Sie sind auf Seite 1von 291

3.

a Edio

EDIES
DA FUNDAAo CALOUSTE GULBENKIAN
TEXTOS CLSSICOS - As razes da cultura esto naquelas obras chamadas cls

SIDEREUS NUNCIUS

Galileu Galilei

o MENSAGEIRO DAS ESTRELAS

sicas, obras cuja mensagem se no esgotou e permanecem fontes vivas do progresso


humano. Por isso a Fundao, ao esquematizar o seu Plano de Edies, julgou que
seria indispensvel colocar ao alcance do pblico lusfono livros que marcassem
momentos decisivos na histria dos vrios sectores da civilizao. Da cincia pura
tecnologia, da quantidade abstracta ao humanismo concreto, procurar-se- que os
depoimentos mais representativos figurem nesta nova srie editorial. Para dificultar
ao mnimo o acesso do leitor, todas as obras sero vertidas em portugus e apresen
tadas com a dignidade e a segurana que naturalmente lhes so devidas. Integrando
na lngua ptria estes grandes nomes estrangeiros, supomos contribuir para lima

GaWeu GaWei

mais perfeita conscincia da prpria cultura nacional, cujos clssicos tero tamhm
o lugar que lhes compete no Plano de Edies da Fundao Calouste Gulbenkian .

GALILEU GALILEI (1564-1642), nascido em Pisa, um dos maIs clebres

homens de cincia da Europa e uma das figuras mais emblemticas do perodo ll ue


se convencionou chamar "revoluo cientfica". Na sequncia das suas excepcionais
descobertas astronmicas, feitas entre 1609 e 1611 com o auxlio do telescpIo.
iniciou uma ampla campanha em favor do heliocentrismo coperniciano, lanando
um ataque implacvel ftlosofia natural aristotlica, envolvendo-se em debates, dis
putas de prioridade, e acesas polmicas que culminariam com um famoso proCt"sso
inquisitorial em 1633. Fez desenvolvimentos da maior importncia cicntlic;1

C1I1

mecnica, especialmente no estudo do movimento, e durante a sua carre ira dell


aos prelos alguns dos mais influentes textos de cincia do sculo dez;lscll.
como o Sidereus Nuncius (1610), o II Saggiatore (1623), o Di(//o.go sopri/

til/r II/I/H;II//

sistemi (1632) e os Discorsi e dill/ostrazioni intorno a d/le n/love scimzr (163!!), G:llllcll i'

habitualmente apresentado como o primeiro cientista moderno. um;1 descn:io


talvez simplista, mas que sublinha correctamente o facto de. pam alm da
ll.!'
notveis descobertas, ter tambm desempenhado um papel ni Co na rcdefini5' o
das metodologias e dos objectivos de vrias disciplinas cientficas. no uso ino\""t!"t
dos textos impressos de cincia, na implantao de uma retrica ciclHil Ica prprl;!. C
no lanamento de habilidosas estratgias de aproximao a mCCCIl;\S cientifico .

Henrique Leito (n. 1964) investigador no Centro l ntc rull ivnsillino til'

Histria das Cincias e da Tecnologia e docente no Mestrado em I IISHri;\

"

\>iI "''' I I;!

3.a Edio

da Cincia, na Faculdade de Cincias da Universidade de Lisl!o;l. Tcm llllU


vasta

obra

publicada

sculos XV a XVII.

sobre

diversos

aspectos

da

CIncia

cumpeia

1105

o coordenador da comisso clentific\ cneal regue

da publicao das Obras de Pedro Nunes, um projecto da ACldemia dns Cil'll(la


da Fundao Calouste Gulbenkian, e foi o coordenador dos projl'CIoS de
gao e estudo dos impressos e manuscritos cientIficos antigos
Nacional de Portugal.

membro

11;1

l'

C:ll ..to

1III>Iiol('e.1

de vrias associaes acadmir.ls n.lCion.m e

estrangeiras entre as quais se destaca Academia das Cincias de LisboJ.

Ill\tory

of Science Society e a European Society for the History of Scic:ncc (mcmbro


do Scientific Board).

o nico portugus membro da prestigi.Hh AtJdmic:

Internationale d'Histoire des Sciences.


ISBN 978-972-31-1317-4

11111 111111111111111 11

9 789 723 113 1 74

Fundao
Calouste
Gulbenkian

FUNDAO CALOUSTE GULBENKIAN


SERVIO DE EDUCAO E BOLSAS

SIDEREUS NUNCIUS

MENSAGEIRO DAS ESTRELAS

Galileu Galilei

SIDEREUS NUNCIUS

MENSAGEIRO DAS ESTRELAS

Galileu Galilei

Traduo, Estudo e Notas por


HENRIQUE LEITO

3. a Edio

FUNDAO CALOUSTE GULBENKIAN


SERVIO DE EDUCAO E BOLSAS

Reservados todos os direitos


de harmonia com a lei
Edio da Fundao Calouste Gulbenkian
Av. de Berna I Lisboa

GALILEU GALILEI

(1564-1642)

NOTA DE ABERTURA
difcil exagerar a importncia do Sidereus Nuncius de
Galileu. Neste livro delgado, Galileu anunciou vrias descobertas, cada uma mais surpreendente e controversa do que a anterior: a superfcie da Lua ser semelhante da Terra, as inumerveis estrelas de que formada a Via Lctea, os quatro
satlites em torno de Jpiter. Aps algumas negociaes de
ltima hora com a corte Medici, em Florena, Galileu designou esses satlites por "Estrelas Mediceias". Isto revela que,
para Galileu, o Sidereus Nuncius serviu como uma candidatura
a um emprego. Fatigado com o seu cargo rotineiro de professor de matemtica na Universidade de Pdua, Galileu viu a
oportunidade de um novo e promissor futuro como matemtico e filsofo da natureza na corte florentina, quando um
"estranho" chegou a Veneza, em Julho de 1609, para apresentar um dos novos instrumentos recentemente inventado nos
Pases Baixos
o telescpio. No final de Agosto, Galileu j
tinha conseguido fazer um telescpio muito melhor do que o
desse estrangeiro e iniciou a sua srie de descobertas surpreendentes que acabariam, aps a publicao do Sidereus Nuncius,
em Maro de 1610, por lhe dar a fama.
Mas no apenas pelo seu papel singular na carreira pessoal de Galileu que o Sidereus Nuncius importante. O Sidereus Nuncius foi um livro que estabeleceu novos standards: para
o papel dos instrumentos nas pesquisas da cincia - Galileu

construiu o seu prprio telescpio melhorado; para o uso de


evidncia visual na disciplina da astronomia
embora no
fosse a primeira vez, as imagens nunca haviam sido to importantes como as gravuras lunares do Sidereus Nuncius; para a
definio da disciplina de astronomia como parte da filosofia
natural (ou da fsica, como diramos hoje) - o livro foi entendido como uma defesa do copernicianismo. Por todas estas
razes celebrmos 2009, quatrocentos anos depois das primeiras
observaes telescpicas de Galileu, como o Ano Internacional
da Astronomia. As celebraes comearam em 2008 com uma
conferncia comemorando o primeiro pedido de patente para
um telescpio pelo vidreiro oculista de Middelburg, Hans Lipperhey, em Setembro de 1608. O ano de 2009 assistiu a uma
srie de conferncias sobre Galileu e a histria da astronomia,
que tiveram lugar em locais desde o Mdio Oriente Europa
e Amrica Latina, dirigidas a todas as audincias, desde especialistas at crianas. No momento em que escrevo, em Janeiro
de 2010, o p de toda esta actividade comea a assentar. Celebrmos, mas ser que tambm aprendemos algo?
O Sidereus Nuncius de Galileu um livro de tal modo
importante que cada gerao de estudiosos retorna a ele, descobrindo sempre novos ngulos: Mario Biagioli sublinhou a
importncia do mecenato; historiadores de arte, de Samuel Y.
Edgerton a Horst Bredekamp, discutiram a importncia dos
contextos artsticos para as imagens lunares do Sidereus Nuncius; e outros, como Fernand Hallyn, tornaram as qualidades
literrias e poticas do livro inteligveis para todos ns. Esta
ateno renovada e interdisciplinar talvez a melhor evidncia
da importncia do livro, no apenas como texto cientfico, mas
como um produto de cultura, com o qual cada nova gerao se
tem de enfrentar, analisando, contextualizando e traduzindo-o.
Talvez o aspecto mais notvel do trabalho recente sobre Galileu, o telescpio e o Sidereus Nuncius, que veio superfcie,
mais ou menos, nos ltimos dois anos (enquanto celebrvamos), tenha sido a importncia da cultura material na astrono-

mia de Galileu. Foi feita investigao acerca das lentes e 6culos


que antecederam as de Galileu, que nos ajuda a compreender
quo importante a artesania e o talento prtico foram para o
telesc6pio. Veio luz do dia uma lista de compras de Galileu,
escrevinhada nas costas de uma carta, que mostra como Galileu, insatisfeito com as lentes que conseguia adquirir, recolheu
os materiais e as tcnicas para construir o melhor telescpio da
altura. Alm disso, cuidadosas investigaes de exemplares do
prprio livro, por Albert van Helden, Owen Gingerch e Horst
Bredekamp, revelaram tanta informao nova que podemos
agora seguir a composio do Sidereus Nuncius quase dia a dia.
Mas tudo isto se pode ler nas pginas da excelente introduo
pelo distinto historiador da cincia Henrique Leito.
H. Leito recolhe toda a erudio relevante sobre Galileu,
o telescpio, e o Sidereus Nuncius, numa bela sntese que
(estou convencido) definir o standard por muitos anos. Mas o
leitor tambm encontrar muito para desfrutar sobre a perspectiva portuguesa deste famoso episdio da histria da cincia,
que merece ser melhor conhecida fora de Portugal. seguido
pela primeira traduo do Sidereus Nuncius feita em Portugal.
Isto torna este livro de uma importncia cultural singular para
todos os que so menos versados em Latim, mas no em
conhecimentos e cultura
algo que Galileu, que escreveu
sobretudo em italiano, teria certamente apreciado.

SVEN DupRf
Ghent, Janeiro 2010

PREFAcIO

Quatrocentos anos volvidos aps a sua publicao original


em Veneza, surge agora, pela primeira vez no nosso pas, uma
traduo para portugus do Sidereus Nuncius (1610), uma obra
que pode, sem qualquer exagero, ser considerada a mais
emblemtica, a mais perturbadora, mas tambm a mais acessvel de todas quantas compem o excepcional panteo dos textos da "Revoluo Cientfic'. O Sidereus Nuncius o livro em
que Galileu Galilei (1564-1642) deu a conhecer as novidades
que descobrira com o telescpio, e seguramente uma das
mais importantes obras em toda a histria do pensamento
cientfico. No so necessrias, portanto, grandes justificaes
para o aparecimento desta traduo portuguesa. Pelo contrrio,
dir-se-ia que, antes mesmo da leitura, se impe um momento
de reflexo acerca do que parece ser um estranho atraso de
quatro sculos.
H algo de preocupante na circunstncia de se ter chegado ao sculo XXI sem existir uma traduo portuguesa
do Sidereus Nuncius feita no nosso pas (existe, contudo, uma
traduo feita no Brasil). A bem dizer, quase nada do que
Galileu escreveu foi alguma vez traduzido em Portugal, o
que no s nos coloca numa posio diferente de praticamente
todos os outros pases do mundo ocidental, mas denuncia
uma real falta de interesse pela obra do famoso cientista, a despeito dos inmeros protestos de admirao e do tom deda-

11

matro e moralista em que muitas vezes se redigem textos


sobre ele. l
Galileu parece ter adquirido, na sociedade portuguesa, o
estatuto paradoxal do cone do homem de saber, de curiosidade fervilhante, apaixonado pelo conhecimento, com um esprito indmito em busca da verdade, mas que no suscita pelo
seu exemplo, nem curiosidade, nem amor ao saber, ao estudo e
investigao. Pelo menos no que diz respeito sua prpria
obra isso certo. H aqui, parece-me, muita matria para a
reflexo dos especialistas em questes de sociedade, e talvez a
sugesto de alguma prudncia nas anlises que, com demasiada
facilidade, equacionam "cultura cientfica" com a popularidade
de certos nomes e a transaco de chaves.
O trabalho que agora se apresenta no se dirige, evidentemente, ao especialista; tem, sobretudo, um propsito de divulgao junto de um pblico culto e informado, mas desconhecedor dos meandros da erudio galileana. O especialista nunca
dispensar a leitura do texto de Galileu na verso latina original, mas o mesmo j no se pode pedir ao amador, por muito
interessado que seja por estes temas. Por esta razo, no se justificava que se preparassem anotaes muito detalhadas e muito
tcnicas, numa edio que tem propsitos de leitura amplos.

1 parte alguns textos dispersos, por vezes includos em obras


didcticas ou em compilaes vrias, s conheo as seguintes tradues:
I) GALILEU GALILEI, Cartas, Discusses, DUlogos. Traduo e Prefcio de
Antnio Dias Gomes (Lisboa: Delfos, 1970), com excertos muito reduzidos da correspondncia, documentos e algumas obras de Galileu, e l)
GALILEU GALILEI, Dilogo dos Grandes Sistemas: Primeira Jornada. Traduo de Mrio Brito; anotao e prefcio de Jos Trindade Santos (Lisboa:
Gradiva, 1979; com edies posteriores). No panorama geral de quase
total desinteresse pela obra de Galileu, s pode haver palavras de louvor
para os que se envolveram na tarefa, sempre difcil, de dar a conhecer
esses trabalhos ao pblico portugus. Mas, dito isto, tem de prevenir-se o
leitor de que nenhuma dessas tradues, nem os textos que as acompanham, foi feita por um historiador de cincia, nem por pessoas familiarizadas com os contributos de Galileu.

12

Mas, por outro lado, sem os elementos essenCiaIS de contextualizao e alguns esclarecimentos pontuais, a obra seria
dificilmente compreensvel para o leitor actual. Nenhum texto
flutua a-historicamente sobre a poca em que foi escrito,
encontrando-se sempre relacionado com as polmicas, as personagens e o esprito do seu tempo, de maneira que a compreenso fica muito melhorada com o esclarecimento destes
elementos externos.
A deciso de preparar uma verso portuguesa destinada a
um pblico culto, mas no especializado, corresponde tambm
inteno que moveu Galileu a escrever a sua obra. O uso do
latim - que Galileu abandonou em trabalhos posteriores revela que visava uma audincia instruda e internacional, mas
a estrutura e o contedo do livro foram pensados de modo a
permitir a leitura pelos que eram pouco versados em astronomia ou nas cincias matemticas.
Como sucede com todos os grandes textos da cultura ocidental, a variedade e riqueza de tradues, para diversos idiomas, entre as quais se encontram algumas de excelente qualidade, significa que todos os problemas de compreenso e/ou
traduo se acham resolvidos, e que todas as passagens de
interpretao dbia foram j amplamente discutidas e analisadas. H, de facto, uma vasta literatura em torno do Sdereus
Nuncus e, como ficar evidente no que segue, sou imensamente devedor desses trabalhos, que usei com abundncia e a
que me refiro com frequncia.
Mas o livro que agora se apresenta tentou atingir algumas
metas que o distinguem de outras tradues e edies em circulao.
Em primeiro lugar, foi feito um esforo para trazer ao
conhecimento do leitor os estudos mais actuais. A quantidade
de trabalhos sobre Galileu no tem cessado de aumentar, com
desenvolvimentos de grande importncia nas ltimas duas
dcadas. Incluir os dados mais recentes e dar indicao dos
estudos mais modernos da historiografia galileana foi aqui uma
obrigao.

13

Em segundo lugar, nos dias de hoje praticamente todos os


materiais que se referem neste livro, quer fontes, quer literatura
secundria, encontram-se com muita facilidade, estando a
maior parte deles j disponibilizados online. Para dar apenas o
exemplo mais significativo, a monumental edio das Opere di
Galileo Galilei, por Antonio Favaro, que o elemento de trabalho imprescindvel para qualquer interessado em assuntos
galileanos, est hoje integralmente disponvel online, sem qualquer custo. Na verdade, os estudos eruditos sofreram uma
revoluo silenciosa nos ltimos dez anos, motivada pelo facto
de o acesso s fontes ser hoje quase instantneo. Publicar um
livro sobre Galileu, em 2010, sem levar isto em conta, seria
uma tolice. As indicaes de fontes primrias que aqui se do,
alm de preencherem um dos quesitos bsicos de qualquer trabalho erudito, so um convite ao leitor a que, agora que o
pode fazer com toda a comodidade em sua casa, explore com
algum pormenor esses documentos.
Finalmente, em terceiro lugar, h aspectos relativos
divulgao das descobertas telescpicas de Galileu - e do prprio telescpio - em Portugal a que se deu um especial destaque neste trabalho. A histria das novidades galileanas e do
telescpio entre ns um dos episdios mais interessantes da
nossa histria cientfica, reflexo do perodo particularmente
rico e internacional da cincia portuguesa que foram as primeiras dcadas do sculo XVII. Pareceu-nos adequado recordar
aqui esses factos, ainda que brevemente.

***
Este livro tomou forma no mbito das comemoraes de
2009: Ano Internacional da Astronomia. Agradeo ao Prof Joo
Fernandes, coordenador destas celebraes em Portugal, ter-me
lanado o desafio que me levou a converter uma traduo
esquemtica, e algumas notas dispersas que coligira, numa obra
que se espera consistente e satisfatria. Na Fundao Calouste
Gulbenkian, agradeo ao Dr. Manuel Carmelo Rosa, que

14

acompanha j h anos outros projectos editoriais em que estou


envolvido, e que acompanhou tambm este com a sua habitual
combinao de profissionalismo, simpatia e suave insistncia no
cumprimento de prazos. Ainda na Fundao Gulbenkian, tive,
tambm, a oportunidade de discutir alguns dos assuntos aqui
tratados com o Ptof. Joo Caraa, que alm disso me indicou
bibliografia e deu sugestes; para ele tambm o meu agradecimento.
Aos meus colegas e amigos Ana Simes, Bernardo Mota,
Carlota Simes, Guilherme de Almeida, Joo Filipe Queir,
Jos Vaqueto, Lus Miguel Carolino, Lus Tirapicos e Samuel
Gessner, tenho a agradecer muitas conversas em torno dos
assuntos desta obra, correces, sugestes e esclarecimentos
demasiados para enumerar, o emprstimo de bibliografia ou
apenas as simples, mas importantes, palavras de estmulo. Devo
um agradecimento muito especial ao Prof. Domingos Lucas
Dias, que h muitos anos, com uma generosidade e uma
pacincia que ainda hoje me enchem de espanto, me introduziu na beleza e na preciso da lngua latina, e agora me auxiliou uma vez mais, eliminando alguns erros e sugerindo muitos
melhoramentos de estilo na minha traduo. Como evidente,
quaisquer lapsos ou infelicidades estilsticas que ainda subsistam so da minha inteira responsabilidade. Estou tambm particularmente reconhecido ao Dr. Sven Dupr, um dos maiores
especialistas da actualidade no telescpio de Galileu, que tenho
o privilgio de contar entre os meus amigos, e que teve a amabilidade de enriquecer este livro com a sua preciosa nota de
abertura. A todos estes e aos muitos outros colegas e amigos
que ao longo dos anos me tm ajudado, aqui fica o meu reconhecimento.
A Janjo e os midos aturaram, com a sua habitual boa
disposio, um marido e pai que no tem horrios, trabalha
em qualquer diviso da casa e insiste em que todos estejam a
par do ltimo assuntO que est a estudar, por mais recndito
que seja. mais que justo que lhes dedique este livro, em
modesta compensao do que os fiz penar.

15

***
Como j foi assinalado, a fonte essencial para todos os
estudos galileanos a edio das Opere di Galileo Galilei promovida por Antonio Favaro, que contm todos os trabalhos
cientficos de Galileu, praticamente toda a sua correspondncia,
e muitos mais textos e obras de outros, com directa relao
com Galileu. Ao longo deste livro far-se-o abundantes referncias para esses volumes:

Le Opere di Galileo Galilei. Antonio Favaro, ed. Edizione Nazionale, 20 vols. (Firenze: G. Barbera, 1890-1909), com reimpresses em 1929-1939 e em 1964-1966.
Todas as menes a esta edio sero feitas de maneira
simplificada, apenas como: Opere, volume (em algarismo
romano), nmero de pgina (em algarismo rabe). Nunca
demais recordar que este trabalho magistral est hoje em dia
inteiramente acessvel onlne.

HENRIQUE LEITO

Universidade de Lisboa

16

ESTUDO INTRODUTRIO
por
HENRIQUE LEITO

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

Uma Gazeta Sideral com "osservazioni di infinito stupore"


Se o epteto "revolucionrio" tem algum sentido em his~
tria da cincia, ento deve ser usado para classificar, talvez
mais do que qualquer outra obra, o pequeno opsculo que
Galileu Galilei (l564~ 1642) publicou em Veneza, em Maro de
1610, com o ttulo de Sidereus Nuncius. 1 difcil encontrar na
histria cientfica um outro exemplo que se lhe compare, quer
na estrondosa comoo que causou imediatamente, quer nas
dramticas consequncias a que deu origem.
I A literatura sobre Galileu tem propores verdadeiramente monu~
mentais, que impossibilitam que se faa aqui qualquer resumo. Limitamo-nos a registar a existncia, no mercado nacional, de tradues de algumas obras importantes, cuja leitura se recomenda: STILLMAN DRAKE,
Galileu, trad. por Maria Manuela Pecegueiro (Lisboa: D. Quixote, 1981);
ANTONIO BANFI, Galileu, trad. por Antnio Pinto Ribeiro (Lisboa: Edies 70, 1986); MARIO BIAGIOLl, Galileu Corteso. A Prdtica da Cincia
na Cultura do Absolutismo, trad. por Ana Sampaio (Porto: Porto Editora,
2003); MICHAEL SHARRAT, Galileu, Inovador, trad. por Ana Sampaio
(Porto: Porto Editora, 2010). Outras obras que circulam no nosso pas,
de carcter divulgativo, so em geral desaconselhadas. Pode dizer-se que a
historiografia galileana se divide em dois grandes temas: os estudos sobre
os seus trabalhos cientficos e os estudos em torno do caso Galileu. Para
o primeiro destes temas, isto , os aspectos cientficos, existe uma obra
excepcional, j considerada "the fmest book ever written on Galileo"
(Noel Swerdlow), que muito se recomenda: STlLLMAN DRAKE, Galileo at
W0rk. His Scientific Biography (Chicago and London: The University of
Chicago Press, 1978). Ao longo deste estudo daremos indicaes bibliogrficas actualizadas sobre todos os assuntos tratados.

19

o Sidatu! Ntau;us a obra em que Galileu deu a co nhecer as novidades que descobrira com o telescpio, em observaes que vinha a fazer desde Outubro ou Novembro de 1609.
Consciente da excepcionalidade do que observara, nos primeiros meses de 161 0 ocupou+se febrilmente na preparao de um
pequeno resumo desses faCtOS novos e sensacio nais. Num
registo rpido, cm pouco mais de 60 pginas, Gali leu deu a
conhecer que a Lua tem uma superfcie irregular, com montanhas e vales, que h muiro mais estrelas fi xas do que aquelas
que se co nseguem distingui r a olho nu , que a Via Lactea
const ituida por mirfades de esrrelas mui to prximas e, sobrerudo, que Jpiter tem satlites. Deu tambm a conhecer ao
mundo o telescpio, instrumento com que fizera essas observaes e que foi imediatamente saudado em inmeras peas literrias e numa iconografia variada, mostrando que causara ranro
espanto como as descobertas em si.
A nodcia dos descobrimentos astronm icos de Galileu
arravessou a Itlia como um relmpago e alca nou quase de
imedialO as regies ma is disranres da Europa. O grande astr+
nomo alemo Joha nnes Kepler 057 1-1 630) coma que so ube
desres factos, em particular dos s:Hlites de Jpiter, por volta de
15 de Maro de 1610, por intermdio de um amigo, Johann
Matthaus \\'ackhcr, que, de uma carruagem diante de sua casa,
o ps ao corrente das novidades sensacionais, e do esp:lIHO e
jbilo com que os dois celeb raram estes descobrimemos. l

1 O episdio vem rererido por Keple r numa carla cnv i~d~ ~ G~Ii
lcu cm 19 de Au ril de 1610 (Oprrt, X, 320) . EsI~ CUla, depois de
expandida c revisla, roi publicad~ com titulo de Diurrtat;o cum lIullo
lidrrto (Png~. D~niel Snl.o~nus. 1610). onde r~mbt':m se ~ch~ ore
rdaro. Mais ~di~OIe volt';lremos a <:Sle importante lexlO. Kepler roi nlvn
o melhor ~ mais imponame leitor do 5idrrttlJ N UI/rim e a sua ca rr~i ra
roi tambm prorundamcntc arecuda pelo apar~cimento da obra e do
telescpio. Os estudos sobre Kcpl~r teln tido um gnndco d(';Scm'OlvimenIO
nos ultimos ~nos. A mdhor biografia continua a ser a d~ MAX CA,sPAR.
Krpla, lrad. por C. Doris H~Jlman (Ncw York: Abd~rd Schuman, 1959;
depois reim pressa e melho rada, Ncw Yorle Ouver. 1993), mas so lireiS
I~mbm as SC'guintcs obras: ARTItUR KOESTLER, Thr Wllunhrd: II

20

Kepler, como outros na altura, no hesitou em comparar Galileu a um novo Colombo (Opere, X, 296).3 Em muito poucos
anos as notcias circulavam pelo mundo inteiro. Em 1611
haviam chegado a Moscovo, em 1612, ndia e em 1614,
pelas mos de um portugus, era redigido, em Pequim, o pnmeiro sumrio destas notcias extraordinrias em chins. 4

Biography of Johannes Kepler (Garden City: Doubleday, 1%0); BRUCE


STEPHENSON, Kepler's Physical Astronomy (Princeton, N1: Princeton University Press, 1987); 10B KOZHAMTHADAM, 5.1., The Discovery of Kepler's
Laws. The interaction of Science, Philosophy and Religion (Notre Dame
and London: University of Notre Dame Press, 1994); RHONDA MARTENS, Kepler's Philosophy and the New Astronomy (Princeton and Oxford:
Princeton University Press, 2000); 1AMES R. VOELKEL, The Composition of
Kepler's Astronomia Nova (Princeton and Oxford: Princeton University
Press, 2001). Existe um repertrio bibliogrfico til, se bem que desactualizado: Bibliographia Kepleriana, ed. Martha List (Mnchen: Beck,
1968). As obras de Kepler tiveram uma primeira edio em: Joannis
Kepleri Astronomi Opera Omnia, ed. CHRISTIAN FRISCH, 8 vols. (Frankfurt und Erlangen: Heyder & Zimmer, 1858-1871), mas hoje em dia
deve usar-se a monumental edio, ainda em curso de publicao pela
Kepler-Komission der Bayerischen Akademie der Wlssenschaften: Johannes Kepler Gesammelte \%rke (Mnchen: Beck, 1937-).
3 Recorda-se, como j explicada antes, que esta referncia simplicada que usaremos repetidamente ao longo deste texto - Opere, volume
(em algarismo romano), nmero de pgina (em algarismo rabe) remete para a fundamental edio de textos relativos a Galileu: Le Opere
di Galileo Galilei. ANTONIO FAVARO, ed. Edizione Nazionale, 20 vols.
(Firenze: G. Barbera, 1890-1909), com reimpresses em 1929-1939 e em
1964-1966. Esta clebre edio de Favaro substitui completamente as
anteriores, mas o leitor mais interessado no deixar de consultar pontualmente a mais antiga, promovida por EUGENIO ALBRI et ai., Le Opere
di Galileo Gallei, prima edizione completa, 15 vols. (Firenze: Societ Editrice Fiorentina, 1842-1856). No que diz respeito a documentao sobre
o caso Galileu, a edio de Favaro deve ser complementada com:
I Documenti dei processo di Galileo Galilei, a cura di SERGIO PAGANO
(Citt dei Vaticano: Archivio Vaticano, 1984), com uma "nu ova edizione
accresciuta, rivista e annotata", publicada em 2009.
4 Sobre a disseminao at Moscovo, ver a carta de Cristoforo de
Zbaraz a Galileu, de 8 de Maro de 1611 (Opere, Xl, 68); para a chegada ndia e China, ver mais abaixo, neste estudo.

21

Sidereus Nuncius um opsculo pensado deliberadamente para causar sensao. um relato de coisas espantosas e
admirveis, algumas nunca antes vistas nem sequer imaginadas,
contadas numa narrativa rpida de tom claramente jornalstico.
As demonstraes so reduzidas ao mnimo, no se citam autores nem se referem outras fontes, no se entra em discusso
com os clssicos nem com os contemporneos, todas os desenvolvimentos mais longos so remetidos para outras obras que
se anunciam.
Galileu refere-se muitas vezes ao seu livro como um
"Avviso", por vezes especificando, "Avviso astronomico", isto ,
um texto destinado a relatar novidades com um tom jornalstico. 5 Esta inteno reflecte-se desde logo no ttulo, com a
famosa ambiguidade entre "mensagem" e "mensageiro" criada
pela palavra Nuncius, uma ambiguidade que atormenta todos
os tradutores que lidaram com esta ohra. 6 Isabelle Pantin assinala que a melhor traduo francesa para o ttulo, isto ,
aquela que, respeitando o ttulo latino melhor se adequa ao
gnero do livro, seria "Le courrier des astres". No optou por
este ttulo sobretudo porque ele perdia a tenso potica do originaI.? Entre os tradutores modernos s um parece ter corrido
o risco de acentuar deliberadamente a conotao jornalstica da
obra chamando-a "Gaceta Sideral".8

5 Galileu designa o seu livro desta maneira em muiros locais. Por


exemplo, numa carta que escreveu a 30 de Janeiro de 1610, quando iniciava a produo tipogrfica da obra: "questo trattato, che in forma di
avviso mando a tutti i filosofi et matematici" (Opere, X, 280-281). Foi
tambm desta forma que muitos outros se referiram ao livro; por exemplo, Benedetto Castelli designa-o de '~vviso astronomieo" (Opere, X, 310).
G Ver adiante, nas Notas Traduo {infra, p. 207), uma explicao
desta dificuldade bem conhecida, e das solues propostas pelos diferentes tradurores.
7 Vide Siderem Nuncius. LI! Messager Cleste. Texte, traductioll
et notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lettres, 1992),
p. xxxvii.
8 "[H]emos decidido aqu romper drsticamente con la tradicin,
vertiendo el ttulo como La gaceta sideral Aunque arriesgada, tal decisin

22

o Sidereus Nuncius assinala a primeira grande entrada em


cena do prprio Galileu, at a um professor universitrio discreto, muito talentoso, sem dvida, mas praticamente sem provas dada~. Era agora o anunciador das mais espantosas notcias,
um "Mercurius alter" (Opere, X, 396), que, com a publicao
do opsculo, de um dia para o outro, passou a ser considerado
o maior homem de cincia da Itlia e da Europa. O Sidereus
Nuncius transformou Galileu; na feliz expresso de Noel Swerdlow, "as descobertas de Galileu mudaram o mundo, mas primeiro mudaram Galileu"9. Esta mudana deu-se pelo menos
em dois sentidos, intimamente relacionados. Em primeiro
lugar, o livro assinala uma drstica alterao nos principais
interesses cientficos de Galileu, at a preocupado principalmente com assuntos de mecnica, para a astronomia. certo
que nunca abandonar as investigaes mecnicas, e que estas
viro a tdr a sua coroao mxima no final da sua vida, com a
publicao dos famosos Discorsi e dimostrazion,i matematiche
intorno a due nuove scienze (1638), mas a astronomia tomava
agora um lugar central nas suas reflexes. Em segundo lugar, e
talvez ainda mais importante, o Sidereus Nuncius anuncia o
aparecimento pblico de Galileu, o coperniciano.
A adeso de Galileu s teses copernicianas parece ter sido
um processo complicado, com hesitaes, avanos e recuos. A
30 de Maio de 1597, escrevia a }acopo Manzoni dando aquelas que so as primeiras informaes conhecidas acerca do seu
no es totalmente arbitraria. En efecto, avviso, adems de noticia o
anuncio, significa tambin <<noticiario o gaceta.", in Calileo Calilei.
La Caceta Sideral, Johannes Kepler. Conversacin con el mensa}ero sideral
Introduccin, ttaduccin y notas de Carlos Sols Santos (Madrid: Alianza
Editorial, 2007 [U ed. 1984]), pp. 38-39.
9 "Galileo's discoveries changed the world, but first they changed
Galileo", NOEL M. SWERDLOW, Galleo's discoveries with the te/escope
and their evidence for the Copernican theory, in PETER MACHAMER
(ed.), The Cambridge Companion to Calileo (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), pp. 244-270 (cit. na p. 246).

23

copernlclanismo (Opere, II, 197-202) e, poucas semanas


depois, a 4 de Agosto de 1597, numa bem conhecida carta a
Kepler, declarava que havia aderido s ideias de Coprnico "h
j muitos anos" (Uin Copernici sententiam multis abhinc annis
venerim", Opere, X, 68-69). Os historiadores tm lido sempre
esta afirmao com muita reserva, tanto mais que nessa mesma
carta Galileu anunciava ter vrias provas do copernicianismo, o
que no era seguramente verdade. 10 Nos anos seguintes, contudo, at 1610, pouco se pode discernir nos seus textos acerca
deste assunto. Dois dos maiores especialistas de Galileu, os
historiadores Stillman Drake e William Wallace, advogam
que este teria suspendido ou abandonado as suas convices
copernicianas no perodo entre 1604 e 1610. Seriam as observaes com o telescpio o factor crucial a tornar Galileu num
defensor do copernicianismo, como alis ele prprio reconhece
num passo do seu Dialogo sopra i due massimi sistemi dei
mondo (1632) (Opere, VII, 356) ". Todavia, no Sidereus
Nuncius, a forma como revela a sua adeso ao copernicianismo,
se bem que inequvoca, ainda algo discreta. Uma defesa
pblica e explcita do heliocentrismo copernicano s se dar a
partir de 1613, com a publicao da [storia e dimostrazioni
intorno alie macchie solari, onde torna cada vez mais explcita a
sua campanha em prol do novo modelo de ordenamento
csmico.

10 Para uma anlise desta importante carta, ver: MASSIMO BucCIANTINI, Galileo e Keplero: Filosofia, cosmologia e teologia nell'Et della
Controriforma (Torino: Einaudi, 2003), pp. 49-68.
II O Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo Tolemaico e
Copernicano (Florena, 16321 est em Opere, VII, 21-520, e existem
vrias edies modernas, noutros idiomas, com estudos acessrios e notas
explicativas. Acerca do copernicianismo de Galileu, vide STlLLMAN
DRAKE, Galileo's steps to full copernicianism and bacio>, Studies in History and Philosophy o/ Science, 18 (1982) 93-103 [recolhido em: STILLMAN DRAKE, Essays on Galileo and the History and Philosophy o/ Science.
Selected and introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEVERE

24

De todas as formas, quando publica o Sidereus Nuncius,


Galileu tem j muito daras as concluses que pretende retirar
dos novos fctos, anunciando por trs vezes ao longo do texto
a sua inteno de apresentar uma obra de grande envergadura
sobre o sistema do mundo. De facto, muitas das implicaes
do que vira nestes meses com o telescpio s sero desenvolvidas inteiramente no Dialogo sopra i due massimi sistemi, em
1632.
O Sidereus Nuncius anuncia ainda outras novidades, no
estritamente astronmicas, mas nem por isso menos dramticas
ou de consequncias menos duradouras. O tom e o estilo do
livro antecipam aquilo que ser a marca do famoso pisano e
revelam desde logo uma atitude de aproximao ao estudo da
natureza profundamente diferente da preconizada e praticada
nas aulas de filosofia naturaL O profundo desprezo de Galileu
pelos filsofos
que ele considera meros "comparadores de
textos" (Opere, X, 423) - e, ainda mais, pela "abordagem 610sfica" ao estudo da natureza, evidente em inmeros passos
dos seus escritos, mesmo antes de ter razo de queixa das intrigas e manobras de professores de filosofia contra si. Estes, por
seu lado, constituram os seus adversrios mais constantes e
mais tenazes. Quando no evidenciaram uma hostilidade
aberta, mostraram-se incapazes de compreender a grandeza dos

(Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 1, pp. 351-363];


STILLMAN DRAKE, Gali/eo at \%rk. His Scientific Biography J Chicago and
London: The University of Chicago Press, 1978), pp. 109-110; WILLIAM
WALlACE, Galileo and His Sources. The Heritage o[ the Collegio Romano in
Galileos Science (Princeton: Princeton University Press, 1984), pp. 259-260; NOEL M. SWERDLOW, Galileo's discoveries with the telescope and
their evidence for the Copernican theory, in PETER MACHAMER (ed.),
The Cambridge Companion to Galileo (Cambridge: Cambridge University
Press, 1998), pp. 244-270; WILLIAM R. SHEA, Galileo the copernican,
in: JOS MONTESINOS y CARLOS SOLS (eds.), Largo Campo di Filosofare.
Eurosymposium Gali/eo 2001 (La Orotava: Fundacin Canaria Orotava de
la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 41-59.

25

seus descobrimentos. Como observou Stillman Drake h j


alguns anos, com a excepo de Campanella, nenhum filsofo
apoiou Galileu - uma afirmao que talvez peque por ser um
pouco exagerada, mas que traduz aquele que foi o sentimento
geral dos filsofos para com o famoso cientista. 12
Galileu ensaiou tambm a utilizao de uma nova linguagem visual, num corte absoluto com os cdigos de representao habitualmente usados em astronomia. As suas gravuras da
Lua foram possivelmente mais determinantes na aceitao
da natureza rugosa da superfcie do satlite do que qualquer
argumento ou demonstrao, e a sua descrio visual do movimentO dos satlites de Jpiter completamente inovadora,
aproximando-se quase de uma narrativa cinematogrfica.
Igualmente importante o facto de o Sidereus Nuncius ter
sido pea capital na aproximao que Galileu vinha a desenvolver corte do Gro Ducado da Toscana e famlia Mediei.
As apuradas tcnicas de asceno social, de gesto da sua carreira, de relao com os seus mecenas e o seu hbil sentido de
corteso tm recebido muita ateno nos ltimos anos e hoje
claro que nenhuma descrio da carreira e feitos de Galileu
pode prescindir do conhecimento destes elementos 13.

Il Sobre este assunto, veja-se: Galileo Agaimt the Philosophers.


Translations with Introducdons and Notes by Stillman Drake (Los Angeles: Zeitlin and Ver Brugge, 1976). A apreciao talvez um pouco exagerada porque, como depois recordou Edward Rosen, alm de Campaneila tambm Marin Mersenne e Pierre Gassendi manifestaram o seu
apoio a Galileu. Vide EDWARD ROSEN, Galileo and the philosophers,
Journal of the History of Ideas, 39 (1978) 147.

13 Estes assuntos so magistralmente analisados na obra de MARIO


BlAGIOLI, GaliJeo Courtier: The Practice of Scence in the Culture of Absolutism (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1993).
[Traduo portuguesa: Galileu Corteso. A Prtica da Cincia na Cultura
do Absolutismo, trad. por Ana Sampaio (Porto: Porto Editora, 2003)]. A
publicao desta obra teve enormes efeitos entre os estudiosos de temas
galileanos e deu origem a uma polmica de grande interesse para os que
queiram compreender os problemas com que a histria da cincia actual-

26

J h alguns anos que Galileu planeava obter emprego ou,


pelo menos, transitar para a esfera de proteco da corte Toscana. Fora tutor de matemtica do jovem Cosme de' Medici
no Vero de 1604 e mantivera depois disso o contacto com
ele, que se intensificou em 1609, quando Cosme ascendeu ao
cargo de Gro-Duque. A 30 de Janeiro de 1610, escreveu um
breve relatrio das suas descobertas, que enviou para a corte,
iniciando assim um processo de aproximo que culminaria
com a nomeao dos satlites de Jpiter e a dedicatria do
Sidereus Nuncus a Cosme. O nome dos Medici fICava para
sempre ligado s mais importantes descobertas observacionais
da histria da astronomia, e Galileu seria recompensado com a
entrada na corte florentina. Galileu planeou cuidadosamente
esta aproximao, em busca de um estatuto que lhe era indispensvel para a legitimao das suas ideias cientficas. Na verdade, era uma jogada muito ambiciosa, j que tinha como
objectivo a criao de uma categoria socioprofissional sem precedentes, a de filsofo e matemtico de corte, estatuto que ele
negociou e conseguiu obter dos Mediei. 14

mente se debate. Vide MICHAEL H. SHANK, Galleo's day in COUft, Journal for the Hirtory oi Astronomy, 25 (1994) 236-243; MARIO BIAGIOLI,
Playing with the evidence, Early Science and Medicine, 1 (19%) 70-105; MICfIAEL H. SHANK, How shall we practce history? The case of
Mario Biagioli's Ga/deo Courtier, Early Science and Medicine, 1 (I 9%)
106-150. Uma interessante anlise do Galileu de Biagioli no panorama
geral da historiografia galileana foi levada a cabo por NICHOLAS JARDINE,
A Tria1 of Galileos, Isis, 85 (I994) 279-283.
14 Este tema foi analisado detidamente na literatura especializada.
Mario BiagioH, no seu Galileu Corteso, dedica-lhe bastante ateno, mas
mesmo antes da leitura destes acontecimentos numa lgica de mecenato,
a historiografia galileana j havia notado a importncia que Galileu, apesar de no nutrir grande simpatia pelos filsofos, atribura ao ttulo de
filsofo para si prprio. Veja-se: MAURlCE CLAVELlN, Galile astro nome
philosophe, in: Jos MONTESINOS y CARLOS SOLfs (eds.), Largo Campo
di Filosofore. Eurosymposium Ga!ileo 2001 (La Ororava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 19-39.

27

tambm o livro onde GaliJeu revela publicamente de


maneira mais clara a sua participao em prticas astrolgicas,
um envolvimento que os historiadores de pocas passadas, querendo acentuar os traos modernos da sua personalidade, em
geral ocultaram. S Antonio Favaro dedicou alguma ateno ao
assunto, mas o seu trabalho mais importante sobre o tema acabou praticamente esquecido. 15 Nas ltimas dcadas, contudo, o
cenrio mudou radicalmente e, hoje em dia, sabe-se bastante
mais sobre estas actividades. No existem dvidas de que Galileu praticou astrologia durante toda a sua carreira e especialmente durante o seu perodo paduano. Bem mais importante
do que os horscopos que fez para mecenas e patronos
- pois, naturalmente, parte das suas obrigaes na corte da
Toscana consistia em fazer previses astrolgicas - , fez horscopos para as suas fllhas (Opere, XIX, 218-220), para alunos e
para alguns amigos (Opere, XIX, 205-206). O seu amigo Gianfrancesco Sagredo (1571-1620) solicitava-lhe horscopos regularmente e Galileu aconselhava-o com base em previses astrolgicas (Opere, X, 96-97). Conhecem-se tambm duas cartas
astrais que Galileu fez para o seu prprio nascimento. 16 mais
complexo apurar qual o valor que atribua s previses astrolgicas, pois um famoso passo no Dialogo sopra i due massmi sistemi (1632) (Opere, VII, 135-136) e outras indicaes dispersas
parecem indicar algum cepticismo ou descrena em pelo menos
algumas destas prticas. I?

15 ANTONIO FAVARO, Galileo astrologo secondo i documenti editi


e inediti", Mente e Cuore, 8 (1881) 99-108.
16 Cartas que, infelizmente, Favaro no incluiu nas Opere, embora
delas tenha dado notcia na Astrologia nonulla (Opere, XIX, 205);
foram recentemente estudadas em grande detalhe por NOEL SWERDLOW,
Galileo's horoscopes, Journal for the History of Astronomy, 35 (2004)

135-141.
17 Como argumentado em: MASSIMO BUCClANTINI and MICHELE
CAMEROTA, .Once more about Galileo and astrology: a neglected testimony", Galilaeana: Journal of Galikan ttuaies, 2 (2005) 229-232. A !ire-

28

telescpio

Sidereus Nuncius o livro que anuncia o telescpio


como um novo e revolucionrio instrumento cientfico. Galileu
d-lhe grande destaque logo no frontispcio da obra
onde
sobressai a palavra "perspicilii" em letras de tipo grande
e
quando, no incio do texto, declara que vai apresentar "grandes
coisas", uma. delas o prprio instrumento "com o auxlio do
qual elas se tornaram manifestas aos nossos sentidos". O telescpio , pois, parte integrante e essencial da "mensagem" que
Galileu tem para dar. Kepler, como sempre, no deixou escapar
a indicao e comparou o telescpio a um ceptro que, abrindo

ratura sobre a relao de Galileu com prticas astrolgicas hoje muito


significativa; pode ver-se: GERMANA ERNST, Aspetti delI'astrologia e della
profezia in Galileo e Campanella, n PAOLO GALLUZZI (ed.), Novit
Celmi e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 255-266,
NICHOLAS KOLLERSTROM, Galileo's As trology , in Jos MONTESINOS y
CARLOS Sor.1s (eds.) , Largo Campo di Filosofare. Eurosymposium Galileo
2001 (La Ororava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la
Ciencia, 2001), pp. 421-431; GlNO AruuGHI, Appunti su Galileo e l'astrologia, TorriceUiana, 45 (1994) 128-134; H. DARREL RUTKIN, Galileo
astrologer: astrology and mathematical practice in the late-sixteenth and
early-seventeenth centuries, Galilaeana: Journal of Galilean studies, 2
(2005) 107-143. A revista especializada em histria da astrologia Culture
and Cosmos dedicou recentemente um nmero temtico ao assunto [vol.
7, n.O 1, (2003)J, publicada tambm em livro: NICHOLAS CAMPION and
NICK KOLLERSTROM (eds.), Galileo's Astrology (Bristol: Cinnabar Books,
2004). Um dos desenvolvimentos mais interessantes desta questo foi a
descoberta, por Antonino Poppi, de uma denncia apresentada na lnquisio de Veneza, em 21 de Abril de 1604 - sete anos, portanto, antes
das famosas denncias de que viria a ser vtima em Roma, em 1611 - ,
com a acusao de fatalismo excessivo com que, alegadamente, Galileu
fazia predies astrolgicas para os seus clientes. Vide ANTONINO POPPI,

Cremonini e Galilei inquisiti a Padava nel 1604. Nuovi documenti d'archivio (Padava: Editrice Antenore, 1992), especialmente La denuncia contro ii Galilei, pp. 41-61; ANTONINO POPPI, Cremonni. Galilei e gli
lnquisitore dei Santo a Padava (Padova: Centro Studi Antaniani, 1993).

29

os segredos do cosmos, convertia cada homem num rei com


senhorio sobre as obras da criao.l!!
Galileu nunca reclamou ter sido o inventor do instrumento, mas fez sempre questo em deixar claro que construra
ele prprio os seus telescpios e que, tendo-os aperfeioado
muito, fora ele quem os convertera realmente em instrumentos
cientficos, tendo feito estes descobrimentos e progressos por
uma especial graa de Deus. Esta posio evidentemente
atreita a ms interpretaes, quer por parte dos contemporneos, quer dos historiadores, que foi exactamente o que aconteceu. 19 Para mais, a histria da inveno do telescpio foi
sempre polmica, permanentemente envolvida em dvidas e
atormentada por inmeras questes de prioridade. O delicado
equilbrio que Galileu escolheu para descrever a sua posio
relativamente gnese do instrumento parece ter sido apenas
mais um episdio numa histria j de si mergulhada em equvocos e discusses. 2o

IS "O multiscium, et quovis sceptro preciosius Perspicillum: an, qui


te dextra tenet, ille non Rex, non Dominus constituatur operum Dei?" J.
KEPLER, Dioptrice (Augsburg, 1611), p. 14, tambm Johannes Kepler
Gesammelte Werke (Mnchen: Beck, 1937-), vaI. IV, p. 344. Sobre o
impacto causado pelo novo instrumento ptico, agora associado a grandes descobertas, veja-se o captulo "II cannocchiale nell'immaginario
barocco, in ANDRFA BATTISTINI, Galileo e i Gemiti. Miti letterar e retorica della scienza (Milano: Vita e Pensiero, 2000), pp. 15-60.
19 A posio de Galileu um convite ao equvoco e para mais ele
nunca deu qualquer passo para corrigir os que pensavam ter sido ele o
inventor do instrumento. Um dos que assim pensaram foi Giovanni Bartoli, no prefcio que escreveu na obra de Marcantonio de Dominis, De
radiis et /ucis in vitris perspectivis et iride (Veneza, 1611). Seja como for,
importa sublinhar que, estritamente falando, Galileu nunca se apresentou
como inventor do telesc6pio. Veja-se, sobretudo, o modo como ele se
explica no II Saggiatore (Opere, X, 258-259). Sobre esta questo veja-se
tambm o trabalho de EDWARD ROSEN, Did Galileo claim he invented
the telescope?, Proceedings oi the Amercan Philosophical Society, 98
(1954) 304-312.
20 O trabalho clssico sobre a origem do telesc6pio, recolhendo
todos os documentos e notcias pertinentes, : CORNELIS DE WAARD, De

30

Conhecem-se desde a mais remota antiguidade "tubos


pticos" (evidentemente sem lentes) empregues em observaes
astronmicas, que continuaram a ser usados ao longo da Idade
Mdia em vrias culturas. claro que estes "instrumentos"

Uitvinding der verrekijkers (den Haag: Boek en Steendrukkerij, 1906),


divulgado sobretudo atravs do artigo de ANTONIO FAVARO, L'invenzione
del telescopio secondo gli ultimi studi, Atti dei Reale Istituto Veneto di
Scienze, Lettere ed Art, 66 (1907) 1-54, e depois usado em VASCO RONCHI, Gali/eo e ii suo Cannoeehiale (Torino: Boringhieri, 1964). Est tambm na base daquela que , hoje em dia, a referncia fundamental sobre
o assunto: ALBERT VAN HELDEN, "The Invention of the Tdescope, Transaetions 01 the Amerean Philosophieal Society, 67 (1977) 5-67. So ainda
trabalhos importantes os seguintes: SILVIO BEDINI, The tube of long
visiono The physical characteristics of the early 17th century tdescope,
Physis, 13 (1971) 147-204; ALBERT VAN HELDEN, "The historical problem of the invention of the telescope, Hstory 01 Scienee, 13 (1975)
251-263; A. VAN HELDEN, The Astronomical Telescope, 1611-1650,
Annali de!l1stituto e Museo di Storia de/Ia Scienza di rlrenze, 1 (1976)
13-36; ROLF WILLACH, "Der lange Weg zur Erfindung des Fernrohres,
in JRGEN HAMEL, INGE KEIL (eds.), Der Meister und die Fernrohre. Das
WechseLspie! zwischen Astronomie und Optik in der Gesehichte [= Acta Hiscorica Astronomiae, voI. 33] (Frankfurt am Main: Harri Deutsch, 2007),
pp. 34-126, que recentemente foi traduzido para ingls: R. WILLACH,
The Long Route to the Invention 01 the Te/escope l = Transactions 01 the
American Philosophcal Society, voI. 98, Pt. 5] (Philadelphia: American
Philosophical Society, 2008); GIORGIO STRk'JO (ed) , II Telescopio di Gali/eo. Lo Strumento ehe ha cambiato ii mondo (Firenze: Giunti, 2008). Continuam a ser muito teis as obras clssicas sobre o assunto: A. DAN]ON e
A. COUDER, Lunette et T/escapes: thore, conditions d'empioi, description,
rglage (Paris: ditions de la Revue d' optique thorique et instrumentale,
1935); HENRY C. KING, The History 01 the Telescope (London: C. Griffin,
1955); VASCO RONCHI, L'Ottica Scienza della Visione (Bologna: Zanichelli, 1955); ROLF RIEKHER, Fernrohre und ihre Meister, 2. a ed. (Berlin:
Verlag Technik, 1990). Dois livros recentes apresentam a histria do
telescpio ao grande pblico: FRED WATSON, Stargazer. The Life and
Times 01 the Telescope (Crows Nest: Allen and Unwin, 2004) e RICHARD
DUNN, The Telescope. A Short History (Greenwich: National Maritime
Museum, 2009). Daremos referncias mais especficas ao longo de todo
o texto.

31

nada tm que ver com o instrumento ptico, mas o seu aparecimento em relatos escritos e em alguma iconografia foi suficiente para gerar fbulas sobre a origem do telescpio. 21 Na
verdade, a pr-histria do telescpio est ligada confeco
medieval de lentes e aos progressos artesanais na arte de polir
o vidro e fabricar culos durante a Idade Mdia. As lentes
apareceram na Europa medieval em finais do sculo XlII e os
culos adaptados para a leirura existem desde os incios do
sculo XIV, sendo a mais antiga representao conhecida de uns
culos de 1350.
Ao longo da Idade Mdia, a qualidade dos vidros e as
tcnicas de polimento foram sucessivamente melhorando, contando-se Florena e Veneza entre os mais importantes centros
de produo de vidro e lentes. No incio do sculo XVI estavam
reunidos todos os conhecimentos prticos capazes de levar
construo das primeiras lunetasY No admira, pois, que a
partir de ento se comecem a multipliar as reclamaes de
prioridade na inveno do telescpio. O estudioso Domenico
Argentieri sugeriu que Leonardo da Vinci (1452-1512) havia j
montado um sistema de duas lentes para ver ao longe, por

21 TH. HENRI MARTIN, Sur des instruments d'optique faussement


attribus aux anciens par quelques savants modernes, Bu/Jetino di Bibliografia e di storia delle scienze matematiche e foiche, 4 (1871) 165-238;
ROBERT EISLER, The Polar Sighting-Tube, Archives /nternationales d'Histoire des Sciences, 6 (I949) 312-332; HENRI MrCHEL, Les tubes optiques
avant le tlescope, Gel et Terre, 70 (1954) 175-184.
21 Sobre ptica medieval, ver: DAVID C. LINDBERG, Theories of
Vision from al-Kindi to Kepler (Chicago: University of Chicago Press,
1976); SUZANNE CONKLlN AKBARI. Seeing through the VeiL Optical Theory
and Medieval Allegory (Toronto: University of Toronto Press, 2004).
Sobre a inveno dos culos, EDWARD ROSEN, The invention of eyeglasses, Journal for the History of Medicine and Allied Sciences, 11 (1956)
13-46; 183-218; VINCENT IIARDI, Eyeg!asses and Concave Lenses in
Fifteenth-Century Florence and Milan: New Documents, Renaissance
Quarterly, 29 (1976) 341-360 e. sobretudo, VINCENT ILARDI. Renaissance
Vision from Spectacles to Telescopes (Philadelphia: American Philosophical
Society, 2007).

32

volta de 1508, antecipando assim os fabricantes holandeses e


Galileu em mais de um sculo. 23 Sempre atentos a que os seus
compatriotas no sejam deixados para trs, os historiadores britnicos tambm se pronunciaram, defendendo que o telescpio
tinha sido feito primeiramente pelos ingleses Thomas Digges
(ca. 1546-1595) e William Bourne (ca. 1535-1582).24 Segundo
outros, o invento j viria anunciado na Homocentrica (1538) de
Girolamo Fracastoro (ca. 1478-1553), e recentemente, como se
o assunto no fosse j bastante confuso, foi argumentado que o
telescpio teria tido a sua origem na Catalunha. 25 Esta profu-

23 DOMENICO ARGENTIERI, Leonardo's Oprics, in Leol/ardo dIZ


Vinci (New York: Reynal and Company, 1956), pp. 405-436; originalmente: Leonardo da Vinci (Novara: Istituto Geografico De Agostini,
1940). S. L VAVlLOV, "Galileo in the History of Optics, Soviet Physics
Uspekhi, 7 (1965) 569-616 [originalmente: Usp. Fiz. Nauk. 83 (1964)
583-615].
24 Trata-se daquilo que conhecido na literatura como o "telescpio isabelino" ["Elizabethan telescope"], cuja prioridade foi reclamada
pelo historiador britnico Colin Ronan, e que alimentou durante alguns
anos uma animada polmica. Vide COUN A. RONAN, Leonard and Thomas Digges, Endeavour, 16 (1992) 91-94; JOACHIM RIENITZ, 'Makc
Glasses to See the Moon Large'. An Attempt to Outline the Early History of the Telescope, Bulletin o/ the Scientific Instrument Society, 37
(1993) 7-9; COUN A. RONAN, There Was an Elizabethan Telescopc,
Bulletin o/ the Scientific Instrument Society, 37 (1993) 2-3; GERARD :LE.
TURNER, There Was No Elizabeman Telescope, Bu/letin o/ the Scientific
Instrument Society, 37 (1993) 3-5; COUN A. RONAN, The Invention of
the Reflecting Telescope, Yearbook o/ Astronomy (1993) 129-140; EWAr>:
A. WHITAKER, The Digges-Bourne Telescope: An Alternative Possibility, Journal o/the British Astronomical Association, 103 (1993) 310-312;
COUN A. RONAN, "Postscript concerning Leonard and Thomas Digges
and me Invention of the Telescope, Endeavour, 17 (1993) 177-179.
25 Em Setembro de 2008, o ingls Nick Pelling, seguindo investigaes inicialmente feitas por Jos Maria Simon de Guilleuma (1886-1965), sugeriu que a descoberta do telescpio se devesse ao catalo
Juan Roget, tendo sido feita em cerca de 1593. NICK PELLlNG, "Who
invented the telescope?, Hstory Today, 58 (2008) 26-31.

33

so de candidatos tem alguma justificao pois imediatamente


aps a publicao do Sidereus Nuncius foram muitos os que
reclamaram a prioridade no invento do instrumento, a tal
ponto que quem se interessar por perseguir este assunto deve
estar pronto para entrar naquilo a que Favaro chamou "un
dedalo inestricabile di nomi" 26,
De todos os possveis inventores do telescpio no sculo
XVI apenas Giovanni Baptista Della Porta (1535-1615) parece
recolher o consenso dos investigadores. Na sua famosa Magiae
natura/is sive de miracu/is rerum (1558 e 1589), Porta discutiu
muitos fenmenos e artefactos pticos. A primeira edio da
obra (Npoles, 1558) tinha apenas quatro livros, mas a
segunda edio (Npoles, 1589), muito mais expandida, em
vinte livros, teve urna enorme difuso, sendo inclusivamente
traduzida para vrios idiomas. Foi nesta edio que apresentou
um arranjo ptico com duas lentes, para aumentar a viso.27
Depois de ter sabido do aparecimento do telescpio galileano,
Della Porta escreveu ao prncipe Cesi, na Accademia dei Lincei,
em Roma, a 28 de Agosto de 1609, reclamando a sua prioridade no invento do instrumento que, segundo ele, j fizera nos
anos oitenta do sculo dezasseis (Opere, X, 252).28 Esta reclamao parece ter ficado mais ou menos aceite entre os membros da Accademia dei Lincei, corno se deduz de um verso
composto por Johann Faber (Giovanni Fabro) , secretrio dessa

26 ANTONIO FAVARO, La invenzione del telescpio secondo gli


ultimi studi, Atti de! Reale Istituta Veneta di Scienze, Lettere ed Arti, 60,
parte 2 (1907), l-54, cito na p. 54.
27 Sobre a ptica de Della Porta, ver: DAVID C. LINDBERG, Opties
in sixteenth-century Ital}">, in PAOLO GALLUZZI (ed.), Navit Celesti e
Crisi de! Sapere (Frenze: Giunti Barbera, 1984), pp. 131-148.
28 Della Porta reclamava a sua prioridade em termos fortes acusando os novos telescpios de serem "una coglionaria [... ] presa dai mio
libro 9 De refractianl' (Opere, X, 252). H um ligeiro lapso na frase
pois, como j foi notado por vrios estudiosos, o que se refere ao telescpio encontra-se no livro oitavo da Magiae Naturalis (1589). Ver tambm (Opere, X, 508).

34

Academia. 29 Tambm Kepler sabia que Della Porta havia proposto o telescpio antes e disse-o numa carta a Galileu. 30 Em
abono desta tese que faz remontar o invento do telescpio a
Itlia deve ainda registar-se que o filho de Zacharias Jansen
(1588-1632) - um dos holandeses associado ao aparecimento
dos primeiros telescpios
relatou que o seu pai fabricara o
primeiro telescpio em 1604, seguindo o modelo de um InStrumento italiano que ostentava os dizeres "anno 1590".31

29 "Porta tenet primas, habes, Germane, secundas II Sunt Galilaee,


tuus terria regna labor". Uma traduo, com alguma liberdade, a
seguinte: "Porta tem a primeira reclamao; Tu, germnico [= holands]
tens a segunda; a terceira, Galileu, pertence ao teu trabalho". O poema
est na abertura do 1/ Saggiatore (Roma, 1623) (Opere, VI, 205).
30 "Incredibile multis videtur epichirema tam efficacis perspicilli, at
impossibile aut novum nequaquam est; nec super a Belgis prodiit, sed tot
iam annis antea proditam a lo. Baptista Porta, Magiae Naturalis libro
XVII, Cap. X." Trata-se da carta de 19 de Abril de 1610 (Opere, X, 323-324), que depois foi impressa como Dissertatio cum Nuntio Sidereo em
Praga, 1610, e logo depois em Florena.
31 A informao transmitida por Isaac Beeckman (1588-1637),
no seu dirio. Beeckman aprendera a polir lentes com Johannes Jansen,
o filho de Zacharias (vide ALBERT VAN HELDEN, The Invention of the
Telescope, Tramactiom o[ the American Philosophical Society, 67 (1977)
5-67). Mas cumpre recordar que as possibilidades continuam em aberto,
pois nunca faltaram candidatos ao disputado lugar de primeiro inventor
do telescpio. Para adicionar mais alguns exemplos, recorde-se que numa
carta a Galileu, a 24 de Abril de 1610, tambm o florentino Raffaello
Gualterotti reclamou ter feito o telescpio em 1598 (Opere, X, 341-342).
Mais recentemente foi observado que o clebre Benito Arias Montano
(1527-1598) j em 1575, no Elucidationes in quatuor evangelia (Antuerpiae, Ex officina Chistophoro Plantini, 1575), num comentrio ao passo
bblico das tentaes de Cristo (cap. IV do Evangelho segundo S. Lucas),
apresenta uma possvel referncia ao telescpio ao referir-se a um instrumento ptico com o qual se conseguia ver perto o que estava longe. Vide
JOHN L. HEILBRON, The invention of the telescope, Journai for the History o[ Astronomy, 39 (2008) 530-531; JOS M. VAQUERO, "Una nota
sobre Atias Montano y el uso dei telescopio antes de 1575, Revista de
Estudios Extremefios (no prelo).

35

Seja como for, o entendimento actual entre os historiadores parece ser o de que, apesar de ser provvel que em
finais do sculo XVI algum tenha chegado combinao adequada de lentes que permitem obter o efeito do telesc6pio, a
hist6ria do instrumento deve comear obrigatoriamente com
o "telesc6pio holands", no s6 porque a evidncia documental
incontroversa a partir da, mas tambm porque os seus
inventores foram os primeiros a dar sinal de terem compreendido as imensas potencialidades do instrumento, tentando
patente-lo e comercializ-lo.
Em Setembro de 1608, Hans Lipperhey (faI. 1619), um
vidreiro (oculista) de Middelburg, deslocou-se at Haia, a capital da Repblica Holandesa, para submeter uma patente de um
instrumento para ver ao longe. Lipperhey aproveitou a sua
estadia para propagandear o seu instrumento, mostrando-o e
fazendo demonstraes do seu uso a vrios nobres, cortesos e
outras pessoas influentes, inclusivamente ao prncipe Maurcio
de Orange. O excepcional interesse do instrumento ficou claro
desde logo e Lipperhey foi instado a produzir mais telesc6pios.
Ao mesmo tempo, as noticias comearam a circular de imediato. Mas o assunto rapidamente se complicou pois a autoria
do invento foi logo disputada, com reclamaes de Zacharias
Jansen, tambm de Middleburg, e de Jacob Metius (faI. 1628),
de Alkmaar. A patente no foi concedida a Lipperhey, e em
resultado da polmica a notcia do telesc6pio ainda mais se
propagou.
E no s6 a noticia. Nos meses seguintes foram distribudos alguns telesc6pios a governantes e notveis da Europa. Para
alm dos que estavam na posse das autoridades holandesas,
sabe-se que por esta altura foram enviados telescpios para o
Rei de Frana e o seu primeiro-ministro, e para o Papa, em
Roma. 32

32 muito difcil saber exactamente como seriam estes instrumentos e o assunto estar para sempre envolto em alguma obscuridade. No
sobreviveu nenhum dos primeiros telescpios construdo por Lipperhey

36

primeiro relato impresso mencionando um telescpio


acha-se num pequeno folheto publicado em Haia em 1608,
sem nome de autor nem de impressor, dando notcia da visita
de uma embaixada do Sio. No final, sem qualquer relao
com o assunto anterior, recolhe-se a notcia do excitante novo
invento:
Peu de iours deuant le despart de Spinola de la
Haye, un faiseur de lunettes de Mildebourg pauure
homme, fort religieux et craignant Dieu, fist present
son Excellence de certa ines lunettes, moyennant lesquelles
on peut decouurir et voir distinctement les choses eloignes de nous de trois et quatre lieux, comme si nous les
voions cent pas pres de nous : estant sur la tour de la
haye on voit par lesdictes lunettes clairement l'horloge de
Delft, et les fenestres de l'Eglise de Leyden, nonobstant
que lesdites villes soyent esloignes l'une d'une heure et
l'autre de trois heures et demi de chemin de la Haye.
Messieurs les Estats l'ayant seu, enuoyerent vers son
Excellence pour !es voir, qui les leur enuoyat, disant que
par ces lunettes ils verroyent les tromperies de l'ennemi.
Spinola aussi les vid auec grand estonnement, et dit
monsieur le prince Henty, cette heure ie ne saurois
plus estre en seurt, car vous me verrez de loing. A quoy
le dit Sieur Prince respondit, nous deffendrons nos gens
de ne tirer point vous. Le maistre faiseur desdites lunettes a eu trois cents escus, et en aura plus e~ faisant
d'auantage, la charge de n'apprendre ledit mestier personne du monde, ce qu'il a promis tresuolontiers, ne voulant point que les ennemis s'en peussent preualoir contre
nous, lesdites lunettes seruent fort en des sieges, et en

ou Metius. Partes de telescpios construidos por Zacharias Jansen entre


1610 e 1618 parecem ter sobrevivido at ao sculo xx, mas hoje em dia
j no existem. Alm disso, documentao muito relevante para uma
reconstituio mais pormenorizada desta histria perdeu-se tragicamente
durante a segunda guerra mundial.

