t mdha, por me fodullk edhe m t madh, duke pozuar klasikun e marksizm-leninizmit.
Nuk kemi koh t merremi me t tilla sqarime. Tani po na presin
pun t mdha, ndrhyri Kadriu, prkundr faktit se tjetri deshi t
zbrazte inatin e paharruar pr kaq koh ndaj vizitorit t dikurshm.
241

 Ather un po shkoj dhe po e informoj Jusufin pr bisedn ton.

Ja ku po ta shnoj numrin e telefonit t puns t Bardhit. Mund ti telefonosh pasdite dhe t lidheni me Jusufin. Kurse ktu e ke numrin tim
n konvikt. Kur t lajmrohet centralisti, do krkosh dhomn numr
205. Po ta jap edhe numrin e familjes s vllait, meq tani rrall jam n
banes dhe q andej do t informohem pr porosin tnde.
6.
Mirani gjeti lidhjen e par t trenit dhe u kthye n Shtutgart. Aty po
e prisnin Fahriu e Nazimi. Bashk shkuan te Jusufi. Ai informoi pr
bisedat me Kadriun. Jusufi u pajtua duke saktsuar se demonstratat do
ti thrrasin n emr t organizatave sipas radhs. E para le t thirret n
emr t OMLKs, pastaj n emr t Frontit dhe e treta n emr t
Lvizjes. Mirani i tregoi se t Frontit nuk do t lshojn thirrje dhe e arsyetoi kt vendim.
Miran, ti tani do t shkosh n Vjen ti takosh shokt n Ambasadn Shqiptare, tha Jusufi. Ata do ti pyessh far mendojn, nse
e kemi mir me kto q kemi planifikuar. Mbase mund t gabojm dhe
n vend q t ngjesim vetulla, nxjerrim sy, si thot proverbi popullor.
Un mendoj se nuk sht e nevojshme. Edhe po t shkoj nuk do
t marr prgjigje konkrete, sepse do t thon se nuk na przihen n
punt tona dhe se fardo q bjm ne, atyre nuk ju intereson...
Patjetr do t shkosh, pasi un nuk pranoj t fillojm demonstratat
pa e ditur mendimin e tyre! kmbnguli Jusufi.
Ja q ata nuk do t japin mendim dhe bile mund t keqkuptohemi
se mos po i provokojm. Kushedi se far hallesh kan n Republik t
Shqipris. Ende nuk po dalin me asnj qndrim pr ato q po ndodhin
n Kosov, pos me lajme telegrafike...
Nuk ke prse merakossh ti pr politikn e Partis s Puns n
krye me Shokun Enver! e preu Jusufi.
242

 Por, mua nuk po m plqen heshtja e tyre...

Do t shkosh n Vjen apo ta drgojm dik tjetr meq un nuk
kam dokument udhtimi? pyeti kushtzueshm Jusufi duke mos dshiruar t bisedohet m pr qndrimin politik t shtetit shqiptar lidhur
me protestat e demonstratat n Kosov.
Nuk po prtoj t shkoj, por kam parandjenj se mund t keqkuptohemi. Dhe, meq po shkoj, do t them se m ka drguar Jusufi.
N rregull, ti do ti informosh saksisht dhe do t krkosh mendimin e tyre.
Po nuk m besove se do ti paraqes saktsisht tezat e tua, ather
mi shkruaj q tua dorzoj!
7.
T hnn Mirani u paraqit n Ambasadn Shqiptare n Vjen. Dern e gjeti t mbyllur. I ra zils dhe nuk po i prgjigjej njeri. Priti disa aste
dhe i ra zils prap. Pas nj pritjeje u paraqit nj z burri:
Urdhroni, kush jeni?
Jam Miran Bruaj, vij nga Gjermania.
K krkoni?
Shokun Simon.
Nuk sht ktu, ka ikur n Tiran.
Ather ambasadorin.
Nuk sht ktu pr momentin.
Ma hapni dern, dua tju takoj juve.
Un nuk ju njoh.
Do t njoftohemi. Kshtu i prisni vllezrit ju?
Urdhroni, urdhroni, por mendova se dshironi takim konkret
me ndonjrin nga personeli i ambasads.
elsi elektrik zhurmoi. Mirani shtyu dern dhe u fut brenda. N
krye t shkallve e priste nj burr thatim, pothuajse qeros. U prshn243

detn dhe hyn n nj dhom t vogl t pritjes s par, n krye t shkallve. Mirani nisi ti rrfente se prse kishte shkuar.
M ka drguar Shoku Jusuf Grvalla tju infomoj se kemi ndr
mend t fillojm demonstrata q nga e shtuna e ardhme. Do ta thrrasim mrgatn ton q ti prkrahim demonstratat dhe krkesat e studentve t Kosovs dhe t protestojm kundr dhuns policore jugosllave.
Shokut Jusuf i interson mendimi juaj...
Mendimet tona, Partia jon e Puns dhe Shoku Enver i shprehin
publikisht, prandaj nuk keni pasur nevoj t vini q andej q t dini mendimin ton, ndrhyri brutalisht diplomati, t cilin Mirani nuk e njihte
dhe ai nuk u prezentua.
Sigurisht q Qeveria Shqiptare i shpall publikisht qndrimet e veta,
por ne na intereson t dim, nse bjm mir t fillojm me demonstrata? u mundua t sqaronte sa m konkretisht e qetsisht Mirani.
Punt tuaja nuk na interesojn. Qndrimet tona i kemi t hapura
dhe prandaj nuk kemi prse t bisedojm m!
Mirani u iritua nga prononcimi i diplomatit q skisht aspak takt diplomatik.
Ju kuptoj, edhe shteti shqiptar po hesht pr ato q po ndodhin n
Kosov, sado q shum shtete t bots po i dnojn rapresaljet policore
ndaj demonstratave t studentve n Prishtin.
Ju thash, biseda mbaroi dhe tani duhet t ikni! urdhroi diplomati.
M falni, jam n Ambasadn Shqiptare apo n shtpin tuaj private?
Si, doni edhe t m provokoni!?
Nse nuk e kuptuat pyetjen, ather dshiroj ta di, jeni apo jo
shqiptar, pasi shqiptari nuk sillet kshtu ndaj vllait kur sht n hall.
Kurse sa i prket urdhrit pr t dal nga Ambasada, zotri, nuk m
przini dot se nuk e keni shtpi private. Kjo Ambasad, aq sa sht e
244

juaja sht edhe imja. Ju vetm paguheni pr t shrbyer, por pr t

shrbyer njerzisht dhe jo kshtu me kt arroganc...
Prjashta! Ju doni t m tregoni mua...
Diplomati nuk arriti ta shqiptonte krcnimin, meq Mirani krceu
me vrull mbi tavolin, si sportist q ishte dhe e mbrtheu pr zverku.
Kujt i hakrrehesh kshtu, mor maskara? Mos po mendon se
Republikn e Shqipris e ke pashallk, t trashguar nga babai? thirri
me z t lart Mirani, i hidhruar deri n egrsim.
Diplomati ulriti: Ndihm! Ndihm! por zri iu ndal, pasi tjetri
ia shtrngoi zverkun.
Menjher n dhom hyri nj npuns dhe pas tij edhe ambasadori,
I.B. Sapo e pa ambasadorin, Mirani e lshoi diplomatin. Ai e kishte
takuar ambasadorin n Zvicr gjat pranis s tij n nj koncert q
shfaqte Ansambli Shtetror. Aty kishin biseduar vllazrisht. Kishin dal
shum veta pr ta prcjell pas koncertit. Kur Ambasadori bri t hipte
n makinn zyrtare, priti tia hapte shoferi dern e pasme n krahun e
djatht. Mirani i qe afruar: Ti na qenke komunist e jo mahi, pret si pasha t ta hapin dern. Ambasadori ishte arsyetuar: Kshtu e krkon
protokolli dhe ishte futur me shpejtsi n automobil. Disa t pranishm i than Miranit: Mir ia punove, se ishte veprim i shmtuar!.
Miran, ke luajtur mendsh!? thirri ambasadori duke ia hedhur
dorn rreth qafe.
Un nuk kam luajtur mendsh, por ky far maskarai, q paguhet t
prfaqsoj shetit ton. Me gjas nuk qenka shqiptar! tha ai duke u
dridhur nga inati e egrsimi.
Po pse nuk erdhe tek un? pyeti me takt ambasadori.
M gnjeu ky pra. Tha se nuk ishit ktu.
Eja t pim nga nj kafe n zyrn time!
Mirani e kapi pr qafe dhe e prshndeti me dashamirsi t madhe.
Pastaj q t dy u ngjiten shkallve. Ambasadori vazhdonte tia mbante
245

dorn rreth qafs. Atij tashm iu kishte zbutur egrsimi i pakontrolluar.

Ambasadori nxori nga nj got raki mbi tavolin, porositi ti sillnin
edhe kafe.
Miran, m trego tashti se prse u zut? tha urtsisht ambasadori.
U soll harbute, ia ktheu tjetri.
Si qe puna, ma trego m gjersisht!? e luti srish ambasadori.
Mirani ia tregoi gjith rrjedhn duke mos shfaqur asnj pendim.
Miran, m dgjo tani mua se t kam si un. Ai ka ardhur rishtas,
nuk ju njeh dhe nuk di gj pr angazhimin tuaj patriotik. Jusufit do t
mi bsh shum t fala. Sa pr mendimin ton, nuk dim far tju
kshillojm, pasi akoma Udhheqja jon nuk ka dal me qndrime.
Mendimi im personal, si patriot, sht q ju bkeni mir q do t demonstroni.
Prse sillni njerz t painformuar dhe q nuk din t mirpresin
qoft edhe provokatort? Diplomati duhet t mos provokohet, shprehu habin protestuese Mirani, i knaqur me prgjigjen q mori nga
ambasadori, duke pandehur se ai ishte qndrim edhe i shtetit, por q me
marifet ambasadori ia tha si mendim personal.
Her pas here bhen ndrrime, sipas konvents prkatse. Personelin e cakton sektori prkats n Ministrin e Jashtme dhe un nuk
mund t krkoj ke dshiroj, tha prajshm ambasadori.
8.
I mrzitur pr ato q prjetoi, Mirani mori taksin pr n Vestbahnhof, prej ku udhtohej pr n Gjermani. Mori trenin e par n drejtim t Shtutgartit. Telfonoi q ta prisnin n stacion duke treguar orn e
arritjes. Prej andej me makin shkuan te Jusufi.
Besoj t kesh qen, sado q u ktheve shum shpejt! shprehu
dyshimin n fillim t biseds Jusufi.
Nuk jemi ktu n Kosovs. Ti ende nuk ke udhtuar me tren.
246

Mbrm u nisa, sot n mngjes isha n ambasad dhe u ktheva. Lidhjet

ishin t mira dhe t shpejta. Mos mat me kut t Kosovs! tha tjetri.
Kot thash, sepse pate kundrshtuar q t shkoje. Po si t pritn
dhe far t than?
Mirani po mendohej nse duhej tia thoshte gjith t vrtetn. Edhe
gjat udhtimit me tren e kishte menduar kt dilem. Nj mendje i
thoshte se duhej ti tregonte t gjitha, ashtu si i kishte ndodhur dhe far i kishin thn. Tjetra ishte kundr, pasi Jusufi do ti hidhrohej. Gjat
rrugtimit me tren ishte ndier i mrzitur pr sjelljen e prfaqsuesit t
Republiks s Shqipris, pr heshtjen e Qeveris Shqiptare, pr shum
gjera q kishin t bnin me kto...
Trego, prse po hesht!? ia preu fillin Jusufi.
Po mendoja gjra koti dhe harrova q m pyete. Pastaj, nata sht
e jona, dita e zotris, thot populli. Nuk kemi prse t ngutemi.
Mir, mir, por mua po m intereson mendimi i shtetit shqiptar
pr demonstratat q kemi n plan t bjm, insistoi Jusufi.
Mendim zyrtar nuk mu tha, u prgjigj Mirani. Ambasadori I.B.
t prshndeti. Ai tha se Qeveria e Partia ende nuk kan dal me qndrime, por mendimi i tij personal ishte q ne bjm mir me thirrje e
organizim t demonstratave...
Kaq na mjafton, sepse ai nuk thot mendime personale, por qndrime t Partis e t Shokut Enver dhe i kamuflon ato si mendime personale.
Ashtu mendon ti, por nuk duhet t jet krejt ashtu. Personeli i
Ambasads dukej i irituar. Me njrin nga ata, q nuk e nihja, ndrrova
ca llafe t rrebta...
Se mos je fjalosur!? shprehu habin pytse Jusufi.
Jo more, nuk u fjalosa, por bm debat.
Miran, kshtu po ia prish vendin vets. Edhe para pes muajve kur
u takuam me Simonin e Engjllin, e kaprceve kufirin. Shpesh po t
247

ndodh t bsh biseda pa takt. M dike na duhet ta kemi mir.

M ke qortuar dy-tre her pr at takim dhe tani, meq kemi distanc t bollshme kohore, jam i interesuar ta diskutojm, q t mos ma
rikujtosh edhe ndonjher.
Jo more, nuk kemi nevoj, kemi pr t biseduar mjaft pr pun m
konkrete.
Koh kemi pr t biseduar sa t kemi nevoj, meq aktualisht nuk
po i ndjek ligjratat n universitet.
E prse dshiron t bisedosh pr at takim tani? pyeti Jusufi.
Sepse her pas here me ke br fajtor dhe kjo ndodhi edhe sot.
Arsyetohu se nuk ishe fajtor q ta ndryshoj edhe un mendimin.
T kujtohet, ti i krkove takim Simonit. Ai erdhi me Engjllin dhe
u takuam n pushimore t autobanit. Takimin e kishe krkuar ti pr ti
lutur pr viz q t vizitoje Republikn e Shqipris. Para takimit un
thash se do ti shpreh ca mendime kritike ndaj tyre. T bra me dije se
ata shtirn sikur hidhrohen kur nuk ju plqejn kritikat dhe ndrpresin
takimin. T pata propozuar q ti t ndrhyje, po hetove se mund ta
ndrprisnin takimin. Bile t pata propozuar q n rast t till, ti t m
brtassh q ta mbyll gojn dhe pastaj t vazhdoje bisedn me ata. Ti u
pajtove sepse un t tregova se prse nuk na lejojn ta vizitojm Republikn e Shqipris. U takuam. Ti ua shfaqe dshirn dhe lutjen pr ta
vizituar Republikn e Shqipris. Ata t than se do t ta plotsonin
dshirn kur t marrsh dokument udhtimi. Un nuk u durova. T
thash mos ju beso, sepse un kisha pasaport, kisha krkuar disa her
viz dhe nuk ma jepnin. M bnin demagogji se gjoja sht me rrezik
pr t hetuar jugosllavt dhe pastaj do t m akuzonin se jam agjent i
Sigurimit. Ua thash se e vrteta sht se nuk dshironi t na mundsoni ta vizitojm Republikn e Shqipris t ciln ne e idealizojm, meq
do t zhgnjeheshim. Pastaj nuk u prmbajta dhe vazhdova edhe me
mendime t tjera. N fund u hidhruan kur u thash me ironi se Shqi248

pria e Ahmet Zogut ka br m shum pr lirimin e Kosovs se sa

Shqipria e Enver Hoxhs. Krkuan argumente. U thash se ather, t
paktn qe toleruar Komiteti pr Kosovn me seli n Shkodr, q drejtohej nga Hoxh Kadriu... Kjo sht paraqitja telegrafike e biseds sime
t athershme. E paraqita besnikrisht?
Korrekt, por ne qem marr vesh q ti t shfaqje mendimin kritik
vetm sa i prket vizs, saktsoi Jusufi.
E vrtet, por ja q un nuk u durova pa i thn edhe t tjerat. Ta
zm se shfaqa mendime t gabuara, prse kishin nevoj t hidhroheshin dhe ta ndrprisnin takimin?
Sepse ti shprehe mendime kritike pr t cilat ata e kan t ndaluar
t debatojn.
Domethn, ata nuk kan liri as pr t menduar?
Prandaj i thon diktatur e proletariatit.
E cilit proletariat more? Mos u tall se nuk jemi nn komand t asaj
far diktature q vetm e proletariatit nuk sht. Po t ishim atje, pr kto biseda do t prfundonim n burg.
Miranin nuk e kishte liruar plotsisht mllefi nga ambasada dhe nga
heshtja e Tirans, ndaj e humbi taktin edhe karshi Jusufit.
Nuk kemi nevoj t debatojm tani pr at sistem dhe qndrimin
politik t Tirans, sepse se shpejti do t dalin publikisht, por jan duke e
pshuar mir. Un e kisha hallin se ti nuk po tregon takt dhe nuk po le
hapsir ta kemi mir me ata t cilat i kan gjrat n dor sa i prket
lirimit e bashkimit t Kosovs.
Pr aq sa i kan n dor.
N koh e hapsir dominon politika prkatse dhe ne duhet ti
prmbahemi. Le ta prfundojm kt bised, sepse kemi pun t tjera.
Nuk ke t drejt, n koh e hapsir dominon edhe politika pushtuese ndaj nesh, por ne po rrezikojm edhe jetn ton q ta ndryshojm, kmbnguli Mirani duke mos prfillur propozimin e Jusufit pr
249

t ndrprer kt bised. Ta zm, ti rezervohesh pr t treguar se Simoni t ka kritikuar pr prmbajtje t Lajmtarit, e sidomos t botimit t
posterit me portretin e Enver Hoxhs. Edhe pse dukesh i dgjueshm
ndaj tyre, vazhdon t mos iu prmbahesh udhzimeve e kritikave q t
bjn.
Vrtet do t na fussh n debat pa fund. Ne na duhet t vazhdojm veprimtarin ton, si mendojm ne.
OK! bri Mirani.
Thuaj n rregull, pasi e kam bezdi t prdorn fjal t huaja n
gjuhn ton t mir e t pasur shqipe! kshilloi Jusufi. Tani, mendoj
q ti t hartosh traktin n gjuhn gjermane, q ta diskutojm bashkarisht pasi ta kesh formuluar, un po prgatis fjalimin pr demonstrat.
Thirrjen e kam br gati, si u morm vesh n telefon me Zeqn. Pr
thirrje ksaj radhe kemi prdorur ballinn e gazets Liria. Q nesr e deri
ditn e demonstrats duhet t dalim pr t takuar bashkatdhetar q ti
bindim t dalin sa m masivisht. Ti e di se sa friksohen ata q t dalin
hapur kundr pushtuesit.
9.
N demonstrat t Bernit doln vetm rreth katrqind demonstrues.
Gjat rrugs brohoritnin parulla. Gjermanisht foli miku zvicran Misheli, kurse fjalimin qndror n shqip e mbajti Kadriu. Pjesmarrsit i
mbanin ison Mishelit q brohoriste me megafon t instaluar mbi automobil. Demonstratn e kishte paraqitur tek organet policore po Misheli.
Zvicrant, n dy ant e rrugs, shihnin me kureshtje, se paska n Zvicr
edhe shqiptar, meq deri ather kishin menduar se nga Jugosllavija
ishin aty vetm jugosllavt. Nj pjes e madhe e demonstruesve ishin t
maskuar, kishin vn syze, mustaqe e ndonjri edhe mjekr, q t mos
mund t identifikoheshin. Kishin frik se do ta humbisnin pasaportn
jugosllave dhe statusin e t qndruarit n shtetet prkatse t Evrops
250

Perndimore. Kishte nga ata q nuk e kishin as iden se far do t thot

demonstrat. Miranit i kishte rastisur t dgjonte: Duhet t marrim
arm me vete, sepse n demonstrat do t ballafaqohemi me serb dhe
t tjer q jan kundr demonstratave n Kosov?
Pas ksaj demonstrate, tjetra n vijim u vendos t bhej n Zrich,
m 18 prill, n Shtutgart, m 25 prill, n Dyzeldorf, m 9 maj, n
Mynhen, m 16 maj, n Gjenev, m 30 maj, n Franfurt, m 7 qershor
dhe n Bruksel, m 13 qershor. Pr kt renditje ndikuan krkesat e
bashkatdhetarve n qytett prkatse, t cilat i miratuan Jusufi, Kadriu
e Mirani. Kjo bashkveprimtari konkrete po zhvillohej si t ishte e organizuar vetm nga nj organizat dhe jo nga tri, meq mirkuptimi midis
tyre ishte n nivelin m t lart t mundshm.
N demonstratn e Shtutgartit plasi sherri. Diplomat t konsullats jugosllave dhe informator t tyre t kamuflluar si puntor t
prkohshm kishin zn pozicion n nj banes n qendr t Shtutgartit ku dinin se do t kalonte demonstrata. Prej aty ata donin t fotografonin pr t identifikuar demonstruesit. Bardhi me disa kujdestar t
tjer i heton dhe ua thyen aparatt e kamerat duke e goditur edhe me
grushta ndonjrin prej atyre q kishte guxuar t rezistonte. N mesin e
survejuesve ishte gjendur edhe diplomati B.H. Policia gjermane ndrhyri n prleshjen e tyre, i identifikoi pjesmarrsit, por jo t gjith, sepse
disa mundn t iknin.
Pas demonstrats disa aktivist t rrethit t Shtutgartit ishin mbledhur pr t analizuar rrjedhn e demonstrats. Kishte nga ata, si Nuriu
e Xhafari, q kishin shprehur paknaqsi nxitse, se vetm ai i Liris po
afirmohej me fjalimet q mbante, kurse Jusufi po vazhdonte t mbetej
anonim. Kadriut nuk kishin denjuar tia prmendnin as emrin, por
thoshin: ai i Liris. Vet Jusufi ishte detyruar t ndrhynte q t ndalonte pshprimat e tilla, duke sqaruar se n ndarje t punve ishte ai q
kishte bashkvendosur.
251

M 9 maj u b demonstrata n Dyseldorf, por askush nuk pati vrejtje, meq aktivistt e ktij rrethi ishin prkujdesur q gjithka t shkonte
mbar. Edhe policia e ktij qyteti kishte m shum kujdes q kur n
Klub kishin ndodhur nj mori ndrhyrjesh e presionesh nga konsullata, nga korrespondenti i Rilindjes, nga delegacioni i Prishtins. Pr
kto policia ishte informuar dhe po prkujdesej me prkushtim t
mbronte Klubin dhe shqiptart n kt qytet. Pr kt kishte garantuar
edhe vet Ministri i Brendshm i ksaj Republike, n prgjigjen e letrs
q ia kishte drguar Klubi.
M 16 maj u zhvillua demonstrat n Mynih pa asnj incident, por
gjat diskutimit t mbarvajtjes s ksaj demonstrate Jusufit, Kadriut e
Miranit iu doli nj pikpyetje enigmatike: Nga i kishte siguruar televizioni i Beogradit incizimet e demonstrats, t cilat i paraqiste n edicionin e lajmeve!? Ishin shfaqur edhe inizime t bra n afrsi, kurse ata
e dinin se nuk kishin ln t regjistronte asnj qendr televizione t huaj
pr shkak t siguris se pjesmarrsve. N fund ishte konstatur se
kujdestart e demonstrats e kishin lejuar vetm Xhahilin dhe ato duhej
t ruheshin pr arkivin kombtar. Tani vinte dyshimi se mos Xhahili i
kishte drguar kopje e regjistrimeve, prandaj u mor vendimi t hulumtohej. U krahasuan ato me regjistrimet r emetuara nga televizioni i
Beogradit. Meq u konstatua se ishin identike, u vendos q atij ti ndalohej inizimi i demonstratave t tjera. Ai kot u mundua ti bindte se origjinalet i kishte dorzuar t organizatort nj jav m von.
Edhe demonstrata e 30 majit n Gjenev, e cila nisi n qendr dhe
prfundoi para Selis se OKBs, kaloi pa incidente. Demonstruesit u
gzuan kur n OKB u pranua nj delegacion pr t dorzuar peticionin
e demonstrats. N kt demonstrat nuk mundi t marr pjes Jusufi
pr shkak t mungess s dokumentit t udhtimit.
Pr demonstratn q duhej t mbahej n Frankfurtit t shtunn, m
7 qershor, Jusufi, Mirani e Bardhi shkuan dy net prpara tek Ahmad
252

Sadeku pr t par se si kishin vajtur paraprgatitjet. Ata shkuan te

adresa e Ahmadit q ai ia kishte dhn Bardhit. Doli se ishte adres falso.
Pastaj shkuan te barakat e ca emigrantve duke shfrytzuar adresat q i
kishte Mirani. Aty u informuan se ata nuk dinin gj pr mbajtje t
demonstrats. Pyetn nse e njihnin Ahmadin, se ai e kishte marr prsipr informimin e emigrantve t Frankfurtit me rrethin. Ata than se
e njihnin, por nuk donin t kishin pun me t, meq e pandehnin informator t konsullats jugosllave n Frankfurt dhe mashtrues e gnjeshtar.
Madje gnjente pa pik turpi kinse ishte student n universitetin e qytetit.
Kto informata e zhgnjyen Jusufin, Miranin e Bardhin. Edhe vet
Ahmadit dukej se i ishte mbushur mendja n gnjshtrn q kishte
sajuar e prhapur vet, prandaj sorollatej shpesh n mens t studentve.
Me ndihmn e emigrantve, Jusufi, Mirani e Bardhi, gjeten adresa t
reja, t cilat ai i kishte shprndar, por t gjitha doln falso. Vizituan dhe
informuan edhe shum emigrant t tjer. I bindn t dilnin sa m
shum veta n demonstrat, duke iu dhn zemr se do t bheshin
shum, meq do t vinin nga t gjitha ant e Evrops Perndimore dhe
kshtu nuk do mund t identifikoheshin nga survejuesit dhe spiunt.
Gjykuan se nuk kishte kuptim t bnin vizita t t tjera, ngase ishte br
von dhe emigrantt duhej t dilnin hert n pun t rnda. Mendonin
t ktheheshin n Untergrupenbah pr t fjetur dhe prej andej t ktheheshin srish t nesrmn q t gjenin Ahmadin dhe t informonin t
tjer bashkatdhetar. M n fund vendosn t flinin n Frankfurt, n
makin, ca or nate q kishin mbetur derisa t agonte dhe kshtu kursenin karburantin. U skajuan n nj vend t prshtatshm, me bindjen
se aty nuk do ti trazonte policia. Aty zun t diskutonin me shqetsim
se mos Ahmadi nuk e kishte paraqitur demonstratn! Liria e demonstrimit n Gjermani ishte e garantuar dhe procedura ishte thjeshtsuar.
Mjaftonte vetm lajmrimi dhe t dhnat se kush dhe prse do t
demonstronte dhe kush do ishte prsoni prgjegjs dhe kontaktues.
253

Kt e diskutuan nj cop here n makin dhe pastaj bn nj sy gjum.

N mngjes hert e diskutuan mundsin e lvizjes pr ta gjetur Ahmadin. Fillimisht shkuan n ca adresa t reja q ti informonin bashkatdhetart, por nuk i gjetn aty, meq banuesit kishin ikur n pun. Nndyerve t tyre dhe n kutit postale futn nga disa kopje t njoftimit pr
demonstratn, me shpres se ata kur do ktheheshin nga puna do ti
shprndanin n adresat q dinin. N mesdite shkuan n mens t studentve, meq as me telefon nuk e kapnin dot Ahmadin. N mensn
gjigante po drektonin mijra student. U endn nj cop her npr foajeun e menss, pa shpres se n gjith at mori mund ta gjenin at.
Foajeu ishte prplot me tavolina, me materiale informative e propagandistike. Tavolinat shtriheshin n dy rreshta t gjat, q nga hyrjet kryesore, duke krijuar nj si rrug n mes, n mnyr q studentt t merrnin materialet q u interesonin. Studentt q qndronin prapa tavolinave ishin aktivist t grupimeve t ndryshme, q nga djathtizmi ekstrem, t cilt nga majtistt quheshin neofashist e deri t ekstremi i
majt, komunist/marksist-leninist, simpatizant t Fraksionit t Kuq
Ushtarak, i cili n opinion njihej si RAF. Organet e shtetit e kishin ndaluar dhe e ndiqnin si organizat terroriste. Midis ktyre dy spektreve ideopolitike ishin studentt demokristian, socialdemokrat, liberal, ekologjist, t lvizjes pr paqe e t tjera. Dominonin grupimet komuniste me
orientim maoist, pro Bashkimit Sovjetik e Gjermanis Lindore, me
idhujt e tyre Marksin, Engelsin, Leninin e Brezhnjevin. Pastaj vini ata
pro Stalinit e Enver Hoxhs, trockist, buharinist, prkatsisht anarkist e t tjer. Edhe t huajt, sidomos studentt nga Irani e Turqia,
kishin tavolinat e tyre me literatur n gjuhn amtare dhe n gjuhn gjermane, por ata vinin me grupime t vogla, me prcaktime ideologjike
pothuajse ngjashm me grupimet e studentve gjerman.
E gjith kjo Miranit nuk po i bnte prshtypje, meq e kishte prditshmri n mensn e studentve n Bohum. Jusufi e Bardhi po habi254

teshin nga anagzhimi kaq i madh dhe kaq i politizuar dhe i ideologjizuar
i studentve gjerman dhe i studentve t huaj. Mirani identifikoi tavolinn e grupimit t studentve simpatizant t PKGJ/m-l, q kishin
udhrrfyes pos Marksist, Engelsit e Leninit edhe Stalinin, Mao Ce Dunin dhe Enverin. Ai informoi Jusufin e Bardhin q ishin prqndruar t
shfletonin sa m shum materiale, pothuajse n do tavolin. U tregoi
se n at tavolin po ekspozoheshin e shiteshin edhe vepra t Enver
Hoxhs, t prkthyera n gjermanisht, anglisht e frngjisht. Kjo i bri
prshtypje Jusufit dhe nuk nguroi pa shfaqur mburrjen. Rreth asaj
tryeze ishin tet student gjerman q ftonin edhe gojarisht studentt tu
qaseshin pr t par se far materiali kishte aty. Ata u ndjen t befasuar nga kjo vizit, pasi i njihnin simpatizantt e tyre q u qaseshin do
dit, jo vetm pr t marr informata t reja dhe pr t bler Organin e
Partis, gazetn javore Roter Morgen (Mngjesi i kuq), por edhe
pr t br numr sa m t madh, si taktik pr t trhequr vmendjen
dhe interesimin e ndonj studenti q ende nuk dinte pr at grupim.
Mirani pyeti njrin nga studentt e atij grupimi:
E njihni Ahmad Sadekun?
Po, ktu sht. Pr pak aste do t kthehet. Kush jeni Ju q e krkoni? pyeti i befasuar njri nga studentt.
Jemi bashkvends t tij dhe jemi t interesuar ta takojm?
Edhe ju qenkeni nga Kosova!? Duhet tju drejtohemi me shok
apo me zotri?
Nuk na prish pun, si t dshironi, tha Mirani.
Ather po ju thrrasim shok, meq e krkuakeni Shokun Ahmad. At e kemi shok t ngusht. sht pothuajse i prditshm ktu, e
kemi proletar me vetdije t lart klasore. sht komunist i devotshm.
Mirani po mendonte me vete: Edhe ky na qenka si Xhahili ose si
Proletari!
E njohim, prandaj kursehuni nga reklamimi se nuk kemi ardhur
255

tjua blejm! ironizoi tjetri.

Bashkbiseduesit nuk i erdhi mir. Jusufi pyeti Bardhin se far i tha
Mirani, meq hetoi se ai studenti u ngrys. Bardhi ia prktheu, meq
Jusufi ende nuk e zotronte gjermanishtn sa ta ndiqte komunikimin e
shpejt. Ai iu drejtue me z t ult Miranit:
Si nuk u mbushe mend, more ahmak? Edhe ktu nuk po durohesh pa br provokimet e ironizime...
Bardhi e ndrpreu me shqetsim se mos do t fjaloseshin me Miranin para gjermanve. Pastaj iu drejtua studentve gjerman:
Vllai ka ardhur tani nga Kosova dhe po ju krkon falje pr humorin e zi t Miranit. ti bjm, e ka ves.
N rregull, mir q na sqarove, sepse ndiheshim t lnduar, meq
me Ahmadin jemi krenar. Ai sht bir i klass puntore t Kosovs.
Ne e dinim q sht student! ndrhyri srish Mirani, pa dashur
t respektoj qortimin e Jusufit dhe sqarimet e gjermanit. N kto momente po i bhej sikur Ahmadi gjasonte me Proletarin, i cili shpesh takonte studentt komunist gjerman kur i vinte pr vizit Miranit n
Bohum. Proletari i gnjente ata duke ua kripur me slogane komuniste
gnjeshtrat se gjoja kishte mbaruar studimet n Kosov, por kishte vendosur t bhej pjestar i klass puntore, meq intelektualt pr nga
natyra jan t prirur t jen borgjez; se ishte i prcaktuar vendosmrisht pr t br revolucin proletar e socialist n gjith botn...
Miran, e ndrpreu Jusufi, mos hyr lakrave se nuk kemi ardhur
pr t tilla rrokopendla.
Them q i kemi shok, prandaj sht e nevojshme ti sqarojm. Ku
dim ne se far i gnjen ai dhe na turpron m keq kur ta zbulojn.
Nuk kemi nevoj t bjm kso sqarimesh meq nuk na njohin.
T presim derisa t vij ai. Pr at dhe pr shtjen ton kemi ardhur.
Jusufi, veprimtaris se organizuar kombtare, shpesh i thoshte shkurtimisht: shtje.
256

Bardhi kishte filluar t bisedonte me gjermanin.

N at moment erdhi Ahmadi dhe u befasua kur pa Jusufin, Miranin
e Bardhin. Menjher shfaqi mdyshjen nse duhej ose jo t gzohej pr
ardhjen e tyre.
Mirdita shok! prshndeti ai duke zgjatur dorn drejt Jusufit.
Mirdita! ia kthyen Jusufi e Bardhi n gjuhn shqipe, kurse Mirani
n gjermanisht, i bindur se m praktike do ishte q t komunikonte gjermanisht, pasi ua dinte huin gjermanve t ksaj partie. N prani t tyre
ata dshironin t flitej vetm gjermanisht.
Jemi duke t krkuar qysh mbrm, iu drejtua Mirani. N
adresn q ia ke dhn Bardhit na rezultoi se nuk je aty banues. Pyetm
edhe disa bashkatdhetar q t njihnin, por as orientimet e tyre nuk na
ndihmuan. Deshm t informohemi se si po shkon paraprgatitja e
demonstrats, si t priti policia?
Ahmadi u zu ngusht nga kto pyetje t menjhershme dhe t drejtprdrejta. Po prplitej pr tu arsyetuar pr moskryerje t detyrave q
kishte marr prsipr vullnetarisht javn e kaluar, pasi prfundimit t
demonstrats n Mynhen.
Nuk e kam paraqitur fare, tha ai. E diskutova me shokt gjerman dhe me Proletarin dhe m than se nuk duhej t angazhohesha,
meq karakteri i demonstratave q bni ju sht vetm patriotik, kurse
ne jemi t prcaktuar pr luft klasash dhe revolucion proletar kundr
borgjezis s ktushme dhe kundr borgjezis s re jugosllave. U ndal
i lehtsuar se kishte gjetur prgjigjn e qlluar pr tu arsyetuar.
Kur dgjuan prgjigjen Jusufi e Bardhi mbetn me goj hapur, sepse
nuk prisnin t ballafaqoheshin me kt t patritur, pasojat e t cils nuk
mund ti merrnin me mend menjher, por e dinin se ishte shum keq.
Mirani nuk priti t merrte fjaln Bardhi, meq ai po prkthente pr
Jusufin.
Ti e dije karakterin e demonstrats q n Mynhen, ku more pjes
257

pr her t par dhe e more prsipr t bje paraqitjen e saj n polici.

Pastaj, ke mundur t informosh menjher se ke hequr dor nga angazhimi q more prsipr. Sa pr karakterin e demonstrtatve tona nuk
sht vendi t diskutojm ktu. Nuk kemi ardhur t marrim vlersimet
e miratimin tuaj...
Pse jo, ndrhyri gjermani, edhe ne jemi t interesuar tju prkrahim, por do tju prkrahim dhe do ta lajmronim demonstratn n emr
t Partis son, nse karakteri i demonstrats suaj do t ishte si sqaroi
Shoku Ahmad. Ju duhet t kuptoni se duhet demonstruar s pari
kundr borgjezis gjermane, e cila po i prkrah konkretisht revizionistt
jugosllav pr t shtypur revoltn e studentve n Prishtin. Sigurisht e
dini se Ministri i Punve t Brendshme, Zimmermann, q sht nj
revanshist i partis djathtiste CSU, i ka dhn mjete moderne policis
s Beogradit, n vler prej 120 milion DM, si dhurat pr ta shtypur
revoltn popullore n Kosov...
Mirani, duke e ditur se komunistt gjerman jan t prirur e t shkatht pr diskutime ideo-politike, mendoi t ndrhynte pr ta ndrprer
diskutimin:
T lutem, nuk kemi koh sot pr diskutime, pasi bashkatdhetart
jan t informuar pr demonstratn q duhet t mbahet nesr. Ata kan
marr autobus me qira dhe prej largsive t mdha jan nisur pr t
arritur nesr n Frankfurt. Ne duhet t angazhohemi se si ta zgjidhim
kt sabotazh t ktij far shoku!
Vrtet, shoku Ahmad, prse nuk ke informuar me koh pr trheqjen tnde? iu drejtua gjermani. Ky zuri t belbzonte pr t gjetur
ndonj arsyetim.
Mirani ia preu duke iu drejtuar gjermanve:
Ditn e mir se na duhet t shkojm! Se cili sht ky psikopat, e
njoh. t bj se nuk sht vendi, se do tia shtypja surratin ktij
mashtruesi.
258

 Prit! ndrhyri Jusufi duke hetuar q Mirani po e ngriste zrin.

Ky duhet t vij q t sqarohemi.
Nuk na duhet gj, tha Mirani.
Eja t ulemi diku t pim kafe dhe t sqarohemi! ia bri Jusufi
Ahmadit.
Na trego ku sht kafeneja! tha Bardhi.
Sapo zun vend, Jusufi iu drejtua:
Ahmad, a je i vetdijshm se para cils prgjegjsi e vshtirsi na ke
vn?
E dgjuat arsyetimin tim, filloi t shfajsohej tjetri i zn ngusht.
Pasi e diskutuam me shokt gjerman dhe sidomos me Proletarin vendosa t trhiqem nga obligimet q mora n atmosfern euforike q ishte
n Mynhen...
Prse nuk telefonove? e ndrpreu Bardhi pa e duruar krekosjen
e tij.
T kam telefonuar...
Kur, prse gnjen?
Bardh, ndrhyri Mirani, mos u zemro kaq shum me kt
plehr se po na shikojn studentt gjerman. Nuk ia vlen dhe nuk sht
vendi. I dgjove mbrm bashkatdhetart kur na than se ky sht
informator i konsullats jugosllave ktu n Frankfurt. Ta injorojm se
na qenka m brllok se Xhahili e Proletari
Qetsohu Miri! tha Jusufi. Ky duhet t jap llogari pr kt
sabotim.
T lutem Bacalok, ne nuk kemi pse i krkojm llogari ktij plehu.
Ky kapardiss i jep llogari vetm konsullats jugosllave. T shkojm se
nuk ia shoh dot surratin dhe mjekrn si t cjapit!
Mirani bri t ngrihej dhe menjher pas tij edhe Bardhi tepr i hidhruar. Jusufi hodhi vshtrimin dhe kur pa vendimin e Bardhit e t
Miranit se nuk do ulshin m edhe po ti luste, u ngrit duke mallkuar
259

Ahmadin:
Haram t qoft gjiri i nns shqiptare, or plangprishs!
Q andaj shkuan n polici pr t br lajmrimin, por u refuzuan
sepse duhej br t paktn 24 or prpara.
T nesrmn policia e Frankfurtit priti grumbullimin e shqiptarve
para stacionit hekurudhor, meq kishte t dhna pr udhtimet e tyre
drejt Frankfurtit. Asaj po i vinte keq nga mospasja e lejes, prandaj ofroi
nj zgjidhje alternative. T shkonin pas tyre drejt parkut pa brohoritur.
Gjat rrugs shqiptart i nxorn bandarolat e paraprgatitura, shprndan trakte dhe filluan t brohorasin fuqishm krkesat kryesore:
Republik fr Kosova (Republik pr Kosovn) dhe Freiheit fr Kosova (Liri pr Kosovn). Pr t gjitha kto policia u tregua tolerante,
meq kishte t dhnat se emigrantt shqiptar po i bnin demonstratat
tepr paqsore.
10.
Pas demonstrats n Frankfurt u diskutuan krcnimet q ishin
lshuar n etr, se n demonstratn e Brukselit do t derdhet gjaku po
u mbajt atje. Kto krcnime ishin t koordinuara (si i informoi Mirani,
Jusufin dhe Kadriun), nga ambasada e atjeshme jugosllave dhe nga disa
pseduopatriot, gjoja antikomunist, si Vebi Ibrahimi, Musa Hoti, Reshit Sahataj, Galan Azapi dhe disa t tjer q silleshin rreth tyre. N fund
u vendos q pr kt t bhej edhe nj takim, ku do t analizoheshin t
dhnat konkrete dhe do t merrej vendimi. Ky takim u mbajt n Felbert
(Velbert), n banes te Proletarit. Mirani e kishte t paqart se prse takimi po mbahej pikrisht n banes t tij, pasi prej kohsh ishte munduar
ta diskreditonte e izolonte Proletarin. N takim merrnin pjes Jusufi,
Kadriu, Bardhi, Mirani, Hajzeri, Proletari.
Q n hyrje t baness Jusufi dhe t tjert u habiten kur pan t
shnuar n etiket t zils s Proletarit emrat Proletar Pashtriku e
260

Shpati (pseudonimi i Enver Hoxhs gjat lufts). Kur hyn brenda,

ata pan se njra nga dyert e tre dhomave t baness kishte etiket t
madhe me shnimin Byro. Kto Mirani i kishte par prej kohsh, por
disa q nuk kishin qen ende n banes t Proletarit, nuk i zinin bes kur
u tregonte. Edhe kur hyn n Byro te Proletarit, ktij puntori t
shkret fizik, pan tavolinn e madhe t puns, kulltuqe, karrige q gjasonin me ato t pashallarve t kuq, t cilat Proletari kishte mundur ti
shihte n fotografi katalogsh t tyre, prandaj ishte munduar ti imitonte
me pajisje t ngjashme q i kishte vendosura n Byron e tij.
Shok, jemi takuar pr t diskutuar t dhnat q kemi grumbulluar pr rrezikun q na kanoset, nse e mbajm demonstratn n Bruksel,
filloi Jusufi, si m i moshuari q ishte.
E shihni n far atmosfere po e mbajm takimin? foli menjher Mirani me mosdurim nga inati se prse ky takim po mbahej pikrisht n banes t Proletarit. Q n hyrje vrejtt t shnuar n zile dhe
n der pseudonimin Shapti. N der t ksaj dhome e pat etiketn
Byro, edhe pse Proletari sht vetm nj puntor fizik. Orendit q
po shihni ktu, Proletari i ka bler shtrejt, me kredi, pr t imituar zyrn
e Enver Hoxhs. Gruja polake, q na solli kafe, bashkjeton ktu me
Proletarin. Ajo sht ankuar n pranin time, kur isha pr vizit, se Proletari ia ka thyer kryqin dhe e ka rrahur, sepse ky sht kuadr i lart i
Partis se Puns dhe nuk ia lejon asaj t mbaj kryq n banesn e ktij
ateisti. Tani, meq t gjitha po i shihni vet, mund t bindeni se ky far
kuadri i shpifur i Partis se Puns sht psikopat politik q do t mund
t na shkaktoj dme m t mdha se sa t ishte udbash. Mendoj se
udbashi punon pr pag dhe nuk rrezikon kokn, kurse ky sht n
gjendje t ler edhe kokn pr kto marrzira. Nj her nj gazetar gjerman m tha se ky Proletar i kishte thn atij se ishte antar i Komitetit
Qendror t PPSHs! Ai kishte ndrmend ta botonte kt sensacion n
gazet, por m pat telefonuar t m pyeste, se mos edhe un mendoja
261

se Proletari sht vrtet antar i KQ t PPSHs. E luta t mos e ulte

seriozitetin e profesionit t tij duke botuar shpifjet e ktij psikopati. Kso
marrzirash ky nxjerr pafundsisht...
Miran, t lutm, nuk jemi takuar ktu pr t diskutuar inatt personale me Proletarin! ndrhyri Jusufi. Kemi informata se krcnimet
jan serioze, prandaj jam pr anulim t demonstrats.
Un mendoj q s pari t paraqiten informata sa m t konkretizuara dhe n fund t marrim vendim, tha Kadriu.
Pas nj heshtjeje t shkurtr, kur askush nuk po merrte fjaln, u
paraqir Hajzeri. Ai po priste Jusufin tia jepte fjaln, sado q takimi nuk
e kishte at karakter dhe at nivel. Diskutimi po bhej midis shokve
dhe jo nga ndonj struktur e drejtuese. N fund, kur e pa se askush nuk
po ia jepte fjaln, qiti e tha:
Un kam informata se kto krcnime jan vetm shantazh i kot
dhe nuk kemi nevoj ta anulojm vendimin pr demonstratn.
Miran, urdhro mendim ke ti, meq je m i informuar nga t
gjith ne! iu drejtua Kadriu duke menduar se mos ai ishte hidhrua tej
mase pse takimi po mbahej n banes t Proletarit dhe nuk donte t fliste m.
Un kam kontaktuar bashkatdhetart aktivist n Bruksel, tha
Mirani duke e fshehur hidhrimin. Ata patn br krkes pr t mbajtur kt demonstrat. M kan thn prafrsisht ato q tha Hajzeri,
por un do t ndalem n konkretizime. Emigracioni i vjetr politik q
prbhet kryesisht nga t arratisurit nga Republika e Shqipris n Jugosllavi dhe prej andej, me ndihm t UNHCRit e t Kryqit t Kuq,
pas rnies se Rankoviit jan vendosur n Belgjik. Ata jan tepr indiferent dhe pothuajse vetm ndonjrit i interson Kosova. Krert e atij
emigracioni nuk jan prononcuar pro as kundr, kurse disa nga individt e atij emigracioni duan t dalin n demonstrat. Krcnimet i kan
lshuar e po i prhapin diplomatt jugosllav, q n fakt jan udbash
262

dhe disa informator t tyre dhe disa t vetquajtur patriot. Do ti veoja nga kta t fundit Vebi Ibrahimin, Musa Hotin dhe t tjert q rrin
rreth tyre. Kta kan dal hapur me krcnime se do t derdhet gjaku
po guxoi njeri t ngre flamurin shqiptar me yll komunist. T tillt nuk e
kan shqetsimin fare t ylli, pasi ata lartsojn flamurin jugosllav q ka
yll m t madh se yni. Ata kt e kan sajuar si preteks pr t konkretizuar krcnimet pa mbules. Sigurisht, provokime mund t kemi, por
nuk kemi nevoj ta anulojm demonstratn vetm pr shkak t ktyre
krcnimeve. Demonstratat jan br n Prishtin e qytete t tjera t
Kosovs, duke u ndeshur ball pr ball me policin jugosllave. Dhjetra
veta kan rn dshmor, kurse neve n Bruksel na mbron policia belge
dhe nuk kemi prse t friksohemi.
Nuk jemi duke u friksuar, por nuk kemi arsye t rrezikojm e t
komprometohemi duke derdhur gjak mes vete n Bruksel, reagoi
Jusufi duke u ndier i vetmuar n vlersim.
Un shpreha mendimin tim, foli prap Mirani.
N fund t takimit, megjithat, u vendos q demonstrata t anulohej
dhe Mirani e Hajzeri t shkonin n Bruksel pr ti bindur aktivistt pr
kt vendim.
11.
N Bruksel Mirani dhe Hajzeri shkuan fillimisht te Bahriu, vllai i
Hajzerit. Aty ata thirren pr bisedime bashkatdhetart q kishin propozuar pr tu mbajtur demonstrata. Ata nuk ia doln ti bindnin pr anulimin e demonstrats. Bashkatdhetart kmbnguln se do ta bnin
demonstratn edhe po u trhoqen organizuesit. Pr kt i informuan
Jusufin e Kadriun. Ato dit Kadriu gjendej te Jusufi dhe s bashku po
prgatisnin organin Liria. Jusufi nuk nguroi t fajsonte Miranin:
Po t donte ai bashkatdhetart n Bruksel do t bindeshin pr
anulimin t demonstrats. Meq ai edhe n takimin n Felbert ishte
263

kundr anulimit, nuk do t ket provuar njmendsisht ti bind ata.

Kadriu e Bardhi shkuan n Bruksel pr t par gjendjen n terren
dhe pastaj edhe nj her t vendosej pr demonstratn. Jusufi srish nuk
mundi t shkonte pr shkak t dokumentit t udhtimit. Kshtu atij po
i zgjatej kufizimi i liris s lvizjes nga nj shtet demokratik, sado q
kishte mbi nj vit e gjysm q kur kishte br krkesn pr njohje t strehimit politik. Mirani e kishte komentuar kt si padrejtsi skandaloze q
i bhej Jusufit nga organet gjermane, t ndikuara prej Beogradit.
Edhe Kadriu e Bardhi u vendosn n banes t Bahriut. Sado q banesa ishte e vogl, Bahriu dhe bashkshortja e tij, Bujarja, kishin mikpritje t atyre prmasave sa as ata me dy fmij t vegjl dhe as mysafirt
nuk ndiheshin ngusht. Aty vinin edhe dhjetra bashkatdhetar pr ta
takuar Kadriun e Bardhin, pasi gjat demonstratave nuk kishin mundur
t malleshin me ta. Aty u rimor vendimi prfundimtar pr mbajtje t
demonstrats. Gjat javs paraprgatitore aty u improvizua nj si shtab
organizativ ku bheshin edhe bandarolat. Bahriu e Bujarja i prisnin dhe
i prcillnin me dashamirsi gjith ata njerz q hynin e dilnin deri n ort
e vona t nats.
Ditn e dyt t qndrimit shkuan n banes t Bahriut dy bashkatdhetar. Ata dukeshin t alarmuar. Sapo hyn brenda, informuan se
kishin par Vehbi Ibrahimin duke tentuar ti hidhte sheqer karburatorit
t automobilit t Bardhit. Me at rast ata i kishin brtitur dhe ai kishte
ikur. Shpjeguan se sheqeri n karburant prish motorin. Ky dmtim i tij
u vlersua si simbolik, se ai me bashkmendimtar t tij donin ti friksonin organizatort dhe pjesmarrsit q t anulohej demonstrata. As
ky veprim nuk lkundi tashm asnjrin.
Lajmrimin e demonstrats n policin prkatse e bri bashkatdhetari Mehdi, me origjin nga Loxha e Pejs, i shprngulur n Turqi dhe
prej andej i ardhur n Bruksel. U vendos q ai t bnte lajmrimin, meq
ndrkoh kishte marr shtetsi belge.
264

Gjat bisedave pr organizim t demonstrats bashkatdhetart e atyshm informuan se duhet pasur parasysh izolimin e Enver Hadrit, nse
ai do t merrte pjes. Arsyetuan se muaj m par ai kishte mbajtur konferenc shtypi n Bruksel dhe kishte thn, pos t tjerash, se statutin e
Republiks pr Kosovn do ta fitonin edhe me ndihm t Bashkimit
Sovjetik. Kt argument Stane Dollanci e kishte shprdorur n konferenc shtypi, mbajtur me gazetar t huaj n Beograd, pr t akuzuar
se n trazirat e Kosovs kishin gisht edhe shrbimet sovjetike. Prandaj
Enver Hadrin, t cilin tashm e njohin gazetart belg, nuk duhet lejuar
t flas at dit, sepse do t quhet organizator i demonstrats.
T ejtn, nga dera e prapme e baness, n kuzhin, Bahriut i erdhi
Sekretari i Par e Ambasads jugosllave, shqiptari Garip D. Ata kishin
lidhje farefisnie. Garipi po ia trhiqte vrejtjen Bahriut t mos udhtonte
m n Kosov, pasi n ambasad spiunt kishin drguar informata se
aty ishte vendosur shtabi organizues i demonstrats. Pastaj ai i kishte
thn Bahriut se krcnimet me gjakderdhje ishin vetm shantazh koti,
me shpres se do t funksiononte dhe se ai shantazh burimin e kishte
n ambasad. Bahriu e kishte pyetur Garipin, nse dshironte t bisedonte me Miranin, por ai kishte refuzuar me arsyetim se do t informohej ambasada, do ta humbte vendin e puns dhe pastaj do t prfundonte n burg. Pas pesmbdhjet minutash bised Garipi iku. Bahriu
menjher e informoi Miranin:
Sapo shkoi Garipi, sekretari i par i ambasads jugosllave. N vazhdim e informoi pr detajet e biseds.
Si nuk m thirre ta bindja t dezertonte nga ajo prgjegjsi dhe kt
ai ta komunikonte n konferenc shtypit t shtunn? tha Mirani.
Ti them sonte, pasi mund ta takoj? pyeti Bahriu, sado q e dinte
se ai ishte frikacak i madh.
12.
265

Nj dit para demonstrats, t premtn, grupi i Vebi Ibrahimit, Musa

Hotit, Galan Azapit, Reshid Sahatajt e t tjer bashkmendimtar t tyre, lshuan njoftimin se shqiptart patriot t Brukselit do t demonstronin po t shtunn n Paris. Kjo ishte ndrhyrja e tyre e fundit pr ta
sabotuar daljen sa m numerike t bashkatdhetarve n demonstrat n
Bruksel. Ata gjetn vetm rreth njzet veta. Shkuan dhe bn nj minidemonstrat simbolike n Paris.
N qendr t Brukselit, ndrkaq, n Plac Kleber, filluan t grumbulloheshin shum bashkatdhetar nga Gjermania, Zvicra, Danimarka,
Suedia, Franca e gjetiu. Pjesa m e madhe e bashkatdhetarve t Brukselit hezitonin t dilnin t part n shesh duke vrojtuar rretherrotull, sepse
kishin dgjuar pr krcnimet. Kur pan grumbullimin aq numrik t
demonstruesve edhe kta u bashakangjiten.
Mirani porositi patriotin e angazhuar preshevar, Hasan Kadria dhe
nj kujdestar tjetr t mbikqyrnin Enver Hadrin, meq edhe ai kishte
dal n shesh. Hasani fliste mir frngjishtn dhe iu dha kompetenca q
ti informonte gazetart belg, kurse Enverit iu tha se e kishte t ndaluar t fliste me gazetar, pr sa koh do t qndronte n radh t demonstruesve.
Zri kumbues i Kadriut filloi t oshtinte n shesh, pikrisht sipas
orarit t planifikuar pr fillim t demonstrats. Demonstrata prfundoi
me sukses dhe pa asnj incident.
Vetm Proletari m zshm, e ndonj tjetr nn hund, kishin kritikuar pse vajza e e nj reaksionari, sipas tij, kishte prkthyer n konferenc me gazetart belg dhe t huaj t akredituar n Bruksel. Kjo kishte
ndodhur pas konference kur ishin ulur n foajeun e Qendrs pr shtyp
pr t biseduar pr rrjedhn e demonstrats dhe t konferencs s
shtypit. Mirani q akuzohej pr fajtor u mbrojt duke sqaruar:
Vrtet Miradia sht vajz e nj t arratisuri nga Malsia e Gjakovs, q tani i thon Malsia e Tropojs, por babai i saj, Ukshin N., arra266

tisur n vitet e 50ta nga Shqipria n Jugosllavi, nuk ka prse t etiketohet reaksionar nga nj dogmat i smur si sht Proletari. Kur Ukshini u arratis n Kosov, shrbimet sekrete jugosllave u munduan ta prvetsonin pr ta angazhuar at si diversant pr t vrar bashkvends t
tij n Republikn Popullore t Shqipris. Ai nuk kishte pranuar, prandaj jugosllavt e kishin burgosur. Aty i kishin br lloj-lloj shantazhesh,
deri edhe me vrasje t gruas e fmijve. Megjithat, ai nuk u tund. N
burg t Gurakocit t Kosovs sht detyruar ta pres barkun me xham
t dritars se burgut, vetm q t mos e detyronin t bhej diversant. Ka
ndrhyr pastaj Kryeqi i Kuq Ndrkombtar dhe e ka sjell n Belgjik.
Meq kto i kam dgjuar nga bashkvendsi im, njherit edhe bashkveprimtar yni, por edhe nga bashkatdhetar t tjer, ather prse duhet
t etiketohet ai patriot si reaksionar, n kuptimin dogmatik t Proletarit?
Pastaj, edhe sikur Ukshini t kishte pranuar dhunshm t bhej diversant, prse do t duhej fajsuar tani fmijt e tij. Miradia ka studiuar dhe
sht br pedagoge, rast ky i par n emigracionin ton n Belgjik.
Vllai sht pedagog i gazetaris, q t dy jan tepr t angazhuar pr
Kosovn.
Miran, mos lejo vetn t t provokojn tipa si ky far Proletari, t
cilin un po e shoh pr her t par! ndrhyri Muzaferi. Ne e njohim
kt familje t mrekullueshme e patriote prej vitesh, kurse ky nuk e njeh
fare, por dikush i ktushm e paska dezinformuar. Po q nevoja mund
ta nxjerrim forcrisht prjashta kt far mizeviri!
Nuk kemi nevoj. Ky e ka nxjerr vetn prej kohsh prjashta, por
ja q ka pafytyrsi t asistoj n mjedise ku nuk i takon, me gjas i dshiruar pr t provokuar ndonjrin q tia jap ndonj flakaresh. Mendon, s paku kshtu t bhet personazh politik n radht e mrgats
son.
Proletari u zvarrit q andej me bisht nn shal dhe iku. T tjert vazhduan ti gzoheshin suksesit t demonstrats dhe konferencs s shty267

pit, t ciln e frekuentuan shum gazetar.

13.
Q kur kishin ndodhur demonstratat e marsit, Mirani e Renata ishin
takuar vetm n raste t rralla, shkurtazi, kur Miranit i duhej ndihma e
saj pr t korrigjuar traktet, thirrjet dhe fjalimet n gjuhn gjermane.
Gjat gjith kohs Mirani kishte qndruar te bashkatdhetart, me bindjen se ata duheshin motivuar q t dilnin sa m shum n demonstrata.
Njherit merrej me shtypjen dhe shprndarjen e trakteve e thirrjeve n
gjuh germane dhe edhe n gjuh t tjera. Takohej me gazetar, mbante
konferencave shtypi, bisedonte me pushtetar perndimor. Nj pjes
t madhe t kohs e kishte kaluar n shtpi t Jusufit. Tani, pas demonstrats se Brukselit, ndrkoh q nuk kishte t tjera, Mirani u kthye n
Bohum. Ai linte prshtypjen se gjat gjith kohs nuk i kishte rn ndr
mend pr Renatn, por malli pr t e grryete prher. Edhe ajo ishte
merakosur pr t dhe habitej prse ai nuk paraqitej t paktn m telefon.
Banesn e tij Mirani e gjeti t pastruar e t rregulluar, si pas nj ndrhyrjeje t dors s vyeshme t gruas s prkushtuar. Drgesat postare i
gjeti t pahapura mbi tavolin bashk me shtypin q i vinte nga Republika e Shqipris. Renata kishte kopje t elsave t baness s Miranit
dhe t kutis postare. Kjo prkujdesje e Renats e lumturoi Miranin, por
u pendua prse nuk e kishte vizituar m shpesh gjat ktyre tre muajve
dhe as i kishte telefonuar.
Ishte koh darke dhe asgj nuk gjeti n banes pr t ngrn. Fqinji
dhe miku i tij, Mihaeli e ftoi pr dark. Mirani, duke e falenderuar i tha
se do t shkonte pr dark t Renata. Mihaelit iu b qejfi.
Renatn e gjeti duke shtruar darkn pr vete. Ajo banonte n konvikt t studentve n rrugn Markstrasse. Ky ishte konvikt shtetror dhe
268

kishte liri m t madhe se sa n konviktin kishtar, ku banonte Mirani.

Sapo iu afru, pa hetuar, nga mbrapa ia vuri duart mbi sy dhe priti nse
ajo ia qllonte se cili ishte. Sapo ndjeu duart mbi fytyrn e saj, thirri me
emocione t paprmbajtura: Miraaan! U kthye me hov dhe iu hodh
n prqafim. E puthi disa her, si puth motra vllan dhe iu mbushn
syt me lot. Dridhej e tra mbshtetur mbi gjoksin e tij.
Sa m ka marr malli, Miran i dashur! Ku ishe gjat gjith ksaj
kohe? T paktn nj telefonat t ma bje
Qetsohu nj her! e ndrpreu tjetri. Ti e dije se ku isha, me
far merresha, sa shqetsime e angazhime kisha, prandaj duhet ta kesh
marr me mend se prse nuk t kam vizituar dhe nuk t kam telefonuar.
M fal, por m ka marr malli dhe gjith kohn kam qen e merakosur pr ty dhe pr shqetsimet e tua. Gjithandej i kam prcjell lajmet
se far po ndodh n Kosov. Madje kam prcjell edhe shtypin botror n biblotek t universitetit dhe ti kam kopjuar gjith artikujt q kishin t bnin me Kosovn.
T ham nj her dark se jam i uritur. Tani po vij nga Brukseli. Isha
pak n banes dhe erdha tek ti t mallem.
Nuk e di prse ma tha truri t prgatis sonte dark m t mir se
rndom? far parandjenje dhe far surprize e lumtur!
Pasi darkuan n kuzhinn e prbashkt, kaluan n dhomn e
Renats. Ajo e luti at t shtrihej t pushonte, por tjetri tha se nuk ishte
i lodhur.
Biseduan gjat pr ngjarjet: Renata duke treguar pr ato q kishte
mbajtur mend nga lajmet, komentt e analizat e mediave, Mirani duke
plotsuar nga ato q kishte marr vesh prej shokve dhe nga shtypi
shqiptar e jugosllav. Renata e informoi se e kishte marr me rregull gjith
shtypin jugosllav q ai e kishte rezervuar n kiosk t stacionit t trenit
dhe ia kishte ln mbi tavolin. Mirani llogariti n heshtje: Renata
269

paskesh harxhuar mbi pesqind marka pr t paguar gazetat e revistat

jugo-sllave!
Qenke harxhuar goxha. T falnderoj, moj mike e shtrenjt, iu
drejtua me dashamirsi e mirnjohje Renats.
Nuk ia vlen t m falenderosh. N Kosov po vritn njerzit dhe
mua m takon t paktn t jap nj kontribut simbolik, tha ajo me sinqeritet.
Fatkeqsisht, nuk vijka liria pa u sakrifikuar njerzit!
Prse pothuajse t gjitha mediat e ktushme dhe strukturat politike
e jo politike, Kosovn po e quajn krahin serbe? pyeti Renata. Un
kam lexuar nj mori librash historik, por nuk m sht mbushur mendja ta cilsoj si krahin serbe, kurse ata kshtu po e cilsojn dhe nuk po
mund ti arsyetoj. Mirani u habit nga kjo pyetje dhe vendosi ti prgjigjej
m gjersisht.
Dgjo, Renat e dashur, po deshe prgjigje pak m bindse n kt
pyetje.
Po t dgjoj, por prit sa t sjell nga nj pije.
Aspektin historik, se si dhe kur Kosova sht e pushtuar nga serbt ta kam treguar disa her, madje duke t t bezdisur, por ishte nj lloj
terapie pr t prballuar mrzin e nostalgjin pr vendlindjen, pr Nnn, pr vllezrit e motrat, pr shokt dhe prgjithsisht pr Kosovn.
Ksaj radhe do t tregoj gjera t reja, m kokrete, q duhet t kem harruar herave t tjera se far i ka bindur gjermant q ta quajn Kosovn
krahin serbe.
Urdhro, po t dgjoj.
Un jam detyruar t arratisem nga vendlindja pr shkak t angazhimit tim simbolik pr m shum t drejta demokratike. N kt fatkeqsi timn rastsisht m ka ndodhur nj fat i madh dhe ky sht njohja
me ty dhe miq t tjer. Nj fat tjetr, por m me vler pr interesin nacional serb, ka pasur n fatkeqsin e tij personaliteti serb, Vuk Karaxhiqi.
270

Tani po t tregoj ato q kam dgjuar nga Erih Frid (Erich Fried), i
cili, si e di sht nj poet markant. Si ifut q ishte, qe detyruar t arratiset n Londr gjat Lufts se Dyt Botrore. Ai, pos poet i njohur,
sht edhe personalitet shum i angazhuar. Ka pasur e ka ndikim t
madh politik n lvizjen e studentve, jo vetm n Gjermani. E ka afirmuar edhe qndrimi i tij kundr pushtimeve t Palestins nga Izraeli. N
vitin 1978 Erih Frid erdhi n universitetin ton dhe mbajti nj ligjerat.
Ishim mbi tre mij pjesmarrs. Pas ligjrats u prit n Bashksin Evangjeliste t studentve, sepse edhe pastori i ksaj Bashksie ishte ithtar i
tij. Meq isha antar i Kryesis se Lidhjes se studentve, m ftuan t merrja pjes n at pritje. N nj moment mu dha shansi t bisedoj me
Erih Fridin. Kur mori vesh q jam nga Kosova, n prani t t gjithve,
recitoi nj fragment t kngs epike pr Betejn e Kosovs, duke sqaruar pastaj se i sht kushtuar betejs se famshme serbe n krahinn serbe
t Kosovs. Un e kundrshtova. Kosova, thash, gjithnj ka qen e
banuar me shumic absolute me shqiptar etnik, por q ka edhe minoritet serb, malazez, bosniak, turk, rom. Pastaj ai rrfeu kt histori:
Vuk Karaxhiqi, mbledhsi i eposit popullor serb, detyrohet t arratiset, sepse kishte marr pjes n Kryengritjen serbe t vitit 1804, t ciln
osmanlinjt e shtypen. Vendoset n Vjen. Aty njihet me personalitetin
slloven Jerenej Kopitar, i cili ishte i afirmuar si linguisti i gjuhve sllave
dhe punonte si censor pr librat sllavisht n Komisionin mbretror n
Vjen. Kopitari ishte antar i Rrethit vjenez t romantikve. Ai u b
mentor i Karaxhiqit, t cilin e nxiti ti mblidhte kngt e eposit serb. Pasi
grumbulloi 108 kng, n vitin 1813, Kopitar organizoi botimin e tyre
n gjuhn serbe, m 1814 n Vjen. Prkthimin e ktyre kngve e
organiyoi po Kopitari, ndrsa recensionin pr kt botim e shkroi Jakob
Grim (Jackob Grimm). Kto kng bhen hit n Gjermani dhe n Evrop n vitt e 20ta t shekullit t kaluar. Meq pr jehonn e tyre kon271

tribuoi me shkrime n revista t ndryshme vet Gte (Goethe) dhe t

tjera personalitete t kohs, ajo prmbledhje u ribotua 54 her. Kshtu
Kopitar e bri Karaxhiqin mik personal me Gten, Grim, Johan S. Fater
(Johann Sevrin Vater), Vilhelm fon Humbold (Wilhelm von Humbold),
Leopold von Ranke dhe t tjera personalitete gjermane, q ndikuan
shum n formimin e shpirtit kulturor kombtar gjerman, n shekullin
e 18t e t 19t. Bile Jakob Grim, pr hir t ksaj miqsie dhe Fridrih
Engels (Friedrich Engels), pr hir t kngve q mblodhi Karaxhiqi,
provuan t msonin gjuhn serbe, q ti shijojn ato n origjinal.
Q ather, prmes atij eposi serb, t shndrruar n mod letrare n
Gjermani e n Evrop, Kosova u ngulit n mendjet intelektuale elitore
gjermane dhe evropiane si krahin serbe. Pas rreth 180 vjetve edhe un
jam impresionuar nga ai epos, ndaj i di t paktn 30 kng pr mendsh.
- pat shpjeguar Erih Frid.
Un desha ti hidhrohesha Erih Fridit, por meq kisha respekt t
madh pr t, shum vjersha t t cilit i dija pr mendsh, u prmbajta
sepse gjykova se ai ishte i influencuar nga klasikt e mendimit intelektual gjerman dhe jo nga inati pr shqiptart. U mundova t sqaroj, pr aq
sa dija, se kngt q kishin t bnin me ndrtimin e Kalas se Rozafs
n Shkodr dhe me Betejn e Kosovs, Karaxhiqi duhet ti ket falsifikuar si epos serb, sepse ato i takonin eposit shqiptar, se Heroi i Betejs
q vrau Sulltan Muratin ishte shqiptar, ndaj serbt nuk i kan knduar
atij. Kisha serbe, n fund t shekullit t 19-t e ka falsifikuar prkatsin
e tij shqiptare, duke e shndrruar n serb. N kohn kur u b Beteja e
Kosovs serbt ishin t prar dhe nj pjes, proosmane, i printe Princi
serb, Vuk Brankovi, t cilin populli serb e quante Vuku i zi. N betej
kan marr pjes edhe shqiptart me princat e tyre po edhe popuj t
tjer t asaj hapsire.
Interesant, ka ndodhur dhe nuk korrigjohet dot, tha Renata.
Ngjan si me prkatsin ton fetare. T ngulitet di n mendsi dhe
272

nuk t shkulet pastaj. Paraadhsve tan u sht imponuar feja islame me

dhun nga pushtuesit otoman. Ndoshta m prpara edhe besimi katolik e ortodoks nga t tjer pushtues. N at koh njerzit besonin n
fen q sillnin sundimtart. Sidoqoft, mendoj se do t korrigjohet ky
mashtrim kur do t lirohet Kosova.
T shpresojm se do dalsh fitimtar, miratoi me dashamirsi
Renata.
Nuk mjafton vetm shpresa.
Po t kuptoj, prandaj po prpiqem t t ndihmoj, pr aq sa po
krkon ti ndihm nga un, tha Renata.
Pr disa aste heshtn t dy. Renata ia mori duart dhe ia vuri ato mbi
gjunjt e saj duke ia frkuar me dhmbshuri. Pas pak ajo prishi heshtjen:
Sa jam hidhruar n qeverin ton! N vend q t prkrahte krkesat tepr t arsyeshme t demonstruesve paqsor, drgoi ndihm n
pajisje pr policin jugosllave, n vler prej 120 milion DM!
Je hidhruar, por nuk ke bn, tha tjetri. Qeveria gjermane, si
shum qeveri t tjera, ndihet e obliguar ta mbshtes partneren e vet,
Qeverin e Beogradit.
Dyshon edhe pr qeverin ton, ndrhyri Renata. Un kam
votuar lirshm pr kt qeveri...
E cila tani, kundr dshirs sate i drgon ndihma n pajisje policore
qeveris se Beograd pr t shtypur kolegt e tu student n Prishtin,
ndrhyri Mirani duke e ndrprer at ta prfundonte mendimin. Ca
marka, nga ato 120 milion, sigurisht jan edhe tuat.
Mirani u ndal pr t hetuar nse Renata e kishte kuptuar.
Nuk po t kuptoj, a ke mundsi konkretizimi?
Qeveria gjermane nuk ka pasuri t veten. Ajo sht votuar nga ti,
prkatsisht nga votuesit gjerman pr t administruar pasurin tnde,
273

prkatsisht pasurin e gjith qytetarve gjerman. Por, ajo tani sillet me

pasurin tuaj si t ishte e saj. Njerzore e logjike do t ishte q ti dhe
bashkqytetart t mos drgonit ndihm nga pasuria juaj pr policin
jugosllave, q shtyp kolegt e tu dhe kolegt e bashkqytetarve t tu,
kur ata krkojn t drejta e liri elementare.
Tani nuk po t prcjell dot... ndrhyri Renata.
Edhe un nuk po e kuptoj dot Weberin tuaj, sociologun e politologun e afirmuar, kur po i lexoj librat e tij, ndaj nuk po di t shpjegoj
kuptueshm.
Domethn, qeveria ime, s cils un ia kam dhn votn sipas
bindjeve e vullnetit tim, po keqadministruaka pasurin time? pyeti
habitshm Renata.
Si ta marrsh. N rastin konkret varet nga gjykimi yt, nse e ka keqmenaxhuar ose jo. Un mendoj se ti, markat e tua, m me dshir do
tjua kishe drguar kolegve tu q tani po terrorizohen nga policia jugosllave, tashm e armatosur edhe me pajisje moderne nga qeveria jote.
Pastaj vullneti yt pr t dhn votn nuk duhet t ket qen autentik, por
i ndikueshm, pr t mos thn i manipulueshm. Ktu, si edhe n vende t tjera, jan konsoliduar prej kohsh forca qeverisse, oligarki administruese shtetrore. Ti tani nuk ke alternativ tjetr pr t votuar. A nuk
patm shmbull interesant sesi shprdorohet vota e qytetarve, kur ajka
elitare intelektuale gjermane u injorua nga votuesit gjerman. Forcat
konservative patn caktuar Straussin kandidat pr kancelar. Ajka e intelegjencies gjermane, n krye me nobelistt Bll, formuan nj list zgjedhore pr t evituar votimin e Straussit, i cili vlersohej si revanshist nga
kta intelektual gjerman. Rezultati: Straussi fitoi rreth 37 pr qind t
votave, kurse lista e intelegjencies siprore gjermane nuk mori as 4 pr
qind t votave. Pra nuk e kaprceu pragun pr t hyr n Bundestag, si
i thoni ju Parlamentit.
Domethn, un nuk jam kompetente ta moj votn time, pran274

daj ia jap atij q ma keqmenaxhon pasurin time? ndrhyri Renata.

