M

UKRYTA HISTORIA VLADIMIRA NABOKOVA

M
A

U
A

UKRYTA HISTORIA VLADIMIRA NABOKOVA

Tytu oryginau: The Secret History of Vladimir Nabokov

Projekt okadki: ................
Redakcja: Anna Grecka
Redakcja techniczna: Karolina Bendykowska
Korekta: Katarzyna Szajowska

2013 Andrea Pitzer

All rights reserved

for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2014

ISBN 978-83-7758-634-1

for the Polish translation by Wojciech Grna

Warszawskie Wydawnictwo Literackie

MUZA SA
Warszawa 2014

A
S
A
Z
U

Dla umarych i dla snw utraconego stulecia

M
A

U
A

Wstp

Rzeka Newa pynie ze wschodu na zachd, zataczajc uk, a na-

stpnie zasilajc kanay Sankt Petersburga, dawnej stolicy carskiej

Rosji. Tu przed budynkami wizienia Kriesty wchodzi w ciasny
wira, by za chwil, opodal Pola Marsowego i Paacu Zimowego,
wykona kolejny, tym razem dostojniejszy zakrt i popyn ku murom Twierdzy Pietropawowskiej. Fale Newy obmywaj brzeg o kilkaset metrw od domu, gdzie urodzi si i spdzi dziecistwo Vladimir Nabokov.
Budynek, dzi mieszczcy muzeum, znajduje si na osuszonych
mokradach, porodku sztucznej wyspy w sercu sztucznego miasta
wzniesionego przez chopw paszczynianych oraz jecw, miasta olniewajcego przepychem tak jak pisarstwo Nabokova.
W roku 2011, czwartym roku zbierania materiaw do tej ksiki,
wybraam si do rodzinnego miasta Nabokova, by sprawdzi, czego
mog si tam dowiedzie. W ostatnim czasie odnowiono wiele budynkw; w dzisiejszym Petersburgu nie sposb przej wicej ni
jeden czy dwa kwartay ulic, by nie natkn si na cudowny spektakl wiate wydobywajcych z mroku nocy dug panoram placu
Paacowego lub mienice si wszystkimi kolorami kopuy soboru
Zmartwychwstania Paskiego.
Natychmiast pomylaam, e to najpikniejsze miasto, jakie byo
mi dane widzie. A jednak Petersburg wywiera bolenie imperialne
wraenie na taki rozmach moga sobie pozwoli jedynie dynastia,
ktra bez alu powicaa istnienia ludzkie i nie szczdzia zota
z krlewskiego skarbca.
Tatiana Ponomariewa, dyrektorka Muzeum Nabokova, uprzejmie zgodzia si zosta na dwa dni moj przewodniczk po miecie.
Zaprowadzia mnie do Paacu Taurydzkiego, w ktrym ojciec Nabokova zasiada w Pierwszej Dumie bdcej eksperymentem
z monarchi konstytucyjn, zakoczonym przez cara ledwo po
7

trzech miesicach. Odwiedziymy dawny budynek gimnazjum

Tieniszewa, gdzie pokpiwano z Nabokova, wymiewano go, e jest
cudzoziemcem, bo nie interesuje si rosyjsk polityk. Pani Ponomariewa pokazaa mi park, po ktrym pisarz spacerowa zim ze
swoj pierwsz mioci, Lusi, uniemiertelnion w powieci Maszeka. Widziaymy rwnie kamienic, gdzie w dziecistwie
mieszkaa Wiera Sonim, ktra wiele lat pniej poznaa w Berlinie
Nabokova i zostaa jego on.
Podczas podry do innych krajw zwizanych w jaki sposb
z Nabokovem uzmysawiaam sobie, jak on sam i jego rodzina raz
po raz trafiali w rodek politycznej zawieruchy, i to nie tylko w Petersburgu: Nabokov dowiadczy upadku demokracji we wszystkich krajach, w ktrych mieszka do czterdziestego pierwszego roku
ycia. Uzmysowi sobie to jedno. Zupenie czym innym jest wyjeda kolejno z Petersburga, Berlina, Parya i wyobraa sobie
Vladimira Nabokova porzucajcego jedno po drugim najwspanialsze europejskie miasta, w wiecznej ucieczce przed histori, ktra
podaa za nim jak powietrze morowe.

Z twrczoci Nabokova zetknam si w collegeu i zniechcio

mnie, e tak si znca nad swoimi bohaterami, ktrych okrela mianem galernikw. I nie chodzio mi o to, e w jego ksikach jest
tyle przemocy, seksu, niesympatycznych postaci wcale nie potrzebowaam, by zmieniay si na lepsze. Chciaam jedynie, eby
wszystko to, zdarzenia i ludzie, miao jaki sens. Oczekiwaam od
Nabokova jakiego sygnau, e kocha wiat, ktry stworzy, i przy
uwaniejszym spojrzeniu okae si, e jego bohaterowie maj do
zaproponowania co wicej ni tylko bezwolne poddanie si stylistycznemu kunsztowi swojego twrcy.
Wrciam do Nabokova ju w dorosoci i wwczas jego styl
wyda mi si bardziej przekonujcy. Czy ktokolwiek, kto interesuje si literatur, zdoaby pozosta obojtny wobec takiej pereki
jak poniszy fragment powieci Splendor, historii Martina, modzieca pozbawionego ojczyzny i zakochanego bez wzajemnoci
w Soni?
8

Martin nie mg si powstrzyma. Wyszed na korytarz i zobaczy

zbiegajc po schodach Soni w sukni koloru flamingw, z puszystym wachlarzem w jednej rce i w byszczcej przepasce na czarnych wosach. Zostawia otwarte drzwi i zapalone wiato. W jej
pokoju zosta po niej oboczek pudru niczym dym po wystrzale, pod
krzesem leaa poczocha, najwyraniej zabita na miejscu, a na dywan wylaa si rnokolorowa zawarto szafy1.

Wielu pisarzy, w tym gronie rwnie ja, popakaoby si ze szczcia, gdyby to im dane byo napisa te cztery zdania, ledwie p
akapitu w niepozornej, stworzonej niby od niechcenia scenie jednej
z najmniej znanych powieci Nabokova. Im bardziej ju jako dorosa osoba zagbiaam si w jego twrczo, tym mocniejsze miaam
poczucie, e to co, za czym tskniam, obcujc z ni w wieku osiemnastu lat, jest tam, tylko ukryte. Pniej, w miar jak dojrzewa mj
pomys, by umieci pisarstwo Nabokova w kontekcie historycznym, okazao si, e istotnie: w tych ksikach kryje si wiele tajemnic. Znacznie wicej, ni mogam przypuszcza.
Wprawdzie dzi ju nie uwaam, e uparcie kac swoim bohaterom dowiadcza rozmaitych potwornych rzeczy, Nabokov
po prostu si bawi, wci jednak daleko mi do uznania go za wcielenie subtelnoci. Wcieko i wspczucie tworz w jego prozie
sploty, ktrych przewanie si nie dostrzega. A przecie stanowi ona jedyn w swoim rodzaju prb zamknicia w kapsule czasu wszystkich nieszcz, ktrych dowiadcza Nabokov i jemu
wspczeni.
Kto czyta wysmakowan autobiografi Pamici, przemw, ten
doskonale wie, e pisarz ledwo uszed z yciem podczas rewolucji bolszewickiej w Rosji i podczas drugiej wojny wiatowej
w okupowanej Francji oraz e wielu jego przyjaci i krewnych
ucierpiao z powodu zawirowa politycznych, a wielu na zawsze
uciszya historia. Jeli jednak nie zna si szczegw tych wydarze politycznych i historycznych, atwo nie zwrci uwagi na ich
echa w prozie Nabokova. A wtedy cakowicie ginie pewien jej znaczcy aspekt.
9

Ta ukryta opowie, ktr zagubiono, zapomniano, wiadczy

o tym, e za fasad sztuki dla sztuki, przez Nabokova zarazem kultywowanej i odrzucanej, odnajdziemy pisarza dokumentujcego
potwornoci swojej epoki i przez cztery dekady twrczej aktywnoci stale w ten czy inny sposb odnoszcego si do destrukcyjnej
potgi GUagu czy Holokaustu.
Na poziomie szczegowym oznacza to na przykad, e archiwa
sdowe, teczki FBI czy nazistowska propaganda pomagaj wychwyci subtelne odniesienia w Lolicie. Raporty Czerwonego Krzya ilustruj porewolucyjn traum, ukryt w powieci Rozpacz. Artykuy w New York Timesie podsuwaj now interpretacj
Bladego ognia. Na poziomie oglnym za staje si jasne, e Nabokov
tak nieskory do angaowania si w polityk czy w ogle w sprawy
publiczne rozprawia si z przeszoci, opisujc z detalami tamte
wydarzenia, jak gdyby prbowa ocali je od zapomnienia.
Poniewa jednak czytelnicy skupiali si na szokujcych tematach i stylistycznej brawurze Nabokova, ten wtek jego prozy
umyka ich uwadze. Niniejsza ksika stanowi prb przypomnienia go.
A co, jeli Lolita to opowie o wiatowym antysemityzmie, wcale
nie tylko o molestowaniu dwunastolatki przez Humberta Humberta? Co, jeli Blady ogie jest penym mioci listem do zmarych
w GUagu? A jeli caa twrczo Nabokova to elegia powicona
ludziom protestujcym przeciw wizieniom i obozom, ktre zrujnoway jego wiat?
Pisarz rnym ludziom ukazuje rne oblicza. Staraam si tutaj
wydoby jedno z nich jedn opowie. Ta ksika nie jest prb
naladowania niezrwnanych biografw Vladimira i Wiery Nabokovw. Nie jest rwnie studium o motylach ani o yciu po mierci,
cho oba te zagadnienia byy dla Nabokova bez wtpienia wane.
Opowiadam o wiecie wok twrcy, o nim samym, a take o tym,
jak wydarzenia historyczne i dzieje rodziny niepostrzeenie stay
si czci wspaniaej literatury.
Poruszam si po kilku obszarach, cz biografi, histori, krytyk
literack. Po pierwszym rozdziale przedstawiam ycie mojego bohatera od narodzin do mierci. Na pocztku opowie o modym
10

Nabokovie jest niemal cakiem zdominowana przez burze dziejowe

pocztkw dwudziestego wieku. Gdy pieko nienawici rasowej
i obozw koncentracyjnych ogarnia Europ, wicher historii jest
coraz mocniej obecny w yciu i twrczoci pisarza. Znaczenie
wielu wydarze opisanych w pocztkowych rozdziaach wyjdzie
na jaw, dopiero gdy Nabokov zacznie pisa po angielsku i ze spektakularn pomysowoci zbierze w cao wszystko, co minione
i utracone, wyczarowujc z popiow przeraajce banie.
Nie wszyscy, ktrych kocha, zdoali ocali ycie. Pisarz wykorzysta te historie, tworzc swoje najlepsze powieci, w ktrych splt
osobiste i polityczne tragedie.
Nabokov na nowo zdefiniowa rol czytelnika, zamykajc
w wielkich byskotliwych fabuach pojedyncze historie. Dla tego
wewntrznego Nabokova przeszo jest znacznie dotkliwsza, ni
prawdziwy Nabokov kiedykolwiek gotw by publicznie przyzna,
cho nigdy nie mia zamiaru nas pociesza. Te ukryte historie nios
wan lekcj o byciu czowiekiem i o sposobach naszego obcowania
ze sztuk.
Rne elementy biografii Nabokova da si na wiele ciekawych
sposobw zestawi z yciem rnych wspczesnych mu osb.
Iwan Bunin niepodzielnie panowa nad rosyjsk literatur emigracyjn, pki nie zjawi si mody Nabokov i nie pokaza, e teraz to
on dyktuje warunki. Nikoaj Nabokow, kuzyn Vladimira, take wyjecha z Rosji na zachd Europy, a pniej do Ameryki i tak samo
jak Vladimir w roku 1937 wkroczy w yciowy kryzys, lecz wybra
cakiem odmienn dalsz drog. Walter Duranty, dziennikarz, ktrego reportae z modego pastwa radzieckiego przez ponad dwadziecia lat wpyway na pogldy wyksztaconych Amerykanw,
by odpowiedzialny za ich doprowadzajc Nabokova do rozpaczy
swoist lepot na prawd o ZSRR. Krytyk Edmund Wilson, interpretujcy i literatur, i histori zgoa odmiennie ni Nabokov, porednio zmusi pisarza, by zaj w tych kwestiach zdecydowane
stanowisko.
W tym gronie s te filmowcy i literaci, ktrzy czy to z chwalebnych, czy wycznie egoistycznych pobudek oddali swoje talenty
w sub polityki. A na pocztku i na kocu tej listy musi znale si
11

Aleksander Soenicyn, drugi rosyjski emigrant, ktrego twrczo

niepokoia i przeraaa czytelnikw w dwudziestym wieku. Czowiek ten ma z Nabokovem wicej wsplnego, ni kiedykolwiek
sdzono.

Przez cay mj pierwszy dzie spdzony w Petersburgu towarzyszy mi Fiodor, syn profesora z Petersburskiego Uniwersytetu Pastwowego. Oprowadza mnie po waniejszych miejscach, przy
czym pierwsze pozycje na mojej licie obiektw do zwiedzania zajmoway wizienia.
Spotkalimy si przed domem Vladimira Nabokova i ruszylimy w gr Newy, do Twierdzy Pietropawowskiej, w ktrej wiziono w rnych latach wielu pisarzy i rewolucjonistw. Czonek
rodziny Nabokoww swego czasu by nawet jej naczelnikiem. Gdy
stalimy w grobowej ciemnoci jednej z cel, Fiodor przetrzsa
kieszenie w poszukiwaniu zapalniczki, jednoczenie opowiadajc
mi histori twierdzy. By jednak zbyt mody, by pamita ycie
w Zwizku Radzieckim.
Wyszlimy z powrotem na wiato dzienne i ruszylimy dalej
wzdu rzeki. Z przewodnika wynikao, e kolejne wizienie to
Kriesty, gdzie w roku 1908, za cara Mikoaja II, internowano ojca
Nabokova.
Fiodor nie by pewien, czy rzeczywicie warto tam i pierwsze
sysza, eby w Kriestach miecio si muzeum ale ostatecznie da
si przekona. W kocu pojam, co prbuje mi wytumaczy:
Kriesty wci s czynnym wizieniem, a wic miejscem, do ktrego
nikt z wasnej woli raczej nie idzie.
Mimo to zebra si na odwag i szlimy dalej, a dotarlimy do
muru z czerwonej cegy. Gdy ojciec Nabokova odbywa tu wyrok,
nowoczesn architektur obiektu wychwalano jako przykad postpowego podejcia do wiziennictwa teraz jednak, w roku 2011,
budynki wyglday jak fabryki lub kamienice w pierwszym lepszym amerykaskim miecie, moe tylko byy nieco bogaciej zdobione. Kriesty to dzisiaj najwiksze czynne wizienie Europy.
12

Nie moglimy znale gwnego wejcia, w kocu natknlimy

si na niezamknite na klucz drzwi do jednego z bocznych budynkw. W rodku naszym oczom ukazaa si klatka schodowa, w ktrej graffiti na cianach nadrabiao ubytki tynku. Ruszylimy na gr
po schodach. W okolicach drugiego pitra doszed nas zapach
z kuchni. Panowaa dziwna cisza. Raczej nic nam nie grozio, ale
mielimy dojmujce wraenie, e trafilimy w miejsce, w ktrym nie
powinno nas by e wkraczamy na teren zakazany.
Po wyjciu spostrzeglimy grupk ludzi czekajcych przy innych
drzwiach, obok tablicy informacyjnej. By wrd nich mczyzna
z dzieckiem, wygldali, jakby przyszli na widzenie, a nie do muzeum. Wiedziaam oczywicie, e w Kriestach s winiowie, ale
widok rodziny, czy moe przyjaci, czekajcych przed wejciem
sprawi, e teraniejszo w jaki sposb zderzya si z przeszoci.
Postanowilimy opuci to miejsce.
Ani tego dnia, ani nigdy pniej nie wrciam do Kriestw. Wspczesny Petersburg jest tak przesycony histori widoczn na kadym
kroku, e cay waciwie stanowi swoje wasne muzeum.
Ostatniego dnia pobytu w Rosji przewdrowaam dwadziecia
kilometrw, na prno usiujc zaliczy wszystkie miejsca, ktre
uwaaam za absolutnie obowizkowe. Najbardziej zaleao mi,
eby zobaczy cerkiew Czesmesk w biao-rowe prki, obok
ktrej swego czasu zaoono jeden z pierwszych petersburskich
obozw pracy. Krwawa historia miasta nie wyklucza si z jego monumentalnym piknem istniej obok siebie, dwa aspekty jednego
zjawiska2.
Owego popoudnia, gdy kolejny raz zmoczy mnie deszcz, a stopy miaam cae w pcherzach, dotaro do mnie, e Nabokov wiadomie bd nie wykorzysta architektur swojego rodzinnego
miasta jako model do stworzenia jedynej w swoim rodzaju literatury w ktrej wycieczka do muzeum moe si zakoczy na progu
mieszkania stranika wiziennego3. Ekstrawagancka forma i przepych s proporcjonalne do historii, ktr staraj si ukry.

M
A

U
A

Rozdzia 1

Czekajc na Soenicyna

Szstego padziernika 1974 roku Vladimir Nabokov i jego ona

Wiera siedzieli w prywatnej jadalni hotelu Montreux Palace nad

Jeziorem Genewskim, oczekujc Aleksandra Soenicyna, ktry
mia zje z nimi obiad. Dwaj pisarze nigdy przedtem si nie spotkali.
Hotel Montreux Palace by domem pastwa Nabokovw ju od
trzynastu lat. Przez cay ten czas do Montreux pielgrzymowali literaccy ptnicy, w nadziei na audiencj u mistrza. Gdy im si poszczcio i spotkali si z Nabokovem, ten wysuchiwa pyta i odpowiada przekornie, czasem uszczypliwie. Wielbiciele sczyli kaw,
herbat lub grapp w porze poudniowej, sycc si towarzystwem
jednego z najbardziej cenionych na wiecie mistrzw sowa, i usiowali rozszyfrowa jego enigmatyczne wypowiedzi. Polowali na niego, wspinajc si po urwistych alpejskich zboczach za hotelem, tak
jak on polowa na motyle.
Siedemdziesiciopicioletni Nabokov uwaa si za Rosjanina
i Amerykanina, lecz mieszka w wynajtym lokum w Szwajcarii.
Pracowa nad kolejnymi powieciami i przekadami, mimo e ju
od ponad dziesiciu lat od czasu sukcesu Lolity sta go byo na
to, by zwolni szalecze tempo. Przywyk do zaszczytw i do penienia honorw gospodarza. Wizyta Soenicyna bya jednak czym
wyjtkowym.

Poranek 6 padziernika by ddysty, lecz pogoda w drodze

z Zurychu na poudnie zapewne niewiele Soenicyna obchodzia.
15

Zaledwie osiem miesicy wczeniej siedzia w celi moskiewskiego

Lefortowa, oskarony o zdrad Zwizku Radzieckiego. Po wypuszczeniu z aresztu zosta niezwocznie ekspatriowany, co by moe
przyj z gorycz, lecz przecie alternatywa dla tej kary bya znacznie dotkliwsza.
Soenicyn od dawna marzy o osobistej konfrontacji z przywdcami ZSRR w przekonaniu, e presja wywarta przez odpowiednie osoby we waciwym czasie ma szans obali cay totalitarny system lub
przynajmniej zapocztkowa jego rozkad. Tymczasem jednak: znalaz si w cakiem obcym miejscu, we Frankfurcie, ze statusem bezpastwowca. Nie siedzia w wizieniu, nie demonstrowa swego
sprzeciwu publicznie wobec politbiura ani w spotkaniu twarz
w twarz z Breniewem. Przez ca wiosn i lato oswaja si z now
rzeczywistoci. A teraz, w ten padziernikowy dzie, wraz z on
Natali mkn samochodem przez Szwajcari; mia okry Jezioro
Genewskie, przejecha eleganck Grand Rue w Montreux i pozna
jednego z najsynniejszych pisarzy na wiecie, czowieka, ktrego sam
dwa lata wczeniej zgosi do Nagrody Nobla. By zdenerwowany.

Trudno byo w owym czasie wyobrazi sobie wiksze literackie

gwiazdy ni autor Archipelagu GUag i autor Lolity. Cho obaj byli
Rosjanami, dziewitnacie lat rnicy wieku sprawio, e wychowali si w dwch rnych wiatach. Nabokov wkracza w dorose ycie
za ostatnich dni carskiego imperium, widzia rewolucj bolszewick
i musia ucieka przed ogniem karabinw maszynowych, zanim Soenicyn nauczy si chodzi. Soenicyn za dorasta ju w pastwie
sowieckim, spdzi cae lata w agrach i wizieniach, a gdy przedosta si za elazn kurtyn, uzna za swoj misj ujawnianie potwornoci radzieckiego terroru i obalenia go.
Pod wzgldem fizycznym pisarze byli tak rni jak ich yciorysy.
Nabokov dziki cukierkom z melasy i nowoczesnej protezie dentystycznej przeistoczy si z wychudego emigranta w pulchnego,
jowialnego profesora. U Soenicyna za czoo pokryte bliznami
i broda proroka zdradzay porywczy charakter. Rni ich te styl
pisania u Nabokova wyszukany jzyk i barokowe eksperymento16

wanie, u Soenicyna niepohamowana wcieko i bezporednia

gra na emocjach.
Ich najsynniejsze dziea byy skrajnie odmienne. Archipelag
GUag to kronika caego systemu sowieckich agrw, suchy, lecz
przeraajcy katalog naduy wadzy na niespotykan skal, natomiast Lolita stanowi zapis osobistego horroru: celowego niszczenia
jednej istoty ludzkiej przez drug. T opowiedzian w mikroskopijnych detalach histori mczyzny w rednim wieku owadnitego
seksualn obsesj na punkcie dziewczynki charakteryzowano rozmaicie: zabawna, jedyna przekonujca historia miosna w tym
stuleciu, najplugawsza ksika, jak zdarzyo mi si czyta1. Posugujc si brutalnym i sugestywnym jzykiem, Humbert Humbert
opowiada, jak przez dwa lata napastowa swoj pasierbic, jak pniej ucieka z innym mczyzn, jak zemci si na rywalu. Szczero narratora zdajcego relacj ze swego podania i seksualnej
relacji z dzieckiem przesdzia o tym, e powie zyskaa rozgos
w aurze skandalu.
Swoje panowanie na listach bestsellerw Lolita rozpocza w roku
1958. Nabokov ju od czterech dekad budzi zainteresowanie krytykw literackich po obu stronach Atlantyku, jednak dopiero powie o nimfetce wraz z prowokacyjnym filmem Stanleya Kubricka przyniosa autorowi z pocztku z, a pniej dobr saw.
Zakazana w Australii, Buenos Aires i Miejskiej Bibliotece Publicznej
w Cincinnati, w cigu trzech tygodni w samych Stanach sprzedaa
si w wikszej liczbie egzemplarzy ni jakakolwiek ksika od czasu
Przemino z wiatrem.
Archipelag GUag Soenicyna to rzecz osadzona w niepowtarzalnych realiach radzieckiej geografii. Lolita stanowi map innego archipelagu: powojennej Ameryki z jej motelami, zamknitymi zakadami dla chorych umysowo, konferencjami w hotelach, pop-psychologi, imigrantami, fryzjerem z Kasbeam, jednorkim weteranem, sklepami spoywczymi Safeway, aptekami, witoszkowatymi klubami czytelnika i nieznon religijnoci. Byo to olniewajce, ekspansywne, nietolerancyjne i pozbawione pamici to, ktre
o dwudziestym stuleciu mwi rwnie wiele co dzieo Soenicyna,
bdc idealn sceneri opowieci o zdradzie i zepsuciu.
17

Po niebywaym sukcesie powieci Nabokov sprzeda za szeciocyfrowe kwoty prawa do ekranizacji i wydania broszurowego. Trafi do Hollywood, gdzie zetkn si z Johnem Wayneem i Marilyn
Monroe (jego nie rozpozna, j tak)2. Porzuci karier profesorsk,
by zosta bohaterem cartoons w New Yorkerze i programw komediowych w telewizji. Podczas podry po Europie w kadym
kraju otacza go wianuszek natrtnych dziennikarzy.
Pisarza oskarano o niemoralno (przearty zepsuciem
grzmia krytyk w New York Timesie), lecz niebawem autorw
tych opinii obwoano bigotami i zrzdami. Rewolucja seksualna,
ktra rozpocza si po publikacji Lolity, nie bya oczywicie zasug
Nabokova, lecz nowe obyczaje z pewnoci wpyway na postrzeganie ksiki w pniejszych latach. Europa, do ktrej trafi Soenicyn po ekspatriacji, bya ju na dobre oswojona z Lolit jedn
z ilu tam historii o starszym mczynie, ktrego pocigaj nieletnie, lecz rozwize partnerki3. Nawet Webster, ulubiony sownik
Nabokova, mia niebawem uwzgldni haso Lolita, opatrujc je
nietrafn definicj: przedwczenie rozwinita, pocigajca dziewczyna.
Bogactwo jzykowe i sia powieci skazay j na interpretacje niezgodne z intencj autora. Na prno Nabokov przekonywa, e tytuowa nimfetka to najniewinniejsza i najczystsza posta z caej
galerii niewolnikw, ktrych stworzy. Wiera bezskutecznie przypominaa dziennikarzom, e przecie uprowadzona Lolita co noc
pakaa w poduszk4.
Wprawdzie wielu uwaao powie za zakamuflowan pornografi, a autora za zberenika w masce estety, mia jednak Nabokov wrd pisarzy licznych sympatykw. By to fanklub do
szczeglny. Cho jego czonkowie darzyli Lolit ostronym uznaniem, wielu z nich skwapliwie oskarao autora o okruciestwo.
Poczytna pisarka Joyce Carol Oates stwierdzia, e Nabokov posiada
wrcz niebywa zdolno do nienawici i jest geniuszem dehumanizowania a pamitajmy, e to sowa osoby, ktrej ksika si
podobaa5.
Opinia Oates, opublikowana w roku 1973, nie bya niczym wyjtkowym. Wielu innych pisarzy, wczeniej i pniej, uderzao
18

w podobny ton od Johna Updikea, ktry skary si, e trudno

mu odrni bezwzgldno Nabokovowskich bohaterw od przejawianego przez autora zapau do opisywania uomnoci i blu,
po Martina Amisa, ktry kilkadziesit lat pniej napisa: Lolita to
okrutna ksika o okruciestwie. Takie opinie czy to wygaszane
z intencj pochway, czy nagany miay dug tradycj. Pisarstwo
Nabokova okrelano jako nieludzkie i dehumanizujce ju czterdzieci lat przed ukazaniem si recenzji Oates6.

Po tym jak Lolita przyniosa Nabokovowi popularno, przeprowadzi si do Europy, lecz nawet stamtd rozpala wyobrani Amerykanw. Nastpna powie, Blady ogie, to satyra na rodowisko
uniwersyteckie, ktrej gwny bohater i zarazem narrator kolejny
sterany yciem pedofil, Charles Kinbote opowiada histori swojej
znajomoci z poet Johnem Shadeem. Mary McCarthy na amach
The New Republic entuzjastycznie okrelia ksik jako jedno
z najwspanialszych dzie naszego stulecia. Obszerne materiay powicone pisarzowi ukazay si w LIFE i Esquire (w tym ostatnim
pod nagwkiem Autor skandalu na cay wiat). Sawa rosa. Gdy ukazaa si Ada misterna mozaika kazirodczych relacji brata i siostry
Nabokov trafi na okadk Timea. Jeszcze przed publikacj hollywoodzcy magnaci odwiedzali autora w Szwajcarii, bagajc, by pozwoli im cho pobienie zapozna si z tekstem.
Z biegiem czasu wiat coraz chtniej przychodzi do Nabokova,
a on coraz mniej chtnie wychodzi do wiata. Zastanawia si parokrotnie, czy nie przeprowadzi si gdzie indziej, ostatecznie jednak postanowi wraz z Wier zosta ju na dobre w Montreux.
Przyjmowa goci i udziela im wywiadw. Polegao to na tym, e
odpowiada na pimie na przysane zawczasu pytania i jednoczenie stara si poskromi zapdy dziennikarzy, ktrzy za wszelk
cen chcieli rozmawia z nim osobicie.
Rwnie skrupulatnie reyserowa swoje wystpy w telewizji do
tego stopnia, e w studiu chowa za kwiatami lub w filiankach
19

kartki z notatkami. Kolekcjonowa wywiady, ktrych udzieli New

York Timesowi, BBC czy innym mediom, a przygotowujc te teksty
do wydania ksikowego, przerabia je, by nada im podan form. Sprawowa wic Nabokov niemal absolutn kontrol nad swoim publicznym wizerunkiem, a mia to by wizerunek powcigliwego, dobrodusznego geniusza zarazem mistrza i wyznawcy
swojej sztuki.
C, jego geniusz stanowi ju wwczas kwesti bezsporn, lecz
sam Nabokov by do sporw jak najbardziej skory. Zawsze chtnie
dworowa sobie z innych pisarzy. T.S. Eliota nazwa oszustem
i kanciarzem, nie znosi moralizatorstwa Dostojewskiego (ktrego
bohaterowie przez grzech docieraj do Jezusa7), Faulknera (penego kociotrupowej szablonowoci i biblijnych pomrukw)
czy Pasternaka (melodramatyczne i fatalnie napisane). Rwnie
nieyczliwie wypowiada si na temat Hemingwaya, Henryego
Jamesa, Balzaca, Ezry Pounda, Stendhala, D.H. Lawrencea, Thomasa Manna, Andr Gidea, Andr Malraux, Jeana-Paula Sartrea oraz
na temat pisarek en bloc. Cho zdarzao mu si da wyraz niechci
wobec sztuki dla sztuki, sta si uosobieniem tej idei: eksperymentatorem dla zabawy, przedkadajcym stylistyczne wymogi fabuy
nad wszelkie rozwaania moralne8.
Na jego licie gwnych cnt midzy uprzejmoci a odwag znalaza si duma, ktr posugiwa si jak chirurg skalpelem zarwno
w literackich polemikach, jak i w byskotliwych potyczkach sownych, z ktrych przynajmniej jedna w modoci skoczya si dla
rozbitym nosem. Zazwyczaj jednak Nabokov bywa ujmujcy,
zwaszcza gdy dyskusja toczya si na jego warunkach. A od czasu
sukcesu Lolity coraz czciej mia mono te warunki narzuca9.
W czasach, gdy tak popularne byo zaangaowanie polityczne,
on stara si sta z boku. Nie tai swej zajadej nienawici do ustroju
radzieckiego, ktrej dawa wyraz nawet czciej ni pogardzie dla
Freuda. Nigdy natomiast nie gosowa, nie przej amerykaskiego
zwyczaju wystawiania przed domem tabliczki z nazwiskiem kandydata, ktrego si popiera, nie podpisywa adnych petycji. Raz
jednak, w roku 1965, wysa do Lyndona Johnsona telegram, w ktrym pogratulowa prezydentowi znakomitej pracy. Czy chodzio
20

o wysanie wojsk do Wietnamu, by powstrzyma inwazj komunistw, czy moe o Civil Rights Act z 1964 roku ustaw zakazujc
dyskryminacji ze wzgldu na ras, narodowo, pe i wyznanie?
Najpewniej o jedno i drugie. Nie wyrywa si do krytykowania taktyki Josepha McCarthyego: twierdzi, e absolutnie nie mona jej
porwnywa do stalinizmu. Nie zabiega o urzdy, nie wspiera
w tym innych, obce mu byy wszelkie przejawy politycznej gorczki. Ostatecznie zamieszka w neutralnym pastwie, ktre nieraz
krytykowano za wyrachowanie i obojtno. Kiedy Nabokov przyby do Szwajcarii, nie prowadzia ona wojen od stu czterdziestu
szeciu lat10.
Jego pokoje w hotelu Montreux Palace bardziej przypominay
profesorskie mieszkanie ni luksusowy apartament. Mia tam stary,
zdezelowany pulpit wypoyczony od hotelu (waciciele twierdzili,
e mebel nalea niegdy do Flauberta akurat tego pisarza Nabokov ceni). Podczas pracy trzyma na podordziu otwarty sownik
Webstera, a w kcie pokoju poniewieray si szorty, codzienne buty
i siatki na motyle. Tymczasowa kwatera zamienia si w normalne
mieszkanie, lecz zarazem suya jako wyrazisty dowd, e Nabokov pozosta uchodc.
Wygnanie byo obecne w jego yciu od dziecistwa. Rodzina Nabokoww musiaa ucieka z Rosji, gdy wybucha rewolucja. W kolejnych latach Vladimir umkn z hitlerowskich Niemiec i z okupowanej Francji, co nie udao si wielu spord tych, ktrych kocha.
Podczas wojny w Europie godowa, lecz nie nazywa tego cierpieniem. Historia go nie zamaa przeciwnie, zna wiele sposobw, by
stawi jej czoo. Cho jego ona i syn, urodzony w nazistowskich
Niemczech, byli wedug kryteriw norymberskich ydami, zdoa
ich oboje uchroni. Czowiek, ktry przey dwie wojny i rewolucj,
mia jeszcze do energii, by odnale si w rzeczywistoci obcego
jzyka i to jako pisarz, ktry zadziwi wiat lekkoci stylu, osobliwymi narratorami i przewrotnoci. Sta si zarazem artyst i symbolem artysty. Zdoby saw, ktra uczynia ze ikon; doszo do
tego, e w Halloween pukay do jego drzwi dziewczynki przebrane
za Lolit.

21

Soenicynowi pisarstwo przynioso saw cakiem innego rodzaju, t zastrzeon dla Dawida walczcego z Goliatem. Saw samotnego wojownika. W 1962 roku wyda Jeden dzie Iwana Denisowicza.
Opowiadanie, przedstawiajce surow rzeczywisto sowieckiego
agru, wstrzsno Zachodem i przynioso autorowi pochway z najmniej oczekiwanej strony. Sam Nikita Chruszczow posuy si ksik, by wskaza bdy i wypaczenia stalinizmu: Pki damy rad, moemy i musimy wyjani wiele spraw i powiedzie prawd. ()
Musimy to zrobi, eby takie rzeczy nigdy wicej si nie zdarzyy11.
Jednak dwa lata po tym, jak publicznie doceni dzieo Soenicyna, Chruszczow zosta odsunity, a jego miejsce zaj czowiek duo
mniej zainteresowany rozliczaniem bdw przeszoci. Partia zmienia lini; teraz twrczo Soenicyna zaczto cenzurowa i konfiskowa. Przeprowadzono nalot na jego ukryte archiwum. Szkalowano go podczas plenw. Zaaranowano sytuacj niczym
z powieci Nabokova: sobowtr udajcy Soenicyna publicznie pi
alkohol i nagabywa kobiety, dopki przyjaciel pisarza nie zdemaskowa oszusta i nie odda go w rce organw cigania (ktre zaraz
go uwolniy).
Jak dugo Soenicyn upiera si, e bdzie pisa o rosyjskiej historii a nie zamierza robi nic innego tak dugo mg by pewien szykan ze strony wadz. W roku 1968 jego twrczo znalaza
si na indeksie. Zwizek Pisarzy Radzieckich, ktry ceni i chwali
Soenicyna, gdy to samo czyni Chruszczow, teraz dawa wyraz
irytacji. Co pocz z takim krnbrnym, nieprzewidywalnym autorem? Noblista Michai Szoochow, ktry zawsze zawzicie krytykowa swojego koleg po pirze, optowa za tym, by nie tylko zakaza
wydawania dzie Soenicyna, lecz w ogle uniemoliwi mu pisanie12. Tak wic rok pniej Soenicyn zosta wykluczony ze Zwizku Pisarzy Radzieckich, co zamykao mu drog do publikowania
w ZSRR, a nawet uniemoliwiao zatrudnienie sekretarki. Nie mia
staej posady, a to w Zwizku Radzieckim w kadej chwili grozio
aresztowaniem.
22

Soenicyn protestowa, piszc listy otwarte, ktre rozpowszechniano w kraju i za granic. Szuka pomocy u przyjaci i zwolennikw. Udao si przemyci na Zachd mikrofilmy jego rkopisw,
eby opublikowa je tam, jeli okae si to niemoliwe w Rosji.
Odzew spoecznoci midzynarodowej by ogromny. Swoje poparcie wyrazili Arthur Miller, John Updike, Jean-Paul Sartre, Muriel
Spark, Graham Greene, Kurt Vonnegut i setki innych literatw.
Wszyscy oni potpiali decyzj Zwizku Pisarzy Radzieckich. wiat
dowiedzia si o twrczoci Soenicyna i o jego cikim losie.
W roku 1970 pisarz otrzyma literack Nagrod Nobla nie bez
znaczenia byy tu listy, ktre laureaci z poprzednich lat sali do Akademii Szwedzkiej. W ankiecie przeprowadzonej wrd krytykw
literackich jako pewnych kandydatw do Nobla wskazywano Jorge
Luisa Borgesa i Soenicyna. Nabokov otrzyma tylko dwa gosy13.
W uzasadnieniu swojej decyzji Komitet Noblowski podkreli moraln si literatury. Nominacja odbia si szerokim echem jako
brzemienny w skutki gest polityczny (zapewne przyczynia si te
do rozsiania plotki, e to CIA podsuna Szwedom stosowne materiay na temat Soenicyna).
Pisarz wysa do Sztokholmu telegram, dzikujc i potwierdzajc
zamiar przybycia na ceremoni wrczenia nagrd w grudniu. Wadze ZSRR natomiast szybko potpiy decyzj akademii jako godn
ubolewania, a po kilku tygodniach sam Soenicyn obwieci, e
jednak nie bdzie si ubiega o pozwolenie na wyjazd z kraju. ywi
obawy, e nie wpuszcz go z powrotem i stanie si wygnacem14.
Sekretarz Komitetu Noblowskiego, majc na wzgldzie bezpieczestwo pisarza nieobecnego podczas ceremonii, ograniczy si do
odczytania fragmentu recenzji Jednego dnia Iwana Denisowicza zamieszczonej na amach Prawdy w roku 1962: Czemu bl ciska
serce podczas lektury tej niezwykej opowieci, a zarazem podnosi
nas ona na duchu? Bo jest przepeniona humanizmem, ktry towarzyszy ludzkoci nawet w chwili degradacji15.
W odczycie, ktry Soenicyn zamierza wygosi po odebraniu
nagrody, mowa jest o odwiecznych sporach na temat roli artysty
czy ma on y sam dla siebie, czy suy spoeczestwu. Moim
zdaniem napisa Soenicyn dylemat nie istnieje. W ostrym
23

sprzeciwie wobec idei sztuki dla sztuki zatytuowa swj odczyt

Sztuka dla czowieka. Wlokc si podczas nucych obozowych przemarszw w kolumnie winiw, w mronej wieczornej mgle spitej
wieccymi acuchami latar, nieraz czulimy w gardle napr tych
sw, ktre chcielimy wykrzycze caemu wiatu, gdyby w wiat
mg kogokolwiek z nas usysze16.
Dramat towarzyszcy przyznaniu mu Nagrody Nobla by zaledwie przedsmakiem tego, co miao nastpi. Soenicyn ju od do
dawna opracowywa tekst wielkiego apelu do wadz, by wziy odpowiedzialno za zesacw zmarych w obozach, za winiw
zadrczonych przez aparat represji, za przetrcony krgosup spoeczestwa. Otrzymanie nagrody postawio ten projekt pod znakiem
zapytania. Czy teraz pozycja Soenicyna umocni si na tyle, e bdzie mg wrci do pisarstwa? Czy zagraniczne naciski zagwarantuj mu nietykalno, aby bez przeszkd mg si zaj badaniami
historycznymi? Archipelag GUag by ju dawno ukoczony, lecz
pisarz zwleka z publikacj, zapewne w obawie, e takie posunicie
cakowicie zmieni przebieg gry. Tej ksiki nie dao si zagodzi, tak
by przelizgna si przez sito cenzury. Zasadniczy cel dziea ujawnienie niegodziwoci, ktrych od czterdziestu lat dopuszczaa si
wadza by policzkiem wymierzonym radzieckiemu pastwu.
Dinna raz wypuszczonego z butelki nie daoby si atwo zamkn
z powrotem. Dlatego Soenicyn wyczekiwa stosownego momentu.
Co innego KGB. Bezpieka czeka nie zamierzaa. Informacj
o miejscu ukrycia rkopisu agenci wycignli od maszynistki Soenicyna, szedziesicioletniej Jelizawiety Woronianskiej, ktr przesuchiwali przez pi dni i pi nocy. Po zakoczeniu przesucha
zatrzymano j w areszcie domowym, eby nie moga ostrzec pisarza. Dwa tygodnie pniej popenia samobjstwo. Tymczasem jednak kopia rkopisu trafia ju na Zachd i trzy miesice po mierci
Woronianskiej Archipelag GUag zosta wydany w Paryu.
W kocu KGB przyszo te po Soenicyna. Informacja o jego
aresztowaniu jeszcze tego samego dnia pojawia si w formie czterominutowego newsu w wieczornych wiadomociach amerykaskiej telewizji CBS. Kolejna doba upyna na gorczkowych prbach sprawdzenia jego wiarygodnoci i zdobycia szczegowych
24

informacji. Pisarz w wizieniu Lefortowo wiczy rne scenariusze

wszelkich moliwych rozmw i konfrontacji, a tymczasem niespodziewanie wyprowadzono go z celi, wsadzono do samolotu i deportowano17.
W tych dniach nie brakowao dramatycznych wydarze wybucha afera Watergate i rozwaano rozpoczcie procedury impeachmentu; prowadzono negocjacje w sprawie okupu za porwan Patty
Hearst, crk amerykaskiego milionera a jednak to wanie wiadomo o wyldowaniu Soenicyna we Frankfurcie w dniu witego Walentego podawano w serwisach informacyjnych na pierwszym miejscu. Dziennikarze triumfalnie obwieszczali, e to pierwszy
radziecki obywatel przymusowo wydalony z kraju, od czasu gdy
w 1929 roku ekspatriowano Trockiego18.
W pierwszym tygodniu pobytu Soenicyna na Zachodzie sam
New York Times zamieci dziesitki artykuw na temat nowego
ycia pisarza. Dziennik opisywa wszystko od rozmw z on po
kwiaty, ktre otrzymywa Rosjanin. Drobiazgowej analizie poddano
nawet jego ubir, a prasa roztrzsaa kady jego najmniejszy gest, co
w kocu rozjuszyo mimowolnego bohatera, ktry by wszak przyzwyczajony do cakiem innego typu nkania ze strony dziennikarzy.
Obecno Soenicyna w Niemczech ponownie zadrania wieo ocieplone stosunki midzynarodowe. Wadze Niemiec Zachodnich, przy penym zainteresowaniu mediw, dotkny do ywego
przywdcw Zwizku Radzieckiego, owiadczajc, e ciesz si
z pobytu Soenicyna na niemieckiej ziemi. Inne kraje zachoway
si jeszcze bardziej prowokujco. Na przykad szwedzki premier
Olof Palme nazwa traktowanie Soenicyna przez sowieckie wadze przeraajcym przykadem brutalnoci i przeladowa. Tego
samego dnia amerykaski sekretarz stanu Henry Kissinger, starajc
si nie narusza chwiejnej rwnowagi w relacjach amerykasko-radzieckich, pospieszy z zapewnieniem, e cho Soenicyn bdzie
w USA mile widziany, Stany Zjednoczone nie maj zamiaru w aden sposb miesza si do wewntrznej polityki ZSRR19.
Przez kolejne tygodnie przedstawiciele Zwizku Radzieckiego
usiowali zdezawuowa Soenicyna formalnymi oskareniami
o zdrad oraz spronymi wierszykami. W pniejszych latach
25

sfabrykowano dowody majce wiadczy o tym, e podczas pobytu

w obozie by donosicielem20. Pisarz broni si, ogaszajc imienn
list osb w Rosji, ktre mu pomagay i o ktrych bezpieczestwo
teraz si obawia: modej asystentki, znajomych przymusowo
zamknitych w szpitalach psychiatrycznych lub wykluczonych
z instytucji literackich z powodu znajomoci z nim. Zaoy fundusz
na rzecz wspierania rosyjskich winiw politycznych i ich rodzin, na ktry wpyway pienidze ze sprzeday jego ksiek.
Obecno Soenicyna na Zachodzie oraz publikacja jego ostatniej ksiki przyniosy mu rozgos na caym wiecie, a sowo
guag stao si powszechnie znane. Latem ukazao si amerykaskie wydanie Archipelagu. Opis pracy przymusowej, tortur, egzekucji i planowego odczowieczania winiw wstrzsn spoecznoci midzynarodow. Dokumentujc rok po roku horror ycia
obozowego, Soenicyn stworzy niezwyke, przepojone wciekoci wiadectwo. George Kennan, faktyczny twrca amerykaskiej
strategii zimnowojennej, natychmiast poj donioso tego dziea
i nazwa je najpotniejszym oskareniem reimu politycznego,
jakie sformuowano w naszych czasach. Po publikacji ksiki woska partia komunistyczna otwarcie odcia si od polityki Zwizku
Radzieckiego, antykomunistyczni konserwatyci w USA poczuli
przypyw nowej energii, a we Francji rozptaa si burza21.
Temat ksiki Soenicyna nie by adn niespodziank, podobnie jak tajemniczo brzmicy tytu. I jedno, i drugie Zachd pozna
na wiele lat przed jej publikacj. Ale nikt poza autorem nie przewidzia, jak wielki wstrzs ksika wywoa.
Co do zawartych w niej faktw cz z nich znano od dawna.
W chwili publikacji na Zachd ju od piciu dekad przedostaway
si cichsze i goniejsze sygnay o agrach. Powszechnie przypuszczano, e w najstraszniejszym okresie czystek uwiziono miliony
radzieckich obywateli i wykonano przeraajc liczb egzekucji.
wiadectwo Soenicyna jednake nadawao liczbom wymiar ludzki, gdy ukazywao prawdziwe cierpienie. Inynierowie, duchowni,
dzieci, stara bolszewicka gwardia, pospolici przestpcy, pochlebcy,
zdemaskowani trockici, Ukraicy, Polacy, fizycy, zodzieje, chorzy
psychicznie uwaajcy si za carw, malwersanci, wspmaonko26

wie oskaronych, inteligencja i literaci (wrd nich Soenicyn) schodzili do podziemia lub udawali si na emigracj wewntrzn. Archipelag GUag by obszernym rdem wiedzy na temat geografii
terroru: od zabjczego centrum, czyli wizienia na ubiance w sercu
Moskwy, po owiane z saw obozy w Workucie i na Koymie na
mronej Pnocy. Opisywa pocigi i odzie, ktrymi transportowano
ludzi, szaraszki tajne placwki badawcze zatrudniajce winiw,
mordercze warunki pracy przy wyrbie lasw i w kopalniach, gdzie
wydobywano glin, wgiel czy zoto. Soenicyn, wykorzystujc setki ustnych relacji i wasne dowiadczenia z wieloletniego pobytu
w obozach, ukaza przytaczajco hipertroficzny system rozbudowany do rozmiarw niespotykanych nigdy i nigdzie, stanowicy wrcz
alternatywne spoeczestwo22.
Pisarz z wygldu przypomina proroka i wczu si w t rol
z uduchowion egzaltacj, ktra nadawaa ton jego politycznej krucjacie. W kadym miecie, ktre odwiedza, w portach i na lotniskach witay go tumy. Jedna z ulic w pnocnej czci Parya zostaa nazwana jego imieniem. Fotografowie ledzili go w Niemczech,
Danii, Norwegii i Szwajcarii, gdy szuka miejsca, w ktrym mgby
osi na stae. Premierzy i prezydenci oferowali emigrantowi
schronienie. Walter Cronkite, legenda amerykaskiego dziennikarstwa telewizyjnego, przeprowadzi z nim wywiad dla CBS News.

Zarwno sawa Nabokova, jak i sawa Soenicyna byy w pewnym stopniu odzwierciedleniem ich biografii. Gdy w roku 1919,
w przeddzie swych dwudziestych urodzin, Nabokov ucieka z Rosji, opuszcza krain najszczliwszego dziecistwa, jakie mona
sobie wyobrazi. Chopice lata upyway mu w luksusie, pod opiek kochajcych rodzicw i armii pidziesiciorga sucych. O jego
edukacj troszczyli si prywatni nauczyciele, a wakacje spdza
na francuskiej Riwierze. Ojciec Vladimira mia posad na dworze
Mikoaja II. Dziadek by ministrem sprawiedliwoci Aleksandra II
i Aleksandra III. Wedug ustale jednego z kuzynw nazwisko
27

Nabokoww pochodzio od czternastowiecznego ksicia tatarskiego. W tej rodzinie nawet zwierzta domowe miay nie byle jakie
rodowody: jeden z jamnikw wywodzi si od jamnika Czechowa.
Nabokov by wic predestynowany do rzeczy wielkich i wychodzi przeznaczeniu naprzeciw. Gboko wiadom swych talentw,
wymienia sam siebie (bez widocznej ironii) w trjcy swych ulubionych pisarzy, obok Szekspira i Puszkina23. A jednak cay ten olniewajcy wiat rozsypa si w jednej chwili bliscy zniknli, majtek
skonfiskowano, a caa warstwa spoeczna, do ktrej naleeli Nabokowowie, rozproszona po wiecie, staa si obiektem atakw
i szyderstw. Wiara Nabokova we wasn sztuk karmia si wiadomoci, e czowiekowi mona odebra wszystko z wyjtkiem
wyobrani.
O ile na biografii Nabokova pitno odcisno wygnanie z raju
i zderzenie z okrutn rzeczywistoci, o tyle dziecistwo Soenicyna oszczdzio mu blu upadku. Cytujc biografa pisarza: Rodzina
Soenicynw nie bya a tak szacowna, by interesowa si wasnym
rodowodem24. Aleksander nawet nie pozna wasnego ojca, ktry
zgin w wypadku na polowaniu p roku przed narodzinami syna.
Chopiec wychowa si w chacie bez biecej wody, przetrwa klsk godu i przez kilka lat mia tylko jedno ubranie na zmian. Podczas drugiej wojny zosta zmobilizowany i cho zaczyna od najprostszych zada, szybko awansowa na porucznika.
Potem jednak spotkao go nieszczcie, ktre pooyo si cieniem
na caym jego yciu. Aresztowany za arty na temat Stalina raczej
niewinne, lecz podpadajce pod paragraf najciszych przestpstw
zosta skazany na osiem lat agru. Ju wtedy pisa i nie zaprzesta
twrczoci w kolejnych obozach, mimo e mg j powierzy jedynie wasnej pamici. Wiedzia jednak, e pewnego dnia opowie ca
histori: o Rosji, jej mieszkacach i jej blu.
Zanim Jeden dzie Iwana Denisowicza w roku 1962 sta si w doni Chruszczowa porczn miot do destalinizacji, Soenicyn
mia na koncie jedn publikacj: artyku w lokalnej gazecie krytykujcy radziecki system pocztowy25. Natomiast po ukazaniu si
pierwszej ksiki pisarz nagle sta si znany w wiecie i postawiono go w jednym szeregu z Tostojem, Dostojewskim i Czechowem.
28

By przekonany, e kolejne jego utwory mog da impuls do

prawdziwych zmian. Przez nastpn dekad tworzy literackie
obrazki na temat historii kraju, niespecjalnie maskujc swoje intencje. Cho teksty nosiy pozory fikcji literackiej, wyranie nawizyway do rzeczywistej przeszoci, o ktrej nie wolno byo
mwi, chyba e wanie w formie niby-fikcji.
Skutkiem tych cakiem rnych dowiadcze yciowych obaj pisarze w odmienny sposb funkcjonowali w wiecie. I jeden, i drugi
pracowa bez wytchnienia, o ile jednak Nabokov y sobie wygodnie w hotelu, o tyle Soenicyn tskni za jak chat na odludziu.
O ile dla Nabokova duma stanowia jedn z cnt kardynalnych,
o tyle Soenicyn si jej ba: Ludzkie serce obrasta pych pisa
jak winia sadem26.
Mimo rnic obaj doszli do podobnego pojmowania rosyjskiej
historii i rwnie mocno nienawidzili komunizmu.
W dzieach Soenicyna wida, jak stopniowo pozbywa si on
zudze najpierw na temat Stalina, pniej te Lenina, a wreszcie
pisarz dociera do korzeni GUagu, sigajcych pierwszych lat tortur po rewolucji i masowych mordw. Uwani czytelnicy ju od
pewnego czasu mogli dostrzec ciemniejsz stron soca jasnego;
Soenicyn wykaza jednak, e terror nie zacz si wraz ze Stalinem, lecz istnia ju za Lenina, u zarania radzieckiego pastwa.
Nabokov take nienawidzi Lenina, tyle e mia okazj z bliska
obserwowa, jak czci darzya tego bolszewika cz europejskich
i amerykaskich krgw literackich. Na przykad Edmund Wilson,
przez pewien czas najlepszy przyjaciel Nabokova w Ameryce, ca
ksik powici opiewaniu rewolucji zakoczonej triumfalnym
powrotem Lenina do Rosji w 1917 roku. Od pocztku znajomoci
z Nabokovem Wilson wyraa szczer nadziej, e ktrego dnia
przyjaciel zmieni zdanie na temat przywdcy bolszewikw. Nic wic
dziwnego, e gdy Soenicyn przystpi do ataku na radziecki reim
u samych jego rde, Nabokov z satysfakcj czowieka, ktry ju
od dawna mwi to samo cieszy si sukcesem rodaka, pisarza obracajcego w perzyn dobre samopoczucie starych leninistw27.
Przy czym jednak ywi wobec niego pewne zastrzeenia. Przez dugi czas uwaa, e ten byy wizie mia jakie zwizki z KGB. Bo jak
29

inaczej wyjani, e jego dziea ukazuj si w Rosji, potem na Zachodzie, a autor pozostaje na wolnoci? Nie ceni te Nabokov umiejtnoci pisarskich Soenicyna. W wywiadzie dla New York Timesa
nazwa go miernym literatem, a w prywatnych zapiskach charakteryzowa jego styl jako przanie dziennikarski. Wiera Nabokova
miaa o Soenicynie jeszcze gorsze zdanie. Nazywaa go trzeciorzdnym autorem, kiedy stwierdzia nawet, e pisze jak szewc28.
Gdy Soenicynowi przyznano Nagrod Nobla, Nabokov zacz
umila onie letnie wieczory, czytajc jej na balkoniku hotelu Montreux Palace fragmenty powieci Sierpie czternastego. Dziennikarz
New York Timesa opisa chichoty pastwa Nabokovw nad
msk proz Soenicyna i ich rozbawienie na wie, e dawny
wizie, obawiajc si zakazu powrotu do ZSRR, zrezygnowa
z wyjazdu po odbir nagrody. No bo kto przy zdrowych zmysach
chce z wasnej woli wraca do ZSRR? W licie napisanym kilka dni
po ukazaniu si artykuu w New York Timesie Wiera ali si, e
dotkno j sowo chichoty, wyraa podziw dla odwagi Soenicyna, cho przyznaje, e ani ona, ani m niezbyt go ceni jako pisarza29.
Soenicyn natomiast by wielbicielem stylu Nabokova. Laureatw Nobla proszono, by wskazywali kandydatw do nagrody
w kolejnych latach, wic w roku 1972 Soenicyn (wci jeszcze
mieszkajcy w Zwizku Radzieckim) wysa do Akademii Szwedzkiej rekomendacj dla Nabokova, ktry by w ZSRR na indeksie.
W osobnym licie poinformowa Nabokova o swojej decyzji.
Czy to z powodu niepewnoci co do rzeczywistych intencji Soenicyna, czy z obawy o jego bezpieczestwo, Nabokov nie odpowiedzia, ale ju pierwszego dnia po wydaleniu dysydenta z ZSRR powita go w wolnym wiecie listem, w ktrym wyraa poparcie dla
jego walki. Pisa midzy innymi: ju od podych czasw leninowskich bez ustanku pitnowaem filisterstwo sowieckiej Rosji i potpiaem wszelkie przejawy okruciestw, ktre Pan demaskuje30.
Soenicyn, przy caym szacunku dla talentu Nabokova, nie wydawa si wierzy w te sowa: najwyraniej wtpi w prawdziwo
jego zapewnie o bezustannym pitnowaniu pastwa radzieckiego. W pierwszym tomie Archipelagu GUag ktry Nabokov czyta
30

tego lata przytacza sowa rosyjskiego oficera, ktry si zastanawia,

dlaczego Nabokov i inni twrcy emigracyjni nie chc widzie krwi
pyncej z ywych ran Rosji, dlaczego pisz tak, jakby adnej rewolucji w Rosji nie byo albo jakby zbyt trudno im byo j zrozumie.
Lolita zdaniem Soenicyna kompletnie ignorowaa tragedi rewolucji, a poza tym nie odpowiadaa jego pojmowaniu literatury.
Nabokov eksperymentowa i prowokowa, szokowa i wprawia
w zaenowanie, podczas gdy Soenicyn marzy o napisaniu Wojny
i pokoju na miar dwudziestowiecznej Rosji. By jak sam przyznawa tradycjonalist do szpiku koci31.
W swoich pisanych po rosyjsku, a pniej po angielsku powieciach Nabokov epatowa czytelnikw pedofilskimi ekscesami, sadystyczn satysfakcj mordercw, a nawet groteskow komedi
o dziecku umczonym i zabitym przez pomyk. Czerpic ze swej
niczym nieskrpowanej wyobrani, tworzy wiaty, w ktrych nie
ma litoci dla bohaterw: dla Lolity codziennie napastowanej przez
Humberta Humberta, albo dla Johna Shadea zastrzelonego chwil
po tym, jak wyrazi swoj wiar w ludzko. W swojej autobiografii
Nabokov wyznaje, e bardziej zajmuje go elegancja tematu ni to,
czy bohater umrze, czy nie nawet jeli w bohater to prawdziwa
posta z jego ycia32.
Soenicyn przywizywa do jzyka rwnie wielk wag co
Nabokov i stara si stworzy wasny styl, nowy i zarazem zakorzeniony w tradycji, przy czym poczucie patriotycznego obowizku
nakazywao mu, by wprost, od pocztku do koca, demaskowa
brutalno sowieckiego przedsiwzicia. Ostro krytykowa tych,
ktrzy opucili Rosj nawet jeli uciekali przed przeladowaniami
i zawsze powtarza, e on sam zosta wydalony wbrew wasnej
woli. Uwaa, e powinnoci pisarza jest zosta i broni ideaw
ojczyzny.
Bola nad tym, e geniusz Nabokova nie suy tej samej sprawie; w jednym z wywiadw powiedzia, e autor Lolity powinien
wykorzysta swj olbrzymi, powtarzam: olbrzymi, talent w subie
ojczyzny i e mgby wspaniale opisa rewolucj. Ale nie uczyni
tego33.
31

Soenicyn jak zreszt wszyscy nie zdawa sobie sprawy, e

Nabokov powici cae dziesiciolecia na ukrywanie najmroczniejszych chwil historii w strukturze swoich dzie. Jego twrczo wynikaa z poprzedzajcych j wydarze i Nabokov znalaz sposb, by
zawrze przeszo w misternej wizji literackiej. Niestety, owe wydarzenia tak bardzo zatary si w powszechnej pamici, e uchodziy uwagi czytelnikw. Widzieli oni w Nabokovie gwnie eksperymentatora i parodyst i tak mocno byli przywizani do tego
wizerunku, e nawet nie prbowali doszukiwa si przeraajcej
historii ukrytej w fabule wikszoci jego utworw. I to mimo e
sam autor konsekwentnie od lat podsuwa czytelnikom zakamuflowane wskazwki.
Gdy Soenicyn trafi na Zachd, Nabokov mia szczer ochot na
spotkanie i zaprosi koleg po pirze do swojej siedziby. Soenicyn
z zaskakujc skromnoci odpisa, e to los pchn ich obu do
Szwajcarii, eby mogli si wreszcie pozna osobicie.
A jednak gdy wczesn jesieni 1974 roku Soenicynowie zapowiedzieli swoj wizyt w hotelu Montreux Palace na 6 padziernika,
nie otrzymali odpowiedzi. Wielokrotnie prbowali si skontaktowa z Nabokovami poczt i przez telefon bezskutecznie.
Mimo braku odpowiedzi postanowili zaryzykowa i pojechali do
Montreux. Cel ich podry, siedmiopitrowy secesyjny budynek
w kosmopolitycznym miecie synnych festiwali muzycznych, by
domem dla wielu aktorw i pisarzy. Gdy Nabokov si tam wprowadza, uzyska zapewnienie wacicieli, e bdzie mg w swoim
apartamencie spokojnie spdzi reszt ycia. Natomiast pidziesiciopicioletni Soenicyn, nie tak dawno wygnany z ojczyzny, tropiony przez dziennikarzy i zagubiony w innej kulturze, czu si
obco i niepewnie. Czy Nabokov si go spodziewa? Czy go przyjmie?
Takie pytania zadawa sobie, podjedajc pod hotel.
Vladimir i Wiera Nabokovowie czekali w salonie muzycznym hotelu, zarezerwowanym na to spotkanie. Jeszcze nie mino poudnie. Przez trzy wielkie okna, kade trzy razy wysze od mczyzny
przecitnego wzrostu (a Nabokov by nieco powyej przecitnego
wzrostu), wida byo niebo. Cho si zachmurzyo, do salonu wci
wpadao duo wiata, ktre kado si na mozaikowym parkiecie,
32

tworzc podune prostokty. Udrapowane zasony zwieszay si

ukowato w rogach kadego z okien, nawizujc ksztatem do
krysztaowych wisiorw yrandola. Sufit w rogach pomieszczenia
zdobio osiem pozacanych liter M (od Montreux) wrd wiecw
laurowych, maszkaronw i skrzydlatych dziewic trzymajcych
girlandy.
St nakryto dla czterech osb. Kuchnia luksusowego hotelu
Montreux Palace przygotowaa jeden z najwspanialszych posikw,
jakie Soenicynowi dane byo kiedykolwiek je. Wiera Nabokova,
jak to miaa w zwyczaju przy uroczystych okazjach, bya zapewne
ubrana w jaki prosty strj pasujcy do jej niebieskich oczu i aureoli
nienobiaych wosw. Nabokov by moe ubra si nieco bardziej
elegancko ni zwykle, rezygnujc z szortw i podkolanwek, w ktrych wdrowa po grach w pogoni za motylami (a o poow modsi od niego reporterzy za nim nie nadali).
Jak wyobraa sobie Nabokov rozmow dwch pisarzy tego,
ktrego ycie w Rosji zaczo si wraz z rewolucj, z tym, ktrego
rosyjskiemu yciu rewolucja pooya kres? Gdybymy mogli go
o to zapyta, by moe wrd potencjalnych tematw wymieniby
swoj niepokorn postaw, zarwno w rzeczywistoci, jak i w literaturze. Moe chciaby rozmawia o tym, jak odrzuci oficjalne zaproszenie do ZSRR, cho tskni do rodzinnych stron. Albo o tym,
jak zerwa przyjanie z ludmi, ktrzy wedug niego sympatyzowali z sowieck wadz. Albo o tym, jak w dyskusjach na temat wojny
w Wietnamie wypowiada opinie, ktre martwiy jego znajomych,
a z ktrymi pewnie zgodziby si Soenicyn.
Wizyta niedawnego ekspatrianta bya dla Nabokova szans na
spotkanie ze swoim znieksztaconym radzieckim sobowtrem,
z czowiekiem, ktry te cho na swj sposb zyska saw, ktry rozumia, e deprawacja radzieckiego pastwa siga czasw leninowskiego terroru, i nie da si uwie rewolucji. Z pisarzem,
ktry potrafi obnay sowiecki system, udokumentowa jego
zbrodnie i przey, dziki czemu mg ujawni je wiatu.
Tylko e Nabokov ju od p wieku niemal cae ycie Soenicyna uprawia swj bunt poza Rosj. O ile Soenicynowi miecio
si w gowie, e wrci, i p r a g n wrci, o tyle Nabokov nie mia
33

do czego wraca jego Rosja moga istnie ju tylko w jego ksikach i w zakamarkach jego serca. W wywiadzie udzielonym w 1962
roku mwi: Caa Rosja, ktrej potrzebuj, jest zawsze ze mn: literatura, jzyk i moje rosyjskie dziecistwo. Nigdy tam nie wrc,
nigdy si jej nie wyrzekn34.
Soenicyn uwaa, e Nabokov, pragnc przey, odwrci si od
Rosji i od cierpie, ktre tam widzia. Byo jednak inaczej: autor
Lolity stworzy wasn wyjtkow kronik, w ktrej modernistyczne
popisy i jzykowe akrobacje suyy jako zasona dla tej samej misji,
ktrej podj si Soenicyn.
W ramach historii, ktre sprawiy, e Nabokovowi przypito etykietk okrutnika, snuje on t niejawn, potworn opowie. Nazwiska, daty i miejsca przez dziesiciolecia przemycane do wierszy,
sztuk teatralnych i prozy ukadaj si w prywatn map pisarza,
z ktrej mona wyczyta najboleniejsze straty i zapomniane traumy
epoki jego modoci, kiedy to jego losy splecione byy jeszcze tylko
z losem Petersburga czy Rosji. Gdy za sploty si one rwnie z histori dwudziestowiecznej Europy i Ameryki, Nabokov poczy
pikno i okruciestwo tej historii i zamkn je w swojej sztuce. Przez
ponad trzy dekady jak skrupulatny archiwista wpisywa zmarych
i zapomnianych do swoich dzie nawet do Lolity. A czytelnicy
przeoczyli prawie wszystko.
Tak wiele lat ta utracona opowie czekaa na odkrycie. Czy Soenicyn umia przejrze intencje Nabokova, dostrzec wraliwo
czowieka domagajcego si naprawienia krzywd i rzadko okazywan wiatu wraliwo artysty? Czy wiedzia o yciu pisarza co
wicej, czy te jego wiedza ograniczaa si jedynie do faktw zwizanych z jego emigracj? O czym ci dwaj mogliby rozmawia? Samochd Soenicyna podjeda pod hotel, a pitro wyej Nabokov
siedzia i czeka.

Rozdzia 2

Dziecistwo

Wadimir Wadimirowicz Nabokow przyszed na wiat w Peters-

burgu przedostatniej wiosny odchodzcego stulecia: 22 kwietnia

1899 roku. Wwczas jeszcze nie witowano tego dnia jako rocznicy urodzin Wodzimierza Iljicza Uljanowa, dwudziestodziewicioletniego radykaa zesanego na Syberi, ktry trzy lata pniej
objawi si wiatu pod lepiej dzi znanym nazwiskiem Lenin.
Matka Nabokova bya ju raz w ciy, lecz poronia. Jelen Iwanown, kobiet wraliw1 i wiecznie martwic si na zapas, z pewnoci ogarn niepokj, kiedy okazao si, e znw spodziewa si
dziecka. Gdyby szczcie nowo narodzonej istoty zaleao tylko od
tego, ile mioci matka pragnie mu da, Vladimir byby jednym
z najszczliwszych noworodkw na kuli ziemskiej2.
Oprcz mioci pod dostatkiem byo te pienidzy i kultury. Jelena wniosa w posagu kamienic przy ulicy Wielkiej Morskiej 47,
a ojciec Vladimira, Wadimir Dmitrijewicz, wywodzi si z rodziny,
ktra od dziesitkw lat suya na carskim dworze. W.D. Nabokow,
prawnik, mionik opery i literatury, mia imponujc bibliotek
i nawet bibliotekarza, ktry ni zawiadowa. Ojciec zaszczepi
w swoim pierworodnym zamiowanie do luksusu, fascynacj motylami i buntowniczo.
Jak to zawsze bywa, narodzinom Nabokova towarzyszyy i dobre, i ze wrby. Historia niespecjalnie zwaa na umowne granice
midzy epokami, wic wszystko, co najlepsze i najgorsze w mijajcym stuleciu, miao bez przeszkd powrci w nastpnym. Car Mikoaj II ju pity rok rzdzi najwikszym pastwem wiata znajdujcym si na jednym kontynencie. Doprowadzi do podpisania
35

konwencji haskich z 1899 roku, na mocy ktrych midzynarodowe

spory miay by rozstrzygane przez trybuna. Konwencje zakazyway ponadto bombardowania z powietrza. Wkrtce t zasug (jeden
z nielicznych jasnych punktw w biografii cara) doceniono i nominowano Mikoaja do pierwszej pokojowej Nagrody Nobla.
Do Parya wrci francuski yd Alfred Dreyfus, niesprawiedliwie
oskarony o szpiegostwo na rzecz Niemiec i wiele lat wczeniej zesany na malaryczn Wysp Diabelsk mia teraz, gdy ujawniono
dowody, e za oskareniem stay pobudki antysemickie, ponownie
stan przed sdem. Okazao si jednak, e same dowody i oburzenie opinii publicznej na niesprawiedliwo nie wystarcz: Dreyfusa
znw uznano za winnego.
Na Kubie zlikwidowano obozy rekoncentracyjne, gdy wyszo
na jaw, jak straszne panuj tam warunki (do wspomnie, e hiszpaski genera, twrca tych placwek, zyska przydomek Rzenik). Chocia jednak wiat dowiedzia si o tych okruciestwach,
pomys tworzenia podobnych obozw ju si przyj. Gdy Nabokov
stawia swoje pierwsze kroczki w nowe stulecie, kraje Zachodu jeden po drugim zakaday wasne obozy koncentracyjne: USA na
Filipinach, Wielka Brytania w Zwizku Poudniowej Afryki, Niemcy
w Afryce Poudniowo-Zachodniej3.
Vladimir Nabokov mia wkrtce zyska wiele powodw do rozmyla nad Leninem, carami, szalejcym antysemityzmem i obozami koncentracyjnymi. Tymczasem jednak to urodzone o wicie
(co stanowio dobr wrb) dziecko, ktre otwierajc oczy, widziao pikny dom z rowego granitu, byo przede wszystkim
pierwszym ywym dzieckiem Jeleny Nabokowej. I cho nie umiao jeszcze doceni doniosoci tego faktu, i tak czerpao z niego
ogromne korzyci.
W pierwszych tygodniach ycia dziecko zaniesiono do pobliskiej
cerkwi, gdzie zostao ochrzczone i przez pomyk omal nie otrzymao imienia Wiktor. Archiprezbiter odprawi cay tradycyjny obrzd: Vladimir zosta zanurzony w chrzcielnicy z wod wicon,
obcito mu cztery pukle wosw, po czym namaszczono go olejem,
by zawsze wylizgiwa si ze szponw za. W yciu, ktre go czekao, takie wsparcie okazao si wyjtkowo przydatne4.
36

Dom Nabokoww sta przy eleganckiej ulicy Wielkiej Morskiej,

opodal soboru witego Izaaka, najwikszej petersburskiej cerkwi
zbudowanej na zlecenie cara wedle projektu francuskiego architekta. Gdyby ta budowla w stylu eklektycznym, czcym elementy
greckie, bizantyjskie i rosyjskie, za spraw jakich czarw moga si
gdzie przenie rwnie dobrze pasowaaby do Parya, Berlina
czy innego miasta.
Bya ona jednak cile zwizana z Petersburgiem, stolic wybudowan dwiecie lat wczeniej przez Piotra Wielkiego. Podobnie
jak wiele innych budynkw starwki, piknej czci miasta poprzecinanej kanaami, sobr witego Izaaka wzniesiono na osuszonych bagnach. Teren by zbyt niepewny, by utrzyma cikie
granitowe kolumny i frontony, dlatego przed pooeniem fundamentw osadzono w gruncie drewniane pale. Cena za zbudowanie
nowoczesnej europejskiej stolicy bya wysoka. Dziesitki tysicy
chopw paszczynianych stracio ycie, a ona Piotra Wielkiego przekla Petersburg, przepowiadajc, e bdzie miastem wzniesionym na kociach i miejscem, gdzie cae rodziny popadn
w ruin5.
Sobr stoi zaledwie ptora kilometra od Twierdzy Pietropawowskiej i wida go z brzegu Newy. Ten pierwszy budynek, ktry Piotr
Wielki kaza wznie w nowym miecie, z pocztku mia peni
funkcj obronn przed atakami od strony morza, lecz rycho zaczto tam osadza skazanych za przestpstwa polityczne. W roku 1718
syn Piotra zosta jednym z pierwszych winiw twierdzy, za to e
prbowa uciec z kraju. Na polecenie ojca poddany zosta torturom
i zmar tam w wieku dwudziestu omiu lat6.
I w tym wanie miecie, w stolicy Piotra Wielkiego, rodzina Nabokoww osigna swoj wietno. Stryjeczny pradziadek Vladimira zosta mianowany naczelnikiem wizienia. Piastujc to stanowisko, poycza ksiki jednemu z winiw, osadzonemu za
spiskowanie i czytanie zakazanej literatury. Winiem tym by Fiodor Dostojewski7.

37

Vladimir Nabokov przyszed zatem na wiat w rodzinie od wiekw zwizanej z carsk Rosj, lecz on sam od najwczeniejszych lat
by w rwnym stopniu Rosjaninem, co wiatowcem. Jego pierwsze
wspomnienie to uplecione z bawenianych sznurkw boczne siatki
dziecinnego eczka w domu rodzinnym, i ulotny obraz deszczu
uderzajcego o dach podczas pobytu w rezydencji wuja na poudniu Francji. Mia mamk, ktra narzekaa, e Vladimir mao pi.
Codziennie bra kpiel. Nie by bity. Zanim jego umiejtno czytania i pisania w jzyku rosyjskim wysza poza sowa kakao
i mama, zna ju biegle angielski. Jego angielska guwernantka
panna Norcott zakochaa si w pewnej kobiecie. Jego rosyjski nauczyciel Ordyncew zakocha si w jego matce. May Vladimir bra
poduszki i budowa z nich ciemn, tajemnicz pieczar za kanap
w salonie.
Matka czytaa mu historie o rycerzach i damach oraz ksieczki
o czarnej kudatej lalce imieniem Golliwogg. Gdy ju czyta sobie
sam, pochania Puncha, ksiki Dickensa, Daudeta i H.G. Wellsa.
Na duszy czas cakowicie odda si Sherlockowi Holmesowi, Conradowi i Kiplingowi.
Wychowywa si razem z bratem Siergiejem, modszym o rok,
wic niemal bliniakiem, wiernym towarzyszem wczesnego dziecistwa. Jak to czsto bywa, drugiemu dziecku w rodzinie powicano mniej czasu i uwagi. O kadego kolejnego potomka: Olg urodzon w 1903 roku, Jelen (1906) i Kiria (1911) dbano wzorowo.
Jednak w przeciwiestwie do Vladimira reszta rodzestwa wychowywaa si gwnie pod opiek guwernantek8.
Siergiej z reguy pozostawa w cieniu przebojowego Vladimira.
Bracia nie byli do siebie podobni. Vladimir odziedziczy po ojcu
upodobanie do boksu i do owienia motyli, Siergiej mio do opery. Vladimir by charyzmatyczny i ekstrawertyczny, Siergiej si jka
i brakowao mu wdziku. Nie mieli jednak innych towarzyszy zabaw poza sob nawzajem. Pod wodz Vladimira nieraz wymykali
si spod kurateli opiekunw. W wieku czterech i piciu lat podczas
38

pobytu w Niemczech zdoali urwa si guwernantce i wsi na

parowiec pyncy Renem z Wiesbaden. Dwa lata pniej umknli
spod irytujcej pieczy francuskiego nauczyciela, aby wraz z dogiem
imieniem Turka uciec z wiejskiej posiadoci Nabokoww i ruszy
przez zaspy niene do gocica. Gdy Siergiej si zmczy i przemarz, ustalono, e dalej pojedzie na psie. Wdrowali ksiycow
noc, Siergiej co jaki czas spada, a gdy ich w kocu odnaleziono,
zdyli ju oddali si o wiele wiorst od domu.
Przez pierwsze lata chopcy mieszkali w jednym pokoju, a ich
ka oddziela japoski parawan. Obaj otrzymali zgod na przegldanie imponujcej ojcowskiej biblioteki. Vladimir, drobnej budowy, lecz silny, lubi przeciga brata na lizgawce, lubi te podkrada si do Siergieja, gdy ten wiczy na pianinie i nie mg si
obroni przed atakiem. Modszy z braci darzy podziwem Napoleona Bonapartego i spa, ciskajc brzow figurk cesarza. Jego jkanie wbrew oczekiwaniom nie mino, gdy poszed do szkoy;
mia te saby wzrok i musia znosi dodatkowe upokorzenie w postaci okularw. Bracia nigdy nie zostali przyjacimi. Vladimir czsto
wymdrza si przy Siergieju, by go poniy. Modszy z braci by
przy starszym jak Ksiyc przy Socu9.

Vladimir, pupilek rodzicw, by dzieckiem chorowitym, ktre nkay angina, szkarlatyna i zapalenie puc. Tej zimy, gdy zachorowa na
wszystko po kolei, jego matka codziennie wybieraa si konnymi sami do sklepw na Newskim Prospekcie, by kupowa synkowi unieruchomionemu w ku prezenty. Jego dziecistwo to wiat, w ktrym
dzieci na Wielkanoc dostaway krysztaowe jajka barwy szkaratu,
a matka wieszaa przy ich eczkach swoje diademy i naszyjniki do
zabawy przed zaniciem.
Bogactwo Nabokoww pochodzio od Jeleny, ktrej ojciec odziedziczy fortun po przodkach, poszukiwaczach zota i wacicielach
kopalni. By on mionikiem teatru i filantropem, lecz syn rwnie
z wybuchw gniewu, ktrymi budzi strach crki i terroryzowa
39

syna10. Zmar, gdy Nabokov by jeszcze berbeciem, zostawiajc

w spadku kamienic w Petersburgu i wiejsk rezydencj w Wyrze,
siedemdziesit kilometrw na poudnie od miasta.
Podczas pobytw na wsi Jelena malowaa akwarele i zbieraa
grzyby. W miecie grywaa w pokera do trzeciej nad ranem. W stosunku do dzieci bya uczuciowa i wylewna, natomiast do ludzi spoza najbliszej rodziny odnosia si z rezerw i nieatwo nawizywaa przyjanie. Cae ycie bya nerwowa i oscha. Do cerkwi chodzia
tylko w waniejsze wita. Dawaa wiar przesdom i zabobonom:
podejrzane odgosy, zjawy, widziada skaday si na jej osobliwy
system wierze miaa wic bogate ycie duchowe, nie bdc osob religijn. Widziaa kolory liter i dwikw (podobnie jak pniej
jej najstarszy syn) i bya przekonana, e ma to jaki zwizek z jasnowidzeniem11.
Bya te pierwsz instruktork Vladimira w sztuce zwodzenia,
wic to ona przekazaa mu umiejtno, ktra staa si potem jego
pisarskim znakiem firmowym. Po wielu latach odda hod przebiegoci matki, przywoujc w autobiografii dwa wspomnienia z dziecistwa.
Pierwsza historia dotyczy sucej Nabokoww. Jelena, jak wikszo kobiet jej stanu, nie pracowaa. Nie zajmowaa si te prowadzeniem domu, pozostawiajc to swojej dawnej niani, staruszce
wywodzcej si z chopstwa. Kobieta stopniowo popadaa w demencj; zacza skrupulatnie zbiera wszystkie resztki jedzenia,
zazdronie strzega wszelkiej ywnoci, niechtnie wydzielajc j
nawet samym pastwu Nabokowom.
Jelena wiedziaa, e zwalniajc ochmistrzyni z obowizkw,
upokorzy j. Dlatego uknua podstp: pozwolia starszej pani wierzy, e wci sprawuje kontrol nad domow spiarni, podczas
gdy w rzeczywistoci byo to jedynie zatche, odlege mae krlestwo prawdziwa spiarnia znajdowaa si gdzie indziej. Wszyscy
w domu o tym wiedzieli i ukradkiem szydzili z ochmistrzyni, a i ona
miewaa podejrzenia, e co si przed ni ukrywa. Jednak matka
Nabokova z litoci nigdy nie wyjawia jej prawdy. Vladimir na zawsze zapamita ten fortel i opisa go w Pamici, przemw jako jeszcze
bardziej mistern intryg12.
40

Drugie wspomnienie wie si z jego dziadkiem ze strony ojca,

Dmitrijem Nikoajewiczem Nabokowem, ktry w ostatnich latach
ycia zacz traci wadze umysowe. Emerytowany carski minister
prbowa je kamyki, stuka lask w podog, by zwrci na siebie
uwag, przeklina, bra sucego za arystokrat, a krlow Belgii
za jak natrtn obc bab. W kocu, ju bardzo chory, uzna, e
jedyne miejsce, gdzie bdzie si czu bezpiecznie, to jego dom w Nicei. Jednak lekarze przekonali Jelen Nabokow, e staruszkowi
lepiej ni francuska Riwiera posuyby pnocny klimat.
Podczas jednego z duszych epizodw utraty wiadomoci przewieziono go do Petersburga, gdzie Jelena pieczoowicie odtworzya
jego nicejskie mieszkanie: wstawia podobne meble, specjalny posaniec przywiz z Francji cz bibelotw. Sprowadzono nawet
rdziemnomorskie roliny.
Nie chodzio tylko o to, eby starszy pan c z u s i jak w domu
Jelena stworzya iluzj, dziki ktrej by przekonany, e j e s t
w domu. Cz budynku widoczn z okna pokoju kazaa otynkowa na biao, eby wygldaa jak domy na Riwierze. W ten sposb
dziadek Nabokova doy swych dni w miym przewiadczeniu, e
mieszka bezpiecznie w Nicei, z dala od Rosji, ktra wanie pogrya si w katastrofalnym konflikcie z Japoni13.
Tej samej zimy Nabokov zapamita, jak genera Kuropatkin,
przyjaciel rodziny, pokazywa mu na kanapie w salonie sztuczki
z zapakami, kiedy nagle zosta wezwany na wojn. Cztery lata
pniej nauczyciel chopcw, Ukrainiec, zademonstrowa Vladimirowi trik ze znikajc monet. Inny nauczyciel urzdzi dla Nabokova pokaz przezroczy z latarni magicznej: dziki szklanym
pytkom obszerne historie zostay zredukowane do kilku obrazw,
a mae wydarzenia nabray epickiego wymiaru. Ale cho Nabokov
przez ca pisarsk karier korzysta z tych podpatrzonych sztuczek i popisw prestidigitatorskich, to najwaniejszego nauczy si
od matki: mieszania rzeczywistoci z iluzj, spowijania trudnych
prawd w fantazj i wygaszania pocieszajcych kamstw stanowicych lek na bezsilno.

41

Rodzice skutecznie izolowali Vladimira od okruciestw historii.

Cho rodzinie mocno daway si we znaki polityczne wstrzsy,
w codziennym yciu nie byo o tym mowy Nabokov przez wiele
lat nie mia stycznoci z tragediami, ktre na uboczu dramatycznych
wydarze spaday na kraj.
Fakt, e pisarz w dziecistwie by w samym rodku dziejowej zawieruchy, a zarazem trzymano go z dala od niej, znalaz odbicie
w jego twrczoci. Bohaterw Nabokova, podobnie jak jego krewnych, uksztatowaa historia. Jego dziadek, ten sam, ktry zmar
w Petersburgu, przekonany, e mieszka na Riwierze, by swego czasu wacicielem trzystu dziewidziesiciu chopw. Piastowa urzd
ministra sprawiedliwoci u carw Aleksandra II, reformatora, ktry
uwaszczy chopw, oraz Aleksandra III, konserwatysty, ktry zlikwidowa szereg swobd przyznanych obywatelom przez poprzednika. Ojciec Nabokova, Wadimir Dmitrijewicz, urodzi si w Carskim Siole, letniej rezydencji imperatorw, a dorasta w politycznym
tyglu Paacu Zimowego. Z dziecistwa zapamita zabjstwo Aleksandra II i pogromy ydw, ktre nastpiy potem. Obserwowa, jak
jego ojciec prbuje uratowa cho cz wprowadzonych niedawno
reform14.
Wadimir Dmitrijewicz Nabokow take by zaangaowany politycznie. Ju w modoci deklarowa si jako libera, podczas studiw
zosta aresztowany za protesty antyrzdowe i nie skorzysta z koneksji ojca, dziki ktrym mgby szybko wyj na wolno wola
pozosta w areszcie z towarzyszami15. Z wyksztacenia prawnik,
mia silnie zakorzenion potrzeb sprawiedliwoci.
Jego demokratyczne pogldy nie przeszkadzay mu jednak cieszy si swoim statusem materialnym: od urodzenia przywyk do
wygd i kocha eleganckie przedmioty. Mia dwa automobile sedana i czarn limuzyn firmy Benz oraz garderob, przy ktrej
blada kolekcja strojw jego ony16. Myda i ksiki sprowadza
z Anglii i marzy, e uda mu si sprowadzi stamtd take ustrj
parlamentarny. By chorobliwie pedantyczny, piekielnie inteligent42

ny i mia ambitne plany: postawi sobie za cel rozszerzenie praw

obywatelskich na cae spoeczestwo.
Ojciec Nabokova wywar na syna wpyw, ktry trwa od dziecistwa do samej mierci pisarza. A gdy Woodia mia niespena cztery
lata i pojecha wagonem sypialnym na Riwier, gdzie zbiera na
play kolorowe wiecideka, Wadimir Dmitrijewicz dokona wyboru, ktry zaway na caym jego dalszym yciu.
W roku 1903 w Kiszyniowie, w poudniowo-zachodnim zaktku
Imperium Rosyjskiego, lokalna gazeta zacza zamieszcza oszczercze artykuy nawizujce do bardzo starego przesdu: ydzi morduj chrzecijaskie dzieci, eby wykorzystywa ich krew do
celw rytualnych. Gazeta zwoywaa chrzecijan, natchnionych
mioci Chrystusa i wiernych carowi, do krwawej rozprawy
z ydowskimi ajdakami17. W Niedziel Wielkanocn podburzony
tum ruszy, by sia spustoszenie i postrach. Gdy pogrom si zacz, nic nie mogo go powstrzyma. Trwa niemal trzy dni. W tym
czasie zabito czterdziestu dziewiciu ydw, setki raniono, zdemolowano sklepy i warsztaty, ponad tysic osb zostao bez dachu
nad gow.
Cho czonkowie carskiego dworu mieli zakaz wyraania pogldw w jakichkolwiek publicznych sprawach bez przyzwolenia
wadcy, ojciec Nabokova natychmiast i bez pytania o zgod napisa
tekst na temat kiszyniowskiego pogromu. W artykule Krwawa ania
w Kiszyniowie potpia szalestwo antysemityzmu, zwracajc uwag na krzywdy wyrzdzone nie tylko ydom, ktrzy byli jego ofiarami, ale i caemu spoeczestwu, okaleczonemu przez lep nienawi. W.D. Nabokow obwinia wadze o ciche przyzwolenie na
pogrom, a policj o to, e mu nie zapobiega.
Antysemityzm by gboko wdrukowany w rosyjsk mentalno;
ydom przypisywano win chyba za wszystkie bodaj trendy rewolucyjne w kraju i za nierwnoci ekonomiczne18. Wysoko urodzonych Rosjan, ktrzy przejmowali si losem ydw, przedstawiano
jako zdrajcw. Jelena Nabokowa kolekcjonowaa karykatury atakujce jej ma z powodu jego pogldw. Na jednym z tych rysunkw,
wspomina Vladimir Nabokov, jego ojciec podawa wiatowemu
ydostwu wit Rosj na talerzu19.
43

Pogromy nie byy niczym nowym, zdarzay si sporadycznie od

wiekw, ale nie mwiono o tym. Powszechno telegrafu sprawia, e
wieci o kiszyniowskiej rzezi rozeszy si w cigu kilku godzin. Cay
wiat dowiedzia si o brutalnoci Rosjan. Organizacje mniejszociowe
i prasa od Warszawy przez Londyn po Teksas potpiay zajcia. Midzynarodowy odzew by tak silny, e nawet chiscy imigranci w Nowym
Jorku urzdzili zbirk pienidzy na pomoc ofiarom z Kiszyniowa20.
Mniej uwagi powicano wwczas innej serii artykuw, ktra
w nastpnych dekadach miaa wpyn na los milionw ludzi. Gazeta w rodzinnym miecie Nabokova zamiecia materia o tym, e
udao si dotrze do tajnego planu ydw, ktrzy chc przej kontrol nad wiatem. w materia by niczym innym jak sporzdzon
prawdopodobnie przez carsk ochran kompilacj z rozmaitych
dawniejszych i nowszych tekstw wydanych w Prusach i Rosji.
Ukazywa si on we fragmentach publikowanych przez tego samego wydawc, ktrego gazeta wczeniej podegaa do pogromu
w Kiszyniowie. Antysemickie hasa propagowane w tej szytej grubymi nimi faszywce zatytuowanej Protokoy mdrcw Syjonu pady
na podatny grunt w Rosji, penej lkw i uprzedze21.
Podczas gdy antysemityzm przybiera coraz to nowe maski, W.D.
Nabokow postawi sobie za cel pitnowanie wszelkich przejaww
nienawici (jego syn w dorosoci mia robi to rwnie zawzicie).
Nabokow ojciec ostro sprzeciwia si podsycaniu przez wadze
uprzedze poprzez manipulowanie niewyksztaconymi chopami.
I nie chodzio mu tylko o eskalacj antysemityzmu; z podobn energi wystpowa przeciwko karze mierci i karaniu za sodomi, cho
osobicie uwaa, e homoseksualizm jest patologi.
Bra czynny udzia w petersburskim kongresie, ktrego uczestnicy domagali si uchwalenia konstytucji, powoania wadzy ustawodawczej i przyznania niezbywalnych praw obywatelskich. Nie by
osamotniony: przez cay dziewitnasty wiek idee wolnociowe i socjalistyczne znajdoway posuch wrd rosyjskich pisarzy i mylicieli, od pacyfistycznie nastawionych anarchistw, jak Lew Tostoj,
po radykaw, ktrzy nie wahali si stosowa przemocy.
Dziki tym prdom intelektualnym represyjne prawa i odwoywanie si do rosyjskiego patriotyzmu podczas wojny rosyjsko44

-japoskiej nie przyniosy zamierzonych skutkw. Zmian, ktre zapocztkowao w dziewitnastym wieku przyznanie Rosjanom praw
obywatelskich, nie dao si dugo powstrzymywa, gdy nasta wiek
dwudziesty. Z pocztkiem roku 1905 w caym Petersburgu wybuchy strajki. Protestujcy udali si pod Paac Zimowy, eby przekaza carowi petycj, w ktrej domagano si reform. Na miejscu
czekaa kawaleria z broni. Kiedy tum zignorowa wezwanie do
rozejcia si, onierze zaczli strzela, a potem ruszyli w pogo za
demonstrantami. Ludzie rzucali si z mostw i spadali na ld. Wyapywano szabrownikw, ktrzy wybijali szyby i okradali eleganckie sklepy na Newskim Prospekcie. Przed soborem witego Izaaka, w pobliu domu picioletniego Vladimira Nabokova, onierze
strzelali do dzieci, ktre schroniy si na drzewach22.
Czonkowie Komitetu Dziennikarzy i Poetw wrd nich przyjaciel W.D. Nabokowa Josif Hessen zostali wtrceni do Twierdzy
Pietropawowskiej. Gazety zamknito. Zakazano zgromadze.
Mieszkacy miasta byli przeraeni i wciekli, widzc oddziay onierzy, ktrym strzelanie do bezbronnych cywilw najwyraniej
przychodzio atwiej ni walka z japosk flot23.
Nabokow ojciec natychmiast ostro potpi masakr i wystpi
z propozycj odszkodowa dla rodzin ofiar. Kilka dni pniej pozbawiono go stanowiska. Liberalizm Wadimira Dmitrijewicza przesta nagle by niewinnym dziwactwem wiatego prawnika. Nabokowa potpia nawet wasna rodzina: jego matka ubolewaa, e syn
odda si we wadanie ciemnych si, ktre jak przewidywaa
poo kres jego karierze i fortunie24.
Przez cay rok robotnicy kontynuowali strajki, kraj by sparaliowany. W wojsku co rusz wybuchay bunty, ktre krwawo tumiono.
Liczba zabitych sza w setki i tysice. Car w kocu ugi si pod
presj i zezwoli na stworzenie niby-parlamentu, nazwanego Dum,
majcego bardzo ograniczon wadz. Powstaa Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (zwana te Parti Kadetw), a W.D. Nabokow
wszed do jej komitetu centralnego. Potomek rodziny, ktra tradycyjnie suya carom, otwarcie popar ruch zmierzajcy do demokratyzacji autokratycznego ustroju panujcego w Rosji od stuleci.

45

Tej zimy Vladimir i Siergiej zaczli bra lekcje francuskiego u nadwraliwej szwajcarskiej nauczycielki mademoiselle Ccile Miauton.
Jeli Nabokow pragn odizolowa dzieci od gwatownych wydarze, ktre przeywa kraj, zatrudnienie mademoiselle byo na to
najlepszym sposobem. Nie interesowaa jej Rosja ani jzyk rosyjski,
ycie w obcym kraju znosia z penym egzaltacji hartem ducha
i wieczn rozpacz. Schronia si we wasnym eskapistycznym
wiecie, w ktrym przeszo misterna iluzja suya jako punkt
odniesienia dla teraniejszoci i porwnanie zawsze wypadao na
niekorzy tej drugiej. W Pamici, przemw Nabokov powici cay
rozdzia dziwactwom i melodramatom mademoiselle.
Siedmioletni Woodia, podobnie jak panna Miauton, rwnie
znalaz sobie alternatywn rzeczywisto wiat przyrody. Zainteresowa si motylami. Podczas pobytu w Wyrze apa rzadkie paziowate i pospolite dostojki. Nauczy si zabija je eterem, przebija
tuw szpilk, rozpina ykowane skrzyda i klasyfikowa gatunki.
Kolekcja powikszaa si proporcjonalnie do nasilenia niepokojw
politycznych, z powodu ktrych dzieci przebyway na wsi, z dala
od Petersburga.
W tym samym czasie odbyy si wybory do pierwszej Dumy.
Partie rewolucyjne je zbojkotoway, dziki czemu kadeci w koalicji
z parti robotniczo-chopsk uzyskali wikszo mandatw. Wadimir Nabokow wygosi pomienn mow przeciwko karze mierci
i udao mu si przekona parlament do jednogonej decyzji w tej
sprawie. Duma zaproponowaa take sposoby walki z klsk godu
nkajc kraj wskutek nieurodzaju podczas wojny. Z inicjatywy kadetw przygotowano petycj o moliwo mianowania ministrw
przez Dum, rozdysponowanie czci majtku pastwa i uwolnienie winiw politycznych, take tych skazanych za terroryzm. Deputowani sdzili, e maj mocn pozycj gdy Mikoaj II przemawia do parlamentu, W.D. Nabokow, wedle wczesnych relacji,
rozsiad si w pierwszym rzdzie z rkami w kieszeniach i umiecha si pogardliwie25.
46

Posowie rycho si jednak przekonali, e ich da nikt nie ma

zamiaru bra pod uwag. Uchwalili wotum nieufnoci dla rzdu.
Domagali si, by carscy ministrowie odpowiadali bezporednio
przed Dum. Car pozwoli sobie mie odmienne zdanie i rozwiza
parlament.
Nazajutrz okoo dwustu spord deputowanych (w tym gronie
rwnie W.D. Nabokow) zbiego do miasta Wyborg tu za fisk
granic. Std wystosowali odezw do ludnoci Rosji, by odmawiaa
suby wojskowej i zaprzestaa pacenia podatkw sdzili, e rzd
z niedostatecznym budetem i bez armii nie zdoa rzdzi krajem26.
By to akt niebywaej buty, zrodzony z bezsilnoci. Sygnatariusze
odezwy nie ugrali nic, a tylko zaszkodzili swojej sprawie. Po powrocie do Rosji utracili prawa polityczne, kiedy wic rozpisano nowe
wybory, nie mogli ju w nich wystartowa.
Na obu kracach politycznego spektrum zaczo dochodzi do
aktw przemocy. Lider kadetw sta si celem antysemickich atakw. Cho dawno przeszed na prawosawie, w oczach skrajnej prawicy pozosta agentem ydowskiego spisku na zgub Rosji. W lipcu
zosta zamordowany. W.D Nabokow dowiedzia si, e jego nazwisko jest kolejne na licie. Da si przekona przyjacioom, e najrozsdniej bdzie wyjecha z kraju27.
Lewica take zacza stosowa przemoc. Z Partii Socjalistw-Rewolucjonistw (eserowcw) wyoni si radykalny odam specjalizujcy si w masowych zamachach terrorystycznych. Powszechne byy
napady z broni w rku i wamania, atakowano posiadaczy ziemskich i drobnych przedsibiorcw. Dla partii dziaania tego typu
stay si metod na pozyskiwanie funduszy. Lenin, ktry w 1905
roku zosta jednym z trzech bolszewikw odpowiedzialnych za finansowanie partii, organizowa napady na banki, eni bolszewickich agentw z bogatymi dziedziczkami, by zyska dostp do ich
majtkw, zatrudnia przemytnikw broni. Jednym z jego pomagierw by Jzef Stalin28.
Partie chwytay si rnych sposobw zdobywania funduszy
i zwolennikw, a tymczasem na pocztku 1907 roku odbyy si wybory do drugiej Dumy. Nabokow ojciec, jak wspomniano, nie mia
prawa kandydowa, nadal jednak na amach gazety wydawanej
47

przez kadetw agitowa na rzecz wikszych swobd, proponujc

drog rodka pomidzy dwoma ekstremizmami: rewolucyjnym
i reakcyjnym.
Lenin nawet nie prbowa dosta si do parlamentu, gdy jeli
wrciby do Rosji, naraziby si na zbyt due niebezpieczestwo.
Ostro skrytykowa apele o umiarkowanie. Opublikowa napastliwy tekst, w ktrym obraa W.D. Nabokowa i jego zwolennikw,
wymieniajc ich z nazwiska, oraz wypowiedzia wojn kadetom
i sprzymierzonej z nimi partii robotniczo-chopskiej. Ostrzega eserowcw, eby nie prbowali sojuszu z kadetami. Pisa o brudnych
interesach polegajcych rzekomo na tym, e partia W.D. Nabokowa
wykorzystaa tragedi Krwawej Niedzieli, by dosta si do parlamentu. Przyzna, e by moe cz jego wsppracownikw zdradzia ideay rewolucji, ale zapewni zdaje sobie spraw, kogo ma
przeciwko sobie. I zakoczy konkluzj: Ten si mieje, kto si mieje ostatni29.
Cz nakadu broszury udao si skonfiskowa i zniszczy, lecz
od tej pory wydarzenia zaczy przebiega po myli Lenina. Kadeci
przepadli w wyborach i w rezultacie skad drugiej Dumy by duo
bardziej radykalny ni pierwszej. Po czterech miesicach car rozwiza take i ten parlament.
Co wicej, Mikoaj II okaza si pamitliwy i postanowi da nauczk tym posom pierwszej Dumy, ktrzy powayli si podpisa
manifest w Wyborgu. Wszyscy oni stanli przed sdem oskareni
o nawoywanie do obalenia rzdu. Wadimir Dmitrijewicz Nabokow zosta skazany na trzy miesice odosobnienia30.
Gdy odrzucono jego apelacj, uda si do oddalonego o kilka minut piechot od jego domu wizienia Kriesty. Sa stamtd pocieszajce listy do Jeleny pisane na papierze toaletowym, napisa kilka
tekstw prawniczych i uczy si woskiego, planujc zabra si do
lektury Dantego. Nie mona powiedzie, eby warunki w wizieniu byy cikie mia z sob nawet skadan wann. Bagatelizowa
przykre aspekty sytuacji, podkrelajc, e wizienie to zaledwie
may dyskomfort31.
Zanim go skazano, zdy zacieni relacj z synem dziki wsplnemu zainteresowaniu motylami, nawet podarowa pierworodne48

mu rzadki okaz schwytany wiele lat wczeniej. Moe dlatego Woodia postanowi wysa ojcu do wizienia motyla, ktrego wieo
zapa32.
Nabokow ojciec, gdy tylko go zwolniono, pojecha na wie zobaczy si z dziemi, a po drodze ze stacji w jednej z wiosek zgotowano mu powitalne przyjcie. Co prawda jego matka zabronia
okolicznym mieszkacom witowa uwolnienie Wadimira Dmitrijewicza33, ale miejscowy nauczyciel i tak zorganizowa fet z czerwonymi chorgiewkami, chabrami i sosnowymi gami dla dekoracji.
W cigu jednego roku W.D. Nabokow zosta najpierw publicznie
potpiony przez Lenina, a pniej skazany przez carski system
sprawiedliwoci, ktrym swego czasu jako minister kierowa jego
ojciec. Wasna matka uwaaa jego pogldy polityczne za niedopuszczalne. Powz zmierza do Wyry. Mija rzek, drzewa, cerkiew,
mauzoleum, now szko i stare chaupy. Woodia czeka na powrt
taty.
May Nabokov y pochonity ksikami i motylami, ubstwia
swoich rodzicw i nie dowiadczy mierci nikogo bliskiego z wyjtkiem najstarszych krewnych. Ale zdy ju raz otrze si o polityczn zawieruch i kilka motyww, ktre bd stale obecne w jego
twrczoci ucieczka, rewolucja, tyrania, antysemityzm, wizienie
po trochu docierao do jego wiadomoci, nim jeszcze skoczy
dziesi lat.

Do najwaniejszych osb stale obecnych w dziecistwie Nabokova naleeli rodzice, z ktrymi czyy go czue relacje, oraz Siergiej
i guwernantki. Gdy troch podrs, na scen zaczy wkracza take inne postacie.
Brat Jeleny, wujek Ruka, uwielbia Woodi i powica mu mnstwo uwagi. Bra go na kolana, mwi rne czue rzeczy, obsypywa
bratanka serdecznociami i pieci. Tym wanie sowem, pieci
(ang. fondle), posuy si Nabokov, piszc o czuociach wuja. W ten
49

sposb ich charakter pozosta nieoczywisty, cho czytelnik dobrze

rozumie, e byy krpujce34.
Wujek Ruka, ktry zna pi jzykw i by ekspertem od kryptografii, zajmowa si czym, nie do koca wiadomo czym, w dyplomacji. Ubiera si w teatralne peleryny lub w futra, polowa konno
z psami i komponowa romantyczn muzyk. Ocala z katastrofy
samolotowej. I cho to Siergiej nauczy si gra z pamici jeden
z utworw Ruki, wujek i tak faworyzowa Woodi.
Nabokow ojciec nie mia oporw przed zostawianiem starszego
syna pod opiek Ruki, w kadym razie wtedy, gdy kto jeszcze im
towarzyszy. By jednak wobec szwagra szorstki i czasem ruga go
(podobnie jak pniej Woodi) za nieuprzejme traktowanie suby.
Spoglda z dezaprobat, gdy Ruka w poowie obiadu pada na podog w jadalni, pono powalony nieuleczaln chorob serca.
Wadimir Dmitrijewicz Nabokow mimo postpowych pogldw nie mia zwyczaju lee na pododze w porze obiadu: w kwestii tego, co przystoi honorowemu mczynie, by konserwatyst.
Chocia wic krytykowa stary zwyczaj pojedynkowania si, kiedy
jedna z gazet insynuowaa, jakoby oeni si dla pienidzy, zada
od redaktora naczelnego, aby zamieci sprostowanie lub stan do
pojedynku35.
W hipotetycznej galerii wzorw osobowociowych Wadimir Nabokow reprezentuje bohaterskiego ojca, honorowego Rosjanina
wiedzionego poczuciem obowizku wobec kraju. Wujek Ruka za
to melancholik, homoseksualista i artystyczna dusza. By strasznym
dziwakiem, ale Nabokovowi przeszkadzao, e czonkowie rodziny
(nawet ci, ktrzy go lubili36) traktowali go protekcjonalnie. By moe
wanie w reakcji na to pisarz z uporem tworzy intrygujcych bohaterw, ktrych otoczenie wymiewa i nie rozumie, a z ktrych
kady skrywa jaki sekret?
Oprcz pogldowej lekcji empatii lub przynajmniej wspczucia
rodzina Nabokova daa mu take najlepszego przyjaciela z dziecistwa: barona Jurija Rauscha von Traubenberga, siostrzeca Wadimira Dmitrijewicza Nabokowa. Jurij, o ptora roku starszy od Vladimira (a w tym wieku to dua rnica), by o wiele atrakcyjniejszym
towarzyszem zabaw i przygd ni modszy Siergiej.
50

Woodi olniewaa przede wszystkim niesychana odwaga kuzyna. Jurij pasjonowa si broni paln w rwnym stopniu, co may
Nabokov motylami. Gdy bawili si razem, oczywicie gr bray
zainteresowania starszego, czytali wic historie o Dzikim Zachodzie, aby pniej odgrywa wybrane sceny z uyciem coraz wikszego arsenau: od zabawkowych pistoletw przez pistolety na
strzaki, wiatrwki a do najbardziej ekscytujcej prawdziwej broni.
Nie trwao to dugo: wkrtce rodzice skonfiskowali chopcom niebezpieczn zabawk, zreszt Jurij osign wiek, w ktrym mg
zacz szkoli si na onierza.
Widywali si do rzadko, wic gwnym zajciem Nabokova pozostao jednak apanie motyli. Paka, gdy nie udao mu si jakiego
zowi. Zabawy z innymi rwienikami ni Jurij uwaa za nudne,
wola zaj si sob sam. Kolejne guwernantki zjawiay si w miejsce poprzednich, pniej nastali prywatni nauczyciele, pod ktrych
okiem Woodia uczy si w domu do dwunastego roku ycia.
Wspomina pniej, e kady z nauczycieli by przedstawicielem
innej sfery lub nacji, aby wystawi nas na wszystkie wiatry hulajce
po imperium rosyjskim. Pojawi si wic dyrektor wiejskiej szkoy,
pacyfista i rewolucjonista, ktry uczy chopcw, kiedy mieszkali
w Wyrze, a po nim syn prawosawnego cieli. Po matematyku Ukraicu przyszed otysz, nastpnie polski katolik, a wreszcie luteranin, yd z pochodzenia.
Nie wszystkim w domu podoba si ten kalejdoskop. Ciotki Nabokova, uderzajc w podobne tony co jego babka, sarkay na ydowskie korzenie ostatniego z nauczycieli, Filipa Zieleskiego
(w Pamici, przemw pojawia si jako Leski), i celowo draniy
gocia, gdy Wadimira Dmitrijewicza ani Jeleny nie byo w pobliu. Cho Nabokov by jeszcze za may i nie rozumia, e sceny,
ktrych by wiadkiem, wynikaj z podziaw politycznych i kulturowych, to instynktownie, po ludzku, solidaryzowa si z Zieleskim, po raz pierwszy czujc, e takich outsiderw szczeglnie
naley chroni37.
By wobec Zieleskiego opiekuczy, co wcale nie przeszkadzao
mu ciera si z nim tak samo jak z kadym poprzednim nauczycielem i z niektrymi czonkami rodziny. O ile jednak krewni s zem
51

koniecznym i nie da si ich pozby, o tyle w przypadku pedagogw

Nabokov bawi si w sondowanie, jak dugo z nim wytrzymaj.
Gdy w kocu zacz chodzi do szkoy, zatskni za swobod nauki w domu. W roku 1911 rodzice zapisali go do gimnazjum Tieniszewa, szkoy znanej z postpowego klimatu i demokratycznego
charakteru. Do tej samej placwki uczszcza Osip Mandelsztam,
lecz Nabokov zapamita j jako raczej typow szko, moe tylko
tym si wyrniajc, e nikogo nie dyskryminowaa i przyjmowaa uczniw bez wzgldu na pochodzenie spoeczne, narodowo
czy wyznanie38.
By wzorowym uczniem i cho wtej postury, dobrze sobie radzi
w sportach. Mimo to nie przepada za szko. Nigdy wczeniej nie
musia tak wiele czasu spdza wrd ludzi, z ktrymi nie wizay
go pokrewiestwo ani przyja. Nie chcia wyciera rk w brudne
rczniki w azienkach, a pierwszy duszy wyjazd ze szko trzydniow wycieczk do Finlandii zapamita jako wyjtkowo przykre dowiadczenie: nie do, e nauczyciele uznali jego zainteresowanie motylami za przejaw ekscentrycznoci, to jeszcze po raz
pierwszy w yciu musia przetrwa cay dzie bez kpieli39.
Odczuwa niejakie rozczarowanie szko i mia wraenie, e nauczyciele te s z niego niezadowoleni. Tieniszew mia ambicj
ksztacenia zaangaowanych, wiatych obywateli przyszej demokratycznej Rosji. Woodia, jako pierworodny Wadimira Dmitrijewicza Nabokowa, czu, e jest pod nieustajc presj, nawet ze strony
sympatyczniejszych nauczycieli: uczestniczy w redagowaniu szkolnej gazetki literackiej40, dobrze, ale czemu nie przyczy si do klubu dyskusyjnego? Czemu syn W. D. Nabokowa nie mgby ostatniego odcinka drogi do szkoy pokonywa pieszo, tylko musi afiszowa
si przed kolegami, jadc samochodem z szoferem? Nawet fakt, e
w szkolnych meczach futbolowych sta na bramce, by podejrzany:
bo moe nie ma ochoty biega i pospolitowa si z innymi?
Vladimir niepokoi nauczycieli w gimnazjum Tieniszewa, ale to
Siergiej, ze swoim dramatem dorastania, sta si dla nich rdem
prawdziwego zmartwienia. Starszy brat chyba ju wczeniej domyla si przyczyny tego dramatu, a jeli nie, to odkry j teraz:
cichaczem przegldajc prowadzony w sekrecie dziennik Siergieja,
52

natkn si na fragmenty wiadczce o jego homoseksualizmie.

Zdumiony odkryciem zanis dziennik nauczycielowi, ktry z kolei
przekaza go pastwu Nabokowom. Tak wic jeden z braci wyda
drugiego przed rodzicami. Siergieja, po kilku nieudanych romansach z chopcami u Tieniszewa, przeniesiono do innej szkoy41.
Vladimir szko przetrwa mimo presji, e naley si dostosowa
do panujcych w niej zasad. Chyba jednak trapi si na wyrost, skoro dyrektor zapamita go jako przyzwoitego, skromnego i szanowanego przez wszystkich chopca42. W modym umyle Woodii
sam fakt bycia synem Wadimira Dmitrijewicza Nabokowa mg
wystarczy do narzucenia sobie nieosigalnych standardw.
Uparcie odmawia angaowania si we wszelk dziaalno zmierzajc do przemian spoecznych czy demokratyzacji. Nie chodzi
na spotkania, nie uczestniczy w kkach historycznych czy w dyskusjach o polityce nie bra udziau w niczym, co mogoby z niego
w przyszoci uczyni przywdc lub choby aktywnego obywatela jawicej si mglicie (acz w jaki sposb konkretnej, realnej i by
moe bdcej ju w zasigu wzroku) demokratycznej Rosji. Pomimo znakomitego przykadu w osobie wasnego ojca Nabokov nie
by z tych, co si angauj.
A w owych czasach wanie aktywno spoeczn postrzegano jako
jedyn nadziej dla kraju. Historia nie wydawaa si przychylna krlom i cesarzom; byo jasne, e niedugo, raczej w cigu lat ni wiekw,
rzeczywisto si zmieni. Tylko e wci palc kwesti pozostawao, jakim sposobem carska Rosja roku 1911 przeistoczy si w pastwo postimperialne. Szansa, ktr aktywna politycznie opozycja
ju miaa zamiar wykorzysta, w ostatniej chwili znw si oddalia.
Nabokov tymczasem nie wiedzia, jak wyjani nauczycielom, e
kolektywne mylenie jest wbrew jego wolnej naturze, a w dodatku
e zaangaowanie moe by naprawd ryzykowne. Dyskusje tak
czsto organizowane w bezpiecznych czterech cianach domu jego
ojca nie sprowadzay si jedynie do retorycznego fechtunku na argumenty. W te wieczory, gdy odbyway si spotkania, Woodia sysza chrzst temperwki zapowied notowania, widzia w przedpokoju paszcze i kalosze goci. Ojciec mia rozlege zainteresowania,
wic raz przychodzili oni podysputowa o kryminalistyce, innym
53

razem o filantropii, ale czasem byy to cakiem inne spotkania (cho

may Nabokov niekoniecznie rozumia t rnic). Tak czy owak,
niektre z nich mogy si dla uczestnikw skoczy wizieniem. Naleao si liczy z tym, e suba doniesie na chlebodawcw. Zreszt
pniej rzeczywicie jeden ze sucych, odwierny Ustin, zdradzi
Nabokoww, wskazujc bolszewikom ukryty w cianie sejf z kosztownociami. Cen aktywnoci politycznej bya wizyta agenta
ochrany, ktry prbowa podsucha antyrzdowe knowania ukryty
w jakim zakamarku, a potem, przyapany przez bibliotekark, baga j na kolanach, eby nie wydaa go gospodarzom. Cen zaangaowania bya wieczna obawa, e wrg moe czai si wszdzie, nawet w domu, bo ci, ktrym powierzono bezpieczestwo rodziny,
tylko czekali na okazj, by rodzin zadenuncjowa43.
Gdy Nabokov uczszcza do Tieniszewa i stawia pierwsze kroki
na dugiej drodze dystansowania si od polityki, inni Rosjanie wanie si w polityk wczali cho bardzo ostronie. Zdelegalizowane
partie organizoway tajne spotkania i produkoway cae stosy pamfletw i gazet. Socjalici zeszli do podziemia, najwaniejsze stowarzyszenia rozwizano. Terrorystyczny odam eserowcw przesta istnie.
Lenin i jego bolszewicy boksowali si z mienszewikami Trockiego,
przecigajc si w organizowaniu kongresw partyjnych i walczc
o marksistowski rzd dusz w Europie Wschodniej. Rosja pograa
si w chronicznym chaosie, stale grocym wybuchem44.
Po szeciu latach od wydarze, ktre wydaway si rewolucj,
niewiele udao si osign mimo zjednoczenia. Idealizm kadetw
chwia si, otoczony przez polityczne skrajnoci, ktre najwyraniej
wykluczay tak polityk, za jak opowiada si W.D. Nabokow. Kadeci starali si pozyska politykw rnych opcji w nadziei na szersze poparcie, ale mieli ograniczone pole manewru. Popierajc ruch
wyzwolenia kobiet, robili sobie wrogw z muzumaskich Tatarw;
stajc w obronie ydw i innych mniejszoci, naraali si sporej
czci prawicy45.
A jednak gdy ponownie wybuchy oskarenia o rytualne mordy,
Nabokow ojciec twardo sprzeciwi si antysemityzmowi. Po brutalnym zabjstwie trzynastoletniego chopca aresztowano Mendla Bejlisa, trzydziestosiedmioletniego yda. Bejlis ponad rok czeka w aresz54

cie na proces, oskarony o zabicie chrzecijaskiego dziecka w celu

wykorzystania jego krwi do celw rytualnych. W.D. Nabokow uwanie ledzi spraw i regularnie sa z Kijowa do Petersburga telegramy z relacjami na temat jej przebiegu. Jego doniesienia o sabych
argumentach i wtpliwych dowodach zostay podchwycone przez
Manchester Guardian i New York Timesa, wskutek czego na rosyjski rzd spada fala krytyki z caego wiata46.
To samo obrzydzenie w stosunku do antysemityzmu, ktre czsto
przebija z prozy Nabokova, wida te w wielu tekstach jego ojca.
W jednym z nich Wadimir Dmitrijewicz zdumiewa si, e jakim
dziwnym zrzdzeniem losu w Kijowie, miecie penym wyksztaconych ludzi, awa przysigych skada si z samych panalfabetw
(pniej okazao si, e cay zesp ju zawczasu starannie dobrano),
wyraa oburzenie, e oskara si nie tylko Bejlisa, lecz ca religi, wytyka wadzom amanie prawa podczas procesu i cytowa brednie []
ywcem wzite z najplugawszych paszkwili antysemickich serwowane jako fakty i akceptowane przez sd jako dowody. Dowodzi degeneracji rosyjskiego systemu sprawiedliwoci, wskazujc, e sprawa
Bejlisa jeszcze dekad wczeniej byaby nie do pomylenia47.
Robotnicy rozpoczli strajki i zbierali pienidze na adwokatw
dla Bejlisa. Ale oskaryciele umiejtnie manipulowali uprzedzeniami i lkami awnikw. Jako biegego powoano katolickiego ksidza,
ktry opisa ydowskie praktyki religijne. Chrzecijask krew
wedle jego sw ydzi wykorzystuj do tylu rnych celw, e
korespondent Times of London kliwie spyta, jak to moliwe, by
udao si znale wystarczajco duo chrzecijan. Amerykanin
George Kennan (jego bratanek o tym samym nazwisku wiele lat
pniej z entuzjazmem wita Soenicyna na Zachodzie) obserwowa, jak Duma z powag debatuje nad tym, czy istnieje ydowska
sekta, ktra rytualnie morduje chrzecijan. Uywano dobrze ju
znanych argumentw. Jeden z deputowanych ostrzega, e jeli rosyjscy liberaowie nie pozwol osdzi yda, ktry zamordowa
chrzecijanina, to wkrtce nie bd mieli w czyjej obronie stawa,
bo wszystkich ydw pozabija rozwcieczony tum48.
Na Zachodzie wydarzenia w Rosji spotkay si z powszechn
krytyk. Dao si jednak usysze take bardziej wywaone opinie.
55

Jeden z historykw zauway pniej, e pomidzy krgami popierajcymi oskarenie Bejlisa a tymi, ktrzy ubolewali nad cofniciem
si Rosji do redniowiecza, bya jeszcze trzecia, nie tak oczywista
frakcja. Naleao do niej wielu, oglnie rzecz biorc, rozsdnych
ludzi, ktrzy ostrzegali rosyjskich ydw przed wszczynaniem
wojny z Rosj a mwili to w momencie, kiedy to wanie Rosja
wypowiedziaa wojn rosyjskim ydom. The Oxford and Cambridge Review, nawoujc do zaprzestania masowych protestw,
przekonywa, e cho zbrodni, o ktr oskarano Bejlisa, nie wolno przypisywa caemu judaizmowi, a nawet ortodoksyjnemu judaizmowi, to jednak jest cakiem prawdopodobne, e gdzie jaka
ydowska sekta mogaby popenia rytualne mordy49.
Mimo e cz publicznoci wcale si nie kwapia, by potpi
oskarycieli, sfabrykowana przez nich krwawa bajeczka bya tak
niedorzeczna, e nie dao si jej dugo forsowa50. W obron Bejlisa
zaangaowali si najlepsi rosyjscy adwokaci, ktrzy demaskowali
jedno kamstwo za drugim. Po dwugodzinnej naradzie prawosawna awa przysigych wydaa werdykt uniewinniajcy i Bejlis wyszed na wolno.
W 1903 roku na caym wiecie byo gono o pogromach w Kiszyniowie, a potem Rosja pogrya si w wyniszczajcej wojnie, ktra
mocno osabia poczucie patriotyzmu i jednoci narodowej. Dekad
pniej, gdy nauczyciele nastawali na Nabokova, eby angaowa
si politycznie i mia na wzgldzie przyszo ojczyzny, historia zatoczya koo. Najpierw oskarenie o rytualny mord przerodzio si
w antysemicki spektakl, a pniej niekompetentny rzd doprowadzi pastwo na prg wojny.
Moliwe, e wyzwaniom zwizanym z t now wojn car nie
umiaby ju sprosta. Tym razem jednak Mikoaj II mia towarzystwo: wraz z Rosj w szalestwie zacz si pogra cay wiat. Po
procesie Bejlisa komentator jednej z rosyjskich gazet wyrazi opini,
e ydzi to rasa przestpcw. Chromy Rosj przed rwnouprawnieniem ydw bardziej nawet ni przed ogniem, elazem i najazdem wroga, konkludowa autor51 i jak chcia, tak si stao,
a wydarzenia te wyznaczyy kres dziecistwa Vladimira Nabokova.

Rozdzia III

Wojna

Latem 1914 roku wiat zmierza ku wojnie, a Vladimir Nabokov

zosta poet. Co prawda ukada wiersze ju wczeniej1, ale mniej

wicej wtedy, gdy zabito arcyksicia Franciszka Ferdynanda, Vladimirem zawadna prawdziwa gorczka, od ktrej ju nigdy si nie
uwolni. W jego wspomnieniach ta przemiana miaa zwizek z pawilonem przy mostku w letniej posiadoci Nabokoww, a konkretnie z kolorowymi szybkami, ktre pewnego dnia kto wybi i obok
nabazgra Precz z Austri! zowrbne sowa, zapowied wszystkiego, co nastpio pniej.
W istocie jednak pitnastoletni Nabokov y pod kloszem, ktry
tak skutecznie chroni go przed wiatem zewntrznym, e wydarzenia pierwszej wojny wiatowej nie miay wikszego wpywu na
chopca. Sze lat rnicy midzy narodzinami Wilfreda Owena,
brytyjskiego poety i onierza, a narodzinami Nabokova okazao si
przepaci, ktra zdecydowaa o odmiennoci ich pokoleniowych
dowiadcze. Ju za par lat Nabokov zacznie utrwala w swojej
prozie tych, ktrych ycie zdruzgotay wojny, ale nigdy nie zostanie
tak zwanym pisarzem wojennym.
Na razie pisa poezj w duchu romantyzmu, podejmowa pierwsze zmagania z natchnieniem, ktre cho ulotne da si czasem zamkn w formie. Zapamita, jak ukada, a potem przerabia w gowie swj pierwszy prawdziwy wiersz, jak go cyzelowa, zanim
wreszcie odway si wyrecytowa go matce, ktra (zgodnie z oczekiwaniami) rozpakaa si, suchajc.
W czerwcu przyjecha na wie szesnastoletni kuzyn Jurij i raczy
Vladimira opowieciami o tym, jak uwid pewn ksin, pani
57

generaow. Nastpnego lata na wsi Nabokov te nawiza romans:

z Lusi Szulgin, pitnastoletni petersburank spdzajc wakacje w daczy rodzicw. Spotykali si we wspomnianym pawilonie
z kolorowymi szybkami i sierpie roku 1915 upyn Nabokovowi
na uniesieniach, potajemnych schadzkach i jedzeniu owocw, ktre
matka kazaa zostawia dla niego, gdy pno wraca do domu.
Jelena Nabokowa przepisywaa do specjalnego albumu miosne
wiersze, ktre jej recytowa, ale by moe nie chcc, by zburzy jej
iluzje o nic nie wypytywaa. Ojciec, jako bardziej praktyczny czy
moe bardziej podejrzliwy, poddawa syna skrupulatnym przesuchaniom majcym zapobiec ewentualnemu przedwczesnemu
ojcostwu2.
Podczas gdy mody Nabokov by cakowicie pochonity pisaniem romantycznych wierszy i arem pierwszej mioci, Europ
ogarna pooga. Kolejne kraje przystpoway do wojny. W.D. Nabokow dosta powoanie do swojego puku piechoty. Jelena zorganizowaa lazaret, w ktrym dziaaa jako sanitariuszka, lecz szybko
uznaa, e moliwoci tej placwki s zbyt skromne jak na potrzeby
onierzy wracajcych z frontu. Bolao j te, e nie potrafi uly
w cierpieniach rannym chopcom, poniewa z powodu ich gboko
zakorzenionej pokory nie bya w stanie nawiza z nimi kontaktu3.
W obliczu zagroenia Rosja zareagowaa patriotycznym zrywem,
o jakim od tylu lat marzy Mikoaj II. Petersburg przemianowano na
Piotrogrd, eby nazwa nie brzmiaa z niemiecka. Nawet Nabokow
ojciec zaprzesta dziaalnoci politycznej.
Europa pogrya si w paranoi. Parlament brytyjski na powanie analizowa doniesienia o cakiem nieprawdopodobnej liczbie
niemieckich szpiegw i sabotaystw aktywnych w kraju. Niemcy
bali si, e ich rodacy wydaleni z Rosji bd teraz szpiegowa na
rzecz cara. Podejrzliwo, ktra zapanowaa na caym kontynencie,
daa impuls, by stworzy na miejscu obozy koncentracyjne na wzr
tych, ktre dotychczas powstaway tylko w odlegych zamorskich
koloniach. Zaczto wic budowa takie placwki od Londynu po
Piotrogrd, a take za oceanem: od Kanady po Australi.
Setki tysicy niewinnych cywilw otrzymao etykietk wrogich
cudzoziemcw (enemy aliens), co skutkowao aresztem i internowa58

niem. W cigu roku od wybuchu wojny Wielka Brytania uwizia

ponad trzydzieci dwa tysice niemieckich, wgierskich i austriackich cywilw w wieku poborowym. W niemieckich obozach przebywao ponad sto tysicy Francuzw, Brytyjczykw i Rosjan. W Rosji
do roku 1917 uwiziono przeszo trzysta tysicy cywilw z Niemiec
i pozostaych pastw centralnych. Ludno cywiln przetrzymywano w obozach i wizieniach take we Francji, USA, Austrii, w Rumunii, Egipcie, Togo, Kamerunach, Singapurze, Indiach, Palestynie, na
terytorium monarchii austro-wgierskiej, w Bugarii, Syjamie, Brazylii, Panamie, na Haiti, w Hongkongu, Australii, Nowej Zelandii
i wielu innych krajach. Pierwsze obozy koncentracyjne powstay na
Kubie pod koniec dziewitnastego wieku; w drugiej dekadzie dwudziestego wieku ta plaga rozprzestrzenia si na cay wiat4.
Pierwotnie zakadano, e w obozach bd si odbywa przesuchania i ci z aresztowanych, ktrzy oka si niewinni, wyjd na
wolno. I cho rzeczywicie zdarzay si czasem uwolnienia masowe, to jednak plan masowego wypuszczania wszystkich oczyszczonych z zarzutw si nie powid. Wiele rodzin bezskutecznie prbowao si dowiedzie o los krewnych przebywajcych za granic,
z ktrymi nagle stracili kontakt. W niektrych krajach uwizieni
cywile niejednokrotnie lojalni obywatele swoich przybranych
ojczyzn przez cae lata gnili w obozach, cierpic gd5.
O tym, kogo internowano, decydoway zazwyczaj takie czynniki
jak wiek i obywatelstwo, cho kryteria byway arbitralne i niespjne. Na przykad gdyby Vladimir Nabokov zamiast matki Niemki
i ojca Rosjanina mia matk Rosjank i ojca Niemca, te mgby trafi do obozu koncentracyjnego6.
Obozy tworzone podczas wojny wiatowej stanowiy krok
w stron mrocznej rzeczywistoci, ktra ju niedugo miaa dotkn bezporednio rodzin Nabokoww, aczkolwiek sama idea
agru bya ju w Rosji znana. Imperium posiadao dug tradycj
sankcji wobec skazanych za przestpstwa polityczne: zesanie
do obozu pracy na Syberii od wiekw byo gwnym narzdziem carskiej sprawiedliwoci7. Jednak fenomen obozu koncentracyjnego gdzie ludzie latami przetrzymywani s przez lata bez
sdu, bez prawa do korespondencji, czsto bez adnej podstawy
59

prawnej, po prostu dlatego, e mogliby stanowi zagroenie to

bya nowo.
Nabokov, cho pochonity pierwsz modziecz mioci i odizolowany przez rodzicw od wojny, mia wiadomo pojawienia
si pierwszych rosyjskich obozw koncentracyjnych. Wiele lat pniej w jednej z powieci opisa tak instytucj, lecz to odwoanie
historyczne umkno uwadze czytelnikw. Przeszo narratora
bya dla nich zagadk, poniewa niespena dwadziecia lat po
pierwszej wojnie o obozach koncentracyjnych waciwie zapomniano.

Mio Nabokova i Lusi przetrwaa gorzk zim z roku 1915 na

1916 w Piotrogrodzie, podtrzymywana dziki potajemnym spotkaniom, cho kochankowie nie mieli podczas nich za wiele prywatnoci. Vladimir dalej ukada wiersze miosne, a wiosn Lusia dopingowaa go na meczu futbolowym. Nastpnego lata romans znw
rozkwit, gdy spotkali si w sielankowej i pozwalajcej na wicej
scenerii.
Mody poeta uwieczni sw pierwsz mio w tomiku wierszy,
ktry opublikowa wasnym sumptem w drugim roku wojny. Ksieczka ta bya odwan prb podkrelenia wasnej odrbnoci
w wiecie, a zarazem dowodem prnoci. Wielu nastolatkw
mogo sobie marzy o zostaniu drugim Puszkinem, ale mao ktrego
sta byo na sfinansowanie publikacji, eby zacz to marzenie realizowa.
W gimnazjum Tieniszewa taki zgoa niedemokratyczny tupet nie
mg zyska aprobaty i zaowocowa histori rodem z koszmarnego
snu. Tomik trafi do rk nauczyciela literatury Wadimira Gippiusa
(sam by poet), ktry wyszydzi autora, odczytujc najintymniejsze
strofy przed ca klas Nabokova. Pisarz wspomina pniej, e recenzje w podrzdnych gazetach nie zostawiy suchej nitki na jego
wierszach. Jakby tego wszystkiego byo mao, rwnie przyjaciel
Wadimira Dmitrijewicza Nabokowa kadet Josif Hessen by zdegu60

stowany tym literackim debiutem, a kuzynka Gippiusa, synna poetka Zinaida Gippius, powiedziaa ojcu Nabokova, e mody Vladimir nigdy nie zostanie pisarzem8.
Tego lata w Wyrze Nabokov spotka si nie tylko z Lusi, ale
i z kuzynem Jurijem, ktry dosta przepustk ze szkoy podoficerskiej i mg spdzi cay tydzie z Vladimirem. Modziecy wymylili zabaw z ogrodow hutawk. Jeden stawa na desce i huta
si, przelatujc tu nad twarz drugiego, ktry lea na ziemi. Chodzio o to, eby nawet nie drgn, gdy hutawka nadlatywaa z coraz to wikszej wysokoci i coraz szybciej9.
Jak co roku, wczyli si po okolicy. Pewnego razu przed wyjciem, dla hecy, zamienili si ubraniami. Jurij woy biae flanelowe
ubranie i prkowany krawat, a Vladimir przywdzia mundur kadeta: ciemne spodnie, szar kurtk i biay skrzany pas. Poszli do
pobliskiej wsi i z powrotem, poeta i onierz, jeszcze dzieci, otaczani trosk potomkowie jednej z najbardziej kosmopolitycznych kultur na wiecie; kady szuka wasnego, niepowtarzalnego przeznaczenia, kademu marzy si inny splendor.

W trzecim roku wojny zmar w Paryu wujek Ruka. Wraz

z nim odeszy jego skargi na chorob serca (ktre okazay si
prorocze), fircykowata laseczka, jkanie, buty na obcasie, opowieci o okrutnym traktowaniu go przez ojca i wzgldy, ktrymi
otacza modego Vladimira. Siostrzeniec odziedziczy po Ruce
omiusethektarow posiado Rodiestwieno oraz fortun, dziki ktrej sta si milionerem. O tym, e Vladimir dostanie w
spadek, a take znaczn cz majtku nalecego do rodziny ze
strony Jeleny, wiedziano od dawna. Mimo to Nabokow ojciec by,
mwic ogldnie, niezbyt rad, e syn z dnia na dzie sta si
bogaczem10.
Wbrew podstawowym reguom rzdzcym romansami, gdy Vladimir zdoby fortun, utraci ukochan. Ju pod koniec lata zaczli
si od siebie oddala. Nabokov nie pamita ich ostatniego spotkania
61

podczas tych wakacji w Wyrze, lecz wydaje si prawdopodobne,

e po prostu kade z nich powoli zmierzao ku wasnej, odmiennej
przyszoci. Lusia obiecaa matce, e na jesieni rozejrzy si za prac;
Vladimir wrci do szkoy. Cho obieca ukochanej, e si z ni oeni (w co wierzy chyba mocniej ni ona), maestwo nie doszo do
skutku. Po rozstaniu mia szereg romansw krtkich przygd
i duszych zwizkw; czasem jeden si zaczyna, nim jeszcze skoczy si poprzedni11.

