Sie sind auf Seite 1von 136

CuentosnhuatldelaMalintzin

PabloRogelioNavarreteGmez

Cuentos nhuatl de la Malintzin


Seminario de Estudios Modernos y de Cultura Acal-lan (SEMYCA)
San Miguel Canoa, Puebla, Mxico
http://www4.nau.edu/seminario/
COMPILACIN, TRADUCCIN Y EDICIN
Pablo Rogelio Navarrete Gmez
ILUSTRACIONES
Agustn Prez Velzquez
CORRECCIN DE ESTILO Y ASESORA LINGSTICA
Vctor Arce Luna
COLABORACIN TCNICA Y CULTURAL
Eustasio Prez Prez
Floriberto Prez Prez
Agustn Prez Velzquez
Justino Prez Velzquez
Federico Rojas Snchez
Javier Salas Prez
DISEO Y COORDINACIN GENERAL
Norbert Francis
IMPRESIN
World Digital Copy
Puebla, PUE.
La publicacin de Cuentos nhuatl de la Malintzin fue posible gracias al
financiamiento de la Northern Arizona University. Los textos publicados
en esta antologa son del dominio pblico. Forman parte de la tradicin
oral de los pueblos de habla nhuatl de Puebla y Tlaxcala. Cualquier uso
de los cuentos reunidos en este libro debe dar los respectivos crditos.
Primera Edicin, 2009

ndice
Pr lo go

.................

In tr od ucci n

...

1
2

Los cuentos (nhuatl)


In tomi n

...

In tototzi n tli Mi mi nc u eo
In ac oc ox oc hi tl

25

...

29

32

In C oy otl h ua n i n Tlac ua tl
In P ill o itla htol- lo

36

....,,,,,,,,,,,,

41

Ica ce c ua l-li c ecc hi h hu a, ic a s e am oc ua l- li c ec tla xtla h uia .... 46


In I xp op oy otl h ua n C oatl
In Ma za coatl h ua n C oyo tl

... 54
.

In a xn o, in c ua h ui tl , h ua n i n a hc op ec h tli

62

In pi lto ntli tl en op ol i h ua n oc u el on e z u mpa Co vad o nga

72

...

76

79

In tlac atzi n tli tl en a m o oq ui n eq ui a tla m ana z


C hap ul in h ua n C oy o tl

58

Los cuentos (espaol)


El di n er o
In tomi n 83

El pa jari to M imi nc u eo
In tototzintli Mimi ncu eo .

87

La f lor d alia
In acoco xo chitl ..

90

El Co y ote y el T lac ua ch e
In Co yotl hu an in T lacuatl .................................

93

El Pi ll o
In Pill o itl ahtol-l o ......

98

Un bi e n c on u n m al s e pa ga
Ica ce cua l-li ce cch ihhua , ica se am ocu al-li ce ctla xtla hui a .. 102

El Ci eg o y la V b ora
In I xpopo yotl huan C oatl

109

La B oa y el C oy ote
In Maza co atl huan C oyotl 112

El b urr o, el pal o y la m esa


In a xno, i n cu ahuitl, huan i n ah cope chtl i .. 115

El m uc ha ch o q u e s e des apar eci y r eapa r eci e n C o vad o nga


In piltontl i tlen opol i hua n o cuel on ez umpa C ovadon ga ............. 123

El s e or q u e n o qu er a pon er of re nd a
In tlacatzintli tl en a mo o quin equ ia tla manaz

126

El Gr ill o y el C oy ote
Chapulin hu an Co yotl ..

129

Glosari o ... 132

Prlogo
Aq u s e pr esen ta u na m u es tra d e l os i n nu m era bl es cu e n tos q u e
circ ulab a n en nu es tra po blac i n y e n o tras alr ed ed or d e la
mon ta a Mal in tzi n en los a os 5 0, c u and o a n l os m edi os d e
com u ni caci n ma siv a n o h ab an p e n e trad o en l a co m u nidad .
A u nq ue la tem ti ca s ea m uy si mil ar , c on ocid a o re pe tid a en o tras
cul turas , esto n o l es q ui ta vali de z p or q u e d eb em os r ec ord ar q u e
el pens ami en to es u ni ve rsal .
Es c om n q ue s e c ons id er e a la mi tolo ga c o mo u n
an tece de n te de l a cienc ia , teni end o el m i to l a mis i n d e e xpli car a
men tal idad es s e nci llas , n o m old eada s po r el pe nsa mi e nto
esc ols tic o, q u e todo se m ov a p or f u er zas d esc o n ocidas , p or
pod er es m gic os o por la v ol u n tad d e l os dios es. Per o ms q u e u n
med io para d ar expl icac io n es el em e ntal es, el mi to es u na f orm a
cohere n te de c on tem plar a la na tural e za y al ho mbr e , y u na
exp licac in d el orig e n d el cos m os. El h omb re as enc u en tr a u n
lu gar en el esp aci o y en el ti em po. Ta mbi n l e d a l a id ea d e s u
des ti no s ocia l o i ndiv id ual , ad ems d e trans mi tir le y r eafi rma rl e
val or es m ora les , est tic os y p ol tic os. Los mi tos le d e ja n u n a
sensaci n o s entimi e n to d e ac ep taci n a nte la s le yes i n m utabl es
de la na tural e za , q ue a l ac tu ar so br e ca da ind ivi du o , le f orj a n u n
des ti no . Tam bi n j u ega u n pap el i mp or tan te, c o mo la zo d e u ni n ,
entr e p eq u e as po blac io n es ais ladas , cohe si on n do las en u na
cul tura c om n . Al r elac iona rse l os i nd ivi du os e n l as im g e nes d el
mito , d a n a s u vid a u n s e n tid o c o m un ita rio.
Se hac e es te senci ll o tra baj o c on l a in tenc i n d e qu e
cu mpla su mi si n de r esca te, ref u er zo y afir mac i n de l
sentimi en to d e o rg ull o d e lo s a n p or tad or es de l a cu ltur a
n h ua tl , esp er an do ta mbi n q u e s ea d e uti lida d e in ter s par a
cua lq ui er lector e n M xic o y en el m u nd o .
P.R.N.G.

Cuentos nhuatl de la Malintz in


Introducci n
Los cu en tos d e esta c ol ecc in provi e ne n de u na r egi n d e h abla
n h ua tl d el c e ntro d e M x ico . F u er on re cop ilad os e n u n a
com u ni dad q u e ab arca los pu e bl os v eci n os d e S a n Mig u el Ca n oa y
Sa n Isi dro B u ensu ces o. H istr ica me n te u na s ola , ll eg a di vidi rse
arbi trar iam en te e n tr e l os es tad os d e P u ebla y Tla xcal a p or u na
de las ba rra ncas q u e la a tra vi esa . Loca lizada en l a lad era d e la
Ma li ntzin q u e da h aci a la ci uda d d e Pu eb la a l s ur o este , es l a
com u ni dad d e ms a lta el e vaci n e n l a mo n ta a . Ta mbi n , C an oa
y S an Isid ro s on l os p u eb los de h abl a n h u atl q ue ms h a n
cons erva do su le n g ua a u tctona e n to da la re gi n. Los ce ns os
ofic ial es d e 199 0 y 20 00 cif rar o n e l por centaj e d e h abl an tes, e ntre
bili ng es
y
m on oli n g es ,
alr ed ed or
de
90 % .
En
tal es
circ uns ta nc ias ,
i ncl us o
m uc h os
ni os
de
fa mili as
hisp an oha bla n tes s e esf uer zan e n apr e n der la le n gu a i ndg e na , el
mexica no , como s eg u nda l e ng ua c o n la ayud a de s us ami g os y
com pa eros d e cl ase e n la esc uela . E n otr os asp ectos ta mbi n la
ms cons er vad ora d e las c om u nida des de la Mal in tzi n , alca n z
cier ta fa ma de sal vaj e y atrasad a a fi n ales d e l os 196 0s p or l os
tris tes suc es os d e u n a n oc h e de s ep ti em bre q u e la p el c ula Ca noa
llev a la pa n tal la .
Al gu n os d atos hi stri cos i ndica n la p res encia e n las f aldas
de la m o n ta a d e u na p obl aci n pre his p ni ca de fi liac i n na h uachic hi m eca , d ep e ndi en te d el s e o r o d e C h ol ula . Sus po blad or es
trab aja ron e l b osq u e, y ms ab aj o c u lti var o n el ma z. De s u
n omb re or igi na l, A cal-l a ntep ec [ E n el mon te d e las ca no as], se
deri v , d esp us d e la C on q uista, Sa n Mi g ue l de las Ca n oas d el
M onte , se g n todas las i nd icaci o n es un a lo calid ad d e p eq u e os
ranc h os y c aser os. 1 P or s u proxi mida d a la Ci ud ad de M xic o y a
Pu eb la, y su ub icaci n no ta n l ej an a de la ru ta a V erac ru z, f ue
u nas de las pri m eras regi o nes q u e s e ev an g eli z. S eg n l os
arch iv os d e l a i gl esia e n Sa n Mi g u el , el p u ebl o s e f u nd ,
ofic ial men te, en 164 1. P er o ha y i ndi c ios de u n c on tac to ms
tempr an o con la ci udad d e Pu eb la , f u ndad a ci en a os a trs .
Seg n la l ey enda d el fr ay S eb asti n d e Ap aric io, qu ie n en tr e n
el con ven to fra nc isca n o en 1 571 , el b ea to v iaj aba m uc h o p or l os
altos . Y h ay ev idenc ia q u e l os es pa o les pobl ar on la zon a d e A callan tep ec, c o n n h ua tl habl a ntes trad os de o tras r e gi on es , par a
apro v ec har l os val ios os recur sos n atur al es d e l a m o n ta a , el a g ua
y la mad era . Los res tos d e u n a ntig u o ac u ed ucto todav a es t n en
evi de nc ia e n el ca mi no haci a la c um br e arrib a d e l os barr ios m s
altos . A p esa r de l co n tac to te mpra n o con la ci ud ad y a u na
dista nc ia r ela ti va me n te c orta, la com u ni dad si e mpr e h a
per ma necid o re tra da y aisl ada . C ua nd o los a ntrop l o gos Nu ti ni e

Issac visi ta ron S an Is idr o en 1 960 , pu blic ar on


inf or me:

el si g ui e nte

Al gu n as casas s e ha cen d e ma mp oster a, pe ro l a ma yora


son de ad o be c on tec h os de teja ma nil , a u nq u e vari as tie n e n
te ch o de tej a o d e paj a. L os pis os es t n c o mpac tad os y ni
siqu ie ra el ay u ntami e n to ti e n e pis o de mos aic o . Los
h omb res r eali za n l os trab aj os a grc ola s con c ons id erab le
ay uda d e las mu j er es. Es tas saca n a gu a d el p ozo, c asi
sie mpr e p erf orad o j un to a la casa mis ma. L os var o nci tos
com ien za n a a y udar en el ca mp o des de los oc h o a os . En
Sa n Isidr o s e co n oc en l as ca mas , l as si l las, las cu ch aras y
te n ed or es de m e tal , e tc., pe ro pr ob abl e me n te n o lle ga n a
doc e las p ers on as q ue l os usa n. T od av a vis te n m uc h o e l
cal zn [pa n tal n d e ma n ta] y el ti tix le [ falda tr adic io na l] y
casi toda la gen te a nd a d esca l za. La di e ta cons iste
prin cipa lm ente en : to rti llas , fri joles , ha bas, n opal itos , sop a
de ch il e, ho n gos y d e ve z e n c ua nd o a tole . La p oq usi ma
carn e q ue en tr a e n la al im e ntaci n es g en er alm e n te el
chic h arr n S l o se cu e n ta c on oc ho esp ecia lis tas en e l
pu ebl o: cu atr o c om erc ia ntes , u n car ni ce ro y tres b arb er os.
Para tod os ell os s u ofi ci o es un a acti vid ad para
com pl em e ntar s u i ng res o. (p p. 88- 89) 2
M uc h o h a ca mbi ad o en los l ti m os 45 a os. Dos carr e te ras
pavi men tad as c om u nic a n la co m u nidad co n l a ci uda d. E n 1 960
hab a d os sal idas d e ca mi n p or d a. H oy sa le n c ada 1 0 m in u tos
dura n te l as ho ras p ic o: u na l n ea co n con exi o n es en S a n P abl o d el
M onte y la o tra c o n s ervi ci o dir ec to al centro d e Pu eb la . Q u ed
atrs d efi n iti va men te la poca de a isla mi en to y c erra z n cu an do
los p obl ad or es se esc onda n d e l os f or aster os. E n la call e s l o
ni os ch iq ui to s o un a q ue o tra a nci a na, por c ostu mbr e, a nd ara n
sin za pa tos . E n tod as l as ca teg ora s, h oy e n d a, los pu eb los
vec in os es t n e n vas de u n a rp i da tra nsici n ha cia la
mod er ni dad . H asta ha ce p oc o, c ua nd o empe zam os a tr aba jar en
u n pr o yec to d e i nv es tig aci n ed uca ti va (1990s) , la ni ca ma n era
de hac er u na lla mad a tel ef nica e ra en la cas e ta d e u na ti e nda
cerc a de la p la za . C on l os a os , cad a v ez ms p erson as, h omb res y
mu j eres , via ja n di ari o a P ue bla p ara tr abaj ar y para es tudi ar. Y
l ti mam e n te, c on exc el en tes c on exi on e s de in ter n et de mi cro onda en Ca n oa , alg u n os j ve n es i nc l us o ha n r e gresad o pa ra
atende r s us as u ntos e n c asa . La r ece pci n d e los ca nal es de
televisi n a 27 00 m etr os s ob re el niv el del mar si emp re h a sid o
bu e na ; h oy , c o n u na amp lia el ec trifi caci n, todos ti e ne n a cce so a
los pr ogr amas en espa ol . La gr an may or a de l os n i os (y ,
l ti mam e n te, n i as en su m ay ora ) es tu dia n la pri mari a y la
sec u ndari a, y s on b ili ng es .

El mexic an o todav a es la l e ng ua may ori ta ria , de


pref er encia para lo s us os cotid ia nos . Pe ro to dos s ab e n q u e en los
pu ebl os c erca n os m o n ta a ab aj o ni ng u n o h a pod id o ma n ten er el
mism o ni ve l de b ili ng is m o. A s u alred ed or , h a cr ecid o
rpida m en te, sorpr esiv am e nte e n alg u n os ca sos , el s ec tor d e l a
pobl aci n i nfa n til q u e s l o habl a y e n ti e nde e l espa ol. I ncl us o ,
reci en tes obs erv aci ones i nf or mal es en Ca n oa y Sa n Isidr o ha n
llam ad o la a tenc in a u n n u ev o fe n m eno (si e n v erdad l o es):
ni os de ed ad pr ees colar q u e en s us gru pos d e j u eg o hab la n
exc lus iva m ente en es pa o l y apar e ntem e nte n o en ti e nd en c ua nd o
u n adu lto l es preg un ta a lg o e n n h u a tl. Es tempra n o toda va
para s acar conc lus io n es , s obr e to d o c o n b ase e n d atos
inc o mpl etos ; p er o pocos s e afe rra n a la d uda r esp ec to a la s
tend enci as i n ev itabl es q ue c orr esp o nde n al ltim o r ed uc to f u er te
de la l en g ua a s l o 35 m i nu tos e n co le cti vo d el cen tr o d e P u ebl a.

El proyecto: la narrativa tradicional


La ide a de edi tar u n a col ecc i n d e cu entos p op ular es s urgi d e
n ues tr o traba j o en la Esc u ela Xic oh t nc atl , e n S a n Isidr o , so bre
el d esarr ol lo d el l e ng ua je y la es cri tu ra. De h ec h o , es a l os n i os
y sus ma es tr os d e la esc u ela q u e de b em os el pr im er
rec ono cim ie n to y agra dec im ie n to p or su apoy o du ra nte l os a os
de la i n ves ti gaci n . T odo empez c o n u n a nl isis y estud io d e la
prod ucc i n narr ati va d e los ni os en tar eas esc olar es d e
escri tura . R es ul t q u e el d ese mp e o d e los j v e nes escri tor es e n
su l eng ua au tc ton a se co mpa r f av ora blem en te, de u na ma n era
qu e lla m m uc h o la a te nc in , co n s u prod ucci n e n espa ol
(leng ua en q u e s e acostu mbra n apr e nd er y p rac tica r l a escri tura) .
E ntre la s vari as in terpr e taci o n es y concl usi on es qu e se
pres entar on , nos par eci ev ide n te q u e el co n oci mi e nto d e las dos
leng uas r epr es en ta ba p ara es tos ni os u n g ra n r ec urs o cu ltur al.
Vis to d esd e otr o p u n to de vis ta , p odr am os a ve n turar i ncl us o q u e
contar c on la op or tu nidad d e tr aba jar e n la cr eac in li ter aria (p or
cier to, u n a cr ea ci n pri mi tiv a, i ncip ien te, i nfa n til) por med io d el
us o de las d os l en g uas q u e c on oc en s era de gra n pr ov ec h o. 3
Apr ov ec ha r, pr ec isa men te , el id ioma i n dg en a, a tr av s d el c ual
ta mbi n co n oc en la s trad ici ones d e su pu ebl o , parece al g o m uy
sensa to des de el p un to d e vis ta ac a dm ic o, pe nsa nd o e n s u
desar ro ll o cog nosc itiv o y e n la pl e na ap ropi aci n de l a esc ri tu ra.
Si l os j v e nes u ni v ersi tari os e n la F ac ul tad d e Fil os of a y L etr as
en la UNA M es tudi an la p oesa d e Ne za h ualc y otl y las
rela ci on es his tr icas d e Tezo zm oc y Fer na nd o de Alv a
Ix tli xc h itl en sus ver si on es orig i nal es , deb e hab er u n esp aci o
para l a r ec up erac in de textos na h uas d onde tod av a est v ig e nte
el idi o ma.

Tod av a v iv e l a tradic i n or al n h ua tl , per o a tod as l uc es


est en d ecad enci a en l os pu eb los tlax ca ltecas y p ob la n os, l o q u e
impri m e
u na
seg un da
m otiva ci n
al
pr oy ec to .
A lg u nos
esp ecia lis tas in cl uso ar g um e ntara n qu e es te pr op si to , la
doc um en taci n c o n f in es de r esca te li n g sti co , n os p la ntea u n a
tar ea m s apr emi a nte. Si es ci er to q ue Sa n Isid ro y Sa n M ig u el
entr ar n en la mis ma d in m ica d e s us tituci n y er osi n q u e ha
tocad o a o tr os p ue bl os, n os urg e r esc atar la ms c o mpl eta y
repr es entati va m u es tra pos ibl e de esta tradi ci n oral . Y co mo
h em os compr ob ad o a lo lar g o de l os a os de trab aj o de ca mp o,
grab adora e n ma n o, la d egr adac i n de l os g n er os or al es
for mal es, co m o en el c aso d e l a narra ti v a tra dici o nal , a va n za m s
rpida m en te q u e la d eg rada ci n d e l a c omp e ten cia gra ma tica l y
la fl uid e z d e ex pr esi n e n u na si tu aci n d e d espl azam ie n to d e
u na l en g ua y u n a cul tura p or o tra . P or m uc h os a os tod av a
mod es tas a ntol ogas com o es ta p odr n ser vir d e mater ial
didc tic o par a l os estudi a ntes b ili ng es e n las pr im arias de la
reg in ; al gu n os , in cl uso , hab lar n el n h ua tl c om o s u l en g ua
ma ter n a, pr ed om in an te. F u turas g e n er acion es si emp re c o ntar n
con un n c leo d e ha bla n tes bil in g es : es tu dia n tes i nter esad os e n
la c ultur a y l a h istor ia, co nsc ie n tes de su he re nc ia li n g stica , e
in ves ti gad or es y escr itor es q u e sab r n sa car pr o vec h o d el
conocim ien to p op ul ar de l pr es ente y d el pasad o.

El trabajo de recopilacin y edicin d e las narracione s


R egis tr ar (f ijar en u n me di o) l a vo z na rra tiv a r e qu ier e la
aplica ci n d e pr oc edi mi entos s e ncil los , q u e al m ism o ti emp o
deb en s er ap lica dos sis tem tic am ente . Por u n lad o es neces ari o
adv ertir al n arra dor c on an ti cipac i n p ara darl e la opo rtu nid ad
de orga ni zar m entalm e n te l a es tr uc tu ra d el disc urs o q u e
pres entar . Aq u es i mp or ta nte dis ti ng uir e n tr e el g n ero oral
for mal y la c o nv ersac in . 4 E n el cas o d el pri mero s e fav or ec e la
au ten tic idad al apr o xim ars e a c o ndici o nes q u e gara n ti za n u n
m nim o ni v el d e pl an ea ci n po r par te d el orad or . P or o tr o lad o ,
facili tar u n c ontexto ad ec uad o, "n atu ral", e n el p u nto de l a
prod ucc i n , imp lica c onc ede rl e al na rra dor u n a mpli o e spaci o d e
lib ertad, m in im iza ndo tod a r es tricc i n fu era d e l a estru ctur a
mism a d el c u ento.
La pro du cci n esp o nt ne a, a h ora r egistrada e n ci nta
mag n e tof nic a o dig italm e n te , s e pr ese n ta a los co mpi lad or es c on
u na seri e de opci on es. Si la mu es tra d el l e ng ua je ha d e se rvir
para fi n es d e a n lisis gra ma tica l y f o n ol gi co , la tr ans crib im os
tal c ual p ara r epr esen tar l os ras g os re qu erid os , si n v ul ner arl a
has ta q u e s ea p osib le . E n ef ec to, es te fu e e l fi n de u n estud io
prev io d el ma te rial , q u e el l ec tor pu ed e cons ul tar si l e i nter esa el

tema (v as e Nota #12) . E n cam bi o, par a esta a n to lo ga d ecid im os


ef ectu ar las s ig ui entes r ec tific aci ones y mod ific aci o nes :
(1) S us ti tuir l os p rs ta m os d e orig e n espa ol , no i nteg rad os
his trica m ente, c on s u tr mi n o n h ua tl eq ui val e n te. E n a lg u n os
casos el c ri ter io pa rec e m s a rbi trar i o qu e e n o tr os (p. e j.:
"tomi n" y "a x no " s e co ns er va n, "par a q u e" s e tr ad uc e a "i n ic") .
Per o al tom ar la dec isi n d e n o ac eptar todas las i ns erci o n es d e
voc es esp a o las, era n ec esar io e fec tu ar al g un a d ife re nc iaci n
entr e p rs ta m os establ ecid os y pr s ta mos esp o n t ne os , d e
reci e n te i n trodu cci n. Nos inc li na m os ha cia un a sol uc i n
in te rm edi a en tr e r gi dam en te p uris ta y r ela ti vista, con ses g o
hac ia la co ns er vaci n de l a i n tegri dad de la l e ng ua .
(2) C orr egi r err or es de hab la y des lic es, disflu e ncias y om isi on es
qu e q u ebra n tar o n la si n ta xis o la c ohe renci a; s upri mir m ul etillas
y r ed u nda nci as s ob radas .
(3) Es ta nd ari zar la orto graf a; tom an d o c om o r ef ere nc ia a u na
n orm a
r ec ono cida
que
al
mis mo
ti e mp o
se
apr oxi ma
razona bl em ente a la vari an te d e la l en gu a e n us o e n la re gi n.
El eg im os a R mi Si m o n , Dicc iona ri o de la leng ua nhua tl o
mexica na, 5 adap ta nd o la gr afa a gi ros d e us o m od er no .
(4) E n alg u n os cas os l a v ersi n d efi ni tiv a de u n c u en to s urg i d e
la par ti cipac in de d os o tres i nf orm an te s. As qu e n in g un a d e l as
vers io n es pr eli mi nar es , ta l co m o se pr oduj o en l a sesi n gr abad a
indi vid ua l, ha bra s id o co mpl eta . S l o s e com pl et l a n arrac i n al
confr ontar l os "b orr ad or es" e n tr e s e i ntegrar los e n la ed ici n
fina l.
Aq u es i mp or ta n te s ub ray ar q u e ni ng u n a ob j eci n te n em os
a las prc ti cas disc urs ivas co tid ia nas d e l os h abl an tes bi li ng es
de la c om u nida d. No toma m os par tid o e n las co n tr ov ers ias e n tr e
partidari os de l p uris m o y el s in cr etism o , ac erc a d e las
cons ecu e nci as p osi tiv as o n eg ativas de la i nfl u en cia d el espa ol
sobr e la vi tali dad del n h ua tl, ac erc a d e la m ezcla e n el hab la, el
prs ta mo y ca mbi o d e c di g o, ni m u ch o m e n os ac erc a de la
varia bil idad gra ma tica l en tr e h abla n te s despl eg ada en e l us o
inf or mal de la l eng u a. Si mpl em e n te , el prop si to en la edi ci n de
u na a n tologa d e l a tr adici n narr ati va e xig e pr oc edi mi e ntos
difer e n tes d e los mtod os del a na lis ta. E n al g un os cas os , es
cier to, se tr ata d e c u estio n es d e b ue n gu sto o pr ef er e ncia s d e
estil o. P ero a f in de c uen tas n o es tar am os d e a cu erd o co n la id ea
de pro du cir u n a tra nscr ipci n en br uto d el ma teri al q ue s e grab .
Lo an teri or su gi er e la c ons id erac i n d e u na s eri e de tem a s
rela ci on ad os co n u na a mpl ia disc us i n entre in v esti gad or es s obr e
las i nter acci o nes en tr e la oral idad y la escri tura . E n el cas o de
u na c om u nid ad i ndg ena c o mo l as de Sa n Isi dro y C a no a, e n vas
de tr a nsici n h acia l a alfa be ti za ci n ge ne rali zada (d e u na
"tr adic i n or al pr im aria " ha cia el us o s oste nid o de la escr itur a),
dich os temas revis ten u na tr asc en de nc ia prctic a, no s l o te rica .