37

semblables occasions, car d'une lieue loing et plus, on


peut aussi distinctement remarquer toutes choses, comme
si elles estoyent tout aupres de nous : et mesmes les etoiles qui ordinairement ne paroissent nostre veue et nos
yeux pour leur petitesse et foiblesse de nostre veue, se
peuuent voir par le moyen de cest instrument. 33 [ ]
Este relato de grande interesse, e por ele se confirma
que desde o incio os utilizadores de telescpios indagaram os
cus com o novo instrumento ("et mesmes les etoiles qui ordinairement ne paroissent nostre veue ec nos yeux pour leur
petitesse et foiblesse de nostre veue, se peuuent voir par le
moyen de cest instrument"). No foi, pois, Galileu o primeiro
a prescrutar os cus com a luneta. Teria ele tido conhecimento
deste relato surpreendente? Os historiadores tm-se inclinado a
responder na negativa mas isso permanece, como diz um deles,
"a fascinating possibility" 34.
Foi apenas uma questo de poucas semanas at que o instrumento fosse conhecido em muitas cidades europeias. Se se
der crdito a alguns relatos, vendiam-se j telescpios no
Outono de 1608, na feira de Frankfurt. 35 Na Primavera de

33 Ambassades du Roy de Siam Envoy a L'Excellence du Prince Maurice, arriu la Haye le 10. Septemb. 1608. ~an de grave 1608. Publicado, com estudo, em: STILlMAN DRAKE, The Unsung Joumalist and the
Origin 01 the Telescope (Los Angeles: Zeidin and Ver Brugge, 1976).
Drake assinala que possvel haver um erro do ttulo da obra; onde se
l "Siam" deveria estar "Cear", do Brasil.
34 Como diz Stllman Drake: "I do not rhink ir was [ ... ] but this
remains a fascinaring possibility. If true, ir would mean that the world
owes to the anonymous journaIsr nor only Galileo's attemion to the
naval and commercial value of the instrumem, but aIs o his fateful rurning of attention from physics to astronomy." ln S. DRAKE, The Unsung
Journalist and the Origin 01 the Telescope, p. 11.
35 A informao de Simon Mayr [Simon Marius], personalidade
acerca de quem se dir mais adiante, no prefcio seu Mundus Jovialis
(Nuremberga, 1614). Nesta obra, Mayr afirma ter feito observaes dos
cus com um telescpio desde o Vero de 1609.

38

1609 j se encontravam venda, em Paris, lunetas rudimentares, com um poder de ampliao de trs vezes, e o nmero de
relatos acerca do novo artefacto ptico multiplicou-se. 36 Pouco
depois, as primeiras notcias chegavam ao sbio italiano.
Galileu deixou trs relatos acerca do modo como chegou
ao conhecimento do telescpio. Para alm do que conta no
Sidereus Nuncius, explicou os acontecimentos numa carta de 29
de Agosto de 1609 a Benedetto Landucci (Opere, X, 253), e,
anos depois, em 1623, no II Saggiatore (Opere, VI, 258). Infelizmente, esses trs relatos apresentam discordncias significativas, o que, aliado ao facto de no se conhecer correspondncia
de Galileu no perodo entre 9 de Maro e 24 de Agosto de
1609, torna impossvel reconstituir com segurana o que se
passouY Aqui, e na Cronologia, no final deste Estudo, resumimos o que parece ser a sucesso de eventos mais provvel e
consensual entre os historiadores.

36 A primeira descrio de um telescpio num impresso encontra-se, em latim, na obra de ]OHANNES WALCHIUS, Decas fabularum humanis generis (Strasbourg: L. Zetzneri, 1609), pp. 247-248, e consistia de
um tubo com duas lentes.
37 A reconstituio dos acontecimentos foi levada a cabo e discutida sobretudo nos seguintes trabalhos: EDWARD ROSEN, When did
Galileo make his first telescope?, Centaurus, 2 (1951) 44-51; STILLMAN
DRAKE, Galileo Gleanings VI: Galileo's first telescopes at Padua and
Venice, Isis, 50 (1959) 245-254 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays
on Galileo and the History and Philosophy 01 Science. Selected and introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEvERE (Toronto: University of
Toronto Press, 1999), vol. 3, pp. 33-44]; STILLMAN DRAKE, Galileo at
Work. His Scientific Biography (Chicago, The University of Chicago Press,
1978), pp. 137-142; ALBERT VAN HELDEN, Galileo and the telescope,
in PAOLO GALLUZZI (ed.), Novit Celesti e Crisi dei Sapere (Firenze:
Giunti Barbera, 1984), pp. 149-158. Pode encontrar-se um bom resumo
em Sidereus Nuncius. Le Messager Cleste. Texte, traduction et notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lemes, 1992), pp. xiv-xxi, e
tambm, naquele que creio ser o mais recente balano crtico da questo,
no livro de MICHELE CAMEROTA, Galileo Galilei e la Cultura Scientifica
nell'et della Controriforma (Roma: Salerno Editrice, 2004), pp. 152-158.

39

Segundo parece, tudo ter comeado com uma notcia do


telescpio holands que chegou a Paolo Sarpi (1552-1623), em
Veneza, em Novembro de 1608. 38 Sarpi, um amigo e correspondente, com quem Galileu discutiria variados assuntos cientficos ao longo dos anos, transmitiu, por sua vez, essas novidades a alguns correspondentes franceses, em particular a
Jacques Badovere, em Paris, a quem, numa carta de 30 de
Maro de 1609, pediu confirmao dos rumores. 39
Galileu pode ter recebido as primeiras notcas acerca do
telescpio em Maio de 1609 quer atravs de Sarpi, quer de
no
Badovere
a quem alude no Sidereus Nuncius podendo excluir-se ainda uma outra fonte, visto saber-se que, a
partir da Primavera de 1609, vrios telescpios circulavam j
por Itlia. Se se der crdito completo a Galileu, ele no teve

38

O frade Paolo Sarpi passou histria sobretudo corno um crtico

da poltica e dos Estados papais, um temvel adversrio de Roma. Vide


Paolc Sarpi tra Venezia e l'Europa (Torino: Einaudi, 1979), em especial
GAETANO COZZI, Galileo Galilei, Paolo Sarpi e la societ veneziana,
nas pp. 135-234; DAVID WOOrrON, Pa% Sarpi: Between Rcnaissance and
Enlightenment (Cambridge and New York: Cambridge University Press,
1983); VICENZO FERRONE, Galileo tra Paolo Sarpi e Federico Cesi: premesse per una ricerca, in PAOLO GALLUZZI (ed.) , Novit Celesti e Crisi
dei Sapere (Firenze: Giunti Barbra, 1984), pp. 239-253. Sarpi foi um
correspondente habitual de Galileu, tendo inclusivamente contribudo
para a formulao da teoria galileana das mars. Vid. STILlMAN DRAKE,
Origin and Fate of Galileo's Theory of Tides, Physis, 3 (961) 282-290, depois revisto corno Galleo's Theory of the Tides, in Ga/ileo Studies: Personality, Tradition and Revo/ution (Ann Arbor: University of
Michigan Press, 1970), pp. 200-213.
39 Paolo Sarpi noticia o seu conhecimento do telescpio numa
carta a Francesco Castrino a 9 de Dezembro de 1608 e tambm a
Jerome Groslor de l'Isle a 9 de Maio de 1609. Relatou, tambm, estes
factos a Jacques Badovere, a 30 de Maro de 1609. Infelizmente, estas
importantes cartas no foram includas por Antonio Favaro na edio das
Opere di Galileo Gali/ei. Podem encontrar-se em: PAOLO SARPI, Lettere ai
protestanti. ed. MANuo DUILIO BUSNELLI, 2 vols. (Bari: Giuseppe Laterza
& Figli, 1931).

40

ocaslao de ter nas mos qualquer exemplar destas lunetas


holandesas, tendo apenas recebido informaes oralmente, mas
sem ver directamente qualquer instrumento.
Outra possibilidade que Galileu s tenha ouvido falar
do telescpio pela primeira vez aquando de uma estadia em
Veneza, entre 18 de Julho e 3 de Agosto de 1609. Nessa ocasio teria tido oportunidade para discutir com Paolo Sarpi estes
assuntos, no se podendo eliminar completamente a possibilidade de at ter visto um telescpio.
O que no oferece dvidas que, no Vero de 1609,
Galileu j sabia que precisava de polir uma lente objectiva
convexa (na realidade, plano-convexa) e uma ocular plano-cncava e alinh-las convenientemente. Entre finais de Julho e
os primeiros dias de Agosto desse ano, Galileu construiu o
seu primeiro telescpio. Seria uma luneta com um aumento
de trs vezes, que em muito pouco se deveria distinguir das
lunetas holandesas que se vendiam em muitos mercados da
Europa. Sabe-se muito pouco acerca desse primeiro instrumento. Importa recordar que quando Galileu teve as primeiras
notcias se encontrava particularmente bem preparado para
explorar as potencialidades que agora se abriam. Dominava
bem a tradio perspectivista medieval e, o que talvez seja mais
significativo, parece ter tido alguma experincia prtica neste
campo. Galileu estava em contacto frequente com os fabricantes de culos e j em 1602, um seu correspondente relatava
que havia recebido um par de "occhiali" da sua oficina (Opere,

X,93).
Se se aceita que Galileu teve as primeiras notcias em
Maio, o intervalo de tempo entre essas notcias e a efectiva
construo de um telescpio s em Julho/Agosto parece exigir
alguma explicao e tem levado a algumas especulaes. Sabe-se hoje que ele e muitos dos seus contemporaneos perseguiam,
j h algum tempo, a concepo de um instrumento que permitisse ver ao longe, ensaiando combinaes de lentes e espelhos. muito possvel que ao ouvir os primeiros rumores
Galileu tenha julgado tratar-se de mais um desses instrumentOS, tendo gastado algumas semanas a testar arranjos com len-

41

tes e espelhos, at mudar para a configurao adequada, com


duas lentes. 4o
Por tentativa e erro, melhorando as suas tcnicas de polimento, muito provvel que Galileu tenha descoberto que, na
configurao usada (objectiva convexa e ocular cncava), o
efeito telescpico resulta de a objectiva ser fracamente convergente e a ocular fortemente divergente. Em meados de Agosto,
havia j conseguido construir uma luneta com ampliao de
cerca de nove vezes (Opere, X, 250), a que passou a chamar
perspicillum. Na posse do novo instrumento, pensou na possibilidade de obter algumas vantagens e, ento, com o auxlio de
Paolo Sarpi, estabeleceu contactos com o Senado de Veneza.
Galileu fez uma primeira demonstrao do uso do telescpio, para um grupo de notveis venezianos, a 21 de Agosto,
a partir do campanle da catedral de So Marcos, e no dia 24
mostrou-o ao Senado. 41 Ele prprio descreveu a sensao provocada pelo novo instrumento referindo o "infinito stupore", e
o facto de mesmo homens idosos, senadores e outros nobres,
terem subido a escadaria para poderem presenciar a demonstrao. 42 Muitos anos depois ainda recordava, com evidente pra-

40 Esta a tese desenvolvida longamente no livro de EILEEN REEGalileos Glassworks. The Telescope and the Mirror (Cambridge and
London: Harvard Vniversity Press, 2008).
41 O nobre veneziano Antonio Priuli, que viria a ser Doge de
Veneza, e que ajudou Galileu em vrias ocasies, registou estes factos no
seu dirio, descrevendo o telesc6pio ento usado por Galileu: "era di
banda, fodrato aI di fuori di rassagottonada cremisina, di longhezza tre
quarte 1/2 incirca et di larghezza di uno scudo, con due vetri, uno cavo,
l'altro no, per parte" (Opere, XIX, 587). Para urna discusso deste
excerto, com urna verso em italiano actual, e mais informaes sobre as
primeiras lunetas de Galileu, ver: GIORGIO STRANO, La lista deli a spesa
di Galileo: Vn documento poco noto sul telescopio, Galilaeana, 6
(2009) 197-211.
42 "mostrarIa et insieme a tutto ii Senato, com infinito stupore di
tutti; e sono stati moltissimi i gentil'huomini e senatori, li qual, benche
vecchi hanno piu d'una volta fatte le scale de' piu alti campanili di Vene-

VES,

42

zer, a sensao que causara em Veneza (Opere, VI, 258). A


carta ao Doge que acompanhava o telescpio que doou ao
Senado, e que o primeiro documento em que descreve o instrumento, refere "un nuovo artifizio di un occhiale cavato dalle
piu recondite speculazioni di prospettiva, il quale conduce
gl' oggetti visibili cosi vicini ali' occhio, et COSI grandi et distinti
gli rappresenta, che quello che e distante, verbi grazia, nove
miglia, ci apparisce come se fusse lontano un miglio solo"
(Opere, X, 250-251). Galileu explica de seguida as vantagens
militares que resultam do instrumento, sublinhando que "per
ogni negozio et impresa marittima o terrestre puo essere di giovamento inestimabile".
O resultado desta iniciativa foi muito positivo. Convencidos das grandes vantagens da luneta, as autoridades venezianas
recompensaram os esforos de Galileu com a garantia de que o
seu contrato na universidade de Pdua seria renovado at ao
final da vida e que o seu salrio seria aumentado para 1000
florins por ano (Opere, X, 254; XIX, 115-117, 501). Mas, ou
porque esta oferta continha algumas condies que lhe desagradavam, ou porque tinha alimentado expectativas ainda mais
elevadas, Galileu recebeu estas notcias com decepo. 43

tia per scoprire n mare vele e vasselli tanto lontan, che venendo a mtte
vele verso ii porto, passavano 2 hore e piu di tempo avanti che, senza il
mio occhiale, potessero essere veduti" (Opere, X, 253).
43 (Opere, XIX, 116-117). Curiosamente, Galileu nunca referiria
Sarp como sua fonte de informao, nem como elemento central nos
seus contactos com o Senado de Veneza, e possvel que este tivesse
ficado magoado com a omisso. Tudo leva a crer que as relaes entre os
dois homens se tivessem esfriado nesse perodo, muito possivelmente por
questes de prioridade e por Sarp achar que os seus contributos no
haviam tido o reconhecimento devido por parte de Galileu. Embora a 16
de Maro de 1610 (isto , 3 dias aps a publicao do Siderem Nuncius),
Sarpi fale sobre o telescpio (Opere, X, 290), no diz nada sobre o livro
e, surpreendentemente, a 27 de Abril de 1610, numa altura em que em
Veneza no se falava de outra coisa. numa carta a Jacques Leschassier, diz
que ainda no leu o livro de Galileu. Vide PAOLO SARPI, Lettere ai Gal/i-

43

que Galileu fez em seguida iria mudar o curso da histria da cincia. Consciente de que outros facilmente fariam
telescpios de qualidade comparvel s dos que ento dispunha, concentrou-se em melhorar apreciavelmente a qualidade
dos seus instrumentos. Em Novembro de 1609, tinha conseguido um telescpio com ampliao da ordem das vinte vezes
e, no incio de 1610, dispunha j de telescpios com ampliao de trinta vezes, que no Sidereus Nuncius classifica de "excelentes" e que diz ter construdo sem olhar a canseiras nem despesas. 44 Com melhores instrumenros, Galileu comeou a
observar os cus.
Quais seriam as caractersticas pticas dos primeiros telescpios galileanos, em particular daqueles que usou para fazer as
observaes relatadas no SidereusNuncius? No h qualquer

cani, a cura di B. Ulianich (Wiesbaden: F. Steiner, 1%1), p. 79. Para


alm de ter sido decisivo na divulgao das primeiras notcias acerca do
telescpio e nos contactos de Galileu com o senado veneziano, Sarpi
tivera tambm importantes discusses cientficas com Galileu nos anos
anteriores ao aparecimento do Siderem Nuncim. A reaco de Sarpi
parece ter sido seguida por outros venezianos que, aps a publicao do
Siderem Nuncim parecem ter julgado que Galileu no fora suficientemente justo para com eles. Sobre as relaes de Galileu com Sarpi neste
perodo, ver: EILEEN REEVES, Painting the Heavens, Art and Science in the
Age ofGalileo (Princeton: Princeton University Press, 1997), pp. 104-112.
44 Parece, no entanto, que no usou estes melhores telescpios para
fazer as observaes do Siderem Nuncus porque, apesar de terem ampliaes da ordem das trinta vezes, no davam imagens ntidas e o campo de
viso era excessivamente limitado. Esta opinio, subscrita por Stillman
Drake e Ewan Whitaker, entre outros, hoje consensual entre os historiadores. Vide STILLMAN DRAKE, Galileo's first telescopic observations,
journai for the History of Astronomy, 7 (1976) 153-168 [tambm em:
STILLMAN DRAKE, Essays on Galileo and the Hstory and Philosophy of
Science. Selected and introduced by N. M. SWERDWW and T. H. LEVERE
(Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 1, pp. 380-395];
EWAN A. WHITAKER, Galileo's lunar observations and the dating of the
composition of Siderem Nuncius, journal for the Hstory o/ Astronomy, 9
(1978) 155-169.

44

dvida que, por parmetros actuais, se podem considerar instrumentos muito deficientes, o que, alis, s pe em relevo a
excepcional capacidade e a determinao do sbio pisano. 45
O telescpio com que Galileu fez as observaes do Sidereus Nuncius um tubo com duas lentes nos extremos: uma
ocular plano-cncava com uma distncia foc~l de cerca de
cinco centmetros, e uma objectiva plano-convexa com distncia focal de aproximadamente 70 a 100 cm. Tratava-se de
lunetas com aberturas de aproximadamente 40 mm e ampliaes ligeiramente superiores a 20 vezes. O campo visual andaria pelos 12-15 minutos e a resoluo pelos 1,25 minutos de
arco. A estes parmetros muito modestos haveria que somar a
m qualidade do vidro, com muitas bolhas, ainda longe de ser
incolor, e os graves efeitos de aberrao cromtica e aberrao
esfrica. Galileu aprendeu a minimizar os problemas de aberrao esfrica colocando um diafragma, isto , um ecr diante
da objectiva, reduzindo as aberturas para cerca de 15-20 mm,
utilizando apenas a regio em torno do eixo das lentes (Opere,
X, 485, SOl). A primeiro meno de Galileu ao uso de diafragmas encontra-se numa carta de 7 de Janeiro de 1610, onde
explica que a objectiva convexa deve ser parcialmente tapada,

45 Sobre os parmetros pticos e demais aspectos tcnicos das primeiras lunetas de Galileu, ver: ANTONIO FAVARO, ln torno ai cannocchiali costruiti e usati da Galileo Galitei", Atti dei Reale lstituto Veneto di
Scienze, Lettere ed Am, 60 (1900-1901) 317-342; GIORGIO ABETTI, "I
cannocchiali di Galileo e dei suoi discepoli,), L'Universo, 4 (1925) 685-692; VASCO RONCHI, "Sopra le caratteristiche dei cannocchiali [di GalileoJ e sulla loro autenticit", Rendiconti della R. Accademia Nazionale dei
Lincei, 32 (1925) 339-343; STILLMAN DRAKE, Galileo at Work. His Scientific Biography (Chicago and London: The University of Chicago Press,
1978), pp. 140-153; ALBERT VAN HELDEN, Catalogue o[ Early Te/escopes
(Firenze: Giunti, 1999); GrORGIO STRANO (ed), II Telescopio di Ga/i/eo.
Lo Strumento che ha cambiato ii mondo (Firenze: Giunti, 2008). Uma
excelente e moderna introduo a rodos os problemas cientficos e tcnicos relacionados com telescpios para o leitor menos familiarizado :
GUILHERME DE ALMEIDA, Telescpios (Lisboa: Pltano Editora, 2004).

45

com o que as imagens ficam muito mais ntidas. 46 Dois dos


telescpios de Galileu que sobreviveram at aos nossos dias
mostram, de facto, o emprego de um diafragma de carto para
tapar parte da objectivaY O melhoramento gerado pela aplcao do diafragma deve atribuir-se a Galileu j que os telescpios holandeses originais no o tinham e no h notcia de que
antes de Galileu algum os tivesse usado. 48 Segundo o prprio

46 "E bene che ii vetro colmo, che e ii lontano dalI' occhio, sia in
parte coperto, et che ii pertuso che si laseia aperto sia di figura ovale,
perche cosl si vedranno li oggetti assai piu distintamente" (Opere, X,
278). Esta carta de 7 de Janeiro de 1610 (Opere, X, 273-278), que teremos oportunidade de citar algumas vezes, de grande importncia na
histria da composio do Sidereus Nuncius j que se trata do primeiro
relato de observaes astronmicas feitas por Galileu e corresponde efectivamente a um primeiro esboo do que viria depois a ser o livro. Foi
enviada a um destinatrio no identificado, mas Favaro argumentou que
se tratava de Antonio de' Mediei, um personagem importante na corte
toscana. Apesar de Drake ter questionado esta atribuio, sugerindo que
o destinatrio seria Enea Piccolomini [STILLMAN DRAKE, Galileo's first
telescopic observations, Journal for the History o[ Astronomy, 7 (1976)
153-168J, a sugesto de Favaro tem sido aceite por quase todos os historiadores. O efeito e a funo do diafragma no foram imediatamente
compreendidos por toda a gente. Em Dezembro de 1610, Cristvo Clvio perguntava a Galileu qual a utilidade de tapar parcialmente as objectivas (Opere, X, 485).
47 ALBERT VAN HELDEN, Catalogue o[ Early Telescopes (Firenze:
Giunti, 1999), pp. 30-33. Num dos telescpios a objectiva tem uma
abertura de 37mm mas o diafragma reduz a uma abertura de 15mm; no
outro, a abertura da lente de 51 mm est reduzida a 26 mm pelo diafragama. Os testes modernos confirmam que realmente o uso de diafragma melhora substancialmente a qualidade das imagens fornecidas
pelo telescpio. Vid. VICENZO GRECO, GIUSEPPE MOLESINI, FRANCO
QUERCIOU, Optical tests of Galileo's lenses, Nature, 358 (1992) 101;
YAAKOV ZIK, Galileo and the telescope: The status of theoretical and
practical knowledge and techniques of measurement and experimentation
in the development of the instrument, Nuncius, 14 (1999) 31-67; YAAKOV ZIK, Galileo and optical aberrations, Nuncius, 17 (2002) 455-465.
48 Sven Dupr argumentou que Galileu introduziu diafragmas nos
seus telescpios em consequncia dos seus estudos sobre a natureza da

46

Galileu, o emprego do diafragma resultava em melhores imagens, por duas razes: por um lado, porque era sempre conveniente polir lentes grandes, pois assim se atenuavam os efeitos
devidos s irregularidades nos bordos, uma conhecida causa de
imperfeies, e, por outro, porque embora as lentes maiores
proporcionassem maiores campos de viso, davam origem' tambm a imagens mais nebuladas (Opere, X, 501-502).
A combinao de uma objectiva convergente com uma
ocular divergente (aquilo a que depois se chamou a configurao "galileana", por oposio a outras, como, por exemplo, a
"keplerian', em que a ocular uma lente convexa, convergente) d origem a uma imagem direita. Neste tipo de telescpios, a ocular possui uma distncia focal reduzida, f, e a objectiva a distncia F. A objectiva produz uma imagem real
invertida e a ocular uma imagem final, que virtual e direita.
No chamado "ajustamento normal", o objecto e a imagem
esto situados no inflnito e os focos das duas lentes coincidem,
sendo ento a separao entre as duas lentes dada por L = F +f
(sendo f negativo, de acordo com as convenes). A ampliao
angular (m) para ajustamento normal ser dada, para os ngulos pequenos que interessam, pela razo -FIf, isto , pelo quociente das distncias focais da duas lentes.
A questo histrica de interesse prende-se em saber o que
que Galileu compreendia de tudo isto e de que maneira foi
capaz de ir melhorando progressivamente os seus telesc6pios,
em particular, conseguindo melhores ampliaes. Alguns historiadores (van Helden, por exemplo) so da opinio de que
foi apenas por tentativa e erro que Galileu percebeu que a
ampliao dependia da razo das distncis focais das duas lentes, mas recentemente Sven Dupr argumentou que o asSUntO
mais complexo, pois no final do sculo dezasseis no era
claro que uma lente cncava tivesse tambm uma distncia

luz dos astros, que vinha a fazer desde o aparecimento da nova de 1604.
Vid. SVEN DUPRl!, Galileo's telescope and celestial light, Journal for the
History o/ Astronomy, 34 (2003) 369-399.

47

foca1. 49 Segundo este investigador, Galileu baseou-se na ptica


do seu tempo, cujos princpios levavam a considerar que a
ampliao do telescpio estaria relacionada com o dimetro da
lente convexa; mas embora Galileu continuasse a pensar que a
ampliao estava apenas relacionada com a lente convexa
(objectiva), percebeu que no tinha que ver com o seu dimetro, mas sim com a sua distncia focal,5
A descrio, muito sumria, apresentada no Sidereus Nuncius, no menciona a possibilidade de focagem e seguramente
muitos dos primeiros leitores no consideraram esse problema e
a sua possvel soluo. Todavia, algumas das primeiras lunetas
que circularam em Itlia j tinham essa capacidade e numa
carta de 28 de Agosto de 1609, de Giovanni Battista della
Porta ao prncipe Cesi, mostra-se uma luneta cujo comprimento pode ser variado, permitindo a focagem (Opere, X,
252). Galileu fala explicitamente do assunto na carta de 7 de
Janero de 1610 a Antonio de' Medici, explicando que "e bene
che ii cannone si possa alungare e scociare un poco, cioe 3 o

49 ALBERT VAN HELDEN, Galileo and the telescope, in PAOLO


GALLUZZI (ed.), Novit Cclesti e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbera,
1984), pp. 149-158; SVEN DUPR, Ausonids mirrors and Galileo's lenses: The telescope and sixteenth century practical optical knowledge,
Galilaeana. Journal of Galilean Studies, 2 (2005) 145-180.
50 No 11 Saggiatore (1623) explicou que a ampliao funo do
ngulo visual subtendido pelo olho: "ii telescopia ingrandisce gli ogetti
cal portargli Sono maggior angola" (Opere, VI, 254). O ponto subtil e
deve registar-se que nem Kepler compreendia que a ampliao dada
pela razo entre as distncias focais, pensando que o efeito era devido
apenas lente convexa. Esta noo dominar a compreenso do efeito
telescpico ao longo de todo o sculo XVII, durante o qual o aumento da
ampliao dos telescpios foi feito a partir do uso de lentes convexas
com distncias focais cada vez maiores. Vide "ITONI MALET, Kepler
and the Tdescope, Annals of Science, 60 (2003) 107-136; ALBERT VAN
HELDEN, The tdescope in the seventeenth century, Isis, 65 (1974) 3858; ALBERT VAN HELDEN, "The Astronomical Tdescope, 1611-1650,
Annali de1l7stituto e Museo di Storia della Scienza, 1 (1976) 13-35.

48

4 dita in circa" e que se lhe deve antepor um diafragma


(Opere, X, 278).
Galileu praticamente nada disse acerca da teoria que
explica o funcionamento do instrumento, apesar de prometer
uma explicao no Sidereus Nuncius. Embora tivesse reclamado
em vrios locais que chegara concepo do telescpio devido
a "recondite speculazioni di prospettiva", isto , s suas anlises
dos princpios tericos da cincia da perspectiva, a verdade
que parece nunca ter dominado os princpios pticos subjacentes ao funcionamento do instrumento. 51 Em particular, bvio
que no entendeu a Dioptrice (1611) de Kepler, e numa conversa ocorrida nos meses finais de 1614, com um francs que
o visitava (Jean Tarde), queixou-se de que o livro de Kepler era
"si obscur qu'il semble que l'autheur mesme ne s'est pas
entendu"52 - uma apreciao que s pode classificar-se como
muito injusta e como mais um exemplo do surpreendente desprezo a que votou o matemtico alemo. A 13 de Setembro de
1616, um seu correspondente, Malatesta Porta, escrevia-lhe
recordando a promessa feita,53 mas nem nesta ocasio, nem nos
anos seguintes, Galileu colmatou esta lacuna, limitando-se a
dar indicaes muitO vagas no II Saggiatore (Roma, 1623)
(Opere, VI, 259) e em alguma correspondncia dispersa.

;1 Veja-se, por exemplo, Opere, X, 250-251. interessante observar


que ao mesmo tempo que insistia no facto de a sua descoberta ter sido
fruto de especulaes tericas, Galileu explicava que o "Olandese" que
primeiramente fizera o instrumento procedera meramente por tentativa e
erro (Opere, VI, 259).
;2 Opere, XIX, 590. Jean Tarde 0561-1636) deixaria interessantes
relatos das suas viagens em Itlia, com muitas notcias relativas a Galileu
e ao perodo dos descobrimentos telescpicos. Vide JEAN TARDE, Deux
voyages en Italie: la rencontre de Galile. Pr&ce et notes de FRANOIS
MOUREAU; texte tabli par FRANOIS MOUREAU et MARCEL TETEL
(Genve: Slatkine, 1984).
53 "Promise V. S. nel suo Aviso Sidereo d'insegnare il modo vero di
formare il telescopio, si che potessero vedersi cutte le forme che sono alla
natural vista invisibili; ne fino a questo giorno l'ha fatto" (Opere, XII,
281).

49

A insistncia no reduzidissimo domnio de ptica terica


por Galileu tem sido um topos da literatura especializada, sancionada por autoridades como Vasco Ronchi, Olaf Pedersen,
David Lindberg, entre muitos outros. Recentemente, contudo,
Sven Dupr tem mostrado como Galileu conseguiu ter uma
compreenso do funcionamento do telescpio baseando-se nos
conhecimentos disponveis junto dos praticantes da matemtica
do sculo XVI, muito em especial como a Theorica specu/i concavi sphaerici de Ettore Ausonio, que Galileu conhecia bem e
copiou entre 1592 e 1601, foi importante para as suas ideias
sobre o funcionamento do telescpio. 54
Como evidente, tambm possvel que Galileu soubesse
muito mais do que explicou, e que tivesse mantido a mxima.
discrio sobre os princpios pticos relevantes para o funcionamento do telescpio pelo desejo de os manter secretos. 55
Se no esclareceu quase nada acerca dos princpios tericos, Galileu, tal camo os seus contemporneos, tambm no
divulgou quase nenhumas indicaes concretas sobre os mtodos prticos pelos quais construiu o telescpio, a tal ponto que
h muitas interrogaes sobre o modo como, na prtica, se
levava a cabo este procedimento. 56 S em 1618 surgiria o livro

54 Vide SVEN DUPR, Ausonio's mirrors and Galileo's lenses: The


telescope and sixteenth century practical optical knowledge, Gallaeana.
Journal oi Galilean Studies, 2 (2005) 145-180.
55 A possibilidade de Galileu no ter publicado uma teoria do
telescpio apenas por desejo de mant-Ia secreta discutida por MARIO
BIAGIOLl, Replication or monopoly? The economics of invention and
discovery in Galileo's observations of 1610, Scimce in Context, 13
(2000) 547-592; YMKOV ZIKand ALBERT VAN HELDEN, Between discovery and disclosure: Galileo and the telescope, in: MARCO BERETTA,
PAOLO GALLUZZI and CARLO TRIARICO (eds.), Musa musaei: Studies on
Scientific Instruments and Collections in honour oi Mara Miniati (Firenze:
Leo S. Olschki, 2003), pp. 173-190; MARIO BIAGIOU, Galileos InstrumenU oi Credito Telescopes, Images, Secrecy (Chicago: The Universiry of
Chicago Press, 2006).
56 Vide FRANCO PALLADINI, Un trattato sulla costruzione dei
cannocchiale ai tempi di Galilei: Principi matematici e problemi tecno-

50

de Geronimo Sirtori, Telescopium: Siue ars perficiendi novum


illud Galilaei visorium instrumentum ad sidera, com informao
detalhada sobre as tcnicas para polir lentes adequadas e construir telescpios. (Curiosamente, como explicaremos adiante
mais detidamente, neste assunto so importantes as notas de
construo de telescpio de um professor do colgio jesuta de
Santo Anto em Lisboa.) A documentao tambm no permite clarificar totalmente se, nos primeiros tempos, Galileu
recorria a artesos para o ajudarem na construo dos telescpios, embora se saiba que, em anos posteriores, vrios artesos
trabalharam para ele construindo telescpios e que pelo menos
um deles, Ippolito Francini, teve alguma mmaY
A despeito das suas limitaes, os telescpios construdos
por Galileu foram, durante alguns anos, os melhores telescpios do mundo. Foram, por isso, solicitados por muitas pessoas, e o prprio Galileu tomou a iniciativa de os enviar a
muitos, tendo para isso transformado a sua casa numa verdadeira oficina de produo de instrumentos pticos. 58

logici, Nouvelles de la Rpublique des Lettres, 1 (1987) 83-102; ROLF


WILLACH, Der lange Weg zur Erfindung des Fernrohres, in JRGEN
HAMEL, INGE KEIL (eds.), Der Meister und die Fernrohre. Das Wechselspiel
zwischen Astronomie und Optik in der Geschichte [= Acta Historica Astronomiae, voI. 331 (Frankfurt am Main: Harri Deutsch, 2007), pp. 34126; GIORGIO STRANO (ed) , II Telescopio di Galileo. Lo Strumento che ha
cambiato il mondo (Firenze: Giunti, 2008).
57 CARLO VITTORlO VARETTI, I:artefice di Galileo, Ippolito Francini detto ii Tordo, Reale Accademia dei Lincei, serie IV, voI. 15 (1939)
nos. 3-4, Roma.
58 Michele Camerota elencou as individualidades a quem Galileu
enviou telescpios durante a sua carreira cientfica, num passo que pelo
seu interesse transcrevemos na ntegra: "alcuni tra i piu importanti
monarchi del tempo (Cosimo II de' Medici, Carlo d'Austria, Maria de'
Mediei, Regina di Francia, Filippo IV di Spagna, Massimiliano di
Baviera, Ladislao IV di Polonia, Leopoldo d'Austria, l'Elettore di Colonia, Ernesto di Baviera), a numerosi nobili e prelati (tra gli alui: Paolo
Giordano Orsini, ii cardinale Francesco Maria dei Monte, ii cardinale

51

A documentao da poca permite verificar como era difcil realizar observaes com os deficientes instrumentos da
altura. Escrevendo a um correspondente, Galileu transmitiu
informaes preciosas acerca do uso do instrumento na prtica:
lo strumento si tenga fermo, et pereio e bene, per
fuggire la titubatione della mano che dai moto delI' arterie
et dalla respiratione stessa procede, fermare ii cannone in
qualche Iuogo stabile. I vetei si tenghino ben tersi et netti
daI panno o nuola che iI fiato, l'aria humida e caliginosa,
o il vapore stesso che daIi' occhio, et massime riscaldato,
evapora, vi genera sopra (Opere, X, 277-278).
Mas as dificuldades surgiam logo no fabrico dos instrumentos. Numa carta a Belisario Vinta (1542-1613), secretrio
de Estado do Gro-Duque da Toscana, a 19 de Maro de
1610, Galileu diz que fez, com grande esforo e despesa, mais
de sessenta "occhiali" mas que s muito poucos eram suficientemente bons para observar as estrelas mediceanas. 59 E quanto
ao mero polimento de lentes, as dificuldades eram ainda maio-

A1essandro Peretti di Montalto, monsignor Giuseppe Acquaviva, ii cardinale Francesco di Joyeuse, ii cardinale Scipione Borghese, ii cardinale
Odoardo Farnese, ii cardinale Roberto Ubaldini, I' ambasciatore toscano a
Roma, Francesco Niccolini, Federico Landi, prncipe di Valditaro), nonch a diversi eruditi (Paolo Gualdo, Bartolomeo Imperiali, Federico Cesi,
Pierre Gassendi, Nicolas-Claude Fabri de Peiresc, Tiberio Spinola,
Daniello Antonini, Matthias Bernegger)". MICHELE CAMEROTA, Galileo
Galilei e la Cultura Scientifica nell'et della Controriforma (Roma: Salerno
Editrice, 2004), p.158.
59 "gl' occhiali esquisitissimi et atti a mostrar tutte te osservazioni
sono molto rari, et io, tra piu di 60 fatti com grande spesa et fatica, non
ne ho potuti elegger se non piccolissimo numero" (Opere. X, 301). No
rascunho dessa carta escrevera que s dez em mais de cem eram aceitveis (Opere, X, 298), mas mesmo que estes nmeros contenham algum
exagero indubitvel a dificuldade em produzir telescpios capazes.

52

res pois, depois de polidas, s pouqussimas eram aprovadas


para serem aplicadas em telescpios. 60
O prprio Galileu teve, por vezes, dificuldades em mostrar os novos corpos celestes. Em Abril de 1610, deslocou-se a
Bolonha com o intuito de pessoalmente mostrar estas novidades ao famoso astrnomo Giovanni Antonio Magini (1555-1617), num episdio que redundou num clamoroso fracasso,
tendo Galileu de retirar-se mais cedo, humilhado. 61 E noutras
ocasies (por exemplo, na corte dos Mediei), recomendou enfaticamente que no tentassem ver as luas de Jpiter sem ele
estar presente para ajudar (Opere, X, 289).
E as dificuldades prticas no eram tudo. O telescpio
introduzia ainda um conjunto de problemas novos, com os
quais Galileu iria ter de se confrontar ao longo da vida. Como
justificar que as observaes telescpicas no eram meras iluses
pticas quando imediatamente se verificou que as lunetas tambm geravam, com facilidade, iluses pticas? Como aceitar os
resultados - muitas vezes perturbadores - de um instrumento cujo funcionamento no se compreendia nem se sabia
explicar? E uma vez que muitas observaes telescpicas no se
limitavam simplesmente a melhorar as observaes feitas vista

60 Sobre a dificuldade em polir lentes convenientes veja-se a carta


de Sagredo a Galileu, em 23 de Abril de 1616, onde se refere que de
300 lentes feitas s 22 foram consideradas aptas e, destas, s 3 julgadas
suficientemente boas para usar em telescpios, isto , uma taxa de aceitao de cerca de um por cento (!) (Opere, XII, 257-259).
61 Embora saibamos destes acontecimentos pela pena no muito
simptica de Martin Horky, no oferece dvida o desastre que esta tentativa de mostrar os novos planetas a Magini sups para Galileu. Numa
carta para Kepler, de 27 de Abril de 1610, Horky relata os acontecimentos que presenciou, dizendo que embora todos tivessem reconhecido que
o telescpio funcionava como Galileu dizia para as observaes terrestres,
isso j no era verdade para as observaes astronmicas. Al, concordavam todos os presentes nas sesses em casa de Magini, o telescpio iludia. Galileu foi incapaz de proporcionar observaes incontroversas e,
ficando muito calado, saiu rapidamente (Opere, X, 343).

53

desarmada, mas entravam em conflito directo com essas, como


explicar as discrepncias? No fundo, como foi possvel a Galileu
tornar aceites e credveis as suas descobertas com o telescpio?62
As estratgias desenvolvidas por Galileu - confirmaes
alternativas, testemunhas, representaes visuais convincentes,
insistncia na superioridade dos prpios telescpios, etc. revelar-se-iam de imenso sucesso. Como fez notar o historiador
Albert van Helden, o que realmente surpreendente no que
tenham surgido dvidas e hesitaes, mas, pelo contrrio, que
tantos tivessem ficado convencidos das descobertas de Galileu
em to pouco tempo, quando se pensa nas dificuldades das
observaes, na sua fraca qualidade e na oposio generalizada
ao copernicianismo. 63

As observaes telescpicas de Galileu

o Sdereus Nuncius composto essencialmente por dois


tratados - um primeiro sobre a Lua e um segundo sobre os
62 Foram vrios os fenmenos pticos ilusrios registados por contemporneos de Galileu, alguns deles eminentes homens de cincia. Por
exemplo, Giovanni Magini queixou-se de que, ao olhar para o Sol com
o telescpio protegido por lentes escurecidas, via trs sis (Opere, X,
345). Sobre os problemas relacionados com as discrepncias entre as
observaes telescpicas e as observaes a olho nu, veja-se HAROLD r.
BROWN, Galileo on the telescope and the eye, Journal for the History 01
Ideas, 46 (1985) 487-501. Sobre as estratgias desenvolvidas por Galileu
(e pelos que se seguiram) para tornar credveis as observaes com o
telescpio, ver: ALBERT VA:>I HELDEN, Telescopes and Authority from
Galileo to Cassini, Osiris, 2nd series, 9 (1994) 8-29. Todos estes temas,
como bem sabido, foram analisados por dois autores que adoptam,
contudo, diferente pontos de vista: PAUL FEYERABEND, Agaimt Method:
Outline 01 an Anarchistic Theory 01 Knowledge (London: Verso, 1978);
MARIO BIAGIOLI, Galileo's Instruments 01 Credito Telescopes, Images, Secrecy
(Chicago and London: The University of Chicago Press, 2006).
63 Vide ALBERT VAN HELDEN, The telescope in the seventeenth
ccnrury, Isi!, 65 (1974) 38-58, esp. p. 51.

54

satlites de Jpiter - introduzidos por umas breves pagmas


acerca do telescpio, e separados por uma digresso, tambm
de poucas pginas, sobre as estrelas fIxas.

A superfcie da Lua
Tudo leva a crer que Galileu comeou a observar a Lua
sistematicamente com o telescpio a partir de 30 de Novembro
de 1609. 64 No foi o primeiro homem a faz-lo pois j no
Vero desse mesmo ano, em Londres, o ingls Thomas Harriot
(ca. 1560-1612) fIzera e registara observaes da superfcie da

64 A datao e a reCOnStltUIaO das observaes da superfcie da


Lua feitas por Galileu deram origem a interessante e rico debate entre os
historiadores. Uma primeira proposta de datao, por Guglielmo Righini,
numa comunicao apresentada em 1974 e publicada no ano seguinte,
fez iniciar uma troca de opinies com Owen Gingerich a que depois se
juntou, com outros argumentos, Stillman Drake. Pouco depois Ewan A.
Whitaker, um eminente especialista em cartografia lunar, analisou roda a
questo, tendo proposto uma datao (que em grande medida confirma
a de Righini) e que hoje em dia aceite quase unanimente. Os trabalhos
relevantes so: GUGLIELMO RIGHINI, New light on Galleo's lunar observations, in MARIA LUISA RIGHINI BONELLI and WILLIAM SHEA (eds.),
Reason, Experiment, and Mysticism ln the Scientific Revolution (New York:
Science History Publications, 1975), pp. 59-76; OWEN GINGERICH, Dissertario cum Professore Righini et Sidereo Nuncio, ibid., pp. 77-88;
STILLMAN DRAKE, Galileds first telescopic observations"> journal for the
History 01 Astronomy, 7 (1976) 153-168 [tambm em: STILLMAN DRAKE,
Essays on Galileo and the History and Philosophy 01 Science. Selected and
introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEVERE (Toronto: University
of Toronto Press, 1999), voI. 1, pp. 380-395]; EWAN A. WHITAKER,
Galileo's lunar observations and the dating of the composition of Sidereus Nuncius, journal for the History 01 Astronomy, 9 (1978) 155-169.
Para um enquadramento geral da questo, veja-se: EWAN A. WHITAKER,
Selenography in the seventeenth century, in R. TATON and C. WILSON
(cds.), Planetary Astronomy fiom the Renaissance to the Rise 01 Astrophysics.
Vol. 2, Part A: Tjcho Brahe to Newton (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), pp. 119-143.

55

Lua, com um primeiro desenho feito em Julho de 1609. Harriot, contudo, parece nunca ter tido mais do que um interesse
estritamente cartogrfico, representando o que pensava serem
os continentes, mares e litorais da Lua. E, na verdade, mesmo
depois de ter lido o Sidereus Nuncius, fez desenhos da superfcie lunar com algum detalhe, mas muito inferiores aos de
Galileu. 65 De facto, o italiano empreendeu estes estudos com
uma determinao e uma genialidade sem igual, possuindo, na
altura, uma luneta com uma ampliao e uma resoluo muito
melhor do que as de Harriot.

65 Existem dois desenhos da superfcie lunar por Harriot datados


de, respectivamente, 26 de Julho de 1609 e 17 de Julho de 1610, isto ,
um anterior e outro posrerior publicao do Siderem Nuncim. Sempre
ciosos dos contributos cientficos dos ingleses do passado, os historidores anglo-saxnicos tm feito o possvel por descobrir algum outro
aspecto notvel nestas observaes, para alm do facto de terem sido as
primeiras observaes lunares com telescpio. Ewan Whitaker, por exemplo, defende que Harriot foi o primeiro a observar a librao em latitude
(isto , ptica) da Lua [EWAN A. WHITAKER, Selenography in the seventeenth century, in R. TATON and C. WILSON (eds.), Planetary Astronomy
fiom the Renaissance to the Rise o/ Astrophysics.VoI. 2, Part A: Ijcho Brahe
to Newton (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), na p. 122].
Vejam-se os trabalhos de JOHN W. SHIRLEY, Thomas Harriot's lunar
observations, Science and History: Studies in Honor o/ Edward Rosen, Studia Copernicana, 16 (1977) 283-308; TERRIE F. BLOOM, Borrowed perceptions: Harriot's maps of the Moon, Journa/ for the History o/ Astronomy, 9 (1978) 117-122, AMIR R. ALEXANDER, Lunar maps and coastal
outlines: Thomas Hariot's mapping of the moon, Studies in History and
Philosophy o/ Science, 29 (1998) 345-368, STEPHEN PUMFREY, Harriot's
maps of the Moon: new interpretations, Notes and Records o/ the Royal
Society, 63 (2009) 163-168. Para a actividade cientfica, em geral, de
Harriot, usem-se as duas importantes colectneas: JOHN W. SHIRLEY
(ed.), Thomas Harrot: Renaissance Scientist (Oxford: Clarendon Press,
1974), e JOHN W SHIRLEY (ed.), A Source Book for the Study o/Thomas
Harriot (New York: Arno Press, 1981). Para os aspectos biogrficos deve
ver-se sobretudo: JOHN W. SHIRLEY, Thomas Harriot: A Biography
(Oxford: Clarendon Press, 1983) e ROBERT Fox (cd.), Thomas Harriot.
An Elizabethan Man 01 Science (Aldershot: Ashgate, 2000).

56

A natureza da Lua e, em particular, da sua superfcie, fora


sempre objecto de discusses e debates desde a Antiguidade, ao
longo de toda a Idade Mdia at s vsperas do surgimento do
telescpio. As manchas da Lua so bem visveis a olho nu e
levaram a que praticamente todos os povos as tenham tentado
interpretar. J no Neoltico se havia discutido essas manchas.
Uma ideia que circulava desde a antiguidade, inicialmente proposta por Clearco, era a de que essas manchas se deviam ao
reflexo da superfcie da Terra. Anaxgoras havia j declarado
que a Lua era feita como a Terra, com plancies e ravinas e
vrios outros, como Heraclides e Plat.o (pela boca de Scrates,
no Pdon) , haviam argumentado que a Lua era como uma
outra Terra. 66
Acima de tudo, havia Plutarco, que dedicara uma obra
importante e muito divulgada ao assunto, De fade quae in orbe
lunae apparet [Sobre a face que se v no disco lunar], onde afirmava que a Lua como a Terra, com montanhas e vales, e
onde discutia muitos outros temas relacionados, como as manchas lunares, a explicao da origem e natureza da luz que
irradia da Lua, a matria de que a Lua feita, os eclipses, a
possibilidade de a Lua ser habitada, etc.67 Estas discusses pro-

66 As ideias antigas sobre a natureza da Lua so estudadas por


CLAIRE PRAUX, La Lune dans 14 pense grecque [Mmoires de la Classe
des Lettres, 2' srie, t. LXI/4, 1973] (Bruxelles: Palais des Acadmies,
1973) e SOPHlE LUNAIS, Recherches sur 14 Lune - I. Les Autt'urs Latins de
la fin des guerres puniques la fin du regne des Antonim (Leiden: E. J.
Brill, 1979). Ver ainda LIBA TAUB, Aetna and the Moon. Explaining
Nature in Ancient Greece and Rome (Corvallis: Ofegon State Universiry
Press, 2008). Como referncia geral para todas as questes que digam
respeito descrio da Lua deve usar-se: EWAN A WHITAKER, Mapping
and Naming the Moon. A History o/ Lunar Cartography and Nomenclature
(Cambridge: Cambridge Universiry Press, 1999).
67 O De focie quae in orbe /unae apparet faz parte dos Mora/ia de
Plutarco. Existem edies modernas em vrios idiomas, mas no em portugus. A edio mais recomendvel (texto grego e traduo inglesa)
encontra-se em: PlutarchS Mora/ia. Vol. XII. With an English transIation

57

longaram-se por toda a Idade Mdia e Renascimento, influenciando pensadores e artistas. Era corrente a explicao, de origem averroista, segundo a qual a Lua recebia a luz do Sol diferentemente, em funo da sua densidade, o que explicaria a
existncia das diferentes tonalidades, isto , das manchas na sua
superfcie. 68 Mesmo nas vsperas das descobertas galilelanas,
estes assuntos eram discutidos em alguns dos texto mais
influentes, como, por exemplo, no comentrio ao De caelo
(1593) do Curso conmbrceme e, sobretudo, por Kepler, na sua
Optica (1604).69 Kepler no se limitou a citar Plutarco abun-

by HAROLD CHERNISS and WILLIAM C HELMBOLD (Cambridge, Mass.:


Harvard University Press; London: William Heinemann, 1957), pp.
1-223. Veja-se ainda P. RAINGEARD, Le Peri tou Prosopou de Plutarque.
Texte critique avec traduction et commentaire (Paris: Les BelIes Lettres,
1934). Sobre a relao de Galileu com o texto de Plutarco, ver: PAOLO
CASINI, II Dialogo di Galileo e la luna di Plutarco, in PAOLO GALLUZZI
(ed.), Novit Celesti e Crisi deI Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984),
pp. 57-62; PAOLO CASINI, "Plutarco, Galileo e la faccia della luna, Intersezioni, 4 (1984) 397-404;
68 Veja-se, sobretudo, ROGER ARIEW, Galileo's lunar observations
in the context of medieval lunar theory, Studies in the History and Philosophy o/ Science, 15 (1984) 213-226. De notar tambm que as representaes artsticas captaram a irregularidade da superfcie da Lua muito
antes do aparecimento do telescpio. Por exemplo, as representaes
naturalistas da Lua pelo pintor flamengo Jan Van Eyck (1385?-1441),
feitas entre 1420 e 1437 (vide S. L. MONTGOMERY, The fim naturalistic drawing of the Moam>, Journal for the History o/ Astronomy,
25 (1994) 317-320) ou os desenhos feitos por Leonardo da Vinci entre
1505-1514 (vide G. REAVES and C PEDRETTI, "Leonardo da Vinci's
drawings of the surface features of the Moon, Journal for the History
o/ Astronomy, 18 (1987) 55-58), esto longe de representar um astro com
atributos de perfeio celeste.
69 Commentarii Collegii Conimbricemis Societatis Iesu in Quatuor
Libros De Coelo Ar5totelis Stagiritae. Olisipone, Ex Officina Simonis
Lopesii, 1593 [com edies posteriores], especialmente pp. 264-265.
Sobre as discusses acerca da Lua no Curso conimbricense e, mais geralmente, em Portugal, veja-se: BERNARDO MACHADO MOTA, A Naturalsrica da Lua em Portugal nos sculos XVI e XVII, Colquio Revisitar os

58

dantemente, subscrevendo a sua tese central acerca de uma


equivalncia essencial entre a Lua e Terra, mas, mais importante, introduziu uma noo muito inovadora ao afirmar que a
aceitao dessas ideias acerca da natureza da Lua era o primeiro
passo na aceitao do copernicianismoJo Alis, Kepler ficaria
to fascinado com o De focie quae in orbe lunae apparet, de
Plutarco, que, anos mais tarde, faria uma traduo completa a
partir do original grego.? 1
Galileu, contudo, certamente para acentuar a espectacularidade das suas prprias observaes e a importncia do telescpio, no deu qualquer indicao destas discusses nem da
existncia de uma longa tradio' polmica acerca da natureza
da Lua, nem muito menos da posio de Kepler acerca deste
assunto. Limitou-se, numa frase breve, a mencionar a "opinio

Saberes. Actas (Lisboa; no prelo). Kepler discute vrios assuntos relativos


natureza da Lua no seu Ad Vitellionem Paralipomena, quibus Astronomiae
Pars Optica Traditur (Frankfurt, 1604), apresentando catorze citaes do
livro de Plutarco. Este importante texto de Kepler est no vol. II da Joannis Kepleri Opera Omnia e tambm no vol. II da Kepler Gesammelte
Werke. H uma traduo inglesa desta obra: JOHANNES KEPLER. Optics.
Paralipomena to Witelo and Optical Part of Astronomy. Translated by
William H. Donahue (Santa Fe, New Mexico: Green Hon Press, 2000).
70 "Tandem vero, ubi Plutarchus, ubi Maestlinus aequis in philosophia auribus fuerint capti: tum bene Aristarchus cum Copernico suo discipulo sperare incipiat." Optica, ed Fritsch, p. 290; JOHANNES KEPLER.
Optics. Paralipomena to Witelo and Optical Part of Astronomy. Trad. W.
H. Donahue, p. 267.
71 Kepler traduziu, anotou, e deu aos prelos o livro de Plutarco
como um anexo sua obra, publicada postumamente pelo seu filho:
Somnium, seu Opus Posthumum de Astronomia Lunari (Frankfurt, Zaga,
1634), fols. 97-184. Vide Kepler's Somnium. The Dream, or Posthumous
Work on Lunar Astronomy. Translated, with a Commentary by EDWARD
ROSEN (Madison: Universiry of Wisconsin Pres, 1967), especialmente,
Appendix D: Kepler Translation of Plutarch's Mooil, pp. 209-211;
JOHANNES KEPLER, El Sueno o la Astronomia de la Luna. Introduccin,
traduccin, notas e ndices: FRANCISCO SOCAS (Huelva: Universidad de
Huelva, 2001).

59

pitagrica de que a Lua uma outra Terr'. O aparecimento


do telescpio permitia a Galileu fazer uma ousada manobra
retrica, impondo um verdadeiro corte na longa tradio dos
estudos sobre a Lua. Ao ignorar todos os textos e as ricas discusses do passado, Galileu indicava implicitamente que o
telescpio inaugurava uma nova era. No se sentia, assim, na
necessidade de dialogar com as opinies do passado que
haviam ficado ultrapassadas - mas no necessariamente rebatidas - com o advento da luneta.
Nem todos ficaram convencidos com esta manobra.
Quando comearam a ser divulgadas as observaes galileanas
da superfcie da Lua, alguns contemporneos acharam que o
que se estava a divulgar como novo era assunto antigo e bem
sabido. 72 E tinham bastante razo pois at o prprio Galileu j
era da opinio de que a Lua era como a Terra, com montanhas
e vales, alguns anos antes de a ver com o telescpio. Em 1606,
na sequncia das discusses provocadas pelo aparecimento da
nova estrela de 1604, publicara, sob o pseudnimo de Alimberto Mauri, uma obra intitulada Considerazioni { . .} intorno
alia stella apparita 1604, onde defendia j esta ideia.73 No
entanto, como rapidamente se constataria, uma coisa discutir
com base em textos, argumentos, e autoridades. Outra coisa,
muito diferente, ver, sobretudo quando o "ver" era guiado
pela pena e pela mente de um homem genial.

72 Foi, por exemplo, o caso de Giovanni Camilo Gloriosi que imediatamente relacionou as notcias dadas por Galileu com o texto de Plutarco; "Quae de luna refert, veterrima sunt, Pythagoraeque adscribantur;
qua de re disertssimus extat Plutarchi libellus" (Opere, X, 363).
73 Comiderazioni [. . .] sopra alcuni luoghi dei discorso di Lodouico
delie Colombe intorno alia stella apparita 1604 (Firenze, Giovanni Antonio Caneo, 1606). O texto est traduzido para ingls por Stillman Drake
em; Galileo Agaimt the Philosophers (Los Angeles: Zeitlin and Ver Brugge,
1976), pp. 73-130, com um importante estudo nas pp. 55-71. Sobre este
texto e as circunstncias intelectuais que rodearam a sua produo, ver:
EILEEN REEVES, Painting the Heavem, Art and Science in the Age 01 Galileo (Princeton: Princeton Universiry Press, 1997), pp. 91-137.

60

Entre 30 de Novembro e 18 de Dezembro, Galileu observou a Lua em diversas fases, fazendo cuidadosos desenhos do
que via. Para alm das gravuras que esto no Sidereus Nuncius,
conhecem-se alguns outros desenhos e aguarelas da Lua tambm feitos por ele.74 Muito recentemente foi localizado um
exemplar do Sidereus Nuncius, absolutamente idntico aos da
primeira edio, mas que, em lugar das gravuras, apresenta
aguarelas que tudo leva a crer foram feitas pelo prprio Galileu.l5 As gravuras da edio original do Sidereus Nuncius so de
boa qualidade, mas nas edies seguintes decaram muito de
nvel.

74 Preservaram-se sete desenhos a aguarela feitos por Galileu


(Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, Cod. Galileiana 48, em
manuscritos no-datados). convico entre os historiadores de que as
aguarelas foram executadas por Galileu enquanto observava e no a posterior, relembrando o que vira. Vide EUZABETH CAVICCHI, Painting the
Moon, Sky and Telescope, 82 (1991) 313-315. Sobre Galileu como
artista veja-se especialmente: HORST BREDEKAMP, Gazing Hands and
Blind spots: Galileo as Draftsman, in jRGEN RENN (ed.), Galleo n
Context (Cambridge: Cambridge University Press, 2001), pp. 153-192;
HORST BREDEKAMP, Galitei der Knstler. Der Mond. Die Sonne. Die
Hand (Berlin: Akademie Verlag, 2007). Veja-se tambm a discusso
acerca das teses principais deste livro por OWEN GINGERICH, The
curious case of the M-L Sidereus Nuncius, Galilaeana, 6 (2009) 141-165. Em particular, os desenhos da Lua por Galileu mostram que ele
dominava as tcnicas do disegno, uma observao que os historiadores j
haviam feito h alguns anos: Vide WOLFGANG KEMPF, Disegno: Beitrage
zur Geschichte des Begriffs zwischen 1547 und 1607, Marburger Jahrbuch for Kunstwissenschaft, 19 (1974) 219-240; SAMUEL Y. EDGERTON,
The Hertage of Giottos geometry: Art and science on the eve of the scientifie revolution (Ithaca and London: ComeI! University Press, 1991),
pp. 223-253; CHRYSA DAMIANAKI, Galileo e Ie arti figurative (Roma: Vecchiarelli Editore, 2000); HORST BREDEKAMP, Gazing hands and blind
spots: Galileo as draftsman, Science in Context, 13 (2000) 423-463.
75 Este agora conhecido como o exemplar MI, de Martayan-Lan,
o conhecido livreiro nova-iorquino que deu a conhecer o livro. No cabe
aqui fazer-se uma anlise detalhada das diferentes representaes da Lua

61

estudo da superfcie lunar por Galileu antes de mais


nada um monumento sua capacidade de observao e ao seu
talento grfico. Fica bem patente a sua grande capacidade artstica, mas fica ainda mais explcita a sua compreenso da
importncia das representaes visuais como elementos persuasivos de imenso poder,76 No Sidereus Nuncius Galileu apresenta
na verdade apenas quatro so distincinco gravuras da Lua
em diferentes fases, procurando,
tas pois h uma repetio
muito mais do que uma cartografia precisa da Lua, fazer uma
descrio visual dos diferentes tipos de acidentes e relevos da
superfcie lunar e a sua semelhana com os correspondentes
terrestres.
Algumas destas observaes haviam sido dadas a conhecer
na carta de 7 de Janeiro de 1610 que enviou a Antonio de'
Mediei e, na verdade, quando semanas depois preparou o Sidereus Nuncius usou muito do texto que escrevera nessa missiva.

deixadas por Galileu, mas seria insensato no chamar a ateno do leitor


para a descoberta das novas aguarelas, uma das maiores novidades nos
estudos galileanos nos ltimos anos, comunicada pela Universidade de
Pdua a 28 de Maro de 2007 e analisada por William R. Shea a Horst
Bredekamp. Vide GIOVANNI CAP RARA, "E Galileo dipinse ii volto della
Luna, Corriere della Sera, 27 Maro 2007, pp. 15-18; RICHARD OWEN,
The Galil.eo sketches that turned the universe on its head, The Times,
28 Maro 2007, pp. 6-7; M. BECKER, Galileis erste Mond-Bilder entdeckt, Spiegel 30 Maro 2007; JEFF ISRAELY, Galileo's Moon View ,
Time, 16 Agosto 2007.
76 Acerca deste tema, a literatura recente tem sido adicionada com
trabalhos de grande importncia. Veja-se: WILLIAM R. SHEA, How Galileo's mind guided his eye when he first looked at the moon through a
telescope, in: GRARD SIMON and SUZANNE DBARBAT, Opties and
Astronomy [= Proceedings of the XXl International Congress of History
of Science, Liege, 20-26 July 1997, vol. XII] (Turnhout: Brepols, 2001),
pp. 93-109; SARA EUZABETH BOOTH and ALBERT VAN HELDEN, The
Virgin and the lelescope: The Moons of Cgo/i and Galileo, Scienee in
Context, 13 (2000) 463-488 [republicado in: jRGEN RENN (ed.), Galileo
in Context (Cambridge: Cambridge Universry Press, 2001), pp. 193-216].

62

Ao redigir o Siderem Nuncius, Galileu percebeu que necessitava


de criar uma nova linguagem visual para acompanhar a descrio de factos to surpreendentes. As gravuras que preparou no
tm a pretenso de cartografar a superfcie lunar e, quando
comparadas com imagens reais da Lua, imediatamente se reconhece que esto muito longe de serem representaes fiis. Pelo
menos desde meados do sculo XVII que vrios astrnomos
fizeram notar que, consideradas como descries cartogrficas
da Lua, as gravuras do Sidereus Nuncim so muito deficientes?7
Mas a representao exacta dos detalhes lunares nunca foi a
inteno de Galileu. As gravuras que apresenta so peas
visuais de um argumento. Alis, a comparao das aguarelas
que primeiramente desenhou, enquanto observava com o telescpio, com as gravuras depois publicadas, mostra que as primeiras so muito mais fiis realidade e que Galileu intencionalmente deformou e exagerou muitos aspectos do que vira,
. para construir e ilustrar os seus argumentos. As imagens apresentadas so o ponto de partida e apoio visual de um argumento que Galileu monta acerca das zonas claras e escuras da
Lua, do modo como essas zonas de claridade e escurido vo
variando com a passagem do tempo, e do que se pode deduzir
dessas mutaes.
A anlise de Galileu verdadeiramente excepcional, sendo
toda baseada na observao de pontos luminosos e escuros e
manchas mais ou menos brilhantes na superfcie da Lua, na
sua distribuio espacial e sua variao com o decorrer do
tempo. O telescpio no lhe mostrou directamente o perfil de

77 O primeiro a assinalar esse facto foi o grande astrnomo e selengrafo polaco Johannes Hevelius (1611-1687), na Selenographia sve
Lunae descriptio (Gdansk, 1647), p. 205. Recentemente, por exemplo,
idnticas crticas foram feitas por especialistas em cartografia lunar:
ZDENEK KOPAL and ROBERT W. CARDER, Mapping the Moon, past and
present (Dordrecht and Boston: Reidel, 1974), p. 4. Uma importante
obra de referncia para este tipo de estudos o livro de JOHN E.
WESTFALL, Atlas o/ the Lunar Terminator (Cambridge: Cambridge University Press, 2000).

63

montanhas lunares, nem nunca Galileu reclamou tal coisa. Pelo


contrrio, como explicou numa carta ao matemtico jesuta
Christoph Grienberger, a concluso de que a Lua tem montanhas no obtida pelos sentidos directamente, mas sim pela
"conjuno do discurso com as observaes e aparncias" 78. A
existncia de montanhas e vales, cordilheiras e depresses ,
pois, uma deduo a partir das propriedades do brilho da
superfcie da Lua, uma deduo com que nem todos concordariam.
Observando com o telescpio e interpretando os resultados foi possvel concluir que a Lua tem zonas de plancie,
montanhas e vales. Esta natureza irregular e montanhosa da
Lua especialmente evidente examinando o terminador, isto ,
a linha que separa a regio escura da regio iluminada. Compreendendo que alguns pontos brilhantes, na zona obscurecida
da Lua, seriam os cumes de montanhas lunares iluminados
pelo $pl, Galileu foi ainda capaz de fornecer estimativas para a
altura das montanhas da Lua, com um argumento geomtrico
simples mas muito engenhoso.79 Explicou ainda porque que

78 Carta a Christoph Grienberger, a 1 de Setembro de 1611:


"Come dunque sappiamo noi, la Luna esser montuosa? Lo sappiamo non
coi semplice senso, ma coll' accopiare e congiungere ii discorso coll' osservationi et apparenze sensate, argumentando simil guisa" (Opere, XI, 183).
79 A explicao bem conhecida e figura em praticamente todos os
textos que tratam deste assunto. Para uma discusso mais pormenorizada,
ver: FLORIAN CAJORI, History of determination of the heights of mountains, !sis, 12 (1929) 482-514; C. W. ADAMS, <<A note on Galileo's
determination of the height of lunar mountains, Isi!, 17 (1932) 427-429. importante ter presente que no incio do sculo XVII so ainda
extremamente grosseiras as estimativas das alturas das prprias montanhas
da Terra. Este clculo parece ter sido uma das ltimas seces a ser
includa no livro, quando algumas outras partes j se encontravam
impressas e para o fazer usou alguns dos desenhos que tinha feito. Vide
OWEN GINGERICH and ALBERT VAN HELDEN, From Occhiale to Printed
Page: The Making of Galileo's Sidercus Nuncius, Journal for the History
o[ Astronomy, 34 (2003) 251-267.

64

essas montanhas no tornavam de aspecto rugoso o perfil exterior do disco lunar, como uma consequncia da sobreposio
visual de muitas cordilheiras lunares ou devido ao efeito ptico
dos vapores atmosfricos da Lua, o que explicou detalhadamente com um diagrama (Galileu abandonaria mais tarde, s
depois da publicao do Sidereus Nuncius, a ideia de qualquer
fenmeno atmosfrico na Lua).
A importncia que ele atribua s gravuras da Lua
evidente pois quando pensou em fazer uma nova edio do
Sidereus Nuncius, uma das suas intenes era melhorar essas
representaes, incluindo uma srie completa de imagens da
superfcie da Lua para toda uma lunao (Opere, X, 300).
Um dos pontos centrais em toda a discusso acerca da
Lua tem que ver com o fenmeno da chamada Lua cinzenta,
ou Lua cendrada, a que Galileu chamar "luz secundria" da
Lua, isto , a tnue luminosidade que se pode observar na
parte obscura da Lua quando est na fase crescente. A interpretao mais tradicional desta iluminao subtil atribua-a
luz solar, baseando-se na ideia de que o globo lunar era parcialmente translcido e que, quando era exposto luz do Sol,
ficava impregnado dessa iluminao. Galileu discutiu o fenmeno com ateno e mostrou tratar-se de luz que atinge a Lua
depois de ter sido reflectida pela Terra (tal como a Lua ilumina
a Terra com luz reflectida do Sol, tambm a Terra ilumina a
Lua com luz reflectida). Diz que j discutira e explicara este
assunto alguns anos antes, mas no refere que nem sequer fora
o primeiro a faz-lo. 80 possvel que no estivesse a par de
que um sculo antes j Leonardo da Vinci havia sugerido uma
tal explicao, num dos seus apontamentos manuscritos, mas
sabia certamente que Michael Maestlin (1550-1631), na sua
Disputatio de eclipsibus solis et /unae (Tbingen,1596), j tratara

BO O tema da luz secundria e da sua explicao por Galileu tratado desenvolvidamente na obra de EILEEN REEVES, Painting the Heavens,
Art and Science in the Age 01 Galileo (Princeton: Princeton University
Press, 1997).