Nuk e di, por shmbulli mbase t bind.
Tani po e tepron, tha ajo me t qeshur.
Ndoshta, ia ktheu Mirani, i cili deshi ta ndrpriste diskutimin pr
kt tematik. Megjithat, ti je m e privilegjuar se un. Ke t drejt
votimi pr disa alternativa, ke t drejt proteste, demonstrimi, arsimimi,
punsimi, udhtimi pothuajse n t gjitha vendet e bots. Un nuk i
kisha asnjrn dhe shumicn nga kto nuk i kam as tani. Mungesn e
tyre e vuaja, gjegjsisht e vuaja diktaturn moniste. Tani po e vuaj diskriminimin e t qenit i huaj. Madje tani po e parandiej nj rrezik konkret,
t paralajmruar nga shtypi i Beogradit. Ta zm, gazeta serbe, m e
madhja dhe m nacionalistja, Novosti, n faqe t par t saj, me titull
t madh e bombastik ka shkruar: Sa her q terroristt Miran Bruaj
dhe Jusuf Grvalla shkojn n Bruksel, ndodhin akte terroriste. Kjo
dhe gazeta t tjera, po edhe Rilindja e Kosovs, q sht br e ngjashme me gazetat e Beogradit, vese e prkthyer n gjuhn shqipe, po
shkruajn fejtone pr terrorizmin, ekstremizmin e stalinizmin ton. Kjo
sht faz e paraprgatitjes s terrenit, dhe mund t ndodh krkesa e
qeveris se Beogradit, q qeveria jote t na dorzoj ne si terrorist atje
ose q Beogradi t organizoj atentate kundr nesh ktu
Mos m mend! thirri shprthyeshm Renata.
Nuk ke prse mendesh. Gjra t tilla ndodhin n kuadr t
bashkpunimit ndrmjet qeverive...
Ty kjo nuk guxon t t ndodh! brtiti ajo.
Se mos do t pyesin ty, msa je pyetur kur jan dhn ndihmat
policore...
Un do t bj vetvrasje, nse ndodh kjo!
Edhe sikur t bje di kaq t tmerrshme nuk do t ndreqje gj.
T lutem, mos fol m kshtu se po m mend! tha
prgjerueshm Renata.
275

 N rregull, un nuk po flas, por gjrat nuk ndryshohen me t heshtur. Ato kan rrjedhn e tyre n kuadr t rrjedhs se prgjithshme
dhe ne jemi si dy pika uji n nj lum, t cilat vetvetiu bashkrrjedhin n
shtratin e tij...
T dalim t shtisim sepse sht br koh e gjat q nuk kemi dal
dhe m ka marr malli, tha Renata.
Dalim! tha tjetri.
14.
Nata ishte m tepr se e bukur dhe shoqrohej me nj fllad t leht.
T dy ndrruan rrobat, meq ai kishte nj pjes t rrobave te Renata.
Ajo ia pastronte e hekuroste me prkushtim. Veshn pantollona t
shkurtra sportive, bluza e atlete. Bluzat q t dy i kishin me krah t
ngusht. Renata nuk vuri sutjena dhe gjoksi i saj i fryr nn bluzn prej
mendafshi shprthente hovshm e ngacmueshm deri n prndezje me
thimthat q shquheshin prposh saj. T dy ndrruan rrobat n dhom
duke u br sikur nuk e shihnin njri-tjetrit. Ata zhvisheshin e visheshin
pas raftit me libra n fund t krevatit, nj metr larg lavamanit. Mirani
bhej sikur ia kishte kthyer shpinn Renats kur po i ndrronte rrobat,
por gjoksin e saj e vshtronte n xham t dritares. Kjo pamje i dukej m
trheqse se sa n pasqyr. Prjashta kishte rn terri dhe xhami i dritars ishte shndrruar n pasqyr romantike. N ato aste atij i iku mendja: Sa afr e kam kt kraharor kaq prvetsues pr ta shtn n dor,
pr ta prjargur si do t m komandonte epshi, kt gjoks q askush
deri tani se ka ndrydhur.... Sesi iu kujtuan fjalt e plakut t familjes,
Demirit: Burr i thon atij q koka e eprme ia komandon kokn e
poshtme!. Ai edhe tani po i jepte t drejt plakut Demir. Po ta ndiqja
qejfin e koks s poshtme, tani do ti hidhesha si luan dhe nuk do ti dihej
prfundimi
Renata, pasi u prgatit, nuk u prmbajt pa ia vn duart mbi lkur
276

t kraharorit atij, duke i thn: Po vazhdon ta mbash me fanatizm

kt konfiguracion kaq sportiv.
Po ecnin dora-dors dhe kushdo ti shihte do t mendonte: Sa ift
i dashuruar!. Po kta ishin nj ift i veant q nuk ngjanin as n vlla
e motr, as n ift t dashuruarish, as n koleg, as n shok. Mirani e
definonte kt lloj marrdhnieje si t veant, marrdhnie e ngusht
miqsh, t dashuruarish, por q frenonin ta materializonin kt dashuri.
Ndonj kureshtar q knaqet duke par iftt tek shtisnin e putheshin
n kt mal kaq romantik, sonte sigurisht do tu vhej prapa ti prcillte
derisa t shtriheshin n tokn e vakt pr t shfryr epshet e paprmbajtura seksuale. N fund do t ndiheshin t zhgnjyer e t habitur se prse
kta shtisin e shtisin e t paktn nuk puthen si iftet e tjera!?
A sm shpjegon edhe nj her pr ato q shkruakan gazetat jugosllave? Vazhdoj t jem e friksuar nse mund t t ndodh ndonj fatkeqsi. rihapi srish temn ajo.
Me kusht, t ma japsh fjaln se nuk do t alarmohesh.
Po ta jap fjaln! tha Renata duke ia zgjatur dorn.
Shtypi jugo-sllav, veanrisht ai i Beogradit...
M fal pr ndrhyrje, por sa her kam pasur ndr mend t t pyes,
prse e ndan n rrokje kt fjal jugo-sllav dhe nuk thua si e them un?
ndrhyri ajo.
Sepse, po ta prkthejm nga serbishtja n gjermanisht, do t thot
sllav t jugut dhe Jugo-sllavi do t thot shtet i sllavve t Jugut. Edhe
kto emrtime na prjashtojn ne shqiptarve t Kosovs q jemi kombi i tret n Jugo-sllavi pr nga numri, pasi ne nuk i takojm grupimit t
madh t popujve sllav dhe as jugo-sllav.
Tani t kuptova. T lutm, vazhdo aty ku ndrhyra. Edhe njher
po t krkoj falje pr kt ndrhyrje!
Nuk prish pun. Ndonjher ndrhyrjet e gjallrojn bashkbise277

dimin. Ku e pata ln?... Ah po, sapo pata filluar t t shpjegoj pr

shtypin jugo-sllav. Ai ka filluar nj fushat marramendse me shpifje e
dezinformime tepr diskredituese kundr lvizjes son patriotike lirimtare, sidomos kundr Jusufit dhe kundr meje. Sesi mund t sajohen
shpifjet e dezinformimet skandaloze, po t sjell nj shmbull tipik q ta
kuptosh m leht: Jusufi asnjher n jetn e tij nuk ka qen n Bruksel.
Pra as n demonstratn e djeshme, sepse ende nuk i sht lshuar nj
dokument udhtimi nga organet prkatse gjermane, as pas nj viti e
gjysm, q kur sht ktu. Dhe, pr mendimin tim, nuk po ia lshojn
sepse duan tia kufizojn lirin e lvizjes. M konkretisht duan ta pengojn n veprimtarin e tij patriotike e politike, kundr Beogradit pushtues.
Sikur Jusufi t ishte i arratisur nga Republika e Shqipris, do ti kishte
t miratuar statusin e t prndjekurit politik dhe dokumentin e udhtimit brnda dy muajve. Pikrisht pr kt Jusuf, shtypi i Beogradit, me
tituj t mdhenj sensacional shpif se gjoja sa her ai dhe un shkojm
n Bruksel, atje ndodhin akte terroriste...
...dhe po t kisha ditur ta lexoja at shtyp dhe t t mos njihja ty, do
ti kisha besuar edhe un ndrhyri ajo.
Ja, kshtu spekulojn mediat me opinionin e qytetarve.
Marramendse, trishtuese! shfryu Renata.
Beogradi me kt fushat po mundohet t na detyroj t merremi
me veprime hakmarrse, sepse e di se sht mnyra m e suksesshme
pr t na komprometuar dhe pr t na luftuar. Meq kjo taktik nuk po
i ka sukses, rrjedhimisht mund t pasoj rreziku i atentateve ndaj nesh...
Vetm atentatt mos mi prmend, t lutem, se po m mend!
Po ti tani po krkon sqarime dhe un nuk kam sesi t mos i prmend, meq mund t ndodhin edhe atentatt n kuadr t lufts bn
Beogradi, nse nuk i dalin me sukses metodat e tjera.
Friksohesh se mund t ndodh dorzimi yt n Beograd nga qeveria jon? pyeti prap Renata.
278

 Sa pr frik, ta kam thn sa her, kur njeriu prcaktohet me vetdije pr kt veprimtari, ai e ka vrar frikn, si shprehet figurativisht Jusufi. Ndrsa rreziku pr ekstradim nuk prjashtohet. Ti nuk mund ta
marrsh me mend se para se t marr qeveria vendim, marrin vendim
struktura t tjera, si jan shrbimet inteligjente, q ktu quhen Enti
Federativ pr Mbrojtje t Kushtetuts (Bundesverfasugschutz), Shrbimi Federativ Informativ (Bundes Nachriten Dienst, shkurt BND),
pastaj Enti Fedrativ pr Kriminalistik (Bundeskriminalamt), Prokuroria
Federative (Bundeststaatsanwaltschft) etj. N kto struktura punojn
npuns, t cilt n kuadr t bashkpunimit me struktura analoge jugosllave, jan shoqruar me koleg jugo-sllav, ose jan korruptuar prej
tyre, si po flitet pr Shefin e BNDs. Pastaj, n kuadr t bashkpunimit, ndodhin edhe kushtzime reciproke. Dhe, nse prgjegjsit e
ktyre institucioneve vendosin pr ekstradim, ata fabrikojn prova arsyetimi, duke e vn qeverin para aktit t kryer pr t miratuar vendimin
e tyre...
O bobo! bri tjetra, qenkemi vrtet para nj rreziku...!
...I cili nuk duhet t na shqetsoj kaq shum. ndrhyri Mirani.
Pr disa momente nuk foli asnjri. Pastaj u hap Renata:
Mirani im i dashur, kur ndodhen demonstrat e para t studentve
n Prishtin dhe pastaj ato t qytetarve q iu bashkangjiten studentve,
q ngjanin me nj rrebelim popullor, pata shpresuar se Kosova do ti
fitoj t drejtat q po krkonte. Pr kt kisha arsye konkrete, sado tingllon paksa egoiste. Shpresova se do t zhbllokohej frenimi yt dhe do t
bnim far na diktojn zemrat tona. Nuk ke nevoj t arsyetohesh,
meq e di tashm. Tani po m vjen keq pr popullin e Kosovs, ndaj
t cilit po ushtrohet terror i madh, por njherit po m vjen keq edhe pr
fatin tim t zi...
Pa prit njher se fjalia e fundit po ngjan n dialogt e Zhuliets se
279

Shekpirit! ndrhyri me t qeshur Mirani duke mbshtetur n gjoksin

e tij Renatn. Trupat u dridhen kur u takuan. Bluzat i kishin t holla dhe
disa pjes t trupit u puqn lkur me lkur, duke shkmbyer energji
epsh. Mirani e puthi leht n ball, kurse Renata n gjoks.
Do t vish m mua t bjm nj pushim dyjavor n bregdetin grek,
q sht vazhdim i bregdetit shqiptar? tha ajo pas pak.
Mirani, n vend t prgjigjes filloi t mendonte. Pa dashur i erdhi nj
kujtim nga koht e largta.
H, prse nuk po prgjigjesh, ku e ke mendjen? pyeti Renata.
M fal, por sesi mu kujtuan ca gjra nga e kaluara q kishin t
bnin me detin...
Cilat?
Mirani po hezitonte ti tregonte. Mendonte se do ta dshpronte...
Pse heziton? Pr gjra t karakterit jopolitik nuk je hamendur
ndonjher, apo ke edhe ndonj t fsheht q nuk ma beson, ose q
ndruhesh se mos po ma prish qejfin? tha ajo.
Dika e ngjashme, u prgjigj m n fund ai.
Po ti tashm e di se un nuk hidhrohem pr t kaluarn tnde.
Ai vendosi ti tregonte.
Habitse, far dhuntie ka truri i njeriut. Sapo prmende detin, pa
dashur mendja m iku n Ulqini, nj qytet i banuar me shqiptar, tani
nn pushtimin e Malit t Zi. N vitin 1969, kur po mbushja 15 vjet, pr
her t par dola jasht qytetit tim ku kam lindur. Isha n prfundim t
vitit t dyt t shkolls se mesme, ose n klas t dhjet, si i numroni
ju ktu. Msuesin e fiziks e kishim kujdestar klase. Ai organizoi q klasa
jon t shkonte n shtitje nj fundjave n Ulqin. Daja mi dha t hollat.
Shkuam dhe u mahnita nga deti, nga shumsia e ujit t tij, nga horizonti i tij q bashkohej me qiellin. Ndenjm dy dit. N t kthyer natn me
autobus t gjith nxensit i kishte marr gjumi nga lodhja. Edhe
msuesin po e merrte gjumi, ndaj m tha t ulesha n karrig t par,
280

pran vozitsit, ku rrinte ai dhe t kisha kujdes at se mos po e merrte

gjumi. Rruga ishte me kthesa t mdha prmes nj kanjoni piktoresk.
N nj ast autobusi mori n t djatht pr t dal nga rruga. Ia ngjita
timonit dhe i dhash n t majt. Shoferi u trand nga e kotura e tij dhe
frenoi menjher. T gjith u zgjuan me t ulritura. Besmira, shoqja e
klass, q ishte n karrign prapa meje, mu hodh n qaf me t puthura nga gzimi q ua kisha shptuar jetn. Ishte vajza m e mir n klas,
m e bukura n imagjinatn time shpirtrore, m e zgjuara. Pr kt e
kishin zgjedhur kryetare t klass. Si e till, ajo ndihej tepr prgjegjse
pr mbarvajtje t shtitjes son. Por edhe at e kishte zn gjumi. Kur
ndaloi autobusin, dolm t shihnim se ku kishte mundur t ndodhte
rreziku vdekjeprurs pr t gjith. Hna bnte drit dhe t gjith u
lmeritn kur pan honin ku do t binim, po t mos i kisha shptuar.
Besmira prap m puthi, tashm me lot gzimi. Un, pr shkak t
dashuris adoleshente ndaj saj, m shum iu gzova atyre puthjeve se
shptimit nga vdekja. N brendsi ndjeja dashuri t madhe pr t, por
nuk ia shfaqja dot sepse m dukej e paarritshme. Edhe ajo m donte si
shok klase, ve nga t tjert, por nuk m dashuronte. Kshtu t paktn
gjykoja un. Shpesh m thoshte: Sa t lezetshme i ke lazdrimin, humorin dhe sherret! Dhe vrtet ather kam qen i lazdruar, humorist e i
prdreqt. Dashuria e athershme me koh u shndrrua n simpati pr
t, e cila nuk mu tret asnjher...
Mirani u ndal pr t menduar nse duhej t vazhdonte. Renata e
vshtroi nse do t vazhdonte rrfimin e kujtimeve, apo e kishte prfunduar. Pa e ditur se far po mendonte tani tjetri, ajo tha:
Pr kto q tregove doje t prmbaheshe!?
Nuk u rash deri n fund kujtimeve, tha ai.
Ather vazhdoje, po pret, apo ndoshta dshiron t m bsh
kureshtare?
N vitt e mvonshme shum her kam fjetur me t n ndrra.
281

Edhe m shpesh kur u arratisa dhe u vendosa ktu. Ktu u mundova

shpesh ta portretoja, por nuk m dilte si e shihja n ndrr. E shihja
ndrr dhe m bhej se do t mund ta portretoja kur zgjohesha. M
bhej sikur kisha fjetur gjith natn me t, sikur disa her gjat t njjts
nat kishim br marrdhnie seksuale. Me kalimin e kohs edhe n
ndrra vendin e saj e zure ti. Pr nj koh flija her me t dhe her m
ty, duke ma przn ti gjithnj e m shum ate. araft nuk ia jepja
kunats Sabrush tmi lante. Sa her i ke lar edhe ti dhe nuk t kam
treguar se me ciln kisha fjetur n ndrr. Pastaj mendoja, far informatash bartnin qelizat e trurit q koordinojn epshet seksuale. Mrekulli
m vete. Ma sillnin ate n ndrr pr t ma ruajtur kshtu ekulibrin
biologjik.
Mirani pushoi se rrfyeri dhe ndjeu se kishte marr zjarrmi e po djersitej. Renata kishte filluar t qeshte dhe n t qeshur tha:
Dora tu ka br val...
Ti e kishe fajin, meq m detyrove t tregoj...
Gjithka ishte njerzore dhe nuk ke prse hidhrohesh. Ktu nuk
po na sheh njeri pos lisave dhe n ndonj boshllk t tyre edhe yjet e
kristalt n qiell.
Mirani nuk reagoi m, trhoqi dorn e tij nga dor e saj. Renata priste
q Mirani ti prgjigjej n pyetjen q ia kishte br po ai shtirej sikur kishte harruar.
Gjith kto emocione t bn t harrosh t m prgjigjesh: pranon
t vish me mua n pushime dyjavore n Greqi? ia rikujtoi ajo.
Nuk mundem, m duhet t punoj gjat ktyre tre muaj t pushimeve n Fabrik t Opelit, sepse aty m ka plqyer kur punova gjat
dimrit.
Se mos po nguron pr shkak t parave? Un i kam parat e kursyera nga puna q po bj me ushtrimet n seminar gjuhsor. Pastaj edhe
prindrit m kan thn se do t na japin t holla t bollshme pr pu282

shime. Ti e di, ata edhe prpara t jan lutur q t mos punosh, po vetm
t studiosh. Po t erdhi keq t shkojm me para t prindrve, i kam kursimet e mia. Ushtrimet e kursit po i mbaj q t pavarsohem financiarisht sa m shum nga prindrit.
Nuk m bhet pushim tani kur mbretron situat kaq e rnd n
Kosov, sado q do t vija me dshir me ty dhe pr t par bregdetin
nga kufiri i Butrintit e deri n Pervez. Pushim nuk kam br n jetn
time, pos atij uikendi n Ulqin.
N fakt ai po mendonte se dy jav edhe mund tia lejonte vetes, meq
ndonj aktivitet nuk kishin planifikuar dhe tani Jusufi e Kadriu po merreshin me prgatitjen e botimit t Liris. Ndonj ndihm atij nuk ia
kishin krkuar. Por, hallin e kishte kryesisht te parat q do ti duheshin
pr vitin tjetr t studimeve, pasi me punn q bnte n pushime mbante veten dhe financonte angazhimin e tij politik.
Nuk po t ngushtoj, t kuptoj q nuk t pushohet n kto rrethana,
i foli Renata, duke menduar se e kishte vn n pozit t keqe.
Renata e Mirani shtitn deri pas mesnate. Duhej shfrytzuar nj nat aq e mir se nuk i dihet motit n Gjermani.
15.
N mbarim t korrikut dy polic t kriminalistiks erdhn n konvikt te Mirani, pasi e paralajmruan n telefon, duke i krkuar leje pr
nj bised.
Je duke marr postn me rregull? e pyti njri nga polict.
Domethn, ju ma merrkeni postn, meq nuk po m vijn drgesat pr gati nj muaj? u prgjigj me pyetje Mirani.
Tash sa dit nuk merrni post?
Them po bhet muaji, sado q n fillim nuk qesh i vmendshm.
Jeni interesuar pr t pyetur t paktn n post?
Jo, meq jan pushimet. Pata menduar se duhet t m vij vetm
283

shtypi i abonuar nga Republika e Shqipris. Gjykova se ata ma kan

ndalur, prandaj i kam shkruar nj letr Ndrmarrjes se Librit n Tiran.
E keni kopjen e asaj letre? pyeti polici.
Po.
Mund ta shohim?
Pse jo, por nuk e kuptoni. sht e shkruar n gjuhn shqipe.
Nuk prish pun, vetm ta shohim.
Mirani u ngrit nga vendi, sepse biseda po zhvillohej n kuzhin, dhe
shkoi n dhom prej ku u kthye me letr n dor.
Polici e mori dhe kur pa edhe dshmin q ishte drguar rekomande, i tregoi kolegut t tij, i cili mbajti shnim.
E paskeni drguar rekomande, a mund t na e prktheni prmbajtjen?
Po, u prgjigj shkurt Mirani dhe ua prktheu fjal pr fjal.
E njihni njfar jugosllavi me emr Rezil Mejtepi?
Kam dgjuar pr t, por ai nuk sht jugosllav, sht shqiptar nga
Kosova.
E njihni mir?
Jo, kam dgjuar pr t, gnjeu Mirani.
A mund t na tregoni, se far keni dgjuar, pyeti polici me qetsi.
Kam dgjuar t jet spiun i UDBs, si mund ta dini, por ju ata i
toleroni...
Kjo sht n kompetencn ton, nse i tolerojm ose jo! Ju pyetem
far keni dgjuar konkretisht? ndrhyri polici, ksaj radhe me paraqitje m serioze.
Mirani u tregoi pr ato q kishin ndodhur midis Rezilit e kroatit, kur
kroati e kishte ther me thik.
Dika tjetr keni dgjuar? pyeti polici duke mos u mjaftuar me
kt ngjarje.
Se ka sajuar nj grup me emrin Grupi Komunist Zri i Kosovs, por ai
284

grup ka pushuar veprimtarin e tij.

A keni pasur korrespondenc me Rezil Mejtepin? pyeti polici.
M falni, por kto pyetje jan tepr konkrete dhe dua t shfrytzoj
t drejtn pr t mos u prgjigjur! u prgjigj Mirani.
Polici tjetr nxori nga dosja ca letra dhe ia vuri prball Miranit.
I njihni kto letra, jan korrespondenc e zotri Mejtepit? pyeti
polici i dyt duke ia vn letrat mbi tavolin.
Po, m ka shkruar dy her dhe iu kam prgjigjur. Tjetr korrespondenc nuk kemi pasur.
Mir, tani po ju informojm se zotri Rezil Mejtepi sht kapur n
flagranc duke jua vjedhur postn juve dhe Jusuf Grvalls. I njihni zotrinjt Grvalla?
I njoh.
Edhe atyre ua ka vjedhur postn zotri Mejtepi.
Si ka mundur t na e vjedh postn, nse m lejohet tju pyes?
N post t Shtutgartit ka hapur postlager, pastaj ka falsifikuar n
emr tuaj krkes prkatse, sikur ju pr nj koh do t jeni n Shtutgart,
ku duhej tju vinte posta. Npunsit e posts n Shtutgart jan br t
dyshimt, kur atij i sht grumbulluar post e shum personave. Kan
informuar policin, e cila ka shkuar dhe e ka pritur derisa ai ta merrte
postn. E kan kapur dhe pastaj ia kan bastisur postlagerin dhe banesn. I kan gjetur postimet n emr tuaj dhe t Grvallajve, disa vula q
prdoren pr falsifikime, nj ditar interesant dhe materiale t tjera. Jeni i
knaqur me informim? pyeti n fund polici.
Ju falenderoj, pasi keni t drejt t mos m tregoni asgj.
Tani do tju tregojm nj kopje nga ditari, meq sipas prmbajtjes
s tij, ne po dyshojm se zotri Mejtepi sht spiun i Sigurimit t Shqipris dhe jo i UDB-s se Jugosllavis, si e akuzuat ju.
Polict ia vun kopjet e ditarit t Rezilit prpara dhe i than ti lexonte
pjest e nnvizuara nga hetuesit, q tashm e kishin prkthyer t trin.
285

Mirani sapo e pa dorshkrimin e Rezilit, iu kujtua gjysmanalfabetizmi i

tij. Pastaj nisi ta lexonte tekstin. Hasi n vshtirsi pr t lexuar at
dorshkrim t shmtuar. U krkoi falje policve, me shpjegimin se sht
dorshkrim i gjysmanalfabetit. Sapo lexoi shnimin:
U takova me Draprin e ekanin nga Republika e Shqipris n nj vend
konspirativ, m urdhruan q ta survejoj Jusuf Grvalln dhe Miran Bruajn.
Survejimin e tyre ata e arsyetuan, se q t dy jan spiun t rrezikshm t UDBs...
Mirani ndrpreu leximin.
Ju lutem, mos u bni naiv t dyshoni se Rezil Mejtepi sht spiun
i Sigurimit t Republiks se Shqipris. N fjali t par, t nnvizuar nga
ju, prforcova dyshimin se ai vrtet sht spiun i sofistikuar i UDB-s,
ose ndonj psikopat. Ai ka br gjith kt aksion, vetm q ju tia kapni
rastsisht kt ditar, pasi posta jon nuk i ka hyr n pun, sepse nuk
sht post q meriton t survejohet.
Ju lutem, lexoni edhe kt pasus! iu drejtua polici Miranit duke
treguar pasusin n nj flet tjetr.
Mirani filloi ta lexonte tekstin e nnvizuar q ia ofroi polici:
Me Miran Bruajn jemi takuar pr t biseduar pr organizatat tona. Pasi
konstatova se at nuk e lejon UDB-ja, u binda se ai duhet luftuar. U binda se
informatat e Sigurimit ton kombtar ishin t vrteta, sepse Sigurimi yn kombtar
sht vigjilent dhe nuk gabon, meq drejtohet nga Partia jon lavdimadhe, me
Shokun e dashur Enver n krye...
Kjo sht edhe nj dshmi m shum, q ky njeri sht vrtet
udbash dhe jo psikopat, si improvizon ndonjher. Spiuni i Sigurimit
nuk do t kishte guxuar t mbante kso shnimesh, sepse do ta paguante me kok.
Ju lutemi, lexojeni edhe kt pasusin ktu! iu drejtua polici. Polici
tjetr mbante shnime.
Mirani zuri t lexonte:
286

Sot u takova me dy bashkatdhetar n stacion. U fola pr rrezikun q paraqiste udbashi Jusuf Grvalla. Ata mu prgjigjen, se edhe n Kosov iu kishin thn
po kt gj disa intelektual q i kishin farefis, por q nuk pranuan ti tregonin
emrat e tyre. Bile, ata ishin informuar se Jusufi po prpiqej t vihej n shrbim t
Sigurimit shqiptar, por nuk po i mashtronte dot, sepse Sigurimi e kishte marr
vesh, jo vetm prmes meje, por edhe nga t tjer agjent t tij, se kt detyr UDBja
Jusufit ia ka caktuar, pos q t identifikoj se cilt shqiptar jan patriot, t shprbj edhe Grupin ton fammadh Komunist Zri i Kosovs. Kjo sht edhe nj
dshmi m shum, se askush, as i kamufluari Jusuf Grvalla, nuk mund tia hedh
Sigurimit ton syshqiponj dhe as mua, ushtarit t saj, gjegjsisht t Atdheut...
Ju lutem, mos m bezdisni me shkarravina t sajuara primitivisht
nga Rezil Mejtepi! iu drejtua Mirani policve. Ekspertt do tjua vrtetojn kt q po jua them dhe mendoj se nuk keni nevoj t bheni
naiv duke informuar mediat se gjoja keni zbuluar nj spiun t Sigurimit
t Republiks s Shqipris.
Ju falenderojm pr kshill, por nuk jua kemi nevojn, sepse ne
vendosim vet se ka duhet t bjm, ia tha polici q po ruante paksa
inatin nga fajsimi i mhershm dhe propozimi i tanishm i Miranit.
T lutem, vetm edhe kt pasus dhe nuk do t t bezdisim m,
iu drejtua polici tjetr duke vn gishtin tregues mbi pasusin q i sugjeronte ai Miranit ta lexonte.
Sot u takova n t njjtin vend konspirativ me shokt Drapr e ekan dhe m
prgzuan n ndikimin q kisha n organizim t demonstratave n Kosov. M
bn me dije se edhe n Kosov kishin angazhuar shum spiun q tani t prgatisnin kryengritje t armatosur, pasi protestat paqsore politike nuk dhan rezultatin e
planifikuar. Sa krenar q ndihem q po i shrbej kauzs son kombtare, q do t
konkretizohet me krijimin e Shqipris se Madhe...
Vrtet m mjafton, pasi montimi i tij duket aq transparent, sa nuk
do mend t konstatohet edhe nga laikt, ndrpreu leximin Mirani
duke dhn mendim plotsues, por tani dukej se po bhej nevrik nga
287

provokimi q i shkaktuan kto pjes t ditarit t Rezil Mejtepit. Termin

Shqipri e madhe e kan shpikur serbt, por shqiptart e arsyeshm nuk e
prdorin. Asnjher nuk kam dgjuar t prdoret as n Republikn e
Shqipris, meq rregullisht po lexoj shtypin e saj dhe po dgjoj Radio
Tirann. Bile, un dyshoj se diktatura e Enver Hoxhs nuk e dshiron
as bashkimin e Kosovs me Republikn e Shqipris, pasi nuk do t
mund t ushtrohej kjo diktatur, t cils n Tiran zyrtarisht po i thon
diktatur e proletariatit.
Mbaroi biseda dhe ju kshillojm q t tregoheni m t kujdesshm gjat ktyre ditve! iu drejtua polici tjetr Miranit. Po na u deshe ose po patm ndonj informat do tju kontaktojm. Kjo sht
kartvizita ime dhe mund t m telefononi, nse dyshoni se po survejoheni nga ndokush, ose nse dshironi t na thoni dika q u rezervuat ta thoni tani.
Ju faleminderit! tha Mirani.
Mirupafshim! u prshndetn polict duke paluar dokumentacionin.
Kur shkuan Mirani nisi ti analizonte prjetimet duke thn m vete:
Qeni, ia falem jetn, pasi vrtet do ta kishte vrar Vasili! Tani sajuaka
gjra m t rrezikshme dhe sigurisht q do ti avancoj e sforcoj.
16.
T nesrmen Mirani udhtoi pr Shtutgart. Shkoi t Jusufi e Bardhi.
Aty gjeti edhe Kadriun. U mirprit dhe i erdhi mir q Jusufi e Kadriu
nuk po e angazhonin pr ti ndihmuar n prgatitje t gazets Liria.
Prpara e vuante prgjegjsin pr botim t Bashkimit, meq vlersonte
vetn se nuk ishte kompetent pr ti dal zot asaj prgjegjsie.
Po bnte koh e mir. Jusufi propozoi t dilnin n natyr, pasi n
afrsi kishte livadhe e pyje q t hiqnin mallin e Rugovs piktoreske.
Bashk me Jusufin, Kadriun e Miranin, n shtitje doln edhe fmijt e
288

Jusufit. Meq n nj rast u gjendn vetm Mirani dhe Dardana, q ecnin

m shpejt se t tjert, ajo kureshtare dhe fascinante e pyeti Miranin:
Axhi Miran, prse nuk po e prgatit bashk me babin dhe Axhin
Kadri edhe gazetn Liria, si dikur gazetn Bashkimi!?
Sepse mjaf e kam nervozuar un babin, tani ai ka Shokun Kadri,
q sht m i sjellshm se un. Shoku Kadri sht edhe gazetar, si babi
yt, prandaj bashkpunojn si koleg. Mirani iu prgjigj kureshtjes se
Dardans, duke menduar m vete: Sa e zgjuar q sht, bhet sikur nuk
i intereson gj nga punt tona, por sa mir i ka kap syri i saj i vmendshm!
Mir q m sqarove, sepse un isha br merak, se mos babi sht
hidhruar me ty dhe nuk dshiron t bashkpunoj m, ia ktheu e
gzuar Daradana.
Arsye konkrete nuk ka pasur, pos atyre nervozave q ia shkaktoja
rastsisht e her pas here. Pastaj, ndonjher edhe mund t jemi hidhruar, si hidhrohen shokt e vllezrit, por jo m shum. Ty sa her
po t ndodh t hidhrohesh me Premtimin.
Po, po, por ai sht fajtori, u mbrojt Dardana.
T gjith kshtu thon, askush nuk dshiron ta pranoj fajin, prandaj as ti nuk ke nevoj, meq ju kam prcjell. Ndonjher edhe ti e ngacmon prpara ose nuk e dgjon.
Sepse ai do t keqprdor faktin se sht m i madh e un nuk pranoj komandime t tij, u arsyetua tjetra.
Secili gjen arsyetime edhe kur sht fajtor, prndryshe nuk do t
kishin ndodhur znkat.
Domethn, do t m bsh mua fajtor, Axhi Miran? pyeti Dardana paksa e hidhruar.
Jo, nuk thash se je fajtore. Kjo nuk do t thot q Premtimi sht
fajtor prher.
Falimenderit! u shpreh e lehtsuar Dardana.
289

Jusufi e thirri Miranin t mos nxitonte.

Do t ulemi ne t rriturit, ndrsa fmijt le t lozin! tha ai. Fmijt
e kuptuan se duhej t largoheshin, pasi babi dhe xhaxhallart Kadri e
Miran donin t bisedonin pa prani t tyre.
Tek un ishte policia kriminalistike e Hailbronit, nisi Jusufi. M
informuan q Rezil Mejtepi kishte vjedhur postn time dhe tnden.
Besoj edhe te ti, Miran, duhet t ken qen.
Po, miratoi shkurt Mirani.
Jusufi informoi se si kishte shkuar biseda me polic. Edhe atij i kishin
ofruar pjes t ditarit t Rezilit pr t lexuar, por ishte prmbajtur pr t
dhn komente, si kishte vepruar Mirani. Tregoi se sa e kishte irituar e
hidhruar kjo veprimtari e Rezilit, ndrsa Mirani informoi edhe pr komentet q kishte br para policve.
Me sa kuptova, nisi t sqaroj Mirani, Rezili po e vazhduaka
veprimtarin e tij, vetm se ka ndryshuar metodn dhe taktikn. Q kur
na u burgos Vasili nuk po ka kush ta vrojtoj. Kurse Nuriu ua ka br
orape rrethin tuaj kndej dhe angazhimi i mhershm i rrethit tuaj
sht dmtuar. Edhe Sadi Bakaj po mban linjen Shtutgart Sant Gallen,
prandaj kta gjarpririnj q ne po na duket se po lvizin kot ktej e andej,
mund edhe t na kafshojn. Ti m pate thn, Kadri, se bashkatdhetart
e kishin par Sadiun n Sant Gallen, pr t cilin ti kishe dgjuar q moti
se sht i rrezikshm.
Shok ju kndej nuk po ruheni, nuk jeni konspirativ, mori fjaln
Kadriu. Sidomos ti, Shoku Jusuf, vigjilencn e ke lshuar prtoke.
Shtpia jote sht br si t ishte stacion treni. Vijn njerz vetm pr t
kaluar kohn, sepse mrziten pr t ndenjur n banesat e tyre. Te ti ata
kan gjetur mirpritje bujare dhe nuk duan tia din se kshtu po konsumojn ushqimin e familjes sate. Ti, me bujarin e tepruar, e mirpret
secilin, sikur t t vinin si miq. Duke ardhur kaq shum, t pengojn n
pun, n pushim, lexim e ndej me familje. Kjo sht nj pjes e dmit.
290

Pjesa tjetr, e rrezikshmja, sht se n mesin e gjith ktyre njerzve,

vijn t kamufluar edhe informues t UDBs, pse jo edhe ndonj q
prgatitet pr dika m serioze n t ardhmen. Prandaj, meq jemi
shok, kam t drejtn t propozoj q ti t ndyshosh kt mirpritje ndaj
gjith atyre njerzve.
Pjesrisht ke t drejt, tha Jusufi, por kt mnyr po e shfrytzoj pr t edukuar disa t rinj dhe pr t ndrgjegjsuar puntort e
interesuar pr veprimtari patriotike. Sikur t ishte ndonjri informator
e spiun i UDBs, do t na tregonin nga Prishtina, sepse n hiarkin e
UDBs n Kosov kemi njeri q na informon se cilt njerz ktej
punojn pr UDBn. Kshtu, ne dim pothuajse pr do vikend, se
cili udbash do t vij nga Kosova n Mynhen, Shtutgart e gjetiu, t cilt
mbledhin informata, dezinformojn bashatdhetart, udhzojn dhe u
japin detyra informatorve dhe kthehen. Ndr ta m aktivt jan Selim
Brosha dhe M.H., pr t cilt m sht thn se dyshohen q vetm rrogat legale i marrin si t punsuar n UDB-n e Kosovs, por q komandohen nga UDB-ja e Beogradit. Kto lidhje q kemi nuk m kan paralajmruar se n mesin e atyre q vijn ka informator t UDB-s...
Domethn njeriu juaj nuk paska informtata t bollshme. Por, nga
t tjera burime jemi informuar ne se kush hyn e del te ti, ndrhyri Kadriu, pa pritur nse Jusufi kishte prfunduar prgjigjen e tij.
Un jam i bindur, se UDBja e Serbis ka organizim paralel n
Kosov dhe n mrgat, shtoi Mirani. Kam ardhur n prfundimin
se q kur sht menjanuar Rankovii, Beogradi serbomadh, nuk u beson strukturave politike e policore t Kosovs, prandaj ka organizuar
struktura t vetat paralele, sidomos sa i prket shrbimeve t fshehta.
Pr nj rast Jusufi e di, meq e kemi diskutuar. Tani, sa pr njoftim
tndin, Kadri, n Vjen ishte nj spiun i UDBs s Serbis. E quanin
Fekir Dalana. Por, ai m nuk sht dukur ktej. Tani, un po dyshoj n
njfar Xhafarin, t cilin ju e thrrisni me pseudonim Skander. Erdhi
291

vern e vitit t kaluar i kamufluar si student dhe u punsua pikrisht n

afrsi t Ludwigsburgut. Rrinte haptazi, n prani t shum vetave, me ty
Jusuf dhe me Bardhin. U kthye dhe si ndodhi gj. Prap erdhi e shkoi
dhe tani sht ktu. Pra, ka ardhur disa her, sht kthyer dhe asnjher
nuk i ndodhi gj. E habitshme. Bile, nuk po pyesim se ku i merr t hollat pr gjith kto udhtime, meq thot se sht student. Kurse sa pr
t riun Hafif Gagaj, q sht nga ana e juve, Kadri, kam pyetur dhe m
sht thn se sht rruga ordiner, degjenerik dhe me t vetm se komprometohemi. Me tipa t till nuk kemi koh t merremi dhe as t rrezikojm, sepse kemi mrgimtar t tjer, tashm edhe t interesuar pr
tu angazhuar, ngse n Kosov ata tashm po friksohen t shkojn.
Pr Xhafarin garantoj un, pasi at ma ka sugjeruar Shoku Sabit,
njri nga udhheqsit kryesor t organizats son... sqaroi Jusufi.
M n fund, t paska kontaktuar! ndrhyri Mirani.
Miran, e di q ti ke krijuar nj mendim negativ pr Shokun Sabit,
por ta kam trhequr disa her vrejtjen se at nuk guxon ta prgojosh!
ia trheqi vrejtjen Jusufi me z serioz duke menduar se Mirani do t
fliste pr Sabitin edhe para Kadriut.
Se mos sht profet, pr t cilin nuk guxuakemi t shfaqim mendime kritike, edhe kur njerzit na tregojn se n gjendje sht katandisur, ia ktheu Mirani.
Edhe ai ka informata t kqija pr ty...
Q mund ti ken shkuar q ktej nga t njjtit q u munduan t t
dezinformojn edhe ty, por meq nuk ia arritn, paskan gjetur form t
trthort, e ndrpreu me hidhrim Mirani.
Ne jemi sqaruar dhe nuk kemi nevoj tu rikthehemi, sepse ti vet
i ke pranuar vrejtjet e mia... reagoi Jusufi.
Nuk kemi nevoj t bisedojm n kt nivel, ndrhyri Kadriu.
Kto gjra, shoku Jusuf, i kemi biseduar s bashku, edhe pse nuk ishte
i pranishm Mirani. Bisedn e kishim pr rrezikun se si do t na infiltro292

hen shrbtort e UDBs, pasi do t angazhohen m me prkushtim,

pr t na penguar...
Ata ve jan infiltruar, prderisa n merremi me dezinformatat e
tyre, edhe pse ne e njohim m mir njri-tjetrin. T till tipa q prflasin
her pr njrin e her pr tjetrin, varsisht nga mesi ku gjenden dhe me
k bisedojn... ia ndrpreu fjaln Mirani.
...Sepse organizimi juaj nuk i prgjigjet bllokimit t infiltrimit t
udbashve dhe informatorve t tyre, ndrhyri Kadriu, duke mos i ardhur mir pr ndrhyrjen e Miranit.
Edhe kt do ta ndryshojm, mori fjaln Jusufi, sepse tani m
ka udhzuar Shoku Sabit, se si duhet t veproj...
Se mos e keni ju t OMLKs organizimin m t mir, ndrhyri
Mirani, meq i erdhi inat pr zhvlersimin q bri Kadriu. Ju jeni futur
n ilegalitet aq t thell, sa gati nuk jeni shndrruar n uritha. Megjithat,
burgosjet n Kosov po dshmojn se edhe konspiracioni juaj komunist nuk duhet t ket qen i atij niveli sa shisni ju mend. Kurse n mrgat, ti shoku Kadri ende nuk ke antarsuar njeri vetm mban rreth
vets disa kandidat simpatizant q duhet ta plotsojn stazhin para se
ti antarsoni.
Miran, po m ndrhyn pa vend dhe po shpreh mendim pr tema
q nuk t prkasin dhe nuk je kompetent... iu drejtu Kadriu, duke u
mundur ta prmbante hidhrimin, sepse ai po e vuante rnd burgosjen
e shum antarve t organizats s tij n Kosov.
sht n natyr t Miranit dhe prandaj ky ves i tij e ka nj si lezet
n vete, tha Jusufi duke br nj qeshje t leht.
Pavarsisht, duhet t tregohet m i prmbajtur dhe m i vmendshm. Un mendoj se ju ende nuk duhet t filloni me antarsime, sepse do t keni frkime t simpatizantve tuaj. Them, derisa t formalizohet marrveshja pr bashkim, meq prmbajtsisht jemi dakorduar,
t presim me antarsime. Kur bashkimi t shpallet, riorganizimi do t
293

nis n Kosov, pastaj do t bjm riorganizim t prbashkt edhe n

mrgat, prshtatshm me riorganizimin n Kosov.
Meq ti, Kadri, i dhe t drejt vetes t na kritikosh ne, prse nuk
paskam t drejt t shpreh mendime kritike edhe un, ndaj jush...
Jusufit nuk i plqeu kundrvnia e Miranit ndaj ndrhyri:
Sikur po vonohemi, sepse ky nivel i organizimit t tanishm nuk
mund t jap rendiment m t lart se sa kemi arritur. Pr hir t prpjekjeve q po bjm pr bashkim, un shtyva pr m von nxjerrjen e
nj organi t organizats son. Kt ma krkoi para ca kohe Shoku Sabit. Pastaj, them se tani nevojat tona po na i plotson Liria q po e nxjerrim bashkarisht, por na duhet, gjithsesi, t ngutemi q ti bashkojm radht n nj organizim t vetm, t disiplinuar dhe mir t koordinuar e
me udhheqje t centralizuar.
Kadriu e shikoi Jusufin pr ta sinjalizuar se nuk bri mir q tregoi se
po e nxjerrnin bashkarisht Lirin.
Shoku Kadri, u ngut Jusufi, nga Mirani nuk kemi nevoj ta
mbajm t fsheht kt bashkveprimtari, pasi e kemi shok dhe prfaqson organizatn e Frontit, pavarsisht se veprimtarin e asaj organizate e kan ngrir pr t pritur bashkimin dhe bashkorganizimin ton.
Mos u bni merak, edhe Dardana shprehu shqetsimin, se prse
nuk po angazhohesha pr t prgatitur bashkarisht Lirin, por e sqarova,
se nuk isha i nevojshm.
Lri bisedat me fmijt, Miran, se nuk po na hyjn n pun tani!
mori fjaln Kadriu. Bashkimi po vonohet, Shoku Jusuf, sepse shokt
tan nuk po gjjn kontakt me Lvizjen tuaj. Te Metush Krasniqi kan
shkuar shokt, meq ua pata drguar informatn q morm nga ti, por
ai nuk ka pranuar t jet udhheqs i organizats suaj, bile ka thn se
me Rrobaqepsin, si e quante ai Shokun Sabit, nuk dshiron t ket
kurrfar pune e lidhje. Pr kt shkak po ndodh vonesa dhe do t lutesha t kontaktosh Shokun Sabit q t na e mundsoj ndonj kontakt
294

t ri n Kosov.
Jusufi u befasua nga sqarimi i Kadriut dhe nuk i erdhi mir prse foli
n mnyr aq konkrete n prani t Miranit, pasi ai i kishte thn disa her
se Sabitit nuk po i duket gjkundi organizata e tij n Kosov.
Shoku Kadri, nuk br mir q prmende emra konkret n Kosov, iu drejtua Jusufi.
Pak m par the se nga Mirani nuk kemi asgj t fsheht dhe un
u ndjeva i detyruar t shpjegoj pr vonesn q po ndodh n Kosov,
u prgjigj Kadriu.
Nuk e kisha pr arsye t pranis se Miranit, filloi t mbrohet
Jusufi, por jemi prcaktuar q n prani t t tretit t mos prmenden
emra konkret n Kosov. Njsoj do t kisha reaguar edhe po t ishte i
pranishm Bardhi.
T kuptoj, miratoi Kadriu.
Ather po shtisim ca q t na lviz gjaku m mir, iu drejtua
Jusufi Kadriut.
Mi falni ca minuta edhe mua! i luti Mirani.
Urdhro, se nuk pate ln gj mngut, iu prgjigj Kadriu n t
qeshur.
N ilegalitet t thell dhe pr shkak t konspiracionit, ndonjher
edhe naiv, vshtir gjenden lidhjet. Pastaj, sikur hetoj nj dukuri q ka t
bj me pozimet tuaja, sikur keni kushedi far organizime t shtrira dhe
t fuqishme. Tani jemi t vonuar dhe po dshmohen parashikimet q
patm br n kryeartikull t Bashkimit. Bile Jusufi pat shtuar nj citat t
Leninit, q dikur e urrente pr shkak t prkatsis s tij sllave, se kur
ndodhin shprthimet, sht e pamundur t organizohet forca udhheqse. Ajo duhet t jet e formuar para shprthimeve. Me kt nuk desha
t them se Jusufi ta ka kaluar ty, Kadri, me leninizm. Desha t them q
t mos strzgjateni me bisedime n Kosov, pasi sikur vjen er e gars
se kush duhet t ket primatin n organizim t ri. Me rndsi sht q
295

t bhet riorganizimi midis atyre q njihen dhe jo t vonohet duke pritur gjetjen e lidhje me organizime q nuk mund t gjenden. Dhe, nse
n Kosov do t vonohen, e do t vonohen pr shkak t arrestimeve e
prndjekjeve t mdha, ather ne duhet t mendojm konkretisht pr
organizimin ton n mrgat, sepse kshtu nuk mund t avancojm gj.
Bisedimet pr bashkim, n parim, i kemi br duke marr pr baz Tezat
e Frontit q na i ofrove ti.
Si nuk e paske harruar qndrimin tim pr Leninin? pyeti Jusufi,
duke shprehur paknaqsin pse Mirani po e thoshte kt n prani t
Kadriut. Vrtet un isha vetm enverist dhe nuk doja Lenin e Stalin,
meq ishin sllav. Por, pr Stalinin m tregoi Mirani, se nuk ishte sllav,
por se ishte br m rus se sa Lenini, duke br krahasim me shqipfolsit tan t tipit t Sinan Hasanit, q mundohen t bhen m jugosllav
se vet Titoja. Ndrsa sa i prket mendimit tjetr, edhe un prkrah at
q shprehu Mirani. Edhe prpara, Shoku Kadri, t kam thn q mbshtete platformn politike t shtruar n kryeartikull t Bashkimit, jo pr
faktin se e kam redaktuar vet dhe kam shtuar edhe un ndonj gj, por
se m pat plqyer, prandaj u dakordova q ta botonim. Edhe Tezat tuaja
i pata vlersuar se ishin t bazuara n at kryeartikull, prandaj nuk patm
vshtirsi t mirkuptohemi kur e diskutuam platformn q duhet t
ket organizata q do t dal nga bashkimi yn.
Mir, a jeni dakord q t presim edhe ca dit se far prgjigje po
na japin shokt nga Kosova dhe pastaj t prfundojm bisedat tona.
Nse jeni t pajtimit, mendoj q t bjm paraprgatitjet, meq nuk
mund t flasim spontanisht, si tani Mirani, edhe pse jam dakord me ato
q tha.
Pasi kreu propozimin Kadriu, Mirani u ngrit pr t shtitur. Pas tij
bn t ngrihen edhe Jusufi e Kadriu. Mirani mori vrapin pr te fmijt
e Jusufit, t cilt po loznin e po mblidhnin lule.
296

17.
N fundjavn e tret t gushtit Kadriu i telefonoi Miranit pr ta njoftuar se do t takoheshin t shtunn te Jusufi. Kur Mirani arriti te shtpia
e Jusufit, aty gjeti Kadriun. Tani po e radhisnin tekstin e platforms finale pr bashkim me Jusufin. N fund Jusufi shtypi tri kopje q ta kishin
secili nga nj gjat diskutimit. T gjith ndiheshin t gzuar se m n
fund po bhej di konkrete pr bashkim. Kadriu informoi se bisedimet
pr bashkim n Kosov nuk kishin mund t prfundonin me bashkim,
pasi kt e kishte penguar burgosja e drejtuesve t OMLK-s dhe burgosjet e antarve t organizimeve t tjera. Ai informoi Jusufin e Miranin se OMLK-ja e kishte autorizuar at pr t vazhduar bisedat n emigracion. Jusufi shfaqi qndrimin se Lvizja do t prfaqsohet nga Shoku Sabit dhe vet ai. Mirani prsriti qndrimin se Fronti ka ngrir organizimin dhe sht dakord me vendimet q do t marrin prfaqsuesit e
ktyre dy organizimeve.
Meq Tezat ishin identike me iden e shtruar n kryeartikull t
Bashkimit, ato u miratuan si t tilla, duke mbetur hapur pr t vendosur
pr prcaktimin politik t krkess KosovaRepublik, vetm pr KSA
t Kosovs apo me t gjitha viset shqiptare n Jugosllavi. Kadriu
konkretizoi mendimet e tij:
Krkesa e deritanishme kombtare pr lirim t Kosovs me t
gjitha viset etnike shqiptare nn Jugosllavi dhe bashkimi i tyre me Republikn e Shqipris, tashm vetvetiu sht rrudhur n krkesn KosovaRepublik! Edhe prcaktimet ideore e politike nga ekstremi i majt deri
tek ekstremi i djatht, tashm kan nj karakter formal. T gjitha organizimet jan prcaktuar vetm pr barazi nacionale n Jugosllavi, duke
respektuar rendin kushtetues t saj. Kshtu sht e formuluar edhe n
Teza t Frontit. Se si ndodhi ky transformim askush nuk po e shpjegon
saktsisht. Mendohet se kt tkurrje e bri populli, i cili n demonstrata t marsit e prillit doli vetm me krkesn KosovaRepublik.
297

 Kjo, shfaqi mendimin Jusufi, nuk mund t qndroj, sepse

popullit nuk i ishte lejuar t bj referendum. Ky arsyetim vjen nga nj
praktik, se populli i bn edhe ato q nuk i bn, sepse nuk mundet, ose
nuk sht i vetdijshm pr ti br. Po t ishte e vrtet se kshtu ka
vendosur populli, ather organizimet e fshehta e t hapura, ilegale e legale, si po praktikohen t quhen gabimisht n fjalorin e prditshmris,
del se populli po i udhheq edhe kto subjekte. Ndrsa kto subjekte
nuk kan si ta pranonojn se po i udhheq populli. Kjo do t ishte e
ngjashjshme, sikur orkestra t dirigjonte dirigjentin. Prandaj, them se
kto zhvillime na dalin si t ngatrruara.
Po prpiqem t vazhdoj mendimet e Jusufit, e mori fjaln Mirani.
Beogradi po dezinformon se shrbimet e fshehta po i organizojn
demonstratat e trazirat kundrrevolucionare dhe po i kanalizojn krkesat politike n Kosov. Kto shrbime na qenkan sovjetike dhe shqiptare. Kjo u duhej pushtetarve t Beogradit pr t manipuluar opinionin
dhe perndimort, duke synuar t paktn neutralizimin e tyre. Shrbimet sovjetike nuk kishin interes t nxisnin trazira n Kosov, sepse
kshtu do t nxisnin importin e tyre n shtetet socialiste t Paktit t Varshavs, duke u treguar popujve se sht e mundur t demonstrohet
edhe nn kto diktatura moniste. Shrbimet e Republiks se Shqipris
gjithashtu nuk kan interes ideo-politik, edhe pse do t duhej t kishin
interes kombtar. Por intersi kombtar pr kt diktatur t proletariatit,
si po quhet zyrtarisht n Tiran, sht shndrruar n interes internacionalist. Udhheqsit n Tiran i ka prfshir deliri i madhshtis s t
qenit i vetmi vend socialist n bot. Kt e dshmon edhe fakti se ata
po ndihmojn financiarisht partit komuniste n disa vende perndimore, n Azi, n Amerik Latine e n Afrik. Ato parti po thon, se Republika e Shqipris sht i vetmi shtet socialist dhe udhheqsi i ktij
shteti, Enver Hoxha, sht i vetmi klasik i gjall i marksizm-leninizmit.
Kz pushtet nuk po ndihmojn fare, t paktn financiarisht, organizimet
298

ton n Kosov dhe as n emigracionin shqiptar.