Podczas gdy Nabokov wznosi si na fali sukcesw, ycie wielu

Rosjan szybowao w d. Kraj, ktry mia najwiksz armi na wiecie, liczc ponad dwanacie milionw onierzy, paci za to proporcjonaln cen. Podczas wojny zgino w sumie dwa miliony
rosyjskich obywateli wiksze straty poniosy tylko Niemcy. W obliczu tak przeraajcej tragedii arliwy patriotyzm pierwszych miesicy wojny musia osabn.
Pod koniec roku 1916 niezadowolenie spoeczestwa nie byo
jeszcze powszechne, lecz gwatownie roso. Po Nowym Roku strajki odbyway si ju codziennie. W poowie lutego tkaczki w Piotrogrodzie zaprotestoway przeciwko ograniczonym wojennym racjom ywnociowym i zaday wikszego przydziau chleba.
Zaoga fabryki amunicji ponownie odegraa t sam rol co w roku
1905 i przyczya si do demonstracji. Gdy policji nie udao si zaprowadzi porzdku, wezwano na pomoc gwardi, ale i to na niewiele si zdao. Wojsko, ktre zrazu zgodnie z rozkazami strzelao
do demonstrantw, zaczo si buntowa.
Protestujcy opanowali Newski Prospekt. Kilkanacie lat po tym,
jak aresztowano Trockiego, mienszewicy wskrzesili zdelegalizowan parti i zaczli si domaga ustanowienia republiki12.
O ile wojna z punktu widzenia Nabokova toczya si gdzie za
kulisami, o tyle rewolucja bya w zasigu wzroku. W roku 1905
strzelano do dzieci, ktre schroniy si na drzewach przy soborze
witego Izaaka; w marcu 1917 roku na placu przed soborem pojawili si doroli, gotowi przela w tym miejscu krew za spraw, ktr
dwanacie lat wczeniej przegrali.
62

Okolica domu Nabokoww sobr, ministerstwo wojny, siedziba

admiralicji i hotel garnizonowy staa si przyczkiem, ktrego nie
zdobyli rewolucjonici. Obleni dygnitarze sali rozpaczliwe depesze na front, wzywajc wojska do powrotu i wsparcia ostatnich lojalnych carskich pukw stoczonych wok katedry.
Pomoc jednak nie nadchodzia. Na ulicy Morskiej rozbrzmiewa
huk dzia. Oficerw spdzono na plac przed soborem i stracono,
a na budynku admiralicji wywieszono czerwon flag. Rewolucja
przetoczya si przez ulice i ucicha, a Nabokov obserwowa j
z gry przez okno wykuszowe w pokoju matki. Widzia dwch onierzy, ktrzy usiowali uciec, trzymajc nosze z ciaem kolegi, i cay
czas opdzali si od intruza prbujcego ukra zmaremu buty.
Mimo e wojna w Rosji trwaa ju trzeci rok, Vladimir Nabokov
pierwszy raz w yciu zobaczy trupa13.
Wojna, wraz ze zwizanymi z ni represjami i brakiem ywnoci,
doprowadzia do tego, czego ponad dekad wczeniej udao si
unikn. Gdy rewolucja ogarna Piotrogrd, cara nie byo w miecie i stao si jasne, e jego panowanie dobiego koca. Mikoaj II,
Imperator Wszechrusi, abdykowa na rzecz trzynastoletniego syna
i natychmiast zrzek si tronu rwnie w jego imieniu, by przekaza
tron swojemu bratu, wielkiemu ksiciu Michaowi14.
Micha nie przyj carskiej korony. Wadimir Dmitrijewicz Nabokow, ktrego biego w kwestiach prawnych bya bezdyskusyjna,
pomg napisa akt abdykacji: car oddawa wadz tymczasowej
radzie, do chwili gdy moliwe bd wybory. Szesnastego marca
1917 roku, po przeszo dwch stuleciach, panowanie Romanoww
dobiego koca.
Partie opozycyjne negocjoway skad Rzdu Tymczasowego,
a Piotrogrodzka Rada Delegatw wzia sprawy w swoje rce i zacza wydawa rozkazy. Gdy tylko zakoczya si rewolucja, zza
koa podbiegunowego wrci z (sidmego ju) zesania Jzef Stalin.
Przej kontrol nad dziennikiem Prawda i zaoferowa swoje
wsparcie w tymczasowym sprawowaniu wadzy15.
Lenin w Zurychu z pocztku nie uwierzy w doniesienia o przewrocie. Od czasu zsyki na Syberi prawie nie przebywa w Rosji,
ale natychmiast podj decyzj o powrocie. Z podry sa do kraju
63

telegramy, w ktrych zaleca, by rewolucjonici nie zawierali adnych porozumie ani nie popierali jakichkolwiek decyzji o dalszym
udziale Rosji w wojnie.
Tyle e wojna na tym etapie rzdzia si wasnymi prawami
i niewiele sobie robia z planw Lenina. Droga do kraju wioda przez
terytorium, na ktrym uwaano go za wroga, wic groziy mu tam
areszt i osadzenie w obozie. Wiedzia, czym jest internowanie, bo
dowiadczy go w 1914 roku, i nie mia ochoty na powtrk. Dlatego
zaproponowa, e wemie udzia w wymianie winiw. Rzd Tymczasowy mia zada dla gwarancji bezpiecznego przejazdu,
a w zamian uwolni Niemcw przetrzymywanych na terenie Rosji.
Jednak przyjaciel W.D. Nabokowa, minister spraw zagranicznych
Pawe Milukow, odmwi sprowadzenia bolszewickiego przywdcy
do kraju16.
Lenin postanowi uciec si do innego sposobu. Dowiedzia si, e
Niemcy zapewne przewidujc, co nastpi, gdy Lenin wrci do
chwiejcego si imperium z chci zagwarantuj jemu i innym
politycznym emigrantom bezpieczny przejazd przez swoje terytorium. W ten sposb Wodzimierz Iljicz bez przeszkd, czytajc
po drodze gazety, eby znw by na bieco, dotar do Rosji. Rzd
Tymczasowy, w ktrym W.D. Nabokow peni funkcj sekretarza
wykonawczego, by pewien, e Lenin zostanie natychmiast zatrzymany jako niemiecki agent, dlatego nie podjto adnych dziaa, by
zapobiec jego przyjazdowi17.
Gdy pocig wtoczy si na Dworzec Fiski w Piotrogrodzie,
na peronie wiwatoway tysice rewolucjonistw. Lenin by wcieky na towarzyszy. Powitaa go gwardia honorowa marynarzy, ale
zamiast spodziewanych gratulacji usyszeli od niego, e dali si wystawi do wiatru. Idc peronem, uda, e nie zauway znajomego
socjalisty, ktry baga go o wspprac. Po wyjciu z dworca wspi
si na samochd pancerny i obwieci tumowi, e pierwsze, co naley zrobi, to wycofa wszelkie poparcie dla Rzdu Tymczasowego.
Po ponad dziesiciu latach Lenin i W.D. Nabokow nie byli ani
troch bliej porozumienia ni na pocztku. Tylko e teraz, gdy wadza carw przestaa istnie, przyszo Rosji bya cakowicie otwart kwesti.
64

W Piotrogrodzie przyszo porewolucyjnej Rosji rysowaa si

w coraz czarniejszych barwach, a tymczasem Lew Trocki mia kopot z opuszczeniem Ameryki Pnocnej. Wie o kocu panowania
Romanoww zastaa go w Nowym Jorku, gdzie pracowa jako
dziennikarz. Niezwocznie powzi decyzj o powrocie do kraju
i kupi bilet na statek, ktry mia za dwa tygodnie wypyn z Zatoki Nowojorskiej.
Rejs rozpocz si zgodnie z planem, ale statek zatrzymano w kanadyjskiej Nowej Szkocji, gdzie Trockiego, jego on i synw aresztowano. Trocki i inni rewolucjonici musieli zej na ld i zostali
przewiezieni do miasta Amherst. Tam osadzono ich w obozie koncentracyjnym, ktrego komendantem by brytyjski pukownik, weteran wojny burskiej. To tyle, jeli chodzi o brytyjsk demokracj,
zanotowa Trocki18.
Za ogrodzeniem z drutu kolczastego, majc za dom baraki dawnej odlewni, w obozie przebywao ponad omiuset niemieckich
marynarzy i grupa cywilw uznanych za enemy aliens. Trocki stanowczo protestowa przeciwko internowaniu. O co mianowicie si
go oskara? Jest zwykym cywilem, a nie wrogim obcokrajowcem,
nie popeni adnego przestpstwa. Prbowa depeszowa do Rzdu Tymczasowego za porednictwem rosyjskiego konsula w Montrealu, napisa do brytyjskiego premiera wszystko na nic. Rosyjski
minister spraw zagranicznych Pawe Milukow pocztkowo zada
uwolnienia Trockiego, ale poszed po rozum do gowy i dwa dni
pniej wycofa prob19.
Gdy o uwizieniu rewolucjonisty zrobio si gono, z rnych
krajw zaczy pyn wezwania, by go wypuszczono. W Piotrogrodzie brytyjski ambasador zareagowa na t wie, ogaszajc, e
Trocki jest agentem opacanym przez Niemcy. Rzd Tymczasowy
stan przed dylematem: skoro Trocki publicznie potpi chwiejn
wadz i skoro wiadomo, e bdzie prbowa j obali, to czy naley
poprze starania o jego uwolnienie, czego domagaj si radykalni
sojusznicy rzdu? Wojna wci trwaa i Rzd Tymczasowy chcia,
65

eby Rosja dalej w niej uczestniczya. Trocki z pewnoci chciaby

storpedowa ten plan, wic stanowiby powane zagroenie. Z drugiej strony spoeczna presja, by uwolni Trockiego, bya zbyt silna.
Miesic po wypyniciu z Zatoki Nowojorskiej zosta wypuszczony.
W maju by ju w Piotrogrodzie.
W pierwszych dniach pobytu w Rosji opisa koncagier, gdzie spdzi kilka tygodni. Podobnie jak Vladimir Nabokov na zawsze zapamita obozy zakadane podczas pierwszej wojny wiatowej. Tyle
e, w przeciwiestwie do pisarza, uczyni z tych wspomnie uytek
znacznie wczeniej i w bardziej, by tak rzec, bezporedni sposb20.
Kryzys goni kryzys. Rzd Tymczasowy, cho nie mia powszechnego poparcia w szeregach armii, mimo wszystko postanowi, i
Rosja nie odstpi od udziau w wiatowym konflikcie. Tylko e spoeczestwo, ktre marzyo o kocu caratu, rwnie arliwie pragno koca wojny podejmujc tak niepopularn decyzj, rzd straci
spoeczne poparcie.
Kolejne patowe sytuacje uniemoliwiay kierowanie krajem.
W lipcu kadeci, wrd nich W.D. Nabokow, demonstracyjnie wystpili z rzdu. Bolszewicy natychmiast wzniecili powstanie, ktre stumiono w ostatniej chwili dziki przybyciu jednostki kawalerii lojalnej wobec Rzdu Tymczasowego. Mwio si o aresztowaniu
Lenina, Trocki za faktycznie zosta aresztowany i osadzony w wizieniu Kriesty, tym samym, w ktrym dekad wczeniej zamknito
niepokornych posw Dumy. Ostatecznie podjto decyzj, eby
jak to uj Nabokow ojciec nie eliminowa Lenina i spki21.
Ostatecznie wic powstanie zaowocowao ustpstwami na rzecz
socjalistw i powoaniem nowego premiera, Aleksandra Kierenskiego. w krtkowosy, krtkowzroczny, odznaczajcy si krtk
cierpliwoci polityk lawirowa pomidzy prezentowan publicznie dramatyczn poz a niepewnymi zabiegami majcymi na celu
odbudowanie zaufania do rzdu.
Gra toczya si o przetrwanie Rzdu Tymczasowego przynajmniej do najbliszych wyborw. Szanse na to, od pocztku niewielkie, z czasem jeszcze zmalay. Rzd dzie w dzie by celem atakw,
wytykano mu niekompetencj i niecne zamiary, a prby stabilizacji
nazywano naiwnym podtrzymywaniem status quo.
66

Widoki na demokratyzacj kraju byy tak marne, e Nabokow

ojciec zwtpi w spraw, o ktr walczy cae ycie zniesienie najwyszego wymiaru kary; popar wprowadzenie kary mierci w armii, do ktrej jego zdaniem przenikno zbyt wielu wrogich agitatorw. We wrzeniu zdumiony sucha doniesie o zapalczywej
dyskusji pomidzy rzdzcymi, czy naley usun carskiego ora
z guzikw formalnego munduru urzdnikw dworskich. Carowie
zawiedli Rosj. Teraz zawodzi j rwnie Rzd Tymczasowy. Wybory znw odsunito, tym razem do listopada22.
W trzecim roku wojny, gdy imperium byo w rozsypce, Vladimir
Nabokov skoczy osiemnacie lat. Z gruzw wyaniaa si Rosja
w nowym ksztacie i zaledwie rok dzieli j od stworzenia obozu
koncentracyjnego cakiem nowego typu.
A jednak biografia Nabokova wci tylko sporadycznie splataa
si z wydarzeniami historycznymi. Pisarz wspomina pniej, jak
jego brak zaangaowania doprowadzi do tego, e w gimnazjum
Tieniszewa nauczyciele i koledzy potpiali go i nazywali cudzoziemcem. Jego ycie obracao si wok przyziemnych spraw. Przeszed operacj wyrostka robaczkowego; latem jak zwykle wyjecha
do Wyry; dzie w dzie pisa wiersze; po wakacjach wrci do szkoy; ukada poematy na cze starszej od siebie, obytej w wiecie ydowskiej dziewczyny, ktr pozna w Finlandii23.
Osoby zainteresowane polityk bardziej ni mody Nabokov
wstrzymyway oddech w oczekiwaniu na wynik wyborw. Bolszewicy nie mieli tyle cierpliwoci. Zaufanie do Rzdu Tymczasowego wci malao, wic w listopadzie bolszewickie siy zajy strategiczne punkty miasta i podjy kolejn prb przejcia kontroli.
Nazajutrz okazao si, e Kierenski ktry utrzymywa, e ma wystarczajco duo lojalnego wojska, by stumi bunt straci wszelkie
poparcie.
Wadimir Dmitrijewicz Nabokow uda si do Paacu Zimowego, eby zobaczy, co teraz zrobi rzd. Przekonawszy si, e nie
zrobi nic, wyszed. Kilka minut pniej bolszewicy zajli paac,
rozwizali Rad, a jej czonkw zamknli w Twierdzy Pietropawowskiej. Nie byo adnej wielkiej bitwy o miasto, a tym bardziej
o kraj. Nikt hardo nie stan w obronie rzdu ani premiera.
67

Aleksandra Kierenskiego pono widziano, jak ucieka z miasta.

Bolszewicy przejli wadz.
W.D. Nabokow pozosta na miejscu jako przewodniczcy komisji
wyborczej nie przyj do wiadomoci bolszewickiego zwycistwa
i pokada nadziej ju tylko w woli spoeczestwa. Wyborw, ktrych z takim utsknieniem wyczekiwano, nie daoby si teraz po
prostu odwoa.
Czego nie rozszabrowano, to rekwirowano. Mody Nabokov, piszc nocami, sysza z ulicy terkot karabinw maszynowych. Pewnego popoudnia podczas zamieszek uzbrojeni ludzie weszli przez
okno do znajdujcej si na parterze biblioteki w domu Nabokoww
zdawao im si, e kto stamtd strzela do nich, a w rzeczywistoci by to odgos worka treningowego, w ktry boksowa Vladimir.
Lokaj odwid intruzw od chci zemsty za wyimaginowan napa i tym sposobem Nabokov po raz pierwszy w yciu unikn
prawdziwego niebezpieczestwa24.
Kocowe egzaminy w szkole zoy kilka tygodni przed terminem25. Rodzice zaplanowali, e dwaj najstarsi synowie za kilka miesicy zaczn studia na uniwersytetach w Anglii. Tymczasem jednak
nie mogli mieszka w Piotrogrodzie, gdzie robio si coraz niebezpieczniej. Wiadomo byo, e Armia Czerwona wkrtce rozpocznie
pobr i nie bdzie sposobu, by unikn suby.
Dziesi dni przed planowanymi wyborami Vladimir i Siergiej
stali na piotrogrodzkim dworcu kolejowym. Ojciec uczyni im na
czoach znak krzya i powiedzia, e by moe wicej si nie spotkaj. Tej nocy chopcy wyjechali na poudnie. onierze, ktrzy
uciekli z frontu, podrowali na dachu pocigu, spali w korytarzach
i prbowali dosta si do przedziau pierwszej klasy, w ktrym zamknli si modzi Nabokowowie. Ludzie na dachu zaatwiali swoje
potrzeby fizjologiczne przez otwr wentylacyjny prosto do przedziau, a w kocu wamali si do rodka, gdzie zastali Siergieja tak
przekonujco udajcego pacjenta chorego na tyfus, e natychmiast
si wycofali26.
Wolne wybory zgodnie z planem odbyy si pod koniec listopada.
Trzydzieci trzy miliony wyborcw wreszcie mogo si wypowiedzie. Liczenie gosw zajo kilka tygodni i na koniec okazao si,
68

e zdecydowanie dominuj eserowcy, a ich gwni rywale, bolszewicy, zdobyli zaledwie jedn czwart gosw. Partii kadetw udao
si uzyska tylko niewielki procent poparcia. Dla faktycznie sprawujcych wadz bolszewikw wynik wyborw stanowi waciwie
wotum nieufnoci, ogosili jednak, e wybory nie maj znaczenia,
poniewa caa wadza powinna trafi w rce rad rewolucyjnych,
ktre s prawdziwymi przedstawicielami woli ludu.
Tydzie po wyborach aresztowano Wadimira Dmitrijewicza Nabokowa i pozostaych czonkw komisji wyborczej. Po kilku dniach
spdzonych w wizieniu, gdy bezustannie prbowano ich zastrasza, niespodziewanie zostali wypuszczeni. Nabokow ojciec poj,
e dalsze przebywanie w miecie w najlepszym razie skoczy si
dla kolejnym wtrceniem do wizienia. Jego ona z trjk modszych dzieci zdya ju wyjecha w lad za Vladimirem i Siergiejem na Krym. Nadszed czas, eby i ojciec rodziny opuci Piotrogrd27.
Konstytuanta, ktra zawizaa si w wyniku pierwszych w historii Rosji wolnych wyborw, miaa wkrtce rozpocz obrady. Cho
parti kadetw zdelegalizowano, wci istniaa szansa, e wybory
nie pjd na marne. Ludno, oglnie rzecz biorc, nie popieraa ani
partii W.D. Nabokowa, ani partii Lenina. Wybraa eserowcw i to
wanie im chciaa powierzy rzdzenie krajem. Wci si wydawao niewykluczone, e wybrani delegaci znajd jaki sposb, by popchn naprzd postimperialn Rosj.
Jednak 18 stycznia 1918 roku, pierwszego dnia obrad Konstytuanty, bolszewicy zadali, by uznano ich za wikszo28. Konstytuanta
odmwia. Wwczas bolszewicy, sprzymierzeni z jedn frakcj eserowcw, opucili obrady. Nazajutrz czonkowie Konstytuanty zastali wejcie do Paacu Taurydzkiego zamknite i nie wpuszczono ich
do rodka. Tak brzmiaa cicha koda rosyjskiej demokracji.

W odlegym poudniowo-zachodnim zaktku byego imperium

skryli si kadeci i monarchici. Matka cara Mikoaja, caryca wdowa
69

Maria Fiodorowna, koczowaa pod Jat w towarzystwie garstki

czonkw swojego dworu.
Formalnie Krym pozostawa pod kontrol rewolucjonistw, a tymczasem zbolszewizowani onierze pokazywali, jak daleko bd
zdolni si posun, by uciszy przeciwnikw nowego porzdku.
Potencjalni wrogowie zostali schwytani, po czym ze skrpowanymi
nogami i rkami wyrzucono ich z barek do Morza Czarnego29.
Trafiwszy do tego przyczka carskiej Rosji, bracia Nabokowowie
znaleli si w innym wiecie. Vladimir czu si swobodnie na Riwierze, w Petersburgu czy wrd pl i lasw w Wyrze teraz jednak
by w obcym otoczeniu, gdzie po raz pierwszy usysza ryczce osy
czy muzumaskie wezwania do modlitwy, zobaczy migdaowce,
oleandry i zbocza grskie schodzce wprost do morza. Tskny list
od Lusi, ktry dotar na poudnie Rosji, przypiecztowa jego status
wygnaca.
Wkrtce do chopcw doczya matka z reszt dzieci: Olg, Jelen i szecioletnim Kiriem, a w grudniu dojecha ojciec. Rodzina
postanowia spdzi zim kilka kilometrw od Jaty, w wynajtym
domu, w ktrym wiele lat wczeniej zatrzymywa si Tostoj30. W.D.
Nabokow w obawie, by nie zainteresowali si nim bolszewicy, przyczai si i nie zdradza swojej prawdziwej tosamoci przedstawia
si jako doktor Nabokow, pulmonolog.
A do czerwca morze co jaki czas wyrzucao na brzeg zwoki
ofiar utopionych przez bolszewikw. Wiosn Niemcy zaatakowali
Krym i gdy niemieccy nurkowie przeszukali basen portowy, okazao si, e pod wod wci znajduj si ciaa, unieruchomione w pozycji pionowej. Mody Nabokov wyobraa sobie t scen: zmarli
stoj na dnie morza, z rozkadajcych si cia stercz koci, a oni
wycigaj rce do nieba i cho milcz, zdaj si rozmawia. W lipcu
napisa wiersz o tym, jak sam zanurza si w tym podwodnym
wiecie i pywa wrd zmarych, ktrzy przysigaj, e nigdy nie
zapomn31.
W ten sposb okruciestwo wiata przenikno do twrczoci
Nabokova. W jego wierszach, pisanych podczas pobytu na Krymie,
byy take serafiny i anioy stre, ale z dala od bezpiecznego domu
rodzinnego Vladimir nie mg duej nie dostrzega wydarze, kt70

re wstrzsay krajem. Ukada coraz wicej wierszy, w ktrych znajdoway odbicie potwornoci. W odpowiedzi na poemat Aleksandra
Boka Dwunastu, bdcy hodem dla rewolucjonistw, a koczcy
si scen, w ktrej Chrystus prowadzi tum bolszewikw na Piotrogrd, Nabokov napisa wiersz Dwoje, o modym wyksztaconym
czowieku i jego onie, zaatakowanych przez dwunastu chopw:
zmuszeni do ucieczki, gin w zamieci nienej32.
W lipcu w Jekaterynburgu zostali straceni car, jego ona i dzieci.
Bolszewicy, ktrzy w ten sposb pozbyli si potencjalnego przeciwnika politycznego, musieli jednak stawi czoo innym zagroeniom.
Przeciwko nowej dyktaturze protestowali socjalici. Wszechwiatowa rewolucja robotnicza (ktrej ryche nadejcie przepowiada Lenin) nie dosza do skutku. Prosta i rwna droga do rewolucyjnej
Rosji rwnie okazaa si mrzonk. Na poudniu kraju zacza podnosi gow antybolszewicka Biaa Gwardia.
Nabokow ojciec rozpocz prac nad wspomnieniami o krtkotrwaym Rzdzie Tymczasowym, a Vladimir i Siergiej spdzali czas
w pobliskiej willi z nowo poznanymi przyjacimi, szybko przyswajajc sznyt wygnacw rzuconych przez los daleko od ojczyzny. Za
towarzyszy mieli biaogwardyjskich oficerw, ktrzy niebawem
musieli wyruszy na front, synnego malarza, tancerza baletowego
i kilka modych kobiet. Hojnie polewane lokalne wino usypiao
chopcw przy ogniskach na play. Nabokov pisa jeden wiersz za
drugim. Wyania si z nich obraz modzieca, ktrego serce pozostao wierne Lusi, ale w rzeczywistoci Vladimir nie przepuci okazji, by z apetytem, cho i z poczuciem winy, wda si w kolejny romans. Niezbyt daleko za wojna Ententy z Kaiserem przeradzaa si
w rosyjsk wojn domow.
I nie by to konflikt dwustronny. Bray w nich udzia dawne oddziay carskie, liberaowie, monarchici, eserowcy, puki kozackie
trudno byo zrozumie, kto jest po czyjej stronie, a w poczeniu
z okazjonalnymi dostawami broni od pastw Ententy miao to katastrofalne nastpstwa dla ludnoci cywilnej. Dawny antysemicki
ukaz ogranicza ydom moliwo osiedlania si do tak zwanej strefy osiedlenia, czyli do terenw Ukrainy, Litwy i Polski. Wprawdzie
Rzd Tymczasowy znis ten przepis, jednak na terytoriach, gdzie
71

prowadzono gwne dziaania wojenne, wci mieszkao zdecydowanie wicej ydw ni w innych czciach kraju.
A poniewa w tym momencie historycznym ydowsko w Europie powszechnie kojarzya si z komunizmem, i to nawet ludziom
o otwartych umysach, spoecznoci ydowskie, liczne i charakterystyczne, naraone byy na due niebezpieczestwo. Najwyraniej
jednak czynniki odpowiedzialne w Armii Ochotniczej za propagand niezbyt to obchodzio. Rozwieszano plakaty przedstawiajce
Trockiego jako stwora o garbatym nosie, nadzorujcego egzekucje
Rosjan, i goszono slogany typu: Bij yda ratuj Rosj!. Podczas
wojny domowej Biaa Gwardia dopucia si setek pogromw33.
Brytyjski minister uzbrojenia Winston Churchill, powiadomiony
o tych masakrach przez premiera Lloyda Georgea, wielokrotnie
ostrzega Rosjan, e jeli nie zapanuj nad sytuacj, to Wielka Brytania wstrzyma dostawy broni34.
Podobn brutalnoci odznaczali si ukraiscy separatyci pod
wodz Symona Petlury, ktrzy wymordowali dziesitki tysicy ydw. Nawet wierna bolszewikom Armia Czerwona, ktra oficjalnie
gorco popieraa ydw i potpiaa brutalno biaych, dokonaa
ponad stu pogromw. W rezultacie, i to nawet mimo utworzenia we
wsppracy z rzdem ydowskich si samoobrony, podczas wojny
domowej zabito na samej Ukrainie od pidziesiciu do stu tysicy
ydw35.
Utosamianie idei rewolucji z ydostwem byo wwczas w Rosji
tak powszechne, e znalazo odbicie nawet w pismach W.D. Nabokowa. W jego krytycznej, lecz uczciwej charakterystyce Kierenskiego
i innych czonkw Rzdu Tymczasowego raz po raz pobrzmiewa
dziwna nuta. Drzwi do budynku Dumy po rewolucji zabarykadowali modzi mczyni, z wygldu ydzi. Nabokow mimochodem
informuje, e w rosyjskiej Radzie Starszych w roku 1917 byo tak wielu ydw, e mona by j nazwa sanhedrynem. Zachowanie ydw opisuje Nabokow jako skryte i sualcze: mieli w tajemnicy
przed nim sporzdza jakie dokumenty czy ukrywa tosamo pod
przybranymi nazwiskami. Zdarza mu si pisa o zuchwaej ydowskiej twarzy nalecej do odraajcej postaci bolszewickiego rewolucjonisty36.
72

Wadimir Dmitrijewicz Nabokow mia wielu przyjaci ydowskiego pochodzenia; swego czasu zaryzykowa karier, atakujc
oficjalny, pastwowy antysemityzm; zaangaowa si w naganianie nieprawidowoci podczas procesu Bejlisa. A jednak pod wpywem antysemickich nastrojw nawet on nie potrafi si oprze pewnym stereotypom i win za gorzk rzeczywisto rewolucji obarcza
swoich politycznych adwersarzy nie jako bolszewikw, lecz wanie
jako ydw37.
Jeden z kolegw modego Nabokova w gimnazjum Tieniszewa,
Samui Rosow, by ydem. Wspomina po latach, e dla Vladimira
pochodzenie i wyznanie nie miay znaczenia. Ale w roku 1919 kady
aspekt rozwaa o rewolucji by skaony oglnym wraeniem opozycji midzy ydami a prawdziwymi Rosjanami. Nabokov si rzeczy
czu si zwizany z t czci rosyjskiego spoeczestwa, ktr mona
byo susznie postrzega jako przepenion nienawici i bigoteri.

Gdy na Ukrainie szalay pogromy, w Rosji przemoc przybraa

inne oblicze. Trocki po internowaniu w kanadyjskim obozie koncentracyjnym w 1917 roku zapaa zajad nienawici do Anglikw,
ktra wszake nie powstrzymaa go przed przyswojeniem ich metod. Po trzech miesicach od objcia dowdztwa nad Armi Czerwon wymyla, jak si pozby kopotu z jecami wojennymi: postanowi skierowa ich do obozu koncentracyjnego38.
Tak wanie postpowano z jecami wojennymi podczas pierwszej wojny wiatowej w Anglii, Niemczech czy Rosji. Ale Trocki na
tym nie poprzesta. Ju kilka dni pniej sporzdzi memorandum,
w ktrym dowodzi, e w podobnych obozach naley zamyka buruazj i przydziela jej niewdziczne prace (sprztanie barakw,
ulic i terenu obozw, kopanie okopw itd.). Podobne wytyczne
obowizyway w obozach w Kanadzie, a take w placwkach zaoonych przez pastwa centralne i aliantw. Trocki wspomina, jak
podczas pobytu w Amherst musia zamiata podogi, obiera ziemniaki, zmywa naczynia i czyci ustpy39.
73

Leninowi pomys przypad do gustu. Latem tego samego roku

w telegramie wysanym do wadz miasta, w ktrym wybucho powstanie przeciw bolszewikom, wyda instrukcj, by posuy si
masowym zastraszaniem, a podejrzane elementy zamyka w obozach koncentracyjnych poza miastem40.
Gdy Rosja wycofaa si z udziau w wojnie, wielu jecw i wrogich obcokrajowcw zaczto uwalnia. Obozy z caym dobrodziejstwem inwentarza przepenieniem, brakiem kontroli prawnej i prac przymusow przeja nowo utworzona tajna policja, Czeka,
ktrej powierzono sianie terroru w kraju41.
Brutalne metody stosowano ju od jakiego czasu, lecz okazay
si niewystarczajce, by stumi niepokoje. Dlatego jesieni Lenin
rozpocz starannie zaplanowane represje, ktre przeszy do historii jako pierwsza fala czerwonego terroru. Jego zasadniczymi elementami byy masowe egzekucje i osadzenia w obozach koncentracyjnych, nazwanych obozami specjalnego przeznaczenia. Gdy na
zamorskich terytoriach potg kolonialnych powstaway pierwsze
obozy, winiami byli tubylcy. Pniej, kiedy te instytucje trafiy do
Europy, wrd osadzonych byli prawie wycznie cywile obcej narodowoci i jecy wojenni. Rosja dopisaa nowy rozdzia do tej historii: pastwo kierowao uwag na swoich wasnych obywateli
i wizio ich prewencyjnie42.
Wiele lat pniej Nabokov pisa o reimie opartym na rozlewie
krwi, obozach koncentracyjnych i zakadnikach43, ktry powsta
po przejciu wadzy przez bolszewikw. Konsekwentnie obarcza
Lenina odpowiedzialnoci za utworzenie obozw w pierwszych
latach po rewolucji. Przez kolejnych pi dekad w takiej czy innej
formie przywoywa ten temat w swojej twrczoci.

W krciutkim okresie, zanim Rosj ogarna wojna domowa,

a bolszewicy nie znaleli jeszcze nowego zastosowania obozw dla
utworzonych podczas wojny wiatowej, Vladimir Nabokov wdrowa po grach nad Morzem Czarnym, apic motyle. Przedziera
74

si przez zarola w poszukiwaniu rzadkich okazw, a bolszewiccy

stranicy podejrzewali, e ta pogo za piknem to kamufla najpewniej w chudy chopak, sama skra i koci, to szpieg, ktry swoj siatk daje sygnay Brytyjczykom. Nabokovowi udao si jednak
unikn aresztowania, a by moe take losu utopionych w jataskim porcie44.
W wierszach modego poety tematy miosne co jaki czas ustpoway miejsca biecym wydarzeniom, co pozostawio lad w postaci kilku publikacji w lokalnych gazetach. Lecz mimo ponurych wieci napywajcych z caego kraju zdarzay si okazje, by pomyle
o czym innym. Nabokova absorboway nie tylko kolejne romanse
w tym czasie zaliczy rwnie debiut sceniczny w prnie dziaajcym miejscowym teatrze45. Czu pokrewiestwo duchowe z Aleksandrem Puszkinem, zesanym na Krym stulecie wczeniej. Sa listy
do Lusi, nie wiedzc, e ju wyjechaa z Piotrogrodu. A ona pisaa do
niego, zastanawiajc si, czemu przesta odpowiada. Gdy jej listy
w kocu dotary, zacz rozwaa zacignicie si do Biaej Gwardii, by pody w gb kontynentu i odnale ukochan gdzie na
Ukrainie.
Ojciec Nabokova pisa, e przyszo im mieszka w zapomnianym
przez Boga zaktku Krymu, cho nie byo a tak le. Na jesieni 1919
roku wprowadzili si do dawnej carskiej willi bliej miasta, tak e
modsze dzieci mogy pj do szkoy, a Vladimir korzysta z bibliotek w domu i w Jacie46.
Niemiecka okupacja (czy raczej sama jej groba) przez pewien
czas trzymaa Armi Czerwon z dala od Jaty i o kolejny rok przeduya dziecistwo Vladimira Nabokova. Kiedy jednak w listopadzie 1918 roku zakoczya si wojna, a Niemcy si wycofali,
utworzono lokalny rzd, w ktrym W.D. Nabokow zosta ministrem
sprawiedliwoci. Pastwo przetrwao kilka miesicy, lecz w kocu
niebezpieczestwo wkroczenia obcych wojsk, upadek morale w armii i kulejca demokracja doprowadziy do powtrki tylko
w mniejszej skali sytuacji sprzed paru lat, gdy w Piotrogrodzie
upad Rzd Tymczasowy47.
Krymska scenografia miaa w oczach Nabokova wszelkie uroki
bani z tysica i jednej nocy, ale ta romantyczna materia rozpita
75

nad ziejc otchani przyszoci bya tak cienka, e momentami

przezroczysta. Rodzice z coraz wikszym trudem zapewniali dzieciom bezpieczestwo; panujca wok przemoc i prby ucieczki
przed ni wnet stay si dominujcym motywem zarwno w yciu
Nabokova, jak i w jego twrczoci.
Krymskie teatry i kawiarnie suyy za schronienie dla kurczcych si zastpw Biaej Gwardii. Czerwona fala w kocu wypara
uchodcw nawet z tego ostatniego skrawka Rosji, nad ktrym zachowali kontrol, i zmusia do rozpierzchnicia si po wiecie, od
Chin, poprzez zachodni Europ, po Ameryk.
Ci, ktrzy mieli mniej szczcia, nie wyjechali. Pod koniec zimy
w pnocnej czci pwyspu kuzyn Vladimira Jurij Traubenberg
zakoczy swoje krtkie ycie, prowadzc szar kawalerii przeciwko bolszewickim karabinom maszynowym. Dziewitnastoletni Nabokov po raz pierwszy poczu blisko i realno wojny, gdy nis
trumn swojego przyjaciela, polegego na obcej ziemi48.
Wahania Vladimira, czy zacign si do Biaej Gwardii, przestay mie sens, kiedy utracia ona kontrol nad caym Krymem. Mimo
bohaterskiej obrony i kilku nieprawdopodobnych zwycistw klska
bya nieuchronna. Dzieci, ktre przyszy na wiat tej zimy wrd
nich Aleksander Soenicyn wychoway si w rzeczywistoci,
w ktrej carska Rosja naleaa ju do historii.
Kiedy sytuacja zacza si wymyka spod kontroli, Nabokowowie
ruszyli przez gry do Sewastopola (Siergiej wymiotowa przez okno
samochodu z jednej strony, Jelena z drugiej). Po dwch dniach
oczekiwania udao im si wsi na statek wraz z dwoma byymi
ministrami lokalnego rzdu, lecz zaraz zostali stamtd wyrzuceni
na skutek podejrze (niesusznych) o przywaszczenie rzdowych
pienidzy49. Gdy w kocu dostali si na statek handlowy Nadieda (Nadzieja), bolszewicy zdyli ju przej kontrol nad portem.
Ostatecznie jednak caej rodzinie pastwu Nabokowom, Vladimirowi, Siergiejowi, Oldze, Jelenie, Kiriowi i sucej Jewgienii, ktra
prowadzia dom od roku 1914 udao si uciec.
Zachowali troch kosztownoci, ktre pokojwka zdya zgarn z toaletki, gdy uciekali z Piotrogrodu. T sam biuteri, ktr
kiedy Woodia bawi si przed snem, teraz przemylnie ukrywano:
76

przechowywano j w butli z pudrem, zakopano pod drzewem,

a podczas podry morskiej spoczywaa w maym sakwojau ze
wiskiej skry, stanowicym cz posagu Jeleny.
Gdy Nadieda wypyna na wody Morza Czarnego, a bolszewicy prbowali j ostrzela z karabinw maszynowych, Vladimir
Nabokov zasiad z ojcem do partii szachw. Zna ju uczucie rozczarowania, jakie tak czsto towarzyszy politykowi, a wynika
z rozziewu midzy ideaami a ich realizacj, z koniecznoci wyboru
midzy mniejszym a wikszym zem. Ale przyszo jeszcze nie bya
przesdzona.
Na kilka dni przed swoimi dwudziestymi urodzinami Nabokov
opuszcza ojczyzn wystawion na pastw plag, ktre wyznaczyy
pocztek nowego stulecia: szalestwa Lenina, grozy obozw koncentracyjnych, wciekego antysemityzmu, ktry wkrtce dotkn
Europ. To wszystko jednak tak samo zreszt jak pami o zmarych dopiero zaczo si przebija do wiata Nabokova.

Rozdzia IV

Wygnanie

Krtka przeprawa przez Morze Czarne wystarczya, by Naboko-

wowie stali si wygnacami. Wszystko byo lepsze od losu, ktry

mg ich spotka z rk bolszewikw w Sewastopolu, nie narzekali
wic na warunki podry. Mieli ze sob tylko to, z czym weszli na
pokad Nadiedy (rwnie jeli chodzi o prowiant i wod). ka
i materace nagle stay si luksusem. Vladimir spa na awce, a jego
trzynastoletnia siostra Jelena na drzwiach zdjtych z zawiasw.
Gniedzili si w zawszonych kajutach i jedli biszkopty dla psw.
Najstarszy syn i ojciec na zmian kpali si w skadanej gumowej
wannie, takiej samej jak ta, ktr jedenacie lat wczeniej W.D. Nabokow zabra sobie do wizienia. Siergiejowi, bardziej wybrednemu, przypada druga wanna na wyczno, poza tym wygra zakad,
e umyje si w jednej szklance wody1.
W Konstantynopolu wrcz roio si ju od uchodcw, wic kolejni Rosjanie nie byli tam mile widziani. Statek czeka dwa dni,
a kiedy pasaerom nie pozwolono zej na ld, wyruszy do Aten.
Po dwudniowej kwarantannie w Pireusie Vladimir Nabokov w swoje dwudzieste urodziny postawi stop na obcej ziemi2.
W Atenach rodzina zacza planowa, co dalej, a Nabokov w cigu
trzech tygodni znalaz czas na tyle romansw. Nastpnie wypynli
do Marsylii, skd pojechali pocigiem do Parya. Cho nie zakazano
im wjazdu, Nabokov ponownie, jak wczeniej w Konstantynopolu,
poczu, e naley do grupy niemile widzianej. We Francji przebywao duo Rosjan, cz z nich ucieka przed bolszewikami ju rok
wczeniej. Nie zrobili zbyt korzystnego wraenia na gospodarzach,
ktrzy zaczli si obawia, e Rosjanie nieprdko opuszcz ich kraj.
78

Nabokov dobitnie zda sobie spraw ze swego nowego statusu,

gdy wraz ze suc Jewgieni Hofeld uda si do sklepu Cartiera
na rue de la Paix w celu spienienia biuterii matki. Niestety,
w maju 1919 roku w Paryu rosyjski emigrant automatycznie by
podejrzany; obsuga sklepu wezwaa policj. Nieufno wzbudzia
zapewne kombinacja olniewajcych pere Jeleny Nabokowej
z niewiarygodnym odzieniem jej syna; ostatecznie jednak Nabokov i suca przekonali obsug, by puszczono ich wolno przed
przybyciem andarmw3. Ze sprzeday pere rodzice sfinansowali
pierwsz poow studiw Vladimira.
Po przybyciu do Anglii ojciec Nabokova zacz przemyliwa, jak
powstrzyma Lenina i Trockiego oraz jak nakoni Anglikw do interwencji aliantw w Rosji. Napisa artyku o pogromach na poudniu kraju: dowodzi (by moe troch przekonujc sam siebie), e
doszo do nich mimo usilnych stara Armii Ochotniczej, i protestowa przeciwko utosamianiu bolszewizmu z ydostwem temu
samemu bdowi mylowemu, ktry onegdaj zakrad si do jego
pamitnikw. Nie kwestionowa liczby ydowskich przywdcw
w partii bolszewickiej, lecz zdecydowanie odrzuci pomys, e bolszewicy s reprezentatywni dla ogu ydw zaapelowa wrcz
do wikszoci rosyjskich ydw, by poparli demokratyzacj kraju4.
Wsplnie z Pawem Milukowem, z ktrym wczeniej dziaali
w stronnictwie kadetw, zacz wydawa w Londynie angielskojzyczn gazet New Russia. Dziki sprzeday kolejnej porcji biuterii rodzina Nabokoww moga wynaj lokum w Anglii5.
Jesieni Vladimir rozpocz studia (nauki przyrodnicze) w Trinity
College w Cambridge; przedstawi w dziekanacie wykaz ocen Samuia Rosowa, swojego kolegi z klasy u Tieniszewa, dziki czemu
nie musia zdawa egzaminw wstpnych. Siergiej wybra Oksford,
ale nie by zadowolony i po semestrze doczy do brata. Siergiej
studiowa literatur francusk i gdy przenis si do Cambridge,
Vladimir, ktry coraz bardziej czu si pisarzem, te postanowi
zmieni kierunek studiw na literaturoznawczy6.
Podczas wsplnych lat spdzonych na uczelni bracia zbliyli
si do siebie. Czsto grali w tenisa. Vladimir by zdolniejszym
sportowcem, lecz leworczny Siergiej, cho sabo serwowa i nie
79

nauczy si bekhendu, nieustpliwie odbija piki brata. wczesna

znajoma chopcw opisywaa, czym si rnili. Vladimir by czarujcy, lecz w jego gosie sycha byo zoliwo, a Siergiej, blond
dandys z loczkiem spadajcym na czoo, chodzi na premiery Ballets russes Diagilewa w rozwianej czarnej pelerynie i z laseczk
w doni7.
Vladimir trenowa boks, a w uczelnianej druynie futbolowej
sta na bramce, dziki czemu szybko zosta zaakceptowany przez
rodowisko angielskich studentw. W jego wierszach wci jednak
dominoway dwa tematy: kobiety i Rosja. Przyjani si te przede
wszystkim z rosyjskimi arystokratami, wrd ktrych byli hrabia,
ksi na wygnaniu i wsplokator Michai Kaasznikow8.
W listach Nabokova do matki dominuj powane tematy: rodzina, ojczyzna i polityka, co nie znaczy, e w jego yciu nie byo miejsca na beztrosk. Groono mu grzywnami za deptanie trawnikw.
Wdawa si w bjki, gdy kto obraa studentw mwicych po
rosyjsku. Mia na sumieniu typowe studenckie grzeszki zniszczy
dwa krzesa na stancji, nie paci rachunkw u krawca, pobrudzi
ciany jedzeniem9.
Przyjemnie by tak dugo dzieckiem, ale jak wnet odkry uroki dziecistwa nieuchronnie odchodz w przeszo. Vladimir
i jego rosyjscy przyjaciele rnili si zasadniczo w pogldach od postpowych angielskich kolegw. W czasie gdy Nabokov studiowa
w Cambridge, H.G. Wells (ktry zreszt goci u pastwa Nabokoww w domu w 1914 roku) zoy wizyt Leninowi i w przemwieniu wygoszonym przed piotrogrodzk rad wychwala bolszewizm. Syn Wellsa, George, ktry towarzyszy pisarzowi w Rosji, po
powrocie pokci si z Vladimirem: kady broni pogldw swojego ojca. Dyskusja przerodzia si w pyskwk, Nabokov potpi
w czambu socjalistw, a Kaasznikow wtrci si z okrzykiem Zabi
ydkw!10.
W licie do matki Nabokov komentuje t wypowied jako zabawn, a zarazem poaowania godn i przyznaje, e cae zajcie z pewnoci nie przysparza chluby adnemu z uczestnikw. Kaasznikow
jak na zawoanie potwierdzi przynajmniej jeden stereotyp Wellsa
na temat biaych emigrantw z Rosji, zreszt nic dziwnego, bo nie
80

uchodzi za osob zbyt byskotliw. W cigu dwch lat wsplnego

mieszkania zdarzao mu si grozi Nabokovowi, e spali jego ksiki,
oraz przytacza rewelacje wyczytane w Protokoach mdrcw Syjonu11.
Antysemityzm, o czym Nabokov rycho si przekona, nie by domen Rosjan. Pode czenie bolszewizmu z ydostwem, prymitywne w wykonaniu Kaasznikowa, przybierao take posta subtelniejszych generalizacji. Hilaire Belloc Francuz piszcy po angielsku,
byy czonek brytyjskiego parlamentu i swego czasu jeden z najbardziej cenionych historykw podczas studiw Nabokova w Cambridge opublikowa ksik The Jews (ydzi), w ktrej prbowa si
rozprawi z, jak to nazwa, kwesti ydowsk. Jego dywagacje odzwierciedlaj powszechne wwczas w Wielkiej Brytanii pogldy
i wzbierajc fal globalnego antysemityzmu.
Wyjaniajc przyczyny i nastpstwa rewolucji ydowskiej
w 1917 roku, Belloc przekonywa, e wojna burska to rezultat prowokacji i naciskw ydowskiego lobby; e istnieje monopol ydowskich agencji informacyjnych, a odsetek ydw w instytucjach sprawujcych wadz w Europie Zachodniej jest pidziesit
do stu razy wyszy od odsetka ydw w spoeczestwach12. ydzi
konkludowa sami s winni wrogoci, z ktr si spotykaj, poniewa uwaaj si za lepszych, s nieszczerzy i skryci, kwestionuj niezbite dowody na istnienie ydowskiego spisku.
Takie argumenty, przeplatajce si z nieco bardziej umiarkowanymi mylami, trafiy do rk angielskiego czytelnika jako ksika napisana przez rzekomo solidnego intelektualist, ktry zreszt generalnie wspczu ydom ich nieatwego losu. W nadchodzcych latach
podobne idee zaczy przybiera mniej subteln i bardziej brzemienn w skutki form.
Dwudziestojednoletni student Cambridge Vladimir Nabokov,
gdyby mia wybiera midzy angielskimi sympatykami bolszewikw a ludmi pokroju Kaasznikowa, wziby mimo wszystko stron Rosjan. W czerwcu wybra si wraz z Kaasznikowem i Siergiejem do Berlina, gdzie zacz si spotyka z kuzynk Kaasznikowa,
Swietan.
Podobnie jak przedtem Lusia, Swietana zostaa uwieczniona
w wierszach, lecz prawdziwy obiekt tsknoty i mioci Nabokova
81

by znacznie bardziej odlegy. Drczya go nostalgia za krajobrazem

Rosji. W Petersburgu co prawda z Vladimira kpiono, e jest cudzoziemcem, w Londynie jednak czu si do blu Rosjaninem. Pocigao go wszystko, co rosyjskie. Zdoby sownik Dala i studiowa go,
eby nie zapomnie ojczystego jzyka. W tsknych listach do matki
opisywa z detalami Wyr, jak gdyby sam akt przypominania sobie
mg wyczarowa drog powrotn, cho Nabokov ju przeczuwa,
e nie ma powrotu. Pisa wiersz za wierszem, w niezrozumiaym
dla nikogo jzyku, o nieznanym nikomu, dalekim kraju13, co poczytywa za wyraz wiernoci.

Po roku od wyjazdu z Rosji rodzice Nabokova przeprowadzili si

do Niemiec. Wprawdzie oznaczao to, e bd daleko od dwch
najstarszych synw, ktrym zostay jeszcze dwa lata studiw
w Cambridge, ale koszty ycia w powojennym Berlinie byy znacznie nisze, a poza tym wydawa si on idealnym miejscem do rozpoczcia dziaalnoci wydawniczej. W.D. Nabokow szybko sta si
liderem ycia kulturalnego lokalnej rosyjskiej spoecznoci i odegra
wan rol w zaoeniu pisma Rul (Ster), wkrtce najwikszego
w Berlinie rosyjskojzycznego dziennika.
Wydarzenia w Rosji pchny modego Vladimira w nowym kierunku i skoniy do sprbowania swoich si w prozie. W styczniu
1921 roku Rul zamieci jego opowiadanie, w ktrym duchy lene
z rosyjskich bajek mierz si z now bolszewick rzeczywistoci
pl bitewnych zasanych gnijcymi zwokami pozbawionymi gw
i trupami pyncymi z nurtem rzek14. Jeden z chochlikw ali si, e
wszystkie wrki Rosji musiay uda si na wygnanie. Tekst nie jest
wybitny, ale wiadczy o tym, e Nabokov od pocztku swej kariery
prozaika czy mity i fantazj z realnym koszmarem wspczesnej
historii.
Gdy Lene licho ukazao si drukiem, wikszo niedobitkw Biaej Gwardii zdya ju si przeprawi przez Morze Czarne. Setki
tysicy polego. Jeszcze wicej ludzi zmaro od chorb ofiary
82

tyfusu liczono w milionach. Wojna trwaa dalej, cho ograniczaa si

do lokalnych potyczek i powsta. Jednak to nie konflikt zbrojny by
najwikszym z kopotw Rosji.
Trzy lata stosowania taktyki spalonej ziemi i nieurodzaj spowodoway gd w regionie, ktry karmi cay kraj. W roku 1921 klski
godu byy tak powszechne, e zbieray miertelne niwo na caych
wielkich poaciach Rosji.
Pisarz Maksym Gorki w imieniu bolszewikw prosi wiat
o wsparcie. W tej krytycznej sytuacji bolszewicy powoali Wszechrosyjski Komitet Pomocy Godujcym. Do Rosji ponownie przyjecha
Midzynarodowy Czerwony Krzy, jednak tym razem nie z powodu obozw koncentracyjnych, lecz eby sprbowa zaradzi
klsce. Jedn z prowadzonych w Niemczech zbirek funduszy zorganizowaa matka Nabokova pozyskiwaa pienidze dla rodakw
umierajcych z godu w ojczynie, do ktrej jej rodzina nie moga
wrci15.
W Wielkiej Brytanii, w odpowiedzi na caoszpaltowe apele
prasowe w pomoc zaangaowaa si administracja prezydenta
Herberta Hoovera, ktry zapewni dopyw duych funduszy.
Mimo wszystkich tych dziaa nie udao si powstrzyma klski,
ktra spowodowaa powoln mier przynajmniej piciu milionw ludzi16.
Do studiujcego Nabokova co rusz docieray wieci o dramatach
wstrzsajcych ojczyzn, a jednoczenie modzi socjalici z jego otoczenia podziwiali nowy rosyjski ustrj i uwaali go za sprawiedliwy.
Prbowa wyperswadowa kolegom te pogldy, lecz go ignorowano
albo nie by do przekonujcy. Na uytek debat o bolszewizmie,
ktre prowadzili podczas pierwszego roku w Cambridge, nauczy
si nawet na pami jednego artykuu swojego ojca, ale z samodzielnym znajdowaniem argumentw mia kopot i atwo go byo
pokona17. Musia naladowa pomysy ojca, czy to w dyskusji, czy
w druku, bo wci jeszcze nie znalaz wasnych sw na opisanie
wydarze, ktre rozgryway si w jego rodzinnym kraju.
By rok 1922; zdy si ugruntowa ad powersalski. Politycy zawarli midzynarodowe porozumienie o redukcji liczby wodowanych drednotw, chcc w ten sposb zapobiec wycigowi zbroje.
83

Przewodniczcy hinduskiego Kongresu Narodowego Mahatma

Gandhi trafi do wizienia za podburzanie do biernego oporu w zmaganiach o niepodlego Indii. Raczkujcy przemys filmowy wyprodukowa wanie Nanuka z Pnocy, pierwsz filmow opowie
dokumentaln. Anglia okazaa si niegotowa na publikacj miaej
obyczajowo powieci Jamesa Joycea Ulisses, lecz jej fragmenty ujrzay wiato dzienne w niewielkiej recenzji w USA, w Paryu za niejaka Sylvia Beach postanowia zaryzykowa i Ulisses sta si pierwszym
tytuem opublikowanym przez parysk oficyn Shakespeare and
Company.
W Niemczech zrobio si niespokojnie. Pod wpywem rewolucji
rosyjskiej rwnie tam doszo do rozruchw; wewntrzny konflikt
pochon ponad tysic dwiecie ofiar, a Berlin sta si niebezpiecznym miejscem18. Republika Weimarska opieraa si na zasadach demokratycznych, lecz gdy nasta kryzys gospodarczy, powszechne
niezadowolenie zapewnio posuch modemu populicie Adolfowi
Hitlerowi.
W swoich przemwieniach opisywa on bolszewikw jako zdeprawowanych ydowskich krtaczy, ktrzy zagraaj Niemcom.
Jednak wwczas, w 1922 roku, narodowi socjalici stanowili zaledwie nieistotn grupk radykaw. Tym, czego naprawd obawiali si
Europejczycy, byy zabjstwa jako narzdzie polityczne. Uciekali
si do niego eserowcy, Irlandzka Armia Republikaska, prawicowi
reakcjonici niemieccy, anarchici. Latem ultraprawicowi ekstremici w Niemczech posuyli si pistoletami maszynowymi i granatem
rcznym, by zabi ydowskiego polityka i przemysowca Walthera
Rathenaua, co pocigno za sob kolejne akty przemocy i zachwiao gospodark.
Szpiedzy czaili si wszdzie. Frank Foley, formalnie szef brytyjskiego Wydziau Kontroli Paszportw, peni te funkcj szefa MI6,
brytyjskiej tajnej suby wywiadowczej. Willi Lehmann, zajmujcy
si kontrwywiadem w niemieckiej policji, zosta patnym informatorem tajnej policji radzieckiej. Notatka sporzdzona w tamtych
czasach przez rosyjskie suby nazywa Berlin radzieckim zagranicznym centrum dowodzenia wywiadu, a wrd priorytetw berliskiej komrki wymienia infiltracj antybolszewickich organizacji
84

w miecie, werbunek byych carskich oficerw i skanianie emigrantw do powrotu na Wschd19. Cho zagroenie nie wydawao si
realne ani bezporednie, to jednak kolejne zamachy podbijay stawk w politycznych rozgrywkach.
Nastpi wysyp gazet i agitek nie zawsze atwych do rozrnienia. Wydawao si, e kade stowarzyszenie, kada inicjatywa, kada partia wydaje wasn gazet; jedni nienachalnie propagowali
swoje idee, inni otwarcie nawoywali do anarchii.
Pawe Milukow, ktry jaki czas wczeniej zosta redaktorem naczelnym gazety w Paryu, publicznie spiera si z W.D. Nabokowem
o najlepsz strategi odbicia Rosji z rk bolszewikw. Dyskusja stawaa si z miesica na miesic coraz bardziej zajada20. U podstaw
rnicy zda leaa odmienna interpretacja dziejw: Milukow popiera eserowcw i czciowo zgadza si z Marksem, natomiast Nabokow wci nie by przekonany do sensownoci rewolucji.
Bezsilni i rozproszeni emigranci, rozprawiajc o sojuszach z zagranicznymi stronnictwami politycznymi i obcymi rzdami, musieli poprzesta na marzeniach. Jeli chodzi o wpyw tych debat na
realn zmian sytuacji politycznej, to rwnie dobrze mogyby si
toczy na innej planecie.
Zarazem jednak rosyjska spoeczno, do ktrej naleaa rodzina
Nabokoww, zupenie nie pasowaa (nawet pod wzgldem wygldu) do rodowiska berliskiego. Emigranci skupili si w Wilmersdorfie, dzielnicy pooonej wok ogrodu zoologicznego. Wynajmowali pokoje od niegdy dobrze sytuowanych rodzin wojskowych.
Trzymali si razem i nie mieli potrzeby asymilacji. Pragnli jednego:
wyjecha, gdy tylko to bdzie moliwe. Stworzyli w Berlinie wysp
oporu przeciw bolszewikom, tylko e nie mieli frontu, na ktrym
ten opr mogliby stawia. Trwali wic w zawieszeniu, czekajc na
kolejny kataklizm, ktry albo ich zniszczy, albo pozwoli im wrci
do kraju. Prawdopodobiestwo powrotu z roku na rok malao, ale
czy mona byo ich wini za to, e spodziewali si nagej zmiany,
ktra wywrci wiat do gry nogami? Wszak ju raz za ich ycia tak
si stao.

85

Podczas ostatniego roku w Cambridge Vladimir Nabokov stale

zwraca na siebie uwag policji, zbiera nagany od wadz uczelni
z powodu swoich rozrywek (rozbija latarnie, odpala race) i musia
wysuchiwa rad swojego promotora, eby raczej wicej czasu spdza w bibliotece. Zaoy si, e przetumaczy tekst z francuskiego,
lecz ojciec, ktry zleci mu ten przekad, musia potem mocno przycisn syna, eby wywiza si z zadania. Mimo wszystko Vladimirowi udao si zda egzaminy kocowe z wyrnieniem i otrzyma
tytu licencjata21.
Ojciec chcia, eby syn si wreszcie usamodzielni, zarazem jednak uwielbia spdza z nim czas. Konwersowali o wszystkim od
literackiego dowcipu przez szachy i tenis a po boks. W.D. Nabokow
pomaga te Vladimirowi w pocztkach kariery pisarskiej: publikowa w swojej gazecie Rul jego opowiadania i wiersze, a take zamawia u niego teksty do Sowa, rosyjskojzycznego berliskiego
wydawnictwa, ktrego by wspzaoycielem.
Gdy Vladimir w 1922 roku przyjecha do Niemiec na miesiczne
ferie wielkanocne, razem z ojcem przygotowa do druku kolejny ju
zbir swoich wierszy, ktre wyda pod pseudonimem Wadimir Sirin. Przybrane nazwisko zaczerpn z rosyjskich poda o witych
i bogach sirin to niebezpieczny dla miertelnikw p czowiek,
p ptak rodem z raju. Mody Nabokov wyobraa go sobie jako
ognistego ptaka, wcielenie ducha rosyjskiej sztuki22.
W ostatni czwartek marca Nabokow ojciec wrci z redakcji i zjad
z synem obiad. Potem stoczyli dla zabawy krtk walk boksersk;
Vladimir zademonstrowa technik, ktrej si wanie nauczy.
Przebierajc si do snu, rozmawiali jeden woa do drugiego ze
swojej sypialni po czym, ju w jednym pokoju, usiowali sobie
przypomnie jak ulotn scen z opery Borys Godunow. Zastanawiali si, co pocz z nienormalnymi inklinacjami (czyli homoseksualizmem) Siergieja23. Ojciec wyczyci buty i pomg synowi
uprasowa spodnie. Przed pjciem spa poda Vladimirowi przez
szpar w drzwiach kilka gazet. Nabokov zapamita dziwne uczucie,
86

ktre odnis w tamtym momencie, poniewa nie widzia twarzy ani

doni ojca.
Nastpnego wieczoru W.D. Nabokow uda si do Filharmonii
Berliskiej wysucha przemwienia Pawa Milukowa. Ju od roku
spierali si publicznie, lecz wci nie udao im si doj do porozumienia. W porannym wydaniu gazety Nabokow zapowiada odczyt
Milukowa, przypominajc czytelnikom, e obu panw od lat cz
wsplne cele. Milukow nie skomentowa tego artykuu.
W wytwornej sali filharmonii prelegent wyjania ptoratysicznej publicznoci, jak rol mogyby odegra Stany Zjednoczone
w wyzwoleniu Rosji. Po godzinie poprosi o krtk przerw. Gdy
zmierza do wyjcia, nastpio nage zamieszanie.
Jaki mczyzna z pierwszego rzdu zerwa si, wycign rewolwer i zacz strzela w stron cofajcego si Milukowa. Kto w tumie zawoa: Za carsk rodzin i Rosj!. Milukow upad, lub moe
zosta przewrcony. W.D. Nabokow rzuci si do strzelajcego, zapa go za rk i z pomoc znajomego obezwadni. Znajomy pobieg
do Milukowa, eby sprawdzi, co mu jest, a Nabokow przytrzymywa napastnika.
Wtedy na scen wszed inny mczyzna i w zamieszaniu trzy
razy strzeli do Nabokowa. Trafi go dwa razy w krgosup, a jedna
kula przebia lewe puco i serce. W sumie oddano dwanacie strzaw, a osiem osb zostao zabitych lub rannych. Co zadziwiajce,
wszyscy zostali trafieni w kolana lub kostki poinformowaa niezgodnie z prawd jedna z gazet24. Nieprzytomnego Nabokowa wyniesiono do pomieszczenia obok.
Piciu ubranych po cywilnemu policjantw obecnych na widowni prbowao aresztowa napastnika. Zamiast tego musieli broni
si przed tumem, ktry by przekonany, e oni rwnie nale do
spisku, i nie chcia im przekaza schwytanego zamachowca. Wezwani na pomoc umundurowani policjanci w kocu zdoali przej
mczyzn z rk Rosjan25.
Tylko przypadek sprawi, e aresztowano obu zamachowcw.
Kiedy tum toczy si wok pierwszego strzelajcego, drugi omal
nie wymkn si niezauwaony. Dopiero przy wyjciu kto go spostrzeg. Ten, ktry strzela pierwszy, otoczony przez dziennikarzy
87

zacz wygasza nienawistn tyrad przeciwko ydom26. Gdy prowadzono go do wyjcia, omal nie zosta zlinczowany.
Niezwocznie wysano samochd po krewnych W.D. Nabokowa,
ale kiedy dwudziestodwuletni Vladimir przyby wraz z matk do
filharmonii, ojciec ju nie y.
Policja kryminalna przesuchaa na miejscu obu napastnikw
i ustaliwszy, e by to planowany zamach, wezwaa policj polityczn. Zatrzymani, Piotr Szabielski-Bork i Siergiej Taboricki, okazali si
byymi oficerami carskiej kawalerii. Obaj yli w ndzy, utrzymujc
si z tumacze dla wydawnictwa w Monachium. Do Berlina przybyli z niewielkimi bagaami, wrd ktrych znajdowa si portret
rosyjskiej cesarzowej, i zanocowali w skromnym hoteliku27.
Szabielski-Bork, czowieczek o dzikim wzroku, obwinia Milukowa o wszystkie nieszczcia Rosji i przyzna si, e od lat go nka.
Twierdzi, e gdyby nie Milukow, car z pewnoci zawarby pokj
z Niemcami i zapobiegby rewolucji28.
Nazajutrz w Berlinie zwoano Kongres Monarchistw Konstytucyjnych. Zebranie rozpoczo si od przemwienia na cze
W.D. Nabokowa, nastpnie wszyscy wstali, by uczci polegego
kadeta. Potpiono zabjstwo, przyjto uchwa w sprawie zoenia kondolencji wdowie i w tym momencie niemiecka policja,
najwyraniej nieumiejca odrni reakcjonistw, z ktrych wywodzili si mordercy, od demokratw zebranych na sali, wkroczya i aresztowaa trzydziestu Rosjan. Po przesuchaniu wszyscy zostali zwolnieni29.
Trzydziestego marca w kaplicy dawnej rosyjskiej ambasady przy
Unter den Linden odprawiono naboestwo aobne, w ktrym
uczestniczyli wdowa, Vladimir, Siergiej i reszta dzieci zmarego
oraz tak wielki tum aobnikw, e cz z nich musiaa sta na
dziedzicu ambasady. Wadimira Dmitrijewicza Nabokowa egnali niemiecki minister spraw zagranicznych, ambasadorowie, profesorowie, lekarze, dziennikarze, czonkowie rosyjskiego i niemieckiego Czerwonego Krzya oraz organizacji pomagajcej rosyjskim
uchodcom, ktrej Nabokow przewodniczy i ktrej sprawozdanie
finansowe zamieci w gazecie Rul rano tego dnia, gdy zosta zastrzelony30.
88

Ceremonia pogrzebowa odbya si pierwszego kwietnia w cerkwi witych Konstantyna i Heleny na przedmieciach Berlina.
W smukej kamiennej wityni zwieczonej trzema cebulastymi
kopuami wrd stosw bladych kwiatw staa otwarta trumna,
w ktrej spoczywa W.D. Nabokow. Jego twarz miaa dziwnie ostre
rysy chopica pulchno zostaa pokonana przez mier.
Vladimir ostatni raz spojrza na ojca. Co za straszliwa ironia losu.
Oto czowiek, ktry trzy lata wczeniej unikn wizienia i mierci
z rk bolszewikw, teraz zosta zastrzelony przez zamachowca, ktry chcia zabi kogo innego.
Pitego kwietnia na pierwszej stronie dziennika Rul, ktry trafi do przeszo trzydziestu krajw na caym wiecie, ukazaa si wielka fotografia W.D. Nabokowa, czonka petersburskiej elity kulturalnej31. Z Berlina, Parya i Pragi napyway kondolencje, w ktrych
zmarego nazywano wiatym ordownikiem wolnoci. Stowarzyszenie ydw Rosyjskich zorganizowao specjalne zebranie, eby
odda cze Nabokowowi i zwrci si do radzieckich wadz o zezwolenie na wyjazd delegacji na pogrzeb.
W wityniach i na amach gazet opakiway Nabokowa najwiksze osobistoci od Iwana Bunina po byych ambasadorw i niemieckich ministrw. Kondolencje przysaa rwnie wdowa po Czechowie.
W dniu swojej mierci Wadimir Dmitrijewicz Nabokow wycign do Milukowa do w gecie pojednania. Milukow czuwa ca
noc przy zwokach. Nazajutrz rano wypowiedzia si o zmarym
w penych podziwu sowach. Mordercy napisa zalepieni nacjonalizmem, zabili rosyjskiego patriot, ktry na zawsze pozostanie poza ich ciasnym horyzontem32.
mier Nabokowa zakoczya jego spr z Milukowem. I w ten
sposb w zdawaoby si fundamentalny spr o rol Partii Socjalistw-Rewolucjonistw sta si bezprzedmiotowy. Milukow wtedy jeszcze nie mg wiedzie, e Lenin wanie zarzdzi now fal
terroru, wymierzon we wszystkie ugrupowania w Rosji gotowe
poprze eserowcw czy milukowcw33.
Na Zachd docieray pogoski, podchwycone przez europejsk
i amerykask pras, e w Rosji zorganizowano obaw na
89

eserowcw i zostan oni potajemnie straceni. Kilka dni przed mierci W.D. Nabokowa politbiuro ulego midzynarodowym naciskom
i zdecydowao si na gest dobrej woli: ogoszono, e eserowcy bd
sdzeni w publicznym procesie. Rozprawy przycigny uwag caego wiata, a zwaszcza rosyjskiej emigracji. Pami o oskaronych
miaa drzema w umyle Nabokova przez czterdzieci lat.

Proces eserowcw rozpocz si w Moskwie 8 czerwca. Rozprawy

odbyway si w zaadaptowanej sali balowej budynku samorzdu
szlacheckiego, w tak zwanej Wielkiej Sali Kolumnowej, gdzie ponad
sto lat wczeniej zakocha si Puszkin (Nabokov opisuje to miejsce
w swoim komentarzu do Eugeniusza Oniegina). Strzeliste kolumny
i krysztaowe yrandole stanowiy wspomnienie po wiecie, ktry
coraz szybciej odchodzi w przeszo. Na wyoonym czerwonym
dywanem podecie ustawiono st sdziowski, naprzeciwko niego
za stany setki krzese. Nad stoem zawis czerwony sztandar ze
zotym napisem goszcym, e ludowy sd bdzie sta na stray ludowej rewolucji34.
Proces na bieco relacjonowali europejscy korespondenci, a kada nowa informacja bya filtrowana i publikowana przez rosyjskie
gazety emigracyjne. Pozwolenia na uczestnictwo w procesie udzielano starannie zweryfikowanym osobom. Wej do sali sdowej pilnowao wojsko, aby do rodka nie dosta si nikt niepowoany.
Do Moskwy przybyli najsynniejsi dziaacze socjalistyczni wiata,
eby reprezentowa oskaronych35. Wynik procesu zosta z tymi
socjalistami z gry uzgodniony. Midzynarodwka miaa zachowa
poprawne stosunki z bolszewikami, ktrzy zrazili do siebie rewolucjonistw w caej Europie, a w zamian oskareni eserowcy mogli
wybra sobie adwokatw i obiecano im, e unikn kary mierci.
Jednak rosyjscy delegaci w Niemczech, ktrzy wynegocjowali te
warunki, nie uzgodnili ich wczeniej z Leninem. Przywdca publicznie ich za to zruga na amach Prawdy. Wrd socjalistw na
wiecie wybucha panika, ale ostatecznie sytuacj udao si zaago90

dzi i zagraniczni obrocy zostali zgodnie z obietnic dopuszczeni

do procesu.
Pierwszego dnia jeden z podsdnych wsta i zgosi zastrzeenie
co do legalnoci sdu. Po wielogodzinnych ktniach (ktre, zdaniem jednego z reporterw, groziy powtrk z rosyjskiej rewolucji)
odczytano zarzuty36. Czonkowie trybunau owiadczyli, e cho
nie mog by bezstronni, ich stronniczo nie stanowi problemu,
poniewa stoi na stray rewolucji. Oskareni i ich obrocy mieli
woln rk, jeli chodzi o krytykowanie obecnego rzdu, lecz nie
mogli wzywa wiadkw. Sd odmwi im take prawa przedstawiania dowodw.
Ju po tygodniu sprowadzeni z zagranicy obrocy doszli do
wniosku, e nic nie wskraj, i postanowili nie firmowa duej pozorw uczciwoci tej parodii procesu. Nastpnego dnia po prostu
nie przyszli na rozpraw37.
Podstawiony tumek niby spontanicznie wdar si na sal sdow,
gdzie omiu demonstrantw zaczo domaga si egzekucji oskaronych. Przez chwil zdawao si, e podsdni zostan zabici na miejscu. Jeden z obrocw, ktry nie wycofa si z udziau w procesie,
zgosi sprzeciw: przyzwolenie na obelgi i agitacj na sali rozpraw
moe wywoa wrogie nastawienie sdu wobec oskaronych. Sprzeciw oddalono, argumentujc, e: robotnicy nie studiowali prawa
i nie znaj zasad etykiety. Przewodniczcy skadu sdziowskiego
Gieorgij Piatakow nie zgodzi si z pomysem, e naley dba o bezstronno sdu, a adwokata, ktry wystpi z wnioskiem, zamknito
w wizieniu za zakcanie porzdku. Nagwki gazet na caym wiecie gosiy, e wyrok mierci dla oskaronych wydaje si pewny.
Tak wic eserowcy najpierw stracili swoich obrocw z zagranicy,
a potem rwnie adwokata rosyjskiego. Mimo to w dalszym cigu
zachowywali si prowokujco. Za cara przywykli do walki i wizienia. Co prawda niektrzy z nich weszli w skad Rzdu Tymczasowego, pniej sprzeciwiali si dyktaturze bolszewikw, przede
wszystkim jednak byli zaciekymi radykaami i nie tak atwo dawali si zastraszy.
Wiedzieli, co to strajki godowe, mieli na swoim koncie zabjstwa
polityczne. Jeden z oskaronych, Abram Goc, by ju kiedy, w roku
91

1907, skazany na mier przez carski sd potem kar zamieniono

na zesanie na Syberi, skd wrci dopiero po wybuchu rewolucji.
Tylko e ten proces rni si fundamentalnie od poprzednich: tym
razem oskarycielami byli towarzysze rewolucjonici.
Maksym Gorki opublikowa apel do radzieckich przywdcw.
Baga, by przekazali Trockiemu nastpujc wiadomo: Jeli proces eserowcw zakoczy si morderstwem, bdzie to godne pogardy morderstwo z premedytacj (). Wielokrotnie wskazywaem na
bezmylno i zbrodniczo tpienia inteligencji w naszym ciemnym i niepimiennym kraju38.
Podczas ostatnich dni obrad sd, ewidentnie w gecie askawoci
na pokaz, da oskaronym szans: mogli po raz ostatni prosi o uniewinnienie, pod warunkiem e odegnaj si od swojej partii. Nikt
nie skorzysta.
Czy nard rosyjski by wstrznity tymi wydarzeniami? Jeli
wierzy korespondentowi New York Timesa Walterowi Durantyemu nie bardzo. w nestor wrd zachodnich dziennikarzy
w Moskwie w swoich relacjach z procesu pisa, e ludzie s zmczeni polityk i zajmuj si tylko biecymi sprawami bytowymi. I cho
mona zainscenizowa demonstracje domagajce si kary mierci,
to w istocie nikogo nie obchodzi, co si stanie z oskaronymi:
Przedtem chopi podyli za socjalistami-rewolucjonistami, bo eserowcy obiecywali przydziay ziemi. Teraz, gdy ludzie otrzymali ziemi od bolszewikw, chc j uprawia w spokoju i dostatku i y
w dostatku. Jeli wic pastwo sowieckie im to zapewni, to nie maj
nic przeciwko temu, eby rozstrzela choby i setki przywdcw
rewolucji39.
Zdaje si jednak, e Duranty nie dostrzega wszystkiego. Wrd
sdziw do ostatniej chwili brakowao jednomylnoci. Zanim udali si na obrady, jeszcze raz spytali, czy na pewno aden z podsdnych si nie pokaja, jeli w zamian otrzyma wolno. Wszyscy eserowcy pozostali nieugici.
Spord trzydzieciorga czworga oskaronych dwanacie osb
skazano na kar mierci. Wyrok przesano Radzie Najwyszej do
zatwierdzenia. Stalin i Trocki naciskali, eby skazani pod przysig
zobowizali si do zaprzestania dziaalnoci antyrzdowej i odcili
92

si od swojej partii. Jeli podpisz takie zobowizania, mog liczy

na zagodzenie wyrokw. Jeli nie czeka ich egzekucja.
Inni czonkowie kierownictwa obstawali przy zamianie najwyszego wymiaru kary na doywotni banicj. Osignito kompromis: wyroki mierci pozostan w mocy, lecz egzekucje bd odroczone. Skazani reszt ycia spdz jako zakadnicy jeli Partia
Socjalistw-Rewolucjonistw sprbuje jakichkolwiek dziaa przeciwko wadzy rad, wyroki zostan natychmiast wykonane. Jedna
prba podpalenia fabryki, jedno usiowanie morderstwa a eserowcw spotka kara40.
Dziesitego sierpnia zastpca naczelnika wizienia na ubiance
okama skazanych, e wyrok zatwierdzono i wszyscy zgin. Dziesi godzin czekali na egzekucj. Dopiero wieczorem naczelnik wyjani im ich prawdziwy status. Wkrtce wszyscy zostali przekazani
tajnej policji. A potem zniknli41.
Przejcie wadzy przez bolszewikw w 1917 roku podzielio rewolucjonistw. Powsta rozam, ktry pogrzeba nadzieje na wiatow rewolucj w najbliszych latach. Sparodiowany ju wczeniej
przez Nabokova poemat Boka Dwunastu doczeka si kolejnej riposty w postaci ksiki Dwunastu, ktrzy umr, opublikowanej jesieni
w Berlinie i rozpowszechnianej w Europie i Ameryce. Autor szczegowo opisywa to i przebieg procesu oraz potpia bolszewikw
za plany zamordowania braci-rewolucjonistw42.
Ci, ktrzy popierali rosyjsk rewolucj i pomogli bolszewikom
w zdobyciu wadzy, wzdrygali si na myl, e bd oni likwidowa
radykaw. W wielu krajach Europy i w Stanach Zjednoczonych
ugrupowania socjalistyczne publicznie zaprotestoway. Byy premier Rzdu Tymczasowego Aleksandr Kierenski zaoferowa siebie
samego na wymian za skazanych eserowcw. H.G. Wells, ktry do
tej pory zasadniczo zgadza si z bolszewikami, teraz popar ordzie
do radzieckiej wadzy, aby w imi czowieczestwa i midzynarodowej zgody zaprzestaa dziaa, ktre ludzko poczyta za akt
zemsty. Rwnie Albert Einstein wypowiada si przeciwko decyzji moskiewskiego sdu.
W Berlinie Rul na bieco relacjonowa przebieg procesu.
W dzie ogoszenia wyroku przez ulice Pragi przemaszeroway
93

tysice demonstrantw. Opinia publiczna uznaa, e odroczony wyrok jest niczym innym jak powoln mierci w mczarniach. Rul
donosi, e rosyjscy obrocy dwunastki oskaronych zostali osdzeni i zesani do agrw43.
O eserowcach such zagin, nikt nie wiedzia, gdzie mog przebywa. W nastpnej kolejnoci aresztowano, skazano i zesano setki
rosyjskich inteligentw. Po pewnym czasie Rosja poinformowaa, e
z uwagi na niedawne ucieczki z agrw niedaleko Archangielska
cz uwizionych inteligentw i eserowcw bdzie przeniesiona
na wyspy na Oceanie Arktycznym, ktre s pewniejszym wizieniem ni stay ld. W europejskich gazetach pisano, e winiowie
trafi do Nowej Ziemi, miejsca tak wymarego i niegocinnego, e
nawet za czasw carskich nigdy nie zsyano tam skazacw.
Proces eserowcw i ostateczna upokarzajca klska Biaej Gwardii pooyy kres nadziejom, e wadza bolszewikw szybko si
skoczy, a wic i wszelkim marzeniom, e w Rosji niedugo zapanuje demokracja. Trzy miesice pniej, 30 grudnia 1922 roku, w moskiewskim Teatrze Wielkim odby si Wszechzwizkowy Zjazd Rad.
Delegaci z republik: Rosji, Ukrainy, Biaorusi i Federacji Zakaukaskiej zebrali si, by podpisa traktat oficjalnie ustanawiajcy nowe
pastwo rewolucyjne: Zwizek Radziecki.
Dla Vladimira Nabokova w Berlinie nastay gorzkie czasy: w cigu jednego roku straci ojca i ojczyzn.

Rozdzia V

Co dalej?

Tragiczna mier Wadimira Dmitrijewicza strzaskaa wiat Nabo-

koww. Vladimir mia zaledwie trzy tygodnie na aob, bo musia

wrci na uczelni i skoczy studia. Siergiej podczas drugiego semestru zosta w Berlinie i opiekowa si matk, a do Cambridge
wyjecha tylko na czas egzaminw1.
Vladimir szuka pocieszenia w sowach. Rul zamieci jego poemat Wielkanoc opowiadajcy o stracie ojca. Jest wiosna. Pogrony
w blu narrator obserwuje budzc si przyrod i nie moe uwolni
si od myli o mierci, ktra cho nie pasuje do tej pory roku jest
niezaprzeczalna. Jeli jednak pikno wiosny i cud ponownych narodzin nie s wycznie olniewajcym kamstwem, pisze Nabokov, to by moe nios te obietnic zmartwychwstania zarwno
w przyrodzie, jak i w tym wanie wierszu, w ktrym mio i pami maj moc wskrzeszania2.
Wielkanoc przepenia nadzieja, lecz w rzeczywistoci Nabokov by
zdruzgotany. W ostatnich tygodniach pobytu w Anglii pisa z rozpacz do matki: Czasami te myli tak mnie przeladuj, e nie
umiem si ich pozby ale musz si kry. S sprawy i uczucia,
o ktrych nikt nigdy si nie dowie3.
W poowie 1922 roku Vladimir wrci do Berlina mody absolwent uczelni, mieszkajcy w miecie, ktre w przyszoci znienawidzi, najstarszy syn wdowy, majcy coraz bardziej nike szanse na
odzyskanie domu i majtku. U progu dorosoci perspektywy Nabokova byy wielce niepewne. Jego matka, jak wielu innych wyksztaconych arystokratw rzuconych przez los do odlegych krajw, nie wiedziaa, co jej przyniesie jutro. A wci spoczywaa na
95

niej odpowiedzialno za trjk modszych dzieci: Olga miaa dziewitnacie lat, Jelena szesnacie, a Kiri skoczy jedenacie.
Wybierajc moe nie najwaciwszy moment jeszcze nie skoczy opakiwa ojca i nie wiedzia, jak rodzina da sobie teraz rad
Vladimir owiadczy si swojej wczesnej sympatii Swietanie
Siewiert. Rodzice dziewczyny nie sprzeciwiali si zarczynom, aczkolwiek pozwolenie na lub z charyzmatycznym Nabokovem uzalenili od zdobycia przeze staej pracy. Cho mogo to wynika
z dbaoci o konwenanse, Siewiertowie susznie si niepokoili. Mode rosyjskie emigrantki utrzymujce swoich rodzicw i mw stay si wrcz stereotypem kto stwierdzi nawet, e gdyby przecitny Rosjanin by tak dobry jak przecitna Rosjanka, bolszewikom
nigdy by si nie udaa rewolucja4.
W europejskich i amerykaskich gazetach co rusz pojawiay si
opowieci o spauperyzowanych rosyjskich arystokratach. Na przykad pewien ksi, zatrudniony w hotelu New York City jako kelner, zosta uderzony przez jednego z goci za to, e niechccy obla
szampanem jego towarzyszk. Ksi spokojnie zdj marynark
i starannie odwiesi j na oparcie krzesa. Nastpnie odda cios napastnikowi, ktry a musia wezwa na pomoc policjantw. Hotelowi gocie, ktrzy byli wiadkami tak eleganckiego rozwizania
sprawy honorowej, urzdzili zbirk pienidzy, eby ksi mg
wyjecha do Parya i tam by moe znale godniejsz prac5.
Takie historie wydarzay si od Chin po Nowy Jork. Pewna aktorka z rosyjskiego teatru zarabiaa teraz na ycie, taczc w lokalu na
Broadwayu, nie sta jej byo na sub i jadaa raz dziennie. W Rydze widywano ksiniczki yjce z pisania na maszynie. Niektre
rodziny, jak Nabokowowie, zabray z sob przynajmniej cz kosztownoci. Wiele innych nie wzio niczego, majc nadziej na szybki powrt. Przez pierwsze lata wadzy bolszewikw w Rosji panowaa gorczka poszukiwania naszyjnikw i diademw ukrytych
przez uciekajc arystokracj6.
Perypetie od milionera do pucybuta z rosyjskimi arystokratami w roli gwnej dziennikarze opisywali z upodobaniem ludzi,
ktrzy nigdy nie bd mieli szansy spa z tak wysoka. Schadenfreude bijce z niektrych artykuw nie zdoao jednak zagu96

szy niewesoych doniesie o doli uchodcw. Nagwki w rodzaju Umierajcy uchodcy dowlekli si do Brzecia byy codziennoci7.
Rosyjscy wygnacy w Londynie, Paryu, Pradze, Warszawie, Harbinie, Sztokholmie, Berlinie i wielu innych miejscach przebywali
na emigracji ju trzeci, czwarty rok, bez pienidzy i bez moliwoci zarabiania.
Pokonane niedobitki Biaej Gwardii gniedziy si w barakach
w Konstantynopolu, zdane na ask Czerwonego Krzya, ktry wydziela godowe racje herbaty, zupy, czasem chleba. Stara przeciekajca hala suya jako szpital dla grulikw; cae rodziny toczyy si
tam w prowizorycznych mieszkaniach oddzielonych wiszcymi
dywanami i kocami. Na ten widok niejednemu postronnemu obserwatorowi przychodzia do gowy myl, e biali Rosjanie to martwa warstwa martwego spoeczestwa, ktrej udao si uciec i wyobraa sobie, e zmartwychwstanie i wrci podczas gdy cay wiat
dobrze wie, e jest skazana na wygnanie i gd. A jeli nie znajd
sposobu, by przey, konkludowa pewien dziennikarz, przynajmniej maj opanowan niebywale trudn sztuk umierania z niewymuszonym wdzikiem8.
Nic dziwnego, e rodzice Swietany chcieli sprawdzi zaradno
narzeczonego. I czy rzeczywicie pragn j polubi, czy moe nie
chcia wyj na niemrawego arystokrat, czy te naprawd poczu
si odpowiedzialny za utrzymywanie rodziny gdy przyszed czas
wzi si do pracy, Vladimir Vladimirowicz stan na wysokoci
zadania.
Wraz z bratem stawili si w niemieckim banku, gdzie zaatwiono
im posady. Vladimir przyszed w swetrze. Potwierdzi stereotyp
gnunego rosyjskiego arystokraty i straci prac po trzech godzinach. Siergiej (nie wiemy, w co ubrany) wytrzyma tydzie9.
Nabokov nie lubi ani teutoskiego oblicza wczesnych Niemiec,
ani ich kupieckiego charakteru. Jednak w roku 1922 ycie w tym
kraju byo na tyle tanie, e bezrobotny pisarz mg si jako tako
utrzyma z prywatnych lekcji najrozmaitszych przedmiotw od
angielskiego do boksu i nie musia szuka etatu.
Jedyne, co robi z prawdziwym zapaem, to pisa. Lata trudu zaczy naraz przynosi owoce. W drugiej poowie roku 1922 ukazay
97

si cztery ksiki podpisane pseudonimem Sirin, wrd nich przekad Alicji w Krainie Czarw10. Po niemiaych przymiarkach podczas
studiw w Cambridge Nabokov zabra si na powanie do pisania
opowiada: w latach 19231925 opublikowa ich a pitnacie.
Jedno z pierwszych, Tutaj mwi si po rosyjsku, powstao wkrtce
po procesie eserowcw. Syn biaego emigranta w Berlinie nokautuje klienta w sklepie tytoniowym swojego ojca. Po przeszukaniu kieszeni nieprzytomnego osobnika syn z ojcem dochodz do wniosku,
e to agent GPU, tajnej policji, nastpczyni Czeka, ktra wiele lat
wczeniej wizia ojca. Przeprowadzaj na niby proces sdowy,
oskaronemu przysuguje nawet prawo do mowy kocowej. Zastanawiaj si nad wyrokiem mierci za wszystkie zbrodnie czekistw.
Ostatecznie poprzestaj na karze wizienia i osadzaj agenta w azience przerobionej na cel. Tam, ukryty przed wiatem, dostaje jedzenie, ksiki, wychodzi na spacery. Mwi mu, e nie odzyska wolnoci, dopki bolszewicy nie strac wadzy. Jeli ojciec nie doczeka
tej chwili objaniaj narratorowi opowiadania osadzonego
odziedziczy syn. Wizie sta si jakby rodzinnym klejnotem.
Jeli najoczywistsz funkcj narracji jest spenianie marze, to
mody Nabokov w tym opowiadaniu wyjawi skryt fantazj o podporzdkowaniu sobie odlegego o tysice kilometrw GPU. Skory
do bitki syn wraz z ukochanym ojcem ktry, tak samo jak W.D.
Nabokow, by wiziony przez bolszewikw, lecz uszed z yciem
wsplnie wymierzaj sprawiedliwo dla dobra ojczyzny. Po szeciu miesicach nadal s z tego zadowoleni, a przy tym zdecydowanie bardziej ludzcy ni ich odpowiednicy w Zwizku Radzieckim. Nie ma tu adnych komplikacji ani dylematw moralnych.
W zakoczeniu ojciec zastanawia si, jak dugo przyjdzie im trzyma winia. Odpowied na to pytanie pojawia si dopiero kilkanacie lat po mierci autora.
Sam Nabokov nie mgby wyywi uwizionego agenta GPU.
Nie by nawet w stanie wspomc wasnej matki. Rodzice Swietany
zwtpili w jego moliwoci i zadali zerwania zarczyn. Naga rozka z ukochan zaowocowaa wysypem przepojonych alem wierszy, co nie oznacza, e Nabokov stroni od innych kobiet. Zanim
wyjecha na lato do poudniowej Francji, gdzie zarabia, zbierajc
98

winie i brzoskwinie, zdy nawiza przynajmniej dwa romanse

z ydwkami i zaleca si na balu kostiumowym11 do eleganckiej
jasnowosej Rosjanki w masce wilka recytowaa mu jego wasne
wiersze, lecz nie pokazaa swojej twarzy, nawet gdy wyszed za ni
z balu.
Zdoa si dowiedzie, e dziewczyna ma na imi Wiera. Kilka
tygodni pniej we Francji napisa wiersz, w ktrym zastanawia si,
czy to ta wyczekiwana. Gdy pozna jej nazwisko, zorientowa
si, e to crka Jewsieja Sonima, do ktrego kiedy zwraca si jako
do potencjalnego wydawcy. Sonim, z wyksztacenia prawnik, straci moliwo praktykowania w Rosji, gdy ydom zamknito dostp do niektrych zawodw. Przerzuci si wic na lenictwo i odnosi w tej brany due sukcesy. Zmuszony do emigracji, prbowa
po raz kolejny zrobi karier, tym razem w Berlinie. Wiera bya drug z jego trzech crek poliglotek. Czsto urzdowaa w biurze, ktre odwiedza Vladimir, lecz jakim trafem nigdy si nie spotkali12.
Tego lata zaprztaa myli Vladimira, co nie przeszkadzao mu
w pisaniu tsknych listw do Swietany. Przede wszystkim jednak
tworzy: wiersze, proz, teraz rwnie sztuki brudnopisy powstaway nocami w pokoiku na francuskiej farmie, gdzie Nabokov pracowa. Jeden z dramatw, Biegun, opowiada o ostatnich spdzonych
w malignie godzinach ycia kapitana Roberta Scotta podczas jego
ekspedycji polarnej w 1910 roku13. Inny tekst to wymylona historia
kata z czasw rewolucji francuskiej, ktremu uciek jeden ze skazacw. Zdeterminowany kat caymi latami ciga swoj ofiar.
Jesieni po powrocie do Niemiec Nabokov zapuci si w literack krain blisz Rosjanom krain aniow i motyww z Biblii.
Jeden z tekstw tego okresu to Agasfier, Nabokovowska wersja historii o ydzie wiecznym tuaczu.
Motyw Ahaswerusa jest znany kademu religijnemu czy choby
rednio oczytanemu Europejczykowi. Wedug chrzecijaskiej legendy ydowski szewc znieway Jezusa w drodze na Golgot. Za
swoje okruciestwo zosta skazany na wdrwk po ziemi, aby
uczy si skruchy i miosierdzia a do dnia powrotu Mesjasza. Na
dugo przed Nabokovem wasne wersje tej opowieci pisali Puszkin, Shelley, Wordsworth, Goethe, Andersen i wielu innych. Ale
99

yd wieczny tuacz ju znacznie wczeniej by najpowszechniejszym na wiecie emblematem antyydowskich uprzedze, opartych na rozumowaniu, e ydzi grzeszyli przeciw Chrystusowi
i go ukrzyowali. Logicznym wnioskiem by pogld, e cay nard
ydowski jest przeklty, skazany na wieczne cierpienie i wdrwk po ziemi14.
Nasilenie nienawici inspirowanej t histori na przestrzeni dziejw to roso, to malao, lecz po siedmiu wiekach obecnoci w kulturze i dwustu latach funkcjonowania w dzieach literackich motyw
nie traci popularnoci. Na deski teatrw trafi po raz pierwszy
w roku 1906. Jednak kanoniczn sztuk opart na tym motywie by
tekst Ernesta Templea Thurstona The Wandering Jew, wystawiany
najpierw w caej Anglii (w tym czasie, gdy Nabokov studiowa
w Cambridge), a potem nawet na Broadwayu15.
W roku 1923 doczeka si adaptacji filmowej. W tej wersji yd,
ktry staje si wiecznym tuaczem, przeklina Jezusa, w przekonaniu, e da jego umierajcej onie zudn nadziej na wyzdrowienie. Zabrania jej stosowa si do wydanych przez Chrystusa nakazw, a w kocu na niego spluwa. Gdy Mesjasz skazuje mczyzn
na wieczn wdrwk, chora ona umiera.
Tysic lat pniej w yd zakochuje si w innej kobiecie, ktr
ciga po wiecie, gotw zdoby j nawet przemoc. W trakcie stuleci przybiera rne postaci, midzy innymi rycerza czy handlarza
szlachetnymi kamieniami. Dowiadczywszy nienawici i okruciestwa wiata, w kocu przechodzi przemian, uznaje swj grzech
i staje si lepszym czowiekiem od tych, ktrzy na przestrzeni wiekw go poniaj take od hiszpaskich inkwizytorw.
W tym samym roku, w ktrym zekranizowano sztuk Thurstona,
Nabokov zasiad do pisania wasnej wersji tej historii. Agasfier rozpoczyna si dugim monologiem, ktry w zaoeniu ma towarzyszy udramatyzowanej symfonii. Podobnie jak Thurston, Nabokov przydzieli swojemu bohaterowi wiele istotnych rl. Tylko e
w jego dramacie niektre z tych wciele s zaledwie figurami retorycznymi. W prologu yd wieczny tuacz wyjawia, e to on by
Judaszem i zdradzi Chrystusa; pniej ukazuje si jako rozwizy
lord Byron, oskarony o kazirodztwo i sodomi. Widzimy go te
100

w innych epokach: w staroytnej Grecji, we Florencji za rzdw

Medyceuszy, w czasach inkwizycji. Ostatni inkarnacj Ahasferusa
jest Jean-Paul Marat, bohater rewolucji francuskiej, wielbiony
w pastwie radzieckim. U Nabokova yd wieczny tuacz mwi, e
uczy si mioci, ktra pewnego dnia wypeni niebiosa, lecz w obecnym wiecie sprzedaje niebo za grzech16.
Postaciom w sztuce Agasfier nieobce s zbrodnia, wynaturzenie,
bezprawie. Cho Nabokovowska wersja motywu wiecznego tuacza
miaa by opowiedzian z rozmachem histori drczonego wyrzutami sumienia handlarza zepsuciem, plan nie cakiem si powid,
zwaszcza jeli chodzi o schemat historii miosnej.
Autor wykorzysta stereotypy na temat ydw, w agodniejszej
wersji, ktra funkcjonowaa w wczesnej niemieckiej myli politycznej i prowadzia radykaw do podobnych wnioskw, pozbawionych jednak Nabokovowskiego romantyzmu. Aczkolwiek moliwe, e nawet delikatnie zasugerowane stereotypy byy wwczas
le widziane Agasfier zosta wystawiony zaledwie raz.
Ten wczesny dramat, ktrego tekst przepad niemal bez ladu
dla potomnoci zachowa si tylko prolog wywar gboki wpyw
na ca twrczo Nabokova, mimo e nawet p wieku pniej autor otwarcie krytykowa ow modziecz prb. Mwi, e sztuka
bya okropna, i przysiga, e jeli kiedykolwiek natknie si na jej
egzemplarz, osobicie go zniszczy17.

Romans Vladimira z dwudziestojednoletni Wier Sonim kwit.

Zanim Nabokov wrci w sierpniu do Berlina, para zdya si niele pozna za porednictwem swojej twrczoci literackiej (Wiera
czytaa jego utwory, a on jej przekady) publikowanej w gazecie
Rul18.
Czego jeszcze musia si o niej dowiedzie? Wiera Jewsiejewna
Sonim urodzia si w Sankt Petersburgu w 1902 roku i wychowaa w podobnych warunkach co Nabokov. Miaa kilka guwernantek, przychodzili do niej prywatni nauczyciele, znaa niemiecki,
101

francuski i angielski. Ojciec postanowi zapewni wszystkim trzem

crkom Lenie, Wierze i Soni wyksztacenie odpowiednie dla
dzieci arystokracji, cho jako ydowi, dowiadczajcemu za cara
Mikoaja II licznych szykan, byo mu pod tym wzgldem duo trudniej ni rodzicom Nabokova.
Gdy po rewolucji trzeba byo ucieka z Rosji, dziewczyny jechay
osobno, a ojciec osobno musia wyruszy wczeniej, by unikn
aresztowania. Lena miaa dwadziecia lat, Wiera siedemnacie, a Sonia dopiero dziesi. Pocig jadcy na poudnie przemierza tereny,
na ktrych siostrom grozio miertelne niebezpieczestwo: grasoway tam ukraiskie bandy i dochodzio do pogromw. Tym samym
pocigiem podrowali ukraiscy separatyci, ktrzy rwnie uciekali przed bolszewikami, lecz z tego powodu wcale nie byli yczliwiej nastawieni do uciekajcych ydw. W nocy Wier, ktra spaa
na pododze, obudziy krzyki: jeden z separatystw grozi innemu
pasaerowi, ydowi, e wyrzuci go z pocigu. Wiera stana w obronie napadnitego i Ukrainiec zrezygnowa ze swego zamiaru. Co
wicej, wraz z kompanami postanowili chroni podrujce siostry;
ostrzegli je, eby nie wysiaday w Kijowie, gdzie lada chwila mogy
wybuchn walki, przekazali wiadomo ich ojcu i zadbali, by nie
pady ofiar antysemickiej napaci19.
Wiera bya dystyngowan niebieskook blondynk i z caej jej postaci przebija nieugity charakter. Jej dziecistwo moe i byo
podobne do dziecistwa Nabokova, ale w obliczu rewolucji przyja bardziej aktywn postaw. Z pocztku uwaaa si za socjalistk.
Nie tylko Nabokov snu marzenia o zemcie na bolszewikach Wiera take. W Berlinie braa lekcje strzelania i bya w tym wietna; byo
powszechnie wiadomo, e nosi w torebce pistolet. Na pocztku lat
dwudziestych kilka osb syszao od niej, e zaangaowaa si
w spisek majcy na celu zabjstwo ktrego z radzieckich komunistw mwiono, e celem zamachu ma by Trocki, a moe ambasador ZSRR20.
Wiera, podobnie jak ojciec, bya dumna ze swojego ydowskiego
pochodzenia. Wybitnie inteligentna, z atwoci zapamitaa wiersze Sirina i umiaa wyrecytowa je autorowi z pamici. Nie mino
duo czasu, gdy zacza si zajmowa przepisywaniem jego twr102

czoci, zostaa te jednym z najarliwszych ordownikw modego

autora. Zwizek ukada si jak najlepiej.
Tej samej jesieni w Niemczech wybucha hiperinflacja, ktra
szczeglnie mocno uderzya w i tak ju biedne rodowisko rosyjskich emigrantw. Sytuacji nie poprawi pucz monachijski, nieudany zamach stanu narodowych socjalistw. W Berlinie, ktry do niedawna by tanim obozem przejciowym dla uchodcw, koszty
ycia gwatownie wzrosy. Wielu wydawcw zbankrutowao, wicher historii kolejny raz rozproszy Rosjan po wiecie.
Pod koniec roku matka Nabokova nie moga sobie ju pozwoli
na mieszkanie w Berlinie. Razem z modsz crk przeniosa si do
Czechosowacji; tamtejszy rzd przydzieli jej, jak i innym wybitnym uchodcom, rent. W lad za matk i siostr wyjechaa Olga,
a wkrtce Vladimir przywiz do Pragi suc Jewgieni Hofeld
i Kiria21.
Sam mia zamiar wrci do Berlina, gdy tylko pomoe rodzinie
urzdzi si w nowym miejscu. Nie tylko z powodu Wiery Berlin
wydawa si Vladimirowi atrakcyjniejszy praskie mieszkanie byo
zimne, zapyziae i zapluskwione. Ju z Berlina Nabokov pisa do
matki, e niebawem, tak szybko, jak to moliwe, sprowadz Mam
z powrotem22.
Warunki materialne byy cikie, lecz Jelena Nabokowa bardziej
ni nimi bya przygnbiona strat ma. Brak pienidzy okaza si
wrcz pewnym pocieszeniem: dawniej, w Rosji, nieraz budzia
si w rozterce, ktry z pidziesiciu kapeluszy woy tego dnia.
Posiadanie jednego kapelusza miao za t zalet, e decyzja sprowadzaa si do: woy go czy nie23.
Niezalenie od tego, czy gorzej yo si w Niemczech, czy w Pradze, kady mia wiadomo, e w Rosji byoby jeszcze trudniej.
Szerzy si tyfus; podejrzewano nawet, e przez listy wysyane za
granic zarazili si pracownicy estoskiej poczty. Niemieccy
urzdnicy pocztowi wstrzymali i poddali dezynfekcji wszystkie
przesyki z Rosji. W berliskich gazetach pisano o ludziach masowo umierajcych z godu, o jedzcych wilki, psy i koty, o miastach,
w ktrych ocalaa jedna trzecia mieszkacw, o zmarych grzebanych nago, bo ubrania byy niezbdne pozostaym przy yciu,
103

o psach wykopujcych trupy z pytkich grobw, o tym, e po upolowaniu wszystkich psw i wilkw nie byo ju nic do jedzenia24.
Nabokowowie na razie nie godowali, ale doskwieraa im rozka.
Vladimir zosta sam w Berlinie, Siergiej wyjecha do Parya. Obaj
jako wizali koniec z kocem dziki lekcjom angielskiego i rosyjskiego25.
Vladimirowi udao si odoy troch pienidzy, eby latem odwiedzi matk. Jeli liczya na to, e zabierze j z powrotem do Niemiec (choby na krtko, by moga pj na grb ma), to si zawioda. Najwaniejsz nowin, jak przywiz, byy zarczyny z Wier.
Nie dawa rady zarobi nawet na wasne utrzymanie. Po powrocie z Pragi okazao si, e wacicielka stancji skonfiskowaa mu
paszcz w obawie, e ucieknie, nie zapaciwszy komornego26. Poprzysig sobie, e zarobi pienidze na sprowadzenie matki do Berlina, zamierza udziela jeszcze wicej lekcji, by skonny pracowa
fizycznie, choby w kamienioomie27. Po katastrofie niemieckiej gospodarki przepady szanse na znalezienie staej posady. Zreszt taka
konwencjonalna kariera wydawaa si w przypadku Nabokova zupenie nieprawdopodobna.
Wci pisa. W roku 1924 rozpocz powie pod tytuem Szczcie. Poniewa koszty ycia stale rosy, potrzebowa nowych uczniw.
Dawa lekcje boksu, tenisa, francuskiego i angielskiego, jedc po
miecie od ucznia do ucznia, a nocami pisa. Nie udao mu si sfinansowa przyjazdu matki do Niemiec, ale co miesic posya jej
troch pienidzy.
Przerwa prac nad powieci i ostatecznie jej nie ukoczy, za to
bez wytchnienia tworzy opowiadania i zastanawia si, jak przerobi je na scenariusze filmowe. Pisa skecze dla teatru Bluebird, statystowa w filmach.
Pitnastego kwietnia 1925 roku w berliskim ratuszu polubi
dwudziestotrzyletni Wier Sonim28. Maestwo najwyraniej
mu posuyo jako pocztkujcemu powieciopisarzowi, bo kolejn
rozpoczt ksik dokoczy bez przeszkd. Pierwowzorem tytuowej Maszeki bya Lusia, ukochana z dziecistwa. To ona staa si
jego drog powrotn do Rosji. W Maszece splt przeszo z teraniejszoci, tworzc pie miosn dla swojej ojczyzny.
104

W realistycznie odmalowanym ponurym Berlinie mieszka gwny bohater, biaogwardzista nazwiskiem Ganin, ranny podczas
walk na Pwyspie Krymskim. yje w smtnym otoczeniu typowych
rosyjskich emigrantw. S wrd nich miertelnie chory poeta, ktry za wszelk cen pragnie przenie si do Parya, moda kobieta
utrzymujca si z pracy w niemieckim biurze, dwch rozchichotanych tancerzy baletowych.
Ganin dowiaduje si, e jego ukochana z dziecistwa, ktrej
nie widzia od lat, jest teraz on mczyzny wynajmujcego pokj w tym samym pensjonacie co on. Miaa przez duszy czas kopot z wyjazdem z ZSRR, ale teraz w kocu przyjedzie pocigiem do
Berlina, eby zamieszka z mem. Ganina nawiedzaj wspomnienia spdzonych z ni chwil. Przypomina sobie schadzki w altanie
w rodzinnej posiadoci, a nawet takie szczegy jak kolorowe szybki w oknach. Dobrze pamita bl rozstania i frustracj przy ponownym spotkaniu w Petersburgu, gdzie nie mieli szans poby sami.
Wieczorem przed przybyciem Maszeki do Berlina Ganin spija
jej ma do nieprzytomnoci i zostawia picego, przestawiwszy
budzik na pniejsz godzin. Nastpnie wyprowadza si z wynajtego pokoju i jedzie na dworzec, eby samemu oczekiwa na przyjazd dawnej ukochanej.
Po fabule opartej na zbiegach okolicznoci spodziewamy si
klamry spotkania dawnych kochankw. Ale bohater w ostatniej
chwili ucieka, zrozumiawszy, e uczucie do Maszeki i wspomnienie
o niej, ktre chowa w sercu, wystarczaj mu i przewyszaj niedoskona rzeczywisto. Czytelnik rozumie, e Maszeka, ktra dowiadczya trudw i grozy codziennego ycia pod wadz bolszewikw, bdzie staa sama na stacji i nikt po ni nie wyjdzie. Ganin
uwiadamia sobie, e to, czego pragnie od Maszeki, ju i tak posiada, i nic nie jest jej winien. Ona ju dla niego nie istnieje inaczej ni
tylko jako punkt w przeszoci, wyrazisty i trway.
Nabokova, podobnie jak Ganina, uformoway rozstania. Opuci
Rosj, potem zostawi matk w Pradze, teraz w swojej prozie ukazywa beznadziejny rozziew midzy tsknot a rzeczywistoci.
Cay czas stara si uwie czytelnika tkliwoci i nostalgi, ktre
emanoway z jego wczesnych wierszy, lecz przesta ulega pokusie
105

sentymentalizmu. Jeli w Maszece Nabokov zadaje pytanie, czy

wszystko, co utracone, da si jeszcze odzyska, to zarazem sugeruje odpowied: by moe, ale tylko w sztuce i w pamici, nigdy
w prawdziwym yciu.
Charakteryzowa swojego bohatera jako niezbyt sympatycznego osobnika, ale te cieszy si, e udao mu si przemyci do ksiki pi listw miosnych od Lusi29. Wplt do fabuy troch autobiograficznych szczegw, ktre umieliby rozpozna tylko Lusia i on
sam (i moe jeszcze Wiera), po czym napisa do matki list i zwierzy
si z tego sekretu.
Skupiony na sobie bohater powieci staje si pretekstem do wykonania czarodziejskiej sztuczki: wczywszy sowa Lusi do swojej
wasnej prozy, Nabokov uwieczni migawk z przeszoci, swoj
mio i swj utracony kraj.

Drug ukoczon powie, zatytuowan Krl, dama, walet, Nabokov zaludni ju jednoznacznie antypatycznymi bohaterami. Pierwsz postaci pojawiajc si na berliskiej scenie jest niedojrzay
i egoistyczny Franz, ktry wdaje si w romans z wasn ciotk, a nastpnie planuje z ni zabjstwo jej ma. To pierwsza fabua Nabokova, w ktrej gwni bohaterowie s Niemcami. Po czuoci Maszeki zostao tylko echo, odzywa si za to co prawda tylko w tle
ton wrogoci wobec Niemiec, ktry przybierze na sile w nastpnych utworach Nabokova.
Wuj Franza, antypatyczny, zgorzkniay fantasta, oferuje wsparcie
finansowe wynalazcy, ktry buduje coraz bardziej realistyczne ruchome manekiny. Nabokov znajdowa wci nowe sposoby szokowania i przycigania uwagi czytelnikw, upodabniajc si do owego
wynalazcy uczy si tworzy postacie coraz bardziej przypominajce ywych ludzi, czsto zdeprawowane i odstrczajce.
A jednoczenie w realnym wiecie umia si zdoby na prawdziwie szlachetn postaw. W roku 1927 ona pewnego rumuskiego
skrzypka mieszkajcego w Niemczech popenia samobjstwo, nie
106

mogc duej znie przemocy doznawanej od ma. Skrzypek

unikn kary z rk wymiaru sprawiedliwoci, ale wie o jego okruciestwie obiega kraj. Nabokov, dowiedziawszy si o tym, poszed
z koleg do restauracji, w ktrej spodziewali si znale skrzypka,
i cignc somki, losowali, komu przypadnie przywilej zadania
pierwszego ciosu. Vladimir wygra i rozptaa si bjka. W pewnym
momencie wczyli si do niej muzycy z orkiestry. Ostatecznie Nabokov, jego kolega i skrzypek trafili do komisariatu30. Ten sam mody
pisarz, ktry coraz chtniej tworzy postacie nikczemnikw, w prawdziwym yciu pozosta wierny odziedziczonemu po ojcu poczuciu
sprawiedliwoci.
Wci tskni za Rosj. Pomidzy pierwsz a drug powieci napisa Poemat uniwersytecki, dug litani brakw i strat wygnaca
uczszczajcego do angielskiego collegeu: wiosna tutaj nie jest taka
jak w Rosji; wspomnienie zapachu czeremchy staje si bolesne;
dziewczyna, ktrej zaczyna grozi staropaniestwo, patrzy, jak
uczelni opuszczaj kolejne roczniki. Narrator, Rosjanin, zapewnia
samego siebie, e kiedy wrci do kraju, ale chyba bez przekonania.
Aczkolwiek Nabokov teraz ju naprawd mg wrci. Wadze
ZSRR stale prboway zwabi do kraju rozmaitych ludzi kultury,
odwoujc si do ich nostalgii i do niezaprzeczalnego faktu, e spodziewany krach bolszewickiej wadzy ostatecznie nie nastpi. Wielu wybitnych emigrantw dao si skusi. Naprawd zdolny (wedug sw Nabokova) poeta Borys Pasternak, pisarz Aleksiej Tostoj
(daleki krewny Lwa Tostoja) czy Andriej Biey (ktrego Petersburg
Nabokov uwaa za jedn z najlepszych powieci dwudziestego
wieku) wszyscy oni wrcili do domu lub przynajmniej do miejsca,
gdzie mogli by blisko tego, co z domu zostao31. Maksym Gorki,
w latach dwudziestych yjcy na Zachodzie, w roku 1928 triumfalnie odwiedzi ojczyzn, eby wzi udzia w uroczystociach z okazji swoich szedziesitych urodzin. Pi lat pniej na dobre przeprowadzi si do Zwizku Radzieckiego. Nabokov nie mia zamiaru
i w lady tych twrcw.
Jego twrczo tymczasem staa si jeszcze mroczniejsza. Rok
1929 zasta go przy pracy nad powieci, ktrej bohater dostaje obdu. Obrona uyna jest histori arcymistrza szachowego, ktry
107

wpada w puapk gry niekoczc si parti szachw, jak i prawdziwym yciem. Fabua jest inspirowana okolicznociami mierci
mistrza szachowego, ktrego Nabokov zna i ktry tak samo jak
powieciowy uyn, nie dokoczywszy finaowej gry, popeni samobjstwo, skaczc z okna azienki w berliskim mieszkaniu32.
W jednym z pierwszych rozdziaw ojciec uyna, autor ksiek
dla modziey, planuje napisanie melodramatycznej opowiastki
o tym, jak jego syn zdobywa saw cudownego dziecka. Im duej
zastanawia si nad fabu, tym wicej ma wtpliwoci, czy i w jakim
stopniu wojna i rewolucja powinny tworzy to utworu. Modego
uyna tak samo jak Nabokova nie dotkny bezporednio zawirowania polityczne, ktre doprowadziy do rewolucji. Obiecujcy szachista zosta oddany pod opiek impresaria, ktry zarzdza
jego karier w Europie. Ojciec uyna prbuje przerobi ten yciorys na prost sentymentaln narracj, lecz staj mu na przeszkodzie
wasne bolesne wspomnienia: gd, wizienie i wygnanie.
Nabokov wiedzia ju, e nie interesuje go fikcja literacka oderwana od kontekstu historycznego. W dwch pierwszych powieciach dawn Rosj i Berlin lat dwudziestych przedstawi w konwencjonalny sposb: historia i geografia tworz to, ono za
przesdza o rozwoju wydarze i pomaga konstruowa postacie.
Piszc Obron uyna, zacz myle strategicznie o przeplataniu si
historii i procesu twrczego oraz o bardziej nowatorskim sposobie
czenia tych dwch czynnikw.
Bohater Maszeki by onierzem rannym podczas wojny. Bohaterowie Obrony uyna nie uczestniczyli bezporednio w wydarzeniach historycznych Nabokov pokaza, e nawet biernego obserwatora moe nka szalestwo i upiory przeszoci. uyn jako
dziecko ba si huku armaty z Twierdzy Pietropawowskiej, od ktrego dray szyby w oknach. W roku 1917 groba staa si realna
i odtd bohater odruchowo spoglda na okna, obawiajc si strzelaniny.
Pozostaje dla nas zagadk, czego uyn dowiadczy pomidzy
wczesnym dziecistwem a dorosoci, czyli w latach pierwszej
wojny wiatowej o tym okresie jego ycia pisarz wspomina zaledwie w jednym krtkim akapicie obejmujcym ponad dziesi lat.
108

Takie pominicia miay si sta filarem stylu Nabokova. Zreszt

Obrona uyna jest oparta na pewnym wzorcu, ktry bdzie stosowany we wszystkich pniejszych ksikach pisarza: gwny bohater cierpi z powodu jakich dawnych przey i przez to fabua staje
si zagadk czy te ukadank.
Wbrew opinii garstki krytykw, ktrym nie spodoba si ten ponury wiat, maestria autora Obrony uyna zachwycia rodowisko
literackie i przyniosa Nabokovowi renom czoowego pisarza emigracyjnego. Sam Iwan Bunin przyzna, e Nabokov chwyci za
bro i rozprawi si z caym starszym pokoleniem pisarzy, ze mn
wcznie. Pisarka Nina Bierbierowa wspominaa pniej, z jakim
zdumieniem przeczytaa pierwsze rozdziay powieci i jak od razu
nabraa przekonania, e wszystko, co emigranci utracili, przetrwa
w dzieach Nabokova jego dziedzictwo literackie ich ocali33.

Pochway od Bierbierowej i Bunina dotary do Nabokova z Parya, ktry dawa pisarzom emigracyjnym duo wiksze moliwoci
ni Berlin. Dziki poparciu Wiery (wwczas ywicielki rodziny) Nabokov zdoby tak reputacj literack, e Pary sam do niego zawita w osobie Ilii Fondaminskiego. Fondaminski, redaktor naczelny
wydawanego we Francji przez eserowcw pisma Sowriemiennyje
zapiski, by dobrym duchem rosyjskiej literatury emigracyjnej,
synnym z tego, e wyszukiwa najlepszych autorw i niele paci.
Sowriemiennyje zapiski ju wczeniej publikoway Nabokova
i Fondaminski liczy na wicej. Ku radoci pisarza redaktor zgodzi
si kupi powie, nad ktr wanie pracowa nawet nie miaa
jeszcze tytuu bez adnych warunkw, z zamiarem publikowania
jej w odcinkach34. By to pierwszy i nie ostatni odwany dowd
wiary Fondaminskiego w geniusz Nabokova.
Po paru miesicach pierwsza wersja powieci bya gotowa.
Splendor opowiada histori Martina, modzieca, ktry uciek z Rosji w 1919 roku, wczenie straci ojca i gra jako bramkarz w druynie Trinity College w Cambridge. Bohater yje zawieszony
109

w przypominajcym pieko wiecie, gdzie rosyjscy emigranci czekaj na jaki przeom w biegu dziejw, coraz bardziej si od tych
dziejw oddalajc.
Martina drani sentymentalny szwajcarski wuj zastanawiajcy
si nad tym, czy Rosja nie potrzebuje dyktatora, ktry zrobi porzdek. w wuj dramatycznie lamentuje nad mierci dawnej nauczycielki Martina zabitej przez bolszewikw, a w kocu si dowiaduje,
e nauczycielka, caa i zdrowa, yje w Finlandii. W Cambridge Martin poznaje profesora, ktry pielgnuje swoj wasn opowie
o Rosji: nurza si w nostalgii za ni tak jak inni za Rzymem czy
Babilonem niczym za staroytn martw kultur. Martinowi takie
traktowanie Rosji jako kraju utraconego wydaje si obce; chciaby
jakim sposobem j oywi, lecz brak mu inwencji35.
Wszyscy kolejni bohaterowie Splendoru nie dostrzegaj specyficznoci ludzkiego dowiadczenia i ludzkiej indywidualnoci. Nawet
eserowiec, ktrego Martin podziwia za zuchwae przekroczenie
granicy i dziaalno szpiegowsk, mwi tylko o zniszczeniach, godzie i egzekucjach, a na koniec, po caym wieczorze spdzonym
z Martinem, bierze go za kogo innego.
Martin zakochuje si w Soni, rosyjskiej dziewczynie, te emigrantce. Sonia ma kuzynk Irin, pdebilk przed ucieczk
z Rosji Irina bya jeszcze normaln nastolatk, ale podczas podry
pada ofiar gwatu i widziaa, jak dezerterzy z armii, czy moe chopi, wypchnli jej ojca z okna pdzcego pocigu. Straszne przejcia
i tyfus, na ktry zachorowaa, uczyniy z niej niemow i ywy symbol, jak okrela to jeden z bohaterw powieci, wszystkiego, co si
zdarzyo. Fakt, e Irina przeya, oraz jej milczenie, odzwierciedlaj
upadek Rosji oraz milczenie Martina, a waciwie jego niezdolno
do ogarnicia i opisania wydarze, ktre go przerosy. Przez krtki
czas, jako posiadacz szwajcarskiego paszportu, wrcz udaje Szwajcara, prbujc uwolni si od brzemienia historii.
Wsplnie z Soni, ktra z nim troch flirtuje, wymylaj fantastyczn krain Zoorlandi. Rozmawiaj o dziwnych zachowaniach
jej mieszkacw, analizuj tamtejsze prawa i zwyczaje, czynic absurdalne aluzje do Zwizku Radzieckiego. Nieutalentowanemu
i pechowemu Martinowi nie udaje si zdoby serca Soni. Co wicej,
110

odkrywa, e jego jedyna zakoczona sukcesem kreacja zaczarowany wiat Zoorlandii zostaa ukradziona: Sonia wszystko ze
szczegami opowiedziaa pewnemu pisarzowi (i rywalowi Martina), ktry wykorzysta to do napisania noweli.
Modzieniec postanawia wzorem znajomych eserowcw przekra si do Zwizku Radzieckiego bodaj na jeden dzie, chocia
przeczuwa, e to si nie skoczy dobrze. Podobno jeden opozycjonista walczcy z bolszewikami zdoa wydosta si z ZSRR zawinity w caun. Martin take chce si zabawi w mier, aby mie poczucie, e yje naprawd.
W odrnieniu od zawodowych spiskowcw nie podejmuje swojej prby w imi jakiej sprawy, przekrada si przez granic bez
adnej misji czy wyszego celu. Jest cakowicie bezinteresownym
intruzem, wkrada si na obce terytorium, nie naraajc na represje
polityczne nikogo poza samym sob. Ma wiadomo zagroenia,
ju nawet wyobrazi sobie egzekucj. Tak samo jak Nabokov, prbuje posuy si tsknot, by wykreowa dowiadczenie artystyczne,
majc za tworzywo sytuacj historyczn, lecz odmawia czynienia
tego na cudzych warunkach. Kocwka ksiki rozgrywa si wrd
przyjaci i rodziny Martina, ktry znikn i nigdy si nie dowiemy,
co si z nim stao36.
W Maszece Nabokov odda hod utraconej ukochanej, ktra
przeya lata grozy w Zwizku Radzieckim. W Obronie uyna
narrator napomyka o upokorzeniu winiw, torturach i obozach
pracy. W Splendorze Martin przez moment wyobraa sobie przelotnie swoj ucieczk z agru. Obozy koncentracyjne zaczy wic majaczy w tle powieci Nabokova wanie wtedy, gdy tego typu instytucje rozprzestrzeniy si po Europie. Wkrtce miay te rzuci cie
na ycie pisarza.
Na pocztku Nabokovowi z pewnoci najatwiej przychodzio
pisanie z perspektywy rosyjskich emigrantw, ktrzy podobnie jak
on uciekli z Rosji, zanim zaczo si najgorsze. Brak konkretnych
wzmianek o agrach wynika po czci z tego, e niewiele byo
o nich wiadomo. Jasne odbyway si procesy eserowcw, duchownych i inteligentw, syszao si o skazacach masowo zsyanych na
pnoc i wschd, lecz dalsze ich losy owiewaa tajemnica.
111

Mimo wszystko to i owo jednak wiedziano. W roku 1923 rosyjscy emigranci na Zachodzie zdawali sobie spraw, e katorga,
dziedzictwo czasw carskich, zyskaa pod now wadz nowe oblicze. Serce sowieckiego systemu penitencjarnego bio teraz w monastyrze na Wyspach Soowieckich popularnie zwanych Soowkami.
Klasztor, pooony na wyspie na pnocny wschd od staego
ldu, zbudowano pi wiekw wczeniej jako daleko wysunit
placwk Cerkwi prawosawnej. Ju w XVI wieku trafi tam pierwszy wizie skazany przez cara za pogldy religijne. W kolejnych
latach Soowki stay si wizieniem dla setek dysydentw religijnych z caego imperium37.
Po przejciu wadzy przez bolszewikw charakter Soowek szybko si zmieni. W pierwszych latach porewolucyjnej Rosji obozy
funkcjonoway na zasadzie prowizorki. Ale ju w czerwcu 1923
roku na wyspy zesano pierwszy transport liczcy okoo stu skazacw, a niebawem kolejne. Na jesieni teren nalecy do monastyru
oficjalnie przekazano tajnej policji. W listopadzie Lenin okreli Soowki mianem pooonego na pnocy obozu specjalnego przeznaczenia38.
Dwa miesice pniej Lenin umar, lecz dla Nabokova monastyr
Soowiecki sta si symbolem cierpienia narodu i alegori leninowsko-bolszewickiego okruciestwa. Nazwa Soowki niebawem staa si a nazbyt znajoma czytelnikom gazet wychodzcych w Europie i Ameryce, gdy do prasy dotary doniesienia o samobjstwach
i egzekucjach, odbierajc ostatni nadziej tym, ktrych krewni
zostali tam zesani. W roku 1926 cay wiat zna Soowki jako budzce najwikszy strach sowieckie wizienie39.
W rywalizacji o sched po Leninie zwyciy ostatecznie Jzef
Stalin, lecz jeli kto sdzi, e pod jego wadz rola agrw straci na
znaczeniu, to by w bdzie. Liczba osadzonych na Soowkach rosa
w postpie geometrycznym; zachodnie gazety powtarzay doniesienia z ZSRR o otwarciu pierwszego poczenia lotniczego z miasta
portowego Kiem na Wyspy Soowieckie, ktre miaoby przyspieszy
transporty winiw i uniezaleni je od pr roku (w zimie morze
zamarzao i rejsy byy niemoliwe)40.
112

Warunki w agrze ulegy pogorszeniu. Zagraniczna prasa informowaa o wyjtkowo okrutnym traktowaniu winiw. W angielskojzycznych gazetach pisano o torturach za pomoc komarw: winia rozbierano do naga i wystawiano na pastw chmar
insektw41.
Wkrtce relacje z obozw mona byo usysze od samych skazacw od tych, ktrym skoczyy si wyroki lub zostali zwolnieni z uwagi na stan zdrowia i wrcili na stay ld. Niektrym udao
si uciec z kraju; ich wiadectwa zamieszczaa prasa w Europie
i USA. Od poowy lat dwudziestych do roku 1931 w gazetach ukazao si kilka takich historii.
Byli skazacy polityczni z Soowek opowiadali o godzie, torturach i egzekucjach. Winiowie kryminalni mwili o nieludzkich warunkach pracy przy wycince drzew. Jeden z drwali wspomina, jak ci, ktrym nie udao si wyrobi dziennej normy, byli
bici przez stranikw i musieli pracowa noc. Zdarzao si, e
robotnicy ucinali sobie rce, stopy czy palce, co czynio ich niezdolnymi do pracy. Warunki w agrach stay si przedmiotem
dyskusji w amerykaskim kongresie i brytyjskim parlamencie.
Niektre kraje ogosiy bojkot radzieckich towarw (midzy innymi drewna)42.
Wyciekajce za granic doniesienia o obozach doprowadziy do
wewntrznego ledztwa. Nic jednak nie zachwiao wiar radzieckich wadz w potencja resocjalizacyjny agrw. Wkrtce Soowki
stay si wzorcem dla podobnych placwek karno-wychowawczych, do ktrych bolszewicy zsyali przeciwnikw politycznych.
W roku 1929 politbiuro uchwalio rezolucj nakazujc stworzenie
sieci wzorowanych na Soowkach obozw, w ktrych winiowie
stan si si robocz do pozyskiwania surowcw naturalnych43.
Z pocztku sowo GUag byo po prostu skrtowcem od nazwy
Gawnoje uprawlenije agieriej, (Gwny Zarzd Obozw). Celem
systemu byo wyleczenie skazacw z pogldw antybolszewickich, a przy okazji wykorzystanie pracy tych ludzi do budowy pastwa radzieckiego.

113

Porzucona ojczyzna stopniowo zamieniaa si w jedno wielkie

wizienie, perspektywy w Europie rysoway si niezbyt optymistycznie nic dziwnego, e coraz wicej rosyjskich emigrantw wybierao samobjstwo, popadao w alkoholizm lub szukao zapomnienia w kokainie44. W Niemczech narodowi socjalici cierali si
z komunistami w walkach ulicznych, co wielu emigrantom radykaom przywodzio na myl zamieszki, w ktrych sami uczestniczyli
dekad wczeniej. Wielu Rosjan opucio Berlin, eby szuka szczcia w Paryu czy USA. Inni zacisnli zby i zostali. Niektrzy wybrali taki koniec jak uyn.
Dla tych, ktrzy zdecydowali si pozosta, bezpieczn drog
do zapomnienia byo kino. W latach dwudziestych i trzydziestych w Niemczech rozkwita przemys filmowy, do Berlina cigali twrcy z caego wiata. Niemieccy reyserzy, podobnie jak
Nabokov, tworzyli wstrzsajce historie o szalecach i potworach
do wspomnie o Gabinecie doktora Caligari czy Nosferatu. Tacy
wielbiciele kina jak Nabokovowie mieli w czym wybiera. Regularnie chodzili na filmy francuskie, brytyjskie i amerykaskie.
Vladimir najbardziej lubi komedie z brami Marx i Busterem
Keatonem45.
Obojgu maonkom zdarzao si statystowa na planach berliskich produkcji, aczkolwiek Nabokova bardziej ni aktorstwo pocigao pisanie scenariuszy wizao si zreszt z wikszymi zarobkami ni te, na ktre mgby kiedykolwiek liczy powieciopisarz
czy poeta. Pojawia si nawet propozycja z Hollywood: pewien reyser rosyjskiego pochodzenia zainteresowa si opowiadaniem
Nabokova Kartoflany Elf, histori zakochanego skrzata. Bya mowa
o przeprowadzce do Kalifornii, lecz gdy Nabokov przesa wicej
tekstw, reyser straci zainteresowanie46.
Sonia, modsza siostra Wiery, rwnie mylaa o karierze filmowej. Dwa lata uczya si w berliskiej szkole aktorskiej. Vladimir
podchodzi do kinematografii mniej serio, traktujc swoje statystowanie raczej w kategoriach rozrywki; raz na przykad trafi na plan
114

tylko dlatego, e akurat by ubrany w strj, ktry pasowa do sceny

krconej tego dnia47.
Moe lubi obserwowa cay ten twrczy chaos, brudn robot
towarzyszc powstawaniu sztuki. Lub moe sprawiao mu przyjemno uczestnictwo w akcie bd co bd oszustwa wpisanego w sam natur filmu. W Paryu obsuga sklepu jubilerskiego
wezwaa andarmw, gdy wzia Nabokova za kogo, kim w istocie nie by; czemu by wic nie przebra si w eleganck marynark
i nie wskrzesi tosamoci, ktra ju nie istniaa?
Oprcz wysokobudetowych niemieckich produkcji i skromniejszych filmw krconych przez emigrantw w Berlinie powstaway te dziea duej grupy filmowcw komunistycznych.
Na pocztku lat dwudziestych niemiecka marksistka Clara Zetkin nawoywaa do tworzenia nowej rewolucyjnej sztuki: Film
musi odzwierciedla rzeczywisto spoeczn, zamiast powtarza
kamstwa i bajki, ktrymi buruazyjne kino mami i uwodzi czowieka pracy . (Taka deklaracja bya dokadnym przeciwiestwem pogldw artystycznych Nabokova, ktry przerabia bajki i wyuskiwa z wydarze historycznych nowe wiaty, czynic
wanie z omamienia fundament swej twrczoci). Wielu zdolnych twrcw odpowiedziao na apel Clary Zetkin i zaczo krci filmy skupiajce si na surowej rzeczywistoci, ndzy i cierpieniu48.
W Rosji Siergiej Eisenstein ju wczeniej nakrci takie epickie
obrazy o rewolucji jak Strajk czy Pancernik Potiomkin. Te zapierajce dech dziea zacieray granic midzy sztuk a propagand
i wywary przemony wpyw na komunistycznych filmowcw
w Berlinie49. Pod koniec lat dwudziestych niemieccy dokumentalici, przede wszystkim Carl Junghans, z powodzeniem wykorzystywali technik montau w filmach na cze Lenina i rewolucji.
Cho Lenin umar, Nabokov wcale nie zacz myle cieplej
o komunistach, a Wiera, jeli to w ogle moliwe, gardzia nimi
jeszcze bardziej ni Vladimir. Tym bardziej osobliwy wydaje
si fakt, e siostra tej zagorzaej antykomunistki, Sonia, zwizaa si
z Junghansem, starszym od niej o przeszo dziesi lat komunist
115

i dekadentem50. Przebojowa Sonia w roli dziewczyny Junghansa

musiaa by dla Wiery rdem nie lada zakopotania w maym
wiatku rosyjskich emigrantw.
Wydarzenia z ycia, jak zwykle, przekrady si do twrczoci Nabokova. Jego kolejna ksika opowiada o wyrachowanej dziewczynie, ktra pragnie zosta aktork i realizuje ten cel, niszczc ycie
i maestwo starszego od siebie Niemca. Skonstruowana jak scenariusz filmowy Camera obscura to pierwsza powie Nabokova
o modej namitnej kobiecie i niemoralnym starszym mczynie,
bezsilnym w swojej obsesji.

Sonia nie pozostaa dugo w Berlinie. W roku 1931 rzucia zarwno Junghansa, jak i prac w firmie produkujcej perfumy i wyjechaa do Parya, eby zacz wszystko od nowa51.
Rok pniej wybra si tam te Nabokov, cho w innym celu: planowa publiczne odczyty fragmentw swoich ksiek, liczc na to,
e jego pisarska reputacja w Paryu jest ju ugruntowana. Z pocztku zatrzyma si u swojego kuzyna Nikoaja, kompozytora muzyki
baletowej. Codziennie odwiedza Ilj Fondaminskiego, u ktrego
spotyka si z caym literackim i politycznym rodowiskiem rosyjskich emigrantw. W poowie listopada przeprowadzi si od Nikoaja do pastwa Fondaminskich, ktrzy zachwycali si jego erudycj
i tolerowali palenie.
W przygotowaniach do pierwszego paryskiego wystpienia
wspomaga Nabokova zaimprowizowany sztab. Vladimir w koszuli i smokingu poyczonych od dawnego kolegi z klasy u Tieniszewa, z opaskami na rkawy uszytymi naprdce przez pani Fondaminsk i w szelkach, ktre zgodzi si poyczy mu pewien
eserowiec by jednoczenie samym sob i emanacj rosyjskiej emigracji52. Odczyta gar wierszy, opowiadanie i dwa rozdziay powstajcej wanie powieci Rozpacz. Dziki reklamie zorganizowanej przez Fondaminskiego wyprzedano wszystkie bilety. Publiczno
przyja modego pisarza z entuzjazmem.
116

Mia te okazj zobaczy si z bratem. W roku 1926 Siergiej przeszed na katolicyzm najwyraniej Pary wci wart by mszy53
lecz pobono bynajmniej nie powcigna jego upodobania do
ekstrawagancji. Z czasw studenckich zachowa nieodczne rekwizyty: muszk, laseczk i peleryn. Do kocioa podobno chodzi
w penym makijau. Mimo cikich warunkw, z jakimi musieli si
zmaga rosyjscy emigranci, rzuci si w wir paryskiego ycia kulturalnego. Wraz z kuzynem Nikoajem obracali si wrd artystw.
Wrd ich znajomych byli twrca Ballets russes Siergiej Diagilew, pisarz i filmowiec Jean Cocteau, Edith Sitwell i Gertrude Stein. Siergiej
zwiza si z austriackim dziedzicem fortuny Hermannem Thieme.
Spotkanie braci nie naleao do udanych. Siergiej, cho zdolny,
nie mia adnych osigni porwnywalnych z sukcesami Vladimira, wieo koronowanego krla rosyjskiej literatury emigracyjnej.
Cigny si za nimi skomplikowane relacje z czasw dziecistwa,
a poza tym Vladimira krpowa fakt, e wszyscy wiedz o homoseksualizmie modszego brata. Rozmowy nie uatwiao jkanie Siergieja: im waniejszy i trudniejszy temat porusza, z tym wikszym
trudem si wysawia54.
Siergiejowi brakowao bliskoci z bratem. Podczas pobytu Vladimira w Paryu sam wyszed z inicjatyw: umwili si na obiad w restauracji, do ktrej Siergiej przyszed w towarzystwie przystojnego
i pocigajcego Hermanna55.
Wygldao na to, e wreszcie pojawia si szansa zasypania przepaci, ktra od dziecistwa dzielia obu braci. Ale Nabokov nie byby sob, gdyby po spotkaniu nie napisa w licie do Wiery, jak mocno zaskoczy go fakt, e m Siergieja jest taki sympatyczny,
zupenie nie w typie pederasty. Doda, i podczas rozmowy nie
czu si swobodnie, zwaszcza gdy Hermann zabiera gos56.
Po piciu tygodniach spdzonych w Paryu Vladimir ruszy do
Belgii i wygosi tam odczyt, wzbudzajc pozytywn reakcj. Z literackiego punktu widzenia cay wyjazd okaza si oszaamiajcym
sukcesem. Nabokov pisa do Wiery, e od nowego roku powinni si
na stae przenie do Francji.
W grudniu by ju z powrotem w Berlinie. Pod jego nieobecno
niemiecka partia narodowosocjalistyczna po raz drugi w cigu tego
117

roku zdobya ponad jedn trzeci gosw w wyborach. Komunistyczne ugrupowania paramilitarne zostay zdelegalizowane byo
jasne, e to samo czeka wkrtce sam parti komunistyczn. Filmowiec Carl Junghans, porzucony przez siostr Wiery, rozwid si
z on i uciek do Moskwy57.

W roku 1932 Vladimir z on przeprowadzili si do mieszkania

kuzynki Wiery, a Vladimir zabra si do kolejnej powieci, w ktrej
zgbia cakiem odmienn emigracj. Rozpacz, ktrej pierwsza wersja powstaa w niespena trzy miesice, to znw historia szaleca
o ile jednak uyn wydawa si zupenie nieszkodliwy, o tyle Hermann jest morderc. Inna jest te struktura: Nabokov odda gos
narratorowi, dziki czemu poznajemy wewntrzny wiat czowieka
ogarnitego obsesj58.
Historia Hermanna, producenta czekolady, rozpoczyna si w Berlinie na pocztku lat trzydziestych. Podczas pobytu w Pradze bohater poznaje wczg imieniem Feliks, ktry jest do niego podobny
jak brat bliniak. Po jakim czasie Hermann wpada na pomys sfingowania swojej mierci. Przebiera si za Feliksa, przekonany, e jeli
zabije swojego sobowtra, bdzie mg bezpiecznie zacz nowe
ycie i nikt nigdy nie odkryje tajemnicy. Wyobraa sobie zabjstwo
jako dzieo artysty i wciela w ycie swj plan. Ju po dokonaniu
morderstwa uwiadamia sobie, e na miejscu zbrodni pozostawi
koronny dowd. Co gorsza, okazuje si, e nikt nie dostrzega podobiestwa midzy nim a Feliksem. Hermann ucieka do Francji, ale
wkrtce zostaje schwytany.
Opowie z szalecem w roli gwnej i nagym zwrotem akcji,
ktry nadaje historii cakiem nowe sensy ten sam chwyt kompozycyjny by typowym elementem fabuy niemieckich filmw z lat
dwudziestych. Nabokov robi te jawny i kpiarski ukon w stron
Dostojewskiego, nawizujc do jego fascynacji sobowtrami.
W Rozpaczy jednak, inaczej ni u Dostojewskiego, nie ma ani wyrzutw sumienia z powodu zbrodni, ani oczywistego morau.
118

Niektrzy recenzenci midzy innymi Jean-Paul Sartre uznali

pniej t ksik Nabokova za drugorzdn literatur59.
Nikt jednak nie pody tropem odniesie historycznych, obecnych w fabule. Na pozr przypadkowo rozrzucone po niej daty,
miejsca i fakty ukadaj si jeli je starannie zebra w dotychczasow histori ycia narratora. Ojciec Hermanna by Niemcem,
a matka Rosjank, wic ich syn zgodnie z prawem by narodowoci
niemieckiej. Rozpocz studia na uniwersytecie w Petersburgu.
W roku 1914 po wybuchu wojny zosta internowany z powodu niemieckiego pochodzenia i wysany do obozu koncentracyjnego na
poudniowych rubieach Rosji.
Trafi na przedmiecia Astrachania, gdzie jedynym zajciem, ktre pomogo mu przetrwa, byo czytanie. Pochania mniej wicej
dwie ksiki na trzy dni, w sumie tysic osiemnacie ksiek w cigu czterech lat. Pniej, ju w czasie objtym narracj, gdy szykuje
si do zabicia swojego niby-sobowtra, Hermann ulega zudzeniu,
e wci jest w obozie; za oknem, wrd kurzu wzniecanego przez
wiatr, widzi mczyzn w haftowanej jarmuce i bos wiejsk
dziewczyn60.
Podczas pierwszej wojny wiatowej obozy koncentracyjne istniay na caym wiecie, jednak nawet w porwnaniu z najgorszymi
z nich warunki w Astrachaniu byy szczeglnie cikie. Uwizieni
cywile nie mieli ani pienidzy, ani moliwoci zarabiania, wic godowali. Ju w roku 1915 z Rosji napyway informacje, e tamtejsi
winiowie mr z godu61.
Wielce wymowny jest fakt, e pobyt Hermanna w Astrachaniu
trwa do poowy 1919 roku. Rosja wycofaa si z udziau w wojnie
wiatowej w marcu roku 1918, jednak wielu internowanych nie
mogo opuci miejsc pobytu z powodu trwajcej wojny domowej.
Wiosn 1919 roku (czyli wtedy, kiedy Nabokov ucieka z Rosji)
Astracha dosta si w rce bolszewikw. Do miasta wysano oddziay tajnej policji, by za pomoc terroru wymusi posuszestwo.
Wikszo tych, ktrzy ponieli wwczas mier, bya eserowcami.
Cz z nich zmara z godu podczas strajku, gdy domagali si
zwikszenia przydziaw chleba; cz zastrzelono na ulicach,
a cz zaadowano razem z przedstawicielami buruazji na barki
119

i utopiono w Wodze. Im take, podobnie jak utopionym w jataskim porcie rok wczeniej, zwizano rce i nogi, a niektrym
przywizano kamienie do stp. W cigu trzech dni na dnie Wogi
pogrzebano tysice ludzi ywych i ju wczeniej zabitych, zrezygnowanych i bagajcych o lito62.
Wiedzc o tych cywilach wizionych przez wadz carsk, a potem wyzwolonych przez bolszewikw, ktrzy przy okazji dopucili si masowych mordw, inaczej zinterpretujemy wiar Hermanna
w komunizm i jego mordercz obsesj. Pierwszy w pisarskiej karierze Nabokova naprawd odraajcy bohater, morderca, o ktrym
nie mona nawet powiedzie, e jest zalepiony furi, spdzi jak
si okazuje pi lat ycia w obozie koncentracyjnym63. Bez wtpienia jest otrem, lecz gdy go potpiamy, nie wziwszy pod uwag
jego straszliwych przey, to tracimy zasadnicz cz historii.
W roku 1931 cay wiat wiedzia o milionach winiw sowieckich agrw. A jednak Nabokov postanowi nie pisa o GUagu,
tylko cofn si do obozw zaoonych jeszcze przez wadz carsk.
Moe chcia w ten sposb utrze nosa rosyjskim emigrantom, chtnie idealizujcym minione dni imperium64. Moe nie by jeszcze
gotw stawi czoa najnowszej historii. Tak czy owak, wanie nabiera rozpdu.