65

do assunto, e que Kepler j dera uma explicao completa do


fenmeno na sua Optica (1604).81 Mas o que torna este
assunto de importncia capital que, para Galileu, a luz secundria, revelando uma simetria entre a Lua e a Terra, servia
como uma das indicaes mais convincentes a favor do estatuto planetrio da Terra, isto , do copernicianismo. O assunto
permaneceria de grande importncia no programa coperniciano
em que Galileu se empenhou ao longo dos anos. Mesmo j
nos seus ltimos anos de vida voltaria a este assuntO a propsito do livro de Fortunio Liceti, Litheosphorus, sive de lapide
Bononiens lucem (Udine, 1640), em que o autor defendia que
a luz da Lua era devida a um fenmeno semelhante ao da
pedra de Bolonha, isto , um fenmeno de fosforescncia. 82
Todavia, como foi j argumentado convincentemente por
Roger Ariew, no pode dizer-se que as observaes de Galileu

61 No captulo De illustratione mutua lunae et terrae, in Ad


Vitellionem Paralipomena, quibus Astronomiae Par, Optica Traditur (Frankfurt. 1604), Kepler discute o assunto e transcreve o passo relevante de
Maesdin. Veja-se: Kepler Gesammelte Werke. vol. II, pp. 221-225. e. na
traduo inglesa: Johannes Kepler. Opties. Paralipomena to Witelo and
Optieal Part o[ Astronomy. Trad. W. H. DONAHUE, pp. 263-268. Sobre a
questo tratada por Leonardo (sobretudo no Codex Arundel), ver;
E. MILLOSEVICH, Leonardo e la luce cinerea. in Per iI 4 eentenario
della morte di Leonardo (Bergamo; Istituto di Studi Vinciani. 1919),
pp. 17-19.
62 Numa carta ao prncipe Leopoldo da Toscana Galileu. criticou
esta explicao relembrando as suas observaes da Lua acerca do assunto
(Opere. VIII, 467). Sobre esta questo, ver: S. L VAVlLOV, Galileo in the
History of OpriCS, Soviet Physics Uspekhi, 7 (1965) 569-616 [originalmente; Usp. Fiz. Nauk. 83 (1964) 583-615]. Eileen Reeves defende que
Galileu teria voltado ao estudo da luz secundria num trabalho intitulado
De visu et colcribus que anunciou numa carta a Belisario Vinta a 7 de
Maio de 1610 (Opere, X, 352), mas cujo rasto se desconhece, no se
sabendo sequer se chegou efectivamente a ser terminado. Vide EILEEN
REEVES, Painting the Heavem: Art and Scienee in the Age o[ Galileo (Princeeon: Princeton University Press, 1997), pp. 113-118.

66

tivessem anulado completamente a descrio averroista. 83 Talvez


por isso, ou porque a observao da superfcie lunar com um
telescpio muito simples de fazer, estas descobertas acerca do
relevo da Lua e do seu brilho secundrio foram as que suscitaram mais reservas e contestaes. O mmoso matemtico jesuta
Cristovo Clvio [Clavius) (1538-1612), se bem que estivesse
pronto para aceitar todas as outras observaes telescpicas de
Galileu, incluindo a supreendente observao de satlites de
Jpiter, nunca aceitou completamente as opinies de Galileu
relativas Lua.
A anlise da superfcie da Lua por Galileu um feito do
mais notvel brilhantismo cientfico. Para que seja convenientemente apreciado importa ter presente que foi realizado em
condies muito desfavorveis: os campos visuais dos telescpios de que dispunha (cerca 12 a 15 minutos de arco) apenas
lhe permitiam ver cerca de um quarto da Lua cheia. Galileu
praticamente abandonou o estudo da superfcie da Lua aps a
redaco do Sidereus Nuncius, o que se viria a converter num
campo de intenso trabalho cientfico sob o nome de Selenografia. Todavia ainda fez mais uma descoberta importante, ao
observar, na dcada de 1630, as libraes da Lua84

83 ROGER ARIEW, .Galileo's lunar observations in rhe context of


medieval lunar theory, Studies in the History and Philosophy o/ Science,
15 (1984) 213-226.
84 Galileu explicou a Iibrao ptica (ou em latitude) da Lua no
Dialogo sopra i due massimi sistemi dei mondo (1632) (Opere, VII, 90-91).
Mais tarde, numa carta a Fulgenzio Micanzio, a 7 de Novembro de
1637, anunciou a descoberta de um outro tipo librao, que hoje se
designa por librao em longitude (Opere, XVII, 214-215), tendo continuado a investigar este fenmeno nos meses seguintes, vide (Opere, XVII,
291-297). Sobre este assunto, ver: WILLIAM R. SHEA, Galileo's Intellectuai
Revolution (New York: Science History Publications, 1972), pp. 185-186;
STILLMAN DRAKE, Gaiileo at Work. His Scientific Biography (Chicago and
London: The University of Chicago Press, 1978), p. 385. Como j se
assinalou atrs, possvel que Harriot tenha sido o primeiro a notar a
librao em latitude, mas Galileu no teve de certeza notcia disso.

67

Toda a discusso em torno da Lua serviu a Galileu de


ocasio para introduzir, como um tema que se ir repetindo
em toda a sua obra posterior, a ideia da semelhana e da
co-familiaridade entre a Lua e a Terra e, portanto, a afirmao
de que a Terra apenas mais um planeta. Alis, ser durante a
discusso da superfcie lunar que Galileu far a mais explcita
referncia ao movimento da Terra em todo o Sidereus Nuncius.
A natureza da Lua, do seu brilho e a sua semelhana com a
Terra so extensamente tratadas no Dialogo sopra i due massimi
sistemi del mondo (Florena, 1632), constituindo uma parte
central das discusses do primeiro dia (Opere, VII, 86-131).

As estrelas fIXas

Galileu comeou a observar com ateno as estrelas fixas


pouco depois de dispor de telescpios. No Sidereus Nuncius
referiu-se apenas s suas observaes de Orionte [Oron] e das
Pliades, mas, por apontamentos manuscritos, possvel saber
que examinou tambm com ateno outras constelaes. 85 Apesar de ter referido as suas observaes das estrelas logo na carta
a Antonio de' Mediei - "molte stelle fisse si veggono con l'occhiale, che senza non si discernono" (Opere, X, 277) - a
incluso deste assunto no livro parece ter sido uma deciso tardia, feita at com alguma precipitao, e quando Galileu se
referiu a uma segunda edio que pensava fazer, mencionava
como um dos melhoramentos uma seco muito maior sobre
as estrelas fixas, com gravuras de todas as constelaes (Opere,
X, 299-300).
Desde 1604, quando apareceu uma nova nos cus, que
Galileu se interessava pela natureza da luz dos astros. Nessa
altura defendera que, quer estrelas, quer planetas, iluminavam

85 Vide Sidereus Nuncius. Le Messager Cleste. Texte, traducton et


notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lemes, 1992), p. xxiii.

68

por reflectirem luz. 86 Com o telescpio, contudo, corrigiu essa


primeira explicao, concluindo que os planetas apenas reflectem luz, e que somente as estrelas brilham com luz prpria.
Mas a observao telescpica de estrelas revelaria um comportamento inesperado. Galileu notou que quando as via com o
telescpio, embora elas se passassem a ver com brilhos muito
mais intensos do que a olho nu, continuavam a aparecer muito
pequenas, pontuais. Um comportamento muito diferente, portanto, dos planetas, que, observados com o telescpio, revelam
uma forma bem definida de discos. A 7 de Janeiro relatava
estes factos do seguinte modo:
I pianeti si veggono rotondissimi, in guisa di piccole
lune piene, et di una rotondit terminata et senza irradiatione: ma le stelle fisse non appariscono cosi, anzi si veggono folgoranti et tremanti assai piu con I' occhiale che
senza, et irradiate in modo che non si scuopre qual figura
posseghino (Opere, X, 277).
Na verdade, o problema era ainda mais perturbador pois
as estrelas pareciam, efectivamente, diminuir de tamanho
quando vistas atravs do telescpio, enquanto todos os outros
corpos so ampliados. Ou seja, o telescpio parecia funcionar
de modo diferente para diferentes objectos celestes; um complicado problema que Galileu tinha de explicar. 87

86 Vide SVEN DUPR, Galileo's telescope and celestial light, Journa! for the History 01 Astronomy, 34 (2003) 369-399; ElLEENREEVES,
Painting the Heavens, Art and Science in the Age 01 Ga!i/eo (Princeton:
Princeton University Press, 1997), pp. 57-90.
S7 A razo verdadeira a difraco que ocorre quando a luz passa
por uma abertura pequena, como a pupila do olho ou a objectiva do
telescpio, e que impossibilita obter imagens ntidas de objectos muito
pequenos. As estrelas so to pequenas que, seja qual for o seu tamanho
real e a ampliao da luneta, o que se v so apenas os seus discos de
difraco.

69

A ideia de Galileu para explicar este estranho facto consistiu em argumentar que, vista desarmada, as estrelas so
vistas sempre rodeadas de uma irradiao, uma espcie de
"cabeleir' de raios luminosos que saem da estrela em todas as
direces, que as faz parecer de muito maior dimenso, mas
que esta irradiao seria eliminada (como que "rapada", a
expresso que usa) ao passar pelo telescpio. Com esta explicao Galileu conseguia no somente tornar coerente o funcionamento do telescpio, produzindo o mesmo efeito para todos os
objectos celestes observados, mas conseguia tambm anular
uma importante crtica de Tycho Brahe contra o sistema de
Coprnico. 88
interessante notar que, para explicar este assunto, Galileu invocou observaes no-telescpicas das estrelas. Podia
assim atacar as estimativas e os argumentos de Tycho Brahe
(que nunca tivera telescpios), ao mesmo tempo que desligava
o problema do dimetro das estrelas da questo da fiabilidade
do instrumento. 89
O problema do brilho das estrelas ocup-lo-ia at ao fim
da vida e serviria para introduzir uma profunda anlise e crtica das ideias tradicionais associadas percepo visual. Depois
das primeiras menes no Sidereus Nuncius, voltaria ao assunto

88 Argumentando contra o sistema de Coprnico, Tycho Brahe


fizera notar que se as estrelas estivessem s enormes distncias da Terra,
necessrias para tornar insensveis os efeitos da paralaxe estelar, ento,
atendendo sua dimenso aparente, elas teriam que ser absolutamente
gigantescas. Sem explicitar que se referia a este argumento de Brahe,
Galileu respondeu no Sidereus Nundus do modo que se descreve acima,
e voltou ao assunto, mais desenvolvidamente e agora citando pelo nome
o astr6nomo dinamarqus, no terceiro dia do Dialogo sopra i due rrulSSimi
s!temi dei mondo (1632) (Opere, VII, 385-392). As objeces de Brahe
encontram-se na sua correspondncia, publicada. pela primeira vez em
1596 em Uraniborg com o ttulo de Epistolae astronomcae.
89 Vide HENRY R. FRANKEL, The importance of Galileo's nomelescopie observations concerning the size of the fixed stars, Isis, 69 (1978)
77-82.

70

na terceira carta sobre as manchas solares, em Istorie e dimostrazioni intorno alie macchie solari (1613) (Opere, V, 196-197)
no Discorso delle comete (1619), escrito em nome de Mario
Guiducci (Opere, VI, 79-85), no II Saggiatore (1623) (Opere,
VI, 354-361), onde est a discusso mais desenvolvida deste
tema, no Dialogo sopra i due massimi sistemi dei mondo (1632)
(Opere, VII, 356-365), e mesmo no Le operazioni astronomiche,
um trabalho redigido j quase no fim da vida que ficaria
incompleto (Opere, VIII, 453-464). O argumento que Galileu
foi progressivamente desenvolvendo nestes trabalhos era o de
que a vista desarmada produz iluses pticas que o telescpio
resolve, e que, portanto, a nossa viso directa no deve ser confiada quando se trata de observaes de fenmenos astro nmicos. 90
Observando com o telescpio duas zonas bem conhecidas
do cu - na constelao de Orionte a zona do cinturo e da
espada, e as Pliades, na constelao do Touro - , Galileu verificou a existncia de dezenas de novas estrelas fixas, invisveis a
olho nu e por isso totalmente desconhecidas at ento. 91 As

90 Uma vez que o argumento ser desenvolvido e aperfeioado em


publicaes posteriores ao Sidereus Nuncius, no cabe aqui analis-lo
em detalhe, mas importa sublinhar que o ponto essencial introduzido
por Galileu reside numa progressiva afirmao de que vrios problemas
relacionados com as observaes telescpias resultam de uma no correcta
apreciao dos deftitos da viso a olho nu. Por exemplo, a coroa de irradio em torno das estrelas , segundo Galileu, gerada pelo olho, sendo
o telescpio que a permite eliminar. Qualquer pessoa compreende o
passo arrojado que Galileu est a propor, alterando as noes tradicionais
de teoria da percepo e sugerindo que os sentidos humanos no possuem um estatuto especial, devendo ser tratados e analisados como meros
instrumentos. Vide HAROLD I. BROWN, Galileo on the telescope and the
eye, Journal for the History o/ ldeas, 46 (1985) 487-501; SVEN DUPRI:,
Galileo's telescope and celestial light, Journal for the History 01 Astronomy, 34 (2003) 369-399.
91 Qualquer bom atlas celeste esclarece a posio e a moderna descrio destes grupos de estrelas. Veja-se, por exemplo, MAxlMO FERREIRA,
GUIUIERME DE ALMEIDA, Introduo Astronomia e s Ohservaes Astronmicas (Lisboa: Pltano, 1995).

71

Pliades so um enxame aberto (Messier 45) conhecido desde a


mais remota antiguidade. Pelo menos seis estrelas so bem visveis sem instrumentos pticos, mas em condies favorveis
podem chegar a ser vistas 14. Estes dois exemplos eram suficientes para deixar claro o que sucederia se todos os cus
fossem examinados sistematicamente. De uma assentada, o
nmero de estrelas e, portanto, o gigantismo do universo,
aumentava espantosamente. Deve ainda mencionar-se que as
gravuras que Galileu apresentou no so absolutamente rigorosas quanto localizao das estrelas, mas so surpreendentemente completas j que apresentam quase sem falhas todas as
estrelas at uma magnitude de +6.
Galileu dirigiu tambm o seu telescpio para duas zonas
celestes que na altura se julgavam ser nebulosas. Observou
que a "nebulos' da cabea de Orionte [nebuia capita Orionis,
-Orionis] e a "nebulos' de Prespio, no Caranguejo, que no
catlogo de Ptolomeu so descritas como nebulosas, e sempre
assim haviam sido consideradas pelos astrnomos, eram, afinal,
constitudas por numerosas estrelas, muito prximas umas das
outras. Na altura em que publicou estes resultados, o consenso
em torno deste assunto comeava a desaparecer, pois desde o
incio do sculo XVII, antes mesmo do aparecimento do telescpio, j vrios autores haviam questionado a descrio antiga:
no famoso catlogo de Johannes Bayer (1564-1617), Uranometria (Augsburg, 1603), o mais influente atlas celeste do sculo
XVII, a "nebulos' da cabea de Orionte aparece j resolvida
em trs estrelas, sendo o aspecto nebular abandonado.92 Mas

92 A Uranometria (Augsburg, 1603) uma obra de grande qualidade artstica e tipogrfica, com excelentes gravuras, composta por 51
estampas: representam-se primeiro as 48 constelaes ptolomaicas, e
depois, numa nica estampa, as 12 novas constelaes do hemisfrio Sul.
As duas ltimas gravuras so representaes completas do hemisfrio
norte e do hemisfrio sul. Bayer adoptou a conveno (originalmente
proposta por Piccolomini) de usar letras gregas para indicar a magnitude
estelar das estrelas mais brilhantes e letras romanas para as mais fracas e,

72

seria Galileu, ao mostrar que essa "nebulosa" era afinal um


agregado de 21 estrelas muito prximas, quem desferiria a derradeira machadada na concepo antiga.
De modo semelhante, a "nebulos' do Prespio (hoje em
dia com a designao de agregado Messier 44 [M44, NGC
2632], um enxame aberto), facilmente visvel a olho nu,
conhecida desde a mais remota antiguidade; os gregos chamavam-lhe Manjedoura, e Ptolomeu, no seu famoso Catlogo,
inclui-a tambm entre as sete nebulosas listadas no Almagesto. 93
Sem lentes no se conseguem distinguir as estrelas, vendo-se
apenas uma mancha difusa, mas Galileu, com o telescpio,
resolveu-a num aglomerado de 38 estrelas.
Estas observaes telescpicas pareciam resolver definitivamente a questo da verdadeira natureza das zonas nebulosas do
cu, e, baseado neste esclarecimento, Galileu explicava que era
exactamente o que tambm se observava na Via Lctea, sobre

em geral, a ordem dos alfabetos corresponde a uma ordem decrescente de


brilho
o que passaria a ser conhecido como a nomenclatura de Bayer.
O atlas de Bayer foi muito popular, a despeito de ter sido publicado nas
vsperas do aparecimento do telescpio, o que iria alterar profundamente
a histria da astronomia. Depois da primeira edio de 1603 foi reeditado em 1624, 1639, 1641, 1648, 1655, 1661, 1666 e 1689. I-Iouve
tambm vrias edies do texto, sem os mapas. Sobre a histria deste e
de outros famosos atlas celestes, como o Firmamentum Sobiescianum
(1690) de Johannes Hevelius (1611-1687), o Atlas coelestis (1729), de
John Flamsteed (1646-1719), e a Uranographia (1801), de Johann Elert
Bode (1747-1826), veja-se: DEBORAH J. WARNER, The Sky Explored:
Celestial Cartography, 1500-1800 (New York: Alan R. Liss; Amsterdam:
Theatrum Orbis Terrarum, 1979); GEORGE S. SNYDER, Maps olthe Heavens (New York: Abbeville Press, 1984); PETER WHITFlELD, The Mapping
01 the Heavens (London: the British Libraray; 1995); FELICE STOPPA, Atlas
Coelestis: II cielo stellato nella scienza e nell'arte (Mlano: Salviat Editore,
2006); NICK KANAS, Star Maps. Hirtory, Artistry, and Cartography (Berlin
and New York: Springer, 2007).
93 Vide Ptolemjs Almagest. Translated and Annotated by G. J. TooMER (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1998), p. 366.

73

cuja verdadeira natureza leitosa sempre houvera grandes controvrsias. 94


As observaes .de agregados estelares descritas no Sidereus
Nuncus cntm, como j foi notado h muito, uma curiosa
ausncia que o facto de Galileu no fazer qualquer meno
famosa Nebulosa de Orionte (M42), um objecto estelar cujo
aspecto nebular facilmente visto a olho nu, e que surge
espectacular mesmo quando visto com telescpios muito
modestos. Tendo Galileu prescrutado com ateno toda a constelao de Orionte, difcil compreender como lhe possa ter
escapado este corpo celeste. 95 Para mais, a nebulosa de Orionte
seria descoberta poucos meses depois, no final de 1610, por
Nicholas-Claude Fabri de Peiresc (1580-1637), e seria desenhada pela primeira vez em 1653, pelo astrnomo siciliano
Giovanni Battista Hodierna (1597-1660).96

94 Sobre as diferentes concepes acerca da natureza da Via Lctea


desde a antiguidade, vide STANLEY L. ]AKI, The Milky Wy, an Elusive
Road to Science (New York: Science History Publications, 1972). interessante notar que no caso da Via Lctea Galileu mencionou - at em
termos enfticos - a existncia de uma longa tradio de discusses, ao
passo que deixou completamente em silncio as longas discusses acerca
da natureza da Lua.
95 Sobre este assunto, com vrias possveis explicaes para a
observao tardia desta nebulosa, realizada s no final de 1610, veja-se:
THOMAS G. HARRISON, The Orion Nebula: Where in History is it?,
Quarterly Journal o[ the Royal Astronomcal Society, 25 (1984) 65-79,
onde o autor prope a teoria de um sbito aumento de brilho na nebulosa de Orionte no final do ano de 1610, o que finalmente a teria tornado visvel. Owen Gingerich questionou esta explicao e faz notar que,
querendo Galileu mostrar que afinal as u,ebulosas no eram mais do que
aglomerados de estrelas, a observao da nebulosa de Orionte seria um
contra-exemplo que ele prudentemente omitiu. Esta explicao lgica, e
at concorda com a personalidade de Galileu, mas deixa, apesar de rudo,
em aberto a dvida de saber porque no existem referncias a esta nebulosa anteriores a 1610; OWEN GINGERICH, The mysterious nebulae,
1610-1924, Journal o[ the Royal Astronomical Society o[ Canada, 81
(1987) 113-127.
96 Peiresc viveu em Pdua entre 1600 e 1602 e, nesse perodo, foi
discpulo de Galileu e frequentador do crculo em torno de Paolo Sarpi.

74

tambm interessante notar o que no estd dito no Sidereus Nuncius relativamente s estrelas fixas, isto , qualquer
meno do uso do telescpio para tentar observar a paralaxe
anual dessas estrelas. 97 Galileu tinha perfeitamente presente

primeiro estudo biogrfico sobre ele foi o de PIERRE GASSENDI, Viri


illustris Nico/ai C/audii Fabricii de Peiresc, Senatons Aquisextiensis (Paris:
Cramoisy, 1641), do qual h uma recente traduo francesa: Vie de Peresc, trad. ROGER LAsSALLE e AGNES BRESSON (Paris: Belin, 1992). Sobre
a sua relao com GaIHeu, ver: ANTONIO FAVARO, Nicolas Fabri de Peiresc, in PAOLO GALUZZI (ed.), Amici e cornspondent di Galileo, 3 vols.
(Firenze: Salimbeni, 1983), voI. 3, pp. 1537-1581, e tambm CECILIA
RIZZA, Galileo neIla corrispondenza di Peireso), Studi Francesi, 5 (1961)
433-451. Ver ainda: PIERRE HUMBERT, Un Amateur, Peimc, 1580-1637
(Paris: Descle de Brouwer, 1933); SEYMOUR L. ClIAPIN, The astronomical activiries of Nicolas Claude Fabri de Peireso>, !sis, 48 (1957) 13-29; JEAN BERNI:-IARDT et alo Peiresc, ou la passion de connattre. CoIloque
de Carpentras, novembre 1987. Textes runis sous la direcrion de ANNE
REINBOLD (Paris: Vrin, 1990); LISA SARASOHN, Nicolas-Claude Fabri de
Peiresc and the patronage of the new science ln the 17d, century, Isis,
84 (1993) 70-90; PETER N. MILLER, Peresc's Europe: Leaming and Virtue
in the Seventeenth Century (New Haven: Yale University Press, 2000).
Sobre Hodierna, ver: G. FODERA SERIO, L. INDORATO and P. NASTASI,
G. B. Hodierna's observations of nebulae and his cosmology, Joumal
for the History of Astronomy, 16 (1985) 1-36; MARIO PAVONE e MAURIZIO TORRINI (eds.), G. B. Hodierna e i! sec% cristaDino. Atti del Convegno di Ragusa, 22-24 otrobre 1997 (Firenze: L. S. Olschki, 2002).
97 A paralaxe anual das estrelas a aparnte variao na posio das
estrelas prximas, relativamente ao fundo de estrelas distantes, ao longo
do ano, em virtude do movimento da Terra. frequente referir-se
Robert Hooke (1635-1703) como tendo sido o primeiro a tentar medir
a paralaxe com um telescpio, mas isso incorrecto pois antes dele Galileu e Benedetto Castelli, entre outros, j o haviam tentado, como se
explica aqui. Hooke, no seu An Attempt to Prove the Motion of the Earth
from Observations (London: 1674) refere as dificuldades em aceitar
o copernicianismo e a necessidade de um "experimentum crueis". Os
ngulos de paralaxe so muito mais pequenos do que se pensava no
sculo XVlI (a Proxima centauri tem uma paralaxe da ordem dos
0,78 segundos de arco) e s foram medidos pela primeira v<::z em 1838
por Friederich WIlhem Bessel (1784-1846), com a determinao de um
ngulo de paralaxe de 0,313 segundos de arco da estrela 61-Cygni; in:
Bestimmung der Entfernung des 61"eo Sterns des Schwans, Astronomische Nachrichten, 16 (1838) 65-96.

75

a importncia da observao de paralaxe estelar, o que seria


uma confirmao indiscutvel do movimento anual da Terra e,
portanto, do copernicianismo. Na sua correspondncia com
Kepler, depois de, em Agosto de 1597, lhe confidenciar que
era copernicano "h j muitos anos", o matemtico alemo respondeu, a 13 de Outubro de 1597, instando-o a medir a paralaxe estelar (Opere, X, 68-71). Quando, a partir de finais de
1609, conseguiu ter telescpios adequados, seria naturalssimo
que tivesse tentado fazer essas medies cruciais. Alis, alguns
contemporneos julgaram, em Julho de 1610, que a comoo
em torno do Sidereus Nuncius se devia ao facto de Galileu ter
medido a paralaxe estelar, provando assim a veracidade da teoria heliocntrica (Opere, Xl, 133-136). Todavia, no o fez, nem
deu notcia de o ter tentado nos meses que antecederam a
publicao do Sidereus Nuncius, sendo o livro completamente
omisso quanto a esta medio crucial.
Os desenvolvimentos principais relativamente a este
assunto ocorreriam j aps a publicao do livro. 98 Em 23 de
Julho de 1611, um correspondente, Giovanni Lodovico Ramponi, escrevia a Galileu explicando um mtodo engenhoso para
medir a paralaxe a partir da observao de estrelas muito prximas (Opere, Xl, 159-162). Nos anos seguintes, sobretudo em
companhia do seu discpulo e amigo Benedetto Castelli (I 578-1643), Galileu envolveu-se em vrias tentativas para medir a
paralaxe. Estava persuadido de que o valor do ngulo de paralaxe, se bem que diminuto, estava ao alcance dos seus melhores telescpios, mas acabou por constatar que isso no era possveL No Dialogo sopra i due massimi sistemi deI mondo (1632),

98 Vide HARALD SIEBERT, The early search for stellar parallax:


Galileo, CasteIli. and Ramponi. Journal for the History o[Astronomy, 36
(2005) 251-271. Para um desenvolvimento maior desta questo veja-se o
captulo 3, Die Fxsternparallaxe - Probierstein der Heliozentrik, in
HARALD SIEBERT, Die grosse kosmologische Kontroverse. Rekonstruktionsversuche anhand des Itinerarium exstaticum von Athanasius Kircher SJ (J 6021680) (Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2006), pp. 155-294.

76

pela boca de Salviati, Galileu discutiu longamente a importncia da paralaxe anual e o facto de se tratar de um teste crucial
para o copernicianismo. No entanto, apesar de explicar como
se deveria levar a cabo essa observao (segundo o mtodo proposto por Ramponi, mas sem o citar), omitiu completamente o
facto de ele prprio se ter dedicado a essas medidas, o que se
pode talvez explicar pelo falhano das suas tentativas (Opere,
VII, 399-416).

Os satlites de Jpiter
A mais importante observao astronmica relatada no
Sidereus Nuncius , sem dvida, a dos satlites de Jpiter, e foi
assim que o prprio Galileu a considerou. 99 Foi tambm a
observao mais inesperada, pois absolutamente nenhuma teoria astronmica do passado, por mais extica que fosse, tinha
alguma vez sugerido a existncia de planetas menores rodando
em torno dos planetas conhecidos, nem qualquer observao

99 Veja-se como no frontispcio do Sidereus Nuncius a observao


dos satlites de Jpiter enfatizada e como, ao longo de todo o texto,
essa observao, "que excede imensamente toda a admiracro", sempre
posta em destaque. Todos os documentos e acontecimentos da vida de
Galileu neste perodo testemunham o lugar nico e excepcional que ele
atribuiu descoberta dos satlites de Jpiter. As notas pessoais destas
observaes esto no famoso Cod. Galileiana 48 da Biblioteca Nazionale
Centrale di Firenze. A primeira observao, a 7 de Janeiro de 1610, j
foi chamada "possibly the most exciting single manuscript page in the
history of science" (in OWEN GINGERICH and ALBERT VAN HELDEN,
From Ochiale to Printed Page: The Maklng of Galileo's Sidereus
Nuncius, Journal for the History of Astronomy, 34 (2003) 251-267, na
p. 251). Sobre estas observacres ver tambm: ]. MEEUS, Galileo's first
records of ]upiter's satellites, Sky and Telescope, 24 (1%2) 137-139; w.
L. ROBINSON, Galileo on the moons of ]upiter, Annalr of Science, 31
(1974) 165-169; ]OHN ROCHE, Harriot, Galileo, and ]upiter's sateIlites,
Archives Internationales d'Histoire des Sciences, 32 (1982) 9-51.

77

tinha fornecido indcios nesse sentido. lOo Galileu declarou que


essa descoberta fora uma graa especial que Deus lhe concedera
e insistiu sempre que ningum antes dele tinha alguma vez
visto, ou sequer suspeitado da existncia desses astros, e que ele
fora absolutamente o primeiro a observ-los.
Em Janeiro de 1610, Jpiter estava em condies particularmente favorveis para ser observado. linha passado a oposio, quando estava menor distncia da Terra, e era o astro
mais brilhante da noite. 101 Galileu estava seguramente interessado em observar o movimento do planeta que, por esses dias,
percorria um arco de retrogradao (i.e., de Leste para Oeste).
No dia 7 de Janeiro, observou Jpiter, notando que tinha
trs pequenas estrelas perto de si, duas para o lado Este e uma
para o lado Oeste. Nesse mesmo dia, escrevendo a Antonio de'
Mediei, dava a primeira notcia dessa observao curiosa:
"questa sera ho veduto Giove accompagnato da 3 stelle fisse
totalmente invisibili per la lar picciolezz' (Opere, X, 277), e
num desenho reproduzia a observao. As estrelas encontravam-se dispostas ao longo de uma linha recta paralela eclptica, uma disposio curiosa, mas muito til para quem queria

100 Recentemente tem-se discutido se os satlites de Jpiter seriam


visveis a ollio nu. Existem confirmaes contemporneas de pessoas com
excepcional acuidade visual serem capazes de detectar esses astros vista
desarmada, mas no crvel que algum tivesse detectado esses planetas
antes de saber que eles l estavam. Sobre os limites de visibilidade, com
anlise particular da possibilidade de algumas observaes galileanas
terem sido feitas anteriormente, sem telescpio, ver: BRADLEY E. SCHAEFER, Glare and celestial visbiliry, Publications of the Astronomica/ Society
of the Pacific, 103 (1991) 645-660; BRADLEY E. SCHAEFER, Astronomy
and the limics of vision, Vistas in Astronomy, 36 (1993) 311-361.
101 Galileu tinha por hbito fazer as suas observaes de preferncia
ao incio da noite, e, de facto, nos primeiros dias de Janeiro de 1610, s
Jpiter e Saturno apareciam ao princpio da noite; mas Saturno estava
muito baixo, apenas poucos graus acima do horizonte, difcil ou possivelmente at impossvel de avistar. Jpiter, pelo contrrio, encontrava-se
alto no cu Oriental.

78

inspeccionar em detalhe o movimento de Jpiter. No dia 8,


contudo, observou que, estranhamente, a disposio dessas
pequenas estrelas era diferente. No dia 9, no pde fazer
observaes porque estava enevoado, mas no dia 10 voltou a
observar que as estrelas se dispunham num arranjo diferente de
qualquer um que tivesse visto at ento. Galileu concluiu que
eram as prprias estrelas que se estavam a deslocar: um comportamento estranhssimo.
No dia 13, a perplexidade aumentava, pois surgia agora
uma quarta pequena estrela que Galileu no vira anteriormente
(devido ao pequeno campo de viso das suas lunetas e ao facto
de em dias anteriores alguns dos satlites terem estado quase
sobrepostos ou demasiado prximos de Jpiter). Alguns historiadores especularam que teria sido a observao de quatro
pequenas estrelas que decidira Galileu a dirigir-se aos quatro Mediei. 102
Galileu no demorou muitos dias a chegar concluso
absolutamente surpreendente - de que se tratavam de satlites de Jpiter. A 30 de Janeiro, dava conta, pela primeira vez,
desta extraordinria descoberta, numa carta a Belisario Vinta,
relatando o seu descobrimento de quatro novos planetas orbitando em torno de uma "stella molto grande". Estava to entusiasmado com o seu descobrimento e to preocupado que
outra pessoa o pudesse tambm fazer que, prudentemente, no
especificou que a "estrela" em causa se tratava de Jpiter. 103

102 Acerca do momento em que observou o quarto satlite, comentou Westfall, talvez com algum cinismo: "Now Galileo was sure he had
found what he wanted, a ticket to Florence", RICHARD S. WESTFALL,
Science and patronage: Galileo and the te/escope, !sis, 76 (1985)
11-30, na p. 19.
103 "Ma quello che eccede tutte le meraviglie, ho ritrovati quattro
pianeti di nuovo, et osservati li loro movimenri proprii et particolari, differenti fra di loro et da turti li altri movimenti dell'alrre stelle; et questi
nuovi pianeti si muovono intorno ad un alua stella molto grande, non
altrimenti che si movino Venere et Meccurio, et per avventura li altri pianeri conosciuti, intorno ai sole" (Opere, X, 280).

79

Galileu designa sempre os novos astros que descobriu


por stel/a, pequenas estrelas (stellulae) ou planeta, mas Kepler
sugeriu um termo especfico, propondo inicialmente circu/atores (Opere, X, 337) e, meses depois, numa carta a Galileu
em Outubro de 1610, designando-os pela primeira vr:::z como
"satlites de Jpiter" (Jovales satelltes) (Opere, X, 458), termo
que usou no ttulo do relatrio das suas prprias observaes,
Narrato de observats a se quatuor Iovs satellitbus (1611). Galileu, contudo, nunca usou o termo satlite, nem to pouco
luna. 104
No Sidereus Nuncius so relatadas as observaes dos satlites de Jpiter feitas entre 7 de Janeiro e 2 de Maro de 1610,
num rotai de 65 observaes. Para dar conta deste descobrimento sensacional e tambm, sem dvida, para eliminar possveis objeces, Galileu alterou completamente os cdigos de
representao habituais em astronomia, apresentando as suas
observaes, dia-a-dia, numa sequncia de diagramas: uma
apresentao verdadeiramente inovadora, quase cinematogrfica,
em que a enorme profuso de imagens ilustrando as diferentes
posies dos satlites em torno de Jpiter, impe-se quase dispensando mais argumentos, mas simplesmente pelo peso esmagador da evidncia visual.
No se devem esquecer as dificuldades em observar estes
pequenos planetas com instrumentos to deficientes como os
de que Galileu dispunha. No manuscrito original do Sidereus
Nuncius Galileu assinalava algumas destas dificuldades dizendo
que ainda no havia sido capaz de determinar os perodos des-

104 O termo sateller designa um acompanhante ou pagem de uma


pessoa importante. Kepler relatou esses factos na sua Narrario de observatis a se quatuor lovis sarillitibus (1611) (Opere, III/I, 185). H um;t traduo francesa do texto de Kepler: Galile. Le Message Cleste. Traduction
complete du Latin en Franais, avec des notes, par Jean Peyroux. Suivie
de la Dissertation avec le Messager Cleste et de la Narration sur les
Satellites de Jupiter de Jean Kepler, traduits pour la premiere fois du
Latin en Franais (Paris: Blanchard, 1989).

80

ses planetas e que ainda no havia sido capaz de os distinguir


convenientemente uns dos outros, pois no diferiam significativamente em cor ou tamanho (Opere, IIIII, 46), mas depois riscou este trecho que na verso impressa acabou. por ser omitido.
Galileu percebeu imediatamente no apenas a importncia
cientfica da sua descoberta, mas tambm as suas potencialidades na muito desejada aproximao corte dos Mediei, e,
como explicaremos mais adiante, decidiu dedic-la a Cosme II.
A meio de Fevereiro, enquando ainda fazia observaes, entrou
em contacto com Belisario Vinta, o Secretrio de Estado da
corte toscana, para se informar do melhor modo de levar a
efeito esta dedicao.
Ciente da excepcionalidade destas observaes e da relativa fucilidade em as fzer, para quem possusse um telescpio
de qualidade aceitvel, Galileu foi extremamente cauteloso na
divulgao destas notcias. Nas primeiras folhas manuscritas
que deixou ao impressor havia apenas meno de grandes descobertas e de novas "Cosmica Sydera", mas nenhuma revelao
de que circulavam nas vizinhanas de Jpiter e durante algumas semanas a sua correspondncia revela que, embora fosse
dando a saber que descobrira novos astros, nunca fala de
Jpiter.
Aps a publicao do Siderem Nuncius, Galileu continuou
a estudar intensamente o movimento destes satlites, com o
objectivo de determinar os seus perodos sindicos, num trabalho que um monumento de genialidade cientfica, quer do
ponto de vista terico, quer do ponto de vista da dificuldade
das observaes por ele levadas a cabo. lO ) Em 1612, conseguiu

105 O assunto no pode ser aqui analisado em detalhe. A sensacional descoberta na Biblioteca do Palazzo Pitti. no final do sculo XIX. p~r
Eugenio A1beri, dos manuscritos com as observaes e os clculos de
Galileu para determinar os perodos dos satlites de Jpiter alterou completamente o que se pensava ter sido o interesse de Galileu por estes
astros. Esses manuscritos esto em Opere, III/2. Veja-se; ST1LLMAN
DRAKE, Galileo and Satellite prediction, Journal for the History o[

81

finalmente determinar esses perodos. Publicou imediatamente


os resultados, aproveitando para isso o facto de estar a dar aos
prelos o Discorso [. .. ] intorno alle cose che stanno in su l'acqua
(; che in quella si muovono, um livro que, no entanto, nada
tinha a ver com a questo astronmica. 106
Os historiadores concordam em geral que a descoberta
dos satlites de Jpiter, esvaziando assim a objeco que pretendia negar o movimento da Terra pela impossibilidade de a
Lua a acompanhar, foi um facto decisivo na converso de Galileu a um copernicianismo explcito e militante. Para mais,

Astronomy, 10 (1979) 75-95 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on


Galileo and the History and Philosophy of Science, selected and introduced
by N. M. SWEROLOW and 1: H. LEVERE (Toronto: University ofToronto
Press, 1999), vol. 1, pp. 410-429]; JOHN ROCHE, Harriot, Galileo, and
Jupiter's Satellites,>, Archives Intemationa/es d'Histoire des Sciences, 32
(1982) 9-51; SUZANNE DBARBAT and CURTIS WILSON, The Galilean
satellites of Jupiter from Galileo to Cassini, Rmer and Bradley, in R.
TATON and C. WILSON (eds.), Planetary Astronomy [rom the Renaissance
to the Rise of Astrophysics'yoL 2, Part A: Tjcho Brahe to Newton (Cambridge: Cambridge University Press, '1989), pp. 144-157. Impe-se recordar que s haveria mudanas significativas na descrio do sistema
joviano a partir de finais do sculo XIX, com a descoberta de novos satlites: Ama/tea (perodo: 0,498179 dias; dimetro: 188 km; descoberto por
E. Barnard, em 1892), Hima/ia (perodo: 250,5662 dias; dimetro: 186
km; descoberto por C. Perrine, em 1904), e Elara (perlodo: 259,6528
dias; dimetro: 76 km; descoberto por C. Perrine, em 1905). Hoje em
dia so conhecidos mais de sessenta e trs satlites de Jpiter, identificados por letras romanas segundo a distncia a Jpiter.
106 Discorso a Serenissimo Don Cosimo II Gran Duca di Toscana
Intomo alie cose che stanno in su l'acqua ehe in quella si muovono (florena, 1612), in (Opere, N, 57-141). Alm de dar a conhecer os perodos dos satlites de Jpiter, a se refere tambm aos seus "ultimi scoprimenti" de "Saturno tricorporeo e delle mutazioni di figure in Venere,
simili a quelle che si veggono nella Luna, insieme con le conseguenze
che da quelle dependo no" (Opere, IV, 63). Os valores orbitais modernos,
do perodo (em dias) e do dimetro (em quiilmetros), dos quatro satlites galileanos so: lo (1,7691 ti; 3630 km); Europa (3,5511 ti; 3138
km); Ganmedes (7,1545 ti; 5262 km); Calisto (16,6890 ti; 4800 km).

82

quando foi capaz de estabelecer os perodos, deu-se conta de


que os satlites mais interiores eram mais rpidos e os mais
exteriores mais lentos, exactamente como no sistema coperniciano. No Sidereus Nuncius Galileu no desenvolveu em detalhe
todos estes argumentos, fazendo apenas notar que os planetas
mais interiores tm perodos menores do que os mais exteriores e usando a comparao entre Jpiter com os seus satlites e
a Terra com a Lua para refutar o sistema de Tycho Brahe (sem
o nomear). Mas mais tarde, no Dialogo sopra i due massimi sistemi deI mondo (1632), invocaria as suas observaes destes
satlites para fundamentar o sistema coperniciano.
Galileu continuou sempre interessado nos satlites de
Jpiter, o que o levou a propor um processo de determinao
da longitude baseado no seu movimento. Tendo observado pela
primeira vez, em 1612, um eclipse de um satlite de Jpiter,
deu-se conta de que esses eclipses podiam servir como fenmenos capazes de proporcionar uma medio absoluta do tempo
e, portanto, um dos ingredientes indispensveis para a medio
da longitude. O princpio era exacto, mas tudo ficava dependente da possibilidade de preparar tabelas de eclipses suficientemente precisas e de fazer observaes com o rigor necessrio.
A partir de 1613, Galileu tentou convencer o governo de Espanha da aplicabilidade do mtodo, mas sem grande sucesso. No
final da sua vida, retomou estas tentativas, mas agora com o
governo dos Pases Baixos. IO?

107 O processo, como evidente, enferma de dificuldades tremendas, praticamente inultrapassavis. Para alm da necessidade de tabelas
dos movimentos dos satlites de Jpiter com grande rigor, a maior dificuldade prende-se com a prpria observao dos satlites. Com os deficientes telescpios de ento (em especial com campos de viso muito
limitados), a que se juntariam os balanos do mar, seria praticamente
impossvel fazer observaes de rigor aceitvel. A histria das tentativas
de Galileu e das suas negociaes com os governos espanhis e holandeses pode ler-se em diversos estudos: SILVIO A. BEDINI, The Pulse o/ Time:
Galileo, the Determination o/ Longitude, and the Pendulum Clock (Florence: Leo S. Olschki, 1991), pp. 7-21; GEERT VANPAEMEL, Science

83

No ano de 1614, Simon Mayr [Marius] (1570-1624)


publicava em Nuremberga uma obra intitulada Mundus Iovialis
anno MDC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici onde reclamava
ter observado os satlites de Jpiter desde finais de Novembro
de 1609, comeando a registar sistematicamente as suas posies a partir de 29 de Dezembro de 1609. Galileu publicou
uma refutao devastadora no II Saggiatore (1623), mas hoje
em dia muito difCil apurar quem tinha razo. lOS Num
aspecto, contudo, Marius saiu vencedor, pois a designao
estrelas de Mediei foi rapidamente abandonada, em favor da
designao de inspirao clssica de lo, Europa, Ganimede,
Calisto que Marius propusera no Mundus Iovialis.

. Disdained: Galileo and the Problem of Longitude, in C. S. MAFFEOLl


and L. C. PALM (eds.), Italian Scientists ln the Low Countries ln the
XVIlth and XVJIlth Cmturies (Amsterdam: Rodopi, 1989), pp. 111-129;
ALBERT VAN HELDEN, "Longitude and the Satellites of Jupiter, in WILLIAM J. H. ANDREWES (ed.), The Quest for Longitude (Cambridge, Mass.:
Harvard University, 19%), pp. 86-100; JESOS SANCHEZ NAVARRO, El
juego de la imaginacin. Galileo y la longitud, in: JOS MONTESINOS y
CARLOS SOLtS (eds.), Largo Campo di Filosofare. Eurosymposium Galileo
2001 (La Orotava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la
Ciencia, 2001), pp. 61-83.
108 Entre outros aspectos, Galileu notara que, como Marius usava o
calendrio Juliano, o seu dia 29 de Dezembro correspondia a 8 de
Janeiro no calendrio gregoriano, ou seja, um dia depois da primeira
observao dos satlites de Jpiter pelo prprio Galileu. Acerca desta
polmica, veja-se: J. H. JOHNSON, The Discovery of the First Four
Satelltes of jupiter, Journal o[ the British Astronomical Association, 41
(1930-31) 164-171; PIETRO PAGNINI, Galileo and Simon Mayer, Journal o[ the British Astronomical Association,41 (1930-31) 415-422 ;
EDWARD ROSEN, Mayr (Marius), Simon, Dictionary o[ Scientific Biography, 16 vols. (New York : Charles Scribner's Sons, 1970-1980), vol. 9,
pp. 248-248. Pode encontrar-se uma traduo inglesa (parcial) do Mundus Jovialis, em: A. O. PRICKARD, The 'Mundus Jovialis' of Simon
Marius, The ObserVatory, 39 (1916) 367-381,403-412, 443-452, 498-504.

84

A escrita do Sidereus Nuncius e a ligao aos Mediei


Quase se poderia dizer que o Sdereus Nuncius constituiu
a estreia de Galileu na publicao de obras cientficas, pois
antes dele apenas havia dado aos prelos em 1606 - numa edi~
o limitadssima e que s se vendia em sua prpria casa um pequeno opsculo sobre um instrumento matemtico
designado por "compasso geomtrico e militar" 109.
A escrita e publicao do Sidereus Nuncius foi muito
rpida, quase de impulso. No existem indicaes que levem a
concluir que, durante o ano de 1609, Galileu tivesse qualquer
inteno de publicar um livro sobre as suas observaes astronmicas. O facto que o fez subitamente tomar essa resoluo
foi a concluso de que Jpiter era circundado por satlites,
concluso a que chegou poucos dias depois de uma primeira
observao, a 7 de Janeiro de 1610, de trs pequenas estrelas
em torno do planeta. Numa carta que escreveu nesse mesmo
dia fez um resumo das observaes que j tinha feito, mas no
deu indicao de pretender vir a escrever qualquer livro (Opere,
X, 273-278). Contudo, os manuscritos com as notas das obser~
vaes feitas poucos dias depois apresentam uma curiosa
mudana que parece mostrar o dia preciso em que essa resolu~
o se materializou: nas notas de observaes do dia 15 de
Janeiro, Galileu deixou de tomar apontamentos em italiano,
passando a escrever em latim, para
assim parece - depois
redigir de maneira mais expedita o seu livro.
A redaco do Sidereus Nuncius ter ento comeado em
meados de Janeiro, e em finais do ms o livro estava muito

109 Le Operazioni dei Compasso Geometrico e Militare (Pdua, 1606),


que se encontra in: (Operr, II, 363-424). Veja-se a edio inglesa, com
um importante estudo: GALlLEO GALlLEI, Operations of the Geometric and

Militar} Compass, translated, with an introduction by STILLMAN DRAKE


(Washington: Smithsonian Instituton Press, 1978).

85

adiantado, quase pronto. lIO No dia 30 de Janeiro, Galileu


encontrava-se em Veneza para tratar j da impresso da obra,
escrevendo ento a Belisario Vinta:
lo mi trovo al presente in Venezia per fare stampare
akune osservazioni le quali cal mezo di uno mio occhiale
ho fatte ne i corpi celesti; et si come sono di infinito stupore, cosi infinitamente rendo grazie a Dia, che si sai
compiaciuto di far me solo primo osservatore di cosa
ammiranda et tenuta a tutti i secaI i oculta (Opere, X,
280-281).
Nas semanas seguintes, enquanto fazia ainda apuramentos
no texto e se ocupava da importante questo das figuras, Galileu tratava de chegar a um acordo com o impressor. Embora
Veneza fosse desde h muito um grande centro da indstria
tipogrfica e livreira, acabaria por entregar a impresso a Tommaso Baglioni, um tipgrafo a quem j confiara, em 1607, a
impresso da Difesa [. .. } contro alle calunnie [. .. } di Baldassar
Capra, mas que tinha na altura uma fama ainda relativamente
modesta. 111
Foi tambm nessa semana que, por intermdio de Vinta,
sondou os Mediei acerca da possibilidade de o livro lhes ser
dedicado, pondo em marcha os passos mais decisivos na sua

110 Sobre o processo de redaco do livro pode ver-se em especial o


trabalho de OWEN GINGERICH e ALBERT VAN HELDEN, From Occhale
to Printed Page: The Making of Galileo's Sidereus NunciUJ, Journal for
the History 01 Astronomy, 34 (2003) 251-267.
III Diftsa di Galileo Galilei nobile fiorentino, Lettore di Matematiche
nello Studio di Padoua contro alie Calunnie ed imposture di Baldassar
Capra Milanese (ln Venetia, Tomaso Baglioni, 1607) encontra-se em
Opere, II, 515-601. Sobre Baglioni veja-se: A. CIONI, Baglioni, Tommaso, in Dizionario Biograftco degli Italiani (Roma: lstituto della Enciclopedia Italiana, 1963), vol. V, p. 249. A casa Baglioni viria a ganhar
depois grande notoriedade, quando liderada por Paolo, o filho de Tommaso.

86

aproximao corte do Gro-Ducado da Toscana. lI2 A ligao


de Galileu famlia Mediei tinha j alguns anos; fora tutor de
matemtica do jovem Cosme, tendo passado vrias temporadas
na corte toscana: quase todo o Vero de 1605 (Opere, X, 144-145), algumas semanas em Outubro de 1606 (Opere, X,
158-162), e quase todo o Vero de 1608 tOpere, X, 214-215).
Em 1606, dedicara a Cosme o seu Le Operazioni dei compasso
geometrico et militare (Padova, 1606)113 e em Setembro de
1608, aquando do casamento de Cosme e Maria Madalena de
ustria, havia escrito Gr-Duquesa Cristina propondo uma
nova representao herldica. Mas, apesar de todo o empenho
colocado por Galileu, que nunca escondeu o seu desejo de
regressar a Florena, abandonando a Universidade de Pdua,
estas aproximaes no tiveram qualquer efeito duradouro.
Em 1609, Cosme sucedia a seu pai, Fernando I, ascendendo ao cargo de quarto Gro-Duque da Toscana, o que
abria novas possibilidades. Galileu no estava particularmente
feliz com a sua situao na Universidade de Pdua e, como
vimos, uma das primeiras coisas que fez aps se ter dado conta
do potencial do telescpio havia sido a tentativa, no Vero de
1609, junto do Senado de Veneza, de melhorar as condies
contratuais que o ligavam Universidade de Pdua. O resul-

112 PAOLO GALLUZZI, .xIl mecenatismo mediceo e le scienze, in C.


VASOLI (ed.), Idee, istituzioni, scienza ed arti nella f:<"irenze dei Medici
(Firenze, 1980), pp. 189-215; RICHARD S. WESTI'ALL, "Science and
patronage: Galileo and the telescope, Isis, 76 (1985) 11-30; MARIO BlAGIOLl, Galileo the Emblem Maken" Isis, 81 (1990) 230-258; MARIO
BlAGIOLl, Galileo's System of Patronage, History 01 Science, 28 (1990)
1-62, e, sobretudo: MARIO BlAGIOLl, Galileo Courtier: The Practice 01
Science in the Culture 01 Absolutism (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1993). [Traduo portuguesa: Galileu Corteso. A
Prtica da Cincia na Cultura do Absolutismo, trad. por Ana Sampaio
(Porto: Porro Editora, 2003)J.
113 Vide a dedicatria a Cosme, em Opere, II, 367-368, que deve
ser comparada com a dedicatria do Sidereus Nuncius, tambm a Cosme,
mas quando este j era Gro-Duque.

87

tado deste esforo, apesar de favorvel, no havia agradado


inteiramente a Galileu, que ter certamente pensado em
melhores alternativas, possivelmente em Florena.
Mas o que alteraria completamente os acontecimentos
seria a extraordinria descoberta de satlites em torno de Jpiter, no incio de Janeiro de 1610 e a deciso, tomada poucos
dias depois, de escrever um livro relatando esses factos notveis.
A 30 de Janeiro de 1610, escreveu um breve relatrio das suas
descobertas, que enviou Corte dos Mediei (Opere, X, 280-281), iniciando assim um processo de aproximao que culminaria com a dedicatria do Sidereus Nuncius a Cosme II e o
baptismo dos satlites como "estrelas mediceias".
A 13 de Fevereiro, isto , pouco mais de um ms depois
de ter observado pela primeira vez um dos novos corpos celestes, Galileu escrevia a Belisario Vinta dando a conhecer a sua
inteno de baptizar os noyos planetas com um nome relacionado com os Medici e pedindo o parecer sobre qual a melhor
designao a atribuir s luas de Jpiter. Galileu hesitava entre
Cosmica Sydera, em honra de Cosme, e Medicea Sydera, em
homenagem a toda a famlia (Opere, X, 283). Poucos dias
depois, Vinta respondia dizendo que a designao Cosmica
deveria ser evitada por causa da ambiguidade que poderia causar (entre Cosme e cosmos), e que a designao Medicea Sydera
deveria ser usada (Opere, X, 284-285). Mas Galileu, que vivia
estes dias em estado quase febril de emoo, no esperara pela
resposta e j mandara imprimir a parte inicial da obra que abria
com um ttulo que dizia "Cosmica Sydera" (fuI. 5). No houve
mais remdio seno colar uma tira de papel com o nome corrigido, Medicea, em todos os exemplares que foi possvel.
O nome dos Mediei ficava assim para sempre ligado s
mais importantes descobertas observacionais da histria da
astronomia, e Galileu seria recompensado com a nomeao de
matemtico e filsofo da corte florentina. A importncia desta
ligao estreita aos Mediei no deve ser diminuda, e no
somente porque as condies materiais passariam a ser muito
mais favorveis, permitindo a Galileu o sossego suficiente para
se dedicar s suas investigaes. Como o historiador Robert

88

Westman fez notar j h alguns anos, a elevada distino social


associada ao cargo de matemtico e filsofo particular dos
Medici viria a ter repercusses muito mais profundas, j que o
baixo estatuto disciplinar das matemticas aplicadas, como a
astronomia, a ptica e a mecnica, haviam constitudo um dos
principais, se no mesmo o principal, obstculo para a legitimao epistemolgica do copernicianismo. 1I4 Consciente ou no
de todas estas implicaes, quando Galileu decidiu dedicar as
luas de Jpiter clebre famlia florentina, estava a tomar um
dos mais importantes passos na divulgao do copernicianismo.
A impresso foi febril. Entre o dia em que Galileu pela
primeira vez entregou texto manuscrito ao impressor e a sada
da obra dos prelos decorreram apenas seis semanas, e o processo foi tudo menos sereno, com vrias adies de material e
alteraes de ltima hora. O prprio Galileu, numa carta a
Belisario Vinta, desculpava-se de o livro no ter sado com o
aprumo que o assunto merecia devido urgncia em o publicar, revelando que o Sidereus Nuncius estava ainda a ser escrito
quando as partes iniciais estavam j a ser impressas, com receio
de que outra pessoa o pudesse ultrapassar na descoberta e
divulgao dessas notcias (Opere, X, 300). De facto, decidiu,
ltima hora, incluir algumas coisas (por exemplo, os clculos
sobre a altura das montanhas da Lua) e outras partes foram
introduzidas quando o livro j se encontrava a imprimir (parte
do texto sobre as estrelas fixas, entre foI. 16ve foI. 17r), acabando toda a montagem tipogrfica do livro por revelar algum
desacerto. 1l5

114 ROBERT S. WESTMAN, The astronomer's role in the sixteenth


century. A preliminary study. History 01 Science, 18 (I980) 105-147.
115 Desacerto que o leitor mais interessado pode confirmar com um
exame do facsimile que acompanha a presente edio. Para alm dos problemas de paginao e na ordenao dos cadernos causados pela introduo tardia de algumas pginas, que os bibligrafos j apontaram, note-se
ainda como na pgina final o impressor foi obrigado a usar muitas abreviaturas, para que o texto no excedesse o espao disponvel. Omitimos
uma descrio bibliogrfica mais exaustva do Sidereus Nuncius, que o leitor encontrar facilmente na literatura da especialidade.

89

o corpo do livro estava praticamente todo impresso


em meados de Fevereiro e por essas datas Galileu comeou a
ocupar-se das derradeiras questes administrativas, das autorizaes e das pginas de abertura, que o tipgrafo foi apressadamente imprimindo medida que lhe eram entregues. A 26 de
Fevereiro, os Riflrmatori do Estudo de Pdua, encarregues de
examinar a obra, comunicavam ao Conselho dos Dez no ter
objeces publicao da obra - que designada nestes
documentos por Astronomica Denuntiatio ad Astrologos (Opere,
XIX, 227) - e passados poucos dias, a 1 de Maro, o mesmo
Conselho dos Dez concedeu a necessria autorizao de publicao (Opere, XIX, 227-228).
A dedicatria foi datada de 12 de Maro e nesse mesmo
dia, ou no seguinte, Galileu tinha nas mos um primeiro
exemplar, ainda sem acabamentos, da sua extraordinria obra. 116
No dia l3 de Maro de 1610, o Sidereus Nuncius estava finalmente disponvel para o pblico.
Com o livro nas mos, Galileu iniciou o que viria a ser
uma enorme e bem planeada campanha de divulgao. Mas,
antes de mais nada, era urgente selar as relaes com os
Mediei. No prprio dia em que o livro era publicado escreveu
ao Gro-Duque oferecendo-se para levar um telescpio (Opere,
X, 289). Galileu no tinha agora grandes dvidas de que conseguiria o ambicionado lugar na corte do Gro-Duque e tratava j dos ltimos detalhes. Um dos mais importantes era a

116 A dedicatria a Cosme II um texto complexo, cheio de aluses implcitas e um rico subtexto, tudo envolvido numa linguagem
astrolgica. Darrel Rutkin argumentou que Galileu se ter inspirado na
dedicatria de Kepler ao imperador Rudolfo II que abre a Astronomia
nova (1609), e que, por sua vez, Kepler se inspirara em textos anlogos
de Tycho Brahe. Vide H. DARREL RUTKIN, Celestial Offerings: Astrological Motifs in the Dedicatory Letters of Kepler's Astronomia Nova and
Galileo's Sidereus NunciUSl>, in W. NEWMAN and A. GRAFTON (ed.),
Secrets 01 Nature, Astrology and ALchemy in Early Modem Europe (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2001), pp. 133-172.

90

sua designao precisa, que Galileu sempre insistiu que


inclusse, alm de matemtico, tambm o ttulo de filsofo. A
7 de Maio de 1610, escrevia a Belisario Vinta, recordando a
necessidade imperiosa de adicionar o ttulo de filsofo natural,
oferecendo a justificao, pouco convincente, de ter gasto
muitO mais tempo a estudar filosofia do que matemtica. 117 A
razo verdadeira era mais profunda, mas mais difcil de explicar. Apesar de toda a sua desconfiana, e at averso, pelos filsofos e pelos estudos filosficos, Galileu sabia bem que, s
como matemtico, dificilmente teria credibilidade e autoridade
suficientes para a campanha coperniciana que planeava iniciar. IIB
Em Julho de 1610 estavam finalmente definidas as condies contratuais que ligariam Galileu corte dos Medici. Essas
condies eram o melhor que se poderia esperar: Galileu seria
professor de matemtica na Universidade de Pisa, mas sem
obrigao de dar aulas ou sequer de residir em Pisa, e seria o
filsofo e matemtico do Gro-Duque, com um vencimento
anual de 1000 scudi florentinos. Resolvidas algumas questes
domsticas - que incluram o abandono de Marina Gamba, a
mulher que em Pdua lhe dera trs filhos, mas que, presumi-

117 "quanto ai titolo et preresto dei mio seCVIZlO, io desidererei,


oltre ai nome di Matemarico, che S. A. c aggiugnesse quello di Filosofo,
professando io di havere studiato piu anni in filosofia, che mesi in matematica pur' (Opere, X, 353).
118 Para alm disso, sabe-se tambm que Galileu, tal como Kepler,
questionou a tradicional separao entre filsofos e astrnomos (ou matemticos), o que pode tambm estar em jogo na sua exigncia do ttulo
de matemtico e filsofo. Galileu aborda esta questo, explcita ou implicitamente, em vrios dos seus textos. Por exemplo, no Dialogo referiu-se
ao que devia fazer um "astrnomo filsof', por oposio ao que se esperava de um "astrnomo puro calculator" (Opere. VII, 369). Esta redefinio do programa da astronomia - pois disso que se trata - iniciada
por Galileu e Kepler, no pode ser mais do que indicada aqui, j que as
suas ramificaes so muito mais complexas e profundas do que tem
cabimento tratar neste local.

91

velmente, Galileu no considerava companhia adequada para o


ficou tudo
ambiente sofisticado da corte florentina 1l9 pronto para a mudana. No dia 7 de Setembro de 1610, Galileu partia de Pdua, chegando a Florena a 12 de Setembro de
1610.

Observaes posteriores ao Sidereus Nuncius


A publicao do Sidereus Nuncius no fez com que Galileu abrandasse a sua dedicao astronomia e a intensidade
com que estudava os cus com o telescpio. Bem pelo contrrio. Em certo sentido pode at dizer-se que as mais importantes descobertas viriam a ser feitas depois, e que, quando no se
tratou de novas descobertas, foram pelo menos importantes
precises e desenvolvimentos de observaes feitas anteriormente. 120

Saturno tricorpreo

A 25 de Julho de 1610, Galileu fez a descoberta de mais


uma "stravagan tissima meraviglia". Observando o planeta
Saturno com o telescpio, constatou que parecia um astro
grande ladeado por duas pequenas estrelas, uma de cada lado,
muito prximas ou mesmo pegadas a ele, e que no se
mOVIam: uma configurao que depois ficou conhecida como

119 As duas filhas, Virginia (n. 1600) e Livia (n. 1601) foram com
Galileu para Florena, tendo o filho Vincenzo (n. 1606) ficado com a
me por ser muito pequeno, at que, anos mais tarde, em 1613, Galileu
tambm o mandou buscar.
120 Galileu foi noticiando vrias destas descobertas em cartas e
outros textos e pela primeira vez em letra de forma, de maneira muito
breve, no prefcio do Delie cose che stanno in su l'acqua, em 1612 (Opere,
IV, 63).

92

"Saturno tricorpreo". Sabemos hoje que se trata do facto de


Saturno estar rodeado por um anel, mas que Galileu no pde
observar nitidamente.
Esta descoberta vinha mesmo a calhar, pois embora ainda
no tivesse entrado formalmente ao servio do Gro-Duque,
Galileu sentia j a presso em cumprir o que havia prometido,
apresentando novas e admirveis nodcias dos cus. Poucos dias
depois (a 30 de Julho), escreveu a Belisario Vinta relatando
estes factos extraordinrios e desenhando a configurao obser- .
vada, mas pedindo o maior segredo (Opere, X, 409-410). Para
garantir a sua prioridade, Galileu transmitiu tambm a descoberta a alguns astrnomos, entre os quais Kepler, na forma de
um anagrama. 121
S a 13 Novembro, numa carta a Giuliano de' Mediei,
Galileu esclareceu o anagrama, que devia ler-se: altissimum planetam tergeminum observa vi, ("observei o planeta mais alto
[= Saturno) tricorpreo"). Explicava tambm, nessa carta, as
observaes que havia feito, avisando que, se Saturno fosse
observado com telescpios de fraca qualidade, a sua real confi-

121 Devemos o conhecimento destes acontecimentos ao que Kepler


narra acerca deles na sua Narratio de observa tis a se quatuor [ovis sattelitibis (1611) (Opere, I1I1I, 185) e depois, mais detalhadamente, no importante prefcio, ln Dioptricen praefatio de usu et praestantia perspicilli
nuper inventi deque Novis coelestibus per id detectis, nas pp. 1-28 da
Dioptrice seu demonstratio e01-um quae visui et visibilibus propter Conspicili4 non ita pridem inventa accidunt (Augsburg, 1611); a parte relativa a
Saturno est nas pp. 15-16. Como explica, Kepler recebeu de Galileu o
anagrama: $ m a is m r m i I m e p o e t a I e u mi b une n ugt t
a u i r a $, que resolveu na forma: Salve umbistineum geminatum Martia
proles [= Salve, dupla companhia, filhos de Marte], ficando assim convencido (erradamente) de que Galileu anunciava a descoberta de satlites
de Marte. A Dioptrice encontra-se no voI. IV de Johannes Kepler Gesammelte ~rke. Pode encontrar-se uma traduo inglesa de parte do prefcio
em: The Sidereal Messenger of Galileo Galilei: and a Part of the Prefoce to
Kepler~ Dioptrics, te. EDWARD STAFFORD CARLOS (London: Rivingrons,
1880; reprinted, London: Dawsons of Pall Mail, 1%0), pp. 77-111.

93

gurao no se observaria, parecendo apenas um astro oblongo


(Opere, X, 474) - exactamente como alguns dos seus contemporneos o iriam ver.
Tudo isto era verdadeiramente sensacional, mas estavam
guardadas ainda mais surpresas. No final de 1612, ao observar
de novo Saturno, constatou que a configurao havia mudado:
agora no se avistavam as pequenas "estrelas" dos seus lados.
Galileu, que havia dedicado ao assunto certamente muitas
horas de reflexo e observao predisse, no entanto, que elas
reapareceriam no ano de 1613 (Opere, V, 237). Realmente,
nesse ano de novo se voltaram a ver os dois pequenos astros
que ladeavam Saturno, mas ficava lanado o problema aos
astrnomos: o que eram estas configuraes mutveis de
Saturno? A questo consistia, no essencial, em saber qual das
duas possibilidades era a verdadeira: se Saturno era esfrico e
estava rodeado de dois pequenos planetas, ou se o prprio
Saturno era tricorpreo. O assunto era de tal modo intrigante
que Galileu no o podia abandonar, mas o mistrio iria adensar-se ainda mais. Com efeito, no Vero de 1616, observou
que a sua forma tinha mudado, parecendo agora que dos lados
do corpo de Saturno saiam duas alas ou pegas, numa configurao que passou ento a designar por ansae (pegas) (Opere,
XII, 276).122 Galileu continuou a observar e a desenhar a
forma de Saturno ao longo dos anos. Em 1623, no II Saggiatore apresenta um diagrama de Saturno na configurao com
pegas (Opere, VI, 361), e em 1640, j perto do final da sua
vida, escrevia a Benedetto Castelli relatando as suas observaes
(Opere, XVIII, 238-239).

Sobre as observaes de Saturno ver em particular: ANTONIO


di Saturno osservata da Galileo GalHei
nell'Agosto dell'anno 1616, Atti dei Reale Isttuto l&ncto di Scicnze, Lettere ed Arti, 9 (1900-1901), parte II, 415-432; A VAN HELDEN, Saturn
and his anses, Journal for the History 01 Astronomy. 5 (1974) 105-121; A
VAN HELDEN, 'Annulo Cingitur': The solution of the problem of
Saturn, Journal for the History 01 Astronomy. 5 (1974) 155-174.
122

FAVARO, lutorno alIa apparenza

94

problema, entretanto, j havia atrado a ateno de


outros, como Gassendi e Francesco Fontana, e, depois, a partir
dos anos quarenta, muitos outros, como Bouilliau, Hevelius,
Riccioli e Grimaldi, juntar-se-iam s observaes sistemticas e
ao estudo da forma de Saturno. Galileu suspeitara que estas
estranhas configuraes de Saturno tivessem que ver com o alinhamento entre o planeta e a Terra, mas o enigma s seria clarificado com o esclarecimento definitivo da existncia de um
anel em redor de Saturno, algumas dcadas depois, por Christiaan Huygens (l629-1695), nas suas obras De Saturni tuna
observatio nova (den Haag, 1656) e Systema Saturnium, sive de
causis mirandorum Saturni Phanenomenon, et comite ejus planeta
novo (den Haag, 1659) e, ainda mais tarde, quando Jean
Dominique [Giovani Domenico] Cassini (1625-1712), em
1675, notou que esse anel era duplo.123

Fases de Vnus

Observando Vnus com o telescpio, entre Outubro e


Dezembro de 1610, Galileu deu-se conta de que o planeta exibia um ciclo de fases muito semelhante ao da Lua, passando
de Vnus crescente a Vnus cheio. A descoberta era de interesse excepcional pois permitia decidir entre os vrios sistemas
cosmolgicos conhecidos na altura. Para alm do antigo sistema geocntrico de Ptolomeu e da bem conhecida proposta
heliocntrica de Coprnico apresentada em 1543, o dinamar-

123 Vide WALTER OBERSCHELP und REINHARD OBERSCHELP, Cassini, Campani und der Saturnring, in JRGEN HAMEL, INGE KEIL (eds.),
Der Meister und die Fernrohre. Das Wechselspiel zwischen Astronomie und
Optik in der Geschichte [= Acta Historica Astronomiae, vol. 33] (Frankfurt am Main: Harri Deutsch, 2007), pp. 164-184. As duas obras de
Huygens referidas esto no vol. 15 das Oeuvres Completes de Christian
Huygens publies par la Socit Hollandaise des Sciences, 22 vols. (La Haye:
M. Nijhoff, 1888-1950).