Sa i prket tkurrjes se krkesave t mparme kombtare, n krkes
pr republik e barazi nacionale, sipas asaj q di un, rol kryesor ka luajtur grupi i studentve q organizuan protestn e 25 Marsit n oborr t
konvikteve t studentve. Ata, me at rast, pr her t par, kan paraqitur krkesn pr statut t republiks. Kjo krkes u prqafua nga revolta masive e 1 dhe 2 prillit n Prishtin. N at protest, hipur n bli, para
Komitetit Krahinor t Lidhjes Komuniste, mbajti fjalim historik lideri i
OMLK-s, duke potencuar edhe nj her krkesn pr statut t republiks pr Kosovn dhe pr barazi nacionale n kuadr t Jugosllavis.
Kaq desha t them pr momentin.
Kadriut i shndriti nuri, kur dgjoi kt vlersim t Miranit, sidomos
kur dgjoi ti prmendej udhheqsi dhe shoku i tij, q dikur ia kishte
kritikuar.
Sipas mendimit t Miranit, mori fjaln Jusufi, nga grupi i paorganizuar i studentve e paskemi tkurrjen e krkesave kombtare n
krkes pr statut t Republiks pr Kosovn. Kjo do t thot se nuk
qenka inicuar nga organizatat tona, aq m pak nga Partia Komuniste
Marksiste-Leniniste e Shqiptarve n Jugosllavi (PKMLSHJ), udhheqsi i s cils sht identifikuar nj oficer i UDB-s n Prishtin. Ata po
rrahin gjoks se partia e tyre i ka organizuar demonstratat dhe ka orientuar krkesat politike.
Pr t vrtetuar konstatimin tim, po ju sjell nj dshmi kokfort.
Para dy javsh erdhi tek un Abdullah Tahiri nga Malisheva e Gjilanit.
Ai, pas daljes nga burgu i Gjilani, kishte ardhur te vllai i tij n Berlin.
Atje ai kishte lexuar gazetn Bashkimi. E kishte pyetur vllan nga e
kishte dhe ai ia kishte dhn adresn time. Prej andej Abdullahu vjen tek
un. Biseduam gjat pr ngjarjet, pr gjendjen dhe pr krkesat. Meq
mu duk interesant informimi i tij, e luta ti shkruante, me arsyetim, se
nuk do ti mbaja t gjitha n mend. Shkroi rreth 22 flet t formatit A4.
299

Mu lut q ato shnime ti mbaja h pr h t fshehta dhe ti publikoja

kur do t m dukej e arsyeshme, sepse tani mund t dmtohen shokt
gjat proceseve gjyqsore. Meq ato shnime nuk i kam me vete, po
mundohem ti prmbledh si i kam n kujtes:
N mbrmje t 11 marsit, dit e merkur, isha n mens t studentve. Rreshti ishte tepr i gjat dhe mu desh t pres t paktn gjysm
ore derisa t vija te pjata e fasules. Kur mora pjatn, mu neverit pamja
e saj. Futa gishtin n pjat. Ishte krejtsisht e ftoht. U revoltova dhe u
brtita me z t lart kuzhinierve: Po na trajtoni si kafsh! Me at rast
prplasa pjatn pr dysheme, hipa mbi nj tavolin dhe thirra me sa z
q kisha: T dalim t protestojm kundr trajtimit t keq q po na
bhet! T gjith studentt mezi kishin pritur kt thirrje, sepse t gjith
ishin t paknaqur. Shprthyen brohoritjet. N mens duhet t ken
qen t paktn pesqind student. Ata nuk m lan t flas m gjat:
Urra n protest! thrrisnin. Po ndrydhnim njri-tjetrin duke nxituar prjashta, n protest. U nism drejt qytetit. Erdhm deri te prplasja me polici. Aty m ka ra n sy studenti Ali Laji, se si po kacafytej
trimrisht me polic. E mbajta mend se kishte mjekr.
T hnn, m 23 mars, rreth ors 15.00, isha duke luajtur top me ca
koleg n parkingun para barks nr. 2, e cila sht e para afr menss, n
lagjen ku jan konviktett e barakat e studentve. N hyrje t baraks dy
polic me rroba civile po tentonin ta arrestonin Ali Lajin, i cili n ato
memente donte t hynte n barak. Aliu nuk po pranonte t shkonte
me ta. Meq e njoha, u thash kolegve: Po duan ta arrestojn Ali Lajin, prandaj ti przm ata qena. Shkuam dhe i rrethuam. Polict shkuan duke e krcnuar Aliun se do ta arrestonin hern tjetr. Duke par
rrezikun Aliu na u lut ta shoqronim deri n konviktitn nr. 3, me shpjegim se atje kishte nj shok. E shoqruam dhe hym n dhom t Syl
Mujs. N at dhom u grumbulluan edhe disa student t tjer, ndr
ta edhe Bajram Kosumi. Ia shtruam ajit. Nuk m kujtohet kush propo300

zoi q t organizonim protest pr ditn e nesrme. Ishim shum student n dhom t vogl. Vendosm t shkruanim nj letr me krkesat tona. Me at rast, pos krkesave sociale pr kushte m t mira pr
student, bm edhe krkesn Kosova-Republik. Ndam rrolet se kush
n cilin konvikt duhej t shkonte q ti bindnim studentt t dalin n
mngjes n oborr t konvikteve. Mua m ra ti informoj studentet n
konvikt t femrave, meq aty kisha shum shoqe. N mngjes u tubuam, fillimisht qindra veta, por nga minuta n minut numri rritej. Erdhi
Azem Vllasi me funksionar t tjer pr t biseduar, sepse kishin frik
se mos po u prishej manifestimi i pritjes se Stafets. Me gjas donin t
prfitonin n koh q policia ti rrethonte konviktt. Nuk donin t na
lejonin t dilnim n protest rrugve. Gjat bisedimeve Aliu nxori letrn
q kishim hartuar dhe e lexoi. Azemi na akuzoi se po i shndrronim krkesat sociale n krkesa politike dhe kjo do t na dal me rrezik. Aliu
kmbnguli: Kto jan krkesat tona. Bisedat po acaroheshin. Nj student u duk sikur po luante rolin e truprojes s Azem Vllasit, emrin ia
than Xhafer Halimaj. Disa student t tjer dyshuan dhe e rrahen. Ishte
incidenti i par q po ndodhte aty. Pastaj shkuan funksionart, sepse u
friksuan se mos po i mbanim peng ose mos po i rrahnim edhe ata. T
paknaqur nga bisedimet, u b thirrja t nisemi drejt Fakultetit Filozofik
dhe prej andej drejt Qendrs. Rrethimi policor ndrkoh ishte konsoliduar. Filluan prleshjet. Na erdhn n ndihm puntort e Kombinatit
Ndrtimor Ramiz Sadiku, t cilt u gjenden aty duke ndrtuar nj konvikt t ri. Policis se Kosovs i erdhn n ndihm edhe forcat speciale
nga Serbia. U b masakr e madhe mbi protestues. Studentt iknin nga
sheshi i konvikteve brenda n konvikte. Para hyrjes s konviktit nr. 1
kam par nj trimri e shkathsi t rrall. Karateisti Haki Ibrdemaj kishte bllokuar dern e ktij konvikti. E njihja dhe e adhuroja, sepse ishte
kampion. Ai ringjalli Bruc Lee q e kishim par n filma. Cilido polic q
ia msyente hyrjes, ai e shtrinte pr tok. U bn dhjetra polic q
301

shpurdhnin t plandosur n tok. Dgjova njrin t jepte urdhrin q ta

vrisnin. U shashtisa dhe thirra: Ik Haki se u dha urdhri pr t t vrar!.
Ai hyri n konvikt, theu dern e dhoms prball dhe doli pr dritare n
ann e prapme. Sa m pat dhn zemr q t godas edhe un n fuqin
time dhe n fund arrita t iki. N mbrmje ikn nga lagjia e konvikteve
t gjith studentt, duke shkuar secili n rrethin e tij. Kshtu u prhap
gojarisht lajmi n gjith Kosovn pr masakrat dhe pr krkesn KosovaRepublik. Secili student u thoshte fshatarve e qytetarve q t ishin n
gjendje gatishmrie se do t plaste kryengritja.
Se si plasn protestat masive me 1 e 2 prill nuk e di, pasi un isha
vetm nj pjesmarrs. Isha para Komitetit Krahinor. Pash kur hipi
Hydajet Hyseni n bli. Ai me megafon prsriti krkesat q kishim br
m 25 mars.
Pastaj na arrestuan t gjithve q kishim qen n dhom t Syl
Mujs. Mua m merrte n pyetje Ali Vllasi, vllai i Azemit. Kisha prshtypjen se i kishte marr vesh t gjitha. M tha t tregoj si kishte ndodhur, me premtimin se do t m lironte nga burgu. Un i tregova dhe
ai mbajti fjaln e m liroi.
Ja, ky sht rrfimi i prmbledhur i Avdullahut. Edhe pse nuk na hyn
n pun n kt bised, po shtoj se i pata thn: I paske tradhtuar shokt. Ai q hidhruar. U arsyetua se policia i dinte t gjitha. E sqarova,
se ashtu i duket t burgosurit q merret n pyetje, por dshmin kundr
t tjerve e kan kompletuar me protokollin q ke nnshkruar. Qe prekur e hidhruar shum. Pr ta qetsuar pak, i thash se at e kishte br
n mnyr t pavetdijshme.
Informim shum interesant e domethns, mor fjaln Kadriu.
Studentin Abdullah Tahiri e njoh, m kan folur mir pr t, por kan
thn se sht patriot q eksponohet. Kushriri i tij sht burgosur dhe
po akuzohet si pjestar i organizats son.
302

 Interesant sht fakti, se asnjri nga studentt q ishte at dit e at

nat n dhom t Syl Mujs, nuk duhet t ket qen antar n ndonj
organizat tonn t fsheht, plotsoi Mirani. Kt prshtypje krijova nga bisedat me Abdullahun. Dhe, prandaj mendoj, nuk ka prse rrah
gjoks akcili, se sht ideator i krkess Kosova-Republik dhe nuk kemi pse
t spekulojm se kt krkes e lansoi populli ose sigurimet e fshehta.
Tubimi n dhom t Syl Mujs ishte i rastsishm, sipas dshmitarit q
e citova.
Megjithat, mori fjaln Jusufi, un mendoj se tani Tezat i kemi,
duhet ti diskutojm seriozisht. Ne tani jemi t autorizuar pr ta konkretizuar bashkimin e organizatave tona.
Mos ta fryjm misionin q kemi, sepse do ta kemi m t vshtir
pr ti dal zot, mori fjaln Kadriu. Duhet t ruhemi nga kaprdisja
n delir madhshtie. Gjrat jan t thjeshta: Ti miratojm apo jo Tezat?
Nse ndonjri sht pr ndryshim t ndonj pike, le t propozoj, ta
diskutojm dhe n fund ti miratojm.
Un mendoj q n kuadr t Republiks s Kosovs t prfshihen
t gjitha territoret tona etnike nn Jugosllavi, u shpreh Jusufi.
Argumentimi? pyeti Kadriu.
Mund t jet m pragmatike ashtu si e keni menduar ju t OMLKs, por nuk duhet harruar maksimn se duhet krkuar m shum pr t
marr t mundshmn, argumentoi Jusufi. Pastaj, kshtu si propozoj
un, Fronti pr Republik t Kosovs nuk mund t akuzohet pr separatizm, pasi nuk po krkojm q kufijt e jashtm t Jugosllavis t
ndryshohen.
Kto argumentime qndrojn, por un jam pr variantin e formuluar n Teza, u shpreh Kadriu.
Sigurisht, ti nuk mendon ndryshe, sepse ju keni organizim hiarkik
dhe disiplin aq strikte, sa nuk guxoni ta vini n dyshim at q ka formuluar udhheqja, iu kundrvu Mirani. Edhe ti, Zeq, do t duhej
303

t argumentosh, se prse je pr t mbetur ashtu, nse ke argument tjetr

pos faktit q kshtu ka vendosur udhheqja e OMLKs.
Miran, t kshilloj t ruash nivelin e seriozitetit! e qortoi Jusufi.
M fal, por meq krkoi nga ti argumentin, iu drejtua Mirani Jusufit, duhet edhe Shoku Zeq ta argumentoj. Sa pr mua, propozimi
i Jusufit m duket m i dshiruar, kurse propozimi n Teza m i mundshm. Cilindo variant q ta vendosim nuk gabojm. M von mund t
bjm ndryshime, varsisht nga rrjedhat. Tani nuk po miratojm kuran
pr t mos guxuar ta ndryshojm m. Pastaj kjo krkes nuk ishte jona,
na u imponua, por jo nga populli si e madhrojn dogmatt e sektart.
As nga shrbimet, si dezinformon Beogradi. Tani duhet ta pranojm
si t till, them un.
Edhe pse paraqitesh ahmak, ndonjher, pr t mos thn shpesh
her, ia qllon, miratoi Jusufi. Un po trhiqem nga propozimi im
dhe le t mbetet si sht, me kusht q pr variantin prfundimtar do t
vendos Shoku Sabit...
M lejo t bhem edhe nj her ahmak dhe t t qortoj se nuk ke
prse bie n kt nivel, ndrhyri Mirani, duke mos e prmbajtur neverin q kishte krijuar pr Sabitin. Lre Rrobaqepsin ta vazhdoj jetn
e tij prej anadollaku, sepse ai nuk kupton gj nga kto q jan t shkruara ktu, pos nse ti do ta kshillosh.Vazhdoj t t mos t kuptoj, iu
drejtua Jusufit, si nuk po mund t lirohesh nga Sabiti, i cili nuk tu paraqit gati nj vit e gjysm dhe tani q tu ka lajmruar, do ta lejosh t t
udhheq, gj q nuk e meriton. A nuk t mjaftoj argumenti q solli Kadriu se Metush Krasniqi nuk sht fare n organizatn tuaj, e lre m
udhheqs kryesor, si t ka mashtruar udhheqsi yt. Bile, tashm
mund t supozohet se ai e ka sajuar kt organizat, ta zm i shtyer nga
ndjenja e tij patriotike, por meq sht i kompleksuar pse nuk sht m
i zgjuar se nj rrobaqeps, ka mashtruar se at e drejtojn themelues t
tjer meritor. Dhe tani nuk kemi pse ta respektojm si sulltan, le ta lm
304

si anadollak, meq ashtu sht duke i plqyer, q kur ka emigruar atje

dhe atje tamam e ka gjetur veten. Propozoj q sot e ktu ta bjm bashkimin...
E di ka, t lejoj t bhesh ahmak, por edhe ahmaku duhet ti dij
kufijt e tolerancs, e ndrpreu Jusufi i hidhruar ndaj Miranit. Q
sa her jam duke tu hidhruar pr shkak t zhvlersimit ofendues q po
i bn ti Shokut Sabit dhe q sa her ta kam trhequr vrejtjen q t mos
e prflassh kaq ofendueshm, por ti prap nuk durohesh pa folur dhe
pa shprehur edhe insinuata kundr tij.
Sepse po m vjen keq, q ai injorant t luaj me intelektualizmin
tnd, pr t cilin kam shum respekt. Pastaj nuk po dshiroj ta presim
miratimin e tij pr bashkim...
Kt gajle nuk ke pse e mban ti, ndrhyri preras Bardhi.
Ti Bardh mos u przi n kt bised, shko na sill di t pim, po
dshe! iu drejtua Jusufi.
Do tju lutsha ta ndrprisni kt bised dhe ti kthehemi shtjes
pr t ciln jemi mbledhur, propozoi Kadriu, duke par se znka
mund t marr prmasa hidhrimi e prishjeje.
Mos u shqetso, Shoku Kadri, iu drejtua Jusufi, me Miranin e
kemi pa teklif dhe pa tarif. Sa her i jam hidhruar, por nuk mundem
pa t, sepse e dua si ta kisha vlla. Kt ka t mir, far mendon, ta thot, pastaj nuk prflet pas shpine, por respekton vendimet q marrim.
Kurse sa pr Tezat, jam dakord me kt prmbajtje q kemi n duar, por
kmbngul q miratimin prfundimtar ta jap Shoku Sabit, edhe pr
shkak se sht veteran i veprimtaris s organizuar patriotike.
Ather, meq dashke t na marrsh n qaf, q bashkimi t vart
nga Zotri Katunriu, edhe un po miratoj propozimin e Jusufit, u
shpreh Mirani.
Mir, edhe un po e miratoj propozimin tuaj, u prononcua
gzueshm Kadriu.
305

T katrt u ngritn n kmb, ia dhan dorn njri-tjetrit duke u

prqafuar e duke uruar pr mirkuptimin q u arrit, t bindur se ishte
arritur edhe bashkimi, por q duhej br nj takim formal me Sabitin.
Pastaj vazhduan me shaka e t qeshura, si t mos kishte ndodhur asnj
bised tepr serioze, me rndsi t madhe, por her-here edhe e tensionuar. U morn vesh q n tetor mund t shkojn n Turqi, pasi
shpresonin q deri ather organet gjermane do ti lshonin dokumentin e udhtimit Jusufit. Kurse Mirani nuk duhej t shkonte, sepse
mund t prishte pun, meq Sabitin e urrente, edhe pse nuk e njihte.
18.
N tetor pr n Turqi udhtuan Kadriu e Bardhi, pasi Jusufit ende
nuk iu lshua dokumenti i udhtimit. Atje takohen me Sabitin n prani
t nj diplomati t Republiks se Shqipris me origjin nga Kosova.
Madje hi m pak se djali i Hoxh Kadris, Bujari. Takimi zgjat vetm
disa minuta. Rezultati: prishje.
Jusufi urdhrohet menjher nga Sabiti t filloj botimin e organit t
Lvizjes. Edhe emrin e organit Zri i Kosovs e zgjodhi Jusufi. Ai kishte
dgjuar se n fillim t viteve t 80ta, Grupi Revolucionar n Kosov
kishte botuar organin e tij me po kt emr, prandaj e paraplqeu kt
emrtim.
Numrin e par Jusufi e botoi n nntor, t dytin n dhjetor. N numrin e par Jusufi shkroi se bashkimi nuk u arrit pr faj t Kadriut, pa ia
prmendur emrin. Aty shprehet dshprim kundr Kadriut, pa qen n
gjendje t gjykoj se fajtori i vrtet ishte komanduesi i tij, Sabiti.
Jusufi dhe Kadriu fillojn antarsimin. Jusufi antarsonte n Lvizje, ndrsa Kadriu n Frontin pr Republikn e Kosovs. Kadriu i
propozoi Miranit antarsimin, por Mirani nuk pranoi me arsyetimin se
dshironte t priste edhe ca, pasi bisedimet duhet t rindodhnin shpejt
dhe ato do t sillnin bashkimin. Kurse Jusufi nuk ia bri Miranit asnj
306

propozim, meq ishte dezinformuar nga Nuriu se gjoja Miranin e kishte

futur nn tutel t tij Kadriu dhe po e manipulonte, duke e dezionformuar edhe pr takimin n Turqi.
Edhe Kadriu botoi nj numr t organit Liria. Por, cilsia e tij grafike
ishte ku e ku m posht se sa dy numrat q i kishte prgatitur bashk
me Jusufin. Kurse Zri i Kosovs kishte nivel m t lart grafik, pasi Jusufi
ishte usta. T gjith u angazhuan pr shprndarje t Liris dhe t Zrit t
Kosovs, edhe pse gojkqinjt dhe prarsit, prgojonin e dezinformonin se gjoja Kadriu e Mirani po sabotonin shprndarjen e Zrit t Kosovs.
Festn e Pavarsis kombtare do ta festojn t gjith se bashku n
Eslingen t Gjermanis. Fjalime mbajtn Jusufi dhe Kadriu. Edhe n
podium ishin s bashku Jusufi dhe Kadriu. Bashkatdhetart, prgjithsisht, flisnin pr bashkimin, e krkonin at, madje tashm mbi platformn e Frontit pr Republikn e Kosovs, q po e quanin Program t Frontit. Ata
e dinin se Tezat ishin miratuar qysh n gusht dhe tashm ishin program
politik. Shumzimi dhe shprndarja e platforms s Frontit kishte nisur
qysh n gusht dhe po shprndahej me t madhe edhe duke u rikopjuar
nga ata q u binte n dor.

307

KAPITULLI VI
Viti i Ri 1982 do ti gjej t gzuar Jusufin, Kadriun, Bardhin, Miranin dhe shum t tjer. Kadriun sepse ishte bashkuar me Bulen. T
tjert sepse po u martohej bashkveprimtari dhe ishin ftuar n dasmn
e tyre q do ta bnin, m 2 janar n Zvicr. Por, gzimi i Jusufit kufizohej pothuajse vetm n faktin se nj shqiptar, i njohur i tij, po martohej,
ndrsa ishte n dilem nse do t merrte pjes n dasm. M n fund
gjykoi se duhej t merrte pjes, m shum pr hatr t dasmorve q
ishin kryesisht aktivist t t njjtave radh. Ata dshironin ti shihnin
udhheqsit e tyre t bashkuar. Sa pr Kadriun, Jusufi nuk do t merrte
pjes. Me t ishte hidhruar q nga tetori.
Miqt zviceran, pr dasm kishin rezervuar nj shtpi n male, sipr
qytetit, i cili gjermanisht quhet Biel (Bil), ndrsa frngjisht Bienne (Bien),
meq sht qytet dygjuhsh. N njrn an, at jugore, ai kufizohet me
liqenin ku n sfond ka bjeshk t larta, t veshura pjesrisht me pisha.
N brendsi t ktyre maleve, sipr qytetit, sht shtpia, pron e Bashkis s qytetit q shfrytzohet pr manifestime t qytetarve.
Dasmort vinin nga metropole t ndryshme evropiane. Kadriu ishte
kujdesur t thrriste dy a tre veta nga secili metropol ku kishte shqiptar
t angazhuar pr veprimtari lirimtare. Vetm nga Dyzeldorfi ai kishte
ftuar m s shumti, gjasht veta, me Miranin shtat.
N dasm erdhi edhe Jusufi, meq n dhjetor organet gjermane, m
n fund, ia njohn statusin e t strehuarit politik, duke i dhn edhe dokument udhtimi.
Shtpia ishte nga ato malore, prdhese e modeste, q kur ishte ndrtuar qe menduar si shtpi gjuetarsh. Mali dhe livadhet prreth saj ishin
308

t mbuluara me bor, mbi gjysm metri trashsi, duke i shtuar nj madhshti t bardh ksaj dasme. Dasmort vinin njri pas tjetrit. Ata takoheshin n stacion t trenit n qytet (Kadriu pr shkaqe sigurie nuk i
kishte njoftuar pr vendmbajtjen e dasms). Prej atje dasmort transportoheshin nga individ t caktuar.
Dasma po fillonte. Pas prshndetjeve t ngrohta t dasmorve me
iftin dhe midis tyre filloi knga, vallzimi dhe gzimi. Mirani, q nuk
ishte merakosur fare t vishej si vishen dasmort, kishte ardhur me
xhinse t vjetruara, flok t gjata e kaurela. Ai po i nxiste dasmort pr
t qeshur me shakat e tij, her me e her pa krip. Vetm Jusufi rrinte
serioz, i vetprmbajtur ulur n qoshn e poshtme t salls pr t mos
rn n sy. Bardhi, ndrkaq, po mundohej t integrohej n kt atmosfer gzimi. Duke par Jusufin n kt gjendje Mirani iu afrua.
Shoku Jusuf, nuk t ka hije t rrish kaq i ngrysur, kur t gjith dasmort jan t angazhuar n argtim. Nse e ke inatin e sajuar nga shpifjet e dezinformatat. se Kadriu dhe un kemi sabotuar shprndarjen e
Zrit t Kosovs, si kam dgjuar, ather ktu jan shum aktivist dhe
mund ti pyessh vet se cila sht e vrteta.
Jusufi e shikoi ngultas Miranin sikur desh ti thoshte: Or ti, himu
qafe se kam ardhur vetm sa pr t br radhn!. Por Mirani ia kishte
vn melhemin mbi plag, meq vrtet shpifjet dhe dezinformatat e
kishin hidhruar m shum se dshtimi i biseds pr bashkim, si e
vlersonte ai. Pasi u mendua pakz, ia ktheu:
Vrtet jan n gjendje kta aktivist t dshmojn se ju nuk e keni
sabotuar shprndarjen e Zrit?
Sigurisht, thirr cilt t duash dhe pyeti vet! tha Mirani me nj z
q prmbante siguri t plot. Ai ishte i sigurt se, jo vetm q nuk e kishte
sabotuar shprndarjen e Zrit, por as q e kishte komentuar me ndonjrin shkakun e dshtimit t takimit pr bashkim.
Mirani nuk mund ta fshihte hidhrimin ndaj Jusufit se prse po u
309

besonte shpifsve e dezinformuesve pr t e pr Kadriun. Njherazi po

mendonte me vete: Sa ashpr i flas Jusufit ndonjher dhe ky nuk m
hidhrohet, ose m hidhrohet pr pak koh, derisa t sqarohemi. Pr
asgj nuk i jam rezervuar dhe nuk do ti rezervohesha as tani pr ti thn
se nuk do ta shprndaja Zrin e Kosovs pr kt ose pr at arsye, po t
ma thoshte truri. Kisha parandjenj se Rrobaqepsi anadollak po e manipulonte Jusufin. Ai edhe n Kosov e kishte shprdorur ilegalitetin
dhe konspiracionin q ti imponohej ktij. Pastaj, mos vall Jusufin po e
shtynte t dyshonte se ne po e sabotojm veprimtarin e tij, meq ai n
numrin e par t Zrit t Kosovs ka shkruar rrebt kundr Kadriut!? Jo
more, at shkrim mund ta kishte br vet Rrobaqepsi gjysmanalfabet
dhe tia kishte redaktuar Jusufi...!
M dgjo me kujdes! M sht thn se pos sabotimit gjat shprndarjes, ju po organizoni t krkohen edhe ekzemplar t tjer t Zrit, q
ti hidhni pastaj n plehra dhe kshtu t mbarohen sa m shpejt, q ne
t na mbesin sa m pak pr ti shprndar vet, ia ndrpreu Jusufi fillin mendimeve.
T kan gnjyer vet plehrat q po hedhin mish dhie midis. Disa
nga gnjeshtart po i shoh ktu dhe tani do t mund ti ballafaqojm me
aktivist patriot, t angazhuar e t sinqert. K dshiron ta pyessh nga
aktivistt e Klubit Emin Duraku? Un do t qndroj pran pr t dgjuar
ose edhe mund t largohem, nse dyshon se prania ime do ti detyroj
ata t mos e thon t vrtetn.
Them t vijn pa rn n sy vetm Shoku Hajzer, Baca Avni e Baca
Zymri, tha tjetri.
Mirani drgoi Maksin ti thrriste ata, me arsyetim se Jusufi donte ti
prshndetste. Ata ishin vetm disa metra larg dhe u habiten se prse
Jusufi nuk po shkonte t ulej pran tyre, meq Baca Zymri dhe Baca
Avni ishin m t moshuarit. Ata nderoheshin nga t gjith, sado kohve
t fundit po dyshonin ndaj tyre se nuk ishin edhe aq sa ta meritonin
310

gjith at nderim. N kt rol atyre u ishte rritur mendja. Mirani nuk u

ndie dhe aq mir kur Jusufi propozoi bacallart Avni e Zymri, sepse ndaj
tyre kishte dyshimin se jan vet dezinformatort. Muaj m par, pr
shkak se kta dy pleq kishin ndryshuar sjelljet e tyre nga ato patriotike,
t urta e burrrore, n ato prgojuese e prarse, ai i kishte scanuar pr
tua br vlersim. Rezultati: Anxhellkoviqi, oficeri i UDB-s n Konsullatn jugosllave n Dsseldorf, n bashkpunim me UDB-n n Kosov, kishte zbuluar se kta dy pleq kishin vetm nga nj djal dshiri, nj
pik e dobt e tyre. Sa her q kta flisnin pr djemt e tyre, goja u jargavitej duke i lavdruar e madhruar. Sa vuanin kta t shkret se djemt
e tyre po u rriteshin n Kosov, kurse kta po kurbetonin larg tyre, me
mall t madh pr t shijuar nga afr rritn e trashgimtarve t tyre.
Meq kto informata Anxhelkoviqi i kishte grumbulluar, kishte thirrur
pleqt Avni e Zymri, ve e ve n konsullat pr ti shantazhuar se do
tua vriste djemt n Kosov po nuk i shrbyen atij. Pr t prforcuar
kt shantazh, UDB-ja n Kosov i kishte arrestuar pr pak koh q t
dy djemt, pa ndonj arsye konkrete vetm sa pr ti friksuar baballart
e tyre.
Mirani kishte besim n vlersimin e tij prtej mase. Lidhur me kt
vlersim intuitiv pr Bacn Zymri, atij iu kujtua edhe vizita e djalit t tij
para katr muajve. Kishte qen i pranishm kur Baca Zymri e kishte
qortuar djalin, student i shklqyeshm n fakultetin e mjeksis n
Prishtin pr pjesmarrje n demonstrata. Djali ishte mbrojtur se ndjenjat patriotike e kishin shtyr t dilte prkrah kolegve student, se ato
ndjenja ia kishte ngritur edhe babai duke i drguar literatur t ndaluar
nga Gjermania, se arrestimi kishte qen tepr formal, meq nuk ishte
zbuluar pjesmarrja e tij n demonstrata, se nuk e dinte arsyen konkrete
prsese e kishin arrestuar, por nuk e kishin keqtrajtuar. Baca Zymri prap kishte vazhduar me qortim e kshilla: T kam djal hasreti dhe krejt
jetn time e kam t lidhur me jetn tnde. Kurse djali ishte mbrojtur:
311

Sesecili djal sht i hasretit pr vete, pasi sekush ka vetm nga nj

shpirt. Edhe Baca Avni e kishte komentuar arrestimin e djalit t tij t
dshirit. Q nga ato momente ata po merreshin me prgojime, shpifje
e dezinformata, por me kamuflim t prsosur, meq q t dy kishin nj
dhunti natyrore pr t folur rrjedhshm. Zotronin pr mrekulli filozofin dhe traditat popullore. Veprimtaria e tyre e ndryshuar sillte dm
sidomos n friksim t antarve t Klubit, duke i kshilluar ata q t
trhiqeshin se do ta psonin si e kishin psuar dhjetra t tjer deri ather kur kishin shkuar pr pushime n Kosov. Edhe t tjer aktivist
kishin hetuar pak a shum ndryshimin e tyre. Por, Miranin tani po e
qetsonte prania e Hajzerit, meq ata nuk do t mund ta gnjenin Jusufin n prani t tij, si mund ta kishin dezinformuar po t ishin ve e ve.
Sapo iu afruan Jusufit e prqafuan, e pyetn pr shndetin, punn e
hallet jetsore. Pastaj Jusufi qiti e tha:
Ju lutem, m tregoni si sht pritur Zri i Kosovs n Klubin tuaj?
Shum mir, nisi t prgjigjej Hajzeri, e kemi lexuar e diskutuar disa her publikisht n Klub, meq shumica e bashkatdhetarve jan
gjysmanalfabet. E kemi shprndar n rrethe, duke ua dhn antarve
vetm nga dy-tre kopje, pasi nuk kishim mjaft ekzemplar. Ju patm
krkuar t tjer po ju na drguat vetm njqind. Krkuam prap po na
u tha se kishin mbaruar.
Domethn askush nuk ju ka urdhruar q t sabotohet shprndarja, ose q Zri t hidhet n mbeturina!?
Si, si? ndrhyri Baca Avni. T lutem, djali i Bacs, pasi ju kam
si djem, mos na provokoni kaq rnd se boll kemi hidhrimet q po na
i shkakton pushtuesi!
M falni, por dshirova t sqarohem, pasi m... kan thn se n
Klubin tuaj Mirani ka urdhruar q t sabotohet shprndarja e Zrit,
u prgjigj tjetri duke br nj pauz t vogl pr t menduar nse ishte
momenti t shprthente, por ruajti qetsin. Nuriu i kishte thn se
312

informatat pr sabotim t Miranit i kishte t sigurta, meq burim i tyre

ishte Baca Avni e Baca Zymri.
Mos e thnt Zoti, Klubi yn e ka shprndar at me knaqsi e
prpikmri, iu prgjigj Baca Zymri, i inspiruar nga dinakria e Bacs
Avni.
Natyrshm, Jusufi ndrroi vend, pasi mbaroi bisedn, q ti lironte
ata t shkonin prap n vendet e tyre n krye t salls. Se si ndjeu nj
keqardhje pr bacallart, por nuk i rrihej m gjat ulur pran tyre. Mirani
e pyeti:
K tjetr dshiron ta pyessh?
M mjafton prgjigjia q mora nga aktivistt e Klubit Emin Duraku.
Mirani, megjithat, propozoi Rexhep Halimin, q jetonte n Cyrih
dhe Shukriun e Gjenevs. Edhe kta e sqaruan Jusufin pr shprndarje
t suksesshme t Zrit n Zvicr.
Miran, sa shum isha hidhruar ndaj teje kto dit! Tani t jam
shum mirnjohs pr kt sqarim. T kam pasur krah t djatht do
her dhe vazhdoj t t kem.
Mirani heshti pr nj moment pr t menduar se far duhej ti
thoshte.
Or Bacalok, iu drejtua me dashamirsi e dhmbshuri Jusufit, ndaj
t cilit rrallher e prdorte kt epitet. Si kta q po t dezinformojn e nxisin ktu, ka pr t dal edhe Rrobaqepsi. Kjo m sht br
m e qart se kurdoher nga syt e Bardhit kur bisedova me t pasi u
kthye nga takimi n Turqi. M vjen shum keq q do t zhgnjehesh
rnd n momentin q ke pr ta takuar personalisht, sepse ai nuk do t
jet m n gjendje t t manupuloj e t spekuloj n emr t ilegalitetit
e konspiracionit, si t ka manipuluar edhe n Kosov, si t ka injoruar pr gati nj vit e gjysm pas arratis sate dhe t tij. Ai t ka kontaktuar vetm kur lvizja jon mori prmasa t mdha. Ka sabotuar trbueshm bashkimin ton n takimin e tetorit. T dshiroj forc q t
313

mos thyhesh shpirtrisht e moralisht kur ta takosh dhe do t m vinte

keq nse vazhdon veprimtarin nn komandim t tij!
Uroj t mos kesh t drejt! u prgjigj Jusufi, por tashm nuk e
kundrshtoi dhe nuk iu hidhrua si herave t mparme.
Ksaj radhe Mirani konstatoi n paraqitjen e Jusufit nj si paknaqsi
ndaj Sabriut, ndryshe nga herat e tjera.
Bacalok, do t ishte burrrore e shoqrore q ta thrrasim edhe
Kadriun dhe ti bjm tre-katr minuta bised, shtoi Mirani.
Por jo ktu, q t biem n sy, miratoi Jusufi.
Mirani ftoi Kadriun dhe Jusufin q t ngjiteshin n ati t asaj pushimoreje ku gjendeshin dhomat e vogla t fjetjes.
Edhe nj her urime t przemrta dhe u trashgofshi! e mori
ngryk Jusufi Kadriun duke e shtrnguar pr qafe. Mirani m ndihmoi
t kndellm, sepse m kishin bombarduar nga shum knde dezinformuesit e shpifsit prars. Besoj shum shpejt, pasi ta kesh kryer muajin e mjaltit, do t takohemi pr t biseduar pr bashkim t radhve tona.
Kshtu nuk shkon m. T krkoj falje pr shkrimin n gazet.
Pr muaj t mjaltit nuk kemi koh. Do t m mjaftonte po t kisha
vetm nj jav, u prgjigj me t qeshur e i gzuar Kadriu.
Ather, pas disa ditsh planifikoje kohn q t takohemi, tha
Jusufi.
Po e miratoj un, meq dhndrit t ri nuk i takon t flas kaq shum,
u prgjigj me n t qeshur Mirani. Tani t shkojm tek dasmort q
t mos keqkuptohet mungesa jon.
T tre zbritn shkallve. Jusuf e Kadiu zbrisnin krahas duke ia mbajtur dorn mbi supe njri-tjetrit. Tashm gzimi q deri ather ishte i
ndrydhur nga hidhrimi i Jusufit doli n siprfaqe dhe po shmbllente
tek dasmort. Nuriu e nuhati kthesn dhe syt zun ti vezullonin e lviznin mu si nj dhelpreje. Ai filloi t mos ndihej mir, meq i kishte prcjell lvizjet. Fillimisht t Miranit e pastaj edhe t Jusufit e t Kadriut.
314

Atij i kishte mbetur merak q nuk kishte mundur ti dgjonte edhe bisedat midis tyre, sidomos kur ata ishin ngjitur lart dhe nuk po i prcillte
dot. Tani ndrroi vend q ti ikte prballimit t shikimeve me Jusufin.
Pas disa asteve doli prjashta pr t br telefonat nga kabina q gjendej para pushimores. Pr kt telefonat Mirani u njoftua nga Rexha, t
cilin e kishte ngarkuar ta mbante nn vrojtim Nuriun.
2.
Ditn e ejte t 14 janarit, Kadriu udhtoi n Krahin t Ruhrit n
Gjermani. T nesrmn n mesdit ishte n Dsseldorf i shoqruar
nga Mirani. U vendosn n banes t Suliot e Vesmir Nelajt. Kjo familje ishte br streh e dyt, pas asaj t vllait Muj e Kunats Sabrush, ku
Mirani mund t kthehej n do koh dhe t drgonte mysafir pa ndrojtje se nuk do t mirpritshin. Kadriu kishte dshir t vizitonte Klubin,
t bisedonte me aktivist t Klubit dhe aktivist t ktij rrethi e t rretheve t tjera n afrsi. Ai kishte planifikuar q kt fundjav ta kalonte
n kto an. Tani ai po merrej me propagandimin e Tezave t Frontit pr
Republikn e Kosovs, meq mendonte se t gjith aktivistt patriot se
shpejti duhej t prfshiheshin n kt Front.
Vesmira, pasi u dshiroi mirseardhje, e qortoi Kadriun pse nuk e
kishte marr me vete nusn. Mirani ndrhyri:
Si e pash n dasm, nuk kishte nuse edhe aq t bukur, sado q
prgjithsisht velloja i zbukuron nuset, prandaj ka pas turp ta sjell me
vete q tia shohim. Fanatik nuk duken t jen asnjri prej tyre.
Shprtheu e qeshura.
Prandaj t hidhrohen shokt, iu prgjigj Kadriu me t qeshur,
sepse shakat ndonjher i ke t rnda e t hidhura.
Ne nuk i hidhrohemi, e kemi n vend t vllait, foli Vesmira.
Ju jo, por ka nga ata q nuk i durojn dot shakat e ktij malsori,
tha Kadriu.
315

 Se mos u hidhrove ti, ndrhyri Mirani, q t t krkoj falje, pasi

sht fare leht kur njerzit m hidhrohen nga shakat q bj, tu krkoj
falje dhe prap rikthehet gjenda para hidhrimit.
Prap plasi e qeshura.
Po, fort merakosesh ti q tu krkosh falje kur t hidhrohen
njerzit! e mbylli Kadriu duke qeshur.
Pasditen dhe mbrmjen, deri natn von, ata e kaluan duke vizituar
aktivistt q banonin n afrsi t Klubit. Von u kthyen pr t pushuar.
N mngjes, meq kishin fjetur pak, u zgjuan t lodhur. Aktivistt e kishin lutur Kadriun t qndronte edhe t dielen mbrma, sepse n Klub
do t shfaqej nj film shqiptar q do tua drgonte Jusufi. Miranin skishin nevoj ta ftonin, meq ai ishte antar Klubi. I kishin thn Kadriut
se shpallja pr shfaqje t filmit ishte br dhe pritej t vinin qindra bashkatdhetar. Prandaj duhej t ndalej q tu fliste pr filmin dhe pr gjendjen n Kosov. Kadriu u kishte premtuar se do t ndalej, edhe pse i
duhej t ishte t hnn n mngjes n pun.
Sapo u pastruan, Sulioti mori aparatin e tij fotografik. Kadriu po
edhe Mirani nuk i kishin qejf fotografimet, ndoshta pse ishin shprfytyruar nga pagjumsia dhe lodhja e madhe gjat gjith muajve t fundit.
Por, sado q Kadriu kundrshtoi, Sulioti shkrepi aparatin dhe ia bri nj
portret, duke thn me t qeshur se nuk do tia jepte UDB-s. Ku ta
dinte Sulioti se kjo do t ishte fotografia e fundit n jetn e Kadriut.
Vesmira shtroi mngjesin rreth ors 10.30. Ajo e kishte prgatitur
me prkushtim. Ndrkoh Muja, vllai i Miranit, bri telefonat dhe
njoftoi se Jusufi i kishte thirrur Kadriun e Miranin t shkonin sonte tek
ai, por piktakimi ishte te Murtez Kryebardhi n Bernhausen, afr aeroportit t Stuttgartit. N banesn e tij do t shfaqeshin filmat, meq Jusufit tashm i kishin arritur videokasetat nga Tirana. N rreth t Stuttgartit
akoma nuk ishte formuar klub shqiptarsh ku do t bheshin aktivitete,
316

si ishte formuar n Dyzeldorf. Kadriu e Mirani po prgatiteshin t

shkonin n stacion t trenit pr ti kapur lidhjet q do ti onin atje. Sulioti
tha ti voziste ai.
Rreth ors 16.00 u nisn pr rrug q t tre. Arritn n mbrmje te
Murtez Kryebardhi, meq Mirani e kishte adresn e tij. Aty gjeten Jusufin, Bardhin dhe mbi dhjet veta, aktivis q po prisnin Kadriun e Miranin. Bardhi po merrej me instalimin e videorekorderit, q e kishte bler
enkas pr at nat dhe pr prdorim t mtejm pr t shfaqur filma.
Nuk po ia dilte dot ta akordonte videorekorderin me televizorin. T
tjert, her bnin biseda midis tyre, her i bnin ndonj propozim teknik
Bardhit, her e shpotitnin pr pazotsi elektronike. M n fund u shfaq
tv-drama Grsheta lufte, q i kushtohej lvizjes kaake n Kosov, n krye
me Azem e Shot Galicn. Sa mbaroi shfaqja u hap diskutimi. Nuriu
ndrhyri n bisedim me pyetje provokative:
Prse ju, i drejtuar nga Kadriu e Mirani, po e sabotoni shprndarjen e organit t Lvizjes son, Zri i Kosovs?
Kjo pyetje befasoi shumicn dhe e hidhroi sidomos Jusufin.
M n fund, Qeros, nxore fytyrn e vrtet prej shpifsi e dezinformuesi... ia prplasi Mirani.
Miran, nuk ke nevoj ti prgjigjesh tani, sepse do t marr prgjigjen e merituar n nj rast m t prshtatshm, ndrhyri Jusufi. Po
shprndahemi sepse iku mesnata.
Kt propozim Jusufi e bri pr t ndrruar vend, meq m nuk dshironte t vazhdonte biseda aty, n prani t Nuriut e t ndonj tjetri.
T gjith e miratuan propozimin e Jusufit, pos Murtezit, i cili i luti t
rrinin, q ta kalonin natn aty. Kur doln n oborr t shtpis pan se
kishte rn mjegull aq e dndur sa mezi shihnin njri-tjetrin. Fahriu i luti
Kadriun e Miranin t shkonin tek ai pr t fjetur, por Jusufi propozoi:
Sonte Kadriu e Mirani jan mysafir tek un.
Ai e kshilloi Bardhin q t ndizte automobilin e tij dhe i tha Kadriut
317

hynte bashk me t n makin, kurse Mirani ta shoqronte Suliotin, q

t mos voziste vetm dhe q tia tregonte rrugn po t mos mundte ta
prcillte automobilin e Bardhit. Nuriu po interesohej se ku po shkonin
Jusufi, Kadriu, Mirani dhe t tjert.
Pos mjegulls s dndur zuri t binte bor. Rruga shihej me vshtirsi, ndaj u detyruan t vozisnin shum ngadal. Udhtimi prej rreth
pesdhjet kilometrash zgjati dy or. Rreth ors 03.00 t mngjesit, t
dits s diel, t 17 janarit, arritn n shtpin e Jusufit e t Bardhit. Sapo
Jusufi hapi dern dhe hyri brenda, pa nj njeri t cilin ai menjher e
njohu. At e kishte zn gjumi mbshtetur n shtrat n dhom t pritjes. Sinjalizoi me gisht te hunda q t mos fliste njeri, duke br me
shenj q t ngjiteshin shkallve lart pas tij. Por, mysafirit gjumleht, t
paftuar dhe t padshiruar, i doli gjumi. Kshtu, t gjith u detyruan t
rrinin n dhom t ndenjs.
Sulioti krkoi falje pr t fjetur meq ishte i lodhur nga vozitja. Bardhi
e shoqroi at tia tregonte dhomn e Miranit, si e quanin dhomn e
vogl n krye t shkallve, n shtpi t tyre.
N dhom t ndenjs filloi biseda. Jusufi prezantoi musafirin, tani t
zgjuar, q mori pamje t t zgjuarit jerm, pa ia thn emrin. U mjaftua
duke thn se ishte nga Fshati Bllac, Rrethi i Lumthatit dhe q ishte
azilkrkues i vendosur n nj qytez n afrsi. Kurse musafiri zuri t tregonte arsyen prse ishte ardhur dhe kishte pritur aty, pa pranuar t shkonte t finte, si i kishte propozuar bashkshortja e Jusufit, Drita. Rrfeu
se prap ishte friksuar t flinte n strehimore t azilkrkuesve, pasi srish i kishte ndodhur ti trokiste dikush natn n dritare, tia gjuanin dritarn me guraleca dhe tia zinin pritn n terr njerz t panjohur. Jusufi
ia ndrpreu rrfimin duke u thn t tjerve:
Ka ardhur para disa ditsh dhe na ka treguar kto q po tregon se
i ka ndodhur srish. Na ka krkuar ndihm dhe pos t tjerash na ka
krkuar ti gjenim revole q ti qllon pr vetmbrojtje...
318

 T lutem, vllai im, foli Bardhi, mos u merr me sajesat e tij, sepse ky sht duke gnjyer q nga mnyra e arratisjes s tij e deri te kto
t fundit, se gjoja sht i rrezikuar. Kush e njeh ket far baloshi q ta
krcnoj...
Bardh, mos fol kshtu! tha Jusufi me z luts.
Jo, po nuk durohen m bezdisjet e tij t sajuara. Dyshoj se ka ardhur t hetoj nse ne mbajm arm...
Pr kok t fmijve nuk ju kam gnjyer dhe nuk po ju hetoj...
zuri t ulriste mysafiri si i zn n faj.
Pr kok t vllezrve, ndrhyri Mirani i padurueshm pr t
dgjuar betimin e tij ulrits, mbrm kam ngrn nj pjat me mut!
T gjith ia hapn syt Miranit nga befasia pr kt lloj betimi kaq
vulgar.
Prse po betohesh kshtu? e pyeti Jusufi.
Sepse gnjeshtart e kan shprehi t betohen n kok t fmijve,
pa i detyruar njeri, prandaj desha ti tregoj se sa i z bes betimit t ktij
t shpifuri.
Miranin e kishte prvetsuar sqarimi i Bardhit, meq vlersonte
shkathsin e tij pr ti njohur njerzit dhe, i irituar, nuk po prmbahej
karshi ktij mysafiri. Ai, meq punonte si puntor social, ishte msuar t
lexonte ata q i shkonin pr kshillim se kur thoshin t vrtetn dhe kur
gnjenin pr ndonj interes t vogl.
T shkojm pr t fjetur se sht br von dhe jemi t lodhur!
tha Kadriu duke dashur ta mbyllte kt bised.
Bardh, sillja mysafirit nj batanije q ta vazhdoj gjumin, urdhroi
Jusufi t vllan ndrsa vet u ngrit duke u thn Kadriut e Miranit q
ta ndiqnin.
T tre u ngjitn shkallve dhe hyn n dhomn e puns se Jusufit.
Aty zun vend sipas krkess s t parit pr t biseduar. Pas disa asteve
atyre iu bashkangjit edhe Bardhi.
319

 Shok, tha Jusufi, ju kam thirrur q t rifillojm bisedimet pr

bashkim, por m erdhi keq pr provokimin q bri Nuriu n banes t
Shokut Murtez. N fakt, atje kisha mendimin t bisedonim dhe t vendosnim pr bashkim, n prani t aktivistve q kisha thirrur, por m
pengoi provokimi i tij. Edhe ktu m erdhi keq q gjetm mysafirin,
vrtet t paftuar dhe t padshiruar, por q Bardhi u desh t tregohej
m i prmbajtur ndaj tij.
Shoku Jusuf, mori fjaln Kadriu, edhe prpara kemi biseduar
se n shtpi po t vijn shum njerz, edhe nga ata q nuk i njeh se kush
jan dhe nuk e di se prse vrtet vijn. Rasti i sontm sht tepr domethns, si sht domethns edhe reagimi i Bardhit, i cili pr mendimin
tim ishte reaksion meritor ndaj atij far provokatori t panjohur nga
asnjri. E kam thn edhe prpara, por po e prsris se t till njerz jo
vetm q t pengojn n pun dhe shkaktojn harxhime e shqetsime,
por ndr ta mund t kamuflohet ndonj informator i UDB-s pr t
informuar pr lvizjet, takimet e aktivitetin tuaj, gjegjsisht tonin. Situata
n Kosov sht ashprsuar skajshmrisht, prandaj mund t merret
me mend se UDB-ja edhe jasht do t ndrmarr hapa konkret ndaj
nesh. Edhe provokimit t atij far Nuriut nuk i vinte er e mir.
Edhe un po ia trheq vrjetjen, zuri t sqaroi Bardhi, pasi q
dy her gjat ksaj jave, kur kthehesha von n shtpi, kam hetuar silueta njerzish t dyshimt q silleshin rreth shtpis son, por Jusufit nuk
i bnri prshtypje kur i tregova...
Kto mendime e vrejtje i kam dgjuar disa her, ndrhyri Jusufi,
meq nuk deshi ta linte Bardhin t zgjatej, por ne nuk i przm dot
njerzit q ia msyjn shtpis son. sht tradit jon bujaria dhe mikpritja edhe pr ata q nuk e meritojn. Sa i prket rrezikimit, kt e kam
menduar sa her. Kam ardhur n prfundim se ne nuk mund t mbrohemi, sepse UDB-ja sht n gjendje t bj far t doj edhe kndej.
Meq ne jemi t strehuar ktu, ajo do t peshoj nse vrasjet ndaj nesh
320

i sjellin m shum dobi se sa dm. Them se ne, tani pr tani, nuk meritojm atentate nga UDB-ja, pasi veprimtaria jon kohve t fundit nuk
duhet t vlersohet nga ana e saj si aq e rrezikshme. Nse do ta bashkojm veprimtarin n nj organizim t vetm dhe nse do ta forcojm,
si duhet t ndodh pas bashkimit, ather ne do t rrezikohemi. Por,
mendoj, ne nuk kemi nevoj t ruhemi aq shum sa t pengohemi n
veprimtarin ton sepse, q kur jemi prcaktuar pr kt mision, e kemi
matur se mund t na ndodhin vrasje dhe shumka tjetr. Them se
duhet tia shtrydhim sa m shum vlern jets son.
Nuk pajtohem me kto q the s fundi, kundrshtoi Kadriu.
Nse praktikojm konspiracion t thell edhe mund t ruhemi nga shrbimet jugosllave, parandaj, si shum prgjegjsi q kemi, natyrisht kemi
prgjegjsi edhe q t ruhemi sa m shum. Jo pr shkak t friks, por
pr shkak se dmtohen radht dhe veprimtaria jon. Sa i prket
momentit kur UDB-ja vendos pr t br atentat, un do t shtoja se
ajo do ta zgjedh momentin m t volitshm pr interesa t saja. Kjo do
t ndodh, them un, pasi ajo t ket infiltruar njerz t saj n radht
tona q, pos eliminimit ton fizik, t godas rnd edhe radht tona pastaj duke futur prarje e dyshim, duke synuar q vendet tona ti zn
njerzit e saj.
Sa i prket konspiracionit strikt, q thua, sht e pamundur ta praktikojm n rrethanat q veprojm, sepse ne jemi t detyruar t kemi
kontakte sa m t shpeshta me puntort tan. Pastaj, ti mendon se
praktikon konspiracion t thell vetm pse aktivistt tan nuk e din se
ku jeton ti. Por, si kam mundur t informohem kohve t fundit, Sadri
Bakaj ka qen n qytetin ku ti jeton dhe ka mundur t t survejoj.
Un mendoj, nse me lejohet t inkuadrohem prap n bised,
mori fjaln Bardhi, se rreth nesh po sillen njerz t dyshimt. Shmbulli m flagrant sht ai njeriu posht, t cilin ne nuk e njohim dhe nuk
e dim nga e kishte adresn pr t ardhur vetm n shtpin ton. Pastaj,
321

t infiltruar duhet t jen t gjith ata q po shpifin e po dezinformojn

kundr nesh, njerit ose tjetrit dhe ne po i dgjojm dhe po influencohemi prej tyre duke u mbushur pastaj me keqkuptime midis nesh. Problematike sht se far duhet t ndrmarrim q t rrisim sigurin dhe
ti menjanojm t infiltruarit. Nse vendosim pr bashkim n nj organizat t vetme, ather UDB-ja do t ndrmarr masa t menjhershme q organizata e re e prbashkt t mos startoj me sukses. Dhe
masa m e suksesshme, do gjykoj UDB-ja, sht eliminimi yn fizik.
E para, mori fjaln Mirani, besoj se ju nuk po e abstrahoni
mundsin e bashkpunimit t qeveris s Beogradit me qeverin e ktushme. Tashm dihet se sigurimet sekrete bashkpunojn midis tyre
dhe secila ka pr baz interesat egocentrike t shtetit t vet. N kuadr
t bashkpunimit ndodhin edhe kushtzime e favorizime reciproke dhe
mund t merret me mend se qeverit e shteteve q na kan strehuar nuk
do t konfrontohen aq ashpr me at t Beogradit pr t na mbrojtur
ne me do kusht. N kt drejtim, vizita e ministrit jugosllav t punve
t brendshme, Hrleviqit, n Bonn fare nuk m plqeu. Pastaj, vet kto
shrbime inteligjente, si po i quajn, n plan t par i kan interesat e
tyre si struktura q i shpallin si interesa shtetrore, meq ato jan br
shtet n shtet dhe ca mekanizma t kontrollit nga ana e parlamenteve e
qeverive prkatse dominohen po nga njerzit q seleksionojn kto
sigurime dhe prandaj kan karakter formal, meq politikant e parlamentart e votuar me mandat t caktuar nuk jan n gjendje ti kontrollojn specialistt e ktyre shrbimeve.
E dyta, edhe sikur t mos ishin njerz t infiltruar nga UDB-ja,
Nuriu, gjegjsisht Qerozi, atje dhe ky far mysafiri ktu, q edhe emrin
nuk po ia dim, a nuk na penguan q t bisedojm. Sigurisht na penguan. Pastaj, a nuk sht e mundur q ky mysafiri q sht ktu t ket
pajisje prgjimi me vete, ta zm nj mikrofon t vogl spiunazhi? T
tjert mund t bjn incizim jasht, madje edhe nga nj distanc e
322

madhe. T gjitha kto ne po i neglizhojm...

Them, u ngut Jusufi, q t kalojm n temn q na preokupon
m shum, at pr bashkim t radhve tona, pr ka ju kam ftuar, sepse
pr t tilla tematika Mirani mund t flas gjat, pr aq sa do t kemi koh
ne ta dgjojm. Tani sht von. Jemi edhe t lodhur kurse tema q kan
t bjn me mnyrn e mbrojtjes ton nga infiltrimi i spiunve dhe nga
survejimet e UDB-s duhet t diskutojm n mnyr t prkushtuar.
Ato na duhen n kuadr t prsosjes se veprimtaris son.
Urdhro, po t dgjojm, miratoi Kadriu.
N parim ne qem marr vesh qysh n muajin gusht q platform
e bashkimit t jen Tezat e Frontit pr Republikn e Kosovs. Sipas meje, pr
bashkimin q ne u dakorduam ather duhej t jepte vetm miratimin
formal Sabiti, t cilin menduam ta nderojm si veteran i lvizjes patriotike. Por tashm jemi sqaruar se ai jo vetm q nuk dha miratimin formal, por na bllokoi fare duke mos marr parasysh mendimin dhe
vendimin ton paraprak. Tani nuk kemi pse t marrim si shkak refuzimin bllokues t Sabitit q ne t mos merremi vesh se si dhe ka duhet
t vendosim.
Thn t drejtn, mori fjaln Bardhi, pasi pa se asnjri nuk po
fliste pr momentin, mua m ka ardhur shum keq q e kam njohur
Sabitin. Edhe m keq m erdhi pr rastin dhe mnyrn se si e njoha at,
pasi Jusufi dhe un e kemi idealizuar deri n idhull. Se peshoj me mall,
si praktikohet t thuhet, po t mund ta zhbja shkuarjen tek ai n Turqi.
Sidomos m ka ardhur keq pr Kadriun se si u soll Sabiti ndaj tij. Po
kshtu edhe pr diplomatin shqiptar, Shokun Bujar Hoxha, m erdhi
keq sepse u zhgnjye nga harbutria e destruktiviteti i Sabitit. Un kam
nguruar deri sonte tia them kto Jusufit, sepse m vinte keq ta zhgnjeja, por tani mu duk momenti i duhur. Prandaj, koha prej ather e deri
tani duhet t vlersohet si koh e humbur, krejtsisht pr fajin e Sabitit,
t cilin Mirani e kishte njohur mjaft mir, po ne, jo vetm q nuk e
323

dgjonim, por edhe i hidhroheshim kur ai na informonte dhe e vlersonte si njeri negativ.
Un nuk e kam njohur personalisht, shtoi Mirani. Prpara
kisha dgjuar pr emrin e tij dhe kisha respekt. Pa u zgjatur pr folur pr
t ksaj radhe, meq mund ta kem tepruar herave t tjera, po shpreh
nj dilem konkrete: Shoku Jusuf, ai tu lajmrua vetm kur ne e rritm
veprimtarin, do thot pas nj viti e gjysm q kur je arratisur. Edhe ather kur tu lajmrua, dyshoj ta ket br vetm sa pr ndrhyrje destruktive. Por, t shkauara e t harruara, si thot populli. Tani rndsi ka se
e kuptuam t gjith q bashkimi jo vetm q sht i domosdoshm, por
sht edhe i vonuar dhe pr kt bashkim, t paktn kndej, mund t
vendosim vet ne. Prandaj, propozoj t bisedojm vetm pr bashkimin
sesi t bhet ai konkretisht.
E mbshtes propozimin e Miranit, miratoi Bardhi.
Ather nuk kemi pse harxhojm koh, u pozicionua Jusufi,
duke br ndrrim t pozicionit t t ulurit n fotele pr t marr pozicion me serioz. Besoj se t gjith jemi q pr platform t organizats
q po krijojm prmes bashkimit t organizimeve tona t deritanishme
t jen Tezat e Frontit pr Republikn e Kosovs, ashtu si i patm miratuar n fund t gushtit. Po i patm harruar vendimet e athershme
mund ti gjej shnimet q kam mbajtur. Them q ti Kadri dhe ti Miran,
t deklaroheni nse jeni edhe ju pr t njjtat vendime q patm marr
ather.
Kadriu dhe Mirani shprehn miratimin e tyre duke shfaqur gzimin,
sidomos pr faktin q kt propozim tani po e bnte vet Jusufi.
Tani ta ndrpresim bisedn pasi jemi t lodhur, tha Kadriu. Pasi
t flem tre-katr or, e hartojm vendimin, t cilin propozoj ta nnshkruajm dhe t bisedojm pr mnyrn e organizimit konkretisht.
Por, paraprakisht them se Tezat mund ti prshtasim edhe m shum,
sidomos sa i prket forms organizative. Ne kemi ndryshuar prcak324

timet kombtare e ideo-politike nga prcaktimi pr lirim e bashkim

kombtar me Republikn e Shqipris, n krkesn pr Statut t Republiks pr Kosovn, gjegjsisht nga prcaktimi komunist, marksist-leninist, n respektim t sistemit kushtetues t RSFJ-s, e cila Kushtetut
duhet t modifikohet pr ta njohur Republikn e Kosovs. Prandaj,
edhe m t leht do ta kemi q ta prshtasim edhe formn e organizimit. Ta zm se organizatn e masave duhet ta udhheq pararoja marksiste-leniniste. N rrethana t reja nuk ka nevoj t jet kshtu, nga se
prvoja na ka treguar se ne kemi funksionuar shum mir s bashku,
edhe kur u takonim organizimeve t ndryshme. Q kur jan hartuar jan quajtur Teza, q t diskutohen dhe t modifikohen, duke u zgjedhur
varianti m i prshtatshm sipas gjykimit ton.
Tani e tutje nuk jan m Teza, por Program i Frontit pr Republikn e Kosovs, derisa ta mbajm Kuvendin e Par, konkludoi Jusufi.
Urime pr Bashkimin! u ngrit n kmb Bardhi duke ia zgjatur
dorn Kadriut, meq e dinte se kt lloj prononcimi prurues po e priste secili, por ja q secili nga t tre po ngurronte ta thoshte i pari. Pas tij
u ngritn edhe Mirani, Kadriu e Jusufi, duke uruar e prqafuar njritjetrin me gzim. Jusufit e Miranit iu mbushn syt me lot.
Dalshim faqebardh dhe fitues! uroi Jusufi gjithnj n kmb.
T lumt goja! than njzri Kadriu e Mirani.
T flem pak dhe kur t zgjohemi e konkretizojm kt bashkim
historik edhe me formulim me shkrim dhe me nnshkrimet tona! tha
Kadriu pasi prfunduan me prurime entuziaste t njri-tjetrit.
Ran t flinin rreth ors pes t mngjesit.
3.
Rreth ors 12.00, kush m hert e kush m von, u zgjuan njri pas
tjetrit. T gjith po i habiste vazhdimi i qndrimit t mysafirit aty. Ai nuk
ishte shkuar se nuk ishte shkuar. Ishte aq injorant sa t mos e kuptonte
325

se ishte i teprt aty, apo luante rrolin e injorantit pr t qndruar sa m

gjat?
Deri rreth ors 13.30 ndenjn duke pir kafe dhe duke pritur drekn.
Pasi drekuan, rreth ors 14.00, Sulioti krkoi leje t udhtonte sepse i
duhej t drgonte n Klub videokasetat e filmave. Jusufi i propozoi Kadriut e Miranit q t ngjiteshin lart n dhom t puns.
Sulioti nuk duhet t shkoj vetm, tha Jusufi. sht i lodhur
dhe dikush nga ne patjetr duhet ta shoqroj. Gjithashtu, patjetr duhet
t jet njri nga ne n Klub pr t br prezantimin e tv-drams Grsheta
lufte dhe pr t diskutuar pr t. Njherit duke shfrytzuar rastin pr t
folur edhe pr gjendjen n Kosov, pasi t jet shfaqur tv-drama, meq
sht moment i volitshm q t pranishmit t dgjojn me vemendje t
prqndruar. Mendoj se asnjrit nga ne nuk i takon para Miranit, pasi ai
me kt rast do ti afrohet edhe vendbanimit t tij. Kurse Kadriu dhe
un mbetemi pr t finalizuar me shkrim n letr vendimin q morm.
E di se Mirani do ta miratoj punn ton dhe do firmos pastaj formulimin q do ta prpilojm Shoku Kadri dhe un.
Mirani e pranoi me prtes kt propozim t Jusufit, pasi dshironte
t ishte i pranishm gjat hartimit t dokumenteve t bashkimit dhe t
merrte pjes n marrje t vendimit edhe pr form t organizimit t
Organizats se prbashkt, q tashm gojarisht e kishin themeluar. Por,
e kuptoi Jusufin se vrtet nuk ishte e arsyeshme q Sulioti t lihej vetm
dhe tani nuk duhej t shfaqte dilem pse dokumentet do ti prpilonin
vetm Jusufi e Kadriu.
Mir, un po e pranoj propozimin e Shokut Jusuf, sado q kisha
dshir t ishim bashk gjat prpilimit e firmosjes s dokumentacionit
prkats pr bashkim. Pr mua ky sht moment historik. Megjithat,
po shkoj me qejf se bashkimin e bm dhe kam besim t plot n
vendimet konkretizuese q do ti hartoni ju. Nuk m mbetet tjetr pos
tju uroj sukses, sepse nuk duhet t vonohemi dhe ti lm duke na prit326

ur qindra bashkatdhetar n Klub. Un do t firmos pastaj do dokument q keni firmosur edhe ju.
Pas u krye ky diskutim i shkurtr q t tre zbritn n dhom t ndenjs. Bardhi akoma po flinte dhe nuk e zgjuan q ta prcillte Miranin e
Suliotin. U ndan duke u prqafur. Mirani e Sulioti udhtuan. N shtpi
ngeln Jusufi, Kadriu e Bardhi, mysafiri i padshiruar, Drita, bashkshortja e Jusufit, Tina, bashkshortja e Bardhit dhe fmijt.
4.
Gjat rrugs, sipas propozimit t Suliotit, u kthyen te bashkatdhetari
Ryshan B., sepse deshn ta merrnin me vete n Klub.
Sipas paralajmrimit, drama televizive Grsheta lufte, filloi s shfaquri
n orn 20.00, sipas orarit t paralajmruar. Mirani bri prezantimin. Pas
mbarimit t drams Mirani bri nj diskutim t shkurtr, duke ua ln
radhn t tjerve q t shprehnin mendimet e mbresat e tyre. Rreth ors
22.40 Mirani dhe Hajzeri, me dy bashkatdhetar t tjer shkuan n
banes t Hajzerit pr t pushuar, sepse t tjert, me prjashtim t
Miranit, t nesrmn n mngjes duhej t punonin. Sapo u rehatuan pr
t fjetur erdhi lajmi se kishte ndodhur hataja. Lajmin e kobshm e solli
Halim B, t cilit i kishte telefonuar Muja, vllai i Miranit. I mbushur
frym e me vaj n buz, pasi u hap dera, mezi tha:
Miran, sht br atentat ndaj shokve Jusuf, Kadri e Bardhosh!
Halimi ishte zverdhur i tri, pasi shokt nuk i shihte si lider t largt,
por si shok t afrt. Sa e sa her kishte bashkbiseduar me ta.
Lajm tepr trondits pr ta mbajtur shpatullat e Miranit. Shum her
kishin biseduar pr rrezikun, pr atentatet. Edhe para rreth njzet
orsh kishin biseduar, pa e ditur se vdekjen e kishin kaq pran jets s
tyre. Ishte lajm pr atentat, por nuk po i dinin akoma prmasat. Mirani
po klithte:
Fatziu un, pse u bra i dgjueshm dhe nuk ndenja me ta, t isha
327

prkrah tyre edhe n vdekje!