10

Se tr ata de u na tr ans ici n m ateri al y m uy visi bl e (p or s u


rapid ez). E n ci er to sen tid o el pr es e nte pr oy ec to (c ual r eg istro
escri to de al go v in cu lad o de m an er a adec uada y s ufic ie n te ,
todav a, c o n la oral idad) s e i nscrib e d entr o d e es ta tra nsic in .
Debem os r eco rdar n os aq u q ue "l as l etras" n o so n s in ni m o de
cul tura y ar te v erb al. Car los M o nte m ayor co m en ta s obr e "la
utilid ad de l os estudi os d e li teratur a compar ada , esp eci alm e n te si
parten d e qu e el ar te d e l a l eng ua es in dep e ndi e n te d e la
escri tura . Di spon e mos d e m uc h os ej em plos u niv ers al es de l ar te
de la pal abra entendid a co mo u na cons trucc i n f orm al, c om pl eja ,
artif icia l, q u e no r eq ui er e d e la es critur a pa ra f ijars e n i
tra ns mitirs e" (p . 77) . 4
Al p asar a la escri tura es n ec esari o hac e r u n ba la nc e d e las
prdi das y las ga na nci as. E n tr e las l timas , l os li n g istas ha n
seala do u na ma yo r cap acid ad par a pla n ear , a na li zar , r efl exi onar
sobr e l a f orm a d el dis cu rso, y or ga ni za r el pensa mi e nto . Has ta
podr am os pr op on er u na ma y or capa ci dad creativa en c ier tos
mbi tos o c on r esp ec to a ci er tos a spectos de l arte v erb al. 6
Es te tem a nos ll eva a o tr o i mp or tan te deba te e n tr e
in ves ti gad or es de l a tra dici n or al, n o direc ta m en te pe rti n en te a
n ues tr o tra baj o de la r ec opila ci n , p er o r ela ci on ad o d e u na
ma nera i nter esa n te. Mi gu el Le n-P or til la res e a y c om e n ta las
crticas q u e ha n sid o le va n tada s co n tra la tra nscr ipci n al
sistem a alf ab tico de la a n tig u a p alabr a a ztec a y d ems
trad ici o nes en len g ua n h ua tl . Ms bi e n q u n iv el de va lid e z s e
pu ed e c onfiar a lo s tes ti m on ios y r elac io n es esc ritas, y la
"l ectur a" d e c dic es d ura n te los pr im e ros a os de l a C ol o nia ?
H em os al ter ad o y c on ta mi nad o irr em ed iabl em e n te la ora lidad y
los c dic es? E n un a coi ncid e ncia co n la obs erv aci n de
M onte may or , L e n -P or till a i ntr od uc e u n co nc ep to ti l par a
entend er la n atur al eza d e l os g n er os o r ales f orm al es e n g en er al :
Los m esoam eri ca nos h ab an des arr oll ad o un a oral idad qu e
se ma nif es tab a, e n di versas circ u nsta nci as, e n f orm a d e
can tos, disc urs os y r ec ord aci o nes d e a co n teci mi en tos
imp or ta ntes , div in os o h u ma n os. Dic ha oral idad p u ed e
descr ibirs e c om o u na f orm a d e tr ad ici n ora l q ue s e
apre nd a sis tem tic am e nte en l as esc u el as y templ os . Par a
tra ns mitirla , l os s ac erd otes y sab ios u til iza ba n s us li br os y
cdic es . Los m ay as l e an en s en ti do es tricto las sec u e nci as
log osi lb icas d e s u l ibr os. L os na h uas y mi x tec as
ama xohtoca , "s egu a n" el ca mi no de las sec u en cias d e l as
pin turas y gl if os i nc lu id os ta mbi n e n su s c dic es. (p . 68) 7
Desd e el mis m o p u nto de vis ta , ms o m e nos , p odr am os de cir q u e
"tr a nsvas ar " u n ca nto o p oe ma o u na n arra ci n o rel aci n
his trica a la es cri tu ra alfa b tic a i mpl i ca u na al ter aci n me n os

11

for zad a d e l o qu e la may or a d e los crticos ha af irm ad o. E n


parte, la tra nscr ipci n en este c aso s e ef ec t a e n tr e d os disc urs os
"secu nd ari os ", a lca n zad os en las d os pres e ntaci on es grad os
conm e ns ura bl es d e es tr uc tu ra y f or mal i dad. No s o n eq ui val e ntes
en tod os los asp ec tos, per o s s o n c omp arabl es . E n este proy ecto
son l os c om pon e ntes d e la hab ilid ad nar rati va lo q ue ms n os ha
oc upad o :
E n trm in os m u y a mpl ios , lo q u e p odr am os d e n omi n ar el
desar ro ll o d e la r epr es entativid ad abar cara l os c onc eptos
de l a c on ci en cia m etali ng s ti ca, la in te ri ori zac i n d el
proc esa mi e nto li ng s tic o, y e l d esarr ol lo d e los es q uemas
sem n ti cos /c o nc eptua les
co mo
b ase
del
pe nsa mi e n to
abstr ac to y la cr e ati vid ad. La n arra tiv idad (des de su
prim era apari ci n e n l a reco ns tr ucci n m e ntal, lu e go
ver bal , d e u na s eri e de ac onteci mi entos , pa sa nd o p or
for mas m s elab ora das, ha sta ll ega r al ni v el te xtua l,
au tn omo e n te gr o) se g ura me n te rep r es en ta u n o de l os
ms imp or ta n tes ca ldos d e c ul ti vo par a el s ur gi mi en to y l a
ela bo raci n d el c onj u n to d e o per aci on es simb l icas c apac es
de c ons tr uir m od el os men tal es cad a v e z ms abs trac tos. (p.
89) 8

Los cuentos
In tomi n (El d i ner o)
El pri mer c u en to d e la s eri e re n e l os rasg os es e ncia les d e l a
narr aci n tra dici onal . A plic a u na tc n ica e n par tic ul ar qu e l o
hac e s ob res alir : la ex ag era ci n ( un a for ma d e la rep etic i n ,
rec urs o i mpo rtan te en el g n er o). Pr ecis am e nte , toma nd o I n
tomi n c om o ejempl o , se d eb e e xam ina r como f u nci o na la
rep etici n, en sus v arias pr es en ta ci on es, e n la li tera tura . Po r
qu c ua nd o s e apl ica c orr ec ta m en te: ( 1) ay uda l a c ompr e nsi n, y
(2) ef ect a u n cam bi o en la ma n era en qu e el oy e nte y e l lec tor
apre cia n el rel ato? L a rep e tici n l e da u na se ns aci n dife re n te a
la nar raci n re laci o nad a con sus asp ec tos es tti cos . E n este cas o
el n arrad or r e m arca , e xag er ada me n te, la flo je ra y la i ndo le nc ia
del p ers on aj e p ri ncip al.
Ms q u e l os o tr os cu e n tos d e la s eri e, In tomi n ofr ec e la
op ortu nid ad d e r efl exi on ar s obr e el i mpo rtan te c o nc epto d e la
ambi val e nci a. E n pa rticu lar , dir am os qu e el pr otag o nis ta , e l
per ezos o, es u na fi gu ra amb ig ua . Por un la do v em os su
dispos ici n gen era l ha cia la v ida c om o alg o r epr oba bl e, y al
mism o tie mp o n os id en tific am os co n l , s i n o a l pr in cipi o,
conf orm e se c omp liq u e el as u nto d el d i n ero , q ue tod os m e n os l
codic ia n. Es d ifci l n o v al orar s u p os tu ra. Ad em s, l a n arra ci n

12

hac e q u e tod os ha ga m os m em ori a de esa oc asi n cu an do l a


flaq u eza d e ni mo n os c o ns um i d e ma n e ra ta n visc er al.
La fi g ura d e s u m uj er n os i nspira s entimi entos co n tra ri os
ta mbi n: n os id e ntifica m os c on s u s uf rimi e nto , a ca us a de l a
floj er a de s u mar id o; j us tific am os s u ac ti tu d de r ecla m o, p er o al
mism o tie mp o, y a p esar d e tod o, sen ti m os s imp ata por el se or .
El ma es tr o p odr a g uiar la r efl exi n y l as i n ter pre ta ci on es
de s us al u mn os par a pr omo v er u na pos tu ra h acia l os p ers ona jes
de l a nar raci n qu e tom e en c u e n ta las c on trad icci o nes , la
ambi g edad , y carac ters tic as c om pl ejas en g e n eral . Narrac io n es,
rela ci on es , y cr nicas pri mi ti vas r epr e se ntan b u en os y mal os ,
inc o nf u ndibl em en te r ec o noc ibl es ; es ta clas e d e r epr ese n tac i n
emp ieza a m atizar es tas ca te g oras y otr as dis ti nci on es d adas po r
sentado.

In m im incueo ( El p aja rito m imi nc ueo)


E n l os si g ui e ntes c u entos , I n ac oc ox ochi tl e I n m imi nc ueo el
lec tor e nc on tr ar el c on oc ido te ma del aba nd o n o d e d os ni os
(h erm a no y h erm a na). En ef ec to, re pre se nta un o d e los gr an des
u niv ers al es de la nar ra tiv a tra dici o nal . E n I n mi mi nc ueo , e l ni o
y su h er ma na , en su i noc e nci a, n o s osp e cha n nad a d e la tr aici n
qu e pr epar an s us pa dres . Co n tal prop si to , el n arrad or
repr es enta de u na ma nera m u y h bi l l a esc e na d o nde los ni os
vien en c orri end o al l lam ad o de s u p ap . Pre g un ta n : q u qu ie res
pap? E moci on ad o, d eclar a el m uc ha ch o: s , s va m os, cu an do
le d ice q ue va n al mon te a tra er le a . L a n i a i nsis te: yo
ta mbi n qu iero ir . L u eg o , la in terpr e tac in de las i n te nc io n es de
su pad re , p or pa rte d e l os ni os, em pi e za a s ufr ir ca mbi os . El
ma estr o p odr a pr eg u n tar : d nde y c u nd o se les oc urr e q u e al g o
n o es t bi en? El l ec tor pr opond r di fer e ntes i n ter ro ga n tes y
resp u estas: p or q u la mam de l os ni os se q u ed e n la c asa? ,
por q u se ad e ntra n muc h o e n el bos qu e? S u p adr e ll eva l os
burr os par a bus car le a y se tar da de m asiad o. P or q u , fr e nte a
la ev idenc ia i nc on tr ov er tib le d e u na traici n (n o co n testa sus
gri tos d e a u xili o) , l os n i os pi ensa n e n la pos ibil idad de q u e s u
padre es t d urm ie nd o? E l d esenl ac e es dr am ti co , y su sci ta
em oci o n es en co n trad as. Q u si gn ifica do ti e ne el q ue e l h ada los
convi er te e n pa jari tos? L os ni os c o n testa n al had a qu e s , q ue
qui er en s er l i ndos p aja ri tos ; S er ci e rto? Ah or a, y a n o l lor a n,
sin o a nda n en el b osq u e ca n ta nd o.
In ac oc ox oc hi tl (L a f lor d alia)
E n es ta oc asi n , el narr ado r pr oc ed e d ir ec tam e n te a la crisi s q u e
sufr en l os h er ma ni tos ab an dona dos . E n las pri me ras l n eas l os
encon tra m os solos en el mon te, ll or an d o. T am bi n , sab e mos qu e
pron to ll ega r u n d o nad or mg ic o. La Mal i ntzi n ma nda su
mensa j er o, un p aja rito, q ue l os tra e a s u casa e n las fa ldas d e la

13

mon ta a . Aq u es imp or ta n te d estacar esta ca rac ters tica de las


narr aci ones tradi ci on al es. En la l uc ha , f re nte al p el igr o m or tal , o
u na rel aci n d e fu er zas exa g erada m e nte d esi g ual es, ap ar ece un
rec urs o s ob re n atura l.
Los ni os r egr esa n a su pu eb lo co n l a fl or m gi ca . A q u es
n otabl e q u e l os v eci n os l os r ecib e n c on u n re ch a zo qu e r efl eja, o
repi te, el aba nd on o q ue suf ri er on a m a n os d e sus padr es . Estos
los ab a ndon aron en el mon te, a qu l los lo s rem ite n a u n a crc el en
Pu eb la, y fi el a l a es tr uc tur a de l cu e nto, ap ar ec e o tro a ni ma li to
salva dor , un r ato nci to con p oderes ex tra ordi na ri os. E n el c aso d el
seg u nd o resc ate, se de be p o ner la ate nc in e n o tr o rasg o co m n
en la lu ch a d el h r oe , o l os pr o ta go nis ta s, par a r eso lv er l a cri sis,
o r ec up era r u na p rd ida : l a r eci pro cidad . A c am bi o d e u n gesto d e
bondad , o un a a yu da c o ncr eta, el pro tag o nis ta r ec ib e un
impl emen to, u n ar ma, o u n don i nd ispe n sabl e. E n I n ac oc oxoc hi tl
a ca mbi o d e u na mi ga ja d e pa n, el ra t n l ib era a l os ni os d e la
crc el.

In tlac ua tl hua n i n c oy otl ( El tla cuac he y el coy ote)


El cu en to de Tla cuatl hua n c oy otl es r epr es en ta ti vo de u n s u bgn er o i mp or ta nte de n tr o d e la c ate g ora m s a mpl ia d e la
narr ativa
tra dici o nal :
el
cu e n to
de
orga n izaci n
temp ora l/a rbi tra ria . L a s ec u encia d e epis odi os res u lta, h asta
cier to p u nto , ar bi trar ia; e l d e l os bor re g os/p er ros podra seg uir o
an tece der el d e las tu nas , eng a ar al Coyo te co n l a pe a no
proc ed e f or zosam e n te el epis odi o d o n de s u ca b eza s e q u eda
atorad a en el mag u ey . Al c ontras tar es te sub- gn er o c o n e l cu e n to
de tip o l gic o/ca usal , el es tudia n te to mar o tr o p aso haci a la
cons olida ci n d e u na c on ci en cia ms co mpl eta de c m o se
org an i za n y s e es tr uc tura n l os tex tos e n gen eral .
El ma es tr o, p or ej empl o, p odra a yu da r a s us al u mn os a
desc ubr ir las estru ctur as rep e ti tiv as (p aral elis m os) relaci o nad as
con la s er ie d e eng a os q u e s ufr e Co yote.
La p ea q u e s e iba a ca er
El v ien to qu e s e lle va la s
n ub es
Los b orr eg os
Qu e se c o nvi er ten e n p err os
La tu na q ue sa bor e
La s ig ui ente q ue l o esp i n
Gu aj ol otes
Z opil o tes
Cad a d esli nd e d el tlac u ac he r ei tera el a nter io r en ga o : q ui en te
enga f u e el tl ac uac h e p e ta te ro . No ves? Yo s oy el tlac ua ch e
qu e c uida gu aj ol o tes . As , l a rep e ticin y las s ec ue nc ias
altam e nte p re dec ibl es f av or ec e n la c ompr ens i n de l te xto . El
lec tor enc on trar en Tl ac ua tl hua n coyotl u no d e l os m ejor es
ej em pl os en ma teria d e es tr uc tu ra n arra tiv a bi en f orm ada .

14

In P ill o itla htol- lo ( El Pi ll o)


Ofrece m os u na ve rsi n c or ta d e I n Pi ll o , tal v ez la narr aci n ms
au tctona de la r egi n d e Tl axca la y Pu ebl a. E n r eali dad , r e n e
carac ters ticas de la ley en da ( u na r el aci n p op ular ac eptada co m o
his trica n o obs ta n te el h ec ho d e q u e n o se a v erific abl e) ,
tra t nd os e d e u n p ers o naj e m tic o co n r ac es e n u na de las
com u ni dad es d e la M ali n tzin . Un o de n u estr os n arrad or es s e a l
el l u gar d e s u naci mi e nto: la S ecci n Terc er a d e S an M ig u el
Ca n oa .
In ter esa nte sera c omp arar la fi gu ra d e l Pi ll o c on o tras c on la s
cua les g uard a ci er tos p aral el os . P or e je mpl o, e n la trad ici n oral
de las A mricas , el C o yote tamb i n j ue ga el pap el d e
tra nsf or mad or, y es q ui en vi ve d el eng a o (m as r aras v ec es
cu enta c on la o mn ip ote ncia d el P ill o). S e pu ed e r efl ex io na r ac erc a
de ej empl os d e otr os p ers o na jes q u e s o n c apac es de ca mbi ar d e
for ma, o tra nsf or mar s u m edi o. As c om o el C oy ote , la f ig ura de l
Pill o n o se r ev el a inc onf u ndib le m ente ni co mo h r oe ni co m o
vill an o. Roba a l os ex tra os e n P uebla , per o tam bi n a s u pr op ia
gen te. M ata a s u hij o (es p or el bi en d e s u c om u nida d); y
rec ono ci end o su fal ta , s e en tr ega a l as a u tor idad es . P rim er o
ani q uila , c o n r ifl es d e c hi na mi te, al prim er d es tac am e nto de l
ej rci to q ue l o b usc a; es in v en cibl e po rqu e s us sol dad os n o s on
de v erdad .
Lu eg o , s us i nstru cci ones al ej rci to p u ed en i nterp re tars e d e
varia s ma n eras ( na da m e n os q ue u n ba tall n p odr a c o n el Pill o ;
sin em bar go a n en la rendi ci n , ac ata n s us rde n es) . P or q u
insis te el Pill o en q u e l o c or ten e n p ed azos pa ra l u eg o espa rcirl os
(a modo d e s embra r?) por el ca mp o?
Ica c e cual-l i cecc hi hhua, ic a se a m oc ual- li c ec tla xtl a huia ( Un
bien c on un mal s e p aga)
E n I ca c e c ua l-l o c ecc hi hhua, ica se am oc ual- li c ec tla xtla huia el
narr ad or j u ega co n l a ir ona , as c o m o el m ism o t tu lo s u gi er e.
Los l ec tor es d e es te c u en to d eb e n es tar ate n tos para apr eci ar
ta nto la pr im era ir o n a, q u e se a n un cia en e l t tul o (la ms
obv ia) , c om o c o n la qu e el cu e n to ter mi na ( la i n esp era da) . Co m o
sosp ec ha mos , la Vb or a, d esp u s qu e el se o r le sa lva l a vid a se
dispo n e a pa garl e ma l. S e l o va a c o mer c on e l a val d e l os
tes ti m on io s del B urr o y el T or o q ue confir ma n, d e su pr opi a
exp eri enci a, q u e el bi en c o n un mal s e paga . R es ulta q ue es el
C oy ote e l qu e lib er a a l h om br e d el tr iste f in q u e le e spe raba . E n
la iron a qu e ter mi na la nar raci n, v emos: (1) u n ma l qu e se p aga
por el bi e n q ue hi zo C oy ote , y (2) el e ng a o q u e c o ns um el s eo r,
sin su c o nocim ie n to, c on ce di nd ol e la ra zn a l B urr o, al T or o, y a
la V b ora . Q ue in cl uso i nd ep endi e ntem e n te d e las b u enas
in te nc io n es , la ge n te ter mi na traic iona nd o las expe ctati vas
in oc entes .

15

Podr a mos c omp arar la fig ur a d el Coyote e n es te c u en to c o n


su hom l og o en Tla cuatl huan coyotl . V emos aq u otro ej empl o d el
pers onaj e am big u o (c o mo e n e l d el s e or e n In tomi n ). El C oy ote ,
aturdid o p or el h am bre , s ufr e por s er tonto , po r su i n oc en cia , sus
tra ves ur as, mal dad es, etc. P or un lad o l o m er ec e ( e n es te cas o n o
ta nto p orq u e s u n ico p ec ad o fu e c o n fiar e n l a b o ndad y las
palab ras de l os h ombr es - y sus m uj e res) . Si n emba rg o, y a l
mism o ti emp o, n os id en tific am os c on el pr otag o nis ta ca ni n o
u niv ers al, en a lg u nas ocasi o nes ms , e n otras m e nos .

In i xpopoy otl hua n c oatl ( El ci eg o y la v bor a)


E n e l es tudi o d e l os c uen tos e l ma es tr o deb e ll am ar la ate nci n a
los para lelis mos , as com o l os c on tr astes co n o tr os cu e n tos . Sa b er
confr ontar tex tos, s obr e to do bus car s us estru ctur as su bya ce n te s,
for ma par te i mp or ta nte d e la h abil i dad de c ompr end erl os y
apre ciar los . En In i xp op oy otl hua n coa tl l os es tudia n tes
contras tar n l a r ecipr oci dad (d o nd e la serpi e nte l e pr ovee a l
ciego u n a uxi liar m gic o a ca mbi o d e s u ay uda) c o n l o qu e pa re ce
ser el frac as o de l a r ecipr oci dad en Ica ce c ual- lo c ec chihhua , ic a
se a m oc ual-l i c ec tla xtl a huia . P or otro lad o, s e fi jar n e n los
paral el os e n tr e In i xpopoyotl hua n c oa tl e I n ac oc ox oc hi tl . D ic hos
contras tes y c ompara ci on es no sa len a l a lu z esp o n t n eam e n te a l
esc uc har las narr aci on es. Es n ec esari o que u n ma es tr o (u o tra
pers ona con sens ibil idad li terar ia) g u e l a refl ex i n a tr av s de la
pres entaci n d e l os e je mpl ares p erti nentes , f acili ta nd o , as , el
exa m en d e l os r asg os sobr esali e n tes c o n preg u n tas y s ug er en cias .
In m a zac oa tl huan c oy otl (La b oa y el coyote)
La estru ctur a d e I n ma zac oa tl hua n c oy otl es t e ntre las ms
sencil las de la s eri e . C om o e n I n ac oc ox oc hi tl , la rec ipr ocid ad
fig ura c om o te ma i mp or ta nte ; e n este ca so resu lta ce n tra l. C ons ta
de tres ep isodi os o esc e nas : (1) e n la c asa: d o nd e el ho mbr e , a
qui en le toc a la fi es ta d e ma yord om a, d isc ute co n s u m uj er
acer ca d e l as pr ovis ion es q u e s e d eb en j u n tar , y la dr am ti ca
situac i n d e car en cia en q u e se e nc uen tra n , (2) e n el b os qu e : a
dond e fu e a cor ta r lea y d o nd e lib er a el C o yo te de l apr et n
mor ta l e n q u e la M a zac oa tl lo te n a, (3 ) de r egr es o a l a cas a: e l
agrad ec ido a ni mal regr esa para e n treg arl e l a r ec omp e nsa .
Ad em s, para e l ma estr o res ul ta r pr ove ch os o s e alar u n re cu rso
litera ri o imp or ta n te: en el pri m er ep iso d io e l n arrad or n os re v ela
los p e nsa mi en tos d el s eo r cu a nd o es t sol o en la cas a: esp ec ula
sobr e l os p e nsa mi entos d e otr o p ers o na je ( u n v ec in o qu e n o
apar ec e), y d ud a del b uen t rmi n o d e la com isi n qu e l e c on fi a
su m uj er . R es ul ta q ue el v eci n o fcil m ente acc ed i a la p etici n.
Por q u du d el s e or? E n el s eg u nd o y en el terc er o , e l narra dor
cita la s palab ras (pens ami en tos , porq u e es t sol o) d el se or
varia s vec es .