95

qus Tycho Brahe (1546-1601) havia sugerido, no seu livro De


mundi aetherei recentioribus phaenomenis, publicado em 1588,
um arranjo cosmolgico que mantinha a Terra imvel no centro do universo e o Sol rodando em torno dela, mas com
todos os planetas orbitando em torno do Sol. Este sistema
tinha as vantagens de manter a imobilidade da Terra, sendo, ao
mesmo tempo, do ponto de vista cinemtico, completamente
equivalente ao heliocentrismo de Coprnico. 124
No sistema de Ptolomeu, Vnus apareceria sempre como
um crescente, de maior ou menor tamanho, quando visto da
Terra - se se considerasse, como era o mais habitual, que
estava abaixo do Sol. Se, por outro lado, se achasse que estava
acima do Sol, apareceria sempre como um disco. Porm, se
Vnus circulasse em torno do Sol - como acontece no
modelo de Coprnico e de Tycho Brahe - , apresentaria um
ciclo de fases completo, passando de um crescente para um
disco (Vnus cheio), semelhana das fases exibidas pela Lua.
O prprio Coprnico, no incio do captulo lOdo livro I do
De revo/utionbus se referira diferente aparncia de Vnus

124 De Mundi Aetherei Recentioribus Phaenomenis Liber Secundus


(...), Uraniburgi, 1588. Pode encontrar-se no Tomo IV de: 1jchonis
Brahe Dani Opera Omnia, edidit L L. E. DREYER, 15 vok (Hanniae, in
Libraria Gyldendaliana, 1913-1929) [reimpr. fac-sim: (Amsterdam: Swets
& Zeitlinger, 1972)]. Tycho Brahe parece ter trabalhado neste modelo
desde 1577, dando-lhe a sua formulao final por volta de 1583-84, e
publicando-o em 1588. Embora a publicao regular do De Mundi
Aetherei s viesse a aconrecer a partir de 1603, desde 1588 que circulavam alguns exemplares e que o novo modelo cosmolgico era conhecido.
O estudo biogrfico clssico sobre o astrnomo dinamarqus J. L. E.
DREYER, 1jcho Brahe: A Picture of Scientific Life and Work in the Sixteenth Century (Edinburgh: Adam and Charles Black, 1890), hoje em dia
completemenrado pelo de VICTOR THOREN, The Lord of Uraniborg. A
biography of1jcho Brahe (Cambridge: Cambridge University Press, 1990).
tambm importante o livro de JOHN ROBERT CHRISTlANSON, On
1jcho's Island. 1jcho Brahe and His Assistants, 1570-1601 (Cambridge:
Cambridge University Press, 2000).

96

dependendo da sua posio relativamente ao Sol. Mas Coprnico, sem telescpio, no tinha qualquer possibilidade de
observar a face de Vnus.
Quando Galileu observou Vnus com um telescpio,
constatou que o planeta exibia ao longo dos dias um ciclo de
fases completo, passando de Vnus crescente a Vnus cheio.
Ficava assim demonstrado que Vnus circulava em torno do
Sol: um resultado excepcionalmente importante, que lanava
um golpe definitivo no sistema ptolomaico. As duas nicas
possibilidades eram agora o ordenamento planetrio segundo
Coprnico ou segundo Tycho Brahe.
A 1 de Janeiro de 1611, Galileu escreveu a Giuliano de'
Medici explicando a extraordinria importncia da observao
das fases de Vnus que, segundo ele, era dupla: por um lado
resolvia uma antiga discusso, confirmando que os planetas no
tm luz prpria e, por outro, mostrava inequivocamente que
Vnus circula em torno do Sol. Galileu omitia qualquer meno ao sistema de Tycho Brahe, tornando assim as fases de
Vnus num poderosssimo argumento a favor do copernicianismo. 125 De facto, esta observao convertir-se-ia para Galileu
talvez no mais poderoso argumento a favor do copernicianismo, a tal ponto que, no Dialogo sopra i due massim sstemi
deI mondo (1632), fez o elogio de Coprnico por este ter proposto o heliocentrismo mesmo sem observar as fases de Vnus.
A histria da descoberta das fases de Vnus gerou uma
viva polmica entre os historiadores pois alguns, baseados em
certas peculiaridades do desenvolvimento cronolgico destes
descobrimentos, argumentaram que Galileu teria procedido

125 "dali a quale mirabile esperienza haviamo sensata et certa


dimonstrazione di due gran questioni (. .. ). L'una e, che i pianeti mtti
sono di loro natura tenebrosi (. .. ); l'altra, che Venere necessariisimamente si volge intorno ai sole, come anco Mercurio et mtti li altri pianeti, cosa ben creduta da i Pittagorici, Copernico, Keplero et me, ma
non sensatamente provata, come hora in Venere et in Mercurio" (Opere,
XI, 12).

97

desonestamente, "roubando" a ideia ao seu discpulo Benedetto


Castelli. A cronologia dos acontecimentos foi a seguinte. A 11
de Dezembro de 1610, Galileu escreveu a Giuliano de' Mediei,
enviando um anagrama que continha a observao de que
Vnus apresentava fases tal como a Lua (Opere, X, 483). No
final desse ano tornou pblica a descoberta, relatando-a a Clvio e a Castelli, a 30 de Dezembro (Opere, X, 499-505), e
decifrando o anagrama a Giuliano de' Medici, na j mencionada carta de 1 de Janeiro de 1611 (Opere, XI, 11-12).
Sucede, porm, que no dia 5 de Dezembro de 1610, Benedetto Castelli enviara uma carta a Galileu - carta que este
receberia por volta do dia 11 de Dezembro, se no mesmo
nesse pr6prio dia - , prevendo as fases de Vnus (Opere, X,
480-482). Embora Galileu viesse a dizer que j tinha feito essas
observaes "da 3 mesi in qu', alguns historiadores lanaram
dvidas sobre esta afirmao, "acusando-o" de ter usado, sem
dar crdito, uma ideia que era originalmente de Castelli. Certos traos da personalidade de Galileu - em particular a sua
habitual renitncia em dar a outros o crdito devido -- tornaram plausvel esta tese, mas, apesar disso, hoje em dia poucos
a subscrevem, sendo consensual que Galileu j observara as
fases de Vnus antes que a carta de Castelli lhe tivesse chegado. 126

126 A tese de uma desonestidade por parte de Galileu nesta importante descoberta j antiga. Foi proposta pela primeira vez por Raffaello
Caverni, ainda no sculo XIX, e refutada anos depois por Antonio Favaro
[ANTONIO FAVARO, Galileo Galilei, Benedetto Castelli e la scoperta delle
fasi di Venere, Archeion, 1 (1919) 283-269}. A acusao foi de novo formulada, de maneira mais penineme, por Richard Westfall, num trabalho
que gerou alguma polmica [RICHARD WESTFALL, Science and Patronage: Galileo and the Telescope, !sis, 76 (1985) 11-30]. Sobre as observaes das fases de Vnus e o debate em torno da verdadeira autoria
desta descoberta, veja-se: OWEN GINGERICH, Galileo and the phases of
Venus, Sky and Telescope, 68 (1984) 520-522 [recolhido posteriormente
em: O. GINGERICH, The Great Copernicus Chase: and other adventures in
astronomical history (Sky Publishing Corp., 1992), pp. 98-104]; STILLMAN

98

Manchas solares
Existem registos escritos da observao a olho nu de
manchas solares desde o ano 165 a. c., com muitas observaes no Extremo Oriente, mas apenas algumas na Europa. 127

DRAKE, Galileo, Kepler, and phases of Venus, Journal for the History of
Astronomy, 15 (1984) 198-208 [tambm em: STILLMAN DRAKE, Essays on
Galiko and the History and Philosophy of Science. Selected and introduced
by N. M. SWERDLOW and T H. LEVERE (Toronto: University of Toronto
Press, 1999), vol. 1, pp. 396-409.]; OWEN GINGERICH, The phases of
Venus in 1610, Journal for the History of Astronomy, 15 (1984) 209-10;
WILUAM T PETERS, The Appearences of Venus and Mars in 1610,
Journal for the History of Astronomy, 15 (1984) 211-214. A ltima pea
contra a tese da desonestidade ter sido o trabalho de PAOLO PALMIERI,
Galileo did nor steal the discovery of Venus' phases. A counter-argumem to Westfall, in Jos MONTESINOS y CARLos SOLis (eds.), Largo
Campo di Filosofore. Eurosymposium Galileo 2001 (La Orotava: Fundacin
Canaria Orotava de la Historia de la Ciencia, 2001), pp. 433-444, e
PAOLO PALMIERI, GaHleo and the discovery of the phases of Vnus,
Journal for the History of Astronomy, 32 (2001) 109-129.
127 Estas observaes esto catalogadas em: A D. WITTMANN and
Z. T. Xu, A catalogue of sunspot observations from 165 BC to AD
1684, Astronomy and Astrophysics Supplement Series, 70 (1987) 83-94;
K. K. C. YAU and F. R. STEPHENSON, (<A revised catalogue of Far Eastern observations of sunspots (165 BC to AD 1918)", Quarter/y Journal
Royal Astronomical Society, 29 (1988) 175-197. O assunto da observao
de manchas solares no passado distante tem j uma longa histria de
investigao, com um primeiro estudo por ALEXANDER HOSIE, (Sunspots
and Sun shadows observed in China BC 28 - AD 1617, Journal of the
North China Branch, Royal Asiatic Society, 12 (1878) 91-95. Seguiram-se
muitos trabalhos, entre os quais assinalamos: GEORGE SARTON, Early
Observations of Sunspots?, [sis, 37 (1947) 69-71; D. M. WlLUS, M. G.
EASTERBROOK, and F. R. STEPHENSON, (Seasonal variation of oriental
sunspot sightings, Nature, 287 (1980) 617-619; E R. STEPHENSON and
D. M. WILLlS, The earliest drawing of sunspots, Astronomy and
Geophysics, 40 (1999) 21-22; J. M. VAQUERO, M. C. GALLEGO, and J.
A GARCfA, (A 250-year cyde in naked-eye observations of sunspots,
Geophysical Research Lmers, 29 (2002) 1997. Para uma discusso dos

99

o seu estudo sistemtico e cientfico, contudo, s foi realizado


na Europa a partir de 1609, com o aparecimento do telescpio. A questo de quem foi o primeiro europeu a observar
manchas solares com telescpio permanece controversa. No
subsistem dvidas de que a primeira obra impressa sobre o
assunto tenha sido o livro de Johannes Fabricius, De maculis in
Sole observatis, publicado no Outono de 1611, mas sabido
no ter sido Fabricius o primeiro a observ-las. Galileu e
Thomas Harriot observaram manchas em finais de 1610,
enquanto Johannes e David Fabcicius as observaram pela primeira vez s em Maro de 1611.
Galileu mostrou imagens de manchas solares a muitas
pessoas em Roma durante a sua viagem em 1611, mas no
empreendeu, nessa altura, qualquer estudo sistemtico do
assunto. 128 S se ocuparia destas observaes a partir de Abril

prindpos fsicos e astrofsicos associados a estes fenmenos, mas com


ateno histria da sua observao veja-se: D. JUSTIN .sCHOVE, Sumpots
Cycles (Stroudsburg, PA: Hutchinson Ross, 1983); KUNITOMO SAKURAI,
The Solar Activity in the Time of Galileo, Journal for the History o/
Astronomy, 11 (1980) 164-173, e o recente livro de J. M. VAQUERO and
M. VZQUEZ, The Sun Recorded Though History (New York: Sprnger,
2009), em especial o captulo 2, Naked-Eye Sunspots, pp. 57-102.
128 BERNARD DAUME, Galile et les taches solaires (1610-1613)>>,
in Galile. Aspects de sa vie ct de son t1?uvre (Paris: Presses Universitaires de
France, 1968), pp. 186-251. Ver tambm S. DRAKE, Sunspots, Sizzi,
and Scheiner, in Galileo Studies: Personality, Tradition and Revolution
(Ann Arbor: University of Michigan Press, 1970), pp. 177-199: KEITH
HUTCHISON, Sunspots, Galileo, and the Orbit of the Earth, lsis, 81
(1990) 68-74; O captulo The significance of the Sunspot Quarrel, em
JEAN DIETZ Moss, Nove/ties in the Heavens: Rhetorie and Science in the
Copernican Controversy (Chicago: University of Chicago Press, 1993), pp.
97-125; JOHN D. NORTH, Thomas Harriot and the First Telescopic
Observations of Sunspots, in JOHN W. SHIRLEY (ed.), Thomas Harriot:
Renaissance Scientist (Oxford: Clarendon Press, 1974), pp. 129-165; WILLIAM R. SHEA, Galileo, Scheiner, and the Interpretation of Sunspots,
!sis, 61 (1970) 498-519, e tambm: WILLIAM R. SHEA, Galileo's InteUec-

100

de 1612. Quem j estava a fazer estudos sistemticos das


manchas solares desde Outubro de 1611 era Christoph Scheiner (1573-1650), um jesuta professor de matemtica em
Ingolstadt, que publicou uma obra dedicada exclusivamente ao
tema em Janeiro de 1612 : Tres Epistolae de Maculis Solaribus
Scriptae ad Marcum Welserum. Quando Galileu recebeu esse
livro, com um pedido para que expressasse a sua opinio,
encontrava-se doente e ocupado com a publicao do Discorso
[ .. } intomo alle cose che stanno in su l'acqua, e s alguns meses
depois teve oportunidade de investigar em detalhe com o seu
discpulo Benedetto Castelli. Scheiner defendera que as manchas eram devidas ao trnsito de satlites em torno do Sol, ao
passo que Galileu, embora sem ter a certeza do que se tratava,
explicou que as manchas estavam localizadas na superfcie
do Sol.
A breve trecho envolveram-se numa polmica famosa
durante o ano de 1612 que culminaria com a publicao, no
Vero de 1613, das trs cartas de Galileu que, em certa
medida, assinalam o fim da polmica. Galileu s voltaria ao
assunto anos depois no II Saggiatore (1623), mas, entretanto,
Scheiner tinha prosseguido e aumentado as suas investigaes,
publicando entre 1626 e 1630 a Rosa Ursina, uma verdadeira
enciclopdia do assunto.

tua/ Revo/ution (New Yark: Science Histary Publicatians, 1972); A MARK


SMITH, Galileo's Proof for the Earth's Motion from the Movement of
Sunspots, Isis, 76 (1985) 543-551; AORIAAN W. VUEGENTHART, Galilea's Sunspots: Their Role in 17th-Century Allegorical Thinking, Physis,
7 (1965) 273-280; ALBERT VAN HELDEN, Galileo and Scheiner on
Sunspots : A case Study in the Visual Language of Astronomy, Proceedings ofthe American Phi/osophical Society, 140 (1996) 358-196; Tambm
o captulo 3, Solar drawings, de J. M. VAQUERO and M. VAzQUEZ,
The Sun Recorded Though History (New Yark : Springer, 2009), pp. 103-173.

101

Neptuno
Analisando com cuidado os apontamentos manuscritos de
Galileu, foi possvel determinar que ele observara o planeta
Neptuno em 28 de Dezembro de 1612 e depois em 28
de Janeiro de 1613', enquanto fazia observaes telescpicas
de Jpiter e dos seus satlites. 129 De facto, no final de 1612,
Neptuno estava muito prximo de Jpiter, tendo uma ocultao em 16l3. Galileu registou-o como uma estrela fixa, isto ,
. sem se aperceber de que estava a ver um novo planeta. Trata-se da primeira observao registada de Neptuno, muito antes
da sua descoberta "oficial", em 1846. Como sucede em questes deste gnero, alguma polmica rodeou inicialmente estas
notcias, que hoje se aceitam sem dificuldade, havendo apenas
debate em torno de saber se Galileu se apercebeu ou no de
que se tratava de um planeta e no uma estrela.

impacto do Sidereus Nuncius

Galileu comeou a divulgar as sensacionais descobertas


celestiais que ia fazendo em cartas particulares a partir de

129 A primeira pessoa a notar esta observao foi Charles T. Kowal,


que deu um relato muito informal do seu descobrimento no texto:
CHARLEST. KOWAL, Galileo's observations of Neptune, DIO, 15 (2008)
3-6. Em parceria com Stillman Drake, Kowal publicou dois artigos em
1980 com esta notcia: STILLMAN DRA.KE and CHARLES T KOWAL, "Gali100'5 Sighting of Neptune, Scientifie American, 243 (1980) 52-59 [tambm em: STILLMAN DRA.KE, Essays on Galileu and the Histury and PhiLosophy uf Scienee. Selected and introduced by N. M. SWERDLOW and
T. H. LEVERE (Toronto: University of Toronto Press, 1999), vol. 1,
pp. 430-441] e CHARLES T. KOWAL and STILLMAN DRA.KE, Galileo's
Observations of Neptune, Nature, 287 (25 Septo 1980) 311-313. Estes
artigos geraram uma troca de opinies posterior. Sobre este assunto deve
veNe sobretudo: GORDON E. TAYLOR, The Observations of Neptune by
Galileo, Journal of the British Astronomieal Assuciation, 95 (1985) 116-117; E. M. STANDISH and A. M. NOBILl, Galileo's observations of
Neptune, Baltie Astronomy, 6 (1997) 97-104.

102

Dezembro de 1609, quando ainda no tinha sequer formado a


inteno de redigir um opsculo dedicado ao assunto. A 7 de
Janeiro de 1610, escrevia a Antonio de' Medici um primeiro
relatrio, extenso, acerca desses descobrimentos (Opere, X, 273-278) e, nas semanas seguintes, revelaria, de modo espordico e
fragmentrio, mais algumas das novidades.
O aparecimento do Sidereus Nuncius provocou um
impacto imediato. Em poucos dias, primeiro Veneza, depois
toda a Itlia, e finalmente os mais diversos pontos da Europa,
receberam com espanto, excitao ou incredulidade, as sensacionais notcias. Os quinhentos e cinquenta exemplares postos
venda esgotaram em menos de uma semana (Opere, X, 300),
e tal era a apetncia por infurmaes acerca destes factos que
ainda no ano de 1610 apareceu em Frankfurt uma edio ilegal do livro.
No prprio dia em que o Siderem Nundus era publicado
(13 de Maro), o embaixador ingls em Veneza, Sir Henry
Wotton, apressava-se a escrever para fazer chegar o mais rapidamente possvel ao rei Jaime I a informao acerca desta
"strangest piece of news". Wotton dava a conhecer a comoo
que se vivia em Veneza com a divulgao dessas inauditas novidades celestes que pareciam deitar por terra convices milenrias. 130

130 "I sent herewith unto his Majesty the strangest piece of news
(as 1 may justly call it) that he hath ever yet receved from any part of
the world; whch is the annexed book (come abroad this very day) of the
Mathematical Professor at Padua, who by the help of an optical instrument (which both enlargeth and approximateth the obj ect) ". Carta ao
conde de Salsbury, 13 de Maro de 1610, in: LoGAN PEARSAll SMITH,
The Lifo and Lettm o/ Sir Henry Wotton, 2 vols. (Oxford: Clarendon
Pres5, 1907), voI. I, pp. 486-487. Ao embaixador ingls tambm no lhe
escaparam as implicaes astrolgicas dos satlites de Jpiter. Ver tambm
I. BERNARD COHEN, The Birth o/ a New Physcs, 2. a ed. (New York: W.
W. Norton, 1985), pp. 75-76. H uma traduo portuguesa: O Nascimento de uma Nova Fsica (Lisboa: Gradiva, 1988).

103

Haviam passado somente alguns dias sobre o aparecimento do livro e j Galileu escrevia a Belisario Vinta, a 19 de
Maro, revelando a sua inteno de, a "brevissimo tempo" fazer
uma reimpresso, mas com as figuras melhoradas e incluindo
muitas mais: planeava mostrar diagramas da Lua ao longo de
toda uma lunao, desenhar muito mais constelaes e determinar o perodo dos satlites de Jpiter. Planeava tambm que
essa edio fosse em italiano (Opere, X, 299-300). Nos meses
seguintes, vrios amigos de Galileu, como, por exemplo, Federico Cesi, insistiram para que desse aos prelos quanto antes
uma nova edio do Sidereus Nuncius, com as novas observaes (Opere, XI, 175). O aparecimento da edio pirata, em
Frankfurt, ainda no ano de 1610, de algum modo saciou o
interesse dos muitos leitores que ainda no tinham podido ler
a obra, mas no correspondia actualizao que muitos esperavam: essa edio mantinha o texto original, sem quaisquer
acrescentos ou alteraes, e apresentava gravuras de qualidade
inferior s da edio original.
Benedetto Castelli recebeu o livro poucos dias aps a
publicao e imediatamente o leu "piu di dieci volte con
som ma meraviglia e dolzezza grande d'animo" (Opere, X, 310).
E foi tambm passados apenas poucos dias que, a muitas centenas de quilmetros de distncia de Veneza, em Praga, Kepler
teve as primeiras notcias destes factos. l3l A opinio de Kepler
foi das mais procuradas neste perodo. Em Praga, Rudolfo II
recebeu uma das primeiras cpias do Sidereus Nuncus e, desejoso de um julgamento abalizado sobre o contedo, mostrou-a
ao seu matemtico imperial. Mas tambm Galileu estava
ansioso por saber a opinio de Kepler e, atravs do embaixador
da Toscana em Praga, fez-lhe chegar uma cpia, com o pedido
expresso de que este desse a sua opinio. Kepler recebeu este

131 Recorde-se que Kepler soube da publicao do Sidereus Nuncius


e do seu contedo logo por volta de i5 de Maro, no conhecido episdio com Johann Mattthaus Wackher. Vide supra, p. 20.

104

exemplar em 8 de Abril de 1610. Dias depois (a 13), Kepler


visitava o embaixador, altura em que este lhe anunciou que
Galileu muito desejava saber a sua opinio mas, infelizmente,
isso teria que ser feito depressa pois os correios partiam para
Florena em breve. Kepler, como sempre, acedeu ao pedido de
Galileu com generosidade e entusiasmo e, em menos de uma
semana, a 19 de Abril, entregou ao embaixador uma carta,
dirigida a Galileu, com as suas opinies sobre o Sdereus Nuncius (Opere, X, 319-340).
De todas as partes continuavam a chegar a Kepler pedidos de confirmao de to sensacionais descobrimentos. Para
satisfazer a todas essas solicitaes, ele comeou a divulgar a
carta que tinha mandado a Galileu e, pouco depois, tendo-a
corrigido e ampliado um pouco, imprimiu-a num opsculo
que dedicou ao embaixador da Toscana em Praga, intitulando-a
Dissertatio cum nuncio sidereo. m A despeito dos elogios com
que cobriu o autor do Sidereus Nuncius, o astrnomo alemo
teve tambm o cuidado de, delicadamente, clarificar assuntos

132 A carta original, de Kepler para Galileu, de 19 de Abril de


1610 e pode encontrar-se em (Opere, X, 319-340). Foi depois impressa
como Dissertatio cum nuncio sidereo (Praga, Daniel Sedesanus, 1610).
Pode encontrar-se na Joannis Kepleri Astronomi Opera Omnia, C. FRISCH
ed., vol. II, pp. 485-506, em Johannes Kepler Gesamme/te Werke, vol. IV,
pp. 281-311 e ainda em (Opere, III/I, 97-125). H vrias edies
modernas deste importante texto das quais se deve preferir a seguinte:
Keplers Conversation with Galileos Sidereal Messenger. First Complete
Translation, with an Introduction and Notes, by EDWARD ROSEN (New
York and London: Johnson Reprinr Corp., 1965). H tambm uma traduo francesa: Galile. Le Message Cleste. Traduction complte du Latin
en Franais, avec des notes, par Jean Peyroux. Suivi de la Dissertation
avec le Messager Cleste et de la Narration sur les Satellites de ]upiter de
Jean Kepler, traduits pour la premiere fois du Latin en Franais (Paris:
Blanchard, 1989), e uma espanhola: Galileo Galilei. La Gaceta Sideral,
Johannes Kepler. Conversacin con ei mensajero sideral Introduccin, traduccin y notas de Carlos Sols Santos (Madrid: A1ianza Editorial, 2007
[l.a ed. 1984]), nas pp. 117-190.

105

que Galileu, por temperamento e por estratgia, muitas vezes


deixava de modo pouco claro. Kepler explicou que Galileu no
fora o inventor do telescpio, que no fora o primeiro a falar
da natureza rugosa da superfcie lunar e que no fora tambm
o primeiro a referir que havia muito mais estrelas nos cus. 133
Mas o tom geral era de aprovao incondicional e a Dissertatio
cum nuncio sidereo rapidamente se divulgou. Uma boa indicao do enorme interesse que todas estas novidades suscitavam
foi o aparecimento de uma edio pirata da Dissertatio, o que
muito desagradou a Kepler.
A confirmao das observaes de Galileu por Kepler e o
modo entusiasmado e elogioso como este publicitou os argumentos e as dedues do italiano foram a mais importante
validao do Sidereus Nuncius que Galileu podia desejar. Que
passadas apenas algumas semanas da publicao do livro comeasse a circular, a partir de Abril de 1610, primeiro em manuscrito e depois em impresso, um texto pela mo do mais
respeitado astrnomo da Alemanha, confirmando as novas
observaes, foi um dos mais importantes factores na credibilizao dos novos descobrimentos.
Kepler, contudo, tinha confirmado o Sidereus Nuncius
sem que tivesse alguma vez observado com um telescpio. Por
isso, como tantos outros faziam nessa altura, a 9 de Agosto
de 1610 pediu a Galileu um telescpio com o qual pudesse
observar os satlites de Jpiter (Opere, X, 413-417). A resposta
de Galileu roa o escndalo. Tendo j garantida a aprovao
pblica do Sidereus Nuncius por Kepler, no lhe interessava
que um gnio do calibre do alemo comeasse a fazer obser-

133 Meses mais tarde, Michael Maesdin escrevia uma breve carta ao
seu antigo aluno ]ohannes Kepler onde saudava a publicao da Dissertatio cum Nuncio Sidereo e onde, visivelmente irritado com a apropriao
por Galileu de feitos que no eram seus, e a sua desagradvel incapacidade em dar o crdito devido aos que o haviam precedido, saudava
Kepler por ter clarificado este asSUntO, "arrancando as penas" com que o
italiano indevidamente se ornamentara. (Opere, X, 428).

106

vaes: a 19 de Agosto, Galileu respondeu a Kepler dizendo


que no tinha nenhum telescpio disponvel (Opere, X, 421-422).
S no final do ano Kepler conseguiria obter um telescpio, por outras vias, iniciando imediatamente as suas prprias
observaes e iniciando-se tambm na construo destes instrumentos. O resultado destas investigaes seria da maior importncia. Para alm da confirmao das descobertas galileanas, fez
o seu prprio programa de investigao dos satlites de Jpiter,
que publicou em Narrato de observats a se quatuor Iovis satellitbus (1611) (Opere,III/l, 185), mas sobretudo, ele, que j
havia publicado o Ad Vitellionem Paralipomena, quibus Astronomiae Pars Optca Traditur (Frankfurt, 1604), usou todo o seu
domnio de assuntos pticos para reformular os princpios
tericos da cincia luz do novo instrumento, produzindo
a Dioptrice (Augsburg, 1611), a obra que funda a ptica
moderna.
Entretanto, os encmios ao livro e ao gnio de Galileu
pareciam no ter limite, cada um saudando-o da maneira mais
entusiasmada e eloquente de que era capaz. Na priso, em
Npoles, Tommaso Campanella (1568-1639), louvava-o numa
carta plena de elogios, como o descobridor de "um novo cu e
uma nova Terr' (Opere, XI, 23), e em Inglaterra um admirador dizia que Galileu "hath done more in his threefold discoverie than Magellane in opening the streights to the South
Se'134.
O louvor era geral, mas no era unnime. Sobre um
fundo de aplauso genaralizado ouviam-se apesar de tudo algumas vozes discordantes e algumas opinies desfavorveis. Apenas um ms havia passado sobre o aparecimento da obra e

134 Sir William Lower escrevendo a Thomas Harriot, a 21 de


Junho de 1610, dt. in: JOHN ROCHE. Harriot. Galileo, and Jupiter's
satellites, Archives lnternationa/es d'Histoire des Sciences, 32 (1982) 9-51,
na p. 16.

107

j Georg Fugger escrevia a Kepler, a 16 de Abril de 1610,


acusando Galileu de se apropriar de ideias de outros e de ter
apenas copiado um telescpio que vira (Opere, X, 316). Protestos deste gnero e reclamaes de prioridade foram-se multiplicando nas semanas seguintes, mas, para alm destas, outro tipo
de objeces no tardaram em aparecer.
Logo em Junho de 1610, Martin Horky (n. ca. 1590),
que era assistente do astrnomo Giovanni Antonio Magini e
havia estado presente quando, em Abril, Galileu tentara sem
sucesso mostrar os satlites de Jpiter na casa de Magini,
publicou uma Brevissima peregrinatio contra Nuncium Sidereum
(Opere, IIIIl, 127-145). A obra no tinha qualidade e o ataque
acabou por se traduzir num fiasco, a tal ponto que Magini
escreveu a Galileu explicando que no tinha nada a ver com o
assunto e expulsou Horky de sua casa. Mais importante, e de
consequncias que viriam a ser mais nefastas, foi o texto intitulado Contra ii moto della Terra que Ludovico delle Colombe
(1565-1616) escreveu entre finais de 1610 e o ano de 1611, e
que fez circular em diversas cpias, contendo um arrazoado de
objeces sem muito nexo ou consistncia mas em que, pela
primeira vez, eram levantadas objeces de origem escriturstica
s observaes de Galileu (Opere, IlIIl, 251-290). Pela mo de
um professor de filosofia, o argumento religioso entrava em
cena.
Poucos meses depois, Francesco Sizzi (ca. 1585-1618)
publicou em Veneza a Dianoia Astronomica, Optica, Physica
(1611) contendo tambm objeces - no muito convincentes, diga-se - s observaes de Galileu (Opere, III/I, 201-250). Em particular, Sizzi usava argumentos numerolgicos
para "provar" que os satlites de Jpiter no podiam existir
realmente. No ano seguinte, Giulio Cesare Lagalla (1576-1624), professor de filosofia em Roma, publicava o De phaenomenis in orbe lunae novi telescopii um nunc iterum suscitatis
(Veneza, 1612), uma obra inspirada no texto de Plutarco,
questionando no a capacidade do novo instrumento, mas a
argumentao usada por Galileu na anlise da superfcie da
Lua. Como j se assinalou, as observaes lunares contidas no

108

Sidereus Nuncius foram o aspecto mais questionado do livro,


tendo gerado vrias refutaes. 135
Alguns ataques, como o de Francesco Sizzi e o de Ludo~
vico Delle Colombe foram especialmente desagradveis, por
virem de homens que se mexiam com muito vontade nos
crculos mais restritos da corte florentina e terem publicado as
suas diatribes em obras dedicadas aos Mediei.
Galileu no esqueceu as crticas. Muitos anos depois, no
incio do II Saggiatore (1623), referia-se, com evidente azedume, aos que tinham atacado as suas novidades telescpicas
(Opere, VI, 213-215).
Seja como for, o aparecimento do Sidereus Nuncius foi
inquestionavelmente um estrondoso sucesso e estes crticos, se
bem que revelem a existncia de tenses que, com o passar dos
anos, se viriam a tornar importantes, no foram, na altura,
mais do que rudo de fundo vagamente perceptvel diante do
aplauso geral.
Mas o maior impacto das descobertas de Galileu foi o
provocado junto dos matemticos e astrnomos da Companhia
de Jesus. As primeiras notcias acerca das observaes telescpi~
cas de Galileu causaram grande comoo entre os astrnomos
do Collegio Romano, mas no se pode dizer que tenham apanhado os jesutas completamente de surpresa. Tal como sucedera a Galileu, tambm os rumores de um novo instrumento
ptico haviam chegado aos jesutas e, logo depois, o prprio
instrumento. Pelo final de 1609, ou, o mais tardar, nos incios
de 1610, tinham j comeado a fazer observaes telescpicas

135 Apenas mais um exemplo: em Maio


Mantua, na presena do cardeal Gonzaga, uma
cutiu o assunto e que deu lugar circulao de
De lunarium montium altitudine problema
mil, 299-307).

109

de 1611 teve lugar em


conferncia onde se disum manuscrito de ttulo
mathematicum (Opere,

dos cus. l36 O aparecimento do Sidereus Nuncius, em Maro de


1610, tornou ainda mais urgentes as investigaes dos jesutas.
Quando, alguns anos mais tarde, Christoph Grienberger,
um dos mais competentes matemticos jesutas, escreveu a
Galileu relatando os primeiros tempos do uso do telescpio no
colgio romano, referiu que, entre Abril e Setembro de 1610,
um dos seus confrades, o padre Giovanni Paolo Lembo, sem
ter informaes de Galileu, construra um telescpio com o
qual rora capaz de observar a irregularidade da superfcie lunar,
as muitas estrelas novas nas Pliades, em Orionte e em muitas
outras constelaes, mas sem conseguir ver os novos planetas,
isto , os satlites de }piter. 137

136 Isto pode inferir-se da carta de Paul Guldin, em Roma, a


Johann Lanz, em Munique, a 13 de Fevereiro de 1611, publicada em:
AUGUST ZIGGELAAR, Jesuit astronomy north of the Alps. Four unpublished jesuit letters, 1611-1620", in: UGO BALDlNI (Ed.) Christoph Cl4vius
e l'Attivit Scientifica dei Gesuiti nett'et di Galil-eo (Roma: Bulzoni,
1995), pp. 101-132. Um dos primeiros telescpios que existiram no
colgio romano foi seguramente a luneta holandesa que Peter Scholier,
um aluno da universidade de Lovaina, enviou ao seu antigo mestre ado
van Maelcote em 1609 ou 1610. Sobre este envio e as primeiras actividades telescpicas dos jesutas, veja-se EILEEN REEVES and ALBERT VAN
HELDEN, <Nerifying Galileo's discoveries: telescope-making at the Collegio Romano, in JRGEN HAMEL, INGE KEIL (eds.) , Der Meister und die
Fernrohre. Das Wechselspiel zwischen Astronomie und Optik in der Geschichte [= Acta Historica Astronomiae, voI. 33] (Frankfurt am Main:
Harri Deutsch, 2007), pp. 127-14l.
137 Carta de Grienberger a Galileu, 21 de Janeiro de 1611:
"Romam vero ut appuli, inveni ex nostris unum, Ioannem Paulum Lembum, qui, antequam quicquam intellexisset de tuis, perspicillis quibusdam, non tam ad imitationem a1terius sed potius vi coniecturae factis,
tum lunae inaequalitatem, tum Stellas in Pleiadibus, Orione et a1iis plurimas, observit; Planetas tandem novos non vidit. Postea vero, non parvo
cum labore ac diligentia, tantae perfectionis perspicilla fieri procuravit, ut
ctiam tuis, quae Romam ad diversos misisti, comparavi vel etiam praefcrri potuerint; quibus tandem novos Planetas, saltem puriore caelo, de te"
ximus" (Opere, XI, 33-34).

110

..
Apesar dos esforos, os jesutas foram durante algum
tempo incapazes de observar as luas de Jpiter, e este incapacidade tornou-os progressivamente cpticos relativamente a esta
novidade; por volta de Setembro as suas srias dvidas comeam a ser conhecidas. Em Outubro, Lembo, provavelmente
com o apoio de Grienberger, tinha pronto um segundo telescpio, de melhor qualidade. Com este novo instrumento foi
possvel observar pela primeira vez, as fases de Vnus, fenmeno que investigaram sistematicamente durante quatro meses.
Os jesutas conseguiram tambm, finalmente, observar os satlites de Jpiter mas continuaram com dvidas se se tratariam
de planetas ou no.
Em Novembro-Dezembro, Antonio Santini enviou de
Veneza um telescpio de excelente qualidade como presente
para Clvio. Com este melhor telescpio, os jesutas finalmente
fizeram observaes inequvocas dos satlites de Jpiter e da
forma peculiar de Saturno. A 17 de Dezembro de 1610, Clvio escreveu a Galileu uma carta cheia de louvores, informando
que todas as novas observaes haviam sido confirmadas pelas
observaes do colgio romano (Opere, X, 484-485).
Por esta altura, os matemticos do colgio romano j
tinham resolvido todos os problemas tcnicos e levavam a cabo
observaes telescpicas sistematicamente. Na verdade, o colgio romano tornara-se mesmo num dos mais importantes focos
de divulgao e confirmao de to espantosas novidades.
Cientes da importncia das observaes astronmicas, as
autoridades eclesisticas de Roma tentaram confirmar esses factos extraordinrios. A 19 de Abril de 1611, o cardeal Roberto
Bellarmino questionava os matemticos jesutas acerca das
novas observaes, colocando, em particular, as seguintes perguntas (Opere, Xl, 87-88); 1. Se verdade que com o telescpio se v uma multido de novas estrelas. 2. Se Saturno se
acha realmente rodeado por dois planetas mais pequenos. 3. Se
Vnus tem fases. 4. Se a Lua tem uma aparncia irregular.
5. Se Jpiter tem satlites. Uns dias depois (a 24 de Abril), os
matemticos responderam, confirmando as observaes galilea-

111

nas, manifestando apenas alguma incerteza acerca do que realmente se via na Lua (Opere, Xl, 92-93).138
A confirmao das observaes telescpicas pelos jesutas
do colgio romano fOi talvez o mais importante passo na cre-

138 A resposta dos matemticos do Collegio Romano s cinco perguntas colocadas pelo cardeal Bellarmino um documento do maior
interesse, que vale a pena transcrever extensamente: "[ ... ] AlIa prima, e
vero che appaiono moltissime stelle mirando con \' occhiale nelle nuvolose deI Cancro e Pleiadi; ma nella Via Lattea non e cosl certo che tutta
consti di minute stelle, et pare piu presto che siano parti piu dense continuate, benche non si puo negare che non ci siano ancora nella Via Lattea molte stelle minute. E vero che, per quel che si vede nelle nuvolose
dei Cancro et Pleiadi, si puo congetturare probabilmente che ancora
nella Via Lattea sia grandissima moltitudine di stelle, le quali non SI
ponno discernere per essere troppo minute.
Alia 2 a , habbiamo osservato che Saturno non e rondo, come si
vede Giove e Marte, ma di figura ovata et oblonga in questo modo 000;
se bene nou habbiam visto le due stellette di qua et di l tanto staccate
da quella di mezzo, che possiamo dire essere stelle distinte.
Alia 3 a, e verissimo che Venere si scema et cresce come la luna: et
havendola noi vista quasi piena, quando era vespertina, habbiamo osservato che a puoco a puoco andava mancando la parte illuminata, che
sempre guardava ii sole, diventando tueta via piu cornicolata; et osservatala poi matutina, dopo la congiontione coi sole, l'habbiamo veduta cornicolata con la parte illuminata verso ii sole. Et hora va sempre crescendo secondo il lume, et mancando secondo ii diametro visuale.
AlIa 4a, non si puo negare la grande inequalit della luna; ma pare
ai P. Clavio piu probabile che non sia la superficie inequale, ma piu
presto che iI corpo lunare non sia denso uniformemente et che habbia
parti piu dense et piu rare, come sono le macchie ordinarie, che si
vedono con la vista naturale. Altri pensano, essere veramente inequale la
superficie: ma infin hora noi non habbiamo intomo a questo tanta certezza, che lo possiamo affermare indubitatamente.
AlIa 5', si veggono intomo a Giove quattro stelle, che velocssimamente si movono hora tutte verso levante, hora tutte verso ponente, et
quando parte verso levante, et quando parte verso ponente, in linea quasi
retta: le quali non ponno essere stelle fisse, poiche hanno moto velocissimo et diversissimo dalle stelle fisse, et sempre mutano le distanze fra di
loro et Giove. [... ]

112

dibilizao das novidades que Galileu descobrira e do valor do


instrumento que usara para as descobrir.
Entretanto Galileu fazia uma viagem at Roma, para algumas discusses cientficas e sobretudo para cimentar a sua posio recolhendo apoios cruciais. Chegou cidade eterna a 29
de Maro de 1611, como convidado de honra do embaixador
toscano, para uma verdadeira viagem triunfal durante trs
meses. Um dos importantes apoios a recolher era o do grupo
de notveis que se reunia em torno do prncipe Federico Cesi
(1585-1630), sob a designao de Accademia dei Lincei, por
quem Galileu foi entusiasticamente recebido, estabelecendo
uma ligao que seria da maior importncia na sua carreira
futura. 139 Os "linces" publicar-lhe-iam as suas "cartas sobre as
manchas solares" (lstoria e dimostrazioni intorno alie macchie
solart) em 1613 e o II Saggiatore, em 1623. Seria num famoso
banquete dos Lincei em sua honra, a 14 de Abril de 1611, que

l;l9 A ligao de Galileu com a Accademia dei Lincei seria muito


importante no desenrolar da sua carreira, sendo a literatura sobre este
tema j muito extensa. Vejam-se, sobretudo, os trabalhos seguintes, por
dois reputados historiadores da cincia: STILLMAN DRAKE, The Accademia dei Lncei, Scence, 151 (1966) 1194-1200 [tambm em: STILLMAN
DRAKE, Essays on Galileo and the History and Philosophy 01 Science. Se/ected and introduced by N. M. SWERDLOW and T. H. LEVERE (Toronto:
University of Toronto Press, 1999), voI. 1, pp. 126-141], e RICHARD S.
WESTFAll, Galileo and the Accademia dei Lncei, in PAOLO GALLUZZI
(ed.) , Novit Celesti e Crisi dei Sapere (Firenze: Giunti Barbera, 1984),
pp. 189-200. Os estudos mais recentes servem como pontos de partida
actualizados, com indicaes bibliogrficas para todas as questes relativas
aos Lincei: DAVID FREEDBERG, The Eye 01 the Lynx. Galileo, his friends,
and the hegnnngs 01 Modem Natural History (Chicago and London: Chicago University Press, 2002); AJ-..'TONIO GRANITI (00.), Federico Cesi. Un
Prncipe Naturalista (Roma: Bardi, 2006); LUIGI GUERRINI, I trattati
naturalistlei di Federico Cesi (Roma: Accademia Naonale dei Lincei,
2006); A. BATTISTINI, G. DE ANGEUS, G. OUMI (eds.) , All'orgne della
sclenza moderna: Federico Cesi e l'Accademia dei Lincei (Bologna: II
Mu/ino, 2007).

113

vma a nascer o termo "telescopium", proposto por Demisiani


ou pelo prprio Cesi (Opere, Xl, 420). Galileu foi formalmente
recebido como o sexto membro dessa Academia a 25 de Abril
de 1611, uma honra que muito prezou, tendo desde ento passado a assinar o seu nome como "Galileo Galilei Linceo".
Mas Galileu estava sob~etudo interessado em recolher as
honras e o crdito que os matemticos jesutas lhe poderiam
conferir. O enorme prestgio cientfico do Colgio Romano,
agora que os padres haviam confirmado as suas observaes,
era um capital de credibilidade que no se podia desperdiar. 14o
Aceitando o convite para visitar o colgio, teve vrias discusses cientficas com os matemticos jesutas e, no princpio de
Maio, foi recebido apoteoticamente para uma srie de celebraes que culminaram com um discurso do jesuta flamengo
Oddo van Maekote (1572-1615) (Opere, I1III, 293-99).
Por volta de 1612, entre os jesutas, o telescpio tinha
passado a circular muito para alm do crculo restrito dos
fabricantes de instrumentos ou dos especialistas matemticos e
muito para l tambm das sesses de demonstrao para aristocratas e soberanos. Tinha-se tornado parte indispensvel do
treino cientfico de qualquer pessoa culta.
A euforia com que os jesutas se associaram a estes descobrimentOs e com que celebraram o seu descobridor no ocultava, contudo, as dificuldades que se levantavam. As novas

O mais completo estudo sobre o Colgio Romano ainda o de


G. VILLOSLADA, Storia deI Collegio Romano dai suo inizio
(155]) alia soppressione della Compagnia di Gesu (1113) (Romae, Apud
Aedes Universitatis Gregorianae, 1954), mas, para os aspectos que importam cincia, devem ver-se os importantes acrescentos e correces em:
UGO BALDINI, Legem Impone Subactis. Studi su Filosofia e Scienza dei
Gesuiti in Italia, 1540-1632 (Roma: Bulzoni Editare, 1992); UGO BALDlNI, The Academy of Mathematics of rhe CoIlegio Romano from 1553
to 1612, in: MORDECHAI FEINGOLD (ed.), Jesuit Science and the Republic
oi Letters (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2003), pp. 47-98.
140

RICARDO

114

observaes colocavam srios problemas cosmolgicos e ques~


donavam de maneira grave as noes tradicionais. Um dos
mais dramticos testemunhos dessas dificuldades vem do prprio Clvio, na edio de 1611 da sua Opera Mathematica l41
Depois de uma breve descrio das observaes telescpicas e
consciente de que elas desfechavam um golpe definitivo nas
antigas ideias cosmolgicas, Clvio rematava com estas palavras
famosas, que bem pode dizer-se que representam o fim de uma
poca: "Quae cum ita sint, videant astro no mi, quo pacto orbes
coelestes constituendi sint, ut haec phaenomena possint salvari"
["Sendo as coisas assim vejam os astrnomos de que modo se
devem constituir os orbes celestes de modo a salvar estes fenmenos"].142 A tarefa de reconstruir um modelo astronmico e
cosmolgico concorde com as novas observaes j no cairia

141 Trata-se do Vol. III das Opera Mathematica de Clvio, publicado em Mainz, em 1611, onde est contido o seu comentrio Esfera
de Sacrobosco. O Commentarius in Sphaeram /oannis de Sacro Bosco de
Clvo teve vrias edies entre 1570 e 1611, mas evidentemente apenas
na ltima se referem as observaes de Galileu. (Depois da morte da
Clvio houve ainda uma outra edio, em 1618). Sobre o contedo desta
obra de Clvio veja-se JAMES M. UnIS, Between Copernicus and Galileo.
Christoph Clvius and the Collapse of Ptolemaic Cosmology, (Chicago and
London: The Universiry of Chicago Press, 1994). Para anlises mais detalhadas, veja-se UGO BALDlNl (ed.), Christoph Clavius e l'Attivit Scientifica dei Gesuiti nell'et di Galileo (Roma: Bulzoni, 1995), bem como os
trabalhos: UGO BALDIW, Legem Impone Subactis. Studi su Filosofia e
Scienza dei Gesuiti in Italia, 1540-1632, (Roma: Bulzoni Editore, 1992);
UGO BALDlNI, Saggi sulla cultura della Compagnia di Gesu (secoli XVIXVIII) (Padova: CLEUP, 2000). Os estudos mais detalhados sobre Clvio
no podem dispensar o estudo da sua correspondncia: Christoph Clvius:
Corrispondenza. Edizone critica a cura di UGO BALDINI e PIER DANIELE
NAPOLlTANI (Pisa: Universt di Pisa, Dipartimento di Matematica,
1992), 6 vols.
142 CLAVIUS, Opera Mathematica, (Mainz, 1611), vol. 3, p. 75.
Veja-se, adiante (infla, pp. 124-125, nota 155), a verso em portugus
deste famoso trecho, por Giovanni Paolo Lembo.

115

I
sobre o prprio Cl'vio, que faleceria pouco depois, em 1612.
A possibilidade bvia de uma adeso ao sistema de Tycho
Brahe no se mostrava, partida, to atractiva, em parte porque o prprio Clvio nunca ocultara o seu desagrado por esse
modelo. O astrnomo dinamarqus nunca mencionado na
vasta obra do jesuta alemo e Jan Vremann (I 583-1620)
- um jesuta croata que trabalhou com Clvio em Roma e
confidenciou na sua corresque passaria por Portugal pondncia que Clvio, "per vari rispetti e poco amico di
Tichone" 143. Os jesutas encontravam-se, pois, numa situao
complicada. Os anos seguintes foram de intenso debate interno
na Companhia, debates que em certo sentido terminaram com
a publicao, em 1620, da Sphaera mundi seu cosmographia, de
Giuseppe Biancani 0566-1624), que marca a adopo oficial
pela Companhia de Jesus do sistema de Tycho Brahe. l44
Galileu vivia ento o momento mais alto da sua carreira.
As objeces aos factos do Sidereus Nuncius e demais observaes telescpicas caiam, uma por uma, sob o peso da contnua

143 Carta de Vreman a G. A. Magini, in: ANTONIO FAVARO, Carteggio inedito di Ticone Brahe, Giovanni Keplero e di altri celebri astronomi
e matematici dei secoli XVI e XVII con Giovanni Antonio Magini
(Bologna, 1886), p. 327.
144 Veja-se: MICHEL-PIERRE LERNER, Lentre de Tycho Brahe chez
les jsuites ou le chant du cygne de Clavius, in: Luce Giard, (dir.), Les
Jsuites la Renaissance. Systeme ducatif et production du savoir (Paris:
Presses Universitaires de France, 1995) pp. 145-185; W G. L. RA,.'lDLES,
The Unmaking of the Medieval Christian Cosmos, 1500-1160. From Solid
Heavens to Boundless Aether (Aldershot: Ashgate, 1999), pp. 174-181;
EDWARD GRANT, The Partial Transformation of Medieval Cosmology by
Jesuits in the sixteenth and seventeenth centures, in: MORDECHAI FEINGOLO (ed.), Jesuit Science and the Republic of Letters (Cambridge, Mass.:
The MIT Press, 2003), pp. 127-155; Luis MIGUEL CAROUNO, The
making of a Tychonic cosmology: Cristoforo Borri and the development
of Tycho Brahe's astronomical system in the early seventeenth-century,
Journal for the History of Astronomy, 39 (2008) 313-344.

116

confirmao das observaes iniciais. Roma estava rendida ao


seu gnio cientfico e importncia das suas descobertas. O
cardeal Francesco Maria dei Monte escrevia ao Gr-Duque
Cosme II, a 31 de Maio de 1611, dando conta do grande
sucesso de Galileu em Roma e dizendo que, se ainda fossem os
tempos da antiga Repblica Romana, lhe seria erguida uma
esttua no Capitlio (Opere, Xl, 119).

Novidades telescpicas de Galileu em Portugal

As novidades telescpicas de Galileu foram conhecidas em


Portugal devido aos padres da Companhia de Jesus. Diferentemente de outros grandes debates cientficos, em outras pocas,
o debate cosmolgico do sculo XVII, iniciado em consequncias das observaes com o telescpio, ressoou quase de imediato entre ns, merc dos canais de comunicao que a Companhia de Jesus possibilitava. Na verdade, aquele que poderia
ser chamado o "perodo jesuta" da histria cientfica portuguesa teve caractersticas que o distinguem de todas as outras
pocas, sendo a principal a existncia de uma extensa e eficaz
rede de comunicao entre Portugal e a Europa, o que permitiu a profunda internacionalizao da prtica cientfica no
nosso pas. Nessa rede, as noticias acerca do telescpio circularam de maneira muito clere, sendo rapidamente conhecidas e
comentadas em Lisboa e, imediatamente depois, circuladas para
fora da Europa, num movimento de enorme amplido geogrfica e uma espantosa celeridade. O mesmo se passou com O
prprio instrumento que, atravs da rede de colgios e residncias jesutas, circulou rapidamente at Lisboa, e da a muitos
outros pontos do globo.
A notcia dos debates astronmicos que se desencadearam
em Itlia em torno a 1610 chegou muito cedo a Portugal. A
Aula da Esfera do Colgio de Santo Anto mantinha uma
relao estreita com a Academia de Matemtica de Clvio e
devido a este facto as novidades cientficas foram conhecidas e

117

discutidas em Lisboa pouco depois. 145 Examinando a lista de


professores de matemtica do colgio de Santo Anto verifica-se que, no perodo entre 1610 e 1614, leccionou o padre
Sebastio Dias, e essas aulas foram possivelmente a primeira
ocasio para a divulgao das novidades telescpicas em Portugal. Infelizmente no se conhecem quaisquer notas de aula
deste professor, o que no permite confirmar esta suposio.
Sabe-se, todavia, que por estes anos as notcias circulavam j
por Lisboa.
Em Novembro de 1612, da fndia, o padre Giovanni
Antonio Rubino (1578-1643), que partira de Lisboa a 25 de
Maro de 1602, escrevia uma carta surpreendente, revelando
que j lhe chegara a notcia dos telescpios e das novas descobertas que com eles se haviam feito:
Mi scrssero d'Italia che s'inventarono certi occhiali
con i quali se veggono le cose distintamente 15 e 20

145 Sobre a relao estreita da Academia de Matemtca do Colgio


Romano com a Aula da Esfera do Colgio de Santo Anto, veja-se:
UGO BALDlNI: As assistncias ibricas da Companhia de Jesus e a actividade cientfica nas misses asiticas (1578-1640). Alguns aspectos culturais e institucionais, Revista Portuguesa de Filosofia, 54 (1998) 195-245; UGO BALDINI, The Portuguese Assistancy of the Society of Jesus
and scientific activities in ts Asian Missions until 1640, in Lus
SARAIVA (ed.), Histria das Cincias Matemticas. Portugal e o Oriente.
History o/ Mathematical Sciences. Portugal and East Asia (Lisboa: Fundao Oriente 2000), pp. 49-104; UGO BALDINI, "I:insegnamento della
matematica nel Collegio di S. Anto a Lisbona, 1590-1640, in NUNO
DA SILVA GONALVES (coord.), A Companhia de Jesus e a Missionao no
Oriente. Actas do Colquio Internacional, 21-23 Abril 1997 (Lisboa: Brotria, Fundao Oriente, 2000), pp. 275-310. Estes trabalhos so completados por: UGO BALDINI, The teaching of mathematics in the Jesuit
colleges of Portugal from 1640 to Pombah" in LufS SARAIVA, HENRIQUE
LEITO (eds.), The Practice o/ Mathematics in Portugal. Papers from the
International Meeting organized by the Portuguese Mathematical Society,
bidos, 16-18 November, 2000 (Coimbra: Imprensa da Universidade de
Coimbra, 2004), pp. 293-465.

118

miglia lontano et si scuoprono molte novit ne' cieli,


principalmente nelli pianeti. Sar grande charit mandarmeli Vostra Riverenza et insieme qualche tratatello sopra
tali occhial se v'e dimonstratione delle cose che si veggono. E se V. R. non me li puo mandare, per non haver
commodit o per non haver danari, la prego quanto
posso che mi mandi in scriptis et in figuris il modo e l'inventione come si fanno, quanto piu chiaramente sar possibile; ch'io in questi paesi li mandaro fare, perche non
mancano o fficial i ne moIta copia di cristalli. 146
Se assunto era j conhecido na fndia no final de 1612,
no poderia deixar de ser comentado em Lisboa vrios meses
antes. Alis, como se sabe, as notcias da apotetica recepo
de Galileu no Collegio Romano, em Maio de 1611, reverberaram imediatamente pelos colgios da Companhia, e naturalmente em Portugal tambm. 147
Da grande velocidade de circulao, do enorme alcance
geogrfico e, sobretudo, do entusiasmo que as novidades telescpicas causaram entre os jesutas portugueses, testemunho

146 ln TACCHI VENTURI, Alcune lettere dei P. Antonio Rubino


(1900), pp. 17-18 A carta vem tambm citada em: PASQUALE D'ELIA,
Galileo in Cina. Relazioni attraverso l Collegio Romano tra Galileo e i
gesuiti scienziati missionari in Cina (1610-1640) (Romae: Apud Aedes
Universitatis Gregorianae, 1947). [Existe urna traduo inglesa: PASQUALE
D'ELIA, Galleo in China. Relations through the Roman College between
Galiieo and the Jesuit scientist-missionaries (1610-1640), trad. R. Suter
and M. Sciascia (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1%0),
pp. 18-19)
147 Na altura o Pe. Odo van Maelcote pronunciou um discurso de
homenagem a Galileu, resumindo os seus recentes descobrimentos, intitulado Nuntius Sidereus Collegii Romani (Opere, III/I, 291-298). Notcias
desta cerimnia circularam muito rapidamente, chegando, por exemplo,
Flandres (Opere, Xl, 162-163). Cpias do discurso de van Maelcote tambm foram distribudas; Grienberger parece ter preparado algumas, por
exemplo, o excerto que enviou ao prprio Galileu (Opere, Xl, 274).

119

excepcional o funoso Tianwen /e (Sumrio de questes sobre o


Cu), que o jesuta portugus Manuel Dias Jnior (1574-1659)
publicou na China em 1615,148 Esta seria uma das mais lidas e
citadas entre todas as obras publicadas pelos jesutas na China
durante o sculo XV1I, e notvel a vrios ttulos. O facto mais
relevante, contudo, que, no final, contm algumas pginas
descrevendo as observaes de Galileu - as primeiras que
alguma vez foram redigidas em chins:
H pouco tempo, um famoso sbio ocidental, versado em astronomia, e que se dedicou a observar as
coisas misteriosas do Sol, da Lua e das estrelas, ciente da
fraqueza dos seus olhos, construiu um instrumento maravilhoso para vir em auxlio deles. Com este instrumento,
um objecto da grandeza' de um ce, posto a uma distncia
de 60 li, v-se como se estivesse diante dos olhos. A Lua,
observada com este instrumento, aparece mil vezes maior.
Vnus, com este instrumento, aparece grande como a Lua;
a sua luz aumenta e diminui exactamente como a do
disco da Lua. Saturno com este instrumento , pela figura
aqui anexa, de forma arredondada como um ovo de galinha, com duas pequenas estrelas aos seus lados, que no
se pode saber se so exactamente aderentes ou no a ele.
Jpiter, com este instrumento, v-se sempre rodeado de
quatro pequenas estrelas que giram em torno dele muito
velozmente; umas do lado Este e outras do lado Oeste,
ou [vice-versa], umas do lado Oeste e outras do lado
Este, ou todas do lado Este, ou todas do lado Oeste; mas
o seu movimento muito diferente daquele [das estrelas]

148

HENRIQUE LEITO, The contents and context of Manuel Dias'

Tianwente>', in Luis SARAIVA and CATHERINE JAMI (eds.), History of


Mathematical Sciences: Portugal end the East, III. The Jesuits, the Padroado
and East Asian Science (1552-1773) (Singapore: World Scentific, 2008),
pp. 99-12; RUI MAGONE, The textual tradition of Manuel Dias' Tianwenle, ibidem, pp. 123-138.

120

das 28 constelaes. [... ] No dia em que este instrumento


chegar China daremos mais pormenores do seu maravilhoso uso. 149
Manuel Dias no tinha, portanto, um telescpio, que
ainda no chegara China, mas j conhecia perfeitamente os
novos factos celestes. Dias partira de Lisboa a 11 de Abril de
1601 e, por conseguinte, s pode ter tomado conhecimento
destes factos quando j se encontrava no Oriente. Alm disso,
no tendo sido um aluno no Colgio Romano - diferentemente de Rubino - , no de crer que tenha sabido das
novas observaes e do novo instrumento ptico por intermdio de alguma missiva particular enviada por algum dos padres
da Academia de Clvio. Quer isto dizer que, por estas datas,
estas notcias eram j amplamente conhecidas nas redes e
comunidades jesutas, da Europa ao Extremo Oriente. ISO
Em resumo, as notcias do telescpio e das novidades
galileanas foram conhecidas em Portugal o mais tardar desde
1611, e a partir daqui transmitidas aos mais distantes pontos

149 Esta transcrio encontra-se no Tianwen le, f. 43 a-b. Vide


HENRIQUE LEITO, The contents and context of Manuel Dias' Tianwenle,>, op. cito para mais explicaes acerca deste passo.
150 Na China, alis, as descobertas de Galileu conhecero uma
divulgao extensa. Poucos anos depois, em 1626, o missionrio Johann
Adam Schall von Bel! (1591-1666) publicaria o Yuan-jing shuo (Sobre o
telescpio), um tratado inteiramente dedicado ao novo instrumento, com
vrias gravuras ilustrando as observaes galileanas. A literatura sobre este
assunto muito vasta. Como estudos gerais, para alm do j mencionado
d'Elia, Galileo in Cina, veja-se ainda o voI. III [Mathematics and the
Sdences of the Heavens and the Earth] de JOSEPH NEEDHAM, Scence
and Civilization in China (Cambridge: Cambridge University Press,
1959); KEIZO HASHIMOTO, Hs Kuang-Ch' i and Astronomical Reform.
The Process o[ the Chinese Acceptance o[ Western Astronomy, 1629-1635
(Osaka: Kansai University Press, 1988). Veja-se igualmente E. ZRCHER,
N. STANDAERT, A, DUDINK, Bibliography o[ the Jesut Mission in China,
ca. 1580 ca.1680 (Leiden: Leiden Unversity, 1991).

121

do mundo. Quanto ao aparecimento do prprio instrumento,


a primeira notcia concreta de um telescpio em mos portuguesas vem do Brasil. No relatrio da batalha de Guanxanduba, travada a 19 de Novembro de 1614, o Major Diogo de
Campos Moreno refere que o comandante Jernimo de Albuquerque observava o inimigo com "hum oculo de longa
vista".151 A aparente banalidade com que o assunto referido
deixa supor que o telescpio no fosse j uma grande novidade.
Mas a personalidade a quem mais se ficou devendo a
introduo das ideias de Galileu e do telescpio no nosso pas
foi ao padre Giovanni Paolo Lembo que, como j referimos,
fora o principal responsvel pela construo de telescpios no
Collegio Romano e que confirmara as observaes de Galileu
no importante relatrio ao cardeal Bellarmino em Abril de
1611. 152 Lembo comeou a leccionar na Aula da Esfera do

151 DIOGO DE CAMPOS MORENO, Jornada do Maranho por


ordem de S. Magestade feito o anno de 1614, in Coleco de noticias
para a histria e geografia das naes ultramarinas que vivem nos domlnios
Partuguezes, ou lhes so vizinhas (Lisboa: Academia Real das Sciencias,
1814). Veja-se tambm: ENGEL SWITER, The first known te/escopes carried to America, Asia and the Ardc, 1614-39, Journalfor the History af
Astronomy, 28 (1997) 141-145.
152 Giovanni Paolo Lembo nasceu em Beneveto, Itlia, por volta de
1570, e ingressou na Companhia de Jesus a 22 de Fevereiro de 1600, em
Npoles. De 1604 a 1607 estudou filosofia no colgio de Npoles e em
1607 foi chamado para Roma, onde estudou Teologia e frequentou a
academia matemtica de Clvio. Nesta academia parece ter-se ocupado,
sobretudo, com instrumentos astronmicos (no Vero de 1610 construiu
o primeiro telescpio do Colgio Romano). Em Abril de 1611, aparece
como um dos quatro signatrios da resposta ao cardeal Bellarmino. De
1611 a 1614 encontra-se novamente no colgio de Npoles, com tarefas
administrativas. Em 1614, o Geral Acquaviva envia-o para ensinar matemtica em Lisboa. A estadia de Lembo em Lisboa foi curta. Foi professor no colgio de Santo Anto nos anos de 1615 a 1617, mas em
Dezembro deste ano regressou a Itlia, por motivos de sade. Faleceu em
Npoles pouco depois, a 31 de Maio de 1618. Os dados biogrficos

122

colgio de Santo Anto em Abril de 1615. Aparecia, assim, em


Lisboa, nos anos cruciais do debate cosmolgico, um dos
homens mais informados acerca destes assuntos; a sua actividade lectiva na "Ala da Esfera", no perodo em que o debate
em torno das questes cosmolgicas literalmente explodia pela
Europa, um dos acontecimentos de maior importncia na
histria cientfica do Colgio de Santo Anto.
O curso que Giovanni Paolo Lembo leu em Santo Anto
nos anos 1615-1617 um dos documentos mais importantes
da histria da cincia em PortugaL Chegou at ns atravs das
notas tomadas por um aluno no identificado, num manuscrito de cerca de 140 flios, redigido em portugus, e que se
encontra em bom estado de conservao.153 Tem muitas figuras, desenhadas mo, sobretudo diagramas astronmicos e
matemticos, representaes de mquinas e outros artefactos
tecnolgicos, cobrindo um leque de assuntos muito ambicioso.
Para alm das matrias De Sphera e das questes nuticas, que
so uma constante nos cursos deste perodo, Lembo tratou um
conjunto de outras matrias, que incluem noes de trigonometria, uma introduo geometria de Euclides, e noes
sobre o cmputo eclesistico. Figuram de maneira proeminente
neste curso muitos aspectos relacionados com mquinas e instrumentao vria, reflectindo possivelmente os interesses do
professor que, como j dissemos, se destacara como construtor
de instrumentos no Colgio Romano.

sobre Lembo so recolhidos de BALDlNI, "As assistncias ibricas, op. cit.,


p. 232, e de ROMANO GAITO, Tra Scienza e lmmaginazione. Le matematiche presso ii coliego gesuitico napoletano (1552-1670 ca.) (Firenze:
Olschlci, 1994), p. 35.
153 Lisboa, ANTT, Manuscritos de Livraria, 1770; Sphaera Mundi:
A Cincia na Aula da Esfera". Manuscritos Cientficos do Colgio de Santo
Anto nas coleces da BNP. Comissrio ciendfico: HENRIQUE DE SOUSA
LEITO; coordenao tcnica: LIGIA DE AzEVEDO MARTiNS (Lisboa:
Biblioteca Nacional de Portugal, 2008), pp. 121-124.