Nuk po kuptonte se nga i vinin klithmat, nga se njkohsisht mendonte: nuk duhet ti turproj duke br vaj e gjm, po duhet ti v gjoksin goditjes kaq t rnd.
Ai udhtoi bashk me kunatn, Sabrushin, dhe axhn e saj, q
bashkatdhetart e quanin Bajraktar. Udhtuan n natn sterr t zez,
mbi asfalt t mbuluar me shtres akulli e bore, e cila po vazhdonte t
reshte duke mbuluar rrugn q t mos shihnin nga duhej t shkonin.
Te familja e Vllezrve Grvalla arritn tek rreth ors shtat t mngjesit, edhe pse Bajraktari ngiste automobilin me guxim t teprt. Akoma nuk kishte ikur errsira e asaj nate t rnd dimri. N shtpi gjetn
vetm Tinn, bashkshortn e Bardhit me fmijt. T tjert ishin n spital t Hajlbronit. Tina dhe fmijt nuk po qanin, sepse ashtu kishte porositur Jusufi.
Na i vran t tre, foli ngadal-ngadal Dardana, si t ishte vajz
q vinte nga legjendat. Qerpiku nuk i lvizte. Ajo iu hodh n prqafim
Miranit duke i thn:
Shyqyr q na shptove ti, xhaxhi Miran!
Dhe ec e guxo Mirani t shkrehej n vaj para saj, sado q zemra e
shpirti sa nuk po i plcisnin. Por, porosia e Jusufit, q ia kumtoi e bija,
Dardana, ishte mesazh, ishte fuqi, ishte vetprmbajtje, ishte moral e
forc pr t vazhduar veprimtarin.
Policia q ndodhej para dere, e legjitimoi dhe e luti Miranin t shkonte bashk me t n Hajlbron, atje ku po kujdestaronte SOKO (Sonderkomission, Komisioni i Veant), i ngritur enkas pr kt vrasje.
Shefi i SOKO-s po e priste Miranin t vinte nga asti n ast. Vet ai e
mori Miranin n pyetje q m shum ngjante n nj bashkbisedim. U
morn vesh q Mirani t rrfente fillimisht pr ort e fundit t kaluara
s bashku me Jusufin, Kadriun e Bardhoshin, tashm t shndrruar n
prjetsi.
328

Kryehetuesi Mayer (Majer), e pyeti Miranin pastaj se n ke dyshonte

pr vrass t mundshm.
Gjithsesi atentatin e ka br UDB-ja, - u prgjigj me qetsi Mirani.
Dorasi ka domethnie vetm figurative n kt atentat t rnd politik, por kapja e tij sht me rndsi, pasi ju gjermant doni prova faktike.
Dhe, besoj se po patt vendosmrin do ti kapni atentatort. Ju keni
shtet t fort dhe organe t profesionalizuara.
A keni mundsi t na tregoni pr organizimet tuaja dhe t na
ofroni programet politike dhe statutet si edhe listat e antarsis? pyeti
kryehetuesi.
Organizimet tona kan karakter popullor, si i quajm ne, kurse ju
i quani organizime qytetare. Programet politike t organizimeve tona
kan ndryshuar q kur kan shprthyer demonstratat politike t marsit
e t prillit t vitit t kaluar. Prpara kto programe kishin kryesisht karakter kombtar, t lirimit t territoreve tona etnike shqiptare t pushtuara
nga Jugosllavia dhe bashkimin e tyre n nj Shqipri etnike. Por ato i prvijonte edhe ideologjia komuniste dhe revolucionare. Pas shprthimit t
demonstratava kto prcaktime u tkurrn n krkesa politike pr barazi
nacionale n kuadr t Jugosllavis, duke njohur rendin kushtetues t saj.
Antarsim nuk kemi praktikuar, sepse nuk dshironim ti rrezikonim
emigrantt tan, q ju i quani Gastarbeiter.
A keni pasur rivalitet dhe frkime ndrmjet organizatave tuaja?
Jo, tri organizimet ku bnin pjes Vllezrit Grvalla, Kadri Zeka
dhe un, nuk kemi pasur rivalitet dhe as frkime. Kemi bashkvepruar
q nga kontaktet e para e deri n moment t atentatit si t ishim nj organizat e vetme. Ndonj divergjenc t rastit edhe kemi pasur, pasi kto
ndodhin edhe n organizimet pluraliste. Gjithsesi ato kan qen brenda
normave t organizimit pluralist demokratik. Fjaln e kam pr organizimet q ju tashm i dini: Organizata e Marksiste-Leniniste e Kosovs,
shkurtimisht OMLK, se cils i prkiste tashm i ndjeri Kadri Zeka,
329

Lvizja Nacional-lirimtare e Kosovs dhe Viseve Shqiptare n Jugoslavi, shkurtimisht LNKVSHJ, q i prkisnin tashm t ndjert Vllezrit Grvalla dhe Fronti i Kuq Popullor, shkurtimisht FKP, t cilit i
prkisja un. Me organizime t tjera politike t shqiptarve jasht Kosovs nuk kemi pasur bashkpunim, rrjedhimisht as frkime. U kemi ndenjuar n distanc.
A keni diskutuar ndonjher pr bashkim t ktyre organizatave
meq, sipas asaj q that, kan pasur prcaktime identike politike?
Po, kemi biseduar. Lvizja dhe Fronti kishin prcaktime ideore e
politike pluraliste, duke inkuadruar n radh t tyre do emigrant shqiptar, pavarsisht bindjeve ideore, politike e fetare. Pas demonstratave t
marsit e prillit t vitit t kaluar, ne pranuam tkurrjen e prcaktimit ton
politik n krkes pr Republik t Kosovs n kuadr t Jugosllavis.
OMLK-ja kishte prcaktim komunist. Jasht Kosovs nuk besoj t ket
pasur antar, pos Kadri Zeks, ndrsa sa u prket simpatizantve, ai ka
afruar edhe bashkatdhetar q nuk kan qen komunist. Bisedimet pr
bashkim t ktyre subjekteve filluan n Kosov n maj t vitit t kaluar.
Pr shkak t arrestimeve t mdha kto bisedime u vazhduan nga qershori deri n gusht n emigracion dhe i kemi br Jusufi, Kadriu dhe
un. Platformn politike, t hartuar n Kosov, e kemi diskutuar dhe e
kemi miratuar versionin prfundimtar, t ciln ju duhet ta keni tani n
dosjen tuaj, meq tashm i keni marr materialet n shtpi t Jusufit e
Bardhit. Edhe pse ne patm miratuar platformn dhe bashkimin, me
krkes t Jusufit kemi pranuar q bashkimin ta shpall nj veteran i
lvizjes patriotike n Kosov, i cili tani gjendet i strehuar n Turqi. N
tetor u takuan ai, Kadriu e Bardhi, por ai refuzoi t bhet bashkimi sipas
asaj platforme q kishim miratuar ne. Kshtu vazhdoi forma e prparme e organizimit. Parmbrm, me ftes t Jusufit, u takuam prsri.
Fillimisht n Bernhausen e pastaj, pas mesnate, erdhm n shtpi t
Vllezrve Grvalla. Rreth ors pes t mngjesit t dits se djeshme
330

vendosm definitivisht pr tu bashkuar n baz t vendimeve t mparme. Gjithashtu u vendos q dje, pasdite, ti konkretizonim formn e
organizimit dhe platformn politike, gjegjsisht programin deri n
kuvend t par q synonim ta mbanim sa m shpejt. Rreth ors pesmbdhjet u vendos q un t udhtoja bashk me Suliot Neln, sepse
kishin paralajmruar shfaqje t nj filmi shqiptar n Klubin ton n
Dzyeldorf. Pr detajet e rrejdhs konkrete pas udhtimit tim nuk di tju
rrfej. Besoj se do ti gjeni shnimet pr konkretizimin e vendimit q
morm, meq Kadriu e Jusufi ndenjn pr at qllim.
K dyshoni se mund t ket br atentatin e trefisht? pyeti kryehetuesi.
Zotri, ju prgjigja nj her. Atentatin e ka br UDB-ja ose ndonj shrbim tjetr prkats jugosllav. u prgjigj Mirani.
Ne duhet t zbulojm atentatort q t mund ti akuzojm pastaj
zyrtarisht kto shrbime dhe qeverin jugosllave. Prandaj pyetja ime
konkrete sht: N k dyshoni ju konkretisht si atentator t mundshm? Si ju sqarova, ju keni t drejt t mos prgjigjeni n pyetjet e mia.
Mirani u zu ngusht. Kishte mdyshje nse duhej ose jo ta konkretizonte ndoknd pr t dyshimt. Prfundimisht vendosi t prgjigjej:
Mendoj se shrbimet jugosllave duhet t ken prgatitur e urdhruar atentator shqiptar. Kshtu mendoj sepse ato mund t ken menduar se ju mund ti kapni atentatort dhe pastaj Beogradi do t dezinformonte se jan vrar shqiptart ndrmjet tyre pr t qruar hesapet e
tyre mafioze e kriminale.
Mirani u ndal pr t hetuar prshtypjen e kryehetuesit. Ai mendoi se
Mirani nuk po vazhdonte m me kt prgjigje, prandaj hapi dosjen dhe
nxori nj flet ku ishin skicuar dy persona q kishin kryer atentatin.
Zotri Bruaj, ktu sht nj skicim, q do t prpunohet n fotografi fantom. sht br nga specialisti n baz t dshmis t fqinjit
t Vllezrve Grvalla. N k t ngjajn kto dy skicime, pyeti krye331

hetuesi Mayer.
Pr kt t gjatin besoj e dini, sepse e keni zn n vepr duke vjedhur postn e Vllezrve Grvalla dhe timn. Mendoj se po m kuptoni
q fjaln e kam pr Rezil Mejtepin, me banim n Stuttgart. Skica i ngjan
shum atij, kurse ky tjetri nuk di kujt i ngjan.
Prse dyshoni n Rezil Mejtepin, dini gj tjetr pos atyre q mendoni se i dim ne, ndrhyri kryehetuesi Mayer.
Un supozoj se ju dini shum pr t, si mund t dini se ai qe
shum vite sht rekrutuar e strvitur nga UDB-ja pr tu atashuar ktu,
n mesin e emigrantve shqiptar q ti survejoj ata. Pos detyrs se
survejimit, ju duhet t dini znkn e tij me emigrant politik kroat,
plagosjen e tij n kt zenk, qndrimin e tij n spital dhe vizitat e
shpeshta q i ka br atij konsulli jugosllav pr ta prgzuar pr meritat
e tij patriotike jugosllave. Gjithashtu dini se ai ka vjedhur postn ton.
Nuk mund ta di se prse e keni toleruar kaq shum e kaq gjat. Pos
ktyre q ju duhet ti dini, ai pat urdhruar t bhej atentat ndaj Jusufit
disa muaj pas ardhjes s Jusufit ktu, por e zbuluam dhe e evituam...
Ai ka urdhruar atentat, thoni ju?
Po.
Dhe ju nuk e keni denoncuar ose nuk u hakmort n asnj form
kundr tij? ndrhyri me habi Shefi.
Jo, nuk pranoi Jusufi. Edhe ne t tjert gjykuam se nuk sht n
kompetencn ton pr t marr vendim kapital pr dnim t tij. Kurse,
sa pr denoncim, nuk e kemi br, meq do t involvoheshim n
mekanizmat tuaj q ndonjher vetm sa krijojn telashe.
Si ka ndodhur?
Mirani rrfej rastin me t gjitha detajet e tij.
Domethn, ju dyshoni n Rezil Mejtepin? pyeti Shefi.
Mendoni se nuk kam arsye!? Nse ai ka alibi do t gzohesha, sepse
nuk dshiroj q dorasi t dal shqiptar, sado q kjo nuk e shkarkon
332

UDB-n nga prgjegjsia. Ndrsa dikush nga pjesmarrsit e takimit t

parmbrmshm n Bernhausen duhet t ket qen informues pr
lvizjet tona.
N cilin dyshoni? pyeti Shefi.
E kam piketuar njrin, por se them dot. Druhem se mos dyshimi im ndaj tij nis nga urrejtja subjektive q ndiej. Pastaj, kur patm
shkuar n shtpi t Jusufit, gjetm aty nj mysafir t paftuar dhe t padshiruar, si e karakterizoi at Jusufi...
Edhe pr t Mirani i rrfeu kryehetuesit Mayer gjersisht.
Prse nuk e thoni emrin e t dyshuarit nga takimi n Bernhausen,
pavarsisht arsyetimit q bt. Atij nuk i bni ndonj padrejtsi t madhe, sepse ne do t hulumtojm dhe, nse del i pafajshm, nuk do ti
ndodh asgj. Kshtu ju kontribuoni n zbulim t dorasve dhe njerzve t prapavijs, q i kan ndihmuar ata pr t br kt krim.
Ather, ai sht Nuri Syleviqi. Ia patm vn nofkn Qerosi, meq sht pa flok. Banon n Sindelfingen.
Mbi baz dyshoni n Nuriun?
Q kur e kam njohur, besoj n tetor t viti 1978, m sht dukur i
dyshimt, fillimisht n baz t intuits, pastaj t sjelljeve. Kishte nj paraqitje t shtirur prej patrioti t flakt. Pastaj vreja se atij po i friksoheshin
emigrantt q bashkbanonin n hajme t puntorve t Fabriks Mercedes. Ai ishte usta pr t prhapur dezinformata dhe pr t nxitur urrejtje
e grindje. Parmbrm ishim n Bernhausen, t paktn dhjet veta, n
banes te Murtez Kryebardhit. Pos Jusufit, Kadriut, Bardhit e meje,
ishte edhe Nuriu, Fahriu, Nazimi, Shabani dhe t tjer. Pasi pam nj tvdram filluam diskutimin. Nuriu menjher bri nj pyetje provokative
q na e drejtoi mua dhe Kadriut se prse po sabotonim shprndarjen e
organit t tyre, Zri i Kosovs. Kjo pyetje kishte pr qllim q t
dezorientonte bisedn pr t ciln ishim mbledhur. Ai duhet t ishte
informuar nga Jusufi se ne do t mblidheshim pr t biseduar e pr t
333

vendosur pr bashkim tonin. Menjher Jusufi reagoi, meq iu duk provokative pyetja e tij. Reagimi i Jusufit ishte q n t shprndaheshim q
andej. Kur dolm nga banesa e Murtezit, von pas mesnate, kishte rn
mjegull e dendur. Ai po interesohej t dinte se ku po shkonim ne me
Jusufin, Kadriun e Bardhin. Jusufi n prani t tij tha se Kadriu, Sulioti
dhe un do t shkonim n shtpi t Jusufit. N baz t ksaj rrjedhe po
dyshoj se ai duhet t jet informuesi i lvizjeve tona fizike. Pastaj edhe
Bardhi na informoi se gjat javs s fundit kishte par njerz t dyshimt
q silleshin rreth shtpis, kur kthehej natn.
Ju falenderoj pr kt sqarim, tha kryehetuesi. Pas pak ai vazhdoi: T rikthehemi edhe nj her te Rezili. Cilin pat urdhruar Rezil
Mejtepi pr t br atentatin ndaj viktims, Jusuf Grvalla?
Ju lutem, nuk sht viktim, sht dshmor, u prgjigj Mirani
duke e paraqitur n mnyr naive vlersimin e tij personal karshi nj
polici gjerman.
Varet nga kndvshtrimi dhe pozicioni. Por, ju lutem, prgjigjuni
n pyetje, nse doni.
Ai pat urdhruar nj bashkatdhetar me emrin Hysni G., t cilin ne
e thrrisnim Vasil. Dhe, pr shkak se Vasili ka refuzuar ta zbatoj urdhrin, UDB-ja ka organizuar hakmarrjen kundr Hysniut. Ajo ka drguar
nj tjetr UDB-ash me emrin Sadi Bakaj, i cili e ka drguar Hysniun n
Kosov. Tani Hysniu gjendet n burg n Kosov dhe sht dnuar me
dymbdhjet vjet heqje lirie.
Ne tashm, n baz t t dhnave tona, kemi marr urdhrin pr
arrestim t Rezil Mejtepit dhe gjat dits do t publikohet n mediat
elektronike portreti i tij, meq deri tani nuk e kemi gjetur. Edhe kt
skic do ta prpunojm n fotografi fantom (fotorobot) e pastaj do ta
shtypim si trakt, t cilin do ta shprndaj policia. T shohim nse ka apo
jo alibi.
Pas nj pauze t shkurtr, t ciln kryehetuesi e shfrytzoi pr t
334

menduar nse duhej ose jo t vazhdonte me marrje n pyetje t Miranit,

ai sqaroi se ksaj radhe kaq mjafton. Mirani ndrkaq po mendonte se,
pavarsisht aftsis profesionale t kryehetuesit, nuk duhet t jet
prkushtimi i nivelit pr ti kapur atentatort. Kishte rezerva se mos ishte
thurur ndonj komplot n nivelet m t larta, meq pr vizit n Bonn
ishte Ministri i Brendshm jugosllav, Hrleviq. Kt dyshim ia kishin
prforcuar edhe lajmet se policia nuk i kishte bllokuar shpejt t gjitha
rrugt q lidhnin kt fshat me rrugt kryesore, si di dhe mundet t
veproj rndom policia gjermane.
5.
Miranin e kthyen polict n shtpi t Jusufit, meq Heilbronni ishte
rreth 15 km., larg dhe lidhjet e komunikacionit publik nuk ishin aq t
shpeshta.
N shtpi mbretronte atmosfer vetprmbajtjeje. T gjith tashm
kishin dgjuar porosin e Jusufit q t mos i qanin e vajtonin, pasi kishin
rn pr atdheun. Kjo porosi prcillej nga njri te tjetri, duke pasur
burim t vetm bashkshortn e Jusufit, Dritn dhe vetkuptohej q
porosia duhej t zbatohej si urdhr i prer. Ajo porosi vetvetiu po
shndrrohej n qndrimin: kushdo q qan nuk duhet t rrij aty, sepse
shkilej porosia q kishte ln Jusufi. Tashm, sikur po bhej gar se cili
sht m i fort pr t respektuar porosin.
Dardana, je mrzitur shum? e pyeti Rrahimi q mezi po prmbahej pr t mos shprthyer n vaj.
Mrzitem, por meq ka shptuar xhaxhi Miran, jo edhe aq shum.
Ky do t vazhdoj rrugn e babit dhe t xhaxhallarve, u prgjigj ajo
duke mbajtur vshtrimin keqardhs drejt Miranit.
Mbylle gojn edepsze dhe mos t ta dgjoj m kt prgjigje!
ulriti Nuriu, t cilit po i puliteshin syt nga sikleti q i shkaktoi prgjigjja
e Dardans. Ajo u habit nga kjo ulrim e tij, por syri nuk i bri vr. E
335

vshtronte pa lvizur qepallat, sikur desh ti thoshte: Cili je ti q ndrhyn n mesin ton n kt mnyr kaq vulgare e hileare!?.
Mirani, i cili qlloi pran, u prmbajt pa shfaqur asnj reagim, sado
q nj mendje e urdhronte q ta nxirrte Nuriun zvarr prjashta. Vshtroi Dritn pr t hetuar reagimin e saj. Ajo nuk shfaqi ndonj reagim.
Bri sikur nuk e dgjoi. Drita e thirri me z t ult Miranin q t shkonte
n kuzhin.
Miran, vllai yn i dashur, edhe nj her ngushllimet e mia m t
thella pr shokt q na lan!
Edhe juve ngushllime dhe shokve lavdi t prjetshme! Un sapo
erdha nga policia, ku u intervistova. Nuk pata rast t shiheshim prpara...
Isha n spital, te Jusufi im i shtrenjt, q nuk e kam m, ndrhyri
Drita.
Po ndihem krenar pr ty q po mbahesh kaq e fort.
Jusufi kshillo: N shtpin ton t mos derdh askush lot, pasi
kemi rn pr atdheun! Un ia dhash fjaln. Q ather jam ngurtsuar...
Qofshi t fort e faqebardh gjith jetn! bekoi Mirani.
Vlla Miran, m fal q heshta kur Shoku Nuri i brtiti ashtu Dardans, por nga ai Udhheqsi n Turqi kam urdhr q Nuriut tia besoj
drejtimin e ceremonis mortore n shtpin ton, sqaroi Drita me
zrin q mezi i dgjohej.
Domethn kshtu qenka puna! foli Mirani pa ditur se far
duhej ti thoshte. M gjas mua nuk m paska mbetur vend ktu...
shtoi Mirani duke u prmbajtur q t mos ia rndonte gjendjen Drits.
Mos e thuaj kt fjal, t lutem, nga se je n shtpin tnde, sqaroi
ajo me keqardhje.
Do t prpiqem t mos i koris shokt tan, tha tjetri me z t
zvargur duke i shtrnguar nofullat, por edhe atij maskarai duhet ti tre336

gohet kufiri deri ku mund t harbutrohet.

ti bj urdhrit t Shokut Sabit, prndryshe do ta kisha nxjerr
jasht. M erdhi rnd kur i brtiti gocs sime t vetme, q e kam yll.
Kurse ty po t lutem si vllait q t durosh edhe ato q nuk durohen pr
hir t shokve.
Drita nuk mundi t vazhdoj m. Piu nj got uj pastaj pyeti:
Si e kalove n polici?
M mori n pyetje vet kryehetuesi Majer. Krijova prshtypjen
sikur nuk jan gjithaq t interesuar pr t kryer detyrn si jan korrekt
e preciz gjermant.
Edhe un at prshtypje kam krijuar q kur u vonuan aq shum
pr t ardhur n vend t ngjarjes policia dhe ndihma e shpejt, meq
komshiu u ka telefonuar menjher. Mendoj se Jusufi do ta mbijetonte
atentatin sikur n spital t mos kishte qen kujdestar nj mjek serb. Ai u
tregua tepr neglizhent dhe nuk thirri as prforcime pr ndrhyrje serioze q t na e shptonte at.
Dyshon se edhe ai ka qen pjes e ksaj makinerie vrastare? pyeti
Mirani.
Them se po, meq Jusufi ishte i fort. Vet iu prgjigj policve, se
ishte UDB-ja ajo q i vrau. Pastaj gjat gjith rrugs pr n spital kemi
biseduar. Pos t tjerave m tha: Nse dorasit jan shqiptar, mos u
zbulofshin kurr!. M porositi q t kem kujdes pr mirrritje dhe mirdukim patriotik t fmijve...
Ather un paskam gabuar, e ndrpreu Mirani, meq ajo po
fliste ngadal dhe nuk e dinte nse e kishte ndr mend t vazhdonte.
N polici deponova dyshimin pr Rezil Mejtepin si doras, duke ua
treguar gjith veprimtarin e tij t mhershme. Kryehetuesi m njoftoi
se e kishin lshuar urdhr-arrestin pr t, duke u mbshtetur n rastin e
kapjes se Rezilit duke vjedhur postn ton. Edhe skicimi q kishin br
specialistt i ngjante atij. E kishin punuar n baz t dshmis s komshi337

ut tuaj.
Nuk di si ta kuptoj thnien e Jusufit: Nse dorasit jan shqiptar,
mos u zbulofshin kurr!, si amanet apo si dshir!?
As un nuk po e di edhe pse, sapo m tregove, pr kt po mendohesha. Gjithsesi, nse duhet vlersuar si amanet, ather un nuk e
kam shkelur, nse doras sht vrtet Rezili, si po dyshoj un tani konkretisht dhe nse e vrteton hetuesia. U tregova gjermanve para se t
informohesha nga ti pr dshirn e Jusufit, e cila tingllon si porosi ose
si amanet.
Nuk gjykoj dot n kt gjendje t kobshme nse ke vepruar drejt.
Po komshiu a ju tregoi pr ato q kishte par, pasi kryehetuesi nuk
m tregoi detaje nga rrfimi i tij?
Vetm ai e ka par ngjarjen. N at koh kishte qen duke br
gjimnastik n ballkon para se t flinte, meq e kishte shprehi si msues
i sportit q ishte. Por, shikimin e tij prej rreth njzet metrave largsi e
kishte penguar errsira, ndriimi i dobt i vendit dhe sidomos reshja e
dndur e bors.
Nuk ndihesh e bezdisur nse m tregon se prse doln shokt n
at koh prjashta? pyeti Mirani.
Pasi shkuat ju, filloi Drita, Jusufi e shoku Kadri u ngujuan n
dhom t puns. Nuk kan dal derisa i kam thirrur t han dark. Jusufi
m porositi q ta vonoj darkn. Disa her kam hyr sa pr tu uar aja,
por, si e di edhe ti, n pranin time nuk flisnin gj. N tavolin kishin
flet shnimesh, por ato tani i ka marr policia. Rreth ors nnt kam
shtruar darkn. Pas darke shoku Kadri filloi t pinte aj, si e kishte
shprehi. Jusufi im i dashur i propozoi t shkonin n kabin telefonike t
fshatit pr ti telefonuar shoqes Sarand. Kadriu iu prgjigj se nuk ishte
e domosdoshme. Jusufi kmbnguli se ajo do t shqetsohej pr mosshkuarje t Kadriut, meq ai duhej t dilte n pun n mngjes. Sa keq
q nuk na qlloi telefoni n shtpi! Doln t tre pas ors dhjet, ktej nga
338

dera e tarass q t shkonin m trup te garazhi. Bora binte e dndur. Ne

nuk ditm gj. Erdhi komshiu i alarmuar dhe na tregoi. Dolm. Shokun
Kadri e gjetm t shtrir n tok pran ders se hapur t automobilit, n
krahun e djatht. Fatziu ishte prpjekur t dilte nga makina. Bardhi kishte rn pa shpirt mbi timon. Jusufi ishte i ulur mbrapa dhe po gjmonte me z t prmbajtur. Tina solli nj batanije dhe e mbuloi shokun
Kadri, meq mendonte se kishte t ftoht mbi bor. Un u ula pran
Jusufit dhe e mbshteta mbi gjoksin tim. Plasa n vaj. Ai m pyeti pr
shokun Kadri e Bardhin nse ishin gjall. Pastaj m tha preras: T mos
jua dgjoj kush vajin sepse e kemi pr krenari t flijohemi pr Kosovn! Rreth gjysm ore u vonuan policia dhe ndihma e shpejt. N spital mjeku kujdestar qlloi serb. U tregua tepr neglizhent. Me vones
bri operacionin, pa thirrur ndonj prforcim. Rreth ors tre t mngjesit duhet t ket ndrruar jet Jusufi...
Drita u ndal pr t marr frym dhe nxori nj ofsham t thell.
Tani ti seriozisht po mendon se kujdestaria e mjekut serb ishte
pjes e skenarit pr t realizuar vrasjen, nse ndokush do ti shptonte
atentatit? ndrhyri Mirani duke menduar se ashtu do tia spostonte
vmendjen asaj nga goditja dhe prjetimet kaq t rnda.
Ashtu mendoj sepse edhe surrati i tij mu duk surrat krimineli.
Neglizhenca e tij m iritoi. M ka habitur vonesa aq e madhe e ndihms
s shpejt dhe e policis, pavarsisht se qe koh shum e keqe dhe rrugt i kishte zn bora. M dukej sikur edhe zoti n ato aste t kobshme
pr ne ishte n ann e krimit.
Uroj t t rritn fmijt dhe t bhen si i dshironte Jusufi! foli
Mirani me bindjen se po i jepte forc morale. Drita u prgjegj me nj z
q mezi dgjohej:
Faleminderit!
Pr nj ast ra heshtja. Minut pas minute cingronte zilja e ders.
Nga an e ans vinin bashkatdhetar duke ngushlluar njri-tjetrin me
339

shprehjen: Lavdi! Drita dhe Mirani vazhdonin t rrinin ulur n kuzhinn e vogl, pa ditur nse duhej t vazhdonin t rrinin si t nemitur aty
apo t dilnin pr t pritur njerzit. Miranit nuk po i dilej, meq ende nuk
i kishte kaluar hidhrimi nga reagimi arrogant i Nuriut. N kt gjendje,
megjithat, vendosi ta pyeste Dritn:
Si mundi t t urdhroj kaq shpejt ai udhheqsi nga Turqia, kur
ju nuk keni telefon!?
Ai nuk m telefonoi mua, por kur erdhi Nuriu m tha se e kishte
urdhruar udhheqsi yn q ai ta drejtonte ceremonin mortore derisa
t vij nj shok nga Kosova. Pastaj ai do ta zvendsoj Jusufin. Drita
shpjegonte duke i trhequr fjalt zvarr ngase po i mungonte vullneti
prkats.
Po sikur t dal se Nuri Syleviqi ka gnjyer, t cilin me gjas ti nuk
po e njeh, si nuk duhet ta njohsh as udhheqsin Sabit?
ka t them un e shkreta? Jusufi at kishte udhheqs, prandaj
tani m duhet ta dgjoj...
Po nse del se vrtet Sabiti e ka urdhruar Qerosin Nuri kaq shpjt
pa e njohur ai kt maskara, ather mundet q kemi t bjm me dika
krejt tjetr, do t thosha tepr t dyshimt, sepse pr Nuriun kam shfaqur dyshim n polici se ka qen informator i dorasve pr ardhjen ton
ktu... Mirani u ndal pr t hetuar reagimin e Drits nse po e kuptonte.
T paa vlla, mos u nxito me t tilla dyshime, pasi un nuk jam
n dijeni t formave tuaja t organizimit dhe nuk jua njoh mir as bashkveprimtart! Ti e di m s miri se sa sht rezervuar shoku Jusuf
ndaj meje. M ka angazhuar kryesisht n pun praktike pr ta ndihmuar
at, por nuk m ka informuar pr shtje t tjera.
M fal, m vjen keq, por ne duhet t gjejm forc pr t prballuar pasojat dhe ndrhyrjet pas ktyre atentateve kaq goditse pr luftn
ton lirimtare! tha tjetri.
Mua m duhet t merrem me rritjen e fmijve. Nuk jam e pr340

gatitur pr tu ballafaquar me t tilla goditje e pasoja.

T kuptoj, por vura re sesi Nuriu tani dhe ndonjri m von nuk
do t rezervohen pr t keqprdorur gjendjen tnde.
Un do ti nnshtrohem vendimeve t organizats, sepse kshtu
besoj do ti mbetem besnike shokut tim t jets.
Kjo nuk do t thot q n emr t organizats t keqprdoret ajo
pr t shkatrruar at q e kemi formuar dje. Nuriu sht shmbulli m
skandaloz q sht angazhuar kundr t gjith neve dhe nuk jan t pakt ata q kan dyshuar se ai sht nj informator i armikut, i infiltruar
n radht tona.
Ather do t prpiqem t jem m vigjilente ndaj sjelljeve t tij,
tha Drita me nj lodhje q nuk jepte asnj mundsi pr t vazhduar diskutimin.
Do t shohim si do t rrjedhin ngjarjet dhe besoj se nj angazhim
yti pr t prballuar goditjet e tjera q vijn rndom pas atentatit politik
do t t ndihmoj pr t prballuar edhe dhimbjen e madhe dhe vazhdimin me sukses t rrugs se dshmorve tan.
T dy doln heshturazi nga kuzhina, sepse Sabrushi dhe grat e tjera
donin t fillonin prgatitjen e ushqimit pr njerzit e shumt q po vinin
nga ant e anve, nga Gjermania, Zvicra, Belgjika, Franca e shtete t
tjera.
6.
T mrkurn nga Kosova erdhi Xhalat D., i cili njihet vetm me
emrin Xhafari. Ishte njeriu t cilin me padurim po e prisnin Drita dhe
disa t tjer. At po e prisnin q t zinte vendin e Jusufit n organizat.
Ardhja dhe paraqitja e par e tij qe tepr zhgnjyese, sepse ai stononte
gjithanshm sa t bnte t ndiheshe i neveritur nga paraqitjet e tij, sidomos nga zri i tij shterrak.
Xhafari, duke qen i kompleksuar pr t metat e tij natyrore, ndjeu
341

eufori pr rrolin q po merrte. Paraplqeu t rrfente se sa rnd e kishin

goditur atentatet e shokve.
Isha n mbltore n fillim t shtitores n Prishtin, n afrsi t
Hotelit Grand, filloi t rrfente ai me z t grvishtur e t shterrur.
Aty po haja akullore. Papritmas erdhi nj polic q e njihja dhe m dha
lajmin pr atentatet
Si, po haje akullore n mes t janarit n nj mbltore n Prishtin?
ndrhyri i padurueshmi Miran, duke u habitur se si hahej akullorja dhe
po mendonte se n koh t till n Prishtin nuk bhet fare akullore.
Ndaj ktij far Xhafarit edhe m hert kishte shprehur dyshime, por t
prmbajtura meq akoma nuk e kishte kategorizuar n skedarin e tij as
si shrbtor t UDB-s, as si patriot t vrtet, si i kategorizonte ai njerzit me t cilt kishin t bnin.
Xhafari gjat vitit 1981 ishte shpesh te Jusufi dhe ishte angazhuar pr
ta ndihmuar at n prgatitje t Zrit t Kosovs. Pastaj shkonte n Kosov
dhe atje nuk i ndodhte asgj, sado q nuk kishte praktikuar ndonj konspiracion pr t qen. Dhe tani rrfente se pr atentatin ishte informuar
nga nj polic duke qen n nj mbltore n Prishtin. Prej atje vinte pa
ndonj penges pr t trashguar vendin e Jusufit, sepse kshtu duhej t
kishte vendosur udhheqsi Sabit. Miranin e provokoi mnyra se si e filloi Xhafari fjaln e tij, q m se paku i shkonte nj trashgimtari t Jusufit n at moment, prandaj nuk mundi t prmbahej pa ndrhyr. Disave, sidomos Nuriut, nuk u plqeu ndrhyrja e Miranit, kurse Xhafari ia
hedhi nj vshtrim t egrsuar, por me vetprmbajtje pr t mos reaguar hapur aty pr aty. Xhafari vazhdoi rrfimin e tij me zrin q mezi i
dilte nga gryka dhe mezi dgjohej:
Un jam i kooptuar nga Udhheqsi pr t drejtuar organizatn n
Evropn Perndimore duke e zn kshtu vendin e shokut Jusuf. Tani
e tutje do ti nnshtroheni udhheqjes sime...
Si urdhroni! ndrhyri prshpejtueshm Nuriu.
342

T tjer si Hafifi, Fahriu, Nazimi, Naili e Goni, q ishin t painformuar dhe t paprvoj organizative e pa ndonj prgatitje politike,
vetm po vshtronin si t huatuar pa ditur se far qndrimi duhej t
mbanin. Ata po i zgurdullonin syt t ulur rreth Xhafarit q po u imponohej si udhheqs n vend t Jusufit, pa qen n gjendje t vlersonin
se far po nxirrte nga goja ai. Kurse, ujqr t regjur si tullaci Nuriu,
Xhehili dhe ndonj tjetr e dinin se cilin rrol duhej t luanin n kuadr
t lvizjes lirimtare, pas goditjes s rnd nga atentatet. Disa puntor
q nuk po e kuptonin rrjedhn e ngjarjeve, i ishin nnshtruar inercis.
Drita n ato aste po bisedonte me ca gra, t cilave u tregonte pr ngjarjen e kobshme. Ajo nuk po e dgjonte Xhafarin, po edhe sikur ta dgjonte, ishte prcaktuar ti prmbahej hierarkis organizative q po kurdiste Sabiti nga Stambolli. Ajo po mendonte t nxirrte veten n pah.
Mos u ngutni! mori fjaln Mirani pasi npr kok po i kalonin
nj mori mendimesh, sepse n ort e fundit para atentatit ndaj dshmorve tan, ne kemi marr vendime me rndsi dhe na duhet ti konkretizojm pasi t kemi kryer ceremonin e varrimit...
Mir thot Mirani, - ndrhyri Xhafari hilear, i friksuar se po ta
lejonte at, do ndodhte ta komunikonte vendimin, t cilin ve atij nuk e
dinte njeri, ndrsa m vete thoshte: krkon ktu ky njeri, tashm i
mundur, t cilit s shpejti do tia tregojm vendin ku e ka.
7.
Nga mesdita organet prkatse shtetrore solln trupat e pajet t
Jusufit, Kadriut e Bardhit t shtrir n arkivole. I vendosn midis dhome
tre heronjt. U hapen arkivolet q familjart e shokt ti shihnin. Fytyrat
e tyre ngjllore sikur po zbeheshin nga ledhatimet e atyre q su takonte
t ishin fare aty. Secili sikur po bnte gar pr t mos qar, pasi Jusufi
kishte ln amanet q t mos i qanin. Nnmadhja Ajshe pyeti:
M tregoni, cili sht Djali i Nns, Kadriu, pasi jam plak e nuk
343

po shoh mir? Nna dshiron ti flas s pari atij.

Mirani e mori pr krahu dhe e afroi te koka e Kadriut.
Djali i Nns! nisi prajshm Nnmadhja, ti tani vrtet u br
vllai i djemve t mi, i bijve t nns, pasi e dhe jetn bashk me ta pr
Kosovn. Nna nuk t ndan asnjher nga djemt, bir i Nns! Sa nur
i bukur t paska rn!
Nnmadhja po ia ledhatonte lehtas faqet dhe u prkul e puthi n
ball. Pastaj me radh prkdheli e puthi n ball Bardhin dhe u ul te
koka e Jusufit.
Bir i Nns! Sot po m dukesh m i bukur se kurr, sepse pr t
vdekur pr Kosovn t pata lindur. Shiko, Biri i Nns! Nuk po t qajn
as fmijt, pasi duan ta respektojn amanetin tnd. T past Nna! E
praruar u bft Kosova q ka trima si ju!
Nnmadhja heshti meq buzt e saj i vendosi mbi ball t Jusufit
dhe t dy duar i mbante mbi faqe t tij. Fjalt prekse, po nga ato q
ishin dgjuar nga epi legjendar, bnin q t pranishmit t prmbaheshin,
edhe pse shpirti prbrenda u ziente pr tu shkrehur n vaj e dnesje.
Mirani po shtrngonte nofullat duke shikuar sa shokt e shtrir sa Nnmadhen. Ai po e ndrydhte vajin q e kishte n gryk. Duhej respektuar porosia e Jusufit dhe krkesat e Nnmadhes. Pasi i ledhatoi fytyrat e shokve dhe i puthi n ball u ngrit dhe po qndronte pa lvizur si
nj statuj.
Pas pak te koka e Jusufit, Kadriut e Bardhit u afrua Xhafari. Mori
pozicion gatitu dhe ngriti grushtin te koka e tij dhe me gjith fuqin e
zrit, por q mezi e dgjuan t tjert, deklaroi:
Sa t dal pranvera, me arm n dor do t dalim maleve dhe do
tjua marrim hakun. Lavdi!
Lavdi! thirrn t pranishmit me z t prmbajtur, pa pasur koh
t mendonin pr llafet q kishte thn Xhafari.
Mirani, q ishte tepr i vmendshm pr gjithka q bnte e thoshte
344

Xhafari, mendoi me vete: Si ia futka kot ky satrap!? Kush do t dal n

male n pranver nse njerzit tani po friksoheshin t vinin pr vizit
ngushlluese? Nuk i bhej tu besonte veshve se kishte dgjuar trashgimtarin politik t Jusufit... U mundua ta zhvendoste vmendjen por, si
ndodh rndom, kur nuk e bn zap trurin prap t ikn mendja: Sikur
m bjn mir shfaqje t tilla prej budallnjve, pasi ma shkundin vmendjen nga dhimbjet e shkaktuar nga vrasja e shokve t idealit!
8.
Si me zor Mirani kishte shtypur e shumzuar nj informat nekrologjike pr Heronjt e rn. Kundr ksaj ishin Nuriu dhe disa t tjer. Por,
meq ata vet nuk dinin t shkruanin, u detyruan ta pranonin sepse
edhe ata mendonin se duhej t kishin dika t shkruar pr tua shprndar bashkatdhetarve. Pr kt pun u informa udhheqsi i ri
Xhafar, alias Sknderi, t cilit nuk i erdhi mir pse e kishte br Mirani
dhe urdhroi q herave t tjera gjithka duhet t bhej vetm me leje
t tij. Miranit sesi po i vinte ta kundrshtonte brutalisht, por prmbahej
se ishte n ceremoni mortore.
T enjtn paradite postieri solli nj letr rekomande. Drita e mori dhe
menjher informoi Miranin:
Vlla Miran, kjo duhet t jet letra e fundit q ka shkruar Shoku Jusuf n jetn e tij dhe ta ka drguar ty rekomande. Meq ti nuk ke qen
n banes, ja, u kthye prapa. Nse m lejon, dshiroj ta hap dhe ta lexoj.
Po kshtu do dshiroja ta kisha nj kopje pr kujtim, meq gjith t tjerat i ka marr policia dhe nuk di kur do ti kthej!
T pranishmit n dhom t ndenjs u befasuan pr t mir, kurse ata
q tashm nuk merakoseshin gjithaq pr t kamufluar hilen, zgurdulluan syt nga smira.
Dakord. Po prisja q kjo letr do t kthehej ktu, pasi pr t m pat
345

informuar Jusufi. Por, nse t pritet, dshiroj ta lexoj njher vet.

Mirani e mori letrn n dor dhe si t ishte pergamen e vjetr, e hapi
me kujdes. U nis drejt kuzhins meq nuk i plqente ta vshtronin gjith
ato shikime kureshtare e hileare. Drita i shkoi pas dhe po prcillte lvizjet e kujdesshme t duarve t Miranit, duke ndier dika si zili se prse
vetm Mirani kishte tani n duar nj letr origjinale t Jusufit. Sapo Mirani e hapi, filloi ta lexonte n heshtje:
I dashur shok Miran!
Me bisedn q patm n dasm, un n njfar mnyre u tregova i padrejt ndaj
teje. Por, duhet ta kesh kuptuar q gjaknxehtsin time mund ta zbrazja vetm
mbi nj shok me t cilin nuk kemi pasur kufij. Arsye pr t qen aq gjaknxeht
mbase nuk kam pasur (...)
E premte, m 15 janar 1982
Jusuf Grvalla
Mirani nuk e zgjati m tej leximin, meq pa se po fillonin arsyetimet
e Jusufit, t bazuara n hidhrimin e tij ndaj Kadriut. Shikoi Dritn dhe
bri tia zgjaste letrn, duke e sqaruar:
Drita, urdhro lexoje! Edhe kopje mund t bsh, nse m premton se nuk do t flassh me asknd pr prmbajtjen dhe as tia japsh
ndokujt pa plqimin tim. Kjo sht letr q Jusufit ma ka drguar mua
dhe prandaj sht pron imja personale. Besoj e kupton, nuk ke prse
hyn midis shokve. Po krkoj t mos ia japsh askujt, sepse ktu ka
pjes t prmbajtjes, e cila sht e kaprcyer, sidomos sa i prket hidhrimit t Jusufit ndaj Kadriut. Kjo do t mund t keqprdorej po tu binte
n dor dashakqinjve. Shumka kemi sqaruar n dasmn e Kadriut e
Sarands, gjithka sqaruam t dielen n mngjes, para agimit dhe shumka tjetr duhet t ken sqaruar vet Jusufi e Kadriu t dielen pasdite.
Kurse kt letr Jusufi e ka shkruar, parandej, t premtn, prandaj prmbajtja e saj sht e kaprcyer. Ata kan vazhduar s bashku t hartonin
346

e konkretizonin vendimin q morm pr bashkim. N kt mision kan

vazhduar t jen Kadriu bashk me Jusufin, pr t rn po s bashku n
krye t ktij angazhimi.
T falenderoj q po ma jep, pasi kjo sht vrtet pasuri jotja. Njherit t falenderoj pr besimin q po tregon, sado q nuk pate nevoj t
m kshillosh q t mos ia jap askujt. Kurse midis jush nuk kam si hyj,
sepse gjat ktyre m shum se dy viteve keni qen shok aq t ngusht,
sa nuk mund t hynte askush midis jush. Jusufi i madh nuk ka pasur
gjat ksaj kohe shok e bashkveprimtar m t afrt se ty.
Drits i mbaroi fuqia pr t vazhduar bisedn, ngriti letrn me t dy
duart dhe e puthi prajshm, pastaj e shtrngoi pr gjoks duke prshpritur: Loka ime!, dhe doli n drejtim t dhoms s gjumit. N mbrmje, pasi e kishte kopjuar, ia ktheu Miranit origjinalin.
9.
N shtpi erdhi pr nj vizit kryehetuesi Volfgang Majer (Wofgang
Mayer), i shoqruar me dy hetues t tjer.
Jemi pr vizit t shkurtr, pr t dgjuar nga ju, nse keni ndonj
informat ose ndonj shqetsim, tha ai.
Kur bn t iknin, Ermiri, djali i vogl i Jusufit, q ishte rreth katr
vjear, duke mbajtur nj revole loje n dor, iu drejtua Kryehetuesit:
M dgjoni Zotri! O do zbulosh vrassit e babit dhe t xhaxhallarve, o do marr hak n ty!
Ermiri ishte shum i zgjuar pr moshn q kishte. Fliste rrjedhshm
gjermanisht, reflektonte nj simpati t shklqyer, gjithnj i qeshur. Kt
moment ai kishte marr pamje e qndrim tepr serioz, pikrisht si nj
burr.
Kryehetuesi Majer zuri t qeshte me mendimin se fmijs duhet br qejfin. Por, atij ia ngriu t qeshurn Ermiri:
Po ta jap besn e shqiptarit, po nuk kapt vrassit, kam pr t marr
347

hak ndaj Jush! Kt merreni seriozisht, pa pasur nevoj t ma bni qejfin

mua, si fmij q po m trajtoni!
Kryehetuesit i shkuan mornica npr trup e syt iu mbushn me lot.
Nuk mundi t mbante m qndrim prballs me syt e Ermirit q nuk
po i lvizte as epalla. Ai vettimthi u drejtua t dilte nga shtpia. Pas
rreth nj ore u kthye srish, por tani, pr her t par ishte pa shoqrues.
Sapo hyri sinjalizoi Miranin ti shkonte pas n kuzhin. Mirani nuk po e
kuptonte gjestin e tij dhe as prse duhej t shkonte pikrisht n kuzhin.
Ktu nuk kemi instaluar prgjues. Mos m keqkuptoni, Zotri
Bruaj. Ermiri m ka vn n dilem t madhe: T mbaj prgjegjsin
q kam ose t jap dorheqje. Un kam udhzim nga eprori im q t prqndrohem n hulumtimin e organizimit dhe veprimtaris suaj...
Majer ndali fjalin n gjysm, sa se tha shkoqur se nuk duhej t angazhohej pr t zbuluar vrassit. Mirani e dgjoi me vmendje sqarimin e
tij. Po mendohej t gjente fjalt q duhej ti thoshte, pasi paraqitja e tij iu
duk tepr njerzore. Ai po shkonte drejt rrezikimit t karriers s tij, por
edhe m tepr shokante i tinglloi urdhri i eprorve.
M kuptoni, zotri Majer, vrtet nuk kemi ka t fshehim para jush.
Gjith veprimtarin karshi jush e kemi legale. T fsheht e kemi vetm
karshi survejuesve t UDB-s, sepse rrezikojm bashkatdhetart. Ju e
dini sa bashkatdhetar jan arrestuar kur kan shkuar q ktej pr pushime n Kosov dhe akoma m shum nuk po guxojn t shkojn fare.
Jam i gatshm tju jap t gjitha shpjegimet q ju interesojn pr veprimtarin ton. Sa pr krkesn e Ermirit, po besoj se nuk e keni vlersuar
si krcnim. At nuk e ka msuar njeri. Ai ka nj dhunti natyrore t pjekuris s parakohshme, prandaj i ka thn truri i tij ato q jua tha juve.
Ai shfaqi at krkes, n dukje krcnuese, i shtyr nga tronditja e tij e
momentit, por do t bindeni edhe ju se ne nuk jemi hakmarrs, pasi kto
jan atentate politike dhe hakmarrja q do t pretendonim sht lirimi
i popullit nga ata q kan dhn urdhr pr kto atentate. Kshtu q ne
348

vetm luftn lirimtare t popullit ton do t mundohemi ta organizojm, meq vetm kshtu do t marrim hak pr shokt tan.
Ju kuptoj, ju kuptoj. I kam parasysh t gjitha. Prandaj po vijm disa
her n dit, jo q tju shqetsojm, por t informohemi nse ndokush
ju shqetson. Jeni t lir t m telefononi n do koh edhe pr dyshimin m t vogl. Do tju lutesha t mos e bni publik urdhrin e eprorit tim dhe as t mos e komentoni, pasi do t m dmtoni rnd. N
fund edhe nj her ju shpreh ngushllime t przemrta t gjithve dhe
do tju lutesha t bisedoni me takt me Ermirin, q ta ndihmoni pr ta
kaprcyer tronditjen q e ka goditur. Ja edhe kt okollat pr t si shnj e mirkuptimit tim. Mirupafshim!
Kryehetuesi Mayer gjykoi t mos rrinte m gjat aty.
Mirupafshim dhe ju jemi mirnjohs pr prkushtimin tuaj njerzor dhe profesional, u prgjigj Mirani duke ia zgjatur dorn pr tu prshndetur. I shtrnguan duart njri-tjetrit m fort se do her tjetr. U
ndan. Kryehetuesi doli prajshm prjashta, ndrsa Mirani e prcolli
deri te dera kryesore.
10.
Atmosfera n shtpi t Familjes Grvalla sht e shumllojshme. Pr
t goditurit rnd nga atentatet kjo atmosfer sht shumfish e rnduar.
Pr trashgimtart politik t Jusufit e Bardhit, ishte tepr ngazllyese
si t jetonin n ekstaz. Zgrdhirjet, vetknaqsit dhe vetbegenisjet i
kishin t metalta, t prhimta, t uthulluara, sado q prpiqeshin ti fshihnin. Atentatet e br ndaj tre personaliteteve tashm po jepnin pasojat
konkrete n mnyrn m t vrazhdt. Sjelljet dhe inskenimet e Nuriut,
Xhafarit dhe ndonj tjetri afr tyre, t komanduar nga Sabiti, po rivrisnin shpirtin e atyre q kishin dhimbje t madhe, q qanin e krenoheshin
n heshtje. Prdit po ndodhnin atentate ndaj shpirtit t tyre t plagosur. Trashgimtart vazhdonin t rrinin kok me kok, n mnyr
349

demonstrative e provokative, duke pshpritur se si do t duhej t vinin

n sken prapsit e tyre t radhs. Nnmadhja e nemitur neveritej nga
sjelljet e tyre. Edhe m shum neveriteshin Saranda, nusja e Kadriut,
Hakani, bashkvendsi dhe miku i afrt i Kadriut, Mirani, shoku e bashkveprimtari m i ngusht i tre personaliteteve, tashm dshmor, q
vazhdonin t qndronin n morgun e spitalit n Hajlbron, n pritje t
lejes nga vrassit jugosllav pr tu bartur e varrosur n Kosov. Drita
dukej e mpir dhe e hutuar nga mizanskenat q po i ndodhnin para syve
t saj, t kurdisura nga trashgimtart politik. Ajo ndinte keqardhjet
pr vjehrrn, pr nusen e Kadriut dhe pr gjith t tjert q vrtet kto
vrasje i kishin goditur, por ishte e detyruar ti prmbahej hierarkis dhe
disiplins organizative, meq po synonte t bhej kuadr n organizat.
Babai i Kadriut mbante ballin e dhoms me biseda, duke br nj durim
stoik dhe duke u munduar ti inkurajoj t goditurit. Ndonjher, si pr
inat t trashgimtarve, bnte shaka n dukje marrashe.
Isha fare i panjohur, tha ai kur i krkuan t fliste. Nuk m njihnin as n katundin fqinj. Kur ndodhi kjo vrasje, u bra i njohur. Me
mijra erdhn pr ngushllim dy ditt e para, sa isha atje. Po ta kisha ditur
se kshtu do t afirmohesha, do ta kisha vrar vet djalin tim dhe do tia
kisha ln fajin UDB-s...
Kur e dgjuan trashgimtart, gati sa nuk plcitn nga inati. Xhafari nuk u prmbajt pa thn:
Qenka manjak e i matufosur! Po zri i tij i grvishtur nuk i shkoi
n vesh Hakanit. Ndrsa Mirani sa nuk u ngrit ta nxirrte at zvarr prjashta.
T goditurit mundoheshin t gjenin ndonj rast pr t ndenjur larg
pranis se trashgimtarve, por kta shpirtkatran vigjilonin gjithandej. Nnmadhja fliste tepr rrall, m shum si rrjedhoj e neveris q
po i shkaktonin trashgimtart, se sa nga goditja. Ajo po mbahej si t
ishte Ajkuna e legjendave. Kur gjente ndonj rast t prshtatshm, sido350

mos kur aty nuk ishin trashgimtart, ajo thrriste Miranin pran saj
pr t qar halle, si bn rndom nna me t birin n kso raste t rnda.
Ajo i rrfente pr jetn e Jusufit e t Bardhit, pr peripecit e saja jetsore q kur ishte martuar dhe sidomos pasi ia kishin vrar bashkshortin, Bardhoshin fammadh. Rrfente pr meritat e vllait t saj n Pej
q e kishte rritur e shkolluar Jusufin. Rrfente pr jetn e rnd t saj
dhe t fmijve t tjer n Slloveni, pr mallin e madh q ndjente pr
Jusufin, q e kishte ln tek i vllai i saj n Pej q t shkollohej. Bile, nuk
nguronte ti rrfente edhe pr mrzin e tmerrin q kishte ndier kur, pas
vdekjes s Bardhoshit, e kishin detyruar t martohej me nj kushri t
burrit...
Nnmadhja kishte krijuar besim e konfidenc ndaj Miranit duke u
mbshtetur n intuitn dhe sensin e saj t rryer jetsor. Ndaj nuk hezitonte q ta pyeste se kush ishin kta t pacip q ia kishin uzurpuar shtpin e bijve t saj. Gjat ktyre bisedave, si mes nns e t birit, ajo ia
merrte duart Miranit n duart e saja t regjura e t rrudhura. Kshtu bjn nnat kur ndjejn dhimbje t madhe pr t birin e cfilitur. Mirani
kursehej ti rrfente Nnmadhs pr t gjitha, sepse dronte se mos po
ia rndonte m shum gjendjen. Nnmadhja po i lxonte vet pothuajse t gjitha prapsit q inskenonin trashgimtart. I lexonte ajo n
syt, tkurrjet dhe dron e fmijve t Jusufit, n cfilitjen drrmuese t
Miranit, n strukjet e Sarands, babait t Kadriut, n trheqjen e nemitur t t res, Tins, bashkshortes engjll t Bardhit, i cili kishte lindur
pasi ia kishin vrar babain. Prandaj Nnmadhja e kishte pagzuar me
t njjtin emr. I vshtronte dhe ofshante, por edhe ofshamat i kishte t
fshehta. Nuk dshironte ti knaqte trashgimtart kopuk.
11.
N fundjav vrshuan qindra bashkatdhetar pr t shprehur ngushllimet dhe admirimin pr heronjt. Nuk erdhn sa parashikoheshin,
351

pasi kishte dal fjala se n Familje t Grvallajve ku mbahej ceremonia

mortore ishin ca njerz q mbanin evidenc pr vizitort. Edhe kur nuk
i njihnin i pyesnin pr emr e mbiemr, pr vendlindjen dhe i regjistronin ose i detyronin t shnoheshin n libr t zis me t dhna t plota
personale. Bashkatdhetart kishin filluar t friksoheshin se do ta psonin kur t shkonin pr pushime n Kosov, prandaj nj numr i madh
i tyre hezitonin t vinin pr vizit ngushlluese.
Po n fundjav erdhn edhe shum bashkatdhetar nga Dyzeldorfi
e rrethina. Klubi shqiptar Emin Duraku kishte organizuar udhtimin e
tyre me autobus. N fund t vizits, kryetari i Klubit, Hajzer Lumi, iu
drejtua Miranit:
Urdhro, merri t hollat q kemi grumbulluar pr ndihm famijeve
t shokve t rn.
T lutem, ua jep grave t shokve t rn, sepse do t jet nj prforcim moral pr to kjo gatishmri juaja pr ti ndihmuar.
Pasi i propozoi Hajzerit kshtu, Mirani thirri Dritn dhe Sarandn t
pranonin ndihmat.
Ja, ktu i keni ca ndihma simbolike q i grumbulluam pr ju shpejt e shpejt, iu drejtua me dhembshuri kryetari Hajzer, Drits dhe Sarands. Do t grumbullojm prap. Mos ngurroni, krkoni si nga vllezrit, se far ndihme tjetr ju duhet.
Ju falenderojm nga zemra, i ktheu Drita me z t ngjirur si e
zn ngusht. Ju dim si vllezr t gjithve, por mos u harxhoni, sepse
secili keni hallet tuaja.
Nuriu po vshtronte vngr e me hatrmbetje se prse nuk po ia
dorzonte Hajzeri atij ndihmat financiare, meq ai tashm kishte uzurpuar plotsisht rrolin e bosit. Ai e dinte se Hajzeri ishte bashkveprimtar i Miranit.
Drita, sapo e pa Nuriun q po shikonte vngr, menjher ia dorzoi t hollat. Ai ndjeu ekzaltim kur i pranoi t hollat, por nuk u prm352

bajt pa shfaqur cinizmin dhe harbutrin e tij:

Sa pak paskan grumbulluar, flliqanat!
N buzmmbrmje t asaj dite, Nuriu mendoi me vete: M erdhi
n kuti tia bj nj kurth Miranit q ta przm q ktej. Ai mori t hollat q Hajzeri ia kishte dorzuar Drits, i futi n pal t jorganit n dhomn q e quanin dhoma e Miranit. Jorganin Pastaj Nuriu urdhroi djelmoshat e rinj t moshs 17 e 19-vjeare, Gonin e Nailin q ti shkonin
prapa. U ngjit shkallve drejt dhoms s Miranit. Kur hyn brenda,
mbylli me kujdes dhomn, sikur kishte t bisedonte me ta di tepr serioze. I urdhroi t uleshin n dyshek. Me djallzi bri sikur dshironte ti
rehatonte duke ua vn jorganin q ata t mos mbshteteshin n mur.
Kapi jorganin shkujdesshm dhe sapo e ngriti, nga palt e tij ra grumbulli i markave. U shtir si i befasuar.
O bobo, jan kto t holla ktu, n dhom t hajdutit Mirani!? I
paska fshehur n pal t jorganit t tij!
Naili dhe Goni, t paprvoj, zgurdulluan syt kur pan t hollat q
pikuan nga pala e jorganit.
Baci Nuri, iu drejtuar Goni i shqetsuar, kush i paska fshehur
aty!?
E thash, Miran hajduti, tha tjetri q po shtirej sikur po befasohej. Kjo dhom dhe ky shtrat jan t Miranit. N kt shtrat fle vetm
ai. Po si ia kan dorzuar kto t holla? i shikoi dhe nuk nguroi t konstatonte sikur fliste me vete: Po kto q kan sjell bashkatdhetart e
Dyzeldorfit qenkan! I ka fshehur ktu pr t ikur me kto t holla kur
do t errsohet. Paska dashur ti vjedh!
Ruajna zot, edhe kjo na ka munguar! thirri Naili i befasuar dhe i
egrsuar.
Mir t na e bj, meq e tolerojm at kriminel t na sillet ktu
npr kmb! thirri Nuriu.
Patjetr do ta przm dhe them se sht pak ta przm. shtoi
353

Naili.
Nuriu po e vshtronte dibranin Goni, duke i ln atij t kuptonte se
e kishte radhn pr tu pozicionuar. Por Goni u prmbajt, ndoshta jo
vetm pr shkak se ndinte admirim t madh pr Miranin. At e karakterizonte vetprmbajtja dhe nj inteligjenc e theksuar pr moshn
prej 18-vjeari. Kishte koh q ishte trhequr n vete, meq shum paraqitje, sidomos t Nuriut e Xhafarit, e neverisnin. Por, as ndaj tyre nuk
reagonte. Nuriu grumbulloi t hollat, i shtrngoi n grusht dhe pastaj,
duke dal nga dhoma, i futi me kujdes n xhepin e brendshm t xhakets. Kt veprim e shoqroi me t folur, gjoja vetmevete:
Ktu jeni t sigurta nga ai hajdut!
Baca Nuri, harrove pr ka na thirre, iu drejtua Goni.
Djali i Bacs, nuk harrova, por sht br e teprt t flitet. Pikrisht
pr t biseduar pr sjelljet prej krimineli t hajduti Miran ju thirra. Tani
e pat vet dhe mendoj se sht e teprt t bisedojm vetm ne. M von do ta thrrasim nj mbledhje t celuls, ku do t diskutojm e do t
marrim vendime.
Pa mbaruar mir fjalt, Nuriu doli duke prplasur dern me hidhrim t shpifur. Naili e Goni mbetn ulur dhe po shikonin njri-tjetrin.
Nail, vrtet duhet ta ket br kt axha Miran!? iu drejtua Goni.
Edhe po dyshon, more hajvan. Kjo sht dhoma e Miranit, ky
sht shtrati i tij. Baca Nuri e njeh prej kohve Miranin, prandaj kishte
ndrmend t bisedonte me ne pr keqsjelljet e tij. Tani Miranin e kapm
me pel pr dore, si shprehet populli.
Po prse na thirri pr bised pikrisht neve m t rinjve nga t
gjith shokt? pyeti tjetri me habi.
Sepse na do si t na kishte djem t tij dhe ne po na vlerson m s
shumti.
Ose sepse do t na keqprdor, ndrhyri Goni. Nuk m duket
edhe aq burr i ndershm. Shum sjellje t tij po m neverisin.
354

 Mos ia le seri, shoku Gon! Pr mua nuk ka vend pr dyshim. Mirani i ka fshehur t hollat n pal t jorganit t tij q ti merrte sapo t errsohej dhe t ikte q ktej.
Ather po dalim nga kjo dhom dhe po e vrojtojm Miranin nse
do t vij ktu pr ti marr t hollat. Nse e zm n vepr un do ta
godas me thik. Por, kujdes, t mos na hetoj.
Agroni dhe Naili doln ngadal nga dhoma. U ndan pr t mos
zbritur s bashku shkallve dhe pastaj n dhom t ndenjs u uln larg
njri-tjetrit. Miranin e gjeten t ulur afr babait t Kadriut.
Nuriu iu afrua Xhafarit q po rrinte ulur n knd t dhoms. I tha
me z t ult:
Shoku Sknder, po t thrrasin prjashta.
Xhafari menjher u ngrit. Doln s bashku prjashta q t mos i
dgjonte njeri.
Shoku Sknder, t thirra pr t njoftuar se Miran kriminelin e zum
n flagranc. Qet-qet po i tregonte pr rastin q kishte sajuar dhe n
fund i propozoi: T thrrasim m von, kur t shkojn vizitort, nj
mbledhje t celuls.
T cils celul? e pyeti Xhafari.
Celuln se organizats son, u prgjigj Qerosi Nuri.
I paskeni ndryshuar emrtimet e hallkave t organizimit? Prpara
flitej pr komitete.
Edhe ashtu e thrrasim, por mua m plqen m shum emrtimi
celul dhe n nj bised me udhheqsin ton t lavdishm, shokun Jusuf, kt emrtim e pata propozuar dhe ai m qe prgjigjur: Shoku Nuri, vendos vet, pasi ti do t bhesh kryetar i organizimit t bashkatdhetarve patriot t rrethit t Shtutgartit.
Ather, informoji vetm antart e ksaj celule, si po e quan ti,
q t takohemi n orn 22.00. Por, mos harro t m prezentosh si
kryetar t komitetit t organizats pr Gjermani, pasi n kt post m
355

ka kooptuar Kryetari i Organizats son.

E ke fjaln pr Shokun Sabit Katunriu q gjendet n Turqi? pyeti
Nuriu duke dshiruar ti tregonte se kishte vn lidhje t drejtprdrejta
me t.
E njihke Shokun Sabit? pyeti me habi tjetri duke e ndalur t ecurit e ngadalshm pr tu drejtuar nga Nuriu q ta shihte n fytyr.
Si jo, m ka telefonuar t hnn n mngjes dhe m ka urdhruar
q ta drejtoj ceremonin mortore, derisa t vije ti nga Kosova.
Nga e gjete lidhjen? pyeti Xhafari.
Menjher pas takimit t tetorit, kur Kadriu sabotoi bashkimin. Q
ather m telefonon rregullisht pr ti raportuar pr veprimtarin ton.
Njherit m ka udhzuar far duhet t bj. u prgjigj Nuriu me vetknaqsi se kishte gjetur mnyrn pr t reklamuar e imponuar veten
para udhheqsit Sknder.
N rregull, po m gzon fakti se do t bashkpunoj me nj kuadr
t devotshm, meq njerzit q kontakton drejtprsdrejti Kryetari yn
jan sagllam. Ather, si e lam, thirri shokt q t mbajm mbledhje!
Besoj nuk kam nevoj ta them se duhet t tregohemi revolucionar
gjat marrjes se vendimit pr Miran kriminelin, i cili na sht br therr n kt ceremoni mortore. Pr kt i kam telefonuar sot Shokut
Sabit dhe ai ka miratuar iden time, duke m kshilluar q t tregohemi
vigjilent, pasi ai kishte t dhna se Mirani sht i rrezikshm.
12.
Mirani gjat gjith kohs nuk lvizi nga vendi, me prjashtim t nj
rasti kur shkoi deri n kuzhin pr t pyetur kunatn, Sabrushin dhe
Vesmirn, nse e kishin prgatitur darkn. N fakt, Mirani ndinte keqardhje pr to, sepse ato nuk po i lodhte angazhimi i madh pr t prgatitur ushqimin pr shum njerz q vinin dhe pr bjerrakohs q rrinin
aty sa pr tu ushqyer e pr t br prapsira, por m shum i lodhnin
356

prapsit q po i vrenin. U dhimbsej sidomos Nna Ajshe, Saranda,

Tina dhe Mirani. Njher i than Miranit se do t iknin, pasi nuk po
mund ta prballonin gjendjen, por ai i kshilloi t qndronin dhe t
duronin, pr hir t shokve t rn, t Nnmadhes dhe t tjerve q
vrasjet i kishin goditur rnd, por edhe pr inat t keqbrsve. Dhe ato
e dgjuan meq e donin si ta kishin vlla e shkuar vllait.
Sapo qe ngritur Mirani, Naili e Goni u shikuar mes vete, u ngritn
pa rn n sy pr ti shkruar prapa. Kur Mirani u fut n kuzhin, ata, pr
t mos rn n sy, bn sikur ishin ngritur pr tu marr me prgatitje t
tavolins s ushqimit q ishte afr ders se kuzhins, n aneksin e dhoms s ndenjs. Mirani u kishte thn Sabrushit e Vesmirs q t fillonin
ta shtronin darkn, pastaj ishte kthyer srish n vendin ku kishte qndruar i ulur m par. Naili e Goni u pan srish mes tyre dhe mbetn
afr tavolin, tani duke u marr me shtrimin e saj pr ta br gati q t
darkonin t pranishmit sipas radhs, s pari ata q ishin m t moshuar.
Ata po habiteshin se prse Mirani nuk po shkonte n dhomn e tij, meq ishte br nat dhe, sipas Nuriut, ai duhej t ngjitej lart, ti merrte t
hollat dhe t ikte q andej.
Kur u krye darka pjesa m e madhe e njerzve u shprndan. Ata q
gjendeshin n afrsi merrnin me vete mysafir, njerz t ardhura nga an
t largta t Gjermanis dhe nga shtete t tjera, por q dshironin t ishin srish nesr aty. Disa t tjer nuk po iknin si herave t tjera. Kjo i bri
prshtypje Miranit. N orn dhjet disa bashaktdhetar t rrethins s
Shtutgartit u ngjitn lart n dhom t Miranit, pr t mbajtur mbledhje.
Przgjedhjen e tyre e kishte br Nuriu. Merrnin pjes vet Nuriu e
Xhafari, Fahriu, Nazimi, Shabani, Hafifi, Faziti, Naili dhe Goni. Nuriu
e hapi mbledhjen:
Po e hap mbledhjen e celuls s Shtutgartit me rrethin. N mbledhje na nderon me prezenc t tij shoku Sknder, udhheqsi i Komitetit pr Gjermani, i t cilin na e ka drguar Kryetari i Organizats son
357

nga Kosova.
Me falni, un po dal jasht, pasi nuk jam antar i kurrfar celule,
ndrhyri Goni q ishte m i riu nga t gjith, por edhe m i zgjuari.
Pr Xhafarin asnjri nuk dinte se cili ishte ai n t vrtet. T gjith
u pan me njri-tjetrin. Reaguan edhe Nazimi e Fahriu. As ata nuk ishin
antar t nj celule, kryetar i s cils na qenksh Nuriu. Duke e par
gjendjen, ndrhyri Xhafari:
Shok, ndoshta nuk diti t shprehet shoku Nuri, por un i thash
q t thrras shokt veprimtar t rrethins s Shtutgartit q t takohemi pr t biseduar pr gjendjen dhe pr detyrat q na dalin. Dhe, meq
sht takim i lir, mund t propozoni secili se far do t bisedojm, q
t kemi kshtu nj rend pr diskutim.
Goni, meq ishte ngritur pr t dal, u ul srish duke thn:
Meq sht takim i lir po rri nse mendoni se ju duhem gj, prndryshe shkoj, sepse un nuk i takoj ktij rrethi. Kam ardhur vetm pr
ca dit, derisa t m vijn dokumentet q t shkoj te kushrinjt n
Amerik. Dhe, nse mund t asistoj un, pse t mos asistojn edhe t
tjer bashkatdhetar q i lam posht, e q sigurisht jan m t merituar se un pr t asistuar n kt takim t lir.
Nuriu, duke ndier rrezikun se mos po fillonte nj diskutim q mund
tia prishte planin, menjher e mori fjaln:
Shoku Kryetar, nisi ai duke iu drejtuar Xhafarit, t propozova
q t mbajm kt takim, sepse para katr orve zbuluam nj hajdut q
kishte ndrmend t vidhte t hollat q kan dhuruar bashkatdhetart e
Klubit Emin Duraku pr familjet e dshmorve. Prandaj e lus Nailin t
na rrfej se si sht zbuluar hajduti.
Nuriu u ngut tia jepte fjaln Nailit, ngase nuk ishte i sigurt se mos
po degjeneronte tubimi n diskutimet pr prmbajtje t tubimit dhe pr
kompetencn e tij.
Trego vet, Baca Nuri! u prgjigj Naili.
358

 Fol ti Shoku Nail, pasi t gjith t njohin se je djali i shokut Isfort,

i cili ishte shok i ngusht i dshmorit Jusuf, iu drejtua Nuriu marifetshm Nailit.
Ather po flas, meq nuk po m pritet, sepse na ka ndodhur nj
turp i rnd...
Prit nj her shoku Nail, pasi ktu duhet t jet Axhi Miran! ndrhyri Goni.
Xhafari urdhroi Hafifin t zbriste posht ta thrriste Miranin.
Mirani bri t zinte nj vend n radht e t pranishmve, t cilt ishin
ulur duke u mbshtetur pr muri, por Xhafari i bri me shenj t ulej
prball.
T ulm prball t gjithve!? Se mos keni ndrmend t m bni
ndonj gjyq, u shpreh me t tallur Mirani.
Zr vendin ku t caktohet! urdhroi preras Xhafari me z t
grvishtur.
Kush je ti t m urdhrosh mua? M sqaro, prndryshe t nxora
prjashta! Ktu je n dhomn time! ia ktheu preras dhe duke shtrnguar nofullat Mirani, meq gjat gjith kohs po ruante nj urrejtje t
theksuar ndaj Xhafarit.
Shoku Miran, ulu t lutm, se shok jemi dhe t dgjojm far ka
pr t na thn ky jabanxhiu q ende nuk po e njohim, iu drejtua
Fahriu.
Ather po ulem, por t keni kujdes n sjellje, sepse ka rrezik t
zbrazt kupa q sht mbushur! bubulloi Mirani.
Ky sht krcnim, u prgjigj Xhafari.
Si ta marrsh, nse t shkon pr shtati, ta mbash me shndet! ia
ktheu Mirani.
Ju lutemi, lerini grindjet se mjaft na ka goditur armiku, prndryshe
po ohemi! foli Shabani.
Fol Nail, se ti e kishe fjaln! iu drejtua Nuriu.
359

 Shok, sot kemi zbuluar nj krim t rnd q e ka br ky far

kapadaiu q po na shet tani ktu trimri, por q nuk i friksohemi fare.
Nisi fjaln Naili me z m t ngritur se e kishte shtatin duke drejtuar
shikimin drejt Miranit. Rreth ors gjasht, para katr orve, Baca Nuri
na thirri n kt dhom mua dhe Gonin pr t biseduar. Ai kapi jorganin pr t na e vn pas shpine mua dhe Gonit, q t mos mbshteteshim n mur. Kur e ngriti jorganin, nga palt e tij ra dngu i t hollave
q bashkatdhetart e Klubit Emin Duraku ia kishin dorzuar atij q tua
prcillte familjeve t dshmorve. Bashkatdhetart e atij Klubi nuk e dinin se kompetent pr t pranuar t hollat sht caktuar vetm Baca
Nuri, kurse ky hajdut qllimisht nuk u ka treguar, se nuk sht kompetent pr t pranuar ndihma financiare. Kjo dhom sht e ktij kapadaiu,
ky shtrat dhe jorgani gjithashtu. Ai, n vend q ato t holla tia dorzonte
Bacit Nuri, i ka fshehur n pal t ktij jorganit ktu, q ti vjedh m
von. Kaq kisha, urdhroni e gjykojeni.
N dhom u dgjuan ca klithma habie. T gjith ia kishin drejtuar
shikimin Miranit, ca me keqardhe pasi e njihnin si shok prej kohsh,
kurse ca me inat. Edhe Mirani po e prballonte shikimin e tyre duke i
shikuar me radh.
Meq po insistohet t m bhet gjyq i montuar, t paktn do t m
lejohet t flas pr tu mbrojtur, para se t shqiptohet dnimi... nisi fjaln
e tij Mirani me qetsi t habitshme.
Edhe ke fytyr t mbrohesh? ndrhyri Xhafari.
Mos m ndrhyn mor fytyr bajg, se nuk t krkova ty leje t flas!
Vazhdoi fjaln Mirani duke shprehur krcnimin drejt Xhafarit. Po
flas vetm pr hir t disa shokve q njihemi nj koh t gjat. Prandaj,
kini durim e m dgjoni.
E para, sot nuk i kam pranuar un t hollat e askujt. T hollat e bashkatdhetarve t Dyzeldorfit, kryetari Hajzer ia ka dorzuar Drits dhe
ajo pastaj ia ka dorzuar ktij far Nuriut, q ju po i thoni baca dhe
360

shoku Nuri. Pr kt le t thirret t dshmoj vet Drita.