Rozdzia VI

Droga wd

Kiedy Nabokov pisa Rozpacz, przemycajc do fabuy aluzje do-

tyczce rosyjskich obozw internowania, sowiecki system agrw

zdy ju przeistoczy si w hipertroficzn karykatur idei resocjalizacji, motor gospodarki i modernizacji, ktremu za paliwo suyy
brutalno i nierealne normy produkcyjne. Obozy pracy zakadano
w rnych czciach kraju, od pustkowi przy granicy z Finlandi po
wysunite daleko na wschd tereny a po Alask. Tradycja wykorzystywania pracy winiw do wyrbu lasw i uprawy ziemi, znana
ju w czasach carskich, sigaa staroytnego Rzymu. Jednak realizacja stalinowskiego planu picioletniego przerosa pod tym wzgldem najmielsze ambicje carw.
Pierwszym duym przedsiwziciem, w ktrym brali udzia
winiowie sowieckich obozw, bya budowa kanau czcego Morze Biae z Batykiem. W cigu dwudziestu miesicy w latach 1931
1933 na bagniste tereny pnocno-zachodniej Rosji kierowano
winiw politycznych, midzy innymi z Soowek. Do dyspozycji
mieli tylko proste narzdzia: siekiery, piy, motki, prowizoryczne
taczki, ktre artobliwie zwano fordami1.
Ocenia si, e podczas pierwszej zimy przy budowie Kanau Biaomorskiego stracio ycie wskutek chorb i cikich warunkw
dwadziecia pi tysicy winiw. Zmarych byo tak wielu, e czsto ich nie grzebano, tylko zostawiano tam, gdzie zamarzli; gdy nadeszo lato, topniejcy nieg odsoni ich koci2.
atwo byo wychwala rozmach przedsiwzicia, jeli si tam samemu nie pojechao. Korespondent New York Timesa Walter Duranty obwieszcza, e nowo budowany kana bdzie duszy od
121

Kanau Sueskiego i Panamskiego, prawdopodobnie te odegra waniejsz ni one rol w transporcie towarw. Gdy po terminowym
ukoczeniu budowy ogoszono amnesti dla winiw, ktrzy
przeyli, Duranty w artykule na pierwszej stronie zachwyca si, e
wadza sowiecka umie by rwnie litociwa, jak bezlitosna. By
przekonany, e ZSRR wychodzi na prost: zreformowano system
policyjny i zapowiadano rekordowe plony3.
Duranty, ten sam, ktry dekad wczeniej pisa sprawozdania
z procesu eserowcw, w roku 1932 otrzyma Nagrod Pulitzera za
reportae o pierwszym planie picioletnim. Dziki wyrnieniu cieszy si na Zachodzie statusem naczelnego komentatora spraw dotyczcych ZSRR4.
Nie wszyscy podzielali jego optymizm. Dziennikarze czerpicy
informacje z innych rde uwaali, e nazywanie pastwa radzieckiego litociwym to przesada. Regularne doniesienia Durantyego
o rekordowych plonach w roku 1933 take nie wytrzymyway konfrontacji z raportami o klsce godu na poudniu kraju. Coraz bardziej oczywiste byy dwa fakty: po pierwsze, w tym regionie zapanowa gd o niespotykanej wczeniej skali, a po drugie, klska
w duej mierze bya efektem celowych dziaa wadz. Podczas gdy
miliony ludzi umierao mierci, ktrej mona byo zapobiec, Duranty przekonywa, e informacje o tym s stekiem bzdur, i wciekle atakowa dziennikarzy, ktrzy podawali w wtpliwo jego entuzjastyczne doniesienia5.
Nie on jeden zreszt podj si roli herolda sowieckich osigni.
Maksym Gorki, wczeniej odwany krytyk Lenina i obroca eserowcw, teraz zosta posusznym piewc budowy Kanau Biaomorskiego. W lady Gorkiego poszo wielu pisarzy i artystw (cz z nich,
tak jak on sam, dopiero niedawno wrcia do kraju). Aleksiej Tostoj,
ktry niegdy podrowa do Anglii w towarzystwie ojca Nabokova
i by podejmowany z honorami w berliskim mieszkaniu Nabokoww, przyczy si do chru literatw kontemplujcych klejnot
stalinowskiego postpu. Wiktor Szkowski, autor opisw podego
losu rosyjskich emigrantw w Berlinie, osobicie uda si na teren
budowy kanau i wczy si w przedsiwzicie, majc nadziej, e
uda mu si doprowadzi do uwolnienia swojego brata. Z tekstw
122

caej tej grupy pisarzy powsta tom Kana Biaomorsko-Batycki imienia Stalina przykad zaprzgnicia talentw literackich w sub
nie tylko reimowi, ale po prostu kamstwu. Nikt przecie nie wspomina o tym, ile istnie ludzkich pochona budowa tego szlaku
wodnego, ktry zreszt, niesolidnie wykonany i zbyt pytki, nie
nadawa si, wbrew pierwotnym zaoeniom, dla duych statkw
transportowych6.
Gorkiemu lojalno wobec ZSRR zapewnia na jaki czas pozycj
najwyszego autorytetu literackiego. Z caego kraju rodzice i dziadkowie przysyali mu do oceny pierwsze pisarskie prby swych latoroli w nadziei, e pomoe im zrobi karier. Autorami jednego
z takich listw, wysanego podczas budowy Kanau Biaomorskiego,
byli ciotka i wuj nastoletniego Aleksandra Soenicyna. Do listu doczyli relacj Aleksandra z wyprawy jego druyny pionierw i niebawem otrzymali odpowied, napisan przez jedn z sekretarek
Gorkiego, e chopiec spenia wszelkie warunki, by odnie sukces
jako radziecki pisarz7.
Rzdowe starania o pozyskanie chwalcw komunizmu nie sprowadzay si tylko do zacht dla pocztkujcych autorw prcz
tego na przykad nakaniano wci do powrotu synnych emigrantw. W pierwszych tygodniach budowy Kanau Biaomorskiego
sowiecki powieciopisarz Aleksandr Tarasow-Rodionow przyjecha
do Berlina i w ksigarni, w ktrej Nabokov by czstym gociem,
zostawi dla licik.
Spotkali si w kawiarni. Rodionow roztoczy przed Nabokovem
wizj wspaniaego ycia w nowej Rosji i namawia go do powrotu.
Literack saw przyniosa Rodionowowi powie Czekolada, romantyczne ujcie mczestwa w warunkach rewolucyjnej tyranii,
w ktrych niewinno przestaa si liczy. Nabokov poruszy kwesti wolnoci artystycznej, ktrej naturalnie Tarasow-Rodionow zagwarantowa nie mg. W pewnej chwili radziecki pisarz zaniepokoi si, e ich spotkanie to zasadzka. Nabokov chyba ani przez
chwil nie bra propozycji na powanie. Pozwala swoim bohaterom
bezradnie marzy o Rosji, ale sam ani myla wybiera si do Zwizku Radzieckiego8.

123

Zupenie jakby historia zatoczya koo, Nabokova czekaa powtrka z ostatnich lat spdzonych w Rosji: Niemcy znalazy si na
skraju wojny domowej. Uchwalono prawo delegalizujce narodowosocjalistyczne bojwki, po czym je uchylono; rosa skala przemocy na ulicach. Niemieccy komunici, czujc, e trac grunt pod nogami, zaczli si radykalizowa: w niemieckich i zagranicznych
gazetach pojawiy si informacje o strajkach, pobiciach i strzelaninach; pewien niemiecki emigrant w Anglii ubolewa nad faktem, e
jego ojczyzn postrzega si na midzynarodowej arenie jako zowrog i niebezpieczn, bardziej nawet ni Rosja sowiecka9.
W wyniku politycznego kompromisu w styczniu 1933 roku Hitler
zosta kanclerzem, a narodowi socjalici zyskali kontrol nad niemieck policj. Po poarze Reichstagu w lutym i wyborach w marcu
poparcie dla NSDAP poszybowao w gr. Jeszcze w tym samym
miesicu uchwalono ustaw, ktra faktycznie czynia z Hitlera dyktatora.
Nazici mieli jasno okrelone cele i nie zamierzali zwleka z ich
realizacj. Dwa dni przed ostatecznym przejciem wadzy przez
Hitlera Heinrich Himmler poinformowa rodki przekazu o utworzeniu obozu koncentracyjnego w Dachau. Mg on pomieci pi
tysicy winiw i miano do niego skierowa wszystkich komunistw oraz socjaldemokratw, ktrzy zagraaj bezpieczestwu
pastwa. W cigu kilku miesicy Dachau stao si w Europie i Ameryce synonimem brutalnoci, a w Niemczech straszakiem na dzieci w bajkach i koysankach10.
Wkrtce powstay kolejne obozy, w ktrych nazici zamykali swoich lewicowych przeciwnikw, a zachodnia prasa szybko zacza je
nazywa Syberiami niemieckiej rewolucji. W Augsburgu policja
aresztowaa liderw partii socjaldemokratycznej mimo braku zarzutw. Zastosowano wobec nich tak zwany areszt zapobiegawczy11.
Po podjciu dziaa zmierzajcych do eliminacji przeciwnikw
politycznych narodowi socjalici skupili si na kolejnych celach. Nachodzono niespodziewanie ydw w ich wasnych domach, zmu124

szano ich do rezygnacji z pracy, zdarzay si pobicia na ulicy. Zwoki

znajdowane na przedmieciach policja opisywaa jako niezidentyfikowanych samobjcw12.
Ktrego razu w maju Wiera Nabokova, wracajc z pracy, zobaczya ognisko palono ksiki ydowskich i innych dekadenckich
autorw. Tej nocy w Berlinie spony dziea Karola Marksa, Bertolta Brechta, Thomasa i Heinricha Mannw, a take archiwa Magnusa Hirschfelda, ydowskiego naukowca, ktry nawoywa do zniesienia penalizacji homoseksualizmu (do jednego z pism wydawanych
przez Hirschfelda W.D. Nabokow napisa nawet kiedy artyku na
ten temat)13.
Kluby i organizacje kulturalne zrzeszajce homoseksualistw zaczto likwidowa ju wczeniej, a Hirschfeld, ktry wwczas przebywa w USA, nigdy nie wrci do Niemiec. Wiera zobaczya zapowied tego, co niebawem miao nastpi: tum taczcy wok
ogniska, czerpicy rado z nienawici i czym prdzej ruszya
dalej14.
Nabokov te poczu przedsmak tego, jak bdzie wyglda ycie
pod rzdami NSDAP. Pewnego dnia ujrza Paac Sportu miejsce,
do ktrego razem z Gieorgijem Hessenem (synem Josifa, przyjaciela W.D. Nabokowa) chodzili na mecze bokserskie obwieszony nazistowskimi transparentami i otoczony flagami. Ten sam, w ktrym
Hitler mia niedugo wygosi swoje najwaniejsze przemwienia
do tumw skandujcych Heil!, zagrzewanych przez Goebbelsa i filmowanych przez kamery.
Raz po meczu w Paacu Sportu Nabokov, Hessen i jeszcze jeden
znajomy wracali do domu tramwajem, w ktrym stali obok pary
narodowych socjalistw. Hessen wspomina pniej, e chcc si
z nim podrani i pomia z jego niepokoju, Nabokov bawi si kapeluszem kobiety. Nabokov si tego wypar, cho pokusa, by da
wiar sowom Hessena, jest silna. Zapamita on rwnie, jak innym razem gdy ju od dawna zamykano politycznych oponentw w obozach, a Czerwony Krzy donosi o panujcej tam przemocy Nabokov dla artu gono pyta, kiedy maj najblisze
spotkanie ich komrki partii komunistycznej15. W obliczu realnego
zagroenia ucieka si do wisielczego humoru.
125

Antysemityzm nie stanowi wycznie domeny nazistw obecny by take wrd reakcyjnie nastawionej czci rosyjskich emigrantw. Gdy w 1933 Iwanowi Buninowi jako pierwszemu Rosjaninowi w historii przyznano literack Nagrod Nobla, Stowarzyszenie
Pisarzy Rosyjskich zorganizowao w grudniu przyjcie na jego
cze. Bunin na stae mieszka w zrujnowanym domu na poudniu
Francji, ale szczliwie akurat przebywa w Berlinie i mg przyj
na bankiet. Przed przyjciem pewien rosyjski przedsibiorca i wydawca ogosi, e zdecydowano, by Josif Hessen i Nabokov ydek
i p-ydek nie przemawiali podczas uroczystej kolacji16. Nabokov z Hessenem zignorowali zakaz i mimo wszystko wygosili przemwienia.
Inny, nieco tylko bardziej subtelny antysemicki przytyk brzmia
nastpujco: Nabokov sam sobie szkodzi, wsppracujc z ydowskimi wydawcami pisma Sowriemiennyje zapiski. Kto z kim
przestaje, takim si staje mwili rosyjscy krytycy twrczoci Sirina. A kiedy oeni si z Wier, ataki nadeszy rwnie ze strony
bliszych osb. Niektrzy znajomi uznali, e zupenie zydzia,
i taka opinia cigna si za nim przez wiele lat17.
Nabokov otwarcie solidaryzowa si z ydami. Nazajutrz po
ogoszeniu przez nazistw bojkotu ydowskich interesw ostentacyjnie wchodzi z koleg do sklepw prowadzonych przez ydw,
mimo e takie zwracanie na siebie uwagi reimu mogo si okaza
niebezpieczne18.
Z pocztku Hitler zachowywa pozory, wzywajc swoich zwolennikw, eby si powstrzymali od przemocy na ulicach, lecz te apele
stay w sprzecznoci z oficjalnymi dziaaniami. Nazistowska ideologia bya oparta na odrzuceniu ostatnich pitnastu lat historii, kiedy
to Niemcy musiay znosi upokorzenia po przegranej wojnie, aczkolwiek jak zauway komentator New York Timesa naleaoby raczej mwi o regresie do redniowiecza lub do carskiej Rosji,
bo takie porwnanie si narzuca, jeli wzi pod uwag podsycanie
przez wadz nienawici rasowej19.

126

W gazetach przybywao doniesie o wizieniach, wypdzeniach,

pracy przymusowej, obozach i egzekucjach, a tymczasem Nabokov
planowa kolejn powie. Dar to ksika w ksice: fikcyjna historia
rosyjskiego emigranta w Berlinie, ktry ujawnia swj geniusz, piszc biografi innego pisarza, Nikoaja Czernyszewskiego. w rewolucjonista, posta historyczna, od ponad stu lat by guru kolejnych pokole lewicy. Inspirowa nie tylko Lenina, ale i eserowcw,
ktrzy wydawali w Paryu dziea Nabokova20.
Po trwajcym rok zbieraniu materiaw Nabokov zaplanowa, e
fragment historyczny biografi Czernyszewskiego wczy do
Daru jako jeden z rozdziaw. Wczeniej, w powieci Rozpacz, napomkn o obozach z czasw wielkiej wojny teraz postanowi cofn si w gb historii i zaj si jednym z najsynniejszych uwizie
w dziejach Rosji.
Czytelnicy Nabokova dobrze znali gwne punkty biografii Czernyszewskiego, aresztowanego za dziaalno polityczn w czasach
Aleksandra II, w roku 1862 osadzonego w Twierdzy Pietropawowskiej, gdzie napisa Co robi?, ktra staa si ideologiczn bibli rosyjskich rewolucjonistw. Po prawie dwch latach w wizieniu i po
makabrycznej upozorowanej egzekucji reszt ycia spdzi na zesaniu. Najpierw pracowa w kopalniach przy granicy z Chinami,
potem y na Syberii, a w kocu w Astrachaniu.
Zamiast przytacza dobrze znan histori, Nabokov skupi si na
detalach, o ktrych mao kto pamita. Przeledzi na przykad niewiarygodne losy rkopisu Co robi?, ktry zosta przemycony
z Twierdzy Pietropawowskiej przez wiziennego lekarza, ale wypad mu z sa w nieg, gdzie znalaz go pewien urzdnik (niestety,
nie mg on usysze cichego gosu Nabokova nawoujcego z przyszoci, by zniszczy znalezione papiery)21.
Czernyszewski w wersji Nabokova zosta odbrzowiony. Ma piegi, saby wzrok i bezskutecznie prbuje napisa co rwnie doniosego jak Co robi?, nie jest wic rewolucyjnym herosem, na ktrego go wykreowano, tylko niezdarnym cnotliwcem, a w ostatnich
127

latach ycia starcem na wp zamanym katorg. Parodiujc stworzony przez Czernyszewskiego opis fikcyjnego rewolucjonisty, ktry spa na nabijanym gwodziami ku, by uodporni si na cikie
warunki w razie aresztowania i uwizienia, Nabokov skupi si na
sabociach i dziwactwach prawdziwego czowieka. Czernyszewski,
prbujc pokona rozpacz i bezradno, pisze do ony list o tym,
jakie wspaniae historie tworzy. Nadzorcy donosz, e ich wizie
nocami to piewa, to taczy, to gono pacze22.
Dar, dziwne skrzyowanie drwiny i czuoci, to kolejna Nabokovowska fabua, ktrej bohater, cho nikomu nie wyrzdzi krzywdy, zostaje uwiziony, a potem wygnany. Gdy nad wiatem coraz
wyraniej rysowaa si groba kolejnych obozw, Nabokov raz
jeszcze zwrci si ku przeszoci, aby zgbi ich rodowd i korzenie historyczne.

Z zanurzenia w przeszoci wydobyy Nabokova pilne sprawy

biece. Josif Hessen pojecha do Pragi i dowiedzia si, e Jelena
Nabokowa powanie zachorowaa23. Nabokov zupenie nie wiedzia, co zrobi. Chodzio nie tylko o matk, przecie w Pradze
mieszkay te Jewgienia Hofeld i dwie jego siostry. Obie wyszy za
m, a Olga miaa malutkiego synka, Rostisawa, pierwszego wnuka W.D. Nabokowa.
Po dziesiciu z gr latach, odkd Vladimir obieca matce, e
sprowadzi j do Berlina, ten pomys wydawa si mniej realny ni
kiedykolwiek przedtem. Przecie kiedy on i Wiera opuszcz Niemcy (powoli do nich docierao, e to nieuniknione), lepiej, eby matka
nie zostaa tam sama. Poprzedniego lata Nabokov dowiadywa si
o posad wykadowcy na jednym ze szwajcarskich uniwersytetw
to rozwizaoby kilka problemw za jednym zamachem lecz nie
otrzyma adnej propozycji24.
A jednak, mimo choroby matki, mimo eskalacji nazistowskiego
koszmaru, mimo kopotw finansowych, raz wikszych, raz mniejszych wiosna przyniosa im powd do radoci. Los ju kiedy
128

szczodrze obdarowa Nabokova i Wier, doprowadzajc do ich spotkania. Tym razem by jeszcze hojniejszy. Pord pitrzcych si
trudnoci i wszechobecnej nienawici zesa im dar: 10 maja 1934
roku w jednej z berliskich prywatnych klinik urodzi si im zdrowy synek25. O pitej rano Nabokov wraca do domu z oddziau
pooniczego i mijajc portrety Hitlera i Hindenburga wiszce
w witrynach i ozdobione kwiatami, poczu, e ta nowa mio przezwyciy wszystkie miertelne niebezpieczestwa.
Wiera zdoaa przechytrzy wszystkich wok i od pocztku do
koca ukrywaa ci, wic znajomi byli tak zaskoczeni, e w pierwszej chwili brali t wie za art26. Zawiadomienie o narodzinach
potomka, ktry otrzyma imi Dmitri, rozesano do bliskich w Paryu, Londynie i Pradze.
Cho powitane z radoci, dziecko przyszo na wiat w niezbyt
sprzyjajcym momencie. W Niemczech usuwano ydw z ycia publicznego, a rosyjscy ydzi byli tym bardziej podejrzani. Zwaszcza
ci, ktrzy jak Wiera gono wyraali swoje pogldy. Przez jaki czas
pracowaa jako tumaczka u Alberta Einsteina, ktrego z powodu
jego pacyfistycznych wypowiedzi i krytyki nazistw pozbawiono
obywatelstwa. Urzdzono mu te w domu rewizj, po ktrej wadze
byy wyranie zawiedzione, e nie udao si znale ukrytego arsenau. Propagandzie Trzeciej Rzeszy Einstein posuy za twarz antysemickiej kampanii, a jego skomplikowane teorie za przykad idiotyzmw zrodzonych z liberalnego ducha edukacji akademickiej
w Niemczech27.
Pod wadz Hitlera nawet jego sojusznicy nie mogli czu si bezpieczni. W kocu czerwca 1934 roku podczas nocy dugich noy
aresztowano potencjalnych rywali Fhrera, a nastpnie stracono.
Zgino ponad osiemdziesit osb.
Wiera uwanie ledzia doniesienia o czystce, ktre obiegy cay
wiat. Vladimir, cakowicie skupiony na pracy nad now powieci,
chyba nawet nie zarejestrowa tych wydarze. Pierwsz wersj rkopisu tworzy jak w amoku przez dwa tygodnie, wic z powodzeniem mogy uj jego uwagi te trzy dni, kiedy nazici aresztowaniami i egzekucjami zagwarantowali sobie wadz na najblisz
dekad.
129

Natchnienie, pod ktrego wpywem Nabokov napisa Zaproszenie

na egzekucj, spyno na niego, zanim jeszcze skoczy pisa Dar. Bohaterem powieci jest Cyncynat, indywidualista skazany na mier
za gnozeologiczn zgnilizn w wykolawionym alternatywnym
wiecie. Narracja obejmuje czas midzy ogoszeniem wyroku a egzekucj, w twierdzy, w ktrej Cyncynat jest gwnym winiem. Budynek wydaje si zmienny, niekompletny i zaimprowizowany niczym
scena w teatrze. Wizienny personel spiskuje przeciwko gwnemu
bohaterowi, jego ona i rodzina zdaj mu si coraz bardziej odlegli.
Zagadkowa jest rola dziwnie rozwizej dziewczynki bawicej si
czerwono-niebiesk pik.
Przestpstwo Cyncynata polega na niepraworzdnym myleniu,
kojarzy si wic z pniejsz mylozbrodni u Orwella. W klimacie
niczym z Kafki bohater yje w niepewnoci, kiedy zostanie stracony.
Gdy zastanawia si, czy jest szansa na uniknicie egzekucji, wspwizie mwi mu, e tylko w bajeczkach dla dzieci ucieka si
z wizienia28.
W twierdzy panuje atmosfera cyrku. Ten sam wspwizie
demonstruje Cyncynatowi sztuczk ze staniem na rkach. Podobn akrobacj wykonuje te z wasn tosamoci: okazuje si, e
to on jest katem. Cyncynat spdza swoje ostatnie dni w nieustannie zmieniajcej si, niestabilnej rzeczywistoci, lecz tu przed
egzekucj uwiadamia sobie, e moe opuci t histori, e
uwolni go od niej moe jego wasny umys. W momencie cicia
schodzi z szafotu wrd wciekych okrzykw tych, ktrzy go
wizili, a ktrym teraz psuje przedstawienie. wiat zaczyna si
rozsypywa.
Zaproszenie na egzekucj, po Rozpaczy i Darze, jest trzeci powieci Nabokova, ktrej bohater zostaje uwiziony nie za uczynki,
tylko za myli, sowa lub za to, kim jest. Autor by owadnity gorczk nowego motywu paranoi pastwa policyjnego, czy to
prawdziwego, czy wymylonego ktremu mia powici wiele
nastpnych lat.

130

Do opisania Berlina niepotrzebna bya adna dystopiczna alegoria sama rzeczywisto staa si przeraajc komedi o pastwie
policyjnym. Nabokov jednak, piszc j po swojemu, mg ksztatowa opowie wedle wasnej woli i kontrolowa pewne wydarzenia, mimo e tylko w wiecie fantazji.
Pienidzy z jego pisania wci nie starczao na ycie, a Wierze
coraz trudniej byo o prac. Wczeniej oprowadzaa po miecie amerykaskie wycieczki, przez jaki czas bya zatrudniona w ambasadzie francuskiej w Berlinie, braa tumaczenia, eby pokry koszty
leczenia miertelnie chorego ojca. Poza tym, jak zawsze, przepisywaa na maszynie i redagowaa twrczo Nabokova. Teraz, po urodzeniu dziecka, nie miaa ju tyle czasu na prac, a restrykcje wprowadzone przez nazistw nie uatwiay sprawy.
Wadze przez pewien czas byy skonne patrze przez palce na
amanie tych ogranicze. Raz nawet zaproponowano Wierze prac
przy midzynarodowym kongresie przemysu wenianego w Berlinie miaaby stenografowa przemwienia czterech ministrw.
Gdy spytaa zleceniodawcw, czy nie przeszkadza im jej ydowskie
pochodzenie, wyrazili zdziwienie, e w ogle przyszo jej co takiego do gowy29.
A jednak najwyraniej przeszkadzao. Wiera coraz rzadziej otrzymywaa zlecenia i czua si coraz mniej bezpiecznie. Pastwo Nabokovowie oczywicie wiedzieli, e musz wyjecha tylko dokd?
Gdzie bd bezpieczni? Wiera nie miaa przekonania do Francji,
w ktrej wbrew dobrym dowiadczeniom jej siostry Soni rosyjscy
emigranci miewali kopoty z otrzymaniem dokumentw i pozwolenia na prac.
Na pocztku roku 1936 Nabokov kolejny raz pojecha do Brukseli. W krtkim czasie wygosi trzy odczyty i spotka si z Kiriem, by nastpnie wyruszy do Francji. W Paryu nie mg ju
mieszka u kuzyna Nikoaja, ktry z on i synkiem przenis si
do Ameryki. Dlatego zanocowa u Fondaminskiego, dziki czemu mia okazj wzi udzia w kolacji z Buninem, ktry zarazem
131

podziwia i darzy niechci swojego modego literackiego rywala.

Nabokov aowa, e da si namwi na t kolacj. W licie do
ony skary si, e mia zepsuty wieczr. Bunin prbowa nawiza ni porozumienia, zagajajc rozmow o typowych rosyjskich daniach, czym jedynie zirytowa Nabokova. Nastpnie poruszy bardziej niebezpieczny temat: chcia dyskutowa o kocu
historii w tym czasie temat mg si wydawa a nazbyt aktualny. Nabokov nie da si wcign. Gdy wstali od stolika, Bunin
stwierdzi: Umrze pan w straszliwym cierpieniu i cakowitej
samotnoci30.
Wieczorem 8 lutego Nabokov wygosi jeszcze odczyt w Paryu i otrzyma gony aplauz. Wracajc do Brukseli bez wizy, posuy si sztuczk, ktr zdradzili mu eserowcy z Sowriemiennych zapiskw: naleao pod ziemi przesi si z pocigu do
pocigu i dziki temu niepostrzeenie wjecha na terytorium
Belgii31.
Stamtd uda si ju do Berlina, w porwnaniu z ktrym Pary
mg si wydawa rajem. W Niemczech wanie weszy niedawno
w ycie ustawy norymberskie: ydom zakazano piastowania urzdw, wykonywania niektrych zawodw, na przykad dziennikarza i lekarza; zabroniono korzystania z miejskich szpitali, parkw,
bibliotek i basenw; odebrano im prawo gosowania; stosunki
pciowe midzy ydami a Aryjczykami podlegay karze. ydowskich profesorw usunito z uniwersytetw32.
Po powrocie Nabokova do Niemiec przemoc nabraa bardziej zorganizowanego charakteru. Na rozkaz Hitlera zaczto rozmieszcza
wojska w Nadrenii wzdu granicy z Francj i ogoszono pobr do
wojska. Byo oczywiste, e Fhrer planuje wojn.
Z powodu surowej cenzury mieszkacy Europy i Ameryki nie
wiedzieli dokadnie, co si dzieje w Niemczech. Kryy pogoski
o zabjstwach i szykanach, ale niezbyt chtnie dawano im wiar,
gdy uwaano je za wytwory antyhitlerowskiej propagandy.

132

Niemieckie wadze w obliczu coraz ostrzejszej (i zasuonej) krytyki postanowiy ociepli swj wizerunek. Zagraniczni korespondenci usyszeli, e nowo powstae obozy koncentracyjne zostan
zamknite, a polityka wobec ydw zagodzona. Retoryka antysemicka jakby przycicha, znikny tabliczki zakazujce ydom
wstpu do restauracji i innych miejsc publicznych.
Wszystko to stanowio taktyczn zagrywk zastosowan z myl
o igrzyskach olimpijskich w roku 1936. Przed przejciem wadzy
przez Hitlera Republice Weimarskiej przyznano prawo organizacji
obu olimpiad: zimowej i letniej. Teraz, gdy w zachodniej prasie co
rusz podawano informacje o zamykaniu opozycji w obozach koncentracyjnych i o przeladowaniach ydw, Hitler obawia si, e
przywilej zorganizowania igrzysk zostanie Niemcom odebrany
i przepadnie szansa zademonstrowania wiatu triumfalnego oblicza
Trzeciej Rzeszy.
W Stanach Zjednoczonych ju od jakiego czasu dziaa ruch
nawoujcy do bojkotu niemieckich igrzysk, jednak Avery Brundage, przewodniczcy Amerykaskiego Komitetu Olimpijskiego,
przekonywa, e USA powinny wzi w nich udzia, poniewa
naley oddziela sport od polityki. W prywatnych rozmowach
obwinia o dziaalno ruchu na rzecz bojkotu ydowskie
lobby33.
Hitler dopi swego: obie olimpiady odbyy si w Niemczech
i w dodatku byy filmowane przez jego ulubionych reyserw. Do
uwiecznienia igrzysk letnich zaproszono Leni Riefenstahl, ktra
swoim filmem Triumf woli z 1934 roku rzucia wyzwanie propagandzie Eisensteina. W nakrconym przez ni materiale z olimpiady
dramatyczne efekty wizualne gloryfikuj nazistowsk estetyk
i ukazuj nieskoczone pikno siy fizycznej.
Jeli chodzi o Leni Riefenstahl, nie byo wtpliwoci, jakiej sprawie suy i wobec kogo jest lojalna. Mniej jasne byo to w przypadku reysera, ktry zaj si olimpiad zimow: Carla Junghansa,
dawnego przyjaciela Soni Sonim.
133

Mimo swego komunistycznego rodowodu wrci ze Zwizku Radzieckiego do Berlina. eby wpuszczono go do Niemiec, musia
otwarcie wyrzec si Sowietw i ju po roku zacz krci dla nazistw filmy propagandowe. Dokumentowa zimowe igrzyska olimpijskie, pniej pomaga Riefenstahl przy letnich34.
W poowie sierpnia Niemcy mogli ju przesta udawa, e zagodnieli. Oddziaom Trupiej Gwki (SS-Totenkopfverbnde) po
cichu przydzielono zarzdzanie obozami koncentracyjnymi. W listopadzie amerykaskie i europejskie gazety zaczy informowa
o tworzeniu obozw pracy w pnocno-zachodnich Niemczech.
Sze tysicy winiw skierowano do osuszenia tysica kilometrw kwadratowych mokrade na obszarze zabjczym dla kadej
ywej istoty. Nazici utrzymywali, e to nie winiowie polityczni,
tylko kryminalici; dziennikarze zwrcili uwag, e to rozrnienie
praktycznie znikno po ostatnich zmianach w niemieckim prawie.
Podobnie jak przy budowie Kanau Biaomorskiego osuszanie bagien odbywao si bez uycia dostpnych technik inynieryjnych,
tylko za pomoc redniowiecznych metod: rowy melioracyjne i kanay kopano po prostu opatami. Podobne prace wykonywano
w obozach w caych Niemczech35.
Winiowie mieszkali tak podawaa propaganda w barakach
bez krat w oknach, otrzymywali zwikszone przydziay ywnoci
z uwagi na cik prac, a dziennikarzy zapewniali (przypuszczalnie w obecnoci stranikw), e wol by w obozie, ni siedzie
w wizieniu.
Z pierwszych artykuw na temat tych obozw wyania si obraz
pozorw surowego dobrobytu, podszytego nieokrelonym niepokojem. Ucieczki, oznajmiono reporterom, zdarzaj si rzadko, poniewa przed holendersk granic rozcigaj si miertelnie niebezpieczne mokrada. Ogrodzenie z drutu kolczastego, usiane wieami
straniczymi wyposaonymi w reflektory szperacze i karabiny maszynowe, dodatkowo utrudniao ucieczk. Jednemu z reporterw
wygld tych placwek skojarzy si z obozami z czasw pierwszej
wojny wiatowej36.
W roku 1936 historia niemieckich obozw koncentracyjnych liczya sobie ju trzy dziesiciolecia: zacza si od potwornych orodkw
134

pracy przymusowej w Afryce Poudniowo-Zachodniej, potem byy

obozy internowania, a cakiem niedawno utworzono na prb placwki w Dachau i Oranienburgu. Niemniej jednak jeszcze przez
jaki czas Niemcy pozostawali w tyle, jeli chodzi o przemys okruciestwa37.

Na pocztku lat trzydziestych z Niemiec napyway coraz straszniejsze wieci natomiast doniesienia z ZSRR byy niejednoznaczne: czasem optymistyczne, czasem wrcz przeciwnie. Na Zachd
regularnie wyciekay mroce krew w yach historie, lecz zarazem
gazety do znudzenia pisay o sowieckim cudzie gospodarczym
i marszu komunistw ku lepszej przyszoci.
Nabokov nie wierzy w nowe spoeczestwo, ktre budowano na
gruzach carskiego imperium. Od zarania swojej pisarskiej kariery
parodiowa radzieckie sny o postpie przykadem posta komisarza w Obronie uyna, uczcego dzieci w szkole socjologii, czy choby nowy wiat, ktry Hermann wyobraa sobie w Rozpaczy, gdzie
robotnik umierajcy przy maszynie zostaje natychmiast zastpiony
przez sobowtra.
W obliczu wielkiego kryzysu zapocztkowanego przez krach na
giedzie w 1929 roku wiara w kapitalizm zacza si gwatownie
kruszy i wielu Amerykanw widziao w komunizmie alternatyw38. Zachd dowiadywa si o wyrastajcych jak Sowiety dugie
i szerokie orodkach przemysowych: kopalniach w Workucie, polach naftowych w Nowej Ziemi, gruntach zotononych w Magadanie i na Koymie. Podczas gdy Nabokov postanowi, e jego noga
nie postanie w Zwizku Radzieckim, cae gromady amerykaskich
intelektualistw, studentw i reporterw byy wicej ni chtne, by
na wasne oczy ujrze przebieg radzieckiego eksperymentu.
Latem 1935 roku amerykaski krytyk Edmund Wilson dziki
grantowi przyznanemu przez fundacj imienia Guggenheima wybra si do ZSRR, gdzie chcia znale odpowied na pytanie o kryzys kapitalizmu w Stanach Zjednoczonych. Mia co prawda due
135

trudnoci z otrzymaniem wizy, ale protekcja Gorkiego otworzya

wszystkie drzwi. Wilson przyjecha do Moskwy i zatrzyma si pod
wakacyjn nieobecno Waltera Durantyego w jego mieszkaniu
(dziennikarz chtnie udostpnia lokum gociom z Zachodu)39.
Wiele osb, ktre podczas podry do Moskwy nie mogy liczy
na takie udogodnienia, byo rozczarowanych Zwizkiem Radzieckim. Na przykad E.E. Cummings, ujrzawszy na wasne oczy przygnbiajce i wszechobecne pastwo policyjne, straci ciepe uczucia
do tego modego kraju40. Za to Wilson, tak samo jak Duranty, owszem, widzia ubstwo, troski i poczucie beznadziei spoeczestwa,
co jednak nie zmienio jego generalnie pozytywnego wraenia.
Zna wady amerykaskiego kapitalizmu i uwaa, e komunizm
w wielu aspektach jest fascynujcy.
Niewiadom skali cierpienia ukrytego za fasad, chodzi na bankiety Armii Czerwonej i do teatru41. W Leningradzie (tak brzmiaa
teraz nazwa Petersburga) odwiedzi sobr witego Izaaka i Twierdz Pietropawowsk, najpewniej wic przeszed obok rodzinnego
domu Nabokova.
Chyba wyczuwa atmosfer represji, bo podczas spotkania z krytykiem D.S. Mirskim napomkn, e kraj przypomina wizienie.
Lecz swj dziennik podry po Zwizku Radzieckim, oglnie rzecz
biorc, utrzyma w duchu Durantyego. W Moskwie mia wraenie,
e znajduje si na moralnym szczycie wiata, gdzie wiato nigdy
nie ganie. Po powrocie do USA bagatelizowa w swoich wypowiedziach autorytarny klimat panujcy w Rosji i podkrela donioso
historycznego przeomu42.
Wilson nie chcia zna prawdy. Jego podr do ZSRR przypada
na ten czas, kiedy terror zdy ju pokaza cakiem nowe oblicze.
Pierwszego grudnia 1934 roku zosta zamordowany Siergiej Kirow,
jeden z pomagierw Stalina, i ta mier posuya za pretekst do
kolejnej fali procesw i egzekucji. Gdy otwarta trumna Kirowa staa w sali, w ktrej niegdy odby si proces eserowcw, aresztowano,
osdzono w niesawnych enkawudowskich trjkach i natychmiast
stracono trzydzieci sze osb.
Od chwili gdy pojawiy si pierwsze doniesienia o stalinowskiej
wielkiej czystce, emigranci na Zachodzie zaczli j porwnywa do
136

nocy dugich noy w Niemczech. Pisarz John Dos Passos powiedzia

Wilsonowi przed jego wyjazdem do ZSRR, e reakcja radzieckich
wadz jest chyba zbyt ostra. Wilson zaoponowa, twierdzc, e brutalno to spadek po imperium i z czasem osabnie43.
Mijay dni i tygodnie, przybywao informacji o kolejnych procesach i egzekucjach. Ci, ktrzy dotd potulnie powtarzali za Durantym peen uznania dla Stalina bon mot, e nie mona zrobi omletu, nie rozbijajc jajek, zaczli si zastanawia, jak daleko radziecki
przywdca posunie si w tpieniu przeciwnikw. Wedug oficjalnego stanowiska wadz radzieckich skazani brali udzia w potnym
spisku, a gwnym pomysodawc i prowodyrem tej bandy skrytobjcw i szpiegw jest Judasz Trocki. Natomiast pewien radziecki urzdnik podczas konferencji prasowej w konsulacie ZSRR
w Nowym Jorku zapewni dziennikarzy, e trudno mwi o nowej
fali terroru, poniewa nie ma ju kogo ciga44.
A jednak znajdowano kolejnych kandydatw. W nastpnych
miesicach i latach Stalin po trupach dy do ugruntowania swojej
wadzy. Wskrzesi tradycyjn rosyjsk mio do carw i wzorujc
si na niej, zbudowa kult wasnej osoby. Wielka czystka przypominaa zadawanie na olep ciosw pak. W cigu dwch najkrwawszych lat 1937 i 1938 stracono szeset siedemdziesit tysicy
ludzi, a drugie tyle uwiziono, wszystko w imi koszmarnie wypaczonej idei budowy robotniczego raju.
Zmarli nie s anonimowi. W roku 1936 w tajemniczych okolicznociach znikn Maksym Gorki. W listopadzie 1937 roku w podziemiach wizienia na ubiance rozstrzelany zosta Gleb Bokij,
komunista, ktrego imieniem nazwano parowiec przewocy
winiw na Soowki. Aleksandr Tarasow-Rodionow, ten sam, ktry w Berlinie prbowa namwi Nabokova na powrt do kraju,
aresztowany w roku 1937, wkrtce zmar w agrze. Osip Mandelsztam, starszy od Nabokova ucze gimnazjum Tieniszewa, zakoczy ycie w obozie przejciowym w roku 1938, po tym jak
omieszy Stalina w jadowitym wierszu. Historyk D.S. Mirski ktrego Nabokov na przemian wykpiwa i wychwala zosta aresztowany, gdy zbyt czsto odwiedzali go przybysze z Zachodu.
W 1939 roku zmar w GUagu.
137

Wadza przypomniaa sobie te o tych eserowcach, ktrych egzekucje wstrzymano w roku 1922. Abram Goc, gwny oskarony
w tamtym procesie, zosta rozstrzelany w 1937 roku. Przey zreszt niektre z osb odpowiedzialnych za jego losy. W 1936 stracono
Lwa Kamieniewa, ktry wpad na pomys, by ze skazanych eserowcw uczyni wiecznych zakadnikw. Gieorgij Piatakow, przewodniczcy trybunau w procesie eserowcw, oskarony o potajemn wizyt w Oslo, gdzie mia si naradza z Trockim i nazistami,
zgin w styczniu 1937 roku. W marcu zgin Nikoaj Bucharin,
przywdca niby-spontanicznych demonstracji przeciwko eserowcom. W czerwcu Nikoaja Krylenk, gwnego oskaryciela w procesie sprzed lat, w cigu dwudziestu minut osdzono, skazano i na
miejscu rozstrzelano45.

Wkrtce po zakoczeniu letnich igrzysk olimpijskich w 1936 roku

Trzecia Rzesza zawara pakt z Wochami, a kilka tygodni pniej
z Japoni. Midzynarodowa opinia publiczna zastanawiaa si ju
nie nad tym, czy wiatu grozi wojna, tylko kiedy wybuchnie.
Nabokovowie przynajmniej od roku 1930 przemyliwali nad wyjazdem z Niemiec, a przyczyn tych planw byo to samo, co kiedy
niepokoio rodzicw Swietany Siewiert: brak staych dochodw
Vladimira. Pki mieszkali w Niemczech, rodzin utrzymywaa Wiera, ktra wadaa kilkoma jzykami i znaa si na tumaczeniach
tekstw technicznych. Kiedy Wiera pracowaa, Vladimir niaczy
Dmitriego, ktrego oboje uwielbiali rozpieszcza.
Synek nie mia jeszcze roku, gdy Wierze udao si zdoby posad
w fabryce, gdzie zajmowaa si korespondencj zagraniczn. Jednake po kilku miesicach narodowi socjalici usunli z zakadu
zarwno jego ydowskich wacicieli, jak i ydowskich pracownikw. Znikna tak podana pensja. Wkrtce Wiera stracia te pozwolenie na prac by to dotkliwy cios, ktry tylko troch osabio
szczliwe zrzdzenie losu: Nabokov akurat w tym czasie odziedziczy spor sum po zmarym niemieckim krewnym46.
138

Nie byli pewni, czy chc wydawa pienidze na realizacj marzenia o przeprowadzce do Parya, gdzie jako emigranci nie mieliby
prawa do legalnej pracy. Pod koniec 1936 roku sytuacja staa si ju
bardzo napita. Nazici coraz mocniej szykanowali ydw i niektrych obcokrajowcw. Siergiej Taboricki, jeden z zabjcw ojca Nabokova, zosta podsekretarzem do spraw emigrantw w rzdzie
Hitlera; do jego obowizkw miao nalee tropienie rosyjskich ydw. We wrzeniu jego departament zacz tworzy spis wszystkich
Rosjan mieszkajcych w Niemczech47. ycie w Berlinie, dotychczas
nieprzyjemne, stao si niebezpieczne.
Nabokov znw wyjecha za granic z odczytami, majc nadziej,
e znajdzie posad wykadowcy, ktra pozwoliaby jego rodzinie na
stae opuci Niemcy. Moe Pary, gdzie Nabokov ju dwukrotnie
w cigu ostatniej dekady odnis sukcesy, kryje jakie moliwoci,
o ktrych dotd nie pomyleli? A moe Anglia lub Ameryka dadz
im niespodziewan szans?
Osiemnastego stycznia 1937 roku Nabokov wsiad do pocigu do
Belgii, wci niepewny swojego pooenia. Wiera zostaa z Dmitrim
w Berlinie u kuzynki, Anny Fejgin. W listach do ma snuje plany
o tym, e na wiosn rodzina znw bdzie w komplecie moe
w Belgii albo we Francji, albo w Anglii, albo moe u matki Nabokova w Pradze. Tak czy inaczej, czas ju by najwyszy, eby kolejny
raz wymkn si historii.

Rozdzia VII

Pieko

Bdc w Londynie i Paryu, Nabokov codziennie pisa do Wiery ,

1

ktra zostaa w Niemczech. Okazao si, e za granic zdoby ju

sobie niejak renom jako pisarz; nie byo tylko na razie jasne, czy
taka sawa przeoy si na jakie stae zajcie. Na odczyty przybywali liczni suchacze, widzia wrd nich wiele znajomych twarzy:
Iwana Bunina, krytyka Marka Adanowa, a take swojego paryskiego mentora, Wadysawa Chodasiewicza wszyscy oni w ten czy
inny sposb doceniali talent Sirina.
Byy te postacie nie cakiem znajome, ale i niezupenie obce. Na
przykad matka z crk, z ktrymi poprzedniego roku pi herbat;
tym razem zaprosiy Nabokova i Fondaminskiego na kolacj. Pisarz
ju przy poprzednim spotkaniu zrozumia, e matka prbuje z nim
wyswata crk, mimo to przyj zaproszenie.
Owa crka, Irina Guadanini, mieszkaa kiedy w Petersburgu,
bya sze lat modsza od Nabokova i wedle sw Adanowa cieszya si opini uwodzicielki. Podobnie jak tylu innych biaych
emigrantw z Rosji naleaa do warstwy spoecznej dotkliwie dowiadczonej przez histori takiej, w ktrej nikogo nie dziwio, e
dziewczyna zajmuje si i strzyeniem pudli, i pisaniem wierszy. Jej
rodzice, podobnie jak Nabokowowie, byli ludmi wyksztaconymi
i wysoko postawionymi; zaszczepili dzieciom ideay stronnictwa
kadetw, a jedyn nagrod, ktr za to otrzymali po rewolucji, okazay si wygnanie i mier.
Irina, popularna w towarzystwie rozwdka, bya pikna i wadaa kilkoma jzykami. Tak samo jak Wiera, zachwycaa si poezj Sirina. W przeciwiestwie do Wiery nie musiaa si obawia
140

aresztowania i innych szykan. Nie znalaza si w puapce kraju

ogarnitego szalestwem. Nie miaa malutkiego syna, ktrego los
zalea od tego, jak skutecznie ojciec potrafi przetwarza sowa na
pienidze. W cigu tygodnia po paryskim odczycie Nabokov widzia si z ni trzykrotnie. Chodzili do kina, na kaw, zostali kochankami2.
Wiera przypomniaa Vladimirowi w licie, e obieca matce przywie do Pragi Dmitriego. Mia ju trzy latka, a Jelena Nabokowa
jeszcze ani razu nie widziaa wnuka. Nabokov jednak nie chcia
wybiera si na wschd. Baga Wier, eby przyjechaa do niego na
poudnie Francji. Nie mia zamiaru pisa do ony utkn w Czechosowacji. Wiera nie zgadzaa si na jego wci nowe plany, sprzeciwiajc si na kadym kroku.
Napisaa mu o pogoskach, ktre kryy na temat jego i Iriny.
Odpowiedzia, e to plotki, nic wicej. Przytoczy nazwisko jeszcze
innej kobiety, ktr te czono z jego osob jak gdyby poszerzajc
zakres plotki, mg uczyni j mniej prawdziw czy wiarygodn.
Zagrozi Wierze, e przepuci pienidze (ktrych, przypomnia jej,
tak im brakowao) na przyjazd do Berlina3, eby si z ni zobaczy.
Nie jest jasne, kto paci za kino i lokale, gdy spotyka si z Irin.
Nabokov uwaa i nawet chwali si tym kochance e jego
maestwo jest bardzo udane, ale romansu zakoczy nie zamierza. W lutym zachorowa na uszczyc; potajemny romans, kiedy
czowiek wci si drapie, ma upie i schodzi mu skra4, wymaga
duego zaufania, a jednak Nabokov, mimo tych wszystkich objaww i mimo niewesoych widokw na przyszo, spotyka si z Irin przez par miesicy. Podczas prywatnego odczytu w mieszkaniu
Fondaminskich, gdy mwi o pogarszajcych si warunkach
w Niemczech, siedziaa koo niego. Moe czu ulg zwiza si
z kim, czyj osobisty dramat tkwi bezpiecznie w przeszoci, komu
nic nie grozio tu i teraz; z kim, wobec kogo nie mia zobowiza.
Zamieszkiwa teraz dwa rne wiaty, jakie ju od pewnego czasu opisywa w swojej prozie. W jednym z nich by pisarzem, ktrego dziea wszdzie budziy zachwyt, podczas wieczorkw umiecha si, wylewnie ciska donie i uprzejmie konwersowa ze
suchaczami. Pewnego razu, gdy w ostatniej chwili okazao si, e
141

wystpi zamiast innego powieciopisarza, wygosi odczyt do niewielkiego grona, w ktrym znaleli si byy premier rosyjskiego
Rzdu Tymczasowego Aleksandr Kierenski, wgierska druyna futbolowa i James Joyce5.
W drugim wiecie rzdzia twarda rzeczywisto. Przyjechawszy
do Anglii, wygasza po rosyjsku odczyty, eby zwrciy mu si
koszty tej podry. Nawet z pomoc znajomych nie znalaz posady
na adnej angielskiej uczelni. Jego brak zaangaowania politycznego i obojtno w kwestiach religijnych zniechcay do wsplnoty
prawosawne i grupy prowadzce dziaalno antybolszewick6.
Cho w talent Nabokova nikt nie wtpi, pisarz rwnie atwo jak
zdobywa przyjaci, robi sobie te wrogw, a niektrych odstrcza
jego kostyczny humor.
Wyjazd do Anglii nie by sukcesem finansowym, acz nie poszed
te cakiem na marne. Udao si zakoczy przygotowania do publikacji angielskiego przekadu Rozpaczy. W Cambridge Nabokov
odwiedzi swojego opiekuna z czasw studenckich. Odczyty cieszyy si nadspodziewan popularnoci i pisarz wrci do Francji
z pewnym zapasem pienidzy.
Nie wszystko ukadao si po jego myli. Jakby mao byo trosk
z powodu grocej wojny, cikiej sytuacji Wiery i Dmitriego w Niemczech, dokuczliwej choroby skry i potajemnych spotka z kochank, do tego wszystkiego doszy problemy z paszportem. Nabokov
nie mia obywatelstwa ani radzieckiego, ani niemieckiego. Formalnie
by apatryd. Emigranci rosyjscy posiadali tylko niewiele warte zielone paszporty nansenowskie, ktre potwierdzay ich status byych
obywateli imperium carskiego. Takie dokumenty wydano uchodcom rosyjskim po rewolucji, a take setkom tysicy Ormian, ktrzy
uciekli przed rzeziami z rk Turkw po roku 1915. Wikszo paszportw nansenowskich trzeba byo co roku odnawia. Cho nie daway pozwolenia na prac i nie wizay si z adnymi przywilejami
poza prawem tymczasowego pobytu, to przynajmniej chroniy
przed deportacj.
Nabokov znalaz si w Paryu z paszportem, ktrego wano
wygasa, a odnowi mg go tylko po powrocie do Niemiec, czego
za wszelk cen chcia unikn. Francuski urzdnik, ktry zawieru142

szy podanie Nabokova o nowe dokumenty, dla artu uda, e chce

wyrzuci stary paszport przez okno. Nabokov, ktry par lat wczeniej dowid, e umie dochodzi sprawiedliwoci przy uyciu pici, musia powcign gniew. Status bezpastwowca oznacza nie
tylko to, e czowiek nie mia ojczyzny, skazywa go take na ask
i nieask byle biurokraty.

rodowisko emigrantw w Paryu dobrze wiedziao o romansie

Nabokova. W kwietniu Wiera dostaa do rki potwierdzenie podejrze, ktre jej m wczeniej prbowa zby drwin anonimowy
czterostronicowy list opisujcy zwizek Iriny Guadanini z nowym
kochankiem. Jeli co mogo ycie Wiery w Berlinie uczyni jeszcze
bardziej przygnbiajcym, to wanie dowd, e m rzeczywicie
j zdradza i nie dalej jak tydzie wczeniej j okama. Ale nie miaa czasu na zamartwianie si: musiaa wraz z Dmitrim czym prdzej
uciec z Niemiec.
W trakcie przygotowa do wyjazdu odwiedzi j Iwan Szachowskoj, szwagier Nikoaja Nabokowa. Gdy spyta, czemu Wiera szykuje si do podry, wyjania, e do przeprowadzki skoniy j przeladowania ydw. Szachowskoj, ktry by popem, odpowiedzia
podobno, e powinna zosta i cierpie7.
Takie dobre rady mogyby znale posuch u niektrych bliskich
Nabokova, lecz Wiera ktra, przypomnijmy, kiedy nawet braa
udzia w planowaniu zabjstwa politycznego nie zamierzaa by
mczennic ani naraa syna na okrutne wybryki historii. W obliczu coraz niebezpieczniejszej sytuacji w Niemczech i niewiernoci
ma we Francji podja decyzj. Napisaa do Nabokova, e natychmiast wyjeda do Parya. eby nie by obcieniem dla Ilii
Fondaminskiego, zatrzyma si u swojej siostry Soni. Decyzja jest
ostateczna.
A jednak nie uwaaa tego rozwizania za najlepsze. Wprawdzie
Sonia mieszkaa w Paryu od paru adnych lat i orientowaa si
we wszystkim lepiej ni Vladimir czy Wiera, ale Nabokovowie nie
143

przepadali za ni. Miaa przesadne poczucie wasnej wartoci

i umiaa by rwnie uparta jak Wiera.
Gorzka prawda bya taka, e maestwo adnej z trzech sistr
Sonim nie wydawao si w tym momencie zbyt udane. Nabokov
nie mia pracy ani perspektyw i by za granic z kochank. M
Leny, rosyjski ksi, jeszcze przed lubem trafi do wizienia za
faszowanie czekw, o czym pisano w gazetach. Lena miaa go niebawem rzuci. Sonia w 1932 roku wysza za Maxa Berlsteina, austriackiego yda; w maestwie przestao si ukada ju po omiu
miesicach i Sonia chciaa si rozwie. Mieszkaa w hotelu i miaa,
zdaje si, licznych przyjaci8. Ale przynajmniej nie wypara si pochodzenia, w przeciwiestwie do Leny, ktra ku przeraeniu Wiery przesza na katolicyzm. Oglnie rzecz biorc, styl ycia obu
sistr nie znajdowa akceptacji Wiery. Plan zatrzymania si u Soni
wiadczy wic o tym, jak bardzo bya zdesperowana.
Nabokovowi nie umiechaa si perspektywa ony i kochanki
przebywajcych w tym samym miecie. Cho na bieco korespondowa z Wier, uzgadniajc, gdzie si spotkaj i gdzie potem zamieszkaj, ton listw sta si napity. Wiera ponownie spytaa o Irin. Chciaa wiedzie, czemu akurat o tej kobiecie Nabokov nie mwi
z cit ironi, jak charakteryzowa wszystkie osoby napotkane
w Paryu.
W pierwszym tygodniu maja Wiera z Dmitrim opucili Berlin
i udali si do Pragi. Vladimir zdoby konieczne dokumenty i dwa
tygodnie pniej do nich doczy, przejechawszy przez Szwajcari
i Austri, by omin Niemcy. Spotkanie przebiego nie bez zgrzytw.
Wiera bya przygnbiona i dokucza jej reumatyzm. Matka Nabokova podupada na zdrowiu. Vladimir wci pisa do Iriny, ktrej poda tajny adres zwrotny.
Po ponad miesicu spdzonym w Czechosowacji Vladimir z on
i synem wyruszyli do Francji. Jelena ze suc Jewgieni Hofeld,
crkami, ich mami i szecioletnim Rostisawem zostali. Tym razem
przy rozstaniu nie byo ju nawet mowy o ewentualnym powrocie
matki do Berlina.
W Paryu Vladimir zamieszka u Fondaminskiego, a Viera z Dmitrim zatrzymali si u przyjaci. Z pocztkiem lipca pojechali na
144

poudnie, do Cannes, gdzie romans wyszed na jaw. Nabokov

wszystko szczerze wyzna i obieca, e przestanie pisa do Iriny.
W jednej z ostrych ktni Wiera powiedziaa mowi tak przynajmniej pniej utrzymywaa eby odszed do Iriny, jeli j kocha.
Vladimir nie dotrzyma sowa i dalej korespondowa z Irin, ktra
pewnego dnia przyjechaa do Cannes i spotkaa si z kochankiem
na play9.
Jakby jednej takiej fatalnej sytuacji byo mao, za oceanem rozgrywa si uderzajco podobny dramat, z Nikoajem Nabokowem kuzynem Vladimira i kompozytorem w roli gwnej: odnoszcy sukcesy artysta pozbawiony ojczyzny, upodobanie do flirtu, ona, syn,
kochanka. Rwnie sztampowej fabuy Nabokov nie wczyby do
swojej prozy; musiaby j najpierw okrasi czym przeraajcym
(morderstwem, szalestwem albo skrzydlatym stworem). Jednak
Natalia ktra podobnie jak Wiera dobrze wiedziaa o romansie
ma i bez tego miaa ju do. Zoya pozew rozwodowy i zostawia Nikoaja studentkom, dla ktrych zniszczy on swoje maestwo. Kompozytor przey zaamanie i trafi do szpitala psychiatrycznego10. Choroba psychiczna, ktra wkrtce miaa sta si
dominujcym motywem twrczoci Nabokova, na razie pojawia
si w jego rodzinie.
Rwnie Vladimir, nie chcc si rozsta z Wier i nie umiejc przesta myle o Irinie, z trudem pozostawa przy zdrowych zmysach.
Przeywa najgorszy okres od czasu mierci ojca, lecz temu kryzysowi by winien on i tylko on. Ostatecznie da sobie rad: zakoczy
romans i wrci do pracy nad Darem11.
Pierwszy odcinek powieci, opowiadajcy o modym rosyjskim
poecie, ktry prbuje si odnale w Berlinie lat dwudziestych, ukaza si ju jaki czas wczeniej w czasopimie Fondaminskiego.
W kolejnych rozdziaach bohater, imieniem Fiodor, zastanawia si
nad napisaniem biografii swojego ojca zesanego na Syberi w 1919
roku. Za bardzo go jednak przytacza monumentalny yciorys ojca.
Po kilku nieudanych prbach poznaje Zin, pikn emigrantk
z Rosji, p-ydwk, ktrej podoba si jego twrczo. Zrozumiawszy, e jego prawdziwym marzeniem jest opisanie ycia rewolucjonisty Nikoaja Czernyszewskiego, Fiodor powica ca energi
145

temu przedsiwziciu: tworzy biografi t wanie, ktr Nabokov

opracowa kilka lat wczeniej.
Gdy ksika o patronie rosyjskiego ruchu rewolucyjnego zostaje
opublikowana, na Fiodora spada fala krytyki. Prawdziwy Czernyszewski, jak wiadomo, przey upozorowan egzekucj, a potem
zesano go do agru. W wiecie powieci Dar jego losy potoczyy si
inaczej: egzekucj wykonano naprawd, za to Fiodor, piszc biografi rewolucjonisty, zmyla dwie dodatkowe dekady jego nieszczsnego, spodlonego ycia.
Zatem fikcja, ktr tworzy Fiodor w wiecie Daru, odpowiada
prawdzie w naszym wiecie. Fiodor wyobraa sobie to, co Nabokov
wiedzia: reszta ycia Czernyszewskiego to historia dla tych, ktrzy wol w nim widzie prawdziwego czowieka zamanego przeladowaniami politycznymi, a nie wyidealizowany symbol.
Opisujc losy Fiodora, Nabokov sportretowa te wiatek rosyjskich emigrantw i emigracyjnych krytykw. Zdoby si na gest
miosierdzia wobec tego rodowiska: mimo e powie Fiodora potpiono, jego talent spotka si z uznaniem. Lecz nawet najboleniejsza krytyka nie moe ju zrani modego pisarza pozna Zin
i wykorzysta swj dar.
W lipcu, gdy Nabokovowie przyjechali do Cannes, rozdzia drugi Daru by ju skoczony, ale jeszcze niezredagowany. Dlatego Vladimir zamiast drugiego wysa do Parya rozdzia czwarty, czyli
biografi Czernyszewskiego12.
Przesyk odebra kolega Fondaminskiego13, ktry odmwi publikowania powieci bez zachowania kolejnoci rozdziaw i zayczy sobie najpierw rozdziau drugiego. Potem przeczyta to, co ju
dosta, i wosy stany mu dba. Nie ma mowy odpisa o publikacji rozdziau czwartego, ani teraz, ani w pniejszym terminie.
Dla redaktorw Sowriemiennych zapiskw Czernyszewski by
legend, mczennikiem, ktremu skradziono ycie i ktry powici
wszystko w imi ideaw i ojczyzny. Walczy o wyzwolenie chopw
paszczynianych, wspiera wielu utalentowanych rosyjskich pisarzy, za swoje przekonania trafi do aresztu, przey upozorowan egzekucj, agier i zesanie. A Nabokov zdaniem redaktorw
mimo wielkiego talentu i moliwoci, w przeciwiestwie do Czer146

nyszewskiego nie podj ryzyka dla ojczyzny, nie zaj stanowiska

politycznego, nie zaangaowa si nawet w aden ruch literacki
z wyjtkiem uczestniczenia w spotkaniach pisarzy, ktrzy tak jak
on oddalali si coraz bardziej od burzliwych biecych wydarze.
Biografia Czernyszewskiego bya co prawda bardzo skrupulatna
w warstwie faktograficznej, lecz skupienie si autora na niepowodzeniach rewolucjonisty, bezlitosne tropienie jego maoci i saboci
to wszystko miao posmak szyderstwa.
Co zrobi Nabokov, zrozumiawszy, e uczyni afront jednemu ze
swoich najbardziej godnych zaufania chlebodawcw, i to w momencie, gdy rozpaczliwie potrzebowa dochodw? Mimo to odpisa, e nie ustpi. Jeli Sowriemiennyje zapiski nie zamieszcz
rozdziau czwartego Daru, to nie przyle ju ani jednego fragmentu
powieci. Doda, e podejmuje t decyzj z cikim sercem, bo zawsze ceni czasopismo za niezaleno i otwarto na rne pogldy
polityczne i style literackie. Ale nie zmieni w tej powieci ani sowa,
nie wykreli ani linijki14.
Klincz trwa dwa tygodnie. Nabokov broni przegranej pozycji,
mimo e nie sta go byo na unoszenie si dum. Czy sam to wreszcie zrozumia, czy przekonaa go Wiera, grunt, e ostatecznie wysa
do Parya rozdzia drugi. Nie mia pracy, rozsta si z kochank, zrujnowa sobie maestwo, a teraz jeszcze jego arcydzieo miao trafi
pod cenzorskie noyce. Zalegy rozdzia trafi do redaktorw w ostatniej chwili przed wysaniem numeru pisma do drukarni15.

Podczas gdy Nabokov do spki ze swoimi redaktorami przerabia dziewitnastowieczn histori Rosji, dwudziestowieczna Rosja
przeywaa kolejn fal stalinowskich czystek. Zagraniczni korespondenci otrzymywali zaskakujco duo rzetelnych informacji
prosto z oficjalnych radzieckich rde, ktre kady kolejny proces
polityczny ogaszay zwycistwem klasy robotniczej nawet wtedy,
gdy czystka obja samo Biuro Prasowe. Reporter New York Timesa wymienia grupy, ktre wyeliminowano w cigu ostatniego
147

roku: od bohaterw rewolucji padziernikowej przez generaw

Armii Czerwonej, szefw NKWD, wysokich urzdnikw z ministerstwa spraw zagranicznych, sekretarzy partii w caym kraju, kierownictwo Komsomou, a po dyrektorw kochozw i tysice pracownikw administracji kolei. Czystki, pisa w dziennikarz, stay si
tak powszechne, e wrogw ludu zaczto tropi ju nawet w szeregach kucharzy i pielgniarek. W depeszy z padziernika 1937 roku
donoszono, e kierownik moskiewskiego zoo zosta oskarony o kontakty ze szpiegami, puszczanie w parku gonej muzyki i karmienie
borsukw kiebas ze strychnin16.
Prokuratorzy oskarali lekarzy, e sabotuj rewolucj, wstrzykujc pacjentom krtki kiy. Zwykli ludzie na ulicy pono konspirowali
wesp z zagranicznymi zabjcami, szpiegami i strzelcami wyborowymi. Niejeden wierny komunista okazywa si kretem od
dziesicioleci dziaajcym na szkod rewolucji.
Czystki objy tak szerokie krgi, e ich zasadno w kocu staa
si wtpliwa. Czemu jednak oskareni wrd nich nawet najwysi
radzieccy dygnitarze sami publicznie wyznawali winy? Lewicowcy i ci, ktrzy upatrywali w ZSRR sojusznika przeciw coraz silniejszym Niemcom, ywili rozpaczliw nadziej, e jest jakie usprawiedliwienie tego przybierajcego na sile koszmaru.
rodowisko rosyjskiej emigracji lepiej ni ktokolwiek wiedziao,
co si wici, gwnie dlatego, e nie wszystkie aresztowania koczyy si egzekucj lub zesaniem. Obcokrajowcw, ktrych oskarano, czasem zwalniano bez procesu lub skazywano na niewielkie
wyroki. Po wydostaniu si z ZSRR opowiadali o sfabrykowanych
oskareniach, opisywali przesuchania, wymuszanie zezna i egzekucje17.
Cz osb ze rodowiska Nabokova angaowaa si politycznie. Na przykad Aleksandr Kierenski w Paryu regularnie wydawa owiadczenia w imieniu Rosjan o antyradzieckich pogldach.
W odpowiedzi na rosnce zaniepokojenie sytuacj w pastwie
sowieckim i agresywnoci Trzeciej Rzeszy wygosi w USA cykl
wykadw. Ostrzyony na jea i z monoklem w zotej oprawce, dowodzi istnienia zasadniczych podobiestw czcych Hitlera i Stalina i przekonywa, e nie naley si zastanawia nad wyborem
148

midzy faszyzmem a komunizmem, tylko obra drog demokracji.

Przewidywa (niezmiennie od ponad dziesiciu lat), e take w Rosji kiedy nastanie demokracja. Spytany o konkretn dat, wymigiwa si, mwic, e nie jest prorokiem i e Rosjanie mog poczu
smak wolnoci rwnie dobrze za cztery miesice, jak za cztery lata.
W listopadzie Kierenski star si ostro z ojcem Coughlinem, katolickim ksidzem i osobowoci radiow w USA, ktry win za rosyjsk rewolucj obarcza spisek ydowskich dziaaczy politycznych i bankierw18.
W Rosji wiedziano o czystkach zarwno wicej, jak i mniej ni za
granic. Z jednej strony prasa nie analizowaa dowodw na kolejne spiski fabrykowanych przez Stalina i tajn policj. Z drugiej za
gdziekolwiek spojrze, wida byo skal i absurdalno czystek.
Dygnitarz, ktremu po poudniu oddawano honory, ju wieczorem
mg zosta aresztowany. Obywatele radzieccy, obawiajc si, e
zostan powizani z kim, kto popad w nieask, prdko si nauczyli nie pyta o przyjaci i znajomych, ktrzy zniknli19.
W Rostowie nad Donem na poudniu kraju nawet dziewitnastoletni Aleksander Soenicyn i jego koledzy sami gorliwi komunici
doskonale wiedzieli, czemu su procesy pokazowe20, i win za
wszystkie problemy Rosji zrzucali na Stalina. Gdyby tylko rewolucja
nie zboczya ze szlaku wytyczonego przez Lenina rozumowali
kraj nie zaznaby takich cierpie. Ale szczerze mona byo o tym
rozmawia tylko w krgu zaufanych przyjaci.
Pod koniec lat trzydziestych europejska i amerykaska lewica,
kibice sowieckiego postpu i sympatycy tamtejszej partii komunistycznej, w obliczu dowodw musieli przyzna tak jak nawet najwiksi zeloci bolszewizmu w Rosji e system uleg wypaczeniu.
Edmund Wilson po swojej ekspedycji do ZSRR wyda w 1936 roku
ksik Travels in Two Democracies (Podre po dwch demokracjach). Jego krytyczne spostrzeenia nie zjednay mu w tym kraju
przychylnoci i wprawiy w zakopotanie Waltera Durantyego
aczkolwiek radzieccy dygnitarze powinni by mu raczej wdziczni: co prawda napisa troch niepochlebnych rzeczy, ale postawi
sobie granic i nie obwieci, e Zwizek Radziecki sta si pastwem
totalitarnym.
149

W Europie zapanowao przewiadczenie, e istnieje wybr tylko

midzy dwoma modelami pastwa: nazistowskim i sowieckim
(cho przez jaki czas zwolennikw miaa te polityka Mussoliniego). W czerwcu 1936 roku Francja wykonaa skrt w lewo na prezydenta zosta wybrany Lon Blum, pierwszy socjalista (i pierwszy
yd) piastujcy ten urzd.
Nabokov sprowadzi si do Francji w poowie rocznego okresu
prezydentury Bluma, podczas ktrej toczya si walka o prawa rozgoryczonych robotnikw. Francuscy konserwatyci rozgrywali
uprzedzenia rasowe i polityczne za pomoc takich hase jak Lepszy
Hitler ni Blum. Cho prezydent by urodzony we Francji, jeden
z deputowanych Zgromadzenia Narodowego zasugerowa, e Blum
nie jest prawdziwym Francuzem, tylko subtelnym talmudyst. Natomiast Trocki, wydalony z ZSRR przez Stalina, grzmia z Meksyku,
e Blum ma nie do rewolucyjne przekonania. Nazwa go wrcz
francuskim Kierenskim21.
Zanim Nabokov ostatecznie zerwa z kochank, Lon Blum
ustpi z urzdu pod presj gospodarcz i polityczn. Lewicujcy
pisarze w caej Europie zaczli wreszcie otwarcie potpia Zwizek Radziecki. Andr Gide w opublikowanym w 1936 roku Powrocie z ZSRR opisa ze szczegami, jak amie si prawa czowieka w tym kraju. Edmund Wilson rok po wygoszeniu opinii, e
Zwizek Radziecki znajduje si na moralnym szczycie wiata,
rwnie przyzna, e sowiecka praworzdno to bujda. Zasili
szeregi komunizujcych pisarzy, ktrzy uwaali Stalina za kamc i ajdaka22.
Tacy literaci jak John Dos Passos czy E.E. Cummings, dziki temu,
e widzieli na wasne oczy, co si dzieje w Zwizku Radzieckim,
mogli zrewidowa swoje yczliwe uczucia do tego kraju. Co innego
Nabokov on nie mia czego rewidowa, bo nigdy nie powiedzia
ani jednego przychylnego sowa o Sowietach. Od dwudziestu lat
nie ustpi ani na werszek w swoich pogldach na legalno bolszewickiej wadzy. Wyznawa te same ideay co ojciec, cho w odrnieniu od W.D. Nabokowa trzyma si z dala od politycznych
bojw i nigdy nie zaprzg swojego pisarstwa w sub adnej
partii.
150

W czasie pobytu w Anglii na pocztku 1937 roku odwiedzi

swoj uczelni w Cambridge i zjad lunch z koleg z roku, ktry za
czasw studenckich wielbi bolszewikw. Nabokov z gry wiedzia,
jak potoczy si rozmowa: kolega prbowa z chirurgiczn precyzj
oddzieli Stalina od Lenina, wspczu ofiarom ostatnich czystek,
cho wczeniej, w czasach Lenina, nie sysza chru jkw dochodzcych z obozu przymusowej pracy w Soowkach albo z lochw
ubianki23.
Gdyby wszyscy pisarze stanli przed wyborem, czy chc reformowa literatur, czy spoeczestwo, Nabokov bez wahania przystaby do pierwszego obozu. A jednak w Darze udao mu si znale
ponad t alternatyw. Posugujc si nowatorsk form, zgbi korzenie rosyjskiej tradycji rewolucyjnej i pokaza jeden ze skutkw
tego dziedzictwa w dwudziestym wieku: spoeczno rosyjskich
emigrantw.
Uniemiertelni te wiat rosyjskiej emigracji w Berlinie wiat,
ktry w zasadzie przesta istnie, zanim powie bya gotowa. Emigranci wcale nie byli mu wdziczni za ten portret ani tym bardziej
za gloryfikacj genialnego gwnego bohatera, w ktrym widziano
alter ego autora.
Gieorgij Adamowicz, krytyk, ktrego Vladimir szczeglnie nie
cierpia, by w powieci atwy do rozpoznania, nawet pod pseudonimem. Nabokov na zarzuty o zoliwe obraanie kolegw po
pirze odpowiedzia, e jeli si tworzy niemierteln literatur
i zajdzie konieczno zabrania w podr, cakiem za darmo wspczesnych, ktrzy w przeciwnym razie zostaliby zapomniani przez
histori, to tacy pasaerowie nie powinni si skary24.
Poczyna wic sobie z rodakami tak, jak bohater Daru, Fiodor,
z postaci Czernyszewskiego. Nie stronic od opisywania ludzkich
saboci, uwieczni berliski wiatek emigrantw, ktry w przeciwnym razie mgby zosta zredukowany do sentymentalnej hagiografii. Pisa o tych ludziach bez nostalgii, ale przynajmniej uchroni
ich od zniknicia bez ladu.

151

We wrzeniu 1937 roku w Berlinie Hitler z Mussolinim w obecnoci milionowego tumu ogosili sojusz. Dwa miesice pniej w Monachium otwarto wystaw Wieczny yd. Tytu, bdcy niemieckim
wariantem motywu yda wiecznego tuacza, umacnia stereotyp
wszechobecnej, niemiertelnej istoty, sama za wystawa powstaa
w odpowiedzi na nowojorsk wystaw Wieczna droga, powicon historii przeladowa ydw25 ukazywaa ich jako ras dzierc ster bolszewickiej rewolucji i zagraajc wiatu.
Rwnoczenie partia nazistowska wydaa ksik, rwnie zatytuowan Wieczny yd, ukazujc mieszkacw dzielnic ydowskich, ktrzy jakoby pord smrodu i stert brudu zajmowali si
dziaalnoci przestpcz, a zarazem wykorzystywali kolorowy
wiat perwersji, by niepokoi i niewoli nie-ydw. Nazistowska
propaganda gloryfikujca aryjskie cnoty ustpia miejsca prbom
wywoania fali antysemityzmu wystarczajco silnej, eby przeoya si na dziaanie. Wystaw potpiono w Europie i Ameryce, ale
w Berlinie obejrzao j setki tysicy ludzi, a potem odbya podr po
caych Niemczech i do Austrii26.
Pewne wtki wystawy kojarz si z Agasfierem, napisan przez
Nabokova czternacie lat wczeniej interpretacj legendy o wiecznym tuaczu, tyle e przywouj stereotyp w znacznie bardziej prymitywnym stylu. Typowy yd to w nazistowskiej propagandzie od
ponad tysica lat zwiastun politycznego zamtu i lubieny handlarz
zepsuciem. Dwudziestotrzyletni Nabokov da zdroonemu wdrowcowi szans na zbawienie i mio Niemcy za przekonywali, e ydzi to uomna rasa, ktra nie dostpi zbawienia i zagraa
caemu wiatu.
W latach dwudziestych Nabokov chtnie robi uytek ze stereotypw kulturowych. Na jesieni roku 1937 sprawy przedstawiay si
inaczej. Fiodor w Darze, z pocztku rozdraniony argumentami
Ziny, stopniowo zmienia swoj postaw: jego obojtno na antysemityzm ustpuje miejsca gbokiej wraliwoci, a potem wstydowi, e wczeniej nie reagowa na wrogie uwagi przyjaci i zna152

jomych pod adresem ydw 27. Nabokov opisa ewolucj

wasnych pogldw. Od dziesiciu lat by onaty z kobiet niekryjc swojego ydowskiego pochodzenia, mia z ni trzyletniego
syna, ktry mg si sta ofiar bezbrzenej nienawici.
Z kocem 1937 roku nienawi do ydw w Niemczech przybraa now form. Zaczto rozbudowywa sie obozw koncentracyjnych budynki w Dachau, mogce pomieci cztery tysice osiemset winiw, zostay rozebrane i zastpione wikszymi. Na lesistych
wzgrzach w Buchenwaldzie pod Weimarem otwarto cakiem now
placwk. Winiw wysyano te do Sachsenhausen na przedmieciu Oranienburga28.
Echa niemieckiego koszmaru mona odnale w prozie Nabokova. Na przykad w napisanym latem tego roku opowiadaniu Obok,
jezioro, zamek widmo okruciestwa materializuje si w postaci prawdziwego rozlewu krwi. Rosjanin, ktry na balu dobroczynnym wygra wycieczk turystyczn, trafia na wie wraz z grup Niemcw.
Towarzysze wdrwki okazuj si prostakami, lecz bohater wierzy,
e wyjazd przyniesie jak mi niespodziank. Niemcy zmuszaj
go, by razem z nimi piewa zuchowate piosenki o beztroskiej wczdze, a on mimo wszystko widzi wiat na swj sposb. W pewnej
chwili spostrzega rajski krajobraz z jeziorem, w ktrym odbijaj
si chmury, i zamkiem na drugim brzegu a zaraz potem znajduje
dom z pokojem do wynajcia, skd wida ten pejza. Postanawia
spdzi tam reszt ycia.
Niemcy wcale nie chc go puci. Zmuszaj go do wsplnego
powrotu i ju w pocigu zaczynaj torturowa: kopi buciorami,
kalecz korkocigiem i bij sporzdzonym naprdce typowo rosyjskim knutem. Bohater uchodzi z yciem, lecz nie chce czy nie umie
opowiedzie, co dziao si dalej. Po powrocie prosi szefa o zwolnienie z pracy, mwic, e nie ma ju siy by czowiekiem. Szef (i zarazem narrator opowiadania) spenia jego prob.
Opowiadanie Obok, jezioro, zamek powstao, gdy Nabokov by
z Wier i Dmitrim w Marienbadzie w Czechosowacji. Dosownie
kilka kilometrw dalej zaczynay si ju Niemcy, ale Nabokovowie
byli bezpieczni. Jak dugo reszta Europy miaa pozosta bezpieczna?
Tego nikt nie wiedzia. Antysemityzm i agresja nazistw zdyy si
153

ju wyla poza granic Niemiec: w marcu 1938 roku w Wiedniu

przeprowadzono zamach stanu, po czym Trzecia Rzesza dokonaa
aneksji Austrii, ktr opucio sto osiemdziesit pi tysicy obywateli, wrd nich Sigmund Freud.
Kilka dni pniej Franklin Delano Roosevelt zaproponowa zorganizowanie konferencji w sprawie ydowskich uchodcw. W lipcu we francuskim vian-les-Bains nad Jeziorem Genewskim zebrali si przedstawiciele trzydziestu dwch pastw. Hitler wyrazi
nadziej, e przywdcy, ktrzy okazali tak wielkie wspczucie dla
tych kryminalistw wreszcie co w tej sprawie zrobi. Z wielk
chci odele im niemieckich ydw, nawet jeli zajdzie potrzeba
luksusowymi statkami pasaerskimi29.
Cz osb rozumiaa, jak wanym wydarzeniem bdzie konferencja. Czwartego lipca, dwa dni przed jej rozpoczciem, korespondentka New York Timesa Anne OHare McCormick zaapelowaa
do czonkw amerykaskiej delegacji, by zdali sobie spraw, co si
dzieje. Czy Ameryce nie bdzie wstyd pisaa jeli pozwoli Trzeciej Rzeszy prowadzi polityk eksterminacji, jeli dopuci, by fanatyzm jednego czowieka zatriumfowa nad rozsdkiem, jeli nie
sprzeciwi si barbarzystwu? Zapewniaa, e wcale nie chodzi
o gotowo do zbrojnej interwencji wystarczy udzieli schronienia
przeladowanym. To bdzie, konkludowaa, sprawdzian naszej
cywilizacji30.
I cywilizacja sprawdzian oblaa. USA przez pewien czas przyjmoway ydowskich uchodcw, ale gdy ich liczba osigna roczny
kontyngent przyj imigrantw wynoszcy dwadziecia pi tysicy, Departament Stanu w obawie przed napywem anarchistw
ograniczy liczb wpuszczanych ydw, tak e mogli stanowi tylko
niewielki uamek wszystkich osb otrzymujcych wizy wjazdowe31.
Heinrich Rothmund, przedstawiciel Szwajcarii, tumaczy w vian,
e jego kraj boi si zalewu niepodanych ydowskich uchodcw.
Przedstawiciel Argentyny roztoczy barwn wizj korzyci, ktre
przynosi napyw uchodcw a nastpnie, zaraz po zakoczeniu
konferencji, Argentyna przyja ustaw ograniczajc imigracj
i dajc pierwszestwo imigrantom skonnym do asymilacji. Podczas gdy uczestnicy konferencji przerzucali si kwesti schronienia
154

dla uchodcw jak gorcym ziemniakiem, grupa austriackich ydw utkna na statku porodku Dunaju, bo ani Czechosowacja,
ani Wgry nie chciay ich przyj. Jedna jedyna Dominikana ogosia, e jej granice pozostaj otwarte dla uchodcw32.
Niemcy ze zoliw satysfakcj i makiaweliczn trafnoci obwieciy, e oto reszta wiata chtnie krytykuje Trzeci Rzesz, cho
wcale si nie wyrywa do rozwizania wasnych problemw z ydowskimi uchodcami. Konferencja w vian, zamiast znale rozwizanie, jeszcze pogorszya sytuacj33.
To wiadome odgradzanie si zachodnich demokracji od okruciestwa Trzeciej Rzeszy miao konsekwencje tak w Niemczech, jak
w innych krajach. Krtko po powrocie Nabokovw do Parya
(wczeniej przez rok mieszkali na poudniu Francji) Herschel
Grynszpan, siedemnastoletni yd, strzeli do Ernsta vom Ratha
urzdnika niemieckiej ambasady we Francji. Ju kilka godzin pniej w Paryu zaczto rozrzuca ulotki reklamujce antysemickie
wykady. Zreszt ju od jakiego czasu trwaa kampania nawoujca do wydalenia ydw z Francji. Niemiecka agencja prasowa niezwocznie daa do zrozumienia, e w odwecie zostan ukarani ydzi mieszkajcy w Niemczech34.
Nazajutrz poranne gazety donosiy o zamachu, ktry przypisywano midzynarodowemu ydostwu. Vom Rath zmar po dwch
dniach, a wtedy w kraju wybucha zorganizowana nagonka na ydw: 9 i 10 listopada rozegray si wydarzenia, ktre przeszy do
historii jako noc krysztaowa Niemcy i Austriacy wybijali okna
w ydowskich domach, spalili dwiecie bnic i spldrowali tysice
sklepikw nalecych do ydw. Podczas zamieszek zgino blisko
sto osb, a trzydzieci tysicy mczyzn ydowskiego pochodzenia
aresztowano i wysano do obozw koncentracyjnych35.
Wiera z Dmitrim wyjechaa z Niemiec znacznie wczeniej, zdya te namwi do wyjazdu kuzynk Ann Fejgin. Sonia Sonim
ju od dawna mieszkaa w Paryu. Ale druga siostra Wiery, Lena
Massalska, zostaa w Trzeciej Rzeszy.
Kompani Taborickiego, jednego z zabjcw ojca Nabokova, zaczli w ramach swoich powinnoci subowych wszy wok Leny.
Co prawda przesza na katolicyzm, lecz Taboricki pamita o jej
155

ydowskim pochodzeniu. Nabokovowie pisali do rnych przyjaci z prob o pomoc w wydostaniu Leny, lecz spoza Niemiec nie
dao si nic zrobi36.
Na wiecie dobrze wiedziano, co si stao podczas nocy krysztaowej, poniewa zagraniczni korespondenci w Berlinie i innych
miastach donosili o morderstwach, zniszczeniach, a take o tym,
z jakim entuzjazmem niektrzy Niemcy poniali swoich ydowskich ssiadw. Rzd naoy na niemieckich ydw kar miliarda
marek za szkody wyrzdzone krajowi. Tydzie pniej na terenie
dawnej cegielni pod Hamburgiem otwarto kompleks Neuengamme, obz koncentracyjny podlegy administracji Sachsenhausen37.

W tym samym miesicu Nabokov porzuci temat obozw, wizie i motyw narratora mordercy, by zacz prac nad swoj pierwsz powieci po angielsku. Prawdziwe ycie Sebastiana Knighta,
historia dwch braci, ktrzy yj w emocjonalnym oddaleniu od
siebie i z dala od swojej ojczyzny, rozgrywa si w Europie Zachodniej lat trzydziestych. Gdy sawny pisarz Sebastian Knight umiera
w wieku lat trzydziestu szeciu, jego modszy przyrodni brat V. prbuje poniewczasie zmniejszy dystans, ktry ich dzieli, zagbiajc
si w ycie Sebastiana i piszc jego biografi. Nabokov chcia przeprowadzi si do Anglii lub Ameryki i sprbowa swych si w pisaniu po angielsku, eby mie szans na zaistnienie w wiecie tak
wanie postpi wymylony przeze uchodca Sebastian: porzuci
jzyk rosyjski na rzecz angielszczyzny, liczc na zdobycie wikszej
publicznoci. Nic dziwnego, e V. staje w obronie brata (oraz swojego autora), twierdzc, e Sebastian nie przesta kocha ojczystego
kraju i jzyka, a chocia jako pisarz posugiwa si angielskim, nie
mona tego uwaa za zdrad.
Prawdziwe ycie Sebastiana Knighta, ktre Nabokov pisa na walizce
pooonej na bidecie w paryskim mieszkaniu, zawiera troch detali zaczerpnitych z ycia autora. Bracia, rozdzieleni w dziecistwie
i stanowicy dla siebie nawzajem zagadk w dorosoci, musz
156

przywodzi na myl Vladimira i Siergieja. Unikajc tworzenia lustrzanych portretw, Nabokov wyposay bohaterw w pewne
wzite ze swojego ycia elementy. Sebastian studiowa w Trinity
College w Cambridge i nosi kanarkowy sweter, z jakiego syn Vladimir. Zdradzi ukochan z kobiet, ktra bya jego muz i partnerk. Pod pewnymi wzgldami Sebastian przypomina te Siergieja:
nie ma talentu do sportw i charakteryzuje si kobiec kokieteri.
Ma si wraenie, e Nabokov nie tyle chcia sportretowa siebie czy
Siergieja, ile raczej zmniejszy dystans midzy sob a bratem, stapiajc jego wiat ze swoim.
W rzeczywistoci ich wiaty wcale si tak zgrabnie nie czyy.
Przez cae lata trzydzieste Siergiej mieszka na zmian w Paryu
i w Austrii, w zamku swojego partnera Hermanna. Bracia do czsto widywali si w Paryu, a Siergiej czasem odwiedza Vladimira.
Lecz skrpowanie nigdy nie znikno. Vladimir zawsze uwaa, e
Siergiej jest gnuny, nieudolny i trwoni talenty. Siergiej nie dogadywa si z Wier i sdzi, e maestwo z ni niszczy Vladimira.
Moe podchwyci opini niektrych emigrantw, e ydowsko
Wiery zaszkodzia pisarstwu jej ma, a moe po prostu jej nie lubi.
Niezalenie od tego kamie spad mu z serca, gdy Wierze z Dmitrim
udao si wydosta z Niemiec: powiedzia swojej modszej siostrze
Jelenie, e bratowa i bratanek byliby w nie lada tarapatach, gdyby
w por nie uciekli38.
Pod koniec powieci V. wyznaje, e to on jest Sebastianem Knightem albo e Sebastian jest nim, a moe obaj s kim, kogo aden
z nich nie zna. Fabua obraca si wok prby odkrycia przeszych
zdarze, co skazane jest na niepowodzenie, wok prby tworzenia
historii, ktre pozwol zachowa pami, a nawet wspomnienia, po
czci fabrykowane przez nas samych. T otcha, ktra rozwara si
po mierci Sebastiana, narrator jakim sposobem przeskakuje, zlewajc si z wyobraeniem swojego brata tak cakowicie, e nie jest
ju pewien, czyj biografi opowiada.
Rwnie w tej powieci, podobnie jak Darze, Nabokov zawar wtek historyczny. Podczas podry pocigiem V. wdaje si w rozmow z niejakim Silbermannem, handlarzem wyrobami skrzanymi.
Mwi on z twardym akcentem (Drhobiask, drhobiask!), a oprcz
157

angielskiego zna kilka innych jzykw; dawno temu mwi po rosyjsku, ale ju zapomnia. Co znamienne, pyta narratora, czy on
take jest podrnikiem, a po chwili daje si pozna jako nieomale
magiczny pomocnik, ktry obiecuje zdoby pewn nader wan dla
V. informacj. Kilka dni pniej Silbermann przychodzi do narratora z wypisanymi nazwiskami i adresami czterech kobiet, z ktrych
jedna by moe jest tajemnicz kochank winn zrujnowania ycia
Sebastiana.
Wanie osoba Silbermanna przekierowuje fabu ksiki w stron historii. w wielkonosy handlarz, niegdy podrnik i poliglota,
kolejne wcielenie yda wiecznego tuacza, w jaki mistyczny sposb sprawia, e ksika skupia si na wyszych sprawach39. V. udaje si pod jeden ze wskazanych przez Silbermanna adresw, do
Berlina, gdzie spotyka si z mod rosyjsk ydwk i jej rodzin.
Jest rok 1936, wic w Niemczech ju rzdz nazici. Rodzina dziewczyny jest w aobie niedawno zmar jej szwagier, lecz nie dowiadujemy si w jaki sposb. Narrator od pierwszej chwili wie, e ta
wyjtkowo pikna, pena wdziku i wielkoduszna kobieta nie moe
by okrutn kochank Sebastiana. Nabokov wykorzystuje swoj
wiedz, ktrej nie maj bohaterowie powieci. Dwa lata przed noc
krysztaow narrator widzi kochajc si, wyidealizowan ydowsk rodzin, cakowicie rn od karykatur lansowanych wwczas
przez niemieck propagand. Nikt z bohaterw nie wie, co si zdarzy w roku 1938, tak samo jak Nabokov w roku 1938 nie wyobraa
sobie, co nastpi po nocy krysztaowej. Ale umieszczajc tych ydw w swojej opowieci, uniemiertelni ich i odebra Niemcom
moliwo decydowania o ich yciu.
V. nie wraca ju wicej do Berlina i ten wtek pozostaje niezamknity, wic moemy tylko wyobrazi sobie, co spotkao ow rodzin. Wprawdzie Nabokov nie ukry ani nie zamaskowa obecnoci
tych bohaterw, lecz tak samo jak w Rozpaczy wplt prawdziw,
rzeczywist tragedi w fikcj literack w taki sposb, e przeszo
staje si niewidzialnym elementem prozy traktujcej z pozoru cakiem o czym innym.
W jednej ze scen pod koniec ksiki uwag narratora przykuwaj napisy w budce telefonicznej, ktre daj nam pojcie o politycz158

nym piekle szalejcym w tych dniach we Francji. Kto nabazgra

haso koalicji Lona Bluma: Niech yje front ludowy!, a kto inny
dopisa: mier ydom. W Prawdziwym yciu Sebastiana Knighta,
powstajcym w cigu gorcych dwch miesicy, kiedy Austria
i Niemcy, a po czci i Polska zaczy szykanowa ydowskie mniejszoci, znajdujemy zapowied nadchodzcych przeladowa.
Ksika pisana po angielsku, dla angielskojzycznych czytelnikw, miaa wic szans sta si ostrzeeniem c z tego, skoro zignorowano o wiele wyraniejsze sygnay zbliajcej si apokalipsy?
Rzd brytyjski, ktry zobowiza si przyj pidziesit tysicy
dzieci uchodcw, rozpocz t operacj, ale jej nie dokoczy. W lutym w Stanach Zjednoczonych zgoszono projekt ustawy, na podstawie ktrej kraj mgby przyj dwadziecia tysicy dzieci uchodcw, ale sonda opinii publicznej wykaza, e ponad szedziesit
procent Amerykanw jest temu przeciwnych, wic projekt upad
jeszcze przed gosowaniami40. Niedugo pniej Brytyjczycy, zmagajcy si z trwajc trzeci rok rewolucj arabsk w Palestynie, ograniczyli ydowsk emigracj na Bliski Wschd. ydzi nie mieli si
gdzie podzia, z nielicznymi wyjtkami.

Politycy z caego wiata w dalszym cigu si przygldali i niewiele robili. Niecay rok po przyczeniu Austrii do Trzeciej Rzeszy niemieckie wojska weszy do Pragi. Hitler uda si na Hradczany, tysicletni symbol czeskiej historii, i stamtd przyjmowa defilad
onierzy w cikich butach i hemach, z karabinami, formujcych
czworobok i patrzcych na swego uszczliwionego Fhrera. Hitler
macha do tumu z okna na trzecim pitrze hradczaskiego zamku,
nastpnie wyszed na schody przed wejciem i ogosi ustanowienie
Protektoratu Czech i Moraw, pastwa podlegego Niemcom. Dziao
si to niecae dwa kilometry od mieszkania matki Nabokova.
Po zajciu Czechosowacji Jelena Nabokowa przestaa otrzymywa skromn rent, ktr jej przyznano, a nie miaa innych dochodw. Chorowaa na zapalenie opucnej.
Vladimir, coraz rozpaczliwiej rozgldajc si za prac, znw pojecha do Londynu. Poprosi swojego znajomego Gleba Struve o list
159

polecajcy (oraz o kontakty, ktre mogyby by pomocne) i doda,

e zdobycie posady poza Francj stao si dla niego spraw ycia
i mierci41.
W Londynie Nabokov czu si jak w innym wiecie. Ponownie
zatrzyma si w domu u byego rosyjskiego dyplomaty, gdzie przypomnia sobie wygody, do ktrych przywyk w dziecistwie: przestronne pokoje, lokaj, a w wolnym czasie tenis, wyjcia do British
Museum, apanie motyli.
Wszystko to byo oczywicie ogromnie przyjemne, ale pamita,
jak pilne sprawy ma do zaatwienia. A nawet gdyby zapomnia,
Wiera na wszelki wypadek przypominaa mu o tym regularnie w listach. Udziela si towarzysko, wygasza odczyty, nie stroni od
pogawdek, wszystko po to, eby wysondowa, czy nie mgby si
gdzie zahaczy jako wykadowca literatury rosyjskiej. W kocu
cige nadskakiwanie innym okazao si ponad jego siy i po miesicu wyjecha bez wikszych nadziei.
W Paryu czekay na ze wieci. Drugiego maja zmara w Pradze
Jelena Nabokowa. Vladimir nie zaryzykowa wyjazdu na pogrzeb
do kraju znajdujcego si pod kontrol Trzeciej Rzeszy. Obawia
si musia ju nie tylko Taborickiego Nowoje sowo, przychylna
nazistom rosyjskojzyczna gazeta wydawana w Berlinie, wzywao,
by wrzuci Nabokova razem z innymi ydowskimi artystami do kota z wrztkiem i wreszcie umoliwi rozkwit prawdziwie rosyjskiej
literaturze42.
Siergiej uzyska od Gestapo zezwolenie na podr do Pragi, gdzie
wzi udzia w pogrzebie. By mniej sawny ni Vladimir, zatem
mniej naraony na ataki, ale i tak duo ryzykowa. Znano go w rodowisku berliskich homoseksualistw, mia powizania z aktywist Magnusem Hirschfeldem, ktrego ksigozbir spon sze
lat wczeniej43. Siergiej nie tai przed rodzin ani przed otoczeniem
swojego zwizku z Hermannem. Od dawna demonstrowa swoj
orientacj: te synne peleryny, laseczki, makija, wsplne mieszkanie z mczyznami; pokazywa si w paryskich krgach znanych
z tolerancji dla zwizkw homoseksualnych.
Wraz z uchwaleniem ustaw norymberskich nazici zmodyfikowali take zapisy w kodeksie karnym dotyczce cigania sodomii.
160

Dotychczas, eby aresztowa kogo za homoseksualizm, konieczne

byy dowody. Zgodnie z nowym prawem wystarczya plotka, list od
kochanka, a nawet podejrzenie44.
Szykany wobec homoseksualistw w Niemczech rozpoczy si
pi lat wczeniej. Pewn liczb mczyzn poddano kastracji niektrych przymusowo, a niektrym dano wybr: kastracja albo
duszy wyrok. Gdy Siergiej jecha na pogrzeb matki, przeladowania homoseksualistw osigny apogeum. Skazani trafiali nie
tylko do zwykych wizie, ale i do Dachau czy Neuengamme.
Obywateli zagranicznych nie cigano rwnie surowo, ale Siergiej
mia status bezpastwowca, wic w razie aresztowania byby bezbronny. Dugoletni zwizek z Hermannem, obywatelem austriackim, wic od pewnego czasu formalnie niemieckim, naraa ich
obu na tym wiksze niebezpieczestwo45. A mimo to Siergiej zdecydowa si na wyjazd, pniej za napisa do Vladimira list, relacjonujc pogrzeb.

Lipiec i sierpie 1939 roku pastwo Nabokovowie z synkiem spdzili w wynajtej kwaterze nad Morzem rdziemnym, gdzie byo
taniej ni w Paryu. Ponury koniec lata przyszed nagle, 1 wrzenia.
Nazajutrz po ataku Niemiec na Polsk Nabokovowie wrcili do
Parya, a nastpnego dnia, 3 wrzenia, Anglia i Francja wypowiedziay wojn Trzeciej Rzeszy. Dwa tygodnie pniej Zwizek
Radziecki najecha Polsk od wschodu, wskutek czego kraj zosta
podzielony pomidzy Niemcy i ZSRR. Vladimir i Wiera chcieli jak
najszybciej wydosta si z Europy. Czterdziestoletni Nabokov, przeraony moliwoci powoania do francuskiej armii, zdwoi wysiki
zmierzajce do uzyskania wizy amerykaskiej.
Nie wszyscy rosyjscy emigranci uwaali, e trzeba wyjecha.
Krytyk Mark Adanow czy Iwan Bunin woleli zosta we Francji. Take Sonia Sonim nigdzie si nie wybieraa. W odrnieniu od Wiery i Vladimira ju prawie od dziesiciu lat miaa francuskie dokumenty i znalaza stae zatrudnienie. Bya tumaczk i w tym czasie
161

przekadaa scenariusze dla rosyjskich filmowcw w Paryu. Twierdzia ponadto, e pracuje dla francuskiego wywiadu.
W ramach tych ostatnich obowizkw wyjania znajomym
zlecono jej obserwacj niemieckiego emigranta, ktry niedawno
przyby do Parya na lewych papierach. Historyjka musiaa by zaskoczeniem dla tych, ktrzy w jej nowym towarzyszu rozpoznali
dawnego komunistycznego propagandzist, a pniej nazistowskiego filmowca Carla Junghansa.
Po nakrceniu relacji z igrzysk olimpijskich Junghans pracowa
przy kilku koprodukcjach niemiecko-woskich, zrobi te dwa filmy
wychwalajce wadz NSDAP46. Pniej, zdaje si, popad w konflikt z Goebbelsem i ministerstwem propagandy z powodu nowego
scenariusza. W obawie o bezpieczestwo wyrobi sobie faszywe
dokumenty i przez Szwajcari uciek z Niemiec.
Nie mg wybra lepszego momentu na wyjazd. Rozsta si z nazistowsk propagand dokadnie wtedy, gdy Niemcy zaczynali wykorzystywa filmy do ksztatowania pogldw spoeczestwa na
temat ydw i judaizmu. Podobnie jak dwa lata wczeniej wystawa
Wieczny yd powstaa w odpowiedzi na ekspozycj prezentowan w Nowym Jorku, tak teraz Goebbels postanowi nakrci wasne
wersje trzech brytyjskich filmw z ostatnich lat, przedstawiajcych
ydw w korzystnym wietle. Jedna z tych trzech produkcji, The
Wandering Jew (1933), bya ekranizacj sztuki wystawianej w tym
czasie, gdy Vladimir studiowa w Cambridge47*.
Goebbels postanowi zrobi wasny film o ydzie wiecznym
tuaczu. Der ewige Jude mia przedstawia judaizm i ydw zgodnie
z nazistowsk wizj. Goebbels ju od ponad dwch lat by owadnity obsesj filmw dokumentalnych; pisa o tym w dziennikach
i rozmawia z Hitlerem. Za pomoc Der ewige Jude mia zamiar rozpali przygas nieufno do ydw, rozumiejc, e im bardziej
obcy i niewygodni zaczn si wydawa, tym bardziej nieludzkie
metody mona bdzie wobec nich zastosowa.

* Nieciso niemiecki film, o ktrym pisze autorka, to nazistowski remake

innego angielskiego filmu: The Eternal Jew (1934), ktry nie by ekranizacj sztuki
(przyp. tum.).

162

Dzi jest wtorek tym zdaniem, wypowiedzianymi po hebrajsku, rozpoczyna si w filmie scena przedstawiajca czytanie Tory.
yd, ktry je wypowiada, sprytnie utrwali tym sposobem informacj, e do odprawienia obrzdu przed kamer zosta zmuszony
(Tory nie czyta si we wtorki)48. Film zawiera te przeraajce ujcia
z koszernego uboju rytualnego, fotografie Einsteina i Chaplina (obaj
dostali od nazistw etykietk niebezpiecznych) i faszywe statystyki. Zowroga narracja, ktr opatrzono obraz, miaa ostatecznie
przekona widza o perfidii ydowskiej rasy.
Poowa zespou pracujcego przy Der ewige Jude asystowaa
wczeniej Junghansowi podczas filmowania olimpiady49. Gdyby
Junghans nie wyjecha z Berlina, zapewne oczekiwano by, e te
wemie udzia w krceniu tego filmu. Reyser suy nazistom, tak
samo jak wczeniej bolszewikom. Ale co innego wysawia niemieck potg, a co innego demonizowa cay nard ydowski.
Junghans wyjecha, zanim musiaby stan przed decyzj, czy jest
gotw t granic przekroczy.
Ponowne spotkanie Carla z Soni w Paryu zakrawao na ironi
losu. Od czasu rozstania Junghans zdy si sprzymierzy z dwoma totalitaryzmami, ktre zagraay rodzinie i rodakom jego byej
partnerki. Droga, ktr wybra, zmierzaa w przeciwnym kierunku
ni droga Nabokova. Obaj byli zdolnymi artystami film niezaleny
Junghansa Takie jest ycie z 1929 roku naley do najwybitniejszych
osigni kina niemego lecz w przeciwiestwie do Nabokova
Junghans odda swoj sztuk w sub radykalnych ideologii.
Moliwe, e francuski wywiad faktycznie zleci Soni obserwacj
Junghansa. Jeli tak, wywizywaa si z zadania ochoczo, ledzc go
z cakiem bliska. Z odtajnionych dokumentw rzeczywicie wynika,
e suby wywiadowcze we Francji staray si ledzi kady krok
Junghansa. Komunici, a nawet ekskomunici nie cieszyli si wwczas sympati w tym kraju. Gdy tylko Francja wypowiedziaa Trzeciej
Rzeszy wojn, Francuska Partia Komunistyczna, za przykadem
Zwizku Radzieckiego, natychmiast potpia t decyzj jako przejaw
postawy imperialistycznej. W konsekwencji partia zostaa zdelegalizowana, a czterdziestu czterech komunistycznych deputowanych
trafio do wizienia.
163

Nie dziwi te fakt, e nieufnie traktowano tych, ktrzy wsppracowali z nazistami. Jako filmowiec, ktry suy najpierw komunistom, a potem nazistom, Junghans by podwjnie podejrzany. Zanim ponownie zwiza si z Soni, polowaa na francuska tajna
policja: przesuchiwano jego przyjaci i znajomych, by ustali miejsce jego pobytu. A pod koniec miesica zgodzi si pracowa na
rzecz francuskiej propagandy50.
Ta decyzja daa mu wolno i jak twierdzi pienidze. Musia
jednak zosta w Paryu. Wiedzia, e gdyby prbowa wyjecha,
zostaby zastrzelony. Przy kadej moliwej okazji pokazywa znajomym glejt, podobno wystawiony przez policj i stwierdzajcy, e
Junghans otrzyma azyl i pracuje dla ministerstwa spraw wewntrznych. Ale Francuzi woleli trzyma reysera na krtkiej smyczy.

Nabokov mia wasn kolekcj listw polecajcych, dziki ktrym pragn zyska upragnion wolno. Jeden, podpisany przez
Bunina, lecz napisany przez samego Nabokova, stwierdza, e
pan Vladimir Nabokoff jest pisarzem o zupenie wyjtkowym
talencie i z pewnoci okae si zupenie wyjtkowym wykadowc na kadej angielskiej lub amerykaskiej uczelni. Przy innej okazji Bunin nazwa Nabokova potworem, to znw cyrkowym klaunem, aczkolwiek przyzna, e ma sabo do klaunw.
Kiedy jednak stawk byo przetrwanie, chtnie pomg koledze
po pirze51.
Nabokov mia szczcie, e jego marzenia o posadzie wykadowcy w Anglii nie speniy si w roku 1939, poniewa zaraz po przystpieniu do wojny Brytyjczycy anulowali wszystkie wizy. Natomiast nieoczekiwanie pojawia si nowa szansa na wyjazd z Francji.
Od Marka Adanowa krytyka, ktry rozpisywa si na temat roli
przypadku w historii Nabokov dowiedzia si, e Uniwersytet
Stanforda w Kalifornii w letnim trymestrze planuje kurs literatury
rosyjskiej. Adanowowi zaproponowano, by go poprowadzi, ale
nie zamierza wyjeda z Europy.
164

Moe wic uczelnia byaby zainteresowana Nabokovem? Bo

Nabokov z pewnoci by zainteresowany Uniwersytetem Stanforda. Wyboista i krta droga do uzyskania wizy amerykaskiej
nagle staa si gadka i prosta, a niepewna dotd przyszo zyskaa oblicze amerykaskiego kampusu odlegego o ponad osiem tysicy kilometrw.
Oferta pracy z USA bya zaledwie pierwszym krokiem. Teraz Nabokova czekay miesice przygotowa. Oprcz wiz amerykaskich
musia uzyska pozwolenia na wyjazd, a take odpowiednie
owiadczenia od osb mieszkajcych w Ameryce. Crka Lwa Tostoja, Aleksandra, zaatwia list polecajcy od dyrygenta Bostoskiej
Orkiestry Symfonicznej. Podsuna te myl, e mogaby zdoby dla
Wiery referencje potwierdzajce jej umiejtnoci jako sucej.
Z powodu coraz wikszych obostrze dotyczcych liczby imigrantw wanie gotowo (choby udawana) do zaspokojenia popytu
na tani prac w charakterze pomocy domowej w Anglii i Ameryce
bya czsto jedynym sposobem dla ydw, ktrzy chcieli uzyska
pozwolenie na wjazd52.
Tymczasem trzeba byo jako przetrwa. Nabokov ju rok wczeniej sa za granic proby o pomoc. W odpowiedzi otrzyma dwa
i p tysica frankw od kompozytora Siergieja Rachmaninowa
mieszkajcego w Stanach oraz dwadziecia dolarw z Rosyjskiego
Funduszu Literackiego w Ameryce53. Zanim wybucha wojna, pewien przyjaciel przysya Vladimirowi co miesic tysic frankw.
Nabokov wrci te do udzielania korepetycji z angielskiego. Mia
troje uczniw, midzy innymi pewnego przedsibiorc i mod harfistk Mari Marinel.
To jednak nie wystarczao. Cho pastwo Nabokovowie starali
si, by synek nie odczu ubstwa, picioletni Dmitri ktrego razu
wyzna Marii Marinel, e maj bardzo cikie ycie54.
Mimo wszystko Vladimir wci pisa. Teraz zabra si do fabuy wysnutej z pobocznego wtku w Darze: antypatyczny bohater
obmyla powie o starszym mczynie, ktry polubia wdow,
eby zyska dostp do jej crki. Nowa historia skupiaa si na yciu wewntrznym mczyzny, ktrego drcz skonnoci pedofilskie.
165

Bezimienny gwny bohater jest jubilerem z Europy rodkowej,

ktry podruje po Francji i fantazjuje o modych dziewczynkach.
Polubia niepenosprawn matk jedcej na wrotkach dziewczyny, obiektu jego obsesji. Matka wkrtce umiera. Wdowiec zyskuje kontrol nad pasierbic i obiecuje jej, e pojad nad morze.
Podczas podry chc si zatrzyma w hotelu, lecz nie udaje mu
si dosta pokoju, w ktrym mgby zaspokoi swoje dze. Okazuje si jednak, e w innym hotelu jest wolny pokj. Usyszawszy
nazwisko wdowca, recepcjonista zawiadamia policj, poniewa
podobnie brzmi nazwisko jakiego poszukiwanego wczgi. Po
krtkim przesuchaniu bohaterowi udaje si przekona andarma,
e to nie jego szukaj.
Nabokov doprowadza czytelnika i swojego bohatera a do krawdzi spenienia fantazji tego ostatniego. Jednak planu nie udaje
si zrealizowa, bo dziewczynka w ostatniej chwili si budzi. Jej
ojczym ucieka, pragnc ju tylko mierci, i ta jego ostatnia wola si
spenia: na ulicy ginie pod koami pdzcej ciarwki.
Czarodziej zawiera wiele elementw, z ktrych pniej zrodzi si
Lolita. Powie zostaa odczytana na gos Fondaminskiemu i trojgu
innych przyjaci w mrocznym pokoju przy zacignitych storach
i lampie osonitej papierem ze wzgldu na obowizujce zaciemnienie55. Kiedy Sowriemiennyje zapiski odmwiy publikacji Czarodzieja, Nabokov zaproponowa go jeszcze co najmniej jednemu
wydawcy, a potem zrezygnowa w obliczu komplikacji, ktre przyniosa wojna.
Wybuch wojny zamkn spoeczno rosyjskich emigrantw jak
w trumnie. czca ich ni, ktra cigna si z Chin a na zachd
Europy, a podtrzymywana przez emigracyjn pras w Berlinie i Paryu, stawaa si coraz sabsza, a wreszcie si zerwaa.
Zanim to si stao, Nabokov zdy zrobi starannie obmylany kawa Gieorgijowi Adamowiczowi, krytykowi, ktry konsekwentnie miady jego wiersze. Jedna z najwaniejszych gazet
emigracyjnych zamiecia wiersze niejakiego Wasilija Szyszkowa.
Adamowicz je chwali i ogosi pojawienie si wielkiego poety,
nie majc pojcia, e prawdziwym ich autorem jest Vladimir Nabokov56.
166

Kilka miesicy pniej w tym samym czasopimie ukazao si

opowiadanie Nabokova Wasilij Szyszkow o utalentowanym poecie,
ktry dwa razy spotyka si z narratorem, po czym znika. Podpisane
pseudonimem wiersze tworzyy z opowiadaniem (opublikowanym
pod prawdziwym nazwiskiem) cao, z ktrej wynikao, e wszystko to byo podstpem majcym obnay uprzedzenie Adamowicza
wobec twrczoci Nabokova.
Pisarz z waciw sobie nonszalancj cieszy si z tak udanego
dowcipu. Natomiast Mark Adanow zarzuci Nabokovowi, e figle
mu w gowie, gdy nadciga wojna57; e zachowa si niegodziwie
i maostkowo: wykona olbrzymi prac i zapisa mnstwo papieru
tylko po to, by utrze komu nosa, a art mg si uda tylko w poczeniu z wierszami podpisanymi pseudonimem.
Adanow si myli: nawet w nieistotnych z pozoru detalach Nabokov w Wasiliju Szyszkowie nawizuje do zbliajcej si wojny. Podczas obu spotka narratora z Szyszkowem w tle przewija si grupa
ydowskich uchodcw z Niemiec, ktrzy rozmawiaj o trudnociach z uzyskaniem francuskich dokumentw tosamoci i niepokoj si z powodu niewanych paszportw. Gwna fabua skrywa
wic aluzj do niebezpieczestw grocych europejskim ydom58.
Wymylony poeta Szyszkow charakteryzuje swoj technik pisarsk: celowe pomijanie nudnych wielkich, palcych problemw,
ktrymi zajmuj si wszyscy, na rzecz trywialnych drobiazgw, ktre s zarodkami najoczywistszych potwornoci59. Te sowa s niemale deklaracj pisarskiej misji Nabokova i wyjaniaj, co robi
w ostatnich latach, w jaki sposb nad jego twrczoci ciy historia, rzeczywisto obozw i wizie. Tylko e tego rodzaju subtelne
przesania przymi wymylony art.
Nabokov, jeszcze zanim omieszy Adamowicza, mia zamiar poegna si z rosyjsk emigracj z eserowskimi literatami, spiskujcymi monarchistami, siatkami szpiegowskimi. Bunin, ktrego
modszy kolega zdetronizowa, wpada w gniew na sam wzmiank o nim60; wiele innych osb te nie zmartwioby si wyjazdem
Nabokova.
Po dawnych nadziejach na jakiekolwiek przetasowania polityczne w Rosji, a zwaszcza na demokratyzacj kraju, nie zosta nawet
167

lad. Rosjanie w Berlinie i Paryu rozumieli, e nigdy nie wrc do

domu, a teraz miay zosta naruszone nawet te wte korzenie, ktre zapucili na emigracji.
Straciwszy rosyjskojzyczn publiczno, Nabokov wiedzia, e
musi sprbowa zaistnie jako pisarz angielskojzyczny. Uczyni
pierwszy krok, piszc Sebastiana Knighta, lecz cakowite odejcie
od pisania po rosyjsku byo o wiele trudniejsz decyzj. Gdy tylko
otrzyma informacj, e Mr. Nabokov otrzyma posad wykadowcy literatury rosyjskiej na Uniwersytecie Stanforda, zacz gorczkowo tworzy w ojczystym jzyku, jak gdyby odgania zego ducha
lub moe szykowa si na dugie rozstanie. Po Czarodzieju zacz
prac nad powieci Solus rex, jednym ze swoich najbardziej tajemniczych tekstw.
Zachoway si z niej tylko dwa rozdziay, ktre Nabokov opublikowa jako opowiadania. Pierwsze jest monologiem rosyjskiego
emigranta skierowanym do ony, ktra zmara przed urodzeniem
dziecka. Emigrant chce rozwika tajemnic wszechwiata i losu
swojej ony. Odnajduje dawnego znajomego, ktry podobno ma
dar jasnowidzenia i rozwiza zagadk kosmosu. w mistyk p
szaleniec, p prorok przey zaamanie i odsun si od ludzi, po
tym jak usysza, e jego przyrodnia siostra zmara w pewnym
okropnym dalekim kraju.
W drugim opowiadaniu widzimy tego samego emigranta. Postrada zmysy i sdzi, e jest wadc krlestwa na dalekiej Pnocy,
na wyspie Ultima Thule. Za oknem mruga neon z napisem Renault, wiemy wic, e bohater mieszka we Francji, w istocie jednak
yje on w mrocznym wiecie wasnych wyobrae: wiecie aresztowa, procesw, spiskw i faszywych zezna. Prby ucieczki z tej
rzeczywistoci jedynie rzucaj bohatera do wiata zdominowanego
biecymi wydarzeniami w Rosji, z ktrej dawno temu uciek.
W tle opowiadania majaczy koszmar agrw, procesw pokazowych i Soowek innego ponurego zamku na odlegej wyspie na
Pnocy jak gdyby ani Nabokov, ani narrator nie potrafili uciec od
utraconej ojczyzny, tak samo jak wdowiec opakujcy on nie
umie wymyli sobie wiata, w ktrym wszystko, co kocha, wrcioby do nietknite.
168

Ostatnia wiosna w Paryu bya czasem nadziei i strachu. Nabokov nie by ju nastolatkiem bezpiecznym u boku ojca, jak wtedy,
gdy wypywali z Krymu cigani ogniem z karabinw maszynowych; teraz by odpowiedzialny za wasnego syna, duo modszego
i bardziej bezbronnego ni on w chwili ucieczki z Rosji.
Przygotowania do wyjazdu byy chwilami nerwowe. W paryskiej
prefekturze Wiera dowiedziaa si, e paszporty Nabokovw doczone do podania o pozwolenie na wyjazd zaginy. Co prawda
dziki apwce wysokoci dwustu frankw odnalazy si, lecz w cakiem innym urzdzie. Wiera posaa Vladimira, eby je odebra wraz
z pozwoleniami na wyjazd. Na szczcie udao si unikn aresztu
za korumpowanie urzdnika pastwowego61. Wreszcie, 23 kwietnia, Nabokovowie otrzymali amerykaskie wizy. Mimo to wyjazd
nastrcza trudnoci. Ceny biletw byy niebotyczne, a oni nie mieli pienidzy. Na szczcie Yakow Frumkin, przewodniczcy ydowskiej organizacji pomocowej w Nowym Jorku, mia w pamici W.D.
Nabokowa i jego dziaania na rzecz rosyjskich ydw. Frumkinowi
udao si zarezerwowa trzy miejsca na statku wypywajcym
z Francji pod koniec maja i wynegocjowa kupno biletw za p
ceny, czyli piset szedziesit dolarw. Niestety, nawet taka kwota wydawaa si niewyobraaln fortun i bya poza zasigiem moliwoci ledwo wicego koniec z kocem pisarza.
Z pomoc przyszy ydowskie rodziny, ktre ju nieraz ratoway
Nabokovw z kopotw. Vladimirowi zorganizowano jeszcze jeden
odczyt, po ktrym emigranci urzdzili zbirk i udao si zgromadzi sum wystarczajc na kupno biletw62.
Wydawao si, e wszystko jest na najlepszej drodze do wyjazdu,
tymczasem Niemcy byskawicznie zajy Holandi, Luksemburg
i Belgi, po czym zaatakoway Francj. Po trzydniowych walkach
wojska alianckie zmuszono do odwrotu, a armia niemiecka bez
przeszkd para w stron kanau La Manche. Francuska propaganda bagatelizowaa sukcesy wroga i przekonywaa, e nie ma si czego obawia (Francj najechano sto razy i ani razu jej nie pokonano), lecz fale uchodcw z ssiednich pastw, a nawet z pnocnej
czci kraju stay si impulsem do exodusu. Dziwna wojna
w ktrej Wielka Brytania i Francja formalnie walczyy z Niemcami,
169

lecz faktycznie nie toczono adnych bitew nagle zmienia si

w prawdziw63.
Z uwagi na zdobycze terytorialne Trzeciej Rzeszy wypynicie
Nabokovw z Hawru stano pod znakiem zapytania. Powiedziano
im, eby wsiedli na statek kilkaset kilometrw dalej na poudniowy
zachd, w Saint-Nazaire. Przygotowania, ktre cigny si od miesicy, trzeba byo natychmiast zakoczy. Nabokov spakowa papiery i kolekcj motyli i zdeponowa je u Fondaminskiego. Wstpi do
Kierenskiego; spotka si tam z Buninem i Zinaid Gippius, t sam
poetk, ktra kiedy powiedziaa jego ojcu, e Vladimir nigdy, przenigdy nie zostanie pisarzem. Siergieja Nabokowa akurat nie byo
w Paryu i nie mia pojcia, e brat wkrtce wyjeda i nie zd si
poegna.
Tu przed wyjazdem Dmitri dosta wysokiej gorczki. Rodzice
niepokoili si, czy w tym stanie bdzie mg odby podr i czy
w ogle wpuszcz ich na statek. Lekarz da Nabokovom sulfamid,
eby zlikwidowa objawy choroby. Po szeciogodzinnej podry
pocigiem do miasta, gdzie mieli wsi na statek, chopiec by ju
zdrw.
Transatlantyk Champlain wyszed w morze 19 maja 1940 roku.
Dwa tygodnie pniej na Pary spady pierwsze niemieckie bomby.
W czerwcu Francja skapitulowaa, a samoloty Luftwaffe zbombardoway Saint-Nazaire, zabijajc ponad cztery tysice brytyjskich
onierzy w trakcie ewakuacji.
W rejestrze pasaerw Vladimir figurowa jako Rosjanin, Wiera
jako ydwka, a Dmitri jako Rosjanin, co miaoby znaczenie, gdyby
Nabokovom nie udao si dosta na statek i uciec przed piekem
wojny. Poniewa jednak zdyli, mogli na jaki czas odda si marzeniom, co te ich czeka w Nowym wiecie. Nie znali go, lecz
z pewnoci ta Ameryka, do ktrej teraz pynli, oferowaa wicej
ni tajemnicze torfowiska w posiadoci rodzicw Nabokova, ktre
w dziecistwie Vladimir nazywa Ameryk.
Co mg sobie wyobraa? Nie wiedzia, co niesie przyszo, lecz
szykujc si na ni, zostawi cz swoich tekstw u Fondaminskiego. Na statek wzi histori uchodcy z Europy rodkowej, ktrego
pocigaj mode dziewczynki, histori rosyjskiego emigranta zdruz170

gotanego osobist tragedi oraz powie o dwch braciach yjcych

w oddaleniu, ktre zostaje przypiecztowane przez mier jednego
z nich.
Zanim pasaerom parowca Champlain znikna z oczu Europa, w Polsce stay ju pierwsze baraki obozu w Owicimiu. Trzy
tygodnie pniej przyby tam pierwszy masowy transport winiw. Opuszczajc kontynent, na ktrym mieszka przez czterdzieci jeden lat, Nabokov znw w najwaciwszym czasie dokona
sztuczki ze znikniciem. Tylko e przeszoci nie dao si ot, tak
odrzuci po raz drugi Nabokov zabiera z sob cay wiat zapeniony przez upiory.

Rozdzia VIII

Ameryka

Zaoga transatlantyku Champlain ostrzelaa wieloryba, wziw-

szy go omykowo za niemiecki okrt podwodny. Wszyscy, rwnie

Nabokovowie podrujcy wygodnie w luksusowej kabinie pierwszej klasy, byli na skraju wytrzymaoci nerwowej. Niemcy i ZSRR
pogryy Europ w chaosie. Pary si chwia.
Dwudziestego szstego maja statek zacumowa przy stacji kwarantannowej w Zatoce Nowojorskiej, a dzie pniej wpyn do
portu w Nowym Jorku1.
Czoowy rosyjski pisarz emigracyjny ani nie wzbudzi podejrze, ani te wikszego zainteresowania, jeli nie liczy notki w rosyjskojzycznej gazecie wydawanej w Nowym Jorku, e Wadimir
Sirin przyby do Ameryki. Wszyscy podrni zgosili ch staego
pobytu w Stanach Zjednoczonych. Nic dziwnego w rejestrze
statku Champlain rodzinne miasta pasaerw ydowskiego pochodzenia ukadaj si w map europejskiego koszmaru pierwszych dekad dwudziestego wieku: Petersburg, Wiede, Lww,
Krakw, Berlin2.
Wypeniajc deklaracje caej trjki, Nabokov poda, e jest pisarzem, a Wiera gospodyni domow. Imigranci musieli odpowiedzie na standardowy zestaw pyta o skonnoci do poligamii, defekty fizyczne i zaburzenia psychiczne, a take kilkukrotnie
potwierdzi, e nie s anarchistami i nie zamierzaj obali rzdu.
USA nie byy w stanie wojny, lecz bardzo si obawiay zalewu komunistw i rewolucjonistw3.
Po zaatwieniu formalnoci pozostaa jeszcze kontrola bagau.
Wiera nie moga znale klucza od kufra podrnego. W oczekiwa172

niu na lusarza Nabokov spyta, gdzie mona dosta gazet, i otrzyma od bagaowego New York Timesa. Kdka przy kufrze ustpia wobec argumentw omu, lecz przez pomyk lusarz zamkn j
z powrotem. Gdy w kocu kufer udao si otworzy ju na dobre,
celnicy zainteresowali si kolekcj motyli, znaleli te rkawice bokserskie, ktrymi zaczli si dla zabawy boksowa4. Vladimir Nabokov by na najlepszej drodze do zostania Amerykaninem.
Wielu przyjaci i krewnych pozostao na asce i nieasce historii.
Nabokovowie martwili si o los sistr Marinel (jedn z nich Vladimir uczy angielskiego), ktre pomogy im w wyjedzie z Francji.
Anna Fejgin, kuzynka Wiery, z pocztku nie planowaa wyjazdu,
lecz wkrtce przedostaa si do Nicei, by stamtd uciec do Ameryki.
Iwan Bunin, Ilja Fondaminski i Siergiej Nabokow na razie nie zamierzali rusza si z Europy. Podobnie Hessenowie, ale ju na przykad Mark Adanow, ktremu Nabokov praktycznie zawdzicza
ocalenie, zastanawia si, czy powinien by zosta w Paryu. Niektrym z nich niebawem udao si uciec.
Sonia, siostra Wiery, i Carl Junghans nadal mieszkali w Paryu,
ktry w niecay miesic po wyjedzie Nabokovw zaja armia niemiecka. Wyjechali w ostatniej chwili, zanim 14 lipca gsienice czogw zazgrzytay na mostach nad Sekwan i na cichych Polach Elizejskich. Przedostali si na poudnie kraju, a stamtd do Casablanki,
ktra staa si teraz tymczasowym schronieniem dla wielu uciekinierw5.
Im pniej kto decydowa si na ucieczk, tym mniejsz mia
na ni szans. Anglicy w obliczu coraz dotkliwszych klsk zaczli
si nie na arty obawia niemieckiej inwazji i ogarna ich obsesja
tropienia szpiegw na terytorium brytyjskim. Ju wczeniej, tu po
rozpoczciu wojny, wprowadzono tam przepis, e obywatele wrogich pastw musz si rejestrowa. A tydzie przed wypyniciem
Nabokovw z Saint-Nazaire, dwa dni po mianowaniu Winstona
Churchilla na premiera, wydano rozkaz aresztowania wszystkich
uchodcw6.
Kilka tygodni trway dramatyczne dyskusje na ten temat. Laureat pokojowej Nagrody Nobla Norman Angell potpi zastosowane metody7. Przekonywa, e wikszo obywateli wrogich pastw
173

to osoby niestanowice zagroenia, a wielu z nich byo przeladowanych przez nazistw. Lecz inwazja Niemiec na Francj spotgowaa obawy Brytyjczykw i aresztowa nie zaprzestano. W mediach wrzao od informacji o tym, jak obcokrajowcy ze wszystkich
rodowisk spoecznych trafiaj do brytyjskich obozw koncentracyjnych.
Wrd osadzonych znaleli si przyszy noblista z dziedziny chemii Max Perutz, synny ydowski dyrygent Peter Gellhorn, ktry
pi lat wczeniej uciek z nazistowskich Niemiec, a nawet wnuk
Sigmunda Freuda. Zanim Nabokov postawi stop na amerykaskiej ziemi, w Anglii internowano ponad jedenacie tysicy cywilw,
wrd nich tysice kobiet, ktre pracoway w angielskich domach
jako gosposie8.
Znaczny odsetek winiw stanowili ydzi, lecz w caym tym
obdzie czasem trudno byo si rozezna, kto jest kim. Gdy do obozu w Huyton niedaleko Liverpoolu trafi transport cywilnych
uchodcw, zastpca komendanta by przekonany, e to niemieccy
jecy. Zdziwi si na widok charakterystycznych strojw: Nie wiedziaem, e wrd nazistw jest tylu ydw9.
W obliczu zbliajcej si inwazji Brytyjczycy zdecydowali o wydaleniu winiw z Europy, by ci nie mogli w razie czego wspiera
Niemcw. W czerwcu 1940 roku z Anglii wypyny statki z przedziwn zbieranin pasaerw na pokadzie. Cywile, wrd nich
ydzi, ktrzy byli wczeniej wizieni w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, dzielili kabiny z niemieckimi onierzami i oficerami.
Pynli do Kanady, gdzie mieli zosta internowani. Gdy rozesza si
wie o kilku osobach zmarych podczas rejsu i o prbach samobjczych po przybyciu do celu, winiowie zaczli si obawia o swe
dalsze losy. Wkrtce zostali rozwiezieni po caej Kanadzie od Nowego Brunszwiku po Albert. Trafili do obozw i wizie, z ktrych
cz bya dopiero w budowie10.
W porwnaniu z sytuacj tych ludzi przybycie Nabokovw do
USA byo czyst przyjemnoci. Co prawda zaszo nieporozumienie i Natalia, bya ona Nikoaja, nie wyjechaa po nich, ale sami
sobie poradzili i dotarli do niej do mieszkania takswk11. Mieli si
gdzie zatrzyma i znali ludzi, ktrzy mogli podpowiedzie, do
174

kogo zwrci si o pomoc. Obdarowani nieskrpowan wolnoci

(przynajmniej dopty, dopki nie zamierzali obala rzdu) Vladimir i Wiera znaleli si na Manhattanie z banknotem studolarowym i peni nadziei.
Mimo wzruszenia towarzyszcego przybyciu na nowy kontynent Nabokov mg by zniechcony tym, czym musia si zajmowa i co a nadto dobrze zna12. Przeprowadzajc si z jednego tymczasowego lokum do kolejnego, cay czas usiowa sprzeda siebie
i swj talent literacki skarb, w ktry wierzy jak w nic na wiecie
ludziom niemajcym pojcia o ich wartoci.
Lecz przynajmniej jedna wizyta nie miaa na celu prb o wsparcie. Nabokov odwiedzi Siergieja Rachmaninowa w jego mieszkaniu
przy West End Avenue. Podzikowa kompozytorowi za pomoc
i powiedzia, e otrzyma posad wykadowcy na Uniwersytecie
Stanforda. Chyba jednak nie do dobrze udawa czowieka sukcesu, bo Rachmaninow wkrtce przysa mu zupenie niemodn eleganck marynark, eby mia w czym prowadzi wykady. Latem
1940 roku Nabokov raczej nie mg sobie pozwoli na dum, mimo
to marynark odesa13.
Przyszo na razie nie zapowiadaa si najlepiej. Co innego przeszo: niczym karma w buddyzmie dobre uczynki ojca Nabokova,
ktry przez lata wspiera literatur i sztuk (w tym take twrczo
wasnego syna), wrciy do Vladimira pod postaci skromnego stypendium przyznanego przez Rosyjsk Fundacj Literack w USA.
Nabokovw byo teraz sta na podnajcie kwatery u siostrzenicy
ksinej Panin, ktrej rezydencja na Krymie staa si schronieniem
dla rodziny Vladimira wiele lat wczeniej, po rewolucji. Wkrtce
nadarzya si okazja do chwili beztroski: znajomy profesor z Harvardu Michai Karpowicz zaprosi Nabokovw na wakacje do swojego
domu letniego w Vermoncie14.
Echa tego, przed czym uciekli z Europy, nie ograniczay si do
kopotw finansowych i lokalowych. Rycho zrozumieli, e take
w Nowym wiecie szerzy si antysemityzm, niekiedy dajc o sobie
zna z zupenie nieoczekiwanej strony.
Krtko po przyjedzie do Nowego Jorku pewien Rosjanin, wykadowca Uniwersytetu Columbia, pochwali pikn ruszczyzn
175

Nabokova i doda, e niestety tutaj po rosyjsku mwi tylko ydki. Innym razem, na przyjciu, w ktrym brali udzia emigranci,
gdy zaczto obraa ydw, Nabokov zwykle unikajcy niecenzuralnych wyrazw zakl i wyszed15.