123

A parte maiS tnteressante deste curso, naturalmente, a


dedicada astronomia. Logo no Prlogo, Lembo alude aos
"longemir' modernos (foI. Iv), naquela que muito possivelmente a primeira referncia ao telescpio em portugus. Mais
adiante, ao discutir o nmero de orbes, menciona pela primeira vez o nome de Coprnico, "varo doctssimo". O autor
prossegue analsando seguidamente o movimento dos orbes
celestes, cotejando as vrias hipteses cosmolgicas, o que
obriga a fzer uma primeira referncia ao possvel movimento
da Terra. l54 Depois de descrito, o heliocentrismo coperniciano
rejeitado. Como se tornar habitual entre os professores da
Aula da Esfera, a objeco ao heliocentrismo est centrada
sobretudo em argumentos tcnicos (fsicos e astronmicos) e
s marginalmente so aludidos os problemas escritursticos
que levantava. Mas se a opinio de Coprnico parece de rejeitar, Giovanni Lembo mostra que tambm o modelo geocntrico defendido pelo seu mestre Clvio no aceitvel em vista
dos novos descobrimentos na astronomia, explicando que o
prprio Clvio, no fim da vida, confrontado com essas novas
observaes, indicara a necessidade de repensar todo o ordenamento cosmolgico.1 55 Ou seja, segundo o teor das aulas de

154 No so as primeiras menes a Coprnico e ao seu sistema que


se conhecem entre ns. As primeiras so as importantes observaes que,
em 1566, Pedro Nunes dedicou ao De revolutionibus. Ao longo do sculo
XVI encontram-se vrias outras menes ao astrnomo polaco e ao heliocentrismo em fontes portuguesas. Sobre este assunto veja-se: HENRIQUE
LEITO, Uma nota sobre Pedro Nunes e Coprnico, Gazeta de Matemtica, 143 (2002) 60-78 e HENRJQUE LEiTO, Anotaes ao De arte
atque ratione nauigandi, ln Obras de Pedro Nunes, vol. IV (Lisboa: Academia das Cincias de Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian, 2008),
pp. 515-794, esp. pp. 665-668; 729-735.
155 Lembo introduz aqui, em traduo portuguesa, a extensa, e
famosa, citao de Clvio, a que j antes aludimos, e cujo original se
encontra em: CLAVIUS, Opera Mathematica, (Malnz, 1611), vol. 3, p. 75:
"No quero encobrir ao lector, que pouco tempo ha me trouxero de
Frandes hum instromento a modo de hum cano comprido em cuias

124

Lembo em Lisboa, o problema cosmolgico, do correcto ordenamento dos orbes celestes de modo a salvar as aparncias e
tomando em considerao as novas observaes de 1610, est
em aberto.
A mais importante de todas as observaes telescpicas,
pelo menos no que se refere ao ordenamento dos orbes, a de
que Vnus exibe fases. Todas as outras observaes (mesmo a
dos satlites de Jpiter) podem, apesar de tudo, ser incorporadas num esquema ptolomaico. A observao de fases em
Vnus, contudo, ao mostrar que Vnus no est sempre entre
a Terra e o Sol, obriga a uma radical transformao do
esquema planetrio tradicional. O curso de Lembo revela uma
completa compreenso deste facto. O professor italiano desen-

bases digo em cuias basses esto postos 2 vidros ou occulos, pelo quoal
os obiectos que esto longe nos pareem muito perto e muito [fl.33r]
maiores do que realmente so com este instrumento se vem muitas
estrellas no firmamento que sem elle de nenhum modo se podem ver,
prinipalmente no 7 estrello yunto da nebulosa de Cancro, no Orion, na
via Lactea que comummente chamo estrada de sam Tiago, e noutras
partes mas isto no repugna ao que assima dissemos do numero das
estrellas serem 1022 porque ahi fallamos das estrellas que sem ajuda
deste instrumento se podem ver commodamente. A Lua tambem
quoando esta com pontos ou mea chea paree noctauelmente despedacada e a aspera, de modo que no posso deixar de me espantar muito
auer tantas desigoaldades no corpo da lu. Mas aerca deste pOntO veiasse
Galileu Galileu, no Libra que intitulou nuntio das estreilas, e se emprimio em Venesa no anno de 1610, no quoal escreueo varias obseruains
das estrellas que eIle primeiro fez entre outras cousas que com este instrumento se vem he hu espantosa scilicet que venus recebe a luz do Sol
ao modo da lu de modo que apparee com pontas maiores, ou menores, conforme distania que tem do Sol, o que muitas veses com outros
obseruei estando aqui em Roma, e Saturno tem 2 estrellas maes pequenas
iuntas assi, hu para o Oriente e outra pata o Ocidente }uppiter tem 4
estrellas erratcas as quoaes vario o sitio que entre sy tem e com o
mesmo Planeta }uppiter marauilhosamente pello que vejo os astronomos
como ho de ordenar os orbes crelestes para saluar estas Phenomenas e
apparenias, e atee qui Clauio. (fls. 32v-33r).

125

volver o seu argumento, que o levar a propor uma nova disposio dos orbes. Lembo comea por relatar a observao de
fases no planeta Vnus que fizera em Roma, em 1610, e
depois, num passo que do maior interesse para a histria da
cincia em Portugal, revela que fizera o mesmo em Lisboa:
A mesma observao fiz os meses passados estando
Ja aqui em Lixboa e a mostrei no somente a meus
ouvintes; mas tambem a outras pessoas curiosas (muitas)
qua a viro com pontas do mesmo modo que a lu, ao
principio menores, depois maiores cada vez mais; falo
com testemunhas de vista. (fl. 33v)
Esta a primeira referncia documental conhecida atestando a realizao de observaes com um telescpio em Portugal.156 interessante notar que Lembo d a entender que a
audincia que testemunhou essas observaes era mais ampla
do que os seus alunos da Aula da Esfera, incluindo tambm
muitas outras "pessoas curiosas", revelando assim que o colgio
de Santo Anto se tinha transformado no centro de irradiao
das novidades cientficas.
O manuscrito prossegue com uma cuidada explicao
da origem de fases no planeta Vnus, comentando de seguida

156 O assunto um pouco mais desenvolvido em: HENRIQUE LEITO, Galileo's Telescopic Observations in Portugal", em: Jos Montesnos y Carlos Sols (eds.), Largo Campo di Filosofore. Eurosymposium Galileo 2001 (La Orotava: Fundacin Canaria Orotava de la Historia de la
Ciencia, 2001), pp. 903-913; HENRIQUE LEITO, Os Primeiros Telescpios em Portugal, em: Actas do I. o Congresso Luso-Brasileiro de Histria
da Cincia e da Tcnica, (vora: Universidade de vora, 2001), pp. 107118; HENRIQUE LEITO, "O debate cosmolgico na "Aula da Esfer' do
Colgio de Santo Anto, ln: Sphaera Mundi: A Cincia na <<Aula da
Esfera. Manuscritos Cientficos do Colgio de Santo Anto nas coleces da
BNP. Comissrio cientfico: HENRIQUE DE SOUSA LEITO; coordenao
tcnica: LrCIA DE AzEVEDO MARTINS (Lisboa: Biblioteca Nacional de
Portugal, 2008), pp. 27-44.

126

o professor italiano que o mesmo fenmeno se d com Mercrio e que a dificuldade em o observar simplesmente devida
pequenez do planeta e ao facto de estar sempre mais prximo
do Sol do que Vnus. Uma vez mais, o autor refere as observaes levadas a cabo em Lisboa. O facto dos planetas Vnus e
Mercrio exibirem fases tem profundas implicaes no ordenamento dos orbes, revelando que esses dois planetas orbitam em
torno do SoL Lemho apresenta, ento, o seu modelo de ordenamento cosmolgico, que uma variao do sistema de
Tycho Brahe. 157
.
Na parte final do manuscrito (fl. 135r-v), encontram-se
instrues para a construo de um telescpio. Trata-se de instrues muito prticas, relacionadas com a tcnica necessria
para o polimento das lentes. So muito importantes e interessantes, pois instrues prticas sobre o modo de polir lentes s
comeam a aparecer no incio do sculo dezassete, j que at a
estes conhecimentos eram transmitidos apenas no mbito
muito reservado da formao de artesos. Tanto quanto conseguimos apurar, o Colgio de Santo Anto foi a primeira instituio jesuta da Europa onde os alunos foram iniciados no
polimento de lentes para construo de telescpios.
As notas de aula de Giovanni Paolo Lembo so do maior
interesse pois revelam a vitalidade das discusses em torno das
novidades astronmicas na Aula da Esfera pelos anos de
1615-17. Por elas se fica a saber que nessa altura j se fziam
observaes telescpicas em Lisboa e se discutiam as implicaes dos vrios fenmenos observados. Fica tambm a saber-se
que, no Colgio de Santo Anto, se construam telescpios e se
ensinava que o modelo de Ptolomeu estava irremediavelmente
ultrapassado. Tambm se percebe que a influncia da Aula da
Esfera se estendia para alm dos limites das suas lies e dos

157 No a. 36v apresentado o diagrama do arranjo cosmolgico


defendido opr Giovanni Paolo Lembo, com a legenda: "Ordo orbium
ca:lestium ex sentencia P. Pauli Lembo J taly (Societatis Jesus) preceptoris
nostrj".

127

seus alunos. Os seus mestres eram reconhecidos e as suas


opinies eram procuradas e, como se viu, as demonstraes
eram tambm, por vezes, seguidas por outras "pessoas curiosas".
No tem qualquer fundamento supor que em Portugal no
se conhecessem as novidades astronmicas descobertas por
Galileu e os debates que elas originaram. Pelo contrrio, o
local por onde essas novidades entraram no pas, onde foram
conhecidas e discutidas, foi precisamente o colgio dos jesutas
em Lisboa.
As aulas de Lembo e a discusso dos possveis arranjos
cosmolgicos no foram uma excepo em Santo Anto, muito
pelo contrrio. Nas primeiras dcadas do sculo XVII todos os
professores da Aula da Esfera discutiram nas suas lies os
graves problemas astronmicos e cosmolgicos que dominavam
a ateno da Europa culta da altura. Nessas aulas as novidades
galileanas foram estudadas em detalhe. O modelo cosmolgico
ptolomaico foi rejeitado, o modelo astronmico coperniciano,
embora no aceite, foi discutido e explicado. Como praticamente todos os matemticos da Companhia de Jesus - e, na
verdade, a maioria dos astrnomos europeus da altura - , os
professores da Aula da Esfera defenderam a adopo do sistema de Tycho Brahe (ou alguma variante) que, adequando-se
nova evidncia observacional, no levantava os problemas de
uma Terra em movimento.
Sensivelmente pela altura em que Lembo deixava de leccionar, passava por Lisboa um impressionante grupo de jesutas-matemticos que estiverm em Portugal pelos anos de 1617-1618, acabando por partir para o Oriente em Abril de 1618:
Giacomo Rho (ca. 1592-1638), Johannes Schreck (1576-1630), Wenzel Pantaleon Kirwitzer (ca. 1589-1626), e Johann
Adam Schall von BeU (1591-1666). Todos estes homens eram
autoridades em assuntos cientficos e destacar-se-iam pela sua
aco cientfica no Extremo Oriente. Traziam consigo no apenas livros e instrumentos, mas sobretudo o domnio mais avanado de muitos assuntos cientficos e o conhecimento das polmicas cosmolgicas, que assim eram discutidas em Santo Anto
por professores, alunos, e "muitas outras pessoas curiosas".

128

No Outono de 1620, iniciava as suas aulas de matemtica


em Santo Anto o alemo Johann Chrisostomus Gall (IS86~
-1643), que havia estudado no colgio de Ingolstad e acompa~
nhara de perto o debate acerca do ordenamento cosmolgico.
Evidentemente, nas suas lies [BNP, Cod. 1869] dedicou uma
ateno especial aos assuntos cosmolgicos e aos debates em
torno do ordenamento celeste. As notas destas aulas que sobreviveram mostram uma discusso cuidada dos novos factos
observados com o telescpio
que Gall designa por "culo
astronmico" (foI. 81r) ou "culo comprido" (foI. 81v) - e
uma discusso pormenorizada dos vrios sistemas celestes: o de
Ptolomeu, o de Tycho Brahe e o de Coprnico. A discusso
destes tpicos no curso de Gall muito interessante, pois
mostra que, mesmo aps a condenao do heliocentrismo, em
1616, o assunto era discutido abertamente no Colgio de
Santo Anto.
Gall leccionou durante vrios anos, num perodo crtico
de debates cientIficos. Foi sucedido por um homem ainda
mais interessante a que j aludimos, o jesuta italiano Cristoforo Borri, que viria a desempenhar um papel de grande
importncia nos debates cosmolgicos da poca. 158 A his-

158 Sobre Borri, veja-se, sobretudo, o estudo de DOMINGOS MAuRfCIO GOMES DOS SANTOS, Vicissitudes da Obra do Pe. Cristovo Borrh>,
Anais da Academia Portuguesa de Histria, 2. a srie, vol. 3 (1951) 119-150. Vejam~se ainda os seguintes: ANTNIO ALBERTO DE ANDRADE,
Antes de Vernei nascer
o Pe. Cristovo Borri lana. nas escolas, a primeira grande reforma cientfica, Brotiria, 40 (1945) 396-379; UGO
BALDlNI. <<As assistncias ibricas da Companhia de Jesus e a actividade
cientfica nas misses asiticas (1578-1640). Alguns aspectos culturais e
institucionais. op. cito Lus MIGUEL CAROLINO, "Cristoforo Borri and
the Epistemological Status of Mathematcs in Seventeenth-Century Portuga!. Historia Mathematica, 34 (2007) 187-205; LuS MIGUEL CAROLINO, The malcing of a Tychonic cosmology: Cristoforo Borri and the
development of lycho Brahs astronomical system, Journal for the History 01 Astronomy, 39 (2008) 313-344.
.u

129

toriografla portuguesa mais antiga identificara Borri como o


homem que introduzira o conhecimento de Galileu e das descobertas galileanas em Portugal. Na verdade, ele no foi de
modo algum o primeiro, pois, vrios anos antes, Lembo j o
havia feito, e depois Gall continuara. Mas porque Borri foi
uma personalidade muito mais expansiva do que Lembo ou
Gall e, sobretudo, porque viria a publicar, em Portugal, um
livro sobre o assunto, o seu papel como divulgador das novidades astronmicas foi de fcto excepcional.
Borri passara uma primeira vez por Lisboa por volta de
1615, em trnsito para o Oriente, e j nessa altura discutira
em Portugal as novas ideias astronmicas. Aps alguns anos na
sia (onde, entre outros afazeres, se continuou a envolver em
questes de astronomia), retornou Europa. Foi nesse perodo
que deu aulas no colgio de Santo Anto, entre 1627 e 1628.
Tal como Lembo ou Gall, Cristovo Borri explicou nas suas
aulas que em face das novas observaes cosmolgicas o sistema cosmolgico ptolomaico no era aceitvel. Explicou a
natureza das novas observaes, comentou em detalhe o funcionamento e os princpios pticos do telescpio, insistiu tambm na necessidade de reformular profundamente a filosofia
natural de base aristotlica, defendendo, em particular, que os
cus teriam uma natureza fluida, no sendo compostos de
orbes rgidas. Borri no achou que o sistema copernici;.no
- cujos prs e contras discutiu - fosse aceitvel e avanou
com um ordenamento cosmolgico semelhante ao de Tycho
Brahe.
Embora estas polmicas novidades tenham sido discutidas
pelos jesutas de formao matemtica que leccionavam na
"Aula da Esfera", isso no significa que todos os jesutas em
Portugal as abraassem. Como noutras regies da Europa, tambm no nosso pas os filsofos da Companhia tiveram muitas
vezes dificuldades em compreender e em aceitar as novidades
que os seus confrades matemticos lhes transmitiam. Borri
envolveu-se em polmicas com alguns jesutas portugueses,
sobretudo com os filsofos do colgio de Coimbra, e algumas

130

delas parecem ter tido como base a diferena de opinio acerca


de assuntos astronmicos;159
Um dos momentos mais importantes na difuso destes
novos saberes foi a publicao, em 1631, em Lisboa, depois de
vencidas algumas resistncias, da Col/ecta astronomica, a excepcional obra em que Borri deu a conhecer ao pblico geral as
novidades astronmicas. A Collecta astronomica o primeiro
livro publicado em Portugal em que se discutem de maneira
desenvolvida o telescpio, as novas observaes astronmicas e
as suas implicaes cosmolgicas, e os vrios sistemas astronmicos; o primeiro livro impresso no nosso pas em que se
explica porque o modelo de Ptolomeu insustentvel e em que
se defende que os cus tm uma natureza fluida e no rgida.
Trata-se, portanto, de um documento do maior valor na histria da cincia em Portugal, e mesmo da cincia europeia da
poca, pois o seu impacto sentiu-se muito para alm das fronteiras nacionais.
Nos anos seguintes, o ingls Ignace Stafford (1599-1642),
que leccionou na Aula da Esfera entre 1630 e 1636, continuou a analisar estes importantes assuntos astronmicos nas
suas aulas. Merece ateno especial o completssimo tratado
sobre a natureza e usos dos paralaxes (BNP, PBA 240, p. 351-393) que existe em vrias cpias. Neste texto cita alguns dos

159 As clivagens entre matemticos e filsofos da Companhia de


Jesus em Portugal foram j analisadas no que se refere a algumas questes cientficas. Ver, por exemplo: Luts MIGUEL CAROLINO, Philosophical teachng and marhematical arguments: Jesuit philosophers versus
Jesuit marhematicians on the controversy of comets in Portugal (1577-1650)>>, History 0/ Universities, 16 (2) (2000) 65-95; Luts MIGUEL
CAROLINO e HENRIQUE LEITO, Natural Philosophy and Mathematics
in Portuguese Universities, 1550-1650, in: MORDECHAI FEINGOLD and
VICTOR NAVARRO BROTONS (eds.), Universities and Science in Early
Modem Period, (Dordrecht: Springer, 2006), pp. 153-168; BERNARDO
MACHADO MOTA, O Etatuto das Matemdticas em Portugal nos Sculos XVI
e XVII (Dissertao de Doutoramento, Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, 2008).

131

mais importantes astr6nomos do perodo, incluindo alguns que


pela sua afiliao religiosa ou pelas opinies que publicamente
defenderam talvez no se esperassem encontrar citados num
colgio jesuta: Rothman, Kepler, Scaliger, etc.
Entre 1638 e 1641, foi professor na <lAula da Esfera o
ingls Simon Fallon (I604-1642) que, a avaliar pelas notas de
aulas que chegaram at aos dias de hoje, usou boa parte das
suas lies para discutir muitos aspectos da nova astronomia.
O curso por ele leccionado em 1639 aparece dividido em trs
Tratados (BNP, Cod 2258). No primeiro so apresentadas
noes gerais relacionadas com a esfera terrestre, os seus crculos, princpios astron6micos bsicos, eclipses, aplicaes
navegao, etc. No tratado segundo, sobre a esfera sublunar,
analisa-se longamente o delicado problema da relao da esfera
da gua com a esfera da terra, fazendo-se uma primeira, e passageira, abordagem ao assunto Se se move e como se move a
Terra?, (foI. 59r). A parte mais importante das aulas, contudo,
a que se explana no Tratado 3.: Da Sphera celeste. Fallon
comea por descrever os "phenomenos, ou apparencias communs que observaro os Mathematicos antigos" (foI. 92 r) , discutindo em detalhe nove aparncias celestes. No captulo
segundo, Lanasse fora alguns modos de saluar essas apparencias celestes, e especialmente se rejeita a hypotesi de Nicolao
Copernico (foI. 95v), apresenta uma detalhada descrio do
sistema coperniciano, concluindo que "Com esta hipothesi
salua Copernico todas as apparencias" (foI. 96r). Passa, ento, a
explicar detalhadamente como todas as nove aparncias anteriormente explicadas so "salvas" com este modelo. O professor
jesuta termina cOIlJ o seguinte juzo: "Hua cousa somente tem
contra sy esta hypothesique a faz de todo improvavel, e he o
movimento que concebe Terra" (foI. 97r), e, para jusficar
esta rejeio, alinha contra o sistema coperniciano as vrias
objeces: escritursticas, fsicas, etc.
O desenrolar da matria segue ento o desenvolvimento
que j se tornara habitual nas lices de Santo Anto. Explicada
a impossibilidade de aceitar o esquema planetrio de Coprnico e explicada tambm a necessidade de descartar o ordena-

132

mento ptolomaico tradicional (no captulo de ttulo Propense


e reietasse a hypothesi ptolemaica, e comum acerca do numero
e ordem das spheras celestes), no captulo quarto deste Tratado 3., "Apontaose alguns Phenomenos e apparencias novas
que os Mathematicos destes tempos observo" (foI. 102r) so
examinadas as novidades astronmicas que levam a que, no
captulo quinto, se chegue proposta final: "Poense a nossa e
verdadeira hypothesi que he a Tichonian' (foI. 105v).

Esta edio

Usmos o texto do Sidereus Nuncius publicado em 1610


(Veneza, Baglione), que hoje em dia facilmente acessvel em
verses digitalizadas, disponveisonline, ou em facsimile (por
exemplo, Galileo Galilei. Sidereus Nuncius. A reproduction of
the copy in me British Library (Alburgh: Archival Facsimiles
Ltd., 1987. Apresentamos uma reproduo facsimilada deste
texto. Confrontmos com o. texto fixado por Antonio Favaro
na edio nacional das Opere di Galileo (Opere, IIIIl, pp. 53-
-96). Favaro, como se sabe, fez algumas correces e modificaes de pontuao no texto original, sem as indicar. Em alguns
casos pontuais confrontmos tambm com o prprio manuscrito de Galileu, in Opere, III/I, pp. 17_50. 160

160 Conhecem-se dois manuscritos do Sidereus Nuncius. Um deles,


autgrafo e praticamente ntegral, o que foi reproduzido por Favaro in
Opere, III/L pp. 17-50. O outro, tambm autgrafo, mas muito incompleto, no foi reproduzido nessa edio, embora Favaro tenha anotado
algumas das suas variantes (vid. Opere, III/I, 59-70). O volume III/I das
Opere contm todos os principais materiais relacionados com o Sidereus
nuncius. Para alm do manuscrito referido, e do texto de 1610, inclui
ainda os seguintes: Johannes Kepler, Dissertatio cum Nuncio sidereo,
pp. 97-126; Martin Horky, Brevssima Peregrinatio contra Nuncium Sidereum, pp. 127-145; Francesco Sizzi, Dianoia astronomica, optica, physica,
pp. 201-250; Ludovico deli e Colombe, Contro ii moto della Terra, pp.
251-290; Nuntius Sidereus Colegii Romani, pp. 291-298; De Lunarum
montium altitudine, problema mathematicum, pp. 299-307, entre outros.

133

De 1610 a 1900 foram preparadas nove edies, em


latim, do Sdereus Nuncius. Quatro em publicaes .independentes ou includas em obras de outros autores (Veneza, 1610;
Frankfurt, 1610; Londres, 1653; Amsterdo, 1682) e cinco em
colectneas de obras de Galileu (1655/56; 1718; 1744; 1843;
1892).161

Cotejmos a nossa traduo com aquelas que so actualmente as tradues de referncia: a muito recente, em lngua
inglesa, Galileo's Sdereus Nuncius or A Siderea/ltl/essage. Translated from the Latin by WILI.IAM R. SHEA; Introduction and
Notes by William R. Shea and Tiziana Bascelli (Sagamore
Beach: Science History Publications, 2009), e a outra, tambm
para lngua inglesa, Ga//eo GaMei. Sidereus Nuncius or The
Siderea/ Messenger. Translated with introduction, conclusion
and notes by Albert van Helden (Chicago and London: The
University of Chicago Press, 1989); as de lngua francesa, Ga/i/eo Galilei. Le Messager des toiles. Traduit du latin, present et
annot par Fernand Hallyn (Paris: Seuil, 1992) e Sidereus Nuneius. Le Messager C/este. Texte, traduction et notes tablis par
Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lettres, 1992); a italiana, Ga/i/eo Ga/ilei. Sidereus Nuncius. Traduzione con testo a fronte e
note di Maria Timpanaro Cardini (Firenze: Sansoni, 1948), e
na verso moderna, a cura di Andrea Battistini (Venezia: Marsilio, 1993); a espanhola, Ga/i/eo Galile. La Gaceta Sideral,
johannes Kepler. Conversacin con el mensajero sideral Introduccin, traduccin y notas de Carlos Sols Santos (Madrid:
Alianza Editorial, 2007 [1 a ed. 1984]), com o Sidereus Nuncius
nas pp. 37-116; e a traduo alem, por Malte Hossenfelder,
Gali/eo Galilei. Sidereus Nuncius. Nachricht von neuen Sternen.
Dialog ber die Weltsysteme (Auswahl). Vermessung der Holle
Dantes. Marginalien zu Tasso. Herausgegeben und eingeleitet

161 Vid. Sidereus Nuncius. Le Messager Cleste. Texte, traduction et


notes tablis par Isabelle Pantin (Paris: Les Belles Lettres, 1992), pp.
xc-xcvii, para uma descrio bibliogrfica detalhada dessas edies.

134

von Hans Blumenberg (Frankfurt am Main: Insel Verlag,


1965), com o Sidereus Nuncius nas pp. 79-131.
Pontualmente, em passos especialmente problemticos ou
apenas para observar outras solues estilsticas, verificmos
tambm a traduo (parcial) de Stillman Drake, em Discovenes
and Opinions oi Ga/ileo (Garden City, NY: Anchor Book,
1957), com o Sidereus Nuncius nas pp. 21-58, bem como a
traduo completa em Stillman Drake, Te/escopes, Tides and

Tactics: A Ga/i/ean Dia/ogue about the "Starry Messenger" and


Systems oi the Wor/d (Chicago: University of Chicago Press,
1983).162
Uma meno especial deve ser feita traduo portuguesa
publicada no Brasil: GALILEU GALILEI, A Mensagem das Estrelas.
Traduo, Introduo e Notas de CARLOS ZILLER CAM ENIETZKI; Reviso crtica de Adriano da Gama Kury (Rio de
Janeiro: Museu de Astronomia e Cincias Afins; Salamandra,

162 Por outro lado, no nos pareceu necessrio consultar outras tradues, de acesso relativamente fcil, como a italiana Nunzio Siderio, tr.
Luisa Lanzillotta (Milano, 1953) [= vol. 34 de La Letteratura Italiana], as
espanholas, El Mensajero de los Astros, trad. Jos Fernandes Chin, introd.
por Jos Babini (Buenos Aires: Editorial Universitria de Buenos Aires,
1964), e EI Mensaje y El Mensajero Siderea~ introd. e trad. de Carlos
Sols Santos (Madrid: Alianza Editorial, 1984), ou ainda outras, mais
antigas, como a primeira traduo em lngua inglesa, The Sidereal Messenger o[ Galileo Galilei and a Part o[ the Prefoce to Kepler's Dioptrics containing the original account o[ Gali/eos astronomical discoveries. A translation with introducton and notes by Edward Stafford Carlos (London,
1880; reprinted, London: Dawsons of Pall Mali, 1960), ou as francesas:
Alexandre Tinelis, abb de Castelet, Le messager cleste (Paris, 1681); Sidereus Nuncius; Le Message C/leste. Texte tabli et traduit par mile Namer
(Paris: Gauthier-ViIlars, 1964); Galile. Le Message Cleste. Traduction
complete du Latin en Franais, avec des notes, par Jean Peyroux. Suivi
de la Dissertation avec le Messager Cleste et de la Narration sur les
Satellites de ]upiter de Jean Kepler, traduits pour la premiere fois du
Ladn en Franais (Paris: Blanchard, 1989).

135

1987), que depois foi reeditada com o ttulo modificado:


GALILEU GALILEI, O Mensageiro das Estrelas (So Paulo: Duetto
Editorial, Scientific American Brasil, 2009). O texto produzido
visou deliberademente um pblico amplo, no tendo havido
hesitaes em modernizar, o que foi sempre feito pela mo
segura do tradutor, um especialista em histria de cincia de
crditos firmados. O estudo introdutrio muito breve e as
notas explicativas e de contexto reduzidas ao mnimo. Ou seja,
uma obra de qualidade indiscutvel, mas de propsitos e ambies diversos dos nossos.
Recordamos que o texto original do Sidereus Nuncius ,
hoje em dia, de consulta muito fcil j que se encontra disponibilizado em verses digitalizadas, na Internet. As obras completas de Galileu, com a verso do Sidereus Nuncius editada por
Favaro, esto tambm disponveis na rede. Uma ltima meno
para o CD-ROM editado pela empresa Octavo, com uma
excepcional digitalizao da obra de Galileu e da traduo
inglesa de Albert van Helden, com todas as facilidades de
busca (vid: www.octavo.com]
A sempre difcil tarefa de traduzir Galileu foi norteada
pelo desejo de procurar respeitar algumas das caractersticas do
seu estilo e, em particular, do estilo que empregou no Sidereus
Nuncus. Galileu , ao mesmo tempo, um autor com grande
preocupao de claridade e preciso na linguagem, mas tambm muito atento ao efeito retrico dos seus textos. Tem um
bom domnio da lngua latina, mas no Sidereus Nuncius optou
por uma linguagem despida, sem adornos, por vezes roando
um registo quase meramente tcnico, tendo alguns achado o
estilo "aridus" (Opere, X, 316). Contudo, no h qualquer
monotonia no texto, que se apresenta sempre incisivo e tenso
em cada pgina.
HENRIQUE LEITO

Universidade de Lisboa

136

BREVE CRONOLOGIA

1609 Maio

Em Pdua, Galileu teria r?], pela primeira vez,


ouvido falar do telescpio holands.

18 Jul.-3 Ago. Estando em Veneza, Galileu tem, possivelmente, pela primeira vez [?], notcias sobre o
telescpio. Visita PaoIo Sarpi e com ele discute
o instrumento. Pode ter visto um telescpio.
Ago. 4

De volta a Pdua, comea a ensaiar com combinaes de lentes cncavas e convexas e a


breve trecho reproduz o efeito telescpico.

5-20 Ago.

Constri, com xito, um instrumento que


aumenta cerca de dez vezes. Decide ir a
Veneza.

Ago. 21

Em Veneza, faz uma demonstrao do telescpio na torre de S. Marcos.

24-24 Ago.

Mostra o instrumento no Senado de Veneza.


recompensado com novas condies contratuais, muito favorveis.

Ago.29

Escreve a Benedetto Landucci (Opere, X, 253-254).


137

Nov. 30.

Em Pdua, pouco depois do pr do sol,


observa e desenha a Lua de quatro dias,
usando um telescpio com ampliao de cerca
de vinte vezes. Continua a observar at a Lua
"quase se pr:' (por volta das 8 da tarde),
fazendo, neste dia e nos seguintes, mais desenhos.

Dez. 4

Escreve a Michelangelo Buonarroti, mencionando melhorias na sua luneta e "se calhar


outra descobert' (Opere, X, 271).

Dez. 17

Observa a Lua por volta das 5 da manh; nota


sombras provocadas pelas fronteiras montanhosas do M. Serenitatis.

Dez. 18

Continua observaes; nota particularmente o


pr do sol na cratera Albatnio.

Dez. 18-1610 Jan. 6


Observa estrelas, aglomerados, a Via Lctea e
Jpiter com telescpio de 8X durante este
perodo.
1610 Jan. 7

Usando o instrumento de 20X, observa estrelas, incluindo Jpiter, perto do qual notou trs
pequenas estrelas pela primeira vez. Escreve
uma carta a Antonio de' Mediei (ou a Enea
Piccolomini) resumindo as suas observaes
telescpicas at data, isto , sobretudo as
observaes lunares (Opere, X, 273-278).

Jan. 8

Observa Jpiter outra vez num impulso casual.


Nota que o movimento aparente de Jpiter
relativamente s "trs estrelas fixas" no era na
direco prevista.

138

Jan.9

Grande desejo de observar Jpiter impedido


pelas nuvens.

Jan. 10

Comea uma srie de observaes de Jpiter e


dos seus satlites.

Jan. 13

Relata um quarto satlite pela primeira vez.

Jan. 15

Primeira compreenso cabal da natureza orbital


dos movimentos das pequenas "estrelas" em
torno de Jpiter, isto , que so satlites.
Relato das observaes muda de italiano para
latim. Decide publicar todas as observaes.

Jan. 16

A partir deste dia, comea a escrever a primeira poro do texto do Sdereus 'Nuncus.

Jan. 23

Primeiros esboos da regio do cinturo de


Orionte e das regies de Sirius e de Prcion.

Jan. 30

Em Veneza, com o impressor; provavelmente


enVIa os quatro desenhos da Lua para gravao.

Jan. 31

Faz desenhos das Pliades, a olho nu e com


telescpio.

Fev.7

Faz esboos melhorados de estrelas do ciinuro


de Orionte e da regio da espada.

Mar. 1

Licena para publicar concedida.

Mar. 2

ltima observao de Jpiter para incluso no


livro.

139

Mar. 3 em diante
Escreve, ou pelo menos completa, uma cpia
do texto para o impressor durante este
perodo; provavelmente muda de "8" para "10"
meses e escreve a dedicatria.
Mar. 8

Livro registado.

Mar. 12

Data a dedicatria.

Mar. 13

Chega a Veneza; encontra a impresso completa mas ainda com as folhas soltas. Envia um
exemplar do livro acompanhado de uma carta
para Belisario Vinta.

Mar. 18

De regresso a Pdua; observa Jpiter.

Mar. 19

Envia cpia do livro pronro a Cosme II de'


Mediei. O livro esgota em Veneza.

140

GALILEU GALILEI

o MENSAGEIRO

DAS ESTRELAS

traduo por
HENRIQUE LEITO

MENSAGEIRO!
DAS ESTRELAS,
que desvela espectculos

GRANDES E IMENSAMENTE ADMIRVEIS,


propondo a cada um, mas sobretudo
AOS FILSOFOS E ASTRNOMOS, contemplar o que

G A L I L E U G A L I L E I,
NOBRE FLORENTIN0 2 ,

professor de matemtica da Universidade de Pdua 3,


observou com o auxlio de uma

LUNETA 4
por ele recentemente concebidas, na FACE DA LUA,
AS INUMERVEIS ESTRELAS FIXAS, A VIA LACTEA,
NEBULOSAS
e, sobretudo,

QUATRO PLANETAS6
revolvendo em torno de JPITER, a distncias e
com perodos diferentes, com espantosa rapidez, os quais
ningum at hoje divisara, e agora pela primeira vez
foram vistos pelo Autor

E POR ELE DESIGNADOS DE

ESTRELAS MEDI CEIAS.

Veneza, Tommaso Baglioni, 1610

1
1
1
1
1
1
1
1
1

1
1
1
1
1
1
1
1
1

1
1
1
1
1
1
1
1
1

1
1
1
1
1
1
1
1
1

1
1
1
1
1
1
1
1

[2r]

AO SERENSSIMO

COSME II DE MEDICI,
QUARTO GRO-DUQUE DA TOSCANA7,
Foi ilustre, certamente, e cheio de humanidade, o desgnio daqueles que se esforaram por proteger da inveja os
feitos notveis dos homens eminentes pela sua virtude e
defender do esquecimento e da morte os seus nomes
merecedores de imortalidade. 8 Dai as imagens legadas
memria da posteridade, quer as esculpidas no mrmore
quer as forjadas no bronze; da as esttuas erigidas, tanto
as pedestres como as equestres; da as colunas e as pirmides, como diz o poeta, de custos astronmicos; 9 da,
por fim, as cidades edificadas, distinguidas pelos nomes
daqueles que a posteridade reconhecida julgou deverem
ser confiados eternidade. Tal , com efeito, a condio
do esprito humano, que, se no continuamente solicitado pela representao das coisas que, do exterior, nele
irrompem, toda a lembrana se escoa facilmente para fora
dele.
Outros, porm, olhando a meios mais slidos e mais
duradouros, confiaram a celebrao eterna dos grandes
homens no pedra e ao metal, [2v] mas ao cuidado das
Musas e aos monumentos incorruptveis das letras. 10 Mas
porque relembro eu estas coisas como se o engenho
humano, afeito a estes domnios, no tivesse ousado ir
mais alm? Com efeito, olhando mais adiante e compreendendo perfeitamente que todos os monumentos

145

humanos acabam por perecer sob a fora do tempo e da


velhice, concebeu smbolos mais incorruptveis em relao
aos quais o tempo voraz11 e a invejosa velhice no reivindicassem para si nenhum direito. E, assim, passando para
os cus, inscreveu naqueles conhecidos orbes eternos dos
astros mais brilhantes os nomes daqueles que, por seus
feitos ilustres e quase divinos, foram julgados dignos de
disfrutar com as estrelas de uma vida eterna. Por isso, a
fama de Jpiter, Marte, Mercrio, Hrcules, e outros
her6is por cujos nomes as estrelas so designadas, no se
apagar antes que o pr6prio resplendor das estrelas se
extinga. Ora, esta inveno da sagacidade humana, nobre
e admirvel entre todas, caiu no esquecimento h muitos
sculos, ocupando os antigos her6is essas brilhantes sedes
e mantendo-as como que por direito pr6prio. Em vo a
piedade de Augusto se esforou por incluir Jlio Csar no
seu nmero, pois, quando ele desejou nomear como astro
Juliano a estrela que tinha aparecido no seu tempo,
daquelas a que os gregos chamam cometa e que n6s
chamamos cabeleira 12, ela, desaparecendo pouco depois,
frustrou a esperana de to grande ambio.13 Mas agora,
Prncipe Serenssimo, podemos augurar a Vossa Alteza
coisas mais verdadeiras e mais felizes, pois mal comearam
a brilhar na terra os imortais ornamentos da vossa alma,
mostraram-se nos cus uns astros brilhante que, como lnguas, [3r] ho-de narrar e celebrar por todo o tempo as
vossas extraordinrias virrudes. 14 Eis, pois, quatro estrelas
reservadas para o vosso nome ilustre, e no so elas da
multido das menos notveis estrelas ftxas, mas da ordem
ilustre das estrelas vagueantes, que, com movimentos sem
dvida diferentes, fazem os seus percursos e 6rbitas com
uma velocidade maravilhosa em torno da estrela de J piter, a mais nobre de todas elas, como sua autntica descendncia, enquanto todas juntas, em mtua harmonia,
completam as suas revolues cada doze anos em torno
do centro do mundo, isto , em torno do prprio SoL 15

146

Na verdade, parece que, com argumentos claros, o


prprio Criador dos Astros me exortava a designar esses
novos planetas pelo nome ilustre de Vossa Alteza, de preferncia a todos os outros. Efectivamente, do mesmo
modo que essas estrelas, como digna descendncia de
Jpiter, nunca se afastam do seu lado seno por pequena
distncia, assim, quem ignora que a clemncia, a bondade
de esprito, a gentileza das maneiras, o esplendor do sangue real, a majestade no agir e a amplido da autoridade
e mando sobre os outros, todas estas qualidades que acharam um domiclio e sede em Vossa Alteza, quem, digo
eu, ignora que tudo isto emana da benigna estrela de
Jpiter, segundo [ordem de] Deus que a fonte de todo
o bem? Foi Jpiter, Jpiter digo eu, que no nascimento
de Vossa Alteza, tendo j passado pelos vapores turvos do
horizonte, ocupando o meio do cu 16 e iluminando o
ngulo ocidental a partir da sua casa real I?, desse sublime
trono olhou sobre o Vosso nascimento afortunado e derramou todo o seu esplendor e grandeza sobre o ar mais
puro, a fim de [3v] que o Vosso pequeno e terno corpo
juntamente com a Vossa alma, adornada j por Deus com
os mais nobres ornamentos, haurisse com o seu primeiro
sopro todo esse poder universal e autoridade. Mas porque
uso argumentos provveis quando posso tudo deduzir e
demonstrar a partir de razes necessrias? Aprouve a Deus
Todo-Poderoso que eu no fosse julgado indigno pelos
Vossos Serenssimos Pais para a tarefa de instruir Vossa
Alteza nas cincias matemticas, tarefa que cumpri nos
passados quatro anos, na altura do ano em que mais
habitual descansar de estudos mais severos. 18 Quanto a
isso, visto ter eu, por evidente aco divina, a felicidade
de servir Vossa Alteza e, por isso, receber de mais perto
os raios da vossa inaudita demncia e benignidade, ser
porventura uma surpresa que eu, que sou Vosso sbdito
no apenas por desejo mas tambm por origem e natureza,19 tivesse o meu esprito de tal modo inflamado que,

147

dia e noite, no pensasse em quase nada mais do que em


tornar conhecido quo grato estou para convosco e quo
desejoso de promover a vossa glria?
E, assim, uma vez que sob os vossos auspcios, Serenssimo COSME, descobri essas estrelas, desconhecidas de
todos os anteriores astrnomos, decidi, com todo o
direito, adorn-las com o muito augusto nome da Vossa
famlia. Se fui o primeiro a descobri-las, quem me negar
o direito de tambm lhes atribuir um nome e as chamar
ESTRELAS MEDICEIAS, esperando que tanta dignidade
seja adicionada a estes astros por esta designao como foi
conferida a outras estrelas por outros heris? Pois, sem
falar dos vossos Serenssimos Ancestrais, de cuja glria
eterna [4r] todos os monumentos da histria do testemunho, apenas o Vosso mrito, Supremo Heri, pode
garantir a essas estrelas a imortalidade do nome. Quem,
de facto, duvidar que por grande que seja a expectativa
que suscitastes com os mais auspiciosos comeos do vosso
reino, no s a mantereis e defendereis, mas a havereis de
superar por larga margem, de modo que, uma vez vencidos os vossos pares, vos confrontareis convosco e dia a dia
vos superareis a vs e vossa grandeza?
Recebei, pois, Clementssimo Prncipe, esta honra ligada
vossa famlia que os astros Vos reservavam e disfrutai
durante muito tempo estas benos divinas trazidas at
Vs no apenas pelas estrelas mas por Deus, o Criador e
Moderador das estrelas.
Em Pdua, no quarto dia antes dos Idos de Maro,
MDCX 20

mais leal servo de Vossa Alte'"za,


Galileu Galilei

148

Suas Excelncias os Senhores Chefes do Excelente Conselho dos Dez 21, abaixo assinados, com o testemunho dos
Senhores Reformadores do Estudo de Pdua, segundo o
relatrio de dois a este assunto designados, a saber, do
Reverendo Pe. Inquisidor, e do secretrio examinador do
Senado Giovanni Marauiglia, sob juramento, como no
livro intitulado SYDEREVS NVNCIVS, etc. do senhor
Galileu Galilei no se encontra coisa alguma contrria
Santa F Catlica, aos princpios e aos bons costumes, e
que digno de ser impresso, concedem a licena para que
possa ser impresso nesta cidade.
No primeiro dia de Maro de 1610
Senhor Marco
Antonio Valaresso } Cheres
c d Ex I
.
o ce ente
Senhor Nlcol Bon
Conselho dos Dez
Senhor Lunardo Marcello
Bartolomeo Comi no
Secretrio do Mui Ilustre Conselho dos Dez

1610, a 8 de Maro, registado no livro a foI. 39


Giovanni Battista Breatto
Coadjutor do Ofcio contra a Blasfmia

149

MENSAGEM ASTRONMICN 2 ,
que contm (? apresenta
AS RECENTES OBSERVA ES>
flitas com uma nova luneta, da superficie- "; Lua,
da Via Lctea e dtJ.S nebulosas, de inumerveis e.:;t;relas fixas,
e ainda de quatrc planetas designados. par .
ASTROS DE COSME23,
nunca at hoje vistos.

GRANDES COISAS, na verdade, so as que proponho neste


pequeno tratado para que sejam examinadas e contempladas por cada um dos que estudam a natureza. Coisas
grandes, digo, pela prpria excelncia do assunto, pela sua
novidade absolutamente inaudita e ainda por causa do
instrumento com o auxlio do qual elas se tornaram
manifestas aos nossos sentidos.
Grande, na verdade, o facto de incontvel multido de estrelas fixas que, com as faculdades naturais, se
puderam observar at hoje, acrescentar e expor abertamente aos olhares incontveis outras, nunca antes vistas e
que ultrapassam mais de dez vezes o nmero daquelas
que se conhecem de h muito. 24
magnfico, e muito agradvel ao olhar, poder
observar o corpo lunar, que est afastado de ns cerca de
sessenta raios terrestres 25, como se [5v] no estivesse mais
distante do que duas dessas unidades; a tal ponto que o
151

dimetro dessa mesma Lua parece quase trinta vezes, a


sua superfcie noventa vezes e o seu volume quase vinte
e sete mil vezes maiores do que quando so vistos simplesmente vista desarmada. 26 Da, consequentemente,
que qualquer pessoa compreenda, com a certeza dos sentidos, que a Lua no de maneira nenhuma revestida
de uma superfcie lisa e perfeitamente polida, mas sim de
uma superfcie acidentada e desigual, e que, como a prpria face da Terra, est coberta em todas as partes por
enormes protuberncias, depresses profundas, e sinuosidades.
Alm disso, no parece coisa de somenos ter eliminado as controvrsias acerca da Galxia ou Via Lctea e
ter revelado a sua natureza aos sentidos, quanto mais
inteligncia; e ser' maravilhoso e sumamente belo.
demonstrar claramente, como se apontando com um
dedo, que a substncia dessas estrelas, que at ao presente
todos os astrnomos chamavam nebulosas, muito diferente do que at agora se pensou.
Mas aquilo que excede imensamente toda a admirao, e o que especialmente nos impeliu a dar notcia a
todos os astrnomos e filsofos, que descobrimos quatro
estrelas errantes 27, nem conhecidas nem observadas por
ningum antes de ns, que,tal como Vnus e Mercrio
em torno do $01 28 , tm os seus perodos em torno de um
certo astro insigne entre o nmero dos conhecidos, ora o
precedendo, ora o seguindo, e nunca ficando afastadas
dele para .alm de certos limites. Todas estas coisas foram
descobertas e observadas h alguns dias 29 por meio de
uma luneta concebida por mim depois de ter sido iluminado pela graa divina 30.
Coisas talvez mais excelentes sero descobertas com o
tempo, ou por mim ou por outros, com a ajuda de um
instrumento semelhante, cuja forma e construo, assim
152

como as circunstncias de sua inveno, [6r] mencionarei


brevemente em primeiro lugar, e depois resumirei a histria das observaes feitas por mim.

HA

chegou aos nossos ouvide que um belga 33 havia construdo uma


dos o
luneta com o auxlio da qual os objectos visveis, mesmo
que estivessem muito afastados da vista do observador, se
viam distintamente, como se estivessem prximos. Acerca
deste admirvel efeito circularam alguns relatos, uns
dando-lhe crdito e outros negando-o. Isto mesmo me foi
confirmado passados poucos dias por uma carta enviada
de Paris pelo nobre francs Jacques Badovere 34 , o que
finalmente me fez dedicar-me completamente a descobrir
as razes e a conceber os meios pelos quais pudesse chegar inveno de um instrumento semelhante, o que
consegui passado pouco tempo, baseado na teoria das
refraces 35. Inicialmente, preparei um tubo de chumbo
em cujas extremidades ajustei duas lentes de vidro, ambas
planas numa face, sendo uma delas convexa na outra face,
e a outra cncava. Aproximando o meu olho da lente
cncava observei os objectos bastante maiores e mais prximos. Na verdade, surgiam trs vezes mais prximos e
nove vezes maiores do que quando vistos a olho nu.
Constru, depois, um outro [instrumento] mais exacto que
apresentava os objectos sessenta vezes maiores. 36 Finalmente, sem poupar qualquer trabalho ou dinheiro, foi-me
possvel construir um instrumento to excelente que as
coisas com ele vistas apareciam quase mil vezes maiores e
mais do que trinta vezes mais prximas do que quando
observadas apenas com as faculdades naturais. Seria completamente suprfluo enumerar quantas e quais as vantagens deste instrumento, tanto na terra como nos mares.
Mas, deixando as coisas terrestres, apliquei-me investigaCERCA DE DEZ MESES 31

rumor 32

153

o das celestes. Primeiro, vi a Lua de to perto [6v]


como se ela estivesse afastada apenas por dois raios terrestres 37. Depois observei muitas vezes, com incrvel alegria
na alma, tanto as estrelas fixas como as errantes, e, ao
verificar o seu grande nmero, comecei a imaginar um
mtodo pelo qual pudesse medir a distncia entre elas, o
que por fim descobri. Neste assunto, convm pr de
sobreaviso todos os que pretendam fazer este tipo
de observaes. Em primeiro lugar, com efeito, necessrio que preparem uma luneta de grande preciso, que
apresente os objectos de maneira brilhante, distintamente,
sem estarem obscurecidos, e que os aumente pelo menos
quatrocentas vezes, pois ento os mostrar vinte vezes
mais prximos. 38 De facto, se o instrumento no for de
tal sorte, tentaro em vo ver todas aquelas coisas que ns
observmos nos cus e abaixo enumeraremos. Mas para
que qualquer pessoa consiga, com pouco trabalho, determinar a ampliao do instrumento, desenhe dois crculos
ou dois quadrados num papel, um dos quais ser quatrocentas vezes maior do que o outro, o que suceder
quando o dimetro do maior for vinte vezes o comprimento do outrO. 39 Depois olhar de longe, em simultneo, ambas as folhas postas numa mesma parede, a mais
pequena com o olho aplicado luneta e a maior com o
outro olho, vista desarmada. Isto pode ser feito facilmente com ambos os olhos abertos ao mesmo tempo. k
duas figuras aparecero, ento, do mesmo tamanho, se o
instrumento ampliar os objectos de acordo com a proporo desejada.
Depois de um tal instrumento ter sido preparado,
dever investigar-se o mtodo de medir distncias, o que
conseguido da seguinte maneira. Para facilitar a compreenso, seja ABCD o tubo e E o olho do observador.
Quando no h lentes no tubo, os raios visuais seguem

154

at ao objecto FG segundo as linhas rectas ECF e EDG,


mas, colocadas as lentes, [7r] seguem ao longo das linhas
refractadas ECH e EDI.40 Com efeito, os raios so apertados e onde antes, [propagando-se] livremente, eram
dirigidos para o objecto FG, agora apenas compreendem
a parte HUI

.,
lo

E-:t

::1

:-=

HJ
(i

Ento, tendo achado a razo da distncia EH para a linha


HI, determina-se pelas tabelas de senos o valor do ngulo
subtendido no olho pelo objecto HI, achando que este
ngulo tem apenas alguns minutos. Ora, se aplicarmos
lente CD cartes perfurados, uns com buracos maiores,
outros com menores, colocando ora um ora outro, conforme necessrio, formaremos vontade ngulos vrios,
subtendendo mais ou menos minutos. Por este processo
podemos medir convenientemente, com um erro menor
do que um ou dois minutos, o intervalo entre estrelas
separadas umas das outras por alguns minutos. Seja suficiente para o presente, contudo, termos tocado ligeiramente neste assunto e t-lo, por assim dizer, roado apenas com a ponta dos lbios, pois numa outra ocasio
tornaremos pblica uma teoria completa deste instrumento. 42 Vamos agora relatar as observaes feitas por ns
nos dois ltimos meses 43, convidando todos os amantes
da verdadeira filosofia para o incio, seguramente, de
grandes contemplaes.
Falemos, em primeiro lugar, da face da Lua que est
voltada para ns, que, [7v] para facilitar a compreenso,

155

distinguirei em duas partes, uma mais clara e outra mais


escura. 44 A mais clara parece rodear e inundar [de luz] 45
todo o hemisfrio, enquanto a mais escura cobre, como
uma nuvem, essa face, enchendo-a de manchas. Estas
manchas, um pouo escuras e bastante vastas, so visveis
a todos e em todas as pocas foram observadas. Por essa
razo lhes chamaremos as manchas grandes ou antigas,
para as diferenciar de outras, de menor tamanho, mas a
tal ponto numerosas que recobrem toda a superfcie lunar
mas especialmente a parte mais luminosa. Estas, na verdade, no foram observadas por ningum antes de ns.
Do seu exame muitas vezes repetido deduzimos que
podemos discernir com certeza que a superfcie da Lua
no perfeitamente polida, uniforme e exactamente esfrica, como um exrcito de filsofos acreditou, acerca dela
e dos outros corpos celestes, mas , pelo contrrio, desigual, acidentada, constituda por cavidades e protuberncias, como a face da prpria Terra, que est marcada, aqui
e acol, por cadeias de montanhas e profundezas de vales.
As aparncias a partir das quais isro se pode deduzir so
as seguintes:
No quarto ou quinto dia aps a conjuno, quando
a Lua se nos apresenta com cornos resplandecentes, o
limite que separa a sua parte escura da sua parte luminosa
no se estende regularmente, seguindo uma linha oval,
como sucederia num slido perfeitamente esfrico, mas
traa uma linha desigual, acidentada e notavelmente
sinuosa, como a figura aqui ao lado mostra. 46 Com efeito,
uma espcie de excrescncias brilhantes estendem-se em
grande nmero na parte escura, para l da fronteira entre
a luz e as trevas e, ao contrrio, pequenas partes escuras
avanam para dentro da parte luminosa. Alm disso, tambm uma grande quantidade de pequenas manchas enegrecidas, [8r] completamente separadas da parte obscura,

156

espalha-se por quase roda a extenso j inundada pela luz


do Sol, com excepo rodavia daquela parte que tem as
manchas grandes e antigas. Ora, notmos logo que essas
pequenas manchas tm todas e sempre em comum que a
sua parre enegrecida est virada para O Sol, enquanto, do
lado opOSto ao Sol, esto coroadas de extremidades mais
luminosas, como arestas resp landecentes. Ora, remos na
Terra uma viso tOralmente semelhante, no momento do
nascer do Sol, quando dirigimos o nosso olhar sobre os
vales que ainda no esto banhados de luz, e as montanhas que os cercam resplandecem, j do lado opostO, ao
Sol. E, tal como as sombras das cavidades terrestres diminuem 11 medida que o Sol se eleva, assim tambm estas
manchas lunares perdem as suas trevas 11 medida que a
pane luminosa cresce.

157

[8v] Na verdade, no se v apenas que na Lua a fronteira


entre as trevas e a luz desigual e sinuosa, mas - o que
suscita ainda mais espanto - que um enorme nmero de
pontos brilhantes aparece no seio da parte escurecida da
Lua, completamente separados e desligados da zona iluminada e afastados dela por um intervalo que no
pequeno. Estes pontos aumentam pouco a pouco, passado
algum tempo, em grandeza e luminosidade, e, passadas
duas ou trs horas, juntam-se ao resto da zona brilhante
que ento aumentou. Entretanto, contudo, mais e mais
pontos como que pululando daqui e dali, iluminam-se,
na parte escura, aumentam e finalmente unem-se superfcie luminosa, que agora est ainda mais dilatada. A
mesma figura mostra-nos o exemplo disso. Ora, no
verdade que na Terra, antes do nascer do Sol, quando a
sombra ainda cobre as plancies, os cimos dos montes
mais elevados esto iluminados pelos raios solares? E que
aps um curto intervalo de tempo a luz se espalha, iluminando as partes mdias e mais largas desses montes? E,
por fim, quando o Sol j se levantou, no se juntam as
iluminaes das plancies e das colinas umas s outras?
Na Lua, todavia, este contraste entre as elevaes e as
depresses parece exceder em muito a desigualdade do
relevo terrestre, como mostraremos mais adiante.
Entretanto, no quero de maneira nenhuma passar
em silncio um facto digno de ateno, que observei
quando a Lua avanava para a primeira quadratura 47 e
acerca do qual o mesmo desenho precedente d uma imagem. Um enorme golfo tenebroso, com efeito, situado
para o lado do corno inferior, insinua-se na parte luminosa. Tendo observado durante muito tempo este golfo
sombreado e vendo-o todo mergulhado na escurido,
finalmente, passadas cerca de duas horas, comeou a despontar uma espcie de cume luminoso, um pouco abaixo
do meio da cavidade. Crescendo pouco a pouco, apresentava uma forma triangular e estava ainda completamente
158

separado e desligado da zona luminosa. Logo depois,


comearam a brilhar em torno dele trs outras pequenas
pontas, [9r] at que, quando a 'Lua tendia j para o
ocaso, essa figura triangular estendeu-se e ampliou-se,
para finalmente se unir ao resto da parte luminosa e,
como um enorme promontrio, sempre rodeada dos trs
picos brilhantes j mencionados, irrompeu no golfo escuro.
Nas extremidades dos cornos, tanto do corno superior
como do corno inferior, emergiam tambm alguns pontos
resplandecentes e completamente isolados do resto da luz,
como se v desenhado na mesma figura. Havia, tambm,
uma grande quantidade de manchas escuras em cada
corno, mas sobretudo no inferior; entre essas manchas,
aquelas que esto mais perto da fronteira entre luz e trevas aparecem maiores e mais escuras, enquanto as mais
afastadas aparecem menos escuras e mais apagadas. Mas
sempre, como j dissemos antes, a parte escurecida da
mancha est do lado da irradiao solar, enquanto uma
franja mais resplandecente bordeja a mancha na parte
oposta ao Sol e virada para a zona sombria da Lua. Esta
superfcie da Lua, onde est assinalada pelas manchas
como a cauda de um pavo est pelos olhos de azur, assemelha-se a esses pequenos vasos de vidro que, mergulhados ainda incandescentes na gua fria, adquirem uma
superfcie encarquilhada e ondulada de onde lhes vem a
designao popular de taas de gelo.
No que respeita s manchas grandes da Lua, no se
vem to interrompidas e cobertas de depresses e protuberncias, aparecendo mais regulares e uniformes, emergindo apenas nelas, aqui e ali, pequenas zonas brilhantes.
Deste modo, se algum quiser ressuscitar a antiga opinio
pitagrica segundo a qual a Lua seria uma outra Terra 48,
a sua parte mais brilhante seria mais apta a representar a
superfcie terrena e a sua parte mais obscura a superfcie
aquosa 49. Quanto a mim, nunca duvidei de que, se o
globo terrestre, banhado pelos raios solares, fosse visto de

159

longe, a superfcie de {erra firme se oferece ri a mais clara


ao olhar [9vJ e a parte de gua mais escura. Alm disso.
na Lua, v-se que as grandes manchas so mais cavadas
do que as zonas mais claras, pois tanro na fase crescenre
co mo na fase minguante, v-se sempre surgir no limi te da
luz c das trevas, aqui e ali, em torno das prprias manchas grandes. os bo rdos da partc mais clara. como tivmos o cuidado de mOStrar nas figuras . E os conrornos das
di tas manchas no so somenre mais cavados, mas tambm mais uniformes c no cmrecorrados por rugas ou
as perezas. A parte mais ilumi nada, alm di sso, eleva-se
mu ito perto das manchas, a tal ponro que antes da primeira quadratura, como nas vizi nhanas da segu nda,
enormes protuberncias se elevam acentuadamenre, perto
de uma certa mancha ocupando a regio superior, isto ,
boreal, da Lua, tanto acima co mo aba ixo del a, co mo os
desenhos aqui juntos mostram:

160

IIOr]

Antes da segunda quadratura, v-se essa mesma mancha


rodeada de contornos mais negros que. como os cumes
das montanhas muiro altas. apa recem mais escuros
do lado opOStO ao Sol e mOStram-se mais bril hantes
onde esto diante do Sol. D-se o inverso nas cavidades.
cuja pane oposta ao Sol aparece resplandece me. mas
escura e sombreada a que est situada do lado do Sol.
Depois, quando a superfkie luminosa diminuiu, logo que
a dita mancha est quase totalmente coberta pelas trevas ,
as costas mais luminosas das montanhas emergem paulatinamente da obscuridade. As figuras segu intes ilustram
esse duplo fenmeno:

I GI

[IOv]

162

[llr] H uma outra coisa que observei no sem alguma


admirao e que no posso omitir. A rea em torno do
centro da Lua est ocupada por uma cavidade maior do
que todas as outras e de forma perfeitamente redonda. 50
Observei isto perto de ambas as quadraturas e desenhei-o tanto quanto me foi possvel na segunda figura
acima. Oferece o mesmo aspecto, quanto sombra e
iluminao, que ofereceria na Terra uma regio semelhante Bomia se fosse encerrada por todos os lados por
montanhas muito altas, colocadas na periferia num crculo perfeito. Ora, na Lua, est rodeada de cordilheiras
to elevadas que o lado que vizinho parte escura da
Lua se v banhado de luz antes que a linha divisria
entre a luz e as sombras chegue ao dimetro que secciona
em dois essa figura. Mas, tal como nas outras manchas, a
sua parte sombreada est diante do Sol, enquanto a parte
brilhante est virada para a parte escura da Lua, o que,
sugiro eu pela terceira vez, se deve considerar um argumento muito forte acerca da rugosidade e irregularidade
espalhadas em toda a regio brilhante da Lua. Ora, entre
essas manchas so sempre mais escuras as que so vizinhas
fronteira entre a luz e a escurido, enquanto as mais
afastadas aparecem ou mais pequenas ou menos escuras,
de tal modo que, finalmente, quando a Lua est em oposio e cheia, a escurido das depresses difere da luminosidade das proeminncias por uma muito ligeira e
tnue diferena.
Estas coisas que acabmos de descrever foram vistas
nas partes mais brilhantes da Lua. Nas manchas grandes,
porm, tal contraste entre depresses e proeminncias no
se v da mesma maneira como o que somos necessariamente levados a reconhecer nas partes brilhantes, devido
mudana de formas causada pela varivel iluminao dos
raios do Sol ao divisar a Lua de muitas diferentes posies. No entanto, nas manchas grandes h, sem dvida,
[11 v] reas mais escuras, como mostramos nas figuras,

163

mas tm sempre a mesma aparncia e a sua escurido no


aumenta nem diminui. Elas aparecem, com diferenas
muito ligeiras, ora um pouco mais escuras, ora um pouco
mais claras, consoante os raios de Sol incidem nelas mais
ou menos obliquamente. Alm disso, unem-se de modo
fluido com as partes vizinhas das manchas numa unio
suave, misturando e confundindo as suas fronteiras. Contudo, as coisas sucedem de modo diferente s manchas
que esto na parte mais brilhante da Lua, pois, tal como
penhascos ngremes eriados de rochas de arestas vivas,
eles esto divididos por uma linha que separa abtuptamente a luz das trevas. Alm disso, no interior dessas
manchas maiores so vistas outras reas mais claras - na
verdade, algumas muito brilhantes. Mas a aparncia destas
e das mais escuras sempre a mesma, sem qualquer
mudana na forma, luz ou sombra. ento sabido com
certeza e fora de qualquer dvida que elas se vem desta
maneira por causa de uma dissemelhana real das partes e
no apenas por causa das desigualdades nas figuras que
tomam essas zonas, segundo as diferentes iluminaes do
Sol que move diversamente as sombras. Isto sucede de
facto nas outras manchas, mais pequenas, que ocupam a
parte mais brilhante da Lua; elas alteram-se dia a dia,
aumentando, diminuindo e desaparecendo, visto que s
resultam das sombras das proeminncias que se elevam.
Mas sinto que muitas pessoas so afectadas por grandes dvidas neste assunto e ficam to embaraadas por
uma grave dificuldade que so levadas a pr em dvida a
concluso j explicada e confirmada por tantas aparncias.
Pois se aquela parte da superfcie da Lua que reflecte de
maneira mais brilhante os raios de Sol est cheia de
sinuosidades, isto , de inumerveis elevaes e depresses, porque que na Lua crescente o bordo virado para
o ocaso, e na Lua decrescente o bordo virado para o
Oriente, e na [12r] Lua cheia toda a periferia, no so
vistos desiguais, rugosos e sinuosos, mas perfeitamente

164

redondos e circulares e no irregulares, com proemmencias e depresses? Tanto mais que todo o bordo composto da substncia lunar mais brilhante que, como dissemos, completamente irregular e coberto com depresses,
pois nenhuma das manchas grandes chega at ao extremo
do bordo, mas todas se vem aglomeradas longe da periferia. Uma vez que tais aparncias apresentam uma oportunidade para srias dvidas, proponho uma explicao
dupla e daqui uma dupla resoluo da dvidaY Primeiro,
se as proeminncias e depresses no corpo lunar estivessem espalhadas apenas ao longo da periferia circular que
delimita o hemisfrio visto por ns, ento a Lua poderia,
sem dvida, e deveria mesmo, mostrar-se-nos numa
forma anloga a uma roda dentada, isto , delimitada por
uma linha eriad e sinuosa. Se, contudo, no houvesse
apenas uma nica cadeia de proeminncias distribudas
apenas ao longo de uma nica circunferncia, mas antes
muitas filas de montanhas, com as suas lacunas e sinuosidades, dispostas ao longo do circuito externo da Lua - e
estas no apenas no hemisfrio visvel mas tambm do
outro lado (mas perto da fronteira entre os hemisfrios) ento o olho, vendo de longe, no poderia de modo
algum distinguir entre proeminncias e depresses. Pois os
intervalos entre os montes dispostos num mesmo crculo
ou numa mesma cadeia esto escondidos pela interposio
de fila aps fila de outras proeminncias; e isto especialmente se o olho do observador estiver localizado numa
mesma linha com os cumes dessas elevaes. Assim, na
Terra, os cumes de muitas montanhas situadas prximas
umas das outras parecem estar dispostos numa superfcie
plana se o observador estiver muito longe e situado na
mesma altitude. Assim tambm, num mar encapelado, as
cristas elevadas das ondas parecem estender-se num
mesmo plano, [12v] muito embora, entre as ondas, haja
muitas cavas e golfos to fundos que no apenas as quilhas mas tambm os convs, os mastros e as velas de

165

navios grandes ficam ocultos. Uma vez, pois, que na prpria Lua e em torno do seu permetro h uma disposio
complexa de proeminncias e depresses, e o olho, vendo
de longe, est localizado aproximadamente no mesmo
plano que esses picos, ningum se deve surpreender que,
com os raios visuais rasantes, eles se mostrem numa linha
uniforme e nada sinuosa. A esta razo pode adicionar-se
uma outra, nomeadamente que, tal como em torno da
Terra, existe em torno do corpo lunar um orbe de substncia mais densa do que o resto do ter, capaz de receber e reflectir a irradiao solar, embora sem tanta opacidade que- possa inibir a passagem da viso (especialmente
quando no iluminado).s2 Esse orbe, iluminado pelos
raios solares, oferece e mostra o corpo lunar com o
aspecto de uma esfera maior e, se fosse mais espesso,
poderia limitar a nossa vista de modo a no alcanar
o corpo slido da Lua. E , de facto, mais espesso em
volta da periferia da Lua; no absolutamente espesso, digo
eu, mas mais espesso em relao aos nossos raios visuais
que o intersectam obliquamente. Por isso, pode dificultar
a nossa viso e, especialmente quando est iluminado,
esconder a periferia da Lua que est exposta ao Sol. Isto
v-se claramente na figura junta, na qual o corpo lunar
ABC est rodeado pelo orbe vaporoso DEG:

166

[l3r]
olho, desde F, alcana as partes mdias da Lua,
como em A, atravs dos vapores mais finos DA; para o
lado das partes extremas, porm, uma abundncia de
vapores mais profundos, EB, bloqueia com o seu limite
a nossa viso. Uma indicao disto que a parte da
Lua banhada pela luz parece ser de maior circunferncia
do que o restante orbe mergulhado nas trevas. Poder talvez achar-se esta mesma causa razovel para explicar porque que em parte nenhuma se vem as manchas maiores da Lua estender-se at ao limite exterior, embora fosse
esperado que algumas delas se encontrassem perto dele.
Parece plausvel, contudo, que sejam invisveis porque
esto escondidas sob vapores mais espessos e mais brilhantes.
Parece-me ter ficado suficientemente claro, pelas aparncias j explicadas, que a superfcie mais brilhante da
Lua esteja coberta por todo o lado com proeminncias e
depresses. Falta-nos agora falar acerca dos seus tamanhos,
demonstrando que as rugosidades terrestres so muito
menores do que as lunares; digo menores falando absolutamente, no apenas em proporo aos tamanhos dos seus
globos. Isto v-se claramente da seguinte maneira.
Como foi muitas vezes observado por mim que, em
diferentes posies da Lua relativamente ao Sol, dentro
da parte escura da Lua alguns cumes aparecem banhados
de luz, mesmo estando muito longe da linha divisria da
luz, comparando a sua distncia a essa linha com o dimetro lunar total, descobri que essa distncia algumas
vezes excede a vigsima parte do dimetro 53. Assumindo
isto, considere-se o globo lunar, cujo crculo mximo
CAp, e o centro E, e cujo dimetro, CF, est para o
dimetro da Terra como dois est para sete. E visto que
de acordo com as observaes mais rigorosas o dimetro
terrestre tem 7000 milhas italianas, CF ter 2000 milhas,
[13v] CE 1000 e a vigsima parte de todo CF ser de
167