E dyta, Nuriu i ka futur vet ato t holla n pal t jorganit tim dhe
pastaj ka thirrur Nailin e Gonin, gjoja pr t biseduar me ta n kt dhom, me bindjen se t dy respektohen si djem t padjallzuar dhe si trima adoloshent. Kur i ka urdhruar t uln, Nuriu, gjoja pr respekt
ndaj tyre, ka kapur jorganin q tua qes atyre prapa shpine q t mos
mbeshtetn n mur. Por, nuk e ka kapur t paluar si do t duhej, por
pr nj cepi q t bien t hollat nga pala e tij, ku i ka futur vet ky dinak.
Dhe, natyrisht, duhet t ket br koment: E shihi djema, kto jan t
hollat q bashkatdhetart e Dyzeldorfit ia kan dorzuar Miranit. Ai i ka
fshehur n pal t jorganit t tij q ti vjedh kur t bhet terr. Tani
Qerosi maskara e dinak, kur keni ardhur ktu pr t m br gjyq t
montuar, jorganin nuk ia ka dhn askujt, por e ka mbajtur pr vete q
t mbshtetet, i knaqur se ka kurdisur skenar t zgjuar. Kaq sa pr fillim, pastaj varet nga biseda. Shoku Fahri, shko thirr Dritn t dshmoj pr t hollat e bashkatdhetarve t Dyzeldorfit.
Fahriu u ngrit menjher, i gzuar se shoku i tij i kahmotshm, Mirani, po mbrohej logjikshm. Xhafarit iu nxiros akoma m shum fytyra
e tij bajg, ndrsa Nuriut po i lviznin syt sa andej kndej dhe kishte filluar s dridhuri. Heshtja ishte e rnd tunxh. T gjith, her shikonin
Mirani e her nga dera kur do t vinte Drita. Xhafari e Nuriu uln syt
prtok, meq e dinin se do tu zbulohej komploti. Goni ishte skuqur
dhe vetm her pas here ia hedhte syt Miranit.
Vllezr ju paa, mos m bezdisni pr t marr pjes n bisedimet
tuaja, pasi jam e drrmuar nga mrzia e lodhja, u drejtua prgjrueshm Drita, sapo u paraqit n der.
Na fal, nuk t thirrm pr t marr pjes n kto bisedime, por
vetm t na tregosh se kujt ia dorzuan t hollat bashkatdhetart e
Klubit Emin Duraku, pasi na ka lindur nj keqkuptim i vogl, iu drejtua Mirani.
361

 Po ti vlla Miran e di. Kryetari i Klubit ti zgjati ty. Ti i the q sht

me njerzore tua dorzosh bashkshorteve t shokve. Pastaj Kryetari
i Klubit mi dorzoj mua. Ato menjher ia dhash n dor shokut Nuri,
duke e porositur q ti regjistronte si ndihma nga Klubi shqiptar Emin
Duraku. A sht kshtu shoku Nuri? pyeti Drita. Nuriu kishte ulur
kokn dhe nuk po i bhej ta ngriste, meq e kishte futur ngusht. Prse
nuk po prgjigjesh, shoku Nuri? Aman, m tregoni far po ndodh
ktu!? Mos na bni kahre, se mjaft na ka goditur Serbia!? prfundoi
prgjrueshm Drita.
T lutem, na fal se t shqetsuam, kaq patm! iu drejtua Mirani.
Drita mbeti mbshtetur n der duke vshtruar pjesmarrsit e tubimit, t cilt, kush duke e shikuar at me dhmshuri, kush duke mbajtur
kokn posht, po heshtnin.
Shoqja Drita, kemi urdhr nga udhheqsi i Organizats pr ta
przn Miranin q ktej, meq sht element destruktiv, iu drejtua me
z, t cilin pos q e kishte t grvishtur e t shterrur nga natyra, tani po
i prdridhej nga frika dhe mezi po kuptohej.
T lutm, shoku Sknder, mos na turproni. Miranin e kam n
vend t vllait. Ktu ku jeni, i kemi thn dhe do ti themi dhoma e
Miranit. Ka qen shoku e bashkpuntori m i ngusht i Jusufit, prandaj mos bni gabime q do t na turprojn.
Pasi shqiptoi kto fjal duke iu dridhur zri gati si n vaj, Drita u largua. Pr nj ast ra heshtje e rnd.
Ti, komplotist mashtrues, deshe t m shprdorosh duke m marr n qaf e duke me turpruar pr jet t jetve? Iu drejtua krcnueshm Goni Nuriut, i cili po vazhdonte t mbante kokn ulur. Urdhro, jep tani sqarime! Prndryshe...
Do t kalojm n nj pik tjetr... e ndrpreu Xhafari Gonin, me
taktik q t kaprcente kt znk, meq u kuptua se Nuriu u zbulua
katrciprisht si inskenues i ktij komploti.
362

 Prit zotrrote, se nuk mund t kalosh kaq leht n pik tjetr, pasi
kjo pik q po provon ta kaprcesh duhet ti bie dikujt n kok, apo
ndoshta je edhe ti bashkkomplotist!? iu drejtua vendosmrisht Mirani Xhafarit.
N pranin tnde nuk kemi pse t diskutojm m pr kt pik. Ti
dgjove vendimin e Organizats son, prandaj mund t na lirosh tubimin, u prgjigj Xhafari.
Un zotrrote nuk do t dal, sepse ksaj dhome i thon akoma
dhoma e Miranit. Dhe, dgjo mir, do tju duroj derisa t kryhet varrimi,
pastaj do t flasim si do ta meritoni. Kurse sa pr at vendim, nse
vrtet nuk sht marr nga ti, u thuaj urdhrdhnsve t shkojn n
pidh t sams bashk me ty dhe ata q t mbshtesin ty, mor surrat
krimineli! Mos u bni kaq t pacip duke keqprdorur gjendjen e mortit q e kemi!
Mirani mori frym thell pr t pritur reagimin. Kishte frik mos po
e humbiste durimin, pasi ishte bindur se shtabi i UDB-s q kishte
urdhruar atentatet, tani kishte dhn urdhr q t provokohej Mirani
pr t br ndonj hata ndaj provokuesve.
Jo vetm ti, por as ajo kurva, q ju po i thoni Bule, nuk jeni t
dshiruar t qndroni m ktu, foli Xhafari.
T gjith t pranishmit hapen syt n drejtim t Xhafarit, pos Nuriut
q vazhdonte t mbante kokn ulur, pothuajse midis kmbve. Sikur
pjesmarrsit nuk po u znin bes veshve far dgjuan.
Prse sht kurv bashkshortja e nderuar e Kadriut? ia drejtoi
Mirani Xhafarit, duke ruajtur qetsin e jashtme, t ciln prbrenda
pothuajse e kishte humbur. Sa spo eksplodonte.
Ajo kurv e drguar nga UDB-ja i ka qitur shokt n prit, u prgjigj Xhafari, q po ngjante me shum n nj krm se sa n njeri.
Pa na e zbrthe edhe kt komplot, se si i keni sajuar detajet!?
Nuk jam ktu para UDB-s q t prgjigjem n pyetjet e tua, tha
363

Xhafari.
Mor kriminel i drguar, do t sqarosh apo do t ta dredh qafn si
t gjelit!? e krcnoi Mirani, i cili po shtrngohej pr tia mbrthyer
fytin. Tashm Mirani kishte fituar siguri se pos ndrhyrjes pr ti ndar
nuk do ti hidhshin t tjert.
Dihet, nisi t prgjigjet Xhafari, q kishte humbur davan, Kadriu ka ln orarin kur do ti telefonoj kurvs s tij. Ajo ka informuar
vrassit pr orar dhe pastaj vrassit kan zn prit.
Dgjo, kriminel i shpifur, po flas pr hir t pjesmarrsve t tjer,
t cilt i ke mashtruar duke uzurpuar rrolin prej trashgimtari t Jusufit,
prndryshe me ty do t kisha komunikuar ndryshe, nisi fjaln e tij Mirani i cili u ndal pr t hetuar mendimet e pjesmarrsve. E para, ti nuk
duhet t ofendosh dshmort tan duke i quajtur shok, pasi ata nuk
kan qen asnjher shokt e tu. E dyta, Kadriu i ka telefonuar Buls
pr her t fundit t shtunn n mesdit nga Dsseldorfi. Kemi udhtuar me automobil te banesa e Murtez Kryebardhit, ku kan qen duke
pritur Jusufi, Bardhi dhe disa q jan ktu e t tjer q nuk jan ktu. Nga
banesa e Murtezit, ku kemi ndejur deri pas mesnate, Kadriu nuk ka telefonuar. Meq aty e prishi ndejn ky komplotisti q nuk po ka fytyr ta
ngre m kokn (Mirani drejtoi gishtin drejt Nuriut), kemi udhtuar me
dy makina nga Bernhauzeni deri ktu. Ktu nuk ka pas telefon. Kadriu,
normalisht, sht dashur t ishte n Zvicr t dielen n mbrmje, pasi
t hnn n mngjes sht dashur t dal n pun. Meq kan vendosur ta konkretizojn vendimin q morm pr bashkim, ka anuluar udhtimin. Nga q nuk kan pasur telefon n shtpi, si ka informuar Drita,
me insistim t Jusufit kan vendosur t shkojn n kabin telefonike t
fshatit pr ta informuar shoqen Sarand pr mosshkuarje t Kadriut. Si
jua thot truri, sa sht logjike q burri ti tregoj gruas se n ciln or
fikse do tia bj telefonatn tjetr, kur telefonin e kan n banes t tyre?
Ja, mor kriminel, sa primitiv t doli edhe ky skenar q keni sajuar pr t
364

br atentat moral e politik ndaj shokve q e psuan me jet t tyre n

atentatet fizike dhe jo vetm ndaj tre shokve, tashm heronj kombtar, por edhe ndaj pasuesve t tyre t vrtet. Pastaj, ti mor fytyr bajge
e thar, ke akuzuar Kadriun se ka faj n kt vrasje, pse ai ka ardhur ktu.
Kt fajsim ia ke shfaqur disave q jan ktu dhe kan kurajo t dshmojn tani, po q nevoja. Po t logjikoja me mendsin tnde perverse,
ather do duhej fajsuar Jusufin, pse na ka ftuar dhe Kadriu sht vrar
n buk t tij. Mjaft me kto krime tuat se t bj q t mos ket mundsi t t laj as hoxha! Tani kt lloj takimi e shpall t mbyllur dhe ti,
kriminel, dhe Nuriu maskara mu shporrni nga syt se do tju nxjerr
zvarr nga dhoma ime! Po ua trheq edhe nj her vrejtjen, q t mos
ofendoni e provokoni derisa ta kemi br varrimin.
As Jusufi nuk t ka pas shok e as bashkveprimtar ty, si m kan
informuar shokt. Bile pat ndrprer marrdhniet me ty, por kur ai t
przinte nga dera, ti i hyje me zor nga dritarja, si po vepron tani, pasi
nuk po respekton vendimin e Organzats son q t ikesh prej ktu!
iu kundrvu Xhafari me mendim se kishte gjetur argument t fort pr
tju kundrvn suksesshm Miranit.
Edhe kto spekulime i keni prtypur dhe jam i informuar. Mund
q Jusufi nuk m ka ndier pr shok dhe ajo ka qen e drejta e tij. Mua
nuk m ka interesuar shum t gjurmoj kt ndjesi konkrete t tij. M
ka mjaftuar ndjesia ime ndaj tij dhe bashkpunimi yn i ngusht. Un
at e kam ndier pr shok. Mendoj se nuk mund ta mosh pr shok dike
q nuk e ndjen, gjegjsisht q nuk t jep dashuri reciproke shoqrore.
Por, e gjith kjo nuk ka rndsi pr momentin. Ne na kan njohur e lidhur angazhimi yn patriotik. Un nuk e kam filluar veprimtarin patriotike pasi jam njohur me Jusufin dhe pr hatr t Jusufit, por pse t till
ndrgjegje kam pas. Sigurisht as ai. Keqkuptimet e rastit dhe ndrprerjet e bashkpunimit kan qen n natyr t puns, pasi ne nuk kemi
pasur mendsi moniste, q njri-tjetrit vetm tia miratonim mendimet,
365

propozimet e veprimet, si ndodh n organizimet homogjene, njmendsore, q sht karektistik e sekteve dhe e partive komuniste, t
cilat ndrydhin pluralizmin e mendimit. Se nuk ka pasur bashkveprimtar dhe bashkpuntor me t ngusht se mua, q kur ai sht detyruar t arratiset, kt mund ta dshmojn disa t pranishm ktu, q i kemi
pas bashkveprimtar q n fillim. Sigurisht, nuk po e mendoj Qeros
maskarain, i cili na sht qasur me hile, fillimisht mua, por e refuzova,
pastaj Jusufit. Ai e qasi kt far satrapi n munges t prvojs praktike
politike e organizative dhe n munges t prvojs pr t njohur informatort e UDB-s. Dhe, si rrjedhoj e dezinformimeve q i bnin kategoria e ktij dhe jotja, ka ndodhur q ai t m keqkuptoj dhe t ndrpres bashkpunimin prkohsisht, por srish i kemi rikthyer marrdhniet e ngushta, kur jemi sqaruar se t trett po na prajn. Kshtu
i ndodhi edhe me Kadriun, pr shkak t Rrobaqeps anadollakut, t
cilin ju po e fryni si Kryetar t Organizats suaj. Por, ja q ne u sqaruam pr nj mori t inflitruarish, prandaj Jusufi na thirri q t takohemi
t shtunn dhe t marrim vendime, pr t cilat ti, soji dhe sejment tu,
as q dshironi t informoheni, e lre m ti respektoni. Zatn, kjo ka
qen arsyeja kryesore pr atentatet ndaj shokve, tashm dshmor, q
t pasojn me kto atentate q po bni tani ti dhe Rrobaqepsi me sejmen t komanduar e t mashtruar, gjoja n emr t organizats q e
udhhiqni, por q nuk po duket gjkundi se ekziston. Dhe kam parandjej se do t bni atetantate edhe m t rnda, pasi UDB-ja do tju
drgoj prforcime.
Besoj se t shpjegova mjaft, nse dshiron t kuptosh. Urdhro, po
pate fytyr t flassh! iu drejtua Mirani Xhafarit, i cili kishte ulur kokn
pothuajse deri t herdhet.
O un, o ti, n kt shtpi! pshpriti duke u ngritur Xhafari.
Un po se po, nse do t mund t mbrohem nga atentati q ju
mund t m kurdisni, pasi ju ka ardhur keq, pse kam shptuar. Ktu do
366

t jem derisa t bjm varrimin, pastaj do t shohim. Ti, po pate fytyr,

shporru q ktej se vrtet nuk e ke vendin ktu! ia prplasi Mirani i
lehtsuar. U ngrit brof n kmb dhe shkoi posht n dhom t ndenjs, duke ln t tjert q po ngriheshin zvarr zvarr, si gjysmkufoma. Atyre tashm nuk po u flitej.
13.
Nnmadhja e thirri Miranin ti ulej pran.
Pse m dukesh kaq i egrsuar, bir i nns?
Asgj, Nnmadhe, nuk kam asgj, u prgjigj Mirani.
Edhe pse jam plakur, nnn se mashtron dot dhe nuk duhet t m
mashtrosh, as edhe kur mendon se ma shton dhimtn, tha
Nnmadhja.
Patm nj kuvendim me disa kopuk q po i thon vets trashgimtar t Jusufit. M than se duhet t iki nga kjo shtpi, u prgjigj
shkurtimisht Mirani, i detyruar tia tregonte t vrtetn.
Ti si u prgjigje, djali i nns?
U thash, pr t gjall, derisa ti varros shokt, nuk iki.
T past nna, mir qenke prgjigjur! Po t kishe pranuar t zhburrroheshe nga t paburrat dhe nga t panjerzit, ather do t duhej t
m merrje me vete, sepse nga dita n dit po bhem edhe un m e huaj
n shtpi t djemve t mi. Tani nna po e merr vesh se pas vrasjes s
djemve t nns, po duan t vrasin edhe luftn pr liri, po duan ta vrasin
Kosovn, por nuk kan pr ta vrar, sepse nna ka me mijra djem e
ika, jasht e n Kosov, q do ta vazhdojn rrugn e djemve t nns,
Kadris, Jusufit e Bardhit. Mbahu djali nans, mbahu se ta kan tha krahun shokt q ti vran!
Miranit iu mbushn syt me lot. Nuk po u zinte bes veshve nse
po dgjonte kng nga epi i kreshnikve apo nga nj Nnmadhe reale
q pushtuesi ia kishte vrar dikur bashkshortin dhe tani t dy djemt.
367

 Shko flij, bir i nns! Po m duken sikur syt e tu po lotojn. Un

nuk dshiroj t t shoh t ligshtuar, bir i nns...
Mirani u ngrit duke i trhequr duart prajshm nga duart e saj, meq
po i vinte keq t qante para saj. Shkoi n tualet dhe qau me dnes. Pastaj
u ngjit n dhomn e tij pr t fjetur. Kishte kaluar prplasje t rnda, m
t rnda sesa ishin n gjendje t bartnin shpatullat e tij.
T nesrmen, (e hn, 25 janar), pasdite erdhi pr vizit t shkurtr
kryehetuesi. Ai takoi Miranin.
Jemi t shqetsuar pr nj bised q keni pasur mbrm n dhomn tuaj, prandaj na duhet t caktojm roje pr t ty, ose t t strehojm n nj vend t sigurt. Sili sht mendimi juaj?
Un do t qndroj ktu pa truproje derisa t kryhet varrimi, edhe
sikur kiameti t bhet. Nga kta komplotist e provokator q ishin
mbrm n at bised nuk kam frik, kurse ju, besoj, do kujdeseni t na
ruani prjashta.
Ather nuk po marr ndonj vendim konkret, por kini kujdes, sepse biseda e mbrmshme ishte alarmante, sado q akoma nuk e kemi
analizuar tamam.
Ju falnderoj pr prkujdesjen tuaj.
Si urdhroni, kt e kemi pr detyr. Tani kam nj vshtirsi pr
tia kontestuar para gjyqit alibin zotri Rezil Mejtepit, vazhdoi kryehetuesi. Kam vizituar familjen e motrs s tij, ku ai pretendon t ket
qen gjat nats s krimit. Dhndri dhe motra jan prgatitut mir pr
t dshmuar se at nat Rezili e ka kaluar natn aty, por nga biseda q
bra m fmijt e motrs se tij, msova se ata nuk e kishin par Rezilin
pothuajse nj vit. Tani m lind vshtirsia, meq fmijt nuk i lejon ligji
si dshmitar. Do duhej t gjenim bashkautorin e krimit...
Gjith kohn kam menduar, ndrhyri Mirani i padurueshm,
se cili duhet t ket qen shoqruesi i Rezilit, por nuk po e gjej dot. E
kam diskutuar kt edhe me bashatdhetar. Po m vijka keq q nuk
368

paske mundsi t sigurosh prova pr Rezilin, sado q e paske krijuar bindjen prmes nipave t tij se ai nuk ka alibi, por q ata nuk i lejuaka ligji
t dshmojn, edhe kur fmijt jan shum her m t sinqert se t rriturit.
Zotri Bruaj, a keni edhe ndonj shqetsim konkret gjat ceremonis mortore?
Jo aq serioz sa pr t krkuar ndihmn tuaj, tha Mirani.
Sapo kryehetuesi shkoi, nna Ajshe e thirri Miranin ti ulej pran.
H loke, pat naj lajm gjermani? pyeti ajo.
Mirani i tregoi nns Ajshe pr bisedn q kishte pasur me kryehetuesin.
Edhe un, moj loke, jam me menim t Jusufit. Nana nuk ka qejf,
bile pr tgjall tim, me u zbulue, se dorasi asht shqiptar, se ja qet nj
marre tmadhe popullit ton.
Jo loke, t gjith popujt e robruar kan mercenar, shrbtor e
spiun q i shrbjn pushtuesit. Por, t vjen turp kur dgjon t lavdrohen shbtort e pushtuesve, si po flasin e shkruajn me krenari historiant tan, se kaq e aq vezir, sadriazem e pashallar i ka dhn populli shqiptar imperatoris otomane.
U t past lokja, sa larg t paska shkue mendja, po na i kemi tani
n Kosov pushtetart q bajn gara mes vedit se kush po i shrben ma
mir Beogradit. Bile Jusufi m thojke se ka shkrimtar, poet, gazetar
q bajn gara midis tyne se kush po shkruen ma mir pr Tit qenin dhe
pr sundues tjer t Beogradit. Dro m na lshue toka, i pata than
Djalit tNans e ai mu gjegj se shpejt po na vjen liria.
14.
T premtn e 29 janarit, avokati i angazhuar njoftoi se kishte marr
refuzimin definitiv nga konsullata jugosllave pr krkesn e tij q Jusufi,
Kadriu e Bardhi t varroseshin n Kosov. Mirani dhe bashkatdhetar
369

t tjer bn takim dhe vendosn ta bnin varrimin n Shtutgart, m 5

shkurt. Gjendja ishte rnduar dhe organizimi rreth varrimit ishte vshtirsuar. Megjithat, ia doln t bnin takim t shtunn, m 30 janar. Ata
q ishin t pranishm tashm kishin filluar t klasifikoheshin vetvetiu si
t krahut t Jusufit, t krahut t Kadriut dhe t Miranit me shok t tij
q trajtoheshin si t asnjrit krah. N takim po diskutohej pr t lshuar
njoftimin pr varrim dhe pr t caktuar se kush duhej k t njoftonte
edhe gojarisht. Mirani u ngarkua t informonte bashkatdhetart n
Gjermanin Perndimore e Veriore, n Belgjik, n Franc e n shtetet
skandinave, meq secili e dinte se ai kishte m s shumti kontakte. Pastaj
Xhafari shtroi pyetjen konkrete: Kush do t mund t gjente lidhje pr
t informuar Njerkun e Jusufit e t Bardhit, Galipin n Suedi? Asnjri
nuk u prgjigj, meq u mungonin kontaktet e njohjet. Mirani shprehu
gatishmrin e tij, sepse donte t mos e informonte at, i cili q gjith
atyre ditve nuk kishte ardhur pr ngushllim, sado q duhej t kishte
dgjuar, si t gjith shqiptart.
N vazhdim filloi t diskutohej se kush do t bnte fjalimin prmorts q do t lexohej te varrezat. T gjith u shikuan mes tyre pr t
pritur se cili do t paraqitej vullnetarisht. Mirani po vetprmbahej pr
t vn n sprov se cili nga t pranishmit do t dinte ta shkruante at
fjalim. Meq u vrejt se nuk po paraqitej askush dhe nuk po bhej nga
asnjri propozimi pr ndonjrin, Mirani shfaqi gatishmrin. As Xhafari
nuk kundrshtoi, sado q talenti pr t shkruar nuk i mungonte, por pr
biografi t dshmorve nuk ishte i informuar. Ai tashm nuk po e merrte guximin pr t kundrshtuar Miranin, meq e shihte se ai po mbante hidhrim t theksuar ndaj tij dhe kishte frik se mos rastsisht po e
psonte ndonj t rrahur nga ai.
N vazhdim u shtrua shtja se kush duhej ta lexonte fjalimin prmorts. Srish ra heshtja. Fahriu propozoi Gonin, me mendimin se ai
po mbante qndrim neutral dhe nuk do t kontestohet nga asnjri. Ha370

kani, bashkvends dhe ithtar i Kadriut, q kishte statusin e kandidatit

n OMLK, me profesion traktoristi n Kosov, ndrsa n Zvicr puntor vozits, ia bri pyetjen domethnse Fahriut:
A nuk po t duket tepr i ri Goni dhe m duket se edhe zrin e ka
si z fmije? Nuriu propozoi ta lexonte Xhafari, por ai vet nuk pranoi
me arsyetim se nuk i shkonte oratoria pr fjalime. Ai nuk deshi t thoshte se zri i tij ishte tepr defektoz. Prfundimisht u pajtuan q ta lexonte Goni. Pasi i biseduan edhe ca detaje teknike e prfunduan takimin.
Mirani me ndihmn e Sarands t dielen e prpiloi fjaln prmortse
dhe ia dha Gonit. Me at rast e kshilloi ta ushtronte leximin dhe vetprmbajtjen gjat deklamimit t asaj fjale gjat varrimit.
Pas takimit Nnmadhja thirri Miranin ti ulej pran.
Ju dgjova gjat mbledhjes. Gati t gjitha punt t mbetn ty. Por
pse e more prsipr t informosh Galipin n Suedi?
Nnmadhe, e mora prsipr q ta thrras, pasi nuk e kisha ndrmend ta thrrisja, tha ai.
E pse nuk do q ta thrrassh?
Sepse nuk duhet thirrur ai faqezi q nuk ka ardhur tash e dy jav
pr ngushllime, edhe pse ka marr vesh pr vrasje t Jusufit e Bardhoshit, si kan dgjuar gjith shqiptart e ksaj bote.
T past Nana, ma preu menja se ti e more prsipr pr t mos e
thirr...
15.
T hnn pasdite Mirani vendosi t shkonte n Bochum. Ngjarja e
kishte rnduar s teprmi dhe e kishte t domosdoshme nj shkputje
nga ajo atmosfer e ngarkuar. M vete kishte romanin Prisja e komitve t
Sulejman Krasniqit, t cilin ia dha t dilen Fahriu. Vendosi t udhtonte
vetm me tren, se po t udhtonte me ndonj bashkatdhetar me makin do ti duhej t bisedonte gjat rrugs dhe kshtu nuk do t shkputej
371

nga atmosfera e fjalt e atyre ditve.

N trenin komod mundohej ti shprendronte mendimet nga ato
q kishte prjetuar e dgjuar gjat gjith atyre ditve t llahtarshme. E kishte t vshtir. Nxori nga anta romanin q t lexonte.
Romani kishte prmbajtje t prafrt me tv-dramn Grsheta lufte,
prandaj po e lexonte aty-ktu. Ndalonte te fragmentet q ia trhiqnin
vmendjen, ku kishin t bnin me skenart e xhandarmris serbe kundr Azem e Shot Galics. N ato skenare xhandarmria kishte angazhuar edhe njerz t afirmuar shqiptar, si ndonj hoxh, kryeplak e t
ngjashm. Bile kishte manipuluar edhe ndonj bashklufttar t tyre.
Mirani po mendonte se serbt vetm sa e paskan prsosur veprimtarin,
meq skenart e athershm me t tanishmit po i dukeshin pothuajse t
ngjashm. N fund t romanit, me prmbajtje goxha romantike, heronjt dilnin fitimtar edhe kundr atyre skenarve t prkryer t xhandarmris, sado q prjetonin goditje t rnda. Pasi e mbaroi shfryu me
vete: Falemnderit Sulejman, po m duket sikur kt roman e paske
shkruar enkas pr mua, q n kto aste t bhem i fort dhe i zgjuar
pr t prballuar goditjet q po mi bn Beogradi prmes shqipfolsve
q po imponohen si patriot e si trashgimtar politik t Jusufit.
Kur arriti n stacionin e Bohumit, rreth ors 22.00, i telefonoi Renats, i bindur se tek ajo do t pushonte m mir, do t darkonte, t lahej
e ndrrohej. U gzua kur e gjeti n banes. Vendosi q para saj t tregohej sa m i prmbajtur, meq ajo ishte shum sentimentale.
Ngushllime nga thellsia e shpirtit tim! iu drejtua ajo duke e
shtrnguar fort n kraharor. U informova nga mediat gjermane pr
vrasjet e kobshme t shokve tu. Tu kam hidhruar pse nuk m ke telefonuar, kurse un nuk dija ku t t gjeja. Doja t t ngushlloja dhe t
informohesha pr gjendjen tnde shpirtrore. Kam telefonuar te familja e vllait tnd dhe mora vesh se edhe kunata Sabrush ka qen gjith
kohn atje. Ti, si gjithnj, m anashkalon e m injoron, shprfill ndjesit
372

e mia, prandaj nuk t bie ndr mend t m telefonosh.

Erdha pr t pushuar dhe jo pr t dhn llogari pr keqsjelljet e
mia ndaj teje, e ndrpreu Miranu.
M fal, nuk dsha t t krkoj llogari. Desha t t qortoj pr injorimin q po m bn. Edhe un kam t drejt t ndaj me ty vuajtjet e hidhrimet e tua. Kur ti m privon nga kjo e drejt sigurisht q hidhrohem. Thua ti q nuk kam t drejt ta shfaq hidhrimin tim?
T lutem, lerm t qet! Ndihem i sfilitur, tha tjetri lodhshm.
T kuptoj, e shoh si je katandisur.
Ra heshtja. Renata po ia frkonte duart me dhimbshuri. Asaj tashm
po i rrokulliseshin kokrra t mdha lotsh npr faqe.
A po zbulohet se kush e ka br kt vrasje kriminale?
Policia ka br nj arrestim pr t cilin duhet t kesh dgjuar n
lajme. Por, sikur kam nj si shqetsim se pushteti i ktushm nuk sht
i prkushtuar vendosmrisht pr t kapur vrassit. Ndoshta pr shkak
t ndonj marrveshjeje ndrinstitucionale me strukturat prkatse policore t Beogradit.
Mos more, dyshon q qeveria jon bka edhe t tilla marrveshje
kriminale? M bhet se ndonjher e tepron me dyshime nga m t
llojllojshmet, edhe t atilla q nuk duket t ken logjik brenda. Kto
dyshime ndaj strukturave tona shtetrore nuk mund t qndrojn. Prndryshe, un do t revoltohesha...
Revoltohu, po deshe. Kot. Mundet q ktu qeveria nuk i kontrollon plotsisht shrbimet e ashtuquajtura sekrete, meq ato fuqizohen
n aso prmasash, sa t manipulojn edhe me qeverin. Ato shrbime
bjn marrdhnie me struktura t ngjashme t Beogradit. Shefat e tyre
shoqrohen, korruptojn e dezinformojn njri-tjetrin dhe prandaj, n
situata t tilla mund t tolerojn edhe atentate t ktij niveli. sht prfolur se pjestar t RAF-it po strehohen n Jugosllavi dhe ata kan gjetur prkrahje atje. Bonnit mund ti interesoj bashkpunimi me Beogra373

din pr ti kapur ose pr ti vrar ata. Q ta prfitoj Beogradin pr kt,

mbase i kan br ndonj kundrshrbim! Sapo bri vizit Ministri i
Brendshm i Jugosllavis...
T lutem, mos u zgjat n kt drejtim se nuk po t prcjell dot.
Jan frekuenca q antenat e mia nuk i njohin. Un do t thosha se ju si
emigracion po gaboni q po bni jet t izoluar. Sikur i ndjeri Jusuf t
ishte shoqruar me koleg gjerman t profesionit, me shkrimtar, me
kngtar, me gazetar ather ata do t kishin protestuar tani kundr
ksaj vrasjeje makabre. Ky aktivizim e shoqrim do t ishte mas preventive q shrbimet sekrete t mos merrnin vendim pr ta vrar, pasi
edhe shteti yn do ta kishte mbrojtur m seriozisht, n mos pr tjetr,
pr t evituar kritikat q do t pasonin. Tani askush nuk po proteston,
meq askush nuk po e di se personalitete jan vrar. Asnj gazetar ktu
e n Zvicr nuk e di se jan vrar koleg t tyre. Edhe mediat kan informuar shkurtimish, duke ngritur shum dilema. Vetm gazetari i TAZit, q ti e ke mik, ka shkruar m gjersisht e m objektivisht.
Renata u ndal paksa e vetknaqur se kshtu po zhvillonte bashkbisedim t nivelizuar. Tani po priste prgjigjn e radhs nga Mirani.
Them t drejtn m duhet t pranoj se shfaqe mendime interesante. Por, e do q ne nuk i kemi nga dy energji dhe nga dy koh q t
angazhohemi pr lirimin e popullit ton dhe njkohsisht edhe n jetn
mediatike, kulturore e politike ktu. Ne nuk po kemi energji t mjaftueshme q tju dalim zot angazhimeve tona kombtare, prandaj nuk po na
tepron koh pr t tjera angazhime. E sheh, un q nga marsi nuk kam
mundur ti dal zot prgjegjsis sime n Lidhjen e Studentve dhe jam
shkputur pothuajse trsisht nga jeta studentore.
Do t pranosh lutjen time q kto bisedime ti vazhdojm nesr,
pasi sonte t duhet pushimi?
Nesr m duhet t shkoj n Untergruppenbach, meq vazhdojn ceremonit e ngushllimeve derisa ti varrosim shokt.
374

 Them t pushoje nja dy-tre dit!?

Se bj dot, meq nuk mund ti l vetm nnn dhe fmijt e Jusufit, babain e Kadriut, miqt e bashkveprimtart...
T kuptoj, prandaj nuk ke nevoj t arsyetohesh m gjat. Tani nj
pyetje t drejtprdrejt: Ku po e gjen gjith energjin e nevojshme q ti
prballosh goditjet dhe tronditjet kaq t rnda?
Hm, po psoj goditje t njpasnjshme, sa po m bhet ti
harroj goditjet e tronditjet q psova me rastin e humbjes s shokve.
Ndonjher po rndohem aq shum sa po e ndhem fatkeq prse nuk
jam vrar edhe un bashk me shokt. UDB-ja nuk e ka pasur pr synim vetm mnjanimin e tyre fizik, sepse at mund ta bnte edhe m
hert. Ajo ka prgatitur terrenin q, pas atentateve fizike ndaj shokve,
t bj atentate t njpasnjshme politike ndaj lvizjes son patriotike. Sa
pr konkretizim, q t kuptosh m leht, ta zm, ka pasur raste kur
kan ardhur bashkatdhetar nga Kosova dhe kan shprehur habin kur
m kan par aty. Ata kan treguar se n Kosov UDB-ja ka prhapur
dezinformata pr gjoja karakterin tim t ult, duke prekur nervin e
ndjeshm t popullit ton. Paskan thn se un gjoja kam br atentatin
pr tia marr gruan Kadriut dhe tani qenkam zhdukur diku me t. Pastaj, n ceremonin mortore na jan imponuar individ q vetn e quajn trashgimtar politik t Jusufit. Ata po sajojn skena e po bjn provokime aq banale e aq skandaloze, sa po m mrzisin q kam shptuar nga atentati fizik.
Gati sa nuk harrova t t shpjegoj se ti m pate br nj shrbim t
madh kur ma pate dhuruar, kujtoj n fillim t vitit 1978, dramn Jeta e
Galile Galileut, te Bertolt Brehtit. Kur e lexova m prvetsoi tej mase.
Pastaj e rilexova disa her, sa q shum pjes i dija pr mendsh dhe t
bezdisja duke ti recituar, duke improvizuar talent prej aktori. Si e di, u
ndjeva i detyruar ta prktheja n shqip, me bindjen se nuk ishte prkthyer deri ather. E postova n adres t Ndrmarrjes pr prhapje t
375

Librit n Tiran. Meq nuk mora prgjigje, droja se ka prfunduarn

dosjen q duhet t ken formuar pr mua Sigurimi, si i thon policis
politike n Republikn e Shqipris.
Mirani ndaloi pr t hetuar nse Renata po vazhdonte t shfaqte interesim pr t dgjuar, apo po shtirej sikur sht e interesuar.
Mos qofsha n lkurn tnde! Sa po m vjen keq pr ty! Uroj t
gjesh forc shpirtrore e mendore pr t prballuar kt gjendje kaq t
rnduar! Uroj t kesh sukses si Galile Galileu dhe t mos e psosh si
Xhordano Bruno!
T falnderoj!
Mirani mendoi se m nuk duhej t vazhdonte me diskutime rreth
atentateve. N kt prfundim erdhi duke menduar se t till mesazh
transmetoi Renata me prurimin q i bri.
16.
M 5 shkurt, n varrezat e qytetit t Stuttgartit po vinin shqiptar nga
t gjitha ant. N vendtubimin ku ishin edhe arkivolet e Jusufit, Kadriut
e Bardhit po formohej kortezhi dhe po radhiteshin kurorat. N ball
doli Bajraktari, veshur me rroba kombtare t Rugovs s Pejs. Ai
mbante n gjysmshtiz flamurin kombtar. Numri i pjesmarrsve
duhej t ishte vetm rreth 600 vetave, meq t tjert ishin friksuar t
merrnin pjes. Gjat atyre ditve UDB-ja kishte lshuar njerzit e vet pr
t prhapur friksim pr ata q do t merrnin pjes.
Mirani sinjalizoi Bajraktarin q t nisej drejt varreve t hapura.
Rrugicat dhe rregullimi i varrezave ishin mrekulli m vete, sa t bnin ta
dshiroje vdekjen sa m par midis atij rregulli, harmonie e gjelbrimi aq
prvetsues. Kortezhi i gjat, radhitur tre nga tre e diku edhe katr nga
katr veta, lvizi pas Bajraktarit dhe pas Jusufit, Kadriut e Bardhit n
arkivole, t mbuluar me flamuj. Vetm individ t autorizuar mund t
fotografonin e incizonin kortezhin.
376

Pasi arritn n vendvarrim, Mirani sinjalizoi Gonin se e kishte radhn

pr t lexuar fjaln prmortse. Ai iu afrua dhe po i rrinte pran. Goni
filloi s lexuari. Mezi po dgjohej vetm nga ata q ishin m afr. Pasi
lexoi ca rreshta ia plasi vajit. T gjithve po u vinte keq pr t dhe t
shumtit filluan t qanin bashk me t. Mirani fillimisht hezitoi ta deklamonte fjalimin, por nuk e zgjati, meq mendoi se duhej t kaprcehej
ajo gjendje. Shrngoi nofullat pr tu zotuar se do tia dilte ta deklamonte
deri n fund.
Bashkatdhetar t dashur, nisi ai fillimisht pa e shikuar tekstin e
shkruar, Jusufi yn i dashur ka ln porosi q t mos i qajm, sepse
kan rn pr Kosovn.
N vazhdim filloi t deklamonte fjalimin e shkruar, por jo me gjith
zrin e fuqishm q kishte ai, pasi mendoi se nuk po i shkonte rastit e
vendit. Me t prfunduar filloi ti dridhej zri, por mori frym thell dhe
u zotuar se nuk do t shfaqte ligshtim para armiqve q i mendonte se
ishin t pranishm. Kjo i dha atij forc q ti dilte n fund.
Pas mbarimit t fjals, stafi teknik gjerman bri varrosjen. Shum t
pranishm filluan t ngushllonin Miranin. Ndonjri me z t ult i
thoshte gjat prqafimit: T lumt q na nxore faqebardh!
Nn Ajshen po e mbante Mirani pr krahu dhe po ktheheshin me
hapa q i trhiqnin zvarr-zvarr drejt daljes nga varrezat.
Ku do shkosh tani, djali i nans? Mezi e shqiptoi pyetjen Nna
Ajshe.
Prse po ma bn kt pyetje, Nnmadhe? ia bri ai.
Hm, mor djali i nans, mos kujto se pleqnia m ka matufosun. T gjitha i kam pa nsyt e tu. E di nana. Ti nuk ki ma vend n
shtpin e bijve t mi, q tani i rehatova nn tokn gjermane. Aty po
komandojn kopukt e hileart. Por, ti e di gjithashtu se tani as nana
nuk ka ma vend aty. Ishalla vijn koh ma t mira pr ne!...
377

T dy iu hodhn n prqafim njri-tjetrit dhe mbetn ashtu pr disa

aste, si t ishin shndrruar n statuj.
Mirani shkoi n ish-shtpin e Vllezrve Jusuf e Bardhosh Grvalla, paketoi plakat q kishte n ish-dhomn e tij, u prshndet me fmijt dhe grat e shokve me keqardhje t madhe dhe iku q andej duke
mbajtur kokn prapa pr t par shtpin derisa i humbi nga shikimi.
Ditve n vazhdim Mirani nuk u kthye m n at shtpi dhe as mori
vesh se kur dhe si e lshuan Gjermanin dhe ku shkuan grat dhe fmijt e Jusufit dhe Bardhoshit. Trashgimtart politik t Jusufit, Xhafari
me sejmen, kishin vendosur ti izolonin ata nga Mirani. At e digjte
malli sidomos pr fmijt e Jusufit, me t cilt kishte pasur nj afrsi t
madhe.

378

KAPITULLI VII
E diel, 16 maj 1982.
Mirani sapo u takua me Xhabir Shatorin. Vendtakimi: Parku buz Liqenit
piktoresk t Gjenevs. Ai pr Miranin mbante pseudonimin Bacaloku,
kurse pr ndonj tjetr Halili. M t till pseudonim ia kishte prezantuar jav
m par Hakani. Mirani dshironte t dinte se cili ishte ai me t vrtet, meq
tashm po luante rol t madh n Lvizje. Gjat prezantimit Hakani i kishte
thn se kt shok e kishte drguar OMLK-ja nga Kosova pr t drejtuar
OMLK-n n Perndim (e cila as q ekzistonte, po t kihet parasysh fakti se
simpatizantt dhe kandidatt pr antarsim nuk mund t quhen organizat). Pas atentatit Hakani po prpiqej t luante rolin e trashgimtarit politik t
Kadriut, prafrsisht si po bnte Xhafari q uzurpoi vrazhdsisht rolin e
trashgimtarit politik t Jusufit. Kta t dy dukeshin krijesa qesharake, meq
kostumet e Jusufit dhe t Kadriut u binin tepr t mdha. Kt prgjegjsi
Hakani e ushtroi derisa erdhi Xhabiri.
Mirani qe habitur kur dgjoi Hakanin ta thrriste at Bacalok, meq vet
Hakani ishte ku e ku m i moshuar se tjetri. N Kosov ky epitet rndom
prdoret nga vllai i vogl kur i drejtohet me nderim vllait m t moshuar.
T kam thirrur n kt takim, filloi bisedn Xhabiri, t t informoj se
dje bm marrveshje pr bashkim. N bisedime un prfaqsova OMLKn, ndrsa Xhafari prfaqsoi Lvizjen q e kan themeluar m 17 shkurt.
Me kt rast themeluam Lvizjen pr Republikn Socialiste Shqiptare n
Jugosllavi (LRSSHJ). Pata dshir t ta uroj kt fitore s pari ty, si veteran i
veprimtaris patriotike e lirimtare n mrgat.
Xhabiri pushoi duke ia zgjatur dorn dhe duke e vrojtuar reagimin e Miranit.
Edhe ai bri t'ia zgjaste dorn, por iu duk sikur dora nuk po ia dgjonte
komandn, ndaj u detyrua ta rikomandonte dhunshm.
379

 Urime kt fitore dhe dalshim faqebardh! tha Xhabiri duke ia shtrnguar fort dorn tjetrit. Dora e Miranit nuk iu prgjigj me t njjtin shtrngim
dors entuziaste t t parit. Ajo tani po i gjasonte nj gjymtyre t shkputur
nga trupi.
Falemnderit, urime edhe ty! prshndeti Mirani me gjysmzri dhe
vazhdoi: Nuk mund t quhet bashkim, por bashkngjitje OMLKs,
pseudobashkimit t 17 shkurtit n Stamboll. Megjithat, a mund ti di detajet
e ktij bashkimi?
Kemi prgatitur komunikat dhe sot do ta bjm publike.
Domethn, pr detajet e bashkimit un duhet t informohem si gjith
t tjert, sado q n fillim the se m ke thirrur n takim pr t ma uruar mua
t parit, si veteran q m muake!?
M dshir do t t informoja, por u morm vesh q t mos informojm
asnjrin m shum sesa thot komunikata.
E kuptoj... Mirani nisi t mendoj nse duhej t shtonte gj tjetr n kt
drejtim. Xhabiri e hetoi hezitimin e Miranit, ndaj shtoi:
T kuptoj. Q nga vrasja e shokve ti ke qen i persekutuar nga Xhafari
me sejment e tij. Bile, patn shkuar aq larg, sa fillimisht t akuzuan edhe ty
pr bashkautor t vrasjes. Ktu e tutje nuk ke prse shqetsohesh, meq t
kam marr un n mbrojtje.Dhe njra nga pikat e marrveshjes s bashkimit t djeshm thot q asnjri nga antart e subjekteve t tjera nuk guxon t
shpif e t prflas m kundr teje.
Xhabiri u ndal pr t br rivlersimin e Miranit nse e kishte knaqur me
kto sqarime. Tjetri ishte pa asnj shprehje dhe dukej sikur nuk kuptonte gj
nga ato q po i thoshte ai. Pikrisht si nj torollak.
H, he burr, thuaj dika! iu drejtua Xhabiri.
t them, mor Bacalok? Jam br t ma qaj hallin Rahoveci, si thon
nga ana jon. Vrtet paskeni marr vendim t favorshm pr mua, nse e
keni marr,por dyshoj n keni marr vendim t mir pr Lvizjen ton.Nuk
ke prse mban sekrete ndaj meje.Un i di se si dhe far vendimi sht marr
n Turqi,m 17 shkurt dhe kush e ka marr at vendim.Gjithashtu,po rezul380

ton se ti vetm sa ia paske bashkngjitur OMLKn asaj, i thnin organizat, q sht formuar n Stamboll.
Mirani u zu n mendime nse duhej t vazhdonte t konkretizonte gjithka q kishte t bnte me kto komplote, apo t taktizonte edhe ksaj radhe.
Vendosi t mbante qndrim taktik prej naivi pr t pritur koh m t favorshme q tu kundrvihej m hapur komplotistve Sabit, Avdyl, Xhabir e
Xhafar, si po i vlersonte pr momentin.
Thuaji t gjitha, pse ngurron? Fundja, jemi shok t idealit, ia preu
dilemat i pari.
far t them, un q e humba kt betej. M anashkaluat fare ju q nuk
kishit t bnit aspak me organizimet tona n Perndim. sht hera e katrt
q takohemi dhe bisedojm. T kam informuar pr t kaluarn ton dhe
sidomos pr bisedimet dhe vendimet pr bashkim. Po e strprsris n
mnyr telegrafike: T pata informuar se n muajin gusht t vitit t kaluar
Jusufi, Kadriu dhe un patm vendosur ti bashkonim t tri organizatat n
Frontin pr Republikn e Kosovs. At vendim na e dhjeu Rrobaqepsi n
tetor. Me at rast ai qe sjell n mnyr barbare ndaj Kadriut. Gjat muajve
n vazhdim Jusufi e Kadriu ndrpren bashkpunimin,madje Jusufi i qe hidhruar aq shum Kadriut, saq pr kt shkroi edhe n Zri t Kosovs.. N
dasm t Kadriut e Sarands u sqaruam. Me nismn e Jusufit u takuam m
16 janar, nj dit para atentateve t kobshme. N agun e 17 Janarit rivendosm themelimin e Lvizjes pr Republikn e Kosovs.Ndodhn atentatet.
Na u vran shokt n krye t detyrs, si praktikohet t thuhet. Pasuan komplotet njri pas tjetrit, duke kulmuar me vendimin q morn ata n Turqi, u
thnin prfaqsues, m 17 shkurt. Erdhe ti nga Kosova si prfaqsues i
OMLKs dhe ia bashkngjite organizatn tnde asaj q qe formuar n
Turqi.
Mirani pushoi pr t vzhguar Xhabirin nse i kishte folur shum dhe
mund ti hidhrohej. Meq ai po priste duke u shtirur se po dgjonte me
vmendje, ky e pyeti:
Jan t vrteta kto q ti thash?
381

 Po, kshtu m ke informuar. Po pastaj?

Si, po pastaj?! T duket se e ke prfaqsuar denjsisht OMLKn?
Domethn kaq ngushtsisht menduake ti?
Ngushtsisht po t duket? Erdhi nga Prishtina oficeri i UDBs, Avdyl
Prapashpina, u takua me Rrobaqepsin e Xhafarin n Turqi dhe formuan
organizat sipas shijes se tyre pr t mos thn sipas ndonj porosie. Asaj
organizate ti ia bashkngjite OMLKn pa marr parasysh t kaluarn, pr
t ciln duhet t t ken informuar edhe Hakani e Saranda, si t kam informuar edhe un.
Domethn, ti je kundr vendimeve q morm dje?
Mirani kt e kuptoi si krcnim. Kur Xhabiri e informoi pr vendimet e
djeshme, edhe pr vendimin pr t mos shpifur m kundr tij, q i qe dukur
m i favorshmi,tani nuk po e besonte m.Mendoi se Xhabiri mund ta kishte
sajuar pr t qen m autoritar ndaj Miranit. E pa se kishte shkuar larg dhe
duhej t korrigjonte taktikn.
Nuk thash se jam kundr, por nuk mund t jem as pro, meq do t na
duhet t bisedojm edhe ne t Frontit se far qndrimi t mbajm. Sa pr
mua, un kam interes q ta tejkalojm kt situat as luft as paqe dhe t
bashkrendisim veprimtarin e lvizjes son.Emri i organizats s re sesi mu
duk i strzgjatur dhe i koklavitur.Do t mjaftonte ta emrtonit ta zm vetm
Lvizja pr Republikn e Kosovs. Por kjo nuk ka qen n dorn tnde,
meq t tjert e kan themeluar at organizat,kurse ti vetm ia ke bashkngjitur organizatn q prfaqsove.
Mirani ndaloi i vetknaqur me prshtatjen e taktiks q pr momentin iu
duk e suksesshme dhe tani po priste reagimin e t parit.
Kshtu pra, filloi se krekosuri Xhabiri, kurdoher u kam thn t
tjerve sa her q diskutohej pr ty se je i prgatitur, i guximshm dhe i
arsyeshm. E pra, edhe njher, dalshim faqebardh, meq q tani jam i
bindur se at q mendon ti do ta miratojn edhe aktivistt e Frontit.
Ndoshta! dha komentin e hamendsuar Mirani. Se mos po nisesh
nga vetja. Ke br si ta ka thn truri dhe duhet t hesht OMLKja, meq
382

e ke vn para faktit t kryer.Apo ndoshta burgosjet e kan goditur aq rnd,

saq ka humbur funksionalitetin e saj pr t reaguar. Tani vjen ti, shprdoron
Hakanin, nj ishtraktorist, puntor krahu ktu. Ai t legjitimoi ty shprdorueshm si t drguar t organizats.Tani ti me Xhafarin bni nj bashkim
t shpifur bashk me shprdoruesit q bn bashkimin m 17 shkurt. Gjith
ksaj nuk i vjen er e mir.
E di ka, ndrhyri Xhabiri duke e humbur durimin, t kshilloj q t
mos sajosh kso deklasimesh kaq t rnda. Shkurt e shqip: Je dakord pr
bashkimin q arritm dje, si e miratove m hert, apo jo?
Nuk kam alternativ tjetr, meq jam i mundur, miratoi Mirani.
Pas nj pauze t vogl ai qiti e i tha Xhabirit:
Bacalok, besoj e konsumuam kt tematik. Tani dua t sqaroj nj gj
tjetr. Hakani dhe ti sa her m keni premtuar se do t m takoni me Xhabir
Shatorin i cili, sipas jush, ka krkuar strehim n Franc dhe se shpejti do t
bhet me pasaport. Madje m keni thn se edhe ai mezi po pritka t m
takoj mua. Prse duhet t presim derisa ai t marr pasaport? Un mund
t shkoj q sot tek ai n Franc ngase ktu afr e kemi, po ma dhat adresn
e tij. Qysh n vitin 1975 kam krijuar respekt t madh pr t. Ather isha me
studime n Prishtin,gjendesha n konvikt kur dgjova pr dnimin e tij.Kur
muzgu po e mundte ditn, ndeza arshafin n dritare t konviktit dhe hapa
nj protest simbolike. Edhe t tjer student dogjn tekstile t ndryshme n
dritaret e tyre duke lshuar t shara ndaj pushtetit.Tani po m bhet e padrejt
q nuk po m mundsohet ta takoj at sa m par.
Mjaft! Nuk e duroj m kt taktikn tnde t sofistikuar. Ti shtiresh sikur
nuk e di se un vet jam Xhabir Shatori.
Ti je Xhabir Shatori? ndrhyri Mirani duke zgurdulluar syt e duke
shtrnguar nofullat. Nj ast i thirri mendjes: Ruaje qetsin!
Kot e ke m kt shtirje prej aktori. Ti e ke ditur q n takimin e par.
N t vrtet nuk e kam ditur dhe mir q nuk e kam ditur. Po ta kisha
ditur, nga respekti i madh pr Xhabir Shatorin do ti kisha glltitur t gjitha
383

matrapazllqet q ke br, q kur ke ardhur dhe t ka prezantuar Hakani si

Bacalok dhe udhheqs t OMLKs jasht Kosovs. Respekti i madh pr
Xhabirin do t m kishte penguar q veprimet e tua t mos i vlersoj n
mnyr kritike.
Pusho! Nuk t duroj m.
Mos ulrit se po ta shkrdhej surratin grushta! A more vesh?! U lodha me
banditizmat tuaj. Shporrmu nga syt sa nuk t kam br pr spital!
Do t ma paguash shtrenjt kt poshtrim e krcnim! mrmriti i pari
duke u larguar. Mirani nuk i dgjoi fjalt e mpastajme.
Xhabiri u largua n drejtim t qendrs s qytetit duke kaluar kmb mbi
urn e gjat dhe t gjer, ndrtuar n vendin ku lumi zgjerohej n liqe. Mirani
vendosi t pushonte edhe ca aty.
Duke qen naivisht i gzuar q i kishte mbijetuar fizikisht nj beteje sfilitse,
por t humbur, ai nxori fletoren pr t shnuar pr zhvillimin e ngjarjeve q
kur ia kishin vrar shokt e deri n kt moment tepr trondits. Pa menduar gjat, qndrimin pr t br kto shnime e arsyetoi me konstatimin e tij:
Kta kriminel do t m vrasin dhe bashk me mua do ta varrosin edhe t
vrtetn. Kto shnime do tia besoj kunats Sabrush, me porosi q ti ruaj
derisa t mos jem m mbi faqe t sheut. Do tia krkoj besn q, vetm kur
t m vrasin,tia dorzoj n fotokopje policis gjermane,nse atentati ndodh
n Gjermani, ose policis s shtetit ku mund t m ndodh atentati. Bile, do
ta msoj q kopjen ta postoj pa adres t drguesit, nga se policia prkatse
do tia krkoj edhe origjinalin.Nuk i dihet nse origjinali vetm arkivohet.N
rast se do ti arkivonin pr hir t interesave madhore shtetrore, si veprohet
ndonjher, ather kunatn do ta porosis q ta gjej nj shok timin t guximshm q ti publikoj...
Mjaft m me kso mendime ogurzeza prej frikamani! urdhroi veten ai
me z t ult, por jo edhe aq t ult sa t mos e kthente kokn nj qytetar q
po kalonte atypari, pr t vrejtur se prse ky njeri flitka me veten e tij. Mirani
e pa dhe u skuq. U ngrit n kmb duke marr frym thell dhe zuri t
384

shtiste. Duke u endur posht e lart zuri t mendoj: Duhet t qetsohem

nj her dhe pastaj t nis me shnimet.
2.
Freskia dhe bukuria e liqenit po e ndihmonin t qetsohej,meq vetm urdhri qe i dha vetes nuk do ti mjaftonte. Ai po mendonte se kto rrethana do
tia nxisnin maksimalisht mbamendjen pr t br shnime sa m t kompletuara. Pas rreth dhjet minutash shtitjeje u ul srish n bank t parkut, por
jo n at q ishte i ulur m hert kur bisedoi dhe u zu me Xhabirin. Sapo u
ul nga anta nxori nj fletore t formatit A4, nga xhepi nxori stilolapsin.
Papritmas e bezdisi nj ift q po i kalonte pran duke i hedhur vshtrimin
kureshtar se po bnte ai. Qytetart ishin msuar t shihnin piktor q bnin
peizazhe e portrete buz liqenit, duke ua shitur ato t interesuarve. Rreth tyre
mblidheshin qytetar kureshtar, t interesuar pr t par mjeshtrin e tyre.
N fund ndonjri blinte ndonj nga ato punime. Miranit pr nj ast iu duk
vetja si ata. Kjo nuk i plqeu ndaj vshtroi anash pr t par nj mundsi m
t prshtatshme ku do t shkruante i papenguar nga shtitsit kureshtar. N
ann e majt, n breg t liqenit, afr urs ai pa anijen e ankoruar, t adaptuar
si restorant. Ngaq iu duk trheqs vendosi t shkonte aty. Zgjodhi tavolinn
q iu duk n vendin m t prshtatshm, nxori fletoren dhe nisi:
SHNIME T VETIMPONUARA
Vshtroi titullin. Sikur nuk iu duk i qlluar. Mendoi pr ndonj titull tjetr.
Pse duhet t mendohem pr t gjetur titull m artistik?, tha me vete ai i
impresionuar edhe nga valt e lehta t liqenit q e kishte nn kmb. Q n
start m duket se shnimet do t jen subjektive, meq edhe pr titullin po
brengosem q t jet sa m poetik. Pamundsia pr tu mbrojtur nga subjektivizmi m ka ln pa ditar. M mir do t kishte qen t kisha nj ditar subjektiv se sa t mos kem fare dhe tani ta shalakat mbamendjen. Tani do t nis
me shnimet, sado q njeriu su liroka dot nga subjektivizmi.... Mendja tjetr
385

i tha: Mjaft m, fillo e shkruaj! Ke koh e mundsi ti rishkruash duke u prpjekur t bsh saktsime sa m objektive. Kohn pr t ciln do t shkruash
nuk e ke t largt dhe mbamendjen e ke t freskt.Shno ato q t jan dukur
m t besueshme pr t br nj tablo sa m t kompletuar t ngjarjeve e
zhvillimeve. Vlersimet nuk mund ti mbrosh nga subjektivizmi. E ardhmja
do ti verifikoj se sa jan subjektive dhe sa do t jen t vrteta. Mirani u
shkund pa vendosur ende se ciln mendje ta prfillte. Ktu ndrhyri
kamerieri:
Mir se erdht, zotri! Ju lutem, far dshironi?
Ardhsi porositi nj lng portokalli dhe zuri t shkruante:
N agun e 17 Janarit 1982, Jusuf Grvalla, Kadri Zeka, Bardhosh Grvalla dhe un
bm bashkimin. N natn e asaj dite ndodhn atentatet ndaj Jusufit, Kadriut e Bardhoshit.
M 17 shkurt 1982, n Turqi u takuan Sabit Katunriu, alias Rrobaqepsi, i shoqruar nga Xhafar Durdeli, alias Sknderi, me Avdyl Prapashpinn. N takim asistoi edhe
diplomati i Republiks s Shqipris, Bujar Hoxha, si e dekonspiruan pastaj sejment e
Xhafarit. I njjti pat marr pjes edhe n takimin e tetorit 1981, po n Turqi, midis Kadri
Zeks e Bardhosh Grvalls me Sabit Katunriun.
Sabiti dhe Xhafari u prezantuan si prfaqsues t Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs
dhe t Viseve Tjera Shqiptare n Jugosllavi (LNKVTSHJ). Avdyl Prapashpina u
prezantua si Kryetar dhe si prfaqsues i Partis Komuniste MarksisteLeniniste t
Shqiptarve n Jugosllavi (shkurtimisht: PKMLSHJ). Kta prfaqsues t ktyre dy organizimeve formuan Lvizjen pr Republikn Socialiste Shqiptare n Jugosllavi (duke shnuar
n marrveshje edhe shkurtesn: LRSSHJ). Ata injoruan bashkimin e 17 Janarit q e
bn Jusufi, Kadriu, Bardhi e Mirani.
Avdyli ishte oficer i lart i SDBs n Prishtin, riemrtim ky i tanishm zyrtar i
ishUDBs. Duke qen n prgjegjsi prej oficeri t lart t ktij shrbimi policor, ai themeloi
Partin e tij, ose e urdhruan eprort ta themelonte at. Kjo parti mori prsipr organizimin e
demonstratave t marsit e t prillit 1981 n Kosov. Zbulohen dhjetra antar t saj, arrestohen disa nga ata dhe dnohen me shum vite heqje lirie. Avdyli dhe disa sejmen t tij arratisen. Edhe Avdyli, si dikur Rrobaqepsi, arratiset s pari n Republikn e Shqipris dhe
386

prej andej n Turqi.