16

In a x no, i n cuahuitl , huan i n a hc op ec htli (El b ur ro, el pal o y la


mes a)
In a xno, in c ua hui tl , hua n i n ahc op ec htl i es el c ue n to ms lar g o y
ms compl ejo d e la seri e. Un se or q u eda v iud o c o n tr es hi j os.
Ins iste en q u e s e v aya n de l p u ebl o pa ra b uscar s u f ortu na . El
cami n o q u e l os ll eva l os c o nd uce a un entro n qu e d o nd e se div ide
en tr es (se nd os ca mi n os a P u ebla , Tlax cala y H ua ma n tla) .
Desp u s d e pasa r var ios a os en el lu ga r qu e l e toc a ca da hij o ,
u n e xtr a o s u e o ll am a a los tr es, si m ul t n eam en te , a j u ntars e
de n u ev o en e l mis mo entr onq u e ru mb o a su cas a.
Un es qu ema q u e se re pite en l as nar raci o nes tradi ci on al es,
el d el vi aj e (a ba nd on o del hogar y el regres o) s e pre se n ta e n In
ax no, i n c uahui tl , hua n i n ahcop ec htli . E n este c as o el l ec tor d eb e
estar a ten to a l os tr es vi aj es pa ral el os d e l os h er ma n os. E l
narr ad or n os r ela ta l as av e ntur as y d es afos d el may or , sus pe nd e
la
re laci n
de
los
ac on teci mi e ntos,
p ara
r ela ta r
lo
corr esp ondi ente al s eg u nd o hi j o, y as por el es til o . Pr ecis am e nte ,
es n ec esar io ma nte n er sus pend ida en la m em ori a cada tra ma
sec u ndari a ( el q ue se c en tr a en cad a hij o y la ci uda d q u e l e toc ),
y l uego j un ta r l os h il os d el c u en to c ua nd o l os p ers on aj es s e
re nen e n e l c ami n o. L os ac o nteci mi e ntos e n Pu e bla (e l h erm a no
may or) , Tl axc ala ( el s eg u nd o) y e n H uam an tla ( el m en or) g uarda n
cier tos p aral el os e n tr e s , po r ej e mpl o u n r ec urs o m gic o l e to ca a
cada h er ma n o.
In p il tontli tl en opoli hua n oc uel onez umpa Covad onga ( El
muchac ho q ue s e d esapa rec i y r eap ar eci en Covad onga)
El c u ento d e la d esap arici n y apa rici n e n Co vad ong a es u n o d e
los c u e ntos ms cor tos y se nc ill os d e l a s eri e. Co m o e n I n a xno, i n
cua hui tl , hua n i n a hc op ec htli, s e tra ta de u n v iaj e y s ubs ec u e nte
reg res o a la casa . E n es te cas o el via je del jo v en n o es ma teria l,
n o tr ans ita p or tier ra, air e o ma r. D esap are ce d e n tr o de u na
ti en da, q ue n o es ti e nda , al es til o d e R od S ter li ng , cr ead or de la
seri e T he twil ig ht zone [La di mensi n d esc o noc ida] . Si n e mbar g o,
es i mp ortan te s e ala r q ue e n l a n arra ti va tradic ion al l os vi aj es
toma n vari as f orm as. Des pu s d e l eer y es tudia r otr os ej em pl os
de es te g nero, los es tudi an tes r ec on o cer n con faci lida d este
tema y las es tr uc turas q ue l e c orr esp o nd e. S e de be estar a te nto a
los pa tr ones pre dec ibl es q u e, a su ve z, facili ta n l a co mpr e nsi n.
E n otr os c uen tos de via je /r egr es o, q u va o v eh c ul o des e mp e a
la mis ma fu nc i n d e l a ti e nda (c ue va , tall o gi ga nte , cr te r de
vol c n, barc o, etc .). Desp u s d el r esca te del j o ve n , e l n arra dor n o
rev el a l o q ue pas d ur a nte la aus e nci a d el jo v en . Y p or q u
tu vi er on qu e es per ar u n a o a n tes d e r es cata rl o?

17

In tl aca tzi ntli tl en a mo oq uineq ui a tla ma na z ( El s eor q ue no


quer a p oner ofr enda)
Inc l uim os es ta c or ta na rrac i n , d e es truc tura se nc illa , por s u
rel ev an cia c ul tur al . P ara pr om ov er la es tra tegi a d e l a pr ed icci n,
se p ued e i n te rr ump ir la narr aci n e n l os p un tos cla v es, v . gr .,
desp u s d e hab er lo esc uc h ado en s u tota lidad , c ua nd o el s e or s e
qu eda a trap ad o e n el rb ol , o c ua nd o v e a s us p adr es a la c ola d el
desfi le (p or q u , a dif ere nc ia d e los d e ms ni mas , tuvi er o n q u e
resi gn ars e c on l os s obra n tes?) , y p ed i r a l os estud ia ntes qu e
ofr e zca n h ip tesis a cer ca d el pr xi m o gi ro d e los ac o n te cim ie n tos
y el d esenl ac e d el c u ento. P or q u la p rim era v ez q ue l o i nte n t
n o pu do s alir d e la s itua ci n e n q u e se e ncon tra ba , y la s eg u nd a
vez s?
Chap ul in hua n c oyotl ( El gri ll o y el c oy ote)
E n este c ua rto y ltim o ej em plar de la seri e , e l A nta g on ista d e
las A m rica s se enf ren ta y sa le venc ido por un i ns ec to. Val dra l a
pena ha cer u n es tudi o c o mpar ati v o c o n l os tr es c u en tos d e c oy ote
an teri or es, enc u entros c on : el ci eg o , el tlac uac h e y la m a zac oa tl .
E n es te ep isod io, al fi n al, s aca pr ov ec h o de u na e nse an za q ue
le d a el gri ll o ac erc a d e la h um ildad y el pri nci pi o d el r esp e to al
der ec h o a jen o . Se tra ta n de c omp romis os qu e se d eb en c u mpli r
ind ep e ndi entemen te d e l os ta ma os r esp ec tiv os ; q ui e n l o i nstr u ye
es u n s er q u e ha bita u n b ola d e e xcr e m e nto s ec o. El c om pr omis o
de r epar ar u n da o, h ec h o p or eq uiv ocac i n , ll eva la mis ma
fu er za moral en todos l os cas os . Ad e ms, par a obli gar a l os
gra nd es y p ode ros os a c u mplir , l os d e dimi n uta es ta tura a vec es
cu entan c o n el r ec urs o d e la m ovi li za cin y la s olid arid ad, y
porq u e s on ms . El des e nl ace r es ulta f el iz, d e r ec o nci liac i n : v a n
frente a Di os par a qu e l os be ndi ga .

La universalidad de la narrativa
C om o p udi mos ap rec iar en l os r es m e n es de la s ecci n a nter io r,
surg e e l i n teres an te tema d el ori g en d e l os cu e n tos . Par a cad a
com u ni dad na tiv a de l as A m ric as se pu ed e pla n te ar la mism a
in te rr oga n te: fr en te a la e vid e ncia de te mas y estr uc turas
narr ativas un iv ersa les , cu l es el eme n tos s on d e orig e n
au tcton o y c ul es pr ovi en en d e trad ici o n es as i ticas , afric an as o
europe as? O e n o tr os tr mi n os, c mo p od em os e val u ar la
prop u esta d e u n a "f uen te nica " de la na rrativa tradic io n al? Par a
el r ec ono cid o i nv es tig ad or d e la tra di cin ora l r usa Vla dim ir
Prop p, n o s e tra ta d e l oca li zar es ta fu e n te e n al g n lu gar o poc a
en la his toria , e n u na c ul tura m il en a ria q u e d io orig e n a l os
gn er os oral es es ttic os y fo rma le s. R esp ecto a l as di fer e n tes
teor as g en tic as, p odra m os pro po n er que esta cu es ti n (l a

18

gn esis d e la n arra ti va) dif ie re d e m a n era f un da me n tal d e la


cu esti n d el s ur gi mi en to d e la capa cidad l in g s tica e n la
ev ol uci n h u ma na . L a s eg u nd a, pla us ibl em e nte, s ad mi te l a
esp ec ulac i n s obr e u na "f u e nte ni ca" c ul tural /his trica y
geog rfic a. D eja m os esta c ontr o vers ia p ara l os i n ve sti gad or es d el
gen om a hu ma n o; y pa ra n oso tr os, ser e n o tr a o casi n. S eg n
Prop p, las ra c es de la cr ea ci n l iteraria , e n tr e las cu al es
sobr esa le l a n arra ti va , j un to c on l a p oesa , "s e ubi ca n" en las
estru ctur as u niv ers al es d e l a c og n ici n ( lo q u e el li ng is ta R .
Jac kend off d e nomi na ra Estru ctura C onc ep tu al) . E n su cl sic o
estud io , Morf ol og a d el c uento , Pr opp in ves ti g la relaci n e ntre
estas es tr uc tu ras de l a me n te y l a c re ati vidad :
Pod emos a fir mar q u e los el emen tos qu e ms se d es tac an e n
n ues tr o es qu ema - ta n se nc ill o , e n el f on do - des emp e a n e n
cier to m od o el pap el d e r ac es psi col gi cas. Pe ro e n tonc es ,
los
n u ev os
c uen tos
sl o
se ra n
comb in aci o nes
o
mod ific aci o nes d e los a n ter io res , lo q u e pare cer a sig nif icar
qu e e n este d omi n io l os p ue bl os n o ti e n en ni n gu na
acti vid ad cr ea do ra. No es de l tod o ci erto . Pod e mos
desli nd ar c o n exac ti tud l os d o mi ni os e n los q u e el na rrad or
pop ula r n o cr ea en a bs ol uto , de a qu el los en q u e cr ea m s o
men os libr em en te ( p. 16 5). 9
Un o de l os pi on er os d e la li ng s tic a mod er na , Edwa rd Sa pir ,
ta mbi n d edic el l tim o c ap tu lo de s u obra ms c o n ocid a (pp.
250-2 61) a l tema d e l a ac tiv idad cre ad or a e n l a li tera tu ra . 10 El s e
preg u n t acer ca de u n aspe cto d e los g ner os esttic os q ue nos
in te res a n a n os otr os d esd e u n p u n to de vis ta p artic ular : has ta
qu grad o es la n arra ti va tr adici o na l tradu cibl e , p or e je mpl o al
espa ol , si el d espla za mi e n to d el n hu atl ava n za m s
rpida m en te en las c om u nid ad es d e la Ma li ntzin? Q u se pi erd e
de l a tr adic in ora l c ua nd o se er osi o n a el con oci mi e nto d e l a
leng ua c on la c ual si e mpr e h a sido a sociada? Es otr a fac eta del
prob le ma
qu e
ab ord
L e n -P ortill a
rel aci onad o
c on
la
tra nscr ipci n. L a pr eg u nta ms ge n era l de S apir ti e ne qu e v er
con u na d ife re nc iaci n e n l a li ter atur a e ntre d os niv el es dis ti n to s
de ar te : (1) u n "ar te g e n eral ", n o li ng s tic o, "tra nsf erib le" si n
prdi da a otr o idi om a, y (2) u n "ar te co ncr etam e n te li ng s tic o ",
ligad o org nica m en te a la s es tr uc tu ras gram atical es d e la le n gu a
ma ter n a as oc iada c on el g n er o , q u e r esis te l a "tr a nsfe re nc ia ".
Ac ep tar am os si n ob j eci n la val ide z del se gu nd o n iv el , por
ej em pl o, en el cas o d e l a p oes a . L u eg o, S apir co n tras ta e l
discu rso ci ent fic o, fci l d e trad ucir , "por q ue la ex pres i n
cien tfic a ori gi nal es en s mis ma u na tradu cci n". R esp ecto a l a
expr es in li terari a:

19

[Es] p ers onal y c o ncr eto, p er o es to n o qui er e d ecir qu e s u


sig nific ad o d ep enda por c omp le to d e l as c ua lida des
accid ental es de l m edi o. As , un si m bol ism o r eal m en te
prof u nd o n o d ep e nde d e l as as oc iaci on es ve rbal es de un a
le ng ua deter mi nada , si n o d esca ns a so br e u na b as e i ntui ti va
sub yac e nte a toda expr esi n li ng s tica E n el niv el
pers onal , ms pr of u nd o, las re laci o n es de p e nsa mi e nto n o
ti en en ya u na v estidu ra l i ng s tica c on c reta: l os ri tmos so n
libr es, no v a n ligad os e n pri m era i nstanc ia a los ri tm os
trad ici onal es de la l e ng ua q u e empl ea e l artis ta (p . 253) . 10
Para nu es tra la bor de res ca te en la s com u nidad es d e ha bla
n h ua tl , l o a nteri or s ugi er e u n pr obl e ma de r el eva nc ia ma yor
resp ec to a las ca rac ters ticas d e la n arr ati va popu lar : tra t nd os e
aqu d e un g ne ro n o p o tic o, q u ta n fiel a la tr adic in , d e la
huehuehtl a htol li , r es ul tar a la ve rsi n de u n e je mpl ar ejec u tad a
por u n bi li ng e, en espa ol , sup o ni en d o qu e la apr e ndi d e sus
abu el os y padr es en n h ua tl, y as e n esta for ma l a ha c ul ti vad o y
perf ecci o nad o en la r ecr eac i n j u n to con s us prop ios hi jos?
Ag rega mos es te te ma ta n i n te res a nte a l a lis ta d e p e ndi entes q u e
vam os ac u mu la nd o en es ta pr ese n tac i n .
C on cl ui mos es te estud io p re vi o co n la s refl ex ion es d el gra n
psiclog o r uso L ev Vi gots ki s ob re la i m agi nac i n y e l ar te e n la
infa nc ia . C omo p udi m os apr eci ar e n l os cu e ntos , n o tabl e me n te e n
In tomi n y T lac ua l hua n c oyotl , el r ec ur so d e la exag er aci n y l o
fan ts tic o e n g ene ral r epr es enta n c omp o n en tes ese nc ial es d e esta
clas e de nar rativa . Vig ots ki hab a r ec on ocid o q u e e n ci er ta etapa
de s u des arr oll o el af n d e l os ni os p o r ex ag erar nac e d e ra ce s
in te rn as pri mi ti vas y f und am e n tal es: "d ebid a en gra n p ar te a la
infl u enci a q ue n u estr o s e ntimi e n to i nter n o ej erc e so br e las
impr esi o nes ex teri or es " (p. 33 ). L a capa cidad dis oci ad ora , "sa ber
ex tra er rasg os aisl ad os d e u n c ompl ej o c o nj u n to ti e n e
imp or ta ncia para tod o e l tr aba jo cread o r del h om br e". L a m e nte
infa n til , rg an o c o mbi nad or por e xce lenci a agr up a l os di vers os
el em en tos , d e pr oc edenc ia i n te rn a y ex ter na , q ue ha n p asad o p or
la d eform aci n y la r e ela bo raci n. Pa ra ag ru par y r ecr ear los
deb e: "an te to do , v ul n era r la vi nc ul aci n na tural d e l os el em entos
tal y co m o f uer o n p erci bid os [C o ns ti tu y e] u n pr oc es o d e
ex tra ord in aria i mp or ta ncia en todo e l desarr ol lo me n tal d el
h omb re q ue sirv e d e bas e al pens a mi en to a bstr ac to , a la
com pr ens in fi gu rada " (p. 32 ). 11
Las obs er vaci o n es d e Vig o ts ki s in d u da r es ue n an par a
cua lq ui er c ue n tis ta , ma es tr o, o ab u el o q ui en alg u na v e z ha
com par tid o la exp eri e nci a na rra tiv a c o n ni os d ura nte ci er ta
etapa d e su f or maci n li ng sti ca te mpr ana . Es pos ibl e, a de ms ,
qu e exista u na v enta na n o m uy ab ier ta al ti emp o e n el d esa rroll o
cog n osci ti vo par a la m xi ma el ab ora ci n d e las estru ctur as

20

conc eptu al es c orr esp ondi e ntes . D ur a nte c ier ta etapa los ni os
mu es tr en un a c uri osi dad y cap acid ad d e ate nci n cas i i na go ta bl es
para l a narra ci n or al ; y c o mo si estuv ier a n o be dec ie nd o u na
ev ol uci n i n ter na, pr e - pr ogr am ada , si n em barg o , emp ie za n a
perd er es e i n tens a fij aci n p or l a r ecr ea ci n ver bal , s obr e tod o d e
mu nd os ex tr a os , hip o ttic os y mara vil l os os. D ura n te u n p er iod o
qu e ab arca alg u n os a os a p artir d e l a ed ad pr ees co lar , ig ua l
com o en l os d ib uj os y j ue g os te atr al es, s us re pres en taci o n es
narr ativas s o n m s sim bolis tas q u e n atura lis tas (p. 96) . As q ue
de es ta ma n era , l a narr ati va for ma par te i mpr esci ndi bl e no s lo
de la f or mac in li terari a y a rtsti ca te mpra na , s in o tamb i n d el
desar ro ll o d e las bas es d el pensa mi en to cien tfic o .

El compilador
Pabl o Ro ge li o Nav arr ete G m e z h a tra b ajad o des de hac e ms d e
25 a os en proy ectos d e r esc ate l i ng s tico d e l a l e ng ua n h ua tl ,
y en fe ch as ms r eci en tes e n es tr ec ha cola b oraci n c on el a u tor
de es ta i ntrod uc ci n en pr oy ec tos de i n ves ti gaci n pa troci nad os
por la Nor th ern Ari zona Uni v ersi ty , el Fid ei co mis o p ara la
C ul tu ra Mxic o- Es tad os Unid os, PA C M YC y el Cole gi o de
His toria d e Tl axc ala . S o n las c om u nida des de Tla xcal a y P ue bla
en los al tos d el v olc n Ma li ntzi n l as q u e com prend en s u pri nci pal
re a de i nv es ti gaci n: Sa n Mi gu el Ca n oa y Sa n Mig u el Esp ej o,
Sa n Is idr o B uens uc es o, C o nc epci n Cap u lac, Sa n Pab lo de l Mo n te
y La Res ur recci n y S an S eb asti n Ap ari cio , e n l o qu e es a ho ra l a
zon a c on urba na d e l a ci ud ad d e Pu eb l a. Tres l n eas de es tudi o
gu a n s u tr aba jo a fa vor d el pa tri mo ni o c ul tu ral de l as
com u ni dad es de la r egi n: (1) L a rec opi l aci n d e nar ra tiv as de la
trad ici n oral y otros tes tim o ni os y m e m oria s r elac iona das c o n el
conocim ien to tra dici onal e h istori a de l os pue bl os de l a sier ra. ( 2)
E n c ol ab orac in co n el D r. Ti m othy M ur phy d e l a Uni ve rsida d d e
Nor ther n Ken tuc ky , u n pr oy ec to e tno g rfic o e nf oca do s obr e el
pare n tesc o y las c os tum bres loc al es, ( 3) Un a ser ie d e a n lisis
lin g s tic os sob re as pec tos del co n o cimi ento d e la l en g ua
au tctona y s u r el aci n c on e l esp a ol , pr obl e mas d e la
trad ucc i n , apr e ndi zaj e d e seg u ndas l e ng uas , y la gra m tic a y
lx ic o d el id ioma n hu atl.
Es mi e mbr o ac tiv o d e la A soc iaci n de E scritor es I nd gen as
A.C ., y au tor o c o-a u to r de v arias p ubl icaci o nes q u e tr ata n los
temas m e nci onad os. 12 Actu alm en te , s e e ncar ga d e l a c oordi nac i n
del S e mi nar io d e Es tudi os M od er n os y de C u ltur a Aca l-la n .

21

Notas
1.

Ca rrill o Vi vas , G . (1 993) . Cr nica d e P uebl a: r es ea


monogr fic a d e las j untas a ux ilia res del Munic ipi o d e P uebl a. H .
Ay u n ta mi en to d e P u ebl a.

2.

Los
sig ui entes
es tudi os
tr a za n
las
te nd en cias
d el
despl azam ie n to h istri co d el n h ua tl e n los p u ebl os ubic ad os e n
las la der as d e l a Ma li ntzin y ms a mpli am e nte e n el m edi o
pobl a no- tl axc altec a
entre
Sa n
B er nard i no
Con tla
y
La
R es urr ecci n.
Nu ti no, H . & Is aac , B. ( 1974 ). Los p ueb l os d e habl a n huatl d e la
reg in d e Tla xcal a y P uebla . Mxic o D.F .: In sti tu to Na ci on al
Ind ig enis ta .
Hi ll, J . & Hill , K . (19 99). Habla nd o m exi cano: la di n mic a de una
leng ua si ncr tic a en el c entr o de Mx ico. Mxic o D .F .: CI E S AS
Fra ncis , N. (1 997) Mal i ntzi n: b ili ng is mo y alfa beti za ci n en la
Si erra d e Tla xcal a. Q ui to: Ab ya-y ala .
E n s u es tudi o, a par ti r d e datos q u e s e lev a ntaro n e n l os 196 0's,
de u n a m ues tr a de 35 c o mu ni dad es tl a xcal tecas , Nu ti ni & Iss ac
ya p oda n p erf ilar el pr oces o d e "ca mb io s oci oc ul tural rpi do ."
Por u n la do , la p ers istenci a c ultur al s e exp lica p or : (1) u n f ue rte
reg iona lis mo y u na id en ti dad tn ica q u e ha marc ad o la r egi n
desd e a n tes d e la C onq uis ta . L a u nid ad li ng s tic a, u n a r ela ti va
au ton oma p ol tica , la aus e nci a d e la e n com ie nd a y el d es arr oll o
ms d bi l de la haci enda , y el c o ns ec uen te r ed uc ido imp ac to d e l a
R eform a A gra ria . (2) l a elas tici da d de l as i nstituc io n es
trad ici onal es qu e faci li t s u a dap tac i n a n ue vas va riab les
soci al es basad as e n la ec on o ma d el mer cad o de l tra baj o . S u
capacid ad d e pod er i nc orp orar se lec ti va me n te el em entos ur ba n os
ha aten uad o la c rec ien te s ec ular i zaci n y d espl a zam ie n to d e l as
prcticas a u tc to nas (pp . 4 32-4 44) .
Por otr o lad o, la i ndu str iali zaci n, i n i ciada a fi nal es d el s igl o
XI X, y las m igra ci on es di arias y se ma na les y el naci mi e nto d e un
prol e tari ad o r ural im pu lsa l a "es ta nd ari zac i n d e las di fer e nci as
etn oc ul tural es " y la er osi n pr ogr esiv a del n hu atl. A n e n 196 0,
"p ocas c om u ni dad es s ubsis ten e xcl usi va me n te de la a gric ul tura "
(p. 310) .
Para 1890 , es tim ar on q ue el m ono li ng ism o en n h ua tl alca n z
u n 70 % e n m s de 10 0 loc alid ade s e n la re gi n , "c o n u n a
estru ctur a ec on mica s ocia l, relig ios a y pol tic a es en cial m ente la
mism a q u e a fi n es d el si glo XV II " (p . 277) . E n s l o 4 0 a os , el
n h ua tl prc tic am e nte h ab a d esap ar ec ido de la m ay or a d e las
com u ni dad es, ref u gi nd os e e n l os pu ebl os ms al ejad os ,
rela ti va me n te habl a ndo. H oy e n d a s l o en C a no a y Sa n Isidr o
persis te u n sec tor n o tab le d e m ono li ng e s n hu atlh abl an tes.