100 milhas 54. Seja agora CF o dimetro do crculo


mximo

que divide a parte luminosa da parte escura da Lua


(devido distncia muito grande do Sol em relao
Lua, este crculo no difere sensivelmente de um crculo
mximo), e esteja A distante do ponto C um vigsimo
desse dimetto; trace-se o semidimetro EA que, quando
estendido, intersecta a tangente GCD (que representa um
raio de luz) no ponto D. O arco CA ou a linha recta CD
sero, portanto, 100 [partes nas unidades em que] CE
vale 1000, e a soma dos quadrados de CD e CE
1 010000 [dessas unidades] que igual ao quadrado de
ED. Todo o ED ser, portanto, maior que 1004, e AD
mais do que 4 unidades das quais CE tem 1000. Portanto, a altura AD na Lua, que representa na Lua um
pico que se eleva at ao raio de Sol GCD, e que est
afastado da linha divisria C pela distncia CD, maior
168

[14r] do que 4 milhas italianas. Mas na Terra no existem


montanhas que tenham sequer a altura de 1 milha vertical. , pois, evidente que as proeminncias lunares so
mais elevadas do que as terrestres. 55
Gostaria de explicar aqui a causa de um outro fenmeno lunar digno de admirao. Este fenmeno foi por
ns observado, no recentemente mas h j muitos anos,
mostrado a alguns amigos prximos e alunos, explicado, e
dele dei uma demonstrao causal. 56 Mas uma vez que a
sua observao facilitada e mais notria com o auxlio
da luneta, pareceu-me que no era desajustado repeti-la
aqui, especialmente para que o parentesco e a semelhana
entre a Lua e a Terra apaream mais claramente. 57
Quando a Lua, quer antes quer depois das conjunes, se encontra prxima do Sol, oferece nossa vista
no apenas aquela parte do seu disco que est adornada
com cornos brilhantes, mas tambm um tnue crculo,
levemente reluzente, que parece delimitar o contorno da
parte escura (isto , a parte afastada do Sol) e separ-la
do fundo mais escuro do prprio ter. Mas se examinarmos este assunto com mais cuidado, veremos no apenas
o rebordo extremo da parte escura brilhando com brilho
tnue, mas toda a face da Lua - nomeadamente aquela
parte que ainda no sente o brilho do Sol - branqueada
por alguma luz no despicienda. A primeira vista, contudo, s aparece uma fina circunferncia brilhante devido
proximidade das partes mais escuras do cu em torno
dela, enquanto, pelo contrrio, o resto da superfcie
parece mais escuro devido ao contacto com os cornos brilhantes, que escurecem a nossa viso. Mas se se escolher
um lugar tal que esses cornos brilhantes fiquem ocultos
por um tecto, uma chamin, ou outro obstculo entre o
nosso olho e a Lua (mas colocado longe do olho),
ficando a restante parte [14v] do globo lunar exposta
nossa vista, ento descobrir-se- que esta regio da Lua,
embora desprovida de luz solar, tambm brilha com uma

169

luz considervel, e especialmente quando as trevas nocturnas j forem espessas devido ausncia do Sol; pois sobre
um fundo mais escuro a mesma luz parece mais brilhante.
Tambm se verifica que este brilho, por assim dizer,
secundrio da Lua, tanto maior quanto menos distante
a Lua estiver do Sol, pois, medida que ela fica mais distante dele, decresce mais e mais de tal maneira que, aps
a primeira quadratura e antes da segunda, aparece fraco e
muito dbio, mesmo observando num cu mais escuro,
enquanto que, no sextilo ou em elongaes menores 58,
brilha de uma maneira admirvel mesmo no crepsculo.
Na verdade, brilha de tal modo que, com a ajuda de uma
luneta precisa, se podem ver nela as manchas maiores.
Este brilho maravilhoso causou no pouco espanto
nos que se aplicam filosofia, tendo avanado alguns
com uma razo e outros com outra, como sua explicao.
Alguns disseram tratar-se do brilho natural e intrnseco da
prpria Lua, outros que lhe conferido por Vnus 59,
outros pelas estrelas; e ainda outros disseram que dado
pelo Sol, que penetraria a vasta massa da Lua com os seus
raios. Mas tais sugestes refutam-se sem muito esforo e
demonstra-se serem falsas. Pois se este gnero de luz fosse
prprio da Lua, ou conferido pelas estrelas, a Lua ret-la-ia e mostr-la-ia especialmente durante os eclipses
quando est num cu muito escuro. Mas isto contrrio
experincia, pois a luz que aparece na Lua durante um
eclipse muito mais fraca, avermelhada, quase cprea,
enquanto que esta luz mais brilhante e mais branca. A
luz que aparece durante um eclipse , alm disso, mutvel
e move-se, pairando sobre a face da Lua de tal maneira
que a parte mais perto do bordo do crculo da sombra da
Terra se v sempre mais brilhante e o resto mais escuro.
Daqui se compreende, sem qualquer dvida, que esta luz
surge [15r] devido proximidade dos raios solares incidindo sobre alguma regio mais densa que todeia a Lua
de todos os lados. Por causa deste contacto uma espcie
170

de aurora espalhada na Lua nas regies vizinhas [da


periferia], tal como na Terra a luz crepuscular espalhada
de manh e de tarde. Trataremos deste assunto mais
desenvolvidamente no livro sobre o Sistema do Mund0 60
Quanto a afirmar que esta luz conferida por Vnus,
to infantil a ponto de no merecer resposta. Pois quem
to ignorante que no saiba que perto das conjunes e
no aspecto sextil completamente impossvel para a parte
da Lua oposta ao Sol ser vista de Vnus? Mas igualmente inaceitvel que esta luz seja devida ao Sol que,
com a sua luz, penetre e invada o corpo slido da Lua.
Nesse caso nunca diminuiria, uma vez que um hemisfrio
da Lua est sempre iluminado pelo Sol, excepto no
momento dos eclipses lunares. Ora, a luz diminui quando
a Lua se ap~oxima da quadratura e desvanece-se completamente quando ela passa a quadratura.
Uma vez, pois, que esta luz secundria no intrnseca e prpria Lua, e tambm no emprestada por
nenhuma estrela nem pelo Sol, e visto que na vastido do
mundo no resta nenhum outro corpo a no ser a Terra,
pergunto ento o que devemos pensar? Que devemos
propor? Ser que o corpo lunar, como qualquer outro
corpo escuro e opaco, banhado de luz pela Terra? Mas
o que que isso tem de to espantoso? Mais do que isso:
a Terra, numa troca igual e agradecida, retribui Lua
uma luz igual quela que recebe da Lua durante quase
todo o tempo na mais profunda escurido da noite.
Expliquemos o assunto mais claramente. A Lua, nas
conjunes, quando ocupa um lugar entre o Sol e a
Terra, inundada pelos raios solares no seu hemisfrio
superior, que est virado para o lado oposto da Terra,
enquanto o hemisfrio inferior, que est virado para a
Terra, est coberto de escurido e por isso no ilumina de
maneira alguma a superfcie terrestre. Quando a Lua se
afasta pouco a pouco do Sol, uma parte do hemisfrio
inferior virado para ns passa a ser iluminada e mostra-

171

-nos uns finos cornos esbranquiados, iluminando ligeiramente a Terra. A iluminao solar cresce na Lua [15v]
agora que ela chega quadratura, e, na Terra, o reflexo da
sua luz aumenta. medida que o brilho da Lua se
estende ainda mais, para alm do semicrculo, as nossas
noites brilham mais claras. Finalmente, toda a face da
Lua que est voltada para a Terra iluminada com uma
luz muito brilhante que vem do Sol em oposio, e a
superfcie da Terra brilha por todas as partes, inundada
pelo esplendor lunar. Depois, quando a Lua comea a
decrescer, emite raios mais fracos na nossa direco e a
Terra iluminada mais fracamente; e medida que a Lua
se aproxima da conjuno, a noite escura vem sobre a
Terra. Nesta sequncia, portanto, numa sucesso alternada, a luz lunar espalha sobre ns as suas iluminaes
mensais, umas vezes mais brilhantes, outras mais fracas.
Mas o favor retribudo da mesma maneira pela Terra,
pois quando a Lua est sob o Sol, prximo das conjunes, ela est diante da superfcie inteira do hemisfrio da
Terra exposta ao Sol e iluminada por raios vigorosos,
recebendo luz reflectida dela. E, assim, por causa desta
reflexo, o hemisfrio inferior da Lua, embora destitudo
de luz solar, aparece com um brilho considervel. Quando
a Lua est afastada do Sol por um quadrante, ela apenas
v uma metade iluminada do hemisfrio terrestre, a saber,
o ocidental, pois a outra, a metade oriental, est escurecida pela noite. A Lua , pois, iluminada menos brilhantemente pela Terra, e a sua luz secundria aparece-nos por
consequncia mais fraca. Pois, se supusermos a Lua em
oposio ao Sol, ela ter diante o hemisfrio completamente tenebroso e coberto de noite escura da Terra
situada a meio. Se, portanto, uma tal oposio se der na
eclptica 61, a Lua no receber qualquer iluminao,
ficando privada de ambas as radiaes, solar e terrestre.
Nas suas diferentes posies em relao ao Sol e Terra,
a Lua recebe mais ou menos luz da reflexo terrestre ao
172

estar diante de uma parte maior ou menor do hemisfrio


terrestre iluminado. Pois as posies relativas desses dois
globos so sempre tais que, quando a Terra est mais iluminada pela Lua, a Lua est menos iluminada pela Terra
[16r] e vce-versa. Sejam suficientes estas breves coisas que
dissemos aqui acerca deste assunto. Diremos mais no
nosso Sistema do Mundo 62 , onde, com muitos argumentos
e experincias, demonstraremos a reflexo muito forte da
luz solar pela Terra queles que defendem que a Terra
deve ser excluda da dana das estrelas, especialmente porque no tem movimento nem luz. Mostraremos, pois,
que ela [um astro] errante e que ultrapassa a Lua em
brilho, e que no a lixeira da porcaria e detritos do universo 63, e confirmaremos isto com inumerveis 64 argumentos a partir da natureza.
At aqui discutimos as observaes do corpo lunar.
Vamos agora apresentar brevemente o que foi por ns
observado at ao presente acerca das estrelas fixas. Em
primeiro lugar, cumpre notar que, quando so observadas
por meio da luneta, as estrelas, quer fixas quer errantes,
. no se vem aumentadas na mesma proporo em que os
outros objectos, e tambm a prpria Lua, so aumentados. Nas estrelas esse aumento parece muito menor, de tal
maneira que podeis acreditar que uma luneta capaz de
multiplicar outros objectos, por exemplo, por uma razo
de 100, quase s multiplica as estrelas por uma razo de
quatro ou cinco. A razo para isto est em que, quando
as estrelas so observadas vista desarmada, no aparecem
de acordo com o seu tamanho simples e, por assim dizer,
nu, mas sim irradiadas de um certo brilho e com uma
cabeleira de raios brilhantes, especialmente quando a
noite j avanada. Por causa disto, parecem muito maiores do que se lhes fossem retiradas essas cabeleiras emprestadas, pois o ngulo visual determinado no pelo corpo
primrio da estrela mas pelo brilho circundante. Talvez

173

isto se perceba melhor [16v] a partir do seguinte: as estrelas, emergindo por entre as primeiras luzes no crepsculo
vespertino, mesmo se forem de primeira grandeza 65, aparecem muito pequenas, e at Vnus, se se nos apresenta
ao meio-dia, visto to pequeno que mal parece igualar
uma pequena estrela de ltima grandeza. As coisas so
diferentes para outros objectos e para a prpria Lua, que,
quer seja observada ao meio dia ou na mais profunda
escurido, parece-nos sempre do mesmo tamanho. As
estrelas vem-se, por isso, raiadas no meio da escurido,
mas a luz do dia pode rap-las da sua cabeleira 66; e isso
sucede no apenas com a luz do dia mas tambm com
uma nuvem pequena e tnue que se interponha entre a
estrela e o olho do observador. O mesmo efeito tambm
se consegue com vus escuros ou vidros coloridos, que,
interpondo-se e opondo-se, fazem com que o brilho
envolvente abandone as estrelas. A luneta faz a mesma
coisa, pois, primeiro, retira s estrelas o brilho emprestado
e acidental e, depois, aumenta os seus globos simples (se
de facto as suas figuras so globulares), e por isso parecem
aumentadas por uma razo muito menor. Efectivamente,
pequenas estrelas de quinta ou sexta grandeza parecem de
primeira grandeza quando vistas pela luneta. o7
A diferena entre a aparncia dos planetas e das
estrelas fixas tambm parece digna de nota. Com efeito,
os planetas apresentam os seus globos exactamente redondos e circulares, como pequenas luas, inteiramente cobertos de luz, ao passo que as estrelas fixas no aparecem de
modo algum delimitadas por contornos circulares mas, ao
invs, como luminrias cintilando em toda a volta com
raios brilhantes. Elas aparecem com a mesma forma
quando so observadas com a luneta como com a vista
desarmada, mas muito maiores, de tal maneira que uma
pequena estrela de quinta ou sexta grandeza parece igual
ao Co, que certamente a maior de todas as estrelas
fixas. 6s [17r']

174

Na verdade, com a luneta poder ver-se uma tal


multido de outras estrelas abaixo da sexta grandeza, que
escapam vista desarmada, to numerosa que quase
inacreditvel, pois podem observar-se mais do que seis
outras ordens de grandeza. As maiores destas, que podemos designar de stima grandeza, ou primeira grandeza
das invisveis, mostram-se maiores e mais brilhantes com
o auxlio da luneta do que as estrelas da segunda grandeza
quando vistas a olho nu. Para que possam ver-se um ou
dois exemplos da quase inconcebvel multido delas,
decidi reproduzir dois asterismos, para que a partir desses
exemplos se possa formar um julgamento acerca das
outras. No primeiro tinha decidido representar toda a
constelao de Oriont9 mas, vencido pela enorme multido de estrelas e pela falta de tempo, diferi esse
empreendimento para uma outra ocasio. Com efeito,
dentro do limite de um ou dois graus existem e disseminam-se, em torno das antigas, mais de quinhentas 70 novas
estrelas. Por esta razo, s trs no cinturo de Orionte e
s seis na sua espada que j foram observadas de h
muito 71 adicionei oitenta, muito prximas, vistas recentemente, respeitando as suas distncias to rigorosamente
quanto possvel. Para que se distingam desenhei maiores
as conhecidas ou antigas, traando os seus contornos com
linhas duplas, e as outras invisveis, menores, usando
linhas simples. Tambm respeitei tanto quanto possvel a
diferena de tamanhos.
No segundo exemplo, desenhei as seis estrelas do
Touro chamadas PLIADES (digo seis porque a stima
quase nunca aparece) contidas nos cus entre limites
muito estreitos. 72 Perto destas encontram-se mais de quarenta outras estrelas invisveis, nenhuma das quais afastada
das seis antes mencionadas mais do que meio grau. Assinalei apenas trinta e seis destas, respeitando as suas distncias mtuas, os tamanhos, e a distino entre antigas e
novas, tal como no caso de Orionte.

175

,.

...
lFif
.

'* lt',*

**

... .* *

.* .lf*

*
.iI
*'

il-

**

*I
.-

-Jf

*~

*
* "f.

'"'Ji.

-Jf..

~)If.

"11-

~.

.*

*'

--

4J

. ***

dt

**'
...

.. *
~

*-

"*'

jf

'*

.-

*
jf

Asterismo do cinturo e espada de Orionte

176

li-

fi.

-If:

-I/-

'*~*

"'" *

..

'*

*.

;-

'*

"(.

1:}..1f

* * 1t~ ~

...

,*
*.

~
'Jf

4'

Constelao das Pliades

it'
it-

*~

-*

Aquilo que foi por ns observado em terceiro lugar


foi a essncia73 ou matria da prpria Via ICTEA que,
com auxlio da luneta, pode ser observada com os sentidos, de modo que todas as disputas que durante tantas
geraes torturaram os filsofos so derimidas pela certeza
visvel, e ns somos libertados de argumentos palavrosos,14
De facto, a GALXIA no outra coisa seno um aglomerado de incontveis estrelas reunidas em grupo. Para
qualquer regio que se aponte a luneta oferece-se logo
vista um enorme nmero de estrelas, muitas das quais
parecem bastante grandes e conspcuas, mas a multido
das pequenas verdadeiramente insondvel.
E como no apenas na GAlXIA que se observa
essa luminosidade leitosa, como uma nuvem esbranquiada, mas muitas outras zonas de cor semelhante
brilham tenuamente, dispersas por todo o ter, se se
aponta uma luneta a qualquer uma delas, topa-se com
uma [IBv'] densa multido de estrelas. Alm disso (e que
ainda mais notvel), as estrelas que foram designadas de

177

NEBULOSAS por todp, ,astrnomos at hoje so


enxames de pequenas esr'. -L" reunidas de forma espantosa. Embora cada uma individualmente escape nossa
vista, por causa da sua pequenez ou da sua grande distncia a ns, da juno dos seus raios nasce aquele brilho
que at hoje se atribua a uma parte mais densa dos cus,
capaz de reflectir os raios das estrelas ou do Sol. Observmos algumas destas e queremos reproduzir os astersmos
de duas delas.
No primeiro tem-se a NEBULOSA chamada Cabea
de Orionte, na qual contmos vinte e uma estrelas.
Na segunda est a NEBULOSA chamada PRESPIO, que no apenas uma nica estrela mas a reunio
de mais de quarenta pequenas estrelas. Alm dos Aselos
assinalmos trinta e seis estrelas, dispostas como segue: 75

,x-

*-"'"

**1(.~

* ** *
'* lC
~

~~

*
*
.* **
*

*'"

Nebulosa de Orionte

.* *

:te

~-

'*

*"*

*f<--*

Nebulosa do Prespio

178

it~

[19r'] Descrevemos brevemente as observaes feitas, at


agora, da Lua, das estrelas fixas e da GALXIA. Falta-nos
revelar e divulgar aquilo que parece ser o mais importante
da presente matria: quatro PLANETAS nunca vistos
desde o principio do mundo at aos nossos dias, as circunstncias da sua descoberta e observao, as suas posies e as observaes feitas nos ltimos dois meses 76
acerca dos seus deslocamentos e mudanas. E convoco
todos os astrnomos a que se dediquem a investigar e a
determinar os seus perodos, o que, por falta de tempo,
no nos foi possvel levar a cabo at agora. Contudo,
advertimo-los novamente de que necessitaro de uma
luneta muito precisa, como a que descrevemos no princpio deste nosso relato, se no arriscam-se a empreender
essa investigao em vo.
Assim, ento, no stimo dia de Janeiro do presente
ano de 1610, na primeira hora da noite 77, quando eu
examinava os astros do cu atravs da luneta, Jpiter
mostrou-se, e, como me tinha munido de um instrumento excelente, vi (o que no tinha acontecido antes
devido fraqueza do outro instrumento) que trs pequenas estrelas estavam perto dele - pequenas, mas muito
brilhantes. Embora achasse que eram do nmero das
estrelas fixas, apesar de tudo intrigaram-me, pois pareciam
estar dispostas exactamente ao longo de uma linha recta
paralela eclptica, e ser mais brilhantes do que as outras
da mesma gtandeza. A sua disposio entre si e em relao a Jpiter era a seguinte:

Ori.

* O

Occ.

[19v'] Isto , duas estrelas estavam no lado Este e uma,


no Oeste; a mais oriental e a ocidental pareciam um
pouco maiores do que a outra. No me preocupei mini179

mamente com a distncia entre elas e Jpiter, pois, como


j disse antes, achei que eram estrelas fixas. Mas quando,
no oitavo [dia] voltei a estas observaes, guiado no sei
por que destino 78, encontrei um arranjo muito diferente.
As trs pequenas estrelas estavam todas para o Oeste de
Jpiter, achando-se mais perto umas das outras do que na
noite anterior, separadas por intervalos iguais, como se
mostra no desenho seguinte:

Od.

o * * *

Oec.

Aqui, embora no tivesse de maneira nenhuma virado o


meu pensamento para a aproximao mtua dessas estrelas, comecei, no entanto, a ficar intrigado por que razo
Jpiter podia estar para Leste das ditas estrelas fixas
quando no dia anterior ele estava para Oeste de duas
delas. Suspeitei que talvez, contrariamente aos clculos
astronmicos, o seu movimento fosse directo e que, por
essa razo, tivesse ultrapassado essas estrelas com o seu
movimento prprioJ9 Por isso esperei impacientemente
pela noite seguinte. Mas fiquei desapontado na minha
esperana pois o cu estava totalmente coberto com
nuvens.
Mas no dcimo dia as estrelas apareceram dispostas
do seguinte modo relativamente a Jpiter:

Od.

* * O

Oec.

Estavam ao seu lado apenas duas, ambas para a parte


oriental; a terceira, segundo me pareceu, estava oculta por
Jpiter. Estavam igualmente como antes em linha recta
180

com Jpiter e localizadas exactamente segundo a longitude do Zodaco. Tendo visto estas coisas e porque no
me era possvel de maneira nenhuma atribuir semelhantes
mutaes a Jpiter [20r'] e porque, alm disso, me dei
conta de que eram sempre as mesmas estrelas (pois
nenhumas outras, quer precedendo, quer seguindo Jpiter, estavam presentes ao longo do Zodaco por uma
grande distncia), mudei desde a a minha perplexidade
em admirao, concluindo que a permutao aparente
tinha a sua origem no em Jpiter, mas nas ditas estrelas.
Por esta razo decidi continuar da em diante as observaes com mais exactido e rigor.
Foi assim que, no dia dcimo primeiro, vi a seguinte
disposio:

Ori,

**

Oec:.

Estavam apenas duas estrelas orientais, das quais a do


meio distava trs vezes mais de Jpiter do que da mais
oriental. E a mais oriental era cerca de duas vezes maior
do que a outra, enquanto na noite anterior elas haviam
aparecido aproximadamente iguais. Ento, estabeleci e
determinei, sem a mais pequena dvida, que existiam no
cu trs estrelas errantes em torno de Jpiter, como
Vnus e Mercrio em torno do Sol. Isto acabou por ser
constatado com uma clareza meridiana por muitas observaes posteriores; e que no eram apenas trs mas sim
quatro astros errantes, fazendo as suas revolues em
torno de Jpiter. O relato que segue apresentar as
mudanas nas suas posies, rigorosamente determinadas
e sem interrupes. Tambm medi as distncias entre elas
com a luneta, pelo processo explicado adma. Juntei, alm
disso, as horas das observaes, especialmente quando
181

foram feitas mais do que uma na mesma noite, pois as


revolues destes planetas so to cleres que geralmente
possvel aperceber diferenas de hora em hora.
Assim, no dcimo segundo dia, na primeira hora da
noite, vi os astros dispostos desta maneira:

o cc.

Ori.

A estrela mais oriental [20v'] era maior do que a mais


ocidental, mas ambas eram muito conspcuas e brilhantes.
Uma e outra estavam dois minutos afastadas de Jpiter.
Na terceira hora comeou tambm a aparecer uma terceira pequena estrela, que antes no se via, que quase
tocava Jpiter no lado Este e era muito diminuta. Todas
estavam na mesma linha recta e alinhadas ao longo da
eclptica.
No dcimo tercei to dia, pela primeira vez, foram vistas por mim quatro pequenas estrelas, na seguinte disposio relativamente a Jpiter:

Oti.

Occ;

Trs estavam a Oeste e uma, a Este. Formavam uma


linha quase recta, mas a estrela no meio das ocidentais
estava um pouco desviada para norte da linha recta. A
mais oriental estava dois minutos afastada de Jpiter; os
intervalos entre as restantes estrelas e Jpiter eram de
apenas um minuto. Todas estas estrelas exibiam o mesmo
tamanho e, embora pequenas, eram, apesar de tudo,
muito brilhantes, muito mais luminosas do que as estrelas
fixas do mesmo tamanho.
182

No dcimo quarto dia o tempo estava nebuloso.


No dcimo quinto dia, terceira hora da noite, as
quatro estrelas estavam dispostas relativamente a Jpiter
como na figura seguinte:

Ori.

Occ.

Estavam todas para Oeste, dispostas aproximadamente


numa linha recta, excepto que a terceira contada a partir
de Jpiter estava um pouco [21r'] elevada para o Norte.
A mais prxima de Jpiter era a mais pequena de todas,
e as outras apareciam sucessivamente maiores. Os intervalos entre Jpiter e as seguintes trs estrelas eram todos
iguais e de dois minutos; mas a mais ocidental estava a
quatro minutos da sua mais prxima. Eram muito brilhantes e no cintilavam, como sempre apareceram, quer
antes, quer depois. Mas stima hora estavam presentes
apenas trs estrelas, nesta disposio com Jpiter:

Od.

Occ.

Isto , estavam perfeitamente alinhadas. A mais prxima


de Jpiter era muito pequena e afastada dele trs minutos; a segunda estava um minuto afastada desta; e a terceira da segunda quatro minutos e trinta segundos. Pas:..
sada uma hora, contudo, as duas pequenas estrelas no
meio estavam ainda mais prximas, distando uma da
outra por apenas trinta segundos.
No dcimo sexto dia, primeira hora da noite,
vimos trs estrelas dispostas na seguinte ordem:

183

Ori.

O cc.

Duas flanqueavam Jpiter, afastadas dele, em cada lado,


quarenta segundos BO, e a terceira estava a oito minutos de
Jpiter no Oeste. As mais prximas de Jpiter pareciam
ser no maiores, mas mais brilhantes do que a mais afastada.
No dcimo stimo dia, trinta minutos aps o ocaso,
a configurao era a seguinte:

Ori.

* O

O cc.

Havia apenas uma estrela no Oriente, [21v'] a trs minutos de Jpiter. De maneira anloga, havia outra a onze
minutos de Jpiter, para o O!=ste. A oriental aparecia duas
vezes maior do que a ocidental, e no havia mais do que
estas duas. Mas passadas quatro horas, na verdade quase
quinta hora da noite, comeou a emergir uma terceira no
lado oriental, que, suspeito, tinha antes estado unida com
a primeira. A disposio era a seguinte:

Ori.

**

* Occ.

A estrela do meio, muito prxima da oriental, estava apenas a vinte segundos dela, e estava desviada um pouco
para Sul da linha recta traada pelas estrelas mais exteriores e por Jpiter.
No dcimo oitavo dia, vinte minutos aps o pr do
sol, a disposio era a seguinte:
184

Ori.

Occ.

A estrela oriental era maior do que a ocidental e estava


oito minutos afastada de Jpiter, enquanto a estrela ocidental estava a dez minutos de Jpiter.
No dcimo nono dia, segunda hora da noite, este
era o arranjo das estrelas:

Od.

* *

Occ.

Estavam, portanto, trs estrelas precisamente em linha


recta com Jpiter; a nica [estrela] oriental distava de
Jpiter seis minutos; entre Jpiter e a primeira para o
ocidente havia um intervalo de cinco minutos, enquanto
esta estrela estava quatro minutos afastada da mais
ocidental. Nesta altura, eu no tinha a certeza se entre
a estrela oriental e Jpiter havia uma pequena estrela,
muito perto de Jpiter, quase que tocando-o. Na quinta
hora, porm, vi claramente esta [22r t ] pequena estrela,
ocupando agora um lugar precisamente a meio entre
Jpiter e a estrela oriental, de maneira que a configurao
era assim:

Oli.

* O

* *

Occ.

Alm disso, esta estrela observada em ltimo lugar era


muito pequena; todavia, pela hora sexta, tinha quase a
mesma grandeza que as outras.
185

No vigsimo dia, uma hora e qumze minutos, foi


observado um arranjo deste tipo:

Oc<:.

Estavam presentes trs estrelas pequenas, to diminutas


que mal se distinguiam. No estavam distnciadas de
Jpiter e entre si mais do que um minuto. No tive a
certeza se no Oeste havia duas ou trs pequenas estrelas.
Por volta da hora sexta estavam dispostas da seguinte
maneira:

Oc<:.

Od.

A [estrela] oriental estava, com efeito, duas vezes mais


longe de Jpiter do que antes, isto , dois minutos. A do
meio, para o ocidente, estava a quarenta segundos de
Jpiter, mas a vinte segundos da mais ocidentaL Finalmente, na stima hora, foram vistas trs pequenas estrelas
no Oeste; a mais prxima de Jpiter estava a vinte segundos dele; entre esta e a mais ocidental havia um intervalo
de quarenta segundos.

Oc<:.

Oti.

E entre estas foi vista uma outra, desviada ligeiramente


para Sul, [22v' ] e sem estar a mais do que dez segundos
da mais ocidentaL
186

No vigsimo primeiro dia, s zero horas e trinta


minutos, estavam trs estrelas pequenas para Leste, igualmente espaadas umas das outras e de Jpiter.

O CC'.

Ori.

Estimei os intervalos em cinquenta segundos. Havia tambm uma estrela para Oeste, a quatro minutos de Jpiter.
A que estava mais prximo de Jpiter do lado oriental era
a menor de todas. As outras eram um pouco maiores e
..
.
quase 19uals entre SI.
No vigsimo segundo dia, hora segunda, a configurao das estrelas era deste tipo:

OrL

O cC'.

A distncia da [estrela] oriental a Jpiter era de cinco


minutos; a distncia de Jpiter mais ocidental era de
sete minutos. As duas estrelas ocidentais do meio estavam
a quarenta segundos uma da outra, estando a mais prxima de Jpiter a um minuto dele. As pequenas estrelas
no meio eram menores do que as dos extremos e estavam
na mesma linha traada ao longo do Zodaco, excepto
que das trs ocidentais a do meio estava ligeiramentedesviada para o Sul. Mas na sexta hora da noite apareceram
neste arranjo:

O ri.

..

o
187

'N<'''''

O cC'.

A oriental era muito pequena e, como antes, distava cinco


minutos de Jpiter. As trs ocidentais estavam igualmente
afastadas de Jpiter e entre si, com intervalos de cerca um
minuto e vinte segundos cada; [23r'] a estrela mais prxima de Jpiter aparecia menor do que as outras duas
que se seguiam; e todas pareciam estar exactamente ao
longo da mesma linha recta.
No vigsimo terceiro dia, quarenta minutos depois
do ocaso, a configurao das estrelas era esta:

Od.

* O *

O cC'.

Estavam trs estrelas alinhadas com Jpiter ao longo do


Zodaco, como sempre tinham aparecido; duas encontravam-se para oriente e apenas uma para ocidente. A mais
oriental estava a sete minutos da seguinte, e esta a dois
minutos e quarenta segundos de Jpiter, e Jpiter a trs
minutos e vinte segundos da ocidental. Eram todas aproximadamente da mesma grandeza. Mas na quinta hora, as
duas estrelas que antes estavam mais prximas de Jpiter
j no eram visveis, escondendo-se, em minha opinio,
atrs de Jpiter; a disposio era esta:

Oti.

O cC'.

No vigsimo quarto dia foram observadas trs estrelas,


todas para o lado Leste, e aproximadamente na mesma
linha recta com Jpiter, pois a do meio desviava-se ligeiramente para o Sul. A estrela mais prxima de Jpiter
estava a dois minutos dele, a seguinte a trinta segundos
188

desta, e a mais oriental a nove minutos daquela; e todas


eram muito brilhantes.

Oei.

Oct'.

** O

Mas hora sexta s se divisavam duas, neste arranjo:81

* o

Oei.

Oct'.

[23v'] isto , precisamente numa linha recta com Jpiter,


do qual a mais prxima estava afastada trs minutos
enquanto a outra estava a oito minutos desta. Se no
estou em erro, as duas estrelas do meio observadas antes
tinham.:.se unido numa s.
No vigsimo quinto dia, uma hora e quarenta
minutos, a formao era a seguinte:

Oei.

Oct'.

Havia, com efeito, apenas duas estrelas para o lado oriental, sendo elas bastante grandes. A mais oriental estava a
cinco minutos da do meio, e a do meio, a seis minutos
de Jpiter.
No vigsimo sexto dia, s zero horas e quarenta
minutos, o arranjo das estrelas era assim:

Oei.

*
189

Oct'.

Viam-se realmente trs estrelas das quais duas estavam


para Leste e a terceira para Oeste de Jpiter. Esta ltima
estava a cinco minutos dele, enquanto a oriental do meio
estava a cinco minutos e vinte segundos dele. A mais
oriental estava a seis minutos da do meio. Estavam dispostas numa mesma linha recta e eram da mesma grandeza. Seguidamente, na hora quinta, a disposio era
quase a mesma, diferindo apenas nisto, que perto de
Jpiter uma quarta estrela havia aparecido no Leste,
menor do que as outras, e ento afastada trinta segundos
de Jpiter, mas ligeiramente elevada para o Norte acima
da linha recta, como se v na figura junta:

Oei.

*0

o cc.

No vigsimo stimo dia, uma hora depois do ocaso, apenas se divisava uma [24r'] pequena estrela que estava para
o Leste, nesta configurao:
.

Od.

o cc.

Era verdadeiramente pequena e distante de Jpiter sete


minutos.
No vigsimo oitavo e vigsimo nono dias, no foi
possvel observar nada por causa da interposio das
nuvens.
No trigsimo dia, primeira hora da noite, viram-se
as estrelas dispostas desta maneira: 82

Od.

* O
190

*.

o cc.

Uma estava para Leste, a dois minutos e trinta segundos


de Jpiter, e duas estavam para Oeste, das quais a mais
prxima de Jpiter estava a trs minutos dele e a outra a
um minuto desta. As estrelas mais exteriores e Jpiter
estavam dispostas numa linha recta, mas a estrela do meio
estava ligeiramente elevada para Norte; a mais ocidental
era menor do que as outras.
No ltimo dia [de Janeiro], na segunda hora, apareceram duas estrelas para o Leste e uma para Oeste:

Oei.

o cc.

** O

A estrela no meio das orientais estava a dois minutos e


vinte segundos de Jpiter; a mais oriental a trinta segundos da do meio. A estrela ocidental estava a dez minutos
de Jpiter. Estavam aproximadamente na mesma linha
recta, estando apenas a oriental, mais perto de Jpiter,
ligeiramente elevada para Norte. Mas quarta hora as
duas mais orientais estavam ainda mais prximas uma da
outra:

Oei.

o cc.

[24v'] Estavam, com efeito, apenas distanciadas de vinte


segundos. Nestas observaes a estrela ocidental aparecia
muito pequena.
No primeiro dia de Fevereiro, segunda hora da
noite, a formao era a seguinte:

Oei.

~O
191

* o ce.

A estrela mais oriental estava a seis minutos de Jpiter e


a ocidental a oito [minutos]. Para o Leste, uma estrela
muito pequena estava vinte segundos afastada de Jpiter.
Traavam uma linha perfeitamente recta.
No segundo dia [de Fevereiro], as estrelas apareciam
nesta ordem:

Oei.

Occ.

Uma estrela nica no Leste estava a seis minutos de J piter; Jpiter estava afastado quatro minutos da mais prxima no Oeste; e en tre esta e a estrela mais ocidental
havia um intervalo de oito minutos. Estavam precisamente numa mesma linha recta e eram quase da mesma
grandeza. Mas stima hora havia quatro estrelas, entre
as quais Jpiter ocupava a posio do meio:

Oei.

* *0

Occ.

A mais oriental destas estrelas estava quatro minutos afastada da seguinte, esta um minuto e quarenta segundos de
Jpiter; Jpiter distava seis minutos da ocidental mais
perto dele, e esta, oito minutos da mais ocidental. Estavam todas juntas ao longo da mesma linha recta traada
ao longo do Zodaco.
No terceiro dia [de Fevereiro], stima hora, as
estrelas estavam dispostas nesta sequncia:

Ori.

*
192

Occ.

A oriental estava a um minuto e trinta segundos de Jpiter, a ocidental mais prxima [25r'] a dois minutos; e a
outra ocidental estava dez minutos afastada desta. Estavam precisamente na mesma linha recta e eram de igual
grandeza.
No quarto dia, segunda hora, havia quatro estrelas
em torno de Jpiter, duas orientais e duas ocidentais, dispostas exactamente numa mesma linha recta, como na
figura junta.

Od.

~O

o ce.

A mais oriental distava trs minutos da seguinte,


enquanto esta estava a quarenta segundos de Jpiter;
Jpiter estava a quatro minutos da ocidental mais prxima, e esta, a seis minutos da mais ocidental. As suas
grandezas eram aproximadamente iguais; a que estava
mais perto de Jpiter parecia um pouco menor do que as
outras. Mas stima hora as estrelas orientais estavam
apenas afastadas [entre elas] trinta segundos.

Od.

** O

* *

O ce.

Jpiter estava a dois minutos da [estrela] oriental mais


prxima e a quatro minutos da [estrela] ocidental
seguinte, e esta estava a trs minutos da mais ocidental de
todas. Eram todas iguais e estavam dispostas numa
mesma linha recta traada ao longo da eclptica.
No quinto dia o cu estava enevoado.
No sexto dia, apareciam apenas duas estrelas a flanquear Jpiter, como se v na figura junta:

193

Od.

Oec.

(25v' ] A [estrela] oriental estava a dois minutos de Jpiter e a ocidental a trs minutos. Estavam numa mesma
linha com Jpiter e eram de igual grandeza.
No stimo dia, havia duas estrelas perto de Jpiter,
ambas para Leste, dispostas da seguinte maneira:

Oec.

Od.

Os intervalos entre elas e com Jpiter eram iguais, a


saber, de um minuto, e uma linha recta passava por elas
e pelo centro de Jpiter.
No oitavo dia, primeira hora, estavam presentes
trs estrelas, todas para Leste, como na figura:

Oli.

-o

Oec.

A (estrela] mais prOXlma de Jpiter, bastante pequena,


estava a um minuto e vinte segundos afastada dele; a
[estrela] do meio estava a quatro minutos desta e era bastante grande; e amais oriental, muito diminuta, estava a
vinte segundos desta ltima. No conseguia determinar se
a mais prxima de Jpiter seria apenas uma ou duas
pequenas estrelas, pois parecia-me, por vezes, que havia
outra estrela perto dela, para o Leste, excessivamente
pequena e separada dela por apenas dez segundos. Estavam todas dispostas na mesma linha recta ao longo do
Zodaco. Mas, na hora terceira, a estrela mais prxima de

194

Jpiter quase o tocava. Estava apenas a dez segundos dele,


enquanto as outras se tinham afastado de Jpiter, estando
a do meio a seis minutos de Jpiter. Finalmente, na
quarta hora, aquela que antes estava mais prxima de
Jpiter, agora no se via, por estar unida com ele.
No nono dia, s zero horas e trinta minutos, estavam
duas estrelas perto de Jpiter [26r'] para o Leste, e uma
para o Oeste, nesta formao:

OrL

Oe".

A [estrela] mais oriental, que era bastante pequena, estava a


quatro minutos da seguinte; a do meio, maior, estava sete
minutos afastada de Jpiter; Jpiter estava quatro minutos
afastado da estrela ocidental, que era pequena.
No dcimo dia, uma hora e trinta minutos, duas
estrelas muito pequenas, ambas para Leste, foram vistas
nesta disposio:

Ori.

-o

Oe".

A mais afastada estava a dez minutos de Jpiter e a


mais prxima, a vinte segundos, e situavam-se na mesma
linha recta. Mas, na quarta hora, a estrela mais prxima
de Jpiter j no aparecia e a outra apareceu to diminuda que mal se conseguia divisar, embora o ar estivesse
muito lmpido e estivesse mais distante de Jpiter do que
antes, pois estava agora afastada doze minutos.
No dcimo primeiro dia, primeira hora, estavam
presentes duas estrelas para o Leste e uma para o Oeste.

195

Ori.

* o *

Oe('.

A ocidental estava a quatro minutos de Jpiter; a oriental


mais prxima estava igualmente a quatro minutos de
Jpiter, enquanto a mais oriental estava a oito minutos
desta. Eram bastante visveis e estavam na mesma linha
recta. Mas na terceira hora apareceu a oriente uma quarta
estrela, perto de Jpiter, menor do que as outras, separada
de Jpiter trinta segundos

Ori.

* -o *

Oe('.

[26v'] e ligeiramente desviada para Norte da linha recta


traada pelas outras estrelas. Eram todas muito brilhantes
e bem visveis. Mas na quinta hora e meia a estrela oriental mais prxima de Jpiter, tendo-se afastado dele, tinha
alcanado uma posio no meio entre ele e a estrela mais
oriental sua vizinha. E estavam todas precisamente ao
longo da mesma linha recta e eram da mesma grandeza,
como se pode ver na figura aqui:

Ori.

**O

Oe('.

No dcimo segundo dia, s zero horas e quarenta minu-.


tos, apareciam duas estrelas para Leste e, igualmente, duas
para Oeste:

Ori.

*
196

Oe('.

A estrela oriental mais afastada estava a dez minutos


de Jpiter enquanto a mais remota para Oeste estava afastada oito minutos. Eram ambas muito conspcuas. As
outras duas estrelas estavam muito perto de Jpiter e
eram muito pequenas, especialmente a mais oriental, que
estava a quarenta segundos de Jpiter, enquanto a ocidental estava a um minuto. Mas na quarta hora, a pequena
estrela que estava prxima de Jpiter para o Leste j no
aparecIa.
No dcimo terceiro dia, s zero horas e trinta minutos, viam-se duas estrelas para o Leste e tambm duas
para o Oeste.

Od.

* O "'*

o CC'.

A estrela oriental mais prxima de Jpiter, bastante visvel, estava a dois minutos dele, e a mais oriental, menos
aparente, estava quatro minutos afastada desta. Das ocidentais, [27 r'] a mais afastada de Jpiter, que era bem
visvel, estava separada dele por quatro minutos. Entre ela
e Jpiter aparecia uma pequena estrelinha mais perto da
estrela mais ocidental, pois no estava a mais de trinta
segundos dela. Estavam todas precisamente numa mesma
linha recta, ao longo do Zodaco.
No dcimo quinto dia (pois no dcimo quarto o cu
esteve coberto de nuvens), primeira hora, a posio das
estrelas era assim:

Oei.

*"'0

O cc.

Havia, portanto, trs estrelas para o Leste, mas nenhuma


se via a Oeste. A estrela oriental mais perto de Jpiter

197

estava a cinquenta segundos dele, a seguinte estava a vinte


segundos desta, e a estrela mais oriental, a dois minutos
desta ltima e era maior do que as outras, pois as duas
mais prximas de Jpiter eram muitssimo pequenas. Mas
por volta da hora quinta s se via uma das estrelas perto
de Jpiter, afastada dele trinta segundos:

* -o

Ori.

o cc.

A elongao da [estrela] mais oriental em relao a Jpiter aumentara, pois era ento quatro minutos. Mas na
hora sexta, alm das duas colocadas para Leste, como acabmos de dizer, via-se uma pequena estrela, muitssimo
minscula, para o lado Oeste, afastada dois minuts de
Jpiter:

Od.

o cc.

No dcimo sexto dia, sexta hora, estavam na disposio


seguinte:

Od.

* *

o cc.

A saber, a estrela mais oriental estava sete minutos afastada [27v'] de Jpiter; Jpiter estava a cinco minutos da
estrela seguinte para o Oeste, e esta, a trs minutos
da ltima a Oeste. Eram todas sensivelmente da mesma
grandeza, bastante visveis e exactamente na mesma linha
traada ao longo do Zodaco.

198

No dcimo stimo dia, primeira hora, estavam presentes duas estrelas, uma oriental, a trs minutos de Jpiter, e outra ocidental distanciada dez minutos. Esta
[estrela) era algo menor do que a oriental:

Ori..

Oee.

Mas na sexta hora a oriental aproximara-se de Jpiter,


estando apenas a cinquenta segundos distante dele,
enquanto a [estrela) ocidental estava mais longe, isto , a
doze minutos. Numa e noutra observao estavam na
mesma linha e ambas eram bastante pequenas, especialmente a que estava para Leste na segunda observao.
No dia 18, primeira hora, estavam presentes trs
estrelas, das quais duas ocidentais e uma oriental:

Ori.

* o

*-

Oee.

A estrela oriental estava a trs minutos de Jpiter, a ocidental, mais prxima a dois minutos, e a outra estrela
mais ocidental estava a oito minutos da do meio. Todas
estavam precisamente na mesma linha recta e tinham
aproximadamente a mesma grandeza. Mas segunda hora
as estrelas mais prximas de Jpiter estavam afastadas por
espaos iguais pois a ocidental estava agora trs minutos
afastada dele. Mas na sexta hora apareceu uma quarta
pequena estrela entre a mais oriental e Jpiter, na configurao seguinte:
Ori.

*
199

Oce.

A estrela mais oriental estava a trs minutos da seguinte,


[28r'] e esta estava a um minuto e cinquenta segundos
de Jpiter; Jpiter estava a trs minutos da estrela oci. dental seguinte, e esta a sete minutos da estrela mais
ocidental. Eram todas quase iguais, apenas a oriental
perto de Jpiter era um pouco menor do que as outras, e
estavam todas na mesma linha recta paralela eclptica.
No dia 19, s zero horas e quarenta minutos, viam-se apenas duas estrelas, bastante grandes, para o lado
Oeste de Jpiter, precisamente alinhadas com Jpiter na
mesma linha traada ao longo da eclptica:

Od.

Oee.

A [estrela] mais prxima de Jpiter estava a sete minutos


dele e a
No
No
vam-se
seguinte

seis minutos da estrela mais ocidental.


dia 20, o cu estava enevoado.
dia 21, uma hora e trinta minutos, observatrs pequenas estrelas, muito diminutas, na
disposio:

Oei.

Occ.

A [estrela] oriental estava a dois minutos de Jpiter, Jpiter, a trs minutos da seguinte estrela ocidental, e esta, a
sete minutos da mais ocidentaL Estavam precisamente na
mesma linha recta, paralela eclptica.
No dia 25, uma hora e trinta minutos (pois
durante as trs noites anteriores o cu esteve coberto de
nuvens), apareceram trs estrelas,

Oei.

. o
200

o cC'

duas para Leste, cujas distncias entre elas e Jpiter eram


iguais [28v'] a quatro minutos. A Oeste havia uma nica
estrela, a dois minutos de Jpiter. Estavam precisamente
numa mesma linha recta, ao longo da eclptica.
No dia 26, s zero horas e trinta minutos, s havia
duas estrelas, uma para Leste a d'::Z minutos de Jpiter e
a outra para o Oeste, afastada seis minutos:

Oei.

Oe,".

A [estrela] oriental era algo menor do que a ocidental.


Mas quinta hora apareceram trs estrelas. Alm das duas
j assinaladas, divisava-se uma terceira, perto de Jpiter,

Or.

Oe,".

para o Oeste, muito pequena, que antes tinha estado


oculta atrs de Jpiter, e que estava a um minuto dele. A
[estrela] oriental aparecia mais afastada do que antes, isto
, estava agora a onze minutos de Jpiter. Nesta noite foi
possvel observar, pela primeira vez, o avano de Jpiter e
dos seus planetas adjacentes ao longo do Zodaco, tendo
por referncia uma estrela fixa; observava-se, com efeito,
uma estrela fixa a Leste, a onze minutos do planeta mais
oriental e algo deslocada para o Sul, do seguinte modo:

o-

Or.

fixa

201

No dia 27, uma hora e quarenta minutos,83 as estrelas


apareceram nesta configurao: 84

Od.

* fixa

**

O cC'.

A [estrela] mais oriental estava a dez minutos de Jpiter,


a estrela seguinte, perto de Jpiter, a trinta segundos; a
ocidental seguinte estava (29r'] a dois minutos e trinta
segundos de Jpiter, e a estrela mais ocidental estava distante desta um minuto. As estrelas mais perto de Jpiter
apareciam pequenas, especialmente a oriental, enquanto as
estrelas mais exteriores eram muito visveis, especialmente
a ocidental. Formavam uma linha recta traada exactamente ao longo da eclptica. O avano destes planetas
para o Leste discernia-se claramente pela comparao com
a j referida estrela fixa. De facto, Jpiter, com o seu cortejo de planetas, aproximava-se dela, como pode ser visto
na figura junto. Mas, quinta hora, a estrela oriental
mais perto de Jpiter estava um minuto afastada dele.
No dia 28, primeira hora, s se viam duas estrelas,
uma oriental, a nove minutos de Jpiter, e uma ocidental
a dois minutos dele. Eram razoavelmente conspcuas e
encontravam-se numa mesma linha recta. Esta linha era
intersectada perpendicularmente por uma linha da estrela
fixa ao planeta oriental, como se mostra na figura:

Od.

*
*fixa

o *
202

o cC'.

Mas quinta hora distinguia-se uma terceira pequena


estrela, para Leste, afastada de Jpiter dois minutos,
numa disposio deste tipo:

Od.

*O *

Oce.

No primeiro dia de Maro, s zero horas e quarenta


minutos, avistavam-se quatro estrelas, [29v'] todas a Leste.
A mais prxima de Jpiter estava a dois minutos dele, a
seguinte, a um minuto desta, e a terceira, a vinte segundos, e era mais brilhante do que as outras. Desta, finalmente, a mais oriental estava a quatro minutos e era
menor do que as outras:
Ori.

* ... O

O ce.

Formavam aproximadamente uma linha recta excepto que


a terceira estrela a partir de Jpiter estava ligeiramente
elevada. A estrela fixa formava um tringulo equiltero
com Jpiter e com a estrela mais oriental, como se mostra na figura.
No segundo dia [de Maro], s zero horas e quarenta
minutos, havia trs planetas, dois para o Leste e um para
o Oeste, nesta configurao:

Ori.

O
203

*
*fixa

Oce.

mais oriental estava a sete minutos de Jpiter,


enquanto este estava a trinta segundos do planeta
seguinte. O ocidental estava dois minutos afastado de
Jpiter. Os [planetas] mais exteriores eram maiores e mais
brilhantes do que o outro, que aparecia muito pequeno.
O mais oriental parecia um pouco elevado para o Norte,
acima da linha recta, passando por Jpiter e pelos outros.
A estrela fixa que j referimos estava afastada oito minutos do planeta ocidental ao longo da linha traada desse
planeta 85 perpendicularmente linha recta, passando por
todos os planetas, como a figura mostra.
Pareceu-me bem adicionar estas comparaes de
Jpiter e os seus planetas adjacentes com a estrela fixa
[30r'] para que a partir delas qualquer pessoa possa compreender que o avano dos ditos planetas, em longitude e
em latitude, est exactamente de acordo com os mOVimentos que se deduzem das tabelas.
Estas so as observaes dos quatro planetas Mediceus que foram recentemente, e pela primeira vez, descobertos por mim, a partir das quais, embora no seja ainda
possvel calcular os seus perodos, permitido, ao menos,
fazer alguns reparos importantes.
Em primeiro lugar, como eles algumas vezes seguem,
e outras vezes precedem Jpiter com intervalos iguais, e
esto afastados dele para Leste e tambm para Oeste apenas com intervalos muito estreitos, acompanhando-o quer
no movimento retrgrado quer no directo, ningum pode
duvidar que completam as suas revolues em torno dele,
ao mesmo tempo que, todos juntos, completam um
perodo de doze anos em torno do centro do mundo.
Alm disso, rodam em crculos desiguais, o que se deduz
claramente do facro de que, nas maiores elongaes de
Jpiter, nunca se podem ver dois planetas em conjuno,
enquanto, por outro lado, se encontram dois, trs e s
vezes mesmo todos perto de Jpiter.
204

Depreende-se ainda que as revolues dos planetas


que descrevem crculos menores em torno de Jpiter so
mais rpidas. Com efeito, as estrelas mais prximas de
Jpiter so vistas muitas vezes para o Leste quando no dia
anterior apareciam para o Oeste, e vice-versa, enquanto,
do exame cuidadoso dos seus retornos minuciosamente
anotados, o planeta que percorre o maior orbe parece ter
um perodo semimensal 86
Temos, alm disso, um excelente e esplndido argumento para eliminar os escrpulos daqueles que, embora
admitindo tranquilamente a revoluo dos planetas em
torno do Sol no sistema coperniciano 87, ficam to perturbados pela circulao de uma nica Lua em torno da
Terra, enquanto as duas juntas completam um orbe anual
em torno do Sol, que concluem que esta constituio do
universo deve ser recusada como impossvel. Pois aqui
temos no apenas um planeta revolvendo em torno de
outro enquanto ambos se deslocam ao longo de um
grande crculo em torno do Sol, mas os nossos sentidos
mostram-nos quatro estrelas vagueantes [30v'] em torno
de Jpiter, semelhana da Lua em torno da Terra, ao
mesmo tempo que todas elas com Jpiter percorrem um
grande orbe em torno do Sol no intervalo de doze anos.a8
Finalmente, no podemos passar em silncio a razo
por que sucede que as estrelas Mediceias, enquanto completam as suas revolues muito pequenas em torno de
Jpiter, parecem por vezes duplicar de tamanho. No
podemos de maneira nenhuma buscar a razo nos vapores
terrestres, pois as estrelas aparecem maiores ou mais
pequenas enquanto os tamanhos de Jpiter e das estrelas
fixas vizinhas se vem completamente inalterados. Por
outro lado, parece absolutamente inconcebvel que elas se
aproximem e afastem da Terra no perigeu e apogeu das
suas revolues a ponto de causar tais grandes mudanas.
De facto, o pequeno crculo que percorrem no pode, de

205

maneira nenhuma, ser capaz de produzir esse efeito;


quanto a um movimento oval (que neste caso teria que
. ser quase direito), parece ser inconcebvel e de maneira
nenhuma concordante com as aparncias. 89
Ofereo com agrado o que me parece neste assunto e
submeto-o ao julgamento e censura dos bons filsofos.
bem sabido que por causa da interposio dos vapores
terrestres o Sol e a Lua parecem maiores, mas as estrelas
fixas e os planetas mais pequenos. Por esta razo, perto
do horizonte as luminrias parecem maiores mas as estrelas mais pequenas e geralmente invisveis; e diminuem
ainda mais se esses vapores so inundados de luz. 90 Por
essa razo, as estrelas parecem muito pequenas durante o
dia e nos crepsculos; mas no a Lua, como j afirmmos
antes. Pelo que j dissemos acima e tambm pelas coisas
que sero discutidas mais amplamente no nosso Sistema 91,
igualmente certo que no apenas a Terra mas tambm a
Lua tem o seu prprio orbe vaporoso em seu redor. E
podemos, por isso, fazer o mesmo julgamento acerca dos
restantes planetas, de tal maneira que no parece inconcebvel colocar ao redor de Jpiter um orbe mais denso do
que o resto do ter em torno do qual os planetas MEDICEUS so levados, como a Lua em torno da esfera dos
elementos. E no apogeu, pela interposio deste orbe, eles
parecem mais pequenos, enquanto no perigeu, por causa
da ausncia ou. atenuao deste orbe, parecem maiores.
A falta de tempo impede-me de prosseguir este
assunto. O honesto leitor pode esperar em breve mais
sobre estes temas.

FIM

206

NOTAS
I Nuncus. A traduo desta expresso tem sido porventura
uma das maiores fontes de discusso entre os que se ocuparam de
verter o texto para os diferentes vernculos. De um ponto de vista
estritamente lingustico impossvel decidir se Sidereus Nuncius sign~
fica Mensageiro ou Mensagem (das Estrelas). No h dvida de que
Galileu tinha em mente o sentido de "Mensagem", mas tambm
certo que nunca se ops nem corrigiu quando vrios dos seus con~
temporneos usaram o sentido de "Mensageiro". Ao longo dos tempos, vrios tradutores optaram por uma, ou por outra, das possibilidades, mas recentemente a maioria parece ter preferido a traduo
"Mensageiro", baseada sobretudo em questes de tradio. Essa foi a
opo seguida por Edward Stafford Carlos. Stillman Drake e Albert
Van Helden nas suas consagradas tradues inglesas, e por Fernand
Hallyn e Isabelle Pantin nas tradues francesas mais recentes. interessante reparar que, em 1987, Carlos Ziller Camenietzski apresentou
no Brasil a primeira traduo portuguesa, com o ttulo A Mensagem
das Estrelas, mas na reedio de 2009 esse ttulo foi alterado para
O Mensageiro das Estrelas. A mais importante excepo deve-se a
William Shea, que, na sua traduo de 2009, usou o ttulo A Sideral
Message. Uma opo interessante (mas algo radical) foi a do tradutor
espanhol Carlos Sols, que decidiu acentuar o carcter sensacional e
jornalstico do livro de Galileu, baptizando-o de La Gaceta Sideral.
Todos os tradutores apresentam justificao para a sua escolha e
quanto a ns, no tendo sido convencidos pelos argumentos em contrrio, limitamo-nos a seguir a escolha mais habitual. Sobre este
assunto, ver: EDWARD ROSEN, The tide of Galileo's Sidereus Nun~
cius, Isis, 41 (1950) 287-289. EDWARD ROSEN, "Stillman Drake's
Discoveres and Opinions of Galileo, Isis, 48 (I 957) 440-443;
STILLMAN DRAKE, The Starry Messenger, Isis, 49 (1958) 346-347.

2 Patricio, no latim original, no sentido de membro da


nobreza. Galileu pode reclamar sem exagero ser nobile florentino, um
"nobre florentino". A sua famlia tem razes antigas e distintas em
Florena, que se podem identificar a partir do sculo XIII. O nome
orginal da famlia era Buonaiuti. mas a certa altura um ramo tomou
o nome Gamei. O trabalho clssico sobre este assunto o estudo
de ANTONIO FAVARO, Ascendenti e collaterali di Galileo Galilei,

207

Archivio Storico Italiano, 47 (1911) 346-378, mas qualquer boa biografia de Galileu esclarece as suas origens. Veja-se em especial
MICHELE CAMEROTA, Galleo GaMei e la Cultura Scientifica nell'et
della Controriforma (Roma: Salerno Editrice, 2004), pp. 25-37 e as
indicaes bibliogrficas a apresentadas. Pode ver-se a rvore genealgica de Galileu em: Opere, XIX, 17.
3 Galileu foi professor em Pdua entre 1592 e 1610. No final
da sua vida, recordaria essa poca como os melhores dezoito anos da
sua vida (Opere, XVIII, 209). Sobre este perodo veja-se: GIOVANNI
SANTINELLO (ed.), Galileo e la cultura padovana (Padua: CEDAM,
1992), e o captulo III, Patavina libertas, em MICHELE CAMEROTA,
Galileo GaMei e la Cultura Scientifica nell'et della Controriforma
(Roma: Salerno Editrice, 2004), pp. 75-149.

4 Perspicilli. Escrevendo em latim, Galileu usou o termo perspicilium para designar o novo instrumento. Em italiano escrevia
occhiale, e no seu tempo foram correntes os termos occhiale o cannone, canone a veder lontano, cannochiale, ou termos anlogos (vide
por exemplo, Opere, X, 250, 255, 257, 259, 260, 261, 297). O primeiro livro impresso onde surge o termo "telescopium" a obra do
professor romano Giulio Cesare Lagalla, De phaenomenis in orbe
lunae novi telescopii usu a D. Gatileo Galileo nunc iterum suscitatis
physica disputatio (Venetiis, 1612), mas o termo circulava j antes,
tendo sido cunhado aparentemente por Federico Cesi ou (segundo E.
Rosen) por Joannes Demisianus durante um jantar da Accademia dei
Lincei. Sobre esta questo, veja-se: EDWARD ROSEN, The Naming oi
the Telescope (New York: Henry Schulman, 1947). Em Portugal, o
primeiro termo conhecido (1615) longemira, que surge nas notas
das aulas do professor jesuta Giovanni Paolo Lembo (ANTT, Ms.
Liv. 1770). Os tradutores mais recentes empregaram os termos
spyglass (Drake, Van Helden, Shea) , lunette (Hallyn e Pantin), anteojo
(Sols). Hossenfelder no traduz o ttulo mas, um pouco mais
adiante, traduz perspicilium por Augenglass. Ao longo do texto de
Galileu, para evitar anacronismos, usmos sempre o termo "luneta",
mas no Estudo e demais anotaes empregmos o termo que depois
ficou consagrado: "telescpio". Poder-se-ia argumentar que a soluo
mais correcta seria usar aquele que parece ter sido o termo portugus do perodo ("culo"), mas tambm aqui levmos em considerao a tradio mais habitual entre os tradutores.

208

S Perspicilli nuper a se reperti. Muito se escreveu j sobre o


sentido correcto a atribuir a esta expresso, que depende da traduo
do verbo reperio. Drake: "lately invented by him"; Van Helden:
"lately devised by him"; Hallyn: "rcemment conue par lui"; Pandn:
"qu'il venait d'inventer". A posio de Galileu acerca disto foi clara,
embora nem sempre compreendida por todos. Galileu reconheceu
que os holandeses haviam sido os primeiros a fazer um telescpio e
sempre disse que a notcia disso lhe tinha chegado. Por exemplo, no
II Saggiatore (1623) foi completamente claro acerca da prioridade da
inveno, falando de um "Olandese, primo inventor del telescopio"
(Opere, VI, 259). Mas tambm sempre insistiu em que a sua concepo, se bem que posterior, havia sido independente, e no uma cpia
de qualquer telescpio. Veja-se EDWARD ROSEN, Did Galileo daim
he invented the telescope?, Proceedings 01 the American Philosophical
Society, 98 (1954) 304-312.
6 Galileu usou o termo "planetas" para se referir aos corpos
celestes que orbitam em torno de Jpiter, e nunca usou o termo
"satlites", proposto por Kepler. Sobre este assunto, ver o Estudo,
p.80.
7 Cosme II de Mediei (1590-1621), filho de Fernando I (15491609) e de Cristina de Lorena (1565-1637), casados em 1589; acedeu ao trono em 1609, pela morte do pai. No original vem designado como Magno Haetruriae Duei, usando o antigo termo Etruria
para designar a Toscana. Cosme II seria um grande protector de
Galileu. Veja-se: FERDINAND SCHEVILL, The Mediei (New York: Harper, 1960 [orig. 1949]); FURIO DIAZ, II Granducato di Toscana: I
Mediei (Torino: UTET, 1976); J. R. HALE, Fiorence and the Mediei:
The Pattem 01 Control (London: Thames and Hudson, 1977);
RICHARD FREMANTLE, God and Money. Florence and the Mediei in the
Renaissance: Including Cosimo Is Uffizi and its Coilection (Florence: L.
S. Olschki, 1992). Mais especificamente sobre o mecenato cientifico
da famlia Medici, ver os textos e imagens do excelente catlogo: I
Mediei e te Seienze. Strumenti e Macchine neile coltezioni Granducali.
A cura di FILIPPO CAMEROTA e MARA MrNIATI (Firenze: Giunti Editore, 2008). O estudo das relaes entre Galileu e os Medici no
pode dispensar, hoje em dia, os trabalhos de Mario Biagioli a que j
aludimos antes, apesar de, como tambm mencionmos, a sua interpretao ter levantado alguma polmica.

209

8 Sobre o estilo deste prefcio recorde-se a feliz expresso de A.


Battistini quando disse tratar-se de uma dedicatria "piena di cerimoniose genuflessioni verbali". ln: ANDREA BATTISTINI, Ga/ileo e i
Gesuit. Miti letterari e retorica de/Ia scienza (Milano: Vita e Pensiero,
2000), p. 22. Sobre a estrutura e o valor literrio e social destas cartas dedicatrias, veja-se: KEVIN DUNN, Pretexts o/ Authority: Rhetoric
o/ Authorship ln the Renaissance Preface (Stanford: California University Press, 1994) e S. TARQUINI, Simbologia dei Potere. Codici di
Dedica aI Pontefice ne/ Quattrocento (Roma: Roma nel Rinascimento,
2001). Mais especificamente sobre estas cartas na literatura cientfica,
veja-se: NICHOLAS JARDINE, The places of astronomy in earlymodem cu/ture, Journal for the History o/ Astronomy, 29 (1998)
49-62.

9 Sumptas ad sydera ducti. Galileu alude a um passo das Elegias de Proprcio (liv. III, no. 2, verso 19): "Nam neque Pyramidum

sumptus ad sidera ducti", na traduo portuguesa: "Pois nem o


esplendor das Pirmides erguidas at aos astros", in: PROPRCIO, Elegias. Traduo portuguesa de Aires A. Nascimento, Maria Cristina
Pimentel, Paulo F. Alberto, J. A. Segurado e Campos (Lisboa: Centro
de Estudos Clssicos; Assis: Accademia Properziana dei Subasio,
2002), p. 153.
A inspirao para este passo vem de Horcio, nas suas Odes
(livro III, ode 30, versos 1-5): "Exegi monumentum aere perennius 1/
Regalique situ pyramidum altius, II Quod non 'imber edax, non
Aquilo impotens 1/ Possit diruere aut innumerabilis 1/ Annorum
series et fuga temporum." Na traduo portuguesa de Ema Barcelos:
"Erigi um monumento mais duradouro que o bronze, 1/ mais alto
que a construo real das pirmides, que nem o Inverno voraz, nem
o indomvel Aquilo /I ou a srie inumervel dos anos e a fuga do
tempo /I podero destruir." ln: HORCIO, Odes Escolhidas. Texto
latino e verso portuguesa por Ema Barcelos (Porto: Porto Editora,
1975), pp. 52-53.
10

Tempus edax ... invidiosa vetustas. As expresses so de


Ovdio, Metamorfoses, xv, 34. Vid. OVDIO, Metamorfoses, traduo
por Domingos Lucas Dias, voi. II (Lisboa: Vega, 2008), p. 362.
11

210

Tal como a palavra grega Cometes [K0J..lTj1:TJS], tambm o


termo latino Crinitas significa farta cabeleira.
12

13 O episdio do aparecimento do cometa durante os jogos


organizados por Augusto em memria de Jlio Csar relatado por
Suetnio no par. LXXXVIII da Vida de Caio Jlio Csar. Vide
Suetnio, Os Doze Csares. Traduo e notas de Joo Gaspar Simes,
3a ed. (Lisboa: Editorial Presena, 1979), p. 50.
14 Esta carta dedicatria a Cosme II est plena de linguagem
astrolgica. Mario Biagioli trouxe luz do dia o rico simbolismo,
com frequente recurso astrologia, em que Galileu envolveu muitas
das suas descobertas, relacionando-as com a imagtica dos Mediei.
Vide MARIO BIAGIOLI, Galileu Corteso. A Prtica da Cincia na Cultura tJ Absolutismo (Porto: Porto Editora, 2003) [originalmente: Galileo Courtier: The Practice 01 Science in the Cu/ture o[ Abso!utism (Chicago and London: The University of Chicago Press, 1993)]. Sobre
este assunto, veja-se tambm: GUGLIELMO RIGHINI, ~Oroscopo
Galileano di Cosimo II de Medici, Annali dell1stituto e Museo di
Storia della Scienza di Firenze, 1 (1976) 2~-36; H. DARREL RUTKlN,
Celestial Offerings: Asrrological Motifs in the Dedicatory Letters of
Kepler's Astronomia Nova and Galileo's Sidereus Nuncus , in W.
NEWMAN and A. GRAFTON (ed.), Secrets o[ Nature, Astrology and
Alchemy in Early Modem Europe (Cambridge, Mass.: The MIT Press,
2001), pp. 133-172.