Kush e prgatiti kt takim n Turqi, ndrmjet ktyre prfaqsuesve dhe kush i bri lidhjet
nuk kam mundur ta marr vesh. Po shpresoj se do t jetoj aq gjat sa pr t pritur hapjen e
arkivave t Jugosllavis e t Republiks s Shqipris q t informohem, meq kta vet nuk
po tregojn dhe as q do ta tregojn ndonjher t vrtetn.
Sqarim teknik: Bazuar n vzhgimet e mia t mbledhura nga bashkatdhetart si trohat e
buks n sofr, do t m duhej q emrtimin prfaqsues, emrtimet e organizimeve t tyre dhe
ndonj gj tjetr ti v n thonjza ose t prdor prefiksin pseudo, meq m rezulton se kta jan
prfaqsues n thonjza ose pseudoprfaqsues si edhe emrat e organizimeve t tyre gjithashtu.
Por, pr lehtsim t shnimeve, nuk do ti prdor thonjzat dhe prefiksin pseudo.
Marrveshjen e tyre me shkrim pr themelim t organizats s re dhe as nnshkrimet e tyre
ende nuk kam arritur ti shoh. Jam kureshtar pr ti par.
Kur shkuan n Turqi Kadri Zeka e Bardh Grvalla pr tu takuar me Sabitin, n tetorin
e vitit t kaluar, n vend t prshndetjes mirseardhse, Sabiti duhet t ket thirrur me histerizm n drejtim t Kadriut: Nuk pranoj t bisedoj me nj komunist si ju t OMLKs!
Nuk e kam kuptuar ather, po as tani, prse n at takim kishte asistuar diplomati shqiptar Bujar Hoxha. M shum detaje rreth atij takimi nuk m kan interesuar. Mundsit i
kisha pr t pyetur Kadriun, Bardhoshin e Jusufin, por nuk kam dshiruar tua shtoj hidhrimet e tyre t shkaktuara nga ai dshtim. Pr mua qe tepr deshpruese dhe zhgnjyese pse
ai takim dshtoi. E parandieja dshtimin e tij, meq kisha informata t bollshme pr karakterin e Sabitit. Kt parandjenj nuk ma hoqi as propozimi i Jusufit, i br n gusht t vitit t
kaluar, q bashkimin ton formalisht ta shpallte Sabiti, si veterani i veprimtaris s fsheht
patriotike pr lirimin e Kosovs. Ather Jusufi, Kadriu e un u dakorduam pr platform
t oganizats q themeluam, duke u bazuar n Tezat e Frontit pr Republikn e Kosovs.
Ato OMLKja na i pat drguar nga Kosova, prmes Kadriu. Jusufi, Kadriu dhe un qem
marr vesh q ti bashkonim tri organizimet n kt organizat.
Tani m jan ngatrruar vlersimet, m jan br lesh arapi. Nuk po kuptoj prse Sabiti
ather nuk kishte pranuar t bisedonte me Komunistin Kadri Zeka, kurse m 17 shkurt
t ktij viti firmosi marrveshje me Avdyl Prapashpinn, i cili veten po e deklaron si kryekomunist duke qen, ve ksaj edhe oficer i lart i UDBs. Nga kjo marrveshje e tyre doli
Lvizja pr Republikn Socialiste Shqiptare n Jugosllavi (shkurtimisht: LRSSHJ), si do
387

ta publikojn zyrtarisht, tek m 16 maj. Pr kt m informoi sot Xhabiri, alias Bacaloku,

si ma prezantoi Hakan Mali, alias Plaku.
Xhafari q shoqronte zyrtarisht Sabitin n at takim, e dinte se m 17 janar, n ort e
para t agimit, Jusufi, Kadriu, Bardhoshi dhe un patm marr nj vendim madhor pr
bashkim n organizatn: Lvizja/Fronti pr Republikn e Kosovs. Kur ia thash kt, nuk
i interesoi ti prmbahet vendimeve t 17 Janarit. Duke dshiruar t mos u imponohem ose t
keqkuptohem, u pata thn se vendimi q kemi marr do t dshmohet edhe kur policia ti
kthej materialet e Jusufit q i pat konfiskuar pas atentateve. Akoma nuk e di nse Xhafari
e kishte informuar udhheqsin e tij, Sabitin, pr vendimin e 17 Janarit. Po ta ket informuar, ather rezulton se edhe ai nuk ka denjuar ta respektoj at vendim.
Sa pr qndrimin e Xhafarit, i cili nuk u interesua fare t informohet nga un pr ort e fundit t jets dhe veprimtaris, t paktn t Jusufit, nuk jam befasuar dhe nuk po befasohem as
tani. Ai duhet t jet ndier m shum i shqetsuar pr fatkeqsin ose pr fatin, varsisht nga
kndvshtrimi se prse edhe un nuk jam vrar bashk me Jusufin, Kadriun e Bardhoshin,
si duhet t ket qen planifikuar. Prkundrazi, Xhafari, por edhe Sabiti kishin preokupim
kryesor komplotet, mizanskenat, sabotimet kundr meje qysh gjat nats s 17 janarit kur
kan marr lajmin e hidhur se un kam shptuar.
Edhe pse m 17 shkurt Sabiti, Xhafari e Avdyli themeluan LRSSHJn, n mars, nj
muaj m von, n banes t Halim Berbatit formohet Komiteti i Vllezrve Grvalla.
Pjesmarrs: Xhafar Durdeli, alias Skenderi, Drita Grvalla, Halim Berbati, Nail
Harabadaj, Fahri Tafaleku, Osalan Osforti, Hafif Gagaj, Nuri Syleviqi Qerosi. Kopjen
e protokollit themelues, t firmosur nga emrat e siprshnuar e kam par dhe habitem si kam
mundur ti mbaj mend gjith kta emra. Ndoshta duhet t kem harruar edhe emrin e nj ose
dy pjesmarrsve: Fazit Melaj dhe Xhahil Rambeja, alias Xhaviti.
Themelimi i LRSSHJs ndodhi m 17 shkurt, por nuk po e publikonin themeluesit.
Publik u b vetm themelimi i Komitetit t Vllezrve Grvalla. Prse nuk u b publike
deri sot se ishte themeluar ajo organizat? M rezulton se binjakt komplotist, Sabit
Katunriu dhe Avdyl Prapashpina po prisnin t tretin q do t duhej t prfaqsonte
OMLKn, pr tu shndrruar pastaj n trenjak. Po prse po vonohej i treti? Tani mendoj
se po e teproj nse shfaq supozimin tim se UDBja ishte vonuar pr t gjetur prfaqsuesin
adapt t OMLKs, pr tjua bashkangjitur binjakve Sabit e Avdyl. Dhe vetm n
388

mbarim t muajit shkurt e gjeti t tretin: Xhabir Shatorin. Pr kt qllim atij ia sajoi arratisjen nga burgu i Prishtins. Sapo erdhi n Zvicr, Hakani ia vuri pseudonimin Bacaloku,
kur n t vrtet ai ishte m i ri se Hakani, alias Plaku.
N muajin mars Xhafari nxori Zrin e Kosovs.
M 31 mars, Nuri Syleviqi, alias Qerosi, n shtpi t Vllezrve Grvalla, ia dorzon,
kundr vullnetit t tij, arkn e LNKVTSHJs, arktarit t ri t Komitetit t Vllezrve
Grvalla, Fahri Tafalekut, alias Taksistit. Shuma: 500 DM, 5.500 lireta italiane, 70
shilinga austriak. Ather nuk m pat interesuar t informohesha, kur pash kopjen e pranim-dorzimit, prse ai ka dorzuar kaq pak t holla, sado q gjat ceremonis mortore tre
javore u grumbulluan ndihma t shumta nga bashkatdhetart. I pranonte dhe i evidentonte
Nuri Suleviqi. Nuk besoj tia ket dorzuar Nns Ajshe dhe bashkshorteve t Jusufit,
Kadriut e Bardhoshit. Sarand Istrefajn, alias Bulen, bashkshortn e Kadrit, e kam pyetur
nse Nuriu i ka dhn gj nga ato ndihma. Ajo e ka mohuar.
M 3 prill organizuam demonstrat n Bonn. Formalisht isha bashkorganizues.
Trashgimtarve t Jusufit, ndrkoh edhe trashgimtarve t Kadriut, po u duhesha vetm si
argat, meq ata nuk dinin si organizohej demonstrata.
M 24 prill patm demonstrat n Vjen. Isha i pranishm kur u mor vendimi pr t br
kt demonstrat. Halim Berbati, si prfaqsues i Komitetit Vllezrit Grvallaj mori prsipr t paraqes krkesn tek organet prkatse n Vjen. U tubuam para Westbahnhofit.
Policia ndrhyri: Nuk e keni paraqitur demonstratn, prandaj ju ndalohet t demonstroni!
Doli se Halimi nuk e kishte paraqitur krkesn, gjegjsisht nuk kishte marr leje. Ishin
tubuar rreth njmij veta. Un iu afrova policit kryesor, i krkova falje pse kishte ndodhur ai
lshim i rnd dhe n vazhdim e luta pr nj kompromis, pr hir t gjith atyre njerzve q
kishin ardhur nga largsit e mdha. Keni ju ndonj propozim? m pyeti kryepolici. T
na lejoni t shkojm te Muzeu Mbretror pr t par Prkrenarn dhe Shpatn e Gjergj
Kastriotit! iu prgjigja. E bisedoi me koleg, bisedoi edhe me eprorin e tij prmes radiolidhjes. M njoftoi se duhej t prisja disa aste derisa ti kthehej prgjigjja. N at moment sejment e Xhafarit e Halimit po bheshin trima. Ata po thrrisnin: Nuk do pyesim policin,
do demonstrojm edhe pa leje! Urra! thirrn ata q u eksituan. Duke u friksuar se
po eskalonte gjendja, luta tre bashkatdhetar q t formonin nj si skele trekndshe, t lidhur
sup m sup, q t hip sipr supeve t tyre pr tju drejtuar bashkatdhetarve, tashm t revoltu389

ar, shumica pse nuk ishte nxjerr leja. Disa donin t demonstronin prdhunshm. Sapo hipa
mbi supet e tyre, nisa t thrrisja me gjith zrin tim t fuqishm: Bashkatdhetar, vllezr e
motra, ju lutem t mbani qetsi! T gjith heshtn. Un vazhdova: Gabimi sht yni dhe
jo i policis austriake. Ne nuk kemi br krkes, prandaj nuk kemi leje. Tani sapo bisedova me kryepolicin. E luta t na mundsoj t shkojm rresht pr t vizituar Prkrenarn dhe
Shpatn e Gjergj Kastriotit ton t madh n Muzeun e ktushm. Ai e prcolli lutjen tek
eprori i tij dhe, pr pak aste, do t na kthehet prgjigjja. Ia lexova n fytyr kryepolicit me t
cilin bisedova se do t na mundsohet t shkojm rresht deri te Muzeu. Kjo do t jet demonstrata m origjinale, pasi do kalojm rrugs m t frekuentuar m kmbsor n Vjen.
Sigurisht, jeni t vetdijshm, se ne nuk guxojm assesi t demonstrojm dhunshm ose t prleshemi me policin, sepse do ta komprometojm lvizjen dhe popullin ton, sepse do t dalim
humbs e me tur. A jeni t mendimit se do t rreshtohemi qetsisht gjat shkuarjes dhe do t
jemi t disiplinuar? Pothuajse t gjith duartrokitn duke prodhuar nj jehon t fuqishme.
Pastaj ra qetsia. Qllimisht nuk i pyeta pjesmarrsit nse do ta miratonin propozimin tim
pr t shkuar. Kshtu do ti jepej shansi ndonjrit t kundrshtonte. Kryepolici, kur pa kt
vetprmbajtje t disiplinuar, prdori prap radiolidhjen pr t informuar eprorin n qendr:
Jan shum t disiplinuar dhe t qet. Do tju lutesha t ua mundsojm q t shkojn n
rresht te Muzeu, pasi nuk do t krijojn shqetsime. Pas disa asteve u miratua lutja. Them
se me kt gjeturi e shkathtsi evitova prleshjen e mundshme, gjithsesi t turpshme, me policin
vjeneze, t ciln po e provokonin Xhafari dhe sejment e tij. Sigurisht, edhe tani ndihem i
knaqur si ather. Me at rast shumica e pjesmarrsve pan Prkrenarn dhe Shpatn e
Gjergjit ton t madh. Kur u kthyem n Westbahnhof, n vendtakimin e nisjes, ndodhn prleshje t prgjakshme midis t disa demonstruesve tan dhe diplomatve jugosllav. Ata
kishin dal pr t na fotografuar e provokuar. Ndihma e shpejt mori dy diplomat t prgjakur, pasi i identifikoi policia. Njherit, policia arrestoi edhe katr demonstrues, kurse t tjert
u shprndan. Un mbeta, i shoqruar m pes bashkveprimtar q punonin n Vjen. Isha
gjat gjith kohs n kontakt me policin. Ju shpjegoja se po t ishin t prgjakurit vrtet diplomat, nuk do fotografonin dhe t provokonin demonstruesit. Ju propozova q ti lironin demonstruesit dhe t m arrestonin mua. Pas katr orve i liruan ata, kurse mua nuk m arrestuan.
N fund t shkurtit m telefonoi Enis Mitrovica, veprimtar shum i angazhuar n Bruksel.
390

Enisi m komunikoi ftesn e motrs s tij, Fllanzs pr nj vizit n Suedi. Dshironin t

shkonin nj grup veprimtarsh pr t vizituar bashkatdhetart n Suedi. E pranova ftesn.
Udhtova me Hakanin,, alias Plakun dhe Sarandn, alias Bulen. N Suedi na pritn
bujarisht. Fllanza me bashkshortin dhe patriotin e devotshm, Nexhip Toskn na dhan
pesdhjet mij korona suedeze ndihma. Ishte rasti i par q po na jepej nj ndihm kaq e
madhe. Atje qndruam nj jav. Donim t qndronim edhe m gjat, por Hakanit i telefonuan. Ai u njoftua se nga burgu i Prishtins ishte arratisur Xhabir Shatori. Ai tashm kishte
arritur n Zvicr. Sa nuk u mend nga gzimi. Xhabiri ishte arrestuar e dnuar bashk me
t vllan e Hakanit. Ai nuk po prmbahej s shfaquri gzimin: Na ka ardhur nj kuadr
shum i zoti dhe tani ka kush t na udhheq. Kur u kthyem nga Suedia n Zvicr takuam
Xhabirin. Paraprakisht Hakani e takoi at vetm, pastaj m tha mua: Xhabiri sht n
Franc, atje ka krkuar strehim politik. Do ta takosh m von. Tani do t t njoftoj me nj
kuadr t OMLKs, i cili ka ardhur pr t na udhhequr. Pseudonimin e ka Bacalok.
T m mashtronte kshtu e kishte msuar Xhabiri. Kur u takova hern e par me Xhabirin,
alias Bacalokun, nse nuk gabohem m 6 mars, m la prshtypje fascinuese. Edhe un iu
gzova ardhjes s tij meq shpresoja se do t mund ta bindnim krahun e Sabitit dhe Xhafarit
q t vm n jet vendimin q morm m 17 janar. Pa e pyetur ai m sqaroi se Xhabir
Shatori sht n Franc dhe dshiron t m takoj n rastin e par t mundshm. Nuk insistova m shum. M shum kisha nevoj ta informoja dhe ta prfitoja Bacalokun, sepse krahu
i Sabitit e Xhafarit m kishin mbshtetur pr muri. I tregova se edhe Hakani nuk ishte antarsuar akoma n OMLK, pasi Kadriu thoshte pr t se nuk e ka plotsuar stazhin e kandidatit. Kt ia thash pr ta sqaruar se edhe Hakani nuk sht i informuar pr vendimet q
kishim marr Jusufi, Kadriu, Bardhoshi dhe un. Por Xhabirin e luta q ta respektoj e
dgjoj Hakanin me takt, pasi sht puntor i moshuar, megjithse tani ka begenisur vetn si
udhheqs n vend t Kadriut.
M Xhabirin jam takuar edhe dy her t tjera dhe prap kemi biseduar se si jan zhvilluar deri ather aktivitetet e veprimtaria jon patriotike, por kemi biseduar edhe pr tema t lira.
Xhabiri dshironte t m imponohej si intelektual me njohuri enciklopedike dhe me talent prej
udhheqsi. Edhe n t dy takimet e tjera i kam krkuar q t ma mundsoj takimin me
Xhabir Shatorin. Prap u arsyetua se sapo ai t rregulloj dokumentin e udhtimit do t kem
mundsi ta takoj. Nuk insistova me kmbngulje, pasi edhe arsyetimet e prcipta t Xhabirit
391

po m bindnin. Ai tashm po m imponohej si udhheqs.

Sot, kur u informova se Bacaloku paska qen vet Xhabir Shatori sa nuk ndodhi hataja mes nesh. Po gzohem q munda t vetprmbahesha pa e br pr spital. Por edhe atij ia
shfaqa mendimin se ai manipulim q m kishte br, duke mos m treguar se ishte Xhabiri
dhe jo Bacaloku, m kishte ndihmuar meq si Xhabir Shatori dot m ishte imponuar
akoma m udhheqs dhe kshtu do t m pamundsohej m shum q t polemizoja me t
m lirshm dhe ta kundrshtoja. Mendoj se akoma nuk jam liruar plotsisht nga mendsia
q m sht injektuar n sistemin monist n Kosov q t mos guxoj ti kundrshtoj udhheqsit.
Kur Xhabiri m informoi se jan bashkuar tri organizatat n LRSSHJ, un polemizova me t. M sht dashur t taktizoj pr t mos shprehur gjith mendimin tim kritik. Ia
thash tro se ata nuk ishin bashkuar, por Xhabiri ia kishte bashkngjitur OMLK-n surrogatit q formuan Sabiti, Xhafari dhe Avdyli, m 17 shkurt n Stamboll. Pr mendime
m t kompletuara i thash se do tia shfaq pasi t kam par gjith dokumentacionin e themelimit t asaj organizate. Taktizova dhe u vetprmbajta edhe pr shkak se ai m informoi pr
vendimin q Xhafari dhe sejment e tij nuk do t m terrorizonin m. Bile, Xhabiri m dha
fjaln se do ta kisha mbrojtjen e tij personale. N fakt nuk i besova, por dshirova ti besoj.
E gjitha u dhie n fund, kur doli se Bacaloku nuk ishte i drguari i OMLKs, si m
patn mashtruar vet Xhabiri dhe Hakani i shkret, t cilin tashm po e manipulon Xhabiri
n mnyr t paskrupullt. Ky q sot nuk sht m Bacaloku, si i kisha besuar ktij dhe
Hakanit, por vet Xhabiri.
Vlersoj se organizata e themeluar m 17 shkurt e 15 maj nuk sht krijes autentike e
tre prfaqsuesve, por skenar i dikujt tjetr. Momentalisht nuk jam n gjendje t gjykoj nse
sht krijes e diplomatit shqiptar Bujar Hoxha, q do t thot krijes e Sigurimit shqiptare,
apo urdhr i UDBs q e solli dhe e jetsoi oficeri i saj Avdyl Prapashpina, me bekim t
Sabitit, Xhafarit dhe diplomatit Bujar Hoxha. Edhe pse sht e till, vlersoj se sht zgjidhja q do t m ndihmoj pr t kaprcyer krizn time. Pr momentin dshiroj t spekuloj se
arratisja e Xhabir Shatorit nga burgu i Prishtins, pikrisht n kt situat kur i kishin mbetur vetm edhe disa muaj pr t vuajtur dnimin, sht skenar i UDBs. Dyshja Sabit
Katunriu dhe Avdyl Prapashpina nuk i ka mjaftuar asaj pr t br atentat t suksesshm
politik kundr lvizjes son lirimtare n Perndim pas atentateve fizike ndaj Jusufit, Kadriut
392

e Bardhoshit. UDBja duhet t ket menduar se un kt dyshe do ta prballoj, prandaj ka

drguar t tretin q atentati politik t bhet sa m godits.
Vlersim prmbylls: Trenjakt Avdyl Prapashpina, Xhabir Shatori dhe Sabit Katunriu,
por momentin jan goditja m e rnd politike ndaj lvizjes son lirimtare n Perndim.
Njherit kta do t jen goditje tepr e rnd edhe pr lvizjen ton lirimtare n Kosov. Po nuk
dita ti prballoj me mjeshtri, gjegjsisht ti mund, ather kta duhet t jen kompetent pr t
marr vendimin pr vrasjen time. Tani e tutje duhet t zgjedh taktik shum mjeshtrore se si
t dal ndaj tyre fitues politikisht dhe organizativisht. Fillimisht m duhet t shtirm se po bhem
bashkveprimtar i tyre i ngusht, me arsyetimin se kta kan br vepr t madhe patriotike.
Duke e perfeksionuar kt taktik, un do prpiqem t kundrshtoj vetm pr aq sa t mos
i shtyj q t marrin vendim pr likuidimin tim. Q sot e tutje q t tre do ti vrojtoj me prkushtim dhe pr kt do t angazhoj edhe bashkveprimtar t sprovuar. Do t organizoj, pa u
hetuar nga ata, fraksion q tua imponoj mbajtjen sa m par t kuvendit ku krahu im duhet
t dal fitues, meq do t votohen vlerat.
Kam parasysh edhe mendimin e Jusufit: Ndonjher UDBja ka formuar organizata
gjoja patriotike e revolucionare pr t zbuluar patriott e vrtet shqiptar, t interesuar pr tu
angazhuar konkretisht. Ata i ka antarsuar dhe n momentin e duhur pr UDBn, jan
burgosur duke i akuzuar se jan organizuar pr t br veprimtari armiqsore. Kshtu
UDBja ka krijuar prshtypjen se nuk shpton asnj organizim i fsheht pa u zbuluar prej
saj. Kshtu ajo i ka friksuar patriott. Kshtu ajo e ka dmtuar rnd kauzn ton kombtare, gjegjsisht e ka vonuar lirimin ton. Por, si do e keqe q ka nj t mir brnda, ajo
me kt taktik ka mbajtur t gjall iden se shqiptart patriot duhet t organizohen,
prndryshe nuk do t lirohen asnjher. N fund t fundit, sa m shum q mbushn burgjet
e pushtuesve serbomdhenj me t burgosur politik shqiptar, aq m afr liris do t jemi.
(Prifrazim i lir sipas mbamendjes nga bisedat me Jusufin).
Prplasjen e sotme me Xhabirin, q ai t mos detyrohet menjher t marr vendim duke i
bindur edhe dy t tjert pr likuidim timin do ta kompiloj si vijon: Do ta prvetsoj Hakanin,
i cili po m do shum, q t na pajtoj. Para tij do t bj autokritik t rrebt dhe do ta madhroj Xhabirin duke br vetm vetn fajtor. N fund do ti krkoj falje po qe nevoja edhe me
shkrim. Kt do ta han s pari Hakani, pastaj edhe Xhabiri.
Parashikimi: Shum shpejt Avdyli, Xhabiri e Sabiti do t prahen midis tyre. Fillimisht
393

do t mbledhin informata se sa sht numri i veprimtarve n Perndim duke i manipuluar

ata q t organizohen n krah t veant t secilit prej tyre. Pastaj do t prahen q ti demoralizojn prfundimisht bashkatdhetart. Kjo strategji e tyre do t ket synim shkatrrimin prfundimtar t lvizjes son patriotike e lirimtare q inicium dhe drejtuam Jusufi, Kadriu,
Bardhoshi, Hysni G., alias Vasili, Maksim Saraaj, alias Maksi, Hysen Kalishti,
Muzafer Besfortaj, Enis Mitrovica, Hysen e Sulejman Ua, Suliot, Nazmi e Besmir
Nelaj, Hajzer Lumi, Rexhep Halimi, Fahri Tafaleku, alias Taksisti, Nazim Tetova,
Saimir Perca, e shum t tjer, aktivist e bashkveprimtar.
Dshira: Mos dalshin t vrteta vlersimet e parashikimet e mia ogurzeza q bra n kto
shnime t vetimponuara.
Gjenev, m 16 maj 1982
Miran
Bruaj
PS. Kto shnime duhet t publikohen vetm ather kur nuk do t dmtohet lufta jon lirimtare!
Sapo prfundoi shnimet ai hetoi se ishte djersitur dhe e zuri droja se mos
freskia e liqenit do ta ftohte. Vendosi t futej n ambient t mbyllur t
restorantit anije. Vshtroi shnimet. Ato i krijuan nj ndjesi shplodhjeje. I
palosi me kujdes dhe i futi n ant duke i br porosi vetes: Duhet ti ruaj
mir derisa tia jap kunats Sabrush. Do t kem koh gjat udhtimit me tren
ti lexoj me qetsi, me syrin kritik si ti kishte shkruar nj tjetr. Po qe nevoja
do i rishkruaj.
Kamarieri sapo e pa q Mirani po i mblidhte gjrat mbi tavolin ia ofroi
faturn pr t paguar. Ai i sqaroi se do t futej brenda pr t ngrn.
Me t mbaruar ushqimin Mirani shkoi n stacion t trenit,mori trenin e par
pr n Biel/Bienne. Atje gjeti Hakanin dhe i tregoi far i kishte ndodhur.
Fajsoi vetn e tij, shfajsoi Xhabirin, bri autokritik, i krkoi atij falje dhe e
luti ta ndihmonte q t pajtoheshin me Xhabirin. Ai i premtoi se do ta ndihmonte duke e kshilluar q t jet m i kujdesshm n t ardhmen.
394

Taktika e menduar i pati sukses. Jo vetm se u pajtuan, por ditn vijuese ai

dhe Xhabiri u bn bashkveprimtar t ngusht. U mor vesh, secili duke
taktizuar pr ti dhn goditje sa m t rnd tjetrit.
3.
Pas shpalljes se formimit t LRSSHJs Xhabiri u tregua shum operativ.
Ai thirri mbledhjen m 29 maj, pr t formuar organin drejtues. Mbledhja u
mbajt n Biel/Bienne,n banes t Hakanit dhe Sarands.N mbledhje morn pjes Xhabir Shatori,alias Bacaloku ose Halili,Xharar Durdeli,alias Skenderi, Hakan Mali, alias Plaku, Fahri Tafaleku, alias Taksisti, Sarand Istrefaj,
alias Bulja dhe Miran Bruaj i papseudonim publik ndonjher.Xhabiri uzurpoi imponueshm drejtimin e mbledhjes.
Fillimisht po ju informoj se n mbledhje nuk sht i pranishm asnj prfaqsues i krahut t Avdyl Prapashpins. Kt munges t tyre po e arsyetojn se kinse ata jan penduar pse jan bashkuar me ne. Tani propozoj q
organi drejtues i organizats t quhet Komiteti qendror, i cili do t prbhet
nga 15 antar, 6 n Kosov dhe 7 jasht Kosove, n Perndim.
Kush sht pr dhe kush kundr? pyeti Xhabiri duke vshtruar zhbirueshm me radh pjesmarrsit. Propozimet e tij u miratuan njzri pa asnj
diskutim e kundrshtim.
Prap Xhabiri: Konstatim: Propozimi u votua njzri dhe duhet ta protokolloj.
Tashm Xhabiri jo vetm q po e drejtonte Komitetin Qendror, por po e
komandonte at dhe njherit po luante rolin edhe t procesmbajtsit.
Prap Xhabiri: Propozo q tre antar n Kosov ti caktojn Shoku Sabit
ose Shoku Xhafar, kurse tre t tjer do ti caktoj un. Jasht Kosove, ktu n
mrgat,kto dy organizata q u bashkuan do ti caktojn nga tre veta,i shtati
do t jet Mirani. Emrat e antarve n Kosov do t mbahen t fsheht.
Vendimet e tyre n Komitetin Qendror n Zvicr do ti komunikojm un
dhe Sabiti ose Xhafari. Emrat e antarve n mrgat do t jen: Nga
395

OMLKja: Un, Hakani dhe Saranda. Nga LNKVTSHJa: Sabiti, Xhafari dhe Fahriu. Sabiti do t vij s shpejti nga Turqia dhe do t vendoset n
Zvicr. I shtati, si thash m par, do t jet Mirani.
Prap Xhabiri: Kush sht pr kto propozime?
Edhe kto u miratuan njzri. Xhabiri dhe as ndonjri nga t pranishmit
nuk e diskutoi nse do t ket ky Komitet kryetar. Vetvetiu po imponohej
Xhabiri pr Kryetar.
Mirani gjykoi t bnte nj shaka, por q prmbante n vete nj t vrtet:
Kur Komiteti Qendror t mbaj mbledhje do t jemi 7 antar, tre prej
t cilve t krahut tnd, Xhabir, dhe tre t krahut t Sabitit. Ather vendimet
u varkan nga vota ime, e shtata.
E meriton, ndrhyri Xhabiri, je veteran i lvizjes son patriotike n
mrgat dhe vota jote prcaktuese do t na bj mir derisa t jen menjanuar kraht e dy ish-organizatave tona. Ne ende nuk po e kuptojm se jemi
bashkuar.
Kt mendim ai e formuloi me perfiditet,duke menduar se votn e Miranit
do ta kishte t sigurt, meq ai tani po e trajtonte at si t zn peng.
4.
N Bruksel Musa Hoti vret nj punonjs t ambasads jugosllave. Vrasja
ndodh rreth ors tre t mngjesit n nj barlokal. Si motive t ksaj vrasjeje
prfliteshin dy variante: E para, konflikt i astit gjat ndarjes s prfitimeve
financiare nga veprimtaria e tyre e prbashkt kriminale. E dyta, vrasje e
komanduar nga UDBja, q t inkriminohet e kriminalizohet emigracioni
shqiptar n Belgjik. Nga vendvrasja Musa strehohet n shtpin e Mentor
Krimbnajes. Mentori ishte arratisur n vitt e 60ta nga Republika e
Shqipris n Kosov. Ishte rekrutuar pastaj nga UDBja, s cils i kishte
shrbyer me prkushtim edhe pasi ishte vendosur n Bruksel. Ai e monte
pr merit q n shtpi t tij shkonte shpesh pr vizit vet ambasadori
jugosllav. Pr kto t gjitha Mirani ishte informuar nga bashkatdhetart q
396

jetonin n Bruksel.
N agun e dits vijuese Enis Mitrovica, shqiptar nga Kosova, dikur me
shtetsi turke,tani me shtetsi belge dhe Hysen Kalishti,nj patriot i moshuar
e me fam q nga Lufta e 2-t Botrore, arritn te Mirani. Q t dy aktivist
t dalluar. Sapo hyn n banes, ve shqetsimit q solln iu drejtuan atij:
Miran, ti ke dgjuar pr aktin patriotik t Musa Hotit. Ai ka vra nj shka
t ambasads jugosllave. Tani ti duhet t na ndihmosh.
E dini motivin e vrasjes? pyeti tjetri.
Nuk e dim, por ka vra nj shka.
E dini ku sht i strehuar?
Te Mentor Krimbnaja.
E dini se Mentori sht udbash apo m keni gnjyer kur m keni thn
disa her, me sugjerim q ne duhet t ruhemi nga ai?
E vrtet, por Musa tani ka vra nj shka t ambasads jugosllave dhe ne
duhet ta ndihmojm.
far mendoni, si mund t ndihmoj un?
T shkosh n Ambasadn Shqiptare n Paris q t intrvenosh pr tia
br nj pasaport false. Me at pasaport ai do t arratiset n Shqipri.
sht ide juaja apo jua ka propozuar dikush?
Mentor Krimbnaja na e ka propozuar dhe na sht lutur q t bjm kt
ndihm patriotike.
Ather dgjoni me vmendje: E para, mua po m vjen keq q keni br
mundin t vini kaq hert nga Brukseli. Gjithashtu po m vjen keq q m
shqetsuat mua n kt koh. E dyta, pr Mentorin dhe pr Musn do her
keni thn se jan t UDBs, prandaj pr ta nuk do ta luaj prapanicn vendit. Madje as ju nuk duhet ta ndihmoni tani udbashin Musa Hoti dhe nuk
duhet t manipuloheni nga Mentor Krimbnaja, po ashtu udbash. E treta,
nse vrtet doni ta ndihmoni Musn, ju personelin e Ambasads Shqiptare
e njihni m mir se un. Un ju kam shoqruar dy her kur m keni marr
me vete, meq ishit t ftuar pr Festa t Nntorit. Shkoni vet dhe do t shi397

hni se si do tju tallin e qortojn. E katrta, me sa di un viktima nuk sht

serb dhe ju assesi nuk keni pse e prdorni termin pezhorativ shka. E pesta,
Mentori si njeri njdimensional q sht ka menduar se ne vrtet do ti sigurojm pasaport shqiptare false. Me t ka shpresuar ta nis Musn drejt
Tirane dhe, n momentin e volitshm sipas tij, do t informonte policin
belge. Kshtu ai ka shpresuar q pos inkriminimit e kriminalizimit t emigracionit ton, t komprometoj edhe Republikn e Shqipris si t implikuar
n kt kriminalitet.
Nuk ke nevoj t na flassh m gjat, ndrhyri Enisi, pasi me kaq u
bindem se ne paskemi gabuar q jemi angazhuar pr ta ndihmuar.
Pas gjasht ditve strehimi, Mentori e bind Musn q t dorzohet n polici, e cila e burgos. Sapo burgoset Musa, Xhabiri thrret mbledhjen urgjente
t Komitetit Qendror. shtje akute e rendit t puns: Angazhimi i Lvizjes
pr lirim nga burgu t patriotit Musa Hoti.
Duhet t angazhohemi q t ndihmojm pr lirimin e patriotit trim Musa
Hoti nga burgu belg! filloi diskutimin Xhabiri.
Kush duhet t angazhohet? ndrhyri Mirani.
Mos m ndrprit kur t diskutoj! iu drejtua Xhabiri me z autoritativ.
Se mos t kemi kryetar q t thrrassh mbledhje me kt rend akut t
puns dhe pastaj ta hapsh e drejtosh mbledhjen ti? ia bri flak pr flak
Mirani duke vazhduar: Me kt rend pune dhe me kt urdhr q po
provon t na imponosh, ti dshiron t inkriminosh e kriminalizosh Lvizjen
ton.
Akuz e rnd! ndrhyri Xhabiri.
Ta mbash me shndet! ia ktheu tjetri.
Un fillova mbledhjen dhe duhet t arsyetoj propozimin tim. Do ti thrrasim t gjith mrgimtart q ti drgojn mijra telegrame Qeveris s
Belgjiks ku do t krkohet lirimi i patriotit trim, Musa Hoti. Ai n mendsin e mrgimtarve sht shndrruar n Avni Rrustem dhe me telegrame
duhet ta lirojm, si u lirua ather Avni Rrustemi. Jeni dakord me propoz398

imin tim?
Edhe pse kta po e ngrisin dorn, vazhdoi kundrshtimin e tij Mirani,
tashm i hidhruar, meq nuk kan vetdije e kurajo t t kundrshtojn ty,
diktator i shpirtit dhe mendsis s tyre, un jam kundr dhe kt duhet ta
protokollosh n procesverbal t mbledhjes, meq pos imponimit si kryetar
po na imponohesh edhe si procesmbajts.
5.
Sabiti i shkruan letr Musa Hotit n burg ku e gnjen se Komiteti Qendror
i LRSSHJs, pr ta shprblyer at pr veprimtarin patriotike dhe aktin
heroik t vrasjes s nj shkau t ambasads jugosllave, e koopton si antar n
Komitetin Qendror.
Disa veprimtar t Lvizjes angazhohen ti drgojn telegrame Qeveris
belge. Musa shumzon letrn e Sabitit n qindra kopje dhe ua bashkangjet
prgjigjeve falnderuese. Mirani e kishte par kt fotokopje. Pr her t par
po shihte dorshkrimin e gjysmanalfabetit Sabit.Ai u hidhrua pr kt komplot komprometues q po i bnte edhe tjetri Lvizjes.
6.
N qershor 1982 Mirani shkoi n ShBA.Shkuarjen e tij e arsyetoi me nevojn q Lvizja t shtrinte aktivitetet e saja, meq mrgata e atjeshme po
angazhohej fare pak pr Kosovn. Ai njherit kishte nevoj t madhe q t
arratisej nga Evropa, larg individve q ia kishin nxir jetn dhe tani po detyrohej ti akceptonte si bashkveprimtar. Kt udhtim ia miratoi edhe
Xhabiri meq, sidoqoft e dinte se nuk e ndalonte dot. Ai kishte menduar
me vete: M mir sht t m hiqet qafesh q ktej ky rebel destruktiv.
N aeroport t Brukselit,n zonn e lir doganore,Mirani po shtiste npr
dyqane taxfree duke pritur fluturimin e aeroplanit.Kur u afrua pr t paguar
nj okollat, pa dashur shikoi sesi nj vajz po nnshkruante ekun me
emrin Drilon Tanasi.Supozoi se edhe ajo po shkonte pr New York,ndaj
399

mori guximin q ta prshndeste kur u largua nga banaku i dyqanit.

Mirdita, zonj!
Vajza ia ktheu n gjuhn frnge: M falni, nuk ju kuptova.
Mirdita! prshndeti srish Mirani m me z dhe m artikulueshm.
Mirdita,mirdita! Shqiptar qenkeni!? M falni,nuk ju kuptova q m prshndett n gjuh shqipe, meq nuk po prisja t takoja ktu shqiptar! Ju,
ndoshta m njihni!?
Jo,por nga pamja mu dukt shqiptare,ndaj thash tju prshndes.Mirani
e heshti faktin se e kishte par duke firmosur ekun.
Sa po m behet qejfi q paskam dukje shqiptare edhe nga paraqitja.
Prndryshe, jam e lindur n New York dhe asnjher nuk kam qen, madje
as pr vizit n troje shqiptare.
Sa rrjedhshm e flisni gjuhn shqipe! tha Mirani.
Edhe ju nuk e flisni keq, u prgjigj me sarkazm Drilona duke mos i
ardhur mir pr komplimentin.
M falni, por vrtet desha tju bja kompliment, meq sht surpriz pr
mua q nj shqiptare e New Yorkut flet nj shqipe me artikulim e intonacion
kaq t mrekullueshm!
Mir q e kuptuat se nuk m erdhi mir pr komplimentin, sepse nuk
mund ti bhet shqiptarit kompliment se e flet mir gjuhn shqipe.
Un jam Martin Gucia, malsor nga rrethina e Plavs, u prezantua
Mirani duke ia zgjatur asaj dorn me dshirn q ta zgjaste sa m shum
bisedn. Atij po i knaqeshin syri e shpirti duke par nj vajz t bukur
shqiptare. Kishte vite pa takuar vajz shqiptare.
Drilon Tanasi, malsore nga New Yorku. Dhe, q t kurseheni pr t
gjetur taktikn nse jam e martuar apo beare, po ju informoj se jam beare.
Hajde, hajde, nuk e paskam ditur se edhe New Yorku paska malsi! tha
ai me nj t qeshur t leht.
Nuk ka malsi, por ka se t duash malsor shqiptar.
Domethn, qenkeni nga raca jon!?
400

 Sigurisht, malsore. Rrafshjanja nuk do tju fliste kaq lirshm.

Po kto, nga i ditkeni ju n New York!?

Sepse atje ka edhe rrafshjan. Pastaj di gjithka pr Malsin e

Tropojs. M kan treguar prindrit t cilt kan lindur atje.
Por nuk e ditke se Malsia e Tropojs, deri n vitet e 60ta sht quajtur
Malsi e Gjakovs.
Nj me zero pr juve, qenkeni t vmendshm kur bhet gar n bised.
S bashku shkuan drejt sektorit t daljes pr New York. Kur hyn n aeroplan Drilona e luti personin q e kishte numrin e vendin n afrsi t saj q ta
ndrronte me Miranin.
Sapo u uln, Mirani e falnderoi pr kt mirsjellje duke menduar se far
duhej t fliste.
Nse m lejohet t di, prse ishit n Belgjik?
N Paris po bj magjistratur n shkencat politike. N t kthyer pr New
York thash ta vizitoj Brukselin. Po ju, q jetoni n Bruksel, prse po vini n
New York, nse edhe mua m lejohet ta di?
Jetoj n Gjermani, dshiroj t vizitoj ca miq q m kan ftuar. Mua po
m bhet qejfi pr ju q, edhe shqiptare, edhe malsore po bkeni studime
pasuniversitare n Paris.
Falemnderit!
Besoj t jeni e informuar pr emigracion shqiptar n ShBA. A mund t
m tregoni sidomos pr emigracionin politik? pyeti Mirani me shpres se
do t merrte informacion, meq pr at qllim po udhtonte dhe po mendonte se kishte takuar nj vajz kompetente pr tiu prgjigjur.
Pavarsisht faktit se nuk e di prse ju duhet ky informim?
Mos u merakos. Jemi br si hije me dyshimet e shumta q kemi. Them
q, sikur edhe dele t ishim, do t duhej t na interesonte se ku dhe si jemi.
N malsit tona ndodh q bariu ti shprndaj delet n dimr npr farefis
e miq kur nuk ka ushqim pr to deri n pranver. Por ama e di se ku i ka
shprndar q ti grumbulloj srish n pranver dhe sigurisht q i intereson
401

t pyes her pas here gjat dimrit nse i ka mir. Kurse kombit ton i dalin
jasht qindra mij veta dhe askujt nuk i intereson sesi i kan hallet ata, a po
asimilohen, a po merren edhe me veprimtari politike patriotike. Besoj duhet
ta dini se si e kemi gjendjen n atdheun ton.
Nejse, nejse, ndrhyri Drilona me ton hakmarrs pr ndrhyrjen q i
bri Mirani, por gjithnj me fines, ju kuptoj far ju intereson t dini.
Ndrkaq, se prse ju intereson mua nuk po m shqetson. Ai shmbulli me
delet nuk m plqeu se ne nuk jemi dele.
As un nuk jam dash, ndrhyri me t qeshur Mirani duke vazhduar,
un nuk e kuptoj prse duhet t prekeni kur nuk e meritojn kafsht ti
paragjykojm kaq shum.Sidomos ne malsort meq pr kafsht shtpiake
kemi respekt t admirueshm, u jemi mirnjohs q kemi mundur t mbijetojm duke i shfrytzuar ato.
Ok. N rregull, desha t them, por sesi na sht br shprehi ta themi n
anglisht. Tani dgjojeni mendimin tim lidhur me komunitetin ton atje. Jemi
komuniteti m i paorganizuar, pr t mos thn m pr faqe t zez. Do
thosha se ngjajm me nj turm skllevrish q vetm punojm dhe nuk
bjm fare jet qytetare.Sa i prket organizimeve patriotike jemi edhe m keq.
Babn e kam intelektual t angazhuar q redakton nj gazet tradicionale
shqiptare. Shpesh debatojm. Ai hidhrohet kur shqiptart nuk kan interesim q ta lexojn at gazet. Pra, q t jem sa m konkrete, n Amerik sht
nj emigracion i vjetr politik, i prbr kryesisht nga t arratisurit nga
Shqipria. Tani ata jan aq t moshuar sa q nuk jan n gjendje ti mbajn
takimet e tyre n kat t dyt se nuk i ngjesin dot shkallt. Pikrisht ata e kan
prar emigracionin.Jan t organizuar n dhjetra grupime q vetn e quajn parti politike nacionaliste, djathtiste, zogiste, balliste e t ngjashme. Edhe
pse kan prcaktime ideopolitike tepr t ngjashme mes vete, nuk ishin e
nuk jan n gjendje t bashkohen qoft edhe pr t festuar bashkrisht Festn
e Flamurit. Q ta dini, ne fmijt e tyre, brezi i dyt, ndihemi t neveritur nga
patriotizmi arkaik i tyre, prandaj e shikojm jetn ton individuale. Shumica e
402

brezit t dyt tashm nuk flet fare shqip,me ndonj prjashtim t vogl si rasti
im q kemi prindr vrtet patriot. Emigrantt m t moshuar ekonomik
jan fare t painteresuar pr shtje kombtare. Emigrantt ekonomik, ata
t moshs m t re q kan ardhur nga pjest e robruara t Shqipris etnike
jan m t ndrgjegjsuar dhe m t interesuar pr t br tani di pr
Kosovn,por pengohen brutalisht nga emigracioni i vjetr politik,pr t cilin
ju fola.Sa pr konkretizim po ju sjell nj shembull q tregon m s miri vetdijen dhe kulturn ton kombtare e qytetare. N prill t vitit 1981 u organizua
nj protest pr Kosovn para Selis s OKBs n New York.Nuk morn
pjes as treqind veta. Pse, mund t pyesni ju. Sapo ndodhn demonstratat n
Kosov, mrgata e vjetr politike, si e quan baba im, me ndonj prjashtim
simbolik nisi t prfliste se n Kosov jan ngritur kuqalosht e Everit, se ata
nuk e din se e kan m mir t jetojn n Jugosllavi e t tjera. Pastaj qen
aktivizuar ca t tjer nn dirigjim t diplomatve jugosllav pr t prhapur
frik se do t prndiqen gjith ata q marrin pjes, kur do t shkonin pr vizit n vendlindje.Edhe vet organizuesit e protests u shamatuan mes tyre se
n emr t kujt do t bhej protesta, se cili do t mbante fjalim e t tjera si
kto. Prfundimisht doln m pak se treqind veta, shumica t ardhur nga t
gjitha ant e Ameriks. Ndrsa vetm n New York duhet t ket mbi 50
mij shqiptar. A smund t themi se ky emigracion sht pr faqe t zez?
Drilona bri nj pauz t vogl pr t menduar nse duhej ta vazhdonte apo
ndoshta e kishte tepruar. Mirani hetoi dilemn e saj dhe gjykoi se duhej t
fliste, por pa ditur far t thoshte. Nuk kishte pritur se krejt rastsisht, gjat
nj fluturimi do t dgjonte shpjegim kaq analitik nga nj bukuroshe
shqiptare. Sikur t mos shqiptohej kjo analiz nga goja e saj e bukur mbase
do ti kundrvihej. Megjithat, foli.
Ju falenderoj pr kt shpjegim kaq analitik! Pak a shum kisha informim.
Shpesh kam marr letra e telefonata nga bashkatdhetart tan.Madje tani m
kan ftuar q tu shkoj n ndihm.
Domethn, ju jeni t angazhuar politikisht. A mund t m thoni m
403

konkretisht,meq nuk ju pyeta n fillim se m erdhi keq,me se merreni? Mos

m keqkuptoni, edhe emrin jua harrova!
Jam veprimtar i Lvizjes pr Republik t Kosovs dhe aktualisht vetm
ksaj veprimtarie iu kam kushtuar. Emrin e kam Miran Bruaj. Fillimish
qesh prezantuar me emrin Martin Gucia, meq nuk ju njihja.
Mos e zgjatni! Ju t ilegales e keni shprehi t prdorni pseudonime pr
shkak t konspiracionit. Krkoj falje q po jua them kaq shkoqur. Ju shpesh
panevojshm e teproni me pseudonime deri n banalitet. Njoh ca nga
aktivistt tuaj n New York q ende edhe n familje t tyre i thrrasin me
emrat q i kan prdorur gjat ilegalitetit n Kosov.Tani do t m dilni i njohur,meq kemi ca Bruaj n New York.Ata t restorantit t madh ku i bjn
dasmat shqiptart dhe ku kemi mundsi t dgjojm muzik t mir shqipe.
Nj kushrir imja i ka daj. Domethn, Ju tek ata shkuakeni pr vizit?
Jo, shkoj te disa patriot t Malsis s Madhe. Ata m kan ftuar.
Kushrinjt friksohen t angazhohen hapur. Edhe fshehurazi nuk po na
ndihmojn gj se kan vendosur t pasurohen pr vete.
E pra,ju uroj suksese dhe besoj se do t na nderoni me vizitn tuaj.Babait
tim do ti bhet qejfi t njihet e t bisedoj me juve. Edhe un ju mirpres dhe,
po sdoli ndokush tju pres n aeroport,ju ftoj t vini n shtpin ton,meq
mua m presin. Q andej do tju ojm tek ata malsort, t cilt baba duhet
ti njoh.
Ju falenderoj pr ftesn, por do t marr taksi dhe do t shkoj te nj mik.
Mirani e kuptoi se bri lajthitjen e dyt. Ai kishte ndr mend t shkonte te
kushrinjt, por mendoi se nuk duhej ti tregonte asaj n kaudr t vigjilencs
s tepruar t shndrruar pothuajse n mani.
Tutje biseduan pr shumka, pr lvizjen studentore n Evrop q nuk
ekziston n Amerik, pr filozof e politolog, pr letrsin. N aeroportin
Kenedi u ndan pa shkmbyer adresa e numra telefoni, sado q nna e
Drilons si dhe e bija insistuan ta merrnin Miranin me vete.
404

7.
N New York ditve t para Mirani u vendos te patrioti tashm i afirmuar,
Ahmet Zherka. At e pandehte si dhndr, meq bashkshortn e tij,
Diellzn, e kishte si kushrir, sado q t brezit t pest. Nj dit Diellza e
pyeti:
A ma tregon historin e familjes son se ku puqemi ne?
Mirani sa nuk e keqkuptoi, se mos ajo dshironte ta przinte mjeshtrisht
nga shtpia.Ndoshta i erdhi ky mendim meq familja e Diellzs dhe Ahmetit
mezi po e prballonin shkollimin e fmijve t tyre: vajzs s madhe q e
kishin n Akademi ushtarake dhe t tre djemve q shkonin n fakultet dhe
shkolla t mesme e fillore. Megjithat vendosi ti tregonte, meq nj mendje
i thoshte se shqiptart e kan kujtesn e shkurtr historike edhe pr prejardhjen e tyre familjare. Asnjher nuk kishte mundur ta kuptonte se prse shumica e shqiptarve nuk e dinin emrin e t parit t tyre t brezit t tret e lre
m t t katrtit e tutje.Ndoshta kjo vinte nga muzgu i kohrave kur pushtuesit osmanlinj donin q shqiptart t harronin se sa shpejt ishin konvertuar nga
besimi katolik e ortodoks n besimin mysliman, apo pr shkak se shqiptart
ndiheshin si ti kishin lindur zotit me zor.
Istrefi ka qen i pari yn i prbashkt. Ate, bashk me 300 burra t fshatit,
q ndonjher gabimisht po praktikohet t thuhet se ishin m t mirt,
pushtuesi malazez i lidhi dor pr dore, i drgoi n vendekzekutim, i detyroi
t hapnin varret e tyre, i theri me bajoneta dhe i groposi pa u dal akoma
shpirti. Djali i tij, Kadriu, shkon te vllai i nns, Rexh Avdia, n Rugov t
Pejs.Ky,Rexh Avdia,tashm sht figur historike dhe nj kng folklorike
q i sht kushtuar atij nga rapsodi popullor i kohs, prmban vargjet:
Rexh Avdia zog i atit,
fyt pr fyt me tbit e Markut...
Kur jemi ktu po t tregoj nj shaka t zez. M rastisi ta qortoj vllan tim
m t vogl,Qerkinin,t cilin nuk e kam par prej vitesh.Ai ma ktheu:Nuk
prish pun pse po m qorton duke m thn kal, meq kemi nj lidhje me
405

t n prejardhjen ton familjare. Daja i katragjyshit ton, Rexh Avdia,

pasksh qen zog i atit,sipas kngs qe ende kndohet e q do thot mz
i kalit...
Dhndri, Ahmeti, qeshi paprmbajtshm dhe Miranit i erdhi inat ndaj iu
drejtua:
Po ti dhndr, ke q tallesh me t part e mi t largt? Ti prdit babn
tnd, q e kemi t pranishm, vazhdon ta thrrassh kriminel dhe jo bab.
I till sht. Na arratisi nga Malsia e Tropojs n Kosov sepse nuk i
plqente regjimi komunist shqiptar. I manipuluar, mendonte se regjimi
komunist serb ishte m i mir. Vet pastaj u vu n shrbim t detyrueshm
t UDBs dhe sa her ka dal diversant n Shqipri pr interesa t pushtuesit serb.Ai m arsyetohet se ka dal pr t luftuar komunistt e Enver Hoxhs.
Por, kur i kundrvihem se a nuk ishte komunist edhe krimineli Rankovi,
ather ministr i brendshm i Jugosllavis, ai hesht i zn n faj, duke u
arsyetuar se nuk dinte shumka n at koh.
Miranit i erdhi keq pr baban e Ahmetit dhe e ndrpreu:
T shkuara, t harruara, thot populli. Le t orientohemi nga e ardhmja
duke qortuar t shkuarat e hidhura, por jo duke i shar e duke i ofenduar viktimat e shprdoruara! Ato nuk kan qen t vetdijshme pr veprimet e tyre.
Jan shprdoruar nga t tjert dhe si t tilla kan qen edhe vet viktima.
Pushoi nj hop duke menduar se kishte thn di t zgjuar pr momentin,
por iu ngatrrua ke mendimi labirinteve t kujtess.
Harrova ku e lash?
Te Rexh Avdia q paska qen zog i atit dhe prandaj vllai t ka tallur se
origjina juaj u lidhka me kuaj nga ana e katragjyshs.
Prit dhndr se Malsia nuk e ka pasur tradit q ta ofendoj kaq rnd
mysafirin!
M fal, ishte shaka e rastit e pamenduar mir! Nj bised e lir e shoqruar edhe me pak humor t zi.
Edhe un si humor e kuptova dhe nuk u preka, e ndrpreu Mirani.
406

E po, isha te Rexh Avdia. Desha t tregoj edhe nj si legjend t dgjuar nga
baba im. I pasksh falur Rexha nipit t tij, Kadriut, nj livadh t madh n
form t nj lugine. Kadriu i thot: Daj, t falenderoj q po m fal kaq
shum tok pr t filluar ktu jetn time t pavarur, por urdhro nj cigare
dhe thuaj q nuk ma fale, por ma dhe pr nj cigare, meq pasardhsit e tu
mund ti bien pishman se gjrat e dhuruara edhe mund t merren. Q
ather ato livadhe quhen Gropa e Kadris. Kadriu, katragjyshi im, ka lindur vetm nj djal,Ramn,Gjyshin tim.Ai kishte tre djem:Shabanin,Cenn
dhe Haxhiun.Shabani vdiq.N vitet e 20ta familja jon kishte vetm gjasht
antar. Tani jemi rreth 70, meq pr lindjet e viteve t fundit nuk jam i informuar. Jam detyruar ti shkpus lidhjet me familje pr ta zbutur terrorin q po
i bn UDBja asaj shkaku i angazhimit tim.
Ja kjo sht historia e lidhjes son familjare, kushrin e dashur.
Pas nj heshtjeje t vogl, Mirani gjykoi se ishte momenti t bnte edhe nj
shpjegim:
Edhe dika q t kuptosh prse jam n shtpi t dhndrit dhe jo te babai
dhe vllezrit e tu, ku sht dashur t shkoj s pari. Kur erdha n aeroport
telefonova tek ata. Zymryti, vllai yt, t cilin n Prishtin gjat studimeve e
kisha edhe shok, u befasua pr ardhjen time, meq un nuk paralajmroj
njerzit pr vizitat q u bj. M tha ta merrja taksin, tia jepja adresn dhe ai
do t priste para dere q ta paguante.Kur arrita aty m tha:M vjen keq,por
babai po friksohet q ti t hysh n shtpin ton,sado q t gjith jemi gzuar
pr ardhjen tnde. Ai po friksohet pr shkak t vllait Shabiut q sht
Sekretar i Kuvendit t Kosovs, se mos UDBja po e merr vesh q ti je te
ne dhe do ta nxjerr at nga puna e ta burgos. Prandaj po shkojm te dhndri, meq ai nuk i friksohet UDBs.
Mir se na ke ardhur! ndrhyri Ahmeti. N vazhdim ai u mundua ta
arsyetoj vjehrrin, me gjas pr hir t gruas. UDBja, vrtet bn edhe kso
prndjekjesh koletikive q jan t ndaluara madje edhe me ligjet jugosllave.
Do t shkojm sonte pr vizit kur t errsohet se kshtu me ka porosi407

tur, tha Djellza kok m vete sa pr ta shfajsuar baban e saj.

Do t shkojm, miratoi Mirani.
8.
Shpresoj nuk m ke keqkuptue e nuk m je idhnu q nuk t pranova n
shpi, pasi rendi e donte t vish ktu se pari, foli Binaku pasi u prqafuan
prmallshm dhe pasi u prshndetn.
Jo xhaxha, gjithka sht njerzore, edhe frika e kujdesi. Ti ke t drejt.
Edhe vllan tim, Mujn, kur shkoi pr pushime me familje n vitin 1979 n
Kosov, UDBja e persekutoi pse po m linte t shkoja n shtpi tek ai. Ia
morn pasaportn dhe nuk e lan t kthehej n pun n Gjermani pr gati
dy vjet. Kshtu po veprohet n Kosov. Prandaj ti ke arsye q friksohesh e
ruhesh. Edhe Shabiut mund ti ndodhin t kqija po nuk e ruajtm edhe ne.
Djali i mixhs, un po frigohem edhe pr ardhjen tane ktu, pasi kemi
shum mizevira, q jan rrogtar t shkjaut dhe tutem se t bajn noj tkeqe. Ti do ta ngosh mixhn tand, do t vendosesh fillimisht n nji katund turistik ktu afer. Un do ta paguaj hotelin...
Axh, mos u merakos pr mua, ndrhyri Mirani. Nuk kam ardhur
ktu t pushoj n hotele, por t takoj shqiptar. Me Ahmetin po takojm
prdit dhe shpejt do t shkojm n qytete t tjera, meq po na zgjerohet
rrethi i atyre q po shfaqin dshirn q ti vizitojm.
N vazhdim plaku Binak po rrfente pr gjendjen n Kosov, pr nnn e
Miranit, pr hallet n familje t saj, meq para katr muajve ai kishte qen atje
pr vizit dhe pr tia sjell nusen djalit t parafundit,Zymriut.T pes djemt
i kishte n pun n New York, kurse Shabiun n Prishtin. Tri rejat dhe vajza
po dgjonin, kurse nusja shrbente. N nj moment t papritur nusja
Mirvetja ndrhyri:
Baba, nuk po je i sakt, pasi gjendja sht shum m e rnd dhe m e
tensionuar se sa e si i tregove ti Miranit. Ky m njeh mua nga koha e studimeve, ather kur u njoha me Zymriun dhe kta ishin shok t ngusht.
408

Ky e di se un gjat demonstratave t 81-shit punoja n klinik, si infermiere.

Gjat atij rebelimi popullor kam par tmerr me sy. Gati sa nuk na e nxori
shpirtin profesoresha Sadete Mekuli q ishte drejtoresh reparti.Na urdhroi
t bnim t pamundurn q ti shptojnim demonstruesi e plagosur. Shum
veta vdiqn n duart tona. Erdha ktu dhe pash se si shqiptart po bnin
vetm llafe, po punonin si skllevr pr t paluar sa m shum dollar dhe i
kishte mbrthyer vesi i babzis pr t hngr tri her n dit steka. Un nuk
po mundem ta duroj kt gjendje. Ja ku i ke bizhuterit e mia, foli Mirvetja
n drejtim t Miranit, sepse nuk po mund ti mbaj n qaf mbi 100 tonelata miell,kur n Prishtin vllezrit e motrat tona q po przihen nga puna pr
shkak t pjesmarrjes n demonstrata nuk kan buk t han, nuk kan as
arm t vetmbrohen nga kriminelt serb.
Vaji me dnes ia ndrpreu fjaln emocionuese. I hoqi bizhuterit e shumta nga qafa dhe i vendosi mbi tavolin. Iku pr t vazhduar vajin gjm n
dhomn tjetr. Kunatat i shkuan prapa dhe po e lagnin me uj duke menduar se e kishte humbur vetdijen kur u prplas n shtrat n dhomn ku rrinte
familja me mysafirt. Binaku dhe Mirani mbeten t heshtur pa ditur far t
flisnin. Nuk po lviznin vendit dhe dukeshin n gjendje prej t nemiturve.
Mirani po mendonte me vete: Hera e pest q grat po shfaqin gatishmri
pr t ndihmuar veprimtarin lirimtare n mnyr konkrete. Hera par me
ka ndodhur n vitin 1978,n Dsseldorf.Malsorja nga Tetova,emri i s cils
tani nuk po m kujtohej, por di q sht bashkshortja e bashkveprimtarit
Saimir Prca, kishte ofruar gjithashtu bizhuterit e saja pr t financuar
botimin m t shpesht t gazets Bashkimi. Ajo tani nuk sht n Gjermani,
pasi UDBja pat arrestuar Saimirin kur shkoi pr pushime n Tetov. Hern
e dyt, Fatushi, vajza e veteranit Hysen Kalishta q kishte lindur n kampe t
refugjatve t lufts n Greqi, ishte organizuar n Bruksel bashk me tri
shoqe t saja q tu trokisnin der m der shqiptarve duke u krkuar atyre
ndihma financiare pr Kosovn. Gojkqijt ishin prpjekur ta sabotonin
kt aksion duke i prgojuar ato se gjoja po mblidhnin t holla pr vete.Hern
409

e tret, Malsorja e Gostivarit, Hana, me shami t havales n kok, gjat vitit

1981, mblodhi ndihma simbolike n tubimet e gjermanve, pasi u kishte
folur atyre pr gjendjen e rnd n Kosov dhe pr domosdoshmrin e
lirimit t Kosovs nga pushtimi serb dhe nga diktatura komuniste. Hern e
katrt,Fllanza,bashkshortja e patriotit veteran Nexhip Pogradeci dhe motra
e Enis Mitrovics, e cila bashk me t Shoqin dha ndihm pesdhjet mij
korona suedeze kur ishim gjat vizits n Suedi n fund t shkurtit t vitit
1982. Tani edhe Mirvetja po i ofronte bizhuterit e veta n kt mnyr kaq
demonstrative dhe dramatike. Se mos sht kjo dhunti e mendsi, po rezymonte Mirani, q ka pr baz ndjeshmrin m t theksuar t gruas, pr
dallim nga burrat, meq nuk kam prjetuar ndonjher q burrat, madje as
bashkveprimtart, t shprehin gatishmrie kaq konkrete dhe kaq me vler
pr t ndihmuar veprimtarin lirimtare!?.
Folna dika, Miran burri! ia kputi fillin Binaku.
ka t them,axha Binak? Mirvetja ia vuri kapakun biseds ton dhe mua
m la pa tekst,si thon intelektualt.Do t thot me la pa fjal,si thot populli.
Qe besa edhe mua m preku n zemr,por nuk kemi ka me ba,se shkau
asht i fort e ne kemi qllua xhahila pr njanitjetrin.
Mos axh, mos fol ashtu! E kam me t dgjuar, kur jan ue n revolt
populli, m 1 e 2 Prill, n Prishtin i ka ndodhur ndonjrit ti thot t njohurit t tij: A edhe ti paske dal n protest? Un t ruhesha me mendimin se
spiunon pr pushtuesit. Prandaj nuk jemi xhahila pr njritjetrin, por na ka
lodhur pushtimi, na kan shtypur q t mos kemi vetdije sociale, qytetare e
patriotike. Tani po ngjallemi dhe me ndihm edhe t zotit do t fitojm.
T lumt goja! ndrhyri Binaku meq i erdhi mir q tjetri prmendi
edhe ndihmn e zotit. Kemi me fitua, por kemi me u damtua shum pasi
Serbia nuk e lshon kollaj Kosovn.
9.
410

T nesrmen Ahmeti e njoftoi Miranin se Hasmi Terpeza kishte filluar t

prfliste sipas mesit ku gjendej se UDBja ka drguar spiunin Miran Bruaj
pr t prar shqiptart n Amerik dhe pr t prhapur ideologji komuniste, ose se e ka drguar Sigurimi pr t prhapur ideologji enveriste. Kjo
fushat e tij e kishte hidhruar s teprmi Ahmetin, prandaj i propozoi
Miranit ta takonin dhe t sqaroheshin. E gjetn n restorantin e malsorit
Feroviq nga rrethi i Plavs, i cili veten e ndjente pr shqiptar, por nuk dinte
shqip. Fliste serbish si rrjedhoj e asimilimit serb t shqiptarve t Plavs. Aty
gjeten Hasmiun dhe iu uln n tavolin pa e pyetur nse ishte e lir t uleshin.
Nga e more vesh q po vija un dhe q jam spiun i UDBs, ose i
Sigurimit shqiptar? pyeti preras Mirani.
Kush jeni ju, nuk po ju njoh? pyeti Hasmiu me nj z q nuk ia fshihte
frikn nga Ahmeti.
Ahmeti para ca viteve kishte pasur nj incident t rnd. Firma e madhe ku
punonte ai ishte e nj amerikani me origjin ruse. Kur pronari i kishte hyr
pr vizit t rastit n zyr t puns Ahmetit, e kishte par flamurin shqiptar
n tavolin t puns dhe e kishte pyetur: I cilit shtet sht ky flamur? Ahmeti
i kishte thn se sht flamur kombtar shqiptar. Pronari e kishte hedhur flamurin prdhe dhe e kishte shkelur me kmb duke i thn se nuk guxonte
m ta vendoste at flamur t urryer mbi tavolin t puns n firmn e tij.
Ahmeti, i prekur n sedrn e tij patriotike, si malsor q ishte, menjher
kishte nxjerr revolverin nga sirtari i tavolins dhe ia kishte zbrazur n gjoks
prdhunuesit t flamurit. Kjo trimri dhe qndrimi serioz i tij bn q Hasmiu
tani t kishte frik nga Ahmeti.
Jam vet Miran Bruaj!
A, ti qenke? pyeti Hasmiu i befasuar dhe tashm edhe m i friksuar.
Kshtu na kan informuar nga Gjermania individt q i keni n krye t
Lvizjes suaj.
Ka emr ai q t ka dezinformuar?
Nuk ia di, meq mua m ka treguar O. G., konsulli shqiptar n konsul411

latn jugosllave.
Domethn,ti u informoke nga konsulli jugosllav? A po t duket e logjikshme q konsulli jugosllav ti dekonspiroj spiunet e UDBs s tij? Ai shqipfols kshtu do ti kompromentoj patriott e angazhuar shqiptar si spiun
t UDBs,q pastaj patriott ktu t friksohen q ti takojn.Kurse ti,kriminel i urryer,je vet spiun i UDBs.A nuk t ka drguar UDBja ty disa her
si diversant n Republikn e Shqipris q atje t bsh krime? T qenit tnd
diversant ua tregon me krenari njerzve ktu. Prgjigju, pusht!
Jo, m ka rekrutuar kushriri im, patrioti veteran Hysen Trpeza.
Gnjen,ai vet m ka thn se nuk t ka drguar.Por as ai satrap nuk sht
m i mir se ti. T nj loze jeni. Pr poshtrsit e tij kundr kombit shqiptar
me ka folur n Bruksel gjer e gjat,n mnyr tepr bindse,patrioti i vrtet,
lufttari i shquar, veterani Gjel Kalishta. Edhe nj her: A ke qen diversant
n Shqipri?
Po, jam kan, un ia qi nann Shipnis.
Shqipris ia qi nnn ti!?
Po, asht shtet komunist.
Shave Shqiprin apo komunizmin?
Shipnin komuniste, u prgjigj duke u dridhur si pul e lagur.
Krko falje q shave Shqiprin, kurse komunizmin shaje sa t duash,
klysh i komunistve serb! Kurse pr shpifjet kundr meje do t ma
paguash! Mirani u ngrit nga karriga dhe ia ngjiti pr grklani. Hidhrimi i tij
mori prmasa egrsimi. Ndrhyn ca t pranishm dhe iu lutn q ta lironte.
Disa emigrant t rinj filluan t gajasshin.Njri nga ata,i mllefosur,por edhe
i ngazlluar nga ky gjest i Miranit foli zshm:
Tregoje tani trimrin, qen serbi! Kshtu na kan terrorizuar kta mercenar t UDBs, lum trimi q ende nuk po ju njoh, dhe kshtu duhet tua
bjm sa her q t na dalin prpara.
A ta vras, e pyeti Ahmeti Miranin.
Jo, e ka vrar Zoti. E sheh se sht br kufom e gjall. Lre t vuaj kjo
412

qelbsir, tha ai.

10.
Malsori Non C. kishte prgatitur dark pr nder t Miranit. Me kt rast ai
fton miq e bashkveprimtar t tij. Ky grupim i malsorve nga Malsia e
Madhe, pjesa e pushtuar nga Jugosllavia, me kryeqendr urbane Tuzin, prbhej nga burra t gjat e t pashm, gojtar e me plot humor, kryesisht t
besimit katolik, po edhe ithtar t ateistit Enver Hoxha. Sapo Mirani hyri n
banes t Nonit bashk me Ahmetin, i ran n sy simbolet e besimit katolik
dhe fotografia e Enverit t varura n muret e dhoms s miqve.
Kur u prshndeten,Mirani me humor u thot se tani e tutje do t m thrrisni Palok, meq gjendem midis shqiptarve katolik. Dhe ashtu ndodhi.
T gjith vazhduan ta thrrisnin Palok. Pastaj bri humorin e dyt:
Nuk po kuptoj si mund t qndruakan t varur n mur pran e pran,
Profeti Jezu Krisht n kryq dhe ateisti Enver Hoxha.
Jan q t dy profet, u prgjigj nikoqiri, Edhe Enver Hoxha po ban
n Shqipni, ato qi bante Jezu Krishti, kjoft i lavduem!
Kur hetoi se t pranishmit e nderonin Enverin si profet, frenoi veten q t
mos bnte m shum humor.
Ndrkoh, Gjergj K. pyet Miranin:
Si po ecn aksioni pr lirimin e trimit Musa Hoti n Evrop?
Pr cilin aksion e ke fjaln?
Drgimi i telegrameve dhe mbledhja e ndihmave financiare pr tia paguar
avokatt.
Nuk jemi duke i dhn shum zor, tha ky.
far po thua? A je ti n kryesi t Lvizjes ku sht marr vendimi pr
kt aksion? Pastaj Sabit Katunriu, n emr t kryesis s Lvizje e ka kooptuar Musn n at kryesi pr merita patriotike q ka pr vrasjen e atij shkau
t ambasads jugosllave. Ne e kemi kopjen e letrs q e ka shkruar me dorn
e tij Shoku Sabit. Ktu ne kemi filluar t mbledhim ndihma financiare dhe
413

gatishmria e patriotve sht e madhe.