22

3. D esde hac e a os h em os i nv estiga do las p osi bili dad es y las


pote nc ialid ad es de u na i nstr uc ci n b il in g e e n ma ter ia d e la
lec tura y la escri tura . So n l os obs tc ul os a l a re ali za ci n d e tal
prog ra ma, en M x ic o por ej emp lo, e l res ul tad o de l imi ta cion es d e
fond o, dif cil es d e v enc er , o pr od uc to d e mal e nte ndi dos
conc eptu al es m s bi en s up erfi cial es y desi gu alda des ma teri al es
sup era bl es? E n c ual qu ier cas o, lo s es tudi os l le vad os a cab o e n
com u ni dad es i nd g en as c om pl em enta n la i nv es tig aci n a n iv el
in te rn aci onal d esd e un a p ersp ectiva difer e n te e i mp ortan te.
Gen era lm e nte , la pr obl emtica de l bi li n g ism o e n la es cu el a ha
sido ex ami n ada en situ aci ones d e c o ntac to e n tre le n gu as d e
"tr adic i n escri ta ", u na li mi taci n q u e, mod es ta men te, h em os
in te n tad o s upe rar .
Fra ncis , N. (2 004) . Estr ate gias d e a utoc orr ecci n en l a lec tura y
la escri tura . L ec tura y vid a, 25 , 26-3 5.
C om o s e evi denc i en el an lis is c o mpar ati v o en tr e el
espa ol y el n h uatl, l a des ve n ta ja e n e l des empe o e n
le ng ua
i nd g ena
r esu lta
clar am ente
re la tiv a
y
es
imp or ta nte n o so bre dim e nsi o nar l os f actor es q ue lim itan el
des emp e o e n l en g ua i nd ge n a. L os r es ul tad os i ndic an q u e
los fa ctor es s oci oli n g stic os des fav or a bles n o a n ula n el
acces o a l os rec urs os psic ol in g s tic os u ni versal m en te
dispo ni bl es. As q u e la hip tesis p or com pr obar s er a la
sig ui en te: ni ng u na circ u ns ta nci a o conte xto so cial , por
desfa vo rab le q ue se a en m ater ia d e des eq uil ibri o digl s ico
entr e l eng u a n aci onal y v er n cu la , ca nc ela por compl e to e l
rec urs o a la i n te rde pend enci a en tr e las leng uas y el a cces o
a las c o mpe te ncias dis cu rsiv as y me ta li n g sti cas (p. 3 4).
Ha m el, R. E.; Br u mm , M .; Carr ill o A ve l ar, A .; L o nc n, E .; Ni e to,
R. & Sil va C astel ln , E . (2 004) . Q u h a cem os con la cas till a? La
ense a n za d el es pa o l com o seg u nda len g ua e n u n c urr cu lo
in te rc ul tu ral bi li ng e de edu caci n i nd ge n a. Revis ta Mexic a na
de I nv es tig aci n Ed uc ati va , 9, 20 , 83- 10 7.
Los a utor es c omen ta n el f racas o de l m ode lo e xcl uy e n te , u na
pol tic a de len gu aj e q ue n o to m e n cu en ta l as h abil idad es
bili ng es de l os n i os :
M uy p ron to la "cas tella ni zaci n", q u e en u n i nic io s e
co nsid er com o u n v al or pos itiv o ya q u e le ab rir a el ac ces o
al espa ol y a la c ul tura n aci onal a l os ni os i nd g en as,
cay en d esc rd ito, y es o p or d os ra zo n es fu nd am e n tal es.
E n pr im er l ugar , p or q ue se id e ntific c a da v e z ms co n u n
proy ec to esc ol ar q u e, m s all de e ns e ar el esp a ol ,
apu n tab a al desp la za mi e nto y la ex cl us i n d e las l en g uas
ind g en as y a la as im ilac in a la c ul tura na ci on al . Es te
mod el o entr en u n a crisis p ol tica porq u e s e tor nab a

23

inc o mpa tibl e c on la n u eva re laci n q u e lo s es tad os e n


Am r ica Lati na c om e n zab a n a establ ec er c o n l os p uebl os
ind g en as d esd e l os a os oc he n ta . P or lo me n os e n s us
obj eti vos d ecl arad os y sus b ases l eg al e s, h oy la ed ucaci n
ind g en a ap oy a la pr es erv aci n y el desarr ol lo de l as
cul turas y l eng u as i ndi as e n la m ay ora d e l os p as es
lati n oa m eric an os s obr e la bas e de u na m od alid ad de
in te rc ul tu rali dad y de b ili ng is m o c o ordi nad o .
E n s eg u ndo l ugar , l a cas tella ni zaci n s e de spr estigi
porq u e n o c u mpli c o n s u pr om esa , s u ob jeti v o d ecla rad o
era ens ear efi ci en tem e n te e l espa ol e n u n ti emp o br ev e
para i mpar tir l os c o nte nid os esc olar es a tra v s de l . D e
h ec ho l os a lu m n os q ue n o te na n ac ces o al espa ol p or la
va ex tra -esc ol ar s eg u an si n apr e nd er satis fac toria me n te
la l e ng ua na ci on al y el a pro v ec ham ie n to esc ola r c o nti n ua ba
sie nd o b ajs im o. O bvi am e nte , l os ma los res ul tad os tena n
qu e ve r c on el mo de lo e xcl u ye n te y la ne gac i n de la
cul tura pr opi a (p . 86) .
A m od o d e co n tex tu ali za r l as i n ves tigaci o n es d e ca mp o e n
lin g s tica y p eda goga , v al e la p e na es tu diar los ms rec ie n tes
ava nc es e n ma teri a de pol tica d el l en g u aje e n M x ic o. Cons ul tar :
Ins ti tuto Nac iona l de L e ng uas I nd g en a s (2003) . Ley Genera l de
Der ec hos Li ng s ti cos d e los P uebl os I nd genas y Ref orm a a la
Fracci n Cuar ta d el Ar tc ul o Spti m o de la Ley G eneral d e
Ed uca ci n. M xic o D.F.: I NA LI .

4. Mon tem ay or, C . (1993 ). S itua ci n a c tual y p ersp ectiva s de la

litera tura en leng uas i nd g enas . M xi co , D .F .: Cons ej o Naci o nal


para la Cu ltur a y l a Ar tes. Of re ce la si g ui ente re com e ndaci n :
No tod os l os r ela tor es acc esib les ha n si do aq u ell os q u e las
com u ni dad es i nd g e nas c o nsid er a n
qu e
"c o no ce n " o
"p ued e n " d ecir ta les h istori as, ya qu e s e r eq ui er e, ad em s
de un a m emor ia d el r ela to, el c on oci mi ento d e la f or ma d e
ser c ontad o . La tra nscri pci n d e u na co nv ers aci n no es la
com pos ici n de l rel ato m ism o po rq ue n o tod os l os rel atos ,
discu rsos , s er m on es o ca n tos r ec ogid os por i nv es tig ad or es
son si e mpr e ex pu es to s d e la mis ma ma n era y co n el mis mo
ni ve l ar ts tic o. Es tos tex tos r eq ui er en , com o l os escri tor es
ind g en as recon oc e n, u na r estau raci n e n el ni vel lxic o y
discu rsiv o (p. 9 1).

5. Si m on , R. (19 77) . Di cci onari o d e l a l eng ua n hua tl o


mexica na. M xic o , D.F. Sigl o Ve i nti u n o Edi tor es.

6. Swad es h, M. (1 966) . El leng uaj e y la vida huma na . M xic o,


D.F .: F ond o de C ul tu ra E con m ica .

24

R esp ecto a "l a pr dida y la g a na ncia ":


Lo q u e se escri be es alg o q u e se ha dic h o o al g o qu e p odr a
decir se. En el ac to d e co n ver ti rse e n escri tura ese alg o
pierd e al gu n as c ual idad es y ga na o tr os . L o h abla do tie n e
mu ch as pr opi eda des q ue n o s e c ons e rva n en la f or ma
escri ta a l p asar p or el fil tr o de l a escri tura (p . 57).
[Al mis mo ti emp o] par a co mp e nsar lo qu e pi erd e la pal abra
al fij ars e de ma n era escr ita, e n es ta f or ma c obr a n u ev os y
gra nd es val or es (p. 59 ).
La pos ibil idad d e vari ar l o escr ito al c opiarl o, d e tac har y
aa dir , o de r ec or tar las p gi nas par a com bi nar la s ide as
en u n a tr am a dis ti n ta, a um e nta en or m e men te la c apac idad
crea ti va d el novelis ta y el ci e ntfic o. Le p er miten b usca r
bien y c orr egir s us co nc ep tos, tan to com o esc og er la m a ne ra
ms a dec u ada d e ex po n erl os Ade ms , la p osib ilid ad d e
escri bir , de c or re gir y d e volv er a escri bir , per mi te
au men tar mil v ec es la ef ec tivi dad d el pensa mi en to. Lo s
co nocim ien tos d el g n er o h u ma n o s e f or mar o n a l pri nc ipi o
sl o p or l os i nter cam bi os dir ec tos de vi v a vo z, p er o l ogra ro n
su ma yor d esa rr oll o c o n e l a u xil io d e la e scritur a (p . 60) .

7. Le n-P or til la , M. (19 96). El d es ti no d e la pal abra : De la

oral idad y l os cd ic es mesoam eric a nos a la escri tura alf ab tica .


M x ico, D .F .: F o ndo d e C ul tura Ec on mi ca.

8. Fra nc is, N. (20 01) . G n er os ora les y es til os de narr ativa : El


desar ro ll o d e la c omp ete nc ia d isc ursiv a . Estud ios de li ng sti ca
aplica da, 3 3, 71- 92 .
E n u n es tudi o pr eli mi nar en pr epa r aci n pa ra el pr es e nte
proy ec to, observa m os q u e: La n arra ti va oc upa u n lu gar ce n tra l en
el tempra n o des env ol vi mi ento de l a tex tual idad . S u o rig en e n l os
discu rsos
pri mari os
y
la
ma n era
en
que
r epr ese n ta
(disc ursiv am en te , y a tr av s d e oper aci o nes d e l a se lecci n y l a
red ucci n) esc en as y ac o n tec im ie n to s de vid a re al la hac e
acces ibl e a la c o mu ni dad d e ha bla e n su to ta lidad , y c on las
mod ific aci o nes apr opiad as, a l os es tudia ntes d e l a l en g ua q u e la
apre nd e n c om o s eg u nd o id ioma . Al m is mo tiemp o, a m edid a q u e
se apr oxim e a for mas c ada ve z ms au t n o mas ( mism as q u e se
enc uen tra n p res en tes en s us va ria n tes ms ru dim e n tari as y
can nic as), ab re el cam i no al ac ces o a g n ero s litera ri os ms
com pl ej os y ela bo rad os, y a l a pr os a no n arra ti va de tipo
acad m ico.

9. Pr opp , V . ( 198 5). Morf ol og a d el c uento, M xi co , D.F.: C ol of n.


Para o tr os ap u ntes s obr e l a "e mig raci n d e l os c u en tos" v ers us
"org en es ind ep e ndi e ntes ", v a se: G on zles Casa n ov a, P . (199 3).
Cuentos i nd genas . M xi co , D .F . Univ er sidad Nac io n al A ut noma

25

de Mxic o . Nos c o nv ien e r efl exi o nar s obr e la c o ncl usi n fi nal
sug es tiv a, has ta dir am os a tre vid a, d e Morf ol og a d el c uento :
La li tera tura narr ativa con temp or n e a, c o n sus tem as
com pl ej os y s u re pr odu cci n fotogr fi ca de l a re alid ad
pare ce d esca rtar h asta la p osib ilida d de pla n tear es e
in te rr oga n te [a cer ca de l os esq u e m as tpic os y las
fr mu las] ; per o c ua nd o , an te las g e n er acio n es f utur as, s e
sit e e n la mis ma p ersp ec ti va le ja na en q ue s e h alla p ara
n oso tr os la a ntig edad , desd e l os ti empos pr e his tric os
has ta la Ed ad Med ia ; cu a ndo l a s ntes is del T iemp o, es e
gra n
simp lifi cad or,
l u eg o
de
h ab e r
atra v esad o
la
com pl ejid ad d e lo s ac o n tec im ie n tos, los red u zc a a la
dim e nsi n d e p u n tos qu e h uy e n haci a la s prof u ndid ade s de l
pasad o, sus c o ntor n os s e f u ndir n c o n los q ue se dib u ja n
an te l a a n tig u a cr ea ci n p o ti ca - y en to nc es , s obr e todas
las cos as, r ei nar n dos f en m enos : e l esq u em atis m o y la
rep etici n (p . 17 1).

10. Sapir , E. (1 954) . El lenguaj e. M x ic o, D .F . F o nd o de C ul tu ra


Ec o nmic a.

11. Vig ots ki , L. (1 987) Im agi na ci n y el ar te en la i nfa nci a.


M x ico D .F ., Edi ci on es Hisp n icas .
R es um e el cap tul o VI , sobr e "La cr ea cin li te rari a e n la ed ad
esc olar ." C on un a rec o m en daci n peda g gic a q ue r es ul ta
per ti n en te a l os pr ob lemas de d esarr ol lo li ng s tic o qu e h e mos
abo rdad o aq u :
Qu eda hac er el ba la nc e. T od o a q ue l q u e obs erv a l a cr ea ci n
litera ria in fa ntil, s uele pr eg u ntars e c ul es s u se n tid o si no
es cap az d e ed ucar e n el ni o un f u turo escri tor, c re ad or, si
n o es ms qu e u n epis odi o f ug az y br e ve en el de sarr oll o d el
adol esc en te , p ara ms tard e red uc irs e has ta des apar ec er
por co mpl e to. E l s entid o y la i mp orta nc ia d e es ta cr eaci n
arts ti ca resid e ta n s l o e n q u e per mi te al ni o sup er ar la
an gos ta y empi na da g arga n ta en el desarr ol lo de s u
ima gi naci n cr ead or a q ue imp rim e a su fa n tas a u na
direc ci n nu e va, q u e q u eda para toda la vida . C onsis te
ta mbi n s u s enti do e n qu e pro fu nd iza, ensa nc ha y d ep ura
la vi da em oc io na l d el ni o q u e p or ve z prim era des pi erta y
se disp one a la a cci n s eri a; p or lti m o, c onsis te ta mbi n
su imp or ta nci a e n qu e p erm ite al n i o, e je rci ta nd o s us
an h el os y hb itos cread or es, do mi nar el le ng ua j e, el s util y
com pl ej o i ns tr um e nto d e f or mu lar y tr ans mi tir los
pe nsa mi en tos h u ma n os, s us se ntim ien to s, el m u nd o in teri or
del hombr e (p. 8 4).

26

12. Nav arr ete G m ez, P . R . & F ra ncis , N. (19 99) . In Tl ap uil ti n

tl en O tec hca hua to to Coc ol hua n . T lax ca la: A rc hiv o H istri co d el


Es tad o de Tl axc ala .
Fra ncis , N. & Na varr ete G m e z, P . R. ( 2000) . L a narr ati va c o mo
siti o d e i nterc amb io e ntre el n h ua tl y el espa ol: u n a nl isis d e
la al ter na nci a li ng sti ca. Estudi os d e Cul tura Nhuatl , 3 1, 359392, y u n seg u ndo a nlis is d e la inf l u en cia d el esp a ol e n el
discu rso n h ua tl q ue ap are ci en la r evis ta L a ng ua ge Cultur e
and Curric ul um ( 200 3, V.16, N m.1 ).
Para u n es tudi o ms p rof u nd o d e los tem as re laci o nad os c o n la
litera tura y las tr adic io n es d e l os p u ebl os de habl a n h ua tl ,
ade ms d e l as c itadas arr iba , rec o me nd a mos la s si g ui en tes o bras :
Bla nc o , J . ( 198 9). La li tera tura en la N ueva Espa a : c onq uis ta y
nuev o m und o. M xic o, D .F .: Cal y Ar e na .
Gari bay , A . M . (19 40) . Lla ve d el n huatl . M x ic o, D .F .: P orr a .
Gari bay , A. M. ( 196 3). Pa nora ma l itera r io d e l os p uebl os nahua s.
M x ico, D .F .: P orr a .
Joha nss on, P . (1 993) . La pal abra d e l os a ztec as. M xic o , D .F .:
Trill as.
Le n-P or til la, M. (1 992) . Li ter atur as indg enas d e Mxi co.
M x ico, D .F .: F o ndo d e C ul tura Ec on mi ca.
Le n-P or til la, M . (1993 ). La fil os of a nhua tl estudi ada en s us
fuentes. M x ico D .F ., Uni v ersida d Naci o nal A ut n om a d e Mxic o .
Ma rt n e z, J. ( 197 2). Neza hual cyotl : v i da y obra . M xic o, D .F .:
Fond o de C ultur a Ec on m ica .

Nota final: Agrade cem os prof u nda m e n te a l os i nfor ma n tes de


Sa n M ig u el Ca n oa y Sa n Isi dr o B ue ns u ces o q ui en es nar rar o n l a
prim era v ersi n d e l os c u entos . Si n s u ge n er osa y d esi n ter esada
cola b oraci n
ni
si qu ie ra
p odr a mos
hab er
co nc e bid o
corr ec ta men te es te tr aba jo d e r esca te y doc um e n taci n . S o n:
R ey es Arc e, Fil ib er to P re z V el zq u ez, Ma gda le n o P r e z
V el zq u ez, Ru b n S n ch e z S nc h e z, Av eli n o Z ep eda y Tri nida d
Z epeda Mo n arca . Ig ua lm en te , agr ad ec e mos a l os i nte gra n tes d el
Semi na ri o de Es tu di os M od er n os y d e C ul tu ra Acal- la n y otr os
cola b orad or es p or su va li osa ay uda e n l a edic i n de es ta
an tol og a: Ar tur o Fl or es Garc a, M a ra d el Car m en Fl or es
V zq u e z, Mic aela Ga rca Ze ped a, S co tt Had le y, Ciri lo L u na
C on de, A n ton io Mr qu ez A rce , P edr o M onarc a A mad or, M ois s
M onarc a L un a, Gilb er to Mo n arca P r e z, Isidr o Nava C om isari o ,
Lor en za P rez, C nd id o P r ez Arc e, I s idro P r e z Arc e, D elf in o
Pr ez L u na, J oel P r ez L u na , Pri m o P re z P rez, M ar a Natalia
R ey es d e Fra nc is, Ra l Sal as P r e z, Ma ra E nriq u e ta Vic e nta
Sa uc ed o, An dr s Z ep eda P r ez, Fra nc isc o Z ep eda P r e z, Gi o va n ni
Z epeda P r e z, Isa bel Z ep eda P re z, Lor e n zo Z ep eda P re z,
Ma rgar ito Zep ed a Pr e z, Sa n tos Ze peda Pr e z, Mi g ue l A ng el

27

Z epeda S nc h ez, Al e ja ndr o Z epe da


Z epeda, y G er ard o Z ep eda Zep ed a.

Z epe da,

Cec ili a

Zep ed a

Norb er t Fra nc is
Nor ther n Ari zo na Un iv ersi ty
15 d e j u ni o d e 20 08

28

In tomin
C epa oc atca ce Tl aca tzi ntli ; a mi tla ocpi aya ; a m o ocpi ay a to mi n ,
za'

oteq ui tia

ica

im il.

Mo m o ztle

oy a hya h

in

c ua htla n,

tlap op ox oni a h u an o tla ia ni tla l, toca i ca i n tla ul , ica i n y etl,


cua hc ua h ui ti .

Nen teq ui tq ui

ni n

T l acatzin tl i.

Ocpia ya

ce

izoa tzi ntli h u an c e ic one . Ce to n al M atti tle n opa n oc? Za'


tla h ma n o ca hcic in tl atzi hc ay otl; ac o q ui em a n, oc n eq uia ya z i n
cua h tla n ; am itla oq uic hi h ua ya , zan oc oc hia . Ye i zo atzi n tli ac o
ocpi aya , tl en q u ic ua zq u eh ; h ua n axa n i n ye h o qu ic hi h uay a n oc hi
in teq ui tl , oya h ya h i n c ua h tl an , h ua n oc ual ica ya i n cu a htl atla til ;
otlax toca ya , otlapa cay a i ca in tzo tzo ma htli ; n oc hi i n teq u itl , zan
yeh ic el , oq uic hi h ua ya .
Ce

y oa l,

o h ua lm oc u epay a

in

zoa tzi ntli

ni ch an ,

h ua n

oq ui tla h tla ni to ni tla h uica l: Tl en ch i hu a n otlac atl atzih cay otl? In


yeh , oq ui na n qu ili : am itl a, za n n i coc hi Tlec a? Mo teq ui? i zoa
oc ual an h ua n oq u itza h tzili : Ah a, nica n , aco ticp ia h tl e n cu a zq u eh
h ua n

ti ecc oc h tic a,

in

tl aca tl

ocn a nq uil i:

Am o

nic ma tti .

Xi m oteq ui pa no, za n moc el , n eh zan ni tl atzi h ui ; n e h ac o nic n eq ui

29

can a nia z. In zo atzin tl i oq uil i: am o n icma tti qu e n tic h ih ui li z.


C ualc a n tia z i n cu a htl a n, hu el ica tia z.
Ye tla n eci hu a n q ui h toa i n zoa tzi n tli : Yeca , xm eh ua ti ah u e
tipi xca ti h u e. I n tlac atl: a h, a h, axa n , am o nic n eq ui n ia z, ni
n en tl atzi h ui ocac h i cu al-l i cu alca n tia zq u eh . I zoa : Ye tia h u e h ua n
cua lh ui la na , y ol ic y ol ic i n tl aca tzi ntli yome h , h ua n y o ya hq u eh . In
yeh y otlehc oc ip an i n ax n o, i hc on ya h ui c oc htoc ip an a x no .
Ni ma n ni zoa q uili a: Yo tacic o, x teq uiti. C ual ma qu ili , pixc a.
In tl aca tl : Za n ax a n, c h ia c otzin Tl ec a tipi xca ti h u e? Q ui h toa ni
zoa: Te, x ma q uili . I n tlac atzi n tli qu itta ipa n o h tli c e to mi n tel ul li,

tetep ehtoc

ip a n

tlalc hic .

Tl eca

tipi xca zq u e?

Tl en

y ez?

Qu in an q uili a ni zoa : I hc on ticp ia zq u eh toto mi n h ua n to tl ac ual . In


tlac atzi n tli oq uil i: I hq ui n O niq ui ta c c e to mi n tel ul- li i pa n o htli.
Ni zoa : H ua n tl eca am o otic ol ol o? T leca n ic ol ol oz? Q uil ca nic
za zo oca hci a i n tomi n . Q u il ca n a tep e htoc ma tlac tl i p eso, occ eca n
cem poal, occ eca n m ac uil p oal p eso .
Ni zoa mo tla loa, moc u epa ic o htli, tla te mo ti ; am oca n a itl a
oca hci c. Za n yeh ic el i n tlac atzin tl i oc tay a i n to mi n. Oc u el
yoc aj uac Ni tla h uic al. Q uil ia : Co n e c hi p al. C a ni n tiq ui h to a, q uil
otq ui ttac i n tom in ? H ua n a xa n c an i n cah? Mac h itl a n eh ci. I n
tlac atl na nq ui lia : O ni q ui tta c ump a oc atca , u mpa o h u etztoya .
Qu itta z, za n a xa n, n e h nia z h ua n n icc u alica z. M oc uepa y e h ny e h
h ua n c ual ica i n tomi n . O n tzo n h ua n m atlacp ou al p es o. Tla xq ui t,
nic an ca h. Pay a, ni ca n ca h i n tomi n . No n to na l o m on en ma tia
n en patio, on tzon hu a n ma tlac poal pes o. Q ui lia ni zoa : Axc an
qu em a! Mi ec tom i n nicp ia . Yoca hc ic i n ni tzotzo ma. O cm oc u hi
ni tzotzoma , ocm oc u hi oc ce y olc atl, m iec i tla ocm oc u hi .
Occ epa ,

occ u el ,

Ni zoa

q uil ia:

Tia zq u e

in

cu ah tl an .

In

tlac atl: T lec a? Tl en yez? Am o nic n eq ui n ia z. O q uili aya i n


tlac atzi n tli : n eh ni tl atzi h ui . M om o ztle i hc o n Oq ui lia ya i n tlac atl;
h ua n c an oya ya, za n oc oc hia . Nizoa no chip a c ua la ntoc , n oc hipa
oq ui tza tzili aya :

Yec a,

x m eh u a,

30

c on e

ni tla tzi hca

in

am oc ua l.

X m eh u a. I n tla ca tl yo m eh , ma z ica tla tzi hca yo tl , zan y oli c,


qui ch ih u a noch i. Ye q uic ui i n i tep oztl ateq ui , me m el tia ni ax n o.
Ni h qu i y omo tl ali ipa n; y ecy aya h ti h ua n occ u el q u itta in tomi n,
ipa n in o h tli . Oc u el am o oc a hco c, za n i hc o n oq uip an a hu i. Oc u el
ahc i u mpa . Ni zoa oc u el q uil ia: Tl eca am o o tic ua licac i n to mi n
oc uel? Tla otic ah cic . q ui h to a: Tl ec a? Oc u el occ eq ui to mi n?
Tl eca ticn equ i mi ec tom i n?
Ihc o n op an oq u e h in to na lti n , oc u el ya h ui c u ah tl an , oc u el
tl eh co ti h u e,

oc u el

coc hm i hq ui;

q uil

c ua hc ua h ui ti ;
ye

mo teca ti ,

huan

tla tem oa

ni tla h uica l,

qu il

ye

can

a hci

ce

c oc hi z,

cuac u atehtzin ; Ump a ye m o yec teca . U mpa q ui tta c e coc o n tzi n,


qui tl ap oa H u ah ! pi a mi ec to mi n Aay y! Tl en n icc hi h uil iz? Oc u el
um pa q uic a hu a tle n ni cc hi hu ili z? C e te lu l-li ca h. Tl e n y ez?
Am itla , um pa ma y e .
C oc hi h u an c oc hi , u mpa oc ualc a hte h i n tom i n. Yecc oc hi ,
h ua n n i zoa c ua hc ua h ui , y e o cu al tla me melti in a x no . Yeh ua n ye
h ual m oc uep a h. Yoa hc ic o nica n ni ch a n, ye tl ac ua h, y e q ui lia ni
zoa: T eh . Tl eca? Ma ti z? Ne ca h n enmi e c to mi n. H ua u h h h! .
Yehu a n i hcon mon o n otza ya h h ua n am o oq ui ttaq u eh u mpa
yec cu alc hi xtica , c e tel poc atl i n yeh tlacac tic a tle n q ui htoa h .
M atti z? u mpa c a h i n tomi n, ce co co n tzin ten toc . Tl a tic ne hq u i,
cui ti . Xia xc ui ttetzi h. Ca n o ni mo tecac , um pa c a h. I hq ui n ti a,
um pa tq ui ta z c e h u ey oc o tl , nim an m aop oc h hu ic um pa ca h . Umpa
cah c e c oc on tzi n tli tlil ictzin . Q u em e nic n in , y oq uica c ca ni n ca h i n
tomi n ,

tzec u in ti .