Pierwszego lata spdzonego w Ameryce Vladimir, Wiera i Dmitri

ruszyli na pnoc kraju, do Nowej Anglii, by apa motyle i spdza
czas w rosyjskim towarzystwie.
Niebawem za passa si odwrcia. Nikoaj Nabokow, ktry zasyn w USA w latach trzydziestych dziki baletowi Union Pacific,
wspomnia o swoim zdolnym kuzynie w rozmowie z ssiadem.
Edmund Wilson, bo o nim mowa, zacz si ywo interesowa rosyjsk literatur od czasu pobytu w ZSRR. By cenionym krytykiem
literackim, przyjani si z F. Scottem Fitzgeraldem, publikowa
w Vanity Fair i The New Republic. Mia rozlege znajomoci
wrd redaktorw i wydawcw, zatem naprawd mg pomc
nowo przybyemu do Ameryki pisarzowi.
Nikoaj poda kuzynowi numer telefonu Wilsona, lecz Vladimir,
ktry nigdy nie grzeszy zrcznoci w zaatwianiu przyziemnych
spraw, zgubi kartk z numerem16. Zamiast wic zadzwoni, wysa
Wilsonowi licik i udao im si umwi na spotkanie w padzierniku w Nowym Jorku. Szybko si zaprzyjanili.
Od pocztku stanowili dziwny duet. Nabokov, mniej skonny do
okazywania uczu, nosi si z godnoci, ktr podkrelay papierosy i widoczne ubstwo. Majc metr osiemdziesit wzrostu, way
pidziesit sze kilogramw. Wilson, bardziej wylewny, by pulchnym, ysiejcym panem o delikatnych rysach i ostrym spojrzeniu.
Po niedugim czasie zacz zamawia u Nabokova recenzje ksiek
oraz pomg mu nawiza wspprac z New Yorkerem i The
Atlantic. Nabokov, dziki innym kontaktom, zacz te pisa dla
New York Timesa i The Sun17.
Cho byo to bardzo prestiowe zajcie, wnet si okazao, e wolny zawd nie przyniesie dochodw pozwalajcych na utrzymanie
176

rodziny w Nowym Jorku. Nabokov rozpaczliwie szuka pracy, lecz

nie mia ochoty wiza si na stae. atwo zrozumie wic, dlaczego nie przyj posady kuriera rowerowego w wydawnictwie Scribner, ale o dziwo odrzuci rwnie propozycj letniej pracy na
Uniwersytecie Yale. By moe dlatego, e chodzio nie o kurs literatury, tylko jzyka rosyjskiego, a kierownik kursu mwi po rosyjsku
fatalnie (w kadym razie wedug Nabokova)18.
Vladimir przetrwa hiperinflacj w Niemczech i lata ndzy we
Francji, nigdy nie porzucajc zamiaru utrzymywania si z pisarstwa. Wiera, eby wesprze ma, gotowa bya tumaczy teksty
techniczne dla fabryki i stenografowa przemwienia nazistowskich ministrw. Take teraz zamierzaa pomaga mu w zrobieniu
kariery. Gwnym celem Nabokova byo zdobycie literackiej renomy w USA.
Przyja z Edmundem Wilsonem daa owoce. Wilson (przez przyjaci zwany Krliczkiem) cieszy si, e znalaz kogo, kto podziela
jego now pasj do literatury rosyjskiej. W listach do znajomych
okrela Nabokova jako wietnego faceta i rozwaa wspprac
z nim nad przekadami i opracowywaniem krytycznym tekstw beletrystycznych19.
Oprcz zainteresowa literackich czyo ich wiele wsplnych
cech. Obaj nie umieli prowadzi samochodu i podczas podry musieli powierza swoje bezpieczestwo onom. Obaj byli wysportowani, czego nie zdradzaa ich postura. Nabokov, mimo wtej budowy, boksowa si i gra w futbol, Wilson niewielkiego wzrostu, lecz
wietny pywak raz zadziwi pewnego znajomego, wykonujc
salto w budynku redakcji Vanity Fair. Tylko e duo pi i zaczyna
chorowa na podagr. By onaty ju po raz trzeci i wczenie zacz
podupada na zdrowiu20.
Obaj mieli upodobanie do pynicia pod prd. Nie lubili wiza si z grup, cho w yciu Wilsona byo kilka okresw zauroczenia rnymi inicjatywami jego zaangaowanie w ide sprawiedliwoci politycznej przypominao czasem religijn arliwo
(Hemingway napisa kiedy, e byoby dobrze, gdyby Wilson
zaj si dziennikarstwem zamiast wiecznym zbawianiem swojej
duszy21). Krytyk, cztery lata starszy od Nabokova, mia znacznie
177

wiksz skonno do flirtowania z prdami literackimi i ruchami politycznymi, aczkolwiek czsto wydawao si, e angauje
si w co tylko po to, eby mc si z tym spiera. Tak wanie byo
w przypadku jego romansu z poezj symbolistw. Tak byo z jego
kolegami od kieliszka Fitzgeraldem i Hemingwayem. A take
ze Stalinem.
Wilson by wiadkiem krachu finansowego USA i upadku moralnego swojego kraju w latach trzydziestych. Przey wielki kryzys
i pisa sprawozdania z procesu chopcw ze Scottsboro grupy modych czarnoskrych mczyzn, niesusznie oskaronych i skazanych
przez amerykaski wymiar sprawiedliwoci. Spotyka si z grnikami w Wirginii Zachodniej, by obecny podczas strajkw w hrabstwie
Harlan w Kentucky, gdy przywdcy zwizkowi i liderzy partii komunistycznej stanli do walki z policj22.
Po dziesiciu latach krwawych rzdw Stalina Wilson wreszcie
przyzna, e ten system ma pewne wady, lecz nadal lepo wierzy
w potencja rewolucji. Dowiadczy beznadziei, w ktrej pogrya si Ameryka lat trzydziestych, ale nie dane mu byo na wasnej
skrze odczu skutkw przemian w Rosji, ktrym kibicowa. Wilsonowi i wielu innym amerykaskim lewicowcom Lenin i Trocki
jawili si jako ci, ktrzy wyzwolili Rosj spod caratu i pchnli j na
ciek ku egalitaryzmowi23. Takiego mylenia Nabokov nie potrafi poj.
Pewnego dnia, dwa miesice od pierwszego spotkania, Wilson
i Nabokov jedli kolacj w towarzystwie dawnej uczennicy Nabokova, ktrej siostr Wilson pozna podczas pobytu w Moskwie. Jaki
czas pniej Wilson posa Nabokovowi swoj najnowsz ksik.
To the Finland Station (Na Dworzec Fiski) opowiada o genezie
i przebiegu rewolucji: od jej korzeni jeszcze w siedemnastym wieku a do Lenina, ktrego autor nazywa jednym z najwikszych
altruistw spord wielkich ludzi24. Ksika, ktr Wilson pisa
sze lat, koczy si w chwili, gdy w kwietniu 1917 roku na Dworzec Fiski w Piotrogrodzie przyjeda Lenin, gotw poprowadzi
kraj ku przyszoci.
Nabokov, ktry dorasta o p godziny piechot od Dworca Fiskiego i widzia z okna wydarzenia rewolucji 1905 i 1917 roku, mia
178

na temat Lenina wasne zdanie. Moe nawet wyrazi je przy tej

pierwszej wsplnej kolacji, bo Wilson wpisa mu dedykacj: Mam
nadziej, e dziki tej ksice zaczniesz lepiej myle o Leninie25.
To the Finland Station koczy si w punkcie kulminacyjnym historii w mocny chwyt narracyjny pozwoli Wilsonowi unikn pisania o pierwszej i drugiej fali terroru oraz o wydarzeniach kolejnych
dziesicioleci. Autor sam wiedzia, e jego ksika jest nierzetelna
i nieaktualna w licie do znajomego zauwaa, e koczy prac
nad ni akurat wtedy, gdy Sowieci szykowali si do napaci na Finlandi26.
Mimo doboru najprzychylniejszych rde ksika Wilsona zawiera zaskakujco duo niepochlebnych, cho prawdziwych, informacji o Leninie od okolicznoci jego podry do Rosji w roku 1917
po schizofreniczn wypowied, e ludzie, ktrzy tworz pikn,
wzruszajc sztuk, sprawiaj, e masz ochot wygadywa mie
gupoty, i takich artystw najlepiej byoby zdzieli bez litoci
w gow, cho naszym ideaem jest niestosowanie ju wicej przemocy27.
Co Wilson wyczyta z tego cytatu? e Lenin mia uznanie dla
sztuk, lecz wola powici si bardziej praktycznym sprawom. Na
szczcie trzewo oceny nie zawioda krytyka w innej kwestii:
zrozumia, e nie przekona Nabokova do wasnego spojrzenia na
wodza rewolucji. Najwyraniej przez te dwa miesice, odkd si
poznali, zdyli zgromadzi odpowiednie zapasy yczliwoci, bo
przyja okazaa si silniejsza od rnicy pogldw.
Nabokov zacz, tak jak wczeniej w Europie, udziela lekcji rosyjskiego. Podj te, z pocztku na zasadzie wolontariatu, prac
w Muzeum Historii Naturalnej, napisa pierwsze powane artykuy
naukowe o uskoskrzydych i nauczy si preparowa narzdy
pciowe motyli. Rozpocz przygotowania do wykadw z literatury, ktre mia wygasza na Uniwersytecie Stanforda. Ciepo przyjto jego opowiadanie Obok, jezioro, zamek, ktre zamieci w czasopimie The Atlantic z drobnymi zmianami uwzgldniajcymi
ostatnie wydarzenia historyczne. Na przykad przerobi piosenk,
ktr nieszczsny bohater musi piewa, maszerujc razem z Niemcami w nowej wersji mwia o mordowaniu i niszczeniu. Redaktor
179

naczelny The Atlantic napisa, e chtnie zamieci wicej arcydzie

Nabokova. Autor przysta na propozycj28.
Podczas gdy Vladimir wkracza na salony amerykaskiego ycia
literackiego, Wiera posaa Dmitriego do szkoy i zacza si rozglda za prac, wybredzajc jeszcze bardziej ni jej m. Odrzucia
propozycj pracy w ponadstandardowym wymiarze (bo za duo
godzin), ale nie przyja te podobnej pracy na cz etatu (bo za
niskie wynagrodzenie). W kocu w zimie udao jej si zatrudni
jako sekretarka w gazecie wydawanej przez France Forever, amerykaski odam gaullistowskiej Wolnej Francji, ktr wspfinansowa brytyjski wywiad. W organizacji potpiajcej polityk rzdu
Vichy i przekonujcej o koniecznoci przystpienia USA do wojny
Wiera czua si jak ryba w wodzie to bya praca, ktr moga pokocha29.

Wkrtce do Ameryki przybya te siostra Wiery Sonia. Po kilku

miesicach spdzonych w Casablance udao jej si zdoby wiz
przyznawan tumaczom i w styczniu 1941 roku na pokadzie statku Guadeloupe zawitaa do Nowego Jorku.
Wczeniej siostry Sonim regularnie utrzymyway kontakt. Sonia
jako adres docelowy w USA podaa mieszkanie Wiery przy West
87th Street. W rejestrze pasaerw Sonia figuruje jako kobieta, lat
trzydzieci dwa, wzrost sto szedziesit osiem centymetrw, wosy
blond, oczy brzowe. Dalsze informacje nie s ju tak przejrzyste.
Jako pierwsze imi wpisano Sophia. Stan cywilny najpierw zaznaczono jako wolny, potem poprawiono na D (divorced, rozwiedziona) i dopisano rcznie nazwisko po mu: Berlstein.
Niejasnoci z imieniem i nazwiskiem atwo dao si wyprostowa,
lecz niestety wadze ywiy podejrzenia, e Sonia co ukrywa. Gdy
Guadeloupe zawin do Nowego Jorku, amerykaski Departament
Stanu otrzyma depesz wysan z poprzedniego portu, w ktrym
zatrzyma si statek. Bya ona adresowana do sekretarza stanu,
z ostrzeeniem, e Sonia Sonim by moe jest niemieckim szpie180

giem. Dlatego od pierwszego dnia pobytu w Ameryce zaczto kontrolowa jej poczt30.
Wiza Carla Junghansa zaczynaa obowizywa kilka dni pniej
ni wiza Soni, lecz gdy reyser dowiedzia si, e Niemcy wystpiy
o jego ekstradycj z Casablanki, wsiad na wczeniejszy statek, ni
planowa. Z Niemiec uciek, posugujc si faszywymi dokumentami. W Casablance udao mu si dosta paszport cudzoziemski.
W rejestrze statku Carvalho Araujho, ktrym popyn przez Lizbon do Ameryki, figuruje jako apatryda. Wosy blond, oczy brzowe31 jak Sonia. W przeciwiestwie do niej jednak nie stara si
o pobyt stay, tylko o wiz na p roku.
Stany Zjednoczone nie bray udziau w wojnie, ale byy ni mocno zaniepokojone. Dlatego od wszystkich przybyszw niebdcych
obywatelami USA wymagano rejestracji i potwierdzenia narodowoci, pobierano im odciski palcw i kademu, komu przyszoby do
gowy bawi si w anarchist, grozio wizienie. Przygotowano te
specjalne zakady, w ktrych mieli by przetrzymywani imigranci
uznani za niebezpiecznych, lecz w przeciwiestwie do Kanady na
razie nie uruchamiano zamknitych od czasu pierwszej wojny obozw koncentracyjnych.
FBI kierowane przez J. Edgara Hoovera miao pene rce roboty.
Od pocztku wojny agenci gromadzili informacje i dokumenty dotyczce obcokrajowcw, ktrych uznano za podejrzanych, i ledzili
ich, szykujc si na ewentualne przystpienie USA do wojny. Pracownicy amerykaskiego Urzdu do spraw Imigrantw, niedawno
wczonego w struktury Departamentu Sprawiedliwoci, byli radzi,
e mog wsppracowa z urzdnikami odpowiedzialnymi za egzekwowanie prawa i bacznie monitorowali przybywajcych do Stanw uchodcw i goci. Wielu z nich musiao poda adres, pod
ktrym si zatrzymaj, eby w razie czego atwo ich byo namierzy.
Jako byy komunista i nazistowski filmowiec Carl Junghans by
dla wielu osb intrygujc postaci. Nie dopuszczono go nawet do
punktu wjazdowego dla imigrantw pierwsze dni w Ameryce
spdzi w towarzystwie oczekujcych na deportacj radykaw,
przestpcw i osb jak on podejrzewanych o szpiegostwo32. Sonia przybya po trzech tygodniach i przekonaa si, e niewiele
181

wskra: dokumenty konieczne do deportacji Junghansa byy ju

gotowe. Mogli jedynie odwoa si od decyzji, z nadziej na przychylne rozpatrzenie.
W kocu Sonia poprosia o pomoc pewnego profesora, uchodc,
ktrego znaa z Berlina. Po blisko czterech miesicach spdzonych
w noclegowni i stowce orodka dla oczekujcych na deportacj
Carl Junghans, oficjalnie wolny, za porczeniem wysokoci piciuset dolarw, zosta wpuszczony na amerykask ziemi. Ale wadze
o nim nie zapomniay33.
Sonia uczya francuskiego i niemieckiego w szkole jzykowej
przy Madison Avenue i znalaza mieszkanie o kilka przecznic od
Vladimira i Wiery. Taka blisko raczej nie napawaa Nabokovw
radoci; trudno oczekiwa, by si ucieszyli, w kolejnym kraju widzc Soni w towarzystwie Junghansa. By moe jednak los oszczdzi im spotkania twarz w twarz, bo byli ssiadami bardzo krtko:
Nabokov wraz z rodzin musia si przeprowadzi do Kalifornii,
gdzie wkrtce zaczyna wykady.
Wiera nie pracowaa ju wtedy dla France Forever, nie miaa
wic okazji widywa si z Junghansem, ktry te zatrudni si w tej
instytucji. Ukada depesze dla agencji informacyjnej i pisa scenariusze antynazistowskich i antyptainowskich audycji radiowych
nadawanych na tereny okupowanej Francji34. USA stay si czwartym
krajem, ktremu Junghans suy jako propagandzista.
Dorabia, wygaszajc wykady o tematyce antyhitlerowskiej i piszc o niebezpieczestwie dywersji ze strony niemieckich okrtw
podwodnych (cho w prywatnym gronie chtnie opowiada o swojej bliskiej znajomoci z Hitlerem i Goebbelsem)35. Jednak jako filmowiec oczywicie marzy o Hollywood.
Nabokovom udao si dotrze na zachodnie wybrzee kilka miesicy przed Junghansem. W maju 1941 roku, rok po przybyciu do
Ameryki, Wiera, Vladimir i Dmitri wyruszyli w podr na drug
stron kontynentu. Wioza ich swoim nowym pontiakiem jedna ze
studentek Nabokova. Wiosn Vladimir wygosi seri wykadw
w Wellesley College, po czym otrzyma informacj, e uczelnia chtnie podpisze z nim umow na rok, poczynajc od jesieni. Widmo
nieopaconych rachunkw znikno. Nabokovowie spdzili w po182

dry trzy tygodnie, z postojami na lektur, spacery i nieskrpowane apanie motyli.

Tennessee, Arkansas, Teksas, Nowy Meksyk, Arizona podr
w poprzek Stanw Zjednoczonych okazaa si niezwykle przyjemn lekcj topografii i socjologii. Jednak cho Nabokovowie mogli ju
swobodnie marzy, o czym tylko chcieli, wci byli uchodcami.
Dmitri na pytanie fryzjera, gdzie mieszka, odpar: W domkach przy
drodze36.

Przez pierwszy rok w przybranej ojczynie Nabokov zjedzi

wikszy kawa wiata ni podczas wszystkich lat spdzonych w Rosji. Latem w Kalifornii przepa midzy jego nowym a poprzednim
yciem nie wynikaa po prostu z geograficznego oddalenia. Kilka
miesicy wczeniej w licie do sistr Marinel, ktre wci mieszkay
w Paryu, pisa, e nie da si funkcjonowa naraz w dwch rzeczywistociach jednej, w ktrej ley si na ukwieconej ce w Ameryce, u szczytu luksusu, jak w polednim nie jakiego milionera,
i drugiej, w ktrej nasi bliscy s cigle w niebezpieczestwie37.
Ta druga, ponura rzeczywisto rzucaa cie na kady aspekt ycia Nabokova, a wieci z Europy nie napaway optymizmem. wiat
wci by w szoku po klsce Europy Zachodniej i upokorzeniu Francji, ktra zostaa zmuszona do kapitulacji w Compigne niedaleko
Parya. W tym samym miecie Niemcy podpisay zawieszenie broni koczce pierwsz wojn wiatow. W roku 1941 powsta tam
obz koncentracyjny38.
Mieszkajc we Francji, Nabokov nie zapaa mioci do tamtejszych urzdnikw pniej wrzuci ich do jednego worka z Niemcami, okrelajc mianem konsulw i policjantw o szczurzych wsikach39. Dobrze pamita koszmar, przez ktry musia przej,
starajc si o wiz, lecz te prywatne przyczyny niechci do Francuzw wnet zblady wobec znacznie powaniejszych wydarze.
Wielu francuskich policjantw a nazbyt skwapliwie wypeniao
nowe obowizki polegajce na tropieniu cudzoziemcw, a zwaszcza
183

ydw spoza Francji. Kolaborancki rzd w Vichy uchwali prawa

przypominajce ustawy norymberskie. Przepisy dotyczce osb pochodzenia ydowskiego byy niejednokrotnie bardziej restrykcyjne
od niemieckich pierwowzorw. W 1941 roku zdecydowano, e
w przypadku rnic midzy prawem francuskim a niemieckim stosowane bdzie francuskie, lecz w praktyce czsto korzystano z przepisu, ktry by surowszy40. Gdyby Nabokovom nie udao si uciec
z Francji, to zgodnie z tamtejszym prawem nie tylko Wiera, ale
i Dmitri uchodziliby za ydw inaczej ni wedle prawa niemieckiego, ktre Dmitriego uznaoby za Rosjanina. Ot, biurokratyczny
niuans, ktry decydowa o yciu.
Skierowane przeciwko ydom dziaania we Francji zaczy si od
obowizkowej rejestracji; potem przyszy aresztowania. Wikszo
uwizionych ydw trafia do nowego obozu stworzonego w blokach mieszkalnych na paryskim przedmieciu Drancy. Tamtejsze
osiedla tanich i nowoczesnych mieszka dopiero si budoway, wic
gdy je zarekwirowano, nie miay jeszcze biecej wody ani kanalizacji.
Obz na dobre zacz funkcjonowa latem 1941 roku, kiedy to
francuska andarmeria wraz z niemieckim wojskiem przeczesaa
parysk 11. Dzielnic i aresztowaa wszystkich ydowskich mczyzn w wieku od osiemnastu do pidziesiciu lat. Jeli poszukiwanego mczyzny nie byo w domu, zabierano innego czonka
rodziny. Tysice osb zaadowano do autobusw i przewieziono do
Drancy41. Potem przysza kolej na kobiety i dzieci, a by to dopiero
pocztek. Wrd wywiezionych znaleli si byy m Soni Max
Berlstein i protektor Nabokova Ilja Fondaminski.

Rodzina Nabokovw zjechaa do Palo Alto 14 czerwca, dziesi

dni przed rozpoczciem zaj na uczelni. Wprowadzili si do
schludnej willi naprzeciwko kampusu Uniwersytetu Stanforda
i Vladimir zacz si szykowa do wykadw. Mia uczy literatury
rosyjskiej i sztuki pisania42.
184

Wci napyway kolejne wieci o wojnie. Zanim jeszcze zacz

si letni trymestr, Trzecia Rzesza zaatakowaa ZSRR, amic pakt
RibbentropMootow. Marsz Niemcw naprzd by przeraajcy
i brutalny. Nabokov, ktrego sojusz Hitlera ze Stalinem niespecjalnie bulwersowa, teraz poczu si rozdarty. Fantazjowa o strategicznym majstersztyku: zwycistwie Brytyjczykw najpierw nad Hitlerem, potem nad Stalinem i wyobraa sobie obu dyktatorw
zesanych na przykad na Wysp Boego Narodzenia na Oceanie
Indyjskim i skazanych na wasne towarzystwo43.
Niemcy bombardowali bazy okrtw podwodnych, zatapiali tankowce, dotarli do tamy na Dnieprze i zbliali si do Leningradu.
W Stanfordzie Nabokov znw y w dwch rzeczywistociach, ktrych nie potrafi pogodzi nie przestajc myle o tych, na ktrych
spada tragedia wojny, wdrowa po wzgrzach wok Palo Alto
i apa motyle. W licie do Edmunda Wilsona (do ktrego teraz ju
zwraca si per Krliczku) opisywa ciki los rosyjskiego emigranta
w tej nowej sytuacji, gdy Niemcy zaatakoway Zwizek Radziecki.
Przez blisko dwadziecia pi lat Rosjanie na wygnaniu bagali los
o co cokolwiek co zniszczy bolszewikw, choby o porzdn
wojn. I oto nadesza ta tragifarsa44.
W formalnie wci neutralnych Stanach Zjednoczonych opinia
publiczna, zaniepokojona niepowstrzymanym marszem Hitlera,
zacza sympatyzowa ze Stalinem. Zoliwy przydomek wujek
Joe, ktrym od ponad dziesiciu lat nazywano w Ameryce sowieckiego dyktatora, teraz nabra sympatycznych konotacji. Nawet byy
premier rosyjskiego Rzdu Tymczasowego Aleksandr Kierenski,
mieszkajcy wwczas na Manhattanie, wysa do Moskwy depesz,
w ktrej wyrazi gotowo poparcia Stalina, pod warunkiem zwolnienia winiw agrw, zaprzestania kolektywizacji i przywrcenia niepodlegej Polski45.
Mg obiecywa choby zote gry, a i tak zostaby zignorowany.
Stalin nie zaszczyci go odpowiedzi, podobnie radziecki ambasador w USA46.
W przeciwiestwie do Nabokova wielu Rosjan w ZSRR nie miao
poczucia konfliktu gr wzi prostoduszny patriotyzm. Latem
1941 roku Aleksander Soenicyn przyjecha do Moskwy, by zdawa
185

na uniwersytet. Na miejscu okazao si, e egzaminy odwoano, bo

kraj szykuje si do wojny. Soenicyn chcia si od razu zacign
do wojska, lecz odesano go do Rostowa. Wrci wic do domu
i zgosi si na komisj, ktra nie przyja go ze wzgldu na stan
zdrowia; kazano mu czeka na powoanie. By wcieky47.
Niemcy w przeraajcym tempie posuwali si w gb Rosji. Gdy
Nabokov zakoczy letnie wykady na Uniwersytecie Stanforda
i wrci na wschd USA, eby zacz prac w Wellesley, Zwizek
Radziecki zdy ju zmobilizowa wszystkie rezerwy, ktre jednak
okazay si niewystarczajce. Aleksander Soenicyn, zdecydowany
broni ojczyzny i wzi udzia w wielkich wydarzeniach historycznych, podj trzeci prb dostania si do armii i tym razem go
przyjto.
Stawi si w jednostce wojskowej z walizeczk, a swoj militarn karier rozpocz od sprztania stajni i wyczesywania koni. By
w tej materii zupenym todziobem, wic kozacy, od dziecka
oswojeni z komi, wymiewali si z jego nieudolnoci i poniali
go przy kadej okazji. Po jakim czasie nabra wprawy i zaczto go
nawet szanowa, lecz w licie do ony pisa z rozpacz, e ka
mu przerzuca gnj, a przecie nie da si zosta wielkim rosyjskim pisarzem, yjc w Rosji w latach 19411943 i nie walczc na
froncie48.
Dziki entuzjazmowi i sprytowi trafi na kurs, po ktrym zosta
skierowany do oddziau artylerii. Sam Lew Tostoj przecie te suy w artylerii: walczy w wojnie krymskiej prawie sto lat wczeniej.
Soenicyn marzy o pjciu w lady mistrza. Tostoj, korzystajc
z wojennych dowiadcze, napisa Wojn i pokj, powie, ktra staa si obiektem uwielbienia i zazdroci Soenicyna. Mody Aleksander by przekonany, e historia i suba wojskowa z niego take
uczyni prawdziwego rosyjskiego pisarza49.

Edmund Krliczek Wilson by nastawiony do wojny o wiele

mniej entuzjastycznie ni Soenicyn czy nawet Nabokov. Kiedy
186

w 1940 roku magazyn The New Republic zaj stanowisko, e USA

powinny wesprze Wielk Brytani w wojnie, Wilson na znak protestu odszed z redakcji i na zawsze przesta w niej publikowa50.
w gest by oczywicie dramatyczny, aczkolwiek Wilson nie zapomnia uzgodni z rad redakcyjn, e The New Republic bdzie
dalej drukowao Nabokova.
Pisarz i krytyk nie zarzucili korespondencji. Podczas gdy Soenicyn na polu bitwy marzy o dorwnaniu Tostojowi, ktrego wielbi,
Nabokov w bezpieczniejszych okolicznociach i z mniejsz rewerencj pisa do Wilsona na temat szczeglnie udanych fragmentw
Wojny i pokoju51.
Konikiem Wilsona w tym czasie bya poezja rosyjska, ktr czyta
w oryginale, chtnie wic wyprbowywa na Nabokovie swoje interpretacje. Vladimir, ktry nigdy nie owija w bawen, docenia
wysiki przyjaciela i odpisywa mu yczliwie, cho z drwin: Obawiam si, e Rosjanie, ktrzy powiedzieli Ci, e pochodzi od
cheval, to osy52.
Wilson jako wpywowy krytyk uwaa za rzecz oczywist, e jest
w stanie wylansowa gwiazd literatury. Udao mu si to z takimi
gigantami jak Hemingway czy Fitzgerald; pomg w karierze zarwno ponadczasowym znakomitociom, jak i sawom jednego
sezonu. Naturaln kolej rzeczy zacz wspiera Nabokova, polecajc go wydawcom i dajc mu wskazwki, jak sobie radzi na
zimnych wodach amerykaskiego rynku literackiego. Pozwala sobie nawet gani pisarza za godn ubolewania sabo do zabaw
sownych, na ktre, jak twierdzi, nie ma miejsca w profesjonalnej
publicystyce53.
Pomg Nabokovowi nawiza kontakt z wydawc, ktry zgodzi si opublikowa Prawdziwe ycie Sebastiana Knighta. Sam te
wyraa si ciepo o powieci. Sprawia mi pisa w licie wicej
przyjemnoci i bya bardziej oywcza ni jakakolwiek inna ksika,
sam nie wiem od jak dawna. W tym samym licie zaprasza Nabokovw na wito Dzikczynienia do swojego domu w Wellfleet
w Massachusetts54.
Wymienili dziesitki listw. Podczas osobistych spotka energiczny i skory do dyskusji Wilson, ktry po kilku drinkach stawa si
187

bezwadny jak worek kartofli, stanowi jaskrawy kontrast dla powcigliwego i skonnego do kpiny Nabokova55. W cigu roku, ktry upyn od ich pierwszego spotkania, nawizali prawdziw przyja mimo ostrych rnic w pogldach.
Jedn z takich spornych kwestii bya wojna w Europie. Wilson
podczas pierwszej wojny wiatowej walczy we Francji jako szeregowiec, zosta ranny, ledwo uszed z yciem i spdzi wiele miesicy w szpitalu. Opowiada si za pacyfizmem, a konkretnie za
amerykaskim izolacjonizmem, i odnosi si podejrzliwie do amerykaskich ydw, ktrzy twierdzi pchali USA do wojny, by
ratowa swoich pobratymcw56.
Wilson przynajmniej czyni wiadome wysiki, by wyrugowa
ze swojego mylenia antysemityzm wpojony mu w dziecistwie
przez matk, podczas gdy wielu Amerykanw niekoniecznie dbao
o ostrone oceny. Jesieni senat powoa specjaln podkomisj do
zbadania, czy amerykaski przemys filmowy nie agituje za przystpieniem do wojny; senatorzy zwrcili szczegln uwag na du
liczb cudzoziemcw w hollywoodzkich wytwrniach. Prezydent
Franklin Delano Roosevelt w reakcji na ten jasny przekaz przypomnia, e przecie Bibli te napisali prawie wycznie cudzoziemcy
i ydzi. Postawy izolacjonistyczne i pacyfistyczne w Ameryce w tym
czasie byy, jak si wydaje, nierozcznie zwizane z antysemityzmem57.
Nabokova, ktry widzia na wasne oczy, jak nazistowska polityka wobec ydw ewoluuje od wykluczenia do eksterminacji,
wciekle drania pospolita bigoteria Ameryki w poowie dwudziestego wieku, i gorco kibicowa zwolennikom przyczenia si do
wojny. Mimo swojej nienawici do Stalina gotw by wyrazi tymczasowe, warunkowe poparcie dla Zwizku Radzieckiego: pragn,
eby Rosja, wbrew wszystkiemu, pokonaa, a raczej cakowicie
zmiadya Trzeci Rzesz tak, by nie zosta na wiecie ani jeden
Niemiec58. W tej wypowiedzi pobrzmiewa skonno do demonizowania przeciwnika, co zocio Wilsona, ktry ostrzega przed
popadaniem w wojenne szalestwo bez ogldania si na jego cen.
Nabokov czasem potrafi wzi sobie do serca krytyczne uwagi
przyjaciela. Gdy otrzyma od niego poprawki do pierwszej wersji
188

Prawdziwego ycia Sebastiana Knighta, odpisa: Masz suszno, cakowit suszno, jeli chodzi o omyki i wprowadzi zaproponowane zmiany59.
Przy caym swoim poparciu dla wojny Nabokov trzyma si od
niej tak daleko, jak to tylko moliwe. Pisa, co jaki czas wykada
w Wellesley i spdza duo czasu w Muzeum Zoologii Porwnawczej na Harvardzie. Gdy Europa pograa si w rozkadzie i chaosie, on zaprowadza struktur i porzdek w nalecej do muzeum
kolekcji europejskich motyli. Nawet Wilson wykaza yczliwe, cho
przelotne zainteresowanie entomologi60.
Mimo wszystkich rnic pogldw dotyczcych literatury, wojny
czy historii obaj panowie darzyli si wzajemnym szacunkiem. Lecz
od samego pocztku znajomoci Rosja bya punktem zapalnym
nie umieli si powstrzyma przed rozdrapywaniem tej kwestii
niczym rany, ktra stawaa si tym gbsza, im duej trwaa przyja. W licie do wsplnego znajomego Nabokov wyznawa, e
cho lubi Wilsona, to jednak wizi z Rosjanami maj jaki dodatkowy wymiar, ktrego brakuje wiziom z Amerykanami. Przyja
z Wilsonem ma mnstwo dobrych stron, lecz Nabokov czuje, e nie
umie si przy nim wygada do woli61.
Nic dziwnego zreszt, e mia kopot z wypowiedzeniem, co mu
ley na sercu. Ciko znosi rozstanie z Rosj i literatur rosyjsk.
Wyzna Wierze, e gdyby nie ona, zacignby si do wojska i pojecha do Maroka walczy z Niemcami. Potem jednak zmieni zdanie:
bardziej ni walczy z Niemcami, wolaby napisa ksik po rosyjsku. Jak gdyby w poszukiwaniu jakiego sposobu na zagodzenie
decyzji, e odtd bdzie tworzy po angielsku, wysa do nowej rosyjskojzycznej gazety opowiadanie Ultima Thule, napisane w ostatnim roku pobytu w Europie62.
Jeli chodzi o nowe teksty, trzyma si angielszczyzny. Przed kocem roku na amach The Atlantic ukaza si pierwszy jego wiersz
po angielsku. Nabokov wraca w nim do tematu blu wiecznego
wygnania (nieskoczona linia ldu, ktra wci si odsuwa)
i opakuje rozstanie z ojczystym jzykiem63.
Wilson tymczasem zgbia rosyjsk poezj, przy czym jego rozwaania na temat metryki Nabokov uwaa za cakowicie bdne.
189

eby tego dowie, stworzy ca seri schematw i wykresw, przerabiajc rosyjskie wiersze na wzory matematyczne, w ktrych metryk, fonetyk i akcenty przedstawi za pomoc umownych symboli. To bya bro w konflikcie obu przyjaci, lecz istot sporu
pojmiemy, jeli policzymy, ile razy w ich wczesnej korespondencji
pada sowo Lenin.
Po lekturze To the Finland Station Nabokov poczu si w obowizku pochwali przyjaciela za to, jak potraktowa Marksa, oraz skrytykowa za nakrelony w ksice portret Lenina. Nawizujc do
przytoczonej przez Wilsona wzruszajcej anegdoty, jak to raz Lenin
powstrzyma si przed zastrzeleniem piknego lisa, Nabokov ubolewa, jaka to szkoda, e Rosja jest brzydka zawsze przypomina o milionach ludzi pozbawionych ycia w ramach eksperymentu
spoecznego. Ze szczegln pogard odnosi si do wizerunku Lenina jako wesoego faceta. Wydawa si zawiedziony, e Wilson patrzy do skopka z mlekiem ludzkiej uprzejmoci i nie widzi
zdechego szczura na dnie64.
Wilson tak dogbnie wczuwa si w sytuacj gnbionej przez
cara Rosji, e w osobie Lenina umia zobaczy wycznie wybawiciela. Nie mia pojcia o wielu aspektach rosyjskiej rewolucji.
Z pocztku sdzi, e Nabokov podwaa jego nowo nabyt znajomo jzyka rosyjskiego, przyzna wic, e mg zrobi jakie
bdy. Stanowczo oponowa jednak przeciw krytykowaniu rde, z ktrych korzysta: Nie uwierz, e Gorki, skoro dzieliy
go z Leninem tak wielkie rnice zda, mg by w dobrych
stosunkach z czowiekiem, na temat ktrego masz takie wyobraenie65.
Nabokov darzy Wilsona zbyt du sympati (lub moe by od
niego zbyt zaleny), eby szczerze odpowiedzie. W kolejnym licie
napisa tylko, e moe po prostu ma skonno do postrzegania
wszystkich wadcw Rosji jako bardziej nieludzkich i miesznych,
ni s w rzeczywistoci. Wilson przyzna, e Rosjanina moe irytowa, kiedy kto z zewntrz interpretuje rosyjsk histori. Doda, e
rozumie, jak wyjtkowo niezrcznie czuje si czowiek, czytajc
ksiki o wasnym kraju napisane przez osoby, ktre dobrze znaj
temat, ale nie maj informacji z pierwszej rki66.
190

Stawki byy zbyt wysokie, a przywizanie kadego z przyjaci

do wasnej narracji uniemoliwiao wszelk powan dyskusj na
temat Rosji. Argumenty Nabokova bazoway na faktach historycznych na og nieznanych na Zachodzie. Z kolei jego lekcewaenie
nawet dla ideaw komunistycznych i cakowity brak zainteresowania problemami klas i robotnikw jako grupy skaniay Wilsona
do okopania si na swojej pozycji i nieprzyjmowania do wiadomoci faktw przytaczanych przez Nabokova. Cho romantyczny
motyw zrujnowanego arystokraty wydawa si atrakcyjny literacko, to Wilson ywi gbok niech do zadzierania nosa. A Nabokov
nigdy, nawet w najtrudniejszych okolicznociach, nie traci pewnoci siebie67.
Jeli wzi pod uwag zapa Wilsona do wszelkich rozmw o Rosji i intensywno sporw o rosyjsk histori i literatur w korespondencji obu panw, trudno sobie wyobrazi, by temat Rosji nie wypyn podczas kolacji w wito Dzikczynienia. aden z nich nigdy
nie zdradzi, o czym wwczas rozmawiali, lecz zachowa si lad
innego rodzaju: wiersz.
Utwr The Refrigerator Awakes (Budzi si lodwka) zaczyna si od
opisu lodwki, ktra z wysikiem i haasem prbuje czyni swoj
powinno, w rurkach wrze lotna substancja chemiczna (dichlorocotammetan) i sycha, z jakim wysikiem urzdzenie stara si
utrzyma nisk temperatur. Przegrzewajca si lodwka, o krok
od kapitulacji, wci walczy. Obok szynki, owocw i mleka Nabokov wymienia bardziej niepokojce elementy zwizane z przetrwaniem i konserwacj: sal tortur, ciaa zamarznite w niebieskim lodzie przez p wieku, dygocce biae serce i histori, ktr trzeba
opowiedzie. Przywouje arktyczne wyspy Nowej Ziemi, Ernesta
Shackletona, ktry je eksplorowa, robi aluzj do losu Willema Barentsa, odkrywcy, ktry w zimie 1596 roku utkn w pnocnej czci
archipelagu. Wiersz koczy si seri odniesie do wypraw polarnikw, ktrych (nie zawsze uwieczone sukcesami) prby przetrwania stay si legendarne68.
Jeli Nabokov podczas wizyty w Wellfleet w 1941 roku czu si
unieruchomiony w obcym krajobrazie, obarczony histori, ktrej
moe nigdy nie opowie, albo si obawia, e nie zdoa zachowa
191

chodu, to nie mg tego wszystkiego wyrazi lepiej. I cho wiersz

jest enigmatyczny, Nabokov musia ywi obawy, e Wilson poczuje si uraony. Mam nadziej, e nie odczytasz mojej Lodwki
jako sugestii, i le si czuem u Ciebie w domu. Przeciwnie. Nawet
nie umiem wyrazi, a przynajmniej nie po angielsku, jak wielk
rado mi sprawi ten pobyt69.

W grudniu miao si ukaza Prawdziwe ycie Sebastiana Knighta;

Wilson napisa wspaniay tekst na okadk. Zanim ksika zdya
trafi do ksigar, Ameryk wstrzsny wydarzenia, po ktrych
wszystko si zmienio.
Nabokov, ktry ju jako nastolatek wylizgn si rewolucji, w dorosoci zosta istnym Houdinim historii: uciek z Niemiec niemal
w ostatniej chwili przed rozpoczciem wojny, wydosta si z Francji, w ktrej ju trway walki. W kocu, 7 grudnia 1941 roku, historia
dogonia go w USA, gdy japoskie samoloty zbombardoway Pearl
Harbor.
Ten niespodziewany atak rwna si wypowiedzeniu wojny; nazajutrz Amerykanie ogosili zerwanie stosunkw dyplomatycznych
z Japoni. Trzy dni pniej Hitler w gmachu Opery Krolla wygosi
przemwienie do posw Reichstagu, wypowiadajc wojn Stanom
Zjednoczonym. Wiemy oczywicie mona byo usysze w radiu
i przeczyta w gazetach na caym wiecie e za tym wszystkim stoi
wieczny yd70.
Z dnia na dzie Ameryka pogrya si w takiej samej paranoi,
jaka skonia Brytyjczykw rok wczeniej do deportacji obywateli wrogich pastw. Amerykanie zaczli gorczkowo zakada
wasne obozy koncentracyjne. W cigu kilku dni od wypowiedzenia wojny Japonii i Trzeciej Rzeszy agenci FBI zatrzymali i internowali tysice Wochw, Niemcw i Japoczykw, czsto bez
konkretnego powodu71. Niektre z tych osb trafiy tymczasowo
do wizie, inne do stacji imigracyjnych na wschodnim i zachodnim wybrzeu.
192

Z obawy przed szpiegami i sabotaem zakazano uywania aparatw fotograficznych nad morzem i konfiskowano krtkofalwki.
Media z zaenowaniem donosiy o aresztowaniu austriackich narciarzy, ktrzy polubili bogate amerykaskie dziedziczki. Wyrzucanie z pracy osb o obco brzmicych nazwiskach stao si tak powszechne, e prokurator generalny wyda specjalne owiadczenie
potpiajce t praktyk72.
Do powstaych naprdce obozw koncentracyjnych zaczli trafia pierwsi internowani. Sto dziesi tysicy Japoczykw i Amerykanw japoskiego pochodzenia spdzio reszt wojny w zamkniciu. Lecz nie tylko oni: zwaszcza na pocztku, gdy kluczow
kwesti wydawao si jak najszybsze wyapanie potencjalnych
szpiegw, wielu uchodcw z Trzeciej Rzeszy wrd nich take
ydw, ktrzy przeszli przez obozy koncentracyjne osadzono razem z niemieckimi jecami wojennymi73.
Edmund Wilson w dalszym cigu by do wojny nastawiony sceptycznie. Daleki od wiary w teori spiskow, e atak na Pearl Harbor
by prowokacj amerykaskiego rzdu, mimo wszystko wzdryga
si, gdy propaganda przedstawiaa Japoczykw jako zwierzta.
Nabokov, ktry pamita okruciestwo Niemcw wobec ydw
i ktrego krewni utknli w Niemczech jak w puapce, nie mia ochoty wysuchiwa, czemu niby Ameryka powinna zachowa neutralno. Zarejestrowa si na komisji poborowej, po czym przystpi
do pisania nowej powieci, penej odniesie do dwch totalitaryzmw: nazistowskiego i sowieckiego74.
Atak na Pearl Harbor nie skoni ani Wilsona, ani Vladimira do
zmiany zdania o zasadnoci wojny, nie wpyn te w istotny sposb na ich ycie. Ale na przykad Nikoaj Nabokow poczu, e wypada si jako zaangaowa. Dlatego oprcz dotychczasowego
stanowiska kierownika muzycznego w St. Johns College w Annapolis zatrudni si jako tumacz i analityk w Departamencie Sprawiedliwoci75.
Sonia Sonim i Carl Junghans te odczuli skutki nowej sytuacji.
Sonia pracowaa w Hollywood u Maxa Ophlsa, synnego reysera,
dla ktrego w Paryu tumaczya scenariusze. Z racji ydowskiego
pochodzenia uciek on w 1933 roku z Niemiec i przez jaki czas
193

krci filmy we Francji, dopki i tam nie zrobio si dla ydw zbyt
niebezpiecznie. Teraz jego kariera zaamaa si po raz trzeci, gdy
przemys filmowy skupi si na produkcjach majcych obudzi
w Amerykanach bojowego ducha76. Razem z Ophlsem prac stracia te Sonia.
Marzenie Junghansa, by zahaczy si w amerykaskiej brany
filmowej, nie doczekao si realizacji. Z pocztku, dziki znajomociom wrd niemieckich uchodcw mieszkajcych w Hollywood
i okolicach, pomaga przy wymylaniu scenariuszy. Dwa dni po ataku na Pearl Harbor sen o karierze prys: Junghans zosta aresztowany przez FBI i trafi do wizienia powiatowego w Los Angeles, podejrzany o szpiegostwo na rzecz Niemiec77.
Cz zatrzymanych wypuszczono po kilku tygodniach, cz
po roku lub dwch, a wielu przeniesiono do obozw, gdzie zostali do koca wojny. Pewien czowiek, ktry siedzia w celi z Junghansem, zdoa przekona komisj odwoawcz, e jest Szwajcarem, a nie Niemcem, i zosta zwolniony. Junghans nie mia tyle
szczcia.
Pewien ydowski uchodca nazwa go w niewielkiej nowojorskiej gazecie zatwardziaym nazist. Liga Przeciw Zniesawieniom
napisaa do amerykaskiego Departamentu Sprawiedliwoci donos, w ktrym przypominaa o wsppracy Junghansa z Goebbelsem. Na dodatek okazao si, e reyser ma ju swoj teczk w FBI,
zawierajc niemao interesujcych materiaw78.
Podczas przesuchania prbowa przedstawi swoj osob jako
cenne rdo informacji. Opowiada o jakim czowieku z drewnian nog, rzekomo odpowiedzialnym za wydarzenia nocy krysztaowej, i o specjalnej niemieckiej szkole szpiegowskiej, w ktrej kursy na agentw przechodzili zaszantaowani ydzi oraz Aryjczycy
wyszkoleni w udawaniu ydw nastpnie mieli by wysyani do
pastw alianckich jako szpiedzy79. Mwi o tajnych niemieckich
stacjach meteorologicznych w Arktyce, wymieni nazwiska komunistycznych szpiegw i poinformowa, e osoby przybywajce do
Ameryki ze szwajcarskimi paszportami najpewniej ukrywaj
prawdziw tosamo. Junghans owiadczy, e moe za porczy Charlie Chaplin.
194

Te rewelacje, w wikszoci wyssane z palca, a po czci oparte

na doniesieniach gazetowych, zawieray te najwyraniej strzpy
wartociowych wiadomoci, skoro FBI zwerbowao reysera do
wsppracy.
Pod koniec stycznia 1942 roku komisja odwoawcza, uzyskawszy
rne sprzeczne informacje, zalecia uwolnienie Junghansa. Kto
w Departamencie Sprawiedliwoci mia, zdaje si, bardziej sceptyczne podejcie i prokurator generalny zgodzi si jedynie na warunkowe zwolnienie: musia si znale kto, kto za niego porczy.
Otrzyma nakaz pozostania w Los Angeles i regularnego meldowania si policji.
Kilka tygodni pniej Junghans zda sobie spraw, e jest w Hollywood pariasem i nie dostanie pracy w adnej duej wytwrni.
Perspektywy Soni byy nie lepsze, wic postanowia sama wrci do
Nowego Jorku.
Przecitny amerykaski obywatel z pewnoci yczyby sobie, by
wadze USA miay oko wanie na takich osobnikw jak Carl Junghans. Tymczasem w zamkniciu pozostawao tylu zgoa niewinnych
internowanych i mao kto im wspczu. Uwizionym cywilom
okazywano jawn wrogo. Propaganda, ktra miaa nastawi Amerykanw przeciwko japocom i szkopom, wyrzdzia przy okazji
wiele zego.

W Europie nazici, zachceni sukcesami wasnej propagandy demonizujcej ydw w Niemczech i Austrii, postanowili zaszczepi
t nienawi podbitym narodom. Ale na przykad we Francji, cho
panowa tam antysemityzm, a policja zazwyczaj posusznie wykonywaa rozkazy, tym razem zabrako entuzjazmu.
Po dwch tygodniach od pierwszych masowych aresztowa paryskich ydw hitlerowcy rozpoczli intensywn akcj propagandow. Niemiecka ambasada pomoga przygotowa francusk wersj
wystawy Wieczny yd, ktra wczeniej w Niemczech wzbudzia
tak wielkie zainteresowanie, e sprzedano na ni dwiecie tysicy
195

biletw. We Francji ekspozycji ilustrujcej ydowsk degeneracj

oprcz ohydnych manipulacji faktami historycznymi znalazo si
miejsce i na wykady pod patronatem midzy innymi Paris soir
na temat zwizkw marksizmu z ydostwem czy komunizmu jako
ydowskiego wytworu80.
Za sowami poszy czyny. Na zachodnim przedmieciu Parya
w odwecie za atak na niemieckich oficerw wykonano egzekucj dziewidziesiciu piciu winiw, w tym pidziesiciu jeden ydw.
Aby podsyci francuski antysemityzm, gestapowscy spece pomogli
bojwkom antykomunistycznym zdetonowa bomby w siedmiu paryskich synagogach przed witem Jom Kipur. Niemcy nie kryli zaskoczenia, gdy ten atak nie sta si impulsem do zamieszek przypominajcych noc krysztaow w 1938 roku w Niemczech oraz w zajtej
Austrii i Czechosowacji. Mimo e Francuzi s antysemitami pisa
zawiedziony niemiecki propagandzista nie ciesz si z masakr ydw ani z zamachw bombowych w ydowskich miejscach kultu81.
Wielu ydw, ktrzy wczeniej woleli zosta we Francji, teraz marzyo o ucieczce co stawao si z kadym miesicem trudniejsze.
Siostrom Marinel udao si przedosta do Lizbony (jednego z ostatnich miejsc przychylnych ydom, ktrzy chcieli wyjecha z Europy) i w 1941 roku byy ju w Nowym Jorku. W poowie 1942 roku
kuzynka Wiery Anna Fejgin, zdobywszy konieczne dokumenty dla
siebie i brata, rwnie wsiada na statek w Lizbonie i oboje szczliwie dotarli do Baltimore82. Hessenowie uciekali z Francji bardziej
okrn drog, przez Hiszpani, i tu przed Boym Narodzeniem
1942 roku znaleli si w Nowym Orleanie. Pomaga im Yakow Frumkin, ten sam, ktry uatwi Nabokovom zdobycie taszych biletw
do Ameryki83.
Wielu przyjaci i krewnych Nabokovw dostao si w rce nazistw. Kiri, najmodszy brat Vladimira, zosta aresztowany, przesuchany i ostatecznie go wypuszczono. Siergiej Nabokow i Hermann
Thieme po kapitulacji Francji ruszyli na Wschd. Starali si nie pokazywa razem, mimo e przeladowania homoseksualistw po wybuchu wojny znacznie osaby84.
Dyskrecja na niewiele si zdaa: obu aresztowano. Hermanna
zwolniono, wcielono do wojska i wysano do Afryki. Siergiej pod
196

zarzutem homoseksualizmu spdzi w wizieniu kilka miesicy. Publicznie krytykowa nazistw, a jednak jakim cudem udao mu si
pozosta na wolnoci i by drub na lubie kuzynki w Berlinie pod
koniec listopada 1943 roku. Przed Boym Narodzeniem zosta ponownie aresztowany. Wiosn 1944 roku trafi do Neuengamme,
obozu koncentracyjnego na poudniowo-wschodnim przedmieciu
Hamburga85.
W czasie gdy ci, ktrym si udao, zmierzali na zachd, setki
tysicy ydw przeywao koszmar deportacji w przeciwnym kierunku. Trzecia Rzesza rozbudowaa sie obozw koncentracyjnych,
tworzc nowe placwki na terenie okupowanej Polski. Po dziewiciu latach szykan i przeladowa lewicowcw, homoseksualistw,
Romw i przede wszystkim ydw wadze niemieckie postanowiy pj o krok dalej. Rasa ydowska ogosiy, nie ukrywajc ju
swoich intencji pod retorycznymi hasami ma by poddana eksterminacji.
Sze obozw w Polsce przeksztacono w fabryki mierci, przeznaczone do efektywnego i szybkiego zabijania. Przez ponad cztery
lata, w niegu i bocie, w upale i w deszczu przywieziono tam pocigami i zgadzono miliony ludzi. Niemiecki minister propagandy
Joseph Goebbels, latem 1942 roku ogaszajc wiatu strategi eksterminacji, poinformowa, e jest to odwet za alianckie naloty bombowe86. Zachd nie od razu poj, czym naprawd bdzie zapowiedziana eksterminacja nawet z perspektywy czasu trudno to poj.
Na terenie Francji Niemcy przystpili do omawiania z francuskim
rzdem planu operacji Wiosenny Wiatr (Vent printanier) wszyscy ydzi pomidzy szesnastym a szedziesitym pitym rokiem
ycia mieli zosta aresztowani i wywiezieni. Prezydent Pierre Laval
za wszelk cen chcia ocali francuskich obywateli ydowskiego
pochodzenia, wic w zamian zaproponowa pewn liczb ydw,
ktrych wydania Niemcy si nie domagali: dzieci uchodcw. W kolejnych dniach i tygodniach wiat z przeraeniem obserwowa sceny rozpaczy i chaosu, gdy Francuzi pojmali i internowali przeszo
dziesi tysicy ydw dorosych i dzieci.
Laval przekonywa grup francuskich dyplomatw (a moe
i samego siebie), e te dziaania maj na celu jedynie odesanie
197

z powrotem ydw nieposiadajcych obywatelstwa i stanowicych

dla francuskiego spoeczestwa element niebezpieczny. Mwi
o rodkach przedsiwzitych z troski o zdrowie i higien.
Znaleli si tacy, ktrzy potrafili powiedzie nie. Ruch Wolnej
Francji nagoni spraw trzystu francuskich andarmw, ktrzy
zostali wydaleni ze suby, gdy odmwili dokonania aresztowa. Wiadomo byo te o pracownikach administracji publicznej pozbawianych stanowisk za wspczucie okazywane ydom87.
Rodziny przywiezione na zimowy tor wycigw rowerowych
koczoway tam w strasznych warunkach. Dzieciom wiele z nich
nie umiao si jeszcze nawet przedstawi przyczepiono do ubra
metalowe plakietki z nazwiskiem. Rodzicw wywieziono do Drancy, a dzieci zostay na welodromie. Po kilku dniach bez jedzenia
zostay przetransportowane do innych obozw, a pniej take trafiy do Drancy88.
Do poowy 1944 roku przez Drancy przewino si ponad szedziesit tysicy ydw, ktrych wysyano stamtd na wschd89.
Kadego tygodnia z obozu wyruszay trzy pocigi wiozce po tysic
osb. Chodziy suchy, e jad do obozw zagady, lecz nikt nic nie
wiedzia na pewno.
Przed wyjazdem winiom golono gowy, a ich samych i ich bagae starannie rewidowano. Otrzymywali ostatni posiek i mogli
napisa ostatni kartk pocztow do bliskich. Nie mwiono im, dokd jad. Pniej przysza kolej na dzieci: adowano je do pocigw
i wywoono w nieznane, wiele tygodni po tym, jak t sam drog
do tego samego celu przebyli ich rodzice90.
Wrd ydw nieposiadajcych obywatelstwa byli nie tylko
uchodcy z Niemiec i Polski. Do tej grupy naleeli te ydzi z Rosji, ktrych paszporty nansenowskie stay si bezwartociowymi
wistkami, bo przed niczym ju nie chroniy. We wrzeniu 1942
roku w jednym z transportw z Drancy znalaz si Ilja Fondaminski. Niecae dwa tygodnie pniej, w transporcie numer 37, wywieziono Maxa Berlsteina, byego ma Soni Sonim91. Obaj, jak wielu innych ydw deportowanych z Parya, trafili do Auschwitz.
Prawdopodobnie krtko po przyjedzie zginli w komorach gazowych Birkenau.
198

Francuscy kolaboranci, ktrzy wci myleli o obozach jako

o miejscach pracy przymusowej, nie rozumieli lub nie chcieli
zrozumie, w czym bior udzia. Nie byli w tym osamotnieni
podobny brak wyobrani wykazywaa caa reszta wiata i wcale
nie w najwikszym stopniu Stany Zjednoczone. Przeomow rol
w uwiadomieniu spoecznoci midzynarodowej faktu, e Niemcy dokonuj masowej eksterminacji, odegra Polak Jan Karski, ktry we wrzeniu 1943 roku zoy prezydentowi Rooseveltowi raport na ten temat. Karski wszed na teren warszawskiego getta,
a potem przedosta si do jednego z obozw. Przez krtki czas by
wiziony i torturowany. Na polecenie polskiego rzdu na wychodstwie uda si najpierw do Anglii, potem do USA, eby zda
spraw z tego, co widzia. Amerykaski sdzia Sdu Najwyszego
Felix Frankfurter nie dawa wiary sowom Polaka. Wiele lat pniej
Karski opowiada o tym spotkaniu Frankfurter zwrci si do
obecnego w pokoju polskiego ambasadora ze sowami: Nie powiedziaem, e on kamie, tylko e nie mog w to uwierzy. Na tym
polega rnica92.
Informacje, ktre Karski zdoby z naraeniem ycia, nie miay
wielkiego wpywu na decyzje podejmowane na samej grze. Nie
mg wrci do Polski, bo zrobio si o nim gono i zosta nawet
potpiony w niemieckim radiu. Zdecydowa si zosta w USA.
Wielu rosyjskich emigrantw w Europie przyczyo si do ruchu
oporu. Zinaida Szachowska, ktra kiedy pomoga Nabokovowi
zorganizowa odczyty w Belgii, dziaaa we francuskiej resistance.
Starsza siostra Wiery, Lena, wsppracowaa w Berlinie z jezuitami,
jednoczenie opiekujc si malutkim synkiem93. Dwa razy przesuchiwao j Gestapo.
Iwan Bunin jeszcze przed wojn widzia, jak brutalna potrafi by
niemiecka tajna policja. W czasie okupacji, gdy mieszka na poudniu Francji w miecie Grasse, otoczonym stromymi grami, nieraz
ukrywa ydw, midzy innymi pianist Aleksandra Bachracha,
ktry spdzi w piwnicy Bunina prawie ca wojn94.
199

W Pradze Jewgienia Hofeld, ktra towarzyszya matce Nabokova

przez dwadziecia pi lat, walczya na swj sposb. Wedug rodzinnych przekazw pomagaa praskim ydom: kademu, kto si do
niej zgasza, chtnie podpisywaa dokument powiadczajcy, e
dana osoba nie jest ydowskiego pochodzenia95.
Na wschodzie Europy czsto trzeba byo wybiera pomidzy faszyzmem a komunizmem na inne postawy po prostu nie byo
miejsca. Nabokov uwaa, e z dwojga zego w obecnej sytuacji
groniejszy jest Hitler, lecz na przykad Borys Pietkiewicz, m siostry Nabokova Olgi, dziaa w organizacji antybolszewickiej wspieranej przez nazistw96.
W czasie wojny Nabokov niewiele wiedzia o losach krewnych
i znajomych, a zreszt mia sporo wasnych, cho nie tak dramatycznych, problemw. Nie przeduono z nim umowy w Wellesley po
czci jak sdzi z powodu jego otwarcie antysowieckich pogldw, ktre nie cieszyy si przychylnoci, odkd USA i ZSRR
zostay sprzymierzecami. Za porzdkowanie kolekcji motyli
w Muzeum Zoologii Porwnawczej otrzymywa pensj, ktra nie
wystarczaa Nabokovom na ycie, mimo e ich mieszkanie w Cambridge w stanie Massachusetts niewiele kosztowao. W desperacji
Vladimir zgodzi si na objazdowy cykl wykadw dla Instytutu
Edukacji Midzynarodowej, ktra miaa na celu przede wszystkim
promowanie amerykaskiej demokracji, a take jak si okazao
zapraszanie zagranicznych intelektualistw, by krzewili demokratyczne idee wrd Amerykanw97.
Tymczasem literacka gwiazda Nabokova zaczynaa powoli i niemiao wschodzi. Wydawnictwo New Directions, ktre opublikowao Prawdziwe ycie Sebastiana Knighta, podpisao z autorem kontrakt na
przekady rosyjskiej poezji i na ksieczk o Gogolu. Oba zlecenia
wykona na dugo przed kocem wojny. Zachcony przez Edmunda
Wilsona wystpi do fundacji imienia Guggenheima o stypendium.
Otrzyma je w 1943 roku i zosta pierwszym w historii fundacji stypendyst powyej czterdziestki. W kolejnym roku uczelnia w Wellesley zaproponowaa mu poprowadzenie kursu jzyka rosyjskiego98.
Wiera staraa si odcign ma od motyli, eby dokoczy powie, ktr zacz pisa, gdy Stany Zjednoczone przystpiy do
200

wojny. Pracujc zrywami, tworzy fabu o dystopicznym pastwie

policyjnym, stanowicym skrzyowanie Trzeciej Rzeszy i ZSRR.
Niezaleny filozof, nieco podobny do Cyncynata z Zaproszenia na
egzekucj, zostaje wcignity w tryby totalitarnego spoeczestwa,
zmuszanego do bezmylnego konformizmu. Cho nie zanosio si,
e Nabokov szybko skoczy, wysa pierwsze cztery rozdziay do
wydawcy99.
Alianci radzili sobie coraz lepiej. Wkrtce front wschodni zacz
si przesuwa z powrotem na zachd. Kiedy Nabokov i Edmund
Wilson spotkali si z Soni Sonim w Nowym Jorku, gdzie zaatwiali formalnoci zwizane z wyciciem dziesicioletniemu Dmitriemu
wyrostka robaczkowego, trway ostatnie przygotowania do ldowania w Normandii.
Sonia, idc w lady Wiery i Junghansa, zacza pracowa dla
France Forever. Zgosia si te tak przynajmniej mwia znajomym jako wolontariuszka do biura francuskiego attach wojskowego w Waszyngtonie, by tam suy francuskiej sprawie, lecz nie
zostaa przyjta100.
Po ldowaniu w Normandii alianci parli naprzd w lad za wycofujc si armi niemieck i byo jasne, e wojna wkrtce si skoczy. Podczas gdy Amerykanie po wyzwoleniu Parya posuwali si
w gb Francji, Armia Czerwona zdobywaa kolejne terytoria w Polsce, na Wgrzech i w Austrii, a 9 maja dotara do Pragi. Jeszcze tego
samego dnia Sowieci zaczli si rozglda za mem Olgi Nabokowej, Borysem Pietkiewiczem, ktry swego czasu przeszed na stron nazistw. Nie zapali go, bo dawno uciek do Anglii, za to wzili
Olg na przesuchanie101. Nie podzielia losu tak wielu ludzi, ktrych przesuchiwano, a potem wysyano do GUagu: po trzech
dniach zostaa zwolniona do domu.
Latem Armia Czerwona zaja opisany przez Jana Karskiego obz
w Becu, a take inne miejsca eksterminacji: Sobibr i Treblink.
W lipcu midzynarodowe organizacje pomocowe potwierdziy istnienie obozw mierci w Birkenau i Auschwitz oraz poday liczb
zabitych przekraczajc ptora miliona102.
Arthur Koestler, ktry wiele lat wczeniej w ksice Ciemno
w poudnie zgbia psychik ideowych komunistw oskaranych
201

podczas stalinowskich czystek, przypomina, e przez trzy lata nikt

nie dawa mu wiary: Nie wierz w obozy koncentracyjne, nie wierz w mier godow dzieci w Grecji ani w rozstrzeliwanie jecw
we Francji, ani w masowe groby w Polsce. Nigdy nie syszeli o Lidicach, Treblince czy Becu103. Wkrtce stao si oczywiste, e jeli
informacje od naocznych wiadkw takich jak Jan Karski byy nierzetelne, to tylko w tym sensie, e nie ogarniay ogromu tego, co si
wydarzyo.
Ksika Karskiego Tajne pastwo. Opowie o polskim Podziemiu wydana w Bostonie pod koniec 1944 roku wzbudzia w USA olbrzymie
zainteresowanie. Karski w dalszym cigu wypenia powierzon mu
misj, opowiadajc wiatu o tym, co wiedzia, lecz teraz rozumia
ju, e jego wiadectwo nie zmieni biegu historii. Jedna z postaci
w ksice, stary yd w getcie warszawskim, mwi, e oczywicie
Hitler zostanie pokonany, a Polska odrodzi si z popiow, ale polskich ydw ju wwczas nie bdzie. Po co ja panu to mwi?
wybucha. Przecie nikt z zewntrz tego nie zrozumie. Nawet
Ja tego nie rozumiem!104

10

Myl o zmarych z warszawskiego getta nie dawaa Nabokovowi

spokoju tej wiosny. Nie zmieni swojego przekonania ktremu da
kiedy wyraz w licie do Wilsona e wszystkich Niemcw trzeba
zlikwidowa. W 1944 roku odrzuci zaproszenie do wygoszenia odczytu w nowojorskim Towarzystwie Browninga. Uzasadniajc swoj odmow, odnis si do materiaw przysanych przez przewodniczc stowarzyszenia, w ktrych przekonywano o koniecznoci
zrozumienia niemieckich cywilw i wspczucia dla nich.
Nabokov zwrci uwag, e niemieccy cywile otrzymali ju
wystarczajc pociech w postaci dobytku zagrabionego ydom
z Warszawy. Chcc precyzyjnie wyjani, co ma na myli, doda, e
niektrych wad dziedzicznych nie wyeliminuj ani kastracja, ani
selektywna hodowla. W swojej bezsilnoci fantazjowa o ostatecznym rozwizaniu, ktremu powinny zosta poddane same Niemcy
202

nie jest jasne, czy mia na myli kraj, kultur, czy nard. Jako rodek eksterminacji zasugerowa chloroform105.
Nabokova odstrcza kady antysemityzm, zarwno ten niemiecki, jak i ten okazywany przez rosyjsk emigracj. Wkrtce po przybyciu do Stanw pisarz poinstruowa Gieorgija Hessena, jak sobie
radzi w nowym kraju: Zadawaj si wycznie z prawdziwymi
Amerykanami i trzymaj z dala od tutejszych Rosjan106.
Wszystko to znalazo odzwierciedlenie rwnie w twrczoci Vladimira. Bohater jego pierwszego opowiadania zamieszczonego na
amach New Yorkera, zatytuowanego pierwotnie Double Talk
(pniej Nabokov zmieni tytu na Obrazek rodzajowy, 1945), rosyjski
emigrant, opowiada, jak to stale jest mylony z pewnym fanatycznym biaym Rosjaninem noszcym to samo nazwisko. Pierwsza
pomyka zasza wiele lat wczeniej, gdy w czowiek nie odda do
biblioteki Protokow mdrcw Syjonu, a narrator opowiadania otrzyma list z prob o zwrot ksiki. Rozmaite niegodziwe poczynania
sobowtra sprawiaj, e gwny bohater ma kopoty na przejciach granicznych, a z kolei prowokacyjne teksty pisane przez narratora doprowadzaj do dwukrotnego aresztowania tamtego przez
Niemcw.
Podczas wojny, w Bostonie, narrator omykowo przyjmuje zaproszenie adresowane do tego drugiego osobnika, ktry co dla czytelnika w tym momencie nie jest ju zaskoczeniem naley do kka towarzyskiego sympatyzujcego z Niemcami. Uczestnicy
spotkania dywaguj o ywej semickiej wyobrani, ktra rzdzi
amerykask pras, oraz o tak zwanych bestialstwach, ktre s
ydowskim wymysem107. Bohater siedzi otoczony ludmi, ktrych pogldy s mu wstrtne, ale boi si zabra gos i powiedzie,
co myli, bo w zdenerwowaniu zaczyna si jka. W kocu zbiera
si na odwag, ostro wypowiada swoj opini i wychodzi, trzaskajc drzwiami, niestety przez pomyk z cudzym kapeluszem.
Opowiadanie powstao po tym, jak wiat obiega wie o wyzwoleniu Auschwitz przez Armi Czerwon w styczniu 1945 roku.
Wiosn tego samego roku Amerykanie posuwali si przez terytorium Niemiec, trafiajc po drodze na setki obozw i podobozw.
W kwietniu, po wyzwoleniu Buchenwaldu, w gazetach opisano, jak
203

Amerykanie zacignli do obozu ludno cywiln z pobliskiego

Weimaru, by na wasne oczy obejrzaa krematorium, dowody na
eksperymenty polegajce na zaraaniu dzieci tyfusem, sal tortur,
szubienic, trupy i bliskich mierci winiw108.
Radzieccy onierze po wejciu do Auschwitz stwierdzili, e
Niemcy przed ucieczk zdyli zniszczy cz magazynw. Mimo
to znaleziono tam ponad milion garniturw i sukni, ktre rzeczywicie tak jak pisa Nabokov w licie do przewodniczcej Towarzystwa Browninga hitlerowcy zamierzali odesa jako zaopatrzenie
do niemieckich miast.
Prawdopodobnie adne z tych ubra nie naleay do ydw
deportowanych z obozu przejciowego w Drancy, poniewa zgodnie z tamtejsz procedur wywoonym na wschd nie wolno byo
prawie nic zabra z sob. Gdy armia radziecka dotara do Auschwitz, zapewne nie zostaa tam ani jedna marynarka, ani jedna
obrczka czy jakikolwiek inny lad po Ilii Fondaminskim i Maksie
Berlsteinie.
W Auschwitz Niemcy zdyli zgadzi prawie milion ydw, tysice Polakw, Romw i radzieckich jecw. Ju same suche liczby
byy przytaczajce, a co dopiero bardziej szczegowe informacje.
Europa coraz wicej dowiadywaa si wreszcie o tym ludobjstwie.
Wiadomoci o zmarych bliskich, nielubianych, zapomnianych
opasyway wiat jak niewidzialne nici, na kadym kroku przecinajce drog ywym. Dawny ucze Nabokova, poeta Michai Gorlin, zmar w jednym z podobozw Auschwitz, gdzie pracowa w kopalni. Jego ona rwnie bya poetk: Raisa Boch przyzna
pniej Nabokov wstrtnie si wobec niej zachowaem; mia na
myli szydercz recenzj jej wierszy, ktr opublikowa, kiedy
mieszka w Berlinie. Zostaa zatrzymana przez Szwajcarw podczas
prby ucieczki z Francji. Odesano j do obozu przejciowego i wysano do Auschwitz109.
Raisa zdoaa wyrzuci z jadcego pocigu list, w ktrym informowaa o swoim losie110. Lecz do niej aden list ju dotrze nie mg.
Za pno byo na dowody sympatii czy przeprosiny. Czuo, maostkowo, uprzejme gesty i okruciestwo wszystko to zastygo
w czasie.
204

Obz Neuengamme znajdowa si w pnocnych Niemczech,

koo Hamburga. Drugiego maja 1945 roku, kilka godzin po ucieczce
ostatnich esesmanw, dotar tam oddzia zwiadowcw. Trzy dni
pniej onierze przeprowadzili inspekcj obozu, majc za przewodnikw jego byych winiw. Obejrzeli tory kolejowe, baraki,
kostnic i krematorium. Wszystkie te miejsca byy niemal zupenie
puste.
Brytyjczycy przybyli do Neuengamme prawie o cztery miesice
za pno, by ocali Siergieja Nabokowa, ktrego nazwisko figurowao w obozowym rejestrze zmarych.

Rozdzia IX

Po wojnie

Jesieni 1945 roku Nabokovowi przyni si brat. Wczeniej Vladi-

mir wyobraa sobie, e Siergiej ukry si gdzie razem z Hermannem. We nie byo inaczej: Siergiej cierpia samotny w obozie koncentracyjnym1.
Wkrtce potem Nabokov otrzyma z Europy dwa listy, dziki ktrym pozna prawd. Kiri (napisa do Nabokova na adres redakcji
New Yorkera) donosi, e Siergiej zmar z powodu powika odkowych w Neuengamme. Prawie rwnoczenie t sam wiadomo przysaa Jewgienia Hofeld2.
Reszta rodziny przeya. Jewgienia Hofeld wci mieszkaa
w Pradze, gdzie opiekowaa si siostrzecem Vladimira, Rostisawem. Jelena, jej m i syn byli cali i zdrowi. Vladimir napisa do
wszystkich, dajc wyraz radoci i uldze, e yj. Z wymiany lakonicznych listw z Kiriem dowiedzia si, e brat pracuje w Berlinie
dla armii amerykaskiej jako tumacz. Korespondencja z Jelen jest
obszerniejsza Nabokov szczegowo opisuje siostrze swoje ycie
w Ameryce: e na lunch zjada dwie kanapki i popija je mlekiem,
uciek w entomologi i przybra na wadze, dziki czemu zacz
przypomina otyego dziewitnastowiecznego poet. Wspomina
o Siergieju (biedny, biedny Sierioa). Kiriowi napisa, e poprosi
kuzyna Nikoaja, ktry wwczas przebywa w Niemczech jako czonek amerykaskiej misji wojskowej, by sprbowa dowiedzie si
wicej szczegw o losie Siergieja3.
Niedugo potem w licie do Edmunda Wilsona podzieli si wiadomociami o rodzinie. Napisa, e Siergiej trafi do jednego
z najgorszych obozw koncentracyjnych (koo Hamburga) i tam
206

zgin. Doda, jakim wstrzsem bya dla wie, e brat zosta

aresztowany za sympatie probrytyjskie. Vladimirowi nie miecio
si w gowie, e tak nieszkodliwy, bezczynny, aosny czowiek,
ktry spdza czas, snujc si midzy Quartier Latin a zamkiem
w Austrii, gdzie mieszka wsplnie z przyjacielem, mg zosta
winiem politycznym4.
Wilson po powrocie z wrzcej od niepokojw Grecji, w ktrej
wkrtce wybucha wojna domowa, przesa Nabokovowi wyrazy
ubolewania. ycie ludzkie pisa nie znaczy we wspczesnej
Europie nic a nic. Tylko e piszc te sowa, mia na myli wszystkich
uczestnikw wojny. By przeraony tym, jak ochoczo jego rodacy
zrwnali z ziemi Drezno i zakasowali nazistw, niszczc cae japoskie miasta5.
On te przeywa wwczas osobisty dramat: by w trakcie rozwodu z trzeci on, Mary McCarthy. Do Nabokova ju wczeniej dotary pogoski o rozpadzie ich trudnego zwizku. McCarthy trafia
na pewien czas do szpitala psychiatrycznego, gdzie opowiedziaa,
e Wilson j bi; on zapewnia, e to nieprawda. Nabokov, ktry
kiedy przecie ukara jednego damskiego boksera, oznajmi Wilsonowi, e jest mu wyjtkowo przykro, i nie usysza z jego ust
adnego wyjanienia na ten temat6.
Mimo to wzajemna sympatia wydawaa si niezniszczalna. Po
rozwodzie Wilsona Nabokov dalej si z nim przyjani, a Wiera, pod
listem od Vladimira napisanym jeszcze przed zakoczeniem sdowych batalii, umiecia ciepy dopisek, w ktrym zapraszaa Edmunda do Bostonu. W pewnym momencie Nabokovowie nawet wprowadzili si na tydzie do Wilsona, chcc uspokoi mieszkajc
u niego na stae kuchark, ktra baa si, by jej nie oskarono, e jest
kochank pracodawcy7.
Nawet jednak serdeczna przyja nie zatara rnic w pogldach.
Cae lata po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej panowie wci
si spierali. Wilson przekonywa, e do ju ludzi zgino, i by przeciwny skazywaniu nazistowskich przywdcw na kar mierci8. Nabokov uwaa, e samobjstwo Hitlera to za mao. Po klsce Niemcw odmawia okazania im jakiegokolwiek miosierdzia. Pewnego
razu, przed Boym Narodzeniem, ze szkoy Dmitriego przyszed list
207

z prob o przyniesienie ubra, ktre miay trafi do niemieckich

dzieci. Nabokov w odpowiedzi wystosowa pismo, w ktrym wyoy swoje stanowisko: cho zasadniczo przychyla si do idei pomocy byym wrogom, to zanim nie zostan zaspokojone palce potrzeby dzieci greckich, czeskich, francuskich, belgijskich, chiskich,
holenderskich, norweskich, rosyjskich i ydowskich, ani myli
pomaga dzieciom w Niemczech9.
Przy czym na pewno wiedzia, e Niemcy pacili straszliw cen
za swoje grzechy. W gazetach pisano o uchodcach cigncych na
zachd po klsce Trzeciej Rzeszy. Komentatorzy donosili, e wojska
radzieckie obdzieraj do naga okupowane kraje. Tysice ludzi
prbowao si wydosta z sowieckiej strefy okupacyjnej i odmawiao powrotu do domw. Wielu mieszkacw Europy Wschodniej
z pocztku mogo zdecydowa, czy chce zosta na Zachodzie, czy
wrci; innym nie dano wyboru. Na mocy porozumie jataskich
obywatele radzieccy mieli by repatriowani do ZSRR choby wbrew
woli. W oddziaach stacjonujcych na terenie Niemiec powszechne
byy dezercje: onierze woleli si ukrywa lub trafi do obozw dla
przesiedlecw, ni wrci do kraju10.

Kapitan Aleksander Soenicyn par z Armi Czerwon na Zachd, mijajc si z wyzwolonymi radzieckimi jecami wojennymi,
ktrzy zmierzali do kraju. W swojej naiwnoci nie rozumia, czemu
tak niechtnie wracaj.
Bardziej niepokoiy go sygnay pynce z Moskwy: Stalin zachca
walczcych onierzy, by mcili si na Niemcach w taki sposb, jaki
tylko im si zamarzy. A marzenia, jak si okazao, byway okrutne11.
W triumfalnym pochodzie przez terytorium Trzeciej Rzeszy Soenicyn dotar a do Krlewca, ponad sto kilometrw na zachd od
przedwojennej granicy Niemiec. Na zdobytych terenach widzia
dziaania trybunau NKWD, akcje odwetowe i co najmniej raz by
obecny przy egzekucji kolaborantw wydarzeniu zapowiadanym
jako wstp do prawdziwej zabawy. Odmwi udziau w niej12.
208

Soenicyn, tak samo jak mody Nabokov, wiedzia ju, e chce

si powici pisarstwu. W 1944 roku udao mu si wysa onie
faszywy paszport i mundur wojskowy; dziki temu Natalia moga
przyjecha i towarzyszy mu na froncie. Przez trzy tygodnie w okopach zajmowaa si podobn prac co Wiera w Massachusetts rok
wczeniej: redagowaa brudnopisy ma i toczya z nim dyskusje
o literaturze rosyjskiej. Mia nadziej, e ona zostanie z nim ju na
stae, lecz nie wszystko ukadao si bez zgrzytw. Jedn ze spornych kwestii byo na przykad to, e Natalia nie chciaa stawa na
baczno, gdy Aleksander wchodzi do schronu13.
Na tym etapie wojny w dalszym cigu by wiernym wyznawc
rewolucji, lecz straci wszelki szacunek do Stalina. Nie przejmowa
si cenzur korespondencji i w listach do przyjaci rwnie sucych w armii win za trudnoci w kraju stale przypisywa wsaczowi lub posugiwa si innymi przejrzystymi aluzjami14. ywi przekonanie, e autentyczny zapa rewolucyjny pomoe Zwizkowi
Radzieckiemu rozwin skrzyda i podwign si po stalinowskich
bdach.
Soenicyn zacign si do wojska jako zupeny todzib, ktrego spotykay same upokorzenia. Teraz by innym czowiekiem:
wiedzia, co to dyscyplina i przywdztwo. Cieszy si powszechnym szacunkiem.
W przededniu ostatecznego marszu na Berlin, gdy wojna bya ju
praktycznie wygrana, zosta wezwany do kwatery generaa brygady. Stawi si, przekonany, e otrzyma jakie zadanie specjalne, tymczasem czekali tam na niego agenci kontrwywiadu. Kiedy odebrano
mu rewolwer, zerwano gwiazd z czapki i odpruto naramienniki,
zrozumia, e przyszli go aresztowa15.

Dla Nabokova podczas drugiej wojny wiatowej okazj, by zazna prawdziwej walki, byo rzucanie palenia. Z biografii Wiery
wiemy, e Vladimir traktowa te zmagania autoironicznie: Bdziemy walczy na wzgrzach. Nigdy si nie poddamy16. Oprcz
209

tego zadawa dotkliwe ciosy reputacji innych pisarzy za cel obierajc sobie gwnie tych najsynniejszych i tych nieyjcych.
Przede wszystkim jednak wyywa si w pisaniu: w twrczoci
literackiej i w listach do rozmaitych organizacji, ktre go zdenerwoway. Wykada w Wellesley, otrzymywa pienidze ze stypendium Guggenheima (ju drugi rok), apa nowe okazy uskoskrzydych i porzdkowa kolekcj motyli na Harvardzie. W wolnych
chwilach doglda synka, pracowa z Wier i flirtowa z o poow od
niego modszymi kobietami w Wellesley. Gdy mieszka w Europie,
w sze lat wyda sze powieci Ameryce mia na razie duo
mniej do pokazania.
Vladimir Nabokov, czowiek, ktry przey dwie wojny i rewolucj, nigdy nie suy w wojsku. Nigdy te, w odrnieniu od
niektrych czonkw swojej rodziny, nie znalaz si w sytuacji wyboru midzy faszyzmem a komunizmem. Nie zdoby orderw, nie
by dla nikogo bohaterem (moe tylko dla syna i ony, z ktrymi
uciek z Europy). Podczas wojny przejmowa si losem tych, ktrzy prbowali si dosta do Ameryki, i pisa listy polecajce dla
znajomych starajcych si o amerykaskie wizy. Po wojnie kontynuowa te dziaania: zachca czonkw rodziny, ktrzy utknli na
Wschodzie, by przenieli si na Zachd z dala od zagroe, bliej
wolnoci.
Ostatnio by troch bardziej przy pienidzach dziki dochodom
z Harvardu, Wellesley i sprzeday praw do ekranizacji powieci
Camera obscura (pod nowym tytuem miech w ciemnoci). Regularnie wysya paczki z ubraniami i pienidzmi do Jewgienii Hofeld,
ktra opiekowaa si Rostisawem. Ich te cay czas namawia do
emigracji17.
Powojenny krajobraz zmienia si szybko. Niecay rok po podpisaniu kapitulacji Niemiec Winston Churchill podczas przemwienia
w Missouri oznajmi, e od Batyku po Adriatyk nad kontynentem
zapada elazna kurtyna, ktra jak w puapce zamkna miliony
Europejczykw w sowieckiej strefie wpyww18. W kolejnym roku
ogoszono plan Marshalla, przewidujcy zainwestowanie miliardw dolarw w gospodark i infrastruktur Europy, co miao si
przeoy na ugruntowanie demokracji.
210

Nabokov dobrze rozumia, e Sowieci nie bd wcale traktowali

ludnoci na nowych podlegych sobie terenach lepiej ni obywateli
Zwizku Radzieckiego. I rzeczywicie, wkrtce zabrali si energicznie do umacniania wadzy. W styczniu 1947 roku sfaszowano w Polsce wyniki wyborw parlamentarnych. Na Wgrzech, gdy komunici nie zdobyli wikszoci, przywdcw zwyciskich partii zaczto
zastrasza, aresztowa i zsya do obozw. Vladimir wci szuka
sposobw na cignicie krewnych, ktrzy zostali Europie napisa
midzy innymi list polecajcy dla swojej siostry Jeleny, gdy ta staraa si o prac w ONZ19.
Pisarz by usposobiony wrogo nie tylko do bolszewikw, ale i do
niektrych rosyjskich rodowisk emigracyjnych. Wilson przekona
si, e w kwestii Rosjan jego przyjaciel bywa wybredny. Naleao
go byo na przykad uprzedza, jeli u Wilsona mia goci artysta
Pawe Czeliczew. w malarz, ktry kiedy wsppracowa z Nikoajem Nabokowem, robic scenografi do baletw Diagilewa, wczeniej, jeszcze w Paryu, dzieli pokj z Siergiejem Nabokowem. Wilson, uprzedzajc Vladimira o spodziewanej obecnoci Czeliczewa,
doda: Mam nadziej, e to ci nie odstraszy20.
Nabokov, ktry w rozmowach z Wilsonem zawsze bez wahania
wygasza swoje opinie na temat Rosji, zacz te po trochu gromadzi obserwacje i anegdoty o Ameryce. Podczas objazdowego
cyklu wykadw na poudniu kraju pozna W.E.B. DuBoisa i dowiedzia si, e tego eleganckiego murzyskiego uczonego i aktywist podczas pobytu w Anglii tytuowano stopniem pukownika,
poniewa skrt col. w paszporcie przy nazwisku zinterpretowano
jako colonel zamiast jako colored (kolorowy). Mniej zabawne byo spotkanie w toalecie w pocigu z pewnym ordynarnym czowiekiem,
ktry przywid Vladimirowi na myl zapamitane z dziecistwa
bojwki reakcjonistw, a podobiestwo stao si jeszcze bardziej
uderzajce, gdy mczyzna zacz sypa antysemickimi komentarzami21.
Jeli Nabokov mia jeszcze jakiekolwiek zudzenia, e antysemityzm to europejski relikt, szybko si ich pozby, i to nie tylko za spraw owego spotkania w pocigu. Zastanawiajc si latem 1945 roku,
czyby nie pojecha do New Hampshire, nauczy si odszyfrowywa
211

argon, ktrym pisano ogoszenia o domach do wynajcia. Oprcz

takich eufemizmw jak nowoczesny komfort (oznaczajcy pokj
z ubikacj, lecz bez wanny) zacz znajdowa oczywiste wzmianki,
e waciciele nie ycz sobie ydowskich goci. W licie do Wilsona
kpi, e trzeba bdzie zrezygnowa z pobytu w miejscach, ktrych
waciciele zastrzegaj: Dla chrzecijaskiej klienteli22.
Do New Hampshire ostatecznie wybra si rok pniej i na wasne oczy zobaczy znaki zakazujce wstpu do lokali gociom pochodzenia ydowskiego. Dmitri i Wiera opowiadali pniej, jak
w pewnej restauracji, zobaczywszy podobn adnotacj w karcie
da, Nabokov zdenerwowany zwrci si do kierownika: A co by
byo, gdyby przyjecha tu zdezelowanym fordem may brodaty Jezus Chrystus z matk w czarnej chustce i mwic z polskim akcentem?. Spyta te, czy kelner obsuyby mode maestwo, ktre
przywizaoby przed wejciem osioka i weszo do rodka z niemowlciem pci mskiej. Te pytania zbiy z tropu obsug, wic Nabokov wytumaczy im wszystko przystpniej i wyszed23.
Na antysemityzm Amerykanw zwrci uwag ju wczeniej,
czego wyrazem jest opowiadanie Obrazek rodzajowy, 1945. Tylko e
w tym tekcie naprawd nikczemnymi bohaterami s obcokrajowcy: niemiecki doktor i biaogwardyjski pukownik Rosjanin. Amerykaskie panie suchajce odczytu odgrywaj rol entuzjastycznych
idiotek. Dopiero podczas podry po Stanach Nabokov ujrza prawdziwe rodzime uprzedzenia.
Od ojca nauczy si, e gdy nietolerancja kiekuje w ukochanym
kraju, naley j pitnowa. Dostrzegszy antysemityzm na Nowym
Kontynencie, postanowi przyjrze mu si okiem badacza. Rodzaj
uprzedzenia zna doskonale, pozostawao jeszcze poprawne sklasyfikowanie gatunku. Nie spieszy si, zbiera obserwacje i wkrtce
znalaz sposb na to, by wykorzysta ca zgromadzon wiedz.

Po wojnie czonkowie rodziny Nabokova zaczli podejmowa

zajcia bardziej odpowiednie na czas pokoju, cho w dalszym cigu
212

zwizane z polityk. Nikoaj Nabokow, ktry podczas wojny pracowa w Departamencie Sprawiedliwoci, a w 1945 roku przez krtki
czas by analitykiem w amerykaskiej komisji oceniajcej zasadno
alianckich nalotw bombowych, pniej pojecha do Niemiec, gdzie
koordynowa negocjacje i peni funkcj doradcy do spraw kultury.
Sonia Sonim przez dwa lata pracowaa w redakcji La Voix de
France, a potem wykonywaa na zlecenie tumaczenia dla ONZ.
Poniewa wolaa mie sta posad, wkrtce przeprowadzia si
do Wirginii, gdzie armia amerykaska zatrudnia j w charakterze
szyfrantki24.
Cign si za ni dawny zwizek z Junghansem. Gdy wywiad
wojskowy przeprowadza rutynow kontrol jej yciorysu, kto
wysa anonim z litani zarzutw: e Sonia pracowaa dla kilku
zagranicznych rzdw JEDNOCZENIE, e za pienidze zrobi
wszystko, e nie dotrzymuje tajemnic, lubi si chwali i jest sprytn szantaystk. Jeli agenci nie wysnuliby z tych zarzutw poprawnego wniosku, mogli na koniec przeczyta, e Sonia to osoba
o wtpliwej moralnoci. Po szeciu miesicach wewntrznego
ledztwa odkryto telegram, ktry w 1941 roku dotar do sekretarza
stanu, oskarajcy Soni o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Wywiad
wojskowy zwrci si do FBI o wszczcie dochodzenia.
Trwao ono przez ponad rok i po czci wskutek romansu Soni
z Junghansem toczyo si rwnie we Francji i w Niemczech.
Sonia Sonim bya znana z pogldw antyhitlerowskich, ale zwizaa si z nazistowskim propagandzist. Podobno uwaaa si za
antykomunistk, lecz Junghans dugo sympatyzowa z komunistami. Co wicej, niektre osoby, z ktrymi wsppracowaa w Nowym Jorku i Hollywood podczas wojny, rwnie byy na celowniku FBI z racji komunistycznych sympatii. Jej znajomi zeznali, e
chwalia si wspprac z francuskim wywiadem, co uwiarygodnio padajce w anonimowym licie oskarenie o oportunizm.
W ramach dochodzenia agenci FBI skontrolowali nawet Vladimira i Wier, ale nie dopatrzyli si w ich yciorysach niczego podejrzanego.
Nigdy nie znaleziono przeciw Soni adnych twardych dowodw, aczkolwiek jej znajomoci byy problematyczne. Z zebranych
213

przez FBI dokumentw na jej temat przebija amerykaski antysemityzm. Na przykad baczn uwag zwraca si w nich na to, kto
w otoczeniu Soni jest, a kto nie jest ydem (czsto zreszt identyfikacja jest nietrafna). Jeden z informatorw twierdzi co jest nie
tylko nieprawd, ale po prostu nonsensem e jej waciwe nazwisko brzmiao Lewin, a zmienia je na Sonim, by ukry ydowskie pochodzenie25.
Zgromadzono na jej temat tyle sprzecznych informacji, e jej lojalno stana pod znakiem zapytania. Ostatecznie nie wydano
adnego werdyktu. Zanim ledztwo dobiego koca, Sonia rzucia
prac w armii i w 1949 roku zatrudnia si w ONZ.
Nabokov rwnie wpad na chwil w tryby geopolityki (oraz
wasnej niepewnej sytuacji finansowej): zacz si stara o posad
kierownika programowego w rosyjskiej redakcji Gosu Ameryki,
nowej rozgoni radiowej pod auspicjami Departamentu Stanu.
Edmund Wilson napisa przyjacielowi entuzjastyczn rekomendacj, Vladimir pomylnie przeszed kontrol yciorysu, a na koniec
stanowisko przypado Nikoajowi Nabokowowi (ktrego zreszt
Vladimir poprosi o referencje). Rekomendacja Wilsona okazaa si
za saba w porwnaniu z poparciem udzielonym Nikoajowi przez
trzykrotnego zdobywc Nagrody Pulitzera Archibalda MacLeisha,
byego ambasadora w ZSRR Georgea Bohlena oraz Georgea Kennana, ktry by wwczas wpywowym kierownikiem w Departamencie Stanu26.
Nikoaja zaczy jednak wkrtce spotyka podobne nieprzyjemnoci co Soni Sonim. W roku 1948, po omiu miesicach na stanowisku, na ktre okaza si lepszym kandydatem od Vladimira, postanowi si ubiega o inn prac. Znw konieczna bya kontrola
yciorysu i Nikoaj przekona si bolenie, e podczas zimnej wojny
inne kryteria decyduj o tym, kto uchodzi za lojalnego wobec USA.
ycie Nikoaja poddano enujcej wiwisekcji. Agenci przeledzili je
go pobyty w szpitalach psychiatrycznych, analizowali rozpoznanie
choroby dwubiegunowej, rozwody, konflikty z przyjacimi i wsppracownikami, romanse ze studentkami na kilku amerykaskich
uczelniach. Nie znaleli potwierdzenia informacji o uzalenieniu od
narkotykw, chorobie wenerycznej, uwielbieniu dla Stalina, czon214

kostwie we Francuskiej Partii Komunistycznej i staraniach o powrt

do ZSRR w latach trzydziestych (informatorzy FBI najwyraniej
notorycznie konfabulowali).
Zdaje si, e agentw FBI w tym zalewie prawdziwych i zmylonych przewin frapowao tylko jedno: czy Nikoaj Nabokow jest
homoseksualist. Zdobyli informacje o jego paryskiej znajomoci
z Diagilewem i z innymi osobami, ktre miay opini zboczecw, sumiennie przesuchiwali jego byych wsppracownikw,
wsplokatorw, pracodawcw, bye ony i wszystkie rozmowy
koncentroway si na tej jednej kwestii. Odwiedzili byego wsplokatora Siergieja Nabokowa, Pawa Czeliczewa, by wypyta go, co
wie o Nikoaju. Podczas lektury raportu trudno zgadn, czy agent,
ktry go napisa, wiedzia, e sam Czeliczew by gejem. Zwrcono
si o pomoc do eksperta, ktry mia nie byle jakie dowiadczenie:
przeprowadzi ponad piset rozmw z kandydatami, ktrych podejrzewano o homoseksualne skonnoci. Orzek, e Nikoaj jest
homoseksualist27.
Departament Stanu by w rozterce Nikoaj by wielce podan
osob na stanowisko, o ktre si ubiega, ale wci nie udao si
zyska cakowitej pewnoci na temat jego orientacji seksualnej. Jeden z urzdnikw zada mu to pytanie wprost. Jaki czas pniej
o to samo spyta go George Kennan, ktry akurat organizowa tajne
amerykaskie operacje za granic.
Nikoaj by przeraony i zirytowany nieustpliwoci ledczych.
Zapewni Kennana, e to jaka pomyka. To oczywiste, e zna wielu
homoseksualistw, przecie pracowa w balecie w Paryu. Moe
kto pomyli go z jego kuzynem, Siergiejem Nabokowem, ktry
istotnie zna si z Diagilewem i Jeanem Cocteau. To Siergiej by homoseksualist, nie on. Wedle sw Kennana Nikoaj przyzna, e
ycie seksualne Siergieja rzeczywicie przynioso wstyd nazwisku
Nabokoww, ale to nie powd, by Nikoaj mia si wstydzi28.
Po roku ledztwa Kennan napisa do Nikoaja, e bardzo mu
przykro, ale sprawy chyba nie da si wyjani tak, by FBI byo cakowicie usatysfakcjonowane. Doda, e cho jest zakopotany reakcj wadz, to moe najlepiej bdzie, jeli kompozytor oficjalnie wycofa swoj kandydatur, co te Nikoaj uczyni29.
215

Innym czonkom rodziny Nabokova poszo atwiej. Ksina

Lena Sonim-Massalska przeprowadzia si do Szwecji, gdzie znalaza prac jako tumaczka30. Zinaida Szachowska, bya szwagierka
Nikoaja i od zawsze wielbicielka twrczoci Vladimira, zostaa
odznaczona za dziaalno we francuskim ruchu oporu. Po wojnie
relacjonowaa procesy w Norymberdze i tak jak Edmund Wilson
pojechaa jako reporterka do Grecji, gdzie trwa wewntrzny
konflikt31.
Nawet Nikoaj Nabokow w kocu jako sobie poradzi. W czerwcu 1950 roku podczas Kongresu Wolnoci Kultury w Niemczech
ogosi, e trzeba posuwa si naprzd i e musimy zbudowa
organizacj gotow do walki. Aktor, zdobywca Oscara i weteran
wojenny Robert Montgomery, ktry take przemawia na zjedzie, wtrowa Nikoajowi, przekonujc, e nikt godzien miana
artysty nie moe pozostawa neutralny w obliczu wspczesnych
zmaga32.
Nawoywanie do stworzenia demokratycznej przeciwwagi dla
radzieckiej ofensywy kulturalnej wydawao si solidnie uzasadnione. Dzie przed rozpoczciem kongresu okupowana przez
Sowietw Korea Pnocna zaatakowaa pozostajc pod kontrol
Amerykanw Kore Poudniow. Te wydarzenia przyczyniy si do
wcielenia w ycie planu, ktry przygotowywano od miesicy: ustanowienia Kongresu Wolnoci Kultury jako staej instytucji. A Nikoaj Nabokow zosta sekretarzem generalnym tego najnowszego
narzdzia antykomunistycznej propagandy33.

Vladimir, z wyjtkiem tego jednego razu, gdy bez powodzenia

stara si o posad w Gosie Ameryki, trzyma si z daleka od aktywnoci politycznej, w ktr angaowao si tylu jego bliskich. Natomiast polityka zdominowaa (cho w karykaturalnej formie) jego
pierwsz powie powsta w USA.
Nieprawe godo, ktre zacz pisa w poowie wojny, a ukoczy rok
i miesic po kapitulacji ostatnich niemieckich oddziaw, opowiada
216

o losach niezalenego filozofa Adama Kruga w pastwie pod rzdami tyrana zwanego Ropuchem. Historia rozgrywa si w rzeczywistoci alternatywnej, a zarazem odzwierciedla wiat, w ktrym y
Nabokov.
Filozofia polityczna Ropucha, ekwilizm, za najwysz warto
uznaje brak wszelkiej indywidualnoci. Krug otrzymuje zadanie:
ma wykaza, e intelektualici s szczliwi i dumni, mogc maszerowa wraz z masami. Ropuch, stojcy na czele rzdu, w ktrym podo walczy o lepsze z tpot, chce, eby Krug wspar jego
tyrani i stworzy dla niej intelektualn podbudow. Ch dominacji dyktatora nad filozofem ma gbokie korzenie: dowiadujemy si
mimochodem, e Krug, nie cakiem krysztaowa posta, chodzi do
szkoy z Ropuchem i przez pi lat codziennie go bi. Czarny charakter Nieprawego goda, komiczny sadysta i homoseksualista, okazuje si po czci produktem dziecicego okruciestwa gwnego
bohatera34.
Ropuchowi nie udaje si skaptowa Kruga ani pochlebstwem, ani
grob, aresztuje wic filozofa i jego maego syna. Krug jest gotw
na wspprac, eby ocali syna, lecz urzdnicy s tak gupi, e nie
umiej nawet kompetentnie przeladowa; w wyniku pomyki syn
Kruga zostaje zabity zamiast innego dziecka.
Tego ojciec nie potrafi ju znie. Dlatego autor lituje si nad nim
i obdarza go ask szalestwa, by mg zobaczy, e jest tylko postaci w fabule. Tymczasem kolejni znajomi i przyjaciele staj si zakadnikami tyrana i tumacz Krugowi, e jeli nie speni polecenia Ropucha, czeka ich rozstrzelanie. Krug jednak postrada ju
zmysy i nie rozumie, co si dzieje. Roi sobie, e oto znw jest dzieckiem i znw moe do woli bi i ponia koleg z klasy. Rzuca si na
Ropucha i zostaje zastrzelony, mimo e wiat w tym momencie wydaje si iluzj. Nastpnie perspektywa, z ktrej opowiadana jest
historia, oddala si od Kruga i widzimy rzeczywisto z punktu
widzenia narratora, ktry przypomina Nabokova: tkwic w oknie,
apie po nocach do siatki my.
Wczeniej, w Zaproszeniu na egzekucj, autor wtrci si do powieci w sposb bardziej abstrakcyjny i da nam wiksz nadziej. Wydawao si, e Cyncynat zostaje city, ale jednoczenie
217

zatriumfowa nad oprawcami. Natomiast narrator Nieprawego goda

szczerze przyznaje, e niemiertelno, ktr obdarzy Kruga, to
zaledwie zabawa sowami. W cigu dziewiciu lat pomidzy
Zaproszeniem na egzekucj a Nieprawym godem na wiecie doszo do
zbrodni stalinowskich i Holokaustu, co bardzo nadweryo wiar.
Na pocztku ksiki Krug musi kilkukrotnie przeprawia si z jednego brzegu rzeki na drugi, poniewa stranicy na posterunkach
kwestionuj wano jego przepustki. Przywodzi to na myl losy
niezliczonych uchodcw. Pniej, w wizieniu, bohater syszy
wspwiniw uczcych si angielskiego: Moja ciotka dostaa
wiz. Wuj Saul chce si widzie z wujem Samuelem. Nowo nagrodzone jest dzieci35 ta scena z kolei przypomina ydowskich imigrantw w tle opowiadania o Wasiliju Szyszkowie36.
Nabokov w przedmowie do Nieprawego goda wprost odsya do
totalitarnych reimw, z ktrymi przyszo mu si zetkn, do tych
wiatw tyranii i tortur, faszystw i bolszewikw, filisterskich mylicieli i pawianw w rajtarskich butach. Dodaje, e konstruujc
koszmarny wiat powieci, posuy si fragmentami przemwie
Lenina i ksami nazistowskiej pseudowydajnoci37.
Nieprawe godo zawiera te aluzje do sowieckich agrw i nazistowskiego upodobania do wybujaej mitologii. Hamlet zostaje przerobiony na sztuk, ktrej negatywnym bohaterem jest uksztatowany przez wpywy judeoaciskie Klaudiusz. Fortynbras tu
sycha echo oskare rzucanych przez Hitlera zosta pozbawiony
majtku przez Shylockw wielkiej finansjery38, lecz udaje mu si
odzyska ziemi odziedziczon po przodkach, a ukradzion przez
ojca Hamleta. Wedug Nabokova tyrania nie tylko wypacza wiatopogldy, ale niszczy te sztuk.
Do czego dyktatorowi pokroju Ropucha potrzebny jest Krug?
Pewnie do tego samego, do czego Lenin i Stalin potrzebowali Gorkiego, przynajmniej przez pewien czas mia by wielkim listkiem
figowym, kim, kto uwiarygodni to, co si dzieje, lub bdzie udawa, e naprawd nie dzieje si nic. Pierwsza amerykaska powie Nabokova ukazuje problem tyranii jako kwesti osobist,
dylemat moralny, do ktrego bohater odnosi si nie przez przystpienie do opozycji, lecz przez odmow przystpienia do
218

zbaamuconych nie zgadza si stan w szeregu ani bra udziau

w kamstwie39.
Nieprawe godo ukazao si w momencie, gdy Amerykanie prbowali zrozumie, jakie zagroenie niesie z sob Zwizek Radziecki.
Richard Watts, recenzent The New Republic, pisa o ksice z mieszanymi uczuciami: e jest ona oskareniem znanych reimw totalitarnych, e obfituje w zbyteczne popisy stylistyczne w rodzaju
zdania dugoci dwustu jedenastu sw, ale chwali j za to, e jest
zdecydowanie czym wicej ni odgrzewanym Arthurem Koestlerem, o ktrego si miejscami ociera40.
Porwnanie do Koestlera dowodzi, jak aktualna bya wwczas
powie Nabokova, mimo e osadzona w fikcyjnej scenerii. Koestler,
uwiziony przez frankistw i skazany na mier za szpiegostwo
podczas hiszpaskiej wojny domowej, odrzuci ideay rewolucyjne
i powici si walce z komunizmem. Jako wgierski yd by zmuszony do jeszcze dramatyczniejszych ucieczek ni Nabokov. W czasie drugiej wojny najpierw Francja, potem Wielka Brytania wiziy
go jako obywatela wrogiego pastwa; trzymano go w odosobnieniu
w Londynie nawet po tym, jak opublikowa Ciemno w poudnie,
swoje opus magnum, diatryb przeciw komunistycznej tyranii41.
Koestler, inaczej ni Nabokov, uwaa, e sztuk mona i naley
podporzdkowa ideologii jego twrczo to literatura w subie
ludzkiej wolnoci, cho decyzj o tym, ktrej konkretnie ideologii
suy, niejednokrotnie zmienia.
Nieprawe godo, hybryda literacko-polityczna, bya pierwsz ksik Nabokova wyranie reprezentujc oba te z pozoru przeciwne
obozy. Moe wanie dlatego jest te jego najbardziej nierwn powieci, ktra wedle intencji autora, miaa by arliwym oskareniem dyktatury, zarwno nazistowskiej, jak i komunistycznej42.
Tylko e ta mieszanka arliwoci, soczystych dialogw, Nabokovowskiej ironii, kwiecistego jzyka w poczeniu morderstwem dziecka wypada niezrcznie, zwaszcza w porwnaniu z innymi ksikami, ktre rwnie ukazyway koszmar pastwa totalitarnego.
Zarwno niedawna ksika Koestlera, jak i o dwie dekady od niej
wczeniejsza powie My Eugeniusza Zamiatina czy Rok 1984
Georgea Orwella opublikowany dwa lata po Nieprawym godle byy
219

mocniejsze i jako oskarenie totalitaryzmu, i jako narracje. Miejscami ma si wraenie, e Nabokov jest zbyt zakopotany, eby mwi
otwarcie, albo nie cakiem radzi sobie z czeniem polityki i sztuki.
W prawdziwym yciu uwaa kwestie polityczne za rzecz piln
i wymagajc dziaania. Coraz ostrzejsze oceny szy w parze z narastajcym poczuciem kryzysu. Nabokov sta si podejrzliwy i czasem cierpiay na tym jego relacje z ludmi.
Na przykad w ostatnich miesicach wojny na jakim przyjciu
udawa, e nie zauway Marka Sonima, swojego dawnego przyjaciela (dalekiego kuzyna Wiery). Ta niegrzeczno zdziwia gospodyni, ktra spodziewaa si, e Nabokov bdzie rad, widzc w dobrym zdrowiu tego ydowskiego krytyka, z ktrym niegdy,
w Paryu, by w dobrych stosunkach. Vladimir wyjani pniej
swoje postpowanie w licie do Wilsona: ot Sonim dostaje od
ludzi Stalina 250 dolarw miesicznie, to niezbyt wiele, lecz nawet
tyle nie jest wart43.
O ile Nabokov umia przejrze Stalina, o tyle z demaskowaniem
szpiegw ju tak dobrze sobie nie radzi. Mark Sonim nie by donosicielem, przeciwnie by nastawiony wrogo do Sowietw. Nabokov da wiar plotkom, ktre zreszt przysporzyy Sonimowi
kopotw. Jedna czwarta kadry naukowej w Sarah Lawrence College, gdzie Sonim wykada, pada ofiar podejrze wskutek nieustannych donosw skadanych przez jedn z organizacji zajmujcych si tropieniem komunistw w USA. Pojawia si silna presja,
by zwolni wszystkich podejrzanych wykadowcw. Denuncjacje
trway caymi latami, dotyczyy kilku uczelni i ostatecznie zaowocoway przesuchaniami przed komisj Jennera w Kongresie Stanw Zjednoczonych, gdzie zeznawa midzy innymi Sonim. Sarah
Lawrence College nie ugi si pod naciskami i nie zwolni krytyka44.
Nabokov, ktry sdzi, e wietnie zna rda i wysoko dochodw Sonima, mia powody do niepokoju o wasn sytuacj finansow. Mimo e po wojnie jego antyradziecka postawa nie bya ju
duej przeszkod w zdobyciu posady, to w licie do Wilsona pisa,
e jest w marnym nastroju, bo Wellesley za prac w wymiarze
dziesiciu godzin tygodniowo zaoferowa mu trzy tysice dolarw
220

rocznie45 (nie napisa tego wprost, ale tak sum wanie Sonim
mia rzekomo dostawa od Sowietw).
By gwiazd rosyjskiej literatury emigracyjnej, napisa dwanacie
powieci, wiele opowiada, sztuk, wierszy i tekstw krytycznoliterackich, od lat wykada na prestiowych uczelniach i publikowa
w najlepszych amerykaskich czasopismach a wci, cho dobiega pidziesitki, musia si martwi, czy przedu mu kontrakt
na nastpny rok. Nawet z pomysu, by przenie si do Hollywood
i zacz pisa scenariusze, nic nie wyszo46. Jeszcze nie wiedzia, e
wkrtce pojawi si rozwizanie.
Uniwersytet Cornella potrzebowa wykadowcy literatury rosyjskiej i przewodniczcy komisji rekrutacyjnej spyta Nabokova, czy
nie byby zainteresowany47.
Vladimir mia nadziej, e ta oferta stanie si jego kart przetargow i przymusi Wellesley College do podpisania z nim kontraktu
na czas nieokrelony. Ale tak si nie stao. Po omiu latach swojej
amerykaskiej przygody Nabokov mia podj prac na cay etat
pierwsz od czasu, gdy dwadziecia sze lat wczeniej dosta posad w banku (z ktrej zwolni si po trzech godzinach)48.

Uniwersytet Cornella, tak samo jak Sarah Lawrence College, zosta wcignity w nagonk na profesorw posdzanych o sympatie
prosowieckie. Jeszcze przed kocem wojny, gdy ZSRR by sojusznikiem USA, nowojorska gazeta World-Telegraph zamiecia artyku
pod tytuem Cornell si bolszewizuje. Profesorw, ktrych podejrzewano o cieplejsze uczucia do porewolucyjnej Rosji, postaw jak
najbardziej podan podczas wojny, po pewnym czasie zaczto
wzywa na dywanik. Rada zarzdzajca majtkiem uczelni, Katolickie Towarzystwo Informacyjne, a nawet magazyn Collier s
ujawniay nazwiska rzekomych komunistw i ich dobrych znajomych. Uniwersytet podzieli si na dwa obozy: tych, ktrzy uwaali, e stoj na stray swobody intelektualnej, i tych, ktrzy widzieli
si w roli obrocw Ameryki przed komunistyczn infiltracj49.
221

Nastroje antykomunistyczne gray wan rol po rnych stronach sceny politycznej: od skrajnej lewicy, ktrej zdaniem rewolucja zostaa zawaszczona, po ksenofobiczne grupki obawiajce
si inwazji ze strony ONZ i spisku producentw szczepionek.
Twarz amerykaskiej walki z komunizmem sta si senator Joseph McCarthy, a jego wypowiedzi o szpiegach, ktrzy przeniknli do rzdu USA, trafiy na pierwsze strony gazet. Senator demaskowa komunistw wszdzie, gdzie tylko zdoa ich dostrzec
(lub sobie uroi).
Za jeden z celw obra ksik Edmunda Wilsona The Memoirs of
Hecate County (Pamitniki z hrabstwa Hekate), ktr nazwa prokomunistyczn pornografi. Zreszt nie on pierwszy zobaczy
w tej ksice zagroenie polityczne. W roku 1947 co pikantniejsze
jej fragmenty zostay publicznie odczytane na polecenie jednego
z kongresmenw, ktry nastpnie zgromi bibliotekarzy w Departamencie Stanu za wybr The Memoirs of Hecate County do promowania amerykaskiej kultury za granic50. A jaki czas wczeniej, po
zawiadomieniu zoonym przez pewne stowarzyszenie stojce na
stray moralnoci, nowojorska policja skonfiskowaa na Manhattanie egzemplarze ksiki. W roku 1948 ta publiczna debata okazaa
si dotkliwa dla finansw Wilsona: sd w Nowym Jorku orzek, e
ksika jest nieobyczajna, i zakaza jej rozpowszechniania w Bostonie i Los Angeles51.
Mimo udokumentowanych naduy maccartyzmu nkania,
zwolnie z pracy, czarnych list i naduy, jakie spotkay choby
Wilsona Nabokov nie kwapi si, by publicznie skrytykowa
senatora. Rwnie Wiera nie okazaa wspczucia ofiarom McCarthyego: przyznawaa, e jest radykaem, lecz bya daleka od potpiania jego metod52. Po piciu dekadach przeytych w trzech krajach, ktre komunizm skutecznie destabilizowa a byy to kraje
duo starsze od USA Nabokovowie zdyli nabra przekonania,
e bolszewiccy szpiedzy umieliby przekopa tunele do serc i umysw modej i naiwnej Ameryki. Gdy FBI wydao polecenie swoim
komrkom terenowym, by sporzdzay raporty o obecnoci agentw komunistycznych na najwaniejszych amerykaskich uczelniach, Vladimir i Wiera nie zabrali gosu w obronie niezalenoci
222

uniwersytetw. Co wicej, zaprzyjanili si z agentem FBI, ktremu

powierzono kontrolowanie Uniwersytetu Cornella53.
Zwaszcza Wiera bya przeczulona na punkcie potencjalnych komunistycznych szpiegw. Na przykad wysaa do Cornell Daily
Sun list, w ktrym atakowaa Owena Lattimorea, obwoanego
przez McCarthyego gwnym agentem radzieckim w Ameryce.
Wskutek nagonki Lattimore musia zrezygnowa z funkcji konsultanta w Departamecie Stanu. Oskarono go te o krzywoprzysistwo; pniej zosta oczyszczony z zarzutw54.
Co prawda nie byo podstaw, by Lattimorea uzna za agenta,
atwo jednak zrozumie, czemu Wiera bya do tak wrogo usposobiona. W 1944 roku wraz z amerykaskim wiceprezydentem odwiedzi agry na Koymie i obaj wyraali si z uznaniem o prnie rozwijajcych si kopalniach przedsibiorstwa Dalstroj. Na Koymie
znajdoway si jedne z najciszych radzieckich obozw pracy,
a Dalstroj by niczym innym jak przybudwk NKWD.
Adam Hochschild w swojej ksice The Unquiet Ghost (Niespokojny duch) opisuje, jak przed przybyciem Lattimorea rozebrano wiee stranicze, a winiw zamknito w barakach, gdzie spdzili trzy
dni, eby zwiedzajcy ich nie widzieli. Amerykanie mieli odnie
wraenie, e oto trafili do radosnego rosyjskiego Klondike, gdzie
szczliwi grnicy wydobywaj zoto i odnieli. Sukces Sowietw
by cakowity.
Kilka lat pniej zaczy si ukazywa po angielsku ksiki byych winiw opisujcych koszmar Koymy: gd, zncanie si,
gwaty i wycieczajc prac. Winiowie, ktrzy przebywali w obozach podczas wizyty Lattimorea, nie rozumieli, czemu Amerykanie
dali si tak atwo nabra55.
Fakt, e Wiera i Vladimir nie chcieli potpia McCarthyego, wyglda inaczej, gdy wzi pod uwag t amerykask atwowierno. Oboje jako dzieci zetknli si w Petersburgu z agentami ochrany, przez kilkanacie lat mieszkali w Berlinie, gdzie roio si od
donosicieli, w Stanach zdawao si, e kady bliszy czy dalszy krewny moe mie powizania z wywiadem uwaali wic za naturalne,
e zarwno w Waszyngtonie, jak i w maej Ithace naley si mie
stale na bacznoci przed szpiegami i zdrajcami. Na Uniwersytecie
223

Cornella mwiono, e Wiera stale nosi przy sobie pistolet na wypadek konfrontacji z komunistami56.

Jeli chodzi o The Memoirs of Hecate County, to Nabokov nie uwaa

ksiki za komunistyczn, za to sceny seksu rzeczywicie wyday mu
si odraajce. Odnoszc si do nieapetycznego przegldu kontaktw nawizywanych przez gwnego bohatera, napisa: Wolabym
raczej za pomoc penisa prbowa otworzy puszk sardynek57.
Wilson wci uwaa Nabokova za jednego ze swych najbliszych przyjaci, mimo e czsto mieli zupenie odmienne pogldy
na temat literatury w ogle, a w szczeglnoci na temat wasnego
pisarstwa. The Memoirs of Hecate County byy kolejn ksik Wilsona, ktr Vladimir oceni krytycznie, za to Wilson pisa o Prawdziwym yciu Sebastiana Knighta z entuzjazmem. Mao ktra przyja
zdoa przetrwa tak nierwnowag.
W kwestiach politycznych Wilson by zdania, e pogldy przyjaciela coraz bardziej si zawaj, a w niszy, w ktrej krytyk kiedy
umieci Vladimira, robio si ciasno. Na samym pocztku znajomoci Wilson charakteryzowa Nabokova jako ani biaego Rosjanina,
ani komunist58. Z biegiem lat by coraz bardziej skonny zaszufladkowa go jako reakcjonist.
Nabokov z uporem ucieka z szufladki. W styczniu 1947 roku dosta list, w ktrym Wilson pisa, e podczas przyjcia boonarodzeniowego pozna Michaia Kaasznikowa, wsplokatora Vladimira
z Cambridge. Pisarz odpowiedzia, e Wilson znalaz nastpn
zdech ryb z jego przeszoci, w tym wypadku faszystowskiego
i antysemickiego gupka. Po prostu przez jeden semestr mieszkali
w jednym pokoju, nic wicej. Nabokov uprzedzi te Wilsona, eby
o tym spotkaniu nie wspomina Ninie Czawczawadze, ktra nie
wiedzie czemu bdnie mniema, e Nabokov i Kaasznikow byli
kiedy blisko. Wedug Briana Boyda, biografa pisarza, tak charakterystyk dwuletniej przyjani z Kaasznikowem trudno uzna za
wiarygodn59.
224

Do listu, w ktrym tak niepochlebnie wyrazi si o Kaasznikowie, Nabokov doczy egzemplarz sygnalny Nieprawego goda.
Wilson skorzysta z okazji, by zrewanowa si za krytyk jego
ksiki. Po przeczytaniu powieci sporzdzi dug, szczegow
list zarzutw.
Politykujcy Nabokov to do Wilsona zupenie nie przemawiao,
zwaszcza e polityka zostaa osadzona w wiecie oderwanym od
tego, ktry Vladimir umia tak mistrzowsko opisywa. Mimo caego
podziwu dla pisarza Wilson by zdania, e demonizujc papierowego dyktatora, Nabokov poszed na atwizn i zrobi marny uytek
ze swoich czarw.
Wczeniej, przy lekturze Prawdziwego ycia Sebastiana Knighta, Wilson cay czas mia silne wraenie, e jest o krok od rozwizania jakiej amigwki ukrytej w fabule. Przy Nieprawym godle nie prbowa niczego takiego wytropi i czciowo susznie. Nabokov,
celowo czy nie, tym razem nie stworzy przekonujcej postaci otra,
ktry stanowiby element jakiej zagadki. A jednak co Wilsonowi
umkno: nie zauway, e narrator proponuje czytelnikowi gr, e
tu i wdzie odbywa si tam ten sam taniec, ktry krytyk dostrzeg
w Sebastianie Knighcie.
Skupi si za to na groteskowej burlesce pastwa totalitarnego.
Nie najlepiej radzisz sobie z tematami zwizanymi z polityk
i przemianami spoecznymi pisa do Nabokova bo si nimi
nie interesujesz i nigdy nie zadae sobie trudu, eby je zrozumie60.
Te wzajemne krytyki troch nadszarpny przyja, trzeba wszake przyzna, e uwagi Wilsona byy celne. Nabokov ju nigdy pniej
nie napisa powieci wprost zaangaowanej politycznie. W tamtym
roku wymieniali si jeszcze uwagami na temat swojej twrczoci,
Nabokov na przykad wyrazi si z uznaniem o Wilsonowskich
analizach Hemingwaya, Kafki i Sartrea, lecz przyjaciele stopniowo
stawali si gusi na to, co ma do powiedzenia druga strona.
W 1948 roku Nabokov pisa do Wilsona, e jest oburzony porwnywaniem rosyjskich liberaw sprzed rewolucji do amerykaskich konfederatw bronicych przegranej sprawy po wojnie secesyjnej. W ocenie Nabokova dziaalno jego ojca, kadetw i innych
225

stronnictw antybolszewickich bya jedyn w dziejach Rosji szans na demokracj i wolno. Stawianie tych ludzi w jednym szeregu z wacicielami niewolnikw gotowymi zniszczy kraj, eby
zachowa swoj pozycj kulturaln i ekonomiczn, byo niedopuszczalne.
Chwali si, pisa Nabokov, e Wilson i jego koledzy raczyli zauway fal mordw w ZSRR pod koniec lat trzydziestych, kiedy
dawnych kumpli Lenina Stalin stawia przed sdem i skazywa na
mier. Ale gdzie byli ci wraliwi Amerykanie, kiedy nie kto inny
jak Lenin tworzy cay ten system? Czyby nie syszeli jkw torturowanych na Soowkach i w podziemiach ubianki w pierwszych
latach czerwonego terroru? Nie syszeli twierdzi Nabokov gdy
byli zbyt przywizani do swoich romantycznych pogldw na temat przyczyn rewolucji i jej znaczenia. Nie wini ich za niezrozumienie wczesnych wydarze w Rosji, lecz chcia, eby byo jasne:
problemem jest nie historyczna nostalgia rosyjskich emigrantw,
tylko historyczna nostalgia amerykaskiej lewicy, ktra nie potrafi
spojrze ze wstydem na swoj modziecz fascynacj witym
Leninem i przyzna, e daa si omami.
Co do argumentu, e naley do ualajcej si nad sob reakcyjnej
arystokracji, Nabokov wskaza, e jego antybolszewickie pogldy
podzielay take inne formacje, po ktrych nikt nie paka szczegln uwag zwrci na eserowcw i Ilj Fondaminskiego. I doda,
e nie mona za wiele oczekiwa od kogo, kto wiedz o Rosji czerpa z lektury pism Trockiego61.
List Nabokova jest precyzyjnym, cierpliwym wykadem jego pogldw politycznych, a jednoczenie miadc krytyk nieustajcej sympatii Wilsona dla rosyjskiej rewolucji. Wyraa bl z powodu
nieszcz, ktre spady na Rosj, gniew na Wilsona, a take zdziwienie, e przyjaciel, inteligentny przecie i przenikliwy, nie pojmuje tak elementarnych spraw.
Ju od wierwiecza gazety pisay o radzieckich agrach; obozy
stay si dla Zachodu oczywistym elementem krajobrazu za elazn
kurtyn. Poniewa jednak prawd o obozach gosili gwnie ludzie
uchodzcy za reakcjonistw, w temat traktowano tak jak teorie
spiskowe o zatruwaniu wody pitnej fluorem albo o komunistycznej
226

infiltracji szk podstawowych. Nieznajomo historii Rosji uniemoliwiaa zrozumienie jej teraniejszoci.
Nabokov sam wietnie rozumia, e tragedia Holokaustu przymia nieszczcia Rosji swego czasu przyczy si do gosw popierajcych Stalina w walce z Hitlerem. Lecz cho okolicznoci
i szczegy si rniy, to jednak al i poczucie beznadziei, e nikt
mu nie wierzy, nikt nie rozumie tych wydarze nawet on sam
byy rwnie dojmujce. Jego nard umiera, popada w zapomnienie, a on, Nabokov, dalej y.

Rozdzia X

Lolita

Dugo wyczekiwana kariera nauczyciela akademickiego przynio-

sa stabilizacj finansow, ktrej Nabokov nie mia od roku 1917. Co

prawda wci musia si martwi o pienidze zwaszcza e Dmitri
poszed do kosztownej szkoy z internatem w New Hampshire ale
widmo ndzy, ktre przeladowao go od trzydziestu lat, wreszcie
znikno.
Odkd w domu nie byo syna, wykady Nabokova powstaway
zespoowo. Wiera bya zarazem asystentk i profesora, i magika.
Siedziaa obok ma, podawaa mu notatki, pisaa na tablicy, przynosia pomoce naukowe, braa zastpstwa, gdy Vladimir by chory,
sprawdzaa prace egzaminacyjne. Wsplnie sporzdzali scenariusz
kadego wykadu, cznie z artami, ktre Nabokov pniej wtrca
w stosownych momentach. Jeden ze suchaczy wspomina, jak
pewnego zimowego dnia pan profesor bez sowa wyjanienia starannie zaciemni sal. Nastpnie zacz zapala wiata, jedno po
drugim, wykrzykujc: To jest Puszkin! To Gogol! To Czechow!, na
koniec za podszed do okna, podnis rolet i gdy wiato dnia
zalao pomieszczenie, zawoa: A to jest Tostoj!1.
Po przyjedzie do Ameryki, jeszcze zanim zacz uczy w Wellesley, przygotowa sobie zawczasu a sto wykadw. W latach, kiedy
udziela lekcji i wygasza odczyty, podcign si z teorii i udoskonali metody przekazywania wiedzy, tak e gdy przyby na Uniwersytet Cornella, by ju gruntownie przygotowany do zaj.
Literatura w wydaniu Nabokova bya przygod. Autorw mona
analizowa klarowa studentom jako opowiadaczy historii, jako
nauczycieli lub jako czarodziejw. Oczywicie, najwiksi posiadaj
228

wszystkie trzy pierwiastki, a geniusze s przede wszystkim czarodziejami. Na wypadek gdyby suchacze prbowali rozumowa nie
po jego myli, Nabokov kaza uczy si na pami hierarchii pisarzy
oraz stopni, ktre im postawi. Turgieniew zasuy na pi z minusem, Dostojewski na trzy z minusem, a moe wrcz na dwa z plusem2. Ten ostatni mia czelno wyobraa sobie, e cierpienie uszlachetnia, co Nabokov uwaa za bredni.
Pisanie powieci Vladimir porwnywa do ukadania diabelnie
skomplikowanych problemw szachowych i uwaa, e czytanie
literatury powinno by cik prac. Twierdzi, e w najlepszej prozie prawdziwe zderzenie zachodzi nie pomidzy bohaterami, lecz
midzy autorem a wiatem. Postrzega literatur jako przestrze,
w ktrej pisarz wymyla kosmos, planet, krajobraz, a czytelnik prbuje znale drog. Genialny autor nie zadowala si powtarzaniem
oklepanych prawd i kopiowaniem porcznych realistycznych detali przekonywa tylko ukada je w nowe konfiguracje, by stworzy
rzeczy, ktrych nikt przedtem nie wyrazi, i pisa o nich w sposb,
na jaki nikt jeszcze nie wpad. Idealny rezultat jest wtedy, gdy wycieczony, lecz szczliwy czytelnik spotyka si z autorem na szczycie wymylonej gry, padaj sobie w ramiona i tak objci pozostaj na wieki, jeli ksika przetrwa na wieki3.
Swoje zajcia ze studentami obmyla tak, by stanowiy ledztwa;
uwielbia taki styl czytania, ktry przypomina korzystanie z mikroskopu. Niestrudzenie odwoywa si do szczegowej wiedzy historycznej, biologicznej czy politologicznej, nawietlajc najdrobniejsze detale tekstu. Obowizkowymi pomocami naukowymi byy
mapy i schematy: wagon sypialny w Annie Kareninie, dom z Mansfield Park, cay Dublin podczas omawiania Ulissesa. Jednym z tematw egzaminacyjnych byo uycie spjnika i przez Flauberta
w Pani Bovary. Nabokov oznajmi studentom, e szczegy anatomiczne owada w Przemianie Kafki wiadcz o tym, i Gregor Samsa
nie zamieni si w karalucha, tylko w chrzszcza posiadajcego
skrzyda i zdolno latania4.
Jane Austen znalaza si w programie wykadw dziki Edmundowi Wilsonowi, ktry obruszy si, syszc, e Nabokov jest uprzedzony w zasadzie do wszystkich pisarek5. Obaj byli uparci, ale
229

i obaj umieli i na drobne ustpstwa. Dlatego Wilson, mimo e nie

przepada za Nieprawym godem, w dalszym cigu podpowiada Nabokovowi, do ktrych gazet warto si zwraca, i poleca go wydawnictwom.
Nadal a to krytykowali, a to chwalili nawzajem swoj twrczo,
lecz w spornych kwestiach stawali si coraz bardziej kategoryczni i ktliwi. Nabokov wychwala Wilsonowskie interpretacje Keatsa
i Puszkina, zwraca uwag na przenikliwe analizy rwnie w innych jego tekstach, ale beszta przyjaciela za zbyt nachalne socjoekonomiczne zacicie: Przyhamuj, przyhamuj [z ideologizowaniem], na mio bosk pisa; w innym licie za orzeka: twoje
socjologiczne wycieczki s pobiene i powierzchowne6.
Punktem zapalnym w dalszym cigu bya rosyjska polityka. Wilson podczas rozmowy z FBI w 1951 roku by gotw przyzna, e
rewolucja zakoczya si porak. Jednak wci mitologizowa pocztki rewolucji i niezmiennie podziwia Lenina. Mary McCarthy,
bya ona krytyka, tak to pniej wyjaniaa: Edmund popenia
bd, darzc sympati Lenina, ale tylko w ten sposb mg dalej
wierzy w rosyjsk rewolucj7.
Nabokov i Wilson, mimo wszystko, szli razem t wyboist drog,
nie tracc do siebie sympatii. Nie wiem, co masz na myli, gdy
mwisz, e nie jestem jednym z Twoich wielbicieli pisa Edmund
do Vladimira w maju 1950 roku, tu przed tym, jak korespondencja
przerodzia si w zacit dysput o poprawnym akcentowaniu angielskiego sowa automobile8.

Badania nad motylami i poszukiwanie staej pracy wykadowcy

sprawiy, e Nabokov duo mniej pisa. W cigu omiu lat midzy
przybyciem do Ameryki a rozpoczciem pracy na Uniwersytecie
Cornella opublikowa jedn powie i zaledwie gar opowiada.
Owe nieliczne teksty s odbiciem niespokojnych czasw i miejsc,
w ktrych powstaway, i dokumentuj antysemityzm widziany
przez Nabokova na kadym kroku. Narrator e gdy raz w Aleppo,
230

Rosjanin usiujcy uciec z Francji przed hitlerowsk inwazj, syszy

rozmow rosyjskich ydw o ich skazanych na zgub krewnych,
stoczonych w wagonach, jadcych wprost do pieka. Obrazek rodzajowy, 1945 pokazuje, jak europejski antysemityzm zadomawia si
w Ameryce. Jest to jak zauway Maxim D. Shreyer by moe
pierwszy literacki opis negowania Holokaustu, a powsta jeszcze
przed kocem wojny9.
Sygnay i symbole, opowiadanie zamieszczone w New Yorkerze
w maju 1948 roku, mwi o losach rosyjskich ydw, ktrzy trafili do
Ameryki. Maestwo martwi si o swojego syna i dyskutuje, czy
zabra go ze szpitala psychiatrycznego. Modzieniec by jeszcze
dzieckiem, gdy rodzina musiaa ucieka z Niemiec, i po strasznych
przejciach zacz si ba nawet tapety (by moe nie bez powodu).
Wkrtce jego lki uniemoliwiy mu normalne ycie w spoeczestwie. Poczynajc od rewolucji, a skoczywszy na mierci ciotki
Ry, ktr Niemcy zabili wraz ze wszystkimi, o ktrych si martwia, rodzice chopaka dowiadczyli po kolei wszystkich tragedii
pierwszej poowy stulecia. Przetrwali, lecz nie umieli uchroni syna
przed przeczuciem zagady wyzierajcym nawet z chmur i paszczy. Przemony niepokj wszechobecny w tym opowiadaniu zostaje przeamany scen, gdy maestwo zastanawia si, jaki prezent
kupi synowi: dziesi soiczkw z rnymi rodzajami galaretki
owocowej z pigwy, brzoskwini, rajskiego jabuszka. Podczas rozmowy o tym, czy sprowadzi go do domu i czy nie popeni wczeniej samobjstwa, ojciec z przyjemnoci oglda pikne soiczki
i odczytuje napisy na etykietkach: winogrono, mirabelka
Wiele detali wplecionych w fabu tekstu, ktry mia si sta najbardziej cenionym opowiadaniem Nabokova, autor wyuska z wasnych dowiadcze. Wraliwego chopaka przytacza przeraenie
gronym, penym antysemityzmu wiatem, w ktrym wydarzy si
Holokaust; rodzice kupuj synowi takie same soiczki galaretki, jakie Vladimir i Wiera dawali w prezencie przyjacioom i niakom.
Nabokov celowo czy magiczne, niezapomniane obrazy i dramatyczne wtki, dziki czemu jego opowieci funkcjonuj na podstawowym poziomie niezalenie od czasu i miejsca, w ktrych s
osadzone. I tak wanie wielu czytelnikw, nawet uwanych, je
231

interpretuje, z rzadka dostrzegajc inne, ukryte opowieci i nie rozumiejc sprawczej roli historii, ktra pcha bohaterw ku szalestwu i okruciestwu10.
Do dzi nie rozumiem pisa Edmund Wilson do Nabokova
w 1948 roku jak mona pisa o istotach ludzkich, pomijajc wszelkie opisy sytuacji spoecznej czy rodowiska. Doszedem do wniosku, e po prostu w modoci ulege modernistycznej koncepcji
sztuki dla sztuki i nigdy jej nie przemylae. Niedugo wyl Ci moj
ksik, ktra moe pomc Ci w uporaniu si z tymi problemami11.
Wilson by przenikliwym, dalekowzrocznym recenzentem, tym
bardziej wic zaskakuje, e akurat tutaj tak niewiele zrozumia. Antysemityzm tak niedawno doprowadzi do mierci milionw ludzi,
zmuszajc do reinterpretacji pojcia okruciestwa, i Nabokov z uporem pisa o tym w swoich angielskojzycznych tekstach, ktre Wilson czyta. Czy wyrazi si zbyt enigmatycznie, czy raczej Wilson
by zbyt zapatrzony w inne niegodziwoci (lub za bardzo przywizany do wasnego sposobu ich ujmowania), w kadym razie aspekt
etyczny twrczoci Nabokova cakowicie krytykowi umkn.
Nabokova drani antysemityzm w twrczoci innych pisarzy.
Aleksandr Tostoj, ktra pomoga jego rodzinie w przyjedzie do
Ameryki, ostro skrytykowa za akcenty antyydowskie, ktrych dopatrzy si w jej powieci. Zacz nawet mie zastrzeenia do Ulissesa Joycea, odkd doszed do wniosku, e autor przesadzi ze strumieniem wiadomoci, a ydowsko [Leopolda Blooma] jest zbyt
stereotypowa12.
Jego recenzja Mdoci Sartrea dla The New York Times Book Review to rzenicki majstersztyk, skadajcy si z szeciuset sw.
W pierwszym akapicie powiartowa tumacza, ktrego porwna
do dentysty raz po raz wyrywajcego niewaciwy zb. Nastpnie
nadzia na roen samego autora, a szczeglnie okrutnie obszed si
z fragmentem opisujcym kompozytora piosenek, yda o czarnych
brwiach i z piercionkami na palcach, przy pracy w apartamencie
na Manhattanie13.
Uwaga, ktr Nabokov powica ydom, dawaa niekiedy dziwne, czasem wrcz komiczne rezultaty. W okresie spdzonym na Uniwersytecie Cornella pracowa nad angielskim przekadem Eugeniu232

sza Oniegina i komentarzami do poematu. W pewnym momencie

zagbi si w histori legendy o ydzie wiecznym tuaczu jak
funkcjonowaa w czterech krajach w cigu trzech stuleci. Ukazawszy rol tej opowieci w chrzecijaskiej propagandzie i przytoczywszy z detalami jej siedemnacie wariantw, sam uznaje, e nie
ma potrzeby wgbia si w wikszo z nich, jako e s dla Eugeniusza Oniegina nieistotne. Mimo to hasa zwizane z ydem wiecznym tuaczem znalazy si w indeksie do Nabokovowskiego komentarza i zostay poczone artobliwie absurdalnymi odsyaczami
z hasem bliny14.