15 O centro identificado como o centro do mundo. Galileu


. revela logo aqui na dedicatria, sem margem para dvidas, a sua
opo coperniciana. Este passo tem o interesse de ser a primeira
expresso pblica conhecida do copernicianismo de Galileu. Mais
adiante, j no final do livro, referir-se- explicitamente ao "sistema
coperniciano" (na p. 205). Recorde-se que a dedicatria e as ltimas
pginas do Sidereus Nuncius foram as derradeiras partes a serem escritas por Galileu, sensivelmente nos mesmos dias. O perodo de rotao de Jpiter em torno do Sol de 11 anos e 315 dias.
16 Mediurnque coeH. Meio do cu: termo astrolgico. A interseco da eclptica com o meridiano do lugar.

211

17 Orientalemque angulum sua Regia illustrans. O ngulo


oriental o formado pela interseco da eclptica com o horizonte
oriental, isto , refere-se ao signo que est a nascer. O passo tem
alguma dificuldade de traduo que, no entanto, j foi resolvida pelos
anteriores tradutores. O ablativo "sua Regia" tem aqui valor instrumental e refere-se casa regida por Jpiter, isto , Sagitrio. Galileu
d, portanto, uma indicao temporal bastante precisa: Jpiter encontrava-se no ponto mais elevado da sua trajectria e o signo Sagitrio
estava a nascer. Estes factos so confirmados nos dois horscopos
(cartas natais) de Cosme II que Galileu fez (s um est completo).

18 Galileu fora tutor de matemtica do jovem Cosme no Vero


de 1605 (Opere, X, 144-145), em Outubro de 1606 (Opere, X, 158-162), e novamente no Vero de 1608 (Opere, X, 214-215). Em
1606 dedicou a Cosme o seu Le Operazioni de! compasso geometrico et
militare (Padova, 1606) (vid. Opere, II, 367-368).

19

Galileu relembra e reafirma a sua origem toscana.

20

4. Idus Martii. Isto , 12 de Maro.

21 O Conselho dos Dez era o rgo que tutelava as questes de


segurana interna da Repblica Veneziana, em que se inclua tambm
a censura dos livros. A autorizao de publicao do livro foi dada
pelo Conse!ho dos Dez, depois de o livro ter sido examinado pelos
Reformadores [Riformatorz] da Universidade de Pdua. interessante
observar que no relatrio que foi enviado pelos Riformatori o livro de
Galileu tem o ttulo de Astronomica denuntiatio ad astro logos (Opere,
XIX, 227-228). Sobre os mecanismos de exame e censura de livros
neste perodo em Veneza veja-se a obra clssica e indispensvel de
PAUL E. GRENDLER, The Roman Inquisition and the Venetan Press
(Princeton: Princeton University Press, 1977). Elementos complementares sobre esta questo por GAETANO COZZI, Religione, moralit e
giustizia a Venezia: vicende della magistratura degli Esecutori contra
la Blasfemia, in GAETANO COZZI, La Societ Veneta e ii suo Diritto
(Venezia: Fondazione Cini, 2000), pp. 65-148.

22 Astronomicus nuncius. Embora acerca da correcta traduo


da palavra "nuncius" no ttulo Sidereus Nuncius tenha havido sempre
uma diversidade de opinies entre "mensagem" ou "mensageiro", a

212

expresso "astronomicus nuncius" tem sido sempre traduzida com o


sentido de "mensagem astronmica". Astronomicus nuncius parece ter
sido o segundo ttulo que Galileu pensou para o livro, j que antes o
havia designado por Astronomica denuntiatio, e depois passou a chamar Sidereus Nuncius.
23 Cosmica Sydera. Como se explica no Estudo, esta parte do
texto foi impressa antes de Galileu ter recebido as instrues para
alterar o nome para "estrelas de Mediei". Ver p. 88.
24 O famoso Catlogo de Ptolomeu, nos livros VII e VIII do
Atmagesto, listava 1022 estrelas. Vide Ptolemy's Almagest. Translated
and Annotated by G. J. Toomer (Princeton, New Jersey: Princeton
University Press, 1998), pp. 339-399. Para estudos mais avanados,
ver: Cl.AUDIUS PTOLEMAUS, Der Sternkatalog des Almagest. Die arabish-mittelalterliche Tradition, ed. Paul Kunitzsch, 3 vols. (Wiesbaden,
1986-1991) e GERO GRASSBOFF, The History o[ Ptokmy's Star Catalogue (New York; Springer, 1990).

terrestres diametros, no original. Tem sido muitas vezes


interpretado como um lapso de Galileu, referindo "dimetros" terrestres quando deveria dizer "raios", mas corresponde na verdade a um
uso muito peculiar do termo por Galileu, que escreve "dimetro"
quando quer dizer "semidimetro" [Le raio], dizendo ento "dimetro
inteiro" quando se refere ao "dimetro". Na traduo usmos a terminologia actual. Veja-se EDWARD ROSEN, Galleo on the distance
between the Earth and the Moon, Isis, 43 (1952) 344-348.
25

Como evidente, se as distncias lineares so aumentadas 30


vezes, a superfcie de um corpo aumentar 302 = 900 vezes e o seu
volume 303 27 000 vezes.
26

27 Erraticas stellas. Alm desta designao, Galileu tambm usa


vagam para referir-se aos planetas, por oposio s estrelas fixas.
28 Para acompanhar a analogia que Galileu prope preciso
recordar que as e10ngaes de Vnus e Mercrio so sempre bastante
limitadas. Mercrio nunca est a mais de 28 do 50\' e Vnus, nunca
a mais de 45. A noo de que Vnus e Mercrio circulam em torno
do Sol muito anterior ao sistema de Coprnico.

213

29 Signific;,. que esta parte do texto foi escrita pouco depois da


descoberta dos satlites de Jpiter, isto , em meados de Janeiro de
1610.

Diuina prius aluminante gratia. A noo de ter sido especialmente iluminado por Deus para conseguir o descobrimento do
telescpio e, depois, dos novos fenmenos celestes, no , como se
poderia pensar primeira vista, um mero floreado literrio. Galileu
esteve sempre profundamente convicto de ter sido objecto de uma
especial eleio por Deus, s a ele concedida, e refere-o repetidamente. Por exemplo, Opere, VI, 383; X, 280; XI, 80.
30

31 Menses abhinc decem fere. No manuscrito: "h cerca de


oito meses" ("menses abhinc 8 fere", Opere, III/I, 18), alterado
depois pelo prprio Galileu.

32 rumor... increpuit. Galileu InSIStiU sempre em que S lhe


chegara uma notcia do telescpio e que, apenas com base nesse
informe, snho, havia sido capaz de reconstruir o instrumento.
Alm deste passo, assim o afirma numa carta de 29 de Agosto de
1609 a Benedetto Landucci (Opere, X, 253), e tambm no II Saggiatore (Opere, VI, 258).

33 quodam Belga. O termo tem uma acepo muito lata.


Hallyn considera que o termo "ne peut tre traduit que par une
priphrase" e prope: "un habitant des Provinces des Pays-Bas"
(HALLYN, p. 117). No II Saggiatore (I623) Galileu usa o termo "un
Olandese" (Opere, VI, 258).

34 Iacobo Badovere. Refere-se a Jacques Badouere (Badouer,


Badovere, Badoire), nobre francs de uma famlia de origem veneziana. Estudou na Universidade de Pdua entre 1598 e 1599, ficando
alojado na casa de Galileu, com quem teve aulas privadas de assuntos
cientficos. Ao regressar a Frana tornou-se secretrio do rei Henrique N. Nascido no seio de uma famllia protestante, converteu-se ao
catolicismo em 1604. Sobre Badovere: ANTONIO FAVARO, Amici e
corrispondenti di Galileo Galilei: Giacomo Baduere, Atti dei Reale
Istituto 1&neto di Scienze, Lettere ed Arti, 65 (1905) 193-201; B.
ULIANICH, Badoer, Giacomo, in Dizionario Biografico degii Italian

214

(Roma: Istituto delta Encidopedia Italiana, 1960), vol. 5, pp. 114-116; FRANCO MUSARRA, Giacomo Badovere e il problema dei
'Libertini', Ateneo Vneto, 11 (1973) 121-137.
3S Galileu repetir noutros locais que chegou a mveno do
telescpio por especulaes da "teoria das refraces", mas, como j se
explicou, no foi certamente assim que as coisas se passaram. Ele
nunca chegou a dominar os princpios pticos subjacentes ao telescpio e parece nem sequer ter compreendido a teoria do instrumento
quando foi apresentada por Kepler na Dioptrice (1611), como, alis,
confidenciou a um visitante (Opere, XIX, 590). Galileu aperfeioou
os seus telescpios por tentativa e erro, experimentando, numa sucesso de melhoramentos certamente notvel, mas muito mais artesanal
do que terica.

36

Um destes telescpios foi oferecido ao Senado de Veneza.

37 TeUuris dametros. De novo, o uso de "dimetros" a significar "semidimetros", isto , raios. Corrigimos na traduo.

38 Note-se como Galileu distingue claramente entre a nitidez da


imagem de um telescpio e a sua ampliao.

39 O procedimento' aqui descrito no originalmente de


Galileu, sendo o utilizado pelos fabricantes de lentes de finais do
sculo XVI. Uma tcnica muito semelhante vem descrita na obra de
Benito Daza de Valds, Uso de los Antojos (1623).

40 Galileu subscreve uma teoria extramissionista (ou emlSSIQnista) da viso segundo a qual os raios saem do olho; infelizmente a
explicao dada no totalmente dara.

41 No manuscrito do Sidereus Nuncius pode ver-se um diagrama, muito simples, de um telescpio que parece mostrar duas lentes convexas (Opere, IIIII, 19). O diagrama que foi depois impresso
ainda mais simplificado, a tal ponto que praticamente intil. Em
particular, Galileu no faz qualquer tentativa de explicar o ponto
essencial, isto , como se formam as imagens. Pode observar-se, contudo, que, de acordo com o desenho, todo o efeito ptico parece
provir da objectiva (convexa), enquanto a ocular (concava) parece no

215

alterar de forma significativa o trajecto dos raios. Como se explica no


Estudo introdutrio, isto parece estar de acordo com o que se julga
ter sido a compreenso de Galileu da ptica involvida.
42 Esta promessa nunca foi cumprida; Galileu nunca apresentou
a sua teoria do telescpio, apesar de, em anos seguintes, no li
Saggiatore (1623) (Opere, VI, 259), no Dialogo sopra i due massim
sistemi (1632) (Opere, VII, 388-389), e em alguma correspondncia
dispersa, ter dado indicaes (mas sempre muito vagas) acerca da desses princpios tericos. Os leitores do Sidereus Nuncius, contudo,
recordaram-lhe, por vezes, a promessa feita (Opere, XII, 281).

43 Como Galileu iniciou as suas observaes telescpicas da Lua


em meados/fim de Novembro, o passo indica que esta parte do texto
foi redigida em meados de Janeiro, isto , que foi uma das primeiras
partes a ser escrita, j que se pode estabelecer o incio da redaco do
Sidereus Nuncius em 15 de Janeiro de 1610.

44 Muitos dos pargrafos relativos s observaes da superfcie


da Lua so retiradas da carta de 7 de Janeiro de 1610 (Opere, X,
273-277).

45 Pertundere. Galileu usa quase sempre o termo "perfundere"


quando se refere iluminao da Lua pelo Sol, um termo que remete
mais para uma teoria da impregnao do que para uma teoria de
reflexo. Sobre as teorias da poca relativas origem e aos processos
associados luz da Lua indispensvel consultar a obra de EILEEN
REEVES, Panting the Reavem, Art and Science in the Age 01 Galileo
(Princeton: Princeton University Press, 1997).

46

Trata-se da linha que modernamente se designa por "termi-

nador".
47 Quadratura a pOSlaO de um astro que se encontra a 900
em relao ao Sol. Na Lua a primeira quadratura o quarto crescente.
48 o UnlCO passo onde Galileu deixa entender que j antes
dele se havia defendido que a Lua era como uma outra Terra. Na
verdade, como se explica mais no texto, muitos autores da Antigui-

216

dade, com especial destaque para Plutarco, haviam defendido que a


Lua era como a Terra, com montanhas e vales.
49 Galileu pensa que h gua na Lua. Mais tarde mudar de
opinio (Opere, VII, 125; XII, 240).
50 A cavidade tem sido geralmente identificada com a cratera
A1batnio, embora no seja possvel faz-lo com segurana absoluta.
O desenho de Galileu est manifestamente exagerado, para tornar
mais convincente a semelhana entre a Lua e a Terra, e a cavidade
tem uma circularidade e um tamanho que no se vem em qualquer
cratera verdadeira da Lua. Kepler achou que esta enorme cavidade
pudesse ser uma construo de habitantes da Lua; KEPLER, Dissertatio
cum nurtcio sidereo (Praga, Daniel Sedesanus, 1610), vide Johannes
Kepler Gesammelte Wrke (Mnchen: Beck, 1937-), vol. IV, pp. 299.

Posteriormente, numa carta de 1 de Setembro de 1611 ao


jesuta Christoph Grienberger (Opere, XI, 190-192), Galileu apresentou uma explicao mais detalhada da razo porque o bordo da Lua
se v perfeitamente circular apesar das cadeias de montanhas.
51

52 Inicialmente, isto , desde 1604, ano em que apareceu uma


supernova, Galileu defendeu a ideia de que a Lua teria uma atmosfera (Opere, II, 282), posio que aqui tambm explicita. Tudo leva a
crer que comeou a mudar de opinio nos anos imediatamente
seguintes publicao do Sidereus Nuncius, e, na Segunda Jornada,
no Dialogo sopra i due massimi sistemi (1632), descarta j essa possibilidade (Opere, VII, 125-126). Ver ainda Opere, XII, 240; XVIII,
240.
53 Para mais informao sobre estes clculos e os parmetros
usados, veja-se Pantin, pp. 70-73.

54 Como evidente, Galileu usa valores aproximados. A questo das unidades de medida antigas habitualmente complicada, mas
neste caso tem uma explicao fcil j que a milha itlica foi das
mais divulgadas. Trata-se da milha romana (ca. 1478 m), que foi
muito conhecida e usada em toda a Europa com o nome de "miliare
vetus" ou milha itlica.

217

55 A demonstrao da altura dos montes da Lua foi contestada


por um Johann Georg Brengger, e depois defendida por Galileu,
numa troca de correspondncia entre finais de 1610 e o incio de
161l. Vid. Opere, X, 461-462, 466-473; XI, 13-14, 38-41.
56 Galileu vai explicar o fen6meno da luz cinzenta ou luz cendrada (s vezes tambm luz cinrea) da Lua. Vide RONALDO ROGRIO
DE FREITAS MOURO, Dicionrio Enciclopdico de Astronomia e Astronutica (Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1987), p. 492. Como Galileu explica, o fenmeno foi por ele observado h anos atrs, sem
telescpio. Este assunto tratado extensamente na obra de EILEEN
REEVES, Painting the Heavens, Art and Science in the Age of Galileo
(Princeton: Princeton University Press, 1997).

57 Cognatio atque similitudo inter Lunam atque Tdlurem. A


insistncia na similitude entre a Lua e a Terra (e at provavelmente a
escolha da palavra cognatio) remete indirectamente para o copernicianismo. Vide De revolutionihius, I, 10: "Tellus quoque minime fraudatur lunari ministerio, sed ut Aristoteles de animalibus ait, maximam
Luna cum terra cognationem habet" (De revolutionibus, 1543, foI.
9 v). Infelizmente, a verso portuguesa de referncia, por A. Dias
Gomes e Gabriel Domingues, [NICOLAU COPRNICO, As Revolues
dos Orbes Celestes (Lisboa: Fundao Calouste Gulbenkian, 1984)],
apresenta na p. 53 uma traduo algo deficiente deste trecho: "Tambm a Terra no nada prejudicada com a companhia da Lua, mas
como diz Aristteles no seu livro De animalibus, possui uma afinidade ntima com a Terr', onde deveria estar, na ltima parte: "mas
como diz Aristteles no seu livro De animalbus, a Lua possui uma
afinidade ntima com a Terr'.
58 Sextilo. Aspecto que corresponde a uma diferena angular de
60; Conjuno (0), Oposio (180); Quadratura (90), Trino
(120).
59 o UI1lCO passo em que Galileu faz uma aluso directa ao
planeta Vnus no Sidereus Nuncius, mas sem dar qualquer indicao
das suas possveis fases.

60 Systema mundi. Anuncia aqui e num passo um pouco mais


adiante que pretende escrever uma obra sobre o sistema do mundo.

218

A 7 de Maio de 1610, ou seja, poucos dias depois da publicao do


Siderem Nuncius, numa carta a Belisario Vinta, listando as obras que
planeava escrever, Galileu refere um "De sistemate seu consttutione
universi, concetto immenso e pieno di filosofia, astronomia e geometria" (Opere, X, 351). A obra a que alude s6 surgiria mais de trinta
anos depois e trata-se evidentemente do Dialogo sopra i due massimi
sistemi (1632). Embora as origens do termo "sistema" [crcr't1]I.lU,
.rystema] radiquem no sentido que lhe era dado pelos est6icos da antiguidade, a expresso "sistema do mundo" [.rystema mundt] s entrou
no vocabulrio corrente da astronomia no final do sculo XVI. Sobre
a expresso "sistema do mundo", ver: MICHEL-PIERRE LERNER, The
origin and meaning of "World System", Journal for the History 01
Astronomy, 36 (2005) 407-44l.
61

Isto , se for um eclipse.

62 De novo volta a referir-se obra que pensava escrever e que


viria a ser o Dialogo sopra i due massimi sistemi (1632). Ver a nota 60
para mais informao.

63 Um excerto muito importante. A ideia de que, com o heliocentrismo, a Terra teria sido afastada de uma posio priviligeada no
centro do Mundo e, portamo, menorizada, um dos clichs herdados
do Iluminismo, e que hoje em dia domina a cultura popular. Mas
uma noo errada, que no corresponde ao que os contemporneos
pensavam e deixaram registado. Importa recordar que a posio da
Terra do geocentrismo, no centro do mundo, sempre foi considerada
como a mais ignbil. O centro era tambm "o fundo", o "em baixo".
Foi o heliocentrismo coperniciano que elevou a Terra e o Homem a
uma nova dignidade. Galileu foi sempre muito claro acerca disto e
voltou a insistir com veemncia neste aspecto anos depois, no Dialogo
sopra i due massimi sistemi (1632), pela boca de Salviati, quando este
declara: "quanto alia Terra, noi cerchiamo di nobilitarla e perfezionarla, mentre proccuriamo di farIa simile a i corpi celesti e in certo
modo metterla quasi in cielo" (Opere, VII, 62). A ideia de que o centro era um lugar de especial nobreza foi j refutado pelos mais eminentes his~oriadores, como, por exemplo, Arthur Lovejoy: "But the
actual tendency of the geocentric system was preciseJy the opposite,
for the center of the world was not a position of honor; it was rather
the place farthest removed fcom the Empyrean, the bottom of the

219

creation, to which the dregs and baser e1ements sank. The actual centre indeed was hell", ARTHUR O LOVEJOY, The Great Chain 01 Being
(New York: Harper and Row, 1960), pp. 101-102. A opinio de que
o centro o pior lugar do mundo aparece claramente em Aristteles
(De caelo, liv. II, cap. 3, 293 a) e em Ccero (De natura deorum, liv.
II, cap. 6, 17), por exemplo. Em 1640, John Wilkins defendia que o
principal argumento contra o copernicianismo a ser refutado era
aquele "fram the Vleness of our Earth, because it consists of a more
sordid and base Matter than any other part of the World; and therefore must be situated in the Center, which is the worst place, and at
the greatest distance from those Purer incorruptible Bodies, the Heavens", A Discourse concerning a new planet, tending to prove, that
('tis probable) our Earth is one of the Planets, in JOHN WILKINS,
Mathematical and Philosophical W0rks (London: John Nicholson,
1708), p. 200. Sobre este assunto, vide REMI BRAGUE, Le gocentrisme comme humiliation de l'homme, in R. BRAGUE et J. F.
COURTiNE (eds.), Hermneutique et ontologie. Hommage P. Aubenque
(Paris, 1990), pp. 203-223, depois como: REMI BRAGUE, Geocentrism as a humiliation for man, Medieval Encounters, 3 (I997) 187210; DENNIS R. DANIELSON, The great copernican clich, American
Journal 01 Physics, 69 (2001) 1029-1035; DENNIS R. DANIELSON,
The bones of Copernicus, American Scientist, 97 (2009) 50-57;
DENNIS R. DANIELSON, Myth 6: That copernicanism demoted
humans fram the center of the cosmos, in: RONALD L. NUMBERS
(ed.), Galileo goes to jail and other myths about science and religion
(Cambridge, Mass. and London: Harvard University Press, 2009),
pp. 50-58.

.
64 Rationibus sexcentibus. Galileu escreve, literalmente, "selScentos argumentos", com o sentido de muitos ou inumerveis.
Primae ... magnitudinis. O termo moderno ("magnitude")
refere uma quantidade adimensional e supe j uma compreenso do
fenmeno do brilho estelar que Galileu no tinha, e por isso traduzimos sempre por "grandez'. Tal como os antigos, Galileu associava o
brilho das estrelas sua grandeza fsica real: as estrelas mais brilhantes eram, por conseguinte, maiores. A escala de grandeza estelar teve
a sua origem pelo sculo segundo a. c., quando Hiparco classificou
as estrelas visveis a olho nu em seis grupos. As mais brilhantes foram
65

220

chamadas de primeira grandeza, as outras a seguir de segunda grandeza e assim em diante, at s de sexta grandeza. Na verso portuguesa do Atlas Celeste de Flamsteed, edio de 1804 [Atlas Celeste,
arranjado por Flamsteed (... ) Primera edio portugueza, revista e correcta pelo Doutor Francisco Antonio Ciera, e pelo Coronel Custdio
Gomes Vi/las-Boas (Lisboa: na Impresso Rgia, 1804)] usa-se ainda o
termo "grandeza". Sobre magnitude estelar, ver: MAxIMO FERREIRA e
GUILHERME DE ALMEIDA, Introduo Astronomia e s Observaes
Astronmicas (Lisboa: Pltano, 1995), pp. 196-201.
66 Galileu recorre a uma curiosa analogia, comparando os raios
em torno das estrelas a cabelos e usando ao longo do trecho a terminologia correspondente: intonsa, crines, cape/latura. Assim, uma estrela
com a sua irradiao como se no tivesse o cabelo cortado
(intonsa).

67 Galileu voltar a este assunto do dimetro aparente das estrelas fixas em outras ocasies. Por exemplo, no II Saggiatore (1623)
(Opere, VI, 363), e num passo importante, na terceira jornada do
Dialogo sopra i due massimi sstemi (1632) (Opere, VII, 387-388).
Vide HAROLD L BROWN, Galileo on the tdescope and the eye,
Journal o/ the History o/Ideas, 46 (1985) 487-501.

68 Refere-se a Sirius (a-Canis Major), a mais brilhantes das


estrelas visveis. Sobre Sirius, veja-se: RICHARD HINCLEY ALLEN, Star
Names. Their Lore and Meaning (New York: Dover, 1963), pp. 120-129; PAUL KUNITZSCH and TIM SMART, A Dictionary o/ Modem Star
Names. 2nd revised edition (Cambridge, Mass.: Sky Publishing, 2006),
p. 22. Para a terminologia portuguesa correntemente em uso veja-se,
por exemplo: MAxIMO FERREIRA e GUILHERME DE ALMEIDA, Introduo Astronomia e s Observaes Astronmicas (Lisboa: Pltano,
1995).

69 Em portugus pode dizer-se Ocion ou Orionte, mas esta


segunda designao tornou-se mais habitual entre os astrnomos.

70 Plures quingentis. Tambm aqui no se deve tomar esta


expresso letra. Galileu no est a dar um o resultado numrico
preciso de uma contagem que tenha feito, mas simplesmente a querer significar uma grande multido de estrelas.

221

71 As trs estrelas no cinturo de Orionte so as conhecidas


"trs Marias": Mintaka (o-Orionis), Alnilam (e-Orionis) e Alnitak
(-Orionis). Entre as seis da espada conta-se a nebulosa de Orionte
(M42) que, como se explica no Estudo, estranhamente Galileu no
refere (supra, p. 74).

72 Seis so mais brilhantes do que a quinta grandeza; a stima


mais brilhante do que a sexta grandeza, mas geralmente s perceptvel a pessoas com muito boa acuidade visual. Sobre as Pliades
no Catlogo de Ptolomeu: Ptolemy's Almagest. Translated and Annotated by G. J. Toomer (Princeton, New Jersey: Princeton University
Press, 1998), p. 363.
73 Essentia. O termo causa alguma perplexidade de traduo,
mas aqui est usado no sentido de substncia. Alis, como assinalou
Isabelle Pantin (PANTIN, p. 81, n. 101), este o termo empregue na
traduo de Aristteles, com comentrios de Averris, na edio de
Giunta, (Meteor. I, cap. 6, relativo a Meteor. 18 344bl1: De Lactei
circuli essentia opinio propria, Veneza, 1562, t. V, 410r).

74 O mais importante estudo das concepes antgas acerca da


Via Lctea encontra-se na obra de STANLEY L. JAKI, The Milky ~y:
An Elusive Road for Science (New York: Science History Publications;
Newton Abbot: David and Charles, 1973).
75 O Prespio [Praesepe] (M44) , que os gregos designavam por
Manjedoura, est na constelao do Caranguejo (Cncer): os Aselos
(do latim, Asellus, -i, diminutivo de Asinus, ou seja, burrico, jumento)
so as duas estrelas grandes da gravura: Asellus Borealis ou Burro do
Norte (r-Cancri), e Asel!us Australis ou Burro do Sul (o-Cancri).
Sobre a mitologia associada ao Prespio veja-se o livro de ANTNIO
MAGALHES, Mitos no Cu (Lisboa: Gradiva, 2004), pp. 99-100, de
onde copio a seguinte explicao: "Para Ptolomeu e para os Gregos,
Gama e Delta eram Onoi, os Asnos. Os latinos chamaram-lhes
Aselli ou "Asili , com o mesmo significado, donde resultou a designao actual, "Asellus. Os nomes nas diversas lnguas eram em geral
equivalentes a estes termos e tambm a referncia aos burros em volta
da manjedoura".

76

Isto , entre 7 de Janeiro de 1610 e 2 de Maro de 1610.

222

77 Hora sequentis noctis prima. A primeira hora da noite no


se refere uma hora depois da meia noite. No tempo de Galileu, o
tempo era contado a partir do pr do sol e o dia civil comeava e
terminava com o pr do sol. A primeira hora em Pdua a 7 de
Janeiro de 1610 comeou por volta das 16h30.

Nesdo quo Fato ductus. Cumprindo a vontade dos deuses,


como um heri pico.
78

79 Segundo as Ephemerides coelestium motuum (Veneza, 1582)


de G. A. Magini, que Galileu possua, Jpiter seria retrgrado de 8
de Outubro de 1609 at 4 de Fevereiro de 1610.
80 min: O. sec: 40. Aqui e em ocorrncias semelhantes simplificmos a traduo omitindo os zero minutos e escrevendo apenas os
segundos.

81 Figura corrigida de acordo com o que se tornou habitual em


algumas edies modernas do Sidereus Nuncius (por exemplo, as de
Van Helden e Shea): no original falta uma estrela que foi inserida,
entre parntesis rectos.

82 Entre 30 de Janeiro e 13 de Fevereiro Galileu encontrava-se


em Veneza, para tratar de assuntos relacionados com a publicao do
livro, e foi a que fez as observaes nessas noites.

83 O original tem Ho.1.m.4, mas trata-se de um lapso de Galileu (que, alis, tambm se verifica no manuscrito). Em vez de 4
minutos deve ser 40 minutos. Corrigimos na traduo.

84 Figura corrigida. No original falta uma estrela que foi inserida, entre parntesis rectos.

85

Aqui trata-se da estrela fixa. Um lapso de Galileu.

86 O valor real de cerca 16 dias e 18 horas. Na altura em que


escreveu o Sidereus Nuncus, Galileu ainda no havia determinado o
perodo dos satlites de Jpiter - um dos seus mais notveis feitos
em astronomia -, mas j concluira que os perodos so maiores
quanto mais afastados de Jpiter esto os satlites. Galileu no tira

223

mais ilaes desta observao, mas ela de extremo significado.


Alguns historiadores sugeriram que este argumento teria desempenhado um papel central na aceitao do sistema coperniciano: "I
would suggest that this realization that the earth could likewise keep
the moon in tow was absolutely central to Galileo's conversion to a
strong. enthusiastic heliocentrismo Later, when he had determined the
periods of the circumjovials. he realized thar the innermost satellite
was rhe quickest to round Jupiter, the outee satellite was the slowest,
and so on. Behold! A miniature Copernican system!", OWEN GINGERlCH, Truth in Science: Proof, Persuasion, and the Galileo AfIain> ,
Perspectives on Science and Christian Faith, 55 (2003) 80-87, cito na

p.84.
87 A nica aluso directa ao nome de Coprnico e ou do sistema astronmico por ele proposto. Na Dedicatria, contudo, Galileu
j deixara clara a sua adeso ao heliocentrismo copernidano.

88 Um passo importante em que Galileu, sem fazer uma identificao explcita, ataca o modelo de Tycho Brahe e os seus apoiantes
(e no o modelo ptolomaico). Note-se que a comparao estabelecida entre Jpiter e os seus satlites e a Terra com a Lua. Vide WADE
L. ROBISON, Galileo on the moons of Jupiten., Annals o/ Science. 31

(1974) 165-169.
89 Movimento oval. Galileu nunca deu crdito proposta revolucionria de rbitas elpticas apresentada por Kepler na Astronomia

Nova (1609).
90 Deve notar-se que o primeiro destes fenmenos descritos por
Galileu - o aumento das luminrias pelo efeito dos vapores perto do
equador no rcal. Quanto ao bem conhecido efeito do aumento do
Sol e Lua perto do horizonte era sabido de h muito tratar-se de
uma iluso devido perspectiva.

91

Refere-se novamente ao que vir a ser o Dialogo sopra i due

massimi sistemi (1632).

224

GALILEU GALILEI
S/DEREUS NUNe/us
Reproduo facsimilada da edio de Veneza,
Tommaso Baglioni, 1610

SIDEREVS
NVNCIVS

MAGNA, LONGEQVE ADMln.AnlLlA


!>pl.'dacula r~ndeD6 ~ fufj,icicodaq1re propom:ns
vnicuiquc .. pr:rfcrrun vero
P lJ 1 L O S O P II IS, <11'1 AS 7'.Iro NO M I S ~ 'lN" J

GALILEO GALILEO
PATRITIO FLORENTINO
Pat311ioi GYl110anj Publico Mathematico

P E R S PI C I L L I

){lIperfcrcpertiberle/icioftml obft1ltat:zin lP~ F.ACIE, Fl'X1S rN::


'Nj'MEJUS, UCT E.O CIR,.CPLO, STE!LI S '1\!-BPLOSlS,

Jppmne "Pero in
~V A T V O'R P L A N E T J S.
Cire.l J o V I S Srcll:lIU di(paribus intcruaIlis, atque pcriodis. celcri
lue mirabili circu mlloluts; <juos. nemini in bane vfque
dienn cogniccs. nouifftme Author deprzbcr.dit rrnJlus; :1rque

MEDICEA SIDERA
NVNCVPANDOS DECREVIT ..

V ENETlIS, ApudThomamB.tglionum. M De X.
$lIleriDY1'lm Per"'iIl.> & prtrlilegifl.

,'1.
[227]

SERENISSIMO

COSMO MEDICES II.


MAGN O HiETRVRllE
D

vC

I 1111

'1\.ttclarum fim"

Allple hUlIlI!11itatis

pIe num tOrUm jUft mflitutum, qui


excellentium f7./irtute "'PirOrUTIJ tU
prttclare g.eflAs Ab imlid,a tutari ~
eorumque immoltAlitate digna no ..
mma ab cbllUione , atque Imcri/tI
'Vindicare conal; flnt. Hine Ad mcmor;am paflerita.
tit prodrttt ImAgines, "'Pel mart/Jore inJculpttt, "Vel ex
tt,f. fiatt; hinc POjitlC ..1tlflt tA1I1 pedelires''fu1n..J
cqu~flresj hinc Co/umnarum,at'fue 7Jyramidum,"Ptin ..
quit il!e,fomptur ad Sydera dua,; hinc.denique'VrIJfs
a:dip"catl?, {orumquc I11fignittt IJomimbus , 'luos gral"
pojleritAS II:ternit ati comrnendandos exi!hmault'. Eiu]:
TI10dltfi mimbumanlt mentis conditio J "'Pt "ifi alJidu;s
rcrum fimu!acris m tam extrin(uus irrumpentibus
ptdfctur, omnis ex illa recordatio lad/e eJ/luat.
Ve'llm alij firrora, ac diulttrtJiora j}eflanleS,ttte r ..
?Ulm fumN10rum 'Virorum prttconium non fox,ac me..
eA. 2.
tal/is
[229]

tal/ii ,{eJ ."'fu/rllmtufl(Ji~ & lJ(()rruptis li/fera ..


rum 11I0mlmem;s conftcrarunt. eAt 'luid ego ~fJ4 C01l:memoro I 'Juaft t"f/(ro humana fllertlA /;is contenta reI.itmibus J -vlterilis progredi non fil 4Ufa) attamfn /Otlgius illa prolficiens" cum optm~ intelf,geret omnia hUmana monumenttl, t"f/i, tr:mpeflat!J "' 'Veluflate ftl,ndcrn
interirl', incorrt'ptiora Signa ex.cogitauit, jlJ qlla Tem.
ptlS edax, 41'lue itmidio/. Pttujltts nuli"1II ftbi itu -vin..
d/carrt. ln elE/um ittl,quem1;rans,clarijJimolumSy..
JcrUill1'i(tis.> fempiternis illisOrbi/"u eom1lJ nom:ntl
confign4uit;l 1ui 06 t.f,re,gitl, ac proft diuntl, flcinord.
Iligm ha!.u font, qui 'VnJ cum eA.flris ~uo ftmpiter ...
110fruerentur. ~am 06 rem 11011 prius 10uis:1 (!..'ll ar. tis, .5l-1ercurij , Hercl!lis" citterorumquc heroum''l"rJ..
rum '11~tnini6I1s Stellit tl,fpeUtl,11ttlr "l"Ja ohftldr.tbi- .
tur" q"m ipforum Syderum jplendor extinguatur.
Boc tl,utem hl41J1t1,1M I"gtl,citdtis inumlunl cum primis
nflbile tl,C lIlirAnd"m mu/tortlm iam flc"lQrum interIltI,/lo exoleuit, priftis heroifJus lucid.u il/ll,l fides oc~
C"1'tUJtibuS, If.C fio qUA(i jure tencntibus: in quorum
c4tum fiuftrA piel4s eAlIgu.fti /u/ium C~forem coallare conata e{J: nam (:umStc/J"mju() tempore exorttl,fIJ
ex ijs" qutJt Gr.eri Cometas, noflri Crinitas ""..,ocant,
lultum ...\ydus nuncu/,arl "Poluiffet,breui illae'#tI,nefienl,
tant.e cupldUlltis jpem tlelufit. At'Jui lJ11ge 'Verio ..
ra, ac filiciora.l 7>rl11ceps S ere1J~ffime, Celjiludini tute.
poJJi$TIIUS Au.~urari ; n411J 'VIX dum in terris imrnortalia tl,mm; IUI decora [u/gere C4perllnt, cum;n CallS 111j

,;t/4 ~.1Jcr~ft l ()fI,runJ~ 'lHIC tAl1'1esam /mg u4 P'4Han ..

[230J

!
Jlantiftitn41 'Vir/llttI IU41 in (JtJ1lJt ttmpusl0'luantur,
'" ,elebrlm. En igitur ,!ualuor Sydcr4 tuo ,",lytO "o ...
mini referu4ta) neljue i#a de gregario J ae minus in{lgni inerrantium numero, fld ex illuflr; 'Vagantium
lJrdine , qu~ quidem difparibul ;nterfo mOlibus tir ..
,um Iouil ~'te"am e~terarum lIJbi/1]imam, tan'luam
germana tius pr9geniel) mrfos fuos) or"esque (onft...
lln! ce/eritAre mirab;!i interea dum '7.JnAntmi con ...
cordia cirea mundi eentrum, cir,a Solem nempe tE'''
fi/m, oml1ia fimul duoderimo qU0'lue Anno magnas
CO"UO!Uti011eS ablluunt. 'Vt a"tem nclito Celfiludi11is tUd: nomini pr" c&teris nONOS bofle 'PlanetAS de ..
fli11ltrem, 'pfmet Syderum Opifex perfpicis 14rg.umtn
tis me admonere 'VijUs efl. Etenim que1IJAdmoduIII
bte Stell.e tamquam Ioue digna proles nunquam ab illie,,s latere, nij exguo interual/o di/cedunt; ila qllis
iglJOrat clementia1n, animi manfoetNdinem J moru",
foatltitatem, regij fangllinis (plendorem, in alioni..
Ims mllieflarem J authoritatis ~ &' lm/,erq in alios
mplitnJinrm, qUdi qUidt'm omnia in tll4 Ce/fitudme
fi6i dortliclllUm, fAC fldem collocarunt ~ quis inqutt11l
ignorat /JtC omnia ex benignijJimo lluis Afiro, Ihu,,dum 7JCUffJ omlzillm bonorum fintem, emanre? 11Ippiter, [u/,/,iur inquarn, primo CeljitJidmis tu.e ortll
turbidos H()ri~1Jtis "Ptf/,ores iAm trtm/gr:lJs meduunq;
reli carJinem o"upans ) Orientalemq!le angulum lu"
7\egia i/luflrans,ftzlicijJimum /,Artex flblim:- illo tro
no projpexit,omnemq;fplendorewJ atq; am;/lttld:1JC11I
in F"rijJimum Aer(m projd'l J 'VI ''7.milJ.crj.trI'
tam

ruam

[231]

'Ila m t'f,'im ) tI( potcJIdum une"u", corpuftulum 1'T.I11J


(um animo 110/;;l07;bIlS ornam, 71tis iam Dco dccnr4to ~p"imolPirttl hAuriret. V crum 'luid c...(O proba6;.
libus t'Vtor argtJmentatiol1ibUS:> (um rd ncajfari4 propemodum ratltme cOl1cll"dere ) ac demonflrare qutam I
r.pIMu;t7)eo Dptimo Maximo:> "Pt Seren~lfmis pa...
rentibus tuis no indignus exi/Hmarer:> qui Ce/fitudi..
'fIi tute itJ lradendh Jvlathemttticis diftplinis operam
nauarem, quod quidem pr~fiti qllatl~or foperioribus
1J.111Jis pl'oxtmJ elapfts, tO al1l1i tcmpare ii quo 4 fluerio.
ribus jludijs ocium ej(e confieuit. .i00 drca cum mi
bi di,,;nitus plane comigerit;'Pt Ce/filudi"; tu.e i'ft(eruirem:> atque ;deo incredibilis Clemtnti~, de bmi;;nitatis IU.e radlOs propius exaperim; quid mirum fi animus meus adeo incaluit:> 'VI nihil aliud propfmodum
dia, notiesque meditetur:> qUd11J rvt e,go.1 qui nOI1 (o.
lum aimIJ> fid ttiam ipfo o1'tu.1 ae natura.fol, tUd...J
Jominatione fom, tuoe e,lori.e cupidijJimus:> cr qulll1J
gratijJimtfs {rgare cjJecr. .e:no.fc4r! Ji(.u~cum itaftnt:t
(um te Aujpice C OS ME SerenijJime, has Sul/as
!uperiori/;us Aflronom;s omnibus incognitas explora.
uerim ~ optimo iure eM r:Auguflilfmo l'].>rofoPi.e tu.e nomine in{iglre dureu;. i!.!.,odft il/as primus indagaui) 'luis me iure reprtChendat, fi ijfliem quoque nome."
impofuero,ac ME DIC AE A sr DE 1{ A Appellaro ?jperanJ [ore, 'Vt tantl~m dignitatis ex hac appellatione ijs S"derilJUs acudat.) qIl'l1/um ttlitt ctetcr;s
Heroibus attt,tlerrmt. :JV:.!.m "Pt taceam de SefenijJimil
tui! c.9J-laioribt-:s.) '1uorll.m gloriam jttlipiurnam om-

nwm
[232]

4-

nium hiftor;ArUm mOnUlnt11t4 tefl4ntur ) fol4 tU4 'Vir..


tus ) Maxime H eros , illit eAflris impertir; poteft 1If1 ..
tninis immortalitatrm. CHi mim duMum effe poteJi
'1U;lI 'luam tui expellationem ft/ici(s imis lmperij Au-'
fpicijs concitaft;, quamuis fommam ~ tam 1I01l1"/um.
Jieffineas, aC tuear;s , 'Vlrum etiam longo intel-ual{a
flperatt~rus /is ? "Pt cum alios tui /imites 'Vieeril, te...
Cum nJhiJominus ipfe certes.) ti, te ipfo , Ae magllitudi.
"Oe tua in dies 1IIaior eUdias
Sufcipe itaque Clemcnriflime '1'rineeps bane ti"; ali
eAftris' refiruatam gemiliciam gloriam, & illis diNinis
bonis, 1Utl non tam ti Stellir, quttm d Stellttrum Opifiee .) ac ModerAtore 'Defl ti"i Jeferuntur, '1"4111 d,ll ..
tiflime fruere.
, DAtum Pat4ij 4.Ius M4rty, ""l 'De x.

Celfitudinis tUI:
tAJJirJifsimul SeruiiJ

[233]

cu :EcccllentimmiSignori Cari deU; Etc. Conr. de' X.


infrfcritti) hauuia fede dalli Sig.Reformatori dc:J Studio
d~Padoua"per reJarione delli due qucfto deputati , doe
daI Reuer.P .1nquifitoT,& dai Circ:Sccrcrario dei Scn~lto
Gio.Marauiglia~con giuramc:r:rc 1 come nelljbro ImitoIa..
to S Y DE R E V S N VNCIVS" &c. di D.GaliIeo GaJilci. non li troua aleuna cofa contraria alia Santa
Fede CattQlica,Prendpi)& buoni cofiumi.& che cdegDO
di Sta1llpa,conccdono licenza, che poffi cfer ftampato in
quefia.Cin.
D.atumDie primo Martij 1610.
D.M.Ant.Val~e{ro

l>.Nicoio BOA

D,Lunardo Mar,eUo .)

Capi deU'E". Conf. de' X.

t11ullriffimi Contilij X,Secretariu$


Ba11holom~us Comi nus

i 6 lO. adi 8.Mar:zo. Regid. in libro carte 39lOltl .B:tptila Breatro off.

Con.8laph.Coad.

[234]

ASTRONOMICVS
NVNCIVS
o BSE R. Y .4 T

10 N ES Jl. B C E N S H.4 BIT'" 6


N 'IIi Ptrj}killi
;~L"",~fMir~L"ie, ir"'Stt/li.rf, ncblljis ~ ;n""meril jxis ~ fi/til'.;.
(jllll'lIor p/4nclis
C O S M I C - S
DEitA
IJII1:CNp/llis ~ nlllUjfl/l1ll "',lJis t1dhll
J

iI,nll.;'

t,.,i",1I1

.11'1'11 tltl"TAIU.

A-C N Arequidern in b3C exigua


tralbtione fingulis de Natura
fpeculantibus infpicienda, coo
tcmpJanda<.]uc propono. Magna.
inquam ~ tum ob rei ipJius przfiantiam, rum ob inauditam per

tuum nouitarem) tum criam


propter Organum) cuius bem:tido eadcm fen(ui notlro obuiam fefe fecerunt
Magnum fane eft Cupra numeroram 'lnerrandum
Stdlarum ll1ulritudinem, qUe nat'UraJi facultare in
hune vfque diem confpici potl1erunt~ aHas innume.
f3S fuperaddere .. oculiquc palm exponcrc, anteha,
conpctas nunquam, &ql1a!' vcteres~ ac notas plusquan1 fupra dccupbm muJtiplidtatC'rn fupcrenr.
Pukhcrrimum, atque viru iocundiffimum cft, Lu ..
n:t~c corplls per fex dcnas fere terrcares diametrol
l10bis retnQtum, tam expropinquo intueri ,"'!C fi
B
per
[235]

OBSElt VAT. SIDERBAH


per duas tantum cafdem dimenfiones dillaret; adeo
vt eiufJcm Lunz diameter vicibus quafi terdenis, fuperficies vera noningcntis:# foliduln autem corpus
vkibus pl'Oxime viginti feptem mil11bu$ mains appa.
reat,J quam dum libera tantumacie fpetatur: ex qUQ
deinde [enfaea certitudine quifpiam intelligat, Lun3m
fuperficie leni 1 & perpalita nequaquam effi: indutam...
fcd a[peta. & ina:quali, de vduti ipfiusmet Telluris
facies ingentibus tumoribus" profundis lacunis, ate
que anfi-atibus vndiquaque confeItam exifiere.
Altcrcationes infuper de Galaxya,J feu de Lateo
circulo fubfiulife:l eiufquc. elfentiam fenfui, nedum
inteUctui manifeftafe, parui momcnti exirtimandulD
rninime videtur dnfuperque fubfi.amiam Stcllar.. quas.
Nebulofas hucvfque Afironomorum quilibet appella...
uit digit.o demonfirareo longeque aliam dfe quam ereditum hatcnus efi,iocundum erit, arque perpulcrum..
Verum, quod omnem admirationem longe fupe..
rat, quodve ad Monitos faciendos cundos Afironomos,. atque Philofophos nos apprime impulit.,. ii
lud ell:, quod [ciJicet Quatllor Erraricas Srellas nemi ..
ni eoruro, quI ante nos,. cogruras) aut obt.eruatas ad.
inuenimus,. qua: drca StdIam quandam infignem
numero cognit3rum ,. inllar Veneris) atque MercuriJ
circa Solem, ruas. habent periodos.) ea.mque modo
pr;eeunt, modo fubfcquunrur) nunqu<lmcxtra: certos
limites ab illa di~redientes. Qu~ eO:tnja ope Perfpicmi me excogitati diuina prius illuminante grada~.
pauds. abhinc diebus reperta:#. atque obferuata fue~

[UDt

Alia forte przffanti'ora) vel me)o vel ab alijs indies adinuenientur conimilis Organi beneficio, cuius
formam" & appa.ratum~ acenon illius excogitandi oecafionem.
[236]

ItECENS HABITAE.

caGonem prius breuiter commemorabo , d einde habi..


tarum me ObCeruationum hiftoriam recenfebo.
E N SI B V S abhinc de,! fere rumor ad aures
noRras increpuit .. fuife quodam Belga Per.
fpiciUum elaboratum.. cuius beneficio 'obieta vifibi
lia .. licet ab oculo infpicientis longe dnica, veJutipropinquadHl:inde ,ernebantur; ac huius profedo admirabilis effetus nonnuUz expedentiz circumferebantur, quibus lidem alij przbebant.) negabant alij.
Idem paucos poR dies mihi per literas nobiJi Gallo
lacobo Badouere ex L metia confirmarum (R, quod
tandem in cauCa fuit .. vt ad radones inquirendas,
necnon media excogitanda, per quz ad confimilis Or
gani inuentionem deuenirem;me totum conuerteremj
quam paulopoft dolrinzde RefraHonibus innixus
a1fequutus fum i.1C tubuto primo plumbeum mihi paraui.) in cuius extremitatibus vitrea duo Perfpicilla lt
ambo ex altera parte plana .. ex altera vero vnum fphzefiei: conuexum, alterum vero auum aptaui i oculum
dcinde ad cauam admouens obiecta fatis magna, &
propinqua intuims fum.; triplo enim viciniora, nonuplo vero maiora app.lrebant, quam dum 101a natutaU acie fpedareutur. Alium potmodum exaHorem
mihi elaboraui .. qui obieda plurqual11 Ccxageties malora reprrefemabat. Tandem labori nuIlo ~ nullifqu
fumptibus parcens, co .i me deucntum efi, vt Orga.
num mjhi conlruxerim adco exceHens: vt res per ipfulU vira: millics fere maiores appareant ~ 3.C plufquaol
in terdecupla rJtioneviciniores, quam li naturali tan"
tum facultare (jlcctemur. Huius InRrumenti quOt,
quantaque lint commoda cam in re terrclri, quam in
Marittima omnino fuperuac3.neum toret enumerare.
Sed miais terrenis.. 3d C(l!lelium fpcculationes me
COlltuli: ac Lunam prius tam ex propinquo 'um in
. ao
tuil:us)

[237]

OBSElt VAT. SIDEREAE


tuitus"ac fi vix per duas Telluris diametros abcfTet..
Poll bane Stellas tutn fixas, tum vagas incredibHi a

nimi iocunditate fa;opius obferuaui j eumque harum


maximam frequenriam vidC'rcm. de ratione qua illarum interlHtia dimetiri pofem excogitare c~pi" ac
d~mum reperi. Q,tIa de re IinguJos pra!monitos elfc
decet. qui ad huiufcemodi obferuationes accedere
volum. Primo eoim necefiadum ea, vt fibi Perfpicil
Jum pareiU exal:jffimum) quod ohieta peUucida)
diHnda, & DuUa caligine obdula reprcrfenret) cademquead minus fccuooum quatereemuplam rationem multiplicet. tune enim ma bisdccupl0 viGiniora
communHrabit; niti cnim tale fucIit lnftrumemum,.
ca omnla" qux nobi$. confpe~a wal in c~lis II quzv
intra enumer:lbunrur II intueri tenrabitur trunra. VI:
autem de muldplicatione inlrumcQd quilibet parua
nego do ,crdor reddatur> circulos binos. aut quadra..
ta bina eartac~a concornabit II quorum alrcrulll qua.
terccnties altero majus exUl:at) id autem crit tune "d
maioris di:unetcr" ad diamcuum altcrius longitudinc:
fuerj;: vigecupla;. dciode fupcrficies ambas in eodem
paricte inEiAas imul longe fpedabir ~ minor quidem altero oculo ad Perfpicillum admoto t ntaiorclU
vere ~!te:o oeulo libero i commod cnim id ficri li..
(;Ct vno codcmque tempore oculis ambobus adaper..
tis; tune enim figurz 301bz eiufdem apparchullt luagnitudinis, fi Organum [ccundum optaram proportionem obic:la multiplicaucrit. ConlimiJi parat& ln ...
firumento, de ratioue dilbntiaru:n dimetiendarum
inquifcndum crit .; quod tali artificio afequemur. Sit
enim ,fadlioris intelligenti3! grati,'). Tubus A li CD.
Oculus infPidentis eno E. radi; ~ dum nulla in Tubu
adclent Perfpidlla 3d .obiedum F G. fccundum li
neas reGtas B.C.F. E D G.tcrrcntur) edappolitis Pcrfp"illis
[238]

R.ECENS HABIT AE.

.,

fpicUtis ferantu! fccunduQl liDcas refradas E C H.


E D L. coarltanrur enim ) & qui prius liberi ad F G.

()blcGtum duijcbautur , partem caDtummodo H I. c-

.,
.

E-=f

HJ

przbendent: accepra deinde radone ditlanti:e E H.ad


lineam H 1. per tabulam tinuum rcperietur quantic4s
aoguli in oeulo ex obiclto H I. conftituti ~ quem mi.
nu ta q u.rdam tantum continere [om periem us. Q..u od
fi Spceillo C D. bralteas ) aIis m:oribus, ali s vero mi
Doribus perforatas foraminibus aptauerimus) modo
holne modo mam prout opus fuerit fuperimponenres,
angulos ali os , atque aHos p!uribus, paucioribufque
minutis fubtendc:nrcs pro libito confiitucmu$~ quor
ope StcJlarum intercapcdines per aliquot milluta adinukem diffirJ.rum J dua vnius, aue a!ccrius minuti pe,catum commod dimctiri poterimus. Ha-c ca..
men fie leuiter tetigilfe~ & qua prnoribus libaflc:
labijs in pr.:rCenti:lrum fit [.,tis, per aliam cnim occafi()
nem abfolutam hl1ius Organi theoriam ln medium profereanus. Nunc obferuationes :i l10bis duobus proxi"
mcelapfis mcniibus habitas receufe3mus ~ ad m.agnar
protett contemplationum cxonJia omnes veril' l)hilo1ophia: cupidos conuocantcs.
De: fade 311tClll Luna: ~ qUi: ad aIpeaulD .noftrum

vergit
[239]

OBSEtt VAT. SIOEltEAH

v~rgit primo loco dicamus .. quam fadlioris inteIJigen ..


tia: .grada in duas' palres difiinguo ~ alteram nempe

danorem ,obfcuriorem alteram: darior videtur totum


Emifphzrium ambire, arque perfundcre i obfcurior
vero veluti nubes qurdam fadem ipfam inneit, maculofamque rcddir j ifta: autem macula: fubofcura:, &
fatis amplre vnicuique funt obuire, illafque reuum om..
ne confpexir; quapropter magnas~' feu antiquas eas
appelJabimus .. ad diferentiam aliarum macularum amplitudine minorum, ar frequenda ira confitarum, vt
totam Lunarem fuperflciem) pra:fcrtim vero lucidio ..
rem partem confpergant l ha: vero nemjne ante nos
obferuata: fuerunt i ex ipfarum autcm firpius iteratis
infpctionibus ~ in cam dedu'ti fumus fementiam J vt
certo intelligamus~ Luna: fuperncic:m;, non perpoJi~
,tam ) requabilem , exabffima:que fpha:ricitaris cxiftere,
vr magna Philofophorum coors de ipfa, deque reliquis
corporibus cceleftibus opinara cft) Ced contra inrequa..
!em, arperam , ,auiratibus , tumoribtique confcrram.
non fecus;) ac ipliusmetTeJlurisfacieh qua: momium
iugis ,vaIliumque profunditatibus hincindediHnguitur. Apparentia: vero ex quibus hzc colligerelicuit
cilJrmodi rum.
Q!Ja.rta aut quinta poft coniundionem die .. cum
plcndids Luna fefe nobs comibus offert ~ iam
tCTminus ~ partem obfeuram Juminofa diuidens,
non a:quabilitcr fc(;undum ouakm lineamextenditur.. vtluti in folido 'perfede fphreri(oaccidcret ;
fed in(equabili) afpera) & -admodum finuofa linea
defignarur, veluti appa-fira figura r-epra?fentar. compIures enm ve1utiexcrefcentiz lucidre vltra lueis tenebrarumqti conttuia. in partt"ln obkuram extenduntur .. & contra renebricora: paniculz jntta .,Iumen
mgrcdiuniur. Quinimo;) & magna nigricantium macularum
(240J

REC ENS HAB lT AE.

cularum t:xiguarum copia , amoin o tt l1cbrofa parte


{eparatarum} COram feri: plagam iam Satis lumine pc!'~

furam vndiquaquc conrpergit, illa r.ltem ~cepta par


te quz magni s ,& antiquis maculis cfl aftcaa . Adno tauimus autem) mod> dibs cxiguas maculas in hoc

1cmpcr ~ & OInnes conuc nirc) vt panem habcant ni


grican tem locum Salis rerpicientemi ex aduerCo amem
.solis lucidioribus tcrminis ~ qual candcnribus iugis co
ronen tur. Ar confimilcm pnitus afpcGtum babemus
in Terra cirea Salis cxortu m) dum vallc:s nondulU lu..
mine perfuf3.s) monte s vero iIlas ex aducrf o Salis. dr..
cundamcs i.:.m iam fplendorc: fuJgcntcs intuemur! ae
vcluti rcrrefidum cauiratum vmbrol Sole fublimio ra
perente immim uuntu r, ir:! & Lunares jl:r maculz s
,rc:fccntc parte lumin ar.. te m:br~s ami[[u ll[

1241 J

OBSEJ\ VAT. SIDERBAH


Verom 0011 modo tenebrarum & luminis confioJ.
in Luna inzqualia , ac finuora cernuntur, fcd .. quod
maiorem infere: admirationem, pcrmulc:!' apparenc
lucida: cufpidcs intra tenebrofam Lunx partem om. .
nino ab lIIuminata plaga diuifoe .. & auulfa", ab eac.;uc
non per cxiguam intercapedinem djffita:, quz paula..
tim aliqua interiela mora magnitudine, & lumine
augentur; roll vero [cundam horam, aut t(rtiam,
reJiquz parti Iucida!,& ampliori iam fadz iungunrur;
nterim tamen ali~ .. arque aliz hincinde quafi pulIulantes intra tcnebrofam partem acccnduntur, augen:
tur, 3(: demum C'idem Juminofa;o fuperfidei magis 3d
huccxtenfz, copulantur. Huius cxemplum eadem fi.
gura nobiscxibet. Ar non ne in eerris ante SoUs exor
tum, vmbr3adhuc p13flities occupanre, :l1d!limomm
cacnmina montium Solaribus r\dijs iJ1uIlrantur? non
ne exiguo inrcrieao tempore ampliJcur lumen dum
mcdll',,&brgiores corundemmonrium part.es ilJumi.
llantur j ac tandem erro iam Sole planicierum, & col~
Hum i1Jumln:uiones iunguntur f Huiufmodi autem
cmncnti:".nlln ) & cauitarum difcrimina in Luna long
lat.eque terrcfirem afperitatem fuperarevidentur li vt
infral~cmonfirabimus. Intcrim filenuo minimc inuol"
uam quid animaduerftone dignum me Qbferu.uum '
dum Luna ad primam quadraturam properaret , euiu!
ctiam imaginem eadem Cupra polira delineado pra-fefen; ingcns eoim finus renebrofus jn partem lumino ..
fam fubit li vcrfus inferius cornu locatus; quem quid
finu11l cum diutius obferuaffem , rotumque obfcurum
vidiffem, tandem poft duas fere horas paulO inEia me
diulll cauicatis vcncx quidam lUI11!nofus exurgcre elepit I hic vero paulatiOl ,refcens trigonam figur,j m PI a!
fe fCl"cbat, eratquc omnino atlhuc lumino13 t:'tdc rc

uulus, ac fcparatus; mex circ.a .il1um trcs alia:: ctl11}iJc.\'


exigucr
[242]

Jl E C EN S H A BIT AB.
,
iam occafuDl

exjgu~ Jucere c~perunt; dom~c, Luna

verfus tendente. trigo na illa figura extenfa, & 3m.


plior iam fta cum reliqua luminofa pane netebatur..
ac inftar ingentis promontorij, tribus iam comme..
nlOratis Iucidis vcrtidbus adhuc obldfa. in tenebro..
fum finum erumpebat. ln extremis quoque cornibus
tm fuperiori ilqum inferiori fplendlda qUrdam pua
da t & ornnino rcliquo lumine diliuntaemergebane ; ",eJuei in eadem figuradepidum cernitur. Erat..
que magna obfcurarummacularum vis in vtroquecor
nu, maxime autem in inferiori ; quarum maiores, &
-ob[curiores apparent , qu~ termino lucis, & tentbrarum viciniores [unt ;remotiores vero obfcura' minus.
ac magis dilu t-3?Sempcr tamen ) vt fupra quoque me..
mimmus ) nigricans iplius macula: pars irradiationis
Solaris locum r-efpidt .. [plendidiorver limbuI nigricantem maculam in pane SoU auerfa, & Lunz tene..
Inolam plagam refpidente, circundat. Hzc Lunaris
[LI pel fides, q u maculis, inftar Pauonis cauda cfrUe
leis oculis> ditlinguitur .. vitrcis illis vafculis redditut'
coniimilis ii qU:l adhuc calcmia in frigidam immilfa
perfratam :> vndofamq; Cupedidem acquiruBtJcx quo
vulgo GladalesCial'l nuneun'pantur. Verummagna:
eiufdem Lunz maeul~ confimili modo interrupta!) at
<lue lacunis) & emincntijs conferrz minime cerntur;
[cd magis zquabilcs . . &vniformes; fOlummodo cnhn
c!arioribus nOllnullis arc:olis hc i1Ic featent) adc vc
fi quis vctercm Pythagoreorum fcntcntiam exfukit.lrc
vclir) Lunam fcilket tife quafi Tellurem alteram, dus
pars luddior rcrrenam fupc:rficiem , 'obfcurior vero
aqucam magis congrue rcprxfentet : mihi <lutem du
bium fui!: nunquam, Terrdlr,is globi longe confpcdi)3tl)Ue r;ldijs .)olaribus pertuli ) tCI'ream fupedid
dariorcm~ obr'uriorcm vcr aqucam fc fc in confre:

C
[243]

"um

OBSHVAT. SIDEREAE
&um daturam. DcprdIores iofuper in Luna ccrnuntur magnzmacub:, quim dariores plagz; in illa c:nim
ram crCfceatc j qoam dccrcfec:ntc (eroper in lucis tenebrarumque confito l promiocntc hincinde dn:a iplas
magnas maculu contcrmiui partis lucidioris i vclutl in

deCcribcndis ngufi.s obferuauimus j ncque dcprcfii.ores


tantummodo fune diaarum macularum tcrmini, (cd
zquabiliorcs,Dee rugis, aue afpt.rlr3ubus interrupti.

l.ucidior ver pars maxime pro pc maculas eminet i a-

dto vt, & ante quadraturaul primam ~ & in ipla ferme


fecunda circamacul.1m quandam ,fupcriorcrn J barcakm ncmp~ Lun~ pJagam occupantcm valdi: a((QUantur tam Cupra iUam" qum intra ingentes qU.l.'d;t emi

DeDU"', vcluti appotz przec/CrUnt dclincationcs.

HEC

(244J

....~~RECENS HABITAE.

H~c ~adem

m:rcuTa ante
quadraturam
ni grioribus quibufdam ttrminis circumualJ.1flt C'onfpi.
ciwr i qui t3nquam altillima montiwu juga (;x parte
Soli aucrfa obfcuriores apparcnt qu vcro Solc:m re
fpiciunr Jucidiorcs extant; cuius oppofitum in cauit3tibus.acci ..iit) quaruO'\ p3rJ SoU auerfa fplendcns apparte) obfcura vero) ac vmbl'ofa) quz ex pane Solis
{ir,] di . lmminuta deindc luminor; fupcrticic, cum
primum t O ta fteme diaa macula tcncbtis cfiobduda,
dariora rntium d?rf3 cmincntcr [cncbras rcandunt.
HJnc dupliccm apparcnd,uu fc:quente$ .6gur~ ,om-

molleam.

c
[2451

Vnum

---

_. .- ... ..

[246J

R E C EN S H A BIT AE.

rr

Vnum quoque obliuioni minime tradam, quod n


niRaliqua c\Im admiratione adnotaui: mcdium quafi Lunz locum cauitate quadam OccupatLlm cffe celiquis olunibus maiori,ac figura perfetz rotunditatis;
hane: prope quadraturas ambas confpexi eandemque
in Cecundis Cupra poRtis liguris quantLlm licuit imitatus fum . Eundenl qu\o ad obumbrationem, & illu.
minationem facit afpetlum, ac faceret in terds regio
confirnilis BoemlZ',) li montibu, altjffimis, inquc pe.
ripha:riam perfeH cin:uli difpofids ocduderetur vn
dique: in Luna cnim adeo ela tis iugis vallatur, Vt C).'.
trema horatenebroCa: Lume parti contermina Solis
lumine perfura fpetetur ~ priufqum tueis v-mbrcrque
terminus ad mdiam ipfius figura: diameuum peningat. De more au.tCtn reliquarum macularum,vmbrofa ilIius pau Solemrefpicit ~ lurnino vero verfus [encbras Lume confituitur ; '1uod tcrdo Jibenter obier.
uandum admoneo, tanquam firrniffimum argumen.
tum) aCperitatum, ina:qualiratulnque per totam Luna: e:lariorem plagam dtiperfarum ~ quarum quident.
macuJarum fcmpcr nigriores funtillz) qu.r confinio
luminis, & renebrarum contermina: fuDt ;.remotiores
ver o tum minores I'tum obfcura: minus apparent) ita
vt tandem cum Luna in oppo[ttione torum impleue..
rir orbem .. modico, admodumq~e renui dif,rimine.
cauitatum opacitas. ab eminentiarum ,andore difac.
perHa;c
quz receW.unnus
_I'.
..
1
oh L

10 c anOfl us unz regIanibus obferuantur, verum in magnis mae:ulis tal is n


confpici tur lacu naru m) eminentiarum4.ue differen tia,
ql1alem nece(fari confiituere e:ogimur in partelucidio
ri .. ob mutatioDem figurarum ex alia, atque alia iIluminatione radiorum. Solis ,. prout mnltiplid pofitu.
LW1a1Uref~icitj. atin magt$ maculise.xifiuot quidem
areolz
o

[247]

OBSEtt VAT. SIDEltEAE


areoJl' nonnulJ~ fubobfcuriorcs vc1uti in figuris adno
tanimus I attamen ma;! eundem femper faeium: afpe.
dum, neque inrenditut eatum opaciras, aut remiui
tur) [ed exiguo admodum difcriminc:: pauJulum ob.
fcuriores modo apparent, modo vero darior,es i fi magis ,aut minus obliqui in eas radij Solares incidanr ~
iunguntur pra!rcrea cum proximis maularum partibus leni quadam copula.) confinia mifeentes, ac con..
fundentes; {ecus vero in maculis accidit fplendidior
Lun:l fuperfieiem occupantibus; quafi emm abrupta'!
rupes afperis, & angularis feopulis confirz, vmbrar,
Juminumque rudibus difcriminibus ad fineam difrer.
m;na'ltur. Spet.lOtur infuper intra eafdem magnas
maculas areolor quredam alia! dariores, imo nonnullz
lucidiffima': vtrum & harum, & obfeuriorum idem fem
per eft afpelus, nulIa , aut figurarllm t aUI: Jucis ,aue
opacitatis mutatio; adeo vt cvmperrum, indubita..
tumque fit,apparcrc ilI;I$ ob veram partium diIlimila.
ritarem, non amem oh imrqualitates tantum in figuris eafundem partium , vmbras ex varijs Solis illumi.
nalioOlbus diuer6modc mouentibus; quod bene c-ontingit de macuJis alijs minoribus clariorem Luna' par.
tcm occupantibus; indies cnim permutanrur, augentur, imminuuntur ,abolenrur; quippe qua: ab vmbris .
t:lnturn eminentiarum ortum ducunr.
Verum magna hic dubitatione complu res affici fentio, adeoque graui difllcultatc occupad , vt iam explicatam ,& toe -'pparcntijs confirmatam concJufionem
in dubium reuocaie cogantur. Si enim pau illa Lunatis fu perficiei ~ q Ua! fplendidius Solares radios fel or.
quet, anfi aGtibus;) tumoribus feificet, & lacunis innumeris dt rCplct; cur in crcfcemi Luna extrema dr..
cumfcrenria, qu~ occalum verfus lpedat, in dccrefcemi vera altera femidrcumferenda oricntalis, ac in
p1eniiu[248]

RECENS HABIT AE.