Yeh ny e h

totoc a

y a h ui,

m o n e ntl al oa ;

n eq ui

cahc i z i n to mi n.
Ni ca n i n zoa tl q u ilia : H ua n tl eca a mo oticc ua licac ? Co n e
ixc ua h ui tl. In y eh na nq ui lia : T eh n oc hip a tic n eq ui nic ch i hu a z
n oc hi.

Te

noc h ipa

tic ne qu i

in

to mi n

n ica hci .

Tl ec a

nicc u alm e meh ta z? Tla m o n eq uili z i n T eotzi n n ec h on m om aq uil iz


in tomi n . Ma n ec h onca h uili q ui nic an n oc ha n , n ica n c an n im o te ca.
Umpa c ua h tla n , nic ni n y oca hc ic i n c oc ontzi n . T otoc a q ui tlap oa ,

31

h ua n am oc pia to mi n ; pia , zan c ui tl atl. In te lpo ca tl o n e nc ual a n


h ua n o q ui hto: Q ui ta z noc n in , ni n x ol opi htli , n ec h tla xtla h ua z. In
telp oca tl q ui h toa: Ye nic ma tti tl en n icc hi h uili z. O qu ie cc ual me m e
ica c e m ec atl i n c oco n tzi n, h ua n qu ic ual i ca.
Ni ca n, in itla tzica ic ni n, ye cc oc hti ca ic h an tzi nc o, c ala qu i i n
telp oca tl, h ua n c ui tl acp eh u ia ipa n ni tzo ntec o n h ua n ic uitlapa n .
In te lp oca tl c holoa. In tla ca tl y oi zac ; mac hil ia tle n pi a ce i tl a.
Ne n

p otoni ,

yeh n ye h

za n

cui tl a tl!

Q u em e

in

tl aca tl

n en tl atzi h qu i, q ui h to a: T le n tla tzi hca y otl, a mo ni m eh ua z, am o


ni motl apa til iz, i hco n ni moc a hu a z.
Ye

tl an ec i,

yon e nc ua hc ua htic

y oi zac
Ma tti

in

tl aca tzi ntli ;

tlec a?

Ni cmac hi lia

nic hi ch iq uil
q u em e

i tla

onic mem eh toy a n oc hi i n yo al. Q uili a n i zoa : Tla x moc u epa . I n ye h


moc u epa , h ue tzi n oc hi i n to mi n ipa n i p etla tl. No h uia n c a to mi n.
C ui n ta ! Q u eni n o a hcic o ni n tomi n? C e tel u- li nica n c a h. Q ui t
mi ec i ztac teocu itla tl to mi n , ni hq ui cu ztic teoc ui tl atl to mi n.
Xc u ao lolo. Nenp e hp etla ni! Tl a x q ui t. O h h h! X co lo lo . Tl e n
nicc hi h ui li z? M aq ui li, teh , xc ol ol o. T la ticn eq ui .
H ua n i hc o n i n tl aca tzi ntli oya h ti n en, c ani c o yay a, oca tc a
tomi n ; ca nic oya htin enca oc atc a to mi n, ca nic za zo octay a i n
tomi n . Noc hip a i hc o n oq ui h toaya : Tla zocama h ti tzi n, T eo tzi n tl e n
n ec hon moma qu ili a mi ec tom in .
Ihc o n

o yec

ni n emi li z.

H ua n

ni zoa tzi ntlim

noc h ipa ,

oca hc oti ne n i n to mi n. Ni ma n, y e oq ui ma t tl en o cch i hu ili zq ui a ic a


mi ec

tom in ,

tl e n

oc a hcia

ni

tla hu ical .

Om oy ecc alc hi h uil i,

om oy ec tl alc u hi , om oy ec ax n oc uh i, c ual- li op an o qu e h in emili z za n


ica ic on e. Hu a n cu al-li oy eq u e h n e n pactoc . Nica n tla mi ni n
tlap ui l.

32

In tototzintli M iminc ueo


C epa , nic an o ch a ntia h ip a n ni n to al tep etl, c e teta hu a n c e ten an ,
oq ui npi aya h

om e

n ipil h ua n tzitzin :

ce

pop oc atzi n

hu a n

ce

pipil ton zi n . C uac oca tca c hoc o tzi tzi n, oq ui n ne n n eq ui ah ; ni ta h tzin


oq ui h to aya :

Xi h uiq ui ca n

n ic an ,

n opi lton tzitzin .

Oq ui nenp ipi tzo aya , oqu in n an apal oa ya , oq ui n n en ah u iltiay a; tl en


za zo

oq u in cu hi ay a.

Cu ac

oc ac hi

om o zca ltiq ue h ,

n in qu e h

pilton tzitzi n . C e to nal , o qu i hto i n ita h tzin : Ne h , ahc o niq ui nx ic oa


ni nq u e n op il hu a n; ac o ni h u eli ti niq ui n tlama ca z; a m o nicpi a tl e n
ica, ni q ui ntlaq u e ntiz. Ni teq ui ti mi ec h ua n a mo n ec ha hc i i n
tomi n . Q u em e i ta h tzin zan ote q ui tia u mpa c ua h tla n ; am oc pia ya
tomi n i nic q ui n tequ ipa n o zq ue .
In tlaca tl h ua n i zoa om on on o tzq u eh ; I n tlac atl oq ui h to : Ne h,
aco ni qu i nn eq ui ni nq u eh n opi l hu an . Q ui htoa ni zoa : Ne h , n ih q ui,
aco ni qu i nn eq ui Tl e n ti cc hi hu a zq u e? Ca ni n tiq ui nc ah u ati h u e?

33

Qu ih toa in tlaca tl : Neh niq ui nc a hu ati c ua h tla n , ump a a qu in y e h


qui n m oax ilia , u mpa y eh m a q ui mpi a, m a q ui ni zca ltia h. Q ui h to a
ni zoa :

Q ue ma !

xq ui nca h ua ti

ump a,

ni ca n

a hc o nic n eq ui

niq ui mpi a z.
C e to na l, i n tlaca tl q ui n tzatzi lia n ic on etzi tzi n : H uiq ui ca n
nic an .

Nica n

in

pip il to n tzi n

motl al oa,

in

p opo ca tzin

ni hq ui

motl al oa.
Tl eca No ta htzi n? Tl e n c on n eq ui , T o ta htzin ? Q ui h to a: Ax a n
tia zq u e i n cua h tla n , tic u ah cu ah u iti h u e. In Pipi lto n tzin h ua n in
Pop oca tzi n hu eh ue tzca ya h ica pa q uili ztli . T za tziay a h: Qu e ma!
q uema ! T ia zq u eh . Q ui htoa ni ta htzi n : X qu ixa lm ati ca n i n ax n o,
xm aq uili ca n, xm aq uil ica n . Nica n Pipi l ton tzi n hu a n P op oca tzi n,
ce

c ua lica

ni

x al ma h,

oc ce

yo

cu alq ui xti

in

a x no ;

yoc tl ah cotil i niq u eh, m em el tia h tep o ztl ateq ui , i n l iax tl i, n oc hi


yoc m em el til iq u eh ,

yoctl ali qu e h

ni a h,

ni tl axc al.

Noc hi

tl e n

oc neq ui zq uia um pa cu a htl a n.


Ye q ui h toa i n Tl aca tl : A xa n tia h u e. Ni zoa om oc a ic ha n, am o
oya i n c ua h tla n . Nen emi h hu a n n e nemi h, y a hu e i hc o n ipa n o htli .
Yoac ito i tech i n c ua h tla l. Umpa i n Tl ac atl moc h ih u a tl aix tem o ti
in c ua h tla tla ti l. Q u ih toa : Nica n x n ec hi a can c otzi n, n eh nic tem o ti
in c ua h ui tl. Za n i ncel, Umpa o qu i nca h te nipi l hu an . I n Tla ca tl
oc uica c

in

a xn o.

Umpa

y oq u inc a hte ,

um pa

tl acac ca te h

in

pilton tzitzi n ,
Umpa tlaca cca teh ; cu ac oc ta qu e h , ye tla hc o ton al , h ua n am o
n eh ci ni ta htzin ; mo tl ah tl an ia h: Ca nic oya h in T otah tzi n? A m o
n eh ci, y e q ui htoa in pil ton tl i: T la tic tza tzili zq u e h. I n P op oca tzi n
qui lia : Q u ema, tza h tzili ! I n Pil tontli q ui h toa: C ux ye c oc h toc?
Toa: Am o n ic neltoca .
In

cocon etzi n P e hu a

tza htzi lia : T o ta htzin ,

ta h tzi n Ca n

tonc a? am aca c ual na nq ui lia i n p ipil to ntzi n oc u el : To ta h tzi n C an


tonc a? C an to nca ? Nonac a. Q ui hto a: Yo ya i c ne , y e c oc htoc hu an
am o

tec hcaq ui ,

ti a hu e

ticte mo ti h u e.

34

Umpa

ya h ui ,

pa n oti h u e

mi eca n.

Oaci to, a mac a n eci ;

no na ca,

non i n ax n o , n o n ni n

itha tzi n.
Ni ca n

pil to n tzi tzi n

otlai xm ati a h

c an in

ye

nenc h oca h .

oya hq u e ;

H ua n

a mo

q ue m e

o q uim atia

am o
q ui en

h ual m oc uep a zq ueh i n i nc ha n . Yeh u an za n ch oc a h, n e nc ho ca h;


ihc o n h ual ch oc atih u e . Za' tla hm a n, Cu ac oc taq u eh; oh ua ln e z ce
n en cu ac ual tzi n
one np e tla ni a.

ic hp oca tl ;

ni n

i chp oca tl

o n en pe tl an ia,

Yeq ui nil ia ni n ic hp oca h ua : Tl e n na m ec hma ca,

pilton tzitzi n? Tl eca n a nc hoc h oca h?


Qu in an q uili a h:

Quen

a mo

tic h oca zqu e h.

T la

x co ni t.

In

tota h tzi n o tec h hu alic ni ca n c ua htla n; h ua n ax a n y o tec hca te h


h ua n a hc o tic ma ti c a nic tia zqu e toc ha n , q u en a mo ti ch oc azq ue .
Tl en c onn e qu i ticc hi h ua zqu e? Am o titla ixm ati nic an .
In

Ic hp oca ton i ca tla h uil q ui h toa : A mo

na nc n eq ui h;

i nic

na n tototzitzi n .
Qu eni n?

am o

Q u ih toa

na nc h oca zq u e,
in

P op oca tzi n:

xic h ocac an . T la

neh

na mech cu ep az

Q u em e

tototzi tzi n?

Q ui htoa Ic hp oca ton ic a tla h uil : Q u em a, toto tzi tzi n

ihc o n a npa tla n ti memi zq u e h h u an n e np acti n e mi zq u eh h ua n ac o


qu em a n

na nc h oca ti n em i zq ue .

Q ui h toa

in

Pil ton tzi n :

Q u em a!

Q uema ! Neh n ic nequ i ni ez n i toto tzi ntl i.


Yenon

in

ic hp oca h ua

ni tzon teco

hu an

ya hti n emi

non

tle n

om oc u epq u eh
tototzin tl i

ya hti n emi h

h ua n

a xa n

ahc oq u em a n

c hoca ti ne mi h ;

ope tl an ia ;

oqu i nma tocac

i pa n

to to tzi tzi n

hu a n

ax a n

i toca

M i mi nc ueo .

ya hti nemi h ,

Yeno n ,

u mpa

m oc uica ti ti n em i,

h ua n

ne np actin e mia h .

tlap ui l.

35

y e n on

Nic an

tl am i

nin

In acocoxoch itl
C epa oca tc a c e zoatzi n tli n ica n to al tepe tl, ni tla h uic al om o miq ui li
h ua n

in

y eh

o m oca ,

nipi l hu atzi tzi n ,


tlac atl;

oc

za n

ic el ;

c ho ch oc o tzi n.

y omo ix na mi hq u eh,

ni tl ah uic al
In

oc ca te h uil i

zoa tzi ntl i

y om o tla pu i hq u e h

ocm o ttili

h ua n

ax an ,

o me
occ e
za'

ceca n , y e c ha n ti h; q uem e n in q ue coc on e am o ipi lh u an , ni n tlaca tl ,


am o

oq ui n n eq uia .

Ce

to nal

oqu i nca hc ah u ato

cu ah tl a n;

oq ui n h uicac h u ehca , q u eme oc tzoc otzi tzi n, am o i xtla ma tia h i n


cua h tla n ; oq ui nca h ua to n e n hu e hc a i nic um pa oq ui nc ua zq ui a i n
coy otl .
Oq ui nili : Nica n xi n ec hc hiac a n. Nic ol ol o ti c eq u i oc oxa l i nic
in tema zc al. I n pil to ntzi tzi n ump a om oca hq u e h; oma h uil ti toya ;
opa n oc n oc hi i n ton al , yo ix tlap o ya h u an a mo ne hc i i n tl aca tl ,
yoc h ol o. Yeca ye tla y oac , ye h ua n q u e oc atca za n i nc el ; y eh u an ye
moma h tia ya h; y op ehq ue h n e nc h oc hoc a h , i hc on oca tca cu ac , za'
tla h ma n;

ye

oq ui n mon ex ti li

n en cu ac ual tzi n

h ua n

ce

o pe tl an ia ;

pilton zi tzi n.

36

to totzi n tli ,

o m on enc uic atiay a

oh u alm opa ch o

i n ah ua c

in

Yehu a n

za n

oq ui tzq uiq u eh.


xic ho caca n .

In

Ne h

oq u itzto ya h ,
to totzin tl i

op eh q ueh
o tl ah to

na m ec hh ui ca z

y ecto toca h

h ua n

n oc ha n .

oq ui nil i:

h ua n
Amo

Yoq ui n tlac ec e h uili ,

yoq u in h uic ac c an c ha n ti i n M ali n tzi n. I n Ma li ntzin c e ic hp oca to n


n en cu ac ual tzi n hu a n itlaq u e n n ih qu i y e h ny e h i n i te co i n tepe tl .
Yeh c ha nti i h tec ce tl ac hi h uil tic c e ma n ah ua tl ; a maca q uix ma tti
qu e ni n n ozo c an in ca . Mo ih toa q uil ca i h te c i n tep e tl .
Umpa
Tl en on

in

Mali n tzi n

na mec hp a noc ?

y e qu in tl ah tol tia :

Ye h ua n

q ui li ah :

Q ue n

In

an ca te h?

to tla cpal ta h tzi n

otec hc ateh uac n ica n tep etl I n M ali ntzin oq ui ny ecc ac, hu a n
oq ui h to : C u al-li c ah , n e h nam ec hp al eh ui z; n eh u a n ec hpac ti a zq uia
na moca h ua z ni ca n, ne h nic n el to ca am o nam oma ttizq ue h nica n .
Ocac hi

c u al-li ,

na mech tl ac olil iz
Xi ec mal h uic a n;

ni na m ec hc ue pa z
ni n

n epa

xo ch itzi n tli

xi ec tla ch i hch i hu ilic an

na m oc em an ah u atl;

itoca :
h ua n

Aco cox och itl.

am o

xicq u ix tica n ,

xicpi aca n tla h te qu i i n ic acal h ua n x p op oh u ica n ic a co pal . Ni n


Xoc hi tzi ntli

na mec h mac az

tom in ;

ini c

n am o tlac u hi zq u e h

na motzotzo ma, na motl ac ual hu a n n oc hi tle n a nm otec h m o n eq ui .


Umpa ic ha n i n M ali n tzi n oca tca mi eq ueh pe tla ca tl h ua n i n
pilton tzitzi n o cn equ ia h ta zq u e h tl e n oq uipi ay ah i h tec . C e to nal
om oc ah qu eh

za n i ncel i n pil to n tzi tzi n h u an

om oi x eh ui h qu e h

tlap o zq u eh itl atzac uil i n ce p etlaca tl . C uac y e h ua n oq u ic hi hq ue h


ihc o n.

Op e h

tl azol o z,

tlac oc o mo n i,

op e h

n en teci h ui z,

n en tl apetl a ni z, nenq u ia hu i z h ua n o tla po li n oc hi i n mil- li.


In pil ton tzi tzi n a m o oc matti a h tlen u mpa tl atza ctoy a h i n
qui a hu itl,

in

tec i hu itl

h ua n

in

c h ah ui ztli .

In

Ma li ntzi n

ohu al moc u ep h ua n oqu itza c i n p etla ca tl ca n oq ui za to n oc hi ni n


am oc ual- lo tl hu a n oq ui n ti tla n i n c oc o n eh n ica n toc em a nu ah u atl.
Yeca

y oh u alm oc u epq u eh

in

pi l to n tzi tzi n

hu a n

oc ual ica hq u eh in Xoc hi tzi ntli. O cm oc oh ui hq u eh c e i ncal h ua n


om oy ec tl ac uh iay a h n oc hi tl e n oqu in equ i ah . Itec h i n toal tep etl i n
tla tla ca meh omoil h uia ya h Tl eca y eh u an pia h tom in ? No nq ue

37

ton alti n,

q uem e

tla tla ca meh


yeh ua n

a xa n,

ce

p ilto n tli

oq ui n en coc ol iay a h

ocp iay a h

tomi n

am o

h ua n

h ua n

pia ya

tomi n .

In

tl ec a

in

oc uala n toya h ,

o m on on otza ya h :

C ux

y ehu a n

ich teh q ue h? O moq ui htoq u eh: Axa n ti qu in tla tel h ui zq u eh i na h uac


in teq ui h ua q ueh .
C ualc a n oh ual- la hq u eh i n te q ui hu aq u eh h ua n o qu in tza qu e h
in c oc o n eh h u an oqu in q uix til iq u eh i n Xoc hi tl . Umpa i tec h i n
caltla tzac ual o ya n

o n en ch oc h oca ya h

in

pil to n tzi tzi n.

Umpa

oq ui na hc ito ce q ui q uim ic htzi n oq ui nil i: Tlec a na nc h oca h? : Aco


xc hocaca n . Za n n ec htlam acac a n hu a n neh na m ech q uix ti z Tl e non
an n ec hm aca zq u e h? Te h ua n za n ticp ia h ce tla xcal , oc oc o to zqu e h
in

tl axca l

i nic

in

y eh

tlac u az,

in

qu iq ui mic htzin .

C uac

yotla y eh ec o tla cu a z i n q ui mic hi n oq ui nil ih i n pil to ntzi tzi n : Oc


ach to, x iq ui ttaca n: Am o un ca n ma y e ce mi zto n.
Qu e meh

in

tlal ch ic

amo

oca tca

tep itztic

in

q ui mic hi n

oq uic hi h ce h u ey co y octli i n p il to n tzi tzin oq ui pal e hu i hq ue h ica


ima h ua n h ua n oc holo hq u e h i tec h i n y o al. I n teq ui h ua qu e h a m o
oq ui ma ttia tl e n occ hi hu ay a in x oc hi tl , octl am o tla qu e h ic n e, i n
coc one h oca hc oq ui hq u eh h ua n oc ui ca hq u eh i n Xo ch itzi n tli h ua n
oc holo q ue h .
Yehu a n oya h qu eh occ eca n . Oc ha ntih q ue h i tec h occ e a ltep e tl
om oc u hiq u e h

ce

op opoch h ui aya h

i nc ha n ;
in

mo m o ztl e

Xoc hi tzi n tli

cuac

hu a n

cuac

ye

tla hc o

y otla nez

y oal

nica cal

yoten toy a i ca tom in . Ni n tom in za n c uzti c te oc ui tla .


C uac
tla qu eh ual

y eh ua n

y oh u ey a hq ueh

mac tem oti

Ni n an tzi n .

oc ac hi,
In

oc ti tla nq u e h

tl aq ue h ua l

ce

oc a hcic

Ni n an tzi n , in y eh ye i la ma tzi n, oca tca i cel h ua n o m oc oc oay a. I n


Tetla cpa ta htzin , y e h uehc a o mic ; q u em e o n e ntlac o nia ya , c e y oal
om o tepexi h ui atla hc o.
Ihc o n i nemac ni nq u e h pil to tzi tzi n. I n Xo chi tzi n tli m om o ztl e
oq ui n maca ya

tom i n,

cu al-l i

opa n o hq u eh

38

ni n emi li z

h ua n

one np acto ya h.

Yeh ua n

oq u itl ap op ol hu ihq u e h

oq uip al eh ui h qu e h .
Ni ca n tl ami ni n tl ap uil .

39

Ni n atzi n

h ua n

In Coyotl h uan In Tlacu atl


Ni n

opa n oc

ce

to nal ,

c epa

in

C oy otl

oya

i xpa ntzin co

in

Toteo ta h tzi n, h ua n oc onil i: Tla n ec h on mo ma qu ili in m opil h ua n ,


niq ui nc u az;

T oteo ta htzin

tim o za h ua z.

Tl a

oc onm ol h u ili

ti m oza hu a z,

c ua li z

in

C oy o tl :

qui nc u az

in

Ac h to

n opil h ua n .

Toteo ta h tzi n oc onm on oc hili i n T lac ua tl . Oco n m on ah u atili tzi no : I n


C oy otl mozah ua z. A mo xc onca h ua . Xicc hi h uili , tl e n za , i ni c a mo
moza h ua z.
In C oy otl, ic n e, on en emi a ica i n eza h ual i z, c uac oq uica c:
Teh , C oy otzin . Xi h uiq ui n ica n . Oco n n otzaya i n Tla cu atl, tle n
oca tca i pa n ce m etl : Xi h uiq ui ni ca n h ua n xc oni c o tzi n n ec ua tl . I n
C oy otl

oq ui na nq u ili :

Toteo ta h tzi n;

ma

Am o ,

amo

ni mozah ua ,

ni

coni z.

i hc o n

I hc o n

c ua li z

o ne ch o nil i
niq u in cu a z

nipi l hu atzi tzi n . I n Tla cu atl oc u el oq uili : Ye xc o ni. A mo mi tzitta z


Toteo ta h tzi n h ua n a mo ni mitztl atel h ui z. In C oy otl q ue m e ye n en

40

amiq u i; oq ui h to: Q u em a, ma nic o ni. In C oy o tl oco ni c co tzi n


n ec ua tl; cu ac oc uel oc ala qu ia i n C oy otl icam ac i h tec i n m e tl, in
Tlac ua tl

ocy ec to pe h

Ocy ecc ua til i niteh uac

i h tec ;
in

in

Tla cua tl

C oy otl

i htec

oc ho lo ,
in

y oc ho lo .

m etl.

Zan

om oc u ec u etzoto ya. C ual- li o til i n. Cu ac yom oc uap e ton i n Co y otl


oq uil i: C an n ica hci z, nicy ec cu a z, nic y e cua z. O n enc ual an toy a i n
C oy otl.
Ocu el

o ne n em ia

in

C oy o tl ;

ya h ui

h u an

y a hu i;

oc tem oh ti n em ia i n T lac ua tl . A xa n, i n Tla cu atl p al eh ui toc ce


texca l; o h ual mopac h o i n C oy otl hu an q u ilia : Axa n ni mi tzc ua z, i n
teh , Tlac u atl . Tl ec a oti nechc aca ya? Ma ni co ni z i n n ec ua tl h ua n
onec h yectop e i htec . Oc na nq ui li in T lac ua tl : A mo y e h' n n e h ; in
aqu i n om itzq u ec h tili n . Ye i n n ec ua tl ac u atl .
Xc oni t, nica n n icpa le h ui a i n texc al, i nic a mo h u e tzi z; i n
n eh

ni texca ltlac ua tzi n.

In

C oy o tl o ah co tlac hi x h ua n

oq ui tta c

ya hu i mix tl i; hu a n om ota ya q uem e o h uetzi zq ui a in te xcal .