Po przenosinach na Uniwersytet Cornella Nabokov nie porzuci

zwyczaju wakacyjnych wypraw. Przy kadej sposobnoci apic
motyle, przemierza Montan, Utah, Wyoming, Minnesot, Ontario,
Alabam, Arizon, Oregon, Nowy Meksyk i Kolorado. Jecha jako
pasaer, a Wiera prowadzia ich czarnego oldsmobilea rocznik 1946
ku zachodzcemu socu. Oprcz nowych gatunkw uskoskrzydych Vladimir odkry w USA wiele innych rzeczy, ktre mu si podobay. Zacz uwaa ten kraj za wasny, nawet gdy Wiera pozostawaa ostroniejsza w kontaktach z miejscowymi i wolaa mie si
na bacznoci.
Bezkresne amerykaskie pejzae Vladimir skrztnie kolekcjonowa i pniej utrwali w kolejnej powieci. Na razie jednak,
chonc te przestrzenie, zwrci si ku przeszoci: w 1951 roku
wyda autobiografi Conclusive Evidence (Rozstrzygajce dowody).
Signwszy do lat przedwojennych spdzonych we Francji i Niemczech, a nawet dalej, do modoci w Rosji, skonstruowa opowie
zoon z rozdziaw, ktre, cho nada im kolejno chronologiczn, egloway samotnie do wasnych zawiych przestrzeni czasowych. Nabokov odmalowa cay arystokratyczny entourage swojego idealnego dziecistwa: chopi radonie podrzucajcy ojca na
rkach podczas pobytu w wiejskiej posiadoci, biuteria matki
wyjmowana ze skrytki, by dzieci mogy si ni pobawi, dziesitki
233

sucych, korowd prywatnych nauczycieli, wielomilionowy spadek, ktry przepad po rewolucji, letnie zauroczenie pewn Francuzk na Riwierze.
Wikszo rozdziaw powstaa jako samodzielne teksty zamieszczane w New Yorkerze. Jeden, opowiadajcy o guwernantce maego Nabokova, mademoiselle Ccile Miauton, zosta napisany po
francusku we Francji, zanim Nabokov zacz si stara o wyjazd do
Ameryki15. Taka geneza ksiki wyjania, czemu mademoiselle powicono cay rozdzia, a tyle waniejszych by moe osb zostao
na marginesie.
Jednak rozdzia o guwernantce jest take przykadem odwrcenia hierarchii wanego i niewanego to zasadniczy element techniki pisarskiej Nabokova. Mademoiselle przez cay czas wydaje si
bezradna wobec intryg swojego wychowanka. Jej donie pokryte s
brzowymi plamkami, jest gruba, egotyczna, zadufana, obraalska
i melodramatyczna atwy cel szyderstwa. Lecz tu i tam pojawiaj
si drobne udoskonalenia: cicha wzmianka o zawodzie miosnym,
liczna i zgrabna mademoiselle na fotografii z modoci, pikna
francuszczyzna, a w punkcie kulminacyjnym nastpuje cakowite
odwrcenie, gdy Nabokov wyjawia, e guwernantka traktowaa go
o wiele przyzwoiciej ni on j.
Taka wolta stopniowo stawaa si popisow sztuczk pisarza.
Struktura, cignca si w nieskoczono wnikliwa obserwacja albo
wysublimowane pikno to wszystko Nabokov nagle, w ostatniej
chwili podwaa jednym zdaniem, nadajcym nowy sens wszystkiemu, co dotd powiedziano, obnaajcym bezwzgldno narratora
i skwapliw wspprac czytelnika16. Po tylu stronach namiewania
si z mademoiselle na koniec skada hod olniewajcemu oszustwu, za pomoc ktrego prbowaa udawa, e przecie nic si nie
stao, przecie Woodia by grzeczny.
Nabokov uwielbia gmatwa fabu, tak eby nic nie byo tym,
czym si z pocztku wydawao bohaterom i czytelnikom. Czasem
wrcz caa opowie jest zupenie o czym innym, ni si zdaje. Na
przykad na kocu rozdziau powiconego mademoiselle Miauton
Nabokov pisze o dojmujcej stracie po mierci ojca i przyznaje, e
nauczy si rozpoznawa cierpienie dopiero wtedy, gdy przed234

mioty oraz istoty najbardziej przeze mnie kochane w bezpiecznym

wiecie dziecistwa obrciy si w proch albo znikny od strzau
w serce17.
Conclusive Evidence przedstawia iluzj jako sztuk pozwalajc
ludziom traktowa innych miosiernie, lecz tematem ksiki jest take oszustwo jako narzdzie przetrwania. Nabokov opisuje, jak
w dziecistwie razem z Siergiejem otworzyli przed witami prezenty gwiazdkowe. Obejrzeli je, zapakowali z powrotem, a pniej,
przy oficjalnym otwieraniu paczek udali zaskoczenie lecz nie zdoali oszuka matki, ktra zaraz domylia si, e ju wczeniej widzieli prezenty. Takie mae stracone zudzenia przybieray u niej
rozmiary wielkiego nieszczcia18.
Gdy chopcy uciekaj pocigiem z Piotrogrodu, bo zblia si
prawdziwa katastrofa, ich bezpieczestwo zaley wanie od umiejtnoci oszukiwania, ktr dobrze opanowali. Tylko dziki temu,
e Siergiej tak wietnie gra chorego na tyfus, udaje si utrzyma na
dystans odactwo prbujce wtargn do przedziau19. Jaki czas
pniej, gdy caa rodzina ju si przedostaa na poudnie, W.D. Nabokow mieszka na Krymie, wcale nie ukrywajc prawdziwego nazwiska, a jedynie udajc lekarza.
Oszustwo jednake nie jest jedynym tematem ksiki. Pewien
czowiek, uciekajc z Piotrogrodu w przebraniu chopa, prosi ojca
Nabokova o ogie. Okazuje si, e to genera, ktry niegdy siedzc
z Woodi na kanapie w salonie przy ulicy Morskiej, pokazywa mu
sztuczki z zapakami.
Nabokov twierdzi, e powracajcy motyw zapaek, ktry spaja
tematycznie elementy historii, to wrcz fundament jego sztuki. Lecz
konstrukcj Conclusive Evidence tworz ywoty i chwile, ktre za
pomoc niedomwie opowiadaj histori rewolucji w Rosji. Uwany czytelnik zwrci uwag na klsk w wojnie japoskiej w 1904
roku i na inne wydarzenia, ktre przesdziy o upadku Rosji. Nalene miejsce otrzymuje zaangaowanie W.D. Nabokowa w obrady
pierwszej Dumy, pniej aresztowanie i uwizienie, odwana postawa ojca Nabokova wobec pogromu w Kiszyniowie i podczas procesu Mendla Bejlisa. Nabokov zdaje si wietnie wiedzie, e historia jego rodziny to historia jego kraju.
235

W autobiografii znalazo si wicej odniesie do historii, ni wida na pierwszy rzut oka. Wraz z pocztkiem leninowskiego reimu opartego na rozlewie krwi, agrach i zakadnikach koczy si
pewna epoka. Nabokov ubolewa nad losem swojego nauczyciela
dyrektora wiejskiej szkoy i radykaa ktry zosta stracony wraz
z czonkami Partii Socjalistw-Rewolucjonistw20. W opowieci
znalazo si wicej wzmianek i aluzji na temat katastrofy jak kolumnada soboru witego Izaaka, ktra bya polerowana przez
niewolnikw, czy dzieci w 1905 roku zestrzeliwane z drzew rosncych przed wityni jednak Nabokov dopiero si przymierza do
wykonania zwrotu ku najbardziej gorzkim momentom historii, ktre zostawi za sob.
Nie baczc na owe detale z arystokratycznej modoci pisarza,
Wilson uzna Conclusive Evidence za cudowne dzieo, aczkolwiek
by skonfundowany tytuem. Jakie to dowody przedstawi Nabokov? Na podstawie ich dziesicioletniej znajomoci Wilson zaoy,
e chodzi o jakie dowody przeciwko bolszewikom21. Nabokov, pawic si w pochwaach Wilsona i przyznajc, e mimo woli sprawiy mu przyjemno, nie podsun podpowiedzi na temat tajemniczego tytuu. Drobne uprzejmoci wystarczyy, by podsyci
przygasy pomie przyjani, a korespondencja trwaa jeszcze przez
pi lat wymieniali si wieciami z ycia rodzinnego i pomysami,
cho coraz sabiej si wzajemnie rozumieli.
Conclusive Evidence nie zjednao Nabokovowi sympatii rosyjskiej
emigracji. O wygnacach z Rosji, wrd ktrych spdzi niemal
dwadziecia lat, napisa niewiele powici im zaledwie okoo
trzech procent tekstu, i nie jest to mie trzy procent: wymia hierarchi wartoci tych ludzi, w ktrej pierwsze dwa miejsca zajmuj
zbawienie i stosunki towarzyskie, napitnowa to, w jaki sposb
potraktowali jego przyjaciela, pisarza Wadysawa Chodasiewicza.
Czy ta ksika, pena opowieci o luksusie i dziecinnej skonnoci
do przesady, naprawd wysza spod pira geniusza swojego pokolenia, czowieka, ktry sta si gosem Rosji i nie uleg Sowietom?
Iwan Bunin, uraony powiconym mu fragmentem, surowo skrytykowa koron carw umieszczon na okadce nad nazwiskiem
Nabokova i garstwa, ktrych literacki rywal dopuci si na temat
236

noblisty22. Nabokov, rzecz jasna, nadal mia wielu rosyjskich przyjaci, lecz spoeczno emigrantw bya coraz silniej przekonana,
e ten czowiek jest ju dla nich stracony, e w jakim sensie przesta
by prawdziwym Rosjaninem.

W wiziennej celi w Moskwie Aleksander Soenicyn te zyska powody, by wtpi w wierno Vladimira Nabokova wobec
ojczyzny.
Po aresztowaniu by przekonany, e zasza pomyka, przecie
mia si za dobrego obywatela ZSRR. Wiara Soenicyna w system
pozostaa niezachwiana nawet w obliczu oczywistej niekompetencji tych, ktrzy go aresztowali: zgubili drog i omal nie wpadli
w rce wroga. Dopiero gdy wok zaczy wybucha szrapnele,
oddali aresztantowi map, eby ich wyprowadzi. Zachowywa si
karnie w cigu caej podry z Niemiec przez Polsk, przez ruiny
Brodnicy i Biaegostoku, na peronie w Misku i a do samej Moskwy, gdzie posuy za przewodnika oszoomionym funkcjonariuszom kontrwywiadu (nigdy jeszcze nie byli w stolicy). Cz
drogi pokonali zapierajcym dech moskiewskim metrem, przejechali si w d i w gr schodami ruchomymi. Agenci taszczyli
walizy pene upw zrabowanych Niemcom, Soenicyn nis aktwk, a w niej dziennik i rkopisy swych utworw. Bez szemrania
doprowadzi siebie i swoj eskort pod drzwi wizienia na ubiance, miejsca, ktrego za sawa od czterech dekad nie dawaa Nabokovowi spokoju23.
Na ubiance miecia si siedziba tajnej policji od czasu rewolucji,
kiedy to Czeka przeja piciopitrowy budynek o inkrustowanych
parkietach i jasnozielonych cianach wykadanych pluszem. Pewne
przerbki naday budowli surowy charakter zarwno na zewntrz,
jak i wewntrz; oryginalny duy zegar na fasadzie z tej cegy
zachowano, aby nikt nie mia wtpliwoci, kto tu zarzdza dniami
i godzinami. Wedug starego dowcipu by to najwyszy gmach
w Moskwie z jego piwnic wida byo Syberi.
237

Soenicyn, zszedszy do podziemi sowieckiego wymiaru sprawiedliwoci, dowiadczy rewizji wszystkich otworw ciaa, pozbawiania snu i przesucha. O uprawianie propagandy i zaoenie
organizacji antyradzieckiej oskarono go na podstawie artykuu 58,
magicznej rdki, za ktrej dotkniciem wszystko zmieniao si
w dziaalno kontrrewolucyjn. Gorczkowo si zastanawia, jak
uchroni przed aresztem on i przyjaci. Martwi go te los walizeczki penej papierw, ktr mu skonfiskowano, a ktra zawieraa
jego skarbnic opowiada i materiay do wykorzystania pniej.
Niestety w anegdotkach i historiach wojennych, ktre spisa, pojawiay si prawdziwe nazwiska. To naraao na niebezpieczestwo
wszystkie osoby, ktre udaoby si zidentyfikowa.
Pocztkowo przebywa w izolatce, pniej trafi do celi zbiorowej.
Stary bolszewik, prawnik o demokratycznych pogldach i wizienny kapu udzielili mu pierwszych lekcji na temat podziemnego
wiata, w ktrym si znalaz24.
Wspwiniw przybywao. Jeden niewinny wizjoner wierzy,
e jego misj jest restauracja monarchii i w roku 1953 zostanie ogoszony nowym carem. Dla Soenicyna rwnie osobliw postaci by
niejaki Jurij, oficer Armii Czerwonej. Wzity do niewoli przez Niemcw, spdzi dwa lata w oflagu i z czasem sta si przeciwnikiem
Zwizku Radzieckiego. Jako nowo nawrcony antykomunista wstpi do armii niemieckiej i znw ruszy na front, by walczy z Sowietami. Soenicyn nie pojmowa, jak mona z wasnej woli i na
wojn przeciwko swojemu krajowi.
Jurij podczas pobytu w Niemczech podrowa i czyta ksiki
rosyjskich emigrantw, midzy innymi Bunina, Adanowa i Nabokova. Zadziwia go ta literatura. Wczeniej sdzi, e uchodcy pisz
o krwi wypywajcej z ran Rosji, a okazao si, e nie. Jurij nie by
tym zachwycony: I czemu to powicili swoj niewyobraalnie
cenn wolno? Kobiecemu ciau, ekstazie, zachodom soca,
piknu szlachetnych brwi i przykurzonym anegdotom. Pisz tak,
jak gdyby w Rosji nie zdarzya si rewolucja albo jakby bya ona
zbyt zoona, eby j prbowa zrozumie25. Nie odnotowali najwaniejszych wydarze, ktre zaszy w ich yciu. Nie obchodzi
ich los rodakw. Nic z tego, co napisali, nie mogo ocali Rosji.
238

Soenicyn ju od jakiego czasu zastanawia si, co wobec tego

on sam mgby zrobi. Chcia napisa powie, ktrej fragmenty
spoczyway w jego walizeczce niczym bomba. Powie, ktra ogarnie to wszystko, co poszo nie tak. Ale materiay do niej, zawierajce prawdziwe historie i nazwiska, rwnie dobrze mogy doprowadzi do aresztowania i skazania wielu jego znajomych.
Szczliwie dla tych ludzi po czterech miesicach od rozpoczcia przesucha wszystkie notatki spony w piecu ubianki i wyleciay przez najwyszy komin wizienia jak czarne motyle sadzy. Soenicynowi przestao grozi, e stanie si mimowolnym
wiadkiem oskarenia osb, ktrych opowieci spisa. Niestety,
w piecu spony rwnie materiay do jego epickiej powieci rosyjskiej26.
Marzy o tym, eby wrci do pisania. Na zawsze zapamita
oskarycielskie wypowiedzi Jurija na temat Nabokova i innych emigrantw i pewnego dnia mia uy sw byego wspwinia, by
wyrazi swj gniew i al wobec tych, ktrzy opucili Rosj. Nie
chcia, eby jego twrczo ucierpiaa z powodu ich obojtnoci.
Nie mia zamiaru unika pisania wprost o rewolucji i Rosjanach.
Swoj opowie bez reszty powici historii: rewolucji, tysicom,
milionom swoich rodakw i piknej przegranej sprawie.
Soenicyna skazano na osiem lat agru. Wyrok odby w caoci.
Trzy lata spdzi we wzgldnie znonych warunkach: w szaraszce,
placwce naukowej, w ktrej badano waciwoci akustyczne ludzkiego gosu. Przez pozostae pi lat pracowa przy wyrbie lasu,
wydobywa glin, zabiega o lepsz prycz, zdobywa upragnione
papierosy. Zrobi sobie yk z aluminium, eby nie musie je rkami, i nosi j schowan w bucie. W zadymionym piekle odlewni
nauczy si, jak samemu o siebie zadba, i z wolna zacz wtpi
niemal we wszystko, w co wierzy27.
Pisanie byo zabronione, ba, sama myl o pisaniu moga okaza
si niebezpieczna. Tworzy wic wycznie we wasnej gowie. Jego
imponujca pami zadziwiaa innych winiw jeden z nich
wspomina, e Soenicyn uoy i zapamita poemat epicki dwa
razy duszy od Eugeniusza Oniegina28. Dziki racowi z wysuszonych kulek chleba nawleczonych na sznurek zapamita tysic
239

dwiecie linijek wiersza: kademu paciorkowi przyporzdkowywa

fragment tekstu. W ten sposb naniza na jedn ni histori Rosji
i Rosjan.

Nabokov sprawi zawd tym emigrantom, ktrzy jeszcze liczyli, e

w najnowszej ksice odniesie si do historii Rosji. Pierwsza jego powie z lat pidziesitych jest tak nierosyjska, jak to tylko moliwe29.
W licie do Pascala Coviciego z wydawnictwa Viking Press Vladimir pisa, e swj najnowszy utwr powici problemom bardzo
moralnego pana w rednim wieku, ktry bardzo niemoralnie zakochuje si w trzynastoletniej pasierbicy30. To osobliwe jednozdaniowe streszczenie oczywicie w najmniejszym stopniu nie daje wyobraenia o ksice.
Fabua, z pocztku zatytuowana Krlestwo nad morzem, rozgrywa
si w cakiem innej scenerii ni opowiadanie bdce pierwsz przymiark Nabokova do motywu dorosego mczyzny molestujcego
dziecko. Tym razem autor stworzy wasn Ameryk widzian oczyma cudzoziemca, a take zgbi temat wiecznej mioci z punktu
widzenia pedofila.
Czerpa inspiracj z wielu rde. Dyskutowa z Wilsonem o pamitnikach pewnego Ukraica, ktremu niepohamowane pragnienie kontaktw seksualnych z dziemi zrujnowao ycie. Czyta artykuy prasowe o dziewczynkach, ktre paday ofiarami uprowadze
i gwatw do jednej z tych historii Nabokov wprost nawizuje
w Lolicie. Pewien wykadowca z Uniwersytetu Stanforda, jak si
okazao, mia obsesj na punkcie przedwczenie rozwinitych nastolatek. Zbieranie materiau polegao rwnie na podsuchiwaniu
uczennic w autobusach, a nawet na obserwacji koczyn koleanek
szkolnych Dmitriego. Oprcz tego Nabokov zgbi aktualn wiedz naukow z zakresu teorii dotyczcych rozwoju pciowego
dziewczynek31.
Nie chcia wydawa ksiki pod wasnym nazwiskiem, wiadom,
e czytelnicy (zwaszcza amerykascy, zdaniem Wiery) zapewne
240

utosami narratora z autorem. Trudno byoby si temu dziwi, skoro Nabokov w dwch poprzednich anglojzycznych powieciach
sam z upodobaniem podsuwa tak interpretacj32.
Autor, ktry przey ostre wyczerpanie nerwowe z powodu napicia podczas pisania Nieprawego goda, tym razem, pracujc nad
histori nimfetki i jej tyrana, by bliski kapitulacji. W pierwszym
roku w Ithace trudnoci i niepokoje towarzyszce powstawaniu powieci doprowadziy do tego, e pewnego razu rozpali ogie w blaszanym pojemniku na mieci za domem i zdy spali cz papierw, zanim Wiera go powstrzymaa. Wielokrotnie chcia zniszczy
ksik i za kadym razem, zacisnwszy zby, wraca do pracy. W licie do Katharine White z New Yorkera pisze, e zmaganiom
z tekstem towarzysz jak najgorsze przeczucia. Ta wspaniaa, zawikana rzecz pisa nie ma w literaturze precedensu33.
Wreszcie powie o nimfetce bya gotowa. Lolita to osadzona
w powojennej Nowej Anglii historia Humberta Humberta, Europejczyka w rednim wieku, rozwiedzionego i owadnitego podaniem do dziewczynek. Pewnego dnia Humbertowi wpada w oko
Lolita, dwunastolatka, ktra przypomina mu jego ukochan z dziecistwa, Anabel Leigh, i ktra z czasem wypiera j z jego pamici.
Anabela, iskra, ktra zapocztkowaa jego obsesj na punkcie
dziewczynek, zmara na tyfus w roku 1923, cztery miesice po tych
wakacjach, podczas ktrych poznaa nastoletniego Humberta.
Gwny bohater, zadurzony w Lolicie, postanawia wprowadzi
si do jej domu jako sublokator. Okazuje si, e dziewczynka akurat
wyjechaa na letni obz. Humbert eni si z Charlott, matk Lolity,
eby by bliej obiektu swojego zauroczenia. Kilka tygodni pniej
Charlotta ginie potrcona przez samochd i Humbert zostaje jedynym opiekunem pasierbicy. Aby unikn wcibskich spojrze, zabiera j w podr przez olniewajce, zapewniajce anonimowo Stany Zjednoczone; zatrzymuj si w tych samych motelach i zajazdach,
ktre Vladimir i Wiera znali dobrze z wasnych podry po kraju.
Humbert wciela w ycie swj plan: najpierw podaje dziewczynce
tabletki nasenne, potem prbuje j pieci. Wtedy Lolita si budzi
i ku jego osupieniu przyjmuje awanse. Na nastpne dwa lata Humbert czyni sobie z niej seksualn zakadniczk, a wreszcie udaje jej
241

si uciec z tajemniczym czowiekiem, ktry od jakiego czasu ich

ledzi. Narrator odnajduje owego osobnika i go zabija; uwiadamia
sobie, e zrujnowa Lolicie dziecistwo, a pniej dociera do, e j
kocha tak, jaka jest, cho ju wyrosa i przestaa by nimfetk dlatego chce skoni j do powrotu i zemci si na rywalu. Siedzc
w celi, oskarony o morderstwo, pisze pean na cze ukochanej,
ktry ma by opublikowany dopiero po jej mierci.
Nabokov pracowa nad ksik niemal bez wytchnienia, jedynie
z krtk przerw na napisanie wiersza do kampanii reklamowej
kremu do golenia (tekst nie zosta wykorzystany), i ukoczy pisanie
w grudniu 1953 roku. Nabokovowie zobowizali si, e najpierw
poka nowe dzieo redaktorom New Yorkera. Wiera wysaa wic
ksik do Katharine White, ktra jednak odpowiedziaa, e aden
fragment raczej nie nadaje si do publikacji na amach magazynu.
Wwczas Wiera zastrzega, eby White nikomu nie pokazywaa maszynopisu albo przynajmniej nie zdradzaa, kto jest autorem34.
Nabokov zdawa sobie spraw, e Lolita to najlepsza rzecz, jak
dotychczas napisa po angielsku; nadszed czas, by Ameryka j ujrzaa. Jednak biorc pod uwag szczegowe opisy fantazji Humberta i sceny, w ktrych bohater je zrealizuje, zastanawia si, czy
arcydzieo kiedykolwiek trafi do druku.

Zanim Nabokov ukoczy ksik o skrzywdzonej dziewczynce

i jej elokwentnym krzywdzicielu, Aleksander Soenicyn skoczy
odbywanie wyroku. Tymczasem wycito mu nowotwr zoliwy,
wzi udzia w strajku winiw i zostawia go ona35. Powrci do
chrzecijastwa, ktrego zalek nosi w sobie od dziecistwa. agry nauczyy go o Zwizku Radzieckim wicej ni przedtem dwadziecia sze lat ycia w tym pastwie.
W lutym 1953 roku wyszed na wolno i znalaz si na wiecznym wygnaniu. Mia zakaz zbliania si do Moskwy. Podrowa pocigami w towarzystwie innych winiw, potem przemieszcza
si piechot, wci ubrany w sfatygowany szynel jeszcze z wojny.
242

Wreszcie jaki kierowca ciarwki podwiz Soenicyna do kazachstaskiej wioski Kok-Terek, w ktrej znalaz si dwa dni przed
mierci Stalina.
Pierwszej nocy nowo przybyli zesacy spali na podwrzu komisariatu. Soenicynowi nie chciao si spa. Patrzy na cienie
koni uwizanych nieopodal, sucha ryczenia osw, wci nie mogc uwierzy we wasne szczcie. Do rana spacerowa pod gwiazdami, zachwycony i wolny36.

Potencjalni wydawcy czytali o nocnych wizjach Humberta

Humberta (jeden wielki syf, brud, smrd i mier), a Nabokov ju
od dawna pracowa nad now powieci. Da spokj cierpieniom
torturowanej nimfetki i wymyli krtsz, prostsz histori, ktra
nie naraaa go na ingerencj cenzorw i ktr zreszt zacz ju,
rozdzia po rozdziale, odsania czytelnikom New Yorkera.
Profesor Timofiej Pnin to nieporadny rosyjski uchodca, ktrego przerasta codzienno. W wyniku komicznego nieporozumienia
na statku kto opacznie zinterpretowa jego niewinne dywagacje
o anarchii i biedny Pnin w chwili przybycia do Ameryki trafi do
aresztu na Ellis Island. Nie radzi sobie z angielskim. Przedmioty
martwe uwodz go i zdradzaj. Jego ekspres do kawy wybucha,
a gospodyni, u ktrej Pnin wynajmuje pokj, zakazuje mu zblia
si do pralki, odkd prbowa upra w niej buty.
Bohater jest asystentem na fikcyjnym Uniwersytecie Waindell.
W poowie ksiki do miasta przybywa inny profesor, by zaj
miejsce Pnina na uczelni. Uzurpator, niejaki Wadimir Wadimirowicz, jest take narratorem powieci i uderzajco przypomina Nabokova. Kwestionuje niektre pojawiajce si wczeniej szczegy
biografii bohatera, przez co najwaniejsze sceny z ksiki pozostaj nieoczywiste37.
Pod wysikami Pnina, dla ktrego najprostsza sprawa jest przeszkod nie do przeskoczenia, kryje si gboki smutek. Jego rodzice zmarli na tyfus w roku 1917, lecz najwiksz strat bya mier
243

jego pierwszej mioci, Miry Bieoczkin, ydowskiej dziewczyny,

ktra zgina w Buchenwaldzie. Pnin podczas rozmowy ze ledczym w Waszyngtonie prbuje wydoby jakiekolwiek informacje
na temat jej ostatnich dni, ale na prno. Wci na nowo sam sobie usiuje zakaza rozmyla o tym, w jaki sposb Mira moga
umrze, i drcz go w kko te same pytania: czy zaraono j tcem, czy wstrzyknito jej fenol, czy spona ywcem, czy zostaa
zagazowana, sdzc, e idzie pod prysznic? Pnin nie umie o niej
nie myle. Wspomina, jak j caowa, a potem ona umiera, znw
i znw38.

Na podstawowym poziomie ksika wydaje si klasyczn satyr

na wiat akademicki, jednak w gbszych warstwach Nabokov kieruje nasz uwag na los ydw w Europie podczas drugiej wojny
wiatowej i w Ameryce. Jest tam ydowskie maestwo, ktre odrzuca zaproszenie na przyjcie, gdy si dowiaduje, e bdzie na nim
pewnien konserwatywny profesor. Podczas przyjcia w profesor
opowiada antysemick anegdotk na temat pewnej kobiety, co Pnin
kwituje stwierdzeniem, e historyjka jest zmylona, krya po
Odessie kilkadziesit lat wczeniej, w czasach jego modoci, i ju
wtedy nie bya mieszna.
Gdy narrator mwi o Niemczech, czy je z innym domem kani, czyli Rosj. Sam Pnin zamierza poprowadzi kiedy cykl wykadw o tyranii, zawierajcy cay rejestr okruciestw: od cara Mikoaja I przez kolonie afrykaskie a po rzezie Ormian. Dzieje
czowieka to dzieje cierpienia! twierdzi39.
Wbrew deklaracjom Nabokova, e stara si przedstawi Timofieja Pnina jako groteskow posta, jest on nieodparcie sympatyczny i wywoa nieporwnanie mniej kontrowersji ni Humbert.
A jednak i ta z pozoru grzeczna ksika ma pewne zadry: o ile Lolita bya zbyt niepokojca, by New Yorker chcia j zamieci, o tyle
przygody Pnina jedni uwaali za zbyt gadkie, inni za zbyt upolitycznione. Katharine White zgodzia si opublikowa kilka rozdziaw powieci, lecz nie przyja rozdziau pitego, w ktrym jest
mowa o mierci Miry Bieoczkin a zatem stanowicego samo serce
244

fabuy. Wyjania, e to z powodu nadmiaru odniesie do przeladowa i tortur w ZSRR, a Nabokov odmwi usunicia tych fragmentw40.
Pascal Covici z Viking Press wypaci autorowi zaliczk za Pnina,
lecz po zapoznaniu si z gotowym maszynopisem uzaleni publikacj od wprowadzenia pewnych zmian. Nabokov w yczliwym
licie odpiera krytyk Coviciego, twierdzc, e ksika nie jest seri
skeczy, a Timofiej Pnin to nie klaun41. Poniewa nie zgodzi si na
zmiany w tekcie, zwrci zaliczk. Vladimira ewidentnie mierzia
konieczno objaniania powieci, cho w porwnaniu z dyskusj
o Lolicie, kiedy to przybiera poz moralisty, rozmowy o Pninie musiay si wydawa cakiem atwe. Tak czy owak, poszukiwania wydawcy trway kilka miesicy, a od ukoczenia ksiki do publikacji
mino ptora roku.

To i tak niewiele w porwnaniu z Lolit. Nic zreszt dziwnego, e

wydawcy mieli obiekcje: w odrnieniu od witobliwego, yjcego waciwie w celibacie Timofieja Pnina bohater Lolity to potwr,
a jego potworno jest fundamentem fabuy. Wydawcy byliby moe
skonni przymkn na to oczy, gdyby tylko wszystkie poczynania
Humberta Humberta odbyway si za cian, nie na oczach czytelnika, albo gdyby Lolita bya starsza, lub gdyby chocia zamiast dziewczynk bya chopcem, krow, nawet rowerem42. Dziki dziwacznemu poczeniu eleganckiego jzyka i wyrafinowania czytelnik
zostaje wcignity w orbit Humberta. Jego skomplikowane racjonalizacje przeplataj si ze szczeroci i z krpujcymi eufemizmami (bero mojej namitnoci, jej brzowa ra), a komizm i niejasne wspczucie, ktre budzi Humbert, sprawiaj, e podczas
lektury cay czas czujemy si nieswojo.
By moe Nabokov rzuca Amerykanom wyzwanie: czy potrafi wyj poza swoj stref bezpieczestwa i zmierzy si z t ksik? Wydawcy z pewnoci nie byli na to wyzwanie gotowi. W lutym 1954 roku maszynopis odrzucio Viking Press, w marcu Simon
245

& Schuster. Jesieni Nabokov zaproponowa swoj bomb z opnionym zaponem Jamesowi Laughlinowi, ktry opublikowa Prawdziwe ycie Sebastiana Knighta. Laughlin odpisa, e powie to literatura najwyszej prby, lecz publikacja ku jego ubolewaniu
byaby zbyt ryzykowna43. Jason Epstein z Doubleday i Roger
Strauss z Farrar, Strauss & Young take uprzejmie odmwili.
Nabokov wykorzysta konwencje znane z popularnych czytade
kryminaw, dziennikw podry, romansw i posugujc si
nimi w przewrotny sposb, stworzy najbardziej niemoraln histori miosn w amerykaskiej literaturze. Zagadka: Kto zabi?, zostaa zastpiona pytaniem: Kto go zapie?. Zamiast dziennika podry mamy dziennik uprowadzenia. Cho jednak Humbert bierze
najlepsze skadniki i przyrzdza najwykwintniejsze danie, ktrym
prbuje upi czujno podejrzliwych czytelnikw, nie zdoa wyczarowa romansu z gwatu44.
Vladimir nie mia zudze co do tego, e ksika narobi zamieszania i wprawi odbiorcw w konfuzj. Jeli na serio wczuwamy si
w sytuacj Humberta, jestemy potworami. Jeli czytamy ksik
jak katalog zbocze, jestemy podgldaczami. Midzy niezliczone
komiczne sceny Nabokov wplt kilka powanych, dziki czemu
wyraniej widzimy Lolit gdy si cieszy, przymierzajc nowe
ubrania, lub gdy idzie ulic z koleank i mwi, e najgorsze
w mierci jest to, e umiera si samotnie45.
Podczas lektury Pnina atwo si zorientowa, e dramat gwnego
bohatera kryje si w nieodlegej przeszoci. Na przykad qui pro
quo, wskutek ktrego Timofiej jako anarchista zostaje zatrzymany
na Ellis Island, sprawia, e wojna nie dominujc nad fabu nadaje jej kontekst. Wspomnienia o Mirze Bieoczkin schodz na margines nawet nie za spraw autora, lecz samego Pnina, ktry by pozosta przy zdrowych zmysach, nie dopuszcza zbyt blisko do siebie
przeszoci i cierpie bliskich. Tragedie rewolucji rosyjskiej i Holokaustu pojawiaj si tylko jako mae, dyskretne migawki.
Od przeszoci nie mona uciec, ona ksztatuje teraniejszo.
W Prawdziwym yciu Sebastiana Knighta narrator poda ladami brata i stara si do niego zbliy, pki nie jest za pno, a przy okazji
wznosi pomnik uroczej rodzinie z Berlina, zanim ycie wszystkich
246

berliskich ydw zmieni si na zawsze. (Z czasem powie staa

si pomnikiem rwnie w osobistym wymiarze, bezporednio zwizanym z Nabokovem: Siergiej w wiecie rzeczywistym umar przedwczenie, dzielc los Sebastiana).
Nabokov wci i wci uparcie ukazywa w nowym wietle
ycie fikcyjnych postaci w kontekscie prawdziwych wydarze
historycznych majcych wpyw na rzeczywisto, w ktrej yli
czytelnicy. Cho przestrzega studentw, by nie oczekiwali rzetelnych informacji od Jane Austen ani innych wybitnych autorw,
to zarazem zapewnia, e mona je u nich znale: wskazywa na
wzmiank o plantacji niewolnikw Antigua w Mansfield Park albo
kaza studentom wyszukiwa w fabuach detale pozwalajce dokadnie okreli miejsce i czas akcji46. W wiecie Nabokova historia,
tlca si pod powierzchni fabuy i kryjca przeszo do odkrycia
w przyszoci, stanowia nieodczny element literatury najwyszej prby.
Obecna bya rwnie w Lolicie rzucaa wiato na jedne z najwaniejszych spraw wspczesnych autorowi i sigaa te dalej,
odwoujc si do zasad, ktre stanowiy dziedzictwo jego ojca. Lecz
wanie historia etyczny fundament Lolity waciwie nie zostaa
dostrzeona.

Amerykascy wydawcy woleli trzyma si z dala od tej powieci.

Dobrze pamitali, jak niedawno w Nowym Jorku zakazano The Memoirs of Hecate County, a amerykaski Sd Najwyszy podtrzyma t
decyzj. Ani myleli ryzykowa druk ksiki, ktra zaraz zostanie
skonfiskowana i oddana na przemia.
Nabokov zaczyna rozumie, e powinien opublikowa Lolit pod
wasnym nazwiskiem: skoro to nie pornografia argumentowa jeden redaktor to przecie nie ma powodu si kry. Zwaszcza e
ukrywanie si pod pseudonimem da cenzorom dodatkowy argument, jeli postanowi zakaza ksiki. Vladimir by w rozterce. Natomiast zdaniem Eleny, nowej ony Wilsona, Lolita miaa wszelkie
247

szanse na publikacj w Europie, gdzie wydawcy nie musieli si

oglda na cenzur ani na precedensy amerykaskich sdw47.
Jak si okazao, miaa racj. W kwietniu francuski agent Nabokova spotka si z Mauriceem Girodiasem z Olympia Press, wydawnictwa, ktre dopiero co opublikowao ksiki Samuela Becketta
i Jeana Geneta. Girodias zamierza przyjmowa do druku ksiki
napisane po angielsku, ktre inne oficyny uznay za pornografi
i odrzucay mimo wysokiego poziomu literackiego. Lolita wydawaa si idealnie pasowa do tej charakterystyki. Girodias zoy ofert,
ktr Nabokov szybko przyj, guchy na ostrzeenia rodziny, e
warunki wygldaj niekorzystnie, a Girodias z podejrzan empati
odnosi si do pedofilii Humberta48.
Morris Bishop, profesor, dziki ktremu Vladimir otrzyma prac na uczelni, dowiedzia si o tematyce Lolity, kiedy negocjacje
z Olympi byy ju zaawansowane (Nabokov nie wspomina o tym
w obawie o posad). Po otrzymaniu egzemplarza ksiki w prezencie by tak przeraony, e nawet nie doczyta do koca. Oczyma
wyobrani ju widzia tych rozjuszonych rodzicw, ktrzy w trosce
o moralno swoich crek wycofuj wpacone czesne i doprowadzaj do tego, e ceniony profesor zostaje wydalony z uczelni za
sianie zgorszenia49.
Nabokov sdzi, i publikacja w Olympia Press przyniesie Lolicie
renom bez atmosfery skandalu. Nie wiedzia, e Girodias wydaje
seri, w ktrej znalazy si takie tytuy jak Biae uda, Gwat czy Anioki z pejczami. Nawet i bez tej wiedzy by podenerwowany w jego
listach do wydawnictwa poprzedzajcych planowan premier
Lolity wyczuwa si napicie. Zabiega o to, eby w egzemplarzach
dla prasy nie eksponowa informacji, e autor jest wykadowc,
a zwaszcza nie pisa, e jest zwizany z Uniwersytetem Cornella.
Wci zastanawia si nad publikacj pod pseudonimem, lecz ostatecznie zrezygnowa. yczy sobie, by podkrela walory artystyczne ksiki. Succs de scandale pisa do Girodiasa sprawiby mi
przykro50.
Kiedy w kocu wyszo na jaw, w jakim towarzystwie znalaza si
Lolita w Olympia Press, Vladimir by rwnie zaskoczony co J.P.
Donleavy, ktrego powie potraktowano tak samo. Ten ostatni,
248

bezsilny z powodu kruczkw w kontrakcie, poprzysig Girodiasowi zemst51. Nabokov by mniej skory do gniewu, zwaszcza e
w jego przekonaniu publikacja w Olympii stanowia jedyn szans
dla Lolity.
Ostatecznie, gdy tej jesieni powie ukazaa si w Paryu, nie towarzyszy jej wielki rozgos przez pewien czas Nabokov zastanawia si wrcz, czy na pewno j opublikowano. Zrezygnowano rwnie (w obawie o zarzut obrazy moralnoci) z planu, by zamieci
fragmenty w Partisan Review, co miao by sposobem na przetarcie szlakw dla ksiki w Stanach52. Wygldao na to, e wielkiego
zamieszania, na ktre szykowa si pisarz, po prostu nie bdzie.

10

Edmund Wilson by przeciwny cenzurze; co wicej, w czasach

znajomoci z Nabokovem nieraz poycza mu i dawa w prezencie
ksiki wydane przez Olympia Press. Kiedy jednak zacz czyta
maszynopis Lolity, poczu wstrt. Moim zdaniem najgorsza z Twoich rzeczy, ktre dotd czytaem pisa do Vladimira. Da te tekst
do przeczytania swojej poprzedniej i obecnej onie. Elena uznaa
pono, e to bdzie wana ksika53.
Nabokov nie da si przyjacielowi atwo zby. Najpierw skrytykowa wstp do nowego przekadu dzie Czechowa, napisany przez
Wilsona w duchu walki klas, a potem, w tym samym licie, wyrazi
nadziej, e Edmund zauway, i Lolita to historia z dobitnym
przesaniem moralnym. (Jaki czas pniej, w jake Nabokovowskim stylu, zapewni czytelnikw, e powie nie ma zapdw moralizatorskich54).
Vladimir czsto wykorzystywa i przerabia elementy ze swoich
starszych utworw. Romans starszego mczyzny i modszej kobiety pierwszy raz pojawi si u Nabokova w latach trzydziestych, gdy
Carl Junghans pozna w Berlinie Soni. Kilka lat pniej pomys
powrci w Darze, gdzie dorosy mczyzna snuje fantazje o swojej
pasierbicy. Kolejny raz ten wtek napotykamy w opowiadaniu Czarodziej.
249

Z biegiem lat rnica wieku bohaterw rosa i autor kad wikszy

nacisk na niewinno dziewczynki. Zadajc kam interpretacjom,
wedle ktrych to Lolita uwioda Humberta, Nabokov przy kadej
sposobnoci potpia Humberta i nazywa go prnym, okrutnym
draniem. Jeszcze ostrzej w obronie Lolity stawaa Wiera, ktra
przypominaa czytelnikom, e dziewczynka nieraz pakaa w nocy,
a po ucieczce od Humberta szczliwie uoya sobie ycie55.
Jeli istnieje cho jeden powd, dla ktrego Humbert miaby by
godzien litoci, to tym powodem jest Anabela Leigh, jego pierwsza
mio, ktra zmara na tyfus na wyspie Korfu w 1923 roku. Humbert mia wwczas zaledwie trzynacie lat. Ten w aden sposb nierozwinity i niewyjaniony wtek to szczelina, przez ktr do powieci zaglda prawdziwa historia.
Obraz sonecznej wyspy, ktry widzimy, syszc nazw Korfu,
dramatycznie kontrastuje z tym, co dziao si na niej w 1923 roku.
Powstay tam wtedy obozy dla tysicy uchodcw z ogarnitej wojn Armenii. Organizacje pomocowe stworzyy sierocice dla dzieci,
ktrych rodzice zostali straceni lub zmarli w podry. Wybuchy
epidemie tyfusu i ospy wietrznej i zbieray niwo przez blisko rok,
doprowadzajc do najwikszej katastrofy humanitarnej w tamtych
czasach. Na domiar zego pod koniec lata, w odwecie za zabicie
woskiego generaa, Wosi ostrzelali wysp, co wzniecio obawy
przed wybuchem kolejnej wojny wiatowej.
Po mierci Anabela zawadna mylami Humberta na dwadziecia cztery lata i dopiero gdy zyskaa nowe wcielenie w postaci Lolity, kltwa przestaa dziaa. Strata, z ktrej zrodzio si zboczenie
Humberta, miaa korzenie w zapomnianej przez wiat tragedii. Podobnie jak Pnin, ktry planujc swoje wykady o tyranii, wspomina
o tragedii Ormian i okruciestwach Europejczykw w afrykaskich
koloniach, rwnie Humbert ukazuje niewyobraalne potwornoci
swojego stulecia. Owo nawizanie do zmarych z wyspy Korfu byo
zaledwie pocztkiem historii, ktr Nabokov ukry w Lolicie56.

Rozdzia XI

Sawa

U schyku roku 1955 Vladimir Nabokov dosta najwspanialszy

prezent gwiazdkowy w caym yciu. Pisarz (i dorywczo recenzent)

Graham Greene przeczyta Lolit i okreli j mianem jednej z trzech
najlepszych ksiek roku.
Nabokov dowiedzia si o recenzji Greenea kilka tygodni po jej
publikacji w londyskim Sunday Times, kiedy zdya ju uruchomi reakcj acuchow po obu stronach Atlantyku. Felietonista
Sunday Express John Gordon nazwa powie czyst, niepohamowan pornografi1. Na to Graham Greene zaproponowa utworzenie Towarzystwa im. Johna Gordona, ktre chronioby Brytyjczykw, polujc na niebezpieczne ksiki, dramaty, obrazy, rzeby
i ceramik. Odbyo si nawet pierwsze spotkanie towarzystwa,
dziki czemu dyskusja przycigna uwag szerokiej publicznoci,
a take zostaa niemiao zrelacjonowana przez krytykw literackich z USA, ktrzy nie mogc jeszcze zrecenzowa Lolity, chtnie
relacjonowali t literack przepychank.
Ksika wzbudzia wtpliwoci nie tylko wrd pruderyjnego
kotustwa. Nawet Katharine White, ktra publikowaa w New
Yorkerze twrczo Vladimira, miaa z Lolit dylemat. Nabokov,
sytuujc Humberta w jednym szeregu z Otellem i Raskolnikowem,
sugerowa, e by moe wrd niezapomnianych bohaterw literackich mao jest takich, z ktrymi pozwolilibymy si widywa naszym nieletnim crkom2.
Pojedyncze egzemplarze powieci zaczy bez rozgosu trafia do
Stanw. Wiadomo o dwch przypadkach, gdy celnicy skonfiskowali
ksik, by po namyle j jednak zwrci wacicielowi. New York
251

Times wymiewa to nage gorliwe kontrolowanie dostpu do Lolity,

porwnujc cae zamieszanie do burzy, ktra rozptaa si niegdy
wok Ulissesa i z czasem ucicha.
W obliczu tak duego zainteresowania ksik amerykascy wydawcy zaczli rozwaa jej publikacj w USA. Nabokovowi zaleao na tym, eby widziano w niej przede wszystkim dzieo literackie,
dlatego dopisa posowie, w ktrym wyjani, co autor mia na myli. Doubleday zlecio pewnemu literaturoznawcy opatrzenie ksiki wstpem. Na jesieni 1957 roku w Partisan Review ukazaa si
pierwsza amerykaska recenzja Lolity krytyk John Hollander poway si napisa, e to chyba najzabawniejsza rzecz, jak zdarzyo mi si czyta3.
Jeden z kopotw z Lolit polega na tym, e naleao pozby si
skojarzenia z jej pierwszym wydawc. Maurice Girodias chtnie
publikowa wartociowe ksiki, lecz nie przejmowa si tym, kto
jak literatur uwaa za ponadczasow. Potrafi prowadzi grzeczne i kulturalne dysputy o literaturze, by za chwil szczerze przyzna, e z rozmysem szerzy pornografi4.
Wiele wydawnictw w Europie nagle zapragno wyda Lolit.
Podpisano umowy, zlecono tumaczenia i pojawiy si komplikacje.
Jedna oficyna, na przykad, koniecznie chciaa wyeksponowa
passusy, w ktrych jest mowa o seksie, a pomin inne obszerne
fragmenty. Wikszych kopotw nastrcza fakt, e Lolita zostaa zakazana przez cenzur w Wielkiej Brytanii i Francji, a poza Europ
w Argentynie i Australii.
Nabokov w proroczym licie do Edmunda Wilsona ju dawno
pisa, e ostatecznie Lolit wyda jaka szemrana firma. Oczywicie
w duszej perspektywie to bohater, a nie wydawca naraa si na
potpienie. Tak czy owak, Nabokov mimo woli pad ofiar francuskiego dekretu, ktry zakazywa rozpowszechniania dwudziestu
kilku ksiek wydanych przez Olympia Press. Jaki czas wczeniej
wadze Londynu kazay wycofa Lolit z miejskich bibliotek. Dzieo
przeroso twrc i Nabokov mg tylko ubolewa nad losem najlepszej swojej powieci powieci, ktra miaa przesdzi o jego artystycznej spucinie5.

252

Czytelnikw od samego pocztku nurtowao pytanie, do czego

Nabokovowi potrzebna bya posta Humberta. Czy chodzio o star
Europ deprawujc mod Ameryk? A moe odwrotnie: to moda
Ameryka uwodzi star Europ? Prbujc doszuka si w fabule metafory, krytycy nie powicili wystarczajcej uwagi sensom dosownym: wydarzeniom w wiecie, w ktrym yje gwny bohater.
Sam Nabokov porwna pniej Humberta do Hermanna z Rozpaczy i wskaza pewne rnice midzy nimi. Tych bohaterw rzeczywicie wiele czy. Obaj pisz po to, eby si wytumaczy, i wyjawiaj, co przywiodo ich do zabjstwa. Obaj zostaj zdradzeni
przez swoje partnerki (cho Lolit, ma skrzywdzon dziewczynk, trudno posdza o dziaanie z premedytacj, ktre Humbert
prbuje jej przypisa). I jeden, i drugi bohater bierze udzia w rozbudowanej intymnej scenie mordu na czowieku, ktrego uwaa
za swojego sobowtra i na ktrego punkcie ma obsesj. ycie jednego i drugiego zostao wywrcone do gry nogami przez wojn,
w ktrej nie walczyli. Hermann yje w urojonym wiecie. Humbert
te miewa urojenia; opisuje swoj walk z obdem i leczenie psychiatryczne podczas wojny, zanim pozna Lolit.
Tym, co ich wyranie rni, jest niejasna biografia Humberta.
Wiemy, e Hermann podczas pierwszej wojny wiatowej jako obywatel wrogiego pastwa zosta internowany w Rosji. Humbert
uciek z Francji przed hitlerowsk inwazj, ale dziwne echa wojny
burz spjno jego historii.
Jeli zestawi relacj Humberta z rzeczywist histori drugiej wojny, mona doj do wniosku, e za opowieci, bdc czciowo
rezultatem uroje, kryj si przeycia analogiczne do tych, ktre
spotkay Hermanna. Po przybyciu do Ameryki Humbert z pocztku
radzi sobie nie tak le. Pierwszy raz trafi do zakadu zamknitego
na pocztku roku 1942, czyli krtko po przystpieniu USA do wojny,
gdy wielu zagranicznych anarchistw takich jak on te trafio do
zakadw zamknitych innego typu zostali internowani6. W wiecie powieci pobyt Humberta w szpitalu wypada zaledwie miesic
253

czy dwa pniej ni w wiecie rzeczywistym pobyt Carla Junghansa

w orodku dla internowanych.
Humbert wspomina, e po wyjciu z zakadu wybra si na wypraw do pnocnej Kanady. Opowiada o ekspedycji w arktyczne
rejony, napomyka o jakich stacjach meteorologicznych, co musi
budzi skojarzenia z na poy prawdziwymi, na poy wyssanymi
z palca opowieciami szpiegowskimi, ktrymi Junghans raczy
agentw FBI i ktre umieszcza w swoich artykuach propagandowych pisanych podczas wojny7.
Humbert to z pewnoci nie Junghans, aczkolwiek Junghans
prawdopodobnie jest po czci pierwowzorem Humberta: ujmujcy, obyty, lubi napomyka o swoich (czasem wtpliwych) powizaniach z wywiadem. Czemu Nabokov nie miaby czerpa z bogatej
biografii Junghansa? Zrobi to ju wczeniej, piszc powie Camera obscura, po tym jak Sonia wdaa si w Berlinie w romans z Junghansem.
Wzmianki Humberta o ekspedycji do Kanady, nawet jeli nie bra
pod uwag aluzji do niewiarygodnych historyjek Junghansa, budz
wtpliwoci: czytamy o dwudziestu miesicach mronych robt
i o zmuszaniu do caej masy przyziemnych prac u boku innych nieszcznikw. Proponowanie podczas wojny choremu umysowo cudzoziemcowi dopiero co zwolnionemu ze szpitala udziau w tajnej
ekspedycji do Kanady brzmi mao wiarygodnie. Lecz obcokrajowiec
wysany do Kanady na pocztku lat czterdziestych do przyziemnych prac razem z innymi obcokrajowcami to rzecz cakiem prawdopodobna, ktra regularnie spotykaa anarchistw przybywajcych
do Ameryki8.
W roku 1943 w Kanadzie dziaay dwadziecia dwa obozy koncentracyjne. Przebywali w nich anarchici, komunici, niemieccy
jecy, osoby sympatyzujce z Trzeci Rzesz i tysice niewinnych
uchodcw. Jedna z wysunitych najdalej na pnoc placwek nazywaa si Kolonia Q tak samo jak letni obz, na ktry pojechaa
Lolita na pocztku powieci.
Kolonia Q leaa na pustkowiach Ontario. Dziaaa w latach 1940
1946 i w tym czasie przewino si przez ni ponad sze tysicy
siedemset winiw9. ydowscy cywile, gwnie z Austrii i Nie254

miec, dzielili baraki z nazistowskimi oficerami. Niektrzy uchodcy

trafili do Ameryki po ucieczce z niemieckich obozw koncentracyjnych i oto znw znaleli si w obozie, zdani na ask tych samych
ludzi, przed ktrymi uciekli, eby ratowa ycie.
New York Times drukowa cae tuziny historii zarwno o cywilach, jak i o niemieckich onierzach przetrzymywanych podczas
wojny w kanadyjskich obozach. Pisano na przykad o pewnym
winiu, ktry dosta od prezydenta Roosevelta polecenie, by pomaga ydom w ucieczce z Europy, a zosta aresztowany przez Brytyjczykw10.
Z kolei New Yorker zamieci materia o jednym z najsawniejszych osadzonych w Kolonii Q Erncie Hanfstaenglu. Ten byy
powiernik Hitlera podobnie jak Junghans twierdzi, e uciek z Niemiec w obawie o wasne ycie, gdy wda si w spr z Goebbelsem.
Autor artykuu donosi z ironicznym zdumieniem, e Hanfstaengl
ma mnstwo czasu na lektur, a w jednym z listw pisanych z obozu prosi o now par czarnych pbutw oksford, rozmiar 12D11.
Cakiem moliwe, e Nabokov chcia, eby pobyt Humberta w Kanadzie by odbiciem okresu internowania Hermanna w Rozpaczy.
O tym, e do Kanady zsyano politycznych radykaw, musia wiedzie przynajmniej od roku 1917, kiedy to rosyjski Rzd Tymczasowy gowi si, czy da zwolnienia Trockiego, i ostatecznie podj
tak katastrofaln dla Rosji decyzj.
Zapewne sysza te o gorcej dyskusji w Wielkiej Brytanii na
temat aresztowa cudzoziemcw (mg o tym przeczyta w gazetach tu po przybyciu do Stanw). Gdyby w maju 1940 roku Nabokovowie wsiedli na statek do Anglii lub Kanady, a nie do Nowego
Jorku, zapewne zachowaliby wolno, ale ich ydowscy wsppasaerowie zostaliby po zejciu na ld wysani do obozw koncentracyjnych.

Kiedy po recenzji Grahama Greenea w USA zrobio si gono

o Lolicie, duo amerykaskich wydawnictw, jako si rzeko, wyrazio
255

zainteresowanie moliwoci publikacji. Przeszkod stanowiy obostrzenia w kontrakcie autora z Olympia Press: wydawcy tracili zapa, dowiadujc si, jakiego procentu yczy sobie Girodias za odstpienie praw do ksiki. Nabokov prbowa odzyska nad nimi
kontrol. Dwukrotnie stara si uniewani umow, poniewa jego
zdaniem Girodias zama jej postanowienia12.
W kocu do akcji wkroczyo wydawnictwo G.P. Putnams Sons.
Na przyjciu w Copacabanie jego redaktor naczelny Walter Minton pozna tancerk rewiow, od ktrej dowiedzia si o Lolicie.
Znajomo zakoczya si bijatyk i tuczeniem butelek w paryskim klubie nocnym w towarzystwie Girodiasa, lecz jakim cudem
udao si podpisa wszystkie niezbdne dokumenty: Girodias
dosta swj procent, Minton mia Lolit, Nabokov zyska niemiertelno13.
By to ostatni wzgldnie normalny rok pobytu Nabokovw w Ameryce. Dmitri po dwch latach nauki piewu w bostoskim konserwatorium zosta powoany do wojska. Podczas przepustek regularnie jedzi do rodzicw do Ithaki. Vladimira i Wier odwiedzi
rwnie Edmund Wilson, ktry teraz ju jad posiki i pi whisky
z nog wycignit i opart na podwyszeniu ze wzgldu na podagr. Sonia listownie relacjonowaa Wierze w licie swoj wizyt
u Jeleny w Szwajcarii. Vladimir te napisa do siostry, donoszc
z blem o mierci Jewgienii Hofeld i pytajc, w jaki sposb mona
pomc krewnym mieszkajcym w Pradze14.
W sierpniu 1958 roku Lolita w wiecie rzeczywistym odbya t
sam podr co powieciowy Humbert Humbert wiele lat wczeniej: z Francji do Ameryki. Wczeniej, w styczniu tego roku, zniesiono cenzorski zakaz rozpowszechniania ksiki, lecz w lipcu naoono
kolejny, co nie wryo dobrze publikacji w do konserwatywnych
Stanach Zjednoczonych15.
Vladimir i Wiera tymczasem yli w samym rodku stresujcej,
pocztkowo nawet nieplanowanej kampanii reklamowej, ktra nabieraa rozpdu, cho wci nie byo pewnoci, czy ksika nie zostanie objta zakazem, skonfiskowana i oddana na przemia. W kadym razie Lolita znalaza si pod ostrzaem, a Nabokov po cichu
liczy, e rozgos uczyni j kuloodporn.
256

USA wydaway si znuone maccartyzmem i podejrzliwym traktowaniem sztuki, co dekad wczeniej doprowadzio do zakazu
dystrybucji The Memoirs of Hecate County Wilsona. Amerykanie chyba byli ju skonni przyj, e takie historie cho nadal stanowiy
obraz moralnoci publicznej mog oprcz pornografii zawiera
jakie wartociowsze treci. Tego lata Nabokovowie udali si swoim
buickiem rocznik 57 na wypraw na zachd wzdu pnocnej granicy kraju; par dni spdzili po stronie kanadyjskiej i wrcili do
Stanw przez Gry Czarne. Zdyli dotrze do Ithaki przed amerykask premier Lolity w sierpniu. W przeczuciu, e odtd nic
ju nie bdzie takie jak wczeniej, zaczli wsplnie prowadzi
dziennik, w ktrym zapisywali wszystko, co wydawao si godne
zapamitania16.
Lolita trafia do ksigar w poniedziaek i jeszcze przed kocem
dnia dodatkowe zamwienia szy w tysice egzemplarzy. W pitek
rano drukowano ju trzeci nakad.
Po obu stronach Atlantyku zapanowao szalestwo. Pewnej turystce wracajcej ze Stanw angielski celnik skonfiskowa egzemplarz ksiki. Urzdnicy poinformowali, e jeli ta pani nie zgadza
si z nasz decyzj, ma pene prawo si odwoa. Lolita jako przedmiot szerszej dyskusji, obejmujcej take homoseksualizm i picie
alkoholu w niedziel, trafia pod obrady brytyjskiej Izby Gmin.
Spotkaa si tam z potpieniem ze strony grupy parlamentarzystw, ktrzy kiedy zganili premiera za to, e w niedziel gra w krykieta17.
W Ameryce ksika te miaa wrogw. Na przykad recenzent
New York Timesa Orville Prescott napisa o niej: nudna, nudna,
nudna i odraajca. Alice Dixon Bond na amach Boston Herald konstatowaa: Mona oczywicie podkrela, e to wietnie
napisana ksika () lecz kiedy si przeczyta cao, wida, e to
czysta pornografia, nic wicej18.
Biblioteka publiczna w Newark w stanie New Jersey posza za
przykadem placwek w Europie, ktre nie udostpniay Lolity czytelnikom. Rwnie w Cincinnati nie postawiono jej na pkach bibliotecznych w protecie przeciw tej decyzji czonkini stosownej
komisji odesza z pracy, wywoujc wzburzenie wrd personelu19.
257

Trzeba przyzna, e mao ktra ksika doczekaa si tylu pochwa w dniu premiery. Entuzjastyczne notki pisali tacy uznani literaci jak Dorothy Parker, Lionel Trilling czy William Styron. Niezalenie od tego, czy liczne recenzje krytykw byy przyczyn, czy
skutkiem, wyniki sprzeday okazay si oszaamiajce. Agent Nabokova w Hollywood ogosi, e Lolita to najszybciej sprzedajca si
powie od czasu Przemino z wiatrem.
W tym caym zamieszaniu niemal nikt nie zwrci uwagi na krtk recenzj Sylvii Berkman w dodatku literackim New York Timesa. Berkman, znajc rwnie wydany w 1958 roku zbir opowiada Nabokova Feralna trzynastka, spojrzaa cakiem wieym
okiem na czowieka, ktrego wiele lat wczeniej wioza samochodem przez p Ameryki, i zobaczya co, czego inni nie dostrzegali:
trosk pisarza o siy polityczne i refleksj nad osobist strat, wygnaniem, utracon nadziej, ktre s nieuchronn konsekwencj
takiej kolizji. Wyjtkowo Nabokova polega na tym, pisaa
Berkman, e z istoty ludzkiej zmiadonej przez histori potrafi wydoby i zarejestrowa prost, pojedyncz nut udrki 20.

Humbert opowiada, jak po ucieczce z Europy znalaz prac w Nowym Jorku: wymyla reklamy perfum. Cho wojna si skoczya,
jej upiory nadal go przeladuj. We nie Humbert widzi straszliwe
sceny wiwisekcji, to znw obraz, jak dwudziestu onierzy stoi w kolejce do gwacenia dziewczyny. W nocnych koszmarach ukazuj mu
si brunatne peruki tragicznych, wieo zagazowanych staruch21.
W Lolicie mnstwo jest obrazw, ktrych nie sposb zapomnie,
a ten z perukami zabitych kobiet naley do najbardziej charakterystycznych: w ksice opowiadajcej na pozr cakiem o czym
innym autor potrzsa czytelnikiem, umieszczajc w polu widzenia
Holokaust i obozy mierci. Humbert, uchodca wojenny, nie istnieje w oderwaniu od historii dwudziestego wieku.
Ortodoksyjne ydwki gol gowy i nosz peruki. Dlatego wiemy, jakiej narodowoci s zagazowane kobiety, cho narrator nie
258

mwi tego wprost. Co wicej, Lolita to jedyna w cigu trzydziestu

dwch lat powie Nabokova, w ktrej ani razu nie pojawiaj si
sowa yd, ydwka czy ydowski. Nie byoby w tym nic godnego
uwagi, gdyby nie fakt, e Humbert i inne postacie wykazuj zadziwiajc inwencj w nieuywaniu tych sw. Eva Rosen, jedna z koleanek Lolity, maa uchodczyni z Francji, mimo aspiracji do
brytyjskoci mwi z akcentem z Brooklynu Nabokov nie musia
wyjania, e taki akcent naraa czowieka na stygmatyzacj jako
yda. (Zreszt z tego powodu w poowie dwudziestego wieku ydzi z Brooklynu, ktrych byo na to sta, brali prywatne lekcje eleganckiej wymowy, czsto bez sukcesu). Obcy czowiek, ktry pomyli pokj w hotelu, zasn w pokoju Humberta, a po przebudzeniu
nie pamita, kim jest, rwnie mwi czyst brooklyszczyzn22.
Humbert jest ogromnie wyczulony na los wojennych uchodcw,
a take na beztroski amerykaski antysemityzm. Gdy matka Lolity
mwi, e chciaaby znale naprawd dobrze wyszkolon suc,
tak jak ta Niemka, o ktrej mwili Talbotowie, to ma na myli
jedn z europejskich ydwek, ktre czsto, niezalenie od umiejtnoci i wyksztacenia, pracoway w Ameryce jako pomoce domowe, bo to by jedyny sposb, eby otrzyma pozwolenie na pobyt.
(Jak pamitamy, gdy Nabokovowie starali si o wizy, Aleksandra
Tostoj te poradzia, eby wadajca kilkoma jzykami Wiera zgosia ch pracy jako suca23).
Rwnie wymowna jest scena, kiedy Humbert pierwszy raz wchodzi do hotelu Zaklci owcy, tego samego, w ktrym pniej zgwaci Lolit. Recepcjonista przyglda si Humbertowi, boryka si z jakimi mrocznymi wtpliwociami i mwi, e nie moe mu da
pokoju. Gdy nastpnym razem Humbert prbuje dokona rezerwacji listownie, szybko dostaje odpowied odmown, adresowan do
Profesora Hamburga24.
W nagwku na papierze firmowym hotelu Zaklci owcy narrator spostrzega napisy PSOM WSTP WZBRONIONY i BLISKO
DO KOCIOW. Zakaz wchodzenia z psami stanowi powszechnie zrozumiay skrt oznaczajcy, e rwnie Murzyni i ydzi nie
s mile widziani (zreszt pena wersja: Psom, kolorowym i ydom wstp wzbroniony bya w uyciu nawet jeszcze w latach
259

szedziesitych i pniej)25. Humbert jako ywo pamita, e podczas ostatniego pobytu w hotelu widzia tam psa, zastanawia si
wic, czy zwierz byo ochrzczone.
Na wypadek gdyby zakaz wprowadzania psw by zbyt subtelnym komunikatem, waciciele dopisali jeszcze informacj o kocioach, eby ydzi nie mieli wtpliwoci26. W tym okresie, gdy Nabokov pisa Lolit i przeglda spisy hoteli, planujc entomologiczne
podre z Wier takie wanie sformuowania pojawiy si w ponad tysicu ogosze w samym tylko New York Timesie.
Po wejciu w ycie praw zakazujcych dyskryminacji napisy tego
typu stay si jeszcze powszechniejsze. Ich przekaz by tak oczywisty, e Liga Przeciw Zniesawieniom wniosa w tej sprawie skarg
do wadz stanu Nowy Jork. W nowojorskich gazetach przez cztery
miesice toczya si dyskusja: katolicy nie widzieli w tych sowach
nic, co mogoby obraa ydw, natomiast agenci biur podry
twierdzili, e owszem, kady rozumie kod zastosowany w tych
zdaniach () i jeli osoba wybierajca si na wakacje jest pochodzenia ydowskiego, nie powinna pyta o pokj w takich obiektach27.
Lista zawoalowanych wzmianek o ydach w Lolicie jest duga.
Matka Lolity podejrzewa, e Humbert ma w rodowodzie pewn
obc domieszk, i grozi samobjstwem, gdyby kiedykolwiek si okazao, e nie jest chrzecijaninem. W miecie Coalmont, podczas rozpaczliwych poszukiwa Lolity, nieufna ekspedientka nie wpuszcza
Humberta do sklepu, zanim ten nawet zdy powiedzie cho sowo. Gdy w kocu udaje mu si wytropi tajemniczego kochanka Lolity, Clarea Quiltyego, gospodarz wyprasza Humberta, poniewa to
gojowski dom28.
Niektre z takich wzmianek okazay si zbyt mao czytelne i Nabokov pniej je objani. W pewnej chwili Humbert mwi, e al
mu Irvinga Flashmana, kolegi z klasy Lolity. W dodanych potem
przypisach do powieci czytamy: Biedny Irving, jedyny yd
wrd tych wszystkich gojw. W innym miejscu znajomy Humberta narzeka, e w miasteczku jest tylu woskich handlarzy, i dodaje, e jak dotd nie musimy przynajmniej znosi ona,
wiedzc, co chcia powiedzie, nie pozwala mu dokoczy zdania.
Jednak podczas pracy nad rosyjskim przekadem Lolity Nabokov
260

by mniej powcigliwy i nie zostawi wtpliwoci, kogo oszczdzono mieszkacom miasteczka. Bohater zaczyna wypowiada rosyjskie sowo ydkw29.
W sumie w caej powieci Humberta traktuje podejrzliwie sze
rnych osb30. Dopiero kilkanacie lat po publikacji Lolity komentatorzy zwrcili uwag, e niektre postacie s zakopotane z powodu europejskich korzeni gwnego bohatera. Lecz byo te inne
wytumaczenie, tak nieoczekiwane, e wielu czytelnikom nawet nie
przyszo do gowy moe Humbert Humbert sam jest ydem?

Podczas ostatniej podry przed publikacj Lolity Vladimir i Wiera zmienili ustalon marszrut i po drodze z Montany do gr
Bighorn w Wyoming zaczli szuka noclegu. Waciciel jednego
z pensjonatw pokaza im pokoje i mimochodem spyta, skd przyjechali. Odpry si na wie, e mieszkaj w stanie Nowy Jork,
a nie w samym New York City, i dorzuci komentarz, e ci ze stolicy
stanu to czasem mog czowieka oydzi.
Wiera spytaa, co jest nie tak z ydami, i usyszaa, e jakby
mogli, toby czowieka zasztyletowali, tylko czekaj na okazj. Ja
jestem ydwk odpowiedziaa Wiera i nie mam zamiaru nic
panu zrobi. Po czym Nabokovowie natychmiast odjechali, nawet
nie zadawszy zwrotu pienidzy31.
aden rozgos ani zaszczyty nie byy wystarczajc ochron
przed kotustwem, a uprzedzenia, ktrych wiadkiem i ofiar jest
Humbert, miay si dobrze jeszcze dugo po tym, jak Nabokov przemyci je do swojej sawnej niesawnej powieci.
Wiera wbrew wszystkiemu nie ukrywaa wasnej tosamoci. Stacy Schiff w swojej biografii Wiery przytacza histori o tym, jak New
York Post nazwa on Nabokova rosyjsk arystokratk, na co ona
wysaa do redakcji sprostowanie, e jest bardzo dumna ze swojego pochodzenia, ktre, gwoli cisoci, jest ydowskie32.
Lolita nie przyniosa autorowi pochwa za zwrcenie uwagi na
amerykaski antysemityzm. I zreszt w ogle nie zdobya adnych
261

formalnych dowodw uznania (w przeciwiestwie do Pnina, ktry

zosta finalist National Book Award). Ale brak nagrd rekompensoway Nabokovowi wyniki sprzeday, ktre zapewniy ksice
i autorowi obecno w mediach przez drug poow roku 1958 i niemal cay 1959. Zakupienie przez Jamesa Harrisa i Stanleya Kubricka
praw do ekranizacji za sto pidziesit tysicy dolarw wywoao
niemal rwnie wielkie zainteresowanie co sama powie, a wszyscy
si zastanawiali, czy w ogle da si sfilmowa Lolit33.
Nabokov nie by ju w tej chwili zwykym sawnym pisarzem
sta si gwiazd. Przed nadejciem zimy sprzeda za sto tysicy
dolarw prawa do wydania broszurowego, a tytuowa bohaterka
staa si obiektem parodii w programach telewizyjnych Stevea Allena, Miltona Berlego i Arthura Godfreya. Groucho Marx oznajmi,
e kupi ju sobie Lolit, ale ma zamiar przeczyta j dopiero za
sze lat, jak bdzie penoletnia. Powie trafia na list dziesiciu
najwikszych bestsellerw roku 195934.
wietne wyniki sprzeday nie przekonay wszystkich krytykw.
Orvilleowi Prescottowi z New York Timesa najwyraniej nie wystarczyo raz zmiady Lolity. Jej sukces, tumaczy w kolejnej recenzji, dowodzi jedynie, e nowa odmiana pogoni za seksualn
sensacj stanowi najpewniejsz drog do literackiej sawy i bogactwa. Rwnie Donald Adams, krytyk z tej samej gazety, nie poprzesta na jednej negatywnej opinii. Jego ataki miay bardziej osobisty
charakter: pisa, e ksika jest ohydna, i posuy si znanym
cytatem, by pokaza, e Nabokov przy caym swoim talencie jest
zepsuty do szpiku koci: lni i mierdzi niczym zgnia makrela
w blasku ksiyca35.
Wbrew temu, czego chyba oczekiwaby Nabokov, tej jesieni krytycy zachwycili si snist powieci innego rosyjskiego pisarza
ukazao si pierwsze angielskojzyczne wydanie Doktora ywago
Borysa Pasternaka, opowieci o bohaterskim lekarzu, ktry podczas
rewolucji i dwch wojen wiatowych prbuje odnale mio i sens
w spoeczestwie odartym i z jednego, i z drugiego.
Pasternak zaczyna jako zdolny poeta (ktrego Nabokov ceni),
pniej przerzuci si na proz. Spdziwszy sze miesicy w Berlinie na pocztku lat dwudziestych, zdecydowa si wrci do Zwiz262

ku Radzieckiego, mimo e na Zachodzie zostali jego rodzice36. Styl

Pasternaka by mocno niesowiecki, mimo to pisarz zdoa jakim
sposobem pozosta w dobrych stosunkach ze Stalinem.
Jednak w roku 1957, gdy ukoczy powie Doktor ywago, Stalina
ju nie byo. Przedstawi ksik Zwizkowi Pisarzy Radzieckich,
ktry uzna j za nie do sowieck. Autorowi udao si przemyci maszynopis do Woch, gdzie dzieo przetumaczono i wydano.
Doktor ywago zyska wiatowy rozgos, niebawem zaczy si ukazywa wydania w kolejnych jzykach. Wersja angielska wysza akurat w takim czasie, e moga konkurowa z Lolit na listach bestsellerw37.
Nabokov nie by entuzjast ksiki Pasternaka. Doktor ywago to
epicka opowie krytykujca pastwo radzieckie i mde tchrzostwo, ktre odbiera peni ycia. Vladimir widzia w niej nostalgi
za stereotypami rewolucji. W porwnaniu z Pasternakiem powiedzia w wywiadzie John Steinbeck to geniusz38.
Autor Lolity nareszcie pawi si w zasuonym uznaniu, zarazem
jednak sukces Doktora ywago spdza mu sen z powiek. W dugich
rozmowach telefonicznych z Wilsonem wylicza wszystkie niedocignicia powieci. Wiera z kolei bya przekonana, e caa historia
z ksik Pasternaka to komunistyczna intryga, ktr przejrzeli tylko ona i m. Przede wszystkim jak to moliwe, eby przemyci
ksik z ZSRR? Ludzie, ktrzy si na to nabrali, s prokomunistycznymi matoami39.
Wadze radzieckie byyby zdumione takim postawieniem sprawy
same uwaay, e Doktor ywago to wielka zdrada. Usilnie prboway doprowadzi do zakazu rozpowszechniania powieci w Rosji
i na wiecie. Brak akceptacji Socjalistycznej Rewolucji przez Pasternaka wzbudza zakopotanie, lecz w obliczu takiego rozgosu
uznano, e pisarza nie mona aresztowa, bo przyniosoby to wicej
szkody ni poytku40.
Nabokov mimo wszystko wierzy w suszno swojej oceny. Jego
zdaniem Doktor ywago by napisany tak niezgrabnie i melodramatycznie, jakby autorem nie by Pasternak, tylko jego kochanka Olga
Iwinska, powszechnie uwaana za pierwowzr gwnej bohaterki
powieci41.
263

W rzeczywistoci Iwinska wcale nie przyoya rki do powstania

dziea, aczkolwiek wadze radzieckie podobnie jak Nabokov te
j o to podejrzeway. Zapacia za te podejrzenia wysok cen. Gdy
Pasternak pracowa nad Doktorem ywago, ona odsiadywaa w agrze trzyletni wyrok za wywieranie zego wpywu na pisarza. Po
publikacji ksiki zostaa skazana na kolejne cztery lata42.
Ostatecznie ywago przecign Lolit na listach bestsellerw, Nabokov jednak nadal mia co witowa. Niektrzy go potpiali, ale
wiele osb poznao si na jego ksice. Szykowaa si ekranizacja.
Przyszo staa przed nim otworem. Ju tak wiele osign: napisa
Lolit i Pnina, ukoczy te najwiksze przedsiwzicie w dotychczasowej karierze, czyli angielski przekad Eugeniusza Oniegina,
a wszystko to zrobi, cay czas pracujc jako wykadowca na Uniwersytecie Cornella. Co dalej?
Rozwcieczone hordy ojcw domagajcych si gowy profesora
Nabokova, autora Lolity, wykadowcy, ktry prowadzi kurs powszechnie znany jako Literatura dla wintuchw, jako nie nadcigay. Morris Bishop nigdy nie zosta zmuszony do bohaterskiego wystpienia w obronie ksiki, ktrej nawet nie zdoa doczyta
do koca. Nabokov tymczasem poprosi o urlop. Jeden z jego uniwersyteckich kolegw spekulowa, e Vladimir pewnie ju nie
wrci na uczelni, jednak Wiera zapewniaa, e to tylko na jaki
czas43.
Majc do pienidzy, Nabokov chcia si odda pisaniu. Jego
wczeniejsze obawy, e publikacja Lolity pooy kres pracy akademickiej, sprawdziy si, cho nie z tego powodu, ktrego si spodziewa. Wkrtce stao si jasne, e na zawsze porzuci sal wykadow,
gdzie wychwala precyzj Tostoja i krytykowa Dostojewskiego za
sentymentalne historie o szalecach. By ju tak sawny, e amerykaskie gazety skomentoway nawet jego odejcie z uniwersytetu
w padzierniku 1959 roku. Zacz rozwaa moliwe scenariusze na
przyszo. Gdyby tylko chcia, mg zamieszka w dowolnym miejscu na wiecie wreszcie naprawd zyska swobod, jak od dziesitkw lat odznaczaa si jego wyobrania.

264

Vladimir z Wier byli do osamotnieni w swoim krytycznym

stosunku do Doktora ywago. Edmund Wilson w recenzji dla New
Yorkera uzna, e to wielka ksika, i na wypadek gdyby do czytelnikw gazety nie dotaro to za pierwszym razem, na koniec doda
jeszcze: jedno z wielkich wydarze w literackiej i moralnej historii
czowieka44.
Nabokov wykpi recenzj w zaciekej replice: Wilson wszystko
pokrci to nie jest ze tumaczenie dobrej ksiki, tylko cakiem
dobre tumaczenie zej ksiki. Co wicej, recenzja ugina si pod
symboliczno-socjologicznym warsztatem krytycznym i popisami
lipnej erudycji45. Vladimir by tak wcieky, e zabroni swojemu
wydawcy kiedykolwiek w przyszoci prosi Wilsona o przychylne wypowiedzi na temat jego, Nabokova, ksiek.
Dystans midzy Wilsonem i Nabokovem rs w rwnej mierze za
spraw ywago, co za spraw Lolity. Vladimir prbowa przekona
krytyka, e Lolita to utwr gboko moralny. Edmund odrzuca ten
argument, chocia nawet nie doczyta ksiki do koca, i to mimo
usilnych prb pisarza (nigdy wczeniej i nigdy pniej duma nie
pozwolia Nabokovowi baga Wilsona o cokolwiek).
Jeli Vladimir istotnie spodziewa si, e Wilson ponownie zaszczyci opowie o Humbercie uwanym spojrzeniem krytyka i dostrzee co, co mu umkno, to dozna zawodu. Wszelkie subtelnoci
mrocznej biografii bohatera zginy we mgle odrazy: Z obrzydliwego tematu mona czasem zrobi wietn literatur pisa
Edmund ale Tobie, mam wraenie, nie wyszo46.
W miar jak kolejni czytelnicy kupowali Lolit, Nabokovowski
Humbert brn naprzd, dajc literackie wiadectwo swojej udrce
i ekstazie. Lolita znosia jego awanse, uciekaa i umieraa miliony
razy, w kilkudziesiciu jzykach na caym wiecie. W tle majaczyy poczynione przez Humberta obserwacje upokarzajcych przejaww powojennego antysemityzmu w Ameryce: pragnienie
Charlotty, by zatrudni niemieck suc, dyskryminacja w hotelach, oszczerstwa, strach mieszkacw maych miasteczek przed
265

zalewem ydw. Opisujc podr Lolity i jej porywacza przez kraj,

Nabokov wykrela map wykluczenia i kotustwa stanowic to
historii. Widzia to ju w trzech innych krajach i zdawa sobie spraw, do czego prowadzi.
Na pocztku powieci Humbert zdradza, e stanowi mieszank
ras: gazie jego drzewa genealogicznego sigaj do Francji, Niemiec, Szwajcarii, Austrii i Anglii. Ma paskie czubki palcw austriackiego krawca, a jego przodkowie ze strony ojca handlowali:
winem, drogimi kamieniami i jedwabiem. Mao prawdopodobne,
by taki zestaw by przypadkowy. Kada z tych handlowych specjalnoci ma dug tradycj, a ich przedstawiciele od wiekw byli zmuszani do osiedlania si we wskazanym miejscu, izolowani i ograniczani przepisami47. Jeli podejrzenia recepcjonisty w hotelu Zaklci
owcy s suszne, to Humbert nada rodzinnej tradycji migracji
nowy wymiar przenis j do Nowego wiata.
Jeli Humbert faktycznie ma ydowskie korzenie, to jest ydem
wiecznym tuaczem na miar epoki po Holokaucie. W wiecie,
w ktrym doszo do Zagady, ju w nic nie mona wierzy. Humbert uwaa, e niektre grzechy s zbyt niezwyke, by mona je byo
wybaczy, lecz egzystencja, w ktrej nie wymagaj wybaczenia, jest
karykaturalna48.
Nabokov napisa kiedy, e zbrodnie Humberta wystarcz, by
wysa go na wieczno do pieka49. ydowsko bohatera na pozr
stoi w sprzecznoci z ogromnym wspczuciem autora dla cierpie
tego narodu: trzeba by potworem, by w kilka lat po Holokaucie
stworzy bohatera, ktry jest ydem i pedofilem.
Vladimir mierzy si z czym niepokojcym, aczkolwiek pomys
narodzi si ju wczeniej. W opowiadaniu Czarodziej, napisanym
podczas wojny we Francji nierozwinitym szkicu, z ktrego powstaa pniej Lolita, wida ju jej elementy, ktre autor w przyszoci dopracuje. Pedofil w Czarodzieju jest jubilerem z Europy rodkowej i wdrowcem we Francji; napotyka trudnoci podczas
rejestracji w hotelu, a recepcjonista, cho ywi wobec niego niesuszne podejrzenia, w kocu wynajmuje mu pokj.
Kolejny raz, gdy wydaje nam si, e ju co wiemy na temat
bohatera, Nabokov z upodobaniem burzy t wiedz, podsuwajc
266

nowe nieoczekiwane informacje. Humbert w Lolicie oznajmia, e

w prawdziwym yciu spodziewamy si takiej stabilnoci, jak posiadaj fikcyjne postaci. Krl Lear nigdy wicej nie wzniesie wraz
z crkami radosnego toastu. Pani Bovary musi umrze, skoro ju
zaya arszenik50. Tylko e wtrca si Nabokov Humbert jest
w bdzie: oto niewaciwie oceni innego bohatera w powieci, da
mu si zaskoczy. Co wicej, Nabokov obdarzy swoje postaci zdolnoci zaskakiwania czytelnika w podobny sposb. Opanowa
sztuk zaszywania historii w swoich fabuach, tak e wychodzi na
jaw dopiero w drodze powrotnej. Zagubiona i odnaleziona historia
wywraca fabu na nice, ukazujc cakiem inn opowie. Dziki
temu Humbert najpierw opowiada nam o Lolicie, a potem o nas
samych.
W modoci Nabokov wzi na warsztat oklepany motyw Ahaswerusa, yda wiecznego tuacza. Bohater dramatu Nabokova jest do
cna niemoralny: rewolucjonista, rozpustnik i zdrajca liczcy na odpuszczenie niewybaczalnego grzechu, za ktry zosta skazany na
pokut i wygnanie. Pniej pisarz cakowicie odci si od tego modzieczego tekstu: poda w wtpliwo stereotypy, na ktrych opiera si legenda, i cakowicie j przeformuowa. yd wieczny tuacz
sta si kim w rodzaju asystenta magika: przybra posta dobrodusznego, uczynnego Silbermanna w Prawdziwym yciu Sebastiana
Knighta i, w pewnym stopniu, rodzicw w opowiadaniu Sygnay
i symbole.
Nabokov, ktry uczy si konstruowa coraz bardziej skomplikowanych bohaterw, wielokrotnie powraca do idei yda wiecznego
tuacza51. Lecz po przeszo dziesiciu latach opisywania szlachetnych ydw, stanowicych antidotum na jad nazistowskiej propagandy, w kocu posusznie pody za wasn miadc krytyk
Dostojewskiego: autor Zbrodni i kary wierzy, e cierpienie i upokorzenie prowadz do moralnego uwzniolenia Nabokov twierdzi,
e rwnie dobrze mog prowadzi do nieodwracalnych szkd52.
Tworzc posta uchodcy z Europy, Vladimir wykorzysta motyw
Ahaswerusa wraz z caym narosym przez lata bagaem53. Posuy
si mitami, ktrych w cigu wiekw uywano jak narzdzi politycznych, zagarn Protokoy mdrcw Syjonu, propagand nazistowsk,
267

ktra wzmacniaa stereotypy, nie pogardzi nawet sympatycznym

broadwayowskim melodramatem, w ktrym yd wieczny tuacz
bierze na siebie rol komentatora ycia spoecznego. Wszystko to
skupione w postaci Humberta ukazuje czytelnikowi niemal kady
stereotyp na temat ydw: udzia w rewolucji, atwy zysk, kosmopolityczny intelektualizm, lubieno, wreszcie najpotworniejszy
z grzechw u Nabokova to wcale nie zniewaenie Chrystusa, tylko dugotrwae molestowanie seksualne dziecka.
A jednak, przy tym wszystkim, bohater Lolity pozostaje czowiekiem wbrew temu, jak prbowa przedstawi ydw nazistowski
judziciel Julius Streicher, autor wystawy Der ewige Jude. Co wicej, Humbert Humbert wyranie widzi wszechobecn antysemick
hipokryzj Amerykanw, podczas gdy ludzie wok niego (wic
take, niewtpliwie, wielu czytelnikw Nabokova z lat pidziesitych i szedziesitych) pozostaj na ni lepi. Podobnie jak yd
wieczny tuacz w kocowej scenie brytyjskiego filmu z lat dwudziestych przemawia do inkwizytorw, Humbert Humbert zwraca
si wprost do awy przysigych, by wyzna swj grzech. Caa
ksika jest na pozr owiadczeniem kierowanym do tych, ktrzy bd sdzi narratora. W rzeczywistoci ma on do powiedzenia
co wicej: obnaajc ich grzeszno, neguje ich prawo do ferowania wyrokw.
W komentarzu do Lolity Nabokov okrela fikcyjne miasto Gray
Star, w ktrym bohaterka zmara, mianem stolicy ksiki dziwny
to wybr, zwaywszy e ani Humbert, ani czytelnik nigdy tam nie
byli54. Nazwa Gray Star (Szara Gwiazda), nie ma adnego szczeglnego znaczenia, jednake mona przetumaczy j na niemiecki
jzyk, ktry Humbert zna. Grauer Star to zama, plamka na gace
ocznej, zasaniajca cz pola widzenia. Czytelnik gotw jest potpi Humberta, lecz lepy na jego opowie, przez wasn obojtno
naraa si na to, e sam bdzie osdzony. Nie dlatego, e Humbert
jest niewinny czy bezgrzeszny (z pewnoci nie jest), lecz dlatego,
e w grzesznik te oskara.
Nabokov nie tylko odwrci w paradoksalny sposb legend
o wiecznym tuaczu. Pokaza te, e Nowy wiat ma na punkcie
tropienia ydw rwnie wielk obsesj (cho nie tak tragiczn
268

w skutkach) co Stary wiat. Obsesyjna czujno, z jak Amerykanie staraj si ustrzec swoje hotele, lokale i miasteczka przed semick zaraz, czyni ich lepymi na prawdziwe nieszczcie, ktre
dzieje si tu obok: dziewczynk skadan w ofierze55. Przystpujc do pisania Lolity, Nabokov chcia nazwa nimfetk Juanit
Dark, nawizujc do Joanny dArc (Nabokov uwaa, e waciwa
forma jej nazwiska to Joaneta Darc), niewinnej dziewczyny, ktr przywioda do zguby pobono otoczenia skrywajca lepot
moraln.
Nie ma wtpliwoci, e za grzechy Humberta win ponosi tylko
on sam i e s to grzechy niewybaczalne. Ale nie ma te wtpliwoci, e jest ofiar historii. Cierpienie go nie uszlachetnio, tylko przyprawio o utrat zmysw, tak samo jak wydarzenia historyczne
doprowadziy do szalestwa Hermanna, bohatera Rozpaczy, oraz
wielu innych bohaterw w kolejnych utworach Nabokova. mier
Anabeli Leigh, ucieczka z Europy, Holokaust, kotustwo powojennej Ameryki jeli pamitamy o tym wszystkim, dochodzimy do
wniosku, e urojenia i zbrodnie Humberta nie s jedynie przyczyn
przeladowa, ktre go spotykaj. Mog by, w pewnej mierze,
rwnie ich skutkiem56.

W Lolicie jest Szara Gwiazda. W Pninie okrutnemu narratorowi,

gdy pierwszy raz spotyka si z Timofiejem, wpada do oka drobina
pyu wglowego drobina, ktra nawet po usuniciu sprawia, e
narrator przez wszystkie kolejne lata widzi Pnina niewyranie57.
Nabokov te pada ofiar nie do wnikliwych osdw. Gdy
w roku 1952 ukazao si pierwsze pene rosyjskie wydanie Daru,
historii o literackim rodowisku emigrantw i o geniuszu, ktry si
wrd nich objawia spoeczno emigracyjna nie zwrcia na
ksik prawie adnej uwagi. Za to gdy sze lat pniej w Ameryce wysza Lolita, pewien rosyjski poeta zamieci w gazecie czytywanej przez emigrantw ogoszenie, w ktrym potpi pisarzy-zdrajcw ojczystego jzyka58.
269

Czasem musiao si Nabokovowi zdawa, e jest na przegranej

pozycji. New Yorker wzdraga si przed publikacj jego otwarcie
antyradzieckich fragmentw utworw. W amerykaskim wiatku
akademickim widziano w nim reakcjonist. Znajoma z Wellesley,
Isabel Stephens, zauwaya z alem, e rodowisko na uczelni po
prostu nie umiao poj, jak bardzo Nabokov nienawidzi Stalina
i jak gbok mio ywi do Rosji59.
Nie dostrzegao tego rwnie wielu jego rodakw. W Darze pisarz
wykpi i skrytykowa emigracj rosyjsk, cho przecie zarazem j
uwieczni. W Conclusive Evidence wydawa si ignorowa emigrantw i dawa pierwszestwo nostalgii za carsk Rosj. I wreszcie
w Lolicie najwyraniej straci swj kompas moralny i cakowicie
odci si od ojczyzny.
Nawet jego krytyczne uwagi o Doktorze ywago mona byo wykorzysta przeciwko niemu. Gleb Struwe ktrego ojciec suy
w wojsku razem z ojcem Nabokova i ktrego Vladimir zna od czasu studiw w Cambridge przysa list z pytaniem, czy to prawda,
jakoby Nabokov potpi Doktora ywago za antysemityzm. Zastanawiam si, kto Ci takich gupot naopowiada odpisa Vladimir
i da wyraz zdziwieniu, e tak pobony czowiek jak Struwe nie
brzydzi si tanim, kocikowo-cukierkowym smrodkiem unoszcym si z powieci Pasternaka60.
Spoeczno emigrantw ya w przewiadczeniu, e Nabokov
wyrzek si rosyjskoci na rzecz spraw ydowskich i midzynarodowej sawy, i jeden list nie mg tego zmieni, a ju zwaszcza list,
ktry obraa prawosawn religijno. Gdyby ich rodak napisa
ksik, jakiej po nim oczekiwano, ksik, w ktrej uniemiertelniby ich Rosj, moe by mu wybaczyli jego arogancj, dystans i nawet wiatowy sukces.
W kocu nadszed ten dzie, gdy Nabokov zosta upokorzony.
Kilka zaledwie tygodni po publikacji Lolity Pasternak otrzyma za
Doktora ywago literack Nagrod Nobla. By drugim Rosjaninem
w historii, ktrego uhonorowano tym wyrnieniem (po Iwanie
Buninie jedynym prcz Pasternaka pisarzu, w ktrym Nabokov
widzia literackiego rywala). Natychmiast wysa do Sztokholmu
telegram: GBOKO WDZICZNY, PORUSZONY, DUMNY,
270

ZASKOCZONY, SPESZONY, lecz pi dni pniej pod naciskiem

sowieckich wadz odrzuci nagrod i odmwi udziau w ceremonii
wrczenia61. Ceremonia i tak si odbya, cho Pasternak nie mg
w niej uczestniczy. wiat mg mie ywago, lecz nie mg mie
Pasternaka.

I mg mie Nabokova. Po tym jak Lolita staa si sensacj na wiatow skal, Vladimir i Wiera udali si na zachd, do Kalifornii, eby
apa motyle i negocjowa ze Stanleyem Kubrickiem. Trzeba si byo
niele nagimnastykowa, eby nie podpa cenzurze, co bardzo
utrudniao stworzenie adaptacji Lolity sensownej pod wzgldem
artystycznym. Vladimir rozwaa rne rozwizania. Przed powrotem do Nowego Jorku Nabokovowie odwiedzili Dmitriego nad jeziorem Tahoe nieopodal Los Angeles. Jesieni za Nabokov zarezerwowa kajut na luksusowym transatlantyku i uzgodni z bratem
i siostr szczegy planowanego spotkania w Europie.
Przebywa na wygnaniu ju przeszo czterdzieci lat i wielu emigrantw pogodzio si z myl, e pisarz cakowicie si odwrci od
ojczyzny. Przyjli za pewnik, e zapomnia lub nie chce pamita
o Rosji i e ju nie opowie historii o kraju, ktry przesta istnie.
Rosjanie dawno stracili nadziej, ale przeszo czekaa cierpliwie. Sowieccy przywdcy, eserowcy, agry za koem podbiegunowym, skrzywdzona rodzina i zmarli rodacy o tym wszystkim Nabokov nie zapomnia.

Rozdzia XII

Blady ogie

Rejs trwa siedem dni. Vladimir i Wiera przebyli t sam drog,

ktr uciekli w czasie wojny, tylko w drug stron. Stary wiat, podbity przez Nabokova na odlego, teraz niecierpliwie wyglda jego
przybycia.
Ze saw przyszy nowe obowizki. Nabokov wci nie mg si
upora z adaptacj Lolity na scenariusz filmowy. Drugie ycie zyska
Sebastian Knight, ktrego pierwszy nakad wiele lat temu si wyczerpa. Dmitri, ktry ju dawno ukoczy Harvard, przetumaczy na
angielski Zaproszenie na egzekucj. W Anglii szykowano edycj utworw zebranych pisarza. Na wiecie od Japonii przez Szwecj po
Izrael powstaway kolejne przekady Lolity, aczkolwiek wiele krajw w dalszym cigu nie zezwolio na jej rozpowszechnianie. Zatarg Nabokova z Mauriceem Girodiasem dotyczcy praw do powieci mia si cign jeszcze przez kilka lat. Mimo to wiosn pojawi
si nagle francuski przekad.
Tymczasem Nabokov napisa list do jednego z brytyjskich wydawcw, eby zaprotestowa przeciwko powierzeniu napisania historii Rosji radzieckiej autorowi, do ktrego mia zastrzeenia. Czy
wydawnictwo nie wie, e ten czowiek to komunista? Moe przynajmniej zechc zleci jakiemu prawdziwemu uczonemu opatrzenie komentarzami tego historycznego mitu, ktry z pewnoci wyjdzie spod pira wspomnianego autora. Trzeba zapobiec
szerzeniu w Europie sowieckiej propagandy1.
Nastpi wysyp artykuw o Nabokovie. Pisay o nim Nouvelle
Revue Franaise, Libration, Arts, LExpress, LAurore
i LObservateur littraire to przegld zaledwie dwch tygodni.
272

Jedna krytyczka twierdzia, e Lolity nie da si okreli mianem powieci erotycznej, niemniej jednak jest w gruncie rzeczy sadystyczna, inny krytyk stawia tez, e powie to po prostu Ameryka, jej
uprzedzenia, moralno, hipokryzja i mity widziane oczami absolutnego cynika2.
Czytelnicy europejscy tymczasem mieli ochot ujrze pana Nabokova we wasnej osobie. Paryanie cigle czuli niedosyt spotka
z pisarzem i jego najzupeniej penoletni on. Dwudziestego trzeciego padziernika w Paryu Wiera i Vladimir wzili udzia w uroczystoci na cze Nabokova urzdzonej przez wydawnictwo Gallimard. Wiera zadawaa szyku jedwabiami, futrem z norek i perami.
Nabokov, w szarym flanelowym garniturze, zdoby serca goci, gdy
najpierw nie mg znale okularw, a potem okazao si, e zapomnia pira (w mgnieniu oka kilka osb dobyo pir wiecznych
z kieszonek i podsuno je autorowi). Przyszo dwa tysice osb,
podano szampana, Wiera promieniaa, napawajc si uznaniem dla
ma, ktre cho spnione byo bardzo przyjemne. W Ameryce
Sonia Sonim wyobraaa sobie ich triumfalny powrt do Europy
jako wspaniay bal3.
Niezgoda midzy Nabokovem a rosyjskimi emigrantami w Europie nie wyparowaa pod jego nieobecno4. Podczas paryskiego
przyjcia Vladimir spotka si twarz w twarz z Zinaid Szachowsk, ktra od samego pocztku wierzya w jego talent, a w latach
trzydziestych, gdy by rozpaczliwie biedny, kilka razy mu pomoga.
Przywita si z ni oficjalnie, jak z kim obcym.
Czy tak dziwne zachowanie wynikao z tego, e Nabokov by
oszoomiony wielkim tumem? A moe celowo zrobi jej afront?
Par osb skaniao si ku tej drugiej moliwoci. W roku 1939 Wiera oskarya Szachowsk o antysemickie wypowiedzi, a Nabokov
atwo takich zniewag nie zapomina. Jeli rzeczywicie celowo zachowa si niegrzecznie, to przyczyn mg by rwnie dobrze niedawny, opublikowany pod pseudonimem, artyku Szachowskiej,
w ktrym mieszaa z botem twrczo Vladimira, piszc, e jego
historie to same koszmary i oszustwa. Ubolewaa nad tym, jak
bardzo wygnanie musiao go okaleczy, skoro zapomnia o przyjacioach z najmroczniejszych dni5.
273

Szachowska, jako siostra Natalii Nabokowej, czyli dawnej ony

Nikoaja Nabokowa, bya dalek powinowat Vladimira, ale i on,
i Wiera zawsze mieli trudne relacje z rodzin, czy to dalsz, czy
blisz.
Obie siostry Wiery przestay si odzywa do siebie jeszcze przed
wojn. Wiera sporadycznie korespondowaa ze starsz, Len, ale
kontakty polegay wycznie na wciekych wybuchach lub lodowatych oskareniach. Wiera nigdy nie zaakceptowaa przejcia Leny
na wiar chrzecijask, ta za pisaa o mierci i cierpieniach, ktre
widziaa w Berlinie, oraz o tym, jak proste i atwe ycie wybraa
Wiera. Raz wspomniaa te, e podobno Wiera koresponduje z rosyjskim nazist w Anglii6.
Wiera zaprzeczya, cho mogo w tym by dbo prawdy. Zarwno Nabokovowie, jak i Jelena, siostra Vladimira, starali si umoliwi wyjazd z Pragi Rostisawowi, siostrzecowi Vladimira (nie zdyli: niecay rok po przyjciu zorganizowanym przez Gallimarda
Rostisaw ju nie y). Cakiem moliwe, e pisali w tej sprawie rwnie do ojca Rostisawa, Borysa Pietkiewicza, ktry rzeczywicie
kolaborowa z nazistami, a potem uciek do Anglii7.
Spotkanie Vladimira z rodzestwem Jelen i Kiriem w Genewie przebiego w zdecydowanie luniejszej atmosferze. Jelena,
ktra pracowaa jako bibliotekarka w ONZ, utrzymywaa serdeczn
korespondencj z Vladimirem i Wier, cho czasem besztaa brata,
e nie pisze bezporednio do niej. Kiri by teraz agentem biura
podry. Nie widzieli si z Vladimirem przeszo dwadziecia lat.
O czym rozmawiali? Tematw nie brakowao. Kilka lat wczeniej
zmara Jewgienia Hofeld; niedawno umar drugi m Jeleny. Rodzestwo poczuo si w obowizku wytkn Vladimirowi kilka niecisoci w autobiografii8. Moe mwili te o Oldze, ktra zostaa za
elazn kurtyn, w Pradze. Nabokov mia z ni sporadyczny kontakt, lecz regularnie wysya jej pienidze. Wiedzia, e Oldze urodzi si wnuk, ktremu dano na imi Wadimir.
Trudno powiedzie, czy rozmowa zahaczya o Siergieja. Wiadomo
natomiast, e utracony brat, ktry by jako obecny w Prawdziwym
yciu Sebastiana Knighta jeszcze za ycia, rwnie po swojej mierci
w Neuengamme nie raz zawdrowa do utworw Vladimira.
274

Kiedy, na pocztku lat pidziesitych, Nabokov podczas jakiej

kolacji oznajmi w towarzystwie, e chce napisa opowie o blinitach syjamskich. Nie zrobisz tego, orzeka Wiera9. Mimo to
fragmenty historii Floyda i Lloyda, dwch zronitych braci yjcych nad Morzem Czarnym, rzeczywicie powstay.
Pierwotnie miaa to by trzyaktowa tragedia, w ktrej kady
z braci prbuje, na ile to moliwe, zachowa odrbn tosamo
a nawet unika tego drugiego mimo przymusowej bliskoci.
Floyd marzy o tym, eby go odcito od brata, z ktrym tak mao go
czy. W koszmarnych snach widzi samego siebie ju po rozdzieleniu, jak cay i zdrowy ucieka, trzymajc jaki przedmiot (kraba, kotka) w lewej rce, tam gdzie powinien by jego brat10. Tylko e w tych
snach drugi z braci nie daje rady si uwolni: Lloyd zatacza si opodal, w jaki sposb wci sptany przez bliniaka.
Nabokov planowa, e w dwch pozostaych czciach tryptyku
bracia odnajd mio i w kocu si rozdziel, co doprowadzi do
mierci Lloyda. Ostatecznie czci druga i trzecia nie powstay. Nabokov sam przey najpierw rozstanie z bratem, a pniej jego
mier, wic moe nie chcia lub nie potrafi wrci do tego tematu.
Utwr nigdy nie zosta ukoczony. Pierwszej czci, Scenes from
the Life of a Double Monster (Sceny z ycia podwjnego potwora),
New Yorker nie przyj do druku i doczekaa si publikacji dopiero osiem lat pniej, kiedy dziki Lolicie nawet odrzuty z twrczoci
Nabokova zmieniay si w zoto11.
Siergiej trafi, bez metaforycznej otoczki, do autobiografii pisarza. W Conclusive Evidence pojawia si kilkadziesit razy jako mj
brat w rozdziaach opisujcych dziecistwo i wczesn modo,
okazjonalnie nawet na pierwszym miejscu: Mj brat i ja czytamy
na przykad urodzilimy si w Sankt Petersburgu, stolicy carskiej
Rosji.
Vladimir opisuje, jak z Siergiejem uciekali guwernantkom, zatruwali ycie prywatnym nauczycielom, a po rewolucji razem wyjechali z Piotrogrodu. Podobnie jak w przypadku Podwjnego potwora,
Nabokov nie opowiedzia historii do koca. Siergiej po prostu przestaje si pojawia w ksice, znika zupenie jak pewne osoby na
retuszowanych fotografiach w Zwizku Radzieckim. Mj brat
275

przyjeda do Cambridge i zaczyna studia w Christ College. Mj

brat wybiera si pod koniec studiw do Berlina razem z Vladimirem odwiedzi rodzicw. A potem nic. mier zredukowano do
krtkiej wzmianki na pocztku ksiki: mj brat, ktry teraz rwnie nie yje tylko tyle, ile potrzeba, by poinformowa o rozdzieleniu, lecz nie napisa nic wicej.
W autobiografii Nabokovowi udao si dokona tego, czego nie
zdoa zrobi w fikcji literackiej: opowiedzia histori dwch braci
w taki sposb, eby nie pokaza straty jednego z nich. Czasu wsplnie spdzonego w Cambridge, paryskich lat Siergieja i wydarze
w Neuengamme prno szuka na kartach tej ksiki. Po roku 1919
Siergieja po prostu nie ma.

Po spotkaniu z rodzestwem Nabokov ruszy na podbj Mediolanu, nastpnie Londynu (gdzie zjad kolacj z Grahamem
Greeneem), a w lutym 1960 roku wrci do Stanw. Uzgodni warunki, na jakich napisze scenariusz Lolity, i zamierza wybra si
w marcu do Hollywood.
Po drodze na zachodnie wybrzee Nabokovowie zatrzymali si
w Utah na pow motyli. W Kalifornii Vladimir przez p roku przepisywa, przerabia scenariusz, a Kubrick cay czas przypomina
o koniecznoci skrtw. W filmie znalazy si zaledwie strzpy pierwotnego scenariusza, ktry zosta poszatkowany niemal natychmiast po ukoczeniu12.
Ukoronowaniem powrotu do Ameryki w roku 1960 nie bya wcale
wyprawa do Hollywood, tylko pewien padziernikowy dzie w Nowym Jorku, w pokoju hotelowym z widokiem na Central Park, kiedy
to Nabokova olni pomys na now powie. Od wielu lat zmaga
si z surowym projektem, ktrego zalki powstay ju w pierwszych miesicach drugiej wojny wiatowej. Zarzucony w 1940 roku
utwr Solus rex, z bohaterem szalecem, ktry wyobraa sobie, e jest
krlem, to ostatnia Nabokovowska fabua napisana po rosyjsku. Zaczerpn z niej ju posta wdowca w aobie, ktrego umieci w Nie276

prawym godle, a teraz zamierza posuy si motywem krlestwa na

dalekiej Pnocy.
W roku 1957 zaproponowa Jasonowi Epsteinowi z wydawnictwa
Doubleday powie o krlu z pnocnych krain, ktry ucieka do
USA, stawiajc prezydenta Kennedyego w politycznie niezrcznej
sytuacji13. Wadca pozbawiony tronu w wyniku zamachu stanu (spiskowcy otrzymali wydatn pomoc z Nowej Ziemi) i zmuszony do
ucieczki za Atlantyk oddaje si poszukiwaniom duchowym, a tymczasem z drugiego koca wiata poda za nim morderca.
Doubleday przyjo propozycj, jednak po trzech miesicach
przygotowa Nabokov odoy prac nad ksik. Dwa lata pniej,
niepewny, czy uda mu si j dokoczy i czy zawarte w umowie
uzgodnienia na temat fabuy nie przeszkodz w jej ewolucji, zwrci zaliczk i owiadczy: Nie wiem, czy kiedykolwiek to napisz14.
Zerwanie kontraktu doprowadzio do przeomu. Przez ostatnie
dwa lata Nabokov w gorczce graniczcej z obsesj pracowa nad
szczegowym, liczcym tysic trzysta stron komentarzem do Eugeniusza Oniegina. W nagym przebysku wyobrazi sobie powie,
w ktrej cae ycie bohatera zostaje w jaki sposb wtoczone w komentarz do poematu. Postanowi swojej planowanej kiedy ksice
o zdetronizowanym krlu nada t wieo wymylon form. Cakowicie pochonity nowym pomysem, kilka dni pniej wyjecha
do Francji, zatrzyma si w Nicei i zacz pisa liczcy 999 wersw
poemat, ktry mia posuy za punkt wyjcia dla powieci. Upora
si z tym w dziesi tygodni, po czym pojecha do Genewy, gdzie
spdzi Wielkanoc z siostr Jelen, i wrci do Nicei.
Pn wiosn Wiera i Vladimir ruszyli do pnocnych Woch na
premier debiutu operowego Dmitriego w La Bohme. Potem przenieli si do miasteczka Stresa, bliej granicy ze Szwajcari, gdzie
Vladimir znw zagbi si w prac nad now powieci. Brudnopis
Bladego ognia powstawa na kartach katalogowych, na ktrych Nabokov przekrela sowa, przerabia zdania i wyrzuca cae akapity.
W czerwcu pojechali do Szwajcarii, w lipcu poowa ksiki bya gotowa, a sidmego sierpnia podali do Montreux15.
Dostali pokj w miejscu do oddalonym od Jeziora Genewskiego
i zaczli si rozglda za lokum, gdzie Nabokov mgby w spokoju
277

pisa. Przy wsplnej kolacji aktor Peter Ustinov, wanie nagrodzony Oscarem za rol w Spartakusie, poradzi im, by zatrzymali si tam
gdzie on, w hotelu Montreux Palace nad jeziorem. Wybrali si na
ogldziny i uznali, e lokalizacja nad jeziorem im odpowiada. Na
pocztku wrzenia podpisali umow na wynajem apartamentu
i Vladimir znw przystpi do pracy nad swoj dotychczas najbardziej nowatorsk powieci, ktr niebawem ukoczy.

Blady ogie ma dwch gwnych bohaterw: Johna Shadea, amerykaskiego poet, ktry zostaje zamordowany, i Charlesa Kinbotea, ktry wykrada umierajcemu Shadeowi jego opus magnum,
w liczcy 999 wersw rymowany poemat, od ktrego Nabokov
pozpocz prac nad ksik i ktry w caoci znalaz si w powieci.
Zasadnicz tre fabuy poznajemy z coraz bardziej kuriozalnego
tekstu komentujcego wiersze, a napisanego przez Charlesa Kinbotea, narratora, osoby niezbyt wiarygodnej i zdradzajcej upodobanie do modych chopcw.
Trzeci najwaniejsz rol w powieci Nabokov powierzy tajemniczej krainie zwanej Zembl. Co prawda bohaterowie zamieszkuj
cakiem zwyczajne miasteczko uniwersyteckie (przypominajce to,
w ktrym mieszka Vladimir, gdy wykada na Uniwersytecie Cornella), lecz Kinbote wierzy, i w rzeczywistoci jest wygnanym
wadc Zembli, krlem, ktry uciek z wizienia i zbieg do Ameryki. Nie obchodzi go nic z wyjtkiem dziea Shadea, ktre jak sobie wyobraa okae si arcydzieem, czyli opowieci o utraconej
Zembli i jej ukrytych klejnotach korony, ktrych zdaniem Kinbotea
nikt nigdy nie odnajdzie, i to mimo e agenci przeczesali cay zemblaski zamek krlewski.
W Zembli wybucha rewolucja, ktra zakoczya szczliwy okres
monarchii, scenek obyczajowych zapoyczonych z literatury, historii, a nawet filmw braci Marx16. Z drobnych wzmianek czytelnik
dowiaduje si troch o genealogii rodu krlewskiego, o morderstwie, skonnociach homoseksualnych i pedofilskich Kinbotea,
278

a take o jego mistrzowskiej grze w tenisa stoowego. Trzynacie

stron zajmuje dramatyczny opis ucieczki Kinbotea z Zembli: krl
wydostaje si z zamku przez tunel i pomieszczenia na zapleczu teatru, wsiada do samochodu sportowego, ktrym przeprawia si
przez gry, po czym pynie odzi, a wreszcie trafia do Parya.
Kinbote, wykadowca na tym samym uniwersytecie, na ktrym
uczy Shade, yje w wiecie wasnych fantazji. Syszy gosy, wszdzie widzi spiski, interpretuje po swojemu utwr Shadea, cakowicie wypaczajc jego sens: poemat o mioci do ony i samobjstwie
crki staje si kronik historii Zembli.
Po uczelni kr dziwne opowieci na temat Kinbotea, a niektrzy wprost nazywaj go wariatem. Popada w paranoj: przeczytawszy dziwn notatk, w ktrej mowa jest o jego niewieym oddechu,
sdzi, e kto wie o jego halucynacjach. Kinbote to typ czowieka,
ktry byby rad, gdyby Shade dosta zawau, bo dziki temu miaby
szans pomc choremu przyjacielowi.
Wydaje si, e Shade jest ostatni osob, ktra zachowaa resztki
wspczucia dla Kinbotea nawet ona Shadea unika albo przegania ekscentrycznego ssiada. W czasie, ktry obejmuje fabua, byy
krl nawizuje kilka nieudanych romansw z modymi wsplokatorami. Wszyscy naokoo zdaj sobie spraw, e Kinbote zachowuje
si niedorzecznie, czytelnicy widz, jaki jest aosny, i tylko on sam
yje w niewiadomoci.
Podobnie jednak jak Pnin, jest kim wicej ni tylko komiczn postaci. Wszystko, co o nim wiemy, wydaje si nienormalne lub co najmniej dziwaczne: upodobanie do tenisa stoowego, leworczno,
pechowe relacje ze studentami uczelni, na ktrej wykada, skonno
do chopcw (od ktrej, podobnie jak Humbert, chciaby si uwolni). Mimo tej caej melodramatycznej autokreacji rojenia Kinbotea o krlestwie s przepojone smutkiem. Marzy o samobjstwie,
ktre uwolnioby go od potwornego brzemienia. Pisze o pokusie odebrania sobie ycia, cho udaje mu si przey wystarczajco dugo, by
mie pewno, e opowie o Zembli zostanie zachowana dla przyszych pokole17.
Obkaczy komentarz do poematu zmarego przyjaciela jest
odbiciem zmaga Nabokova podczas interpretacji Eugeniusza
279

Oniegina. Rozpacz Kinbotea po ucieczce z poturbowanego przez

rewolucj kraju przywodzi na myl al Nabokova za utracon Rosj.
Gdyby sprbowa zrekonstruowa Zembl na podstawie szczegw podanych przez Kinbotea, nastrczyoby to sporych trudnoci,
taka te bya, zdaje si, intencja Nabokova. Na wie o planowanej
kampanii reklamowej Bladego ognia ogromnie si zaniepokoi, a Wiera w imieniu ma wysaa do wydawcy siedmiopunktow instrukcj dotyczc tego, jak trzeba przedstawia fantastyczn krain opisan w ksice. Nabokovom szczeglnie zaleao na tym, eby nie
uywano okrelenia nieistniejca. Uzasadniali to tak: Nikt nie
wie, nikt nie powinien wiedzie nawet Kinbote nie cakiem to wie
czy Zembla istnieje18.
Czym wic jest Zembla? Wielu czytelnikw prbowao rozszyfrowa to miejsce. Czy w wiecie powieci naprawd znajduje si taka
kraina, czy te to tylko wytwr szalonej tsknoty bohatera? W jednej z pierwszych recenzji ksiki, w New Republic, krytyczka
Mary McCarthy zwrcia uwag na fakt, e na Oceanie Arktycznym na pnoc od Archangielska rzeczywicie ley archipelag o nazwie Nova Zembla [holenderska nazwa Nowej Ziemi, uywana czasem w jzyku angielskim]. Interpretacja taka bya uzasadniona
McCarthy zauwaya, e ju ponad dwa stulecia wczeniej Alexander Pope posuy si sowem Zembla na okrelenie wysp bdcych metafor obcej i dalekiej Pnocy19.
Przez najblisze pidziesit lat czytelnikom interpretujcym
ksik umyka fakt, e narrator Bladego ognia nie by pierwszym
krlem Zembli. Kilkaset lat przedtem, nim w wyobrani Nabokova
zrodzi si Charles Kinbote, tytu ten przyj czowiek z krwi i koci.
Czowiek, ktry dokona zapierajcej dech ucieczki Nabokov wiedzia o tym od wielu lat z krlestwa zarazem prawdziwego i wyobraonego20.

Z trzech wypraw do Nowej Ziemi, ktre pod koniec szesnastego

wieku odbyli nieustraszeni holenderscy eglarze, pierwsza zako280

czya si szczliwie, druga nieszczliwie, a trzecia p na p.

Gwnym nawigatorem wszystkich trzech by Willem Barents,
ktremu przywieca cel wytyczenia Przejcia Pnocno-Zachodniego, czyli drogi morskiej do Chin okrajcej Europ od pnocy. Pierwszej wyprawie udao si dotrze na nieznane tereny
i przybi do jednej z najdalej wysunitych na pnoc wysp archipelagu. Rok pniej, podczas kolejnej prby, jednego z marynarzy
zaatakowa i poar niedwied polarny, a pniej flotylla zostaa
uwiziona przez zamarznite morze u poudniowego skraju Nowej Ziemi21.
W maju 1596 roku Barents wyruszy z Amsterdamu po raz trzeci.
Drog zagrodzio mu zamarznite Morze Lodowate. eglarze dojrzeli na niebie trzy soca i potrjn tcz22. Zudzenie optyczne
byo dla nich czym nowym i nieznanym, lecz sytuacja, w ktrej si
znaleli, zdawaa si przeraajco znajoma: jak okiem sign ld
i godne niedwiedzie polarne. Po miesicu rozwaa, w ktrym
kierunku si uda, dwa statki biorce udzia w ekspedycji si rozdzieliy. Podczas eglugi niedwiedzie wdrapyway si na bloki
lodu, usiujc wej na pokad, albo pyway wok statkw w poszukiwaniu poywienia.
Pync wzdu skalistego wybrzea, Barents okry Now Ziemi od pnocy. Tego roku morze zamarzo wczeniej ni zwykle.
Ld przygnit do statku d cignit na holu i zniszczy urzdzenie sterowe. Po piciu dniach przedzierania si przez kry Barents
utkn.
Wrd oguszajcego huku ld wypycha statek coraz wyej nad
powierzchni, a wok wypitrzay si potne gry lodowe. Po
dwch tygodniach w cigej obawie, e statek zostanie strzaskany
jak upina orzecha, Barents zrozumia, e musz przezimowa
w Nowej Ziemi.
Czonkowie zaogi wiedzieli, e jeli chc przetrwa sze miesicy mrozu, musz zbudowa chat. Na wyspach nie rosy drzewa,
a gdyby do budowy uyli desek ze statku, nie mogliby pniej wrci. W poszukiwaniu drewna wyrzuconego na brzeg natknli si na
dar od losu: cae drzewa przyniesione przez morze ze staego ldu.
eby je przewie w poblie statku, musieli zbudowa sanie.
281

Przy adnej pogodzie praca posuwaa si naprzd, lecz gdy widoczno bya saba, nigdzie si nie wyprawiali, wiedzc, e niedwiedzie polarne natychmiast ich wywsz. Okrtowy ciela zmar,
zanim jeszcze rozpoczto budow chaty. Za grb musiaa mu posuy rozpadlina w skale.
W dwa tygodnie powstaa konstrukcja budynku. Przez kolejny
tydzie marynarze go wykaczali, cay czas majc si na bacznoci
przed niedwiedziami polarnymi, ktre szy ich tropem po drodze
ze statku na wysp. Na dodatek piwo w wielkiej beczce zamarzo
i j rozsadzio. Jeli chodzi o niedwiedzie, odstraszano je haasem
i strzaami z broni palnej; jeli za chodzi o piwo, nic wielkiego si
nie stao: zamarznity trunek udao si atwo odzyska. W chacie
zainstalowano zegar i lamp, ktr napeniano stopionym niedwiedzim sadem.
Podczas zamieci nikt nie wychyla nosa na zewntrz, gdy si rozpogadzao, za dnia i w nocy widzieli wdrujcy po niebie polarny
ksiyc. Na cianach od wewntrznej strony utworzya si gruba na
cal warstwa lodu. Gdy nastaa trwajca dwa miesice noc polarna,
a zegar zamarz, pory dnia okrelano za pomoc dwunastogodzinnej klepsydry przyniesionej ze statku. W poowie grudnia skoczy
si opa, lecz udao si wykopa spod niegu resztki niewykorzystanego drewna. Przyszo Boe Narodzenie, a wraz z nim gorsza pogoda, ktra uwizia zaog wewntrz chaty, bo nieg przysypa j
po sam dach. Buty zamarzy na kamie i stay si bezuyteczne;
trzeba byo zakada kilka warstw poczoch, a na to lune apcie
uszyte z owczych skr. Gdy znw skoczyo si drewno, zaczto
pali rne zbdne rzeczy. Na zewntrz dao si wyjrze jedynie
przez komin.
Gdy pogoda si poprawia, marynarze wyprztnli brud z chaty
i zgromadzili moliwie najwikszy zapas drewna. Nagle uwiadomili sobie, e jest 5 stycznia, dwunasty dzie od Boego Narodzenia, kiedy to w Holandii zgodnie z tradycj wiat staje na gowie
i zwyky porzdek rzeczy zostaje odwrcony.
Marynarze napili si wina, ktrego jeszcze im troch zostao, zrobili naleniki i zostali poczstowani kapitaskimi herbatnikami.
Udawali, e s znw w domu, i wyobraali sobie wito na krlew282

skim dworze. Zgodnie z tradycj cignli losy. I oto 5 stycznia 1597

roku nieznany nam z imienia kanonier ze statku Willema Barentsa
wycign zwyciski los i na kilka godzin, ktre zostay do pnocy, sta si pierwszym krlem Novej Zembli, wadc na niby
w krainie lodu i mierci, panujcym nad nadziej i rozpacz krlem
niczego.

Gdy 1 padziernika 1961 roku Nabokovowie wprowadzali si do

apartamentu na trzecim pitrze w starym skrzydle hotelu Montreux
Palace, z przeraeniem przyjmowano apokaliptyczne wieci, ktre
wanie dotary z Nowej Ziemi.
Zwizek Radziecki publicznie ogosi program prb nuklearnych.
Zanim Vladimir z Wier przenieli si do hotelu, w Nowej Ziemi
przeprowadzono ju dziesi eksplozji, a potem, w cigu nastpnych dwch miesicy kilkanacie kolejnych23.
Od 1951 do 1958 roku zaangaowani w wycig zbroje Sowieci
i Amerykanie oraz, w pewnym stopniu, Brytyjczycy regularnie testowali swoje kolejne bomby. Jesieni 1961 roku Chruszczow zdecydowa, e od tej pory prby jdrowe bd manewrem propagandowym, majcym upokorzy Ameryk i przymi jej arsena.
Cztery midzykontynentalne pociski balistyczne, ktrymi dysponowa Zwizek Radziecki, to byo zdecydowanie za mao24.
Radioaktywne chmury po wybuchach pyny z wiatrem na
zachd i poudnie, wzbudzajc obawy o dugofalowe nastpstwa
zdrowotne u ludzi, zwierzt i rolin. Niepokojc kwesti radzieckich prb z broni atomow zgoszono podczas sesji ONZ stanowiska poszczeglnych pastw podzieliy si zgodnie ze strefami wpyww: sprzymierzecy USA je potpili, blok wschodni
popar, a pastwa niezaangaowane w zimn wojn nie zajy
stanowiska25.
Szwajcaria bya oficjalnie neutralna, natomiast jeden z jej nowych
mieszkacw bynajmniej. Nabokov wyznawa zasad, aby wybra tak lini postpowania, ktra bdzie najbardziej dokuczliwa
283

dla czerwonych i dla Russellw26. Chruszczowowska odwil, polegajca midzy innymi na obalaniu mitw stalinizmu, ani troch
nie ocieplia uczu Nabokova do radzieckich wadz. Rwnie niewzruszony pozosta nawet w obliczu paniki wywoanej przez wybuchy bomb atomowych.
Prby termojdrowe byy tylko jednym ze rde napi w tamtym roku. W sierpniu zaczto wznosi mur berliski. W padzierniku wzdu granicy stref okupacyjnych w Niemczech ustawiy si
z jednej strony radzieckie czogi, z drugiej amerykaskie i stay naprzeciw siebie przez szesnacie godzin, budzc niepokj na caym
wiecie27. Oliwy do ognia dolewali Sowieci, w dalszym cigu przeprowadzajc swoje testy: we wrzeniu i padzierniku co kilka dni,
czasem nawet codziennie, eksplodoway kolejne bomby.
Pierwsze radzieckie wybuchy nuklearne przeprowadzono w Kazachstanie, niedaleko od miejsca, gdzie osiedli si Soenicyn. Natomiast w roku 1958, kiedy Nabokov ju od duszego czasu zbiera
dba i okruchy do Bladego ognia, w gazetach pojawiy si informacje, e Rosjanie zmienili lokalizacj testw, ktre odtd miay si
odbywa na pnoc od rosyjskiego staego ldu28. Przez cay okres,
gdy Nabokov pracowa nad brudnopisem nowej powieci, miejscem
prowadzenia radzieckich prb nuklearnych bya Nowa Ziemia.
Trzeba jednak pamita, e o tym archipelagu w kontekcie nowej
powieci autor myla, jeszcze zanim powsta tam poligon jdrowy
wiadczy o tym list z ofert wysany w 1957 roku do wydawnictwa
Doubleday. Dwa lata pniej zyska jeszcze jeden, rodzinno-osobisty powd do rozwaa nad znaczeniem historycznym wysp Nowej Ziemi. Kuzyn Nabokova, zgbiajc dzieje rodu, natkn si na
informacj o pradziadku, ktry bra udzia w ekspedycji badawczej
na Pnoc. Na jego cze jedna z odkrytych rzek otrzymaa nazw
Rzeki Nabokova. Przeczytawszy o tym w licie od kuzyna, Vladimir
odpisa uradowany, e fakt istnienia takiej rzeki w Nowej Ziemi ma
mistyczne znaczenie29.
W Montreux pisarz zorientowa si, e tymczasem na ten may
archipelag na Pnocy zwrciy si oczy caego wiata. Jeli przeledzimy wiadomoci prasowe z trzech miesicy, podczas ktrych powstawa Blady ogie, nie bdzie dla nas zaskoczeniem, e Nabokov
284

poumieszcza tu i wdzie znaki i symbole nawizujce do broni

nuklearnej. Autor drwi sobie w powieci z Alberta Schweizera, pacyfisty, ktrego nie znosi, robi kliwy komentarz o lewicujcych
profesorach, ktrzy uwaaj, e opady radioaktywne to skutek
wycznie amerykaskich bomb, jak gdyby Zwizek Radziecki nie
testowa wwczas wasnego arsenau. Gdy poeta Shade pisze o pogawdce antyjdrowej w telewizji, Nabokov (lub Kinbote, a moe
Shade nie wiadomo) wymiewa nabony podziw dla twrcw
broni jdrowej przecie byle osio umiaby skonstruowa tak
zabawk. W poemacie znalazo si wyliczanie najwaniejszych
wydarze tego roku, w ktrym ZSRR przeprowadza swoje testy
nuklearne w Nowej Ziemi. W tym kontekcie pada stwierdzenie
Mars si arzy to czytelna aluzja do rzymskiego boga wojny30.
W Szwajcarii, podczas poprawiania brudnopisu powieci, Nabokov by nieustannie bombardowany doniesieniami z Nowej Ziemi:
czytajc codziennie New York Herald Tribune, mia okazj kilkanacie razy widzie na pierwszych stronach materiay na ten temat.
Gazety na caym wiecie drukoway mapy z Now Ziemi i zaznaczonym zasigiem opadw promieniotwrczych, badano mleko,
eby sprawdzi, czy dzieci mog je bezpiecznie pi a Chruszczow
na dwudziestym drugim plenum partii komunistycznej w Moskwie
ogosi plan zdetonowania bomby wodorowej o mocy pidziesiciu megaton. Spraw zainteresowaa si Organizacja Narodw
Zjednoczonych i po dugich dyskusjach wydaa rezolucj, w ktrej
bagaa ZSRR o zaniechanie prb z t straszliw broni31.
Mimo to 30 padziernika 1961 roku Car Bomba, najpotniejsza
bomba w historii wiata, eksplodowaa nad Now Ziemi. Bya tak
wielka, e trzeba byo przebudowa samolot, ktry mia j zrzuci:
wycito cz kaduba i adunek umocowano pod spodem, tak e
ponad poowa wystawaa na zewntrz. Po wyrzuceniu bomby
otworzy si przyczepiony do niej spadochron, tak gigantyczny, e
podobno jego produkcja wywoaa niedobory w sowieckim przemyle poczoszniczym32.
Wybuch, ktry nastpi w powietrzu, zmit z powierzchni ziemi
budynki w promieniu stu dwudziestu kilometrw i powybija szyby
w domach nawet w odlegoci omiuset kilometrw. Jego energia
285

bya dziesiciokrotnie wiksza ni czna energia caej broni uytej

podczas drugiej wojny wiatowej. Ciarne kobiety w najodleglejszych miejscach na kuli ziemskiej piy pyn Lugola, by zapobiec
urodzeniu chorych dzieci. O eksplozji pisay na pierwszych stronach gazety caego wiata. Niewielkie skaenie promieniotwrcze
dotaro nawet do apartamentu Nabokova w Montreux nad Jeziorem
Genewskim33.
Przez tydzie trway wzmoone zabiegi dyplomatyczne i rosa
presja polityczna na ZSRR. A potem optacze bombardowanie Nowej Ziemi po prostu si skoczyo. Miesic pniej Nabokov wysa
do wydawcy maszynopis magicznej powieci o pnocnej krainie
zwanej Zembl. Na wiosn 1962 roku ukazaa si ksika Blady ogie.
Wybryk historii sprawi, e po zrzuceniu Car Bomby Sowieci zaczli testowa bro na innym poligonie, pooonym na poudniu
kraju, i w cigu miesicy poprzedzajcych publikacj Bladego ognia
nad Now Ziemi nie zrzucono ani jednej bomby. Zawarte w ksice aluzje do odbywajcych si tam prb jdrowych byyby cakiem
czytelne jesieni roku 1961, a tak umkny uwadze krytykw na cae
dziesiciolecia34. Oczywisty zwizek powieciowej Zembli z Nov
Zembl w realnym wiecie przesta istnie. A czytelnikom gowicym si nad Bladym ogniem nigdy nie przyszo na myl, by przyjrze
si dwudziestowiecznej historii tego archipelagu, ktry oprcz tego,
e by sowieckim poligonem atomowym, ju wczeniej zyska ponur saw z cakiem innej przyczyny.

Pi dni po tym, jak Car Bomba rozpalia niebo nad Now Ziemi,
Aleksander Soenicyn jecha pocigiem do Moskwy, majc nadziej, e uda mu si kogo przekona do publikacji jego opowiadania.
On te, jak miliony ludzi w ZSRR i na caym wiecie, sucha przemwie wygaszanych w padzierniku podczas dwudziestego drugiego plenum partii i nie mg uwierzy wasnym uszom.
Najwikszym zaskoczeniem dla Soenicyna nie byy jednak
przechwaki Chruszczowa na temat najwikszej bomby w historii,
286

tylko sowa wypowiedziane przez Aleksandra Twardowskiego, redaktora naczelnego miesicznika Nowyj mir. Twardowski oznajmi, e radziecka literatura do ju opiewaa zwycistwa ludu
czas wreszcie opisa jego cierpienia. Doda, e wci czeka na
utwory w peni prawdziwe i wiernie opisujce ycie35.
Soenicyn po zwolnieniu z agru szykowa si na t chwil prawie dziesi lat; mia mnstwo czasu na zastanowienie, czy warto
ryzykowa kolejny wyrok. Cakiem znonie uoy sobie ycie:
mieszka ju teraz w Riazaniu, niewielkim miecie o kilka godzin
jazdy pocigiem od Moskwy; wrcia do ona; wprawdzie znw
zachorowa na nowotwr, lecz tym razem skutecznie go wyleczono.
I najwikszy cud na fali Chruszczowowskiej odwily zosta oficjalnie zrehabilitowany36.
Take wielu innych zesacw i winiw odzyskao wolno
i otrzymao szans powrotu do spoeczestwa, lecz Soenicyn mia
w pamici tych, ktrym si nie poszczcio. Niedaleko stacji kolejowej w Riazaniu spostrzeg miejsce, w ktrym wyadowywano
winiw, tak eby nie mieli stycznoci z innymi pasaerami. Jaki
czas wczeniej, wygaszajc wykad o fizyce w miejscowym zakadzie karnym, cay czas myla o tym, e ludzie, ktrzy go suchaj,
zaraz bd musieli wrci do cel37.
Na wolnoci napisa kilka opowiada i miniatur. Sprbowa swoich si jako dramatopisarz, tworzc sztuk o modyfikowaniu osobowoci. Trzy razy przerabia powie Krg pierwszy, opart na wasnych przeyciach z szaraszki. Wysa do tygodnika Litieraturnaja
gazieta, oficjalnego organu Zwizku Pisarzy Radzieckich, krytyczn recenzj wspomnie Erenburga, ktra zostaa natychmiast odrzucona38.
Marzy o publikacji swoich utworw i mia jedno opowiadanie na
temat agru, ktre uwaa za warte zaprezentowania. Ci, ktrzy je
ju znali, uwaali, e to najlepsza rzecz, jak napisa; pewien znajomy rozpaka si podczas lektury. Inny podobno powiedzia Soenicynowi, e na wiecie s trzy bomby atomowe: Jedn ma Kennedy, drug Chruszczow, a trzeci ty39.
Utwr, ktry tak poruszy przyjaci Soenicyna, nosi mao chwytliwy tytu Szcz 854, od numeru obozowego gwnego bohatera,
287

Iwana Denisowicza Szuchowa, i by waciwie suchym zapisem jednego dnia z ycia winia w agrze. Iwan Denisowicz nie dowiadczy w agrze tego, co najgorsze tortur, gwatu czy egzekucji lecz
surowy opis okrutnej rzeczywistoci, w ktrej wizie stara si po
prostu doy kolejnego dnia, jest przeraajcy w swojej powcigliwoci. Skomplikowane strategie, ktre trzeba stosowa przez cay
dzie, od pobudki do ostatniego posiku w stowce, ustpuj wobec wyszych wartoci Iwana Denisowicza, ktremu udaje si nie
tylko przey, ale i zachowa czowieczestwo.
Jako nieznany pisarz, ktrego zrehabilitowano, Soenicyn mg
tworzy wzgldnie swobodnie, oczywicie z duym naciskiem na
wzgldnie: czystopis kadego utworu trzeba byo ukry, a wszystkie brudnopisy skrztnie zbiera i, gdy ssiedzi posnli, kartka po
kartce pali we wsplnej kuchni40.
Gdyby wysa do publikacji jakikolwiek ze swoich utworw nie
recenzj cudzej ksiki, tylko szczery opis tego, co widzia i co myla zostaby oficjalnie uznany za pisarza z dorobkiem i wadza
mogaby w przyszoci uniemoliwi mu pisanie.
W 1958 roku Soenicyn wpad na pomys stworzenia obszernej
relacji na temat sowieckiego systemu agrw, opartej na jego wasnych dowiadczeniach i zebranych opowieciach innych winiw. Sdzi, e jeli teraz bdzie zabiega o publikacj maej ksiki
o jednym winiu, to cakiem prawdopodobne, e narazi na szwank
ten duy projekt. Jeszcze nie wiedzia, e temat obozw nurtowa
ju niektrych spord najzdolniejszych radzieckich pisarzy, tylko pki co nie mia szans na przebicie si do oficjalnego obiegu41.
Z pewnoci Soenicyn zadawa sobie pytanie: czy Twardowski
mwi szczerze? Czy radzieccy przywdcy s gotowi usysze prawd o cierpieniu radzieckiego ludu?
Po naradach z przyjacimi pisarz uzna, e nadszed ju czas.
Mia prawie czterdzieci trzy lata. ona kolegi, byego wspwinia, dostarczya tekst o Iwanie Denisowiczu Twardowskiemu do
redakcji Nowego miru, miesicznika, ktry odwaniej ni inne
pisa o wielu sprawach. Pierwszy utwr literacki Soenicyna zosta
wypuszczony w wiat.

288

Po sukcesie Lolity Nabokov nie mia ju adnych trudnoci z publikacj swoich dzie. Wydawnictwo Putnams czekao w gotowoci
na maszynopis Bladego ognia. Pi miesicy pniej ksika opucia
drukarni.
Gdy si ukazaa, Edmund Wilson pomin j milczeniem, natomiast Mary McCarthy na amach The New Republic ogosia, e
jest ona jednym z najwspanialszych dzie naszego stulecia. Nie
wszyscy podzielali w zachwyt. Pewien krytyk oznajmi, e to najbardziej niestrawna powie, jak w tym roku prbowaem przeczyta42. Zawia historia opowiedziana przez Nabokova zdoaa si
nawet zaczepi gdzie na dole list bestsellerw, mimo swojej niejasnej struktury i niepokojcych tajemnic. Czy poemat opatrzony komentarzem moe by powieci? Kto jest narratorem? Co to jest
Zembla? Jakie znaczenie maj klejnoty korony?
Badacze Nabokova, jego wielbiciele i inni pisarze usiowali znale i rozszyfrowa ukryte kody. Moe to poeta wymyli byego
krla? Albo byy krl poet? Do spekulacji i literackich wiwisekcji
zachca czytelnikw sam autor, ktry baamutnie owiadczy
w wywiadzie dla New York Herald Tribune, e ksika jest pena
rodzynek, ktre wci mam nadziej kto powydubuje43.
Chcia, eby czytelnicy sami wykonali cik prac poszukiwania
ukrytego sensu Bladego ognia, ale zgodzi si podsun pewne wskazwki. W tym samym wywiadzie ujawni, e narrator, Charles Kinbote, w rzeczywistoci nie by krlem Zembli, tylko czowiekiem chorym psychicznie, i e popeni samobjstwo w wieku czterdziestu
czterech lat, czego mona si dowiedzie, ledzc chronologi a zrobi to, zanim umieci w indeksie do ksiki ostatnie haso: Zembla.
By moe chcc da interpretatorom dodatkow poywk, Nabokov zakotwiczy swoj fantastyczn opowie w realnym wiecie. Nie
chodzi tylko o aluzje do broni nuklearnej i wzmianki o zimnej wojnie: istotn rol w fabule odgrywa New York Times przegld artykuw z dziennika, w tym rwnie na temat Zembli, zajmuje ptorej strony44. Nabokov przytacza autentyczne fragmenty z numerw
289

z lipca 1959 roku, lecz podobnie jak w przypadku wielu innych tematw, ktre Kinbote porusza, zostay poprzekrcane i wypaczone,
tak by odzwierciedlay obsesj bohatera na punkcie utraconej ojczyzny. Kinbote wyobraa sobie zemblaskie dzieci piewajce piosenki w ramach midzynarodowej wymiany modziey, a nawet wspomina o Zembli w artykule o tym, e Chruszczow odwoa wizyt
w Skandynawii45.
Bohater ksiki wiadomoci o swojej wyobraonej Zembli czerpa
z gazety, natomiast z prawdziwego Timesa mona si wiele dowiedzie o tej prawdziwej Zembli, czyli Nowej Ziemi. W roku
1955, dwa lata przedtem, jak Nabokov zacz robi notatki do Bladego ognia, wzmianka o archipelagu pojawia si w reportau Amerykanina Johna Noblea.
Podczas drugiej wojny wiatowej Noble z rodzin mieszka w Niemczech. Gdy na tereny Rzeszy wkroczya Armia Czerwona, zosta
wysany do Buchenwaldu (Sowieci przejli obz i teraz trzymali w nim swoich winiw), a nastpnie deportowany na pnocny
wschd, do lecej za koem podbiegunowym Workuty. Wraz z tysicami innych winiw pracowa w kopalni, pniej wzi udzia
w buncie46.
Zekowie wydobywajcy wgiel w sowieckim agrze w Arktyce
mieli wiadomo, e chocia jest bardzo le, mogoby by znacznie
gorzej. Najbardziej bali si miejsca, do ktrego jak pisa Noble
zsyano najgorszych przestpcw: Nowej Ziemi, krainy, z ktrej
nie ma powrotu47. Reporta z Workuty, drukowany w odcinkach
w trzech kolejnych numerach New York Timesa, w tym samym
roku ukaza si jako ksika I Was Slave in Russia (Byem niewolnikiem w Rosji), ktra staa si bestsellerem w USA.
Ale o zapomnianej przeszoci wysp pisano w tej gazecie ju
znacznie wczeniej. Po ataku Niemiec na ZSRR Armia Czerwona
rozpaczliwie potrzebowaa posikw, postanowiono wic sformowa polskie wojsko z Polakw przebywajcych na terenie Zwizku
Radzieckiego. Na pocztku roku 1942 Times pisa o przeszkodach w realizacji postanowie ukadu SikorskiMajski. Jedna kwestia dotyczya tysicy zaginionych polskich oficerw (ktrych
ciaa odnaleziono pniej w masowych grobach w Katyniu, Mied290

noje, Piatichatkach i Bykowni). Druga za doniesie o Polakach

deportowanych w strasznych warunkach do agrw na surowej
i opuszczonej wyspie archipelagu Nowa Ziemia48.
Wzmianki o niej znale mona rwnie w przedwojennych numerach gazety: w roku 1934 New York Times pisa o planach zbudowania tam arktycznego kurortu, w 1931 przytacza relacje
osb, ktre spostrzegy jakie tajemnicze samoloty49, a w numerze
z 28 sierpnia 1922 roku, oprcz reportau Waltera Durantyego, podano informacj, e skazani socjalici-rewolucjonici zostan pierwszymi winiami przetransportowanymi do Nowej Ziemi.
Tu po zakoczeniu procesu eserowcw oskareni zniknli. Wielu inteligentw trafio do obozw w okolicach Archangielska. Jednak cz weteranw opozycji, ktrzy zaznali wizienia jeszcze
za cara, zdoaa zbiec z agrw usytuowanych na staym ldzie. e
by zapobiec kolejnym ucieczkom, pozostaych wysano do Nowej
Ziemi, na dwie due wyspy na Oceanie Arktycznym, dokd nawet
carowie nigdy nie zsyali kryminalistw50.
Artyku na ten temat ukaza si rwnie w londyskim Timesie.
Informacje o winiach zesanych na pewn mier obiegy wiat,
odbiy si echem w Europie i Ameryce, a dwa dni pniej ukazay
si w najwikszym wwczas rosyjskojzycznym dzienniku w Niemczech, zaoonej przez ojca Nabokova gazecie Rul, gdzie Vladimir
publikowa swoje pierwsze modziecze utwory.
Zatem przez cae dorose ycie Nabokova Nowa Ziemia bya znana zarwno w Rosji, jak i w caej Europie i Ameryce jako najstraszliwsza placwka radzieckiego systemu agrw.