II

pieoilunio tota periph~ria non inzoquabilis) afpera &


finuofa) verunl exate rotunda, & ciJcnar.lJOoulhque
tumoribus) aut cauiratibus corrof eonfpich:ur! arque
tx eo maxime, quia tOtuS integer limbus ex dariori
Lunre fubltaoria conaat, '-luam tuberofam, laeunof.zmque totam etre di\(imus) magnarum cnim ma,ularulll nuIla ad extremum vfque perimetfUm exporri.
gitUf, fed omoes procul ab orbita aggregtr ,eroun
tur. Huius apparentizo anfam tam grauiter dubitan.
di prrebends" duplicem ,aufam JO ac proiodeduplicem
dubitationis foJutionem in medium affero. Primo e..
nim; fi tumores) & cauitates in corpore Lunari fccundum vnicam t3DtUnl circuli periphreriam) emi[.
phrerium nobis confpicuum tcrminantem, protende"
renrur i tune pofct quidem, imo deberet Luna fUD
fpeeie quai dentara! rotzo fe fe nobs ofteodere ~ tuherofo nempe ~ ac finuofo ambitu terminata, ar fi non
vna tantum eminentiarum feries, iuxta vnicam folummodo circumfc:renriam difpofitaruJn, fed permulei
montium ordines cum fuis lacunis. & anfratibus cirea extremum Ll1nz 'ambitum coordinari fuerint, ijq;
non modo in emifph.zrio apparenre) fed in auerfo cri
(prope ramen emifphiriorum finitorem) tuoe oculus
looge protpidens cminentiarum cauil:atunlque di.'
(crmina depraohendere min.ime poterit~. intercapedincs emm momium in codem circulo ~ feu in eadem
ferie difpofitorum :. obietu aliarum eminentiarum in
all;s) atque aJijs ordinibus conftiturarum) occultaotuf
idque maxime I fi oculus afpicentis in cadem reda c
ditarum eminentiarum verricibus fucdt Ioeatus. Si;
in terra multorum ) ac frequencium montium iuga feeundum planam fuperfidem difpofita appal'ent,fi pro.
fpidens procul fuerit ,& in pari aJtitudine conftitu[us.
,sic cftuofi pelagi fublimes vndarum vertices fecunJum

ideal

[249]

OBSEllVATIONES SIDEREAE
idem planum videmur atenu ,quamuis inter flulus
maxima voraginum,)& lacunarum fitfrequentia,adc:o ..
que profund~rum ~ vt fublimium nauigioru Innon modo carinz, verum eriam puppes, m;aJi ~ ac vela inter
mas ahfcondantur. Quia igittlr in ipf.1 Luna, & drca
eiu$ pc:rimetrum muJriplex efl cminentiarum ,& caui.
tatum coordinatio) & oculus elonginquo Cpedans in
eodcmfcre plano cumvcrtidbus iHarum loarur ine~
mini mirnm elfe debet quod radio viCorio iIlos abra
dcnti, fecUl1dum zquabilem Jineam) minimeque an
fratuofam fe fe off-crant. Huic rationi altera 1ubncli
porefl~ quod nempe drca Lunarc corpus efi.. vehu:i d:ta Tcrr,:uD, orbis quidam denfiris fubfiantiz reliquo
a;terc;, qui Solis irradiationem concipere .. atque refiedere valet, quamuis tanta non fit opacitate przdims,
vrvifui (pra:ofcrrlm dum ilIuminarusnon fuerir) tran
itum imberc valeat. Orbis ifiz radiJs Solaribus illuminatus .. Lunare corpus fub maioris fpha:ore fpedem
rcddit. repra:fematque: etfetque potisaciem noLham
terminare quominus ad Luna:' Colidiratem pertingeter, ti cr:dIities eius fotet profundior; arque profundior quidcm dt circa Lun~ periphaoriam, profundor
inquam non abfoluLe., [ed ad radios nofiros) oblique
iIlum; Cccantes, r.elatus; ac proinde vifum nofirum jni.
bere potcfl, ac pra:fertim luminofus exifiens, Lunquc
pcripheriam Soli expofitam obtegere. Quod clarius in
appotita figura intdligitlu;in qua Lunare corpus ABC.

[250]

RECENS HABIT AE.


13
ab orbe vaporofo dreundacur DE G. Oeulus v(ro
ex F. :ld pauesintermedias Luna:) vt ad A. pcrtingit per vapores DA. roinus profundos i at \'crius extremam loram" profllndiommcopia vaporum E B.
afpetum' nonrum ruo termino pra-cJudit. Signuffi
huius efi, quod pars Luna: lumine perfuCa ampliris circumfcremi.r apparet.) quam reliquum orbis
tcnc.:brofi : atque hane eandem ,aufam quifpam for ..
te t.ationabilcm exiClimabif, (ur maiores Luna: macu
JS; nulla ex parte ad cxtremum vfque ambitum protendi confpiciamur, cum tamen opinabjle Ut nonnullas
ctiam ,irea iHum reperiri; incon[picuas:tamen etfc ue
dibJle videtur ex co" quod fub profundiori, ac lud~
diori vaporum copia abfcond:mrur
Efe igitUr dariorem Luna: fuperfidem tumoribus;t
~tque lacunis vndiquaque confperfam, ex iam expli<:a.
tis apparitionibutis apertum efe reor; fupercl: vt
de illorum m:lgnitudinibus dicamus, demonltrantes
Tcrrefrrcs afpcritates lunaribus efc longe minores:
roinoresinquam criam abrolute IQquendo" non aucem
in ratione tamum ad fuorunigloborum magnitudil1es;
idque fie maoifele dcc1ar.ltur.
,Cum l:~pjus me oblcru:lturn fir in alijs arque.aHjs
Lun~ ad Solem conlitutionibus venh:cs nonn~los
intra tenebro[am LuOE' partem, licet termino luds ltis remotos" lumine perfufas o1pparerc; conrerens eorum difrantiam ad integram Luna: dii1!ncaum,
cognoui ioccrlitium hoc vigciilllam imcrdum <'1iaIT.ctri panem fupc:rare. ~o iumpro; intcUigJlUr
Lunaris globus:. cuius maximus circulus C A F. ccntrum vero E. Dinu:tiens. C F. qui ad tcmr diametrum eU VI: duo" ad feprem; cumque tcrrcllds
diamerer) fCCUlldl1m c~aetiorcs obkruationcs milliaria ltalica 7000. comlneat,criL C F. 2.000. CE.
D
\'Cl'Cl
[251]

OBSElt VAT. SIDEREAB


vero 1000. pars Jurem vige1ima tOdus. C F. milil
ria 100. Sit modo C F. Dimetiens drcul.i. maximi .

Juminofam Lunz partem ab obCcura' diuidentis ( oh


maximamenim elongationem Solis Luna hic circu.
lus maximo Cenlibiliter non differr:) ac fecunduin vigefimam illius panem di[tct A.' punda. C. &' protrahatur Ccmidiameter E A. qui extenfus occurrat cum
contingente G. C. D. (qu~radjum ilfuminanrcm re
przfentat) in punto D. erit igitU arcus C A. (eu retIa CD. 100. qualiumCE. cft 1000. &' aggreg3tum
quadratorum D C. C E.. 10100QO. cui quadratum
DE. zqualcctl:tota igitur ED.. erirplusqum 1004'
& AD. plusqum 4. qualium CE. fuir 1000. Sub..
limitas igitur AD. in Luna) quz vertic quem piam
ad vCque SoUs radium G C O. elaru, & termino C.
per diftantianl CD. rcmot .. defignat;) eminentior (fi:
milia.
[252]

RBCBNS HABtT AE.

14

miliaribus Italids 4- verumin TelIure nulli ext3nt mOR


tes, qui vix ad vnius miliarij altitudinem perpendicularem acced.mq manifefium igiturrelinquitur ) Lunares eminencias terrefiriblJs .etre fublimiores.
Lubet hoc 10.co alterius cuiufdam Lunaris arpar...
tionis admiratione dignre caufam affignare, qu~licet
nobis non recens , fed multis abhinc annis obferuata
fir, nonnullifque familiaribus amid~, & difcipulis oftenfa" explicata ~ atque per caufam declaraia; quia
!amen ..eius.obferuatioPerfpicilli opefadlior rcdditur,
atque-euidentior ~ nonincongrue hocin loco reponen
dam effe duxi;idque etiam tum maxime. vt cognatio)
atque imilitudo .inter Lunam ,atque Tellul'cm elafius appareat.
D.nm Lunatum ante, tumetiam pofi: conilJntione
non pro~ul. Sole: rcperitur, non modo ipfius globus ex:
parte qua lucentibl:fs cornibus .cxorn3tur vifui nofiro
fpedandum fc fe offcrt ,.verum etiam tenuis qu~dam
fublucens pcriphreria, tencbrof;:e partis. Soli ncmpe
aucrf;:eorbitam delineare) arque ab ipfius retheris obfcuriori campo f('itJngere vid ur. Verum .fiexadio.
ri in (petl:ione rcm confideremus ) videbimus non tan
tum extremum cenbrofre partis limbum incerta <)uadam clarirate lucentcrn; ledintcgram Lunx fadem,
ilIalu.nempe, qu~ Solisfulgorem.nondum fentit,lu.
mine <}uodam, nec cexiguo ) albicarc; appar~t tamcn
primo intuitu fubtilis untulllmodo circumfercnria
lucens) proptcrohfcuriores ca:li partes fibj conterminas i rcliqua vet fupcrficics obfcurior e contra videtur 1 ob .fuJgentium cornuum adem nofiram ohtenebrantium concadum. Verum, li quis talem fibi
cligat :tum, vt 3 tedo, vel camino, aut aliquo alio
obice intcrvifUm" & Lunam ( fcd proeul ab ceulo
polito) comua ipfa lucmia occulu:ntur ~ pars vcro
D a
reliqua
[253]

OBSEIt VAro SIDERBAB


reliqua Lunaris globi afpctui nofiro. expolira l'elin
quatur) tuncIuce non exigua hanc quoque Lunxplagam, lkct Solari lumine defiitutam lplendcrc depr~
hcnder, idque potiIIimum .. fi ialn noturnus orror ob
folis abfenei:un increuerit,) in campo coim obfcuriori eadem lux darior apparet. Compcrtum infupcr eH,
hane fecundam (vt ica dic3.In) Lun~ dariratem maiorm cne qua ipfa minus Sole dilliterit; per elongationcm enim ab co remittitur magis, magisquc > ~dco
''c pofi primam quadratur.:un, & ante fecundam, debilis, & acmodum incerta comperiatur, licct ln 00
[curiori ccrIo (peaetur; cum tamcn in fextiti, & mi.
nori eJongatione, quamuis inter crepufcula mirum
immodl101 flllgear : fiJIgeac inquam adco ~ vt ope exadi Perfpicilli magn~ maculiE in ipfa difringu:mtur.Hic
mirabHis fulgor non modicam philofophantibus intulit admirationem; pro cuius C3tlf.1 affercnd.1 a1ij alia
in medium protulerunt. Q.!.lidam coim proprium cOe)
ae naturalem jpfiusmer: Lun;r fplendorclll dixerunt ;
alij Venere illi cfeimpcnitum, alij Stt:llis omni.
bus, alij Sole/'quiradijs fuis profundam Lun~ foli.
diratem permeet. Verum huiufcemodi prolaea exi
guo labore coarguuntur .J ac fl!i[atis euincuntur. Si
cnim aut proprium efct.J am i Stellis collatum durmodi lumen, ilfud maxime in Ec1ypfibus n:tinerct, Q.
lcnderetque:J cum in ob[curiffimo cttlo deftil:uatur;
quod tamcn aduerfatur experienri;r: fulgor cnim qui
in deliquijs apparel: in Luna longe minor ett ~ (ubru. .
Jils, ac quafi aencus; hic vero darior, & candidior; eft
infiJ per ille mutabilis) ac loco mobilis i v.agatur cnim
per Lunre fadem, ade ove pars ma, qu;r pcriphxriz
circuli \'mbr~ terrefiris propinquior dl:.J darior, reliqua vera obcurior [cmper fpcdetur; ele quo omni
proculdubio id acddere intelligimus, ex radiorum 50.

larfum
[254J

I'

RECENS HABIT AE.

larium \Ticinitate tangentium craffiorcm quandam regictnem)quz Lunam orbiculariter ambit,eIC quo ctadu Ao
foraqurdam in uicinasLunzplagas ctrunditur .. nfecus
ac in terris tum mane) tum vefperi crepufculinUln fpargitr lumen; qua de re fufiu! in libra de Sifiemate mundi
pertratabimus.Alferere autem Venere impertitam tiuf
modi lucem puerile adco dl1vt refponfione fit indignum;
quis'enim adco infcius erit,vt non intelligar.. drca coniun
tHonem.& intra fatilem afpetlpartcm Lunz,Soli auer.
Cam vt Venercfpeietur omnino efeimpolIibilc' EIlc ao
tem ex Sole,qui ruo lumine profundam Lun~ roliditatem
penetrct,a tque perfundatJpariter efi inopinabilc; nunqui
cnim imminueretur)cum femper emjfph~rium Lunz So
lc fi[ ilJuftratum, tempore Lunarium Edypfium excepto:
dinnuirur tamen dum Luna ad quadraturam properat.&
omnino t heb~atur Idum quadratum fuperauerit. Cum
itaque eiufmodi recundarius fufgor..nec Lunz fit congeni
tus,atq ue proprius,nec Stellisvllis)nec. . Sole mutuatus,
cumq; iam in Mu ndi vaftitare corpus aliud fuperMt null.
nili rola Tellusi quid qU2'foopinandum? quid proferendum? llunquid Terra ipfum Lunare corpus,3ut quidpii
aliud opacum, atque tcnehro[um lumine perfundi' quid
mirum? maxime: equa gr31:aqiJe permutatione rependit
TeIlus parem illuminationem ipli Luna;'lqualem & ipfai
Luna in profundioribus noais tenebris toto fere tempore recipil:. Rem darius aperamus. Lunain coniund!o.
nibus,.cum medium inter Solem & Terram obrinet loc t
Solaribus radijs in fuperiori ruo emi[ph~rio T err~ auerfo
pertunditur; emirph~Jum vero inferius, quo Tcrram
a[pieit tcnebris eU ()bdutum; nullatenus jgitur terrefir
fuperficiem ilJuUrat. Luna pau latim Sole digrelfa iam
iall1 aliqua ex parte in emifphzrio inferiori ad nos ver.
gente illuminatur, albicantia cornua .. fubtilia tamen ad
nosconuenit;&leuiter Tcrram illufirat: crefcitin Luna

D
[255]

iam

OBSEl VAT. SIDEREAE

iam ad qudraturam accedcnte SoIaris: i.J1omiatio; lugetur in tereis eius Juminis reflexio; exrenditur adhu
(upra femieirculum fplendor in Luna;. & noftr~ driorcs
effulgentnotes j. tandem integer Lun2vultus) quo ter
ramatpicic, ab oppolito Sole dariffimis fu1goribus frradiatur; enitetlonge lateque terreflris filpcrficies Lun~.
ri [plendore perfufa; poRmodum decref,cns Luna deblliores ad nos radios emittit, debilius ilIuminatur terra j
Luna ad,coniuntlionel11 properat. atra nox Terram oe
,upat. Taliitaque periodo alternis vldbus Lunaris falgormenftruasiUuminationcs dariores modo) debiliores.
alias nebis largitur ;. verum ~qua lance b cncudum T d'
lure compenfatur. Dum enim Luna fub Sole di'ca' coo.
iunlioncsreperitur, fupcrfiGiem terrefiris emilphedj Soli apoliei, viuidisque radijs ilJuflrati integram refpieir ~,
ttaexumque ab irra lumen con-cipit :ac proiI:1dc ex tali
reflexione nferius cmifph~rium Lun~, licet Solar! lu ..
mine deftitutum , nonmodic Iucens apparet., Eadem
l.una,per qU3dranten\ .,Sole remota .l'dimjdiuro rantum
c:crrefiris. cmiipha:rjjilluminatum confpidt .l'fcilicct Geei..
duurn., altera' onim mcdietas oriental is note obrc:nebra
tur:.crgo &ipfaLuna fplendide minus Tcrra iJlufira'"
tuf,. eiufve proiodc lux. iHa fecundaria exlior oobisapparct . Qgd fi lunaminoppolirione adSoJem ,oofti-
tuas: fpelabit ipf emjfph~rillm intumcdix TdJuds om
nino tcncbrolhm, obfcuraque nole perffum; fi igitut
~dyptica fucrit talis 0ppc tido, nuU~m prorfus iIlumna..
tionem rcdpjet Luna ,,~olari limul, ac (crreftri irradiatione delHtula. ln alijs,3rquc:aJijsaqTerrarn~ & adSo~
lero habitudinjbus maius, minusvc tcrrctri refllxio
ne I('dpic lun~cn.,. prout maiorcm ... :mt minorem terreilris cmiJphil'riJ illuminati 'panem fp(;taucrjr ; is <mim
mter duos.hoi.;e Globos feruatur tenor, vt quibustem"
poribus maxim ~. Luna ,U1uftratur THus ~ j jfdtm ml'
nus
[256J

ltECENS HABITAE.
16
nus vice verfa Terra illuminetur Lt:ma, &e'cntr..
Arque h~c pauca de hac rc in pr~fendlo,o dita fuf.:
ficiant .. fu {ius enim in no!l:ro Sy{tematc Mundi; vbi
complurimis & rationibus, & experimentis vaHdiffi..
ma Solaris luminis e Tcru reflcxio ofienditur illis 2"
qui c:am Stellarum corea arccndam cfe ialitant 2
ex co poti1limum> quod motu" & lumine fit va(ua: vagam enim iJIam, ac Lunam fplendol'efupcfantem, non autem fordium, mundanarumque fcoo;
C11m fentinam, efe demonihabimus, & nlturalibus,
CJuoque radonibus fexecntis connrmabimus.
Dixnushucu[quc: de Obferuationibus circaLunare corpus habids) nunc de Stellis fixis ea quz alenus
nobis infpcla fuerunt brcurer in medium adfel'a-;
mus. Ac primo illud animaduerfione dignum efi,
quod fdlicet Stellz tam nxz" quam errabundre, dum,
adhibiro Perf.pici110 [pctantur ~ nequ3quam magni~
tu dine augeri videntur iuxta proporcionem eandem.,
fecundum quam obieda reliqua, & ipfamet quoquc
Luna, aeguirunt incrementa; verum in SteUis talis
audio longe minor appartt : adco vt Perfpicillum2
quod reliqul obiet4 [ecundum centupIam" gratia c ..
xempU racionem multiplicare potens crir,) vix fecundum quadruplam, aut quintuplam Stc:llas multiplices
rcddcre credas: ratio autem hulus cft, quod feilicet
Afira dum liberal' ac naturali oculorum ade fpetantur, non fccundum iJam fimplicem ~ nudam{lue, vt
ita dicam, magnitudinem fe 1<:: nobis otferunt, cd tul.
goribus quibufdam irradiara ii- micllntibusque radijs
,finita, idq:uc pociffimum,(:um iam increu,crit nox; ex
quo longe maiores videntur "q~am ~. ~dtijs illi~ ,r~.
nibllsefenr ~uta: angulus emm VlrOrIUS non a pu-
malioStclla: c.orpufculo,) fcd late circumfufo lplcn..
d.ore tCl'minatur., Hoc apertlime intclligas Jjcet ex
.
e~
[257]

OBSEft VAT. SIDEltEAE


eo J quod Stellz. in Sotis occafu inter pdm:! trepafculaemergeotes .. tamedi primz fuerint magoitudi
nis) exiguzadmodum apparent; & Venus ipfa fi quam
do circa meridicm fe nobJs in confpedum dcderit,
.dco exiHs cernicur, 'ft vix Stellulam magnirudinis vItimir orquare videatur. Secus in ali,s obietis, & in ip ..
(<tmet Luna contingir) quz Liue in meridiana luce, fi
ucinter profundiofcs tenebrsfpetccur) dufdem fem
per molis apparet. imonfa igitur io medijs tcncbris
JpcdantQf Afira, ,rines tamen illorum diurna lux ab.
radere poteO: i at non lux ma cantum. fcd renuis quoque nubecula, qUir inter Sydus~ & oculum afpidcntis
irtterponatur; idem qnoque prorl:ant aigr ve1amina"
ac viera colora ta ,quorum obietu ,atque interpofitiolle circumfutifulgorcsSteUasdeferunt. Hocidem pzriterefficit Pcrfpicillum, prius enim adfcititios,3ccidentalesque Stellis fulgores adimic ) illarum inde globu ...
los fimpHces (fi, tamen figura fuerintglobofa) augct,
atque adeo fecundum minorem multipJicitacem adau-.
tia videntur: Stellula enim quintz, auc fClCtir magnitu.
dinis per Perfpicillum vifa, tanquam magnitudiois pri..
O1f reprzlentatur.
Adnocadone quoque dignum videtur dfc djfcri.
men jncer Planetarum .. aeque fixarum Stellarum a{pe..
tius: Planeta! cnim globulos fuos cxatlC rotundos,
ac circinatos obijciunt .. ac veluti Lunulz quzdam vn..
dique lumincpcrfufz, orbiculares apparcnt: Fix3!ve-ro Stel1z peripheria circular nequaquam terminaff C"
fpiciuncur.. fed vc:lutifulgores quidam radios dn;;umcir
ca vibrantes) arque admodum (cintillantes: conftmili
tandem figura pr~dirz apparent cum Perfpicillo, ac
dum nacurali intuitu fpetantur) [cd adco maiores" vc
Stellula quinc:r, aut fcxtz magnitudinis Cancm, ma..
xiwaw ncmp llxasum omnium .rquere videatur.
Verum.
[258]

'7

lt E C EN S H A BIT AE.

Vel um infra Stellas magnitudiis rext~,adeo numerorum

gregcm aliarum)naturalcm iotuirum fugieotium,per Per1pidllum intueberis. vt vix credibile fit->plures coim quam
fcxaliremagnitudinum differenti~videas licet. quar ma
iares. qual magnitudinisfeptimx, (eu prim..r inuifibiliurn
appcllare po.fumus, PcrfpiciUi beneficio maiores, & elariores apparcnr~ quam magnitudinis fecundz Sydera ade
naturali vifa.Vt :lutem de inopinabili fcr hlarum frequen
tia vnam)alteramve atteftationc:m vidcas Afierifmos duos
fubfcribere placuit. vt ab corum exemplo de ,reteris iudicium feras. ln primo integram Orionis Conlellatiollcm
pingere decreueram; verum ab ingenti Stellarum copia,
temporis vero inopia obrums ,aggreffionem hane in ali
occafionem difiuli; adO:ant enim. & drea vetcres intra vnius, aut alterius gradus limites diffi:minantur plures quin
gentis: quapropter tribus qUa! in Cingulo, & fenis qu~
ill Enfc iampridtm adnotatx fucrum. alias adiaccntes otuaginra reeens vifas appofuimus;earurnq; intcrftitia quo
exalius licuit feruiluimus; notas" feu vetc:res,diftint-Honis
gratia,Ol.3.iores pinximus.. a dupliciHnea contornauimus)
alias inconfpicuas,rniaores"ae vnis lineis notauimus; magnitudinum quoqucdifcrimina quo magis licuit reruaui~
nlUS. ln altero exemplofex StellasTaurj"PLEIAOAS dietas depinximus (dico autem fex,quandoquidem fptima
fere nunquam apparet) intra anguiliaimos in ccelocan
ceUos obclufas, quibus aliz plures quam quadragiotainuiibiles adiacent; quarumtnuUa ab aliqua ex pr:rditis
fex vix vltra femigradum clongatur ; barum nos tantum
nigintafcx adnot3uimu$ i earumque internitia" magnitu
dines ) ncenon veterum nouarumque diferimina veluti in
Odonc rcruauimus.
Cjnguli~ &

Bns O R I O N IS Afterifmus.
PLElA.
[259]

4J

****

l;It

*
.~

** *
ii

-!f-Jf.

lt

'*
[260]

o}f

PLEIA DVM CoNSTELLATIO.

*-

$if.

11;..

*.'* ... ~

...

iF-

'*
~

'*

if

4'

-* ~

*.

...

it
it

*~

-*

Quod tcnio loco nobis fuit' obCeruatum) eO: ipftuf..


met LACTEI Circuli etfentja~ feu materies, quam Perfpicilli beneficio adeo ad fenCum Iicet inmeri ) Vt & alter
cationes omnes,qua" per tot (recu}a PhiloCophos excrucia
runt aboculata cercicudil1e dirimanrllr)nosque vcrbofis
dirputationibus Hberemur. Efi enim G A L A XY A nihil
aliud ~ QU3U1 innumerarum.Stellarum coaceru3tim confitarum congcries;inquamcunq; enim rcgionem iIlius Perfpicillum dirigas,ffatim Stellarum ingens frequcntia fc fe
in confpelum profert,quarum complures fatis magn~,ac
valde confpicuz videntur;fed exiguarum multi tudo pror..
fus inexpIorabilis ctt
Atcum non tallt'l1m in GALAXYAIadeusille c~ndor.
vcluti albicantis nubis rpeletur,fed complurc:s confimi1is
coloris 3reoJz rparfim per zthera lbfulgcant,fi in ilIarum
qua lnlibet Specillum conuertas Stc:l1ar um coo l:i pa tlrum

c:tum
[261]

OBSElt VAT. SIDEREAB

ccctum oIfendes. Amplius (quod magis mirabilis) StcIla;o


ab ARronomis fingulisin hancvfqucdi NEBVLOSAE
appellat~, StclluJ.ll"um mirum immodum confirarum grc
gesfut1t; ex quarum radiorum commixtionc .. dum vnaqueque ob exiliratcrn,feu maximam nobis remotionem,
oculorum adem fugir. candor me confurgir, qui denuo!:'
pars c<X!li >Srcllarurn, am Solis radios retorquere valens,
hucufque creditu$ eft. Nos exiUis nonnullas obfcruauimus; & dl1al"um Afterifmos fubnctcre \'oIl1imuS'.
ln primo habes NEBVLOSAM Capicis Orionis appe1latam.. in qua Stellas vigintivnas numcrauim uso
Secundus NEBVLOSAM PRAESEPE nnncupatam
continct,qure non vna unt SteIla cO:..fed congcries Sec!.
lularum plurium quam quadragima: nos prxtcr Ardlos
triginrafcx notauimus ln Ilune ~ qui feq utur o rJincm di
fpautas.
NEBVLO S A pRAESEPE.

**

NEBVLOSA ORIONIS.

* *~

J(. 'Yf

* *"

-#-

.*

lk

**
*

*"
[262]

RS CE N S HAB IT AE.
,.Pf~ 1-:';
De Luna ) de inerrant ibus S tdJis) ac de Gala:xya /
qua: hatenus,obferuat:1 funt breuiter enarr.1uimus.
Supcrefi vr, quod maximum in pnrfenti negodo exi"
timandum videtur, qllatuor PLANETAS primo
mundi c:xordio 3d nofira vlue tt;mpora nunquam
confpetIos, occafionem reperiendi, arque obCeruan'
di ,nec non jpforum loca, atque per dU0S proxim
menfes obfcruadones circa eorundem latones ~ ac
mutationes habitas, aperi:.unus ,ac prLmulgcmlj~: a
firollQmos omnes COnLl0C3nres ) vt ad il!orllln pero~
dos inquirendas, atq; dcfiniendas Ce confel':!Or, quod
,l1obis in h;,nc vfqll~ di:m ou remporis anguttiam af
ft:qui minmc licuit. lhos tamen itcrum monims fa,cimus, nc ad ralem infpctiollcm incaIllm accedant ,
Pcrfpicillo cxalflinlo opus effc ,& quale in principio
fcrmoni'i hUus, ~cfcriplimus.
.
Dc aquc t~pdma lanuarij infiantis anni millcli.'
mi fCXcclltdimi dcdmi, hOfl fC<luenris nolis prima)
com cfldtia (ydcra per Perfpicillmll fpc(tarcm ~ lup.
piter te fe obuiam tedt, cumqlic adl11odull1 excd
kns mihi paraTem infirumcntum;) (luoa antea ob
altcrius Organi c.kbilitatclll minime (:ontigcrat) nes
mi aditare lldlul~ls.) exguas, q:rdt:m~ vcrunt~tmen dariflimas,cognoui; qure licet e numel'O inerrantium
me Cl'edcrcntur, non llulbl11 ramen inn.. !crl1nt admh'ationem ~ eo "}l1O.I ftcunJum cxatlam Jitl!.:~lIn redam ~ a[(luc Eclyptk.l' parardJam difpolitil' vkh.:bl111
tur: ac cfteris magnicudine paribus fptendidioru:
cIarque ilIarum int\:r fc & i.td loutm tahs co I1ftit LI tio

Od.

* O

*
E

[263]

Occ.
ex parte"

OBSERVATIONES SIDER EAE


ex pane {'eilieee Odentali dure aderant Stell.z , vn3 vero Occ3fum vcrfus. Odentalior arque Ocddentalis, re
liqua paulo maiores apparabant) de difantia intel'
ipfas & Iouem minime follicicus tili ;fi,,~ cnim vti di
ximus primo creditz fuerunt; cum amem die otaua,
ncfdo quo Fato dulus ,ad infpctiom:m. ci,lndem re~
llerfus efcm.) longe aliam cfiitutlonem reped ; erant
cnim tres SteUul~ oecidcntalcsornncs loue) .ltque
inter fe quam fuperiori node vidniores, paribufque
incerfiitijs mutuo dilrcparat~ .. ve1uti appouta prafe.
fere delineado. Hk lcct ad mutuam Stetlarum ap...
propinquationem minirnc cogitaciollcUl appulltfem,.

Ori.

o***

Occ.

exitare tamen czpit, quon.1m pado Juppiter ab om,


nibus prxditis fixis pofct orientalior reperiri, cum
binis CI< illis pridie occidentalis [ui(fet: ac proinde
veritus fum ne forte, (e.eus computo. afuonomico,dire~us [Ol'ct, ac ptopterea motu proprio SteU.1s ilIas
anteuertifet:. qnapropter maximo cum deliderio
quentem expctaui noti;.:m; veru'll1 fpe ti'ufiratus fui,.
nubibus enim vndiqu<lque obdutum tujt cflum.
At die decima app.11'uerunt Stell;r in eiufmodi 3d
Iouem poli cu: du~ enim tantulll .. & oricntales amba:

re-

Ori.

Occ.

aderant J tertia, vt opinatus fui) (ub Ioue laritante.


Erant pariter velud 31lt(:a in c.ldem reb cum Ioue, .lc.
iuxta Zodiaci Jongirudillcm adamuflim locara!. H.rc

cum vidimm) cum<lue. muratow:s. conLimiles in loue:


nulla
[264]

lt E C B N S H A BIT AE.
'l.&Y
nulla radone reponi pofe inrclligerem , atque iofuper
fpedat3S Stellas femper cafdem lilifle cognofcerem,
( nullor enim alior:l aut pra-cedentcs, aut confequeates intra magnum interuallum iuxta longitudincm Zodiaci aderant) iam ambiguitatenl in admirationcm
pcrmutans) apparenrem commurationem non in loue,
td in Stellis adnoratis repofit efe compcri ; ac pro.
inde ocul:uc ~ & fcrupulose magis deinceps obferuan.
dum tore fum ratus.
Die itaq; vndccima eiufcemodi confiitutionem vidi:
Od.

**

Oe,.

Stcltas fcilic::et tantum duas orientalesj qU3Tum media


triplo diflabat 10ue: quam ab oricnta1iori: cratque
orientalior duplo fel C maior rcHqua ~ cum tamen
anrccedenti nole a:qualc:s ferme apparuifrent. Sta(utum ideo:l omnique rlOcul dubio me deCl'ctum fuir,
:tres jn ccelis adtllc ::,rellas vagantes circa Iouem , in
fiar Vencris ~ atque ~.1ercurjj drca Solem: qlJod tandem luce meridiana darius in alijs polhnodum compluribusinfpcaionibus obferu:Jt eH; 3(; non tantum
tres vel'um quatuor cfie vaga Sydera circ.1 Juuem fuas
drcullluoludones obc.l1nda; quorum perrnutarioncs
eJolaaius ccnlcqucnter oLfCrtluas fubfequens narrado
miniftrabit; intcrflltia ql10q ue inter ip per Pcripidllum ,fuperius explicara rarionc ~ Jimcdtus fum: horas infilper obfcrll:uionnrn .. prxfcnim cum plures in
e~ldcm notc: hi.ibim' fuuullt aJ'poi"ui; adeo coim ce~
leres horum Plallcrarum CXlal1t rcuolutiones, vt holarias quoque dlticremias plcrunquc liceat accipcre.
Die igitur duodccim3 ~ hora lcqucmis nodls pri1U3 h3cratione difpofitaSrdc1'3 vidi. EratoricntaJior
I

E
[265]

S,ella

OBSERVAT. SIDEREAE

o ri.

o cc.

SrelIa. ocddenraliori maior" ambl? tamen valdc confpicul:, ac fplcndid.r: vera qu~ dibbar fone ',ruplllis pl'illlis duobu5; tcrda q'uoque SrcUula apparerc ('fpit hora tereia prius minime ,onfp~a " qua: ex parte
orientali louem fere tangebar, cratque admodu1l1 cxigua. Onmes fuerunr in cad em retta, & fccundum
Edyptka: Jongitudil1;,.m eool'din:u.r.
Die dcdmatrdJ. primll1ll me quatnor conij)cd';r:
fucrunt Stclll1hl' iI) hac ad loucm confiiwtionc. Erant
trcs ocddt:malcs, & voa oricntalis i lincam pro;>;;im\::
Oti.

Occ.

rettam confritll(;bant ; media cnl:n occidralium pau


Iulull1 l"Caa Scpccnrrioncm vedus dcflcacb.:tt. A.be
rut orienralior.i IOLlc minut.1 duo: n.:liquarum, &

louis itucreJpcJincs eram iogutc vllius tamum mi


llUti. StcUz Otlll1:S caadcm pr.l' f:: tcrebant magtlitudincal ; ac.lkct cxjgu~an ;) luddiflilllx tJmcn CI".i,m t ,ac
fixis ciu'Jem maguirudinis longe (ul;;lldidiorcs.
Dic dccimatlu:m:a n~lbilo. tuit [Clllih:as.
Dic dcd111aquint.1) hora notis tcrti.1 ia proxime
dcpitJ fJcrunt habirudine (Iu:ltuor Stclla: ad loucll1 ;
Ori.

o . "* *

Occ.

ocddenta!c$ omncs: aC in cadcl11 proxim reb linca


difpQlitX i qUJ! ~11iU1 tcrda louc 1li.uucrabatur paululwm
[266]

RECEN S HA BIT AE.


J..9 :2'
lulum in boream atcollcbatur; propinquior Ioui Clat
OlnniUffi minima.) rcJiqu3; confcquentcr maioresap.
parCblnt ; intcruaJla inter louem,& tria confequantia
~ydera crant a:qualia omnia, ac duorum minutorum:
at occidentlius aucrar tibi propinquo minutis quatUOl". Eram lucida vaI de ) & nihiJ fi.. intillanri a :I llualia
fl.:mpt:r rum ~HllC) tum poct apparucrunt. Vcrumhora fcptlla trcs olummodo aderal1t SteU.r, in huiuf
Oei.

"*

O cC'.

cemodi cum loue 'lij)e~l1. Erant ncmpc in eadem rclta ad vngucm) vkiniof loui >crat admodum exgua,
& ab illo l(:mota per minuta p;-im:t tria;ab hac [cuuda
diftabat min: vno; terda vcr fecunda min: pr: 4~
fcc: 3 o. PoU vero aliam horam dllX Stcllul.r .mcdl.r
adlme viciniores eram i abel'ant cnim mia: f,: vix 30.
t.lntum.

Dic dccim:J[exta hora prima notis tres viJimus


StcUas iuxta hunc crdincm difpofit3S. Du~~ loucnl

Oei.

O cC'.

intcrdpicb:1llt ab co per ~lin: o. r~c: 40. hin~il1dc remo


r.e" tcrria vcro occidcl1tJlis lone din:ab~lt min: 8. lo..
ui proxim.r non maiores) fcd Juddl0l'CS apparcbant
rcmoriori.
Uic.: dccituafcptimahora ab occa, o. min: 30' huiufmodi fuit conf1gur.u.io. ~tclla VIU tamum oriclualis i
Oei.

* O

*
[267]

O cC'.

loue

OBSEll VAT. SIDEREAH

lave di nabat min: 3- occidentalis pari ter \'oa Ioue


difians min: I I , OrientaHs duplo maior apparebat cc
cidenrali i nec plures aderanr quam ifi.r duer. Vcrum
pofi horas quatuor , hora oempe proxim quinra ~ ter...
tia ex pane orientaJi enaergere cpir:1 qu~ ante~, VI:
opinor cum priori iunta erat; fuitque talis paGuo
Ori.

** O

Occ.

Media StelIa orientali qU3m proxima min: tantum fec~


lO. elongabatur ab ilIa, & linca reta per (xrremas,
& louem produta pauJulum verfus aufir dedioabat.
Die dccima ohlua hora o. mio: 10. ab occ<Jfu, talis
fuit afpehls. Erar SteUa orientaHs ma.io!" occidentaOri.

OCC.

ii, & loue difians min: pr: 8. Occidentalis ver


1011 C "bcr.:lt

mio: 1 o.
Dk UCCllllanona hOl'a nodis fecunda talis ruit SteIlarum coanlioatiQ: erant ncmpc fecundum reaanlliOri.

* *

OCC.

neam ad \Toguem tres cum loue Stc11x: Orientalis vn3


!Que difrans min: pr! 6, lnter 10Llcm, & primam f<1l1enttm pcddc:ntalem l rnf'di:.lbat mio: ;. intertiti:
ha:c autclt. ab ocddentalicri oberat mio: 4- Anccrs
crJm tuDe nUllquid intc:r oriralc:m ~u:Ham. &: lotlcm
StelJuJa mcdiaret, v,,"rmn Joui qU:l1l'proxima) adI.O vt
illum fere taogcrct; At hora quinta han, nanifcft(: vidi
[268]

lt E CE N S HABIT AE.

,.,.

di medi um iam inter '9uem) & oriental cm S[ellam


locum exquifitc OI;'U pantem,J ita Vt talis fuerit confi:
Oti.

* O

* *

Occ.

guratia. SteIla inful'er nouHnmc cOi1fp~cll adllV)dunl


cxigua fuit; vcruntamen hora fcxta rcliquis UlJgnitu ..
dine fere fuit a:qualis.
Die vigefima hora I. min: I S. conHtu [io conlimilis
vifa cfi. Aderant tres 5tcllula: adcoexigua:) vt vi~
Occ.

percipi polfcnt ; loue, & il1tcr fe non magis dirra...


bant minuto vno : incertus eram nunquid ex occidente dUa! ~ an tres adeiTct1t Stcllula:. Circa horam fextam boc pado crant difpofitz. Orientals enhn loue
Od.

Occ.

dUplo magis aberat quam antea, nempe mino' ". media


occidcntalis Ioue dii:ahat mio: o. Ce,; 40.ab ocdden..
taliod vera mio: o. fec: 2,0. Taadrlll hora feptma ues
C'xoccidcnte vifz fherunt StelJul.r .lou plOxml abc..
Oti.

.. O . ,. . .

Occ.

rat ab ca min: o. Ccc: ~o. intcr hane & occ:identJlioreOl:


interual1 crat mioutorum fecundorum 40. inrel' hlS
"CIO alia f~ca:abatur paululum ad meridiem deflcttes3
ab
[269]

OBSERVAT. SIDEREAE
ab occidenraliori non pluribus decem fc:cundis remota.
Die vigefimaprima hora. o. m: 3 o. adcrant ex oriente
StcUu!z tres) zqualiter inter fe, & Ioue dixrantes ;
Oci.

Oec.

interlitia. vero ,fecundum exiflim.3tionem 50. fecundorum minucorum fue;:rc, aderat quoque Srel1a ex oc~
cidente loue difrans lTIim pr: 4. Orientalis loui pro.
xima crac omnium mini ma reltqua! vero aliquto ma
iores, atque lnter fe proximc xqualcs.
Die vjgefima fecunda hora J. contimilis fuit StcUarum dfptio. A SteHa oriemali ad loucm minuto.
I

Oci.

Oec.

rum primorum ,.. fui r inreru:lllum Ioue ad oecident:lliorcm pr: 7. Dure vero oeddcntales incermcdi.:e dix
tab.:mt 3d inuiccm minto {e:40' propinquior vero Iam
abcrat ab illo m. p. I. lpfre mc(lire Stellulx 1 minores
erant C'xtrcmis: file!ul1t vcro fecundum eandem rc:tam lincam iuxta lodiaci longitudinem e~tenf;e, nUi
quod tdum occideotalium media paululum in aulh i't
ddledebat. Sed hora nolis fcxta in hac confritu tioOec.

Ori.

ne vjfx 1unt. Orientali$ admodum (xigna erat; dif.


Uns loue vr anrc.1. min: pr. 5. Ttes ve! occidc:nra1cs) & 10ue > & ad in!licem .xqualltcr daimebantur, .
erantquc jntercapedines finguJiC mio: I. {e':lo.pIO~i.
m
[270J

RECENSHABITAB.

me: & Stclla loui vicinior rcliquis duabus.requl:oti":


bus minorapparcbat; omnefquein eadem reGtac:xqui.

{ite dixpofit~ vidcbantur.


Die vigefima tertia hora o. min: 40. ab oceafu, in hc
{erme modum Stcllarum ,ollLUtutio le ha.buit: tr,mt
Oei.

* O *

Oec.

tres SteJIz cum Ioue in relta linea fecundum Zodiaci longitudincm; veluti femper fuerunt: Orentales
crant dUa!, vna vro ocddenc:alis _ OrJentalioraberat
fcquenti mio: pr: 7- h.rc vera Ioue mino 2. [e'=-4o.
luppiter ab occidentali min: 3. fec::o. erantque omnes
magnitudine t-':I'C i;l;'1 uales _Sed hora quinta, duz S[cl..
le, qux prius {oui erant proxim~ainpJius noncernebantur ~ fuo lvue vt arbror ladtantcs fuitque rabs

afpettus.
Od.

Oec.

Die vigefimaquarra tres Srcllz orient~Ies omnes vi..


fre funt., ac 1'Cl<: in cadem cum loue rta linca; me.Ori.

**

Oec.

dia cnim modic in aulhum ddleaehar. Ioui propin..


quior difrabat ab co min:

2.

fc:quens ab hac mim

O-

(ec: 30. .ah hac ver aherat orientlior min: 9. erantq;


omncs admodulll Ip1endide. Hora vero \.xta) dua:

Oei.

* OF
[271]

Oec.

foIum-

OBSE'R. VATIONES SIDERBAS


folulDlDodo feCe otferebant StelJz in hoc potitu: nem..
pecumloue in eadem reb lineaad vnguem" quo
cIongabatur propinquior min: p~ 3' altera vero ab bac
min: p:8. in vnam, Di fafior ,coierant dutE mediz priu$
obfcruatz Stellufr.
Dic Yigelimaquinta hora J. min: +0. ira Ce habebat
Ori.

OC<:'.

conllitutio,aderant mim dUi! tantum Stellz ex orien. '


. taU plaga" ezque. latis magna;'. OrieDtalior lnedia
diftabat mio: S. media vero loue mio: 6.
Die vigefimafexta hora o. min: 40. Stellarum coQrdinatio eiufmodi fuit. Spetabantur erum Stella:
Ori.

OC<:'.

tres, quarum dua;' orientaIes ,tertia occidentalis loue: hzc ab co min:,. aberat "media vera orientalis
ab codem diftabat min: S. Cec: ~o. Orientalior ver
media mln: 6. in eadem reda conilitutz, & emfdem

magoitudinis erant. Hora deinde quinta conrlitutio


ferc eadem fuir~. ia hoc tantum difcrepans" quod
Ori.

*0

OC<:'.

prope Iouem 'luarti Stettuta ex oriente, emergcbat


,z~eris minor a loue tune remota min: 30. {cd pau.
lutum reda linea ver[us B.oream attollebatur, yt'ap.
polita figura demonftrat.
Die vigdima fcptima hora 1. ab o"afu, Vntca tan...
tum
[272]

RECE N S HABtT AE.


tum Stenula confpiciebatur ~ eaquc orieDtalis

OcL

ii-

recuaO cc.

dum hane conlHrutionem : cratque admodum exigua.


& Ioue t'emota mio: 1.
Dic vigefima odaua, IX vigelima nona ob nubiulR
interpofitionem nihil obferuare (j,uit.
Die trigetima hora prima nodis, tali paao confti..
tuta fpetabantur J}'dera:vnum aderat -orientale, loue

o te.

O ri.

ill:aD$ min: 2. fcc: 3 o. duo vera ex occidente, quo.


rum !ouj propinquius aberat aO eo mio: 3- rcJiquum
ab hoc min: J.e eICtremorum & lOllis pofitus in eadcID
teda hnea fuit ar media Stella paululum in Boream
attollebarur: Occidel'ltalior fuit reliquis minor.
Die vItima hora fecunda vifz funt orientales StelJ.z
dU2, voa vero occidua. Orientalium media Joue
I

OcL

**

O te.

aberatmin: 2. fec: 10. OrientaJior VttO ab ipfa media


min:o. Cec: 30. O~cidelltalis diLtabat. Iouemin: lO.
eranc in eadem reda lineaproxime, orientaHs tantum
loui vicinor modicum quiddam to Septentdonem e1cuabatur. Hora vero quarta duz orientales vicinioOri.

** O

F*z
[273J

O te.
res

OBSERVAT. SIDEREAE
res ad inuicem adhuc erant; aherant enim Colummo..
do min: Cec. 2 o. apparuit in hiCce obferuatiollibus oecidentaIis Stclfa Caris exgua.

Die Februarij prim3. hora nodis fecunda conlimilis


fuit confiitutio. Diftabat orientalior StcUa Ioue
Oei.

O ce.

min: 6. ocddentalis vera S. ex parte orientali SteJIa

quredam admodum exgua loue difiabat minutis fecundis lO. rctam 3d vnguem ddignabant Jineam.
Die fecunda iuxca hUl1C ordinem viril' funt SreUz.
Vna tantUln orintalis louc diLlabat min: 6. IuppiOd.

O ce.

ter ab Qccidentali vidniori aberat min:4- inter hane


& occidentaliorem min: 8. fuir intercapedo; erant in
eadem reda ad \'llguem, & eilifdem fere magnirudi.
ais. Scd hoca [cp ti ma,. qi.latuor aderant Stellil' /1 inter

Od.

*0

o ce.

quas luppitcr mediam occupabat fedeln. HarlJmSretlJru ln orkntalior dHb.bar [equenti min: of. hil'e lo...
ue min: 1. fcc: 40. luppiter ab occidentali fibi viciniori aberat mim 6. hmc vera aD. occidentaliori min.8.
cralltque parirer omncs jn <:.ldeln relalinea, fecund
Zodiaci longitudin:!\u exten'..
Die tema hora reptima in bac ferie dirp06tt fuerunt
Stdl~.OIie1ltalis .i loue diJ1&bat tln: l.f: 30. o cc i,...
.
dentalis
[274]

2~

RECENS HABITAR.

dentaJis proxima mino ~. ab hac vero elongabatur oeOde

Oec.

cidentalior altera mim 10. erant pr~cise in cadem retta:l & magnitudinis zqualis.
.
Die quarta hora fecunda drca Iouem quatuor fia
bant 8ccllE, oriemalcs du~, ac dUlE occidcmales io
Ori.

* 4';0

Oec.

(adem ad vnguem rcb linea difpoicre vt in proxima figura. Oricntalior dill:abat fcquenti mino 3. h~c
vero .loue aberat mio. o. fec. 40. lu ppiter proxima
ocddentali min.4. ha;c ab occidcntaliori mjn. 6. ma
gnitudnc crant tere fquales II proximior loui rcliquis
paulo minor apparebat. Hora autem fepcima orien
tales Stella; djftabant cantum mino o. fec. 3Q. luppiter
1#

Ori.

** O

* *

Oec.

ab orientali viciniori aoerat mino :.ab ocddentali vero fequcnre mino 4. hxc vero b ocidentaliori diltabat min'3. erant(lue aqualcs omues ,& in cademreda
fecu odum Eclypticam cxtellCa.
Dic quinta Crelum fuit nubiloCum.

Die fexta dUa! folummodo apparucrunt Stcllz meOde

Oec.

dium
[275]

OBSERVAT. SIDEREAE

dium lo uem intercipientes ~ vt in figura appolira fpeaatur : orientalis . loue di(bbat min.2.. occidtntaJis
ver mino 3' era'nt in eadem reda cum 10ue, & magni.
tudioe pares.
Die feprima dUr adftabant StclIz # Ione orienta
Ori.

OeC'.

les ambz, in hu oe difpofitz modum. interc3pedines


inter ipfas) & louem eram zquales vnius nempe miIluri primi;ac per ipfas,& eentrum !ous reda linea
. incedebat.

Die odaua hora primaaderant tres SteUz orientaO ri.

-o

OeC'.

Jcs omnes vt in defcriptione; 10ui proxima cxigua


fatis dift.abat ab co mio. I. [cc. 20. media vero abhac
min'4' erarque fatis magna; oricntalioradmo4um exi
gua ab hac diftabat mino o. Iee. 10. anceps eram nun ..
quid loui proxima vna tantum,,:1O <lua' forent StelluJa!: videb3tUr enim interJum huie aliam adelfe verfus
ortum mil'um immodum exigua , & ab iIIa fciunda
per mio. o. fec. lo.tantum ': fuerunt omnes in eadem
reaa linea [ecuncum Zodiad duaum cxrcnfa-. Ho ..
ra veTO terda Stdla loui pToxi01amum fere tangehar,
diaabat coim:lb ec min: o. fcc. 10. taRtum rcliquC ve..
r louc remodores faare tuerunt :abcrant cnim me..
dia loue mino 6. Tandem hora q!).:ma, qure pnus
Ioui proxima er.H, cum co iunda non ctrflcbarur am-

plius.
Die nona hora o. mio,: 10. adfiabant loui SteHil' duz
oncn
[276]

R E C EN S H A BIT AE.
, .
orientales, & voa occ;identalis ia tali difpofitione O~

Od.

OC<:'.

tientalior, qUi! Catis exigua crat Ccquenti di1bbat


min: 4. media maior loue aberat min: 7.1uppiter ab
occidentali, qUa! parua erae diftabat min'4' .
Die dedma hora prin,a min: 3o. Stel.Wlz binz admo
dum exgua: orientales ambz in t3li dipotitione vifa:
Oei.

40

OCC'

funt: remodor diftabat Ioue mio: 10. viclnior vero


min: o. fe. ~o. c.:rantque in eadem reta. Hora autem
quarta. , Stella loui proxima amplius Don apparebat.,
altera quoque adeo imminuta yidebatur, vt vix cerni
poffet, Jicel: aer przelarus effet & Ioue remotior.
quam antea erat, dillabat ~fiquidem min: 12..
Die vndecima hora prima aderanl: ab Oriente Stella: duz, & vna ab occafu Diliabat occidelltalis
It

Od.

* o *
vicinior abcrat

OC<:'.

pari ter Ioue


min. 4. Orientalior vero abl hac dillabat mino 8. eran~
faeis perfpicua: ~ & in eadem red:a Sed hora certia

loue mino 4. Orientalis

Oei.

* -O

Oc<:'.

Stella quarta Ioui proxima ab oriente vua eR, reliquis


minoI

[277]

OBSER. VAT. SIDEREAE

minor) Ioue diffita per mine o. fec. 30. & reGla linea per reJiquas Src:llas protrada modkum in Aqui1o~
nem defletens, fplendidifsimao erant omnes, ac v:lldc
conrpicur. Hora vero quinta cum dimidia iam SteUa
oric:malis loui proxima) ab ilIo rc:motior fada medi
imer ipfum, & ~tellam oriemaHorcm libi propinquam
obtinc:bat locum , crantque omnes jn cadem red.. li.
nca ad vnguem, & cjufdc:m magnitUdinis, vt in appofita defcriptione videre licet.
Od.

** O

Oee.

Djcduoclccima hora o. min'40. Stellir binre ab ortu


hina: paritc:r ab occafu adHabant. Orientalls remotior
Od.

-o-

o ce.

Ioue difiabat mine 10. Ionginquior vere Occiqenta


!is abcrat min.8. eranrque ambadtlS confpicuao, re
liqure dUa:! loui erant viciJlifiimet, & admodum exgua: , prxferrim Oriemalis, (lua: loue dftabat min.
o. reco 40 Ocddcntalis vero min I. Hora vero quarta
Scc:lluIJ quC lou erar proxima ex oric:mc ampHus non
apparcbat. '
Dic dC!dmatertia hora di. mi n. 3o dure SrcJJa: app:r..
rebant ab ortu,dua: infuper ab o,ca{~.Orjelltalis a, lol.i
Ori.

..

* O

.*

o ce.

vi,inior fatis pelfpicua dilabar ab co mino 2. ab h:l<:


oJientaHor minus apparens abcrat min.... Ex oeci
dcntali
[278]

RECE N S HABtT AE.


'-7
denta1ibu s remotior louc confpicua vald~ ab e di..
rimebatur mino 4. illter bane & loucm interddebat
Stelll1la exigua) ac. occidcntaliori 5teltre vicinior)Cl1m
ab ea non magis abeffet mino o. fec. 3o. eram omnes
in eadem reda fccundum Ec1ypti,.z longirudinem 3d
vnguem.
Die decimaquinta ( nam dccimaquarta cO!Ium nu.
bibus fuir obdutum ) hora prima talis fuir anrorum
politus. trcs ncmpe erant orientales Stell6r , nuI!a ve
Oei.

*uo

o cC'.

ro cemcbatur occidcntalis:

Orientalis Ioui proxima


difiabat ab co mino o. fcc. SOo fequcns ab hae aherat
min. o. fcc. 20. ab hac vera oricntalior mino I. erat
que reliquis maior: viciniores enim lou1 eram ad.

mocium cxigua:. Scd hora proxime quinta) ex Std.


Oei.

~O

o cC'.

lis loui proxhnis vna tantum cerncbatur Ioue di":


fians mino o. fec. 30. Oricntalioris vero eJongatio
10U(: ;:daula erat ~ fuit enim tune mino 4. Ar hora
fcxta prlrter duas I vt modo didum til ab oriente
Oei.

o cC'.

conilitutas) vna verrus occafum cerncbtur Stcllula


admodum exigua, Joue remota min.2.
Die decimalcxta hora fexta in tali con!Hcutione
Ilctcrunt. SteUI nempe oricntalis Iouc: min: 7. a
G
bc:ru
[279]

OBSERVAT. SIDEREAE
berat: tuppiter fequenti occidua mino 5'. h~c vero reliqua occident.lliori mino 3.. erant omnes dufOri.

* *

OCC'.

dcm proxime magnitudinis, (atis confpicua:, & in


eadeM reda linea exquifitc fecundum Zodiaci dultum.
Die decimafeptilna H. I. dua: aderant Stel1or, orien ..
talisvna Ioue diftns mio'3o o"idcntalisalteradHbis.
Ori..

.. o CC'.

mino 10. h~c er:n aliquanto minor orientali . Sed hora


6. orienralis proximior erat lo ui diftabat nempe mi ~.
fec. 5o.ocddcntalis vero remonor fui t ) Cciliccc mino u.
Fuerunt ln vtraque obferuatione in edem reta,& amhor fatis exigua!;.pra:fertim orientalis in fecunda obfaua.
iione.
Die J 8.110.1, tres adCr3'1t Stcllz; quarum dua: oeci.

dc:nta1cs 1 oricntasvero vna;diftabat oricntalls loue


Ori.

*.

OCC'.

min'3o Occidentalisproxima m;.,.occideruaJiorreliqua


abcrat mediam.8. O,nm::sfueruntin eademreta ad
vngucm,& e:i&.ira~m fere magniwdinis. Ar Hora ,..Su:lIz viciiores parihus Ioue 3berant interftitijs:oeddua

enim :lberat ipfa quoque m.3. Sed Hora 6.qu3rta Std...


lula "ifa di iw.a od~ntaliorem & Iouem ia tali configu
ratione. Orientalior dillabat Jequc:nti m.3.fc'luens
loue
[280]

21

RECENS HA BITAB.

Ioue m.x.fec. So.luppiter:lb oc:cidcntalifequcntim. 3Oti.

Oce.

h~c vero ab

occidentaliori m.,.crr fere ~quales)orien


taJis tantum loui proxima re1iquis erat paulo minor.
erantque in eadem reda ~dypti,~ paralJcIa.
Die 19- Ho.o. m'4o.~tel1z dua: folnmmodo ocddu
loue confpetla: fueruntfat.{.s magna' ) & ln eademre~

Od.

Occ.

da cum Ioue ad vnguem~ ac recundum Ec1ypticz dudi.'i.


difpouta'. Propinquior Ioue difiabat m. 7. h~c: vero
ob ocddenraliori m.6.
Dic :lo.Nubilofum fuir crelum.
Die 11. Ho. I. m. 30. Htllulz"trcs faris cxiguz cernebanturinhac COllHtutone. Oricntalis aberat loue

Od.

=-

Oce.

m.1. Iuppiter ab ocddentali requente.In.3.hzc vero ab


ocddentaliori m. 7. eraRt ad vnguE in eadem reda Ecly.
pEicz pa13l1cla.
"
Die 2. S'. HO.l.m. 3 o.(nam fuperioribus tribus noH~

bus ,a:: fuit Dubibus obdutum) U'cs apparuert Std


Od.

Oe('.

ltr. Orientales du~.. qU31'Um dHlantiz inter fe :. & Ioue


G
[281]

a:quales

OBSERVAT.SIDEREAE
aquJes fueru Llt)<lC min'4.0ccidcntalis vna aberat 10ue mine l. Eram in cldcm reda ad voguem, fecundnm
Eclyptk:e du{tltln
Dic 2.6. Hora o. m. 30. bn~ tantum crant SteH.l'.
OricntaIis vna ditans Ioue m. 10. OccidcntaHs altera

o ri.

!ti

o cc.

difians m.6. Orientalis crat aliquanto minor occidenra


li. Scd Hora 5. eres "i[;eJullt Stellx,pra:tel' cnim duas i

o ri.

..

o cc.

adno:atas tcnia ex occidente prope Iouem admodUlll


cxigua cernebatur,qll~ prius fuh lo ue Jatitahat, difia
bar(ple ab eo m. I. OrieQtalis vero remotior.. quam an(ea vJdebacur,difians nernpe loue m.lI. Hac no.!te pri
nlUm rouis & adlacentium l>!anctarum progrc:I1um fe
cundum Zodiaci long(tudinem fada relatione ad fixam
quandam obftruare placuit: fpclabatur enim fixa Ste1
la orientem verfus difrans Planeta oricnt3li m. II. &
paululum in AuLlrum dcneacbzlr~ in hunc (l:.ti fcquitu.r
modum.

o-

Ori.

* fixa

Die 27. Ho.l. m.4. Appar'cbant SrelIa: in tal conR


guratioue. Orientalior diftabat loue mino 10. fequens
J.oui proximamjn..fec'3 o.O"identaljs fcqucns. abcrat

,um.:.
(282]

RECENS HABITAE.

2!1
min.:.fcc. 3o.ab bac occidentalior di1l:abat min.l. Vicio
Od.

o **

Oee.

fixa

niores loui exigu3! apparebant) pr.-rCertim Orientalis II


extrcm:r vero eran t admoJum conrpicuzo in pdm is vero oecdua, rcllmquelineam fe.::undum Eclyptic:r duo
aum defignabant ad vnguem. Horum PJancrarum pro
grclfus verfus ortum ex .collatione ad pr~did:am fixa.m
lnanifeft ccrnebarur, ipfi coim Iuppitcr cum adfiamib.
Planeeis vicinior er3t vt in appofita figuravidere licet.
Sed Ho. 5'. StcJla olentalis loui proxima aberat ab co
mino I.
Die 28. Ho, 1. du.-r tantum SteU;r videbantur; ()rien~
talis difians .Ioue min.9. Occidcntas vero ln l.Erant
J

Oei.

o*

Oee.

*fixa
fatis confpicux, & in eadc1l1 red:..: :Jd quam Iinc~am fixa
pcrpendicufarirer incidebat in Planetam oriental, ve
luti in figura. Sed hora S. tertia Stellula ex oriente di
Oti.

*O *

Oee.

fians Ione m. 2.confpeta cl in eiufmodi cl:itutione.


l.)i~ 1.Martij Ho. o. m. 40. quatuor SttUa: orien tales
omnes
[283]

OBSER. VAT. SIDEREAE


omnes confpcdz funt)quarum Ioui proxima aberat ab
co m.a. [equc:ns ab hac m.l. rertia m.o. [c(.2.o. crar/Iue
Oei.

*_ ..

o cC'.

fixa

rcliquis dador;' ab iRa vero diRabat orientaHor n1.+ &


reJiquis crat minor.Rclam proxime ddignab:mt Jine)
nili quod rcuia ~ loue paululum atrollebatur.Fix3 cum
loue, & oriemaliori trigonum zquilaterum confiitue~
bat ut in figura.
Dic 3. Ho.o.m'4o.trcs adllabant Planeta',orientales
do",vnus verocclduus in'tali conllguratlone. Abe12t

Oei.

o cC'.

lixa

orientalior i [ouem.7 ab hocdibbat fequs m.o.f.30.


Occ.ident31isvero clong:lbaturloue m.l. er3nt extr~
1111 !uddiores.ac maiores rcliquo > qui admod exiguus
apparebat.Oricntalior reda linca pcrreliquos & louE
duta paululum in llorcam vid.:batur clatus. Fixa iam
adnotata ab occidcnta:i,Planeta m.8.difiabat,(cdum
pcrpendiculal'cm ab ipfo Planeta ouLlm fupcr lincam
rdtam per Plan.crus omnes O\tenfam;vcluti appofita fi
gura demontr:::.t.
Hafcc louis, & adiacentium Flanetarum ad Fix collatio
[284]

RECEN S HABIT AE.

3-

I.:ttiones apponercplacuit) "it ex illis eorund Planetarum


progrdfus)tumfecund longitudinem)tum etiamfecdii
latitudinem~cum motibus,qui ex tabulis auriuntur ad vn. guem congruere qu~libetinteUigercpo~t.
Hz funtobferu3uonesquaruor Medlceorum Planetarum recens,3C primo me repertorum , exquibusquuiS'
iUorum periodos numeris colHgere nond dcturj licet fal
tem qua:dam animaduerCtone digna pronunciare. Ac primo cum Iouem conimillbusintcrHtijs modo confequan
tur,modo przeanr,ab eoq; tum verfus onum~tum in occa
fum anguftiffimis tam diuaricationibus clongenmr,cun
demq;.retrogradum pariter~ :ltq; dircdum concomitEUr~
c..Jllin drca iLum fuas confidant conuerfioncs.interea dum
cirea mundi centrum omnes vn duo decnales periodos
bfoluunt.nemini dubi effe poteft. Conuentur infuper
in circulis inqualibus) '1' manifefie colligitur ex eo, quia
in maipribus Ioue digreffionibus nqu binos Planet.1s
iunlos vidcre licuit;cum tamen prope iouem du'o,trcs,&
interdum oes limulconftipati repcrti int.Oeprhendjtur
infupcr vclociores eff conuertones l)lanetar anguHo ...
res drcalouem circulos ddcribcnti;propinquioresenim
Ioui Stcll;r frepius fpelantur orientales)cum pridic ex oe
ca!il apparuerint,& e contra :at Planeta maxim permet'.
orbem, aC(urate przadnotatas reucrfi~nespcrpendenti,
reftitutiones femimenllruas habcre videtur.Exhnium prz
terca przdaruIIH.}; habemus argument pro f,rupulo au ii
!is demendo, qui in Sitlemate Copernicano conuerfion
Planctarum drca Sol> ~quo animo fcrentes,adc pcrtur
bantur ab vniu$ Lunz circa terr:llationc,interead ambo
annu orb circa SolE abfolu um,vt h:mc vniuerfi cftitu':'
tion ran(j. impoffibilcm encl'cc. ndj cfIe :ubitrc:ntur; nune
enim ncdum Planedvnclrcaali conuertibil habemus,
d ambo magn drca Soi perlullram orbem; verum qua
'uor ci,,;a low inftar Lunx circa T dlur,,(cn[us nobis va
games
[285J

OBSERVAT. SIDEREAE

~antes offen Stc:JIas,dtlm

oEs timul c Ioue 1~. annorum


jpacio magn circa Sole pe.meant orbE. Praofcreund tan
dem non efilEJua n rne contingat) vt Mcdicea Sidera d
angufriffimas drca ioue rotadoncs.abfoluunt > femetipfis
intcrdum plusq. duplo maiora vide:antur.Caufam in vapo
ribus rerrenis minimh.rere polfumils: apparentenim au.
taJeu mjnuta~d Iouis ,& propinquar fixar moles'Oil
immutatzcernuntur.Acedereaut illos,adeoq; tem. c
longad' circafua: ,uerfionis perige,aut apogeu,vt tant~
mutarionis cm nandfcantur,ono inopinabile vrjn artta
circlllaris latit) id nulla rnc'prfltare valet;ouafis vero mo
tus(qui i11 hoc cafu l'ctus fcrotffet)&inoprnabllis)& ijs q
apparem nuUa rnc confonus dfe vr. Qpodhacin rc fuccurrit lubens profero,ac ret philolophantift iudicio,cfurxq; cxhibeo.C!lat terrefiri \'apoJobittu Sol,Lu..
namq; maior<.s,fed fixas, atq; Planeta' minores aprarcrc:
hinc Luminaria prope orizout maio ra,Steila: vtfo mino
reS.3C plerunqi inconfpicua:.iimminlluntur t magis fi ijde
vapores lumine fherint perfuti- j iddrco SteJlre iuterdiu,ac
intra crepurcula admodumexiles apparentiLuna non it,
\'t fupra quoq; monuimus. Canbt infupern modo T d
)uremJcd t Lunam fuum baberevaporofum orb drc.
fufufu ,tum ex his'qua: ruprad~imus, tUtU maximc exijs,
qu:r fu6us in nofiro Sifiemate dicentur;at idE qttoqi de re
ltquis Planetis ierre illdicl congrue poffumus; ad'covt t
circa Iouem deniorem reliquo rethcre pone.t:~ orhem inopinb:le minime videalur,c'caquem,inLbr Lun.rcirc:!
elemel1toruin fpheram)Pt~cta: MEDiCEA circumducan
tur atqebuius.orbs obiedu dum apogei fueriat min..
res.)dum verperigei,per eiufdelJl orbis abla~ionem ,feu at
tcnu.ationcm maiores appllreant. Vlrerius progredi tmporis ~ngu~ia inhibctj plura
de llls breu! candldus Lcaor
e~pcltt
J

F 1 N 1 S.

[286]

NDICE DE MATRIAS

Nota de Abertura, por Sven Dupr................................

Prefcio, por Henrique Leito ............... ...... ....................

11

Estudo introdutrio, por Henrique Leito .....................

17

Breve Cronologia.............................................................

137

Galileu Galilei, O Mensageiro das Estrelas, traduo por


.
. ~
Hennque Leltao .......................................................

141

Notas........................................................................

207

Galileu Galilei, Sidereus Nuncius. Reproduo facsimilada da edio de Veneza, Tommaso Baglioni,
1610......................................................................... [225]

Esta 3. a edio de

Slereus Nundus -

O Mensageiro das Estrelas

foi impressa e encadernada


nas Oficinas da Imprensa Portuguesa - Porto
para a Fundao Calouste Gulbenkian.
A tiragem de 1000 exemplares encadernados.
Maio de 2010
Depsito Legal n. O 306317110

ISBN 978-972-31-1317-4

Das könnte Ihnen auch gefallen