In Tl ac ua tl q ui tza tzil ia: Nec hpal eh ui , xi nec hp al e hu i; i nic
am o h u e tzi z topa n . I n C oy otl o cn el toc ac oh u etzi zq u ia i n te xcal
h ua n

ni hq u i

Qu ih toa

in

y ec pal ehu iay a


T lac ua tl :

moc h ih ch ica h uay a,

in

te xcal .

c hica h uac ,

y oi hi cop

C hi ca h uac
xpal e h ui.

n en ch ica h uac

xp al eh ui !
In

C o yo tl

q uip al eh ui aya

in

texca l. Nic a n in T lac ua tl y oc h ol o. Yoci a in Co y otl yo h ua lala ch ix


amac a n ec hi; i n C o yotl , yolic , yo lic q uic aca h ti i n te xcal hu a n
oq ui ttac, a m o m ela h uac , h u etzi z; y e in mixtli , tl e n ya hu i h ua n
n eci , i n texc al qu e me oh u etzizq uia . I n C oy o tl oc u el yo cu ala n ,
h ua n qu im ol h uia : ax an , ca n nic a hci z i n T lac ua tl , ni cy ec ua z;
occ u el y on ec hc aya .
Ni n C ocoy otzi n q ui tla tem oh ti ne mi i n Tlac ua tl . Yoq u itac.
Ax an i n T lac ua tl qu imp ia mi ec ic hc am e h. Q uil ia i n C oy o tl : Axa n
ni mi tzcu a z Tl eca otin ec hc acay a? Ma n ic pale h ui i n texc al; q ui l ye
h uetzi hu an a m o m ela h uac .

41

In

Tlac u atl

n an q uili a:

A mo

Texaca ltlac ua tzi n.

Neh

x coni t.

ichc am e h.

am o

tico nc u a

T le ca

Ni
ce

y eh n

ne h .

I chca tl ac ua tzi n;
n oc hca?

Yeh

in

ni tla hp i a

O n ec hpac ti zq u i a

nicc u az c e, ma z am o n i h ue li ti, ni m o za h ua z. Q ui lia i n Tla cu atl:


In neh , y e nia ; n imi tzontl ac oli h te h ua n o ch ti n in no ch ca h ua n. Tl a
tic o nn equ i c e; xic onq ui tzq ui . I n C oy o tl qu e m e y o ne n ma ya nay a
oq ui h to aya : A xa n ni yec tl ac ua z n e nh u elic. Op e h q ui n toca ti n emi
yoq u in cu ala n

ipa n

in

Co y otl

o hu al m oc ue pq ue h ;

y ehu an ,

za n

chi hc hi m e. In Tla cu atl oc u el oq ui caca y a in C oy otl . Yo n enc ual a n


in Coy otl h ua n q uim ol h ui a: Ca n ni cca h citi nic ye cc ua z, hu a n aco
ihc o n n ec hc hi h ual ti z. I n C oy o tl y e oc u el n emi ; ya h ui hu an y a hu i.
H ua n oc u el ocac ic in tlac u atl; ni n Tl acu atl oc ua toya c e
ten oc h tli ipa n c e n ohpal . I n C oy otl q ui htoa : A xa n ni mi tzc ua z, za n
ti ne ch caca ya h ti ne mi ; q ui l ic hc am e h h ua n a m o m el a hu ac, y e h za n,
chic hi m e h. Co co yotzi n , n o n om itzc aca y a ye h in Ic hca tlac u atzi n .
Xc oni t,

in

n e h,

Ni ten oc h tla cu atzin .

Ni cpia

te n oc htli

h u elic ,

tzop el ic. Xc onc ua c e. Cu al-l i cah , tl a ti n ec ho n tl acolia . I n Tlac ua tl


ocx ipe h ce te noch tl i h u an q uili a: Xon ih i copi h ua n x on ca mac hal o .
In

Coy otl

y oi h icop

h ua n

c am ac hal o h toc.

In

Tlac u atl

qui tl am oc hil ia i n ten oc h tli . I n C oy o tl o q uil i: H mm mm ne n h u elic !


Yec tlac u a. Occ u el q ui h to a i n Tl ac ua tl C ux ticon n eq ui occ e?
Qu e ma; yo qu itec i n Tl ac ua tl oc ce te n oc h tli h ua n n ih q ui o qu ic ua i n
C oy otl; n en h ue lic n e ntzop eli c oca tca i n te n oc h tli ; i n Tla cu atl
oq ui tec occ e te noch tl i, h ua n a xa n a m o ocp o hp o. H ua n oq uil i:
Occ uel x oni hic opi h ua n xonc am ac hal o; h ua n ax a n oc tl am oc hi li i n
ten oc h tli , i hc on, ica hu itzl i. O n en tza tzi a i n C oy otl. Ay , ay , a y,
n ec hn e nc oc oa! I n C oy otl mo n e n tataca ti n em i.
In

Tla cu atl

o ch ol o ;

oya

h u e hca .

In

C o yo tl

oc u el

n en cu ala n toc o moc a h. M ol hu ia : Yo n ec h n en ai ti n in T lac ua tl ; ca n


nic ah ci z, ni cy ecc ua z, n icy ecc u az. Ocu el , n en emi i n C oy otl ; ya h ui
h ua n ya h ui . Nima n oc ue l oa hci to in T lac ua tl .

42

Ax an i n Tla cu atl ye h ua tic a; q uic hi ch i h ua ce p etla tl. I n


C oy otl q uili a: Ax a n y en im itzc ua z Tl eca za n tin ec hc acay ati ne mi?
tix ipeh ua z

oc ue l

in

teno ch tl i

h ua n

am o

m ela h uac .

Ye

otn ec h tla m oc hili i hcon , h ui tzo. T oa am o y e n ne , x c on it. N e


nip etla tla cu atzin n on omitzcaca ya no n ten oc h tlac ua tzi n . Xc on it
nic maq u ilia ; nicc hi h ua ce petla tl pam pa y e hu itz i n qu ia h ui tl
h ua n

tec ih u itl .

Qu ilia

in

Co yotl :

Ni mi tzc ua z,

tl a

y e' n te h

otn ec hc aca ya; Tl ac ua tl toa : A mo . Yo ni mi tzo ni li, i n ye h , occ e


Tlac ua tl ; tla ti mi eq ue h . Ne h n i occ e. Xi qui lca h ua n on . Xi m otlal- l i
nic an ;

ni mi tzo ni h ti ti z

q u e ni n

c e chic hi h ua

ce

p etla tl.

Yocy ec ch ih q ue h c e h u ey pe tl atl . In Tl a cua tl q uili a: Xo nc ala qu i


ih te c

h ua n

x onm otlal i

ni ma n

n im itzon q uec h ilpi z.

In ic

am o

tonc hi pi ni z non to nc ecc ua hc ua h ti z. I n C oy o tl y e c ala qu i hu a n


om o tla li i h tec, hu a n T lac ua tl y ocq u ec hilp i h ua n y ecpil oa ipa n
cua h ui tl . Umpa x on tlac aq ui . Ye h ui tz c e chic a hu ac teci h ui tl .
In Tlac ua tl o tla ma ol ol o ic a tetl. H ua n ocm oq u itzq ui li ic a
tetl . Oc nen tetzo tzo na ya . I n C oyo tl o n e n tzatzia. Oc o ton i n l iax tl i
h ua n oh u etz. Ye no ni c u mpa o moc u ep ti n en ca. I n Tl ac ua tl o ch ol o
oc uel. I n Coyotl m oca h ua n en cu ala n to c h ua n q ui m ol h uia : Ca n
nic ah citi; n icy ecc ua z, nic y ecc ua z, ax a n q u e ma, n icy ecc u az. I n
C oy otl oc u el ya h ui hu a n ya h ui; q u em e m o za h ua, y o ye czo tla .
H ua n oc ue l oc aci to in Tlac ua tl . Axa n in Tl ac ua tl oc ue l
tla hpi a; q ui mpi a mi ec totol im e h. Q u ili a in C o yo tl : A xa n q ue ma
ni mi tzcu a z;
om itzc acay a;

ac oni mi tzca h ua z.
y eh,

Ni totol tl ac ua tzi n;
ton enm aya n a;

in
nic an

q ui na nq ui lia

Q ui h toa

in

Tlac u atl:

Non

Xq ui t

neh

P e tla tl ac ua tzi n.
ni tla hp ia
in

C oy otl:

to toli meh .
Q uema ;

Nezq ue

To teo ta h tzi n

oc on i hto ni mozah u az, h ua n tla ni cxic o a in n e za h ua li ztli; cu ali z


niq ui nc u az ni pil h ua tzi tzin . I n Tlac ua tl qui lia : I n ne h , y e nia ;
ni mi tzon tlac ol ih te h ua i n n ototol h ua n , h ua n i n Tl ac ua tl oc ho lo . I n
C oy otl q uem e n enm aya n aya q ui h toa : Ni yec tl ac ua z cu al-l i Mm m m
niq ui n yecc ua z n oc h ti n Ope h q ui n toca ti n emi a h u el q ui nq u itzq ui a.

43

Qu e me

m on en tl al oay a,

ocm etzq ui tzq ui hq u eh,

y o zo tl a.

opap atlaca te h u aqu e h ;

Za
am o

tla hm a n,
m ela h uac ,

totoli m eh , y eh oq ui mac ate h uac . Ye h tzopilo m e h, oq ui mac ateh uac .


Ocu el nenc u ala ni i n C oy otl h ua n tza h tzi c an nica hc iti nic ua z
nicc u az nicc u az.
Am o hu ehca oca hci to. I n Tl ac ua tl y e h ua tica . I n C oy o tl
qui lia : Ax a n q u ema nim itzc ua z. Ye qu ih to a i n Tlac u atzi n : T la
ti ne ch cu a z, zan nec hc a hu a, ma n iq uil i i n tla lti pac : Ye nia h . Ca n
oy e h ua to ya i n T la tlac u atzi n ; u mp a oc atc a ce c o yoc tl i; om oi laca tzo
in

Tl atlac ua tzi n,

qu ilia :

Xi n ec honc hi xtetzi.

O cala c

ih tec

in

nic oy oc . I n Co y otl m oc hia h ua n m oc hia ; aco on ez i n Tl acu atl. Aic


ohu alq ui z

in

Tla cu atl.

Ye no ni c,

in

C oy otl,

a xa n

am o h ue li ti

qui nc u az n ipil h ua tzi tzi n i n T oteota h tzi n ; pa mpa , i n Tlac ua tl , a m o


oq uic ah mo za h ua z. Nica n tla mi ni n tlap uil .

44

In P illo itlah tol-lo


Mi h toa nic an T oal tep etl: C an oa ; c a n i to c aya n T ep ep an tzi n , ca h c e
cal-li tle n q uipi a c e teoc acal tzi n , q ui l u mpa otlac at c e pi ltzi n tli .
Ni n Pi ltzi n tli oca tca , za n qu e n enq u e ; oq uip iay a tla ch i hu il tic
h ueli tili ztli . C uac c hoc h oc o tzin o cteca y a i htec ico zol , mac h a m o
oc oc hia , q ue ca tl iay e za' , piltzin tl i. Ni n o tze cu in ti a ipa n ic o zo l
h ua n omo h ui h ui yoni aya , o qu ipia ya m ie c chic a hu ali ztli .
In

c on e tl

co tzi n

y oh u ey ac

h ua n

Nita htzin

oc uica ya

in

cua h tla n , i n c one tl o tzecu i nia i pa n c ua h me h , tle hc o h ua n tem oa ,


ahc otzec u in i i pa n occ e cu a hte tl n ozo tzec ui nia ipa n te me h . C e
qui tta z

occ eca n ,

maca tq ui za

y omotzeco

oc tla lia ya

ce

ipa n

c u a hm e h

lia xtli

ipan

n ozo

ipa n

te xca l,

a tla h tli

h ua n

om o h ui h uiy o nia ya .
Ni ta h tzi n om oteq ui pa no ay a ica i n tec ol . I n y eh , c e tl aca tl
qu em e teh ua n , h u ehca h ui q uic h ih u az i n tec ol , oc qu iteq ui z i n
cua h meh , c ec m ama n az, q ui xo tl al ti z; n in te q uitl c uica c hi co m e

45

ton al. Ni ta htzi n oq ui lia ya tia h u e i n cua h tla n ; ticc hi h ua zq u e


ceq ui tec ol , in c o netl oq uil iay a ni tah tzi n: Am o , cua lca n . In y e h,
am o o cn eq u ia. I n c onetl za n oy a hya h c a nic in y eh cn eq u i; oy ah ya h
paxia lo ti , a m o coza oca tca ic h an . Ni ta htzin zan o ya hy ah icel;
otla teq uia

i ca

in

c ua h ui tl .

C uac

oq ui ta ya

y otla y oa,

ye

om oc u epa ya ic h an , y e c oc hi ti . C uac y otla n ez u mpa yoca tca i n


tecol; y otla tl atoy a u mpa tl atenc o ic ha n . In ye h mo lh u ia: Q ue n in
nic n el to ca z? Oq uil i ni c one : Q ui en in oti cchi h? Aq ui n om itzi ti ti?
Aq ui n

omi tzm ac hti?

In

c one tl

q ui n anq u ilia

nita htzi n :

Ne h

nic ma tti, a mac a o nech itti ti .


C uac i n c one tl oq ui ne q uia teq ui ti z, n e nto toca , oc hi h uay a
n oc hi. Ica c e tep oztla teq ui, n e n to toca , tlam o tla in o ya me tl h ua n
n en totoc a tla ma na i n c ua h ui tl; tlal ia i n tl al-li ip a n in c ua h ui tl
ini c tla tl az i n c ua h uitl; c uac y o tla n , oy a hy ah pa xia lo ti .
Opa noq ueh
telp oca tl.

in

Nin

xi h ui meh ,

te lpo ca tl

op e h

oca ch i

o h u eyac ,

tl ac hteq ui ,

ca nic

o m oc hi
za,

ce

nica n

toal tepetl ; otl ac hteq ui a i tec h i n c al tla n ema co ya n oq uic h te qu ia :


Toma tl,

pa n tzi n,

c hil li ,

lala xtin ,

n oc hi

tle n

yeh

oq ui n eq ui a

qui cu a z, oq uic hteq u iay a.


In toa ltep etl oq uix ma t in y eh q u em e : I n Pill o . Occ eq ui
tla tla ca meh

oq ui mo tene h ua ya h

q u em e:

P ia

I hi yo

pa mpa

oq uip iay a tetl ac hi hu il tic ih iy o, n i hq ui oy ay a, o tla ch teq uia ic ,


C ue tl axc oa pa n h u ey al tep etl h ua n occ e can . Q uil oy ah ya h u mp a,
can

i toca ya n

Nec hic oto c

Tlal n am e h.

Oq u ic hteq ui a

tl e n

oq uip actiay a. Q uil c epa oc ua lica c c e te poztzili ni , q ui l om o tlal ili


ipa n

itzon tec o,

q u em e

ce

c uac eca h uil ol ,

n oc hi

tle n

oq uic h teq uia ya , occ ua lica ya hu an oc tla h tia ya i htec nic oy oc ump a
tepe tl .
Ni h qu i

o moy olpa qu iay a

cu ac

o qu i n ne nc aca ya h ua

in

tla tla ca meh . Ni n tlaca tl Pil lo cu ac oq ui tay a c e o mi tl h u etztoc,


za n

oc telic za ya

h ua n

om oc u epa ya

ce

cah u ay o;

omo ta ya

nen

petztic , omota ya oc c hica h toc, oca tca c u acu al tzin . C ua c oq ui ttaya

46

ce tl aca tl tl e n h ui tz ip an c e c ah u ay o, oqui lia ya : C ux titl apa tla z


in noca h uay o? I n occ e tlaca tl a m o oc ma tia tl en q u ili z. I n y eh
om oy ol n o n otza ya . C ux q u ema , cu x am o, qui pa tla z. Q u em e i n occ e
cah ua y o o mota ya nenc u ac ual tzi n, n en pe tztic h ua n c ual- li; i n
tlac atzi n tli oq ui h to aya : Q u ema, ni tlapa tla z!
In Pil lo oq u ilia ya : Oca yam o, xtle hc o ipa n ca h uay o , za n
ni ma n.

Xc hia

co tzi n ;

ma

ni

mo ixp olo ,

pa mpa

no

c ah u ay o

n ec hica n h ui z; c uac ti qu itta z y on im oi xp o loto ; ye ca xtle hc o . C uac


in P ill o ac o n ehci , i n tlac atzin tl i ye tl ehc o ip a n ca h ua yo .
Nenpac toc

in

tlac atzi n tli

yec cu ac ual tzi n;

ye

q uipi a

om on en tl al oay a

ce

y an cu ic

totoca .

ica h uay o

O ne np e tla ni a,

om oa hc oq ui a, on e n tzec u in ia, one n tla ipi h uia ya i n ca hu ay o .


In tlac atzi n tli y e o h ua lm oc u epa ya; ye ya hu i ipa n tl ah coohtl i, za' tla hm a n, oy ecx ixi tic ac in c ah u ayo , o cu el om oc u ep o mi tl .
Ac h to i n tl aca tzi n tli om on e n ma hti, nim an o n e nc ual a n pamp a in
Pill o oc y eccac aya h teh u ac.
Ni n Pi ll o n entec am oca ya hq ui h ua n otl ach teq uia n oc hca n ,
nic an toa ltep etl h ua n um pa C u etl axc oa pan h u ey al tepe tl . C epa
ohu al-l aq ue h mi eq u eh topil ti n tlen octem oa ya h, oc toca ti n en ca h.
Noc hi tle n oq uic hte qu ia oc ui cay a itec h nic oy oc, q ui l cah ump ic
can itoc aya n H u etzi atl. C uac o qu imi ttac i n P ill o; o m otlal o h ua n
ocal ac te opa n tzin co, cu ac oc ala qu eh in to pil ti n, za n occ a hciq u e h
ce

na na tzi n;

om o tenp ep ey otzay a.

yotl an coc otocac ,

tla nc ua hi catica

O ctla htla nili ay a h

Cu x

h ua n

te hu a ntzi n

otcon ittac a hc a ih co n opa n oc n ica n? I n yeh o q ui na na nq ui li: A mo .


Qu e me i n y eh ua n oc taq u e h i n Pil lo n enc hic ah toc, aic q ui em a n
n eltoc a zq uia h , y e h in Pi ll o ni n na n atzi n, hu an q uic a hu a, i hc on
oq ui nca cay ah u aya .

Mac atqu i za

om oc u epa ya

hu eh u etzi n ,

n o zo

zoa tzi ntli

h ua n

chi hc hi , tl e n za omoc u epa ya .


Umpa

te opa n tzi nc o

ni hq ui

oca tca

occ e

qui ni lia i n topi ltin , tla y e h ny eh, i n na na tzi n; ye h n Pi ll o. I n


topil ti n oc u el y a hu i ipa n i n n an atzi n , aco n e hci i n i lam atzi n ,

47

axa n ca h c e c hi hc hi ; oc n eq uia h q ui tzq ui zq u e h h u an i n y olca tl


oc holo ; c uac y e ca h h u eh ca, oc uel omoc u ep Pi ll o.
Ocu el in topil ti n q ui ca h uia i n P ill o. A xa n i n Pil lo ya h u i
cua h tla n q u e y eh q ui xm atti c ua l-li i n te pe tl, qu im atti c an in ca teh
mi eq ueh oztomeh , u mpa ocal aq uia h ua n moi xp ol oay a. I n to pil ti n
one nc ua la nq u eh , am o h u eli ti q ui tzq ui zqu e h, za' tl ah ma n , oc u el
oq ui h taq u eh oc tla toponi li hq u eh, i n P i llo o q ui ntlaq u e nti c eq ui
meh me

qu eme

tla cam eh ;

oq ui n tl alia y a

ceq ui

c hi n ami tl

que

in te po ztla top o n.
In

topil ti n

o cn el toca ya h

in

Pi ll o

y oq ui nc ua licac

imai cn ih u an . I n topi ltin otla topo ni a h h ua n o tla top o nia h h u an


amac a omiq ui a. Cu ac y eh u an i n topi lti n oq u itta ya h cu al-li , am o
mela h uac

tlaca m e h

ica

ce

tep o ztla topo n,

za n

m e h me ,

o cu el

oq ui nca cay a i n Pi ll o. Oq uica n h uia ya h h ua n oq uica h ui aya h a m o


qui ema n

oq ui tzq ui aya h .

Yoc iaq u e h

in

topil ti n

h ua n

yoh ual m oc uepq ueh . A m o o h uelitia h in a h uac .


Ihc o n op an oc n im em ili z, c e ton al oq ui c htec c e ic hp oca to n
h ua n oc u icac nic ha n um pa T ep epa n tzi n qu e i zo a. Opa n oq ue h i n
xi hu im eh h u an ce ton al ni zoa y ocp ia zq uia ce i pil tzi ntli. I n Pi ll o
oq ui ma tia ip il tzi ntl i, oy e zq ui a oc ac hi a moc u al, am o i n y e h, h ua n
h ueli z oq ui m mic ti zq uia mi eq ue h tla tlac am eh . Q u em e i n ye h am o
oq ui n ec p a noz i hc on. Oy a h i xpa n n i zo a h ua n oq ui ih te tlap an h ua n
oq ui xti li n ipil tzi n tli , ni hq ui oc mic ti n izoa.
Qu e me i n P ill o oq uim at, tl en a m o o qu ich i cu al-li , i n y e h
icel

oya h

mic tica n

i xpa n
h ua n

in

teq ui hu aq u eh
oqu in ili :

h ua n
Tla

oqu itla htla ni to :

Ma

na n nec h mic ti zq u eh,

xi nec hc oc oto tzac a n mi ec c otoc tli . I n tla a mo na meh ua n nacc hi h ua


ihc o n n enim o ol ol o z oc u el h ual nim o zca lti z h ua n n am ec h mic ti z,
na mech

c u ai ztemi na z

h ua n

na mocu a hte tex.

48

n am ec hc uac hic hi n az

in

Yehu a n oq uic hi q ue h q ue n in y eh oq ui h to: Oc c oc oto zq u e ni


nac ay o

mi ecpa n

h ua n

o qu ic hi hq u eh

mi ec

c o toctli

h ua n

oq ui n to caq u eh h uehc a h ua n n e n cay a nq u i.


Ac oq u em an , oc ma tq ue h oc u el itec hc opa in Pill o . Ni ca n tla mi ni n
tlap ui l.

49

Ica ce cu al-li cec -c hihua, ic a ce amo cu al-li


cec-tlaxtlahu ia
Ni n tl ap uil itoc a: Ica c e cu al-l i c ecc hi h ua ; ic a c e a m oc ual-l i
cec tla xtla h uia . Tl eca? Ax an na m ec hil iz tle ca . Xic tac an ! C ep a
opa n o htaya

ce

tlac u ah y o,

C oa tl

ca n

ca n

oc atc a

otla h tecq u eh

mi e c

c ua h ui tl,

ni n qu e

ca n

cu a nm e h,

oc atca
ump a

ohu e h uetztoya h . C e Ma za coatl opa n o tay a, ic ne , tla tzi ntla n. C uac


opa n otaya ,

oh ua lm otoxa

oc tlac opa ch o

ni n

ce

cu ah ui tl ,

Ma zac oa tl .

oqu ie cpac h o

itla hc oya n ;

Omon e nc u eh cu etzo aya ,

om o n en cu ehc u etzoa ya , a h u el oq ui za ya . C ual- li oq ui ec til i ni, a h ue l


oq ui za ya ,

a h uel

oqu i zay a.

Om o nenc u e hc ue tzoa ,

om o n en cu ec u e tzoa , o h ua lzo tla , oc oc h . Umpa o m oca c eq ui to nal ti n .


Am o h ue ca, u mpa oc ha ntia c e Tlac atl. Nin Tl aca tl oya zqu ia
cua hc ua h ui ti ,

tem oti

non

hu aq ui

c ua h ui tl,

ye

q ui lia

Ni zoa :

Nec h h ual tem uil i i n n ol iax h ua n n otep o ztla te q ui. A xa n nic tem oti

50

ceq ui c ua h uac tl i. Q ui h toa Ni zoa : Q u ema! Q ue ma ! Yoc a hcic i n


tepo ztla teq ui hu a n in li ax tli . I n Tl aca tl mac ui i n liax tl i h ua n i n
tepo ztla teq ui . Yey ah u i, y eya h i n T lac atl , i hc o n ya hti, ya h ti ,
tl ec oh ti ,

tl ec o hti,

Oq uica c

in

tlai xte moh ti

Ma za co atl,

ca nic

a hca

ca

in

cu a hu itl

h ual- l aza zan a zti.

h uaq ui .