Opowiadanie Soenicyna o obozowym yciu nie od razu trafio

na biurko Aleksandra Twardowskiego, redaktora naczelnego Nowego miru. Najpierw przeczytaa je redaktorka dziau prozy i bya
zachwycona. W obawie, e utwr moe utkn gdzie w trybach
biurokracji albo wpa w niepowoane rce, omina standardow
procedur i zaniosa go prosto do naczelnego.
291

Twardowski po powrocie do domu zabra si do lektury. Nie spa

ca noc, przeczyta opowiadanie dwa razy. Niecierpliwie doczeka
witu i od samego rana zacz wydzwania, prbujc ustali, kto jest
autorem tej pereki. Zaraz po przyjciu do redakcji poleci przepisa tekst w kilku egzemplarzach, ktre nastpnie zanis do domu
znajomego, kaza pola wdki i obwieci: Narodzi si nowy geniusz. Zaklina si, e teraz ma ju tylko jeden cel: doprowadzi do
publikacji opowiadania o Iwanie Denisowiczu51.
Soenicyna wezwano do Moskwy na spotkanie z rad redakcyjn miesicznika. Przyszed w ndznym ubraniu, by podkreli swj
status czowieka spoza establishmentu. Twardowski wychwala zalety tekstu i odczytywa zebranym cae fragmenty. To jest tak dobre
jak Dostojewski stwierdzi a moe i lepsze.
Nowyj mir podpisa z Soenicynem umow na publikacj opowiadania, ktremu nadano tytu Jeden dzie Iwana Denisowicza, i autor otrzyma tysic rubli zaliczki, wicej, ni zarabia jako nauczyciel
przez cay rok52.
By wniebowzity, cho wiedzia, e samo zaakceptowanie tekstu
przez miesicznik nie wystarczy zgod na publikacj musz jeszcze wyrazi wadze. A kierunek wytyczony przez Chruszczowa na
padziernikowym plenum nie zyska penego poparcia towarzyszy.
Wprawdzie akcja opowiadania rozgrywaa si kilkanacie lat wczeniej w czasach, ktre zostay potpione na najwyszym szczeblu
to jednak tak sugestywny obraz cierpie zadawanych przez pastwo sowieckie nadal mg si wydawa zbyt ostry. Twardowski
zwleka cztery miesice z posaniem maszynopisu wyej53.
Tymczasem udostpnia go nieoficjaln drog rnym osobom,
z ktrych opini si liczy, i prosi uznanych pisarzy o ocen, eby
mie w rku solidne argumenty przemawiajce za publikacj. Niektrzy byli zdania, e Twardowski traci czas, bo opowiadanie i tak
nigdy nie zostanie dopuszczone do druku. Inni chtnie dawali referencje, porwnywali Soenicyna do Tostoja i zapewniali, e byoby niewybaczalnym bdem nie zaprezentowa go czytelnikom.
Skutek przekazania tekstu w rce kilku pisarzy, czasem zaledwie na
par godzin, by taki, e niektrzy zrobili sobie odpisy, ktre z kolei wdroway dalej. Wkrtce Jeden dzie Iwana Denisowicza kry
292

w piciuset nieoficjalnych kopiach. Caa Moskwa mwia o opowiadaniu, ktre formalnie jeszcze nie istniao54.
Jeden z egzemplarzy trafi w rce osobistego sekretarza Nikity
Chruszczowa. Urzdnik, zachwycony tekstem, uzna, e trzeba go
pokaza szefowi. Najpierw jednak poproszono Soenicyna o wprowadzenie kilku zmian. Odmwi, owiadczajc, e czeka na publikacj dziesi lat, moe poczeka i drugie dziesi55. Ostatecznie
zgodzi si na drobne przerbki i nowa wersja maszynopisu wraz
z listem polecajcym od Twardowskiego trafia do sekretariatu
Chruszczowa.
Przewodniczcy przeczyta Jeden dzie Iwana Denisowicza i spyta,
dlaczego nie zosta ju dawno opublikowany. Komitet Centralny
wola nie podejmowa pochopnych decyzji i najpierw zayczy sobie kopii dla wszystkich czonkw. Podczas dyskusji za zamknitymi drzwiami Chruszczow pono powtarza: W kadym z was siedzi stalinista. Nawet ja jestem troch stalinist. Musimy wypleni
z siebie to zo56.
W kocu, gdy opowiadanie zyskao aprobat moskiewskich literatw, Chruszczowa i caego Komitetu Centralnego, postanowiono,
e ukae si na amach Nowego miru. Ludzie z niecierpliwoci
czekali na najbliszy numer pisma. Dodrukowano tysice egzemplarzy, a i tak po kilku dniach w Moskwie nie mona ju byo dosta
ani jednego. Prawda i Izwiestia chwaliy tekst, a Chruszczow
podczas sesji plenarnej KC zaleca, eby wszyscy go przeczytali.
Cay nakad, dziewidziesit pi tysicy egzemplarzy, zosta wyprzedany.
Ju po paru dniach sowietolodzy na caym wiecie dyskutowali
o opowiadaniu, wieszczc odwil w radzieckiej literaturze i zastanawiajc si nad politycznymi implikacjami tego wydarzenia. W kilka tygodni pniej na Zachodzie ukazay si pierwsze angielskie
przekady i wzbudziy due zainteresowanie. Radziecki minister
informacji poczu si w obowizku przypomnie pocztkujcym
rosyjskim pisarzom ktrzy nagle masowo nabrali ochoty na pisanie o stalinowskich agrach by nie zapominali o innych wartych
uwagi tematach57. W zachodnich gazetach takie komentarze brzmiay jak art. W Moskwie rozumiano, e s ostrzeeniem.
293

Iwan Denisowicz podbi serca czytelnikw swoj szczer, zwyk

przyzwoitoci. Charles Kinbote z Bladego ognia, posta przecie budzca groz, porwa ich swoimi szalonymi wymysami. Przy wszystkich rnicach ci dwaj bohaterowie maj co wsplnego.
Z drobnych wzmianek w narracji Kinbotea dowiadujemy si
o jego fantomowych palcach u ng i o zamarzym bocie i grozie
w sercu. Opowie o Zembli, ktr jego zdaniem mgby napisa
Shade, porwnuje do opowieci o torturach napisanej na posiniaczonym, napitnowanym niebie. Drcz go myli samobjcze
i jest chorobliwie zafascynowany duchow radoci, jak mogaby
przynie mier58.
Pod koniec powieci dostajemy wskazwk, ktra po czci wyjania przyczyn rozpaczy Kinbotea. Demaskuje go pewien profesor historii, ktry sysza od kogo, e jest on Rosjaninem i naprawd nazywa si Botkin. Kinbote wszystkiego si wypiera i twierdzi,
e pomylono go z kim. Na przykad z jakim uchodc z Nowej
Zembli. Na wypadek gdyby wzmianka o Nowej Ziemi usza uwagi czytelnikw, Kinbote dopisuje w nawiasie: (sarkastyczny akcent
na Nowej) tym samym zaprzeczajc jakiemukolwiek zwizkowi midzy sob a tym kim, kogo ma na myli profesor, midzy
pikn Zembl a jakim innym miejscem, zarazem wanie podkreli ten zwizek59.
W jednym z wywiadw Nabokov ujawni, e profesor historii mia
racj. Kinbote nie jest tym, za kogo si podaje, a w powieci zawarto
wskazwki, e istotnie jest Rosjaninem i nazywa si Botkin60. Co
z tego, skoro przez pidziesit lat od publikacji Bladego ognia nikt nie
przypomnia sobie o wieciach na temat Nowej Ziemi, ktre kiedy
obiegy wiat? Nikt nie pomyla o tym, e Kinbote moe jest nie tylko uchodc z Zembli, ktr wymyli, ale rwnie z prawdziwej Novej Zembli. Nikt nie zdawa sobie sprawy, e Kinbote mg mie za
sob tragiczn przeszo, ktra okrelia jego pniejsze losy.
Rojenia szaleca zawieraj ziarno prawdy. Kinbote nie by krlem, ale rzeczywicie uciek z Zembli. Tak jak w przypadku pierw294

szego krla Nowej Ziemi, jego wadanie miao pocztek wrd lodu
i cierpienia i wzio si z prby wyobraenia sobie, e mona zatriumfowa nad mierci. Owadnity paranoj, zamany yciem
narrator woa z najdalszego przeraajcego zaktka GUagu61.
Timofiej Pnin prbuje zapomnie o mierci swojej Miry Bieoczkin w niemieckim obozie, bo tylko wypierajc j ze wiadomoci,
moe pozosta przy zdrowych zmysach. Krug, uwiziony bohater
Nieprawego goda, otrzymuje od narratora ksiki dar szalestwa, by
nie musia przeywa koszmaru po zamordowaniu syna. Hermann
w Rozpaczy, ktry oszala w obozie, zaczyna widzie swoje nieistniejce podobiestwo do wasnej ofiary. W Darze Nikoaj Czernyszewski, na wp zamany katorg, staje si starcem, ktry nie moe
zarzuci sobie adnej zdronej myli. Humbert, ktrego zboczenie
ma rdo w mierci jego ukochanej z dziecistwa w obozie dla
uchodcw na wyspie Korfu, yje przeladowany wizjami kobiet
zagazowanych w niemieckich obozach i nie umie powstrzyma najgorszych odruchw. Autor Bladego ognia litociwie daje bohaterowi
wymylon krain Zembl, ktra pozwala mu odci si od przeszoci zwizanej z Nov Zembl, bohater za baga o wybawienie
od upodobania do modych faunw62. W dojrzaej twrczoci
Nabokova trudno o powie, w ktrej cho jeden z gwnych bohaterw nie byby zamany przez wizienie lub przeladowany wspomnieniami o tych, co zginli w obozach.

10

No a co z klejnotami korony? Jeli Zembla to jako przeksztacona

Nowa Ziemia, wynik podjtej przez Kinbotea prby przezwycienia wasnej historii to gdzie w Nowej Ziemi mog by klejnoty korony? Kinbote jest cakowicie pewien jednego: e agenci przeszukujcy Zembl nigdy ich nie znajd. Zagadka nurtowaa czytelnikw,
cho niektrzy ignorowali j, uwaajc, e klejnoty to tylko art majcy sprawi, by czytelnicy poczuli si tak samo szaleni jak Kinbote.
Tu take odnajdujemy trop historyczny. O prowadzonych przez
Sowietw poszukiwaniach carskich klejnotw korony swego czasu
295

rozpisywano si w zachodniej prasie. Bolszewicy, ktrzy w desperacji uciekali si nawet do tortur i morderstw, powoali specjaln
komisj wykopaliskow, ktra miaa za zadanie odnale carskie
skarby na Wyspach Soowieckich63. A jaki skarb ukryty w Nowej
Ziemi mia na myli Nabokov?
Czytelnicy Bladego ognia z czasem si zorientowali, e zamieszczony na kocu indeks kryje rozmaite gry. Jedna z nich zaczyna si od
hasa Klejnoty korony: jeli podymy za odsyaczem do innego hasa, bdziemy wodzeni w kko. Nabokov, spytany w wywiadzie
o klejnoty, wspomnia o indeksie i zapewni dziennikarza, e klejnoty znajduj si w Zembli, w ruinach, prosz pana, niektrych
starych barakw64.
Kwestii prawdziwych barakw w prawdziwej Zembli nie wyjaniono, podobnie jak tego, co to za skarby mog by ukryte w ruinach. Cakiem sensown odpowied natomiast znajdziemy w komentarzu redakcyjnym w New York Timesie z 1922 roku.
W tym samym tygodniu, w ktrym na wiecie po raz pierwszy
usyszano o Rosjanach wywoonych na bezludne tereny na Pnocy, podano rwnie wiadomo, e bolszewicy przeczesuj cay kraj
w poszukiwaniu carskich kosztownoci, starannie zabezpieczajc
klejnoty korony i inne bezcenne skarby. Autorzy komentarza wyraali obaw, e to moe doprowadzi do tragedii. Bolszewicy
w swojej ignorancji wrzucaj do Oceanu Arktycznego i wyrzucaj
poza granic Zwizku Radzieckiego skarby kultury o wiele cenniejsze ni caa ta zgromadzona biuteria. Artyku przestrzega, e jeli
Rosja nie przestanie tego robi, cay jej geniusz znajdzie si na wygnaniu, za granic, w grobie, a kraj zamieni si w jedn, bezkresn,
odcit od wiata Now Ziemi65.
Agenci poszukujcy klejnotw korony w Bladym ogniu nigdy
ich nie znajd, bo wedug autora prawdziwym skarbem s twrcy
i spadkobiercy idei demokratycznej Rosji, ludzie, ktrzy przepadli w katowniach o cianach zbryzganych krwi i wskutek
bestialskiego terroru usankcjonowanego przez Lenina66. Prawdziwe zemblaskie rosyjskie klejnoty korony spoczyway zapomniane w ruinach barakw, nie tylko na odlegej, tajemniczej
Pnocy, ale i w innych niezliczonych miejscach w Zwizku Ra296

dzieckim: zmarli zesacy, straceni winiowie, unicestwiona

pikna kultura.
Soenicyn widzia agry, dowiadczy ycia w nich. Nabokov
wiedz o obozach czerpa tylko z relacji. W jaki sposb opowiedzie
o miejscach tak strasznych, e to przekracza ludzkie pojcie? Budujc z niepoznawalnych wydarze fantastyczn, niewiarygodn
ba (jak wedug Nabokova jest w istocie kada wielka powie),
na przykad tak jak ba o Zembli, w ktr wplt prawdziw
histori.
Charles Kinbote, urojony krl arktycznych pustkowi, skada hod
radzieckim zesacom i winiom, ktrzy zginli. Faszywy zbieg,
ktry pragnie da wiadectwo temu, co widzia, lecz jest zbyt obkany, eby opowiedzie sw histori. Nabokov, podobnie jak Soenicyn, stworzy arcydzieo upamitniajce cierpienia swojej ojczyzny, jednak w przeciwiestwie do Soenicyna zakopa przeszo
tak gboko w szalestwie, e nikt nie usysza elegii.

Rozdzia XIII

Pamici, przemw

Bliskie sobie kraje Nabokov najgorcej kocha na odlego. Im

duej mieszka w Montreux, tym atwiej przychodzio mu popiera

Stany Zjednoczone, poniewa nie musia styka si na co dzie ze
sprawami, ktre go martwiy.
Od dawna rozumia, w ktrym miejscu politycznego spektrum
sytuowa si ze swymi zaciekle antykomunistycznymi pogldami
w odraajcym dla towarzystwie ultrakonserwatywnych bigotw. Dziki oddaleniu mg kocha USA, a zarazem nie mie nic
wsplnego z lokaln odmian midzynarodowego gatunku, ktrego nie cierpia: francuskich policjantw, niesychanego produktu
Niemiec, poczciwego starego rosyjskiego bd polskiego pogromszczyka modlcego si pod figur, ykowatego amerykaskiego
amatora linczu i wreszcie ich nowego sowieckiego odpowiednika1.
Krg przyjaci Nabokova stopniowo si zawa, w miar jak
usztywniay si jego pogldy polityczne: zdecydowane tak dla
wojny w Wietnamie, nie dla studenckiej rewolty. ycie obok Wiery raczej nie agodzio jego stanowiska, poniewa w swoich sdach
bya ona jeszcze bardziej radykalna. Wiadomoci o fermencie, ktry
zacz si w latach szedziesitych w Ameryce, rozjuszyy oboje
Nabokovw.
W obliczu gry o tak wysok stawk Wiera staa si ordowniczk
kary mierci i doywotnich wyrokw, natomiast Vladimir w kwestii
najwyszego wymiaru kary podziela opini swojego ojca i zawsze
by jej wierny2. Po zamachu na Kennedyego oglda w telewizji
sceny zabjstwa oraz ujtego Lee Harveya Oswalda. Zamachowiec,
drobny, niespena dwudziestopicioletni mczyzna w starym pod298

koszulku, zosta wyprowadzony do dziennikarzy okoo pnocy.

Mia ran na czole i opuchnite oko. Plta si w odpowiedziach
i prosi o adwokata. Na pytanie, co mu si stao w oko, odpar: Uderzy mnie policjant3. Dmitri wspomina, e ojciec w tym momencie
wspczu Oswaldowi, obawiajc si, e policjanci pobili niewinnego czowieka4.
Przy wszystkich swoich stanowczych pogldach Nabokov w dalszym cigu odmawia zaangaowania si w dziaania polityczne.
Gdy w 1960 roku Kalifornijski Komitet przeciwko Karze mierci
zwrci si do o pomoc, Nabokov odpar, e owszem, bezdyskusyjnie popiera inicjatyw, ale nie napisze w tej sprawie artykuu.
Doda, e ju opublikowa ca ksik na ten temat5.
W jego opinii utwory, ktre pisa, rzeczywicie byy deklaracjami
politycznymi w kadym sensie tego sowa. Nabokov, chcc nie
chcc, dostrzega wulgarno Ameryki, zwaszcza z bliska, i nie umia
si powstrzyma przed wpleceniem do swojej prozy tych wszystkich klubw czytelnika, gumy do ucia i uprzedze ale przecie
tak wanie postpowa ze wszystkim, co kocha. Uwaa nagonk na Stany Zjednoczone za odraajc. Jeli chodzi o systemy
polityczne, to widzia, e toczy si wycig, wiedzia, ktremu koniowi sam kibicuje, ale sam nie mia zamiaru nic robi, eby ten
ko si potkn.
Wiosn 1964 roku wrci na miesic do Ameryki, eby promowa
Eugeniusza Oniegina. Poemat, przeoony i opatrzony komentarzem
przez Vladimira, czeka na publikacj jeszcze duej ni Lolita
i w kocu ukaza si dziki wsparciu prywatnej fundacji. Podczas
pobytu w Stanach Nabokovowie wybrali si do Ithaki, eby zabra
materiay przechowywane na Uniwersytecie Cornella. Starzy znajomi odnieli wraenie, e Vladimir jest bardziej wadczy ni ten,
ktrego zachowali we wspomnieniach, a Wiera wyglda bardziej po
krlewsku ni kiedykolwiek6.
Dwa lata wczeniej Nabokov zawita na krtko do Nowego Jorku
na premier Lolity Kubricka. Przez ten czas kraj si zmieni. Oddziay federalne stumiy zamieszki, ktre wybuchy po przymusowym zniesieniu segregacji rasowej na Uniwersytecie Stanu Missisipi. Trzydziestosiedmioletni dziaacz na rzecz praw obywatelskich
299

Medgar Evers zgin z rk czonka organizacji rasistowskiej. We

wrzeniu w Alabamie dotkliwie pobito afrykaskiego studenta, ktry przyjecha na wymian do USA, i Departament Stanu musia
wystosowa oficjalne przeprosiny do rzdu w Ghanie. Dwa tygodnie po wyjedzie Nabokova z Uniwersytetu Cornella tamtejszy
prodziekan rozpocz prowadzone zespoowo seminarium na temat murzyskiej rewolty i jej znaczenia dla Ameryki7.
Rasizm skierowany przeciwko Afroamerykanom napawa przeraeniem Nabokova, ktry ju w 1942 roku podczas odczytu w Spelman College przywoa mieszane pochodzenie Puszkina jako argument przeciwko segregacji8. W swojej osobliwej miksturze pogldw
liberalnych i konserwatywnych Nabokov niespodziewanie znalaz
bratni dusz: prezydenta Lyndona Johnsona, ktrego zaangaowanie w konflikt wietnamski i poparcie dla ruchu praw obywatelskich mieszay si w icie nabokovowski koktajl.
Jesieni 1965 roku Johnson mia operacj wyrostka robaczkowego
i nawet pokaza fotoreporterom blizn (co takiego byoby absolutnie nie do pomylenia dla Wiery, ktra przesza podobn operacj
rok wczeniej). Vladimir wysa prezydentowi telegram z yczeniami powrotu do zdrowia i wyrazami uznania dla znakomitej pracy,
ktr Pan wykonuje9. W roku 1964 Johnson popar Civil Rights
Act, prawo zakazujce dyskryminacji ze wzgldu na ras, narodowo, pe i wyznanie, a w marcu 1965 roku Voting Rights Act, czyli ustaw dajc prawo gosu wszystkim penoletnim obywatelom.
Obie te inicjatywy cieszyy Nabokova. Rwnie ataki powietrzne na
Wietnam Pnocny rozpoczte w tym samym miesicu (i kontynuowane pniej przez trzy lata) spotkay si z aprobat w Montreux,
podczas gdy na ulicach miast USA od Berkeley po Nowy Jork wywoay fal protestw.
Wier szczeglnie denerwoway doniesienia o studenckich rozruchach. Uwaaa, e uczelnie powinny reagowa surowiej i e naiwni Amerykanie nie posuchali ostrzee przed komunistami przenikajcymi do amerykaskiego systemu szkolnictwa, by zniszczy
go od wewntrz. Podobnego zdania by przyjaciel Nabokovw William Buckley, w nadchodzcych wyborach niemal pewny kandydat
na burmistrza Nowego Jorku. O demonstrantach mwi, e to eg300

zaltowane nieroby, ktre stroj babskie fochy, i e tacy ludzie nie

pomogliby maej Anne Frank, gdyby jej przeladowcy byli komunistami, a nie nazistami10.
Trzeba doda, e Nabokovowie przyjanili si rwnie z ludmi
niepodzielajcymi ich pogldw i mniej skonnymi do popierania
amerykaskiej polityki zagranicznej. Na przykad Edmund Wilson,
jak si okazao, od pocztku lat czterdziestych do poowy pidziesitych na znak protestu nie paci podatku dochodowego. Dopiero
za namow swojej ony Eleny postanowi si rozliczy z urzdem
podatkowym, ale zabrako mu pienidzy. W 1958 roku stan przed
sdem, ktry zaj jego dochody z praw autorskich i niewielki fundusz powierniczy odziedziczony po matce11.
Wilson w zemcie napisa o tym ksik The Cold War and the Income Tax. A Protest (Zimna wojna a podatek dochodowy. Protest),
w ktrej wyjani przyczyn swojego strajku podatkowego: najpierw przyjrza si fiskusowi i jego machinacjom i dopiero wtedy,
powanie zaniepokojony przypominajc labirynt struktur tej instytucji, postanowi, e w najbliszych latach ograniczy swoje zarobki do minimum. W ten sposb zagodzi urzd podatkowy
i amerykaski imperializm finansowany z jego, Wilsona, kieszeni.
Mimo takiej postawy administracja prezydenta przytulia pisarza
do serca. W roku 1963 Kennedy osobicie przyzna Wilsonowi
Prezydencki Order Wolnoci. Urzd podatkowy wysa w tej sprawie do Biaego Domu szesnastostronicow not protestacyjn,
w ktrej podkrelano, e Wilson pisze filipik na temat podatku
dochodowego i funduszy na obron kraju, szkalujc polityk
fiskaln i budetow amerykaskiego rzdu. Prezydent Kennedy
mimo to nie zmieni swojej decyzji w sprawie medalu: To nie jest
nagroda za przyzwoit postaw, tylko za dorobek literacki12.
Wilson nie mia nic przeciwko sympatii, ktr darzy go Kennedy.
Natomiast nie podziela opinii Nabokova o jego nastpcy, Lyndonie
Johnsonie, rwnie nalecym do partii demokratycznej. Podczas
drugiej wojny wiatowej by przeciwny zaangaowaniu si USA
w walk z Hitlerem, podobnie teraz uwaa, e obecno w Wietnamie to dla Stanw Zjednoczonych haba. Zaproszony przez
prezydenta na letni festiwal sztuk, odmwi tak niegrzecznie, e
301

wprawi w osupienie urzdnikw i rozwcieczy Johnsona. Festiwal w zreszt przerodzi si w publiczne ajanie prezydenta przez
cenionych mylicieli i artystw. Rozzoszczony Johnson nazwa
swoich ideologicznych oponentw sukinsynami i niemal zdrajcami. Zarzeka si, e nie chce mie z nimi wicej do czynienia13.

Podczas pierwszych miesicy urzdowania prezydenta Johnsona

pastwo Wilsonowie odwiedzili Nabokovw. Spdzili w Montreux
trzy dni; pierwszego zjedli kolacj w hotelu Montreux Palace, a nastpnego zaprosili Nabokovw do siebie na uroczysty lunch. Elena,
ktra wywodzia si z arystokracji, odniosa wraenie, e Vladimir
yje jak ksi w czasach ancien rgime. Pokoje Nabokovw byy
co prawda skromne, lecz Wilson, za ktrym cigny si kopoty
finansowe, by zdegustowany przepychem hotelu14.
Panowie nie widzieli si siedem lat. Wilson w tym czasie czyni
Nabokovowi wyrzuty, e ten poczu si rozalony krytyk Lolity,
chocia to, w jaki sposb Nabokov potraktowa Doktora ywago, te
wystawio przyja na prb. W cigu tych siedmiu lat stale korespondowali, co prawda nie tak czsto jak przedtem: Nabokov, yjcy w Montreux w coraz wikszej izolacji, czsto pisa do Wilsona
pierwszy, czasami uderzajc w aosne tony (Ju cakiem o mnie
zapomniae)15.
Moe to wanie z nostalgii za dawn serdeczn przyjani Vladimir pozby si rezerwy, z jak od pewnego czasu traktowa osdy
literackie Wilsona. Po duszych wahaniach i rozterkach na dwa
miesice przed wizyt Edmunda w Szwajcarii postanowi mu wysa odbitki szczotkowe Eugeniusza Oniegina, co z pewnoci wywoao niepokj u obu16.
Lecz na te trzy dni w Montreux, w pustych poza sezonem, rozbrzmiewajcych echem wntrzach hotelu Montreux Palace, znw
poczya ich serdeczna przyja. Panowie dawali pokazy byskotliwej konwersacji i dyskutowali o brzytwach, jak gdyby Lenin, Lolita i Doktor ywago nigdy nie istnieli17.
302

Spord ostatnich powieci Nabokova Wilson nie lubi Lolity, ceni za Pnina. Nie wiadomo, czy podczas wizyty w Montreux by
ju po lekturze Bladego ognia, bo ani razu o nim nie wspomnia. Jeli
nie przeczyta, byaby to wielka poraka autora. Przecie Nabokov
wplt w opowie o Zembli sformuowania i argumenty dobrze
znane Wilsonowi, nawizujc swoisty dialog, ktry tylko Wilson
umiaby rozpozna.
Wyrane lady powanych dyskusji o goleniu, o A.E. Housmanie
i o literackich inspiracjach w Bladym ogniu wida z kolei w ksice
Wilsona The Triple Thinkers (Potrjni myliciele), ktr Nabokov
przeczyta i skrytykowa. Przy innej okazji Wilson rzuci myl, e
wiersze T.S. Eliota na zawsze zostaj w gowie, na co Nabokov odpar, e jego gowy to nie dotyczy, zreszt w Bladym ogniu znajdujemy odbicie tej oceny: dziewczynka biedzi si nad trudnymi sowami
z poezji Eliota (jak grimpen czy sempiternal). W obkanym Kinbocie
studenci widz osobnika bez przerwy cytujcego Housmana, czyli autora, ktrego Vladimir ceni, a Edmund krytykowa jako sterylnego18.
John Shade, wymylony przez Nabokova na potrzeby Bladego
ognia, jest cakiem przyzwoitym, na wskro amerykaskim poet,
ktrego twrczo pozostaje w cieniu Roberta Frosta. Nabokov, ktry darzy Shadea sympati, sam mia okazj par razy wygasza
odczyty na temat poezji Frosta (jeden z nich odby si w sytuacji
nie do pozazdroszczenia: jako wprowadzenie do wystpu samego
autora). Wilson natomiast nie znosi Frosta i przez cay okres swej
kariery krytyka uzbiera icie nabokovowsk litani obelg na jego
temat: od trzeciorzdnego poprzez obrzydliwego starego kanciarza po jednego z najbardziej niepowstrzymanych samochwalcw
w historii literatury amerykaskiej19.
W Bladym ogniu znalazy si pary lustrzanych sw (na przykad
spider redips*) wzite z poematu Wilsona The Pickerel Pond (Szczupakowy staw), w ktrym pojawia si take wzmianka o Nowej Ziemi20.

* W przekadzie Stanisawa Baraczaka zamiast takich par sw znalazy si

anagramy: Tusty pajk Utytaj, skp; Spokojna gowa Pogoska: wojna! (przyp. tum.).

303

Nabokov po przeczytaniu poematu wysa przyjacielowi kilka wasnych przykadw takiej zabawy, midzy innymi red wop powder,
T.S. Eliot toilest, ktre pniej wykorzysta w Bladym ogniu21.
Kinbote, pomiewisko zobojtniaych mieszkacw miasteczka,
za wszelk cen prbuje opowiedzie fantastyczn ba o cudownej Zembli, zza ktrej wyziera Nova Zembla. Natomiast oprcz
tych wzmianek na temat koszmaru, ktry przey bohater nieodcznie zwizanego z agrami stworzonymi u zarania pastwa sowieckiego, jeszcze za Lenina, czego Wilson za nic nie chcia przyzna Nabokov ukry w powieci odniesienia do dawnych dyskusji
z przyjacielem, jak gdyby stara si go zachci do zwrcenia uwagi
na pewne fakty historyczne i do zmiany pogldw. Ale Wilson si
nie da.
Nie da si skusi na adne kski, ktre Nabokov podsuwa mu
od przeszo dwudziestu lat. Przecie ju w wierszu The Refrigerator
Awakes, napisanym po wizycie Vladimira u Edmunda w 1941 roku,
atwo ujrze pod opisem lodwki w domu na przedmieciach bardziej mroczne przesanie. Wiersz, rozpaczliwa prba powiedzenia
czego wanego, stanowi pierwszy sygna, strza ostrzegawczy dla
Wilsona, ktry i wwczas, i pniej uparcie przeocza lub rozumia
opacznie kluczowe elementy utworw Nabokova: martwe ciaa zamarznite w lodzie, dygocce biae serce, katowni, wzmiank
o Nowej Ziemi i wreszcie nieznone brzemi tych wszystkich
wspomnie22.

Zamiast zaj si Bladym ogniem, Wilson zwrci ostrze swojej

krytyki przeciwko Eugeniuszowi Onieginowi. W pierwszym zdaniu
recenzji zamieszczonej w lipcu 1965 roku przez The New York
Review of Books oznajmia, e przedsiwzicie Nabokova jest
pewnym rozczarowaniem, i zapewnia, e nie pozwoli, by jego
przyja z Vladimirem przeszkodzia mu w tym, co zamierza powiedzie. Dalej nastpuje sze tysicy sw ukadajcych si w acuch cikich zarzutw. Nabokov zadrcza zarwno czytelnika,
304

jak i siebie. Cae przedsiwzicie wiadczy o braku zdrowego

rozsdku, co skania Wilsona do refleksji, e Nabokov prbuje,
niestety bez powodzenia, scali swoje dwie tosamoci rosyjsk
i anglosask.
Nabokov, ktry nienawidzi Freuda, z podobn pogard odnosi
si do Wilsonowskiego psychologizowania. Sam jednak, zaledwie
rok wczeniej, rwnie zjadliwie podsumowa inny angielski przekad Eugeniusza Oniegina (trzeba co zrobi () by obroni biednego bezbronnego poet23). Wilson zupenie wprost posuy si teraz
tym jadem jako usprawiedliwieniem uycia metody Nabokova
przeciw Nabokovowi. Podnis stawk, wycigajc kwestie prywatne: przypomnia, e Nabokov sabo zna acin, i zacytowa fragmenty listw od niego24.
Byo mnstwo powodw do uczciwej krytyki, Wilson nie musia
si ucieka do przytaczania prywatnej korespondencji. Czterotomowe wydanie poematu ukazao si ju rok wczeniej i zebrao sporo
cakiem rozbienych recenzji. Jednych mierzia rozwleko i dosowno przekadu, innych zachwyca monumentalny aparat krytyczny. Wilson co niepojte wbrew ostrzeeniom znajomych
prbowa poda w wtpliwo kompetencj Nabokova w kwestii
jzyka rosyjskiego25.
Nabokov przystpi do obrony swojego Oniegina na warunkach
narzuconych przez Wilsona: skoro krytyk przywoa prywatne
sprawy, to tumaczowi te wolno. Ujawni, e przez cae lata usiowa poprawia bdy, ktre Wilson popenia w latach swojego
dugiego i beznadziejnego zauroczenia jzykiem rosyjskim. I doda, e jeszcze w roku 1957 by na skraju histerii, gdy Wilson wykaza si cakowit niemonoci czytania Eugeniusza Oniegina na
gos; rozprawia si z kilkoma koszmarnymi omykami popenionymi przez krytyka26. Gros argumentw podnoszonych przez obie
strony dotyczyo nudnych detali, ktre czytelnicy ledzcy dyskusj i tak najpewniej ignorowali, skupieni na pojedynku dwch legend literatury.
Wilson odpar atak. Przyzna, e moe rzeczywicie popeni
par bdw, a z perspektywy czasu widzi, e orygina w jego wykonaniu brzmia znacznie gorzej, ni zamierzaem27. Nabokov
305

odpowiedzia obszernie, e Wilson nie zrozumia sensu poematu

przyczyna pojedynku wynika w istocie z faktu (co podkrela
Puszkin), e s rzeczy, midzy innymi amour propre, silniejsze od
przyjani28.
Vladimir by przekonany, e Wilson (ktry przecie otrzyma Nabokovowskiego Eugeniusza Oniegina w roku 1963, przed oficjalnym
wydaniem) zacz planowa swj atak nawet jeszcze przed wizyt
w Montreux. Wilson jednak zabra si do lektury znacznie pniej,
czego Nabokov nie wiedzia i podejrzewa, e przyjaciel podczas
spotkania w Szwajcarii prowadzi z nim podwjn gr, ju wtedy
szykujc si do publicznego zgadzenia ich przyjani29.
Tak oto literacki pojedynek doprowadzi do pojedynku w rzeczywistoci, w ktrym co prawda nikt nie zgin, ale ofiar pada
najwiksza przyja, jak Nabokov nawiza w swoim dorosym
yciu. Wilson, pocztkowo przekonany, e w swoich pogldach
Vladimir nie jest ani biaym Rosjaninem, ani komunist, jakby
dozna nagej lepoty, zacz wtacza przyjaciela w pewien stereotyp30. Gdyby Nabokov pisa mniej enigmatycznie albo gdyby
w publicznych wypowiedziach mniej stanowczo twierdzi, e jego
twrczo nie ma zwizku z prawdziwym wiatem, albo gdyby
Wilson przeczyta Blady ogie cho w poowie tak wnikliwie jak
Eugeniusza Oniegina, to moe byby skonny na nowo przemyle
wszystko, co lego u podstaw rosncej przepaci pomidzy nim
a Nabokovem.
Vladimir wykorzysta tematy wielu ich dyskusji i je utrwali. Blady ogie jest nie tylko pomnikiem wzniesionym ofiarom terroru, ale
take kronik dwudziestoletniej wymiany pogldw z przyjacielem
oraz elegi dla przyjani, ktra miaa wkrtce wygasn.

Wojna onieginowska to przycichaa, to znw wybuchaa przez

ponad dwa lata, w cigu ktrych Nabokovowi zdarzyo si na przykad stwierdzi, e Puszkin w latach trzydziestych dziewitnastego
wieku mwi po angielsku mniej wicej tak jak pan Wilson dzi po
306

rosyjsku31. Wilson z kolei, jakby starajc si napisa na nowo histori rozkadu ich przyjani, przygotowa tekst (podpisany pseudonimem), w ktrym dowodzi, e cay spr zosta zaaranowany:
pocztkowe pomyki w interpretacjach Puszkina byy celowe,
a kliwe odpowiedzi Nabokova napisa sam Wilson. Na korzy
krytyka wiadczy fakt, e jak si zdaje nigdy nie wysa tekstu
do publikacji32.
Nabokov natomiast sporzdzi straszliwie dug replik, zamieszczon przez Encountera w lutym 1966 roku, w ktrej punkt po
punkcie rozprawia si z tekstem Wilsona. Nie umia si powstrzyma przed wyprzedzajcym atakiem na wszystkich tumaczy, ktrzy mieliby zakusy na Oniegina. Kolejna replika Nabokova ukazaa
si w maju, w odpowiedzi na zarzut Roberta Lowella, e przekad
Puszkina to parodia. Vladimir zareagowa wezwaniem, by Lowell
przesta okalecza bezbronnych nieyjcych poetw33.
Dla zachodnich intelektualistw zainteresowanych tym, co si
dzieje na wiecie, Encounter stanowi w latach szedziesitych
forum gorcych dyskusji. Magazyn, zaoony przez poet Stephena
Spendera i dziennikarza Irvinga Kristola, regularnie zamieszcza
utwory cenionych pisarzy, od E.M. Forstera do Sylvii Plath i Jorge
Luisa Borgesa. Edmund Wilson na amach pisma rozwin swoj
recenzj Doktora ywago; opinie o ksikach publikowaa tam rwnie Mary McCarthy. Encounter wydrukowa nawet Zagrod Matriony Soenicyna, kontynuacj opowiadania o Iwanie Denisowiczu opowie o wieniaczce, ktra przeya obz i powicia
wszystko, co miaa, dla swojej niewdzicznej wioski.
W roku 1963 znalezienie si w towarzystwie najwaniejszych nazwisk wspczesnej literatury mogo nie zrobi na Soenicynie a
tak wielkiego wraenia. W samym ZSRR sprzedano prawie milion
egzemplarzy Jednego dnia Iwana Denisowicza. Mimo to Soenicyn
unika medialnego rozgosu, co mu si udawao nawet lepiej ni
Nabokovowi. Po prostu stara si unika dziennikarzy i udzieli zaledwie kilku wywiadw34.
Jak na kogo, kto tak dugo y odseparowany od wydarze literackich swoich czasw, Soenicyn przejawia zaskakujcy brak
zainteresowania tym, co go omino. W zasadzie nie mia ochoty
307

nadrabia adnych zalegoci w lekturach35. Przecie wszystko, co

osign, osign mimo izolacji. Nabokov przeciwnie, od dziecistwa chon wielusetletni kultur Rosji, Europy i Ameryki i jego
sukces polega na wspiciu si na szczyt wiatowej literatury, ktr
dogbnie pozna. Obaj pisarze cenili Tostoja i Czechowa. Tylko e
Soenicyn mia o wiele skromniejsze fundamenty, tym bardziej
wic zadziwia, e zdoa przej od Tostoja ca jego emocjonaln
si i tchn j w cakiem inn epick opowie.
Po publikacji Iwana Denisowicza zacz otrzymywa stosy listw
od czytelnikw, do ktrych ta sia przemawiaa winiw obozw
i ludzi zniszczonych przez system. Wielu odpisywa, proszc o bardziej szczegowe opowieci i zadajc dodatkowe pytania36.
Docieray do niego rwnie grypsy z agrw, std wiedzia, e
wbrew obietnicom Chruszczowa system wci dziaa. Mao tego
z listw wynikao, e Chruszczow wprowadzi bardziej drakoskie zasady racjonowania ywnoci37.
Soenicyn zacz si spotyka z urzdnikami i ekspertami, eby
omwi pozyskane informacje i poprosi o agodniejsze traktowanie osadzonych: o wiksze przydziay jedzenia, moliwo odwiedzin krewnych, jeden dzie w tygodniu wolny od pracy. Jego proby spotkay si z cich yczliwoci ze strony osb mylcych
podobnie, ale zarazem wywoay oskarenia, e Soenicyn chce,
eby rozpieszcza przestpcw i nie rozumie wychowawczej funkcji systemu penitencjarnego38.
Krytykowali go nawet sprzymierzecy. Podczas omawiania nowego tekstu jeden z redaktorw Nowego miru zauway, e pisarz
nie tylko bez przerwy eksponuje negatywne aspekty pastwa radzieckiego, ale wrcz kwestionuje warto samej rewolucji. Nie proponuje odpowiedzi na pytanie, ktre najpierw zada Czernyszewski
w dziewitnastym wieku, a Lenin powtrzy w dwudziestym: co
robi?39. Soenicyn, tak samo zreszt jak Nabokov, zosta skarcony
za to, e skupia si gwnie na tym, co mroczne, i na hipokryzji,
a w jego opowieciach brak jest elementu odkupienia.
Redaktor naczelny Nowego miru podpisa z autorem umow
na publikacj budzcego kontrowersje tekstu, lecz potem komitet
redakcyjny nadal dyskutowa nad tym, czy go drukowa, czy nie.
308

Poprzednio Jeden dzie Iwana Denisowicza sta si broni w walce

o przyszo Rosji. Chruszczow z pocztku by tak podekscytowany
utworem Soenicyna, e zayczy sobie spotkania z nim u siebie
na daczy. Jednak ju w sierpniu 1964 roku aowa, e popar wydanie tekstu40. Dwa miesice pniej zosta odsunity od wadzy.
Iwan Denisowicz ju si ukaza i nic nie mogo tego zmieni, aczkolwiek po upadku Chruszczowa Soenicyn zacz si ba o przysze publikacje. Poczu, e jest wcigany w skomplikowan rozgrywk potniejszych od siebie jedni go atakowali, inni bronili,
ale wszystko to miao wicej wsplnego z przetasowaniami we wadzach ZSRR ni z literatur. Redakcja Nowego miru zwlekaa
z publikacj w obliczu ponownego ochodzenia po Chruszczowowskiej odwily. Soenicyn zacz wydawa swoje teksty w samizdacie i przekazywa osobom jadcym za granic egzemplarze niepublikowanych utworw, eby przemycili je na Zachd.
Zim Chruszczow cakiem znikn z ycia publicznego, a Soenicyn wycofa si na wie, by powici si nowemu przedsiwziciu: chcia napisa histori agrw na podstawie wiadectw osb,
ktre tam byy. Tytu zaczerpn od Dmitrija Lichaczewa, ktry spdzi ponad dwa lata na Soowkach. Lichaczew opowiedzia Soenicynowi, e czowiek odpowiedzialny za tamtejsze egzekucje lubi
nazywa sam siebie dowdc si Archipelagu Soowieckiego. Pisarz posuy si obrazem archipelagu i poczy go z nazw GUag,
co w jzyku rosyjskim dao dodatkowy efekt w postaci rymu: Archipelag GUag41.
Dziki wasnym dowiadczeniom i relacjom ponad dwustu osb,
ktre opowiedziay mu swoje historie, opisa wiele nieznanych
dotd wydarze. Ustali na przykad, e Maksym Gorki, ktry wychwala budow Kanau Biaomorskiego, wybra si take na Wyspy
Soowieckie, gdzie pewien chopiec, ryzykujc ycie, opowiedzia
pisarzowi o torturach za pomoc komarw i polegajcych na siedzeniu caymi godzinami na tyczkach, o umierajcych winiach,
ktrych, eby szybciej umarli, zrzuca si z wysokich schodw prowadzcych do dawnej kaplicy na Grze Siekierskiej42. Gorki mimo
to wyrazi publicznie aprobat dla obozu, podkrelajc, e na Soowkach nawet karcery wygldaj pierwszorzdnie. Odwany
309

chopiec wynika z ksiki Soenicyna zosta zastrzelony, kiedy

tylko Gorki opuci wyspy.
O czym jeszcze pisa Soenicyn? O koszmarze aresztowa,
o pierwszych agrach, o Leninowskim terrorze, o odlegych, bezludnych miejscach zsyki i o pierwszych transportach do takich
miejsc, gdzie zesacy nie mieli jedzenia ani dachu nad gow. Cho
dzieliy go od Nabokova tysice kilometrw, pisa o tym samym co
on. Soenicyn zaszy si w wiosce Soocza, o trzy godziny jazdy
pocigiem od Moskwy, i opisywa, jak wzorem Soowek powstaj
kolejne obozy, gdzie stosowano te same metody i panowa ten sam
obd:

Obozy dziaay przez wiele lat take w Nowej Ziemi i byy to obozy straszliwe ludzie trafiali tam bez prawa do korespondencji.
Ani jeden wizie nie wrci. Do dzi nie wiemy, co ci udrczeni
ludzie tam wydobywali czy budowali, jak yli i jak umarli43.

Mimo braku informacji z niektrych najbardziej oddalonych

miejsc Soenicyn ktrego nazywano pesymist, a ktry sam siebie
zdecydowanie uwaa za optymist napisa, e wbrew wszystkiemu ma nadziej kiedy usysze histori o tych, ktrych zesano do
Nowej Ziemi44.

Niemal po roku niepewnoci, czy proces destalinizacji bdzie

kontynuowany, stao si jasne, e nie ma co liczy na dobre wieci.
Spodziewana liberalizacja nie nastpia. Redaktorzy Nowego
miru zostali wezwani na przesuchanie45.
We wrzeniu Soenicyn bardzo prosi o zwrot czterech egzemplarzy swojej niewydanej powieci spoczywajcych w szafie pancernej w siedzibie redakcji. Po dugich zabiegach dopi swego
i wszystkie egzemplarze natychmiast przekaza przyjacioom, kt310

rzy w bezpiecznym miejscu przechowywali jego utwory. Na niewiele si to zdao: tydzie pniej KGB ich przesuchao i cae archiwum Soenicyna zostao skonfiskowane.
Podczas gdy pisarz zastanawia si, czy KGB go aresztuje, Zachodem wstrzsna cakiem innego rodzaju afera literacka. W kwietniu 1966 roku New York Times oskary redaktorw antykomunistycznego, lecz zarazem do otwartego pisma Encounter oraz
sponsorujcy je Kongres Wolnoci Kultury o to, e s finansowane
przez CIA46.
Sugestia, e najbardziej liberalni zachodni myliciele mogli
wiadomie bd nie sta si pionkami w zimnej wojnie, wywoaa burz w europejskiej i amerykaskiej prasie. Wkrtce potem
redaktor naczelny otrzyma list z poparciem od Georgea Kennana,
Johna Kennetha Galbraitha, Roberta Oppenheimera i Arthura
Schlesingera. Nazajutrz wydano owiadczenie, e redakcja czasopisma Encounter zawsze miaa zapewnion niezaleno. Tydzie pniej Nikoaj Nabokow, sekretarz generalny Kongresu Wolnoci Kultury, wysa list do New York Timesa: pisa, e sugestie,
jakoby Kongres Wolnoci Kultury by narzdziem CIA, s gboko
niesprawiedliwe wobec intelektualistw na caym wiecie, ktrzy
w Kongresie i zwizanych z nim instytucjach znaleli szans na
swobodne mwienie o najistotniejszych problemach i nadziejach
naszych czasw47.
Oskareniom o finansowanie przez CIA nikt wprost nie zaprzeczy, wic sytuacja wci nie bya jasna. W maju byy agent CIA Tom
Braden ogosi list otwarty, w ktrym stwierdza, e wszystkie te organizacje otrzymyway pienidze od amerykaskiego wywiadu za
porednictwem fikcyjnych fundacji. Co wicej, CIA umiecia swoich
agentw na stanowiskach kierowniczych w redakcji Encounter
i Kongresie Wolnoci Kultury. Dlaczego? Poniewa ignorowanie ekspansji kulturalnej komunistw i oddanie Sowietom monopolu na
lewicowo byyby gupot. Ci, ktrzy uwaaj, e wszystkie pienidze powinny by asygnowane przez Kongres Stanw Zjednoczonych, s naiwni. Kongresmeni tumaczy Braden nie chc nawet
sysze sowa socjalizm, a wsparcie dla antykomunistycznej lewicy
jest bodaj najwaniejsz potrzeb na europejskiej scenie politycznej.
311

Zdaniem Bradena CIA miao wasny ywotny interes w tym, by

przeznacza fundusze na propagowanie wszelkich intelektualnych
i kulturalnych alternatyw dla komunizmu a Encounter by tak
alternatyw48.
Redaktorzy pisma, zawstydzeni caym zamieszaniem, a zwaszcza kolejnymi dowodami, e oskarenia byy prawdziwe, zrzekli si
stanowisk. Kongres Wolnoci Kultury, ktry przesta by finansowany przez CIA, jeszcze zanim afera wysza na jaw, zosta faktycznie
rozwizany, a pniej zaoony ponownie. W maju 1967 roku Nikoaj Nabokow ogosi oficjalne stanowisko organizacji w sprawie jej
dyrektora wykonawczego, Michaela Josselsona, ktry, jak si okazao, od ponad dziesiciu lat kolaborowa z amerykaskim wywiadem49. Nikoaj Nabokow zna si z Josselsonem (emigrantem, ktry
opuci Rosj po rewolucji w 1917 roku) od lat dwudziestych. Przez
ostatnie dwadziecia lat wsppracowali przy rnych okazjach,
lecz Nikoaj zapewni, e zdziwi si nie mniej ni inni, dowiedziawszy si o rdach finansowania Kongresu Wolnoci Kultury.
Jednym z ech skandalu bya wypowied byego pracownika wywiadu na amach National Review. Jego zdaniem pierwszym
i najwikszym bdem byo przekonanie, e wsparcie niekomunistycznej lewicy przyniesie jakiekolwiek korzyci przecie bycie
antykomunist niekoniecznie oznacza popieranie amerykaskich
interesw. Z takim pogldem chtnie zgodziby si prezydent Johnson, ktry mia ju dosy intelektualistw i obojtne, czy chodzio
o liberaln inteligencj czy o komunistw, twierdzi, e wszyscy s
tacy sami50.
Vladimir Nabokov, cho od wielu lat dawa Edmundowi Wilsonowi eserowcw za przykad niebolszewikw dcych do obalenia
cara, sam z biegiem czasu nabra skonnoci do generalizowania.
W latach pidziesitych wsppracowa z harvardzkim jzykoznawc Romanem Jakobsonem, a potem nagle wycofa si ze wsplnego projektu51. Jaki czas wczeniej Jakobson pojecha do ZSRR na
konferencj i gdy Nabokov si o tym dowiedzia, owiadczy, e nie
bdzie tolerowa takich wycieczek do pastw totalitarnych. Podobno zacz te nazywa Jakobsona bolszewickim agentem, cho
jzykoznawca, Rosjanin z pochodzenia, przed rewolucj nalea do
312

partii kadetw. Prawdziwy powd oskarenia, ktre rzuci Nabokov, mg by podobnej natury co furia Lyndona Johnsona i zapewne nie mia nic wsplnego z oburzeniem moralnym: Jakobson storpedowa kandydatur Nabokova, ktry ubiega si o posad na
Harvardzie52.
Vladimir co prawda twardo trzyma si decyzji, e nigdy nie pojedzie do ZSRR, lecz nie mia nic przeciwko temu, by trafiy tam jego
ksiki. Gdy z pisarzem skontaktowao si Radio Swoboda, entuzjastycznie popar pomys dystrybucji swoich powieci w Zwizku
Radzieckim, w faszywych okadkach dla lepszej konspiracji. Nie
jest jasne, czy Nabokov wiedzia, e rozgonia (w ktrej wczeniej
przez jaki czas pracowa jego brat Kiri) powstaa w ramach zaplanowanej przez Georgea Kennana wojny kulturalnej z komunistami
i bya finansowana przez CIA53. Tak czy owak, Vladimir by wielce
rad z misji powierzonej jego ksikom, aowa tylko, e pierwsz
emisariuszk nie zostaa Lolita.
Chtnie przysta na wykorzystanie swoich utworw jako broni
w zimnej wojnie, lecz do osobistego zaangaowania nie da si skoni nawet na prob radzieckich dysydentw. Gdy w ZSRR trway
niepokoje polityczne, grupa studentw z Leningradu wysaa Nabokovowi wiadomo za porednictwem pewnego uczonego, ktry
goci na radzieckiej uczelni. Pisarz oszczdzi im zudze: bez
wzgldu na okolicznoci nie nawie kontaktu z adnymi osobami w Zwizku Radzieckim z obawy o ich bezpieczestwo54. A poza
tym jak wyjania w licie przekazanym przez tego samego posaca wprawdzie studenci, ktrzy prbuj nawiza z nim kontakt,
mog rzeczywicie kierowa si autentycznymi antysowieckimi intencjami, to jednak nie jest pewne, jaki maj cel i czy faktycznie
chodzi im o wolno w takim sensie, jak si j rozumie na Zachodzie. Pojcie wolnoci Nabokov traktowa jak papierek lakmusowy
do badania postawy pokolenia urodzonego wiele lat po rewolucji.
Wiera bo to ona bya autork listu, jako e prowadzia praktycznie ca korespondencj ma dodaa, e kada ksika autorstwa
V.N. jest ciosem zadanym tyranii55. Nabokov zna cae mnstwo ludzi o podobnych jak on antykomunistycznych przekonaniach, ktrzy
chtnie zamiast niego weszliby w kontakt z modymi dysydentami,
313

gdyby Nabokov nie chcia si angaowa w zimn wojn albo podejrzewa, e ma do czynienia z prowokacj KGB. On jednak najwyraniej pragn, by zamiast niego dziaay jego ksiki w ten
sposb nikt z powodu jego dziaa nie zostanie aresztowany ani
zabity. Pamita te, e wielkie zdolnoci polityczne i potencja intelektualny jego ojca nie wystarczyy, by ocali kraj. Przyjmujc biern
postaw, Vladimir mia pewno, e nikomu nie wyrzdzi krzywdy
i nie zostanie wykpiony przez histori.
Nazwisko Nabokova w przeciwiestwie do Soenicyna nie znajdowao si na ustach wszystkich obywateli ZSRR. Mimo to tak jak
si obawia studenci, ktrzy chcieli nawiza z nim kontakt, zostali rozpracowani (z innego powodu) przez KGB. W kolejnych latach
czonkw grupy aresztowano, wsadzano do wizie i wcielano do
wojska. Niektrych zesano na Ural i na Koym. Jednego z nich skazano za posiadanie ksiek Vladimira Nabokova56.

Po napisaniu Bladego ognia Nabokov wrci do autobiografii. Conclusive Evidence przetumaczy na rosyjski ju kilka lat wczeniej i teraz, biorc za punkt wyjcia przekad, postanowi na nowo opisa
pierwsze czterdzieci lat swojego ycia. W ten sposb powstaa
ksika Pamici, przemw, do ktrej autor wczy fotografie i dodatkowe informacje genealogiczne, poprawi bdy zauwaone przez
siebie i innych. Jakby wci owadnity obsesj odsyaczy widoczn
w Bladym ogniu, doda przedmow i skorowidz (nie zabrako w nim
nawet hasa Klejnoty* powizanego z innymi hasami). Wspomina
nawet o Nowej Ziemi (a tam go ponioso! pisze o swoim pradziadku), ktra pojawia si w indeksie w dwch wariantach: jako
Nova Zembla i Nowaja Ziemla57.
Vladimir dopisa dwa akapity, by uczci pami najmodszego
brata, zmarego nagle na zawa serca w 1964 roku. Wspomina Kiria
w ciepych sowach, pisze o jego mioci do rosyjskiej poezji i przy* W polskim przekadzie: Kosztownoci (przyp. tum.).

314

znaje, e przez wikszo czasu yli w oddaleniu od siebie, a zbliyli si dopiero pod koniec ycia Kiria58.
Najistotniejsze zmiany jednak dotycz drugiego brata, Siergieja.
Trzydzieci jeden wzmianek o nim, ktre pojawiaj si w Conclusive
Evidence, Nabokov pozostawi w zasadzie bez modyfikacji. Duo
bardziej wymowne s te fragmenty, gdzie szesnacie lat wczeniej
Siergieja nie byo, a teraz si pojawi. Na przykad po wsplnej
ucieczce braci pocigiem z Petersburga w 1917 roku widzimy Siergieja na Krymie, gdzie spdza z rodzin ostatnie miesice przed
wyjazdem z Rosji. Co wicej, pojawili si tam rwnie znany malarz i tancerz baletowy, jak gdyby Vladimir chcia, eby i Siergiej
mia w Jacie towarzystwo59.
W ksice znalazy si dwie nowe strony tekstu powicone Siergiejowi. We fragmencie zaczynajcym si od sw: Z rnych powodw niezmiernie trudno mi mwi o drugim bracie60 Vladimir
podaje rne przykady na to, e Siergiej pozostawa w jego cieniu.
Rodzice mniej houbili drugiego syna; gdy wiczy na fortepianie,
Vladimir podkrada si od tyu i dga go w ebra. Dalej mowa jest
o tym, jak starszy brat odkry homoseksualizm cho samo sowo
nie pada Siergieja, czytajc jego dziennik. Zanis owe zapiski nauczycielowi, ktry z kolei pokaza je rodzicom chopcw.
Co jeszcze ma nam do powiedzenia Nabokov, czego nie ujawni
w Conclusive Evidence? e Siergiej by leworczny, gra w tenisa
i przez cae ycie si jka. W Cambridge studiowali w dwch rnych collegeach, lecz mieli troch wsplnych znajomych i ukoczyli studia z takim samym tytuem. Obaj dorabiali, uczc angielskiego i rosyjskiego, Siergiej w Paryu, Vladimir w Berlinie. Dwa
i p roku przed ucieczk Vladimira z Europy spotkali si we Francji i yli w penej zgodzie. Nabokov wyruszy do Ameryki bez
poegnania. W czasie wojny Siergiej by tumaczem w Berlinie. Jako
czowiek szczery i odwany skrytykowa ustrj nazistowski
w obecnoci kolegw z pracy, za co zosta aresztowany i wysany do
obozu koncentracyjnego, gdzie zmar w styczniu 1945 roku.

315

W wiatach kreowanych przez Vladimira Nabokova ycie bohaterw ma czsto groteskowy fina. Matka Lolity ginie rozjechana
przez samochd, Mariette z Nieprawego goda umiera w wyniku zbiorowego gwatu dokonanego przez onierzy, Hazel Shade i Kinbote
z Bladego ognia popeniaj samobjstwo, Lolita umiera podczas porodu. Moe nie ma si czemu dziwi, zwaywszy na to, ile goryczy
zwizanej ze mierci bliskich dowiadczy pisarz.
Nabokov zna sposb, by zmarych uniemiertelni: umieci ich
w swoich utworach. W Darze ojciec, ktrego pisarz Fiodor kocha
nad ycie, zagin podczas wyprawy do Azji rodkowej. Gwny
bohater i jego matka staraj si jako y dalej, lecz wci, nawet po
dziesiciu latach, wsplnie wspominaj zaginionego, eby zachowa go w pamici. Nocami Fiodor ni, e wszystko, co utracone,
powrcio i znw moe poczu obezwadniajc rado, gdy ojciec
go przytula61. Vladimir tak samo ni o swoim zmarym ojcu.
Subtelny i otwarty John Shade w Bladym ogniu uczyni wyznanie
wiary, a po paru chwilach zosta zastrzelony przez szaleca, ktry pomyli go z kim innym. Identycznie jak W.D. Nabokow rwnie ofiara omykowego zabjstwa ginie od kuli, ktra przebia serce. Biograf Brian Boyd oprcz tych oczywistych paraleli odnotowa, e John
Shade umiera w rocznic urodzin ojca Nabokova, a tym samym
w centralnym punkcie ksiki zostaje umieszczony najbardziej groteskowo tragiczny moment w yciu Vladimira Nabokova62.
Pamici, przemw odkrywa przed nami jeszcze jedn komor
dziwnego, drcego serca powieci Blady ogie. Tak jak urojona
przez Kinbotea Zembla jest wariacj na temat prawdziwej Nowej
Ziemi, tak samo Charles Kinbote stanowi znieksztacony portret
Siergieja Nabokowa, leworcznego, homoseksualnego, grajcego
w tenisa rosyjskiego uchodcy, ktry wypowiada si przeciwko tyranii i umiera w wieku czterdziestu czterech lat63.

W roku 1945 Vladimir poprosi swojego kuzyna Nikoaja, eby

sprbowa uzyska jakie informacje o ostatnich miesicach ycia
316

Siergieja. Dekad pniej powieciowy bohater Timofiej Pnin jedzie

do Waszyngtonu, by dowiedzie si czego o mierci Miry Bieoczkin. Pninowi tak samo jak Nabokovowi udao si ustali pewne
fakty, lecz sporo spraw pozostao niewyjanionych.
Wiadomo niewiele. Siergiej Wadimirowicz Nabokow (w dokumentacji obozowej figuruje jako Sergej Nabokoff) by ju wczeniej
aresztowany za homoseksualizm. Dopiero jednak drugie aresztowanie, pod zarzutem goszenia wywrotowych hase, okazao si
dla tragiczne w skutkach, gdy doprowadzio do uwizienia w obozie koncentracyjnym w Neuengamme wiosn 1944 roku64.
Zanim Siergiej tam trafi, poprowadzono lini kolejow, dziki
ktrej winiw mona byo dowozi do samego obozu. Celem tej
inwestycji byo zwikszenie wydajnoci, a nie podniesienie komfortu skazanych, aczkolwiek w ten sposb nie musieli i piechot
omiu kilometrw ze stacji Bergedorf na przedmieciach Hamburga.
Po wyadowaniu nowo przybyych z pocigu zawsze odbywaa
si taka sama ceremonia powitalna. Szczekay psy, esesmani batami
poganiali maruderw, a gdy ludzie skakali z wagonw wprost na
wir lub na ziemi (nie byo peronu), oficerowie wyszczekiwali rozkazy po niemiecku, nie przejmujc si, czy winiowie ich rozumiej65. Ustawieni w pitki winiowie maszerowali z poudniowego koca obozu na plac apelowy, mogc po drodze obejrze
ogrodzenie z drutu kolczastego, zniszczony krajobraz, kryte strzech dachy odlegych domostw, niczym na ilustracji z braci Grimm,
i bezkresne pola.
Potem zbierali si porodku obozu na swoim pierwszym apelu
i ewidencjonowano tych, ktrzy zmarli lub zostali zabici po drodze. Nowo przybyych staczano w piwnicach jednego z duych
budynkw i wkrtce potem zabierano im wszystkie rzeczy osobiste, ktre mieli z sob. Rozebrani, ogoleni i odwszeni, otrzymywali
odzienie stanowice mieszanin tego, co zarekwirowano winiom
najrniejszych narodowoci: tu wgierska bluza od munduru, tam
radziecka czapka przyozdobiona czerwon gwiazd a na koniec
kady dostawa onuce zwane artobliwie rosyjskimi poczochami; obrazu dopeniay apcie na drewnianych zelwkach. Tym,
ktrzy wychodzili do pracy poza obz, wydawano pasiaki.
317

W odrnieniu od Auschwitz czy Treblinki, ktrych gwnym celem byo moliwie najefektywniejsze zabijanie ludzi, Neuengamme
nie by obozem mierci. Kiedy jednak w 1942 hitlerowcy ogosili
plan eksterminacji, rwnie tam stracono grup winiw, wrd
nich take pochodzenia ydowskiego. Kolejne transporty ydw
dotary do Neuengamme dopiero w 1944 roku.
W innych niemieckich obozach przeprowadzano eksperymenty
pseudomedyczne na homoseksualistach, natomiast w Neuengamme
makabryczne pomysy lekarzy dotyczyy gwnie dowiadczalnego
leczenia tyfusu, ktrym zakaano winiw za pomoc wszy. Pod
koniec wojny zaraono grulic dwadziecioro ydowskich dzieci
wszystkie zostay zabite krtko przed wyzwoleniem obozu66.
Ludzie ginli tam na wiele innych sposobw. Na przykad stranicy urzdzali zabaw polegajc na strzelaniu do winiw, ktrych wczeniej zmusili do uciekania. Niektre osoby popeniay
samobjstwo, rzucajc si na druty pod napiciem. Wanym punktem topografii obozu bya szubienica. A w tle tego wszystkiego czaio si krematorium.
Numery obozowe wybijano na cynkowych plakietkach, ktre
noszono na sznurku na szyi67. Siergiej mia numer 28631.
Od tego, do jakiej pracy si trafio, czsto zaleao ycie. Najbardziej katorniczym zajciem w pierwszych latach byo wydobywanie gliny na cegy. Pniej wikszo winiw pracowaa w fabryce zbrojeniowej, a take poza obozem, w charakterze niewolniczej
siy roboczej: w fabrykach, przy kopaniu roww przeciwczogowych i przy odgruzowywaniu po alianckich nalotach68.
Status bezpastwowca, ktry we Francji przysparza Vladimirowi
kopotw, pomg Siergiejowi w obozie. Poniewa w ewidencji nie
bya wpisana jego narodowo (w zwizku z tym nie nosi te odpowiedniego oznaczenia na ubraniu), unikn najciszych prac
i najsurowszego traktowania, ktre zarezerwowano dla Rosjan. Ponad czterysta osb tej narodowoci zagazowano cyklonem B, zanim
jeszcze Siergiej przyjecha do obozu69. Fakt, e aresztowano go z powodw politycznych, a nie za homoseksualizm, oszczdzi mu dodatkowego upokorzenia w postaci rowego trjkta przyszytego
do ubrania.
318

Dzie w Neuengamme zaczyna si o pitej. Winiowie mieli

dwadziecia minut na mycie i golenie. Z powodu toku czsto brako wody, a tym, ktrzy si nie ogolili, grozia kara. Zaradny Siergiej,
ktry kiedy zdoa si cay umy w szklance wody, prawdopodobnie nie mia nawet moliwoci umycia zbw70.
Po niadaniu zoonym ze sabej kawy, lichego chleba i marmolady winiowie ustawiali si na placu apelowym, gdzie przydzielano ich do rnych zada. Dzie roboczy trwa czternacie godzin
z przerw na posiek. Kady musia nosi ze sob wasn menak
i yk. Niektrzy dostawali ograniczone racje poywienia, a niektrych w ogle go pozbawiono.
Dzie koczy si apelem, ktry z powodu maruderw, chorych
i umierajcych czsto przeciga si nawet do trzech godzin. Na
pocztku funkcjonowania obozu, jeszcze zanim Siergiej tam trafi,
wieczorny apel prowadzili esesmani, ktrym policzenie dziesiciu
tysicy osadzonych sprawiao kopot, wic winiowie musieli caymi godzinami sta na baczno. W roku 1944 dowdztwo obozu
obj byy przedsibiorca, ktry mia w zarzdzaniu ludmi wiksze
dowiadczenie i postanowi zminimalizowa mk winiw, skracajc wieczorne procedury tak bardzo, jak tylko si dao71.
W tym dziwnym rachunku drobnych udogodnie znalazo si
rwnie zezwolenie na otrzymywanie paczek. Po wojnie osoby, ktre przetrway obz, kontaktoway si z kuzynami Nabokoww mieszkajcymi w Paryu, by powiedzie, e Siergiej, ilekro dostawa paczk, zawsze dzieli si ubraniami i jedzeniem ze wspwiniami72.
Niewiele wicej wiadomo. Wieczorem, jeli przed pjciem spa
winiom zostawao troch czasu, prali swoje rzeczy i czycili przedmioty osobiste. Nie wolno im byo wychodzi z barakw, ale mogli
swobodnie rozmawia. I podobnie jak internowani podczas pierwszej wojny wiatowej, zekowie na Soowkach i wszyscy inni osadzeni w obozach w cigu ich trwajcej ju p wieku historii zbierali
si, by rozmawia o wiecie, ktry istnieje za drutami, o tym, co
mino, a mimo to nie mogo by im odebrane. Rozmawiali o ulubionych potrawach, wymieniali si przepisami; suchali historii
o domach rodzinnych, o bliskich; dzielili si marzeniami i wspomnieniami73.
319

Z ponad stu tysicy winiw, ktrzy trafili do Neuengamme,

przeya poowa. rednia oczekiwana dugo ycia w momencie przybycia wynosia niecae trzy miesice74. Siergiej Nabokow
zapewne trafi do obozu w lepszej kondycji fizycznej ni wikszo
wspwiniw. Dziki swoim licznym umiejtnociom by moe
zosta oddelegowany do jakich prac w administracji, a nie do cikiej harwki. Przey wyjtkowo dugo, bo dziesi miesicy. Trudno jednak rozstrzygn, czy byo to przeklestwem, czy ask, bo
i tak okazao si, e to zbyt krtko.
Siergiej zmar 10 stycznia 1945 roku75, trzy miesice przed wyzwoleniem Buchenwaldu i Dachau przez Amerykanw. Armia
amerykaska posuwaa si naprzd tak szybko, e dowdcy tych
obozw nie zdyli zniszczy obciajcej ich dokumentacji76. Neuengamme wyzwolono na kocu: pierwsi brytyjscy zwiadowcy dotarli tam dopiero 2 maja, dziki czemu zaoga miaa wystarczajco
duo czasu na niszczenie dowodw. Wikszo biurokratycznych
nici czcych wiaty po obu stronach ogrodzenia spona w krematorium77.
Winiowie, ktrzy przeyli i mieli zamiar po wyzwoleniu opowiedzie o tym, co ich spotkao, wiedzieli, e bd im potrzebne
dowody. Dlatego w miar moliwoci ukrywali dokumenty przeznaczone do spalenia. Zachoway si dzienniki laboratoryjne z wynikami bada pynw ustrojowych winiw jedyne pene rdo,
z ktrego wiemy o tysicach osb, ktre zginy w Neuengamme
a take ksika zmarych, w ktrej zapisano informacj o mierci
Siergieja Nabokowa.

W twrczoci Nabokova posta szaleca, mordercy, yciowego

rozbitka, czowieka uwaanego przez otoczenie za odmieca jest
tym bohaterem, ktry widzi najwicej (Bogosawmy odmiecw! powiedzia raz Nabokov swoim studentom). Prbujc uciec
historii, staczaj si oni w szalestwo, a i tak nie potrafi pozby si
przeszoci.
320

Narrator Bladego ognia jest melodramatyczny, egotyczny, czsto

uchodzi za czarny charakter ksiki. Kinbote nie jest lustrzanym
odbiciem Siergieja. Jego obecno upomina tych, ktrzy chc ocenia, nie zgbiwszy caej opowieci, a take baga o tolerancj, jakiej
Nabokov mimo stara nie zdoa okaza bratu. W Pamici, przemw
fragment powicony Siergiejowi koczy si nastpujco: Nalea
do tych istot, ktre na prno domagaj si czego spnionego
wspczucia, zrozumienia, czegokolwiek czego samo pragnienie
nigdy im nie zastpi ani nie przyniesie78.
Dziki detalom na temat Siergieja wprowadzonym do nowej autobiografii wydanej kilka lat po Bladym ogniu Nabokov umoliwi
odnalezienie dodatkowych sensw w najbardziej nowatorskiej ze
swoich powieci. Podczas wykadw przekonywa studentw, e
wspaniae powieci s wspaniaymi baniami. Kat w Zaproszeniu
na egzekucj oznajmia, e tylko w bajeczkach dla dzieci ucieka si
z wizienia79. Nabokov za stworzy ba, w ktrej bohater bdcy
skomplikowan, fabularyzowan wariacj jego brata, zdoa uciec
z kontynentu usianego obozami. Wskrzeszony brat trafi do Ameryki i przynis jej nie litani wasnych cierpie, tylko szalone rojenia
i poezj, ktre daway mu pocieszenie w najstraszniejszych chwilach, jak gdyby mona byo (cztery miesice za pno, dwadziecia
lat za pno) jeszcze raz zajrze do jego dziennika i odkry jego
najskrytsze myli. Blady ogie jest wic po czci elegi dla ofiar
GUagu, a po czci pomnikiem na cze zmarych bliskich Vladimira Nabokova.

Rozdzia XIV

Czekajc na Soenicyna

Po przygotowaniu autobiografii raz jeszcze Nabokov coraz bar-

dziej oddala si od rzeczywistoci i zagbia w stworzonych przez

siebie wiatach. Wzgldne odosobnienie w przenonym Paacu
Zimowym w Montreux pozwalao y z dala od przyziemnych
spraw i kontaktw z ludmi to one wczeniej daway pisarzowi
fascynujc teraniejszo, w ktrej mg ukrywa przeszo1.
W rezultacie przeszo i teraniejszo walczyy o miejsce w jego
pisarstwie, co z reguy prowadzio do braku spjnoci.
Bynajmniej nie przesta przypomina czytelnikom o zapomnianej historii i o wspczesnej hipokryzji, lecz robi to z coraz mniejsz
energi. W ostatnich latach ycia pisa albo powieci, w ktrych
wdrowa po przeszoci pozbawionej dyscypliny charakteryzujcej jego wczeniejsz twrczo, albo ksiki powicone kwestii
mierci i tego, co po niej.
Nabokov tak jak jego matka wierzy w znaki i omeny, a szczegln wag przykada do snw. Od zawsze miewa koszmary w jednym, ktry wraca przez wiele lat, pojawiay si dwie gilotyny stojce w sypialni: jedna dla niego, druga dla Wiery. Po wydaniu
Pamici, przemw noce Nabokova wypeniy si rwnie wspomnieniami, ktre pomagay przekracza przepaci nie do pokonania na
jawie. ni o Siergieju; wyobraa sobie, e niespodzianie przychodzi Edmund Wilson i wszystko jest jak dawniej; raz ukaza si Vladimirowi ojciec: siedzia na brzegu morza, blady i pospny2.
Pomidzy snami powstawaa Ada albo ar. Kronika rodzinna, powie zrodzona z wieloletnich rozmyla Nabokova na temat czasu
i przestrzeni. Rozpoczynajc parafraz pierwszego zdania Anny
322

Kareniny, Wszystkie nieszczliwe rodziny s do siebie podobne,

kada szczliwa rodzina jest szczliwa na swj sposb, Nabokov
stworzy odwrcony portret ycia rodzinnego.
Wierny swej skonnoci do opisywania szokujcych sytuacji seksualnych, Nabokov poszed dalej ni w Lolicie, gdzie ukaza ocierajcy si o incest zwizek ojczyma z pasierbic. Tym razem tematem
ksiki jest prawdziwe kazirodztwo. Van i Ada, blisko ze sob spokrewnieni, nawizuj romans, ktry trwa z przerwami a do mierci, a ich biografie s naszpikowane fragmentami zagubionej i wymylonej na nowo literatury i historii.
Akcja tej najobszerniejszej powieci Nabokova kluczy przez labirynt artw i gier sownych, pobocznych wtkw i nawiza literackich od Czechowa po Ksig Rodzaju. Ada, ze swoj luno poprowadzon narracj o bolesnym rozstaniu i ponownym radosnym
zjednoczeniu, jest chyba najbardziej skomplikowanym utworem
pisarza. Tak jak we wszystkich innych jego dojrzaych powieciach
w tle wyczuwa si zowieszcz histori, a czytelnik ma wraenie, e
Van i Ada ukryli co w swych penych tajemnic wspomnieniach.
W niejasnych i niepowizanych ze sob wzmiankach przewijaj si
opite krwi komary w jakim sekretnym miejscu, Terror przez wielkie T czy groteskowy gwat Vana na maym chopcu, a wreszcie
odsiadywanie pierwszego wyroku w szkole z internatem, co bardziej zakca dziwaczn sceneri3.
Akcja Ady dzieje si w alternatywnej rzeczywistoci. wiat, w ktrym yj bohaterowie, Demonia, przypomina Ziemi troch z dziewitnastego, troch z dwudziestego wieku. Nad Wschodem rzdzi
imperium Tatarii, natomiast Rosjanie, wrd nich przodkowie Ady
i Vana, wiele lat wczeniej zostali przesiedleni do Ameryki Pnocnej. Kr wrd nich legendy o innym wiecie, zwanym Terr, lecz
wiara w niego uchodzi za chorob umysow. Van, jako psychiatra
i psycholog, bada pacjentw majcych takie urojenia. Wyda pod
pseudonimem ksik Listy z Terry, w ktrej zebra opowieci swoich pacjentw, lecz przeczytaa j zaledwie garstka osb.
By moe ten dziwny wiat zwany Demoni w ktrym Van czasami porusza si do gry nogami, chodzc na rkach nie jest niczym wicej ni wytworem wyobrani dwjki gwnych bohaterw.
323

Gdy na pocztku ksiki zagbiaj si w szczegy dotyczce rodziny, Ada wspomina w nawiasie, e chyba nie powinni a z takim
entuzjazmem opisywa miejsca, ktre by moe istnieje tylko w marzeniach. Nieco dalej Van si zastanawia, czy po prostu nie ni snu
w innym nie. Jeszcze w innym miejscu Ada pyta go z przejciem:
Wierzysz, wierzysz w istnienie Terry? i dodaje, e wie, e on chce
dowie istnienia innego wiata4.
Wiele lat pniej synny reyser, korzystajc ze starych filmw
dokumentalnych, ekranizuje ksik Vana Listy z Terry i powstaje
niezmiernie popularny film. Pod sam koniec ksiki oboje narratorzy wspominaj to szalestwo na punkcie historii z Terry, ktra przyniosa Vanowi krtkotrwa saw, i opisuj stosy listw, ktre
Van otrzyma od tysicy wielbicieli przekonanych, e wadze ukrywaj przed ludmi prawd. Pomysy tych osb wierzcych w istnienie Terry przenikaj do opisu wydarze tworzonego przez Vana,
a w kocu zaczyna si wydawa, e to mwi on sam, a historia,
ktr przez kilkaset stron tak starannie konstruowa wraz z Ad,
zostaje obnaona: Nasz wiat w gruncie rzeczy by wiatem poowy XX wieku. Terra wracaa do zdrowia, przetrwawszy amanie
koem i wbijanie na pal zbirw i zbjw, jakich nieuchronnie stwarzaj Niemcy, kiedy staraj si zici swe sny o chwale. Rosyjscy
chopi i poeci nie zostali przed wiekami przetransportowani (),
tylko umierali i umieraj wanie w tym momencie w obozach niewolniczej pracy Tatarii5.
Nabokov kolejny raz kaza, czy moe pozwoli, swoim bohaterom
powoa do ycia urojony wiat, ktry chroni ich przed rzeczywistoci, cho najbardziej charakterystycznych elementw tej rzeczywistoci Holokaustu i radzieckich agrw nie dao si w ksice
unikn. Van i Ada szukaj w sobie nawzajem oparcia i skadaj
minione wieki w znieksztacony wiat, w ktrym ludzie na pozr
chorzy psychicznie s najbardziej wiadomi rzeczywistoci, a ci,
ktrzy znaj prawd, staj si pacjentami psychiatrw.
wiat, ktry gwni bohaterowie wysnuwaj ze swojej wyobrani, nieuchronnie ciy ku obozom moliwe, e byy w tle od samego pocztku. Warto zapewne odnotowa, e gdy Nabokov pracowa nad powieci, w prasie czsto i obszernie pisano o tym, jak
324

sowieckie wadze stosoway przymusowe leczenie psychiatryczne

wobec opozycjonistw. Nie bya to praktyka nowa: niepokornych
ju od wielu lat zamykano w psychuszkach, lecz w latach szedziesitych, gdy ZSRR wrci do praktyki procesw pokazowych, o naduywaniu instytucji psychiatrycznych zrobio si gono na wiecie.
Pisarz Walerij Tarsis zosta skazany na pobyt w szpitalu dla chorych
umysowo za publikacj swoich utworw za granic; wyrok by
ostro krytykowany na Zachodzie i w kocu Tarsis dosta pozwolenie
na wyjazd z kraju6.
Radzieckie leczenie byo tak powszechne, e stao si tematem
artw. W 1964 roku autor komentarza redakcyjnego w jednej z gazet wyrazi przypuszczenie, e cakowite zniknicie Chruszczowa
z pola widzenia po odsuniciu go od wadzy moe oznacza, i on
te zosta poddany przymusowej hospitalizacji, jak tylu innych za
czasw jego panowania. W ostatnim roku pracy Nabokova nad Ad
gazety donosiy o grupie radzieckich matematykw, ktrzy wystosowali oficjalne owiadczenie w sprawie zamknicia w szpitalu psychiatrycznym ich kolegi, po tym jak zaprotestowa przeciwko procesom opozycyjnych intelektualistw7.
Po publikacji powieci nie widziano w niej komentarza na temat
wspczesnego Zwizku Radzieckiego, tylko wychwalano j lub
potpiano za elementy fantastyczne, za szyfrowanie rzeczywistoci.
Nawiza do wspczesnych wydarze nie zauwaono. Przedstawiciele hollywoodzkich wytwrni, majc w pamici sukces Lolity,
cignli do Montreux, by przejrze maszynopis Ady i skada oferty
na zakupienie praw do ekranizacji8.
Podczas gdy bohaterowie powieci wymylali alternatywn Rosj, siostra autora, Jelena, wanie zamierzaa odwiedzi t prawdziw. Poczynajc od roku 1969, jedzia do ZSRR niemal rokrocznie9.
Nabokov, ktry przecie zerwa wspprac z Romanem Jakobsonem wanie z powodu jego wyjazdu do Zwizku Radzieckiego,
chyba nie zazdroci siostrze tych podry.
Do ZSRR si nie wybiera, za to zacz planowa wypraw do Izraela. Zaproszono go pod koniec 1970 roku i cieszy si, e bdzie mia
okazj zobaczy tamtejsze motyle. By zainteresowany tym rwnie
z powodu swoich sympatii politycznych. Vladimir i Wiera, ktrzy
325

popierali Izrael jako kraj demokratyczny i antysowiecki, odwoali

nawet planowane wakacje we Francji w 1967 roku na znak protestu
przeciwko stanowisku tego pastwa wobec wojny szeciodniowej10.
Po atakach na Izrael Nabokov okreli jego ssiadw mianem bolszewickich pachokw i wysa pienidze do izraelskiej ambasady
w Bernie, doczajc notatk takiej wanie treci. Przy czym jako
przeciwnik rygorw religijnych wspiera finansowo rwnie dziaalno dawnego kolegi z gimnazjum Tieniszewa. Samui Rosow po
emigracji do Izraela zaoy organizacj domagajc si wikszych
praw dla niereligijnych obywateli. Vladimir wysya ponadto pienidze instytucjom, od ktrych kiedy sam otrzyma pomoc: Rosyjskiemu Funduszowi Literackiemu i Zwizkowi Rosyjskich ydw11.
W rozmowach ze znajomymi na temat zagroe dla wiata, jakie
niesie komunizm, Vladimir by raczej monotematyczny, lecz przy
caej swojej stanowczoci czasem wola zmilcze. Jednemu z goci,
ktrzy odwiedzili go w Szwajcarii, przyzna si, e wrd lewicujcych znajomych po prostu stara si nie mwi o Wietnamie. Wiera,
namawiajc starych przyjaci do przyjazdu, obiecywaa, e nie
bdzie dyskusji o Wietnamie i na adne inne tematy polityczne12.
Od niektrych spraw nie dao si uciec zimna wojna wciskaa
si wszdzie. Par zaledwie tygodni po premierze Ady na wiosn
1969 roku Amerykaska Akademia Sztuki i Literatury (od niedawna
pod kierownictwem Georgea Kennana) przyznaa nagrody Nabokovowi i Soenicynowi.
Vladimir chcia si wybra na ceremoni wrczenia, ale z powodu
chorego oka Wiery podr nie dosza do skutku. Soenicyna te nie
byo, bo tkwi w Moskwie i wanie si dowiedzia, e Zwizek Pisarzy Radzieckich zastanawia si, czy nie wykluczy go z grona
czonkw.
Kennan wygosi mow na temat wartoci sztuki w trudnych czasach. Najwaniejsza mwi jest wola wyraenia samego siebie
z wdzikiem, subtelnoci i moc13. I cho jeden z pisarzy, ktrych
mia na myli, by ceniony wycznie za wdzik, a drugi gwnie za
moc, to trudno wyobrazi sobie autorw, ktrzy lepiej ni oni wyraaliby samych siebie.

326

Po sukcesie Lolity pojawia si liczna grupa badaczy twrczoci

Nabokova, ktrzy zgbiali i analizowali sowa mistrza oraz gowili
si nad jego enigmatycznymi zdaniami. Sam pisarz, wwczas ju
cakowicie skryty za mask, ktr sobie wymyli nobliwego, ujmujcego wiatowca, ktrego historia nie moga zama ani pomniejszy y wystarczajco dugo, by obserwowa t pierwsz
fal egzegetw.
Alfred Appel, dawny student Nabokova z Uniwersytetu Cornella,
w 1970 roku przygotowa wydanie krytyczne Lolity, opatrzone ponad dwustoma stronami odniesie literackich, tumacze obcojzycznych zwrotw i wskazwek na temat powtarzajcych si motyww. Appel dostrzeg w powieci sporo rzeczy, ktre umkny
wikszoci czytelnikw, i mia to szczcie, e sam autor zaangaowa si w przedsiwzicie i dopowiedzia to i owo.
Oprcz takich spraw jak historia bani czy odwoania do Edgara
Allana Poe Appel zwrci uwag na motyw antysemityzmu przewijajcy si w fabule. To wanie Appelowi Nabokov wyjani, czemu Humbert wspczuje jednemu koledze z klasy Lolity ot
chopiec jest ydem, co da si stwierdzi dziki wnikliwej lekturze14. Appel wskaza rwnie zasygnalizowane lub rozwinite w Lolicie pomysy, ktre czyy j z wczeniejszymi i pniejszymi utworami Nabokova. Dociekajc gwnego sensu powieci, przywoa
fragmenty napisanego w 1923 roku dramatu Nabokova o ydzie
wiecznym tuaczu, lecz przypuszcza, e bohaterowie ksiki, ktrzy bior Humberta za yda, s w bdzie15.
Nabokov zdawa si kontent, e Appel opatrzy glosami jego
dzieo w rozmowie z jednym ze swoich tumaczy mwi o Appelu
mj pedant i doda z satysfakcj, e kady pisarz powinien mie
kogo takiego16. W nagrod za skrupulatn prac Appel otrzyma
od Nabokova skarby: przyja i wywiad, w ktrym autor zdradzi
miejsce ukrycia klejnotw korony z Bladego ognia.
Kiedy wic Nabokov zacz si rozglda za kim, kto napisze jego
autoryzowan biografi, Appel wydawa si najlepszym kandydatem,
327

tyle e nie zna rosyjskiego. W zwizku z tym Vladimir przyj ofert Andrew Fielda, absolwenta Uniwersytetu Columbia i uczestnika harvardzkiego programu wymiany studentw z Uniwersytetem Moskiewskim. Podczas ostatniego pobytu Nabokova w Stanach
Field nawiza z nim kontakt i da mu w prezencie ksik, ktr
zdoby podczas studiw w ZSRR: zbir szkicw o prawie karnym
autorstwa W.D. Nabokowa17.
Taki wyjtkowy podarunek zyska Fieldowi przychylno Vladimira, ktry uwanie przeczyta pierwsz wersj ksiki Fielda na
temat swojej twrczoci i zaproponowa badaczowi opracowanie
jej bibliografii. W roku 1968 Field spyta, czy moe napisa biografi
Nabokova. Odpowied bya twierdzca18.
Field, oprcz tego, e da si ju pisarzowi pozna od najlepszej
strony, wydawa si odpowiedni rwnie z innych wzgldw.
W swoim dorobku mia prace na temat przedrewolucyjnej literatury rosyjskiej i twrczoci autorw radzieckich. Ponadto w odrnieniu od wikszoci modych Amerykanw zajmujcych si literatur zna realia ycia we wspczesnym ZSRR. W 1964 roku podczas
powrotu z Moskwy wda si w sprzeczk ze stra graniczn na
granicy sowiecko-polskiej. Rzekomy problem z wanoci wizy
skoczy si awantur i aresztem. Wynikn z tego midzynarodowy skandal; amerykaski Departament Stanu zwoa konferencj
prasow, podczas ktrej ogosi, e mody Amerykanin zosta uwiziony przez polskie wadze. Field spdzi dziesi dni w wizieniu,
po czym zosta wypuszczony za kaucj. Dwa tygodnie po uwolnieniu stan przed sdem, oskarony o napa na funkcjonariusza.
Otrzyma wyrok omiu miesicy wizienia w zawieszeniu. Po kolejnych dwch tygodniach wydano mu pozwolenie na wyjazd z Polski. Gazety dzie po dniu relacjonoway przebieg sprawy, a agencje
prasowe Associated Press i United Press International wypuciy po
kilka depesz na temat uwizienia Fielda19.
Badacz wypracowa sobie opini eksperta. W kolejnych latach
wyda kilka ksiek na temat przemyconych na Zachd utworw
radzieckich pisarzy. W 1966 roku w Zwizku Radzieckim stano
przed sdem dwch pisarzy dysydentw20. W wywiezionych za
granic i opublikowanych stenogramach rozpraw mona przeczy328

ta, jak jeden z oskaronych broni swojej twrczoci, powoujc si

na opinie Fielda. Fielda poproszono o omwienie owych stenogramw na amach New York Timesa. Nabokov mia wic wszelkie
podstawy, by sdzi, e znalaz wreszcie bratni dusz, skrupulatnego i wytrwaego badacza, ktry rozumia radzieckie realia i oczywicie dobrze zna niepokj zwizany z dokumentami tosamoci
i wizami.
Field zacz przyjeda do Nabokova do Szwajcarii, jeszcze zanim podj si roli nadwornego biografa. Rozmawia z krewnymi
i znajomymi pisarza, zadawa pytania, ktre miay rzuci wiato
na wtki pominite w Pamici, przemw. Nabokov podczas spotka
bywa dowcipny i rozmowny, ale zdarzao mu si zachowywa
tajemniczo.
Jeli chodzi o Holokaust, byo jasne, e Nabokov ma wci sporo
do powiedzenia: mimo coraz bardziej dajcych si we znaki dolegliwoci zwizanych z wiekiem owiadczy Fieldowi, e bynajmniej
nie napisa jeszcze wszystkiego na ten temat. W przyszoci doda
planuje nawet wyjazd do Niemiec (wczeniej zarzeka si, e jego
noga ju nigdy tam nie postanie), by na wasne oczy zobaczy
miejsca zagady: Pojad do tych niemieckich obozw, zobacz je
i napisz straszliwe oskarenie. Field zanotowa, e nie sysza, by
Nabokov kiedykolwiek o czymkolwiek wypowiada si tak emocjonalnie21.
Jeli chodzi o Siergieja, Vladimir nie powiedzia wiele wicej ponad to, co napisa w Pamici, przemw dowiadujemy si, e Siergiej
by bardzo pedantyczny i e przyjani si z Jeanem Cocteau, ktry
raz zadzwoni do niego i ostrzeg, e linia jest na podsuchu22.
Nabokov czsto by na bakier z histori i gdy pisa opowie o swoim wasnym yciu, eksponowa ten wtek. Wspominajc ucieczk
z Rosji, zwrci uwag, jak ze starowieck elegancj wraz z ojcem
zasiedli do partyjki szachw na pokadzie statku, ktry wanie
ostrzeliwao bolszewickie wojsko. Nie zajkn si natomiast o obsudze paryskiego sklepu w 1919 roku, ktra wezwaa policj, bo
Vladimir wzbudzi podejrzenia swoim wygldem, ani o wszach
i biszkoptach dla psw podczas przeprawy przez Morze Czarne
(o tym opowiedziaa Fieldowi Jelena).
329

Nabokov nie mia nic przeciwko sporadycznemu przedstawianiu

swojej osoby w niekorzystnym wietle, ani nawet przeciwko okreleniu afektowany lecz uparcie odrzuca szufladkowanie go jako
ofiary, wysiedleca i czowieka upokorzonego. Jego ojciec, siedzc
w wiziennej izolatce, napisa artyku prawoznawczy na temat izolacji winiw. Majc taki wzr, Vladimir zbudowa swj publiczny
wizerunek osoby, ktra odnosi zwycistwo wbrew zdradzieckiej
historii. Nigdy nie eksponowa swoich ran. Gdy Field spyta go
o szczegy ucieczki z Rosji, ktre zna od Jeleny, Nabokov przyzna,
e zapewne s prawdziwe, lecz skrzywi si, syszc tak oczywiste
stereotypy na temat uchodcw23.
Podczas pierwszych rozmw z Fieldem (prowadzonych z przerwami przez kilka lat) Nabokov aowa, e przed laty zmiesza
z botem twrczo pewnego poety, ktry pniej zgin w Holokaucie. Wstydzi si nawet tego, jak ochoczo niegdy zemci si na
krytyku Gieorgiju Adamowiczu, umieszczajc go w swojej powieci
jako Sodomowicza. Lecz z czasem, zauwaa Field, sumienie chyba
przestao Nabokova drczy, skoro w 1973 roku znw bez skrupuw zniewaa Adamowicza24.
Co innego, gdyby sam mia pa ofiar krytyki w podobnym
stylu na to Nabokov si nie godzi. Omawiajc z Fieldem dekonstrukcj, ktrej podda obiegow opini na temat rewolucjonisty
Czernyszewskiego w Darze, raptem poj zagroenie i po chwili
milczenia znaczcym tonem ostrzeg Fielda, e tej biografii nie wolno pisa w taki sposb25.
Field nawet nie prbowa udawa, e zastosuje si do zakazu.
Mia ambicj zajrze za legend, ktr Nabokov pielgnowa dla
potomnoci, ukaza ywego czowieka i nie bra kadego jego sowa za dobr monet. Skutek by taki, e relacje zaczy si ochadza. Nabokov strofowa Fielda, e wierzy w bzdury usyszane od
innych osb. Field odpar zarzut: przecie Nabokov sam poleci mu
zwrci si do tych ludzi. Fieldowi zdarzay si ryzykowne pomysy postawi na przykad tez, e W.D. Nabokow mg by
nielubnym synem cara Aleksandra II. Nabokov mia poczucie, e
coraz gorzej si rozumiej, a w dodatku Field by troch na bakier
z datami26.
330

Gdy Nabokov przeczyta gotow biografi, by bardzo niezadowolony. Biograf, ktrego sam wybra, postanowi napisa inn histori, ni Vladimir sobie wymarzy. Maszynopis wrci do Fielda
cay pokrelony, z poprawkami, usunitymi cytatami i probami
o przerbki. Nabokov zaprzeczy te czci stwierdze, ktre na
jego temat wygaszali inni.
W jego nastpnej powieci, Patrz na te arlekiny!, pojawi si motyw
dwch sprzecznych ze sob biografii jednej osoby. Obkany narrator Wadim Wadimowicz, rosyjski pisarz emigracyjny, pod pewnymi
wzgldami bardzo przypomina autora.
Fragmenty ycia Wadimowicza wracaj do niego w dziwnej formie niektrzy ludzie wiedz cakiem sporo o kim, za kogo go
uwaaj, lecz on sam nie rozpoznaje siebie w tej osobie. Te drugoplanowe postacie jednak nie do koca bezstronnie opisuj narratora Nabokov podsuwa im informacje ze swojej wasnej biografii.
Wadim Wadimowicz wie, e nie jest tym, za kogo bior go pozostali bohaterowie, a my wiemy, e oni z uderzajc konsekwencj maj na myli naszego Nabokova. Na przykad waciciel ksigarni przypomina sobie, jak narrator chodzi do opery
z bratem i ojcem, znamienitym deputowanym do pierwszej Dumy,
ktry mwi z angielskim akcentem. Lecz Wadim Wadimowicz
wskutek choroby umysowej jest wolny od tych bolesnych wspomnie, ktre przeladuj Nabokova narrator yje w przewiadczeniu, e brat, ojciec, opera czy Duma nie maj nic wsplnego
z jego biografi. Jego ojciec wyjania zmar p roku przed jego
narodzinami27.
Powie odsya do wielu wtkw i motyww obecnych w twrczoci Nabokova, wskazujc najrozmaitsze tropy, ktre umykay
czytelnikom, a take dowodzc, e rne podpowiedzi, ktre zostawi w swoich tekstach nawet wiele lat wczeniej, wci zaprztaj
jego uwag. W pewnym momencie narrator syszy zarzut, e zdradzi swj geniusz i kraj, piszc obsceniczn historyjk o dziewczynce zgwaconej przez jakiego austriackiego yda (to okrelenie
pada wrd innych, niebdcych tak czytelnymi aluzjami)28. Dwadziecia lat po napisaniu Lolity Nabokov cay czas prbowa skierowa uwag czytelnikw na kluczowe detale.
331

Na tej samej stronie powieci spotykamy dwoje innych bohaterw, maestwo mieszkajce w Zwizku Radzieckim, ktre
na wiele lat zostao rozdzielone, gdy m trafi do obozu pracy i na
leczenie psychiatryczne z powodu mistycznej manii29. Dopiero
po tym, jak zosta wyleczony, maonkowie, wci szaleczo zakochani, mog znw by razem. Mao kto zwrci uwag, e ta
drobna dygresja w pnej i mao istotnej powieci Nabokova podsuwa moliwe rozwizanie zagadki, ktr stanowi wiat opisany
w powieci Ada.
Narrator w swoim szalestwie wci si obija o to, co najbardziej
absorbuje Nabokova w jego wasnym yciu i historii dwudziestego
wieku. agodny ydowski ksigarz, ktry tak ciepo wspomina ojca
naszego Nabokova, zgin pniej, prbujc uciec, w skrwawionej
bielinie, ze szpitala eksperymentalnego w hitlerowskim obozie
koncentracyjnym30. Pod koniec ksiki narratorowi udaje si
przedosta do Zwizku Radzieckiego takie samo wyzwanie podj
gwny bohater Splendoru, napisanego przeszo czterdzieci lat
wczeniej.
Skoro Nabokov, za pomoc tych wszystkich odniesie udziela
czytelnikom wskazwek, co przeoczyli w jego wczeniejszych
utworach, to czemu nie mg od razu tego, co wane, wyrazi nieco
janiej? Dlaczego, chcc da wiadectwo potwornociom swojego
stulecia, pisa o nich tak enigmatycznie?
W jednym ze swoich uniwersyteckich wykadw mwi, jak naley podchodzi do genialnego dziea:

Literatura, prawdziwa literatura nie moe by poykana jak jaka

mikstura, uzdrawiajca serce czy mzg ten odek duszy. Literatur naley pokruszy, rozdrobni, rozetrze a wtedy poczujemy
jej cudowny aromat w zagbieniu doni, bdziemy j z rozkosz
obraca na jzyku, i wtedy, tylko wtedy docenimy naprawd jej jedyny w swym rodzaju posmak, a rozdrobnione czstki pocz si
z powrotem w cao w naszym umyle i objawi zintegrowane
pikno, do ktrego wnielimy czstk naszej wasnej krwi31.

332

W wiecie Nabokova sztuka, ktra nie rzuca wyzwania, ktra nie

wysysa krwi, nie jest sztuk. Biorc za punkt wyjcia klasyczn tragedi, tworzy on literatur zmuszajc czytelnikw do badania nie
tylko historii, ale i wasnych zaoe w swoim wasnym miejscu
i czasie. Lecz tylko dotarcie do samego serca jego ksiek i rozszyfrowanie sekretw pozwoli w peni zrozumie najbardziej podstawowe aspekty tego, co chcia wyrazi.
Pod koniec ycia, by moe w obawie, e pewne zwizki nigdy
nie zostan dostrzeone, Nabokov wyjani widzom kilka swoich
trikw. Postanowi jednak spotka si z nimi w poowie drogi: nie
odsoni wszystkich zmyek i tajemnic. Odrzuci histori o swoim
yciu, ktr napisa Field, lecz zabrako mu ju czasu, eby j samemu opowiedzie tak, jak chcia. Patrz na te arlekiny! to jego ostatnia
ukoczona powie.

Niekoczca si ptla podsuwanych przez autora odbi i masek

wydaje si najwaciwszym wyborem jak na ostatnie jego dzieo.
Field zauway, e Nabokov te si czasami gubi w rozmaitych
wersjach samego siebie, ktre tworzy na uytek powieci i prawdziwego ycia: czasem wrcz nie mia pewnoci, czy w tym, co
mwi, jest szczery. Dotyczy to na przykad wypowiedzi o Edmundzie Wilsonie, charakteryzowanym jako bardzo stary przyjaciel,
pod wieloma wzgldami najbliszy32. Tak fraz posuy si kilkukrotnie, za kadym razem z t sam teatraln intonacj i z porozumiewawczym spojrzeniem w oczy rozmwcy.
Bez wzgldu jednak na t ca fasad, za ktr to si chowa, to
znw zza niej wychyla, Nabokovowi brakowao dawnej przyjani
z Wilsonem. Kilka lat po tym, jak nio mu si spotkanie z przyjacielem, gdy obaj byli ju bardzo starymi ludmi i notowali, kady
w swoim dzienniku, kolejne dolegliwoci, Nabokov napisa do Wilsona, bo dowiedzia si o jego chorobie. Przyzna, e przeczytawszy
na nowo ca ich korespondencj, zwrci uwag na ciepo pynce z Twoich licznych dowodw yczliwoci, rado, ktr dawaa
333

przyja z Tob, emocje towarzyszce sztuce i odkryciom intelektualnym. Zapewni przyjaciela, e nie chowa urazy i przesta go wini za niezrozumiae niezrozumienie Puszkinowsko-Nabokovowskiego Oniegina33.
Wilson odpowiedzia niezwocznie, e w planowanym tomie swoich artykuw na temat literatury rosyjskiej poprawi wasne bdy
dotyczce Oniegina i wskae jeszcze troch bdw zrobionych przez
Nabokova. Poinformowa, e mia wylew i z trudnoci posuguje
si praw rk. Uprzedzi o zamiarze wydania ksiki, w ktrej opisze swoj wizyt u Nabokovw w Ithace. I wyrazi nadziej, e to nie
pogorszy jeszcze bardziej ich relacji. Mimo serdecznego tonu listu
Nabokova i uprzejmej odpowiedzi Wilsona, ten drugi napisa pniej do znajomej, z ktr podzieli si swoimi odczuciami: Nabokov
zawsze si cieszy na myl, e jego znajomi choruj34.
Upstate (Na pnocy stanu), czyli zapowiadana przez Wilsona
ksika o wizycie w Ithace, ukazaa si w roku 1971. Autor zawar
w niej sporo barwnych szczegw ze spotkania i wasnych przemyle. Nabokov pisa Wilson odnis triumf mimo niedoli,
strasznych przey i przeszkd, ktre sponiewierayby albo nawet zamay wiele osb. Wspomina, jak razem pili, tudzie wymieniali si literatur erotyczn i pornograficzn. Pisa, e Wiera nie
powicaa uwagi nikomu poza mem, i wyrazi przypuszczenie,
e Vladimir czu si upokorzony z jednej strony przez brak akceptacji prawdziwej rosyjskiej arystokracji, a z drugiej przez to, e jego
ojciec zosta zamordowany. Jeszcze ostrzej wypowiada si na temat
stosunku pisarza do wasnych postaci: bohaterowie s na jego asce
i nieasce, a on jednoczenie skazuje ich na mki i utosamia si
z nimi35.
Nabokov by wcieky. Napisa do redaktora naczelnego The
New York Times Book Review, e gdyby podczas wizyty Wilsona
wiedzia, co krytyk sobie myli, wyrzuciby go za drzwi. Cierpienia,
ktrych mia zdaniem Wilsona doznawa, to w wikszoci wytwory jego [Wilsona] wybujaych roje. Przecie Wilson ani nie jest
Nabokovem (istotnie), ani nie czyta jego autobiografii (nieprawda).
Vladimir wyjani te, e Pamici, przemw to szczegowy opis dugiej i szczliwej emigracji rozpocztej niemal tu po urodzeniu
334

osobliwie to brzmi, zwaywszy, e jak dowiadujemy si z ksiek przedmioty oraz istoty, ktre autor najbardziej kocha, obrciy si w proch albo zginy od strzau w serce. Nadmieni, e
cho wspczucie skonioby go moe do zlekcewaenia opinii niedomagajcego byego przyjaciela, lecz obelgi Wilsona to kwestia
osobistej godnoci36.
Wsplni znajomi obu panw znw podzielili si na dwa obozy.
Zarwno Vladimir, jak i Edmund mieli swoich partyzantw. Katharine White, redaktorka z New York Timesa, napisaa do Wilsona
list z pytaniem, co si stao z dawnym Nabokovem. Wyrazia dezaprobat, e pisarz a tak si unis honorem, i skonstatowaa, e
przykro patrze, jak rozronite ego i wiatowy sukces tak drastycznie zmieniaj osobowo czowieka37.
Na wiosn 1972 roku Nabokov znw napisa do redaktora The
New York Times Book Review w sprawie tego sporu, a tymczasem
stan zdrowia Wilsona gwatownie si pogorszy. Po kolejnym wylewie wrci do rodzinnego domu, gdzie Nabokov odwiedzi go
w 1955 roku. W ostatnich dniach ycia zdoa jeszcze wymkn si
na Ojca chrzestnego. W masce tlenowej i z telefonem w zasigu rki
nadal stara si pracowa: szykowa do druku kolejn parti dziennikw i wznowienia kilku ksiek, planowa te cakiem nowe rzeczy38. Siedzc ubrany w piam w kcie pokoju, twarz do okna
z widokiem na wiat przesonity firank, pracowa przy dugim
stole penym papierw i lekarstw. Jego potargane wosy wyglday
jak korona z pir. Zmar w poowie czerwca.
Nie przesta nka Nabokova nawet zza grobu. Jesieni 1972
roku ukazaa si ksika A Window on Russia (Okno na Rosj), w ktrej Wilson rozprawi si z twrczoci Vladimira en bloc, nie wykazujc si jednak specjaln wnikliwoci. Nieprawe godo jest wedug
niego utworem sadomasochistycznym, natomiast Ady nie by
w stanie przeczyta do koca, aczkolwiek w interesujcy sposb
zestawia jeden z agrw u Soenicyna, skd nie byo moliwoci
ucieczki, z faktem, e Nabokov pozwala bohaterowi uciec z obozu
i unikn mierci39.
W innej pomiertnie opublikowanej ksice, poprawionym wydaniu To the Finland Station, Wilson ostatecznie ustpi w kwestii,
335

ktra bya pierwsz koci niezgody midzy nim a Nabokovem.

Oskarono mnie, e nakreliem zbyt przychylny portret Lenina
pisa w nowym wstpie i sdz, e ta krytyka bya w pewnym
stopniu zasadna40. Wytumaczy si, dlaczego w pierwszym wydaniu ksiki pisa o Leninie tak, a nie inaczej, lecz nastpnie przez
kilka stron dowodzi, e Lenin by postaci znacznie bardziej skomplikowan.
Nabokov nie mia zamiaru stawa do walki z duchem Wilsona.
Nie przejmowa si mao wnikliw analiz swoich utworw zaj
przecie znacznie wysz ni Wilson pozycj w literackim panteonie. Jednak dwa lata pniej, gdy pojawiy si plany wydania korespondencji obu panw, napisa do Eleny Wilson: Nie musz Ci
chyba mwi, jak udrk byo ponownie czytanie listw z tego
pierwszego olniewajcego okresu naszej korespondencji41.
Mimo tylu rnic czasem si zgadzali. Nawet w dwch ostatnich
listach doszli do wsplnego stanowiska w kwestii synnego pisarza,
ktrego obaj czcili jako czowieka, lecz wydawa im si nieciekawy
z literackiego punktu widzenia. Chodzio o Aleksandra Soenicyna.
W ostatnim licie zaadresowanym do hotelu Montreux Palace nad
Jeziorem Genewskim Wilson napisa, e niedostatki jego prozy nie
s zaskoczeniem: w kocu wszystko, co ma do powiedzenia, to
wasna opowie o chorobie i wizieniu42.

Tak surowy osd zdumiewa, zwaywszy e Soenicyn za wszelk cen stara si skrzyowa literatur z histori, a Wilson postawi
sobie za cel stworzenie modelu pozwalajcego opisa ten obszar.
Tyle e w owym czasie opinii Wilsona nie traktowano ju w amerykaskich krgach literackich jak wyroczni, a poza tym Szwedzi nagrodzili Soenicyna literack Nagrod Nobla.
Pomidzy konfiskat archiwum pisarza przez KGB a decyzj
szwedzkiej Akademii Krlewskiej upyno pi dugich lat. Soenicyn spdzi ten czas gwnie w stanie szoku i depresji z powodu
najwikszego nieszczcia, jakie spotkao go w yciu ciosu
336

gorszego ni wszystko, co przey w agrach43. Ruga si w mylach

za to, e nie potrafi ju stosowa sztuki przetrwania, dziki ktrej
unikn tylu niebezpieczestw. Rozumowa tak: gdy bdzie gotw
wypuci w wiat wszystkie historie, ktre zgromadzi, to jest szansa, e wszystko bdzie inaczej ale jeeli daby si zapa teraz, gdy
tyle osb zaryzykowao, powierzajc mu swoje relacje, i gdy istnieje niebezpieczestwo, e te opowieci nigdy nie ujrz wiata dziennego, to byoby ponad jego siy: jego rodacy pewnie ju nigdy nie
dostaliby moliwoci zmierzenia si z milionami, ktrych ostatni
szept, ostatni jk urwa si na klepisku jakiej chaty w jakim obozie. Soenicyn zacz myle o samobjstwie44.
W kocu postanowi jak najwicej udziela si publicznie, majc
nadziej, e dziki temu trudniej go bdzie uciszy. Przy czym nie wiza si z adn organizacj, ktra mogaby mu przeszkodzi w jego
misji historycznej i literackiej. Podobnie jak Nabokov, nie by z tych,
co si angauj. Nawet podczas procesu dwch opozycyjnych pisarzy, ktrych skazano za wypowiedzi ich fikcyjnych bohaterw, Soenicyn nie podpisa apelu o ich uwolnienie45.
Odrzuci te prob Jeana-Paula Sartrea o spotkanie w ZSRR,
poniewa jako szykanowany radziecki pisarz nie mgby rozmawia z Sartreem swobodnie i na rwnych prawach (Simone de
Beauvoir sdzia natomiast, e Rosjaninem powoduj duma i niemiao)46.
Cho odmawia podpisywania listw w cudzych sprawach, to
w 1967 roku przed zjazdem Zwizku Pisarzy Radzieckich wystosowa wasny list otwarty, w ktrym potpia przemoc i domaga si
zniesienia cenzury. Uderzajc w swoje charakterystyczne podniose
tony, pisa, e wanie podnosi stawk w grze: Jestem oczywicie
przekonany, e speni swoj pisarsk powinno w kadych okolicznociach z gbi grobu moe nawet skuteczniej ni za ycia47.
List kry wrd uczestnikw zjazdu, budzc wiksze emocje ni
ktrakolwiek z toczcych si sesji. Ponad setka literatw przysaa
Soenicynowi zapewnienia o poparciu. Pisay o tym gazety na caym wiecie.
Tymczasem nieopublikowane materiay prowokoway do dyskusji i poajanek Soenicyn sta si narzdziem w rkach Zachodu
337

i nadziej radzieckich literatw. Redaktorzy Nowego miru wci

amali sobie gow, co zrobi z t twrczoci.
By wzywany na zebrania sekretariatw i komitetw, gdzie wypowiada si z podniesion gow i oskara KGB (wyranie, cho
nie wprost) o knucie przeciwko niemu. Pewnego razu zaproszono
go na jakie kolejne spotkanie, ktre miao mu otworzy drog do
publikacji pierwszych rozdziaw nowej powieci; szed ju na stacj, by wsi w pocig do Moskwy, ale w poowie drogi zawrci
i uda si prosto do domu48. Mog sobie omawia t spraw bez
niego, uzna. Mog o wszystko wypyta jego on, ktr wysa
w zastpstwie. On zostanie sam, odseparuje si od wiata i bdzie
pisa.
Publiczne wypowiedzi Soenicyna gwarantoway, e nie ukae
si aden jego nowy utwr. A brak nowych publikacji oznacza
dla jeszcze wikszy presti. Jeden z redaktorw Prawdy zasugerowa zowieszczo, e by moe pisarz cierpi na chorob umysow; w niektrych rdach pojawiay si plotki, jakoby podczas
wojny kolaborowa z Niemcami. Taki stan rzeczy nie mg trwa
wiecznie. Soenicyn chcia pisa tylko na jeden temat, a wadze nie
chciay, eby ktokolwiek go tyka. (Nabokov z kolei mg o tym
pisa do woli i korzysta z tej swobody, lecz w sposb tak enigmatyczny, e mao kto rozumia).
Sawa zmienia Soenicyna. Zacz sobie wyobraa, e jest zdolny nie tylko opisywa histori, ale take na ni wpywa. Zdoby
tak pozycj, o jakiej mao kto spoza aparatu partyjnego mg marzy. Cz krewnych i znajomych odnosia wraenie, e ten wzlot
mia cen: Soenicyn utraci swoj ujmujc pokor, sta si obcy
i wyniosy49.
Mia czterdzieci dziewi lat. Ukoczy Archipelag GUag. Jego
ona Natalia w obdnym tempie przepisaa go, po czym sporzdzili mikrofilmy, ktre kurier, naraajc si na niewielkie, acz realne
ryzyko wpadki, przemyci za granic. Dni oczekiwania na wiadomo, czy wszystko poszo zgodnie z planem, byy tortur, lecz
w kocu dowiedzieli si, e ksika dotara na miejsce50. Soenicyn
odetchn z ulg Oddzia chorych na raka, Krg pierwszy i Archipelag
GUag byy bezpieczne poza granicami ZSRR. Bez wzgldu na to,
338

jaki los szykowaa pisarzowi historia, nawet jeli mia zgin, jego
dziea przetrwaj. Nie mogli go ju uciszy.
Co nie znaczy, e nie prbowali. Pewnego popoudnia w listopadzie 1969 roku lokalny oddzia Zwizku Pisarzy Radzieckich wezwa Soenicyna na zebranie, podczas ktrego przegosowano wykluczenie go za aspoeczn postaw. Usunicie ze zwizku
oznaczao koniec oficjalnej kariery literackiej w ojczynie51. Trudno
orzec, co naprawd chcieli osign czonkowie zwizku, skoro ju
wwczas Oddzia chorych na raka i Krg pierwszy ukazay si na Zachodzie i zrobio si o nich bardzo gono. Soenicyna okrzyknito nadzwyczajnym talentem, wielkim dziewitnastowiecznym
prozaikiem, ktry nagle objawi si w drugiej poowie wieku dwudziestego52. Za granic kryy pogoski, e pisarz ma do zaprezentowania co jeszcze, ksik, ktra pono nosi tytu Archipelag
GUagu.
W nastpnym roku Soenicynowi przyznano Nagrod Nobla.
Z pocztku ogosi, e pojedzie na ceremoni wrczenia, pniej za
zmieni plany w obawie, e nie bdzie mia powrotu do ZSRR. Nagroda daa mu nadziej, e jego sytuacja cakowicie si zmieni. Tak
si nie stao, cho moliwe, e teraz by ju niemal nietykalny. Na
Zachodzie jego gwiazda wiecia peni blasku i nawet pojawili si
jacy biografowie. Soenicyn jednak publicznie ostrzeg, e ci ludzie z nim nie rozmawiali i nie maj wystarczajcej wiedzy o jego
yciu. To, co pisz, wymylili sami.
Nie wiedzc, co zrobi z Archipelagiem GUag, na razie nie robi
nic. Pracowa nad pamitnikami, w ktrych bywa i surowy, i wspaniaomylny (pniej wielu jego przyjaci doznao wstrzsu podczas lektury). Rozpocz te cykl powieciowy, w ktrym wraca do
pocztku dwudziestego wieku i chcia wyjani, co konkretnie si
nie udao w Rosji w pierwszych latach po rewolucji.
Oprcz problemw z wadz boryka si z kopotami maeskimi. Gdy mia pidziesit dwa lata, okazao si, e jego kochanka
jest w ciy, a ona wcale nie zamierzaa rozsta si z mczyzn,
dla ktrego tak wiele ryzykowaa i ktrego wci kochaa53.
Wahanie, czy opublikowa Archipelag GUag, ktry by jego najwaniejsz broni, miao wiele przyczyn. Przede wszystkim ksika
339

moga zaszkodzi wielu ludziom, ktrzy powierzyli mu swoje historie. Poza tym chcia skoczy swj cykl powieci o rewolucji, zanim
zostanie aresztowany. I wreszcie wiedzia, e po opublikowaniu
Archipelagu GUag wszystko si zmieni.
Ostatecznie kto inny podj waciwie za niego decyzj. ledzono go, obserwowano, jego telefon i mieszkanie byy na podsuchu.
Pewnego popoudnia znajomy, jadc samochodem Soenicyna,
wpad w sam rodek obawy urzdzonej przez KGB i zosta brutalnie pobity54.
Potem nkanie przybrao jeszcze groniejsze formy. KGB aresztowao Jelizawiet Woroniansk, maszynistk, ktra przepisywaa
utwory Soenicyna. Kagiebici musieli zna (choby z licznych artykuw publikowanych na Zachodzie) tytu i temat maszynopisu,
ktrego szukali. Woroniansk zawieziono do Leningradu i poddano
przesuchaniom trwajcym dzie i noc przez tydzie. Wreszcie wyjawia, gdzie zosta ukryty maszynopis ksiki Soenicyna. Zastosowano wobec niej areszt domowy i nie moga ostrzec pisarza. Dwa
tygodnie pniej zmara w niejasnych okolicznociach; by moe
popenia samobjstwo55.
KGB si nie spieszyo, lecz w kocu agenci zabrali maszynopis
z kryjwki. A wtedy wreszcie Soenicyn da francuskiemu wydawcy sygna do publikacji Archipelagu GUag.
Sze tygodni po ukazaniu si ksiki autora aresztowao KGB.
Wyobraa sobie, e czeka go dramatyczna konfrontacja z kierownictwem partii, tymczasem skoczyo si na krtkim, penym napicia pobycie w wizieniu. Sowieci postanowili pozby si intruza
i deportowali Soenicyna do Niemiec.

Tego samego dnia, gdy Soenicyn opuci ojczyzn, Nabokov

napisa list, w ktrym wita dysydenta w nowym, wolnym yciu.
Przeprosi, e nie odpowiedzia na jego list, tumaczc, e trzyma si zasady nieodpisywania nikomu w ZSRR z obawy o bezpieczestwo korespondentw. Dla bolszewickich wadz jestem
340

przecie kim w rodzaju pokrytego uskami diaba, z czego nie

wszyscy w Rosji zdaj sobie spraw. Doda, e Soenicyn zapewne nie zna jego twrczoci, lecz zapewni, e od ohydnych czasw Lenina niestrudzenie wyszydzam filisterstwo zsowietyzowanej Rosji i potpiam to samo bezwzgldne okruciestwo, o ktrym
Pan pisze56.
Wyjani, e nie wystosuje na ten temat adnego owiadczenia
politycznego nigdy nie zrobi nic podobnego lecz prywatnie
chciaby serdecznie powita najnowszego rosyjskiego wygnaca57.
Jeli Soenicyn bdzie kiedy w Szwajcarii, Nabokov gorco zaprasza go do siebie.
Soenicyn wkrtce zamieszka w Zurychu i odpisa Nabokovowi, e to chyba los skierowa ich obu do tego samego kraju, by mogli si spotka.
Pisarza-dysydenta traktowano w Europie jak bohatera, cho niektrzy mieli wtpliwoci, czy to potrwa dugo. William Safire przypuszcza, e teraz, gdy ju wyjecha ze Zwizku Radzieckiego ()
i jego mczestwo zostao sprytnie zakwestionowane, pojawi si
rysy na piedestale, ktry mu wznielimy. Safire widzia w utworach Soenicyna raczej literatur ni walk ideow, przyjrza si te
jego zaciciu religijnemu. Politycy pisa ktrzy chwal go za
przeciwstawienie si przemocy, by moe ku swojemu rozczarowaniu odkryj, e czowiek, ktry jest dla nich symbolem, wcale nie
podziela ich demokratycznych pogldw58.
Dziennikarz mia, jak si rycho okazao, suszno. Soenicyn
zacz lansowa co w rodzaju religii opartej na rosyjskim nacjonalizmie, czym wprawi w osupienie swoich wielbicieli. Twierdzi, e
Zachd jest w stadium rozpadu z racji kryzysu moralnego zapocztkowanego przez renesans i pogbionego przez owiecenie.
Wadza amerykaska jest tak saba, e nie umie si obroni nawet
przed wcibskim reporterem Danielem Ellsbergiem, ktry wykrad
i opublikowa rzdowe dokumenty. Wielka Brytania nie daje sobie
rady z Irlandi. Zachd nie ma rozwiza dla problemw Rosji.
Niedugo pniej Soenicyn zacz wieszczy, e modzi Amerykanie odmawiajcy udziau w wojnie wietnamskiej kiedy bd
musieli broni amerykaskiego terytorium. Doradcy prezydenta
341

zaczli si zastanawia, czy noblista rzeczywicie nie jest chory

umysowo59.
Rujnowa sobie reputacj, lecz i tak straty, ktre wadzom radzieckim zada Archipelag GUag, byy dotkliwsze. Tego lata Nabokov
przeczyta pierwszy tom, ktry midzy innymi opowiada o procesie eserowcw, o terrorze na Soowkach, o wizieniu na ubiance.
Spotka w tej ksice ludzi, ktrych pami sam wczeniej uczci swoj twrczoci, oskarajcych system i szczegowo opisujcych swe
cierpienie.
Mg te stwierdzi, e Soenicyn spisa dzieje rosyjskiej kultury emigracyjnej, o ktrej ludzie w Zwizku Radzieckim wiedzieli
tyle co nic. I e odnotowa pojawienie si nadzwyczajnego pisarza
Sirina-Nabokova oraz e Iwan Bunin tworzy jeszcze przez wiele
lat po tym, jak wyemigrowa60. W innym miejscu jedna z osb, ktre dostarczyy Soenicynowi informacji, wymienia Nabokova
wrd innych pisarzy emigracyjnych i pyta z gorycz: Co si
z nimi stao? nie rozumie, czemu genialni spadkobiercy rosyjskiej kultury marnuj swoj niesychanie cenn wolno i zapominaj o rodakach.
Nabokov, zanim jeszcze zapozna si z Archipelagiem GUag,
prawdopodobnie przesta ywi podejrzenia, e autor tej ksiki
kolaboruje z KGB. Przemiany za, ktre si dokonay wraz przybyciem Soenicyna na Zachd, przekonay Nabokova, e czas skoczy z trwajc p wieku biernoci w kwestiach zwizanych z Rosj sowieck. Vladimir wreszcie poczu, e publiczne zabranie
gosu moe przynie wicej poytku ni szkody tym, ktrych
chcia broni.
Trzy miesice po tym, jak Soenicyn przylecia do Niemiec, Nabokov interweniowa w sprawie Wadimira Bukowskiego, dysydenta, ktry przez kilka lat by przetrzymywany w zakadzie psychiatrycznym, a potem zesano go do Permu. (Bukowski niedawno, ju
w latach dziewidziesitych, zosta zaocznie skazany za wywiezienie na Zachd tajnych dokumentw, wrd ktrych znalazy si
midzy innymi niepodwaalne dowody na to, e w ZSRR wykorzystuje si psychiatri do represji politycznych). Vladimir wysa do
brytyjskiego Observera list otwarty: wszystkie osoby i organiza342

cje, ktre maj lepsz ni ja moliwo kontaktu z Rosj, musz

zrobi, co w ich mocy, by pomc temu odwanemu i wartociowemu czowiekowi61.
Niemal trzydzieci lat wczeniej w Nieprawym godle Nabokov
wspomnia o obozach w nkanej plag upiorw Prowincji Permu,
czyli tam, dokd trafi Bukowski. Aluzja bya tak nieczytelna, e
Wiera na egzemplarzu przeznaczonym dla tumacza dopisaa specjalne wyjanienie62. Nabokov nie mia zamiaru o umierajcych
i umarych przypomina przanym dziennikarstwem, jakie jego
zdaniem uprawia Soenicyn; chcia stworzy co bardziej uniwersalnego pytanie tylko, czy w ten sposb upamitni, czy tylko zaciemni sprawy, o ktrych pisa63.
Nie jest jasne, czy 6 padziernika 1974 roku Soenicyn, jadc
z wizyt do Nabokova w Montreux, wiedzia, e Vladimir w wywiadach kpi z jego twrczoci i nazywa go miernym pisarzem. Nie
wiadomo te, czy wiedzia o inicjatywie Nabokova na rzecz uwolnienia Bukowskiego: dziesitki wpywowych osb zaangaoway
si w t spraw, a Soenicyn by zaabsorbowany wasn misj. Nabokov w licie do Soenicyna wyrazi uznanie, e ten nigdy nie
zaprzesta gromi Sowietw trudno natomiast powiedzie, na ile
Soenicyn przykada wag do niewielkich przecie gestw wobec
dysydentw niemal szedziesit lat po rewolucji.
Soenicyna, podobnie jak Nabokova, oskarano, e chtnie przyjmuje pomoc, a sam pozostaje obojtny. Zastanawiajc si nad tym,
czemu Nabokov w swojej twrczoci tak powcigliwie odnosi si do
historii Rosji, Soenicyn doszed do wniosku, e pisarz prawdopodobnie robi to niewiadomie, pniej za wyrazi przypuszczenie, e
to za spraw yciowych okolicznoci Nabokov nie jest w stanie suy ojczynie poprzez pisanie o jej destrukcji64.
Wjedajc na drog prowadzc do hotelu Montreux Palace,
Aleksander Soenicyn i jego druga ona (rwnie Natalia) nie byli
pewni, czy s oczekiwani. Nabokovowie co prawda ich zaprosili, ale
gdy Soenicyn zaproponowa konkretny termin, nie dosta odpowiedzi i nie zdoa te dodzwoni si do nich.
Jak na wygadanego proroka Soenicyn by zaskakujco niemiay w trakcie wizyt. Kiedy, wiele lat wczeniej, na przykad dosta
343

wiadomo od dawnego kolegi ze szkoy, e groono mu aresztowaniem z powodu jakich wypowiedzi Soenicyna. Kolega mia do
Aleksandra pretensj, e przez niego omal nie poszed do wizienia,
w kocu jednak si pogodzili, zaczli korespondowa i mimo
wszystko postanowili si spotka.
Soenicyn przyszed do mieszkania kolegi, zadzwoni, ale nikt nie
otwiera. Odczeka godzin na klatce schodowej, po czym napisa
karteczk, ktr wsun do skrzynki na listy umocowanej do drzwi.
W tym momencie dostrzeg przez szpar kapcie kolegi, ktry sta za
drzwiami nieruchomo, nie chcc lub nie mogc otworzy. Soenicyn zamkn klapk skrzynki i odszed65. Sam obra inn drog, ale
bl towarzyszcy bezporedniej konfrontacji z przeszoci by
czym, co potrafi zrozumie.
Soenicynowie dotarli do hotelu. Nie wiedzieli, e Vladimir
z Wier czekaj w jadalni, w ktrej zarezerwowali osobn sal.
Wszystkie krytyczne uwagi, ktre zdarzao si pisarzom wygosi
na swj temat, byy nieistotne w obliczu wzajemnego podziwu. Co
jednak kazao Soenicynowi si zatrzyma.
Ceni geniusz Nabokova, cho aowa, e w geniusz nie suy
ojczynie. Na pewno chcia si spotka ze starszym pisarzem, zarazem obawia si, e takie spotkanie nie bdzie atwe. Soenicyn
najchtniej zamieszkaby gdzie w guszy. Czy czu si nieswojo
w luksusowym otoczeniu? Czy obawia si, e Nabokov, czowiek
ju niemody, moe by chory lub niedysponowany?
Bez wzgldu na to, co myla, ostatecznie nie zatrzyma si pod
hotelem. Nie wysiad z samochodu. Nie uda si wraz z Natali do
prywatnej jadalni w hotelowej restauracji, gdzie czeka siedemdziesiciopicioletni Nabokov.
Soenicyn zrobi co innego. Z t sam delikatnoci, ktr okaza
dawnemu szkolnemu koledze, a moe z tym samym lkiem przed
przeszoci, ktry powstrzyma koleg przed otwarciem drzwi, zawrci na Grand Rue i ruszy na pnoc, by po niecaych dwustu
metrach skrci w rue du Lac. Dwie minuty pniej by ju poza
Montreux.
Nabokov, cho by pisarzem na wskro nowoczesnym, w pewnym sensie sta si anachronizmem. Soenicyn z kolei, rozpoczy344

najc nowe ycie, mg pozostawi rodaka samemu sobie, tak samo

jak onierz w pierwszej powieci Nabokova mg zerwa z przeszoci, zostawi dawn ukochan czekajc na dworcu i ruszy ku
przyszoci na wasnych warunkach.
Vladimir i Wiera siedzieli i czekali na czowieka, ktrego nie cenili jako pisarza, lecz ktrego odwagi nie kwestionowali; na czowieka, ktry by moe umiaby zrozumie, e kada ksika Nabokova
bya protestem przeciwko totalitaryzmowi; na czowieka, ktrego
losy skoniy Nabokova do zaangaowanie si w kampani Amnesty International i napisania listu otwartego w obronie jednego
cennego ycia66.
Czowiek, bardziej ni ktokolwiek inny, zdolny rozszyfrowa
skomplikowane gry Nabokova zrobi bd, przeciwstawiajc si losowi, ktry jak Soenicyn sam stwierdzi kaza im si spotka.
Nabokovowie czekali przy stoliku przez godzin, po czym wstali
i wyszli. Dwaj pisarze nigdy si nie spotkali.

Nabokov na dobre zaangaowa si w obron ludzi nkanych

przez pastwo sowieckie. Pod koniec roku, na prob amerykaskich znajomych, ktrzy zaoyli wydawnictwo specjalizujce si
w literaturze rosyjskojzycznej, wysa telegram do Leningradu,
wzywajc do natychmiastowego uwolnienia pisarza Wadimira Maramzina67. Maramzin zosta aresztowany, a jego ksigozbir (midzy innymi Lolit) spalono.
W obawie, e jego interwencja nie doczeka si odzewu, Nabokov
ostrzeg, e nagoni spraw w swoim najbliszym wywiadzie zamieszczonym w magazynie People co rzeczywicie uczyni68.
Reszta wywiadu to kombinacja szczerych wypowiedzi i gry prowadzonej z dziennikarzem i czytelnikami. Nabokov oznajmi, e nie
znosi aktywistw studenckich i hipisw (co byo zapewne prawd)
i z ubolewaniem wyzna, e Wiera nigdy si nie mieje (to kamstwo). Zanim zgodzi si na wywiad, zastrzeg sobie jak zawsze
prawo do autoryzacji i poprawek.
345

Czsto wprowadza poprawki nawet po ukazaniu si tekstu. Interesujce jest porwnanie wywiadw prasowych zebranych pod
koniec ycia Nabokova w tomie Strong Opinions (Dobitne opinie)
z ich pierwotnymi wersjami. Pisarz usun komentarze o tym, e
przybra na wadze, lune uwagi o tym, e Tostoj zarazi si chorob
weneryczn od szwajcarskiej pokojwki, oraz obraliwe wzmianki
o Pasternaku i innych autorach. W licie do dziennikarza, ktry
przeprowadza z nim wywiad, powiedzia: Nie dam si nakoni
do krytykowania wspczesnych pisarzy jak gdyby nie pamita,
e cakiem niedawno ich krytykowa69.
W innym wywiadzie, spytany, czy jako pisarz jest perwersyjny
i okrutny, odpowiedzia pytaniem: Czy rzenik jest okrutny?, po
czym wyjani: Byem okrutny, dlatego e, jak przypuszczam,
w owych czasach taki by wiat wok mnie.
W tym labiryncie wyreyserowanych odpowiedzi i poprawianych wersji nie sposb doj, kto si w danej chwili wypowiada: czy
publiczny wizerunek znanego i cenionego pisarza, czy przekorny
i skory do artw gospodarz, czy kuglarz, ktry ukry histori
w swoich utworach i czeka, a czytelnicy j znajd70. Dlatego nie
wiadomo kto dziennikarz czy Nabokov jest odpowiedzialny za
tre pewnego fragmentu z cytowanego wczeniej wywiadu dla
People. Pisarz zosta tam scharakteryzowany jako czowiek, ktry
angauje si we wspczesn histori nie przez pochopny udzia
w akcjach politycznych lub wystpowanie w telewizji, tylko za pomoc cichej pracy przez dziesiciolecia, przez cae ycie, tak e jego
gos sta si wreszcie () prawie tak gony jak kamstwa, ktrym
si przeciwstawia. Oderwany od ojczyzny, jzyka, zdoa stworzy
co wielkiego (). I wygra71.
Co wygra? Bezsprzecznie saw, pienidze, niemiertelno
jako artysta. Lecz z drugiej strony wiat wtrci go do wizienia,
ktre sam sobie zbudowa, a jego ksiki, z ktrych kada miaa by
ciosem wymierzonym tyranii, uwaano za wyrafinowane zabawy
w gabinecie luster, gdzie dostrzec mona tylko wasne odbicia72.
Nie doy upadku zsowietyzowanej Rosji. Ale jesieni tego samego roku, w ktrym nie udao mu si pozna Soenicyna, spotka si
z innymi rosyjskimi wygnacami. Spdza dugie godziny nad
346

przekadem Ady na francuski. Goci przedstawiciela McGraw-Hill,

swojego wydawcy w Stanach. Planowa kolejne powieci i zacz
prac nad Oryginaem Laury, utworem, ktry mia ju gotowy w gowie, ale nie ukoczy go na papierze.
Dyskusje z Andrew Fieldem na temat biografii trway a do roku
1976, kiedy to stosunki stay si cakiem wrogie. Field walczy jak
lew: w nieskoczono wysyany i odsyany maszynopis z poprawkami sta si literackim odpowiednikiem Dickensowskiej Samotni.
Nabokov nanosi sporo koniecznych zmian: wyjania szczegy,
poprawia omyki, usuwa bezporednie odniesienia do ludzi yjcych za elazn kurtyn zarazem jednak (podobnie byo z wywiadami) wycina co smakowitsze fragmenty, nierzadko z pomoc
prawnikw.
Zaprawiony w bojach z Fieldem, Nabokov w ostatnich tygodniach ycia zagrozi pozwem krytykowi Johnowi Leonardowi,
ktry piszc o pewnym legendarnym faszerzu, scharakteryzowa
go jako kamc na niespotykan skal, pekiskiego Nabokova73.
Szkoda byo na takie sprawy marnowa czas, ktrego pisarzowi
zostao ju niewiele. Prbowa w miar swoich moliwoci walczy z rzeczywistymi bd wyimaginowanymi zniewagami, jak
gdyby wci y w przedrewolucyjnej Rosji co zreszt byo niemal prawd.
Kiedy pisa, stale przywiecaa mu myl o wiecznoci, a jeli chodzi
o tych wszystkich, ktrzy widzieli w nim wycznie zrcznego sztukmistrza albo ganili go za drczenie swoich wasnych bohaterw, wierzy, e w kocu przejrz na oczy: Sdz, e pewnego dnia przyjdzie kto, kto ponownie mnie oceni i powie, e nie byem adnym
frywolnym ognistym ptakiem, tylko surowym moralist, ktry kopa
grzech, szturcha gupot, omiesza wulgarno i okruciestwo,
a przyznawa autonomiczn si agodnoci, talentowi i dumie74.
Niemiertelno, ktr osign swym pisarstwem, nie wyduya ani o jeden dzie jego ycia. Pewnej nocy obudzi si, przekonany, e umiera, i zawoa on, lecz go nie usyszaa. Tym razem bya
to jedynie prba generalna, lecz wiedzia, e mier si zblia. Rok
wczeniej przewrci si podczas wycieczki i odtd zacz stopniowo podupada na zdrowiu. Mia wraenie, jakby znw przeywa
347

t zim z dziecistwa, gdy chorowa na angin i zapalenie puc,

tylko e teraz zamiast roje w malignie drczyy go halucynacje od
proszkw nasennych. Nkay go gorczka i infekcja drg moczowych. Pisarz, ktry skazywa swoich bohaterw na mier, pozostawiajc fabuy na zawsze niedokoczone, teraz sam z wolna gas,
wiedzc, e nie zdoa ukoczy ostatniej opowieci.
Odbywao si to bez adnych groteskowych okolicznoci w rodzaju tych, ktre jak z upodobaniem wspomina towarzyszyy
ostatnim chwilom Gogola: na przemian gorcych i zimnych kpieli, chorobliwie wydtego brzucha, pijawek zwieszajcych si z nosa
i wlizgujcych si do ust75. Nabokov zmar najbanalniejsz ze mierci: utrzymujca si gorczka, zator w oskrzelach, pyn w pucach,
nie byo ratunku76.
Jeszcze w maju planowa podr do Izraela, ale j odoy; mia
te nadziej, e pojedzie do Ameryki. I cho nie wierzy, by to byo
moliwe marzy o powrocie do Rosji. Vladimir Vladimirowicz Nabokov, ktry uwielbia galaretki owocowe w soiczkach, ktry trapi
si sukcesem Pasternaka, jak gdyby mg na tym ucierpie jego
wasny sukces; czowiek, ktry pono chcia wyzwa na pojedynek
mordercw swojego ojca i naigrawa si z ludzi, by pniej dowiedzie si, e zginli w niewyobraalnych cierpieniach; ktry kiedy
swojemu zdumionemu biografowi streci ostatni odcinek komiksu
Rex Morgan, M.D.; ktry zawar w swojej twrczoci przeszo stuletni histori prawdziwych i fikcyjnych obozw i wizie ten czowiek umar cakiem nienabokovowsk mierci. To by moe najwicej, na ile moe liczy wspczesny pisarz (z wyjtkiem tego, by
y dalej): przed zachodem soca, w spokoju, z on i synem czuwajcymi przy ku, z poczuciem, e jego dziea przetrwaj.

ycie Nabokova od pocztku otoczone byo polityk i intrygami.