Besoj keni durim t dgjoni sqarime m t zgjeruara, sepse ju ktej jeni
larg dhe nuk kemi mundur tju informojm, si i informojm bashkatdhetart n Evrop Perndimore. Njherit nuk keni qen n rrjedh t ngjarjeve. Q n fillim po ju tregoj edhe nj fakt q nuk e dini. Musa, kur u shkruan disave n Evropn Perndimore i porosit q t ruhen nga un,t mos m
tregojn asgj, t m izolojn se gjoja jam element destruktiv. E tregova kt
q t mos m hidhroheni kur t merrni vesh m von. Kurdoher do t
bindeni se nuk po flas i nxitur nga inati personal.
Un vrtet jam antar i Komitetit Qendror t Lvizjes, ku sht antar
edhe zotri Katunriu. N at Komitet jemi antar t barabart. Por, e keqja
qndron se q kur sht formuar Komiteti Qendror, zotri Katunriu nuk ka
marr pjes n asnj mbledhje. Ai jeton n Turqi dhe nuk mund t marr
pjes n mbledhjet q bn Komiteti yn n Zvicr e n Gjermani. Pr shkak
t pamundsis pr t marr pjes n mbledhje,ai,si gjysmanalfabet q sht,
dhe kt ju duhet ta keni par nga shkrimi i tij, Komitetin Qendror e quan
kryesi, sado q Lvizja nuk ka organ me kt emr. N kt Komitet
Qendror q e drejton Lvizjen nuk sht marr vendim pr ta kooptuar
Musa Hotin dhe as pr ta ndihmuar financiarisht. Zotri Katunriu e ka br
kt veprim, do t thosha naiv, ndoshta edhe hilear, krye m vete, pa qen
fare i autorizuar nga organi i vetm drejtues q ka tani Lvizja. Pastaj, sipas
mendimit tim, Musa Hoti nuk ka br vepr patriotike, por akt kriminal. Ai
vrtet ka vrar nj npuns t Ambasads Jugosllave. Por, shtrohet pyetja:
prse e ka vrar?
N vazhdim Mirani rrfeu vendndodhjen, motivin dhe bri vlersimet
duke e prbyllur me konstatimin q dilte sipas rrjedhs s ngjarjes.
Tani jam i mendimit se Musa po prdoret nga organet belge t hetuesis,
q si duket bashkpunojn me ekspert t strukturave prkatse t Beogradit,
pr t mbledhur informata pr gjith veprimtarin e Lvizjes. Them kshtu
sepse Muss n burg, ndoshta edhe n ndonj kabinet pune, i sht dhn
414

mundsia t shkruaj qindra letra me makin shkrimi, t fotokopjoj qindra

her letrn e zotri Katunriut dhe t gjitha kto tua drgoj veprimtarve t
Lvizjeve. Pastaj atij i vihen n dispozicion kopjet e telegrameve e letrave q
patriott e painformuar, romantik e naiv ia drejtojn qeveris belge.
Bashkatdhetarve ai ua kthen falenderime, u krkon informata pr aktivitetet
n rrethe t tyre, u jep udhzime...
Si po t kuptoj un, paskemi br pun muti! ndrhyri nikoqiri Noni.
Di t prafrt, tha Mirani dhe shtoi: Por, ju e keni br duke u nisur
nga qllimi dhe dshira e mir.
Po ka duhet t bjm me ndihmat financiare q i kemi mbledhur? pyeti
Gjergji.
Pr t mos i rn shum rrotull, m mir sht ti shkrdheni vet sesa tia
drgonin vllait t Muss n Bruksel q tjua shkrdhej ai. Sa pr informim,
ai gjith kohn e kalon duke luajtur bixhoz, duke u marr me veprimtari t
gjithllojshme kriminale dhe duke shkrdhyer prostituta.
Shoku Gjergj, mori fjaln Prela, t mos e zgjasim, ndihmat financiare
q i kemi mbledhur do tua kthejm atyre q i kan dhn sipas lists.
Mirani hetoi se ishte djersitur, meq kishte folur n gjendje prej t mllefosuri. Ai tani po mundohej ta fshihte edhe vetknaqsin se t pranishmit i
kuptuan drejt kshillat e tij. Papritmas mendja i shkoi te vllai i Muss, Istrefi:
Sikur ai t marr vesh se po ia boshatis grazhdin, sigurisht q do t prpiqet
t marr hak. Bra apo nuk bra mir q isha tepr i drejtprdrejt? Le t
bhet far t bhet! Nuk i duroj m kta gangster q po ua sheh sherrin
gjith emigracioni,populli yn dhe sidomos Lvizja.Mendimin ia preu nikoqiri Noni:
Bujrum, he malsor se ky hell n sofr nuk sht gic, por qingj.
E po, kur po pim raki e ver, ather m mir do kishte qen q helli t
ishte gic se do t na shijonte m shum. Kurse ti, gjithmon pa e shtrofsh
sofra kaq t begata pr miq pa hile! Ali Pash Gucia ka pas thn: Bani ner,
kush asht pr ner.
415

11.
N gusht Shoqata e Vatrs do t mbante kuvend. Pr kt Mirani e informoi Xhabirin. Ai vazhdonte ta respektonte formalisht si udhheqs. Pas dy
ditve Xhabiri i telefonoi q ta njoftonte se Vatra kishte drguar ftes.Ai e luti
Miranin q tia jepte nj numr faxi se kishte ndr mend t drgonte nj fjal
prshndetse t cilin do ta lexonte Mirani.
N kuvend u mblodhn mbi njqind veta. Shkoi edhe Mirani bashk me
dy malsor.Qysh n fillim t Kuvendit,kur po zgjidhej kryesia,disa persona
q ai nuk i njihte, u ngritn pr ta propozuar veten. Ata po vetreklamoheshin. Madje edhe se kush kishte takuar m shpesh Millosh Miniqin e Josip
Verhovecin, njri ish dhe tjetri ministr aktual i jashtm i Juosllavis. Mirani
humbi durimin.Ngriti dorn dhe mori fjaln.Kryesuesi i Kuvendit e prezantoi:
sht Miran Bruaj, antar i Kryesis s Lvizjes pr Republik t
Kosovs. Ka ardhur mysafir pr t prshndetur Kuvendin. Urdhroni,
zotri Bruaj.
Mirani doli n foltore:
Ju falenderojm pr ftesn, zotri kryetar. Vrtet kam ardhur mysafir pr
t prshndetur Kuvendin e Vatrs, por t Vatrs se Nolit dhe jo t ithtarve
t Beogradit. Po m vjen keq nga Noli i respektuar se ku qenka katandisur
Vatra.Kuvendit i dshiroj mossukses.Un po iki me keqardhje q kam humbur koh pr t ardhur n kt Kuvend. Pr kt veprim u krkoj falje
vatranve t vjetr,t cilt,mendoj un,nuk duhet t marrin pjes n kuvende
t ktilla ku dominojn projugosllavt.
Salla zuri t gumzhinte.Malsort shkuan me vrap q ta fusnin Miranin n
mes t merakosur se mos e sulmonte ndonjri.U drejtuan kah dalja.Vatrant
e vjetr doln pas tyre duke uruar: Sa mir ua punove, turp t kemi ne q
vijm dhe nuk guxojm tua themi dot fjalt q meritojn... Kshtu kuvend
u shprnda.
416

Ditve n vazhdim ky eksces u komentua m t madhe. Dush thoshte, sa

mir ua punoi krerve t Legalitetit,q me komandim t UDBs kan uzurpuar Vatrn e Nolit, dikush thoshte se e ka drguar Enver Hoxha e t tjera.
Ndrkoh Xhabiri i telefonoi Miranit:
Ke gabuar q e ke br at skandal...
Njsoj do t kishe vepruar edhe ti, po t ishte n vendin tim.
Kshtu i tha Mirani, edhe pse ishte i bindur se Xhabiri do t ndihej mir n
at Kuvend.
12.
Qelmani, kushriri i Miranit, i propozoi atij ta vizitonin Misionin Shqiptar
pran OKBs n New York. Mirani e pyeti at nse ia kishte thn ndokush, apo ishte propozim i tij. Kushriri sqaroi se sht ide e tij, duke arsyetuar se Ambasadori A. B. sht nj patriot i mir. Mirani hezitoi tia miratonte
propozimin. Atij iu kujtua skandali q i kishte ndodhur n Ambasadn
Shqiptare n Vjen n prillin e vitit t kaluar dhe tani ndiente nj si ngr.
Ambasadori i mirpriti duke u dshiruar mirseardhje t przemrt. Ai iu
drejtua Miranit:
Po ku je mor Malsor q nuk vjen pr vizit te ne!? U bn kaq dit q ke
ardhur. Malsort e ktushm m kan folur vetm fjal miradie pr ty.
Mirani po prmbahej q t mos fliste. M n fund u detyruar tia kthente:
Edhe un kam dgjuar lvdata pr ju.Malsort i kishe indoktrinuar e br
m enverista se vet Shoku Enver.
Tamam, m kan thn se ke humor, bile se ndonjher e tepron.
Mirani hetoi se nuk ia kishte qlluar, prandaj ia lshoi radhn e biseds
kushriri dhe bashkshortes s tij.
Ndrkoh n dhom t pritjes hyri nj zotri. Mirani e njohu menjher. E
kishte takuar n Ambasad n Vjen. Ai ishte pothuajse qeros, thatim, fytyr
sigurimsi. Edhe ai e njohu Miranin, por bri sikur nuk duhej ti fliste n at
takim me ambasadorin. Pas pak erdhi nj tjetr dhe i tha ambasadorit:
417

 Po ju krkojn n telefon.
M falni, do t kthehem menjher!
Kur kaloi n dhomn tjetr, sigurimsi i tha:
Miran Bruajn nuk duhej ta linit brenda. Shporreni menjher.
Ambasadori nuk guxoi ta kundrshtonte:
Nuk e dija q sht ai. Na telefonoi Zotri Qelman Bruaj dhe lajmroi
se po vinte pr vizit. Kur pash se edhe Mirani ishte me t me erdhi keq ti
przija, meq Qelmani, q fatkeqsisht sht kushri me Miranin, kishte
marr edhe bashkshorten me vete.
Ka qen taktik e Miranit. Diskutimi mbaroi. Nxirri prjashta! urdhroi
sigurimsi.
Ambasadori u kthye prap t mysafirt, por tani jo i hareshm si prpara.
Nuk jeni t mirseardhur, tha shkurt. Mund t shkoni.Takimi mbaroi.
Nuk shkojm, ia ktheu Mirani preras pa e menduar fare prgjigjen.
Nuk jemi n shtpin private t atij sigurimsit, as n shtpin tuaj, zoti
ambasador. Kjo sht shtpi e shtetit shqiptar.
Ambasadori po dgjonte me pamje prej t befasuarit nga kjo arroganc e
Miranit. Ai u ngrit t ikte, por kushriri ia stopoi ikjen duke ndrhyr:
Marre ju kjoft! Qou t shkojm vllau jem, se kta nuk e meritojn vizitn ton.
N ditt e pastajme Mirani takoi ambasadorin n disa vizita q u bri ai malsorve enverist. Gjithsesi ndiente keqardhje e dhmshuri pr t.
13.
N muajin korrik erdhi nga Detroiti malsori Kol G., enkas pr ta marr
Miranin,musafir.Por,edhe pse e thrriste me t qeshur leht Palok,ai e dinte
se ishte Miran Bruaj.Kur hyri n shtpi t Kols,Mirani prjetoj nj surpriz
t veant. Pr her t par po shihte sesi nj emigrant shqiptar kishte nj vil
luksoze n mes t nj gjelbrimi hapsinor. I impresionuar nga mirpritja e
bujaria e tij dhe nga ambientet prreth, Mirani nuk u prmbajt pa i thn
418

Kols:
Ktu edhe nse me del shpirti sbrengosem. sht hera e par q po e
shoh nj emigrant q i ka krijuar familjes kt standard jetese. Ta gzoni, me
shndet e me faqe t bardh!
Miranit i bri prshtypje sidomos mirpritja bujare e bashkshortes dhe s
res s Kols. Po mendonte m vete: Vrtet un e kam origjinn nga
Malsia e Plavs dhe Gucis dhe malsor dshiroj t ndihem, por lindja dhe
jeta n Rrafshin e Dukagjinit t Kosovs ma kan strkequr gjenin e origjins.
Lum si kta q kan ruajtur traditat iliroshqiptare, mjer shqiptart e rrafsheve q u sht imponuar mnyra e jetess sipas kulturs s pushtuesve
osmanlinj!.Si pr ta ngushlluar veten mendoi:Pse nuk thua lum si kombi
yn q ka mundur t prballoj asimilimin e plot, meq nuk ishin as pes, as
pesdhjet vjet, por pesqind vjet t pushtimit turko osmano, i cili
zvendsoi njmij e pesqind vjet pushtim romak, bizantin, bullgar dhe
serb.
Pasi pin nga nj got, Kola dhe Mirani shkuan t vizitonin restorantin e
familjes. Aty gjeten Lenn, vajzn e Kols.
Kjo sht varza ime simpatike, zonjusha Len, tha Kola.
Mir se ju ka pru zoti dhe ju falenderojm pr kt vizit. Po i bani ner
familjes son! prshndeti Lena duke ia zgjatur dorn Miranit si t prshndeste nj mik t saj. Baba ka fol fjal shum t mira pr ju. Urdhroni, zini
vend ktu!
Mir se ju gjeta, tha tjetri. Shpresoj t mos e ket tepruar Kola, pasi
ishte propagandist markant, me talent pr t br marketing t mrekullueshm. Por, marketing shpesh i bhet mallit q nuk sht i mir.
Po taman, baba na tha se je hokatar, si malsort e anve tona!
Po shtrohej darka e begat, si u shkon prdore malsorve bujar. U uln
q t gjith antart e familjes pr t ngrn. Po bisedohej e po bhej humor
nga t gjith, pa asnjlloj rezerve e frenimi, kurse Mirani po vetprmbahej.
Ky qndrim i tij e shtyri Koln ti thoshte:
419

 Mos u ngushto, mor mik, se po i thua vets malsor! As gruan, as ren,

as varzn nuk i kam arusha malit dhe nuk t han.Mos m turpno,por kthejua shpotit flak pr flak. Mir se t ka pru zoti, pasi kur e fusim mikun n
shtpi, dshirojm t mos nguroj, por t sillet si n shtpin e tij.
Mir se ju gjeta, gjithmon pai e shtrofshi pr miq! Po un si n shtpi
time po sillem, uroi Mirani, por ti e di se kam lindur e rritur n Rrafsh t
Dukagjinit dhe aty edhe n familje njerzit bjn pavetdijshm jet t ndrydhur.Ushqehen ndaras burrat nga grat,nuk bjn shaka e shpotitje n familje, i zoti i shtpis urdhron dhe kontrollon sjelljet e antarve t tjer.
Pas nj jave Mirani dhe Kola shkuan n ikago. Kola kishte paralajmruar
Agim Gashin e Mentor Ll. pr kt vizit. Kur doln n magjistrale, Kola i
tha Miranit t voziste makinn. Ai para dy ditve e kishte drguar Miranin t
bnte provimin teorik pr patent shoferi. Mirani kishte dhn provimin
teorik n gjuhn gjermane, tani duhej t voziste makin nj muaj, i shoqruar nga nj shofer dhe pastaj t paraqitej pr provim praktik. Dhe gjith ky
shpenzim kushtonte vetm nnt dollar.N Evrop t rjepin pr nj patent shoferi.
Kola dhe Mirani arritn rreth ors 15.00 te dibrani Mentor n periferi t ikagos. Ai shquhej pr angazhimin patriotik. Mentori kishte ftuar shok t tij,
por deri n at moment kishin ardhur vetm katr veta. Agim Gashi, prishtinas, nj patriot ekstremist, si e vlersonin, ngaq ishte afirmuar pr ballafaqime brutale fizike me nacionalistt serbomdhenj n ikago, t cilt
vepronin t organizuar n lvizje etnike. Ndrkoh erdhn edhe t tjer.
Ndenjn duke biseduar deri n ort e vona t nats. T nesrmen pasdite
Agimi me shok organizuan nj tubim informativ n restorantin e Kurtish
Zajazit. N kt rrethin m t numrt ishin shqiptart nga Krova, gjegjsisht nga Malsia e Zajazit.Organizuesit kishin ftuar edhe Mulla Istref Azalin
me origjin nga rrethina e Tetovs,udhheqs i Lidhjes Kosovare pr Shtetin
Ilinois,nnorganizim ky i Ballit Kombtar.Tubimi po shtyhej nga orari i plan420

ifikuar, meq e prisnin Mulla Istrefin. Pas pritjes prej erek ore u vendos ti
telefononin q ta pyesnin pr vonesn. Aparatit t telefonit ia hapn parlofonin q ta dgjonin edhe t tjert prgjigjen e tij.
Nuk vij q t dgjoj at komunist me yll n ball, tha tjetri prtej telit.
Mentori nuk priti:
Edhe nse sht komunist nuk mund t na prvetsoj me nj
bashkbisedim. Ju mund ta kundrshtoni. Kjo nuk sht arsye q ju t mos
vini, pasi do t diskutohet pr gjendjen n Kosov. Jemi rreth 70 burra q po
ju presim.
At e pash mbrm kur i kishte rn terri toks duke hyr n konsullatn
jugosllave pr t marr udhzimet sesi duhet t na praj, tha Mullai.
Ssht e vrtet... kundrshtoi Mentori, po tjetri e kputi linjn.
N restorant u krijua gjendje keqardhse e shqetsuese. Mullai kishte aty
shum ithtar t tij.
Ju lutem, bashkpatriot t nderuar, ndrhyri Agimi me nj z burri,
m dgjoni se dua t bj nj sqarim:Zotrit Kol G.dhe Miran Bruaj kan
ardhur dje rreth ors 15.00. Jemi shum burra ktu q mund t dshmojm
se q nga ajo or e deri pas mesnate kemi qen s bashku n shtpi t
Mentorit. Kjo sht nj shpifje skandaloze. Un do t shkoj me dy veta q ta
lusim Mullain edhe nj her t vij, kurse ju fillojeni tubimin.
Sapo Agimi prfundoi fjaln e tij filluan t uleshin edhe ata q ishin ngritur
nga shqetsimi. Gafurri, q ishte m autoritativi n kt komunitet, doli n
tavolinn e vendosur pr mysafir n krye t salls s restorantit. Ai ftoi
Miranin e Koln t zinin vend pran tij.
Agimi bashk me Kurtishin dhe Mentorin shkuan t Mullai.
Mulla i nderuar, erdhm tju lutemi edhe nj her q t vini n tubim.
Nuk vij. Ja tregova n telefon prse refuzova thirrjen tuaj.
Ne dshmojm q zotri Miran Bruaj nuk ishte mbrm n konsullat
jugosllave.
Si, gnjej un? ndrhyri Mullai duke u betuar: Pr Allah e pash me
421

sy t mi.
A mund t bni be me dor mbi Kuran? iu drejtua Agimi.
Sigurisht, dhe zgjati dorn pr t marr Kuranin n raft, pasi aty po e
mbante sa pr tu kamufluar se sht besimtar dhe pr ti qlluar n betime
t gnjeshtrta. Vuri dorn mbi t dhe zuri t betohej:
Bismilahe...
Agimi e ndrpreu: Do t marrsh prpara abdes,pasi betimi me dor mbi
Kuran, pa abdes sht gjynah dhe nuk ka vler.
Ather po marr abdes, u prgjigj Mullai, i gzuar se edhe ksaj radhe
po ua hidhte me trukun mashtrues q kishte prdorur disa her kur e kishin
zn t gnjente pr interesa t tij politike dhe pr prfitime financiare.
Gjat marrjes s abdesit filloi t thot ca lutje me z pothuajse pshprits,
pasi dshironte ta dgjonin dhe t bindeshin se ishte besimtar i vrtet.
Mbaroi abdesin, fshiu ujin me peshqir, mori srish Kuranin dhe e vuri dorn
mbi t:
Bismilahe Rrahmane Rahim. Betohem me dor mbi Kuranin e
Pejgamberit alej salatu ve selam, se mbrm e pash Miran Bruaj duke hyr
n konsullatn jugosllave!
Mori frym thell dhe e la srish Kuranin ku e kishte marr.
far krkove ti, zotrote, n at koh te konsullata jugosllave? e pyeti
Agimi.
Po kaloja rastsisht, tha Mullai.
Si e njohe ti Miran Bruajn?
E kam par n fotografi.
Dgjo ktu mor Mulla shejtan! Un,Mentori e Kurtishi bashk me shtat
t tjer t betohemi shqiptarisht se zotri Miran Bruaj dhe Kol G. kan
qen mysafir te ne prej ors 15.00 t dits. Vetm kur ka shkuar pr nevoj
n WC ka dal nga dhoma e miqve. Pas mesnate sht shtrir pr t fjetur n
krevat n shtpi t Mentorit.
Agimi humbi vetprmbajtjen dhe e pshtyu n surrat duke i thn:
422

 Mor surrat shejtani, ti vazhdimisht na paske mashtruar duke na u shitur

pr hoxh dhe patriot dhe duke na u betuar rrejshm n Allah e n Kuran!
M kt fytyr t pasha dhe mos m dil m prpara se do t bj
troshtrosh! Kt her kaq se nuk dshiroj ti trazoj mysafirt me ndrhyrje t policve.
Agimi, Mentori e Kurtishi u kthyen srish n restorant. Kurtishi i informoi
t pranishmit far kishte ndodhur,duke u rezervuar t tregonte se si e kishte
shar e krcnuar Agimi. T pranishmit u hidhruan. Gafurri mori fjaln:
Qetsohuni burra, he medet pr ne! Do t bisedojm nj her tjetr pr
kt marre, tani po vazhdojm bisedn ku e lam.
Pas prfundimit t tubimit Kurtishi shtroi dark pr pjesmarrsit.
Atmosfera u b vllazrore. Agimi i shpjegoi Miranit traditn bujare t emigrantve t Malsis se Zajazit t Krovs:
N restorantet e tyre asnjher nuk na ln t paguajm. Jan shum
mikprits. I kan t paktn 80 restorante. Jan t organizuar si jahudit. E
ndihmojn njritjetrin n biznes. Kan krijuar fond t prbashkt. Kur u
vjen ndonj i ri nga vendlindja, Kshilli i Fondit ia cakton restorantin ku do
t punoj, derisa ta msoj zanatin. Pastaj, me dollar t fondit ia blejn
restorantin. E mbikqyrin q restoranti t ecn mir dhe tia kthej Fondit
borxhin pa kamat.Kshtu kan krijuar gjendje t mir ekonomike dhe prandaj na ndihmojn financiarisht sa her u drejtohemi, meq edhe patriotizmin
e kan tradit. Ne emigrantt nga Kosova dhe nga viset tona n Maqedoni
dhe n Mal t Zi nuk jemi n gjendje t organizohemi n kt mnyr.
Me fjalin e fundit dshirove t na prishsh oreksin, ndrhyri Mirani.
Le t na prishet, reagoi Kola, sepse duhet t na vij keq q nuk po
marrim msim nga kjo form e organizimit, kaq vllazrore dhe kaq me
interes reciprok dhe atdhetar.
14.
Numri i simpatizantve t Lvizjes n ShBA nga dita n dit po rritej.
423

Gjithashtu edhe aktivitetet. Ata u prcaktuan t presin n mnyr t organizuar Ditn e Flamurit. Mirani po prgatiste thirrjen, skenarin pr nj manifestim t madh, fjalimet dhe fmijt q dshironin t recitonin. Flinte te
Ahmeti n Bronx, kurse ditn shkonte te Gjergj K. n Manhatan, meq aty
kishte nj makin shkrimi. Pr t mos humbur koh, Gjergji i tha pothuajse
n form urdhruese:
Do t flesh te ne, pasi po humb koh n udhtime dhe po lodhesh.
Si t fle te ju, kur ti dhe bashkshortja jote keni apartament t vogl?
Nuk na ngushton. Shoqja ka elsa t zyrave q pastron, prandaj mund
ti fotokopjoni natn materialet.Kot kundrshton.Na vjen keq nga ti q kemi
apartament t vogl, por punn e kemi n Manhatan dhe ktu nuk mund t
paguash qira pr banes m t madhe.
Disa net Mirani i kaloi aty. ifti i malsorve flinin n krevatin e tyre, n
qoshe t apartamentit njdhomsh me nj kuzhin t vockl si aneks, kurse
Miranit i shtronin rehatoshm. Atij i vinte keq q po i ngushtone, por edhe
mrekullohej nga sakrifica e tyre.
Krert e mrgats pseudonacionaliste lshuan n qarkullimet krcnimet e
tyre: Do tua ojm n ajr salln kuqaloshve t Enverit, do ti vrasim kta
zagar t kuq, e t tjera. Mirani i kshillonte bashkveprimtart t prmbaheshin se ato sishin tjetr vese krcnime boshe.
Palok, kshtu vazhdonte ta thrriste Noni, po do me ardh konsulli jugosllav, shqipfolsi O. G. Duhet ti ojm fjal t mos vij.
Edhe un pajtohem, tha Gjeto S., redaktori e folsi i radioprogramit
Zani i Malsis,nj program cilsor q dgjohej nga shumica e shqiptarve
n New York.
Un jam i mendimit t vij, tha Mirani. Ku i dihet, ndoshta sht
shqiptar i mir ose ka koh t bhet i mir. Sa patriot t mdhenj si Ismail
Qemali e Hasan Prishtina kan qen n shrbim t pushtuesve turq. Edhe
ky i shkret, mbase kur t ndrgjegjsohet populli dhe t vij dita, kalon n
ann e popullit. Ky krahasim sigurish q alon, por ka gjasa.
424

 Nuk na prish pun, nisi t prkrahte mendimin e tij Agimi, sepse e

kemi peng pr siguri t pjesmarrsve n manifestim. Ndoshta edhe pr at
qllim vjen, meq krert e mrgats politike nuk ndrmarrin gj kur ta din
se konsulli jugosllav sht n sall!
Sa holl ta pret menja,or Tosk! miratoi Preka, T lumt ne q t kemi!
Kshtu e thrrisnin Agim Z., meq vinte nga rrethi i Strugs dhe fliste n
dialektin e toskrishtes.
Salla kishte dy mij vende, kurse n t hyn pesqind veta m shum. Do
t hynin edhe qindra t tjer,por ndrhyn zjarrfiksit dhe firma q bnte sigurimin, se nuk mund t garantonin siguri. Programi dhe atmosfera e manifestimit po i knaqte pjesmarrsit. Grupi muzikor q kishte ardhur nga
Detroidi shklqeu si edhe recitatort. Fjalimi patriotik u dgjua me qetsi t
madhe dhe duartrokitje t gjata. Salla shpeshher shprtheu me t thirrura t
fuqishme si n kor: KosovaRepublik! KosovaRepublik!.
Mirani po e krkonte n holl t salls korrespondentin e Rilindjes, A. S.
Ishin njohur q nga koha e studimeve dhe dshironte ta takonte. Edhe A. S.,
po e krkonte tjetrin.U takuan n nj knd.Pasi u prshndetn,Mirani i tha:
Kalo n ann ton dhe mos u kthe m n Kosov, derisa ta lirojm.
Po t rrim t gjith ktej, kush do ti dal zot Kosovs atje? tha ai me
nj qeshje t leht e miqsore.
Si njalat jeni ju titistt, ia ktheu po me humor Mirani.
Kur prfundoi manifestimi pjesmarrsit po shprndaheshin t gzuar,
duke i thn njritjetrit: Hera e par q n Amerik bhet nj manifestim
kaq madhshtor. N parking trimat frikacak kishin shprthyer gomat e
dymbdhjet makinave. Njri nga pronart e makinave u shpreh: Na e
marrshin t keqn, se tani e tutje nuk ua kemi m frikn!. Organizuesit
shkuan n restorant pr tju gzuar s bashku suksesit.

425

15.
N fillim t dhjetorit Mirani vendosi t kthehej sepse po i afrohej afati i pasaports jugosllave T rrinte aty, nuk i rrihej. Nuk i plqeu mnyra e jetess n
Amerik.Tani ai dhe bashkveprimtart kishin nj shqetsim.Mos do t ket
probleme n aeroport, Mirani! Ky shqetsim bazohej n informimin e nj
npunsi t lart shqiptaroamerikan q punonte n FBI. Ai kishte informuar se shum veta kishin spiunuar, kush duke thn se Miranin e ka drguar Sigurimi shqiptar pr t prhapur ideologjin enveriste, kush duke thn
se e kishte drguar UDBja pr t prar mrgatn. Nj i afrm ia krkoi
ndihmn npunsit t lart.
N aeroport Mirani pa nj peshore n der t nj barnatoreje. Hipi. 98 kilogram.
E shihni, iu drejtua me humor Mirani bashkveprimtarve q po e prcillnin, keni dashur t m plasni me steka. Erdha 76 , po kthehem 98 kilogram. Edhe derri q theret pr Krishtlindje nuk majmet kaq shpejt. Juve po
ju terrorizuaka industria ushqimore dhe gastronomia. Kujdes!
Ai kaloi kontrollin kufitar pa telashe dhe iku pr Bruksel.
16.
Ditn e parafundit t vitit 1982 Mirani udhtoi drejt Zvicrs. Pasaporta
jugosllave i kishte skaduar para gjasht ditve. Bisedoi n telefon me nj
aktivist n Lindau pr mundsin e kalimit ilegal t kufirit. Ai e dinte se pa
pasaport nuk do t mund t lvizte si prpara, ndrsa po t krkonte strehim politik n Gjermani, do ti vonohej dokumenti i udhtimit, si ia kishin
vonuar Jusufit. Donte t ishte n Zvicr q t merrte pjes n mbledhjen e
Komitetit Qndror n janar dhe, ndoshta atje mund t krkonte strehim, q
t prezantonte rregullisht n mbledhjet e ktij Komiteti,i cili tubimet i mbante
kryesisht n Zvicr, meq n Gjenev jetonte Xhabiri.
Kur arriti me tren n Lindau,bashkatdhetari Dren T.i premtoi se do ta nxirrte n Zvicr pa problem. U nisen sapo u errsua. N kufirin gjerman
426

Miranin e kapi policia dhe e burgosi. Gjat marrjes n pyetje nuk pranoi t
prgjigjej fare pa kontaktuar me avokatin. Policia ia mundsoi. I telefonoi
avokatit Karl E., mikut nga koha e studimeve. Ai u alarmua:
sht koh e festave. Ka rrezik t t ekstradojn n Beograd. Po nisem
menjher me motorin tim sportiv.
Rreth 550 km., i bri pr katr or. Arriti pak para mesnats. M vete solli
krkesn pr azil politik, t ciln e kishte shkruar n byro n t nisur. Para se
ta dorzonte krkoi nga personeli i burgut q ta takonte Miranin, meq i
duhej autorizimi i tij pr tia bashkngjitur krkess.
T jam shum mirnjohs, mik i dashur! i foli Mirani duke e prqafuar.
Qetsohu tani,sepse mnjanuam rrezikun e ekstradimit tnd n Beograd.
Sa pr mirnjohje q po m shpreh,po ta kthej me proverbin shqiptar q ma
ke thn sa her: Miku i mir n dit t vshtir.
Nuk po friksohem, u prgjigj Mirani duke e keqkuptuar siku avokati
Karl e bri frikaman.
Ta njoh kokn tnde, nuk t thash mos u frikso, por qetsohu!
Shqetsimi dhe frika nuk jan njsoj.
Shko tani fli n hotel, ndoshta ndonjher ta paguaj kt mund! tha
Mirani.
Po ta dija se do t m prmendje pagesn nuk do t vija.Nuk bhet gjith
kjo rrug n kt koh t acart pr para. Sikur nuk po e kupton far do t
thot t kesh nj mik t vrtet gjerman.
M fal, nuk qesh i vmendshm sa duhet!
T martn, m katr janar 1983, Mirani u lirua nga burgu. Krkesa pr strehim do t shqyrtohej n Lindau dhe aty duhej t mbetej derisa t vendosej
nse do ti njihej statusi i azilantit.
Po at dit udhtoi pr Bochum meq duhej ta dorzonte dhomn n konviktin e studentve, t paketonte bibliotekn dhe plakat e tij.
Sapo arriti takoi Renatn dhe i rrfeu pr ato q i kishin ndodhur. Ajo qau,
427

edhe nga inati se nuk e kishte ditur ku e kishte kaluar tjetri Vitin e Ri. Akoma
m shum u mrzit kur u informua se tani e tutje ai duhej t jetonte n
Lindau.
Si mendon, do t pranosh t bjm martes formale? Kshtu mund t t
trheq prap n Bochum, pyeti ajo me dashamirsi.
N asnj mnyr.Martesa sht di madhore dhe nuk bhet vetm sa pr
t rregulluar statusin e qndrimit.
M fal, nuk di si t t ndihmoj ndryshe. Pastaj, nuk ke nevoj ta ngrissh
zrin se t propozova martes formale dhe jo vetvrasje.
Edhe po tallesh m mua, a?
Nuk po tallem,por po dshiroj ti ndaj me ty shqetsimet dhe vshtirsit.
T jam mirnjohs, mos mu hidhro nse m mungon mirsjellja e
duhur! e luti duke ia zgjatur dorn drejt faqes t ciln ia frkoi prajshm.
N mngjes Mirani shkoi pr t vizituar familjen e vllait n Mlheim/Ruhr.
Aty gjeti edhe miqt,bashkshortt Hana e Zymryt B.,t rrethit t Gostivarit,
q jetonin n Bremen. Kishin ardhur pr ta vizituar at, pasi ishin mrzitur
kur kishin dgjuar pr burgosjen e tij. Hana su durua pa e pyetur:
A pranon t vish te ne n Bremen?
Nuk m lejohet. Krkesa pr azil do t shqyrtohet n Lindau dhe aty m
duhet t banoj.
Kam konsultuar nj avokat dhe m ka thn se mund t ndrrosh vendbanimin. Pastaj kam pyetur nj mike gjermane, t ciln e kam mjeke t familjes. Ajo sht konsultuar me bashkshortin e saj, po ashtu mjek, dhe m ka
thn se mund t banosh n shtpin e tyre, derisa t gjesh zgjidhje t prshtatshme. Shtpin e kan t madhe dhe t mir. Mua m ke afr q t ti pastroj rrobat.
H, se mos dashkeni t m oni edhe n abe!? Oferta nuk qenka edhe
aq e keqe!
Q sot mund t vish me ne, shtoi Zymryti.Gjat rrugs do ta mbushim
makinn me plaka. Pastaj marrim nj mikrobus q ti transportojm t tjer428

at.
Po vij njher t bisedoj me miqt tuaj gjerman dhe me at avokatin,pastaj shohim e bjm.
N rregull.
17.
Avokati i sqaroi Miranit se mund ta trhiqte krkesn pr strehim me
arsyetim se do t shihte ndonj mundsi tjetr jasht Gjermanis. Pastaj
paraqet krkes ktu n Bremen ose n ndonj qytet q preferon ti.
Mik i dashur, je i mirseardhur n familjen ton, tamam si pjestar i familjes, than njzri Johani dhe Hellga S. Pr ty na ka folur Hana shpesh me
nj dashamirsi e admirim t theksuar. Q t kesh m shum t ardhura
financiare,t cilat t duhen pr veprimtarin tnde patriotike,do t bjm formalisht nj kontrat qiraje n lartsin maksimale q e pranon enti social.
Qiran q do t na paguaj sociali n xhirollogarin ton, do t ta japim ty.
Do ti marrsh edhe ndihmat sociale pr ushqim e veshmbathje, sipas normave. Ushqimin dhe t gjitha gjerat q t duhen n shtpin ton i ke falas
nga ne. Edhe nj her: Je i mirseardhur pr hir t miqsis q kemi me
Hanen e Zymrytin.
Mirani po befasohej nga kjo lloj gatishmria pr ndihm e prkrahje.
Ju falnderoj przemrsisht dhe jua paa borxh gjith jetn!
Edhe un dua tju falnderoj pr kt shpirtmadhsi tuajn, shtoi Hana.
Mos e zgjatni se ndihmn e prkrahjen ton e keni merituar, pasi na keni
prvetsuar q t bhemi miqt tuaj.
18.
Prkundr rrezikut, Mirani studioi mundsin e kalimit ilegal pr n Zvicr,
meq ishte i vendosur t merrte pjes n mbledhje t janarit t organit
drejtues t Lvizjes. Nuk thot kot populli, nevoja e mson njeriun mendoi me vete ai. Ishte br specialist i trenave, se ku ndrrohej turni i konduk429

torve dhe si mund t bnte pjesn m t madhe t rrugtimit pa bilet.

Udhtoi me tren IC (InterCyti), nga Bremeni n Feiburg (Frajburg). Aty
ndrroi trenin dhe mori lokalin q shkonte deri n stacion t fundit n
Lrach, duke kaluar npr stacionin n Basel/Badische Bahnhof e tutje. Ky
stacion gjerman gjendet n qytetin Basel, brenda n Zvicr. Treni lokal nuk
kontrollohej nga asnjra polici kufitare. Ai ishte informuar se at stacion e
kishte bler para nj shekulli Mbretria e Badenit. Q ather ishte marrveshja q garantonte qytetart, t cilt udhtonin pr n Lrach, se nuk do
t kontrolloheshin nga kufitart e doganiert gjerman dhe as nga ata zviceran. Mirani hyri n Zvicr. Prej aty mori trenin pr n Biel/Bienne ku do t
mbahej mbledhja e radhs e Komitetit Qendror t Lvizjes.
19.
Mbledhja po mbahej n banes t Hakanit dhe Sarands. N mbledhje
ishin t pranishm vetm Xhabiri, Hakani, Saranda, Fahriu dhe Mirani. Tre
t part ende po vazhdonin t ndiheshin si krah i Xhabirit, kurse Fahriu ishte
shabllonizuar si krah i Sabitit. Kjo doli nga sqarimet q bri Xhabiri kur hapi
mbledhjen dhe shpjegoi se Xhafari kishte arsyetuar pamundsin e pjesmarrjes me munges t dokumentit t udhtimit. Sapo Xhabiri bri kt sqarim,
Mirani si n humor tha:
E po,e ka prapanicn e madhe dhe nuk ia mban t kaloj ilegalisht kufirin.
Edhe un nuk kam dokument udhtimi, por erdha. Megjithat, e quaj t
arsyeshme frikn dhe mosardhjen e tij. Tani m lejoni t shpreh keqardhje
pr di m t rndsishme. Ju ende po vazhduakeni me krah, edhe pse po
bhet viti q kur u themelua Lvizja. Ndrsa ty Fahri, sa pr humor, po t
pyes: kur dhe si u br pjestar i krahut t Sabitit e Xhafarit?
Mos shprush se i vjen era! filloi t prgjigjet Fahriu i zn ngusht, un
nuk jam pjestar i asnjrit krah, por vetm i Lvizjes.
Kjo do thot se qenke br me mua, pasi q kur themeluam kt organ,
Xhabiri m definoi si t asnjanshm.
430

 Nuk ta paska ln fare as Amerika, tha Xhabiri.

Prkundrazi,Amerika m ka impresionuar pr lirit e mdha demokratike
dhe ne nuk kemi nevoj as arsye q aktivistt e Lvizjes ti mbajm n kt
pozit. Ata nuk po e din se kush dhe si po i udhheq, prandaj ata se shpejti
duhet t ken mundsi t marrin pjes n nj kuvend t gjer, ku do t duhej
t diskutohej platforma dhe mnyra e organizimit, gjegjsisht t miratohohet
nj program politik dhe nj statut. Njkohsisht ai kuvend duhet t zgjedh
strukturat drejtuese t Lvizjes, duke i dhn fund krahve, kooptimeve dhe
shprdorimeve n emr t ktij ilegaliteti t shpifur. Ktu jemi n bot t lir
dhe nuk kemi pse t simulojm nj kso ilegaliteti. Sa i prket kooptimeve,
un kam marr vesh se Sabiti, n emr t organit ton, ka kooptuar aventurierin Musa Hoti duke na e inkriminuar e kriminalizuar Lvizjen me aktin e tij.
Paske ardhur me hu n krah nga Amerika! ndrhyri Xhabiri, t cilit i
humbi durimi duke dgjuar Miranin.
Keni pasur mjaft koh t mbusheni mend. iu kundrvu Mirani.
Po kthehemi te rendi i puns, ndrhyri Xhabiri.
Mos u tall, pr far rendi t puns mund t flitet n kt organ, ku vetm
ti dhe un po dialogojm mujshm, ndrsa kta t tre po dgjojn
hutueshm. Lvizja na doli nga bashkimi q sajuat ju. Ather ku jan antart e tjer, pse nuk vijn?
Ata t Avdul Prapashpins, zuri t prgjigjet Xhabiri, gjegjsisht t
Partis Komuniste, jan prononcuar se nuk e kan firmosur bashkimin q e
kemi proklamuar. Kshtu po shkruajn n pamfletin e tyre q e kan emrtuar Puntort. Por, pr qndrimin ton ndaj tyre do t diskutojm n
mbledhjen e ardhshme q do ta mbajm n Gjermani pr ti krijuar Xhafarit
mundsi t marr pjes.
Ne nuk kemi proklamuar asfar bashkimi m 16 maj, tha Mirani. Kt
e ke br ti. Sa pr rend t puns, propozoj q organit ton ti ndryshohet
emri, meq kt q ia ke vn ti sht tepr bombastik dhe, meq jemi n
Perndim, po ngjall asociacione negative. Kt ma than edhe disa patriot
431

n Amerik, t cilt kt organ po e thrrisnin kryesi. Pastaj, si e thash, un

n do mbledhje do t vazhdoj t krkoj mbajtje t nj kuvendi t gjer.
Ne ende nuk kemi filluar me antarsim t rregull, prandaj si do t kemi
mundsi t mbajm kuvend kur nuk kemi si i caktojm delgatt? ndrhyri
Xhabiri.
Nuk kemi nevoj t antarsojm,sepse organizata jon sht Lvizje dhe
jo parti. Pastaj, ata i friksohen antarsimit. Mjafton t mblidhen aktivistt e
simpatizantt n rrethe, t zgjedhin nga dytre prfaqsues t tyre, varsisht
se sa veta do t marrin pjes n ato tubime. Kaq nj her. T shoh se far
rendi t puns do t propozosh ti.
Xhabiri zuri t tregoj se teknika e Zrit t Kosovs do t kaloj n Zvicr, pa
precizuar se do t vendosej n banesn e tij, duke paralajmruar vetlavdrueshm se ktej e tutje Zri do t dal m cilsor. Bhej fjal pr nj makin t
marks Olivetti,me t ciln mund t radhiteshin e faqoseshin tekstet e Zrit.
At e kishte bler Jusufi me dhjet mij dollar q ia kishte drguar si ndihm
Enver Hoxha. Kaq i kishte krkuar Jusufi n letrn q i kishte drguar
Enverit. Edhe propozimi i Miranit pr t ndryshuar emrin e organit drejtues
u miratua me propozimin e emrit t ri q bri Xhabiri: Qendra Ekzekutive
(shkurt: QE). N fund Xhabiri foli edhe pr vshtirsit financiare duke br
apel q t angazhohej secili pr t mbledhur ndihma nga bashkatdhetart. Ai
po mendonte se mos Miranit i kishin dhn ndihma n Amerik dhe nuk
po i dorzonte. Kshtu e nnkuptoi Mirani, ndaj mori fjaln:
N Amerik as nuk lypa, as nuk m dhan ndihma. Ti dhe Sabiti kishit
br apel q atje t mblidheshin ndihma financiare pr aventurierin Musa
Hoti. Aty ku arrita i binda q t mos mblidhnin ndihma pr t. Meq ndodhi kshtu, nuk ngjante q un tu lutesha q ta ndihmonin Lvizjen. Ja, edhe
n kt aspekt sa e keni dmtuar Lvizjen.
Xhabiri u gjend i zn n faj nga mnyra si iu kundrvu Mirani, ngase po
bhej fjal pr munges t financave, prandaj e shpalli t prfunduar mbledhjen.
432

Mirani tani po pendohej pse kishte rrezikuar t kalonte ilegalisht kufirin q

t vinte n kt far mbledhjeje duke br rreth 750 km., rrugtim.
20.
N mbledhjen e radhs t organit drejtues t Lvizjes, tani riemrtuar
Qendr Ekzekutive, q u mbajt n banes t Fahriut, n fund t marsit 1983,
Xhafari bri sqarime:
Avdyl Prapashpina po gnjen pr t arsyetuar prarjen q ka shkaktuar.
Propozoj t organizojm tubim informativ me aktivistt tan. Tubimin ta
mbajm n korrik. N kt tubim un do t paraqes referatin kryesor. A pajtoheni?
Mirani mori fjaln, sado t tjert ngritn duart pr miratim:
Si sht e mundur t vlersosh se po praheni kur ju, de facto nuk jeni
bashkuar fare.Akoma nuk sht thar ngjyra e nnshkrimeve tuaja dhe ju po
na impononi mjeshtrisht atmosfer e veprime prarse.Me kt ju po synoni demoralizimin e prgjithshm t patriotve. Ky ka qen qllimi juaj kryesor pas atentateve.Ju jeni bashkuar sa pr t komplotuar vendimin q morm
Jusufi, Kadriu, Bardhoshi dhe un, m 17 Janar 1982. Tani po synoni ta
shpartalloni gjith lvizjen ton patriotike edhe me kso far prarjesh t
sajuara e t shpifura.
Miran, ndrhyri Xhabiri, nuk sht momenti e vendi t na rikthesh n
at koh, sado q e kuptoj se nuk je liruar nga subjektivizmi yt.
Nuk jam subjektiv,por fakt sht se nuk sht br bashkimi m 17 shkurt
dhe aq me pak ka ndodhur prarja. S pari do t duhej t kishim bashkim
e bashkveprim,q pastaj t mund t ndodhte prarja.Un ende nuk ia kam
par surratin Avdylit, edhe pse banon afr Fahriut. Pra, as ata e as ju, qoft
edhe formalisht nuk keni dshiruar, prndryshe do ta kishit br bashkimin
e mirfillt. Edhe bashkimit t 15 majit ka pr ti dal tymi. Ju tani jeni bashk
vetm sa pr ta mundur Avdyl Prapashpinn dhe t prforconi secili pozicionet tuaja.Shum shpejt do t grindeni edhe mes vete.Bile,pr tu br fare
433

provokativ, si po m akuzoni shpesh, ju sikur merreni vesh natn se si t

praheni ditn, q ne pastaj t mos kemi tjetr preokupim, vese t merremi me skenart tuaj t prarjes. Tani po dgjoj versione se n emrtim sht
ose nuk sht vendosur mbiemri cilsues Socialiste pr Lvizjen. Nuk besoj t
ket ndodhur gabim teknik. N numrin e fundit t Zrit, ti Xhabir ke shnuar
n ballin: Organ i Lvizjes pr nj Republik Shqiptare n Jugosllavi, ndrsa deri tani
ishte: Organ i Lvizjes pr nj Republik Socialiste t Shqiptarve n Jugosllavi.
sht e vrtet kjo? pyeti me habi Xhafari.
Nse nuk e paske par kt q sht e shkruar n ballin, si paske ditur t
lexosh vendimin e organizats, e cila gjoja t paska ngarkuar si prfaqsues t
saj n takimin e Stambollit ku duhet t jeni marr vesh pr tu bashkuar?
A ka mundsi t mos ironizosh m, sepse po e tepron? ndrhyri
Xhabiri. Shok, vrtet un e kam br kt ndryshim q e paska vrejtur
Mirani, por e kam br duke qen i bindur se do t ma miratoni n kt
mbledhje. M falni pr harresn, sepse e kisha ndrmend ta paraqes n rend
t puns pr miratim. Tani do tju lutesha ta miratoni kt ndryshim.
S pari, mori srish fjaln Mirani pa e pyetur Xhabirin, drejtuesin e
tubimit, t konstatohet se ke vepruar kok m vete dhe tani po na v para
faktit t kryer.E them kt,pasi fardo q t bsh e t veprosh ti,kta vetm
miratojn. S dyti, ti nuk ke pasur ndr mend ta paraqessh n rend dite kt
ndryshim,por vetm ta protokollosh rrejshm n procesverbal,pa e ditur ne.
As procesverbalet nuk jemi duke i par se far po shnon ne to. Pastaj, edhe
sikur t mos e miratojm ne ktu, ti ke mundsi t thirresh rrejshm n emr
t antarve n Kosov.S treti,sa i prket ktij ndryshim,pr mua sht krejt
e njjt, sado m duket emrtim m i qlluar sesa ai i miratuar n Stamboll,
m 17 shkurt t vitit t kaluar. Dikur dshiroja t quhej vetm Lvizja pr
Republikn e Kosovs, por atentatet, bashk me shokt, ma vran edhe kt
propozim. Un po krkoj q t mbajm kuvendin e par, i cili do t vendos
pr emrin, pr programin e pr statutin dhe pr propozimet e tjera q do t
bhen aty.
434

 Me kt kuvend, t cilin shpesh po e prmend, sikur po na krcnohesh,

ia pati Xhabiri. Sigurisht q edhe kuvendi do t mbahet kur do vendosim
ne ktu dhe, besoj, edhe ather do t dal fitues kundr teje.
Mua po m duket se ju vetm po shtyheni mes vete, mori fjaln Hakani.
Do t m falni se un jam puntor dhe nuk po ju kuptoj, por nse po
grindeni do tju lutesha t mos na maltretoni ne puntorve.
Plak, me kt un puntori, e ke gjetur nj si marifet pr tu imponuar.
Ishe ti, puntori, kur na e imponove Xhabirin si t drguar nga Kosova pr
t prfaqsuar OMLKn. Ky uzurpoi rolin e trashgimtarit t Kadriut.
Sigurisht, nuk ta ka pre mendja, si puntor qe ish. OMLKja n Kosov, t
cils policia ia pamundsoi funksionimin prmes arrestimeve t shumta, nuk
e ka gjetur pikrisht Xhabirin n burg pr ta prfaqsuar.Po ta kishte ngarkuar
ajo q ta prfaqsonte, ather Xhabiri do t ngarkohej t bazohej n Tezat
e Frontit pr Republikn e Kosovs, si qe ngarkuar Kadriun. Bile, sikur t
kishte OMLKja funksionalitet n Kosov, ather ti, Plak, do t duhej ta
informoje at pr bashkimin e 17 Janarit t 82shit. Ajo do ta kishte par t
udhs t drgonte zvendsin e Kadriut, por jo t na imponohej ky Xhabir
si prfaqsues i OMLKs. Dhe erdhi pa ditur gj OMLKja t t shprdoroj ty,puntor i nderuar,dhe ia bashkngjiti OMLKn atij far bashkimit t 17 shkurtit, i cili nga njra pal pjesmarrse tashm po kontestohet.
Besoj, ndonjher do t informohesh nga Kosova dhe do t kesh kurajon
q t m japsh t drejt pr kto q thash.
A di ka, ndrhyri Xhabiri,t cilit i humbi durimi, po tu ndejt n kt
organizat, rri. Jojo, lirisht mund t dalsh. A more vesh?!
Nuk ke nevoj t thrrassh se nuk jam ktu n firmn tnde private,
iu prgjigj Mirani me z t sforcuar.
Hakani ndrhyri:
Aman bre shok, mos i nxeni gjakrat!
Propozoj nj pauz, tha Fahriu.
Xhabiri nuk u kthye m n mbledhje, iku n Gjenev. Mbledhja u ndrpre
435

me kaq.
Nga kjo mbledhje e dshtuar Xhabiri mori vendimin: Miranin duhet mnjanuar, por pa e hetuar ai, meq ka shum ithtar n baz t Lvizjes, si i
quante ai bashkatdhetart aktivist. Akoma m shum ai po i friksohej
Muharremit, djalit t axhs s Miranit, i cili ndrkoh ishte arratisur nga
Kosova dhe kishte krkuar strehim n Gjermani. Muharrremin tani Xhabiri
po e klasifikonte si prforcim t Miranit. Ai kishte arsimim profesional superior, i pari i kategoris s tij n Lvizje. Xhabiri po e hetonte guximin e hovshm t Miranit dhe kt e arsyetonte me kshillimet e trimrimet q po i
bnte Muharremi.
21.
N qershor Xhabiri dhe Mirani u grinden deri n egrsim reciprok.
Zanafilln kjo grindje e kishte te krkesa e Miranit:
T organizojm sa m par kuvendi e Lvizjes. Mundsisht, tubimin me
aktivistt ta shndrrojm n kuvend, i cili do t mbahet, si sht planifikuar,
n korrik.
Xhabiri kundrshtoi:
I kam pyetur antart e Qendrs Ekzekutive n Kosov dhe ata kan
kundrshtuar. Ata mendojn se akoma sht hert pr ta legalizuar Lvizjen
n Perndim.
Mos gnje! ndrhyri Mirani duke mos pasur durim ta dgjonte. Ata
as qe ekzistojn si antar t QEs son, por i ke t sajuar q t na imponohesh ne n emr t tyre. Un nuk besoj se n Kosov jan zgjedhur tre t
krahut t Sabitit dhe tre t krahut tnd n nj forum t prbashkt.
Prndryshe, ndonj propozim ose urdhr nga ata do t na e prezantonin
edhe shokt e krahut t Sabitit q i kemi antar n kt organ. Bile, kam
dyshimin se ti n Kosov po imponon huti e anarki pr t mos thn
katrahur. Atyre po iu imponohesh me destruktivitetin tnd n emr t
organit ton, kurse neve po na komandon gjoja n emr t gjasht antarve
436

t po ksaj qendre,por q na qenka n Kosov.Kshtu ky organ yni m nuk

mund t funksionoj.
Pusho! ndrhyri Xhabiri i egrsuar. Nuk t duroj t m bsh edhe gnjeshtar.
Mua po guxon t m urdhrosh, mor maskara!? tha tjetri i egrsuar.
Prmbahu sa se kam humbur durimin. Un nuk po t bj gnjeshtar, meq
ti je gnjeshtar. Urdhro, paraqit ndonj dokument q t dshmosh t
kundrtn e akuzs sime, se ata t kan drguar ndonj vendim t tyre! Po e
paraqite do t jap llogari un.
Aman! nisi t lutura Hakani, po jua bj rixhan e zotit q t mos ziheni
se po na mendni.
Xhafari vetm heshtte. Ai i gzohej ksaj znke duke menduar se cilido q
t humbte, ai do t dilte fitues. Xhabiri vendosi t mos e acaronte m shum
Miranin, meq po mendonte ta mnjanonte ndryshe, duke u munduar ti
bind antart e tjer t Qendrs Ekzekutive pr ta prjashtuar nga Lvizja.
Sa pr ta kaprcyer gjendjen propozoi:
Shok, po u dakorduat, bjm nj or pushim q un t sjell dokumentin
q krkoi shoku Miran.
Kt propozim Xhabiri e bri me bindjen se shumica do ti thoshte se nuk
kishte nevoj ta sillte. Prndryshe, po e krkuan, do ta falsifikonte. Mirani,
duke u ngritur n kmb miratoi propozimin e tjetrit.
Xhabiri doli n korridor dhe prej andej u fut n kuzhin. Sarands i tha q
t mos e pengonte njeri, meq dshironte t prpilonte nj propozim pr
mbledhje. Sapo hyri dhe mbylli dern, ai nxori qumshtin nga frigoriferi.
Pastaj nxori stilografin nga xhepi dhe ia derdhi ngjyrn n lavaman.E shplau
me uj dhe e mbushi me qumsht. Hapi furneln q t ngrohej. Nxori nj
letr t bardh dhe filloi t shkruante me stilograf t mbushur me qumsht.
Sapo iu duke se kishte shkruar qi duhej e vuri me kujdes letrn mbi furnel.
Nga temperatura qumshti u skuq menjher dhe i doli teksti i shkruar. U
437

gzua q ia doli t prodhoj prov t suksesshme pr tiu kundrvn

Miranin, duke menduar se do ta shfrytzonte pr ti krkuar llogari atij.
Sigurisht prjashtim nga Qendra Ekzekutive.
Fiku furneln dhe vendosi qumshtin n frigorifer. Hapi dern dhe e pyeti
Sarandn nse kishte nj got qumsht pr t pir. Kt truk e bri pr t
kamufluar m mir falsifikimin.Vazhdoi t qndronte ulur pran tavolins se
kuzhins, tani me der t hapur, q t shihej nga dhoma e ndenjs dhe nisi t
prpiloj propozimin pr prjashtim t Miranit. Pasi mbaroi s shkruari, q
andej u fut n dhomn e gjumit t Hakanit duke e porositur at:
Kam nevoj pr pushim prej gjysm ore. Po nuk prtove ma gjej q tani
elsin e sejfit se m duhet ta gjej dokumentin q na e kan drguar shokt
nga Kosova.
Hakani ia dha elsin ku po ruheshin dokumentet e Qendrs Ekzekutive
dhe dokumentet e tjera t Lvizjes dhe e la Xhabirin n dhom t gjumit.
Tamam kur u rrumbullaksua nj or ai u fut n dhom t ndenjs ku po
rrinin t tjert.
Shok, nisi t flas me z t qet e t sigurt Xhabiri, po vazhdojm me
mbledhjen. M par mendova se dokumentin nga Kosova e kisha n arkiv
t mikut vicran Benedickti dhe po prtoja t shkoja ta merrja. Gjat pauzs
thash t shoh se mos e kam sjell ktu. Hakani ma dha elsin e sejfit t
dokumentave sekrete. I kontrollova dokumentet dhe pr fat e gjeta. Ja, urdhro e shikoje, shoku Miran.
Xhabiri vendosi letrn mbi tavolin. Shkrimi kishte ngjyr t kaft. Mirani
po e vshtronte,njherit po ndihej i zn ngusht.Po mendonte far propozimi duhej t bnte pr llogaridhnien q e kish premtuar. Iu afrua letrs duke
e par me kureshtje pr ngjyrn q kishte.
A ke mundsi, shoku Xhabir, t na e dekonspirosh, me far ngjyre sht
shkruar? pyeti Mirani pr t fituar koh pr t menduar se si duhej t
vepronte dhe pr ta shuar kureshtjen pr ngjyrn e shkrimit q nuk e kishte
par asnjher.
438

 Shokt n Kosov, filloi t prgjigjej me qetsi Xhabiri, e kan shkruar me qumsht dhe mua m ka ardhur si letr e bardh. Ishim marr vesh
m hert se un duhej ta nxeja me kujdes mbi furnel.Duke u nxe,qumshti
piqet dhe del teksti. Kt teknik e dim vetm ne dhe sht tepr e sigurt,
pasi polict serb nuk hetojn gj, kur ia shohin letrn e bardh korrierit q
bart postn ton sekrete.
Vendevende ngjyra ishte tepr e zbeht, sa mezi lexohej. Ndrkoh
dorshkrimi po i dukej i njohur. Hodhi vshtrim mbi fletoren q e prdorte
Xhabiri pr t mbajtur procesverbalet, t ciln Xhabiri e kishte vendosur mbi
tavolin,sapo nisi vazhdimi i tubimit.Pa se dorshkrimi ishte i njjt.Vshtroi
t gjith t pranishmit me radh. Ata po prisnin n heshtje prgjigjen e
Miranit. E mori letrn n dor dhe filloi ta lexonte:
T dashur shok t QEs n mrgat,
Krkesa juaj pr t mbajtur kuvend t LRSHJs n mrgat nuk miratohet nga ana
jon, sepse...
Shok, nisi t flas Mirani, pasi u bind edhe nga stili, se dokumentin e
kishte shkruar vet Xhabiri, ky dokument sht i falsifikuar.Ky dorshkrim
sht i Xhabirit.Ja,urdhroni e shihne,sht krejtsisht identik me dorshkrimin e procesverbalit.
Mirani vendosi letrn mbi tavolin pran fletores se procesverbaleve.
Xhabiri bri ta grabiste:
sht dokument sekret dhe nuk ju lejohet ta lexoni.
Mos e prek se t prek damlla! e krcnoi Mirani duke vn dorn me
shpejtsi mbi letr.
Menjher Xhafari, pastaj Saranda, pastaj Fahriu u ngritn dhe u zgjatn
mbi tavolin. Hakani nuk po lvizte vendit.
Vrtet, dorshkrimi i Xhabirit qenka! miratoi Xhafari duke u shtirrur se
po i vinte keq.
439

T tjert mbetet duke br o bo bo, edhe kjo na u desh!

Jam i sigurt, shok, se Xhabiri m par e falsifikoi n kuzhin. N xhep
duhet ta ket stilografin t mbushur ende me qumsht.
Nuk sht e vrtet, ndrhyri Xhabiri i zn n flagranc, ky kriminel
vetm shpif.
Kriminel e shkuar kriminelit, ndrhyri Mirani i prmbajtur. Hape
setrn se ke stilografin n xhep t mbushur me qumsht! T mos shkoj n
kuzhin pr ta gjetur n lavaman gjurmn e tints s stilografit q e ke zbrazur.
Pa m dgjoni mua m plakun n kt dhom! ndrhyri Hakani si gjithnj me z luts, t bjm nj pauz t shkurtr. Saranda do t na sjell kafe,
pastaj bjm vlersime e mbajm qndrime pr kt letr. Un po e mbaj
letrn gjat pauzs.
Jo, Plak i dashur, po e ruaj vet, kundrshtoi Mirani duke e marr letrn
nga tavolina dhe e vuri n prehr.
Mir, mir, mbaje, por po bjm pauz, tha tjetri.
Dakord,un dua nj got qumsht nse i ka tepruar Xhabirit,meq kafen
nuk e pi, foli Mirani.
Saranda u ngirt dhe shkoi n kuzhin pr t br kafe. T tjert po qndronin t heshtur e t nemitur, meq i kishte zn halli nga ky falsifikim dhe
nuk po dinin si tia bnin. Mirani po mendonte t mos e dramatizonte falsifikimin m shum, meq mund t prisheshin dhe t praheshin me pasoja
t rnda pr Lvizjen.
Sapo mbaruan kafet ai e mori fjaln:
Shok dhe ti shoqja Sarand, jam i mendimit ta vlersojm t pandodhur
kt falsifikim t shokut Xhabir, gjegjsisht t Bacalokut, si e emrtoi pr
kamuflim Hakani. Njerz jemi dhe prandaj ndonjher gabojm. Un po ia
shtri dorn shokut Xhabir tia fal kt gabim t rnd, i bindur se tani e tutje
do t na e shprblej me veprimtari konstruktive. Kurse juvu do tju lutesha
ta miratoni propozimin tim dhe ta heshtim kt incident t rastit. Ndrsa
letrn, mendoj ta zhdukim se asnjrin nuk na nderon, nse e ruajm.
440

 T lumt! foli Hakani. Kshtu i ka hije revolucionarit q di t fal burrrisht.

T tjert miratuan zvarrzvarr,ndrsa Xhafarit po i lexohej n fytyr dshprimi. Mirani ia zgjati dorn Xhabirit duke i thn:
Mos u ngushto, shok i dashur, se ta fala meq jam i bindur se tani e tutje
do t jemi m t vmendshm, m t sinqert ndaj njritjetrit dhe m konstruktiv e m t bashkuar.
T falenderoj, u prgjigj Xhabiri me nj z q mezi u dgjua dhe me
kokn varur turpshm.
Ather shok, mori fjaln Mirani, gjykoj se sot nuk mund ta vazhdojm kt mbledhje.Shihemi nesr meq kemi nevoj t qetsohemi se njerz
jemi. Atmosfera sht e ngarkuar dhe e paprshtatshme pr t qen t ekuilibruar dhe konstruktiv.
T gjith miratuan propozimin e Miranit, sekush duke ndrruar vend,
sekush duke pastruar tavolinn, i dhan fund mbledhjes tejet skandaloze.
Xhabiri menjher iku pr n Gjenev, Xhafari e Fahriu po e komentonin
sjelljen e Miranit sesi nuk e shfrytzoi shansin e tij deri n fund pr tiu hakmarr Xhabirit, kurse Hakani e Saranda po merreshin me rregullim t
baness. Mirani nuk luajti vendit. Ai po mendonte me vete: Bra mir q
nuk i shkova deri n fund. Pr momentin kisha favorin t dilja fitues, por
prarja q do t shkaktohej do ta vriste Lvizjen. Ndikimi i Xhabirit n kt
organ sht ende i madh, si jan edhe mundsit e tij t mdha. Ai pas disa
ditve do ta kishte srish n ann e tij Hakanin,Saradn dhe Xhafarin.Fahriu
ndoshta do t mbante qndrim neutral ose n ann time, por far suksesi
do kisha me kt gjysmanalfabet, pavarsisht se sht i ndershm dhe patriot i angazhuar. Gjithsesi m duhet t pres duke punuar q t mbahet kuvendi. M kt qndrim q mbajta, mbase do t kem shanse m t mdha pr
t imponuar mbajtjen e kuvendit n afat sa m t shpejt. Nga anarkia e turbulencat q po i imponon Xhabiri n radht e organizuara n Kosov do t
ndodhin goditje t rnda edhe nga ana e policis. Disa do t detyrohen t
441

arratisen pr tu ikur arrestimeve, torturave e dnimeve t rnda. N kt

fatkeqsi t madhe un do t kem shansin e prforcimit,pasi ata q do t vijn
ktej do ti kem n ann time. Un kam prcaktime e angazhime m konstruktive pr Lvizjen...
Shoku Miran, do t ecim apo do t presim deri nesr? ia ndrpreu
mendimet Fahriu. Nuk besoj se do t mund t mbajm mbledhje nsr,
pasi ai nuk do t vij m nga Gjeneva.
E di ka, them t dalim nj her buz liqenit pr t ngrn akullore, pastaj, me trurin e freskuar atje do t vendosim m mir se si ia bjm.
Mirani e Fahriu vendosen t shkonin kmb.Gjat rrugs Fahriu nisi t komentonte skandalin, por Mirani i tha se at tematik e quaj t prfunduar n
mbledhje. Kshtu veproi, meq ia dinte dobsit Fahriut. Ai ua tregonte pa
nevoj dhe pa dashur t tjerve bisedat q bnte me ndonjrin prej shokve.
Kjo e dshproi Fahriun.
Miran, foli pas pak ai, ti e meriton t t informoj se Xhabiri na ka drguar nj letr t gjith neve,antarve t Qendrs Ekzekutive,pos teje.N at
letr ai krkonte q ne t t mnjanonim ty heshturazi. Kt propozim q
ngjante n urdhr e kishte arsyetuar me disa shpifje tepr skandaloze.Aishkruante se ti po i dekonspiron vendimet e QEs n mnyr imorale, se gjoja
me ty bka marrdhnie seksuale Fllanza. Pastaj ajo ia prcillte njeriut t
Sigurimit q sht i kamufluar si diplomat n Ambasadn Shqiptare n
Stockholm.Prej andej u prcillkan n Tiran.Xhabiri gjoja i merrte vesh kto
nga kushriri i tij, Sal Shatori, q sht oficer i lart i Sigurimit, sektori pr
kosovart q arratisen n Shqipri.I kishte shkruar edhe ca shpifje t tjera,por
kjo m sht dukur m skandalozja. M keq m erdhi pr Fllanzn sesa pr
ty,sepse sht grua plak,nn e dy fmijve,nj patriote e ndershme,e zgjuar
dhe shum e angazhuar.M fal q nuk t kam treguar deri sot ngase na kishte
urdhruar ta mbanim sekret. Por, falsifikimi q bri ai sot, dhe ty t lumt q
e zbulove, po m shtyn t mos e mbaj sekret at letr.
Jo, nuk e gjykoj si skandaloze, zuri t prgjigjej Mirani pas ca astsh.
442

Prmbajtja e asaj letre m dmton mua, fyen Fllanzn, dmton edhe Lvizjen n Perndim. Por, skandali i falsifikimit q bri ai sot pr t na manipuluar i ka pasojat m t rnda n Kosov. Ashtu si na ka manipuluar ne n
emr t drejtuesve t Lvizjes n Kosov, po kshtu i ka manipuluar ata, n
emr t Qendrs son Ekzekutive, sigurisht me letra t shkruara po me
qumsht. Pr sa kam dgjuar nga ca bashkatdhetar q kan ardhur nga
Kosova, por ende nuk i kam t verifikuara, ai po urdhron grupime t patriotve n Kosov q t formojn parti lufte,parti komuniste dhe t ngjashme,
duke krijuar amulli e anarki atje. Nse kjo del e vrtet pasojat do t jen t
mdha pr t mos thn tragjike. Besoj, tashm, vazhdoi ai, edhe ty t
sht mbushur mendja se ne duhet t mbajm sa m par kuvendin e
Lvizjes n Perndim. Na duhet organizimi i mirfillt q t minimizohen
veprimet anarkike m pasoja t rnda pr konsolidimin dhe forcimin e
Lvizjes. Veprimtaria e ktyre t katrve, pas atentateve, sht goditje e rnd
pr ne. Ne duhet t gjejm forma ta disiplinojm e kontrollojm Xhabirin,
sidomos sa i prket manipulimeve q po u bn radhve tona n Kosov.
Vetm m udhzo se si duhet t punoj se tani e tutje do t jem n ann
tnde dhe do t m falsh pr padrejtsit q t kam br n t kaluarn! u
prgjigj Fahriu.
Nuk sht zgjidhje t ndrrosh kraht, por t prpiqesh t prkrahsh t
drejtn rast pr rast, shtoi Mirani.