O m eh ti qu i z,

tla h tlac h ia, tla h tlac hi a, o q uitta c h ue h ca. H u aly ati i n Tla ca tl,
ihc o n h ua l-l ec oh ti , h ua l-l ec oh ti , h ua l-la c hi xti , h u al-la ch ix ti .
Qu ih toa

in

M a zac oa tl :

Ax a n

nic tza h tzili z

ni n

Tlac atl,

niq ui li z n ec hpal eh ui z. Nic a n i n Tlac a tl ya hti, ya h ti , tl ec oh ti ,


tlai x te m oti

ca nic

cua ltza h tzil ia.

cah

Q uil ia:

cu a hu itl,
Tla ca tl,

c u ac

oq u icac

in

Tlac atl

Nec hpa leh uiq u i!

In

Tla ca tl

tla h tlac h ia, tla h tlac hi a. Aq ui n n ec h h u aln o tza? Ama ca ni q uitta .


Aq ui n n ono? Aq ui n nech h ua ln otza? Q u ih to a: Ah ! C ha ye h n i n
ehec atl.

Tl ec ohti,

y ah ti

Xi n ec hpa le h ui qu i.

tle coh ti ,

Nic an

cuac

oq uic ac.

on ec hp ach o

ce

Tl aca tl :
c ua h ui tl,

n ec hpal eh uiq ui . Ni ca n i n T laca tl q ui htoa: Aq ui n n o non? Aq ui n


n on o n? Oc ue l tla h tlac hi a, oc u el ya h ti can oc atc a c em i tla xi hy o
icompic pa n oti ic omp ic tl a htl ac hix ti , tl ah tla ch ix ti , cua c oq ui ttac
um pa i n M a zac oa tl , ump a h ue tztoc, u m pa q ui tla hc op ach o h to c i n
cua h ui tl . H ua n y ec ual -lil ia i n Ma zac oa tl: Xi n ec hpa leh ui !
X qu it

ni n

cu a hu itl

o ne ch pac h o

h ua n

a hu el

niq ui za,

yoni m on e nc u eh cu etzo, y onim o n e nc ue hc u etzo h u an a h u el ni q ui za .


Xi n ec hpa le h ui . Q ui htoa i n Tl aca tl : A mo , Am o, ni mitzp al ehu i z, tla
ni mi tzpal eh ui z ni ma n n ec hc ua z. Q ui h to a i n M a zac oa tl : Am o ,
am o. Yexi n ec hpa le h ui .
Qu ih toa i n Tl aca tl : A m o n imi tzpa le h ui z. M o n en tl atla hti a
nic an

in

Ma zac oa tl,

m o n en tl atl a htia :

Yexi n ec hpa leh ui ,

xn ec hp al eh u i. Xq ui t ni n cu a hu itl o n ec h tla hc opa ch o , h ua n a hc u el


niq ui za. Tl am o nechp al ehu i z, n ica n n im iqu i z.
Qu ih toa in Tl aca tl: Yeca ! Q ue ma , ni m itzpal e h ui z! Ye ya h ,
qui tl am o tla n i li ax h ua n n i tep oztla teq u i. Tlac hi a ump a. Ye ca, y e

51

qui h toa:

Neh

n icac ohq ui z

nin

cu ah u itl ,

h ua n

te h

tiq ui za z.

Qu ih toa : Q u ema ! I n C oa tl .
In T lac atl m on enc hic hi ca h ua, oca ch i ca h co hq ui . Oca hc oc za
cepa oq ui ztiq ui z i n Ma za co atl, A h h hh Yoc te ca hca h i n c ua hu itl,
qui h toa: A ah ! C e mi y etec ni n c u ah ui tl .
In Tla ca tl mo n enc hic hic ah u a, c a hco h qu i in c u ah ui tl . Qu eme
cem i y etec , c emi toma h ua c ni n c ua h ui tl , mo n en ch ic hica h ua h ua n
mon e nc hic hic ah u a. Q ui htoa i n Ma za co atl: A ya mo ! Za c otzi n ! Za
cotzi n! Xcac o hq ui c hic ah u ac. Tl acpa c, ca hc o hq ui tl acpa c.
Ye

q ui h toa

in

M a zac oa tl :

otin ec hp al eh u i!
Tl eca?

Axa n

T leca?

Ax a n

q u ema

I hq ui n

q u e ma

ni mi tztl a zo hc ama tti

ni mi tzc ua z!

on im itzp al eh u i,

Q ui lia

h ua n

in

Tlac atl:

a xa n

ti cn eq u i

n eh ch cu a z. Q ui h toa: Ax a n n e h ni mi tzc ua z. Q ui htoa i n Tl aca tl :


Tl eca? T lec a?
Qu ih toa i n Ma zaco atl: Tl en am o tic ma tti c a: Ica c e c ua l-li
cecc hi h ua ica c e a m o c ua l-li cectlax tl ah uia ? Q ui h toa: Am o, a mo
mela h uac . Xq ui t ih q ui n o ni mi tzpal e h ui , o tzq ui xtili i n c ua h uitl
h ua n axa n T leca ti cn equ i n ec hc ua z? Ye q ui htoa i n Ma zac oa tl :
Tla

tic n eq ui

tiq ui n tla h tla ni zq u e h

y ei

y olc am e h?

H ua n

tl a

ni nq u e h yo lca m eh q ui h toa : Q u em a! Me l ah uac tl e n n e h ni q ui htoa ,


ni mi tzcu a z. Qu ema , c ua l-li ca h !
Ni ca n i n Tla ca tl, za m om a hti a, za m o ma htia. Ye q ui h toa :
Tiq ui n tla h tla ni zq u e h

non qu e h

yei

Yo lca meh .

Tiq ui n tla h tla ni zq u e h, q ui h toa i n C oa tl . Ye ya h u e, tl eh co ti h u e


ihc o n

tl ecoh ti h u e.

Oca hci to

c eca n

ce

Ax n o,

tl ac ua

um pa,

motl ay ehu ia, tlac u ah tic a, tlac ua h tic a.


In

T lac atl

oa hc ito,

ye ctla htla nia :

A xn o tzi n,

teh ua tzi n!

Tl en tic oni h to a? Cu x m ela h ua c tl en q u ih to a i n C oa tl? Qu il , I ca


ce c ual- li c ec c hi h ua ica c e a m o cu al-l i cectla xtla h uia . Q ui htoa in
Ax n o, y equ ih toa : Non q u em a m ela h uac !
Neh, x q ui t, c uac on ic hica h toya , cu ac o nic atc a ni pil ton tli ,
onec h tl am em el ti aya h

m iec

cu ah u itl ,

52

am o

oniq u iec xic oa ya

in

cua h ui tl

h u an

on ec h m em el tia y ah

oniq ui n mem etin e mia ,

c uac

ocac hi ,
ahc u el

mi ec
on iay a h

onec h n entzi n tetel ic zay ah , on ec h nenc u a htzotzo na ya h . A xa n c uac


yeni h u eh u e , y on ec h tla m otlac o n ica n c ua htla n. Tl e n ni cc hi hu a z?
Za ni mop ia , ni m oh u alm omiq ui li z, occ e yol ca tl y e n ec hc ua , n ica n
ni moca h ua z, za ne h nocel. Yeq ui h toa: Qu e ma , cua l-li ca tl e n
qui h toa i n Coatl ! Ic a c e c u al-li c ec-c hi h ua ica ce am o cu al-l i
cec tla xtla h uia .
Ni ca n i n Tl aca tl y e mo n enm a hti a, za tl a htl ac hia , n eq ui
ch ol oz. Nica n i n C oa tl , za c ua li ztoc , n e qui m oa hc otla mo tl az ipa n
in Tla ca tl, neq ui q u ic ua z. Q ui h to a i n C oa tl : Ma nim itzc ua y ec a,
h ua n qu eme i n C oa tl y ocp iay a c e to nal am o o tl ac uay a:
n en ma ya na .

Q ui h toa

in

Tlac atl :

A mo,

a mo ,

oc

p oli h ui

Ye
o me

yol cam e h , tiq ui n tl ah tl an i zq ue h , oc om e poli h ui h .


Qu ih toa : Tia h u e, q u in tem o ti h ue n o nq u eh y olca m eh . Ne h
nic n eq ui y e n imi tzc ua z. I n Tlac atl o mom ah tia ya . Q ui htoa : Tia h u e
ihc o n tl e hco ti h u e h, i hcon tl ehc o ti hu e h . Oca hci h to, am o h u e hca
um pa oc ah ci to y e ce C uac ua h yo . Ump a tl acu ah toc , zac atl.
Ye q uil ia , q ui htoa in Tlac atl: T eh u atzi n, C ua cu a hy o! Tl en
tic o ni htoa ? C ux mela h uac , tle n qu i hto a ni n C oa tl? Q uil ic a c e
cua l-li cec c hi h ua i ca c e am o c ua l-li ce c tla x tla h uia T eh ua tzi n
tl en tic o ni toa? Xc oni t. Ne h o nicpa le h ui , on ic q ui xtili c e c ua h ui tl
ocm em eh toy a, ce c ua htetoma tz oc m em ehto ya , octla hc opac h o ipa n
ni

c hic hi qu il,

a hc u el

oq ui za ya

om o ne nc u ec u etzoa ya,

h ua n

n ec hili a: n ec hpal e h ui . H u an n e h o nic pal e hu i, o nica hc oq ui l-li n on


cua h ui tl , h ua n ax an n eq ui nec hc u az. T eh ua tzi n.
Tl en

tic o ni h to a?

Ye

q u ih toa

in

C uac ua h yo:

No n

qu ema

mela h uac . Ne h, x q ui t, c uac o ni ca tca n i pilto n tli o n ec h tlai ltiay ah ,


h ua n

c ua c

a hc u el

onec h n entzi n tzotzopi tzay a h,

o ni ec tlai ay a,

o n ec hc ua tzotzonay a h,

cu al-l i
h u an

a xa n

cuac Ye ni hu eh u e, y ec n eh q ui h n ec hc ua zqu e h. Ye q ui h toa : No n


cua l-li

tl e n

qu ic hi h ua i n

Tl atl aca?

53

Ye noni c

n eh

c uac

cecpa

onec hp iac o, n eh on iq ui nm o tla ti li, h ua n axa n nica n tla y en im iq ui ,


n ec hc ua z occ e y olc atl , i nic a mo nech cu a zqu e i n T la tlac a.
In T laca tl , za m oma h tia . Q ui h to a I n C uac ua h yo : Q u e ma!
mela h uac tl en qu ih toa i n C oa tl. Nic a n in Tla ca tl za mo ma h tia ,
za m oma h ti a. Ni ca n i n Co atl za o m oc amap ah pal oa ya , y ec ne qu i
qui cu a z, y ec n ehq ui m o ah co tla m otla z ipa n in T laca tl .
Ye

q ui htoa

in

tic tla h tla ni zqu e h .

Tla ca tl:

Q ui h toa

Oc

in

poli h ui ,

C oa tl:

za

A mo,

Ne h

ce

y olca tl ,

y e nic n eq ui

ni mi tzcu a z. Q ui h toa i n Tlac atl: Am o, a mo , poli h ui za ce y olc atl.


Qu ih toa i n C oa tl : Ti ah u e , tictemo ti h u e to toca . Ne h n ic neq ui y e
ni mi tzcu a z.
Ihc o n

oya ya h

h u an

oq ui tta hq u eh

ce

Coy otl

u mpa

ca h

h ueztoc. Q ui no tza h i n c oy o tl . I n c oy o tl o hu al mop ac ho . I n tla ca tl


oc tla h tla ni to. Tl en tic oni h toa Coy otzi n . Cu x m el a hu ac q u e c e
cua lli ica c e am o c uall i m ox tla h ua?
Tl en

c oni to a?

Ye

q ui h to a

in

Co yotzi n:

Ne h

am o

na mech ili z. C ux te h C oa tl c u al-li tic cua z n in Tl aca tl? A ch to


niq ui ta z, tle n oy ec , ca ni n , q ui e ni n o y ec ni n no ch i. C an o tica tc a,
Teh , C oa tl? Ye qu ih toa i n C oa tl : Tia h u e, tia h u e, q ui ttitih u e i n
C oy otzin . Ne h y eni may a na. Ye h ua lte moti h ue h , h ual tem oti h ue h .
Oa hcic o u mpa c an ocp ac ho i n Co atl in cua h ui tl. Ye q ui htoa in
C oy otzin : T eh, C oa tl . Q ui eni n o tic atca? Qui h toa i n Co atl: Ni ca n
onitili n toya tla tzi ntln ni n cu ah u itl , o ni ec i tzi ntla n ni n c ua h ui tl.
Ye q ui h toa i n C o yo tzi n: T e h, Tlac atl . Xc ahc ohq ui n i n
cua h ui tl h ua n q u em e i n c ua h ui tl , ce mi , ce mi toma h ua c oc atca,
oc uel m one nc hi ch ica h ua , oc ah coq uia . H ua n q ui h to a: Maq ui li!
Maq ui li!

Xica lac te tzi ,

ocal ac tetzic ,

c emi

occac a hu ili

ye tec

oc u el

in

ni n

c ua h ui tl .

c u ah ui tl .

Ye

In

Co atl

q ui hto a

in

C oy otzin : Teh , C oa tl. Mac hi lia , C ux c ual- li tiq u iza z no zo am o


cua l-li

tiq ui za z?

In

C oa tl

m on en cu ec ue tzoa ,

m oc ue cu etzoa.

Qu ih toa , q ui h toa: a h ue li ti, i hq ui n o nic atca , ih qu i n on itili n toya ,


ah u el oni qu i zay a.

54

Ye q ui htoa i n C oc oy otzin : Axa n tla i hq ui n o tic atca, u mpa


xm oca h ua .

T e h ua n

ye

ti a hu e ,

in

T l acatl

i hq ui n

oc atc a

ye

qui h toa: E eh ? Ye q ui h toa : T ia hu e. Ye qui lia i n C oy otzin , qu ilia


in T laca tl : T ia h ue! T ah u e!
Nec hp al eh ui ca n,

Nica n i n

n ec hpal e h uic an ,

Co atl

n e nh u al tza htzi :

n ec hh ua lq ui xtilica n

ni n

cua h ui tl . Q ui h toa: A m o c ecpa om itzp al e hu ic o n in Tlac atl? H ua n


Tl en oticc hi h? Oti nequ ia ticc ua z. Axa n ump a x m oca h ua , u mpa
oc uel xi e.
Qu ih toa : Am o, y e x n ec hpal eh uica n , tla mo ni ca n n i hmi qu i z.
Umpa x mi h qu i. T eh ua n y e ti a hu e. Ni can i n T laca tl i h ua n i n
C oy otzin y e h ua ltemo ti h u e, h u aly ati h u e. Ye q ui h toa i n Tl aca tl :
Ni mi tztla zoh cam ati

C oy o tzi n,

oti n ec hp ale h ui .

X n ec hil i.

Tl e n

tic n eq ui nim itzmac az? Nim itztla zo hca m ati z. Tl e n n e hq ui ? Nica n


in C oy o tzi n h ualc u atol oti. Q ui h toa: T la tic ne q ui n ec htlac oli z,
n ec htl ac oli q ui ezq ui m oc hca h ua n. X q ui t n e h nim oc oc oa h ua n
ahc o ni ec tl ach ia c u al-li . Q ui htoa i n T laca tl : Qu e ma! Cu alc an
nic an

n ec h on ch ia .

tzon h ual iq uili z,

Xc o nit,

n on q ue

Ic hca m e

nic a n
tl e n

ne ch o nc hia
T e h ua tzi n

h ua n

c onn eq u i.

Qu ih toa : Q uema ! Q ue ma ! yo m oca hca q u eh . I n C oy otl yoya h. I n


Tlaca tl

h u altem oti ,

ah co

oc u ah cu a,

i hc on

oh ua l-la ,

yo a hcic o

ich an . Ye q ui lia ni Z oa : Hu an tl eca i hq ui n o tia hc ic o? Tl eca a m o


otic uali c in c ua h tla tl atil? Q ui h toa: A mo , x qu it! O ne ch p an oc
ni n. Ye p ehu a y ec tlap ui a Ni zoa. Ni zo a qui lia : Tl e n omi tzpa n oc?
In T laca tl y o motl ali .
Ye

q u ilia :

X q ui t.

C ua c

on ic

tem o aya

in

c ua h ui tl,

onica hc ito, c e c oa tl octla hc opac h o c e c u ah ui tl , hu a n o n icpal eh ui ,


h ua n n im an ye oc n eq uia n ec hc ua z. Q ui htoa : Hu a n tl eca oc n eq uia
mitzcu a z? Q ui htoa : Hu a n qui e ni n o ticch i? I n C oa tl o n ec hil i
tiq ui n tla h tla ni zqu ia h ye y yo lca me h , c u x m ela h uac n o zo a m o, tle n
yeh

oq ui h to aya .

Ot q ui ntla htla niq u e h

oq ui h to qu e h .

55

y ei

Yo lca me h ,

om e

Q uema !

Za n

ce

Yol ca tl

o n ec hpal e h ui .

H ua n

ax a n

ni n

yol ca tl o niq uil i, m o ztl a niq ui n h uiq ui li z in toc hca h ua n, n ec ate h


n on oc ac hi y ototo maq u e h. Qu i htotica i n Zo atl: Q u em a! M o ztla
tiq ui n h uiq ui li z. Yec a y oc tla mac ac, ye c a in Tla catl y om o teca to .
Ni zoa tl qu i hto tica : Neh ni na h uac ni qu in tlac ol i z n in q ue ic hca me h
ni n

C oy otl.

! E he h eh!

yon ec hi nic h te q uili co

in

Q ui en

n opi oh u an ,

am otzin?
axa n

Mi ecpa

ni qu in tl ac oli z

in

ichc am e h. Qu ih toa : Aa h! Yen icm ati tl e n nic tl ac oli z. Nica n za n


ich tac a

h uetzca toc

in

Zoatl.

Tl en

oq u ic hi.

Oc tem o to

ce

topiy eh ua tlp oxa ctli hu a n q ue m e o qu i n piaya n o nq u e c hic hi me h


cem i on en tec uac ua ya h . Oq ui nca mai lpi h ua n q ui nca laq ui i h tec i n
topiy eh ua tlp oxa h tli , q ui ncal aq ui ti y ei, oqui nc ala qu i. Ye ca qu itta z
cua lca n tl e n qu ipa n oz no n Co y otl, tl a q ui nn e qu i i n ic hca m eh .
Yoq ui nc alaq ui , y ocq u ec hi lpi i n topi y eh ua tlp ox a htl i, y ec a u mpa
yoc tl ali , um pa c an nic ha n , y ec a y omo te cato i n ah u ac Ni tl a hu ical .
C ualc a n, za n oc i hc i, y o me h i n Tl aca tl , tla htlac hi a, tla htlac hi a,
qu em a tl a u mpaca i n p oxa h tli top iy e hu atl ic a in Ch ic hi me h ; ye h
ocm atti a i n T laca tl , oc ma tti a ic hc am eh, am o oq ui ma ttia tl e n
ocpi aya tla h tec, n ica n m oq u ec hpa n ol tia . Yey ah .
Ni ca n

Nizoa

m oc hi h ua

q uil

oc

c ochi ,

za n

ic htaca

h uetzca tic a. Ha ha n! Z a n ax a n q ui tta z n o n Co co yo tzi n tl e n pa n o z.


Ni ca n

y ec a

in

Tlac atl

y eya h ,

yoc m em e te h ua c

ni to piy eh ua tlp ox ah tl i, y ey ah i hc o n q ui n me m eti; o aci to cu ah tl an ,


oaci to u mpa y ec ua lc hia i n Coc o yo tzi n . Ye q uil ia, q ui h toa i n
Tlaca tl : C o ni t C oy otzin , yo tzo nh u aliq u ili tl en on ec h o nili , nic an
tzon m oca h uili te h ua hu a n tzo n tla zoca ma tti , tzo n tl azo hca ma tti.
Qu ih toa i n C oy otzi n: Ax an q u em a ni ec tla cua z hu el ic, ni ec tlac ua z.
H ual m opac h o ti, h ual mo pac h oti. Nic an in Tl aca tl q ui h toa:
Neh m a n ia h, Neh u mpa tzon m oca h uil ite hu a i n ic hc am e h. Umpa
xc om o nc ua ,
Yehu al tem oti

h u an
in

tl azohca ma tti tzi n


Tlac atl,

yo

pampa

h ual temoc .

o t n ec ho np al eh u i.
H ua n

in

C oy o tl

h ual m opac h oti, h ual m opac h oti, oa hc ico . Q ui h to a: Ax a n q uema

56

Ni ec tl ac ua z

ica

occa ma tl apo

ni n

in

C hic hi m eh ,

ni mo ye cca h ua z

c ual- li .

top iy e hu atlp oxa h tli ,

C ua c

zan

c ecp a

o h ualq u izq ui zq u e

oc n en cu ac ua hq u e h

in

oc n e nmi mil o ti n emi a h,

oc nenc u ac uay ah , oc n e nc uac ua ya h. Ye q u ih to a i n C oyo tl : Oq ui hto


ichc am e h, am o o hq ui to y e h Ch ic him e h , ye n e nc uep ti n e mi h. Za n
cecp a o m eh ti qu i z n i n Coyo tl , one nc h o lo , o n e nc ho lo . Ni ca n i n
Itzc ui n meh

ni h qu i

toh toc ati hu e ,

toh to ca ti hu e,

to h to ca ti hu e .

Ni ca n i n Tlac atl, ocac h i tl atzi n tla n , y e h ual tem o ti c uac oq uica c:


C ual- li i h to a. Q u ema cu al-l i tl en oq u ih toya i n C oa tl! Ica c e
cua l-li c ec- ch ih u a ica ce am o c ua l-li cec tla xtla h uia . I hc o n
tza htzi ti , tza h tzi ti , tza h tziti in C oy otl. I hc o n oy a h. Nic an i n
Tlaca tl am o q ui ma tti tl e n o pa no c. I c nic an Ni zo a, q u em a, ye
ocm atti a

tl en

octlal i,

amo

oc tl ali

ic hca m eh ,

yeh

o q ui ntlali

chic hi m e h, ni nq u e h c hic hi m eh on entec u acu aya h , y e n on tza h tziti


in Coy otl: Qu e ma , cu al-l i tl en oq u itoy a in Coatl: I ca ce c ua l-li
cec-c hi h ua ic a c e a mo c ual- li cectlax tl ah uia !
Ni ca n tl ami ni n tl ap uil .

57

In Ixpo poyotl h uan in Co atl


Ni ca n Toal tepetl oca tca c e Z oa tzi ntli tl en ocpi aya Ni tl ah u ical
tl en

o ca hcic

Yec uic a

ce

ma cu il

one n teq ui htia

c hic ah ua c
xi hu itl

ica

c oc oli ztli
in

m ote tl aq ueh ua ltia

h ua n

coco xq ui
i nic

om oc a

h ua n

qui tla ni z

ni n

I xp op oy otl.
Zoatzin tl i

c eq ui

tomi n .

Ni h qu i m o te qu ipa n oa ic a im il hu a n cu acu ah u iti cu ah tl a n. C uac


ahc iq ui

ic ha n

tlap aca ,

tla ch toca ,

m otlac ual ch i hu a

h ua n

moc u itl a hu ia n itla h uical Ixp op oy o tl.


C e tonal ni n Zo atzi n tli yo cm oi ttili occ e tl aca tzi n tli . Non
Tlaca tzi n tli y oqu in tl ac uili ni tl al hu a n, y o qui tzotzom a hq ui hu a n i n
Z oa tzin tl i p actin emi . Ax an i n Tla ca tl oq u ili : Tia h u e n oc ha n
n omp a tic ha n ti zq u eh , T eh h ua n Ne h! I n Z oa tl oc na nq ui li: Am o !
In tl a i n n o tla h uic al Ixp op oy otl q uim attiz n ec h to toca z i tec hc op a
nic ha n . Q ui h toa i n i meca: Tla tic n eq ui ticmic ti zqu eh h ua n T e hu a
tim oc a hu a z

za n

mo ce l

hu a n

topil h ua tzitzin .

58

ti hu el iti zq u eh

tiq ui np ia zq u eh

C e to n al in I xp opoy otl h ua n Izo a oya h q u eh i te nc o ce h ue y


atl ah tl i;

in

Z oa tzi ntl i

oq ui li

ni

T lah ui cal :

Xin ec h yec a na,

ni moca h ua z nica n c o tzi n, i cpac ni cteq ui ti c eq ui xi h ui tl i nic in


toy olca h ua n . Xia m el ah q ui! I n Tla ca tzi n tli y e ya ya hti, y oli c,
yol ic y eya h ti . I n tl alc hic oca tca tla ix tic in Z oa tzi n tli oq ui tztoy a
cux

m o tep e xi h uia .

opa n otaya

occ e

Xo n mona cti!