By wiadkiem wielu wanych wspczesnych wydarze, ktre
utrwali w swojej twrczoci. Kilka razy ocala dziki mistrzowskim
ucieczkom, ktre wiedzia o tym nie byy dzieem przypadku,
348

lecz darem. Z perspektywy czasu wydaje si niebywae, e tak wiele

osb z jego otoczenia zdoao przey, zwaszcza za jego ona i syn.
Dmitriemu Nabokovowi wczesna modo upyna na dwch
rzeczach, ktrych jego ojciec skrztnie unika: na jedeniu samochodem i muzyce. Oprcz tego, e by piewakiem operowym
i kierowc wycigowym, przekada na angielski napisane po rosyjsku utwory Vladimira. Pniej sta si stranikiem dorobku ojca:
zaciekle broni jego dzie i reputacji, da elementarnej delikatnoci i wyczucia, ktrych czasem brakowao osobom piszcym
o Nabokovie.
Wiera, ktra za ycia ma staraa si pozostawa w jego cieniu,
przeya Vladimira o czternacie lat, dbajc o jego spucizn literack, nadzorujc tumaczenia i wsppracujc z nowym biografem
nad opowieci o yciu Nabokova, ktra miaa uniewani ksik
Fielda77. Mimo wycieczajcego rytmu dnia doya osiemdziesiciu dziewiciu lat. Doczekaa si nawet wasnej biografii. Zmara
w roku 1991 i zdya jeszcze by wiadkiem pocztku upadku
Zwizku Radzieckiego.

Po rozpadzie imperium otworzyy si drzwi do historii. Pilnie dotd strzeone archiwa stay si dostpne, co umoliwio peniejsze
spojrzenie na dwudziestowieczn histori Rosji. Obraz lat 1917
1918 okaza si bardziej skomplikowany, niby moe yczy sobie
Nabokov, cho pisarz z pewnoci ucieszyby si z dokumentw
potwierdzajcych okruciestwo Lenina ju u samego zarania bolszewickiej wadzy.
Otwarcie archiww pozwolio rwnie poczy informacje
w aktach winiw z niektrymi relacjami ustnymi i w ten sposb
zacz uzupenia map, ktrej zarys powsta dziki Archipelagowi
GUag i opublikowanym wspomnieniom. Te dokumenty, rzecz jasna, s wiarygodne: cz zarzutw bya sfabrykowana, cz zezna wymuszona. Historia, jak si okazuje, jest skomplikowana.
Nie jest jednak cakiem nieprzenikniona.
349

Nabokov, chcc zachowa zagadkowo Bladego ognia, postawi

wydawcy warunek, e nikt nie ma prawa si dowiedzie, czy Zembla istnieje, czy nie. A co z Nov Zembl, miejscem za koem podbiegunowym, dokd zesano eserowcw w 1922 roku? Soenicyn
marzy, by z pierwszej rki otrzyma histori o tamtejszym agrze,
ktry we wspomnieniach winiw GUagu przewija si jako miejsce, dokd rokrocznie trafiao tysic osb i skd nikt nie wrci.
Oprcz artykuw w londyskim Timesie i New York Timesie
wzmianki o kopalniach w Nowej Ziemi znale mona w dziesitkach publikacji prasowych. Na mapie opracowanej w 1951 roku
przez American Federation of Labor Gulag zaznaczono dwa agry
znajdujce si na Wyspie Poudniowej, z kolei atlas Routledgea z roku 1972 uwzgldnia tylko jeden obz, na czubku Wyspy
Pnocnej. W roku 1943 polski oficer Andrzej Stocki opisa swj pobyt w Nowej Ziemi. Fragmenty jego wspomnie przetumaczono
na angielski i wydano pod tytuem I Dwelt with Death (yem ze
mierci). W tajnych raportach CIA z lat pidziesitych znajduj
si fotografie z Nowej Ziemi i powojenne zeznania byych jecw,
ktrzy szczegowo opisywali rodzaje wykonywanych prac: od wydobywania pirytu miedziowego metod odkrywkow do wytapiania metalu z rud w zakadzie metalurgicznym na Wyspie Pnocnej.
Robert Conquest w ksice Wielki Terror z 1990 roku wspomina
o w ogle nieopisanych obozach mierci w Nowej Ziemi78.
Po kilku latach od otwarcia sowieckich archiww stowarzyszenie
Memoria zaczo zbiera informacje o agrach, by sporzdzi kompletn map GUagu. Okazao si, e informacje na temat Nowej
Ziemi nastrczaj wtpliwoci. Wbrew olbrzymiej liczbie przekazw ustnych, ktre kryy w ZSRR i na wiecie, nie udao si znale adnych pochodzcych z czasu wojny dokumentw na temat
obozw ani kopalni na wyspach Nowej Ziemi. W artykule opublikowanym przez Memoria wskazuje si na fakt, e informacje o pracach wydobywczych uzyskane od jecw w latach czterdziestych
nie pasuj do danych geologicznych na temat Nowej Ziemi, a zatem
te relacje naley traktowa sceptycznie79.
W dokumentach archiwalnych znajdziemy informacj, e w 1925
roku do Nowej Ziemi wyruszya ekspedycja geologiczna, ktra od350

krya zoa rud w miejscach pooonych na pnoc od staego ldu.

Pi lat pniej pod eskort funkcjonariuszy OGPU przybyli tam
pierwsi zesacy skierowani do prac wydobywczych. Nie chodzio
jednak o dwie gwne wyspy Nowej Ziemi, tylko o wysp Wajgacz,
lec waciwie pomidzy archipelagiem a kontynentem.
Na wysp przywieziono promem prawie ptora tysica winiw. Warunki byy cikie, zwaszcza pierwszej zimy, na przeomie
lat 1930 i 1931, kiedy musieli oni zbudowa obz. Kopalnie znajdoway si na drugim brzegu zatoki. W zimie obz z kopalni czya lina rozpita midzy supkami, eby winiowie idcy przez zamarznit zatok nie zgubili si przy zej widocznoci. Zgubienie
drogi oznaczao pewn mier.
Praca na wyspie Wajgacz bya cika, dlatego kady przepracowany dzie liczy si jako dwa dni zasdzonego wyroku. Dla obrony przed niedwiedziami polarnymi zekom czasem wydawano
bro paln80.
Raz wybuch niewielki bunt, ale zosta szybko stumiony; ucieczka nie wchodzia w gr. Klimat by bezlitosny, lecz za to winiw
traktowano czsto lepiej ni gdzie indziej. Wieczorami dozwolone
byy wystpy i szachy. Zesacy zorganizowali ma orkiestr dt,
ktra odegraa Midzynarodwk z okazji spotkania z Samojedami,
rdzennymi mieszkacami Nowej Ziemi81.
W czwartym roku funkcjonowania kopalni zalaa woda. W roku
1936 eksperyment na wyspie Wajgacz dobieg koca. Zekowie zostali skierowani do prac przy bogatszych zoach lub przy budowie linii kolejowych do nowych agrw za koem podbiegunowym.
By moe to wanie ten epizod z historii GUagu sta si rdem
legend o straszliwej Nowej Ziemi, mimo e obz nie by zlokalizowany poza archipelagiem.
Historie o eserowcach zesanych na Now Ziemi w roku 1922 te
zapewne s bdne. Dziki poczeniu relacji winiw z wiadomociami w prasie kolejny kawaek ukadanki wskakuje na swoje miejsce. Jak pamitamy, opowie o roku 1922 brzmiaa tak: poniewa
zbyt duo winiw uciekao z obozw w okolicach Archangielska,
wszystkich eserowcw przeniesiono do Nowej Ziemi. Informacja
o tym pojawia si na pocztku jesieni, lecz przecie w tym okresie
351

z powodu panujcego tam klimatu transport byby utrudniony82.

Nikt rozsdny nie wybieraby si statkiem na pnoc od staego
ldu, wic winiowie zapewne musieliby czeka do wiosny.
Wiadomoci zamieszczanych w New York Timesie, londyskim
Timesie i rosyjskojzycznym dzienniku Rul nie potwierdzaj
adne znalezione dotychczas rda. W archiwach prno te szuka dokumentw dotyczcych winiw wysanych do Nowej Ziemi w roku nastpnym. Dokd wic trafili?
Odpowiedzi dostarcza wycinek historii dokadnie ju opisany
w ksikach. W czerwcu 1923 roku, gdy morze stao si eglowne,
na Wyspy Soowieckie dotar pierwszy duy transport eserowcw83.
Z perspektywy czasu wydaje si prawdopodobne, e plotki, jakoby
winiw, ktrzy poprzedniej jesieni zniknli, wysano do Nowej
Ziemi byy wanie plotkami. Aczkolwiek nie do koca: zesacw
przewieziono na wysp pooon daleko na pnocy, do miejsca,
ktre wkrtce stao si synonimem koszmaru. Najprawdopodobniej
jednak chodzio nie o Now Ziemi, tylko o Soowki.
W latach trzydziestych i czterdziestych, gdy zaczy kry historie o ludziach wysyanych za koo podbiegunowe do budowy
nowych kopal, znw doszo do nieporozumie. Nazwa Workuta funkcjonowaa, lecz miasto Workuta nie istniao a do 1931
roku, kiedy to wysano ekspedycj zoon z winiw, eby je
zbudowali. Niewiele o nim wiedziano. Prasa zachodnia, jak Tribune de Genve czy New York Times, donosia, e dziesitki
tysicy winiw buduje nowe kopalnie w miejscu o nazwie Workuta. Informacja bya prawdziwa, ale przez pomyk podano, e
Workuta ley w Nowej Ziemi84. Tak oto Nowa Ziemia, ktra jeszcze przed rewolucj staa si celem ekspedycji i tematem legend,
zachowaa swj status krainy na poy rzeczywistej, na poy wyimaginowanej.
Lecz przecie s jeszcze opowieci zekw naprawd przebywajcych w Workucie, ktrzy najbardziej ze wszystkiego obawiali si
zesania dalej na pnoc, do Nowej Ziemi, dokd rokrocznie trafiao
okoo tysica zodziei. Moliwe oczywicie, e faktycznie wywoono tam ludzi, lecz nie s znane adne rda mwice o dziaajcych
w Nowej Ziemi kopalniach ani o transportach winiw do takich
352

kopal. Skazani zodzieje mogli by wic wysyani do placwek karnych innego typu albo po prostu zabijani85.
Tak czy owak, historii przekazywanych wrd winiw i poza
agrami przybywao. Nowa Ziemia wesza do guagowego sownika
i przypominaa zekom, e nawet jeli jest le a w Workucie panoway naprawd przeraajce warunki na pnocy znajduje si
miejsce, gdzie moe by jeszcze gorzej86.

Nawet te fakty z historii archipelagu, ktre nie budz wtpliwoci

syszane przez Nabokova w dziecistwie opowieci o mierci godowej i o kanibalizmie w wioskach rybackich Nowej Ziemi, apokaliptyczne wieci o Car Bombie z pniejszych lat brzmi jak mit.
Nic dziwnego, e to miejsce inspirowao Nabokova przez cae dziesiciolecia: poczynajc od wzmianki o Nowej Ziemi w wierszu
z 1941 roku przez informacj o Rzece Nabokova w Pamici, przemw
a po Blady ogie, ktrego gwnym bohaterem jest uchodca, zapewne byy wizie tamtejszego obozu.
Nabokov mwi studentom, e wszystkie wielkie dziea literackie s zarazem baniami, lecz wiedzia te lepiej ni ktokolwiek
e straszliwe rzeczy opisane w tych baniach s prawdziwe. Tak
si zoyo, e w historii agrw Nowa Ziemia staa si faszywym
sobowtrem a dwch najbardziej zowrogich miejsc na mapie
GUagu: Soowek i Workuty.

Zanim Wiera zmara, wadze Zwizku Radzieckiego oficjalnie

zrehabilitoway jej ma, a jego dziea mona byo tam legalnie wydawa87. Wan rol w sprowadzeniu Nabokovowskiego Eugeniusza Oniegina do Rosji odegra Dmitri Lichaczew, ktrego relacj na
temat Soowek wykorzysta Soenicyn w Archipelagu GUag.
Lichaczew poredniczy rwnie w negocjacjach dotyczcych
zwrotu Dmitriemu Nabokovowi domu przy ulicy Morskiej88. Ostatecznie zdecydowano, e na pierwszym pitrze znajdzie si muzeum
353

ycia i twrczoci Nabokova. Mona tam obejrze pierwsze edycje

jego utworw, nalec do niego rosyjsk gr podobn do Scrabblea czy siatk na motyle. W gablotach zgromadzono sfatygowane
wydania samizdatowe. Elementem ekspozycji jest kopia stuletniego
planu architektonicznego kamienicy, a w sali kinowej projektor
wywietla filmy dokumentalne, midzy innymi jeden, w ktrym
Soenicyn wypowiada si o Nabokovie. Wypowiedzi s krtkie
i wywaone, podkrelaj wyjtkowo twrczoci Nabokova ktra
przecie powstaa niewiele pniej ni dziea jego dziewitnastowiecznych poprzednikw. Soenicyn tym razem nie dodaje, e
Nabokov, by dotrze do zachodniego czytelnika, zerwa z przeszoci i utraci swe rosyjskie korzenie89.
Wkrtce po niedoszym spotkaniu z Nabokovem w 1974 roku
Soenicyn zaszy si w grach w Vermoncie, skd potpia jaowo
duchow Zachodu i pisa o przeszoci. Przetrwa duej od systemu, ktrego nienawidzi. W 1994 roku wrci do Rosji w glorii, wiedzc, e jego pisarstwo zmienio bieg dziejw. Wyzwa wroga do
walki i zwyciy.
Lecz zaangaowanie miao swoj cen. Ostre opinie Soenicyna
na temat USA, zachodnich rzdw i historii wiata, ktrej nie zna
a tak dobrze, trwale nadszarpny jego reputacj na midzynarodowej arenie. Przekady jego dzie powstaway w wymuszonym
przez sytuacj popiechu, wic si rzeczy nie mg powici im
tyle czasu i uwagi, ile Nabokov obcojzycznym wersjom swoich
utworw. Cho przyznano mu literack Nagrod Nobla, wydawao
si, e wymiar polityczny jego twrczoci gruje nad walorami literackimi90.
Mieszkacy Zachodu, ktrzy widzieli w Soenicynie ordownika wolnoci, byli rozgoryczeni, gdy popar Wadimira Putina, byego kagiebist odwoujcego si do nostalgii za pewnymi aspektami
sowieckiej historii. Pisarz ewoluowa w kierunku rosyjskiego nacjonalizmu, ktry wiele osb wprawi w zakopotanie. W roku 2001,
wypowiadajc si za przywrceniem kary mierci, argumentowa,
e nawet ojciec Vladimira Nabokova, aktywny przeciwnik najwyszego wymiaru kary, zmieni zdanie w 1917 roku, gdy Rosja stana
w obliczu zagroenia91.
354

Soenicyn zmar w sierpniu 2008 roku. Rok pniej fragmenty

Archipelagu GUag stay si lektur obowizkow w rosyjskich szkoach rednich, a jedna z moskiewskich ulic, do tej pory noszca nazw Wielkiej Komunistycznej, zostaa nazwana imieniem najzagorzalszego rosyjskiego antykomunisty92.
W dzisiejszym Sankt Petersburgu pojawio si kilka nowych muzew i pomnikw. Przed Domem Skazacw Politycznych umieszczono na postumencie kawa skay z Wysp Soowieckich. Miejsce
powicone pamici Feliksa Dzieryskiego, twrcy Czeka, z ktrej
wywodziy si wszystkie kolejne wcielenia sowieckiej policji politycznej, przeksztacono w muzeum historii tajnych organizacji
policyjnych w carskiej Rosji i Zwizku Radzieckim. Naprzeciwko
wci czynnego wizienia Kriesty, w ktrym siedzia ojciec Nabokova, znajduje si rzeba Michaia Szemiakina upamitniajca ofiary represji politycznych. Dwa sfinksy naprzeciw siebie, a pomidzy
nimi kamienna ksiga i korona z drutu kolczastego. Jeli obejdziemy
rzeb i spojrzymy na ni tak, jak wida j z okien Kriestw, zobaczymy, e sfinksy od drugiej strony maj nagie czaszki i wystajce
ebra.
W Niemczech rwnie powstao wiele miejsc powiconych pamici ludzi zmarych w obozach, cho obecnie aden pocig z Hamburga nie zatrzymuje si przy pozostaociach obozu w Neuengamme (gdzie do 2003 roku miecio si wizienie).
Gdy idzie si od strony odtworzonych torw kolejowych do
centralnej czci obozu, najbardziej zaskakuje chyba rozlego tej
przestrzeni czowiek czuje si zupenie may. Pozostawiono wiee stranicze, wyznaczajce granice obozu, ale ogrodzenie z drutu kolczastego usunito. Dawny obz mona zwiedza przez ca
dob. Zdarzaj si akty wandalizmu, ale obsuga twierdzi, e
rzadko93.
Przyjechawszy z Niemiec do Pragi czeskiej, mona znale kierowc gotowego pojecha do wsi umperk we wschodnich Czechach. Z pomoc tumacza da si zlokalizowa pewien budynek,
w ktrym mieci si dom starcw. Na najwyszym pitrze mieszka
czowiek, ktry by winiem GUagu i przebywa w obozie za koem podbiegunowym.
355

W archiwach NKWD spoczywa teczka, w ktrej jest ta informacja, mona si te dodatkowo upewni, przegldajc archiwa wojskowe94. Z dokumentacji wynika, e mczyzna spdzi w Workucie
prawie dwa lata, po czym zosta wypuszczony, by wraz z wieloma
innymi, ktrych spotka podobny los, trafi na front drugiej wojny
wiatowej. Zapewne przyj to z ulg.
Podczas rozmowy telefonicznej mwi, eby do niego nie przyjeda, po co rozmawia z takim starcem. W kocu daje si przekona; chyba nawet lubi odwiedziny. Przedstawia swoj on, ktra
niedugo skoczy dziewidziesit lat, i opowiada, jak w czasie wojny zostaa wywieziona do Niemiec na roboty.
Spytany o GUag, mczyzna opowiada rozmaite historie, rwnie o tym, jak pracowa w kopalni w Nowej Ziemi, gdzie winiom
czasem wydzielano dodatkowe racje ryby. Staje si rozmowny, czstuje domowymi przetworami, zachca goci, by jeszcze zostali i posuchali, odpowiada na kade pytanie, dzieli si wszystkim, co wie
na temat agrw, mwi te o subie w wojsku, a gdy czego nie
pamita lub nie wie, jak to powiedzie, wymyla wasne historyjki.
Po powrocie do Pragi mona si uda na Stare Miasto na Uniwersytet Karola, gdzie wykada Vladimir Petkevi, prawnuk W.D. Nabokowa i wnuk Olgi, siostry Vladimira. Petkevi chtnie powica nam swj czas opowiada o ukochanej babci, ktra, by moe
za spraw penego wygd dziecistwa, bya niezdolna do wykonywania nawet najlejszych prac; o ojcu, ktry umar z rozpaczy
w komunistycznej Czechosowacji w wieku dwudziestu dziewiciu lat.
Gdy rozmowa zahacza o jadowity list Nabokova do Romana Jakobsona, Petkevi nie broni jzykoznawcy, mimo e bardzo ceni go
jako naukowca. Zgadzam si w peni z Nabokovem mwi, wci,
mimo e mino kilkadziesit lat, wcieky na zachodnich intelektualistw. Ja ich prawie e nienawidziem. Nic nie rozumieli. My tak,
bo tu mieszkalimy. My wiedzielimy, jak tu jest95.
Na lotnisku w Genewie mona wsi do pocigu i objedajc
Jezioro Genewskie, dotrze do Montreux. Hotel Montreux Palace
jest dosownie o par przecznic pod grk od stacji kolejowej.
W padzierniku, czyli o tej porze roku, kiedy Nabokov mia si
356

spotka z Soenicynem, nie brakuje wolnych pokoi. Niestety, apartament, w ktrym mieszkali Nabokovowie, jest zwykle na cay rok
zarezerwowany przez turystw z Rosji.
Nad westybulem znajduje si otwarty Salon de Musique, w ktrym Nabokov oczekiwa Soenicyna. Przepisy dotyczce zabytkw
s surowe, wic od 1974 roku niewiele si tu zmienio. Teraniejszo przypomina o przeszoci.
Poza sezonem salon wieci pustkami s tu jedynie stoliki, krzesa i masywny yrandol. Mimo pokusy, by wyobraa sobie literackie duchy, aden mistyczny powiew nie porusza cikimi zasonami. Nabokov ju tu nie siedzi, nie czeka na Soenicyna, nie
zastanawia si, o czym bd rozmawia dwaj niezaleni Rosjanie
o buntowniczych pogldach, dumni, podejrzliwi i przeciwni rewolucji. Cho mona zarezerwowa apartament Nabokova, to nikt
si nie spodziewa ujrze pisarza przechadzajcego si korytarzem,
nikt nie sdzi, e przyjedzie Soenicyn ani ten mody i udajcy
pokornego, ani ten stary i rwnie zadufany w sobie jak Nabokov.
Gdy Wilson podzieli si z Nabokovem opini, e Soenicyn nie
umie pisa o niczym innym ni niewola, nawet sobie nie zdawa
sprawy, jak bardzo Nabokov zaabsorbowany jest tym samym tematem. Soenicyn pisa o cierpieniu winiw Nabokov wyobraa
sobie rne sposoby, ktrych si chwytali, by uciec.
Obu pisarzom udao si pokaza, jakie pitno na ludzkim duchu
odciska polityczna opresja. Poczwszy od Daru, zakotwiczonego
w obozach carskiej Rosji, poprzez wzmianki o obozach internowania podczas pierwszej wojny wiatowej w Rozpaczy a po obozy
mierci w Pninie i Lolicie, zawsze majc w pamici katownie i zbryzgane krwi ciany sowieckiego GUagu, Nabokov przypomina
w swoich dzieach o dehumanizacji w obozach koncentracyjnych
i dokumentowa ich niszczycielski wpyw na czowieka.
Posugujc si sztuk, ktrej nauczya go matka, pielgnowa
dziedzictwo ojca: tpi antysemityzm i pitnowa przemoc. Wystawia swoich bohaterw na pomiewisko, skazywa ich na cierpienie
i tragiczny koniec, lecz uwieczni ich sny i ich ukryt przeszo,
ktra ciya nad teraniejszoci. Korzenie niemal wszystkich historii opowiedzianych przez Nabokova tkwi w niezmierzonych
357

pokadach czuoci, ktr mieci w sobie wiat i ktra zostaje

zmiadona albo zmarnowana, albo przeksztaca si w szalestwo96. Pokazujc czytelnikom nowy sposb interakcji z literatur,
rozmawiajc z nimi ponad gowami postaci literackich, Nabokov
wyszydza powieci zaangaowane, majce za cel wielkie zmiany
spoeczne; uwaa jednak, e pojedynczego czytelnika da si uczuli na krzywdy wyrzdzone przez prawdziwe wydarzenia na
ludzkie ycie, zamane i zapomniane.
Dopiero caociowe spojrzenie na twrczo Nabokova pozwala
dostrzec jego strategi. On te wiele razy cudem zdoa si uratowa i wszystkim swoim najsynniejszym bohaterom take da szans ucieczki w szalestwo. Sam te przechowa wasne skarby
i wasny smutek, konstruujc wiaty z odamkw przeszoci. Odnajdziemy w nich ofiary obozw, szalone historie winiw, czuo
dla tych, ktrych przedtem wymiewa, odbicie wiata przepenionego okruciestwem, al za tym, co utracone. Wszystko, co Nabokov chcia powiedzie, kada historia, ktr pragn powierzy naszej pamici, czeka ukryta w jego utworach. Trzeba tylko zada
sobie trud, eby j stamtd wydoby.

Epilog

Dmitri Nabokov, ktry po mierci matki przej rol kustosza dzie-

dzictwa ojca, mia te swoje wasne nie byle jakie dowiadczenia

i tajemnice. Oprcz tego, e piewa w operze i startowa w wycigach samochodowych, zagra take we woskim filmie gangsterskim i wcieli si w posta ojca podczas publicznego czytania listw
Nabokova i Wilsona. W 1980 roku mia wypadek samochodowy,
z ktrego wyszed ze zamanym krgosupem szyjnym i rozlegymi
poparzeniami trzeciego stopnia.
Wiele lat pniej wyjawi dziennikarzom i znajomym, e pracowa potajemnie dla rzdu USA; czasem twierdzi, e by agentem
CIA, czasem robi niejasne aluzje do szlachetnego zadania, ktre
mu powierzono na odlegym brzegu, ktrego jednak zaniecha,
aby by przy ojcu w ostatnich miesicach jego ycia.
Dmitri przez cae ycie z duym powiceniem dba o spucizn
i dobre imi Nabokova, natomiast nie wydaje si, eby podziela
jego wtpliwoci w kwestiach politycznych. Gdy przypomniano
mu, e Vladimir Nabokov wymieni kiedy tortury wrd najgorszych rzeczy, do jakich zdolny jest czowiek, Dmitri stan w obronie tej metody, twierdzc, e byoby to dopuszczalne narzdzie
w walce z terrorystami planujcymi zamach na World Trade Center1. Zmar w Vevey w Szwajcarii niedaleko Montreux w lutym
2012 roku.
Modsza siostra Wiery, Sonia, chyba ju nigdy nie zesza si
z Junghansem. Pracowaa w Nowym Jorku jako tumaczka dla
ONZ, pniej przeprowadzia si do Genewy. Cho i Sonia, i Wiera nie miay atwych charakterw, obie zgodnie uboleway nad
359

najstarsz siostr, Len, ktra tak bardzo zirytowaa Wier swoim

przyjciem chrzecijastwa.
Carl Junghans zosta w Hollywood i pracowa u Kurta Weilla jako
ogrodnik; nakrci te kilka filmw dokumentalnych2. Pod koniec
wojny wystpi jako wiadek w gonym procesie mieszkaca Kalifornii podejrzewanego o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Wiele lat
pniej przyjecha do Berlina, gdzie za dorobek twrczy przyznano
mu najwiksze niemieckie wyrnienie filmowe: Deutscher Filmpreis. Zmar w 1984 roku.
Inny zdolny oportunista, Walter Duranty, ktrego reportae
z ZSRR w duej mierze uksztatoway mylenie Amerykanw o tym
kraju (co Nabokov pniej na prno prbowa naprawi), popad
w nieask, gdy wyszo na jaw, jak bardzo faszowa swoje spostrzeenia na korzy Sowietw, wychwalajc GUag i zaprzeczajc najwikszej w dziejach ludzkoci klsce godu. Dwa skady komitetu
przyznajcego Nagrody Pulitzera przez wiele miesicy zastanawiay si, czy odebra mu wyrnienie, ktre otrzyma w 1932 roku.
Ostatecznie skoczyo si na tym, e zwrcono uwag, jak daleko
Duranty odszed od standardw dziennikarstwa.
Olga, siostra Vladimira, zmara w Pradze w maju 1978 roku. Do
koca ycia otrzymywaa co miesic wsparcie z funduszu zostawionego przez brata. Jej byy m Borys, ten sam, ktrego Armia Czerwona poszukiwaa, gdy tylko wkroczya do Pragi, umar w roku
1963 w Halifaksie w Anglii, gdzie pracowa w zakadzie wkienniczym jako nafciarz3.
Nikoaj Nabokow, ktrego biografia przypominaa pod pewnymi
wzgldami alternatywn wersj ycia Vladimira, zmar w rok po
kuzynie. Gdy ujawniono rda finansowania Kongresu Wolnoci
Kultury, Nikoaj zaj si komponowaniem baletu Don Quixote
i wspprac z W.H. Audenem nad adaptacj operow Straconych
zachodw mioci Szekspira.
Jelena Sikorski, najmodsza siostra Vladimira, przez ponad dwadziecia lat po jego mierci dbaa o jego literackie dziedzictwo. Ostatnia
osoba z rodu Nabokoww, ktra pamitaa przedrewolucyjn Rosj,
zdya jeszcze przez kilka miesicy poy w dwudziestym pierwszym wieku. Zmara w Genewie, majc dziewidziesit cztery lata4.

Podzikowania

Pisarze czsto mwi, e ich praca wymaga samotnoci. Czas sp-

dzony na pisaniu tej ksiki upyn mi w towarzystwie ywych

ludzi, ktrych nauczyam si ceni za inteligencj i wnikliwo. Jedn z najprzyjemniejszych rzeczy, ktr mog teraz zrobi, jest zoenie im podzikowa.
Badacze twrczoci Nabokova byli niezwykle hojni, udzielajc mi
wskazwek, przestrg i dodajc zachty. Szczegln wdziczno
winna jestem Tatianie Ponomariewej, dyrektorce Muzeum Nabokova w Sankt Petersburgu za jej przemylenia o Nabokovie i dyskusje o historii Rosji. Steven Belletto, ktry zajmuje si literatur czasw zimnej wojny, i Matthew Roth, specjalista od Bladego ognia,
suyli mi rad w zasadzie od pocztku zbierania materiaw do
ksiki. Maxim Shrayer niemal rwnie dugo dzieli si ze mn yczliwie swoj wiedz o sprawach ydowskich w yciu i pisarstwie
Nabokova.
Susan Elizabeth Sweeney, ktra od lat zajmuje si relacj midzy
Vladimirem a Siergiejem Nabokowami, uprzejmie zgodzia si na
mj udzia w panelu Modern Language Association w roku 2009
i podzielia si uwagami na temat artykuu, ktry potem powsta.
Zgoszono go pniej do redakcji czasopisma, gdzie Zoran Kuzmanovich i anonimowi korektorzy poprawili tekst, zanim skierowano
go do publikacji. Gavriel Shapiro, z ktrym miaam okazj porozmawia podczas wspomnianego panelu, by cudownie otwarty
w kwestii nowego podejcia do dzie Nabokova. Zapozna si pniej z wynikami moich bada i udzieli mi kilku cennych wskazwek, a take ujawni niezwykle istotny szczeg z przygotowywanej przez siebie ksiki na temat relacji Vladimira Nabokova z ojcem.
Leland de la Durantaye zgodzi si, bym uczestniczya w jego seminarium na temat Nabokova na pocztku roku 2008, w poowie
361

rocznego okresu, ktry spdziam na Harvardzie jako czonkini Nieman Foundation for Journalism. Brian Boyd cierpliwie odpowiada,
gdy w pierwszych miesicach zbierania materiaw zarzucaam go
bezadnym mnstwem pyta o Nabokova i GUag. Skontaktowa
mnie z Leon Toker, ktrej wiedza w obu tych dziedzinach oraz
wnikliwe uwagi na temat szkicu mojego artykuu o Bladym ogniu
popchny mnie do pogbionych studiw nad zagadnieniem.
Gdy artyku naukowy przeobrazi si w ksik dla szerszej publicznoci, Stacy Schiff uczulia mnie na zagroenia zwizane z odtajnionymi materiaami oraz chtnie dawaa si wcign w rozmowy
o rodzinie Wiery Nabokov. Michael Maar w lot poj, na czym polega
zamys tej ksiki, i podsun kilka mdrych rad, jak j ulepszy.
Jeli chodzi o badaczy GUagu i Holokaustu, Michael Scammell
chtnie komentowa moj prac i odpowiada na pytania dotyczce
jego spotka z Nabokovem, Soenicynem i politykami z czasw radzieckich. Jego pniejsze uwagi na temat roboczej wersji czci tej
ksiki byy bezcenne. Reimer Mller, opiekun archiwum w muzeum
obozu w Neuengamme, spdzi ze mn wiele godzin na rekonstruowaniu typowego dnia z obozowego ycia Siergieja Nabokowa.
Anne Applebaum udostpnia mi swoj rozleg wiedz o historii
GUagu i zaproponowaa kilka cennych rde, ktre wykorzystaam w tej ksice. Steven Barnes da si namwi na lunch poczony z rozmow o Leninie, Stalinie i prowadzeniu zapiskw w agrach. Adam Hochschild wspomg mnie wiedz na temat Krymu
w czasach rosyjskiej wojny domowej. Guillaume de Syon wyjani
mi, na czym polegay skomplikowane restrykcje paszportowe skierowane przeciwko ydom we Francji i w Niemczech podczas drugiej wojny wiatowej.
Vladimir Petkevi, wnuk Olgi, siostry Vladimira Nabokova, najpierw rozmawia ze mn w Pradze, a pniej pomaga mi na odlego jestem mu wdziczna za powicony mi czas, cierpliwo i moliwo wykorzystania kilku rodzinnych fotografii. Lev
Grossman by uprzejmy udostpni mi materiay archiwalne dotyczce ycia Siergieja Nabokowa.
Kluczow rol w zbieraniu materiau do tej ksiki odegrali tumacze, przede wszystkim za Azat Oganesian, mj asystent, ktry
362

przejrza i przetumaczy dla mnie cae mnstwo artykuw z gazety Rul, rosyjskojzycznego dziennika wydawanego w Berlinie;
przeprowadza te na wasn rk kwerendy w bibliotekach, gdzie
wyszukiwa dodatkowe informacje. Christine Keck i Valia Lestou
przetumaczyy duo artykuw i korespondencji z niemieckiego.
Ted Whang napisa dla mnie listy po czesku. Adam Hradilek z Instytutu Bada nad Totalitaryzmami pomg mi nawiza kontakt
z byym winiem GUagu i przetumaczy rne dostpne w jzyku czeskim rda na temat radzieckiego systemu obozw, co okazao si wyjtkowo przydatne. Cztery osoby w sam por wspomogy mnie pomoc i rad w tumaczeniu rnych drobiazgw:
Maria Baliska (tumaczenia z polskiego), Anna Badkhen (z rosyjskiego), David Hertzel i Chris Knig (z niemieckiego) za co jestem
im wdziczna.
Nie poradziabym sobie bez tumaczy i przewodnikw podczas
wyjazdw, zwaszcza bez Fiodora Timofiejewa w Sankt Petersburgu
i Heleny pkovej-Safari w Czechach, ktra zgodzia si pojecha
samochodem daleko za miasto, i gdyby nie jej bystro i entuzjazm,
caa wyprawa poszaby na marne.
Pomoga mi przy pisaniu tej ksiki caa rzesza bibliotekarzy i archiwistw: Peter Armenti i Travis Westly w Bibliotece Kongresu;
Isaac Gewirtz, Anne Garner i Rebecca Filner w Berg Collection Nowojorskiej Biblioteki Publicznej; Ann L. Hudak w zbiorach specjalnych Hornbake Library na Uniwersytecie Stanu Maryland; M. Kiel
w berliskim Bundesarchiv-Filmarchiv; Jane A. Callahan w archiwach Wellesley College; Charles Rhaume z Zarzdu Historii i Dziedzictwa w dowdztwie Kanadyjskich Si Zbrojnych; Demetrius
Marshall w wydziale genealogii amerykaskiego Biura ds. Obywatelstwa i Imigracji; pracownicy muzeum obozu w Neuengamme,
Muzeum Nabokova w Sankt Petersburgu, Memory of Nations, biblioteki Vassar College, stowarzyszenia Memoria w Rosji, Instytutu
Hoovera, U.S. National Archives, Widener Library na Harvardzie,
biblioteki Ernsta Mayra przy Muzeum Zoologii Porwnawczej na
Harvardzie, Fenwick Library na George Mason University, poszczeglnych oddziaw bibliotek hrabstw Arlington i Fairfax w Wirginii
oraz biblioteki miejskiej w Montreux nad Jeziorem Genewskim.
363

Chciaabym rwnie wspomnie o uprzejmym wsparciu ze strony

pracownikw hotelu Montreux Palace.
Mam ogromny dug u innych autorw, zwaszcza u Stacy Schiff,
Briana Boyda i Andrew Fielda, biografw Wiery i Vladimira Nabokovw, u Maxima Shrayera, ktry od wielu lat zgbia znaczenie
ydowskich motyww w twrczoci Nabokova, i wreszcie u Michaela Scammella, ktry napisa biografi Aleksandra Soenicyna
i przetumaczy na angielski dwie rosyjskojzyczne powieci Nabokova. Musz te wspomnie o spisie rezydencji i tablic genealogicznych rodziny Nabokova zamieszczonym przeze Dietera Zimmera w internecie, dziki czemu zaoszczdziam mnstwo czasu, kiedy
sporzdzaam wasn chronologi ycia Nabokova zestawion
z wydarzeniami historycznymi.
Jestem niezmiernie wdziczna, e dane mi jest y w czasach, gdy
materiay mona wyszukiwa drog elektroniczn. Bardzo cenne
informacje znalazam w kolekcjach cyfrowych rosyjskiego stowarzyszenia Memoria, centralnej bazie danych ofiar Szoah instytutu
Yad Vashem oraz w cyfrowym archiwum New York Timesa.
W elektronicznych bazach danych przeprowadziam tysice kwerend, bez ktrych napisanie tej ksiki zajoby dziesitki lat.
Mike Adler podzieli si ze mn wynikami wasnych poszukiwa;
bardzo pomocne okazay si zwaszcza mapy obozw koncentracyjnych. Zacht, krytyk i pomoc wspierali mnie Peter Davis, Justin
Kaplan, Anne Bernays, Rose Moss, Thorne Anderson, Marcela Valdes, Alicia Anstead i Vasil Derduk.
Ksika duo zawdzicza osobom, ktre czytay jej robocze wersje
i dzieliy si ze mn szczerymi uwagami. Oprcz wymienionych
wyej s to: Brian Snyder, Paul Lombardo, Mark Johnson, Christopher
Goffard, Mary Newsom, John Ptak i Beth Filiano, ktrym te dzikuj.
Jestem niewymownie wdziczna obecnym i byym pracownikom
Nieman Foundation for Journalism na Harvardzie. Dziki fundacji
uczestniczyam w zajciach, z ktrych w 2008 roku zrodzi si pomys napisania tej ksiki. Od samego pocztku wspiera mnie Bob
Giles, prezes fundacji w roku 2011.
Adrienne Mayor, ktra przecieraa mi szlaki w roli niezalenego
badacza, przyczynia si do tego, e ksika ta ujrzaa wiato dzien364

ne: przedstawia mnie agentce Katherine Boyle z agencji literackiej

Veritas. Katie bya niestrudzon ordowniczk tego projektu, przeprowadzia go przez wzburzone wody i suya mi bezwarunkowym wsparciem.
Claiborne Hancock, Jessica Case i Maia Larson z Pegasus Books
zawstydzali mnie swoj wiar w to przedsiwzicie. Jessica, redaktor prowadzca, zgosia wiele wnikliwych uwag, ktre wyszy
ksice na dobre i naday jej ostateczny ksztat. Maria Fernandez
dokonywaa czarodziejskich sztuk z projektem graficznym, a Phil
Gaskill zredagowa surowy tekst.
Ksika odcisna gboki lad na moim yciu prywatnym. Nie
powstaaby, gdyby nie rodzina i przyjaciele: Peter i Kathy Vergano,
Bob i Patricia Pitzer, Sharon i Frank Mauzey, Rob Pitzer, Cecile Pratt,
Gwynn Dujardin, Tom Schumacher, Karen Aldana, Matt Olson, Danielle Tezcan, Gaiutra Bahadur, Lisa Noone, Beth Macy, Kelly King,
Kristina Cartwright i Patricia Ricapa. Dzikuj im za nocne dyskusje,
za to e uyczali mi swoich pokoi gocinnych, karmili mnie, kibicowali mi i zajmowali si moimi dziemi.
Na koniec wyrazy wdzicznoci dla tych, ktrzy woyli w powstawanie ksiki wicej ni ktokolwiek inny: dla moich dzieci,
Davida i Kate, i dla Dana, mojego ma, ktrzy powicili wiele
rzeczy wymiernych i niewymiernych bym moga jedzi po
wiecie, zbiera materia i pisa. Najwikszym darem jest niezomne
przekonanie, w ktrym Dan wytrwa przez ostatnich pi lat, e t
histori trzeba opowiedzie.

Mimo tytanicznej pracy wielu instytucji i osb na caym wiecie

wci pozostaje wiele do zrobienia, by zachowa wiedz o przeszoci i ukaza jej znaczenie w czasach obecnych. Dlatego autorka
dwadziecia procent honorarium za t ksik przekazuje organizacjom poytku publicznego: pienidze zostan rozdzielone po
rwno midzy instytucje zwizane z Nabokovem i grupy zajmujce
si upamitnianiem historii Holokaustu i GUagu. Wicej informacji o moliwoci ich dotowania mona znale na stronie www.
nabokovsecrethistory.com.

Skrty

Dziea Vladimira Nabokova, na ktre powouj si w przypisach

Ada albo ar. Kronika rodzinna, prze. Leszek Engelking,
Warszawa 2009
ANL
The Annotated Lolita
BO
Blady ogie, prze. Stanisaw Baraczak, Micha
Kobukowski, Warszawa 2011
CE
Conclusive Evidence
DAR
Dar, prze. Eugenia Siemaszkiewicz, Warszawa 2013
EO
Eugene Onegin (1990)
GOGOL Nikoaj Gogol, prze. Leszek Engelking, Warszawa 2011
K
Ks ycia i inne opowiadania, prze. Leszek Engelking
i Micha Kobukowski, Warszawa 2011
LKN
List, ktry nigdy nie dotar do Rosji i inne opowiadania,
prze. Micha Kobukowski i Leszek Engelking,
Warszawa 2010
LOLITA Lolita, prze. Micha Kobukowski, Warszawa 2013
NG
Nieprawe godo, prze. Micha Kobukowski, Warszawa 2006
PNIN
Pnin, prze. Anna Koyszko, Warszawa 2004
PNTA
Patrz na te arlekiny!
PP
Pamici, przemw, prze. Anna Koyszko, Warszawa 2004
SO
Strong Opinions
SP
Selected Poems, red. Thomas Karshan
USSR
The Man from the U.S.S.R. & Other Plays
WL
Wykady o literaturze, prze. Zbigniew Batko, Warszawa
2000
WLR
Wykady o literaturze rosyjskiej, prze. Zbigniew Batko,
Warszawa 2002
ZNE
Zaproszenie na egzekucj, prze. Leszek Engelking,
Warszawa 2003

ADA

366

Skrty innych rde

Vladimir Nabokov. His Life in Art, Andrew Field (1967)
Vladimir Nabokov. His Life in Part, Andrew Field (1978)
Vladimir Nabokov. The American Years, Brian Boyd (1991)
Vladimir Nabokov. The Russian Years, Brian Boyd (1990)
Henry W. and Albert A. Berg Collection of English
and American Literature (The New York Public
Library)
BFA
Bundesarchiv-Filmarchiv, Berlin
FBI
Federalne Biuro ledcze USA
LC
Biblioteka Kongresu USA
NYRB
The New York Review of Books
NWL
Dear Bunny, Dear Volodya. The Nabokov-Wilson Letters,
19401971, red. Simon Karlinsky (2001)
NYT
The New York Times
Schiff
Vra (Mrs. Vladimir Nabokov), Stacy Schiff (2000)
USNA
United States National Archive
TWATD
The Twelve Who Are To Die. The Trial of the Socialists-Revolutionists, Delegation of the Party of the Socialists-Revolutionists (Berlin, 1922)
USHMM United States Holocaust Memorial Museum
USCIS
U.S. Citizenship and Immigration Services
VNM
Muzeum Vladimira Nabokova w Sankt Petersburgu
Wellesley Archiwa Wellesley College
VNSL
Vladimir Nabokov, Selected Letters 19401977, red. Dmitri
Nabokov, Matthew Bruccoli (1991)

AFLA
AFLP
BBAY
BBRY
Berg

367

Przypisy

Wstp
1 Vladimir Nabokov, Splendor, przeoya Anna Koyszko, Warszawa: Muza, 2006, s. 97.
2 Dom Inwalidw znajduje si niedaleko cerkwi Czesmeskiej
w poudniowej czci Sankt Petersburga.
3 Narrator opowiadania Zwiedzanie muzeum zostaje przeniesiony
z muzeum we Francji do rosyjskiego pastwa policyjnego.

Rozdzia I Czekajc na Soenicyna

1 Charakterystyki Lolity: zabawna William Styron; jedyna
przekonujca historia miosna w tym stuleciu Vanity Fair;
najplugawsza ksika, jak zdarzyo mi si czyta John Gordon, redaktor naczelny Sunday Express.
2 BBAY, s. 407408.
3 Por. analiz filmw z tego okresu w: Graham Vickers, Chasing
Lolita. How Popular Culture Corrupted Nabokovs Little Girl All
Over Again (2008), s. 7683.
4 Take Humbert Humbert zauwaa, e Lolita pacze.
5 Joyce Carol Oates, A Personal View of Nabokov, Saturday Review 1973, 6 stycznia, s. 3637. Pierwotny tekst i postcriptum
dodane pniej przez Oates zob. Phyllis Roth, Critical Essays
on Vladimir Nabokov (1984).
6 Cytat z Updikea: Van Loves Ada; Ada Loves Van, The New Yorker
1969, 2 sierpnia, s. 70; charakterystyka podana przez Amisa: Martin Amis on Lolita, esej opublikowany przez Random House w stulecie urodzin Nabokova; czterdzieci lat zob. Karlinsky, Nabokov and Chekhov: the lesser Russian tradition, Triquarterly, zima
1970, s. 716. Na ten sam temat pisze te Leland de la Durantaye,
The Pattern of Cruelty and the Cruelty of Pattern in Vladimir Nabokov,
The Cambridge Quarterly, padziernik 2006, s. 301326.
368

11

12

13
14

10

Wykady o literaturze rosyjskiej, prze. Zbigniew Batko, Warszawa

2002, s. 145.
Eliot: NWL, s. 263; Dostojewski: LRL, 145; Faulkner: NWL,
s. 239; Pasternak: SO, s. 57. Wypowied na temat Pasternaka
dotyczy Doktora ywago, powieci, do ktrej Nabokov czu odraz, aczkolwiek uwaa wczesne wiersze Pasternaka za godne
uwagi. Jeli chodzi o pisarki, czyni wyjtek dla Mansfield Park
Jane Austen; w prywatnych rozmowach Nabokovowi czasem
zdarzyo si powiedzie kilka cieplejszych sw na temat pisarstwa kobiet, na przykad Mary McCarthy. Niechci do Stendhala, Balzaca i Zoli Nabokov daje wyraz w PP (160). Sowa dezaprobaty pod adresem Malraux i Jamesa padaj w NWL (19).
Najwysze ludzkie cnoty: Co jest najlepsze?, eby by
uprzejmym, by dumnym, by odwanym (SO, s. 152); rozbity nos: BBRY, s. 267.
Znakomita praca: VNSL, s. 378; maccartyzm a stalinizm: SO,
s. 50.
Przytoczony przez Aleksandra Twardowskiego cytat z Chruszczowa pochodzi z przedmowy do angielskiego wydania Jednego dnia Iwana Denisowicza: One Day in the Life of Ivan Denisovich
(2008), s. vii.
Zob. Peter Grose, Moscow Unrelenting in Blackout on Solzhenitsyn,
NYT 1968, 12 grudnia, s. 4.
Marc Slonim, European Notebook, NYT 1970, 8 listopada, s. 316.
Bernard Gwertzman, Solzhenitsyn Shuns Nobel Trip, NYT 1970,
28 listopada, s. 1.
Anthony Lewis, Solzhenitsyn Hailed Despite Absence at Presentation of 1970 Nobel Awards, NYT 1970, 11 grudnia, s. 3.
Alexander Solzhenitsyn, Excerpts from Nobel Lecture by Solzhenitsyn, NYT 1972, 25 sierpnia, s. 2.
CBS Evening News, Solzhenitsyn Arrested, wtorek, 14 lutego
1974.
Michael Scammell, Solzhenitsyn (1984), s. 857; Theodore Shabad,
Expulsion by Soviet Highly Unusual Step, NYT 1974, 14 lutego,
s. 16. wczeni czytelnicy zdawali sobie spraw, e ekspatriacja
bya zaledwie pocztkiem walki z Trockim (ktrego nazwisko

15

16

17
18

369

20
21

19

stao si symbolem radzieckiej paranoi dotyczcej rzekomego

sabotau wymierzonego w ZSRR); kres jego yciu na emigracji
w Meksyku pooy zamach upozorowany na samobjstwo.
Olof Palme: Three Nations to Welcome Author, NYT 1974, 14 lutego, s. 1; Henry Kissinger: U.S., Britain and Germany Offer To Welcome Author, NYT 1974, 14 lutego, s. 85.
Scammell, dz. cyt., s. 952.
Powszechna znajomo sowa guag: byy wizie Michael Romanenko w swoim studium na temat rosyjskiego systemu penitencjarnego, ktre zyskao popularno na Zachodzie ju
w 1948 roku, uywa skrtowca GUag; z kolei NYT w listopadzie 1969 napisa o ksice Soenicyna (nazywajc j Archipelag GUagu) i wyjani znaczenie tytuu. Jednak dopiero po
publikacji Archipelagu GUag na Zachodzie sowo guag weszo
do powszechnego uycia i zyskao obecne znaczenie systemu
kolonii karnych, w ktrym przymusowa praca na rzecz totalitarnego pastwa spenia funkcj wychowawcz.
Cytat z Georgea Kennana: Speaking Truth To Power, The Economist 2008, 7 sierpnia.
Rozptaa si burza: francuska partia komunistyczna zaatakowaa
Soenicyna, co przyspieszyo jej zagad (ktra nadcigaa z innych przyczyn); zob. na ten temat: Lawrence Kritzman i in., The
Columbia History of Twentieth-Century French Thought (2007), s. 193;
Michael Scott i in., French Intellectuals Against the Left (2004), s. 8994.
Liczba straconych: po otwarciu archiww mona byo oszacowa skal egzekucji podczas Wielkiej Czystki, cho dokadne
liczby nie s znane. Robert Service w swojej biografii Stalina
(s. 356) ocenia, e podczas dwch najkrwawszych lat zabijano
strzaem w gow okoo tysica osb dziennie, a w tym samym
okresie w agrach umiera kolejny tysic dziennie.
Do rozmiarw niespotykanych nigdy i nigdzie: Robert Conquest w opracowaniu The Great Terror (1968) stara si szczegowo
udokumentowa czystki stalinowskie, lecz nie mia dostpu do
wielu osobistych relacji, ktrymi dysponowa Soenicyn.
Wypowied dla Wellesley College News, zacytowana w BBAY,
s. 122.

22

23

370

24 Scammell, dz. cyt., s. 25.

25 Scammell, dz. cyt., s. 381.
26 Aleksander Soenicyn, Archipelag GUag, prze. Jerzy Pomianowski, Nowe Wydawnictwo Polskie, Warszawa 1990, t. I,
s. 156.
27 BBAY, s. 648.
28 Wywiad dla New York Timesa: Shenker, The Old Magician at
Home, s. BR2; Przanie dziennikarski: BBAY, s. 648; Wiera na
temat Soenicyna: Schiff, s. 343 i przypis na s. 428.
29 chichoty i mska proza: Alan Levy, Understanding Vladimir
Nabokov. A Red Autumn Leaf Is a Red Autumn Leaf, Not a Deflowered Nymphet, NYT Magazine 1971, 31 padziernika, s. 20; list
Wiery: VNSL, s. 496.
30 VNSL, s. 528.
31 Hilton Kramer, A Talk with Solzhenitsyn, NYT Book Review
1980, 11 maja, s. BR1.
32 Zob. PP, s. 24.
33 Scammell, dz. cyt., s. 906.
34 Wywiad dla Bookstand, programu emitowanego przez BBC,
1962.

Rozdzia II Dziecistwo
1 BBRY, s. 32.
2 Jeden z najbliszych przyjaci W.D. Nabokowa, Josif Hessen,
zapamita to tak: Jeli chodzi o W.D. Nabokowa, to uwielbia on mwi o swoich dzieciach, zwaszcza o najstarszym, ktrego, powtarzam, wprost ubstwia, jego ona za i jej rodzice
jeszcze go w tym uczuciu przewyszali [] AFLP, s. 92.
3 Rzenik to genera Valeriano Weyler. Zob. Stuart Creighton
Miller, Benevolent Assimilation. The American Conquest of the Philippines 18981903, s. 3.
4 przez pomyk omal nie otrzymao imienia Wiktor: PP, s. 19;
Archiprezbitrem by ojciec Konstantin Wietwienickij: PP, s. 19.
Zob. te New Light on Nabokovs Russian Years (Cycnos, t. 10,
nr 1), gdzie znale mona poprawki Boyda do tej historii przytoczonej w BBRY.
371

5
6

12
13
14

10
11

7
8

Silas Monas, Across the Threshold. The Idiot as a Petersburg tale,

[w:] New Essays on Dostoyevsky (2010), s. 68.
Innym znanym winiem twierdzy by starszy brat Lenina
Aleksandr Uljanow, ktry przygotowa bomb wykorzystan
w prbie zamachu na cara Aleksandra III.
PP, s. 4647.
AFLP, s. 92. Podczas lat spdzonych w Petersburgu Olga zaprzyjania si serdecznie z Aliss Rosenbaum, ktra pniej, na
emigracji, staa si znana pod przybranym nazwiskiem Ayn
Rand. Wicej na temat Rand i Nabokova zob. D. Barton Johnson, Nabokov, Ayn Rand, and Russian-American Literature or, the
Odd Couple, Cycnos 1995, t. 12, nr 2, s. 100108.
otrzymali zgod dziewczynki natomiast musiay si zadowoli ksikami, ktre im przydzielono (AFLP, s. 94); nigdy nie
zostali przyjacimi to sowa Jeleny Sikorski, z kolei Lev
Grossman (The Gay Nabokov, Salon 2001, 17 maja) pisze, e
zawsze panowaa niech. Reszta opisu relacji Vladimira
i Siergieja w dziecistwie pochodzi gwnie z PP.
PP, s. 58; BBRY, s. 30.
nerwowa i oscha: Nicolas Nabokov, Bagazh. Memoirs of a Russian Cosmopolitan (1975), s. 108; widziaa kolory: swoj i matki
zdolno do synestezji Nabokov szczegowo opisa w PP.
PP, s. 4142.
PP, s. 5152.
Dziadek Nabokova, cho zgadza si, e naley przedsiwzi
dziaania przeciwko rosncej sile ekonomicznej ydw, przeciwstawia si pochopnemu przyjciu ustaw majowych, ktre
zawieray antysemickie zapisy. Zob. John Klier, Russians, Jews,
and the Pogroms of 188182 (2011), s. 216.
BBRY, s. 27.
AFLP, s. 87.
Cytat z gazety Bessarabiec za: James Harvey Robinson, Charles Beard, Readings in Modern European History, t. 2 (1909),
s. 371372.
W obliczu fali rosncej nietolerancji i pogarszajcej si sytuacji
prawnej pomidzy rokiem 1881 (gdy zamordowano cara Alek-

15
16
17

18

372

22

21

19
20

sandra II) a 1914 z Rosji wyemigrowao ponad milion ydw.

Dane z opublikowanego w roku 1928 artykuu Obolenskiego-Ossinskiego na ten temat mona znale w: Demography.
Analysis and Synthesis, s. 426.
PP, s. 170.
Chinese for Jews. Benefits for Kishineff Sufferers in Doyers Street Theater, NYT 1903, 12 maja, s. 3.
Tego samego wydawc: Pawe Kruszewan zosta pniej kiszyniowskim posem do drugiej Dumy; faszywka: Protokoy
mdrcw Syjonu stanowiy rzekome sprawozdania z odbywajcych si raz na sto lat spotka rabinw, ktrzy naradzali si, jak
przej wadz nad wiatem. Bya to kompilacja fragmentw
europejskich tekstw literackich i poda, tylko e oryginalne
teksty czsto miay niewiele wsplnego z ydami: byy to midzy innymi paszkwile na masoneri, teksty polityczne przeciwko Napoleonowi III czy fragmenty utworw francuskiego pisarza Eugeniusza Sue, autora yda wiecznego tuacza (Sue zreszt,
zdaniem Nabokova, dopuci si rozlicznych literackich grzechw, z ktrych jednym by mimowolny wpyw na Dostojewskiego).
Rzucali si z mostw: Russian Tells Story of Sundays Massacre,
NYT 1905, 25 stycznia, s. 1; wybijali szyby i rabowali: Civil War
Threatened, NYT 1905, 23 stycznia, s. 1; onierze strzelali do
dzieci: PP, s. 166. Nabokova nie byo w tym czasie w Petersburgu (BBRY, s. 54).
W tym samym czasie zosta aresztowany i uwiziony rwnie
pisarz rewolucyjny Maksym Gorki. Zob. Simon Oscar Pollock,
The Russian Bastille (1908), s. 12; walka z japosk flot: Russian Tells Story of Sundays Massacre, NYT 1905, 25 stycznia, s. 1.
Pozbawiono go stanowiska: BBRY, s. 57; ciemne siy: PP,
s. 140.
Jednogona decyzja: BBRY, s. 34; petycja kadetw: Richard Pipes, A Concise History of The Russian Revolution (1996),
s. 47; rozsiad si: John Morrison, The State Duma. A Political Experiment, [w:] Anna Geifman (red.), Russia Under the Last
Tsar, (1999), s. 146.

23

24

25

373

26 Melissa Stockdale, Paul Miliukov and the Quest for a Liberal Russia
(1996), s. 162.
27 Lider kadetw to Michai Gertsensztejn zob. Stefani Hoffman
i Ezra Mendelsohn, The Revolution of 1905 and Russias Jews
(2008), s. 63; da si przekona: BBRY, s. 67.
28 Napady z broni w rku i wamania: eserowcy oficjalnie odcili si od swoich radykalnych czonkw, lecz na szczeblu lokalnym sami czsto dopuszczali si aktw przemocy, kradziey
i wymusze. Anarchia, ktra zapanowaa w wielu czciach
Rosji, staa si dla cara pretekstem do ograniczenia swobd obywatelskich i wprowadzenia stanu wojennego. Zob. Anna
Geifman, Thou Shalt Kill (1995), s. 7577.
Pojawienie si Lenina na arenie politycznej: o ile nie da si
wskaza dokadnego momentu, kiedy W.D. Nabokow pierwszy
raz usysza pseudonim Lenin, o tyle mona z duym prawdopodobiestwem ustali, kiedy zetkn si z nazwiskiem Uljanow. Starszy brat Wodzimierza, Aleksandr, przyby do stolicy
w roku 1883, by studiowa na Uniwersytecie Petersburskim.
Przyczy si do odamu terrorystycznego grupy rewolucjonistw. Gdy na Newskim Prospekcie aresztowano dwch niedoszych zamachowcw dybicych na ycie cara, lad doprowadzi do Aleksandra. Przyzna si i wzi na siebie win za spisek,
zbudowanie bomby i wszystko inne prawdopodobnie kryjc
w ten sposb towarzyszy. Odmwi okazania skruchy i 8 maja
1887 roku zosta powieszony.
Mimo pniejszej zasuonej zej sawy trudno nie wspczu
szesnastoletniemu Wodzimierzowi Uljanowowi, ktry w tym
samym czasie w domu w Simbirsku na poudniu Rosji przygotowywa si razem z siostr Olg do egzaminw gimnazjalnych. Wiadomo o mierci brata dotara w pierwszych dniach
trwajcych miesic sprawdzianw. Potwierdzeniem gruntownego wyksztacenia i inteligencji zarwno Wodzimierza, jak
i Olgi s najwysze noty ze wszystkich przedmiotw. Dyrektor
gimnazjum Vladimira, Fiodor Kierenski, z alem pisa mu rekomendacj na uniwersytet, w ktrej podkrela pojtno abiturienta i zawczasu broni jego dojrzaoci moralnej, cho
374

33
34
35
36
37

38
39
40
41

31
32

30

29

zarazem przyznawa, e Vladimir jest mocno aspoeczny. Zob.

Robert Service, Lenin. A Biography (2002), s. 5962.
Wodzimierz Lenin, Gdy syszesz opini gupca, pamflet datowany w styczniu 1907 roku.
Skazano ich na podstawie artykuu 129, ktry przewiduje kary
za podburzanie do rebelii, sianie wrogoci midzy warstwami
i konkretnymi grupami spoecznymi, podeganie do obalenia
istniejcej wadzy. Matthew Edward Lennoe, The Kirov Murder
and Soviet History (2010).
PP, s. 26; BBRY, s. 76.
Rzadki okaz motyla: PP, s. 66; Motyl przesany w prezencie:
BBRY, s. 76.
BBRY, s. 77.
PP, s. 60.
PP, s. 170; BBRY, s. 98.
PP, s. 65.
PP, s. 143144. Rodzina Zieleskich przyja protestantyzm, co
jak zauwaa Maxim D. Shrayer byo czstym wrd rosyjskich ydw sposobem na uniknicie restrykcji i ogranicze
naoonych w latach 80. XIX wieku. Zob. Maxim D. Shrayer,
Jewish Questions in Nabokovs Art and Life, [w:] Nabokov and His
Fiction. New Perspectives (1999).
PP, s. 167.
AFLP, s. 123.
BBRY, s. 118.
Ujawnienie homoseksualizmu Siergieja: PP, s. 232; romanse
Siergieja u Tieniszewa: BBRY, s. 106.
Boyd, New Light on Nabokovs Russian Years.
PP, s. 169170.
Anna Geifman (red.), Russia Under the Last Tsar (1999).
Geifman, dz. cyt., s. 161163.
Russians Anxious over Beiliss Jury, NYT 1913, 2 listopada, s. C4.
Maurice Samuel, Blood Accusation. The Strange History of the Beiliss Case (1996), s. 230.
Wystarczajco duo chrzecijan: Samuel, dz. cyt., s. 213; nie
bd mieli w czyjej obronie stawa, Samuel, dz. cyt., s. 27.

42
43
44
45
46
47

48

375

49 Jeden z historykw procesu czyli Maurice Samuel; krgami

popierajcymi oskarenie Bejlisa: pewien francuski dziennikarz zebra w ksice opisy ydowskich mordw rytualnych
z ostatnich omiu wiekw; mogaby popenia: Samuel, dz.
cyt., s. 239.
50 Duchowny, ktry pisa o ydowskich rytuaach nakazywanych
przez Talmud, zosta poddany przesuchaniu i okazao si, e
o Talmudzie wie niewiele. Funkcjonariusz policji prowadzcy
ledztwo w sprawie morderstwa odmwi zeznawania w sfingowanym procesie; zosta za to wydalony ze suby, a nastpnie publicznie wskaza prawdziwych zabjcw. Bejlis otrzyma
setki telegramw z gratulacjami. Rosyjskie telefonistki najpierw
mwiy: Uniewinniony!, a potem pytay, z jakim numerem
poczy. Po procesie nie wybuchy rozruchy, jednak Bejlisa dla
bezpieczestwa z powrotem zamknito w celi i wypuszczono,
dopiero gdy ludzie si rozeszli. W nastpnym roku wyemigrowa do Palestyny. Samuel, dz. cyt., s. 249254.
51 Samuel, dz. cyt., s. 26 (Samuel cytuje z ksiki Decay of Tsarism
Alexandra Tagera).

Rozdzia III Wojna

1 BBRY, s. 108.
2 PP, s. 208.
3 W.D. Nabokow dosta powoanie: BBRY, s. 111; nie potrafi
przezwyciy: PP, s. 41.
4 Matthew Stibbe, The Internment of Civilians by Belligerent States
during the First World War, Journal of Contemporary History
2006, t. 41, nr 1, stycze.
5 Plan [] si nie powid: co wicej, internowani cywile czsto przebywali w obozach razem z jecami wojennymi. A poniewa sami nie mieli statusu jecw wojennych, przysugiwao im zazwyczaj mniej praw ni pojmanym onierzom,
z ktrymi ich wiziono.
Cierpic gd: Tiepolo, Tiepolo, Serena (red.), Reports of the delegates of the Embassy of the United States of America in St. Petersburg
on the situation of the German prisoners of war and civil person in
376

Russia (1916), zebrane w DEP, nr 4 (2006), s. 23. Liczba internowanych cywilw zwrcia w kocu uwag politykw i zyskaa
nazw syndromu drutu kolczastego, ktra wesza do sownika
dyplomatw w czasie wojny (zob. Stibbe). Na pocztku syndrom definiowano jako histeryczn psychoz, po ktrej nastpuje depresja. Przypadkw choroby doszukano si te w dawniejszej historii, jak uwizienie Napoleona na Wyspie witej
Heleny, przytaczane przez Dostojewskiego opowieci o zesacach na Syberii czy dzienniki polarnikw. Por. Military Medicine,
Medical Record 1918, 30 listopada, s. 944. Nagonienie dugotrwaego przetrzymywania cywilw i jecw wojennych sprawio, e rwnie te osoby zaczto traktowa jak ofiary wojny.
Wielka Brytania i Niemcy podjy dziaania zmierzajce do
przeniesienia internowanych na terytorium neutralne. Jednake Czerwony Krzy nie sprosta zadaniu z uwagi na masow
skal transportw, ktre trzeba by wykona.
Dziedzicznej szlachcie czsto udawao si unikn takiego losu,
cho wraz z eskalacj narodowej retoryki zwikszya si liczba
internowa wysoko postawionych cywilw (Stibbe, s. 10).
Na zesanie skazano midzy innymi Stalina, Trockiego i Lenina,
aczkolwiek Trocki i Stalin uciekli. Zob. Robert Service, Stalin.
A Biography (s. 68) i Trotsky. A Biography (s. 6769). Zob. te rozdzia 15 autobiografii Trockiego Moje ycie (1930).
Nie pozostawiono suchej nitki: PP, s. 214; Hessen wyrazi
swoje zdegustowanie: BBRY, s. 118; nigdy nie zostanie pisarzem: PP, s. 214.
PP, s. 180.
Sta si takim bogaczem: PP, s. 63; niezbyt zadowolony:
BBRY, s. 121.
PP, s. 223.
Service, Lenin (dz. cyt.), s. 253.
wywieszono czerwon flag: Revolution in Russia; Czar Abdicates, NYT 1917, 16 marca, s. 1; pierwszy raz w yciu zobaczy
trupa: PP, s. 78.
Mikoaj II, zdajc sobie spraw, e zapewne bdzie musia ucieka za granic, wcale nie mia zamiaru przekazywa wadzy

9
10
11
12
13

14

377

18

21
22

19
20

15
16
17

nad idcym w rozsypk krajem swojemu maoletniemu i choremu na hemofili synowi.

Simon Sebag Montefiore, Young Stalin (2008), s. 309.
Service, Lenin (dz. cyt.), s. 256.
Virgin Medlin, Steven Parsons, V.D. Nabokov and the Russian Provisional Government (2006), s. 119.
Relacja Trockiego o pobycie w obozie koncentracyjnym znajduje si w rozdziale 23 jego autobiografii Moje ycie.
George Buchanan, My Mission to Russia (1923), s. 120121.
Anne Applebaum pisze, e prawdopodobnie rosyjski termin koncagier pojawi si jako forma tumaczenia angielskiego okrelenia concentration camp. Niewykluczone zreszt, e
wprowadzi go obznajomiony z histori wojen burskich Trocki (Anne Applebaum, GUag, prze. Jakub Urbaski, Warszawa 2005, s. 26). Jego osobiste dowiadczenie pobytu w brytyjskim obozie stanowi dodatkowy, a wrcz lepszy argument na
rzecz proponowanego przez Applebaum pochodzenia sowa
koncagier.
Medlin, Parsons, dz. cyt., s. 149.
popar wprowadzenie kary mierci: Gavriel Shapiro pisze
o tym w swojej ksice The Tender Friendship and the Charm of
Perfect Accord. Nabokov and His Father. Informacj przytacza za:
Ariadna Tyrkowa, V.D. Nabokov i piervaja z duma, Russkaia mysl
1922, 67, s. 272283; usun carskiego ora z guzikw: Medlin,
Parsons, dz. cyt., s. 134.
Ta dziewczyna to polska ydwka Ewa Lubrzyska. BBRY, s. 123.
terkot karabinw maszynowych: BBRY, s. 133; uzbrojeni ludzie: PP, s. 164.
BBRY, s. 133; AFLP, s. 137. Jeli idzie o uzyskane oceny, to mody
Nabokov mgby wzi przykad z Lenina (por. przyp. 28 do
rozdz. II).
PP, s. 218.
Medlin, Parsons, dz. cyt., s. 173177.
Argumentowali to nastpujco: listopadowy rozam w Partii
Socjalistw-Rewolucjonistw czyni wynik wyborw niewanym. Twierdzili, e ta frakcja eserowcw, ktra teraz sprzy-

23
24
25

26
27
28

378

32
33

34

31

29
30

mierzya si z bolszewikami, sprawia, e bolszewicy zyskali

wikszo.
Bolsheviki Drowned Victims in Masses, NYT 1918, 4 czerwca, s. 5.
Zamieszkali w domu ksinej Sofii Paninej (BBRY, s. 136). Ksina w tym czasie przebywaa w piotrogrodzkim wizieniu. Po
wielu latach dziaalnoci charytatywnej na rzecz robotnikw
staa si pierwsz osob postawion przed bolszewickim trybunaem. Farcical Trial of Countess Panin, NYT 1917, 26 grudnia, s. 2.
Brian Boyd jako pierwszy zwrci uwag na wspomnienia ksicia Obolenskiego i na wiersz Jataskie molo, napisany przez
Nabokova tego lata (BBRY, s. 148). W niemieckich, a nawet amerykaskich gazetach mona znale informacje o ciaach masowo wyrzucanych przez morze jeszcze przez wiele miesicy.
BBRY, s. 157.
Bij yda ratuj Rosj!: Lala Fishman, Steve Weingartner, Lalas Story. A Memoir of the Holocaust (1998), s. 28; setek pogromw: Richard Pipes, A Concise History of The Russian Revolution (1996), s. 262.
Gilbert, Churchill and the Jews (2008), s. 32. Co godne ubolewania, Protokoy mdrcw Syjonu, ktre podsyciy uprzedzenia
w Rosji, trafiy w angielskich przekadach do europejskich
i amerykaskich urzdnikw, a oni nie tylko uwierzyli w to, co
tam przeczytali, ale sprawili, e ksika znalaza si w plecakach amerykaskich szeregowcw.
Take Churchill da si wcign w t narracj, ktra czsto
uniemoliwiaa rzeczow dyskusj: w roku 1920, powoujc si
na jawnie antysemickiego historyka, mwi o gronej konfederacji midzynarodowych ydw, ktra zagraa wiatu ju
od przeszo stu lat, i wezwa ydw, by si jej sprzeciwili (Zionism versus Bolshevism, Illustrated Sunday Herald 1920, 8 lutego, s. 5.)
wymordowali dziesitki tysicy ydw: to, jaki udzia w tych
mordach mia Petlura czy zachca, przyzwala, a moe odradza do dzi stanowi przedmiot gorcych sporw. W deniu
do niepodlegoci Ukrainy oddziay Petlury walczyy i z bolszewikami, i z Bia Gwardi.

35

379

ponad stu pogromw: wicej informacji na temat potwornoci, ktre dziay si na tych terenach, mona znale w zbiorze
opowiada Armia konna Izaaka Babla. Babel jako korespondent
wojenny towarzyszcy oddziaowi kawalerii podczas wojny
polsko-bolszewickiej w 1920 roku widzia wiele aktw przemocy na tych terenach.
od pidziesiciu do stu tysicy ydw: Pipes, dz. cyt., s. 264.
We wszystkich grupach biorcych udzia w konflikcie byli ludzie, ktrzy nawoywali do zaprzestania atakw na ydw
i innych cywilw (wrd zwolennikw Biaej Gwardii takim
gosem rozsdku by W.D. Nabokow). W niektrych regionach
mieszkacy rnych narodowoci, wyznajcy rne religie
prbowali si organizowa i tworzy lokalne demokracje. Wolne pastwo ukraiskie miao nawet Ministerstwo do spraw
ydw. Wysiki te jednak spotka ten sam los co ideay W.D.
Nabokowa. ydowskie siy samoobrony odnosiy niejakie sukcesy w walce z grasujcymi bandami, lecz niewiele mogy osign w obliczu gwatownego antysemityzmu. Wicej informacji na temat zoonej sytuacji w regionie w tych czasach, zob.
Henry Abramson, A Prayer for the Government, Ukrainians and
Jews in Revolutionary Times, 19171920 (1999).
36 modzi mczyni, z wygldu ydzi: Medlin, Parsons, dz.
cyt., s. 43; mona by j nazwa sanhedrynem: Medlin, Parsons, dz. cyt., s. 151. Zwaszcza ta druga uwaga brzmi osobliwie
w oficjalnej relacji politycznej W.D. Nabokow pospiesznie dodaje, e to opinia siedzcego obok niego czonka Rady Starszych, z pochodzenia yda.
sualcze: Medlin, Parsons, dz. cyt., s. 128; zuchwaej ydowskiej twarzy i odraajcej postaci: Medlin, Parsons, dz. cyt.,
s. 177. Rewolucjonista to Mojsiej Uricki.
37 Virgil Medlin i Stephen Parsons, tumacze wspomnie W.D. Nabokowa, mieli dylemat z oczywistymi przejawami antysemityzmu i spytali o to wprost Vladimira Nabokova. Pisarz odpowiedzia nastpujco: jego ojciec uwaa, e oskarenia
o antysemityzm zupenie go nie dotycz, oraz twierdzi i dobitnie to podkrela e moe mwi o ydach i gojach rwnie
380

40
41
42

39

38

otwarcie co jego ydowscy przyjaciele (Medlin, Parsons, dz.

cyt., s. 10).
zajad nienawici do Anglikw: Zbynk A.B. Zeman, Germany and the Revolution in Russia. Documents from the Archives of
the German Foreign Ministry (1958), s. 82. Trocki upamitni swoje uwizienie w Nowej Szkocji w jednym z pierwszych tekstw, ktre znalazy si w zbiorach obwonych bibliotek Armii
Czerwonej. Co wicej, pamflet Trockiego zaj wysz pozycj
ni Manifest komunistyczny na licie najwaniejszych pozycji,
ktre naleao wczy do tych zbiorw.
do obozu koncentracyjnego: Applebaum, dz. cyt., s. 39.
Cz jecw wojennych i obywateli wrogich pastw wypuszczono na mocy traktatu brzeskiego, ktry zakoczy udzia Rosji w wojnie, jednak wiele osb wizionych na poudniu kraju,
w regionie nkanym wojn domow, nie miao pienidzy, ywnoci ani bezpiecznego sposobu, by si stamtd wydosta.
sporzdzi memorandum: Applebaum, dz. cyt., s. 39.
zamiata podogi []: cytat z pamfletu Trockiego Wizie Anglikw, datowanego na 17 maja 1917 roku.
Applebaum, dz. cyt., s. 39.
Ibid.
Nabokov pniej sam zwrci uwag na to rozrnienie: Cho
branie zakadnikw to metoda stara jak najdawniejsze wojny,
pojawia si w niej wieszy rys, ilekro tyraskie pastwo wojuje z wasnymi poddanymi i moe wzi w zakad kadego
obywatela, nie krpujc si adnym prawem (NG, s. 9).
CE, s. 176.
Nabokov musia by bardzo przekonujcy Boyd odnotowuje,
e wkrtce potem onierze zaczli mu towarzyszy w apaniu
motyli (BBRY, s. 142).
AFLP, s. 131.
zapomnianym przez Boga: AFLP, s. 131; Medlin, Parsons, dz.
cyt., s. 35; korzysta z bibliotek: BBRY, s. 149150.
Dziewitnastoletni Vladimir zapamita, e ojciec nazywa
swoje stanowisko ministrem sprawiedliwoci minimalnej;
rzeczywicie, poniewa lokalny rzd by zaleny od Armii

43
44

45
46

47

381

Ochotniczej i sprawiedliwo nie miaa dostatecznej ochrony.

W.D. Nabokow by w niewygodnej sytuacji, poniewa musia
ciga przestpstwa popeniane przez armi, a ponadto nie
darzono go zaufaniem, gdy uwaano, e rzd skada si z elementw ydowsko-tatarskich. Zdoa zreformowa system sdownictwa, ale wiele wicej zdziaa nie mg (BBRY, s. 155,
158; PP, s. 160). Dana Dragunoiu pisze o jednym przypadku,
gdy znani bolszewicy zabili oficerw. Oficerowie domagali si
kary mierci, lecz zostaa ona zakazana przez lokalny rzd. Podczas podry do innej, spokojniejszej okolicy, gdzie mona by
kontynuowa obrady, onierze eskortujcy podsdnych zastrzelili ich. Vladimir Nabokov and the Poetics of Liberalism (2011),
s. 123.
48 PP, s. 180; AFLP, s. 134; BBRY, s. 158.
49 BBRY, s. 159.

Rozdzia IV Wygnanie
1 w zawszonych kajutach: AFLP, s. 135. Wszy nie byy po prostu
drobn niedogodnoci przenoszone przez nie choroby, midzy innymi tyfus, zabiy podczas rosyjskiej wojny domowej
wicej ludzi, ni zgino podczas walk. Zob. Evan Mawdsley,
The Russian Civil War (2007), s. 287.
w jednej szklance wody: AFLP, s. 135.
2 BBRY, s. 163.
3 Ibid., s. 164.
4 Nabokov, V.D., A Distressing Problem, 7 lutego 1920, [w:] Arkady
Joseph Sack (red.), Struggling Russia, t. 2, s. 737. Dzikuj Matthew Rothowi za wskazanie mi tego tekstu.
5 Gazeta New Russia: wspomnienia o W.D. Nabokowie w gazecie Rul, w marcu i kwietniu 1922; sprzeda biuterii:
BBRY, s. 165.
6 wykaz ocen Samuia Rosowa: Nabokov najwyraniej prbowa da do zrozumienia, e on i Rosow uzyskali prawie identyczne oceny, jednak czonkowie komisji rekrutacyjnej pomyleli, e to wykaz ocen samego Nabokova. AFLP, s. 137.
postanowi zmieni kierunek studiw: BBRY, s. 170.
382

Wspomnienia Lucie Leon, Triquarterly, zima 1970, s. 212.

AFLP, s. 139140; BBRY, s. 168. w ksi, Robert de Calry, mia
matk Rosjank, lecz nie wychowywa si w Rosji.
9 Groono mu grzywnami: BBRY, s. 167; Wdawa si w bjki:
BBRY, s. 181; pobrudzi ciany jedzeniem: BBRY, s. 175.
10 rnili si zasadniczo w pogldach: PP, s. 235; H.G. Wells []
u pastwa Nabokovw: SO, s. 104; wychwala bolszewizm:
Wells przyzna, e pewne bolszewickie metody s problematyczne, lecz niestety s konieczne co (wziwszy pod uwag
jego oglne poparcie dla bolszewikw) raczej nie zachwycio
ani W.D. Nabokowa, ani jego syna. H.G. Wells Lost in the Russian
Shadow, NYT 1920, 5 grudnia, s. 102.
Zabi ydkw!: BBRY, s. 179.
11 zabawn, a zarazem poaowania godn: BBRY, s. 179; AFLP,
s. 139.
Protokoy mdrcw Syjonu: Ksika trafia na Zachd wraz z niektrymi rosyjskimi emigrantami i natychmiast zyskaa tam
du poczytno. Protokoy szybko zaczto tumaczy, wydawa i rozpowszechnia na piciu kontynentach. Szczyt popularnoci przypad mniej wicej rok po przybyciu Nabokova do
Anglii, kiedy to amerykaski wynalazca Henry Ford wczy je
do serii artykuw publikowanych w The Dearborn Independent, czasopimie o olbrzymim nakadzie. W tym samym roku
Ford wyda ksik The International Jew. The Worlds Foremost
Problem, na ktr zoyy si pierwsze odcinki jego serii. Autor
sugerowa istnienie bezporedniego zwizku midzy bolszewizmem a ydowskim spiskiem majcym na celu przejcie wadzy nad wiatem. Ksika zostaa przetumaczona na kilkanacie jzykw i po niedugim czasie trafia do Rosji (zob. stron
internetow USHMM: http://www.ushmm.org/wlc/en/article.
php?ModuleId=10007244).
W roku 1921 Protokoy zostay ostatecznie zdemaskowane jako
faszywka na amach londyskiego Timesa wyszczeglniono oryginalne teksty (oskarajce midzy innymi Napoleona
i masonw), z ktrych zostaa dokonana kompilacja. Mimo to
Protokoy zataczay coraz szersze krgi na wiecie.

7
8

383

12 Cytaty pochodz z: Hilaire Belloc, The Jews (1922), s. odpowiednio: 182, 50, 48.
13 W tsknych listach: BBRY, s. 177; w niezrozumiaym dla nikogo []: BBRY, s. 167; PP, s. 241.
14 BBRY, s. 180; LKN, s. 1718.
15 BBRY, s. 189.
16 administracja prezydenta Herberta Hoovera: gdy tylko Hoover wczy si do pomocy, bolszewicy rozwizali komitet pomocowy dziaajcy w Rosji i aresztowali kilku jego czonkw.
Tova Yedlin, Maxim Gorky. A Political Biography (1999), s. 135136.
piciu milionw ludzi: Allen Lynch, How Russia Is Not Ruled.
Reflections on Russian Political Development (2005), s. 67.
17 PP, s. 162.
18 Ralph Haswell Lutz, The German Revolution, t. 1 (1922), s. 129.
19 Frank Foley: Address Given at the Unveiling of a Plaque Commemorating Foleys Service, British Foreign and Commonwealth Office, 11 lutego 2011; Willi Lehmann: Asif Siddiqi, The Rockets Red
Glare (2010), s. 171; zagranicznym centrum dowodzenia wywiadu: Igor Lukes, Czechoslovakia between Stalin and Hitler. The
diplomacy of Edvard Bene in the 1930s (1996), s. 20.
20 Milukow uwaa, e decydujc rol mog odegra eserowcy,
W.D. Nabokow za mia opory przed rozgrywaniem kwestii
klasowych czy przyczaniem si do midzynarodowego frontu rewolucyjnego. Strategia interwencjonistyczna wyznawana
przez Nabokowa miaa nike szanse powodzenia, jednake podejcie Milukowa rwnie oparte byo na myleniu yczeniowym. Pod koniec roku 1921 eserowcy z pewnoci nie mieli
adnego interesu w sojuszu z kadetami. Z lewej strony byli
podkopywani przez NEP, w ramach ktrego rolnicy odzyskali
kontrol nad du czci zbiorw i wskutek tego poparcie
warstwy chopskiej dla eserowcw malao. Milukow przez kilka miesicy prowadzi zabiegi zmierzajce do aliansu z eserowcami, lecz w kocu rosyjskie kierownictwo Partii Socjalistw-Rewolucjonistw otwarcie odrzucio zaloty, nazywajc
Milukowa aosnym elementem partii kadetw i twierdzc,
e nikogo nie reprezentuje. Nie chodzi o to, e eserowcy
384

29

21
22
23
24
25
26
27
28

prbowali si w ten sposb targowa po prostu mieli do

kopotw z bolszewikami, ktrzy oskarali ich o sympatie monarchistyczne i reakcyjne; nie chcieli dostarczy przeciwnikom
dodatkowego argumentu.
BBRY, s. 189.
Ibid., s. 180181.
Ibid., s. 192.
Czarist Officers Shot at Milukov, NYT 1922, 30 marca, s. 3.
Ibid.
The Death of V. D. Nabokov, Rul 1922, 30 March, s. LC.
Anti-Milukov Plot Under Munich Inquiry, NYT 1922, 31 marca, s. 3.
Shabelski-Bork also held Milyukov responsible for the hardships suffered by the Russian migr community, and claimed
to have written repeatedly to demand the return of letters belonging to the Tsarina which Milyukov had in his possession.
Taboritski, who at first claimed not to be involved in the plot,
later confessed to a part in the conspiracy but claimed he had
not shot anyone.
Czarist Officers Shot at Milukov, NYT 1922, 30 marca, s. 3.
The police, however, made clear that they could not guarantee
the monarchists safety and demanded the cancellation of the
conference. Trains heading south from the city were monitored
for any collaborators who might have been planning to flee.
Czarist Officers Shot at Milukov, NYT 1922, 30 marca, s. 3.
Anti-Milukov Plot Under Munich Inquiry, NYT 1922, 31 marca, s. 3; Rul 1922, 29 marca, s. LC.
BBRY, s. 198.
Tekst Milukowa o W.D. Nabokovie: Rul 1922, 30 marca, s. LC.
W licie do Mootowa napisanym 19 marca 1922 Lenin poleci
rozpoczcie antyklerykalnej kampanii wymierzonej w czarne
sotnie. Tymczasem bolszewicy cofnli amnesti, ktr kilka lat
wczeniej objli eserowcw. Fala aresztowa na pocztku 1922
roku obja takie grupy jak przywdcy eserowcw, duchowni,
uczeni i inteligencja.
Nabokov opisuje to miejsce: EO, Commentary, cz. 2, s. 121
122; Nad stoem zawis czerwony sztandar : istnieje film

30

31
32
33

34

385

35

40
41
42

38
39

37

36

dokumentujcy zarwno sam proces, jak i pikiety domagajce

si kary mierci dla oskaronych.
Najwaniejsz postaci w tym gronie by Belg Emile Vandervelde, byy przewodniczcy Drugiej Midzynarodwki, unii organizacji socjalistycznych i robotniczych, do ktrej wczeniej
przez blisko dziesi lat naleeli Lenin i Trocki.
Oskareni byli podzieleni na trzy grupy: pierwsza to ci, ktrzy
dopucili si mniejszych przewin, druga ci, ktrzy zostali
wiadkami oskarenia, na trzeci zoyo si dwanacie osb,
ktre nie przyznay si do winy. Grupa ta stanowia trzon Partii
Socjalistw-Rewolucjonistw. Thirty-four Persons on Trial, NYT
1922, 10 czerwca, s. 5.
David Shub, The Trial of the SRs, Russian Review 1964, t. 23,
nr 4 (padziernik), s. 366. W gazetach pojawiy si wiadomoci,
e Vanderveldego zamordowano; w rzeczywistoci obrocy
zostali tylko uwizieni. Odmwiono im wiz wyjazdowych
i pozwolenie na wyjazd z kraju otrzymali dopiero, gdy urzdzili strajk godowy.
TWATD, s. 22; Yedlin, dz. cyt., s., 162.
Walter Duranty, Soviet Chiefs Stage Anti-Treason Show, NYT 1922,
22 czerwca, s. 3.
TWATD, s. 84.
TWATD, s. 86.
Nabokov lubi poezj Boka, lecz poematu Dwunastu nie znosi. Uwaa, e na kocu Bok wetkn do wiersza rowego
tekturowego Jezusa (Herbert Gold, The Art of Fiction, No. 40,
Vladimir Nabokov, wywiad zamieszczony przez The Paris Review 1967, latojesie). W TWATD Karl Kautsky, niemiecki
marksista, ktry popad w konflikt z Leninem i Trockim, pisze,
e: Nie ma istotnej rnicy midzy panowaniem legalnego
cara a rzdami kliki, ktra przez przypadek utrzymaa si przy
wadzy. Nie ma rnicy midzy tyranem mieszkajcym w paacu a despot, ktry wykorzysta rewolucj robotniczo-chopsk, by wspi si na Kreml.
powoln mierci w mczarniach: Rul 1922, 15 sierpnia, s. LC;
osdzeni i zesani do agrw: Rul 1922, 25 sierpnia, s. LC.

43

386

Rozdzia V Co dalej?
1 BBRY, s. 194.
2 SP, s. 7.
3 BBRY, s. 194.
4 zdobycia przeze staej pracy: BBRY, s. 196; gdyby przecitny Rosjanin: Hives of Russian Refugees, NYT 1922, 8 stycznia,
s. 84.
5 Nathalie De Bogory, The New Russian Exile and the Old, NYT
1921, 24 kwietnia, s. BRM4.
6 jadaa raz dziennie: Nathalie De Bogory, dz. cyt.; Princesses
Work as Riga Typists, NYT 1921, 3 maja, s. 8; gorczka poszukiwania: w pierwszych latach po rewolucji z Rosji napyway
historie o ludziach torturowanych i zabijanych przez poszukiwaczy ukrytych skarbw. Zob. np. Streams of Jewels Out of Russia, NYT 1922, 11 czerwca, s. 91.
7 Dying Refugees Crawl into Brest-Litovsk, NYT 1921, 9 sierpnia, s. 3.
8 w prowizorycznych mieszkaniach: Constantinoples Russians, NYT 1922, 23 kwietnia, s. 105; umierania z niewymuszonym wdzikiem: Hives of Russian Refugees, dz. cyt., s. 84.
9 AFLP, s. 147.
10 W przekadzie Nabokova bohaterka ma na imi Ania, a ksika
nosi tytu Ania w stranie czudies.
11 Nabokov pracowa w sadach nalecych do Solomona Kryma,
byego premiera krymskiego lokalnego rzdu, w ktrym ojciec
Nabokova by ministrem sprawiedliwoci.
12 wyczekiwana: BBRY, s. 207; straci moliwo praktykowania: Maxim D. Shrayer (Jewish Questions in Nabokovs Art and
Life, [w:] Nabokov and His Fiction. New Perspectives, 1999, s. 75)
pisze, e ojciec Wiery mg rozwiza problem tak jak wiele
innych osb w podobnej sytuacji: przyjmujc chrzecijastwo,
lecz nie zrobi tego. Zob. te AFLP, s. 177.
13 Nabokov wychowa si na historiach o odkrywcach i awanturnikach. Przebieg wydarze i jzyk, ktrym posuy si autor, s
zaskakujco zblione do tego, co znajdziemy w oryginalnym
dzienniku wyprawy Scotta. W kilku punktach jednake Nabokov nagi fabu do swoich potrzeb. Pozmienia imiona
387

16

17
18
19
20
21
22

15

14

czonkw ekspedycji, a co dziwniejsze, cho bohaterowie zamarzaj w drodze na biegun poudniowy, Scott w utworze Nabokova widzi zorz pnocn (USSR, s. 280). W dzienniku Scotta
rzeczywicie znajdziemy wzmiank o zorzy, lecz chodzi o zorz
poudniow. W ten sposb akcja utworu przypomina o innych
ludziach, ktrzy w tym czasie umierali z godu na dalekiej Pnocy: o rosyjskich zesacach za koem podbiegunowym.
W latach 90. XIX wieku w paryskim szpitalu Jean-Martina Charcota wdrwk ydw zdiagnozowano jako waciwe tej rasie
patologiczne zaburzenie. Zob. Henry Meige, The Wandering Jew
in the Clinic: a Study in Neurotic Pathology, [w:] Nouvelle Iconographie de la Salptrire, Hasan-Rokemand Dundes, s. 190194. Artyku na ten temat ukaza si rwnie w amerykaskim Popular Science (luty 1894, t. 44). Nabokov zna niektre prace
Charcota i wymia je mimochodem w swojej ksice o Gogolu.
Sztuka miaa premier w Manchesterze w sierpniu 1920 roku,
miesic pniej wystawiono j w Londynie, a w nastpnym
roku trafia na deski nowojorskiego teatru Knickerbocker.
udramatyzowanej symfonii: USSR, s. 28 ze sztuki Agasfier
zachowa si tylko prolog; Jean-Paul Marat: Marat jest autorem
okrelenia wrg ludu, ktre zyskao nowe ycie w porewolucyjnej Rosji. Sowieci tak wielbili Marata, e jego imieniem nazywali liczne statki.
AFLP, s. 163.
Schiff, s. 8.
Ibid., s. 30.
uwaaa si za socjalistk: AFLP, s. 177; spisek: Schiff, s. 55.
BBRY, s. 220; PP, s. 43.
mia zamiar wrci: Schiff, s. 10; tak szybko, jak to moliwe:
AFLP, s. 174.
AFLP, s. 87.
Shun Russian Mail in Fear of Typhus, NYT 1922, 18 marca, s. 2.
Lucie Leon, Triquarterly, zima 1970, s. 214.
BBRY, s. 234.
Ibid., s. 233.
Ibid., s. 239.

23
24
25
26
27
28

388

29 PP, s. 223; BBRY, s. 146.

30 BBRY, s. 271.
31 Naprawd zdolny: aczkolwiek w nastpnym zdaniu Nabokov
scharakteryzowa wiersz Pasternaka jako wybrzuszony, w ksztacie wola i wybauszony. Mimo to ceni jego poezj, w przeciwiestwie do prozy. Christopher Barnes, Boris Leonidovich
Pasternak, Boris Pasternak. 19281960, A Literary Biography (1989),
s. 308.
32 Sandy Klein, Nabokovs Inspiration for The Defense, artyku opublikowany na NABOKV-L, licie dyskusyjnej powiconej Nabokovowi, 28 maja 2011. Mistrz szachowy, o ktrym mowa, to
niemiecki ksi Curt von Bardeleben. Zob. Daniel Johnson,
White King and Red Queen. How the Cold War Was Fought on the
Chessboard (2008), s. 68.
33 chwyci za bro: BBRY, s. 343 (Boyd przytacza cytat za:
Lew Ljubimow, Nowyj mir 1957, marzec); jego dziedzictwo literackie ich ocali: Nina Berberova, The Italics Are Mine
(1999), s. 315.
34 BBRY, s. 355.
35 Nabokov przyzna pniej, e uczyni Martina szczeglnie nieutalentowan osob. Dlaczego zob. Leona Toker, Nabokov. The
Mystery of Literary Structures (1989).
36 Nabokov sam zna przykady podobnych wyczynw (oryginalny tytu powieci, Podwig, znaczy wanie wyczyn). Maxim D.
Shrayer pisze, e fabua Splendoru przypomina histori Borysa
Sawinkowa, ktry przed rewolucj tworzy razem z Abramem
Gocem i Ilj Fondaminskim terrorystyczny odam partii eserowcw; po rewolucji zosta antybolszewickim prowokatorem
i przekrada si przez granic, by spotyka si ze spiskowcami
na terenie ZSRR. W 1924 roku zosta zwabiony, schwytany
i osdzony, a wkrtce potem zmar w wizieniu. Zob. Shrayer,
The Perfect Glory of Nabokovs Exploit, Russian Studies in Literature, t. 35, nr 4, s. 2941.
37 Pikny zesp klasztorny odgrywa na przestrzeni wiekw rne role w historii Rosji. Przez pierwsze trzysta lat soowieccy
mnisi yli tam we wzgldnej niezalenoci od Moskwy, pniej
389

38

42

41

40

39

przez dwa stulecia byli staranniej kontrolowani przez wadz

w Sankt Petersburgu. Wicej na temat historii wysp (i na temat
pierwszego winia zesanego z powodw religijnych) zob.
Roy Robson, Solovki (2004).
Anne Applebaum, GUag, prze. Jakub Urbaski, Warszawa
2005, s. 49.
alegori leninowsko-bolszewickiego okruciestwa: CE, s. 202;
NWL, s. 222; o samobjstwach i egzekucjach: Emma Goldman
Denounces Rule of Soviets, NYT 1925, 5 kwietnia, s. XX4; Russian
Arrests Drop, NYT 1924, 17 lutego, s. 56; budzce najwikszy
strach: Steuart Emery, Soviet Sends Exiles to Jail by Airplane, NYT
1926, 21 marca, s. XX24.
Soviet Will Start Prisoners Air Service To Take Exiles to Lonely Solovetsky Island, NYT 1926, 24 stycznia, s. E1.
Najwczeniejsza informacja o takich torturach, jak znalazam
w zachodniej prasie, to artyku Emmy Goldman (Emma Goldman Denounces dz. cyt.). Opisuje ona warunki na Soowkach,
lecz o komarach wspomina w odniesieniu do innych obozw.
Wkrtce potem pojawiy si relacje, z ktrych wynika, e ten
rodzaj tortur stosowano rwnie na Wyspach Soowieckich.
bici przez stranikw: British Tory Fights Reds Forced Labor,
NYT 1931, 8 lutego, s. 15; ucinali sobie rce, stopy czy palce:
House Committee To Press Embargo on Soviet Products, NYT 1931,
1 lutego, s. 1; ogosi bojkot: Leona Toker, Return from the Archipelago (2000), s. 16.
Paul Gregory, Valerii Lazarev, The Economics of Forced Labor,
Hoover Press (2003), s. 45.
Bohater opowiadania Nabokova Traf chcia jest kokainist; temat ten podejmuje rwnie rosyjska powie Romans z kokain,
napisana pod pseudonimem przez rosyjskiego emigranta. Pocztkowo sdzono, e jej autorem jest Nabokov, lecz pniej ta
hipoteza zostaa obalona.
BBRY, s. 353.
Ibid., s. 376; AFLP, s. 160.
Dwa lata uczya si w berliskiej szkole aktorskiej: Sonia Sonim uczszczaa do synnej szkoy aktorskiej Grning i Hflich

43

44

45
46
47

390

51

52
53
54

50

49

48

(por. prob o przyjcie do pracy w Armii Amerykaskiej

w teczce Soni Sonim w archiwach FBI); raz na przykad trafi
na plan: AFLP, s. 159.
Film musi odzwierciedla: Clara Zetkin, cyt. za. Film und revolutionre Arbeiterbewegung 19181932 (1975), t. 2, s. 55; odpowiedziao na apel: Zetkin tymczasem udowodnia swoje talenty
na innym polu dziaalnoci politycznej wesza w skad zespou prokuratorskiego uczestniczcego w procesie eserowcw.
W pniejszych latach Nabokov z upodobaniem przekrca nazwisko Eisensteina jako Eisenstadt. Zdaniem pisarza eksperymenty
Eisensteina z montaem wytworzyy na wiecie faszywe wraenie, e sztuka w ZSRR rozkwita. W listach Nabokova do Wilsona
pojawiaj si liczne wzmianki o tym reyserze. NWL, s. 222.
Wsplny przyjaciel Junghansa i Soni Sonim zezna pniej, e
Sonia jako dziewczyna Junghansa pierwszy raz wystpia
w Berlinie w roku 1930 (dokumenty dotyczce internowania
Junghansa, USNA).
Sonia Sonim zatrudnia si w firmie produkujcej perfumy
Houbigant. Nabokov wspomnia o Houbigant w swojej sztuce
The Man from the U.S.S.R. (USSR, s. 70).
BBRY, s. 395.
Schiff, s. 99.
Za to potrafi pynnie recytowa poezj w czterech jzykach,
zob. Lev Grossman, The Gay Nabokov, Salon 2001, 17 maja.
wyszed z inicjatyw: BBRY, s. 396; przystojnego i pocigajcego: Grossman, dz. cyt.
BBRY, s. 396.
Sowieci zaprosili go do wsppracy z Langstonem Hughesem
przy produkcji filmu o rasizmie w Ameryce. Zob. Arnold Rampersad, The Life of Langston Hughes, t. 1 (2002), s. 247249.
kuzynki Wiery: Anna Fejgin, kuzynka Wiery ze strony matki,
po separacji rodzicw Wiery wprowadzia si do domu jej ojca.
Schiff, s. 4243.
wewntrzny wiat czowieka: Nabokov wczeniej eksperymentowa z narracj pierwszoosobow w noweli Oko, ktrej narrator, zagubiony rosyjski emigrant, umiera na pocztku fabuy.

55

56
57

58

391

59 niemieckich filmw: podobiestwa midzy twrczoci Nabokova a Gabinetem doktora Caligari dostrzegano od dawna
zob. Norman Page, Vladimir Nabokov (1982), s. 21.
fascynacji sobowtrami: odniesienia do Dostojewskiego wyeksponowano w angielskim przekadzie. Zob. Alexander Dolinin, The
Caning of Modernist Profaners. Parody in Despair, pierwodruk
w Cycnos, t. 12, nr 2, 1995, s. 4354, rozszerzona wersja artykuu
dostpna na http://www.libraries.psu.edu/nabokov/doli1.htm.
60 Po publikacji angielskiego przekadu Rozpaczy Nabokov zwrci
uwag czytelnikw na Astracha, dodajc w reminiscencjach
Hermanna z czasu internowania obraz Morza Kaspijskiego.
61 Tiepolo, Reports of the Delegates of the Embassy of the United States
of America in St. Petersburg on the Situation of the German Prisoners
of War and Civil Person in Russia, s. 3.
62 Morderstwa te zostay przywoane w Rozpaczy czsto na przykad pojawiaj si wzmianki o martwej wodzie. W opowieci
wewntrz opowieci dowd rzeczowy zostaje uwizany do
kamienia i zatopiony (s. 153). Po dokonaniu morderstwa bohater wrzuca plecak i rewolwer w fale Renu (s. 182). Hermann
w scenie zabjstwa spaceruje brzegiem jeziora w cikich jak
kamienie buciorach (s. 181). Informacje na temat egzekucji
w Astrachaniu zob. Thomas Remington, Building Socialism in
Socialist Russia (1984), s. 109.
63 Podczas pracy nad angielskim przekadem Rozpaczy Nabokov
postanowi, e Hermann wyzna wiar w nadchodzce ujednolicenie nas wszystkich, ktra z kolei miaa by uzasadnieniem jego wiary w komunizm w ten sposb morderstwo dokonane przez bohatera zostao wyraniej powizane z polityk.
Rozpacz, s. 30.
Nabokov uwieczni w powieci nie tylko wczesne obozy koncentracyjne, ale cay duy fragment rosyjskiej historii. W szczytowym okresie stalinowskiej kolektywizacji, w czasie gdy wykonywano masowe egzekucje i rozwijano sie GUagu, ona
Hermanna stwierdza, e chop rosyjski to wymary gatunek
(s. 33). Dowiadujemy si, e kuzyn ony, Innokientij, zosta rozstrzelany przez pluton egzekucyjny krtko po wyjedzie Her392

manna i ony z kraju (s. 59). Inny jej kuzyn, Ardalion, ma wielk blizn, pozostao po wojnie domowej (s. 50).
64 Nabokov w przedmowie do angielskiego przekadu stwierdzi,
e Rozpacz ma mniej biaogwardyjskiego posmaku ni jego
poprzednie powieci.

Rozdzia VI Droga w d
1 Zob. tekst Michaela Morukova w: Gregory, Lazarev, The Economics of Forced Labor, Hoover Press (2003), s. 160.
2 Orlando Figes, The Whisperers. Private Life in Stalins Russia
(2008), s. 114115.
3 Kanau Sueskiego i Panamskiego: Walter Duranty, Soviet
Hopes High as Industry Gains, NYT 1933, 3 lipca, s. 3; rwnie
litociwa, jak bezlitosna: Walter Duranty, Soviet Releases 12,484
in Record Amnesty, NYT 1933, 5 sierpnia, s. 1.
4 Przed pierwsz kampani prezydenck Franklina Delano Roosevelta kandydat zwrci si do Durantyego o konsultacj
w sprawie Rosji. Gdy zosta prezydentem, wysa do Moskwy
przedstawicieli, ktrzy mieli omawia kwesti nawizania stosunkw dyplomatycznych. W listopadzie 1933 roku Walter Duranty przyjecha do USA z radzieckim ministrem spraw zagranicznych Maksimem Litwinowem i nawizano formalne
stosunki midzy oboma pastwami. Podczas bankietu na cze
Litwinowa w nowojorskim hotelu Waldorf Astoria Duranty
otrzyma owacj na stojco. Na temat wizyty Litwinowa mwi
pniej, e to dziesi dni, ktre ustabilizoway wiat. Zob.
S.J. Taylor, Stalins Apologist. Walter Duranty, The New York Times
Man in Moscow (1990), s. 190191.
5 Taylor, dz. cyt., s. 208.
6 podejmowany z honorami: BBRY, s. 117; uwolnienia swojego brata: Figes, dz. cyt., s. 194.
7 Michael Scammell, Solzhenitsyn (1984), s. 8182.
8 powie Czekolada: narratorem Rozpaczy, pierwszej powieci
Nabokova od czasu spotkania z Tarasowem-Rodionowem, jest
producent czekolady, czowiek pozbawiony moralnoci; pisarz zaniepokoi si: BBRY, s. 375.
393

10

Harry Kessler, Charles Kessler, Berlin in Lights. The Diaries of Count Harry Kessler, 19181937 (2001), s. 428.
ktrzy zagraaj bezpieczestwu: Ein Konzentrationslager fr
politische Gefangene in der Nhe von Dachau, Mnchner Neueste
Nachrichten (publikacja w ramach projektu powiconego historii Holokaustu) 1933, 21 marca: Komendant monachijskiej
policji, Himmler, wyda nastpujce owiadczenie dla prasy:
W rod w Dachau zostanie otwarty pierwszy obz koncentracyjny, ktry pomieci pi tysicy winiw. Wszyscy komunici, czonkowie Reichsbanner i dziaacze partii socjaldemokratycznej, ktrzy zagraaj bezpieczestwu pastwa, zostan
zamknici w tym miejscu, jako e nie ma moliwoci na dusz
met przetrzymywa tych osb w wizieniach, nie ryzykujc
ich przepenienia, a z drugiej strony ludzi tych nie mona puci wolno podjto takie prby i okazao si, e natychmiast
po wypuszczeniu uparcie zaczynaj oni agitowa i organizowa si.
straszakiem na dzieci: Party Foes Held by Nazis Decline, NYT
1934, 15 kwietnia, s. E2. Morris Janowitz zauwaa rwnie, e
w tradycyjnej dziecicej modlitwie proba o to, by by dobrym,
zostaa (do osobliwie) zastpiona przez: Dobry Boe, spraw,
bym oguch, ebym nie trafi do Dachau. German Reactions to
Nazi Atrocities, The American Journal of Sociology 1946, t. 52,
nr 2 (wrzesie), s. 141146.
Syberiami niemieckiej rewolucji: Party Foes Held by Nazis Decline, NYT 1934, 15 kwietnia, s. E2; areszt zapobiegawczy:
Anti-Nazi Feeling Grows in Bavaria, NYT 1938, 11 listopada, s. 8.
German Fugitives Tell of Atrocities at Hands of Nazis, NYT 1933, 20
marca, s. 1.
Michael Maar, Speak, Nabokov (2010), s. 2425.
Schiff, s. 67; Tim, Annette, The Politics of Fertility in Twentieth-Century Berlin (2010), s. 88.
AFLP, s. 199.
mg przyj na bankiet: Robert Harold Johnston, New Mecca,
New Babylon. Paris and the Russian Exiles 192045 (1988), s. 110;
ydek i p-ydek: Schiff, s. 68; BBRY, s. 403.

11

12

13
14

15
16

394

17 Kto z kim przestaje: BBRY, s. 400; zupenie zydzia: Maxim

D. Shrayer, Jewish Questions in Nabokovs Art and Life, Nabokov
and His Fiction. New Perspectives, s. 90, przyp. 7.
18 BBRY, s. 400; mogo si okaza niebezpieczne: podczas podry powrotnej do Francji Bunin zosta poddany kontroli osobistej, zmuszono go do wypicia oleju rycynowego i zatrzymano,
dopki rodek nie zacz dziaa w ten sposb sprawdzono,
czy pisarz nie przemyca kosztownoci. AFLP, s. 195.
19 Nazi Violence [artyku redakcyjny], NYT 1933, 12 marca, s. E4.
20 Lenin poyczy od Czernyszewskiego tytu Co robi?, jako klucz
do traktatu politycznego. Eserowcy nazwali swoje czasopismo
Sowriemiennyje zapiski (Notatki wspczesne) w hodzie dla
czasopisma Sowriemiennik (Wspczenik), ktre wydawa
Czernyszewski.
21 DAR, s. 339.
22 niezdarnym cnotliwcem DAR, s. 281; na wp zamanym katorg, DAR, s. 280; na nabijanym gwodziami ku: Nikoaj
Czernyszewski, Co robi?, s. 288; nocami to piewa: DAR, s. 355.
23 BBRY, s. 405.
24 Ibid., s. 403.
25 Ibid., s. 407.
26 Schiff, s. 69; BBRY, s. 407.
27 pracowaa jako tumaczka: AFLP, s. 199; ukrytego arsenau:
Nazis Hunt Arms in Einstein Home, NYT 1933, 21 marca, s. 10;
przykad idiotyzmw: Jak stwierdza Herr Frank, w epoce
liberalnej stawa si szanowany i sawny ten profesor, ktrego
teorie byy najmniej zrozumiae. Tylko z tego powodu dodaje
mg si narodzi taki kult, jaki otacza osob pana Einsteina.
Reich Professors Warned by Nazis, NYT 1934, 6 padziernika, s. 4.
28 ZNE, s. 104.
29 stenografowa przemwienia: AFLP, s. 199200; wyrazili
zdziwienie: Schiff, s. 67.
30 PP, s. 256; BBAY, s. 423.
31 AFLP, s. 195.
32 Michael Maar zwraca uwag na mocny, cho oszczdny w sowach opis, ktry znajdujemy w dzienniku Victora Klemperera.
395

Opisujc ycie w nazistowskich Niemczech w 1942 roku, wymienia on trzydzieci jeden zakazw, midzy innymi kupowanie cygar, posiadanie licencji wdkarskich, maszyn do pisania,
korzystanie z bibliotek. Klemperer dodaje, e to nic w porwnaniu z nachodzeniem domw, z przemoc, wizieniem, obozami koncentracyjnymi i okrutn mierci, jednak zoliwa
natura tych restrykcji sprawiaa, e wydaway si dotkliwsze,
czasem wrcz rwnie dokuczliwe jak prawdziwa przemoc.
Zob. Michael Maar, Tagebcher warum schreibt man sie, warum
liest man sie?, Schriftenreihe der Vontobel Stiftung, 2012.
33 Carolyn Marvin, Avery Brundage and American participation in the
1936 Olympic Games, The Journal of American Studies 1982,
t. 16, s. 8283. Brundage goci pniej Leni Riefenstahl, gdy
przyjechaa do Stanw i promowaa swj film o olimpiadzie.
34 Wczeniejsza przymiarka Junghansa do wsppracy z Langstonem Hughesem i radzieck wytwrni filmow Mierabpom
zakoczya si midzynarodowym fiaskiem. Wyksztaceni
i obyci Afroamerykanie, ktrzy przyjechali z Hughesem z Ameryki, by zagra w filmie o kapitalistycznym rasizmie, zupenie
nie speniali sowieckich oczekiwa dotyczcych tego, jak powinien wyglda uciniony amerykaski robotnik. Byli zbyt modzi, zbyt inteligentni i mieli zbyt jasn skr. Co gorsza, wikszo z nich w ogle nie umiaa piewa murzyskich spirituals,
a Junghans dowiedzia si o tym dopiero podczas zdj prbnych. Junghans prbowa przerabia scenariusz, ktry dosta,
ale nawet po poprawkach pomys, eby na ratunek czarnym
hutnikom z Alabamy przybywa proletariat (lub, w innych wersjach scenariusza Armia Czerwona), wyda si Hughesowi
cakiem nieprawdopodobn fantazj. Wszystkie osoby pracujce nad filmem miay, zdaniem Hughesa, dobre chci, nikt jednak nie mia pojcia, jak wyglda rasizm w Ameryce. Zob. Rampersad, The Life of Langston Hughes oraz Meredith Roman,
Forging Freedom. Speaking Soviet Anti-Racism, Critique 2011,
t. 39, nr 3 (sierpie).
Po igrzyskach olimpijskich Junghans wsppracowa przy produkcji profaszystowskich filmw o hiszpaskiej wojnie domo396

40
41
42
43

44

39

38

35
36
37

wej i filmu Die grosse Zeit, bdcego hodem dla wielkiej epoki
pod rzdami Hitlera.
Reich Reclaiming Huge Moor Region, NYT 1936, 25 grudnia, s. 1.
Ibid.
Wicej na temat obozw pracy w Afryce Poudniowo-Zachodniej a take oglna historia obozw koncentracyjnych w XX
wieku Kotek i in., Le Sicle des Camps. Dtention, concentration,
extermination cent ans de mal radical (2000).
Majc na wzgldzie los ubogich, grupa amerykaskich literatw, m.in. pisarz John Dos Passos i nowojorski krytyk Edmund
Wilson, podpisaa w 1932 roku list otwarty, w ktrym wyrazia
poparcie dla Amerykaskiej Partii Komunistycznej. Taylor, dz.
cyt., s. 156157.
Wilson w swoim dzienniku The Thirties wspomina kilkukrotnie
Durantyego, jego mieszkanie i jego wypowiedzi.
Catherine Reef, E.E. Cummings. A Poets Life (Houghton Mifflin
Harcourt, 2006), s. 79.
Lewis Dabney, Edmund Wilson. A Life in Literature (2005), s. 209.
przypomina wizienie: Dabney, dz. cyt., s. 211; na moralnym
szczycie wiata: Taylor, dz. cyt., s. 217.
do nocy dugich noy: Isaac Don Levine, Soviet Purge Condemned [list do redaktora naczelnego], NYT 1934, 12 grudnia,
s. 22; z czasem osabnie: Dabney, dz. cyt., s. 201202.
nie mona zrobi omletu: Taylor, dz. cyt., s. 185; Judasz
Trocki: por. tekst Lenina Rumieniec wstydu Judasza Trockiego;
okrelenie to zostao pniej wykorzystane w krtkim kursie
historii WKP(b); nie ma ju kogo ciga: autorem wypowiedzi by wiceprzewodniczcy Gospanu (Pastwowego Komitetu Planowania) Walerian Obolenski Osinski. Cyt. za: 66
Are Executed by Soviet, Accused of Terrorist Plots, NYT, 1934,
6 grudnia, s. 1.
w Oslo: Conquest, The Great Terror. A Reassessment, s. 152;
dwudziestu minut: Conquest, dz. cyt., s. 421.
Znikna tak podana pensja: Schiff, s. 74; szczliwe zrzdzenie losu: BBRY, s. 429; Schiff, s. 75.
Schiff, s. 77.

45

46
47

397

Rozdzia VII Pieko

1 Schiff, s. 78.
2 popularna w towarzystwie: Schiff, s. 87; widzia si z ni:
Schiff, s. 86; zostali kochankami: BBRY, s. 433.
3 BBRY, s. 434.
4 Informacja na temat uszczycy ze strony PubMedHealth w U.S.
National Library of Medicine: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/
pubmedhealth/PMH0001470.
5 BBRY, s. 434.
6 koszty tej podry: BBRY, s. 435; zniechcay do: Schiff,
s. 83.
7 AFLP, s. 228; Schiff, s. 83.
8 faszowanie czekw: Ex-Prince Declares He Can Beat Roulette,
NYT 1926, 23 lipca, s. 13; chciaa si rozwie: Schiff, s. 100;
Mieszkaa w hotelu: Schiff, s. 83, 100.
9 Schiff, s. 85, 90. O warunku postawionym Nabokovowi opowiedziaa Wiera pierwszemu biografowi pisarza; o dalszych kontaktach z kochank wiemy z listw Nabokova z tego okresu.
10 ycie Nikoaja potoczyo si inaczej w sytuacji podobnej do tej,
w ktrej znalaz si Vladimir w 1937. ona zostawia Nikoaja,
dowiedziawszy si o jego zdradzie, a on oeni si z kochank,
swoj by studentk. Maestwo przetrwao mniej wicej siedem lat i zakoczyo si pozwem rozwodowym z powodu porzucenia, wniesionym przez on. W sumie Nikoaj Nabokow
mia pi on. Zob. teczka Nikoaja Nabokowa (Nicolas Nabokov) w archiwach FBI.
11 Schiff, s. 85.
12 W tym samym miesicu Nabokov napisa do Samuia Rosowa,
kolegi z klasy w gimnazjum. Samui pierwszy zdoby adres Nabokova i nawiza kontakt wysa list, w ktrym wspomina
szkoln przyja i to, jak miym koleg by Vladimir. Sympatyczna odpowied Nabokova liczy trzy strony; pisarz wspomina klasowego obuza, nauczyciela, ktrego chopcom udao si doprowadzi do paczu, legumin, ktr jedli aluminiowymi ykami,
i przejadk po Newskim Prospekcie, podczas ktrej Woodia
pierwszy raz uwiadomi sobie, e seks jest na sprzeda. Nabo398

19

20

18

17

13
14
15
16

kov twierdzi, e na wiecie istniej dwa rodzaje ludzi: ci, ktrzy

pamitaj, i ci, ktrzy nie pamitaj. AFLP, s. 125126.
Wadim Rudniew.
BBRY, s. 441443.
Ibid., s. 443.
samo Biuro Prasowe: Harold Denny, Soviet Cleansing Sweeps
through All Strata of Life, NYT 1937, 13 wrzenia, s. 1; w szeregach kucharzy i pielgniarek: Denny, dz. cyt., s. 1; kiebas ze
strychnin: Thirty-one Are Executed, NYT 1937, 5 padziernika,
s. 10.
Michael Scammell, Koestler. The Literary and Political Odyssey of
a Twentieth Century Skeptic (2009), s. 158159.
Coughlin In Error, Kerensky Asserts, NYT 1938, 29 listopada, s. 20.
Kierenski zwrci uwag na fakt, e w pierwszym Rzdzie Tymczasowym nie byo ani jednego yda. Audycje Coughlina miay miliony suchaczy, ponadto w tym okresie ksidz drukowa
w odcinkach Protokoy mdrcw Syjonu w swojej wasnej gazecie
Social Justice (USHMM: http://www.ushmm.org/wlc/ en/article.php?ModuleId=10007244).
Pewien dziennikarz porwna panujcy chaos do powieci G.K.
Chestertona Czowiek, ktry by czwartkiem, w ktrej policjanci s
anarchistami, a anarchici policj. Purge of Red Army Hinted in
Removal of Four Generals, NYT 1937, 10 czerwca, s. 1.
Scammell, dz. cyt., s. 9495. Na ironi zakrawa, e podczas
ostatniego roku studiw na uniwersytecie w Rostowie Soenicyn reformowa studenckie gazetki, by stay si bardziej zaangaowane, i otrzyma prestiowe stypendium stalinowskie.
Lepszy Hitler ni Blum: Mark Haas, The Ideological Origins of
Great Power Politics (2007), s. 130; subtelnym talmudyst: Tony
Judt, The Burden of Responsibility (2007), s. 76; francuskim Kierenskim: Leon Trotsky, Whither France? The Decisive Stage,
5 czerwca 1936.
Blum ustpi: Blum, ktrego do zajcia si polityk popchna sprawa Dreyfusa, zdoa do dugo utrzyma poprawne stosunki z Moskw, mimo napywajcych z ZSRR wiadomoci
o czystkach, lecz poczu si uraony, gdy radziecki minister

21

22

399

finansw pad w Paryu ofiar zamachu na kilka dni przed planowanym wystpieniem, w ktrym chcia ogosi fakty na temat terroru. W obliczu kopotw budetowych i naciskw ze
skrajnego skrzyda swojej partii Blum czu, e oczekuje si od
niego przeprowadzenia socjalistycznej rewolucji, lecz zdecydowa si zoy urzd zgodnie z zasadami i warunkami, na jakich
mu go powierzono. Zob. Foreign News. Stalin, Navachine and
Blum, Time 1937, 8 lutego.
Andr Gide: zmiana pogldw Gidea nie wpyna na opini
Nabokova o jego pisarstwie; w pniejszych latach wymieni
Gidea wrd trzech pisarzy, ktrych najbardziej nie znosi
(Wellesley College News, przytoczone w BBAY, s. 122).
szeregi komunizujcych pisarzy: pisarze ci utworzyli Amerykaski Komitet na rzecz Obrony Lwa Trockiego. Odwoujc si
do dawnego idealizmu rewolucyjnego, komitet stara si dowie, e Trocki nie jest winien knowa, ktre zarzucali mu Sowieci. Czonkowie komitetu nawet pojechali do Meksyku, eby
spotka si z Trockim. Komitetowi udao si przekonujco wykaza, e gwne dowody przeciwko oskaronym liderom bolszewikw zostay sfabrykowane. Hotel, w ktrym rzekomo odbyo si gwne spotkanie spiskowcw, zosta zburzony dugo
przed tym spotkaniem. Samolot, ktrym Trocki pono uda si
potajemnie do Norwegii, mia wyldowa na lotnisku, ktre od
kilku miesicy byo nieczynne. Raport komitetu liczy kilkaset
stron i obszernie rozprawia si z caym materiaem dowodowym wykorzystywanym podczas procesw pokazowych.
PP, s. 244.
BBRY, s. 480.
Nazis to Answer Eternal Road, NYT 1937, 14 lutego, s. 35.
wydaa ksik: Der Ewige Jude, Mnchen: Zentralverlag der
NSDAP, Franz Eher Nachfolger GmbH, 1937; Wystaw potpiono: Boycott of Jews Reviving in Reich, NYT 1937, 29 grudnia, s. 6.
Maxim D. Shrayer Jewish Questions, Nabokov and His Fiction. New
Perspectives, s. 86.
Do Sachsenhausen wkrtce trafi Martin Niemller, pastor, ktry publicznie broni ydw i potpia rzdy nazistw.

23
24
25
26

27

28

400

29
30
31
32

35

36
37

34

33

Hitler Is Pleased to Get Rid of Foes, NYT 1938, 27 marca, s. 25.

Anne OHare McCormick, Europe, NYT 1938, 4 lipca, s. 12.
Verne Newton, FDR and the Holocaust (1996), s. 131134.
imigrantom skonnym do asymilacji: Reich Again Urged To Assist Emigres, NYT 1938, 30 lipca, s. 5; grupa austriackich ydw: Cold Pogrom in Vienna, NYT 1938, 9 lipca, s. 12.
Jesieni po konferencji Szwajcaria i Trzecia Rzesza zawary porozumienie, na mocy ktrego wszyscy ydzi na terytorium
Niemiec musieli mie wstemplowan liter J w paszportach.
adna osoba z takim paszportem nie moga by wpuszczona
na terytorium Szwajcarii, podczas gdy Niemcy uznani za Aryjczykw mogli swobodnie przekracza granic bez wizy (zob.
haso J Stamp w Antisemitism. A Historical Encyclopedia of Prejudice and Persecution, s. 363).
strzeli do urzdnika: tydzie wczeniej ojciec Grynszpana,
polski yd, dosta nakaz zgoszenia si na posterunek policji
w Hanowerze. Zosta zatrzymany, a nazajutrz wraz z tysicami
innych osb deportowany do Polski. Zob. Nicholson Baker, Human Smoke (2008), s. 94; zostan ukarani ydzi: Reich Embassy
Aide in Paris Shot To Avenge Expulsions by the Nazis, NYT 1938, 8
listopada, s. 1.
USHMM: http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005201.
Schiff, s. 100.
USHMM: http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005539.
skrpowanie nigdy nie znikno: wypowied Jeleny Nabokow
w: Lev Grossman, The Gay Nabokov, Salon 2001, 17 maja; maestwo z ni niszczy Vladimira: Schiff przytacza list Siergieja
do byej narzeczonej Vladimira Siergiej pisze, e gdyby wysza
za Vladimira, na pewno nie zmieniby si tak na gorsze (s. 99);
byliby w nie lada tarapatach: Schiff, s. 99.
W 1922 roku ukazaa si powie Jacquesa de la Cretelle Silbermann, stanowica studium francuskiego antysemityzmu. Mimo
kontrowersyjnego ujcia tematu ksika zebraa nagrody i bya
chwalona za wartoci humanistyczne, a w 1950 roku Le Figaro

38

39

401

45

41
42
43
44

40

uzna j za jedn z najlepszych powieci pierwszej poowy stulecia. Bohater, pognbiony antysemityzmem Francuzw i procesem wytoczonym jego ojcu, emigruje do Ameryki, gdzie zatrudnia si w przedsibiorstwie wuja.
szedziesit procent: Verne Newton, FDR and the Holocaust, (1996), s. 57; przed gosowaniami: projekt ustawy WagneraRogersa dotyczcej pomocy uchodcom zosta przedstawiony w lutym 1939 roku. Jej gwnym ordownikiem
w Senacie by senator Robert F. Wagner ze stanu Nowy Jork.
Wydaje si, e niepowodzenie przyjcia wikszej liczby
uchodcw wynikao po czci z antysemityzmu w Departamencie Stanu (http://www.ushmm.org/ outreach/en/article.
php?ModuleId=10007698).
BBRY, s. 506.
Shrayer, dz. cyt., s. 76.
Grossman, dz. cyt.
W niemieckim kodeksie karnym o homoseksualizmie mwi
paragraf 175. W.D. Nabokow ju kilkanacie lat wczeniej
wspiera Hirschfelda w walce o wykrelenie tego fragmentu
(Dana Dragunoiu, Vladimir Nabokov and the Poetics of Liberalism,
2011, s. 177).
Przetrwao niewiele relacji homoseksualnych winiw, gdy
przeladowano ich na podstawie paragrafu 175 (ktremu nazici nadali ostrzejsz form) rwnie po wojnie. Jednym z ocalaych, ktrzy mogli opowiedzie swoj histori, by Karl Gorath, aresztowany w 1939 roku, wysany do Neuengamme,
a pniej do Auschwitz: http://www.ushmm.org/wlc/en/idcard.
php?ModuleId=10006529.
tym wiksze niebezpieczestwo: USHMM, http://www.
ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005261.
Jahre der Entscheidung oraz Die grosse Zeit.
trzech brytyjskich filmw: The Rothschilds, Jew Sss i The Wandering Jew. Saul Friedlander, The Years of Extermination. Nazi Germany and the Jews 19391944, s. 2023. Byy to filmy fabularne,
a w dwch z nich gwne role zagra Conrad Veidt, niemiecki
aktor o antynazistowskich pogldach.

46
47

402

51

48
49
50

Veidt uciek z Niemiec razem z on ydwk na pocztku lat

30. i niebawem zacz atakowa w swoich filmach antysemityzm. Warto doda, e autorem wystawy The Eternal Road,
ktra staa si impulsem dla Niemcw do zorganizowania
w 1937 roku wystawy o ydzie wiecznym tuaczu, by Max Reinhardt, inny niemiecki gwiazdor, ktry uciek z kraju i publicznie krytykowa niemieck polityk. Nazici byli wyranie przeczuleni na punkcie synnych gwiazd filmowych robicych im
z pras.
W jednej z ostatnich scen filmu The Wandering Jew Veidt wygasza przejmujcy monolog, w ktrym potpia swoich inkwizytorw. Wyznajc swj grzech przeciwko Chrystusowi, zarazem
stwierdza, e nienawi i niewiedza sdziw mimo wszystko
czyni ich niezdolnymi do osdzenia go.
Friedlander, dz. cyt., 2122.
Ci filmowcy to Erich Stoll, Hans Winterfeld i Heinz Kluth.
Pisa te do prawicowo-nacjonalistycznej gazety Aux coutes i wykonywa drobne prace dla francuskiego przemysu
filmowego. Zdaje si, e za porednictwem francuskiego rzdu przysuy si Amerykanom, informujc FBI, e do Nowego Jorku ma zamiar uda si nazistowski agent, przyjaciel
Hermanna Gringa (dokumenty dotyczce internowania
Junghansa, USNA).
podpisany przez Bunina: VNSL, s. 30; Thomas Gaiton-Marullo, Ivan Bunin. the twilight of migr Russia (2002), s. 69 i 203;
cyrkowym klaunem: pogbione spojrzenie na Bunina i Nabokova zob. Maxim D. Shrayer, Vladimir Nabokov and Ivan Bunin: A Reconstruction, s. 339411; chtnie pomg: Bunin
zdy sobie ju wtedy zapracowa na opini czowieka
wspczujcego ydom. Paryscy antysemici z krgu gazety
Renaissance nazwali go ydowskim tatukiem. Gaiton-Marullo, dz. cyt., s. 210.
umiejtnoci jako sucej: Schiff, s. 103; jedynym sposobem: rzeczywicie, taka sytuacja istniaa w obu krajach, aczkolwiek materia historyczny na ten temat dotyczy przede
wszystkim Anglii (zob. np. Louise London, Whitehall and the

52

403

59
60
61
62
63

57
58

53
54
55
56

Jews autorka pisze tam, e popyt na kobiety podejmujce

tak prac wydawa si niezaspokojony).
BBRY, s. 486489.
Schiff, s. 104.
PP, 192.
Nazwisko Szyszkow tak brzmiao nazwisko panieskie prababci Nabokova; wielkiego poety: K, s. 676.
BBRY, s. 511.
Wicej na temat opowiadania Wasilij Szyszkow zob. Maxim D.,
Shrayer, rozdzia powicony temu opowiadaniu w The World
of Nabokovs Stories (1999).
K, s. 404.
Nina Bierbierowa, Podkrelenia moje (1999), s. 258.
BBRY, s. 515.
Ibid., s. 521522.
Francj najechano: Hanna Diamond, Fleeing Hitler. France
1940 (2007), s. 8.

Rozdzia VIII Ameryka

1 ostrzelaa wieloryba: BBAY, s. 11; w Zatoce Nowojorskiej:
French Liner Champlain Here, NYT 1940, 27 maja, s. 25; dziennik
pokadowy rejsw S.S. Champlain z 1940 roku.
2 notki w rosyjskojzycznej gazecie: BBAY, s. 13; rodzinne
miasta: dokumenty USCIS i dziennik pokadowy Champlain. Numer teczki Nabokova w bazie USCIS: C-6556567;
numer teczki Wiery: C-6556566; teczka dotyczca wizy Wiery:
3027265.
3 Cho USA nie przystpiy jeszcze do wojny, ju zaczto zamyka do wizienia czonkw Robotniczej Partii Socjalistycznej, trockistowskiego ugrupowania, ktre publicznie wypowiadao si przeciw wojnie oraz organizowao wystpienia
przeciwko demokracji. Nicholson Baker, Human Smoke (2008),
s. 351.
4 AFLP, s. 231; BBAY, s. 12.
5 Trafili tam dwa lata przed powstaniem filmu Casablanca, opowiadajcego warto zauway histori pary, w ktrej mona
404

18

19
20

11
12
13
14
15
16
17

8
9
10

6
7

by si nieco na si doszukiwa paraleli z histori Soni i Carla.

W jednej ze scen Casablanki pojawia si Ilka Grning, dyrektorka berliskiej szkoy aktorskiej, w ktrej uczya si Sonia.
James B. Reston, Arrests in Britain, NYT 1940, 12 maja, s. 1.
Leysmith, W.F., Britons in Dispute over Enemy Aliens, NYT 1940,
7 kwietnia, s. 33.
Alien Arrests Net Women in Britain, NYT 1940, 28 maja, s. 7.
Eric Koch, Deemed Suspect. A Wartime Blunder (1980), s. 17.
przedziwn zbieranin: Auger, s. 23; dalsze losy: Auger,
s. 5253. Wielu winiw trafio do Kanady, lecz niektrych przetransportowano do Australii i w inne odlege miejsca.
BBAY, s. 12.
Schiff, s. 108.
SO, s. 290.
AFLP, s. 234.
Ibid., s. 235; BBAY, s. 22.
Schiff, s. 110.
pidziesit sze kilogramw: teczka Vladimira Nabokova
w bazie USCIS-C; zacz zamawia: NWL, s. 12.
bardzo prestiowe zajcie: pierwsze recenzje dotyczyy biografii twrcy Ballets russes Siergieja Diagilewa i pisarza Johna
Masefielda, BBAY, s. 18; kuriera rowerowego: AFLP, s. 234;
mwi po rosyjsku fatalnie: AFLP, s. 247; BBAY, s. 44.
BBAY, s. 18.
wykonujc salto: Jeffrey Meyers, Edmund Wilson. A Biography
(2003), s. 73; podupada na zdrowiu: Lewis Dabney, Edmund
Wilson. A Life in Literature, s. 4 i 141.
Dabney, dz. cyt., s. 174.
Podczas gdy NAACP (Krajowe Stowarzyszenie na rzecz Postpu Kolorowych) wahao si, czy wesprze chopcw ze Scottsboro, partia komunistyczna zaja si t spraw wyjtkowo
skwapliwie i udzielia pomocy prawnej oskaronym. Wicej na
temat reportay Wilsona zob. Edmund Wilson. Letters to John Dos
Passos, NYRB, oraz Dabney, dz. cyt., s. 177.
Na temat podobnych prosowieckich sympatii w Anglii zob.
Martin Amis, Koba the Dread autor opisuje trwajce pitnacie

21
22

23

405

29

30

27
28

24
25
26

lat zauroczenie swojego ojca, pisarza Kingsleya Amisa, parti

komunistyczn.
Edmund Wilson, To the Finland Station, s. 386.
BBAY, s. 20.
Biograf Wilsona Jeffrey Meyers (dz. cyt., s. 223) uwaa, e byoby uczciwiej dopisa na kocu ksiki posowie.
Wilson, dz. cyt., s. 379.
artykuy naukowe o uskoskrzydych: BBAY, s. 24; jego opowiadanie: Boyd uzna to opowiadanie za pierwszy atak Nabokova na Trzeci Rzesz. Z czasem, w przekadzie, tekst sta
si jeszcze bardziej antynazistowski w wymowie. Zmiany
w tekcie piosenki opisuje Maxim D. Shrayer w The World of
Nabokovs Stories, s. 136.; chtnie zamieci: BBAY, s. 26.
jako sekretarka: Schiff, s. 111; potpiajcej polityk rzdu
Vichy: Nicholas John Cull, Selling War. The British Propaganda
Campaign against American Neutrality in World War II (1996),
s. 131; przekonujcej o koniecznoci: Dorothy Shipley White,
Seeds of Discord. De Gaulle, Free France and the Allies (1964), s. 119
122; praca, ktr moga pokocha: Schiff, s. 111.
Teczka Soni Sonim w archiwum FBI (nr 121-HQ-10141): Telegram nadany 27.01.1941 z Fort de France do sekretarza stanu: Sugeruj, e Sofia Sonim, Rosjanka, ktra okoo 29.01
przybdzie do Nowego Jorku francusk jednostk Guadeloupe, powinna by obserwowana z uwagi na nieoficjalne doniesienie, e moe by niemieckim szpiegiem. Zob. te teczk na temat Soni Sonim w amerykaskim Departamencie
Armii.
Teczka Carla Junghansa w bazie USCIS, nr A-7595300; rejestr
pasaerw S.S. Carvalho Araujho.
Rejestr pasaerw S.S. Carvalho Araujho.
Teczka dotyczca internowania Carla Junghansa, USNA.
Ibid.
Ibid.
niezwykle przyjemn lekcj: BBAY, s. 28; W domkach:
Schiff, s. 116.
VNSL, 25 sierpnia 1940, s. 33.