22.
N korrik u organizua tubimi informativ me aktivistt e Lvizjes. Vendtubimi: Shtpia ku ishte br dasma e Kadriut dhe Sarands, alias Bules, n
periferi t Bien-Bein n Zvicrs. Referuesit Xhafari e Xhabiri nuk lan gj pa
thn kundr Avdyl Prapashpins dhe prkrahsve t tij. Shumica e pjesmarrsve n tubim u ekzaltuan. Asnjri nuk doli n mbrojtje t Avdylit, i cili
tashm po prononcohej se nuk e njihte LRSHJn, por ruante vazhdim443

sin e organizimit t para 17 shurtit. Nuriu, alias Qerosi, i cili para disa muajve fshehurazi kishte kaluar n krahun e Avdylit, nga paknaqsia se nuk ishte
m arktar i Komitetit t Vllezrve Grvalla,ishte aty pr t prcjell tubimin
dhe pr t informuar padronin e tij t ri. Ai vlersoi si hap taktik q t diskutonte:
Mos u nxitoni,vllezr,me gjykime kaq t rrebta t krahut t shokut Avdyl
Prapashpina, sepse edhe ata vllezr tan jan dhe nj dit do t sqarohemi e
do t bashkohemi.
Diskutimin ia ndrpreu e qeshura ironike e mbi 100 pjesmarrsve.
Qendra Ekzekutive vazhdonte t mbante mbledhje her pas here,edhe pse
fillimisht ishte vendosur t bheshin nj her n muaj. N mbledhje t radhs mungonte Sadriu,alias Rrobaqepsi,meq ai vazhdonte t qndronte n
Turqi. N at mbledhje mungonte edhe Mirani, meq Xhabiri nuk e kishte
informuar. Xhabiri, prmes letrave q u kishte shkruar antarve t tjer t
Qendrs, pas letrs pr t ciln Fahriu e kishte informuar Miranin, i kishte
urdhruar antart e tjer q t mos e informonin Miranin, por ti thoshin se
nuk po mbahen mbledhje t rregullta.Fahriu e kishte informuar Miranin pr
kt veprim t Xhabirit. Ndrkoh ia kishte dhn n konfidenc kopjet e
ktyre letrave. Mirani u kishte shkruar pastaj Xhabirit dhe antarve t tjer t
QE nj letr si prgjigja ndaj letrave t Xhabirit.Sigurisht q nuk i kishte informuar se cili ia kishte dhn kopjet e letrave, por ia kishte demantuar shpifjet.
Pas ksaj letre t Miranit, Xhabiri u detyrua t bnte autokritik n mbledhjen e radhs. Tani e tutje Mirani ishte prcaktuar pr nj luft m intensive
kundr Xhabirit.
M 28 tetor 1983 mbahet demonstrat n Strasburg. Demonstrata qe e
fuqishme, por e shoqruar me nj incident. N flagranc u kapn duke fotografuar fshehtas nga makina, pjestar t policis sekrete franceze. Demonstruesit, duke menduar se jan spiun jugosllav, i sulmuan. Ata provuan t
444

iknin duke rrezikuar ti shkilnin me makin demonstruesit. U konfiskohet

aparati fotografik dhe nj ant e gruas q po ngiste makinn. N t gjendet
letrnjoftimin zyrtar lshuar nga Ministria e Brendshme franceze. Bisedimet
pr t kthyer kt dokument i zhvilloi Mirani. Francezt ofruan dhjet mij
DM, por Mirani nuk i pranoi, me shpjegimin se nuk e kishte letrnjoftimin
zyrtar, pos ants me dokumente t tjera personale. Mirani u premtoi atyre
se do tua kthente letrnjoftimin zyrtar kur tia dorzonte ai q e kishte marr
nga anta, pa pasur nevoj t paguanin.
N nntor t 83shit vjen nga Turqia Sadri Katunriu, alias Rrobaqepsi. Ai
fillimisht vendoset n Gjenev, te Xhabiri. Pas dy ditsh qndrimi aty, ata
zihen brutalisht mes vete n banes t Xhabirit. Xhabiri ndihet i detyruar ta
thrras n ndihm Miranin. T lutem, eja e ma hiq nga banesa kt skizofren anadollak! i thot n telefon.
Kur shkon n Gjenev, Mirani konstaton se znka midis tyre kishte qen
tepr skandaloze dhe e egrsuar. N banes t Xhabirit ishte nj gjendje as
luft as paqe. Akoma m pervers ishte fakti se Sadriu nuk kishte pranuar t
dilte nga banesa e tjetrit. Ai, kur erdhi Mirani zuri t arsyetohej: Jam friksuar nga udbashi Xhabir t iki nga banesa e tij. Ai kishte n plan t m nxirrte prjashta dhe t m vriste n rrug.Prandaj m i sigurt ndihesha n banes
t tij sesa prjashta.
Qetsohu, nuk ke nevoj t friksohesh m. Tani un jam ktu. Erdha t
t marr, i tha Mirani me ndjenj keqardhjeje.
Si t qe... qetsohem? zuri t prgjigjej Sadriu n gjendje prej t smuri,
kur ky UDB-ash, duke qen un ktu, zhvilloi bised telefonike me UDBn dhe foli n gjuhn serbe. Nga prmbajta e biseds m rezultoi se ky kriminel po fliste me eprorin e tij t UDBs.
Mirani po shikonte n drejtim t Xhabirit.Tjetri e kuptoi dhe filloi t prgjigjej me z t prmbajtur.
Shoku Miran, un bisedova me nj emigrant politik bullgar. Ai m tele445

fonoi pr bashkpunim. Papritmas, duke biseduar un, filloi t ulrij ky maskara,taman si i mendur.U ndjeva keq,meq bashkbiseduesi po e dgjonte
ulrimn e ktij kokkrisurit. Sigurisht se mu tmerrua edhe gruaja.
Me nj emigrant politik bullgar!? shfaqi habin Mirani! Po ti nuk na ke
folur ndonjher pr t.Ma shkruaj emrin dhe numrin e telefonit bullgarit q
ta verifikoj nse vrtet ekziston ky individ.
Ai m telefonoi dhe nuk ia mbajta n mend emrin e nuk ia di as numrin.
Nuk po t kuptoj, si bisedove pr bashkpunim me njeriun q nuk ia dije
as emrin dhe as numrin e telefonit? Mir, kt do ta sqarojm n mbledhje,
t shtunn.
Me emigrantin bullgar e kemi ln t takohemi, pasi ai do vij enkas nga
Franca, u prgjigj Xhabiri i rrshqitshm si njal.
Sadriu i qetsuar tashm po shfaqte knaqsi fmijrore kur pa sesi Mirani
e mori n pyetje tjetrin.
Do t na japsh leje? iu drejtua Mirani Xhabirit, ne po shkojm dhe
do t takohemi nesr n orn 10.00, n banes t Hakanit. T lutem, porosit
nj taksi t na oj n stacion t trenit!
Xhabiri u gzuar q ai ia nxori Sadriun nga banesa, por kt gzim ia ndrydhi dyshimi.
N stacion Mirani dhe Sadriu morn trenin pr n Bil/Bien. Gjat rrugs
Sadriu po mundohej ta bindte Miranin:
Xhabirin e ka drguar UDBja q ta shpartalloj Lvizjen ton. Pr kt
qllim e kan sajuar arratisjen e tij nga burgu i Prishtins. E si mund t quhet
arratisje vetanake,kur Xhabirin e kan vozitur me mercedes t zi t Komitetit
Krahinor t Lidhjes s Komunistve t Kosovs nga burgu i Prishtin e deri
n Slloveni,te kufiri me Italin!? A ke besuar ti se vrtet Xhabiri sht arratisur
nga burgu dhe se at vrtet e ka ngarkuar OMLKja pr ta prfaqsuar n
bisedimet pr bashkim?
Sadri,t lutem mos nxito, ia ktheu Mirani, sepse Xhabirin e kemi shok,
bashkveprimtar e tashm edhe udhheqs. Edhe un kam dgjuar prgo446

jime t ngjashme nga m t llojllojshmet pr t, pr ty, pr mua dhe pr t

tjert. UDB-ja sht e specializuar n luft speciale t dezinformimit. Ne duhet t flasim vetm me fakte dhe t mbrojm njri-tjetrin nga dezinformatat.
Pse, nuk tu duk fakt biseda telefonike e Xhabirit me UDB-n? Ti me dy
proteza ia bre mat.
Tham,pr kt rast do t bisedojm nesr n mbledhje,sepse nuk sqarohen kto gjra duke biseduar n dyshe, si na sht br shprehi, mbajti
qndrim Mirani duke mos dashur ta vazhdoj m gjat kt bised, meq
ndaj Sadriut kishte dyshime akoma m t mdha sesa ndaj Xhabirit.
Pastaj ra nj heshtje e nder.Pauza i dha Sadriu favor t mendonte sesi duhej
ta prvetsonte Miranin n kt betej kundr Xhabirit, q pas eliminimit t
tij ti kthehej t parit.
Mbase je informuar, shoku Sadri, se un kam folur vetm keq pr ty, kam
pasur shum paragjykime i tha Mirani.
Kam dgjuar, por ti ke folur vetm para Jusufit dhe jo para t tjerve. At
je munduar ta bindsh q t mos m dgjoj mua, por ai ishte tamam burr,
tani hero dhe prandaj nuk ke mundur tia lkundesh besimin ndaj meje, si
veteran i kauzs kombtare q jam.
Sepse ishte idealist dhe ti e ke shprdoruar idealizmin e tij n emr t ilegalitetit e konspiracionit. Shpeshher, n emr t ilegalitetit e t konspiracionit
bhen shprdorime t mdha, pasi n kt gjendje sht vshtir t verifikohet e t kundrshtohet udhheqsi. Kurse ti vazhdon t besosh se ai t kishte
idhull ngase e meritoje, se akoma t ushqen deliri i madhshtis prej veterani,
ia priti Mirani duke ironizuar pozn prej veterani fodull.(Kt gjendje duhet
shfrytzuar pasi e kam n dor deri nesr kt satrap! mendoi Mirani).
Ather, prse nuk e kontaktove Jusufin pr m shum se nj vit e gjysm?
Isha i demoralizuar dhe doja ti kthehesha jets private.
Nuk gjykoje se ia kishe borxh q ta kontaktoje dhe ta njoftoje, qoft edhe
pr kt vendim tndin? Ai priste me padurim kontaktimin me ty.
Nuk kisha vullnet ta kontaktoja m.
447

 Dhe t erdhi ky vullnet n qershor t 81shit?

Ather m erdhi morali, ngase populli yn heroik e tregoi veten.
Si shum t paska vonuar vullneti q t vij nga Kosova deri n Stamboll,
pasi populli e tregoi veten gjat marsit dhe n fillim t prillit!
Sa i karrabytht qenke, si gjyqtar hetues! e ndrpreu Sadriu.
Ne bised t lir po bjm dhe nse ndihesh i bezdisur mund t hesht.
Jam i ri dhe po dshiroj t informohem e t msoj prej teje, se t kemi veteran me prvoj t madhe patriotike! ironizoi tjetri.
Po m vjen mir q ti, si i ri e i paprvoj dshiron t msosh nga prvoja ime e madhe, si veteran q jam, u krekos akoma m shum Sadriu.
Sapo kontaktove me Jusufin, ia sugjerove Xhafar Durdelin, alias Skenderin dhe Nuri Syleviqin, alias Qerosin. I njihje ti ata?
Personalisht nuk i njihja, por kisha porosi nga udhheqsi i organizats
son.
K keni udhheqs?
Shkove larg. Kemi disiplin konspirative strikte. Pastaj nuk do t mbtet
t msosh asgj nga historia.
Tani jemi bashkuar dhe jemi antar t t njjtit organ udhheqs. Vrtet
edhe tani m duhet t pres t informohem nga historia pr njerzit q na i
keni sjell n udhheqje t Lvizjes?
Bashkim i thua ti ktij tonit? pyeti Sadriu. A po sheh ka po shkruan
Avdyl Prapashpina, oficeri i qelbur i UDB-s!? A u binde kush sht Xhabir
Shatori, edhe ky udbash i kamufluar!? Me kta t bashkohemi? Kurr. Kur
u grinda me Xhabirin, mendova se vetm me ju t Frontit duhet ta vazhdojm Lvizjen, pasi ata jan komunist dhe n bisedime pr bashkim prfaqsonin organizime komuniste. Komunistt gjithher na e kan ngulur.
Po edhe n radh t Frontit kishim komunist dhe antikomunist. Un
kisha qejf t bhesha komunist, por ma vun kusht q ti shkurtoj flokt, t
mos vesh xhinse, t disiplinohem...
Ku i dihet, ndoshta edhe ti do t bhesh komunist!
448

 Jo, shptova, se tani t kam ty udhrrfyes, ironizoj Mirani pa kuptuar

gj tjetri.
Ashtu pra, je djal i mbar dhe di t m respektosh mua, veteranin.
Kur ishim te udhheqsi i organizats suaj, po t informoj se Jusufi na pat
thn se Metush Krasniqin e kishit udhheqs kryesor t organizats. Pr
kt ai ishte i sigurt,meq ia kishe thn ti n bes.Kt informim e krkonin
n Kosov, meq atje gjat muajve qershor e korrik po diskutohej pr bashkim t organizatave t fshehta, por nuk po e gjenin udhheqsin tuaj. Kur i
shkuan Metushit ata t OMLK-s q t bisedonin pr bashkim, ai pranoi t
jet udhheqs i organizats. Bile pat thn se ajo organizat ekziston vetm
n kokn e Sadri rrobaqepsit defektoz.
Jan spekulime t atyre komunistve qelbanik.
Komunist jan edhe Nuriu, Xhafari dhe kta prfaqsuesit me t cilt ti
krijove LRSHJn ose LRSSHJn. Pastaj edhe Jusufi ishte enverist i flakt.
Por,Jusufi nuk ka qen komunist.Enverin e ka dashur vetm si burrshtetas shqiptar, ndrhyri Sadriu duke e ln qllimisht si t harruar Nuriun,
Xhafarin, Avdylin e Xhabirin.
A e ngarkove ti Nuriun prmes telefonit, n mngjesin e 18 janarit, q t
drejtonte ceremonin mortore?
Po, edhe ai sht veteran i shtjes kombtare, kurse ti je akoma i ri e i
paprvoj.
Po Drits, bashkshorts s Jusufit, i ke dhn ndonj urdhr?
Sigurisht, por ato i prkasin tashm historis dhe kishin t bnin me
ishorganizatn ton, e cila sht bashkuar n Lvizjen pr Republik.
Pak m par nuk e njohe ket bashkim.
E njoh vetm hisen time t ktij bashkimi.
E si u ndaka n pjes ky bashkim?
Do ta msosh shpejt,pasi krahu yn dhe juaji do ta fusin n dor Lvizjen
q e kam formuar un. Avdyl udbashin e mnjanuam, nesr po e menjanojm edhe Xhabir udbashin.
449

 E dije ti se Avdyli ishte oficer i lart dhe legal i UDBs dhe njherit edhe
komunist, bile edhe Kryetar i Partis Komuniste dhe pranove t bashkoheshe me t?
Po, e dija, por organizata m detyroi q ta bj bashkimin me t.
Organizata q nuk po e njihte askush n Kosov, as edhe Baca Metush.
Mirani mendoi t vazhdonte avazin e deklasimit t tij,por u frenua meq kishte dshir t informohej sa m shum,sado q biseda po i dukej m shum
e lezetshme sesa informuese.
Organizatn ton do ta njoh historia. Kjo sht merita jon, sepse kemi
zgjedhur konspiracionin m t sofistikuar. T tjert prdit po i zbulon e burgos UDB-ja.
Se mos po mbeten si shum gjra pr ti treguar historia dhe nuk ia del
dot, tha duke qeshur Mirani. A i ke caktuar ti tre veta dhe Xhabiri tre veta
n Kosov, t cilt i kemi antar t organit ton udhheqs dhe nse po, si
funksionojn ata, pasi nga krahu yt asnjher nuk na ka ardhur gj nga ata
tre?
Gnjen ai udbash,as un e as ai nuk i kemi emruar nga tre veta,n pjesn
e organin ton udhheqs brenda n Kosov. Ai vetm po e manipulon gatishmrin e patriotve t dshmuar duke i viktimizuar ata.
Pothuajse harrova t t pyes pr rastin e Musa Hotit. Vrtet, pse e kooptove at n organin ton drejtues?
Sepse bri akt t madh patriotik kur vrau nj shka.
N organ nuk morm vendim t till. Ather nga i more ti kompetencat q t thirresh n emr t organit ton kur e kooptove at?
Sepse un jam themelues i Lvizjes dhe kam t drejt t kooptoj kdo q
e meriton.
Kshtu mbase t sht lejuar n ish-organizatn tnde, por kshtu nuk ke
t drejt dhe nuk do t lejojm t shprdorosh organizatn. Ktu vendimet
duhet ti marrim kolegjialisht dhe asnjrit nuk na lejohet t bjm kso shprdorimesh.
450

 Un jam lider dhe m lejohet. Nuk sht logjike q un dhe ti t kemi

prgjegjsi t njjta, ndrhyri Sadriu.
Kjo form nuk i takon liderit, por bajraktarit.
Shum m mir i kemi pasur punt kur jemi udhhequr nga bajraktart.
T plqyeka bajraktarizmi sepse kt institucion e patn themeluar
pushtuesit turq pr t mbajtur nn kontroll rebelimin e popullit ton t pushtuar. Vet fjala bajraktar dshmon se sht institucion i themeluar nga turqit,
meq n shqip do t thot flamurtar.
Mos e zgjat,se ve hajrin ia kemi pa Turqis q na pat myslimanizuar,prndryshe do t ishim br shkie.
Na pat myslimanizuar me dhun.E pse nuk u bn shkie shqiptart katolik e ortodoks? iu kundrvu Mirani, por duke menduar se nuk ia vlente ta
vazhdonte bisedn me kt turkoshak,vendosi ti rikthehej kooptimit t Musa Hotit. A je vetdijesuar tani se ke gabuar q e pate kooptuar Musa Hotin?
Ai, deri n momentin kur vrau bashkveprimtarin e tij, nuk ishte antar, por
kundrshtar i Lvizjes. Me krimin q bri dhe prmes kooptimin q i bre, ti
inkriminove e komprometove Lvizjen. Pastaj ai, duke shprdoruar kooptimin nga ti, na ka shkaktuar dme e prarje t mdha, duke i urdhruar se si
t veprojn aktivistt tan naiv, prmes letrave q ua drgonte.
Ngadal he burr,ai sht patriot dhe kuadr meritor n organin ton dhe
pr kt ne duhet t krenohemi...
Sipas kutit tnd t vlersimit naiv dhe sipas shijes e prcaktimit tnd.
Lajmrimi q u b prmes altoparlantit shnoi arritjen e trenit n stacion t
Bil/Bienit, duke ia ndrprer fjaln Miranit.
Caku i fundit pr ta ishte banesa e Hakanit dhe Sarands, alias Bules.
Pas prshndetjeve, Hakani iu drejtua Miranit me t qeshur:
T lumt,Miran! Ia hoqe belan Bacalokut nga shtpia dhe ma solle mua.
Mendova se ktu do ta ket m s miri, pasi jeni t t njjts mosh dhe
do t mirkuptoheni. Pastaj ky sht rrobaqeps dhe ndoshta ta pret edhe ty
ndonj kostum.
451

 T lumt, i ke llafet si t ishe plak me mjekr! ia pati Hakani.

23.
Nj dit pas znks s madhe, m 13 nntor, mbahet mbledhje e QE.
Pjesmarrs: Xhabiri, Sadriu, Mirani, Xhafari, Hakani, Saranda dhe Fahriu.
Srish plas shamat e madhe ndrmjet Xhabirit e Sadriut. Mbledhjen po e
drejtonte Mirani, meq t gjith ishin pajtuar se ai do ta pleqronte drejtsisht
kt znk, n dukje aksidentale. Dgjohen t dy. Meq Sadriu e Xhabiri nuk
po ofronin fakte t reja, pos akuzave reciproke q diheshin, Mirani tha:
Do tju lutesha t dgjoni me vmendje, sepse ju po mendoni se ne jemi
naiv dhe mund t vazhdoni t talleni me ne, si jeni tallur deri tani. Ju kto
prarje i keni t inskenuara, t shpifura dhe tani vetm po aktroni q ne
vazhdimisht t merremi vetm me prarjet q po i impononi artificialisht.
Kt skenar nuk e di se kush e ka br dhe cili prej jush sht regjisori. Ndoshta sht Avdyli, si oficer i UDBs, i cili nuk e sheh t nevojshme t marr
pjes ktu. Ju sajuat bashkimin pr t plagosur vendimet q patm marr n
agun e 17 Janarit, Jusufi, Kadriu, Bardhoshi dhe un. E bt kt n kuadr
t nj makroskenari: T vriten lidert e lvizjes q po lindte n momentin kur
ata nuk po mund t manipuloheshin m nga dezinformatort q na kishin
rrethuar,n momentin kur ata po bnin bashkimin n nj organizat me perspektiv. Ju mundt t deprtonit, sepse na u vran lidert dhe ne ishim t
pafuqishm e naiv pr tu mbrojtur nga deprtimi juaj. Juve, t katrve, ju
bashkoi dikush dhe ju urdhroi t sajoni bashkimin n LRSShJ. Ishit gjoja
prfaqsues, ju kishin ngarkuar gjoja organizatat q ju u shtirt se i prfaqsonit. Ju deprtuat duke shprdoruar fatkeqsin e rnd t bashkshorteve
t Jusufit e Kadriut. Ju deprtuat duke shprdoruar goditjen e rnd dhe
naivitetin e hilen e Nuriut, Hakanit, Fahriut. Ju deprtuat duke shfrytzuar
pafuqin time pr tu mbrojtur, sadoq q nga momenti i par kam qen i
vetdijshm pr rolin tuaj. Ju vepruar n baz t megaskenarit q t fillonit
menjher t praheshit, sapo shpallt publikisht bashkimin e shpifur, pr ti
452

dhn kshtu goditjen prfundimtare patriotve q u shkonin mbrapa Jusufit

e Kadriut. Sepse donit t impononit vetm grindje e vllavrasje midis nesh.
Kto t gjitha po jua them nj ik m shkoqur n kt mbledhje,meq m
caktuat si pleqnar t grindjes suaj t fundit q po m duket fragment i megaskenarit tuaj komplotist. Kto po jua them sepse tani jam kaq i fort sa tju
kundrvihem, meq jan ndrgjegjsuar edhe Hakani, edhe Saranda, edhe
Fahriu dhe shum t tjer. Kt po jua them, sepse nuk po mund ta duroj
talljen q po na bni, as bindjen q keni se mund t na manipuloni pafundsisht, si naiv q na pandehni. Kt po jua them tani q tjua japim shansin e
fundit: o do t bheni bashkveprimtar konstruktiv, o m nuk keni prse
vini n mbledhje t organit ton! Kt po jua them tani, pasi jam i bindur se
edhe n kt mbledhje shumica e votave jan n an time. Ktu e tutje nuk
do ta pleqrojm grindjen tuaj,sepse jemi t mbisunduar nga mllefi e hidhrimi q kemi karshi jush. Pleqrimin do ta bjm n ndonjrn nga mbledhjet
e ardhshme, kur ju t jeni prgatitur pr akuzat e rnda q jua bra. Do tju
bja padrejtsi t krkoja q t mbroheni nga kjo akuz, t ciln un kam filluar ta prpiloj q nga mngjesi i 18 janrit t 82shit e deri tani q e shfaqa.
Me kaq prfundon ky rend i puns. Kush sht dakord q pleqrimin dhe
marrjen e vendimeve pr kt pik ta shtyjm pr mbledhjen tjetr?
Sapo bri kt pyetje ai e drejtoi shikimin kah Fahriu, Saranda e Hakani, q
ata t mos e zhgnjenin. Fatmirsisht Saranda ngriti dorn e para, t ciln e
shikoi me habi Hakani. Menjher pas saj e ngriti Fahriu dhe me zvarritje e
ngiti edhe Hakani. Q t tre komplotistt, si i akuzoi Mirani, u shokuan nga
votimi i tyre, por nuk bn z.
Shoqja Sarand, shno n procesverbal: Me shumic votash u vendos
q pleqrimi dhe marrja e vendimit pr grindjet midis Xhabirit e Sadriut t
shtyhet pr mbledhjet e ardhshme.
Po n kt mbledhje u mor vendimi pr demonstrat n Bruksel, m 10
dhjetor, Ditn Ndrkombtare t t Drejtave t Njeriu. Mirani u ngarkua
prgjegjs organizativ, sepse ai e njihte m s miri emigracionin n Belgjik.
453

Pastaj u mor vendimi pr t organizuar vizit me rastin e prvjetorit t 2t

n varrezat e Stutgartit (organizimi iu besua Fahriut), si dhe mbajtja e
akademive prkujtimore n shum kryeqendra.
24.
Mirani shkoi n Bruksel pr t organizuar demonstratn. Kshilli i Lvizjes
n Bruksel cakton dy veta, Muzaferin dhe Tahirin, q t bnin paraqitjen e
demonstrats n polici. Kur shkuan, policia i informoi se nj demonstrat e
kishte paraqitur Enver Hadri bashk me nj parlamentar belg, emrin e t cilit
nuk e kishin mbajtur mend Muzaferi dhe Tahiri. Mirani kontaktoi me Enver
Hadrin pr tu informuar se n emr t kujt e kishte paraqitur demonstratn.
Mori prgjigjen se e kishte paraqitur n emr t Lvizjes dhe t Komitetit pr
mbrojtjen e t drejtave t njeriut. Pr kt, kishte sqaruar Enveri, kishte nj
shkres nga Xhabiri, prmes t cils e kishte ngarkuar t bnte paraqitjen e
demonstrats. Enveri me at rast ia dha letrn Miranit, i cili sapo e lexoi mendoi me vete: ka bn kshtu ky far pushti? N mbledhje ngarkohem un
pr organizim t demonstrats, kurse ky n prapashpin ngarkon Enver
Hadrin.
N rregull, tumiri Mirani, meq t paska ngarkuar Xhabiri, por kij
kujdes q t mos bsh ndonj aventur kompromentuese.
E di platformn e Lvizjes, e pranoj at, kam shprehur dshirn pr tu
antarsuar,por Kshilli i Lvizjes n Bruksel nuk po m pranon, u prgjigj
Enveri. Pastaj edhe Komitetin pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut e ka
themeluar n Kosov Xhabiri dhe mua m ka emruar pr kryetar t tij ktu
n Bruksel.
T premtn n mbrmje Mirani bashk me Enisin dhe Islam Un shkuan
pr t takuar srish Enver Hadrin,pr t diskutuar nse gjithka ishte n rregull me demonstratn q duhej t mbahej t premten. Takimi u caktua n
banes t Relat Satatajt. Aty ishin t pranishm edhe pes veta, q veten e
quanin bashkveprimtar t Enver Hadrit. Gjat bisedimit, Mirani i krkoi
454

Enverit ta shihte lejen e demonstrats.Ai nxori nga anta kopjen.Mirani hetoi

se fotokopja kishte montime falsifikuese, prandaj iu drejtua Enverit:
Ma jep origjinalin, sepse kjo kopje, si po shihet sht e falsifikuar.
E kam n banes, tha tjetri.
Shko merre! e urdhroi Mirani.
T tjert than se nuk ishte e nevojshme, pasi kopja mjaftonte. N kt
moment Miranit ia mori mendja se Enveri duhej ta kishte n ant origjinalin,
ndaj i tha:
Ma jep antn! dhe me nj t zgjatur dore ia rrmbeu at.
Nuk ke t drejt t ma kontrollosh antn, sht personale! kundrshtoi Enveri.
Ke ardhur me kt ant n bised sqaruese, prandaj edhe anta i takon
ktij bashkorganizim! ia preu tjetri.
M n fund e gjeti origjinalin.
E sheh mor maskara, origjinali sht n emr t belgut Michel R. dhe
tndin. Lvizja nuk prmendet fare ktu. Kush sht ky belgu?
Parlamentar, tha Enveri.
I cils parti? pyet Mirani.
I Partis Komuniste Belge, u prgjigj duke belbzuar ai.
I Partis Komuniste Belge,i partis q akuzohet nga shteti i ktushm dhe
nga mediat se financohet nga Bashkimi Sovjetik? pyeti dhe konstatoi
Mirani, duke u habitur pr kt veprim t Enverit, i cili tani po heshtte i zn
me pel pr dore.
Dgjo ktu, maskara! foli Mirani i revoltuar, tani sht von ta anulojm demonstratn,meq autobust me bashkatdhetar jan pr rrug.Nesr
ti do t sillesh disiplinueshm, pa folur me asnj gazetar. Do ti caktojm dy
veta, midis t cilve duhet t qndrosh gjat gjith demonstrats. Kurse pr
kt komprometim q na ke br duhet t japsh nj shpjegim pas demonstrate. Ndoshta t kujtohet se nj veprim t ngjashm ke br edhe n prill t
81-shit. Ather, dy dit para se Stane Dollanci n Beograd t mbante kon455

ferenc shtypi me gazetar t huaj, ti ke mbajtur ktu n Bruksel nj konferenc shtypi. Stane Dollanci u tha gazetarve n at konferenc se n trazirat
e Kosovs sht i involvuar edhe Bashkimi Sovjetik. N pyetje t gazetarve
pr argumente, ai tha se mund t informohen pr konferencn e shtypit n
Bruksel, q e ka mbajtur para dy ditve nacionalisti shqiptar Enver Hadri, i
cili ka thn se statusin e Republiks do ta fitojm me ndihmn e Bashkimit
Sovjetik. Edhe tani po t njjtn metod ke prdorur pr ta komprometuar
veprimtarin ton lirimtare. Si mund ta shpjegosh q ti n opinion, prmes
shkresurinave e llafomanis sate paraqitesh si nacionalist antikomunist, kurse
n praktik bashkpunon me struktura komuniste ose thua se do ta fitojm
Republikn me ndihmn e Bashkimit Sovjetik? Kshtu po jep prova q Perndimi t mos e prkrah krkesn e drejt t popullit ton pr status t Republiks. Sigurisht, prgjigje nga ti nuk dua t dgjoj tani, sepse jam shum i
irituar dhe i revoltuar.
T gjith heshtn.
Natn e mir jua dshiroj juve t tjerve, kurse kt maskara e znt mallkimi i popullit, prshndeti e mallkoi Mirani.
Kur doln jasht,Islami i propozoi atij t shkonte tek ai pr t fjetur se kishte
m shum dhoma se Muzaferi. Pas plot njzet minutave, rreth ors 22.30,
sulmuesit e paidentifikuar cingruan n dern e shtpis s Muzaferit. Ai doli
ta hapte dern duke menduar se po kthehej Mirani. Sulmuesit nga makina
shtin me rafale revoleje drejt tij, por plumbat nuk e qlluan. Menjher u
mblodhn antart e Kshillit t Lvizjes dhe vendosn t mos e bnin t
madhe dhe as t mos e informonin policin. Gjykuan se situata do t tensionohej para demonstrate dhe policia mund t merrte vendim pr anulimin e saj.

456

SINOPSIS N FORM MOZAIKU

*
M 18 dhjetor mbahet mbledhja e radhs e QE t LRSHJs. N mbledhje Komisioni pr analiz t shkrimeve t Xhabirit n Zrin e Kosovs, t cilin e
kryeson Mirani, paraqet raportin. Xhabiri nuk i pranon kritikat q i bhen.
Gjithashtu ai kundrshton edhe referimin e Miranit pr rrjedhn e demonstrats n Bruksel. Pr grindjen ndrmjet Sadriut dhe Xhabirit nuk diskutohet fare, meq Sadriu nuk ishte i pranishm n mbledhje.
*
M 11 janar 1984 n Prishtin policia vret veprimtart Rexhep Malaj e Nuhi
Berisha. Miranit i tregon nj bashkatdhetar, i cili sapo qe kthyer nga pushimi
n Kosov,se skuadronet speciale t policis i kishte komanduar oficeri Tahir
Zemaj. Ai ishte kritikuar nga eproret e tij pr joprofesionalizm dhe pr kt
arsye ishte degraduar n pozit m t ult t prgjegjsis. Ky vendim ishte
arsyetuar me inatin e tepruar t oficerit Tahir Zemaj,q t vriste kundrshtar
t pushtetit, prndryshe ai kishte mundsi ti arrestonte t gjall Nuhiun e
Rexhepin,pasi po u mbarohej municioni.N pamundsi t verifikimit t ktij
informimi, Mirani e arkivoi at n mbamendje t tij. N t njjtn koh ai po
e akuzonte Xhabirin se kishte faj t trthort n kt vrasje, meq kta dy
veprimtar t shquar si duket i kishte irrituar me urdhrat kontradiktor e konfuz q ua jepte rrejshm n emr t Qendrs Ekzekutive t Lvizjes, deri
edhe t atill q ata t formonin parti komuniste ose parti lufte.Kto fajsime
Mirani i mbshteste n (dez)informatat q i bnte gjoja rastsisht Xhabiri.N
fakt ai u tregonte Miranit,Hakanit dhe t tjerve,q t vetlavdrohet pr sukseset udhheqse t tij t ilegales n Kosov. N t njjtn koh n Kosov
arrestohen Kader Osamani dhe dhjetra t tjer. Disa veprimtar t dekonspiruar kalojn n ilegalitet t thell dhe vendosin t arratisen n Perndim.
457

Edhe pr kto arrestime dhe vendime pr arratisje jasht Kosove, Mirani m

shum po i hidhrohej Xhabirit sesa policis, me arsyetim se policia at pun
kishte, kurse Xhabiri nuk duhej t impononte gjendje irituese n radht e
organizuara n Kosov, q kishin pr pasoj gjith kto goditje t rnda.
*
N janar u organizua vizita te varret e Jusufit, Kadriut e Bardhoshit, n varrezat e Shtugartit. Mirani nuk e mbajti fjaln e rastit, pasi akoma nuk ishin
ndrprer prgojimet, shpifjet e akuzat ndaj tij lidhur me atentatet, nga krahu
i Sabitit e Xhafarit.
*
M 21 janar mbahet tubim komemorativ pr Rexhep Malajn, Nuhi
Berishn, Jusuf Grvalln, Kadri Zekn dhe Bardhosh Grvalln. Tubimi
mbahet n Sant Gallen t Zvicrs. Sejment e Xhafarit e t Sabitit sulmojn
fizikisht n tubim ithtar t Xhabirit. Pasoj: nj i plagosur.
*
M 8 shkurt n Prishtin policia vret veprimtarin Bajram Bahtiri.Flitej se n
kt vrasje kishte dor kushriri i Xhahilit, i cili duhej t kishte informuar
policin pr vendndodhjen e Bajramit, q kishte kaluar n ilegalitet.
*
M 2 mars organizohet demonstrat e fuqishme n Gjenev,pastaj mbledhja e QE t LRSHJs. Kjo mbledhje u mbajt n situat t tensionuar, meq
Mirani fajsoi Xhabirin pr vrasjet dhe arrestimet n Kosov, me arsyetimin
se ai kishte provokuar anarki organizative,i kishte futur organizimet ilegale n
kundrthnie organizative e ideopolitike midis tyre. Gjitha kto po ndodhnin, si e akuzonte Mirani Xhabirin, si rrjedhoj e urdhrave dhe udhzimeve q Xhabiri i prcillte n Kosov prmes letrave t shkruara me qu458

msht, gjithher n emr t QE t LRSHJs, sado q ky organ nuk dinte

gj pr kt lloj veprimtarie destruktive t Xhabirit.
*
Po n mars arratisen nga Kosova n Zvicr disa veprimtarve t organizimeve t fshehta. Ksaj fatkeqsie t tyre po u gzohej Mirani, me shpres se
me ndihm t tyre do ti jipej mundsia ti mundte prfundimisht Xhabirin,
Sabitin, Xhafarin dhe sejment e tyre. Ndr kta t arratisur ishin A. A., alias
Abazi, E. Xh, alias Muhameti, M. Sh., alias Samiu, B. B., alias Bajrami, B. Ll.,
alias Bexheti dhe m von edhe M. Xh., alias Rrusta e t tjer.
Kur ata vijn n Zvicr,takojn s pari Xhabirin.Nga ai krkojn q ta takojn Miranin, por Xhabiri prpiqet ti izoloj nga Mirani. Njherit prpiqet ti
bind se Mirani sht destruktiv e anarkist. Ai veproi kshtu meq friksohej se ata do ta prkrahnin Miranin pasi ti dgjonin shpjegimet e tij pr gjith
rrjedhat jasht dhe pr rolin e Xhabirit n goditjet e rnda t organizimeve t
fshehta n Kosov. Shum shpejt lirohen nga izolimi q ua kishte montuar Xhabiri, takojn Miranin, dgjojn shpjegimet e tij dhe vendosin t pozicionohen pa u deklaruar formalisht n ann e tij. Kt e kuptoi Mirani dhe
zuri t ndihej i prforcuar n betejn kundr Xhabirit, Sadriut, Avdylit,
Xhafarit dhe sejmenve t tyre.

*
M 7 prill organizohet tubim i madh n Dsseldorf. Sejment e Sabitit dhe
t Xhafarit, ndr t cilt Xhahili, M.Z., M. D., Baca Zymri, e Faziti provokojn gjakderdhje, t bindur se do ti japin goditjen e fundit Miranit dhe bashkveprimtarve t tij. M. D., godet me thik prapa shpine Suliot Nelajn, kur ai
ishte angazhuar t qetsonte znkat q po ndodhnin n sken, prapa perde
pr t dal n mikrofon ose jo M. Z. Sapo Sulioti merr gotitjen e rnd,
shkon qetsisht deri te Mirani q gjendej n fund t salls.
459

 M drgo shpejt n spital se m sht ngulur thika prapa shpine!, i thot

ai pa buj e zhurm, pikrisht si nj trim i vrtet.
Di gj, cili t plagosi, se do tia bj n vend dekn? e pyet Mirani egrshan deri n trbim.
Mos e humb kontrollin! foli Sulioti duke e mbajtur tjetrin pr xhakete,
sepse ktu kemi grat e fmijt. Jan rreth 700 veta n sall. Aktivistt jan
t prndezur dhe po morn vesh pr plagosjen time do t shprthejn prleshjet e prgjakshme.
Mirani e dgjoi me vmendje dhe mendoi me vete:far trimrie e urtsie
prej kreshniku!.
Mendimet ia ndrpreu Sulioti:
Thirri mendjes dhe ec t shkojm me taksi n spital! Nuk duhet t thrrasim ndihmn e shpejt sepse do t vij edhe policia. Duhet t ruajm imazhin e mir q kemi tek organet gjermane, si njerz t urt e paqsor.
T lumt, or trim pr kt urtsi! tha Mirani duke zhveshur xhaketn t
ciln ia vuri mbi supe q t tjert t mos ia shihnin gjakun q nxirrte plaga.
Gjat daljes u ballafaquan me kushririn e Suliotit. Ai u shqetsua kur i pa
n at gjendje dhe pyeti:
Suliot, vlla, mos t plagosi ndokush n sken?
Jo, jo, e ndrpreu Mirani, vetm po dalim prjashta q t ajrosemi.
Vazhduan drejt daljes, por Murtezani u shkoi mbrapa, meq prgjigjja e
Miranit nuk e bindi. Kur doln jasht morn taksin q po priste para salls.
Prit, ku po doni, m tregoni t vrtetn? pyeti i alarmuar Murtezani.
Ec, futu me ne n taksi, do t bisedojm gjat rrugs! urdhroi Mirani.
Sapo u futn n taksi, Mirani i tha t voziste shpejt pr n klinik.
Pse n klinik? pyeti Murtezani i alarmuar.
Qetsohu, e kan plagos Suliotin me thik pas shpine! i tha ai.
Ndalo! urdhroi Murtezani taksistin duke iu drejtua Suliotit: Kush t
plagosi, vllai im se do t shkoj tia zbraz n gjoks?
Mos ndalo, m shpejt n klinik! urdhroi Mirani.
460

N sall, pasi M. Z., ia dhan prdhunshm mikrofonin sejment e Xhafarit, Xhahili, M. D., Faziti dhe t tjer, ai foli kundr Xhabirit e Miranit, duke
i akuzuar ata pr bandit dhe armiq t Lvizjes. T pranishmit n sall e
keqpritn kt paraqitje t tij,prandaj si n kor u ngritn vetvetiu pr ta lshuar
salln, duke protestuar kundr huliganizmit q e uzurpoi skenn.
Nga salla aktivistt shkuan n Klubin Emin Duraku dhe aty msuan pr
thikn prapa shpine dhe pr gjendjen e shndetsore t Suliotit. Me maturi
diskutuan gjith ngjarjen dhe, meq merrnin pjes shum veprimtar nga t
gjitha rrethet, jo vetm t Gjermanis, formuan nj komision n krye t t
cilit zgjodhn Fahriun.
Analizat, konkluzionet dhe propozimet e komisionit u prgatitn brenda
pak ditve, duke dnuar keqsjelljen e keqbrsve t asaj mbrmjeje, n krye
me Xhafarin. Xhabiri shfaqi kritika t shkruara ndaj ktij komisioni se prse
nuk e kishte vlersuar edhe Miranin si bashkfajtor.
*
Fundjavs vijuese Lvizja organizoi demonstrat n Bern. Pas demonstrate u b edhe mbledhja e QE-s. N demonstrat dhe n mbledhje nuk
morn pjes Sadriu, Xhafari dhe sejment e tyre. N vend q t merrte pjes
n demonstrat dhe mbledhje,Xhafari shkroi nj letr publike prej 12 faqesh
dhe ua drejtoi shokve t Stuttgaritit me rrethin. N letr ai komunikonte
daljen nga Lvizja e uzurpuar nga banditt si Mirani e Xhabiri dhe formimin
e Lvijes s vrtet. Prapa tij dhe Sadriut, n kt lvizje shkuan edhe
shtattet sejmen t tyre dhe epiqendrn e ktij fraksioni e ngritn n Suedi,
ku tashm kishte krkuar strehim politik Sadriu e M. Z., duke shkuar atje
edhe Xhafari.
*
Veprimtart e rinj q u detyruan t arratisen nga Kosova u bn krah i fort
pr t vn Lvizjen n binart e saj konstruktiv. Disa nga ata u kooptuan
461

n organin drejtues dhe n redaksi t Zrit t Kosovs. Tashm Mirani ndihej

akoma m i prforcuar dhe parashikonte avancim t madh t veprimtaris
dhe riorganizim t Lvizjes.Xhabiri nuk ishte m n gjendje t frenonte insistimin e kamotshm t tij pr mbajtje t nj kuvendi t gjr. Kt rrit dhe
kt avancim konstruktiv t Lvizjes Mirani e vlersonte edhe si fitore hakmarrse pr atentatet ndaj bashkveprimtarve Jusuf e Bardhosh Grvalla
dhe Kadri Zeka, edhe si hakmarrje pr atentatet e komplotet e mpastajme
politike e organizative. Mirani gzohej si fmij pr kto fitore, meq parandjente se s shpejti do t mundej edhe Xhabiri, si ishin mundur e deklasuar
Avdyl Prapashpina, Sabit Katunriu, Xhafar Durdeli dhe sejment e pakt t
tyre. Ky prforcim i Lvizjes oi drejt marrjes s vendimit pr t formuar
komisionin q do t hartonte projekt-programin dhe projekt-statutin e Lvizjes. Kto dokumente komisioni ua shprndau aktivistve t Lvizjes q t
jepnin mendimin pr to. N baz t atyre komisioni ripunoi edhe nj her
projektprogramin dhe projektstatutin, t cilt do ti paraqiteshin kuvendit
pr miratim.
25.
N prag t Vitit t Ri 1985 Mirani i drgoi nga Bremeni nj kartolin urimi
Renats. Katolins ia bashkngjiti edhe letrn:
E shtrenjta Renat,
Vrtet m ka marr malli pr ty. Mungesn tnde, n njfar mnyre, po ma kompensojn
miqt Johan dhe Helga S.
Dy zgjedhje t prdhunshme, por domethnse, n jet m kan dal t mbara: ajo q m
detyruan t arratisem nga atdheu dhe kjo q t vendosem te kjo familje e mrekullueshme.
Zgjidhja e par, e imponuar, m ndihmoi t jetoj dhe prjetoj zhvillimin e qytetrimit perndimor, t iki nga diktatura moniste dhe t jetoj n demokraci, do t thot, n liri pluraliste; t iki
nga prapambetja zhvillimore e kulturore dhe t jetoj n zhvillim t lart e t gjithanshm; t
iki nga prndjekja dhe t filloj me veprimtari t angazhuar patriotike, e cila m bri
462

bashkveprimtar e shok me Jusufin, Kadriun, Bardhoshin dhe shum t tjer. Por, nj nga
fatet domethnse qe edhe njohja dhe miqsia me ty. Vrtet ti ke qen akumulator i fuqishm
i shpirtit tim. Gjat ktyre gjasht viteve farkuam nj lidhje e miqsi t veant, t ciln ti dhe
un e kemi t vshtir ta shpjegojm. Por, nuk kemi nevoj ti shpjegojm ndjesit tona, pothuajse t pashpjegueshme me fjal e me shkrim...
Zgjedhja e dyt e imponuar u shoqrua me prparsi t shumta q gjeta n bashkjetes n
kt familje. Tashm po e ndjej si familje timn.
T kam folur pr ta n vizitat e rralla q ti kam br gjat ktyre dy viteve, por nuk po
prmbahem pa t shkruar edhe tani. N gjirin e familjes s ktij ifti t mrekullueshm jam
duke i ndier mrekullit.
Po mbushen dy vjet q kur un po jetoj n gjirin e ksaj familjeje. Tani q po mendoj pr
miqsin e tyre, po m duket si nj ndrr.
Po t shkruaj fillimisht pr aspektin material t ksaj bashkjetese. Tash dy vjet nuk m
sht lejuar t blej me para t mia asgj pr t ngrn e pr t pir. Sa koh q isha n shtpi t
tyre, vrtet u b edhe shtpia ime. Gjithher jam ushqyer n t njjtn tavolin familjare dhe
me t njjtin ushqim familjar. Mngjesin dhe drekn, gjat ditve t puns, i prgatit dhe i servon shrbtorja, kurse darkn e prgatisnim s bashku. Qiran, q ua paguante shteti pr
mua, ma jepnin e ma japin q ti kem pr t zhvilluar aktivitete. Dhe, qiraja ishte m e madhe
se ndihmat sociale q mi jepte mua shteti. Kshtu mu rritn mundsit financiare pr t udhtuar, mu rrit mundsia q t paguaj m shpesh bileta dhe jo si prpara kur drrmohesha
duke udhtuar pa bilet n tren, n t zez, si thoni ju gjermant. Vetm kur doja, shkoja
n dhomn time. Shtratin shpesh ma rregullonte shrbtorja, ndonjher edhe Helga e Jochani.
M ndodhte t m zinte gjumi n dhom t ndenjs, kur kishte n televizion ndonj film t
mir. Kur zgjohej ifti pr tu br gati pr pun, m gjenin aty dhe qeshnin m mua, duke me
qortuar se nuk duhej t flija aty, por t bja gjum t rregullt n shtrat. Kur nuk zgjohesha n
t njjtn koh me ta, m zgjonin vetm kur shtronin tavolinn, pasi arsyetoheshin se po u shijonte kaftjalli m shum, kur hanim s bashku.
Tani, besoj nuk po t bezdis, nse t shkruaj edhe pr aspektin shoqror e shpirtror.
Prkujdesi shoqror i Jochanit dhe Helgas ka qen nj ndihm e madhe pr mua, pr t prballuar gjendjen e rnd pas atentateve dhe goditjeve t pastajme. Kta, jo vetm q jan shum
njerz t mir, por jan shum me kultur, prandaj jan t angazhuar politikisht dhe sidomos
463

n aktivitetet qytetare n lagje dhe n qytet. Kjo prvoj e tyre m ndihmonte, meq ata nuk
prtonin t bisedonin m mua, gjat dhe shtruar, pr t gjitha peripecit e mia n veprimtarin
ton kombtare. Kshillat e tyre po i moj, po i ndiej t pazvendsueshme. Meq jan mjek
t mir, ata shpesh m kan br terapi, kur kisha kriza psikike e strese nga lodhja dhe mrzit gjat veprimtaris sime. O zot, ti nuk mund ta marrsh me mend, meq edhe un nuk
kam mundur e nuk mundem t t shpjegoj se far goditjesh e vuajtjesh kam psuar nga ca,
u thnin bashkveprimtar, me t cilt isha i detyruar t bashkudhhiqja Lvizjen ton. Dhe,
sikur t mos i kisha kta ktu, q t ma kompensonin prkujdesjen tnde, do t kisha prfunduar n mendin ose do t kisha br vetvrasje. Prandaj, shikuar n kt aspekt, un jua
kam borxh juve jetn, sepse ndihma e prkujdesi juaj m kan ndihmuar shum q un t
mbijetoj tmerret q prjetova, q nga momenti kur ndodhen atentatet ndaj shokve t mi,
Jusufit, Kadriut e Bardhoshit.
Bashkjetesa aktive, dyvjeare, n kt familje t mrekullueshme m ka ndihmuar shum
pr ndrgjegjsim social e politik. Nuk m vjen turp ta them se m ka ndihmuar shum edhe
n emancipimin tim kulturor e qytetar.
Nj ndihm e madhe shpirtrore pr mua ishte dhe sht, dashuria e madhe dhe reciproke
q krijova me tre fmijt e tyre. Nga fmijt krijova siguri m t madhe, q t zihem gjat bisedimeve dhe debateve politike, sociologjike, filozofike, jetsore, shpesh edhe t nxehta, me Jochanin
e Helgn, pa pasur frik se mund t prisheshim dhe ata t m przinin nga shtpia, meq nuk
do ti lejonin fmijt. Siguria rrit edhe lirin e mendimit e t zhvillimit.
Pos ktij ifti prej miqve t ngusht, ktu kisha dhe kam edhe nj ift t mrekullueshm
shqiptar. Ata prkujdesn pr mua, me prkrahin e ndihmojn, si t m kishin vlla t mir
t tyre. Ky ift, si t kam treguar, ma ka mundsuar strehimin dhe bashkjetesn n kt
familje t mrekullueshshme gjermane. Edhe pes fmijt e ktij ifti ishin dhe jan nj knaqsi
e madhe pr mua, pr t ekuilibruar mallin pr vendlindje e pr familjen time. Pastaj, Hana,
q ti e ke takuar, kishte rreth t madh shoqror gjerman dhe n fillim m detyroi, e m von
mu b nevoj e knaqsi, q t merrja pjes bashk me t n takimet e rregullta t qytetarve
ktu n Bremen. Ktu msova pr angazhim t drejtprdrejt t qytetarve n jetn politike,
sociale, kulturore e sportive.
Nuk po e zgjas m shum, sado q kisha dshiruar t t shkruaj shum gjat, pr t shpjeguar primtsisht pr bashkjetesn n kt familje dhe n kt rreth shoqror. Tani po prqen464

drohem te marrdhniet tona.

Me kalimin e kohs, meq po takoheshim rrall, sikur m ndodhte shkputja shpirtrore
nga ti, e cila vetvetiu ndika shkputjen fizike. Por, akoma e kam t fuqishme kt lidhje.
Tani, pr hir t interesit tnd dhe timin, t sugjeroj e t lutm, q ti t provosh t lirohesh nga
marrdhniet tona. Nse vazhdojm t ruajm lidhjet e mhershme, do t vazhdojm t ngelemi peng i njritjetrit. Dhe, meq edhe ti tashm e di se bashkjetesa jon bashkshortore nuk
mund t realizohet, ather t sugjeroj e t lus, pr hir tndin dhe timin, q t orientohesh pr
t gjetur nj fat tjetr, prkatsisht pr t gjetur shok tjetr me t cilin do ta lidhsh dashurin
dhe jetn tnde bashkshortore, duke pasur q tani prurimin tim t dhimbshm, por t
arsyeshm, q t kesh fat e lumturi, bashkardhmri e shndet.
Nuk jemi adoleshent q t bhemi robr t ndjenjave, pasioneve, epsheve e dashuris q
ndjenim e ndiejm pr njritjetrin, dhe tani t ulrijm: u b kiameti. Sa her ta kam shprehur mendimin tim se arsyen e favorizoj m shum se sa ndjenjat e pasionet. Dhe kjo arsye po
m bind q ne duhet t shkpusim avashavash lidhjet tona shpirtrore dhe t orientohemi
drejt realitetit funksional, pa dramatizim e gjm, me kurajo, energji, e orientim t ri.
Besoj, nuk do t dyshosh, se un, ndrkoh t kam zvendsuar me ndonj tjetr. Tani
arsyeja po m kshillon q t gjykoj e veproj kshtu, meq nuk po ndihem mir kur po mendoj se po t mbaj peng ty. Gjith kt rrug jetsore, nga asti kur u ndjeva i detyruar t
arratism, pastaj ardhja n Gjermani dhe njohja me ty ka qen rrug jetsore e imponuar nga
robria nacionale dhe prcaktimi pr tu liruar prej saj. Dhe, meq kt rrug m duhet ta
vazhdoj derisa t jem gjall, e shpresoj se lirimin do ta prjetoj, gjykoj se bashkjetesa jon sht
e pamundur. Prandaj ti duhet ta nissh jetn tnde t re, t ndar nga jeta ime. Kt propozim q ti duhet t fillosh ta jetsosh, ta bj duke u mbshtetur n dashurin e respektin e thell q ndiej pr ty.
Nuk po e zgjas, pasi ti tani e ke lexuar aq mir mnyrn e t menduarit e t logjikuari tim,
konceptet e prcaktimet e mia, sa do t kishte mjaftuar t nisja fillin e ktyre mendimeve, sugjerimeve, propozimeve e qndrimeve, q ti t vazhdoje ti formuloje deri n fund, ngjashm si
po i formuloj un.
Pr ndonj keqkuptim, paqartsi e paknaqsi q padashur mund ta kem shkaktuar do
ta sqarojm her pas here, pasi un nuk po sugjeroj shkputje t menjhershme, mekanike dhe
as prishje e armiqsim, por t fillojm ta realizojm kt proces bashkrisht, natyrshm me sa
465

m pak dhimbje e me sa m shum mirkuptim.

Do t kisha dshiruar q Vitin e Ri 1985 ta kalojm s bashku ktu, n kt familje q
po e ndiej si familjen time. Ti e di se si t kan mirpritur dhe t mirpresin Helga, Jochani
dhe fmijt, pasi sa her q ke ardhur ktu, t gjith jemi gzuar.
Nse nuk e ke mundsin, ose nuk dshiron t vish t festojm s bashku, ather edhe nj
her:
Gzuar Vitin e Ri 1985, shndet, suksese e fat!
T prqafo przemrsisht e shpirtrisht
Mirani
26.
N prvjetorin e 3t t atentatit t Jusufit, Kadriut e Bardhoshit, Mirani u
caktua t mbaj fjaln e rastit para varreve t tyre n Shtutgart. Kt nder e
prgjegjsi ia kishin privuar n dy prvjetort paraprak komplotistt,si i quante ai Xhabirin dhe Xhafarin. Tani, kt Mirani e kuptoi si nder q po i bnte Lvizja, e cila tashm dukshm ishte konsoliduar n binar t saj konstruktiv. Ajo po zgjerohej e forcohej me hov. Por, pos nderit e prgjegjsis,
Mirani kt e kuptoi edhe si fitore ndaj kundrshtarve t jashtm dhe t
brendshm t tij dhe t Lvizjes.
Ditve vijuese po mendohej se si ta prpilonte fjaln e rastit, far prmbajtje duhej t kishte ajo. Prfundimisht vendosi pr bashkbisedim me shokt
e bashkveprimtaret e tij, prandaj shkroi:
Shum t dashur shok e bashkveprimtar, Jusuf, Kadri e Bardhosh!
Sot, n prvjetorin tuaj t 3-t, kam ardhur ktu t bashkbisedoj me ju pa rezerva,
hapur, shoqrisht, si kemi bashkbiseduar gjithher, q kur jemi njohur. Dhe, sesi mu
krijua bindja se shpirti juaj vrtet do t m dgjoj.
Jusuf, Kadri e Bardhosh!
Deri n kt prvjetor t 3-t, mua m qe privuar mundsia dhe e drejta t mbaja para
jush fjal rasti. Sigurisht, ju dshironi t dini se cilt m privuan nga kjo mundsi dhe e
drejt. Po ju tregoj. Ata kriminelt q ju vdiqn juve fizikisht dhe bashkpuntort e tyre

466

q mua m vrisnin prdit pr se gjalli, sepse fati ose fatkeqsia deshi q un t mos
jem pran jush, nn kt tok mike gjermane. Dhe meq rastsia dshi q un t mos
vritem bashk me ju, armiqt tuaj dhe t mit, u egrsuan kundr meje pse mbeta gjall. M besoni, si m keni besuar do her, sa her m kan detyruar ta ndiej pr fatkeqsi pse kisha mbetur i gjall dhe nuk isha ktu, pran jush.
Jusuf, sa her t jam hidhruar pse m detyrove pasditn e dits se kobshme t 17
janarit t shkoja pr t br aktivitet patriotik, duke m shptuar nga vdekja e prbashkt.
Dhe t hidhrohesha sidomos kur n shtpin tnde, gjat ceremonis mortore, uzurpuesit e zotshpillkut t shtpis sate, u imponuan si trashgimtart e tu politik. Ata u
prpoqen t m przinin nga shtpia jote dhe nga ceremonia mortore, por nuk po e di
as vet se si i prballova.
Jusuf, Kadri, Bardhosh!
N shpirtin tuaj po ju betohem! Vendosa t mos iki i gjall prej shtpis, n t ciln
kishim marr vendimin pr bashkim n Organizatn ton t prbashkt.
N shpirtin tuaj po ju betohem, vendosa ta mbroj derisa t jem gjall vendimin q
morm se bashku dhe ta jetsoja at, edhe pse na e kishin plagosur rnd vrassit tuaj
dhe bashkpuntort e tyre.
Jusuf, Kadri, Bardhosh!
Vetm tani, bashk me ju, po ndihem fitues ndaj urdhrdhnsve e dorasve vrastar, ndaj armiqve tan t jashtm, por edhe t brendshm, q na u imponuan n radht tona para vrasjes suaj si t kamufluar, pas vrasjes suaj fare hapur, pr t vrar edhe
kauzn dhe rrugn ton patriotike e lirimtare.
Jusuf, Kadri, Bardhosh!
M falni, ata m munden ather, sepse nuk isha i prgatitur pr ti prballuar.
Gzohuni, kisha pasur nnt shpirtra dhe prandaj, tani dola fitues. Kjo ndodhi sepse u
rrit e u forcua Organizata q donim ne, pr ka qen t domosdoshme shum mund e
sakrifica. Pr kt u flijuan edhe shum bashkidealist tan. Pra, vetm tani po e jetsojm vendimin pr bashkim q e morm s bashku n agun e 17 Janarit. Ather ai
vendim na qe plagosur rnd, kur kriminelt ju vran juve, n natn sterr e t acart, t
po asaj dite. Ne patm marr vendim pr bashkim, nga i cili donim t bnim organizat
t mir, t fort, patriotike e lirimtare. Na e plagosen rnd at nat t kobshme, por
vendimi dhe qllimi yn i prbashkt i mbijetoi plagt e rnda dhe vetm tani organizata jon po ngrihet n kmbt e veta.
E gzofshim bashkrisht kt fitore!
467

Jusuf, Kadri e Bardhosh!

Dshiroj tju informoj shkurtimisht pr Kosovn, pr gjendjen, ngjarjet dhe zhvillimet atje.
Pushtimi atje sht thelluar akoma m shum, sht br i tmerrshm dhe, prandaj,
i padurueshm. N tabor t pushtuesve kan dal hapur edhe disa intelektual t profesionit tuaj. Shpresonim e mendonim se ata nuk do ti shrbenin asnjher pushtuesit.
Kishim qen idealist naiv. Ata kishin qen shrbtor t kamufluar t pushtuesit pr
interesa t tyre t ngushta. Tani pushtuesi i detyroi t dalin hapur kundr popullit ton.
Dhe ky veprim i tyre po hidhron popullin ton m shum sesa terrori i pushtuesit. Edhe
populli, naiv si ne, mendonte se i ka shkolluar me djers t ballit pr tu br shkrimtar
e gazetar t mir, patriot, si ishit ju, por ata u bn mercenar t pushtuesit.
Sigurisht, ky informim po jua plagos tani shpirtin, por m mir t shtit shpirti juaj i plagosur tek ata q po dshirojn t angazhohen pr ta liruar Kosovn, sesa shpirti i mashtruar, sepse ithtart tuaj do t vetdijesohen m shpejt e m ndrgjegjshm, pr t dalluar
m mir intelektualt patriot, nga intelektualt mercenar.
Jusuf, Kadri e Bardhosh!
Burgosjet dhe vrasjet kan marr prmasa t mdha. Vjet na i vran bashkveprimtart tan, Rexhepin, Nuhiun, Bajramin, Zijan. Urdhrdhnsit, si n rastin tuaj, qen
pushtuesit, kurse dorasit, shqipfols t uniformuar me uniforma t pushtuesit. Por, si
thoshe ti Jusuf, sa m shum q t mbushen burgjet e t shtohen vrasjet e patriotve
lirimtar, aq m afr liris jemi. Prandaj radht e organizats son t prbashkt, brenda e jasht, po marrin veten, po rritn e forcohen, sado me vones e me dhimbje, t
kushtzuar nga vrasja juaj dhe e shokve q po na vritn.
Jusuf, Kadri, Bardh!
Dikur bisedimet pr platform t organizats q dot dilte nga bashkimi, i bnim n
rreth t ngusht, prandaj vendimet q merrnim mund t na i stoponin e t na i plagosnin armiqt e kamufluar. Tani pr platform t Lvizjes jan aftsuar e po diskutojn qindra, pr ta miratuar n kuvend t gjer, vrtet demokratik, si jemi duke e prgatitur q
ta mbajm. Kjo fitore, dalja nga vendimet q merreshin n dyshe e treshe, nga kooptimet, nga mnyra e t urdhruarit prej njshit q impononte ilegaliteti, pr t vendosur n
kuvend demokratik pr platform, pr t votuar vlerat, vrtet sht nj hap i madh q
Lvizjes po i garanton ardhmri t suksesshme.
Jusuf, Kadri, Bardhosh!
Pr fund t bashkbisedimit ton t sotm, na lejoni t betohemi edhe nj her para
jush, se rrugn ton t prbashkt do ta ndjekim deri n lirim t Kosovs! Do t na falni
468

pr gabimet e paqllimshme q do ti bjm gjat ktij rrugtimi, sepse lvizjet e mdha

paevitueshm shoqrohen edhe me gabime! Ne jemi prcaktuar q ti minimizojm ato
dhe do prvjetor, kur do vijm q t japim llogari para jush, do tju gzojm me suksese
t reja.
Jusuf, Kadri e Bardhosh!
Shum t dashur e shum t respektuar nga t gjith shqiptart patriot,
Ju e prmbyllt jetn tuaj fizike faqebardh. Edhe ne do t prpiqemi ta prfundojm
faqebardh, jo vetm pr hir tonin, por edhe pr t mos ju koritur juve, sepse populli e
ka pr tradit ti mas vlerat tuaja edhe me ata q lat prapa, pr t vazhduar rrugn
dhe amanetin tuaj.
Mirupjekshim dhe pushofshi t qet, me premtim se s shpejti do tju bartim n
Kosovn e liruar.
Lavdi jets dhe veprs suaj madhore!
Lavdi jets dhe veprs s t gjith dshmorve!

Me t prfunduar bashkbisedimin, Mirani dhe qindra pjesmarrs parakaluan duke nderuar heronjt Jusuf Grvalla, Kadri Zeka e Bardhosh Grvalla. Shum nga pjesmarrsit po e prshndetnin Miranin, i cili me qetsi
po ruante ekuilibrin,as t mos krekosej pr nderin q pat pr t mbajtur fjaln
e rastit, as t mos shfaqte mendjemadhsi pse bashkbisedoi kaq iltrsisht
me shokt e tij, as t mos shfaqej si lider i imponuar. Ai tashm kishte propozuar t merrej vendim q n Kryesi t Lvizjes t mos jen dy e m shum
veta t t njjts familje. Dhe kt propozim e kishte br duke dhn shembull nga vetja e tij.Ai kishte vendosur t trhiqej nga kandidimi pr n Kryesi,
pr tia lshuar vendin djalit t axhs, Muharremit, meq e dinte se q t dy
do t votoheshin. Kt shmbull e ndoqn edhe vllezrit Xhemshiri, kur u
trhoq vllai i madh, Mujota.
Xhabiri po priste ta takonte Miranin.
Nuk m plqeu bashkbisedimi yt, qe skandaloz, tha me inat.
Sigurisht, qe skandaloz pr ty, meq ti ende nuk po kupton se duhet tu
bashkngjitesh partnerve t tu, Sabitit, Avdylit e Xhafarit, si iu bashkngjite
m 15 maj t 82shit.
469

 Akoma nuk e ke fituar betejn kundr meje. tha Xhabiri gjithnj me hidhrim dhe i inatosur.
Nuk e kam fituar krejtsisht, ndrhyri me qetsi Mirani, dhe nuk jam
i interesuar tashm t harxhoj energji t t prz ty nga Lvizja, meq ajo
energji m duhet pr pun m t mdha kundr pushtuesit. Ti do t largohesh vet, sapo t gjesh ofert tjetr, pr t mos thn sapo t t komandojn.Megjithat,tani e ktu,po t jap shansin q t bashkveprojm n Lvizje,
po dshirove t bsh kthesn e madhe, duke respektuar demokracin pluraliste q po sanksionohet e po jetsohet tani dhe konkretisht n Lvizje. Nse
je i gatshm t respektosh konkurrimin e vlerave ktej e tutje do t vendos
demokracia e bazuar n votim t lir n organnizatn time, po deshe, edhe
n organizatn ton. Mirupafshim! e prshndeti duke u larguar, meq po
e prisnin nj grup shoksh.
Untergruppenbach (Gjermani), janar 1982 Prishtin, janar 2007

470

Katalogimi n botim (CIP)

Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs

821.1831
Kelmendi, Ibrahim
ATENTATET (Roman) / Ibrahim Kelmendi.
Prishtin, 2007, Shypshkronja: Blini, Gjakov, 472 faqe, 21 cm
ISBN 987-9951-8583-9-7

Tirazhi: 3.000 kopje

471

Botimin e ndihmuan:
(Lutja pr ndihma pr botim t ktij romani, - drejtuar shokve, miqve dhe
dashamirve t librit, - sht botuar n gazetat ditore Epoka e re dhe InfoPress, sht shprndar me post elektronike n 800 adresa.
Deri m 12.01.2007 ndihma kan dhn):
Rinor Cara
Tetov
Sahit Krasniqi
CH-Biel/Bienne
Muamet Ameti
Tetov
Fanol Bardhaj
D - Bochum
Ramiz Lladrovci
Prishtin
Muharrem Berisha dhe miqt n Bruxelles
Isuf Idrizi / Uglari
CH-Cyrih
Nj grup miqsh
Osllo/Norvegji
Blerim Muriqi
CH-Cyrih
Miku NN
Dyzeldorf/Gjermani

Nj Laptop
150 Euro
200 Euro
100 Euro
20 Euro
600 Euro
500 SFr
1000 Euro
300 SFr
500 Euro

Koprtinn e librit e punoi dhe e shtypi falas Ngadhnjim Memeti.

Krkoj falje nga ata q kan drguar ndihma n xhirollogarit bankare, por q
ende nuk jan regjistruar si t hyra, pr shkak t transferit t ngadalshm bankar. Pr kt arsye nuk kam mundur ti evidentoj emrat e tyre ksaj radhe.
Pr ata q dshirojn t ndihmojn kt botim dhe ribotimin q parashikohet t
ndodh se shpejti, si dhe botimet tjera t prgatitura, po i publikoj xhirollagarit
bankare:
Reiffeisen BANK n Prishtin (Kosov)
Pranues: Ibrahim Kelmendi, Konto-Nr.: 1501030000582464
Swift Code: RBKOCS22
dhe
ProCredit Bank Tetov (Maqedoni)
Pranues: Ibrahim Kelmendi, Konto-Nr. (Euro): MK037216294400279
Swift Code: PRBUMK22XX
Ju falnderoj pr ndihmn.
Ibrahim Kelmendi
E-Mail: ibrahim_kelmendi@yahoo.de
i.kelmendi@gmx.de

472