31
32
33
34
35
36
37

406

38 Adam Rutkowski, Le Campe de Royallieu Compigne, 194144,

Le Monde Juif , nr 101 (81), s. 124.
39 CE, s. 205206.
40 Rene Poznanski, Jews in France during World War II (2001),
s. 202203.
41 Poznanski, dz. cyt., s. 208.
42 BBAY, s. 29.
43 NWL, s. 53.
44 apa motyle: BBAY, s. 33; tragifarsa: NWL, s. 53.
45 Richard Abraham, Alexander Kerensky (1990), s. 371.
46 Abraham, dz. cyt., s. 371. Kierenski sta si yw skamielin
dawnego wiata; wedle sw Niny Bierbierowej sam umar
w roku 1917, lecz jakim sposobem stworzy sobie bro dzib,
szpony, ky i istnia dalej. Zob. Podkrelenia moje, s. 301.
47 Michael Scammell, Solzhenitsyn (1984), s. 109.
48 Ibid., s. 112113.
49 Bateria Soenicyna zostaa rozlokowana na stanowiskach nasuchowych poczonych lini telefoniczn. Sie telefoniczn
trzeba byo monitorowa przez ca dob na kadym posterunku. Soenicyn wypoyczy z biblioteki troch ksiek i umwi
si z operatorami, e bd czytali na gos przez telefon opowiadania i wiersze, by artylerzyci na stanowiskach nie posnli.
Wrd lektur znalaz si Tostoj, co oczywiste, i wspczesna
poezja radziecka. Scammell, dz. cyt., s. 124125.
50 Meyers, dz. cyt., s. 3637 i 244.
51 bdzie dalej drukowao: NWL, s. 42; z mniejsz rewerencj:
Nabokov ogromnie ceni Tostoja, lecz w licie do Wilsona
stwierdzi, e przykro patrze, jak pisarz stara si za wszelk
cen poczy Bokoskiego z Natasz. NWL, s. 54.
52 NWL, s. 54.
53 Ibid., s. 56 i 34.
54 Ibid., s. 56.
55 BBAY, s. 47.
56 wiele miesicy w szpitalu: Meyers, dz. cyt., s. 39; ratowa swoich pobratymcw: Meyers, dz. cyt., s. 247. Biograf Jeffrey Meyers
twierdzi, e Wilson by odporny na antysemityzm w niemal
407

63
64
65
66
67
68

58
59
60
61
62

57

kadej innej kwestii. Krytyk uwaa, e za przystpieniem USA

do wojny stali amerykascy ydzi, lecz cay wysiek i tak poszed
na marne, bo zanim Ameryka zdya cokolwiek zdziaa, masowe eksterminacje ju trway. Pogld ten Meyers nazwa bez
wtpienia najwiksz bredni, jak [Wilson] w yciu napisa.
wpojony mu w dziecistwie: Dabney, dz. cyt., s. 176; cudzoziemcy i ydzi: Gordon, America First: The Anti-War Movement,
Charles Lindbergh, and the Second World War, 19401941, referat
na wsplnym zebraniu Amerykaskiego Towarzystwa Historycznego i The New York Military Affairs Symposium (26 wrzenia 2003).
NWL, s. 53.
Ibid., s. 57.
BBAY, s. 3738, 47.
List do Romana Grynberga, grudzie 1944, cyt. za BBAY, s. 48.
wolaby napisa ksik po rosyjsku: AFLP, s. 250; wysa do:
BBAY, s. 39.
Vladimir Nabokov, Softest of Tongues, SP, s. 158.
NWL, s. 38.
Ibid., s. 40.
Ibid., s. 41.
Ibid., s. 3.
Vladimir Nabokov, The Refrigerator Awakes, The New Yorker
1942, 6 czerwca, s. 20.
NWL, s. 59.
Textual Excerpts from the War Speech of Reichsfuehrer in the Reichstag, NYT 1941, 12 grudnia, s. 4.
Niewielki odsetek tych osb rzeczywicie podejrzewano
o szpiegostwo, jednak zdecydowan wikszo stanowili zupenie niewinni ludzie, ktrzy nie mieli najmniejszego zamiaru
pomaga wrogom USA.
Two Austrian Skiers at Sun Valley Are Seized, NYT 1942, 8 stycznia,
s. 19; Short-Wave Sets of Aliens Curbed, NYT 1941, 21 grudnia, s. 4.
Brief Overview of the World War II Enemy Alien Control Program,
strona internetowa USNA: http://www.archives.gov/research/
immigration/enemyaliensoverview.html.

69
70

71

72
73

408

74 Japoczykw jako zwierzta: Dabney, dz. cyt., s. 304; Zarejestrowa si: BBAY, s. 43; przystpi do pisania: BBAY, s. 40.
75 Teczka Nikoaja Nabokova w archiwum FBI (nr 772199).
76 Po roku 1941 intymne, subtelne filmy, jakie chcia robi Ophls,
zupenie nie pasoway do obowizujcego zapau wojennego.
Musiao min wiele lat, zanim dosta moliwo pokierowania
wytwrni w Ameryce. Zob. Lutz Bacher, Max Ophls in the
Hollywood Studios (1996), s. 29.
77 Wczeniej Junghans nawiza kontakt z Williamem Dieterlem,
reyserem, zdobywc Oscara. Dieterle posya Junghansowi
pienidze do Nowego Jorku. Inny filmowiec, z ktrym wsppracowa Junghans, to Jan Lustig, scenarzysta, ktry wtedy
wanie skoczy prac nad pomysem filmu dla wschodzcej
gwiazdy Rity Hayworth. Teczka dotyczca internowania Junghansa, USNA.
78 zatwardziaym nazist: to sowa Hansa Kafki, ktry opisa
cae rodowisko filmowcw i uchodcw na amach nowojorskiej gazety Aufbau. Kopie artykuw z 19 grudnia 1941 i 9
stycznia 1942, jak rwnie zeznanie Kafki znajduj si w teczce
Junghansa (USCIS-A, nr 7595300).
Liga Przeciw Zniesawieniom: list z 12 maja 1941. Teczka Carla Junghansa w bazie USCIS.
ma ju swoj teczk w FBI: Junghans przyzna si, e na pocztku lat 30. pojecha do ZSRR, by nakrci film na zlecenie
sowieckiego rzdu. Znajomi przesuchiwani przez FBI twierdzili, e Junghans jest osob zupenie niegodn zaufania i lubi
chepi si prac dla francuskiej tajnej policji, rzekomymi
zwizkami z Hitlerem i wspprac z rzdem USA. W teczce
Junghansa znajduje si informacja, e wyjecha z Nowego Jorku dopiero kilka tygodni po Soni Sonim, poniewa waciciel
wynajmowanego mieszkania zabra mu bilet na autobus i nie
chcia go odda, pki Junghans nie zapaci zalegego czynszu.
Jeden ze znajomych zezna, e Junghans notorycznie blefuje.
Podczas przesuchania Junghans zaprzeczy, jakoby by komunist lub nazist, kad nacisk na swoj prac dla France Forever,
wspdziaanie z francusk policj w Paryu i z wywiadem;
409

81
82
83

80

79

twierdzi, e jeszcze w Europie nawiza kontakt z Amerykanami, a po przybyciu do Stanw od razu zgosi si do FBI. W zeznaniach podawa kamliwe informacje na temat swych powiza z komunistami i nazistami.
Wydaje si rwnie, e jego opowieci o wsppracy z wywiadem
francuskim byy mocno przesadzone. Rzeczywicie robi troch
materiaw propagandowych dla rzdu, lecz przynajmniej dwoje jego znajomych stwierdzio, e jeli chodzi o dziaalno wywiadowcz, to mg by co najwyej szeregowym informatorem,
ktry pomg wadzom przygotowa obaw na osoby, ktre
potem internowano w obozach. Teczka dotyczca internowania Junghansa w archiwum USNA.
Twierdzi, e owi agenci s szkoleni, by mwili z akcentami
z Odessy i Warszawy, a nastpnie umieszczani w niemieckich
obozach koncentracyjnych, by nabra wiarygodnoci przed
wysaniem ze szpiegowskimi misjami na zachd z liter J
wstemplowan do paszportu.
dwiecie tysicy biletw: Rene Poznanski, Jews in France
during World War II, s. 211; komunizmu jako ydowskiego wytworu: Poznanski, dz. cyt., s. 211212.
Poznanski, dz. cyt., s. 209 i 212.
Rejestr pasaerw statku.
Dokumentacja podry. Frumkin zosta wpisany jako osoba
kontaktowa w USA czyli osoba, ktra za nich porczy.
Richard Plant, The Pink Triangle. the Nazi war against homosexuals
(1988), s. 149.
NWL, s. 174; Lev Grossman, The Gay Nabokov, Salon 2001,
17 maja; Wywiad przeprowadzony w listopadzie 2011 roku
z Reimerem Mllerem, archiwist muzeum obozu w Neuengamme.
Nazis Blame Jews for Big Bombings [depesza United Press], NYT
1942, 13 czerwca, s. 7.
o zdrowie i higien: Poznanski, dz. cyt., s. 255256; wspczucie okazywane ydom: Anti-Jewish Move Is Harming
Laval, NYT 1942, 6 wrzenia, s. 14.
Poznanski, dz. cyt., s. 265.

84

85

86
87

88

410

89 Strona internetowa USHMM: http://www.ushmm.org/wlc/en/

article.php?ModuleId=10005215.
90 French Jews Sent to a Nazi Oblivion, NYT 1943, 1 kwietnia, s. 2.
91 Centralna baza danych instytutu Yad Vashem dotyczca ofiar
Zagady; Beate i Serge Klarsfeld, Le Memorial de la deportation des
juifs de France, Paris 1978.
92 Richard Rashke, Escape from Sobibor (1995), s. 7980; Bertrand
Patenaude, A Wealth of Ideas. revelations from the Hoover Institution Archive (2006), s. 156.
93 dziaaa we francuskiej resistance: Schakovskoy Family Papers,
Amherst College Center for Russian Culture; wsppracowaa
w Berlinie z jezuitami: Schiff, s. 265; opiekujc si malutkim
synkiem: Schiff, s. 100. Lena rozstaa si z mem jeszcze przed
wybuchem wojny.
94 Ivan Bunin, The Liberation of Tolstoy. A tale of two writers (2001),
s. 21 i odpowiedni przypis na s. 160.
95 Wywiad z Vladimirem Petkeviem, wnukiem Olgi Nabokow,
Praga, listopad 2011.
96 Wywiad z Vladimirem Petkeviem, dz. cyt.; zob. te wczeniejszy wywiad z Petkeviem przeprowadzony przez Iwana Tostoja: 110th anniversary of Vladimir Nabokovs Birth, Myths and Reputations, Radio Swoboda, kwiecie 2009.
97 BBAY, s. 48; Steven Belletto, No Accident, Comrade. Chance and
Design in Cold War American Narratives (2011), s. 4.
98 BBAY, s. 69.
99 Ibid., s. 68.
100 zacza pracowa dla France Forever i nie zostaa przyjta:
teczka Soni Sonim w archiwum FBI.
101 Wywiad z Vladimirem Petkeviem, Praga, listopad 2011; zob.
te: Tostoj, dz. cyt.
102 Daniel Brigham, Inquiries Confirm Nazi Death Camps, NYT 1944,
3 lipca, s. 3.
103 Arthur Koestler, The Nightmare That Is a Reality, NYT 1944,
9 stycznia, s. SM5.
104 Jan Karski, Tajne pastwo, Warszawa 1999, s. 245.
105 VNSL, s. 4748.
411

106 AFLP, s. 235.

107 K, s. 565.
108 Gene Currivan, Nazi Death Factory Shocks Germans on a Forced
Tour, 16 kwietnia 1944, s. 1.
109 AFLP, s. 29. Maxim D. Shrayer, Saving Jewish-Russian migrs,
Midzynarodowa konferencja powicona Nabokovowi, Kioto,
Japonia, marzec 2010: http://fmwww.bc.edu/ SL-V/ShrayerSavingJRE.pdf.
110 Maxim D. Shrayer, An Anthology of Jewish-Russian Literature
(2007), s. 462463.

Rozdzia IX Po wojnie
1 BBAY, s. 88.
2 VNSL, s. 63.
3 Ibid., s. 6064; poeta, ktrego ma na myli Nabokov, to Aleksiej
Apuchtin.
4 NWL, s. 173.
5 ycie ludzkie: NWL, s. 175; niszczc cae japoskie miasta:
Lewis Dabney, Edmund Wilson. A Life in Literature, s. 304.
6 NWL, s. 173.
7 Ibid., s. 174. Dabney (dz. cyt., s. 296) pisze, e pniej nawet
Mary McCarthy zacza utrzymywa przyjacielskie relacje
z Wilsonem; BBAY, s. 78.
8 NWL, s. 175.
9 VNSL, s. 63.
10 straszliw cen: w opowiadaniu Obrazek rodzajowy, 1945 Nabokov umieci odpychajc posta Rosjanina, ktry twierdzi,
e gdy Armia Czerwona wkroczya do Niemiec, nikomu nie
dziaa si krzywda. Wywizuje si dyskusja, podczas ktrej
pada argument, e sowieci wysali intelektualistw i cywilw
na rozlege obszary Wschodu, K, s. 567.
obdzieraj do naga: Anne OHare McCormick, Abroad. When
the Policemen Want to Go Home, NYT 1946, 14 stycznia, s. 18;
Gladwin Hill, Flow of Displaced Tangled in Europe, NYT 1945, 30
maja, s. 12. Rosyjscy emigranci w Nowym Jorku (wielu z nich
byo ju wtedy amerykaskimi obywatelami) protestowali
412

19
20
21
22
23
24

14
15
16
17
18

11
12
13

przeciwko porozumieniom jataskim, na mocy ktrych obywatele radzieccy musieli wrci do ZSRR. Zob. Russian Exiles in
U.S. Censure the Soviet, NYT 1945, 1 sierpnia, s. 9.
ni wrci do kraju: Delbert Clark, Soviet Deserters Said To
Be Hiding to Avoid Forced Return To Russia, NYT 1947, 26 marca, s. 12.
Michael Scammell, Solzhenitsyn (1984), s. 140.
Ibid., s. 132.
Nabokov najprawdopodobniej nigdy o nic takiego swojej ony
nie prosi. Podczas pobytu Natalii na froncie Soenicyn nauczy j obsugiwa pistolet (Scammell, dz. cyt., s. 130) Wiera
opanowaa t umiejtno bez pomocy ma wiele lat wczeniej (Schiff, s. 55).
Scammell, dz. cyt., s. 136.
Ibid., s. 142.
Schiff, s. 137.
NWL, s. 173; VNSL, s. 6667.
Mr. Churchills Address Calling for United Effort for World Peace,
NYT 1946, 6 marca, s. 4.
BBAY, s. 126.
NWL, s. 144.
Ibid., s. 9798.
Ibid., s. 171.
BBAY, s. 107; Schiff, s. 134; ANL, s. 436.
Informacja z teczki Soni Sonim w archiwum wywiadu wojskowego USA.
Informacja z teczki Soni Sonim w archiwum FBI.
VNSL, s. 7273. Nie wiadomo, czy wiadczy to o nieskutecznoci
programu, czy raczej bardziej o nieudolnoci Nikoaja Nabokowa, w kadym razie jeden z jego studentw wspomina pniej,
jak Nabokow stwierdzi, e jego najwikszym sukcesem na tym
stanowisku byo zdemaskowanie czowki programu The FBI
Peace and War jako komunistycznej piosenki. Zob. Dominick
Argento, Catalogue raisonn as memoir (2004), s. 23.
but Nicholas had: Nicholas Nabokovs references are listed in his
FBI file.

25
26

413

27 Wszystkie podane tu informacje na temat Nikoaja Nabokowa

pochodz z jego teczki w archiwum FBI (nr 772199), w tym
take streszczenie przesuchania Georgea Kennana.
28 Informacja z teczki Nikoaja Nabokowa w archiwum FBI.
29 Frances Stonor Saunders, The Cultural Cold War. The CIA and the
World of Arts and Letters (2000), s. 43.
30 Schiff, s. 332.
31 Schakovskoy Family Papers, Amherst College Center for Russian Culture.
32 musimy zbudowa: Stonor Saunders, dz. cyt., s. 93; nikt godzien miana: Atomic Physicist Scraps Defense of Reds at Cultural
Talk as Result of Korea Attack, NYT 1950, 28 czerwca, s. 9.
33 Stonor Saunders, dz. cyt., s. 93.
34 maszerowa wraz z masami: (NG, s. 175); nie cakiem krysztaowa posta: Krug by gotw wykorzysta seksualnie modziutk dziewczynk, trzy razy modsz od niego (s. 162);
przez pi lat: Krug wspomina, e codziennie przewraca
Ropucha i siada mu na twarzy (s. 68).
35 NG, s. 261.
36 Cho zosta tu wpleciony amerykaski akcent. Zdanie The child
is bold pochodzi z testu, ktry musia w 1945 roku rozwiza
Nabokov, starajc si o obywatelstwo amerykaskie. [W polskim wydaniu NG, s. 261 przekad tego zdania nie oddaje
sensu oryginau. Naleaoby je przetumaczy po prostu jako
Dziecko jest nieposuszne. Test na amerykasko polega
w tym wypadku na znajomoci amerykaskiego znaczenia
przymiotnika bold przyp. tum.]
37 NG, s. 9.
38 Narrator napomyka o nkanej plag upiorw Prowincji Permu, ktra zyskaa z saw jako lokalizacja agrw (NG, s. 57);
przerbki Hamleta: NG, s. 131.
39 A jednak, w obliczu wyboru midzy trzymaniem si zasad
a ocaleniem dziecka, Krug gotw jest si ugi (Nabokov przyzna kiedy, e sam te by si ugi).
40 Richard Watts, Comic Strip Dictator, The New Republic 1947,
7 lipca.
414

41 Ciemno w poudnie ukazaa si w Londynie, nakadem brytyjskiego wydawnictwa, podczas gdy Koestler by internowany
w londyskim wizieniu Pentonville Prison. Michael Scammell,
Koestler. The Literary and Political Odyssey of a Twentieth Century
Skeptic (2009), s. 196.
42 Napisa o tym w licie do pukownika Josepha Greenea z 14 stycznia 1948 roku. VNSL, s. 80.
43 List Nabokova do Edmunda Wilsona, luty 1945. Cyt. za BBAY,
s. 85.
44 Sonim zeznawa przed komisj Jennera ju wczeniej, 20 marca 1953 roku. Sarah Lawrence Under Fire. The Attacks on Academic
Freedom During the McCarthy Era, s. 14. Zob. Sarah Lawrence,
prezentacja zamieszczona w internecie: http://archives.slc.edu/
exhibits/mccarthyism/14.php.
nie zwolni krytyka: Margo Nash, ART REVIEW. Telling Its
Story; The College That Roared, NYT 2005, 21 sierpnia, s. WE7.
45 NWL, s. 187.
46 Pod koniec wojny Nabokov, sfrustrowany swoj sytuacj, napisa do agenta w Hollywood, e chtnie zostaby scenarzyst.
BBAY, s. 77.
47 BBAY, s. 123; Galya Diment, Pniniad (1997), s. 31.
48 Cho nie mona zapomina, e latem 1923 roku Nabokov sumiennie pracowa przy zbiorze owocw, to jak sam przyzna
jego pracodawca, zreszt przyjaciel jego ojca, pozwala mu si
co jaki czas wymkn i apa motyle. AFLP, s. 202.
49 Glenn Altschuler, Isaak Kramnic, Red Cornell, Cornell Alumni
Magazine 2010, 8 lipca.
50 Zob. Schiff, s. 192, Laura Belmonte, Selling the American Way.
U.S. Propaganda and the Cold War (2008), s. 2526. Kongresmen,
grzmic, e narazi to amerykaskiego podatnika na koszt
31 milionw dolarw, nie by najwidoczniej wiadom, e ksika zostaa ju wczeniej usunita ze spisu.
51 nieobyczajna: Dabney, Edmund Wilson, dz. cyt., s. 340341.
52 Wiera nazywaa McCarthyego mao znaczc postaci
(Schiff, s. 193). Pniej, gdy senator ogosi sezon polowa na
ludzi kultury, nawet tych, ktrzy odcinali si od Stalina, przy
415

54

55

53

okazji dostao si rwnie amerykaskiemu oddziaowi Kongresu Wolnoci Kulturalnej. Organizacja daa si wcign
w nieprzyjemn dyskusj na temat misji Kongresu Stanw
Zjednoczonych. Jeli chodzi o wolno kultury argumentowali antystalinowscy lewicowcy to McCarthy zagraa Ameryce bardziej ni komunizm; prawicowi kongresmeni za starali si zablokowa wszelk krytyk krucjat McCarthyego.
Nabokova caa sprawa dotyczya porednio, poprzez kuzyna
(ktry przewodzi Kongresowi Wolnoci Kulturalnej), najlepszego przyjaciela w Ameryce (ktry by celem atakw McCarthyego) i by on tego przyjaciela (ktra go bronia).
Zob. np. seri teczek w archiwum FBI Communist Infiltration
into Education Yale University z kwietnia 1953 lub inne podobne serie opatrzone nazwami wyszych uczelni.
z agentem FBI: AFLP, s. 235; BBAY, s. 311.
Robert Newman, Owen Lattimore and the Loss of China (1992),
s. 215; Schiff, s. 191192.
Vladimir Petrov, Soviet Gold (opublikowana w 1949), Elinor
Lipper, Eleven Years in Soviet Prison Camps (1951). Gdy wiceprezydent Wallace zrozumia, e pad ofiar oszustwa, przeprosi
Petrova. Wicej na temat podry Wallacea i Lattimorea zob.
Adam Hochschild, The Unquiet Ghost. Russians Remember Stalin
(2003).
nie rozumieli: Hochschild, dz. cyt., s. 269.
Schiff, s. 198.
NWL, s. 188.
Pierwsze lata znajomoci Wilsona i Nabokova: Ze swoim wiatopogldem nie jest ani biaym Rosjaninem, ani komunist.
Wywodzi si z rodziny posiadaczy ziemskich o liberalnych pogldach, ktrzy pod wzgldem intelektualnym znajdowali si
na szczycie swojej warstwy spoecznej (Jeffrey Meyers, Edmund
Wilson. A Biography, 2003, s. 260).
NWL, s. 208; BBRY, s. 179.
NWL, s. 210.
Ibid., s. 222223.

56
57
58

59
60
61

416

Rozdzia X Lolita
1 Alfred Appel, Remembering Nabokov, [w:] Peter Quennell (red.),
Vladimir Nabokov. His Life, His Work, His World (1980), s. 18. Appel, zdaje si, opisuje improwizacj, ktrej wiadkiem nie by
on sam, tylko studenci z poprzedniego semestru. Zob. te.
BBAY, s. 172.
2 LL, s. 5; BBAY, s. 115.
3 midzy autorem a wiatem to stwierdzenie zostao pniej
przeksztacone na: midzy autorem a czytelnikiem. SO,
s. 183; CE, 220; pozostaj na wieki: LL, s. 2.
4 LL, s. 385, 259260.
5 NWL, s. 268.
6 Przyhamuj: NWL, s. 237. W swoim licie Nabokov uy rosyjskiego sowa oznaczajcego ideologizowanie.
powierzchowne: NWL, s. 245.
7 Lewis Dabney, Edmund Wilson. A Life in Literature, s. 287.
8 NWL, s. 271.
9 Narrator [] e gdy raz w Aleppo, Rosjanin: K, s. 515;
pierwszy literacki opis: Maxim D. Shreyer, w rozmowie z autork, luty 2012.
W innym opowiadaniu, Czas i zmierzch, pojawia si ydowski
uczony, ktry w dziecistwie ucieka z Francji przed hitlerowcami i doywa do XXI wieku. Odnosi sukces, ale przeszo
wspomnienie o Hitlerze, ktry w nieopisany sposb drczy
przedstawicieli rasy, do ktrej nale do koca go przeladuje (K, s. 547).
10 wraz ze wszystkimi: K, s. 577; takie same soiczki: BBAY,
s. 115; magiczne, niezapomniane obrazy: Nabokov tumaczy studentom, e sztuka moe ksztatowa i owieca czytelnika, ale tylko w sobie waciwy sposb, gdy jej jedynym celem pozostaje bycie dobr, niezrwnan sztuk
(BBAY, s. 111).
11 NWL, s. 238.
12 ostro skrytykowa: Maxim D. Shrayer, Jewish Questions, [w:]
Nabokov and His Fiction. New Perspectives, s. 90, przypis 11; ydowsko [Leopolda Blooma]: BBAY, s. 170.
417

13 SO, s. 228; NWL, s. 173. Sartre kilkanacie lat wczeniej w recenzji Rozpaczy nazwa Nabokova drugorzdnym Dostojewskim
tym razem Nabokov skorzysta z okazji, by mu odpaci.
W recenzji Mdoci zauwaa z niejak pogard, e autor tej akurat piosenki (chodzi o Some of These Days) nie by ydem, tylko
Kanadyjczykiem. Murzynka, ktra wedug gwnego bohatera piewa piosenk, to w istocie odnotowuje Nabokov Sophie Tucker, ydowska emigrantka z Rosji. Nabokov czyni
z tych bdw gwne punkty swojej zjadliwej recenzji, cho
wydaje si, e Sartre mg by wiadom tych faktw: w tym
samym roku, w ktrym Mdoci ukazay si po francusku, wspomnia o tej piosence w kontekcie antysemityzmu. Cakiem
moliwe, e Nabokov popeni ten bd, ktrego tak nie znosi
u recenzentw wasnych utworw negatywne cechy bohatera przypisa autorowi. Zob. Jonathan Judaken, Jean-Paul Sartre
and the Jewish Question (2007), s. 44.
14 chrzecijaskiej propagandzie: EO, Commentary, s. 354357;
nie ma potrzeby: EO, Commentary, s. 354; bliny: EO, Commentary, Index, s. 43.
15 PP, s. 8.
16 Richard Rorty (Contingency, Irony and Solidarity, s. xvi) sugeruje, e Nabokov w przeciwiestwie do takich pisarzy jak Dickens uwiadamia nam szczegowo, do jakiego okruciestwa
sami jestemy zdolni, i w ten sposb pozwala nam si na nowo
okreli. Leona Toker ucilia wywd Rortyego i dodaa troch wasnych argumentw w Liberal Ironists and the Gaudily
Painted Savage, [w:] Nabokov Studies, t. 1, 1994, s. 195206.
17 PP, s. 104.
18 PP, s. 40.
19 CE, 177.
20 Ibid., s. 10. Co ciekawe, Nabokov by w bdzie, sdzc, e ernosiekow zosta stracony. W Pamici, przemw bd ju si nie
pojawia.
21 NWL, s. 287.
22 Maxim D. Shrayer, Vladimir Nabokov and Ivan Bunin. A Reconstruction, [w:] Russian Literature XLIII (1998), s. 392.
418

23 Michael Scammell, Solzhenitsyn (1984), s. 144148; Aleksander

Soenicyn, Archipelag GUag, t. 1, s. 1517.
24 Scammell, dz. cyt., s. 156.
25 Soenicyn, dz. cyt., t. 1, s. 220.
26 Ibid., s. 136.
27 Scammell, dz. cyt., s. 257, 377, 305.
28 Ibid., s. 325.
29 Jeli chodzi o rosyjskie motywy, to w Lolicie pojawia si zaledwie jeden: to biay Rosjanin nazwiskiem Maksimowicz takswkarz, byy pukownik i carski doradca, ktry gono spuszcza wod w toalecie i przyprawia Humbertowi rogi, a potem
ucieka z jego polsk on.
30 VNSL, s. 128.
31 Ukraica: NWL, s. 229230; wprost nawizuje: w Lolicie
Nabokov wspomina o porwaniu Sally Horner (historia ta
przewijaa si w gazetach, w czasie gdy pisarz pracowa nad
powieci). Zob. Alexander Dolinin, What Happened to Sally
Horner?, The Times Literary Supplement 2005, 9 wrzenia,
s. 2728.
Pewien wykadowca: BBAY, s. 33; obserwacji koczyn:
BBAY, s. 211.
32 zapewne utosami: VNSL, Wiera Nabokov w licie do Katharine White, s. 142; w dwch poprzednich anglojzycznych
powieciach: narrator jednej z nich nazywa si V., narrator
drugiej jest pisarzem kolekcjonujcym motyle.
33 ostre wyczerpanie nerwowe: NWL, s. 194; Wiera go powstrzymaa: Schiff, s. 166; nie ma w literaturze precedensu:
VNSL, s. 140.
34 BBAY, s. 73.
35 Scammell, dz. cyt., s. 253. Natalia rozwioda si z Soenicynem,
poniewa w przeciwnym razie musiaaby poda w ankiecie, e
jest on winia skazanego za dziaalno kontrrewolucyjn,
a wtedy zapewne straciaby prac w laboratorium, ktre miao
status tajnej placwki. Wytumaczya Soenicynowi powody
decyzji, ale i tak bardzo ciko to przey.
36 Soenicyn, dz. cyt., t. 3, s. 420.
419

37 Bezporedni inspiracj dla postaci Pnina by zapewne profesor

Marc Szeftel z Uniwersytetu Cornella, rosyjski yd, nienalecy do najjaniejszych gwiazd na uczelnianym firmamencie.
Szeftel, ktry na pocztku wspar Nabokova w ukadaniu planu
pierwszego kursu na Uniwersytecie Cornella i wsppracowa
z pisarzem przy projekcie zwizanym ze Sowem o wyprawie Igora, przejawia zaskakujce podobiestwo do portretu Pnina,
ktry Nabokov nakreli z myl o okadce ksiki. Matka
Szeftela zgina w niemieckim obozie, a sam profesor nigdy nie
dorwna Nabokovowi w swobodzie, z jak pisarz odnajdowa
si w wiecie akademickim i oglnie w Ameryce. W postaci Pnina atwo dostrzec echa alu i poczucia zagubienia Szeftela; obaj
byli obiektem kpin wsppracownikw, obaj te zostali upokorzeni przez rodaka, ktry przymi ich swoim blaskiem. Przybycie Nabokova na uczelni co prawda nie poskutkowao zwolnieniem Szeftela, jednak na pewno usuno go w cie. Zob.
dokadny przegld paraleli midzy Szeftelem i Pninem, ktry
podaje Galya Diment w ksice Pniniad.
38 PNIN, s. 135.
39 Ibid., s. 171.
40 BBAY, s. 270.
41 VNSL, s. 178.
42 BBAY, s. 288.
43 VNSL, s. 143144 i 153.
44 Gwatu dokonywanego trzy razy dziennie, jak podkreli Nabokov w rosyjskim przekadzie, ktrego sam jest autorem
(BBAY, s. 490). Interpretacja, wedug ktrej Lolita bya chtna
i uwodzicielska, przesdzia o tym, jakie potoczne znaczenie
zyskao sowo lolita niegrzeczne, nieletnie rdo rozkoszy. Ta
interpretacja i ten sens s sprzeczne z zamiarami Nabokova,
ktry chcia przedstawi dziewczynk jako ofiar brutalnoci.
45 ANL, s. 284.
46 LL, s. 2; BBAY, s. 175.
47 pod wasnym nazwiskiem: BBAY, s. 264; publikacj w Europie: NWL, s. 321.
48 BBAY, s. 267.
420

49 Ibid.
50 VNSL, Vladimir Nabokov do Girodiasa, 18 lipca, 1955, s. 175.
51 Okazja do zemsty w kocu si nadarzya. Po dwudziestu latach
od rozpoczcia batalii o prawa do sprzeday ksiki w Anglii
Donleavy kupi wydawnictwo Olympia Press, ktre ogosio
bankructwo, i cakowicie odsun Girodiasa. Zob. James Campbell, The spice of life, The Guardian 2004, 25 czerwca.
52 BBAY, s. 293.
53 ksiki wydane przez Olympia Press: Historia O i Notre-Dame-des-Fleurs Jeana Geneta; NWL, s. 320.
54 historia z dobitnym przesaniem moralnym: NWL, s. 331; nie
ma zapdw moralizatorskich: ANL, s. 314.
55 prnym, okrutnym draniem: SO, s. 94.
56 kltwa przestaa dziaa: to wasne sowa Humberta: a po
dwudziestu czterech latach wyrwaem si spod jej uroku, ucieleniwszy j w innej. LOLITA, s. 17.
korzenie w zapomnianej przez wiat tragedii: Nabokov zna
t histori, bo j przey. Lato, kiedy zmara Anabela, w 1923
roku, spdzi, zbierajc jabka na poudniu Francji, niedaleko
od miejsca, gdzie Humbert pozna Anabel. W tym samym
roku do Francji dotary drog morsk tysice uchodcw z Armenii, ktrzy zamieszkali w hotelach i obozach w Marsylii
i w innych miejscowociach wzdu wybrzea.

Rozdzia XI Sawa
1 BBAY, s. 295.
2 VNSL, 4 kwietnia 1957, s. 215.
3 John Hollander, opublikowana w Partisan Review (1957)
recenzja Lolity, cyt. za Norman Page, Vladimir Nabokov (1982),
s. 83.
4 Henry Popking, The Famous and Infamous Wares of Monsieur Girodias, NYT 1960, 17 kwietnia, s. BR4.
5 jaka szemrana firma: NWL, s. 322; wycofa Lolit z miejskich bibliotek: BBAY, s. 300.
6 Nabokov w posowiu, ktre dopisa przed publikacj powieci
w Ameryce, wprost wyjania, e Humbert jest anarchist.
421

Rzeczywicie, podczas wojny odbyway si ekspedycje do stacji

meteorologicznych w Arktyce, czasem nawet toczono o nie
walki. Mona byo znale lune wzmianki na ten temat w gazetach, aczkolwiek Junghans raczej zmyli szczegy i nazwy,
ktre poda agentom FBI.
8 dwudziestu miesicach mronych robt: LOLITA, s. 42;
caej masy przyziemnych prac: LOLITA, s. 33: anarchistw: Nabokov dobrze wiedzia, jaki los spotyka anarchistw w USA podczas wojny, i zwrci na to uwag w nastpnej powieci kiedy Pnin zosta uwiziony, gdy omykowo
uznano, e jest anarchist.
9 DHH 90/237 w Directorate of History and Heritage, Canadian
National Defence Headquarters.
10 British move assailed: Congress Is Told Jewish Relief Worker Is Interned, NYT 1945, 3 marca, s. 8. Internowanym cywilom po przybyciu do Kolonii Q podobno rekwirowano wszystkie rzeczy osobiste; musieli spa na mokrej ziemi w prowizorycznych
namiotach, ktre rozbito, kiedy okazao si, e w barakach nie
starczy miejsca. Spanie w namiotach byo jednak drobnostk
w porwnaniu z daremnoci prb wytumaczenia przez tych
ludzi, e niektrzy z nich nie s wojskowymi. Komendant jednego z obozw na takie argumenty odpowiedzia, e wolaby ju,
gdyby byli nazistami z prawdziwego zdarzenia, a nie uchodcami. Zob. Eric Koch, Deemed Suspect. A Wartime Blunder (1980), s. 92.
W gazetach duo si pisao o prbach ucieczek. Czasem decydowali si na to cywile, kilka spektakularnych prb podjli te
niemieccy oficerowie. Raz na przykad ucieka grupa dwudziestu omiu osb, z ktrej tylko jeden czowiek zdoa dotrze do
neutralnych wwczas Stanw Zjednoczonych pozostali zostali zastrzeleni. (Zob. np. 28 Nazi Fliers Tunnel to Liberty in Canada, NYT 1941, 20 kwietnia, s. 1; 2 Nazi Airmen Slain in Canadian
Break, NYT 1941, 22 kwietnia, s. 3; German Flier Escapes in Canada, NYT 1943, 9 stycznia, s. 4).
11 Putzis Progress, The New Yorker 1941, 1 listopada, s. 12. Kilka
artykuw na temat niecodziennego pooenia Hanfstaengla
zamieci take NYT, cho ani razu nie pada nazwa Kolonii Q.

422

12 BBAY, s. 301, 357.

13 Tancerka nazywaa si Rosemary Ridgewell (Schiff, przypis na
s. 237). Nie jest jasne, czy dostaa prowizj.
14 VNSL, s. 226. Gdy Dmitri po raz pierwszy wszed do domu
w mundurze, Nabokov przypomnia sobie swojego kuzyna
Jurija, ktrego trumn nis na Krymie prawie czterdzieci lat
wczeniej.
15 Girodias wiedzia, e traci szans zarobienia duych pienidzy,
dlatego pozwa w listopadzie 1958 rzd francuski, domagajc
si odszkodowania wysokoci ponad 32 milionw frankw. Nie
mia zamiaru wypuci nimfetki z rk, zanim nie przyniesie mu
ona podanych dochodw, czy to potencjalnych, czy realnych.
16 BBAY, s. 362.
17 ma pene prawo si odwoa: British Seize Lolita, NYT 1959,
5 maja, s. 36; gra w krykieta: Drew Middleton, Blue-Law Reform Sought in Britain, NYT 1959, 12 stycznia, s. 12.
18 nudna, nudna, nudna i odraajca: Orville Prescott, Books
of the Times, NYT 1958, 18 sierpnia, s. 17; wida, e to czysta
pornografia: cyt. za Lewis Nichols, In and Out of Books, NYT
1958, 31 sierpnia, s. BR8.
19 posza za przykadem: Lolita Shunned in Newark, NYT 1958,
8 padziernika, s. 19; wzburzenie wrd personelu: Library
Bans Lolita, NYT 1958, 19 wrzenia, s. 23.
20 Sylvia Berkman, Smothered Voices. Nabokovs Dozen, NYT 1958,
21 wrzenia, s. BR5.
21 LOLITA, s. 40, 343, 333.
22 w cigu trzydziestu dwch lat: Jeli przyj najbardziej rygorystyczne podejcie i wzi pod uwag rwnie Czarodzieja,
ktry jest waciwie nowel. Czarodziej powsta w roku 1939,
a Przezroczyste przedmioty w 1972. Nabokov napisa w tym okresie rwnie dwa opowiadania, ktrych bohaterowie wydaj si
ydami, cho nie jest to wprost powiedziane. W tekcie Czas
i zmierzch narrator wspomina o narodzie, ktry w nieopisany
sposb drczy przedstawicieli rasy, do ktrej nale (K,
s. 547). W Sygnaach i symbolach mowa jest o ciotce Ry, ktr
423

zabili Niemcy; to wanie ta posta, a take fakt, e wywodzi si

z Miska, oraz inne imiona bohaterw Izaak, Rebeka dostarczaj wskazwek, dziki ktrym mona zidentyfikowa narodowo rodziny.
brali prywatne lekcje: Susan Brownmiller w Femininity (1985)
pisze o ydowskich imigrantach na Brooklynie, ktrzy jeli tylko
mogli sobie na to pozwoli, posyali crki na lekcje poprawnej
wymowy, chcc w ten sposb polepszy ich perspektywy (s. 108).
W czasach, gdy powstawaa Lolita, akcent z Brooklynu by
oczywistym wyznacznikiem statusu spoecznego i czstym powodem dyskryminacji. W ksice Underground to Palestine
(1946) I.F. Stone zwraca uwag na cik brooklyszczyzn
amerykaskiej zaogi zoonej z ydw podczas rejsu statkiem,
ktry nielegalnie przewozi ydowskich uchodcw z Europy
do Palestyny (s. 116). C.K. Thomas z Uniwersytetu Cornella,
w artykule na temat dialektu ydowskiego z roku 1932, zauway, e jzyk jego studentw ydw stoi na wyranie niszym
poziomie, a to rodzi pytanie, czy da si wyrni dialekt charakterystyczny dla ydw z Nowego Jorku. Dalej pisze, ilu
spord tych studentw brao lekcje wymowy, ktre stay si
popularne wrd lepiej sytuowanych ydowskich rodzin
w Nowym Jorku. Jewish Dialect and New York Dialect, American Speech 1932, t. 7, nr 5, czerwiec, s. 321.
czyst brooklyszczyzn: LOLITA, s. 340
dobrze wyszkolon suc: LOLITA, s. 106; jako pomoce
domowe: Schiff, s. 103.
LOLITA, s. 153, 342.
na papierze firmowym: LOLITA, s. 342; powszechnie zrozumiay skrt: Diana Elizabeth Kendal, Members Only. Elite Clubs
and the Process of Exclusion (2008), s. 59.
Pierwszym czytelnikiem, ktry publicznie zwrci uwag na
ukryte znaczenie sformuowania BLISKO DO KOCIOW,
by Alfred Appel.
skarg do wadz stanu: State Ban Asked against Ad Bias, NYT
1952, 21 grudnia, s. 52; jeli osoba wybierajca si na wakacje:
Discrimination by Hotels Seen, NYT 1953, 17 marca, s. 28.

23

24
25

26

27

424

28 pewn obc domieszk: LOLITA, s. 96. Postpowa dyrektorka

szkoy w powieci take pytaa Humberta o religi, ale nie doczekaa si odpowiedzi (s. 253); gojowski dom: LOLITA,
s. 389. Za spraw dodatkowego artu autora Quilty sdzi, e
Humbert jest Niemcem lub Australijczykiem (s. 389) prawdopodobnie ma na myli Austriaka. To przejzyczenie stanie si
istotne pniej, w powieci Patrz na te arlekiny! (por. drugi akapit
rozdziau 14 niniejszej ksiki).
29 jedyny yd: ANL, s 363 (przypis 3 dotyczcy s 53); ydkw:
Maxim D. Shrayer, Evreiskie voprosy v zhizni i tvorchestve Nabokova, Weiner Slawistischer Almanach 1999, nr 43, s. 112.
30 sze rnych osb: dwaj recepcjonici (w rnych latach)
w Zakltych Jedcach, Clare Quilty, Jean Farlow, dyrektorka
szkoy i Charlotta Haze.
31 BBAY, s. 363.
32 Schiff, s. 26.
33 Czy w ogle da si sfilmowa Lolit?: tak brzmia slogan na
plakatach filmowych i w zwiastunie.
34 sprzeda za sto tysicy dolarw: Schiff, s. 237; parodii w programach telewizyjnych: BBAY, s. 373; Schiff, s. 233; dopiero za
sze lat: BBAY, s. 376; na list dziesiciu najwikszych bestsellerw: Orville Prescott (A Critics Holiday Toast, NYT 1959,
29 listopada, s. BR3) pisa wrcz, e bya jednym z dwch najwikszych bestsellerw, obok powieci Exodus Leona Urisa.
35 nowa odmiana pogoni za seksualn sensacj: Orville Prescott, Books of the Times, 23 padziernika 1959, s. 27; zgnia makrela: J. Donald Adams, Speaking of Books, NYT 1958, 26 padziernika, s. BR2: A jednak [Nabokov] nie pisze w Lolicie
o niczym istotnym, z wyjtkiem moe tylko powiedzmy trdu moralnego. Jest to godna podziwu sztuka powicona sprawom bahym. Pan Nabokov susznie utrzymuje, e nie jest to
pornografia. Uwaam jednak ksik za odraajc i przy jej
lekturze przypomniaem sobie okrelenie Johna Randolpha dotyczce Edwarda Livingstona: Jest to czowiek o cudownych
moliwociach, lecz cakowicie pozbawiony moralnoci. Lni
i mierdzi niczym zgnia makrela w blasku ksiyca.
425

36 Nabokovowi nie podoba si pomys takiej emigracji w drug

stron. Cho tskni za krajem, nie wyobraa sobie bycia prawdziwym artyst w Zwizku Radzieckim. Pasternak jakim sposobem zdoa przelizgn si obok nakazw i ogranicze,
a wadze toleroway jego styl i niezaleno, jakie zgubiy wielu pisarzy podczas czystek. Poszed na kompromis i obniy loty
jako poeta: podczas wojny tworzy patriotyczne poematy. Gdy
za jego twrczo zacza si spotyka z coraz wiksz dezaprobat, wycofa si do bezpiecznej dziedziny tumacze. Raz
po raz syszao si, e Stalin specjalnie chroni Pasternaka przed
procesem i obozem. Barnes, Boris Pasternak, t. 1, s. 304313.
37 Gdy kto zaproponowa, eby Doktora ywago na angielski
przetumaczy Nabokov, Pasternak si nie zgodzi. Barnes, dz.
cyt., t. 2, przypis na s. 432.
38 Schiff, s. 244.
39 Ibid., s. 243.
40 Maxim D. Shrayer, An Anthology of Jewish-Russian Literature,
s. 593.
41 Schiff, przypis 2 na s. 243.
42 Olga Ivinskaya, 83. Pasternak Muse for Zhivago, nekrolog w NYT
1995, 13 wrzenia.
43 Schiff, s. 233.
44 Edmund Wilson, Doctor Life and His Guardian Angel, The New
Yorker 1958, 15 listopada, s. 216, 238.
45 BBAY, s. 386.
46 NWL, s. 320.
47 winem, drogimi kamieniami i jedwabiem: LOLITA, s. 10; byy
to zawody, ktre europejscy ydzi mieli prawo wykonywa
i ktre z czasem stay si typowo ydowskie.
48 Humbert w pewnym momencie porzuca bezbarwny ateizm protestanta (jego matka bya wnuczk dwch angielskich pastorw)
i skania si ku rzymskiemu katolicyzmowi (LOLITA, s. 370).
49 W przedmowie do angielskiego wydania Rozpaczy Nabokov
wyjani, e raz w roku Humbert bdzie mg przespacerowa
si zielon alejk w raju podobnie jak Judasz po mierci mg
raz do roku, w wigili Boego Narodzenia, wrci z pieka na
426

ziemi i wdrowa po terenach podbiegunowych, poniewa

raz odda swoj szat trdowatemu. Zob. wiersz Matthew Arnolda Saint Brandan.
50 LOLITA, s. 347.
51 Olga Skonieczna zbadaa wystpowanie motywu yda wiecznego tuacza w rosyjskich i francuskich utworach Nabokova
w ten sposb pokazaa zwizki pomidzy sztuk Agasfier, Darem i szkicem Pouchkine ou le vrai et le vraisembable wszystkie
one, w mniejszym lub mniejszym stopniu, zawieraj reinterpretacje opowieci o ydzie wiecznym tuaczu.
Oprcz oczywistej postaci Silbermanna w Prawdziwym yciu
Sebastiana Knighta motyw ten zostaje wprost przywoany w Zaproszeniu na egzekucj (stereotypowa posta w ksice, ktr
czyta bohater). W powieci Krl, Dama, Walet wynalazca zmechanizowanych manekinw to nowo przybyy do Niemiec
nieokrelonej narodowoci cudzoziemiec o kosmopolitycznym nazwisku, a narrator uwaa, e moe to by Czech, yd,
Bawarczyk lub Irlandczyk.
Istniej oczywicie klasyczne powieciowe uzasadnienia dla
wprowadzenia wdrownych bohaterw, ktrzy bd robili rzeczy zakazane lub stanowice tabu. Taka wdrujca i udrczona posta musi przywodzi na myl znieksztacony i mrugajcy
porozumiewawczo autoportret samego autora. Nabokov przez
cay swj okres twrczy zgbia znaczenie postaci yda wiecznego tuacza, a jednoczenie powica uwag kulturze i cierpieniom ydw.
Nie by zreszt jedynym twrc, ktry postanowi odwrci
tradycyjn rol tego bohatera. ydowsko-rosyjski uchodca
Marc Chagall rwnie stara si w swojej sztuce nada temu
motywowi nowy sens, podobnie jak modsi artyci, np. R.B.
Kitaj. Nabokov nie ceni pnej twrczoci Chagalla, cho wypowiedzia si z uznaniem o jego Le Juif en vert, portrecie zmczonego (moe zdroonego wieczn wdrwk?) yda, namalowanym przed rewolucj. Zob. SO, s. 170 oraz Richard Cohen,
The Wandering Jew. From Medieval Legend to Modern Metaphor,
[w:] The Art of Being Jewish in Modern Times (2008).
427

52 W Wykadach o literaturze rosyjskiej Nabokov twierdzi, e Dostojewski bdnie uwaa, i fizyczne cierpienie i upokorzenie
wpywaj na czowieka umoralniajco (s. 159). Wedug Nabokova Dostojewski nie chcia przyzna, e wyrok odbywany na
Syberii go zniszczy, i upiera si, e nic nie straci, a przeciwnie,
sta si lepszym czowiekiem.
53 Jeli Humbert na pochodzenie ydowskie, to nieprzypadkowo
jest ydem ze Szwajcarii. Podczas wojny rzd szwajcarski publicznie zrzek si odpowiedzialnoci za ochron swoich ydowskich obywateli przebywajcych we Francji. W 1942 roku
mona byo przeczyta o szwajcarskich ydach internowanych
we Francji i o tym, e Szwajcarzy nie chcieli wnosi adnych
da, by szwajcarscy obywatele ydowskiego pochodzenia
byli traktowani lepiej ni inni ydzi. Humberta, gdyby zosta
we Francji, mg spotka taki sam los jak Rais Boch ktr
Nabokov tak okrutnie wyszydzi i ktra zostaa zatrzymana na
granicy, a pniej zgina w Drancy lub w Gurs.
54 ANL, s. 316.
55 Juanita Dark: ANL, s. 312.
56 Nabokov powiedzia Alfredowi Appelowi, e Humbert identyfikuje si z przeladowanymi. ANL, s. 363.
57 Pnin, s. 174. Michael Maar (Speak, Nabokov, 2010, s. 19), piszc
o tej drobinie pyu, przywouje Krlow niegu Hansa Christiana Andersena.
58 AFLP, s. 250.
59 Nabokov, uwaa Stephens, kocha Rosjan, a nie tylko liberaln
arystokracj, z ktrej si wywodzi (list Isabel Stephens do Barbary Breasted, 25 lutego 1971, s. 3, Faculty files, Wellesley).
60 Biorc pod uwag wyczulenie Nabokova na przeladowania
ydw, trudno sobie wyobrazi, by nie mierziy go niektre
fragmenty Doktora ywago. Pasternak, ktry by w czci ydem, uwaa si za Rosjanina i identyfikowa si z prawosawiem. W swojej najbardziej znanej powieci kaza jednemu
bohaterowi, ydowi, krytykowa mentalno ydowskiej elity intelektualnej jako pjcie na atwizn i skonno do bezmylnego utosamiania rewolucji z ydami dcymi do wadzy
428

nad wiatem. Pasternak wielokrotnie pisze o przeladowaniach

ydw, lecz wkada w usta bohatera dugi monolog, z ktrego
wynika, e chocia ten nard w cigu wiekw spotykay liczne
cierpienia, to jednak ydzi nie chcieli uzna cudu pojawienia
si wrd nich Zbawiciela. Nie asymilowali si, nie nawracali si
sami wybrali swoje mczestwo. Mao prawdopodobne, by
Nabokov gadko przekn taki fragment.
Co ciekawe, Pasternak sam sta si ofiar antysemityzmu cz
zarzutw w nagonce po publikacji Doktora ywago miaa otwarcie antysemicki charakter. Wicej na temat tego aspektu twrczoci Pasternaka, take w zestawieniu z Soenicynem i Dostojewskim, zob. John Bayley, wstp do: Doctor Zhivago (wyd.
Everymans Library w twardej oprawie) i Maxim D. Shrayer
(red.), Anthology of Jewish-Russian Literature.
61 telegram: Barnes, Boris Pasternak. 19281960, A Literary Biography, t. 2, s. 342; odmwi udziau: Barnes, dz. cyt., t. 2,
s. 346.

Rozdzia XII Blady ogie

1 VNSL, s. 302. Nabokov mia racj. Louis Aragon by czonkiem
Komitetu Centralnego Francuskiej Partii Komunistycznej i pomijajc sporadyczne odstpstwa przez wiele lat pozostawa
wierny linii partii.
2 Le triomphe de Lolita, fragment z Nabokov ou la tentation franaise
Mauricea Couturier a (2011). Ten konkretny fragment, zob.
NABOKV-L, stycze 2011. Pierwszy cytat pochodzi z tekstu
Madeleine Chapsal, lExpress 1959, 8 maja, drugi z tekstu Jeana Mistlera, LAurore 1959, 12 maja.
3 w uroczystoci na cze Nabokova: BBAY, s. 294; Couturier,
dz. cyt. Autorem opisw by Bernard Pivot, krytyk literacki,
wwczas od niedawna zwizany z Figaro, ten sam, ktry
pniej przeprowadzi legendarny wywiad z Nabokovem.
wspaniay bal: Schiff, s. 254.
4 Nie poprawiy si te relacje z Mauriceem Girodiasem. Nabokov ju dwa lata wczeniej twierdzi, e kontrakt z Olympia
Press zosta zerwany. Girodias zjawi si na przyjciu i pniej
429

8
9
10

6
7

utrzymywa, e Nabokov mu si nawet nie ukoni, ani tym

bardziej nie porozmawia z nim. Biorc pod uwag dziaania
Girodiasa, skonno Nabokova do lekcewaenia ludzi i do niezauwaania goci na oficjalnych spotkaniach, mona stwierdzi
z ca pewnoci, e po pierwsze, obaj byli na tym samym przyjciu, a po drugie, nie rozstali si w przyjani (zob. relacje Boyda, Schiff i samego Girodiasa).
atwo takich zniewag nie zapomina: BBAY, s. 396; koszmary
i oszustwa i zapomnia o przyjacioach z najmroczniejszych
dni: BBAY, s. 396.
Schiff, s. 265.
ju nie y: Rostisaw, ktremu Vladimir napisa porczenie,
majc nadziej, e siostrzeca uda si sprowadzi na Zachd
(BBAY, s. 126), zmar w roku 1960 w wieku 29 lat z powodu
nieszczliwego zbiegu rnych okolicznoci oraz gbokiej depresji.
kolaborowa z nazistami: Vladimir Petkevi w rozmowie z autork, listopad 2011.
BBAY, s. 394.
Ibid., s. 171.
kraba, kotka: K, s. 603. Wicej na temat Vladimira i Siergieja
w Scenach z ycia podwjnego potwora zob. esej Susan Elizabeth
Sweeney The Small Furious Devil, [w:] A Small Alpine Form (1993).
Zdaniem Sweeney Nabokov zmaga si z czym tak trudnym,
e rezultatem by jeden z nielicznych jego tekstw, w ktrych
nie zdoa przeksztaci osobistej tragedii w transcendentn
proz (s. 198).
BBAY, s. 185.
Ibid., s. 415.
VNSL, s. 212. Co dziwne, kiedy Nabokov pisa ten list, Kennedy
nie zosta jeszcze wybrany na prezydenta.
VNSL, s. 297.
poowa ksiki bya gotowa: BBAY, s. 421.
Chodzi o film Kacza zupa, zob. SO, s. 165.
chciaby si uwolni: patrzc na dziecko puszczajce model
samolotu, Kinbote baga: Sodki Jezu, zrb co (BO, s. 93);

11
12
13
14
15
16
17

430

20

18
19

ktre uwolnioby go: BO, 255; odebrania sobie ycia: BO,

s. 216; przey wystarczajco dugo: Maurice Dolbier, Nabokovs Plums, wywiad z Vladimirem Nabokovem, New York
Herald Tribune 1962, 17 czerwca, s. B2; mowa jest o tym take
w dzienniku Nabokova zob. BBAY, s. 709, przypis 6.
BBAY, s. 463464.
ley archipelag: Mary McCarthy, A Bolt from the Blue, The
New Republic 1962, 4 czerwca, s. 21; ju ponad dwa stulecia
wczeniej: w poemacie An Essay on Man Alexander Pope posuy si lokalizacj Nowej Ziemi na dalekiej Pnocy jako
analogi do przywary, ktra zawsze wydaje si wzgldna ludziom, ktrzy si z ni oswajaj poniewa coraz dalej przesuwaj granic. Na pytanie: Gdzie jest Pnoc? padaj kolejne odpowiedzi: w Tweed w hrabstwie York, na Orkadach
w Szkocji, na Grenlandii, w Zembli, Bg wie gdzie. Zob przyp.
86 w rozdziale 14.
wiedzia o tym od wielu lat: w wierszu The Refrigerator Awakes, napisanym w 1941 roku, Nabokov kilka razy nawizuje do
prawdziwych i zmylonych polarnikw, a take do Nowej Ziemi (z liter B na czapce). Litera B to Willem Barents, ktry
zim 1596/1597 spdzi uwiziony na pnocnym kracu Nowej Ziemi. Historia o ekspedycji ukazaa si nakadem Hakluyt
Society. Vladimir i Wiera chtnie czytali ksiki podrnicze
publikowane przez to stowarzyszenie.
Informacje o podry Barentsa pochodz z Gerrit de Veer, The
Three Voyages of William Barents to the Arctic Regions (1594, 1595,
and 1596).
trzy soca: Co ciekawe wzmianka o halo przysonecznym
(w oryg. parhelia) pojawia si ju na pierwszej stronie Bladego
ognia.
Vitaly Khalturin i in., A Review of Nuclear Testing by the Soviet
Union at Novaya Zemlya 19551990, Science and Global Security 2005, nr 13, s. 142; Parameters of 340 UNTs Carried Out at the
Semipalatinsk Test Site, strona internetowa Lamont-Doherty
Earth Observatory na Columbia University: http://www.ldeo.
columbia.edu/~richards/340STS.html.

21

22

23

431

24 Duane Day, Of Myths and Missiles. The Truth About John F. Kennedy and the Missile Gap, The Space Review 2006, 3 stycznia.
25 Stany Zjednoczone miay w przyszoci skupi na sobie uwag,
gdy po testach na atolach Bikini i Rongelap wzrosa liczba chorb, w tym zachorowa na raka i wad wrodzonych. (Zob. projekt Fallout, Newsday 2009).
26 Chodzi o Bertranda Russella, znanego filozofa, logika i pacyfist, ktrego Nabokov nie lubi za lewicowe pogldy. Zob. wywiad przeprowadzony przez Herberta Golda The Art of Fiction,
No. 40, Vladimir Nabokov, The Paris Review 1967, latojesie.
27 Sidney Gruson, U.S. and Russians Pull Back Tanks from Berlin
Line, NYT 1961, 29 padziernika, s. 1.
28 dba i okruchy: SO, s. 31, co po raz pierwszy zostao odnotowane w BBAY, s. 306; zmienili lokalizacj testw: Arctic Called Soviet Test Site, NYT 1958, 9 marca, s. 41.
29 Z listu napisanego w marcu 1959, przytoczonego w BBRY, s. 17.
30 skutek wycznie amerykaskich bomb: BO, s. 262; pogawdce antyjdrowej: BO, s. 45; byle osio: BO, s. 266. Trudno orzec, kto wypowiada te kwestie. Z poematu zostay usunite pewne fragmenty warianty ktre Kinbote przytacza
w swoim komentarzu. Niektre to z pewnoci faszywki (Kinbote zreszt przyznaje, e kilka z nich to jego wasny wkad),
autorstwo innych jest wtpliwe, a Kinbote pozostaje gwnym
podejrzanym.
Mars si arzy: BO, s. 53.
31 o mocy pidziesiciu megaton: Seymour Topping, Policies
Outlined, omwienie przemowy Chruszczowa podczas dwudziestego drugiego plenum, NYT 1961, 18 padziernika, s. 1;
rezolucj, w ktrej bagaa ZSRR: Kathleen Telsch, U.N., 87
11, Appeals To Soviet on Test, NYT 1961, 28 padziernika, s. 1.
32 Gerard DeGroot, The Bomb. A Life (2005), s. 254.
33 omiuset kilometrw: Khalturin i in., dz. cyt., s. 18; czna
energia caej broni: DeGroot, dz. cyt., s. 254; by zapobiec urodzeniu chorych dzieci: Walter Sullivan, Bombs Fall-Out Moving
To Urals, NYT 1961, 31 padziernika, s. 14; skaenie promieniotwrcze dotaro: Khalturin i in., dz. cyt., s. 19.
432

34 Steven Belletto jako pierwszy wskaza du liczb nawiza do

zimnej wojny w Bladym ogniu i zwrci uwag na to, e w tym
czasie, gdy powstawaa ksika, na Nowej Ziemi znajdowa si
poligon nuklearny. Zob. The Zemblan Who Came in from the Cold,
ELH, t. 73, nr 3, s. 755780.
35 Scammell, dz. cyt., s. 407.
36 Zrehabilitowany zosta take Iwan Bunin, lecz nie doy ani
rehabilitacji, ani powrotu swoich ksiek do ZSRR zmar
w 1953 roku (Scammell, dz. cyt., s. 401).
37 Scammell, dz. cyt., s. 378.
38 Ibid., s. 390.
39 Ibid., s. 400. Blask Soenicyna najpewniej by tak jasny, e blady przy nim bomby, ktre mieli Francuzi i Brytyjczycy.
40 nieznany pisarz mao prawdopodobne, by swoim jednym
gniewnym artykuem na temat systemu pocztowego w ZSRR
zwrci na siebie czyjkolwiek uwag.
kartka po kartce: Scammell, dz. cyt., s. 377, 385.
41 obszernej relacji: Scammell, dz. cyt., s. 379; temat obozw
nurtowa ju: Scammell, s. 410411.
42 Mary McCarthy: A Bolt from the Blue, dz. cyt.; Pewien krytyk:
Dwight Macdonald, recenzja Bladego ognia w Partisan Review
1962, t. 39, nr 3 (lato), s. 437442.
43 Maurice Dolbier, Nabokovs Plums, New York Herald Tribune
1962, 17 czerwca, s. B2.
44 W ksice znalazo si wiele odniesie do zimnej wojny. Jest na
przykad wzmianka o radzieckich generaach, ktrzy przyjechali do Zembli, oraz o jzykach BIC by to zrozumiay wwczas skrt oznaczajcy jzyki bloku wschodniego (Behind the
Iron Curtain za elazn kurtyn).
45 midzynarodowej wymiany modziey: chodzi o artyku
30 Children Join Picnic of Nations, NYT 1959, 20 lipca, s. 12;
Chruszczow odwoa wizyt: Khrushchev Calls Off Plan for Visit to Scandinavia, NYT 1959, 21 lipca, s. 1.
46 Noble zdoa przekaza do Niemiec informacj o swoim losie
dziki kartce pocztowej przemyconej przez fryzjera; zosta
uwolniony po oficjalnej probie prezydenta Eisenhowera.
433

50
51
52
53
54

49

48

47

Zob. wspomnienie Adama Bernsteina John H. Noble Survived,

Denounced Soviet Captivity, The Washington Post 2007, 17 listopada.
mogoby by znacznie gorzej: pisali o tym w swoich wspomnieniach na przykad Joseph Scholmer (Vorkuta, 1954) i Edward
Buca (Vorkuta, 1976).
z ktrej nie ma powrotu: John Noble, Varied Groups Found in
Vorkuta, Arctic Slave Camp of the Soviet, NYT 1955, 5 kwietnia,
s. 12. Prawie identyczne opisy Nowej Ziemi, zob. Buca, dz. cyt.,
s. 325326 i Scholmer dz. cyt., s. 82.
ciaa odnaleziono pniej w masowych grobach: Polscy oficerowie zniknli z obozw jenieckich. Rok pniej wiele cia
odnaleziono w lesie katyskim. Odkrycie dokonane przez armi niemieck naruszyo krtkotrway sojusz polsko-radziecki.
Rosjanie oficjalnie uznali odpowiedzialno radzieckich wadz
za mord dopiero w 1990 roku.
surowej i opuszczonej wyspie archipelagu Nowa Ziemia: Robert Post, Nazi Spring Drive in Russia Expected, NYT 1942,
10 stycznia, s. 6.
arktycznego kurortu: An Arctic Resort for the Russians, NYT
1934, 22 kwietnia, s. XX12; tajemnicze samoloty: Plane Shown
Clearly in Arctic Photograph, NYT 1931, 22 sierpnia, s. 5.
Exiled Russians To Leave This Week, NYT 1922, 28 sierpnia, s. 10.
Scammell, dz. cyt., s. 411414.
Ibid., s. 416, 418.
Ibid., s. 422.
byoby niewybaczalnym bdem: Scammell, dz. cyt., s. 425.
Scammel przytacza opini Samuela Marszaka, poety i znanego
autora ksiek dla dzieci.
w piciuset nieoficjalnych kopiach: Scammell, dz. cyt., s. 428.
Alexander Solzhenitsyn, The Oak and the Calf (1980), s. 38.
Scammell, dz. cyt., s. 435.
Harrison Salisbury, Books of the Times. Changes Perception Surviving Is a Triumph, NYT 1963, 22 stycznia, s. 7. Chruszczow
a wraz z nim take Soenicyn wwczas ju popada w nieask (Scammell, dz. cyt., s. 468470).

55
56
57

434

58 o zamarzym bocie i grozie w sercu: BO, s. 255; opowieci

o torturach: BO, s. 286; Kinbote, piszc o pokusie odebrania
sobie ycia, wspomina histori chopca, ktremu powiedziano, e jego rodzina zamierza wyemigrowa do odlegej kolonii, gdzie jego ojcu przydzielono doywotni posad. Chopczyk ufa, e w tamtym miejscu, gdzie rodzina zamieszka ju
na stae, bdzie lepiej ni tu, gdzie mieszkaj obecnie (BO,
s. 215216).
59 naprawd nazywa si Botkin: Nabokov poumieszcza w Bladym ogniu rne zabawy, kilka z nich znajduje si w indeksie
na przykad hasa, o ktrych w ksice w ogle lub prawie
w ogle nie ma mowy. Botkin to oczywicie wynik przestawienia sylab w nazwisku Kinbote; w indeksie pojawia si niejaki
Botkin, V., uczony rosyjskiego pochodzenia. W samym tekcie rwnie natrafimy na Botkina to profesor wykadajcy na
innym wydziale.
(sarkastyczny akcent na Nowej): BO, s. 264.
60 Dolbier, dz. cyt.
61 Richard Rorty wysuwa hipotez, e gdy czytelnik zda sobie
spraw ze wszystkich cierpie, na ktre nie zwrci uwagi
w poprzednich powieciach Nabokova, nagle ujrzy siebie, jeli
nie jako hipokryt, to przynajmniej jako osob okrutnie obojtn i rozpozna swoje odbicie, swojego brata w Humbercie
i Kinbocie (Contingency, Irony and Solidarity, s. 163). Interpretacja, ktr ja proponuj, dodaje nowy poziom do hipotezy Rortyego. Jeli rozpoznamy w sobie obojtno Kinbotea, to moemy z now wraliwoci spojrze nie tylko na mier crki
Shadea (ktrej Rorty powica duo uwagi), ale i na samego
Kinbotea. Jeli przestaniemy w nim dostrzega stereotypow
posta, monstrualnego pasoyta (BO, s. 166), szaleca, homoseksualist, pedofila nasza wnikliwo zostanie nagrodzona,
bo opowie stanie si bogatsza.
62 nie moe zarzuci sobie adnej zdronej myli: DAR, s. 280;
nie umie powstrzyma najgorszych odruchw: Humbert pisze, e przed trzydziestk i krtko po trzydziestce jego umys
walczy z ciaem, jeli chodzi o nimfetki, i najwyraniej nie
435

64

63

zawsze zwycia (LOLITA, s. 21). Po ucieczce Lolity Humbert

szuka wsparcia u katolickiego ksidza.
modych faunw: w SO (s. 290) Nabokov wyjani, e wanie
do tego upodobania odnosi si baganie o pomoc wypowiedziane przez Kinbotea.
Roy Robson, Solovki (2004), s. 229. Monastyr, nawet przeksztacony w agier, wci syn z wielu elementw, ktre wykorzysta Kinbote w opowieci o swojej ucieczce wizienia w twierdzy, ukrytych tuneli czy teatru.
indeks kryje rozmaite gry: haso Klejnoty Korony odsya do
hasa Kryjwka. Kryjwka odsya do Potajnika, Potajnik do Tajnika. W hale Tajnik znajduje si wyjanienie
ros., tajne miejsce i odsyacz do hasa Klejnoty Korony. Sowo potajnik jest po prostu starorosyjskim sowem oznaczajcym
tyle co tajnik. Zob. Brian Boyd, Nabokovs Pale Fire. The Magic of
Artistic Discovery (1999), s. 124.
w ruinach, prosz pana, niektrych starych barakw: SO,
s. 92. Dalej Nabokov ucila, e ruiny znajduj si niedaleko
Kobaltany. Kobaltana, o ktrej w tekcie Bladego ognia nie ma
mowy, znalaza si w indeksie: niegdy modne uzdrowisko
grskie nieopodal ruin jakich starych koszar, dzi zimna,
podupada, trudno dostpna dziura bez znaczenia, wci jednak pamitana w rodzinach wojskowych (BO, s. 308). Moe
to by wskazwk dla czytelnikw, sugerujc zwizek midzy fantastyczn Zembl a jej prawdziwym odpowiednikiem,
Now Ziemi. Kobaltana i Nowa Ziemia maj kilka wsplnych cech: to odlege i opuszczone miejsca, w ktrych zamierzano urzdzi kurorty, w obu znajdoway si jednostki wojskowe i baraki.
Russian Academic Freedom, NYT 1922, 1 wrzenia, s. 9.
PP, s. 236.

65
66

Rozdzia XIII Pamici, przemw

1 PP, s. 238, 264.
2 Schiff zauwaa, e Wiera bya caym sercem zwolenniczk
praw obywatelskich, lecz chuligastwu naley raz na zawsze
436

8
9
10

11

12
13

5
6
7

pooy kres (s. 336). W odrnieniu od Vladimira bya za kar

mierci, zob. Alan Levy, Understanding Vladimir Nabokov. A Red
Autumn Leaf Is a Red Autumn Leaf, Not a Deflowered Nymphet,
NYT Magazine 1971, 31 padziernika.
CBS News, Oswald Midnight Press Conference, nagranie z 22/23
listopada 1963.
Dmitri Nabokov wspomina, e ojciec, ogldajc wiadomoci,
powiedzia: A co, jeli wymaglowali biednego chopaka bez potrzeby? (BBRY, s. 22).
Zapewne Zaproszenie na egzekucj. BBRY, s. 35.
AFLP, s. 278279.
oficjalne przeprosiny do rzdu w Ghanie: Hedrick Smith,
U.S. Apologizes to Ghana, NYT 1963, 11 wrzenia, s. 33; murzyskiej rewolty: News Notes. Classroom and Campus, NYT 1964,
19 kwietnia, s. E7.
BBAY, s. 50.
VNSL, s. 378.
komunistami przenikajcymi do amerykaskiego systemu
szkolnictwa: Schiff, s. 336; nie pomogliby maej Anne Frank:
obelgi Buckleya przytacza Edward Burks, Buckley Assails Vietnam Protest, NYT 1965, 22 padziernika, s. 1.
Lewis Dabney, Edmund Wilson. A Life in Literature (2005), s. 453
454.
Jeffrey Meyers, Edmund Wilson. A Biography (2003), s. 417.
obecno w Wietnamie to dla Stanw Zjednoczonych haba:
Dabney, dz. cyt., s. 486; rozwcieczy Johnsona: poeta Robert
Lowell, ktrego rwnie zaproszono na festiwal, zamieci odmow przyjcia zaproszenia na pierwszej stronie New York
Timesa. Zapewni prezydenta o swoim poparciu dla jego polityki dotyczcej praw obywatelskich, ale doda, e jest zawiedziony i nieufny z powodu wczesnej polityki zagranicznej
USA (zob. Robert Lowell Rebuffs Johnson As Protest Over Foreign
Policy, NYT 1965, 3 czerwca, s. 1).
niemal zdrajcami: Eric Goldman, The Tragedy of Lyndon Johnson (1974), s. 529.
Dabney, dz. cyt., s. 404.

14

437

15 poczu si rozalony: Dabney, dz. cyt., s. 401. Wilson wspomnia o tym wsplnemu przyjacielowi Romanowi Grynbergowi; Ju cakiem o mnie zapomniae: NWL, s. 366.
16 BBAY, s. 496.
17 Schiff, s. 330; z listu niemieckiego wydawcy Lediga Rowohlta
do Wiery Nabokov, BBAY, s. 480.
18 jego gowy to nie dotyczy: NWL, s. 360; biedzi si nad trudnymi sowami: BO, s. 42; bez przerwy cytujcego Housmana: BO, s. 22. W ksice Wilsona The Triple Thinkers znalaz si
esej o Housmanie. Tego typu punktw wsplnych jest w Bladym ogniu wicej choby Proust, do ktrego Wilson zachci
amerykaskich czytelnikw swoj przeomow prac o modernizmie, Axels Castle. Kinbote w Bladym ogniu twierdzi, e z pocztku nie wierzy, by arcydzieo Prousta miao jakiekolwiek
zakorzenienie w czasie i przestrzeni czy zwizki z prawdziwymi ludmi, lecz pniej zrozumia, e by w bdzie. Wicej na
temat Nabokova, Wilsona i Housmana zob. Rorty, dz. cyt.,
s. 149, przypis 10.
19 w cieniu Roberta Frosta: BO, s. 43; darzy Shadea sympati:
SO, s. 119. Zob. te Socher, Shades of Frost. A Hidden Source for
Nabokovs Pale Fire, Times Literary Supplement 2005, 1 lipca.
Z kolei Boyd zwraca uwag, e Nabokov wynajmowa dom
Frosta podczas pobytu w Cambridge w 1952 roku. BBAY, s. 222.
trzeciorzdnego: Meyers, dz. cyt., s. 464; obrzydliwego starego kanciarza i jednego z najbardziej niepowstrzymanych
samochwalcw: okrelenia pochodz z listu Wilsona do Lionela Trillinga, cyt. za Colm Tibn, Edmund Wilson: American
Critic, NYT 2005, 4 wrzenia, s. F1.
20 Edmund Wilson, Night Thoughts (1961), s. 233245. Matthew
Roth doszuka si zwizku pomidzy wierszem a korespondencj Wilsona z Nabokovem, pokaza te lady tego tekstu
w jzyku Bladego ognia.
21 BO, s. 41, 188.
22 Biae serce jest sentymentaln opowieci o okruciestwach
pierwszej wojny wiatowej i rewolucji w Rosji. Tytuowe serce
odnosi si do rosyjskiej babci, ktra w obliczu cierpie
438

25
26
27

28
29
30

24

23

ofiarowuje ludziom swoj pobono i si. Autorem jest Aleksiej Remizow, ktrego lubi np. James Joyce, a Nabokov nie znosi. Angielski przekad opowiadania ukaza si w 1921 roku na
amach The Dial, czasopisma, w ktrym Edmund Wilson zamieci swj pamitny esej o T.S. Eliocie. Cho trudno si spodziewa, by Nabokov zachwyci si warsztatem literackim opowiadania Remizowa, to stanowi ono dowd, e symbolika
biaego serca bya rozpowszechniona, podobnie zreszt jak
wspomniana dalej w wierszu o lodwce szarotka (edelweiss, co
mona przetumaczy jako szlachetna biel).
Vladimir Nabokov, On Translating Pushkin Pounding the Clavichord, NYRB 1964, 30 kwietnia.
Wilson pisze tak: jego opinia, e eklogi przereklamowanego
Wergiliusza s czerstwymi imitacjami sielanek Teokryta, pokazuje, e z pewnoci nie mia stycznoci z utworami tych
poetw w oryginale. W innym miejscu pada fraza: o czym w
autor raz pisa w licie do mnie. Letters. The Strange Case of
Pushkin and Nabokov, NYRB 1965, 15 lipca.
Dabney, dz. cyt., s. 406.
Vladimir Nabokov, Letters. The Strange Case of Nabokov and Wilson, NYRB 1965, listy do redakcji, 26 sierpnia.
Rwnie odpowied Wilsona znalaza si w NYRB 1965, w numerze z 26 sierpnia.
SO, s. 264.
BBAY, s. 496.
Meyers, dz. cyt., s. 259260. T wczeniejsz opini Wilson sformuowa w listopadzie 1940 roku w licie do Christiana Gaussa,
swojego opiekuna naukowego w Princeton.
VNSL, s. 424.
Gennady Barabtarlo, Nabokov in the Wilson Archive, Cycnos,
t. 10 nr 1, artyku zamieszczony w internecie 13 czerwca 2008.
Vladimir Nabokov, Encounter 1966, rubryka z listami do redakcji, maj, s. 91.
Vladimir Nabokov, Encounter 1966, maj, s. 458.
Ibid., s. 477.
Ibid., s. 511.

31
32
33
34
35
36

439

44

45
46

47

43

41
42

Ibid., s. 486.
Ibid.
Solzhenitsyn, The Oak and the Calf, s. 8384.
spotkania z nim u siebie na daczy: William Taubman, Khrushchev. The Man and His Era (2004), s. 527; aowa, e popar:
Solzhenitsyn, The Oak and the Calf, s. 86.
Michael Scammell, Circles of Hell, NYRB 2011, 28 kwietnia.
Aleksander Soenicyn, Archipelag GUag, prze. Jerzy Pomianowski, Pozna 2008, t. II, s. 35.
Cytat z rosyjskiego wydania Archipelagu GUag (Sowieckij pisatiel
1989, t. II, s. 68), zaadaptowany na podstawie przytoczenia w ksice Vladimira Abarinowa The Murderers of Katyn (1993), s. 343.
Ten fragment zosta usunity z wydania paryskiego, ktre zostao przetumaczone na angielski i jest kanoniczn wersj
ksiki. Mona go znale w niektrych edycjach rosyjskojzycznych i w wydaniach dzie zebranych Soenicyna.
Scammell, dz. cyt., s. 524.
Electronic Prying Grows. CIA Is Spying from 100 Miles Up, NYT
1966, 27 kwietnia, s. 1.
redaktor naczelny otrzyma list: Record of Congress for Cultural
Freedom, NYT 1966, 9 maja, listy do redakcji, s. 38; redakcja
czasopisma Encounter zawsze miaa: Freedom of Encounter
Magazine, NYT 1966, 10 maja, listy do redakcji, s. 44; Nikoaj
Nabokow [] wysa list: Group Denies C.I.A. Influence, NYT
1966, 16 maja, listy do redakcji, s. 46.
Thomas Braden, Speaking Out. Im Glad the CIA Is Immoral,
The Saturday Evening Post 1967, 20 maja, s. 1014.
kolaborowa z amerykaskim wywiadem: Josselson sam opisa swoj histori i instrukcje, ktre otrzymywa, w szkicu
wspomnie (Frances Stonor Saunders, The Cultural Cold War.
The CIA and the World of Arts and Letters, 1999, s. 42).
Rzecz osobliwa, e w odtajnionych fragmentach bardzo grubej
teczki Nikoaja Nabokowa z archiwum FBI brak jakichkolwiek
dokumentw od roku 1948, kiedy to jakoby przesta pracowa
dla rzdu, a do kwietnia 1967 roku, dwa tygodnie przed rozwizaniem Kongresu Wolnoci Kulturalnej.

37
38
39
40

48

49

440

50 wypowied byego pracownika wywiadu: Stonor Saunders,

dz. cyt., s. 402; wszyscy s tacy sami: Stonor Saunders, dz. cyt.,
s. 401.
51 Pracowali nad edycj zabytku literatury rosyjskiej, Sowa o wyprawie Igora. Oprcz Nabokova i Jakobsona w zespole by Marc
Szeftel. Wicej na temat wsppracy tej trjki zob. Galya Diment, Pniniad (1997).
52 wycieczek do pastw totalitarnych: VNSL, s. 216; bolszewickim agentem: Diment, dz. cyt., s. 40; nalea do partii kadetw: Priscilla Meyer, Nabokovs Critics. A Review Article, Modern Philology 1994, nr 91.3, s. 336; Jakobson storpedowa
kandydatur Nabokova: Diment, dz. cyt., s. 40, 167.
53 A Look Back, artyku na stronie internetowej CIA: https://
www.cia.gov/news-information/featured-story-archive/
2007-featured-storyarchive/a-look-back.html.
54 VNSL, s. 431432. List od Wiery do Laurena Leightona.
55 VNSL, s. 431.
56 Slawista Lauren Leighton przesa na NABOKV-L, internetow
list dyskusyjn powicon Nabokovowi, dodatkowe informacje na temat tego, co spotkao modych leningradzkich pisarzy po tym, jak wymieniali korespondencj z Wier Nabokov.
(Lauren Leighton, wpis z 14 lipca 1995: https://listserv.ucsb.edu/
lsv-cgi-bin/ wa?A2=nabokv-l;54cd537.950y). Pisarzem tym by
Michai Mejach; aresztowano go w roku 1983 za posiadanie
egzemplarza Pamici, przemw.
57 przedmow i skorowidz: z myl o tych czytelnikach, ktrzy
lubi wchodzi do krliczych nor interpretacji utworw Nabokova, warto nadmieni, e pod koniec przedmowy czytamy:
przez okienko na ten indeks pnie si ra (PP, s. 13). Istnieje
odmiana ry Nova Zembla wytrzymay szczep, do powszechny w ogrodach, wyhodowany ponad sto lat temu.
a tam go ponioso!: PP, s. 46.
58 PP, s. 231.
59 Ibid., s. 222.
60 Ibid., s. 231.
61 DAR, s. 438439.
441

62 BBAY, s. 456.
63 Paralele Bladego ognia ze szczegami biografii Siergieja pozwalaj dostrzec tragiczn nut w kilkukrotnym pojawieniu si
w Lolicie sowa Hamburg (jako przekrcone nazwisko Humberta zob. s. 142, 214, 342), co moe odnosi si te do losu
Siergieja. Humbert przede wszystkim przypomina o historii
powszechnej, lecz by moe przy okazji suy Nabokovowi do
bardziej prywatnego zadania. Na temat Siergieja w Bladym
ogniu zob. Michael Maar, Speak, Nabokov (2010), s. 4041.
64 Archiwa obozu Neuengamme.
65 Le cremonial est toujours le mme, [w:] Neuengamme, Camp de
Concentration Nazi (2010), s. 185.
66 dotyczyy gwnie dowiadczalnego leczenia tyfusu: informacja ze strony internetowej USHMM, http://www.ushmm.
org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005539; zaraono grulic: dwadzieciorgu ydowskim dzieciom wybranym przez
doktora Heissmeyera wpompowano do puc prtki grulicy
przez gumow rurk wsadzan przez nos. Gdy wojska alianckie zbliay si do obozu, dzieci wyprowadzono poza teren,
znieczulono zastrzykami z morfiny i powieszono. Zwoki zostay zutylizowane, eby nikt nie dowiedzia si o eksperymencie. Lekarz, ktry go przeprowadza, po wojnie podj praktyk
w Niemczech Wschodnich (gdzie dramatycznie brakowao specjalistw); po dwudziestu latach, gdy popad w konflikt z lokalnym aparatczykiem, zosta osdzony i trafi na reszt ycia do
wizienia.
67 Neuengamme, Camp de Concentration Nazi, s. 197198.
68 Reimer Mller w rozmowie z autork, listopad 2011.
69 Podczas pobytu Siergieja w obozie najwiksz grup etniczn
stanowili tam Rosjanie. Inne licznie reprezentowane narodowoci to kolejno Polacy, Francuzi, Norwegowie, cho byo te
wiele osb innego pochodzenia. Zob. Death, Neuengamme Concentration Camp, strona internetowa Neuengamme: http://www.
kz-gedenkstaette-neuengamme.de/index.php?id=990.
70 Reimer Mller w rozmowie z autork, listopad 2011.
71 Ibid.
442

76
77
78
79

Lev Grossman, The Gay Nabokov, Salon 2001, 17 maja.

Reimer Mller w rozmowie z autork, listopad 2011.
Ibid.
Informacje z ksiki zmarych i z dokumentw szpitalnych podaj rne daty mierci Siergieja 9 lub 10 stycznia, ale Reimer
Mller, ktry zawiaduje archiwum obozu, ustali, e waciwa
data to 10 stycznia.
Reimer Mller w rozmowie z autork, listopad 2011.
Ibid.
PP, s. 233.
s wspaniaymi baniami: LL, s. 2; ucieka si z wizienia:
ZNE, s. 104.

72
73
74
75

Rozdzia XIV Czekajc na Soenicyna

1 w przenonym Paacu Zimowym: okrelenie odnoszce si
do Nabokova, zaczerpnite z tekstu Johna Leonarda o Izaaku
Bablu, The Jewish Cossack, The Nation 2001, listopad, s. 26.
2 Od zawsze miewa koszmary: PP, s. 108109; Brian Boyd, New
Light on Nabokovs Russian Years (Cycnos, t. 10, nr 1); dwie
gilotyny: Schiff, s. 347; ni o Siergieju: dziennik Vladimira
Nabokova, 1967, Berg Collection; wszystko jest jak dawniej:
BBAY, s. 499; ukaza si Vladimirowi ojciec: dziennik Vladimira
Nabokova, 1973, Berg Collection.
3 opite krwi komary: motyw komarw pojawia si w powieci w rnych miejscach (ta akurat wzmianka na s. 136)
komar w okrytym tajemnic siedlisku przywodzi na myl jedn z najsynniejszych tortur stosowanych w agrach, midzy innymi na Soowkach, o ktrej amerykaskie i europejskie gazety pisay ju w roku 1925. Polegaa ona na tym, e winiw
zostawiano nagich i zwizanych na pastw tych insektw. Roy
Robson, Solovki (2004), s. 238.
odsiadywanie pierwszego wyroku: ADA, s. 106; groteskowy
gwat: ADA, s. 355.
4 by moe istnieje tylko w marzeniach: ADA, s. 15; wierzysz
w istnienie Terry?: ADA, s. 318.
5 ADA, s. 696.
443

do praktyki procesw pokazowych: w latach szedziesitych byo gono o Juliju Danielu i Aleksandrze Jesieninie-Wopinie, ktrych przymusowo leczono w szpitalach psychiatrycznych. Daniel by sdzony w pokazowym procesie,
Jesienina-Wopina ponownie zamknito w zakadzie. W roku
1971 ich historie choroby zostay przemycone na Zachd, lecz
dopiero po paru latach w tej sprawie zabrao gos wiatowe
Towarzystwo Psychiatrii, ktre potpio sowieckie praktyki.
Soviets Finally Condemned for Psychiatric Malpractice, New
Scientist 1977, 8 wrzenia, s. 571.
skazany na pobyt w szpitalu dla chorych umysowo: Theodore Shabad, Soviet Said to Jail Writer Suspected of Criticism
Abroad, NYT 1965, 19 padziernika, s. 1.
on te zosta poddany przymusowej hospitalizacji: C.L. Sulzberger, Foreign Affairs, NYT 1964, 28 padziernika, s. 44;
o grupie radzieckich matematykw: nie by to zreszt pierwszy raz, kiedy matematyk Aleksandr Jesienin-Wopin trafi do
szpitala psychiatrycznego. Informacje na temat jego hospitalizacji, zob. Action on Dissident Protested in Soviet, NYT 1968,
13 marca, s. 6.
Schiff, s. 330.
BBAY, s. 569.
bdzie mia okazj zobaczy tamtejsze motyle: rozwaania na
temat niedoszej podry do Izraela, zob. Yuri Leving, Phantom
in Jerusalem, The Nabokovian 1996, jesie, s. 3044; na znak
protestu przeciwko stanowisku tego pastwa wobec wojny szeciodniowej: BBAY, s. 526.
BBAY, s. 582.
stara si nie mwi o Wietnamie: AFLP, s. 216; namawiajc
starych przyjaci do przyjazdu: Schiff, s. 343.
Lacey Fosburg, Art and Literary People Urged to Look Inward, NYT
1969, 22 maja, s. 52.
Gavriel Shapiro w ksice Lolita Class List pisze, e gdy tumaczy Lolit na rosyjski, Nabokov poprosi o zamian nazwiska
Irving Flashman na Moisei Fleishman, dziki czemu ydowskie
pochodzenie chopca byo ewidentne. Wraz z dodaniem po-

8
9
10

11
12
13

14

444

17
18
19

16

15

cztku sowa ydek w innym miejscu powieci stanowi to

dowd, e Nabokov kilkukrotnie korzysta z szansy wyeksponowania tematu antysemityzmu, gdy ksika miaa trafi do
nowej publicznoci. Cahiers du Monde Russe 1996, t. XXXVII,
nr 3, lipiecwrzesie, s. 317335.
ANL, s. liii; W ksice Vladimir Nabokov. His Life in Art Andrew
Field zauway te, e ksiki z dojrzaego okresu Nabokova
wyrosy z nasion, ktre mona znale w jego dzieach z lat
dwudziestych. Podobnie jak pniej Appel, Field pokazuje bezporedni zwizek pomidzy sztuk Agasfier wykorzystujc
motyw yda wiecznego tuacza a pniejszym wcieleniem
tego motywu w Lolicie (s. 79).
Alan Levy, Understanding Vladimir Nabokov. A Red Autumn Leaf
Is a Red Autumn Leaf, Not a Deflowered Nymphet, NYT Magazine 1971, 31 padziernika, s. 20.
BBAY, s. 483.
AFLP, s. 8.
midzynarodowy skandal: U.S. Student Held by Poland On
Issue of Border Transit, NYT 1964, 1 lutego, s. 3; dziesi dni
w wizieniu: Andrew Field, Prime Exhibits, NYT 1966, 18 wrzenia, s. 419; stan przed sdem: Poles Free U.S. Student after
Prison Sentencing, NYT 1964, 16 lutego, s. 16; kolejnych dwch
tygodniach: Poland Allowing Field To Go, NYT 1964, 3 marca,
s. 5. Waciwie czeka nawet duej, bo mia nadziej odzyska
trzy tysice dolarw kaucji wpaconej przez jego rodzicw,
lecz ostatecznie wyjecha bez pienidzy. Kwota pomniejszona
o koszty sdowe zostaa zwrcona rodzinie Fielda, po tym jak
w kwietniu zosta uniewinniony.
Julij Daniel i Andriej Siniawski, ktrych utwory byy popularne
na Zachodzie.
AFLP, s. 201.
Ibid., s. 208.
Ibid., s. 135.
Ibid., s. 30. Nabokov twierdzi, e Adamowicz Mia w yciu
tylko dwie prawdziwe pasje: rosyjsk poezj i francuskich marynarzy (K, s. 677).

20

21
22
23
24

445

25 AFLP, s. 30.
26 mg by nielubnym synem cara Aleksandra II: AFLP, s. 13;
troch na bakier z datami: BBAY, s. 619620.
27 PNTA, s. 80.
28 Ibid., s. 175.
29 Ibid.
30 PNTA, s. 80.
31 WOLR, s. 147.
32 AFLP, s. 25.
33 NWL, s. 372.
34 nie pogorszy jeszcze bardziej ich relacji: NWL, s. 373; zawsze
si cieszy na myl, e jego znajomi choruj: list napisany kilka
dni pniej do Helen Muchnic, cyt. za Jeffrey Meyers, Edmund
Wilson. A Biography (2003), s. 445.
35 Edmund Wilson, Upstate. Records and Recollections of Northern
New York (1971), s. 162.
36 nie czyta jego autobiografii (nieprawda): Wilson, dz. cyt.,
s. 219; przedmioty oraz istoty: PP, s. 104; byego przyjaciela:
SO, s. 218219.
37 Lewis Dabney, Edmund Wilson. A Life in Literature, s. 510, list do
Edmunda Wilsona od Katharine White, 22 grudnia 1971.
38 Dabney, dz. cyt., s. 512.
39 Wilson uzna, e Cyncynat w Zaproszeniu na egzekucj nie zostaje stracony, tylko po prostu wstaje i si oddala. Edmund Wilson, A Window on Russia (1972), s. 233.
40 Edmund Wilson, To The Finland Station (2003), s. xxiii.
41 NWL, s. 2.
42 Ibid., s. 373.
43 Alexander Solzhenitsyn, The Oak and the Calf, s. 103.
44 Ibid., s. 104.
45 Zakrawa na ironi, e Soenicyn wypowiada si krytycznie
o wysyaniu przez nich swoich utworw na Zachd. Uwaa,
e szukaj sawy za granic. Solzhenitsyn, dz. cyt., s. 557.
46 Ibid., s. 558.
47 Stanley Kunitz, The Other Country Inside Russia, NYT Sunday
Magazine 1967, 20 sierpnia, s. 24.
446

56
57

58
59

60
61
62
63

55

53
54

Scammell, dz. cyt., s. 606.

Ibid., s. 574, 558559.
Ibid., s. 629.
Ibid., s. 675.
Harrison Salisbury, The World as a Prison, NYT 1968, 15 wrzenia, s. BR1.
Scammell, dz. cyt., s. 726.
Ibid., s. 740. Tym znajomym by Aleksandr Gorow. Rok po wydaleniu Soenicyna wyemigrowa do USA.
Najtragiczniejsze jest to pisze Michael Scammell e egzemplarz, ktrego kryjwk Woronianska wskazaa kagiebistom,
Soenicyn wielokrotnie kaza jej spali. Woronianska nie spenia polecenia w obawie, e pozostae egzemplarze mog zosta
skonfiskowane. Scammell, dz. cyt., s. 816.
VNSL, s. 528.
Dwa tygodnie pniej redakcja The New York Times Magazine
poprosia Nabokova o napisanie listu otwartego do Soenicyna,
lecz jak mona si byo spodziewa odmwi. VNSL, s. 529.
William Safire, Solzhenitsyn without Tears, NYT 1974, 18 lutego, s. 25.
Amerykanie odmawiajcy udziau w wojnie wietnamskiej:
Alexander Solzhenitsyn, The Big Losers in the Third World War,
NYT 1975, 22 czerwca, s. 193; czy noblista rzeczywicie jest
chory umysowo: Scammell, dz. cyt., s. 917.
Aleksander Soenicyn, Archipelag GUag, t. 1, s. 263.
VNSL, s. 531.
BBRY, s. 316.
Kelly Oliver badaa kwesti niemonoci dawania wiadectwa
widzianych na wasne oczy potwornoci. Stwierdzia, e mimo
wszystko wysiek, by to uczyni, staje si rdem naszej aktywnej i humanistycznej postawy. Sparafrazowaa argumenty
Shoshany Felman w sposb, ktry przywodzi na myl dysocjacj Kinbotea:

48
49
50
51
52

Co to znaczy by wiadkiem Holokaustu? pyta Felman. By

wiadkiem z wewntrz, z perspektywy ofiar? Felman przekonuje, e
przede wszystkim oznaczaoby to dawanie wiadectwa z wewntrz

447

pragnienia, by nie by wewntrz. Oznaczaoby to take dawanie

wiadectwa z samego serca tajemnicy, ktra sprawia, e ofiary
czuj si, jakby naleay do jakiego tajemnego wiata. Oznaczaoby to dawanie wiadectwa ze rodka cakowitego oszustwa, ktre oddzielao czowieka od prawdy o historii, ktrej by czci.
Co wicej, oznaczaoby to dawanie wiadectwa z wewntrz innoci, bycie wiadkiem z wewntrz ywego tragizmu mowy skazanej na to, e wszyscy bd w niej sysze tylko haas (Witnessing.
Beyond Recognition, 2001, s. 90).

65
66

64

Oczywicie, GUag to nie Holokaust, a psychoanaliza fikcyjnego bohatera moe by bezcelow zabaw. A jednak mona
spojrze na pisarstwo Nabokova jako na przykad podobnego
rozumienia roli sztuki jako sposobu na ukazanie i zrozumienie
czego, co jest poza nasz zdolnoci pojmowania i wyraenia
wprost niezalenie od tego, jakim zdarzeniom chcemy da
wiadectwo.
Soenicyn, Archipelag GUag, t. 1, s. 243; Scammell, dz. cyt.,
s. 906.
Scammell, dz. cyt., s. 593594.
W swoim licie Nabokov powoa si na apel Viktora Fainberga.
Fainberg, dysydent, ktry zosta zwolniony, pracowa pniej
w Amnesty International i pomg w uwolnieniu Bukovskyego. Zob. William Burridges How Amnesty Is Fulfilling Popes Holy Year Appeal, Catholic Herald 1975, 7 marca.
na prob amerykaskich znajomych: Owi znajomi, Carl i Ellendea Profferowie, nazwali swoje wydawnictwo Ardis tak
samo nazywa si rodzinna posiado w Adzie Nabokova. Dziki nim ukazao si w USA mnstwo rosyjskiej i radzieckiej literatury, zarwno pierwszych wyda, jak i wznowie.
wysa telegram: VNSL, s. 540.
Moliwe, e telegram odnisby skutek, lecz zosta nagoniony
poniewczasie. Wywiad w People ukaza si 17 marca, kiedy
Maramzin by ju na wolnoci. Soviet Writer Gets Suspended Sentence, NYT 1975, 22 lutego, s. 2.
VNSL, s. 359.

67

68

69

448

70 W ksice The Magicians Doubts. Nabokov and the Risks of Fiction

(1997) Michael Wood dokadnie przeanalizowa maski, ktre Nabokov prezentowa wiatu oraz ich przeoenie na jego dziea.
71 James Salter, materia o Nabokovie w People 1975, 17 marca.
72 Ada, ktra ukazaa si jeszcze na fali popularnoci najbardziej
cenionych utworw Nabokova, zostaa potraktowana miosiernie. Nastpna ksika, Patrz na te arlekiny!, spotkaa si z duo
mniej przychyln reakcj krytyki.
73 VNSL, s. 564.
74 SO, s. 193.
75 GOGOL, s. 8.
76 BBAY, s. 663.
77 Briand Boyd te nie mia atwego zadania. Wierze zdarzao si
zaprzecza rzeczom, ktre sama mu powiedziaa, a nawet napisaa. Gdy Boyd prbowa z ni porozmawia o romansie Nabokova z Irin Guadanini, przekonywaa, e taka historia
w ogle si wydarzya, pki Boyd nie napomkn, e istniej
listy wymieniane midzy kochankami. Schiff, s. 344.
78 Na przykad: Gold in Arctic, Daily Herald [Tyrone w stanie
Pensylwania] 1933, 4 lutego oraz Armand Armagnac, New Cities
in the Arctic, Popular Science 1937, maj, s. 2526 (tekst i mapa);
Na mapie opracowanej w 1951 roku: Mike Adler, autor Dreaded Island. A History of Novaya Zemlya (2011), natkn si na t
map i zwrci moj uwag na wspomnienia Andrzeja Stockiego po polsku i angielsku.
atlas Routledgea: Gilbert, Martin, The Routledge Atlas of Russian
History, Fourth Edition (2007), s. 111112 (pierwsze wydanie: 1972);
opisa swj pobyt w Nowej Ziemi: angielskojzyczna wersja
wspomnie Stockiego ukazaa si w antologii Plain Talk pod redakcj Isaaca Don Levinea (1976), a wczeniej w czasopimie
pod tym samym tytuem, w odcinkach, od maja do sierpnia 1947.
w ogle nieopisanych obozach mierci: Robert Conquest, The
Great Terror. A Reassessment (2007), s. 330.
79 S. Larkov, F. Romanenko. The Northernmost Island of The Gulag
Archipelago, ze strony internetowej stowarzyszenia Memoria:
http://www.memorial.krsk.ru/ Articles/2007Larkov2.htm.
449

80 Tomasz Kizny, Gulag. Life and Death inside the Soviet Concentration
Camps (2004), s. 186. Zob. te. Anne Applebaum, GUag, prze.
Jakub Urbaski, Warszawa 2005, s. 82.
81 wybuch niewielki bunt: Figes, The Whisperers, s. 212; ma
orkiestr dt: Kizny, dz. cyt., s. 186.
82 Nawet dzi, mimo wyszych temperatur i cieszej pokrywy
lodowej, wikszo planowych rejsw na Soowki koczy si
we wrzeniu.
83 Applebaum, dz. cyt., s. 21.
84 Russians Said to Get Coal from New Arctic Mines, 14 lutego,
1947, s. 3.
85 s jeszcze opowieci zekw: [] pojawiy si przeraajce
pogoski, e obz zostanie zlikwidowany i wyl nas do Nowej
Ziemi na Morzu Polarnym do miejsca, z ktrego nie bdzie
powrotu. Edward Buca, Vorkuta (1976), s. 3256; rokrocznie
trafiao: zob. Noble, I Was a Slave In Russia (1960) i Joseph
Scholmer, Vorkuta; nie s znane adne rda: Szyby grnicze
powstay w Nowej Ziemi pniej, gdy tworzono tam poligon
nuklearny. Brak natomiast informacji o winiach, ktrych by
do tego wykorzystywano jako si robocz (mimo e zachoway si dane o personelu wojskowym, inynierach i grnikach,
ktrzy trafili na wyspy, by konstruowa urzdzenia konieczne
do testw i dry szyby do podziemnych wybuchw).
Jest jeszcze relacja polskiego winia GUagu Andrzeja Stockiego, ktry twierdzi, e pracowa jako grnik w Nowej Ziemi.
Relacji dodaje wiarygodnoci fakt, e powstaa tu po zwolnieniu Stockiego z obozu, dlatego informacje w niej zawarte wydaj si bardziej prawdopodobne ni te zebrane kilkadziesit
lat pniej, oparte na pogoskach. Co wicej, opis Stockiego jest
niebywale szczegowy. Ogromna sie kopal i skomplikowane urzdzenia na przykad wierta pneumatyczne, ktre opisuje Stocki wymagayby skomplikowanego planowania i duych operacji logistycznych, a po tym musiaaby pozosta
obszerna dokumentacja. Moliwe, e kopalnie w Nowej Ziemi
istniay, a wszystkie dotyczce ich dokumenty zniszczono, zanim zdyli je odnale historycy GUagu. Bardziej prawdo450

87
88

86

podobne jest, e Stocki si myli lub zosta wprowadzony

w bd i nie by w Nowej Ziemi, albo moe tak jak wielu innych winiw tyle sysza o tym miejscu i tak gboko zapado mu ono w wiadomo, e wczy je do swojej relacji, traktujc te opowieci jak wasne wspomnienie.
To poczenie ekstremw strachu i geografii pobrzmiewa w poemacie Alexandra Popea An Essay on Man, ktrego fragment
Kinbote cytuje w Bladym ogniu i ktrego inny fragment zawiera
wzmiank o Zembli:
Przywara jest potworem o przeraajcym obliczu, / Bo eby
nienawidzi, trzeba zobaczy; / Lecz jeli widzimy j zbyt czsto
i znamy jej twarzy zbyt dobrze / Najpierw j znosimy, potem
si litujemy, potem przyjmujemy. / Jaka jest najwiksza przywara? nie sposb rzec. / Spytaj: Gdzie jest Pnoc? W Tweed
w hrabstwie York, / na Orkadach w Szkocji, / na Grenlandii,
w Zembli, Bg wie gdzie. / Nikt nie jest jej pozbawiony / Lecz
uwaa, e blini cierpi na ni w wikszym stopniu; / Nawet do
tych, ktrzy yj poza jej zasigiem / Nigdy nie wpadaj
w gniew lub nigdy si do tego nie przyznaj / Przed czym
szczliwsze natury kul si ze strachu; / Nawet do tych ten
zaborca roci sobie prawo.
BBAY, s. 662.
NABOKV-L, lista dyskusyjna powicona Nabokovowi, wpis
archiwalny z 2 padziernika 1999: https:// listserv.ucsb.edu/lsv-cgi-bin/wa?A2=ind9910&L=nabokv-l&F=&S=&P=1464. Podobno rozmowy na ten temat urway si, gdy mer przegra
w kolejnych wyborach.
Hilton Kramer, A Talk with Solzhenitsyn, NYT Book Review
1980, 11 maja, s. BR1.
Michael Scammell, biograf Soenicyna, twierdzi, e krytyczne
uwagi dotyczce warsztatu pisarskiego Rosjanina wynikaj po
czci z niedostatkw przekadw, ktre nie oddaj bogactwa
oryginau (Scammell w rozmowie z autork, luty 2012).
Zapomnia doda, e te nadzwyczajne rodki okazay si nieskuteczne i e W.D. Nabokow niebawem wrci do swojego
pierwotnego pogldu.

89
90

91

451

92 Nie wszyscy byli zadowoleni z tej zmiany. Zob. Luke Harding,

Signs of Dispute on Moscows Solzhenitsyn Street, The Guardian
2008, 12 grudnia.
93 Reimer Mller w rozmowie z autork, listopad 2011.
94 Dokumenty NKWD i Armii Czerwonej uzyskane dziki wsparciu Adama Hradilka, szefa Grupy ds. wiadectw Ustnych w Instytucie Bada nad Totalitaryzmami w Pradze.
95 Vladimir Petkevi w rozmowie z autork, listopad 2011.
96 Fraza z opowiadania Sygnay i symbole objaniajca wiatopogld ydowskiej emigrantki z Rosji, matki chopca, ktry postrada zmysy (K, s. 578).

Epilog
1 Stringer-Hye, Suellen, Laura Is Not Even the Originals Name, wywiad z Dmitrim Nabokovem, The Goalkeeper (2010), s. 177.
2 H.G. Pflaum, Film Director Carl Junghans at 75, Sddeutsche
Zeitung, Mnchen 1972, 9 padziernika.
3 wiadectwo zgonu Borysa Petkevia, County Borough w Halifaksie, General Registry Office, Anglia, 29 sierpnia 1963.
4 Prowadzona przez Dieter Zimmera strona internetowa powicona rodzinie Nabokovw: http://dezimmer.net/NabokovFamilyWeb/nfw01/nfw01_042.htm.

Indeks

Berkman Sylvia 258

Berle Milton 262
Berlstein Max 144, 185, 199, 204
Biey Andriej 107
Bierbierowa Nina 109
Bishop Morris 248, 264
Bloom Leopold 232
Blum Lon 150, 158
Bok Aleksander 71, 93
Bohlen George 214
Bokij Gleb 137
Bond Alice Dixon 257
Borges Jorge Luis 23, 307
Borys Godunow 86
Boston Herald 257
Boyd Brian 224, 316, 362, 364
Brecht Bertolt 125
Breniew Leonid 16
Brundage Avery 133
Bucharin Nikoaj 137
Buckley William 300
Bukowski Wadimir 342
Bunin Iwan 11, 89, 109, 126,
131132, 140, 161, 164, 167, 170,
173, 200, 236, 238, 270, 342
Bykownia 291
Byron George Gordon 100

A
Adamowicz Gieorgij 151, 166167,
330
Adams Donald 262
Ahaswerus (zob. te yd wieczny
tuacz) 99, 267
Aleksander II 27, 42
Aleksander III 27, 42
Alicja w Krainie Czarw 98
Allen Steve 262
Adanow Mark 140, 161, 164, 167,
173, 238
Amis Martin 19
Andersen Hans Christian 99
Angell Norman 173
Anna Karenina 229, 323
Appel Alfred 327
Armia Czerwona 68, 7273, 75,
136, 148, 201202, 204, 208, 238,
290, 360
Arts 272
Atlantic, The 177, 180, 190
Auden Wystan Hugh 360
Auschwitz 171, 199, 202, 204205,
318
Austen Jane 229, 247
B
Bachrach Aleksandr 200
Ballets russes 80, 116
Balzac Honor de 20
Barents Willem 192, 280283
Beach Sylvia 84
Beauvoir Simone de 337
Beckett Samuel 247
Bejlis Mendel 54
Belloc Hilaire 81

C
Chaplin Charlie 163, 195
Chodasiewicz Wadysaw 140,
236
Chruszczow Nikita 22, 28, 283,
285287, 290, 292293, 308, 309,
325
Churchill Winston 72, 173, 210

453

DuBois W.E.B. 211

Duranty Walter 11, 92, 121122,
135136, 149, 291, 360, 361
Dwunastu (Aleksander Bok) 71, 93
Dwunastu, ktrzy umr 93

E
Einstein Albert 94, 129, 163
Eisenstein Siergiej 115, 133
Eliot Thomas Stearns 20, 303304
Ellsberg Daniel 341
Encounter 307, 311312
Epstein Jason 245, 277
eserowcy 4748, 54, 68, 69, 71,
8485, 9094, 98, 109111, 116,
119, 122, 127, 132, 136, 137, 167,
226, 271, 291, 312, 342, 349, 351,
352
Esquire 19
Eugeniusz Oniegin (Aleksander
Puszkin) 90, 233, 239, 264, 277,
279, 299, 302307, 334, 353
Evers Medgar 300

Ciemno w poudnie (Arthur

Koestler) 202
Civil Rights Act (ustawa
z 1964 r.) 21, 300
Co robi? (Nikoaj
Czernyszewski) 127
Cocteau Jean 116, 215, 329
Colliers 221
Conquest Robert 350
Conrad Joseph 38
Cornell Daily Sun 223
Coughlin ojciec (ksidz) 149
Covici Pascal 240, 244, 245
Cronkite Walter 27
Cummings Edward Estlin 135, 150
Czechow Anton 28, 89, 228, 249,
308, 323
Czekolada (Aleksandr Tarasow-Rodionow)
Czeliczew Pawe 211, 215
Czernyszewski Nikoaj 127, 128,
145, 146, 147, 151, 295, 308, 330

D
Daudet Alphonse 38
Der ewige Jude (film) 162163, 268
Diagilew Siergiej 80, 116, 211, 215
Dickens Charles 38, 347
Doktor ywago (Borys
Pasternak) 262265, 270271,
302, 307
Don Quixote (Nikoaj
Nabokow) 360
Donleavy James Patrick 248
Dos Passos John 136, 150
Dostojewski Fiodor 20, 28, 37, 118,
229, 264, 267, 292
Doubleday 245, 252, 277, 284
Drancy (obz koncentracyjny) 184,
198199, 204
Dreyfus Alfred 36
druga wojna wiatowa 9, 28,
161174, 181, 184189, 192209, 219,
244, 253, 276, 285, 290, 301, 356, 362

F
Faulkner William 20
Fejgin Anna 139, 155, 173, 196
Field Andrew 328333, 346349,
364
Fitzgerald Francis Scott 176, 178,
187
Flaubert Gustave 21, 229
Foley Frank 84
Fondaminski Ilja 109, 116, 131,
140146, 166, 170, 173, 185, 199,
204, 226
Forster Edward Morgan 307
Franciszek Ferdynand
(arcyksi) 57
Frank Anne 301
Frankfurter Felix 199
Freud Sigmund 20, 154, 174, 305
Frost Robert 303
Frumkin Yakow 169, 197

454

162, 183, 185, 192, 200, 202, 207,

218, 227, 255, 301
Hochschild Adam 223, 362
Hofeld Jewgienia 79, 103, 128, 144,
200, 206, 210, 256, 274
Hollander John 252
Holokaust 10, 218, 227, 231, 246,
258, 266, 269, 324, 329, 330, 362,
365
Hoover Herbert 83
Hoover John Edgar 181
I
I Dwelt with Death
(Andrzej Stocki) 350
I Was Slave in Russia
(John Noble) 290
Iwinska Olga 264
Izwiestia 293

G
Gabinet doktora Caligari 114
Galbraith John Kenneth 311
Gandhi Mohandas (Mahatma)
84
Gellhorn Peter 174
Genet Jean 247
George Lloyd 72
Gide Andr 20, 150
Gippius Wadimir 60
Gippius Zinaida 60, 170
Girodias Maurice 247248, 252,
256, 272
Goc Abram 92, 137
Godfrey Arthur 262
Goebbels Joseph 125, 162, 183, 194,
197, 255
Goethe Johann Wolfgang von 99
Gogol Nikoaj 201, 228, 348
Gordon John 251, 368
Gorki Maksym 83, 92, 107,
122123, 135, 137, 190, 218,
309310
Gorlin Michai 204
Greene Graham 23, 251, 255, 276
Grynszpan Herschel 155
Guadanini Irina 140, 143
GUag 10, 29, 113, 120, 137, 202,
295, 309, 321, 350, 351, 352, 353,
355, 356, 357, 360, 362, 363, 365

J
Jakobson Roman 312313, 325,
356
James Henry 20
Jews, The (Hilaire Belloc) 81
Johnson Lyndon 21, 300302, 312,
313, 364
Josselson Michael 312
Joyce James 84, 142, 232
Junghans Carl 115117, 133,
162164, 173, 181183, 194195,
201, 213, 249, 254255, 359, 360

H
Hamlet 218
Hanfstaengl Ernst 255
Harris James 262
Hearst Patty 25
Hemingway Ernest 20, 178, 187, 225
Hessen Gieorgij 125, 203
Hessen Josif 45, 60, 125126, 128,
173, 197
Himmler Heinrich 124
Hirschfeld Magnus 125
Hitler Adolf 84, 124126, 129, 132,
133, 138, 148, 150, 152, 154, 159,

K
Kafka Franz 130, 225, 229
Kaasznikow Michai 8082, 224
Kamieniew Lew 137
Kanada 58, 65, 73, 174, 181,
254257, 363
Kana Biaomorski 121123, 134,
309
Karpowicz Michai 175
Karski Jan 199, 202
Katy 290

455

79, 80, 89, 91, 112, 115, 122, 127,

136, 149, 151, 178, 179, 185, 190,
218, 226, 230, 297, 302, 304, 308,
310, 313, 335, 336, 340, 341, 345,
349, 362
Leonard John 347
Libration 272
Lichaczew Dmitrij 309, 353
LIFE 19
Litieraturnaja gazieta 287
Lolita (film Stanleya Kubricka) 18,
262, 264, 271, 276
Lowell Robert 307

agry 1617, 22, 26, 28, 59, 94,

111113, 120121, 137, 146, 168,
186, 218, 223, 226, 236, 239, 242,
264, 271, 287, 288, 290293, 297,
304, 308310, 324, 335, 336, 349,
350353, 356, 362

Keaton Buster 114

Keats John 230
Kennan George (18451924,
korespondent wojenny
i podrnik) 55
Kennan George Frost (19042005,
dyplomata i historyk) 26, 55,
214, 215, 311, 313, 326
Kennedy John Fitzgerald 277, 287,
298, 301
Kierenski Aleksandr 6668, 72,
93, 142, 148, 149, 150, 170,
186
Kipling Rudyard 38
Kirow Siergiej 136
Kissinger Henry 25
klejnoty korony, zob. te
Zembla 278, 289, 295297, 327
Koestler Arthur 202, 219
Kolonia Q (Ontario, Kanada)
254255, 422
Koyma 27, 135, 223, 314
Kongres Wolnoci Kultury 216, 311,
312, 360
Korea Pnocna 216
Korea Poudniowa 216
Kristol Irving 307
Krylenko Nikoaj 137
Kubrick Stanley 17, 262, 271,
276
Kuropatkin Aleksiej 41

L
LAurore 272
LExpress 272
LObservateur littraire 272
La Bohme (opera) 277
Lattimore Owen 223
Laughlin James 245
Laval Pierre 198
Lawrence David Herbert 20, 220221
Lehmann Willi 84
Lenin Wodzimierz 29, 3536,
4749, 54, 64, 66, 69, 71, 74, 77,

M
MacLeish Archibald 214
Majski Iwan 290
Malraux Andr 20
Manchester Guardian 55
Mandelsztam Osip 52, 137
Mann Heinrich 125
Mann Thomas 20, 125
Mansfield Park (Jane Austen) 229, 247
Maramzin Wadimir 345
Marat Jean-Paul 101
Marinel Maria 165, 173, 183, 196
Marks Karol 85, 125, 190
Marx (bracia) 114, 278
Marx Groucho 262
Massalska Lena, zob. te Sonim
Lena 155, 216
McCarthy Joseph 21, 222223
McCarthy Mary 19, 207, 230, 280,
289, 307
McCormick Anne OHare 154
Mdoci (Jean-Paul Sartre) 232

456

Conclusive Evidence 233,

235236, 270, 275, 314, 315
Czarodziej 166, 168, 249, 266
Dar 127130, 145147, 151152,
157, 165, 249, 269, 270, 295,
316, 330, 357
Double Talk (zob. te Obrazek
rodzajowy, 1945) 203
Dwoje 71
Feralna trzynastka 258
Kartoflany Elf 114
Krl, dama, walet 106
Krlestwo nad morzem, zob. te
Lolita 240
Lene licho 83
Lolita 10, 1520, 31, 34, 166,
240276, 289, 299, 302, 303,
313, 323, 325, 327, 331, 345, 357
Maszeka 8, 104, 105, 106, 108,
111
Nieprawe godo 216219,
224225, 230, 241, 277, 295,
316, 335, 342
Obok, jezioro, zamek 153, 180
Obrona uyna 107, 108, 109,
111, 114, 118, 135
Orygina Laury 347
Pamici, przemw 9, 40, 46, 51,
314, 316, 321, 322, 329, 334,
353
Patrz na te arlekiny! 331, 332, 333
Pnin 243246, 250, 262, 264, 269,
279, 295, 303, 317, 357
Poemat uniwersytecki 107
Prawdziwe ycie Sebastiana
Knighta 156159, 168, 188,
189, 192, 201, 224225,
245246, 267, 274
Refrigerator Awakes, The 191, 304
Rozpacz 10, 116, 118, 121, 127,
130, 135, 142, 158, 253, 255,
269, 295, 357
Scenes from the Life of a Double
Monster 275

Memoirs of Hecate County, The

(Edmund Wilson) 222, 224, 247,
257
Miauton Ccile 46, 234
Micha, wielki ksi 63
Miednoje 291
Mikoaj I 244
Mikoaj II 12, 27, 3536, 46, 48, 56,
58, 63, 102
Miller Arthur 23
Milukow Pawe 64, 65, 79, 85, 87,
88, 89
Minton Walter 256
Mirski Dmitrij Pietrowicz 136, 137
Monroe Marilyn 18
Montgomery Robert 216
Montreux nad Jeziorem
Genewskim 1516, 19, 21, 30,
3233, 277, 284, 286, 298, 300,
302303, 306, 322, 325, 343344,
356, 359, 363
Montreux Palace (hotel) 15, 21, 30,
3233, 278, 283, 302, 336, 343,
356, 364
Mussolini Benito 150, 152
My (Eugeniusz Zamiatin) 219

N
Nabokov Dmitri 129, 138139,
141144, 153, 155, 157, 165, 170,
176, 180, 183184, 201, 208, 212,
228, 240, 256, 271272, 277, 299,
348, 353, 359
Nabokov Vladimir
Dziea
Ada albo ar. Kronika rodzinna 19,
322, 323, 325, 326, 332, 335,
346
Agasfier 99101, 152
Biegun 99
Blady ogie 10, 19, 277297,
303306, 314, 316, 321, 327,
349, 353, 361, 362
Camera obscura 115, 210, 254

457

58, 61, 76, 79, 103, 128, 141, 144,

159, 160
Nabokowa Jelena Wadimirowna
(siostra) 38, 70, 76, 78, 96, 157,
206, 211, 256, 274, 277, 325, 329,
330, 360
Nabokowa Natalia 145, 174, 274
Nabokowa Olga
Wadimirowna 38, 70, 96, 103,
128, 200202, 356, 360, 362
Nagroda Nobla 16, 2324, 30, 36,
126, 173, 270, 336, 339, 354
Nanuk z Pnocy (film) 84
National Review 312
Neuengamme (obz
koncentracyjny) 156, 161, 197,
205206, 274276, 317320, 355,
362363
New Republic, The 19, 176, 187,
219, 280, 289
New Russia 79
New York Herald Tribune 285,
289
New York Post 261
New York Times Book Review,
The 232, 334335
New York Times, The 10, 18, 20,
25, 30, 55, 92, 121, 126, 147, 154,
173, 177, 251, 255, 257258, 260,
262, 289291, 296, 311, 329, 335,
350352, 364
New Yorker, The 18, 177, 203,
206, 231, 234, 241244, 251, 255,
265, 270, 275
Noble John 290
noc krysztaowa 155, 156, 158, 195,
196
norymberskie ustawy rasowe 21,
132, 160, 184
Nosferatu (film) 114
Nouvelle Revue Franaise 272
Nowa Ziemia 94, 135, 192, 277,
280286, 290291, 294296, 303,
304, 310, 314, 316, 349356

miech w ciemnoci 210

Solus rex 168, 276
Splendor 8, 109111, 332
Strong Opinions 345
Sygnay i symbole 231, 267
Szczcie 104
Tutaj mwi si po rosyjsku 98
Ultima Thule 190
Wasilij Szyszkow 166167, 218
Wielkanoc 95
Zaproszenie na egzekucj 129130,
201, 217218, 272, 321
Nabokov Wiera
dziecistwo 101102
jej rola w yciu Nabokova 189,
201, 228, 241242, 249, 280,
313
pogldy 115, 222223, 261, 298,
300, 325
praca 129, 131, 138, 177, 180
lub 104
mier 349
Nabokow Dmitrij Nikoajewicz
41
Nabokow Kiri 38, 70, 76, 96, 103,
131, 197, 206, 274, 313, 315
Nabokow Nikoaj 11, 116, 131, 143,
145, 174176, 194, 206, 211,
213216, 274, 311312, 316, 360
Nabokow Siergiej 38, 39, 46, 4953,
6869, 71, 76, 7880, 82, 87, 88,
95, 97, 104, 116, 117, 157,
160161, 170, 173, 197, 205206,
211, 215, 235, 246, 274276,
315322, 329, 361362
Nabokow Wadimir
Dmitrijewicz 7, 12, 35, 4255,
58, 6070, 72, 75, 78, 79, 8590,
95, 98, 122, 125, 128, 138, 150,
155, 169, 175, 235, 270, 291, 316,
328, 330, 355356
Krwawa ania w Kiszyniowie 43
Nabokowa Jelena Iwanowna
(matka) 3536, 3943, 4849, 51,

458

O
Oates Joyce Carol 18, 19
obozy koncentracyjne 11, 36,
58, 59, 60, 65, 67, 7374, 77, 83,
111, 119120, 124, 132134, 153,
155156, 174, 181, 184, 193, 197,
202, 206, 254, 255, 315, 317, 332,
357, 364
Observer 342
Ojciec chrzestny (film) 335
olimpiady w 1936 roku 132133,
138, 162163
Olympia Press 247252, 256
Ophls Max 194
Oppenheimer Robert 311
Ordyncew (prywatny
nauczyciel) 38
Orwell George 130, 219
Oswald Lee Harvey 298, 299
Otello 251
Owen Wilfred 57
Oxford and Cambridge Review,
The 56

Perutz Max 174

Petersburg (Andriej Biey) 107
Petkevi Vladimir 356, 362
Petlura Symon 72
Piatakow Gieorgij 91, 137
Piatichatki 291
Pickerel Pond, The (Edmund
Wilson) 303
pierwsza wojna wiatowa 5777,
108, 119, 134, 181, 184, 188, 253,
319, 357
Pietkiewicz Borys 200, 201, 274
Pietkiewicz Rostisaw 128, 144,
206, 210, 274
Piotr Wielki 37
Plath Sylvia 307
Poe Edgar Allan 327
pogromy 4243, 44, 56, 7273, 79,
102, 235
Pope Alexander 280
Pound Ezra 20
Prawda 23, 63, 91, 293, 338
Prescott Orville 257, 262
prby nuklearne podczas zimnej
wojny 283286
Protokoy mdrcw Syjonu 44, 81,
203, 267
Przemiana (Franz Kafka) 229
Przemino z wiatrem (Margaret
Mitchell) 17, 258
Punch 38
Puszkin Aleksander 28, 60, 75, 90,
99, 228, 230, 300, 306307, 334
Putin Wadimir 354

Nowoje sowo 160

Nowyj mir 287, 288, 291, 292,
293, 308, 309, 310, 337

P
Palme Olof 25
Pancernik Potiomkin 115
Pani Bovary (Gustave Flaubert) 229,
267
Panin Zofia, ksina 175
Paris soir 196
Parker Dorothy 258
Partia Socjalistw-Rewolucjonistw, zob.
eserowcy 47, 89, 9293, 236,
291
Partisan Review 249, 252
Pasternak Borys 20, 107, 262264,
270271, 345, 348
People 345346

R
Rachmaninow Siergiej 165, 175
Raskolnikow 251
Rathenau Walther 84
Riefenstahl Leni 133
Rok 1984 (George Orwell) 219
Roosevelt Franklin Delano 154,
188, 199, 255
Rosow Samui 73, 79, 326

459

S
Safire William 341
Samotnia (Charles Dickens) 347
Sartre Jean-Paul 20, 23, 118, 225,
232, 337
Scammell Michael 362
Schiff Stacy 261, 362, 364
Schlesinger Arthur 311
Schweizer Albert 284
Scott Robert 99
Shackleton Ernest 192
Shelley Percy Bysshe 99
Shrayer Maxim 361, 364
Siewiert Swietana 96, 138
Sikorski Jelena, zob. Nabokowa
Jelena Wadimirowna 360
Sikorski Wadysaw 290
Sirin Wadimir 86, 98, 102, 126,
140, 172, 342
Sitwell Edith 116
Sonim Jewsiej 99, 101102
Sonim Lena 101102, 144
Sonim Mark 220221
Sonim Sonia 101102, 114116, 131,
133, 143144, 155, 161, 163, 173,
180182, 185, 194195, 199, 201,
213214, 249, 254, 256, 273, 359
Sonim Wiera, zob. te Nabokov
Wiera 8, 101102
Soowki 111113, 121, 137, 151,
168, 226, 296, 309, 310, 319, 342,
352, 353, 355
Soenicyn Aleksander 11, 1518,
2234, 55, 76, 123, 149, 186187,
208209, 237239, 242243,
284297, 307311, 314, 322, 326,
335349, 353357, 362, 364
Archipelag GUag 1617, 24,
2627, 30, 338342, 349, 353,
354

Jeden dzie Iwana

Denisowicza 2223, 28,
292293, 307309
Krg pierwszy 287, 338339
Oddzia chorych na raka 338
Sierpie czternastego 30
Szcz 854 287
Sztuka dla czowieka
(przemwienie
noblowskie) 24
Zagroda Matriony 307
Soenicyna Natalia (I ona
Aleksandra) 209, 338
Soenicyna Natalia (II ona
Aleksandra) 16, 343344
Sowriemiennyje zapiski 109,
126, 132, 146147, 166
Spark Muriel 23
Spartakus (film) 278
Spender Stephen 307
Stalin Jzef 2829, 47, 63, 93, 112,
123, 136137, 148151, 178,
185186, 189, 208209, 214, 218,
220, 226227, 242, 263, 270, 362
Stein Gertrude 116
Steinbeck John 263
Stendhal 20
Stephens Isabel 270
Stocki Andrzej 350
Stracone zachody mioci 360
Strajk (film) 115
Strauss Roger 245
Streicher Julius 268
Struwe Gleb 270
Styron William 258
Sun, The 177
Sunday Express 251, 368
Sunday Times 251
Szabielski-Bork Piotr 88
Szachowska Zinaida 200, 216, 273
Szachowskoj Iwan 143
szaraszki 27, 239, 287
Szekspir William 28, 360
Szemiakin Michai 355

Rothmund Heinrich 154

Rul 82, 86, 89, 94, 95, 101, 291,
351, 363

460

Szkowski Wiktor 122

Szoochow Michai 22
Szulgina Lusia 8, 58, 6061, 7071,
75, 82, 104, 106

Updike John 19, 23

Upstate (Edmund Wilson) 334
Ustinov Peter 278

V
Vanity Fair 176, 177
vom Rath Ernst 155
von Traubenberg Jurij Rausch
5051, 57, 61, 76
Vonnegut Kurt 23

W
Wandering Jew, The (film) 162
Wandering Jew, The (sztuka Ernesta
Templea Thurstona) 100
Watts Richard 219
Wayne John 18
Weill Kurt 360
Wells George 80, 81
Wells Herbert George 38, 80, 93
White Katharine 241242, 244, 251,
335
Wieczna droga 152
Wieczny yd 152, 162, 193, 196
wielka czystka 136137,
147149
Wielki Terror (Robert Conquest)
350
Wilson Edmund 11, 29, 135136,
149, 150, 176179, 185194,
201207, 211214, 216, 220, 222,
224226, 229232, 236, 240, 247,
249, 252, 256257, 263, 265, 289,
301307, 312, 322, 333336, 357,
359
Wilson Elena 247, 249, 301302,
336
Window on Russia, A (Edmund
Wilson) 335
Wojna i pokj (Lew Tostoj) 31,
187
wojna w Wietnamie 21, 33, 298,
300301, 326, 341
Wordsworth William 99

T
Taboricki Siergiej 88, 138, 155, 160
Takie jest ycie (film) 163
Tarasow-Rodionow Aleksandr 123,
137
Tarsis Walerij 325
Thieme Hermann 117, 197
Thurston Ernest Temple 100
Time 19
Times of London 55
To the Finland Station (Edmund
Wilson) 178, 190, 335
Tostoj Aleksandra 165, 232, 259
Tostoj Aleksiej 107, 122
Tostoj Lew 28, 44, 70, 107, 165,
186187, 228, 264, 292, 308, 345
Travels in Two Democracies (Edmund
Wilson) 149
Tribune de Genve 352
Trilling Lionel 258
Triple Thinkers, The (Edmund
Wilson) 303
Triumf woli (film) 133
Trocki Lew 25, 54, 62, 6566, 7273,
79, 9293, 102, 136137, 150, 178,
226, 255
Trzecia Rzesza 129, 133, 138, 148,
154155, 159163, 170, 185, 189,
193, 197, 201, 208, 254
Turgieniew Iwan 229
Twardowski Aleksandr 286288,
291293
U
Ulisses (James Joyce) 84, 229, 232,
252
Union Pacific (balet) 176
Unquiet Ghost, The (Adam
Hochschild) 223

461

Z
Zamiatin Eugeniusz 219
Zembla 278280, 283, 286, 289290,
294297, 303304, 314, 316, 349
Zetkin Clara 114115
Zieleski Filip 51
zimna wojna 214, 283, 289, 301,
311, 313314, 326, 361
Zwizek Pisarzy Radzieckich 22,
263, 287, 326, 337, 339
yd wieczny tuacz 99101, 152,
158, 162, 233, 266268, 327

Workuta 27, 135, 290, 352355

World-Telegraph 221
Woronianska Jelizawieta 24, 340

Spis treci

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Rozdzia 1 Czekajc na Soenicyna . . . . . . . . . . . . . . 15

Rozdzia 2 Dziecistwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Rozdzia III Wojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Rozdzia IV Wygnanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Rozdzia V Co dalej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Rozdzia VI Droga wd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Rozdzia VII Pieko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
172

Rozdzia VIII Ameryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia IX Po wojnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

Rozdzia X Lolita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

Rozdzia XI Sawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Rozdzia XII Blady ogie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
Rozdzia XIII Pamici, przemw . . . . . . . . . . . . . . . . 298

Rozdzia XIV Czekajc na Soenicyna . . . . . . . . . . . 322

Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skrty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skrty innych rde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

359
361
366
367
368
453

info o papierze

Warszawskie Wydawnictwo Literackie

MUZA SA
ul. Marszakowska 8, 00-590 Warszawa
tel. 22 6211775
e-mail: info@muza.com.pl

Dzia zamwie: 22 6286360

Ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl
Warszawa 2014
Wydanie I
Skad i amanie: Magraf s.c., Bydgoszcz
Druk i oprawa: ................

A
S
Rodzice Vladimira Nabokova, Wadimir
i Jelena, w Wyrze, 1900. Photo the Estate
of Vladimir Nabokov, used by permission
of The Wylie Agency, LCC.

Vladimir Nabokov z ojcem w 1906,

w roku, gdy W.D. zosta wybrany
do pierwszej Dumy. Photo the Estate
of Vladimir Nabokov, used by permission
of The Wylie Agency, LCC.

Dom, w ktrym urodzi si Vladimir Nabokov, przy ulicy Bolszej Morskiej 47

w Sankt Petersburgu. Photo courtesy of Andrea Pitzer.

A
S
A
Z
U

na grze:
Siergiej i Vladimir Nabokowowie
w Wyrze, 1906. Braci dzielia rnica
niespena roku. Photo the Estate of
Vladimir Nabokov, used by permission
of The Wylie Agency, LCC.
po lewej:
W.D. Nabokow w mundurze. Photo
courtesy of Vladimir Petkevi.
ssiednia strona:
na grze po prawej:
Vladimir, Kiri, Olga, Siergiej i Jelena
Nabokowowie w Jacie, 1918, kilka
miesicy przed opuszczeniem Rosji. Photo
the Estate of Vladimir Nabokov, used by
permission of The Wylie Agency, LCC.
na dole po prawej:
Kuzyn Nabokova Jurij Rausch von
Traubenberg, 1917, dwa lata przed
mierci. Photo the Estate of Vladimir
Nabokov, used by permission of The Wylie
Agency, LCC.
na dole po lewej:
Vladimir Nabokov z matk Jelen
i wujem Ruk, 1907. Photo the Estate
of Vladimir Nabokov, used by
permission of The Wylie Agency, LCC.

M
A

U
A

na grze:
Wodzimierz Lenin, fotografia policyjna,
1895.
porodku:
Lew Trocki, fotografia policyjna, ok. 1896.
na dole:
Jzef Stalin, fotografia policyjna, ok. 1908.

A
S
A

Pisarz Maksym Gorki

(drugi od prawej) i jego
wsppracownicy na
pokadzie statku Gleb
Bokij w drodze na
Soowki, czerwiec 1929.
Photo courtesy of Tomasz
Kizny Gulag collection.

Grupa winiw agru buduje tor kolei wskotorowej do cegielni, Wyspa Wielka Soowiecka,
ok. 19241925. Photo courtesy of Tomasz Kizny Gulag collection.

A
S
A
Z
U

na grze:
Vladimir, Wiera i Dmitri
Nabokovowie, Berlin
1935, dwa lata po dojciu
Hitlera do wadzy. Photo
the Estate of Vladimir
Nabokov, used by
permission of The Wylie
Agency, LCC.
po prawej:
Soenicyn jako kapitan
artylerii podczas drugiej
wojny wiatowej. File/AP
Photo.

po lewej:
Matka Nabokova, Jelena,
Praga 1931. Photo courtesy
of Vladimir Petkevi.
na dole po lewej:
Siostra Nabokova Olga
z synem Rostisawem
w Pradze, tu przed drug
wojn wiatow. Z prawej
Jewgienia Hofeld, dugoletnia
suca i towarzyszka matki
Nabokova. Photo courtesy
of Vladimir Petkevi.
na dole po prawej:
Borys Petkevi, m Olgi
Nabokowej, ktrego
antysemick dziaalno
podobno wspierali nazici.
Photo courtesy of Vladimir
Petkevi.

A
S
A

Fotografie z urzdu imigracyjnego USA i z wiz:

Wiera Nabokov (na grze po lewej), Vladimir
Nabokov (na grze po prawej), Nikoaj Nabokow
(porodku po prawej), Carl Junghans (na dole
po prawej), Sonia Sonim (na dole po lewej),
19341941.

A
S

Winiowie, pracownicy najemni i rdzenni mieszkacy (Samojedzi) podczas ekspedycji

na wysp Wajgacz w latach trzydziestych. Photo courtesy of Tomasz Kizny Gulag collection.

Dzisiejsze pozostaoci ekspedycji na wysp Wajgacz, najdalej na poudnie wysunit cz

archipelagu Nowa Ziemia. Photo courtesy of Tomasz Kizny Gulag collection.

A
S
A
Z
U

na grze:
Esesmani podczas apelu, obz koncentracyjny Neuengamme. Photo courtesy of U.S. Holocaust
Memorial Museum.
na dole:
Winiowie za potem, obz koncentracyjny Neuengamme. Photo courtesy of U.S. Holocaust
Memorial Museum.
ssiednia strona:
Vladimir i Wiera Nabokovowie w siedzibie korporacji studentek Wellesley College, 1942.
Photo courtesy of Wellesley College Archives.

M
A

U
A

na grze:
Mary McCarthy
i Edmund Wilson,
Wellfleet, Massachusetts
1942. Photo courtesy
of Sylvia Salmi/Special
Collections, Vassar College
Libraries.
na dole po lewej:
Aleksander Soenicyn,
1946. File/AP Photo.
na dole po prawej:
Nabokov w Wellesley
College, 1942. Photo by
Sarah Collie Smith/courtesy
of Wellesley College
Archives.

A
S
A
Z
U

na grze:
Vladimir i Wiera Nabokovowie w Paryu, 1959. Photo courtesy of Keystone-France via Getty
Images.
na dole:
Dmitri i Vladimir Nabokovowie, 1959. Photo courtesy of Keystone-France via Getty Images.

A
S

na grze:
Kiri i Vladimir Nabokowowie z siostr Jelen,
Szwajcaria 1959. Photo the Estate of Vladimir
Nabokov, used by permission of The Wylie Agency,
LCC.
po lewej:
Siostrzeniec Vladimira Rostisaw z on
Milen Svobodov, Praga 1954. Photo courtesy
of Vladimir Petkevi.
na dole:
Vladimir Nabokov z on Jelen i jej siostr
Soni. Photo the Estate of Vladimir Nabokov,
used by permission of The Wylie Agency, LCC.

A
S
A
Z
U

na grze:
Salon de Musique, hotel Palace
w Montreux, Szwajcaria. Photo courtesy
of Montreux Palace Hotel.
porodku:
Aleksander Soenicyn, 1973, rok przed
deportacj z ZSRR. Photo courtesy of AP
Photo.
na dole:
Edmund Wilson w redakcji New
Yorkera. Photo by Henri Cartier-Bresson/via
Magnum Photos.

A
S
A
Z
U

M
Nabokov w hotelu Palace w Montreux, 1973. Photo courtesy of Walter Mori/Mondadori Portfolio
via Getty Images.