C uac

yo a hcia

Z oa tzi ntli

hu an

T laca tzi n tli

ite nc o

in

atl a htl i,

oc ta ztzil tec ac :

to n mo tep exi h ui z!

u mpic

Xon m o nac ti!


In

Z oa tzi ntli

om o tla lo h ua n oq ui tzq ui i n I xp opoy otl. Nic a n I zoa on e nc ual a n


oq ui n eni htemali n aya ica in c uala nc ay otl. M oi l hu iay a: Tl eca ?
Tl eca

oq u in acti

ni n

Z oa tl?

Yo motep exi h ui zq ui a.

A mo

oq ui nac ti an i! Q u em e i n Ixp op oy otl a mo oh u e tz Ni zoa c hi h ua


qu em e moteq uip ac hoa h ua n o mo tla lo i na h uac Nitl a hu ical h ua n
yec ui ca ic ha n.
Ocu el

y om otla h tla ni a:

Qu ie n

T icmic ti zqu e h

ni n

Ixp op oy o tl? Oc tza h tzi: Ye nic ma tti q u ieni n! Ni cu ica z c ua h tla n


h ua n

nicc ateh ua z

ump a.

Yoc oc hq u e h .

Cu alca n

ih ci

oq uili :

Xm eh ua, tia zq u eh tic u ac ua h uiti hu e!


In Z oatl y e c u ica n oc hi : A tl, tlac ua l , tla xcal h u an c e
tepo ztla te hq ui . Yoy a hq ueh . Ne n i hci o q ui zq u eh cua c in T o nal tzi n
oca ya mo om o nexi tia ya . Oc tl ay oa toc.
Oya hq u e h ne n h u eh ca. Ump a c ua h tla n i n Z oa tl oq uil i: Nica n
Xonm oca h ua xc o nq ui tzq ui i n tlac u al i ni c am o q uic ua z c e yo lca tl .
Xi n ec h on ch ia c otzi n , n i hu alm oc u epa z totoca . I n Z o atl yo ya h ump a
occa teh za n ic el . Ump a in Tlac atzi n tli om oc a ni tzi n tla n ce oc otl
oc tlac actoya c ux y eh ual m oc ue pa Ni zo a. Yopa n oc tl a hco ton al
h ua n Ni zoa a mo n ehci . Op e h qu itzatzilia : Mar a! M ara c a n
tonc a h? I hc on oc tzatzilia ya hu an oc tza tzili aya h ua n am o o n e z
ni zoa . Nima n ope h ne nc h oc h oca .
Ax an y eq u in e h uil ia;

tl eca oc cu icac

u mpa cu a htla n i ni c

momiq u iz. I hc on m o tla co ltitoc cu ac o qui cac aca o q ui no tza ya :


Tl en omi tzpa n oc? Tl ec a tic h oca? I n T laca tl oq u ih to: Ni c hoc a

59

pampa on ec hc ah u aco nica n Nozoa ; a co n ec h ne qu i h ua n n eq ui ma


ni miq ui .
Aq ui n in teh? Aq ui n n ec hn o tza? Neh ni c e C oa tl. T eh ti
C oa tl h ua n Ti tetla nq u ec hia . Qu ien n itla n qu ec hi z? I ntla a m o
ni h ueli ti n im oli n iz, n icpi a ce tetl n op an . Tla tin ec hp al eh ui a; Ne h
ni mi tzpal eh ui z! C an ti ca h? In C oa tl oc na nq ui li: Nica n m oix pa n.
Xi hu al mop ac ho! Xi h ua lm opa ch o! I n I xpop o yo tl o ne n i xpa n i n
C oa tl. C u ac y oa hc ic i na h uac in C o atl . I n C oa tl oq uix ch ic hac . I n
Tlaca tzi n tli

m oix ma tel oa ,

m oi xm ate loa ,

mo ix ma te loa.

In

Tlaca tzi n tli oq ui hto: Hu a hc uitl! Ye n i tlac hi a, y e n itlac hi a! I n


Tlaca tzi n tli on e npa ctoy a!
Qu e me y oca lac i n Ton altzin , n oc hi y etlac om ic toc . A xa n
yecp al ehu ia i n C oa tl oq u iic ua nil i i n tetl tl e n ocpa ch o ta ya. I n
C oa tl a m o hu el itia n ene mi z, q uic oc oa nic hi ch iq uil . In

Co atl

oq ui h to : Tla ca tl Xi nec hc u ica i na h uac i n Ma li ntzin .


Aq ui n

in

Mal in tzi n?

In

Mal in tzi n

ce

I ch poc aton

n en cu ac ual tzi n hu an itlaq u e n ni h qu i. Ye h ny eh i n itec o i n tep e tl .


Yeh ny e h

tec h m oc uitla h uia ,

cha n ti i h tec

c e T lac hi h uil tic

te ch pal eh uia

in

C em an a h ua tl;

Yolca m e h.

Yeh

ama ca q uix ma tti

qu e ni n n ozo c an in ca h . M oi h toa q uil ca h ih te c i n T ep e tl.


In C oa tl oq uil i i n Tla ca tl ca ni n oca tca in Ma li ntzi n i ch a n.
Yoa hci to tl atehteh uia . I n M ali n tzi n h ua lalap oa , q uic eli a in Co atl
h ua n

tl a zo hc am attia

in

T laca tzi n tli .

In

Mal in tzi n

oc nequ ia

qui mac a z c e i tla i n tl aca tzi ntli pam pa oc pale h ui to in C oa tl.


In M ali n tzin oc tla h tl an i i n Tlac atzin tli : Tl e n tic ne q u i
ni mi tzmac a z? I n Tla ca zi n tli oc na nq ui li : Ne h ni mi tzon tla h tla ti a,
tla

n ec hon mo ma qu ili tzi n oz

n on

T eoc ui tla

A na h ua tl

tle n

M om a hu izotzi n c o nm opi alia . In M ali n tzi n oq ui maca c i n A na hu atl


h ua n i n T laca tzi n tli om oc u ep nic ha n . C uac ah ci to ic ha n, ama ca
cah . Ni zoa oc ne ltoc aya I tla h uic al y e mi ctoc h ua n yo ya h in a hu ac
in I me ca.

60

In Tl aca tzi n tli oc tl ali i n A na h ua tl i htec ce te h uil oc oma tl


h ua n ocp op oc h hu i; n im an y om o tecac . O tla n e z. T le n to mi n pi a!
M iec

to mi n

oc ma cac

icn ox axa cal tzi n;

n ima n

in

A na h ua tl!

In

o mo y eccal ch i h uili ;

ye h
a xa n

ocpi ay a

ce

y ecp ia

ce

tepa ncal- li h u an ocm oc u hi m iec y ol ca me h.


C uac

oq uim at

Ni zoa

y oc n eq uia

hu al moc u epa z

i na h uac

Ni tl ah u ical . Ni meca za n q ui tzo tzon iay a i n Zo atl cu ac oh ui n ti to ya .


In T laca tzi n tli oq uili : Am o!
Ich po ca hu a,

tl e n

mela h uac

In y e h

yocm o n oc hil i ce c ual- li

qu itla zoh tla .

ni n emi li z ica paq u ili z.

61

H ua n

opa n o hq u eh

In Mazacoatl huan in Co yotl


C epa , oca tc a ce Tl aca tzi ntli , oc maca q u eh c ecpa c e Il h ui tzi n tli
chi h ua z. C e ton al , op oli h uia za n c e me tztli i n Il hu itzi n tli i n
Toteo ta h tzi n. Hu a n ni Z oa tzi n tli ump a can och a ntia tl ah tl ac hia ,
ami tla cpia , q ui tta am o q ui pia n on c u ah ui tl , n on pi o meh i nic
chi h ua zq u e h i n il h ui tzi ntli; q uili a Ni tlah ui cal : I n T e h ua n tzin ,
xc on it. Ami tl a ca h, n on pi o n on c ua h ui tl, no n i tla Q ui en co ni tta
in T eh ua tzi n? H ua n p oli h ui za ce m etztli i n Il h ui tzi n tli . Q ui e n
conc hi h ua z?
In

Tla ca tl

mela hu ac

tla h tla ch ia,

tl ah tla ch ia.

Q ui h to a

Ni zoa tzi n tli : Xc onc ui ti ma z cu ah u itl , ye tic n em aca i n c ua h ui tl,

62

h ua n ica i n tomi n y e tic hi h ua i n Il hu itzin tli . Q ui h to a i n Tla ca tl:


Q uema ! Ni cc ui ti ma z c ua h ui tl , ma z c ua h ui tl . Tl a htlac hia a mo
qui pia n o n c e tep oztl ateq ui , n o n c e li axtli. Ye q ui h toa: Ca n
nicc ui z? ye q ui lia Ni zoa tzi n tli : Te h ua tzi n, Xc o nm o tla n e h uiti,
nic an

i na h uac

i n T oa h ui tzi n,

Xq ui t

C u x

tec h- h ua ltla ne ti a?

Qu ih toa : Q u ema ! Yo ya h in Z oa tzi ntl i.


Ni ca n

in

Tl aca tl

q ui h toa:

Neh

amo

nia z,

q ui h to a

in

tlac atzi n tli : Neh ni tla h tziq ui h ua n a mo ni cm oc u hia , n eh am o


nia z.

Ni pi na h ui z

Oq ui tta c
yoc ua lic

yo
in

ni motl an e h ui ti

hu alm oc u ep

in

tepoztla teq ui

h u an

y oya h

Z oa tzi ntli.
h ua n

ni -zoa tzi n tli .

T la htlac hi a.

liax tli .

Qu e ma ,

Xc o ni t

y eca ,

yon ec h hu al tla n etiq u eh . Axa n x o ny a, x c o nc uiti i n cu ah ui tl . Yeca


yoya h i n Tla catzin tl i. M e m e ni l ili ax tzin h ua n ni tep o ztla te qu i,
ihc o n y eya h .
Te moti ca ni c ca h in c ua h ui tl h ua q ui; i hc o n ya hti tl ec o hti ,
tl ec oh ti ,

tl aix tem oti .

qui h toa.

Tl en ono?

C uac

Oc ac hi,

oq uica c,
oc ac hi

aca

qu e m e

m opac h o ti

qui q ui naca ;

oq uic ac,

oc ac hi

moc aq ui , i hc o n q u eme q uiq ui na ca , q u e q u ec hpa tzm ictia, q u e


cotal oa . Q u ih toa : Aq ui n o no , tl e non o? Tl en y olc atl o nc a n ca h?
Ya h ti , ya hti, ocac hi y op an o to . Cu ac oq ui ttac ce Co atl.
In Ma zacoatl, ni tzo n te co n ne n hu e y, yeq u ec hpa ch o toc ce
C oy otzin . H u an q u em e oc atca o me c ua h nm e , za c eca n ni ca n
yomo y ecm ali n ni cu itlapi l. Umpa y oy ec mali n itzo ntec o . Nic an i n
C oy otzin tlac oya n, y oc q u ec hpa tzmi ctoy a .
Ni ca n

Tl aca tl

qu ih toa :

C ui n ta!

C o yo tzi n,

axa n

qu e ma

mitzcu a z ni n c oa tl. Q ui h toa: Cu x nicp a le h uia? Q ui h to a: q u ema ,


nicp al e hu iz!

Ye

tl a htl ac hix ti .

Q ui h toa:

Nic- h ui tequ i z

ni

tzon te co n ni n C oa tl , y e ya h ui totoca . O qui ttac , ump a h ual n e ztoc


ni

tzon tec on

nen

h u ey .

M opapa ch o ti .

Qu e ma ,

nicpa le h ui z!

M opap ac hoti ic a i n tep oztla teq ui , mo pac h oti , m opap ac h oti .

63

Ni ca n i n C oa tl, oc ac hi q u ec hpa tzm ic titoc i n C oy o tl, am o qu itta


cux a ca h ua lm opa ch o ti , oc ac hi, ocac hi q ui tztoc y e i n C oc oy o tzi n.
Ni ca n in T laca tl m op ac hoti , y olic , y olic .
Oa hci to, q ui tzq ui a ni tep o ztla teq ui oq ui ecca ca h uili ipa n ni
tzon te co n , Ni tzo n teco n ic n e o m e hu ato, za n ni ma n i n C oa tl
om o toto n. Nima n i n C oy otzi n ope h m ihi y oti a, yo lic , y olic , y e
moza ma ti ,

mi hi y oti a,

mi hiy o tia ,

y olic ,

yo lic .

Ye

q ui h toa

in

Tlaca tl . Ic no C oy otzin ! Tl a am o o n imi tzpa le h ui zq ui a, ni n Co atl


om itzc ua zqu ia .
In Tla ca tl Qu ih toa : C oy otzi n , X qu it n e h o n imi tzpa leh ui ,
axa n

aq ui n

n ec hpa leh ui z

ica

in

No i lh ui tzi ntli,

O q uitta c

in

C oc oy otzin , om etiq u iz q ui tta, oqu ittac i n T lac atl . M otzetzetzel oa ,


motzetzel oa

in

C oc oyo tzi n.

Yoy ah .

Nica n

in

T laca tl .

Oc u el

qui xtem oti , i n cu a hu itl. Am o hu ec a u mpa o caci c in c ua h ui tl .


Octete c, oc tetec , oc ol ol o, oc uali c nic ha n. Oc ac hto , ump a a ya mo
oq ui mpia ya i n ax n otin ; za n oc ual m eme ya ipa n ni ch ic hiq uil .
Ihc o n c ual m em e ti, c ua lm e meti , h u alte mo ti. Oa hcic o nic ha n , u mpa
tlal ia i n c u ah ui tl .
Ni

zoa tzi n tli :

Yotih ua la?

Qu ema ,

y o ni hu ala .

X tla cu a,

nic an y o nicc hi h , m a z za n tlax cal ic a i ztatl h u an ica ch illi .


X tl acu a. Ye ca y otla cu a. Oc u el c ua lca n ihc i, oc u el yo cte mo to i n
cua h ui tl , oc u el y oa hci to, um pa tlali a in c ua h ui tl. Yeca . Za z!
Yotla yoac. C uac oqu icac ip an nic ha n , m otla tzi nia , m otla tzi nia .
Om etiq ui z

tla tla ch ia.

Tl en pa n oa?

Tlen p an oa ?

Cu a c

oq uic ac ocu el m otl atzin iq ui ip an nic al te nc o. Qu ih toa : Tl en o no n?


Yoc ma hc oc. Tl en pa n oa? In Tac atzi n tli oc n el toc ay a c ux i tla
ohu e tz. Tl ac hia i tla oh u etz yo tla tlap o ni calte nc o.
Oq ui tta c u mpa ca h in C oy otl, q ui n h ual ica mac ui l, to toli me h ica
h uex ol om eh i hc on tla n en eli to q ue h . Oq ui ttac i n Co yo tl . I n C oy otl,
za n qu e n enq u e oq uic hi , za n q ue n enq u e om ol in i. T otol im e h ic a
h uex ol om eh h ual cal actih u e , h ualc ala cti h u e, o cala q ue tla h te c.

64

Yec
ni nq u e h

tzatzi lia
to tolim e h

Nizoa:
h ua n

Nec hpa leh ui qu i


hu e xo lo m e h .

Ye

tiq ui n qu itzq u e h
q ui htoa :

Ca ni n

otiq ui nc ui h to? Q ui h toa ni Zo atzi n tli : C ani c otiq ui nc ui to ? Ca ni n


otq ui nic h tequ ito? Qu ih toa : T eh am o ticm atti, teh ami tl a xq u ih to;
yex ne ch h ua lpal eh ui. Yeca , y oq ui nca laq u iqu e h , yec a yo m otec ato.
Ni ca n q ui h to tic a i n Tl aca tl : Cu x ni n Co y otl m ela h uac
n eq ui n ec hpal e h ui z? Q ui htoa: C ha q u ema ! Oc ue l c ual ca n y o
cuac u ah ui to. O cu el c uac y e tl ay oa o qu i cac, cal tehu ia , c alte h uia .
Ocu el

om etiq ui tz,

otlac hi x te tzi to .

Oq ui tta c,

oc ue l

u mpa

h ual m oc hix tic a i n Co coy otzi n .


Ax an , y e chi cu ac en ichc am eh, q ui n h ual ica. Oc u el otza tzic ,
za n q u e n enq u e, i n C oco y otzi n . Yo h u alcal aq ue h i n I ch cam eh .
Ocu el

tza tzil ia

yoq u in ilpi qu eh

Ni zoa .

n oc h ti n.

Oc u el
occ e

yo

to nal

qui ni lpi hq u e h,
oc u el

o h ual a,

ic

oc ue l

ne
cu ac

yotla y oac , c ua lcal teh uia .


Oq ui tta c ax a n y e oc uali qu ili c e l ec h o n, y e ca laq ui i n le ch o n,
za y en on oq ui cac o tzatzic i n C oy o tzi n. Yo ya h . Ac o q ui e ma n
om o n ex ti . I n Tlac atzi n tli o qu ic hi i n Il h u itzi n tli . Oc n emacac c eq ui
in

ic hca m eh

h ua n

ica

in

tomi n

o qui ecc h iq ueh

c ual- li

in

Il hu itzi n tli . Noc h ti n am o oc n el to cay a h q uil o q ui ecc hi h ua zq ui a, i n


lh ui tzi ntli. Oq ui ecc hi , oy ec tetlam acac .
H ua n yen on q ui h toa ni n T lac atzi n tli : Q u ema ! Ni n qu e h yo lca meh ,
tech acic ama tti h, q uem e i n te h ua n q ui n acica ma ttih . Nica n tla mi
ni n tl ap uil .

65

In axno, in cuahu itl, hu an in ahco pech tli


C epa ump a ca n itoc aya n T lal h u eh u e me h , och a ntia c e Tlac atzi n tli ,
ni zoa tzi ntli h u an yei ipil h ua n . I n oc ac h i h ue y o cu ica ya m atl ac tli
h ua n n a hu i xi h ui tl, itzip io oc uic ay a ma tlac tl i h ua n om e hu a n in
xoc oyo tl , oc ui cay a ma tla ctli xi h ui tl . C e tonal ni na n tzin oca hc ic ce
chic a hu ac

c oc ol iztl i,

n o nc e

tepa h ti hq ui

a hu el

ocpa h ti ,

amo

ocpa h na mic h ua n omo mi qu ili , n onq u e to nal ti n , zan om opa h ti aya h


ica xi h ui tl tl en oc atc a c u ah tl an .
Om oca h , zan y eh , in T lac atzi n tli h ua n in ipil h ua n . I hc on
opa n oq u eh
Na m e hu a n
an motec h

mac uil

xi hu itl.

y on an h u ey aq ue h
m one qu i;

Ce
h ua n

na nte mo zqu e h

ton al,

Ni ta h tzi n

n ic n eltoc a
in

tl e n

oq ui mil i:
no m eh u an ,

nam on emi li z

occ ec an .

Ni ca n, a mi tla c ah . Xi n ec hca h uac an nic an . Xiac an i tec h i n h u ey


altep etl; ump a xim otem oli ti i n n am one m ili z. Ni na m ec htl atla h tia ,
ma am o xi m oca h uac an nic an , am o xi ec an , qu e me i n ne h . Umpa
xiaca n , u mpa na nca hci zqu e noc h i. Neh , am o qu ie n ma n, on i hu el it
onam ec h h uic ac. Nic n el to ca , ump a an m o pan ya z o cac hi c ual- li q u e
nic an .

66

In ocac hi c h oc hoc otzi n oq ui h to: Ne h ni mo n e nm ah ti a, neh


am o nic n eq ui , nia z za n n oc el . I n ic ni h ua n oq uil ih q ueh : Xi a m oc el ,
tota h tzi n

oqu ih to:

Nep apa n

oh tli .

Ni nq u eh

c oc o n e

oc tlac atoca q ueh ni ta tzi n h ua n oy ah q ueh h uehc a. I n ocac hi h u ey


oaci h to P uebla , oc tem oa ya teq ui tl , am o cana ca hc i. Ya h ui hu an
ya hu i,

ya h ui

cua h xi nq ui ,
teh ua tzi n

h u an
ye

opa n oc

h u eh u e tzi n.

n ec h o nm aca z

Ixp an
A hci

teq ui tl?

In

ce

c alli ,

h ua n

ca n

oca tca

q ui tla h tla ni :

c ua hx in q ui

ce

C ux

q ui na nq uil ia :

Q uema ! y on ic tem ozq uia c e teq ui tq ui a q ui n n ec hp al eh u iz, q u em e


yoti h ual- la h ua n ticn e qu i ti teq ui ti z Tla cu el e! Xi c ual maq ui li, zan
ni ma n; oc mac aq u eh ni teq ui tl , om o tlal i h ua n opeh . Yoq ui ttiti tle n
qui ch ih u az, y ecc maq ui lia .
Umpa
tla h tla ni

oca tca ,

c ua c

y o ah cito

ce

Ye

q ui h toa:

Nicn eq ui

nia hc op ec h .

tlac atl ,

ye
in

c hic ah u a c

no ah cop ec h .

Qu ih toa i n h ue h u etzin : H uip tla ye z in moah cop ec h tzi n. Q ui htoa


in tl aca tl : C ua l-li ca , ni h u alm oc u epa z. Nim a n o hu al-l a ni tetah ,
n en h ua lc uala n ti hu an otzah tzia : Nic n eq ui i n n oa hc op ec h, za n
ni ma n. I n h ue h u etzin q uili a: Tla c on c uiq ui c ualc an . I n i te ta h
oya h nenc u ala n toc .
Am o za ' y en o n tequ itl oc pia ya, i n H u e h u etzin . Oc pia ya m ie c
teq uitl,

ac o

omoaxi lia ya .

Ticm aq uil ih tetzizq ueh .

Neh

chic a hu ac

Am o

nite qu itiz.

Q ui h to a
nic h ic h ica hu i,
x on mocua toto ni ,

in

C o n etl:

n eh

ni h u eli ti

Tl aca tzi ntli;

tic tla mi zq u e h in a hc op ec htli .


M aq uili a i n C one tl , q ui n c am pa otlay ec oh q ue h ; no ch i i n
yoa l oteq ui tq u eh. Ic mo ztla tic , yoc tem acaq u eh i n a hc op ec htl i.
Ni ca n ca in m oa hc op ec htli. Oc o nm aq ui xti in h u e h ue tzi n. Tla m o
tlac h a

oc o n mic ti zq uia .

I hc on

oc on ih to

in

tl aca tzi ntli

tle n

oq ui n eq uia i n a hc op ech tl i.
Ax an tic ta zq u eh i n occ e c one tl , tl e n oa hci to Tla xca lla n ;
ni hq ui q ui tem oa teq ui tl , a m o ca na ca hci . Ya h ui h ua n ya h ui h ua n

67

oq ui za to ca n in ca ce h u ey cal -li ; ump a oc ha n tia c e tlac atzi n tli ,


can oq ui mpia ya n en mi ec yo lca me h .
Ni n

tlaca tzi n tli ,

iyolca h ua n :

Ax n o ti n,

za n

ce

m ilteq u itqu i,

c uac ua h u e,

tl e n

toc hm e h ,

oq ui mpi y a

ichc am e h

h ua n

piomeh . C uac oh ual aci to, ni n tla ca tzi ntli oca tca i pa n oh tl i hu a n
oc nen h ui teq uia c e ax n o, i pam pa a m o o cxic oa ya i tla m em el , a mo
cua l-li

octla maca ya

h ua n

am o

och i hc hic ah ui a.

Qu ih toa

in

telp oca tl: Tl en teh ua tzi n tc o n ne q ui tc onmi cti z? Oc u el i n con e tl


oq ui h to : Ac o xi co n h ui teq ui in a xn o tzi n . Tl en m itzo nc hi h uili a?
Xc onca h ua .

In

tlac atl

tl a hu el itta

in

c on e tl

h ua n

q uili a:

M o teq ui? Tl en ti cn eq ui nic an ?


Tlaca tzi n tli : za n oni h ual a m on a hu ac tzi n . C u x tic o npi a
teq uitl? Q u ih toa i n tl aca tzi ntli: Cu x m ela h uac n eq ui ti teq ui ti z?
Qu ilia : Qu e ma! Qu i htoa : A xq ui n te h c e con e tl , tl en za n o h ui tza
h ua n za n ma h uil ti z; q uil ne q ui teq ui ti z h u an za n m a hu il ti z;
qu em e nonq u e h tl en am o h u e hca h ui h n o n ch ic om e to nal .
C ual- li c a h.
xh u alp e hu i,

Tla

za n

m el ah u ac

ni ma n .

tic n eq ui

Qu ema tzi n,

teq ui ti z.
Ca h

Tlac u el e!

yeh

cua l-li ,

tla zohca ma ti tzi n. Mac h c o nca h ua i n ax n o, a m o xc o nh u iteq ui . Tl a


tic n en tl a zoh tla ni n ax n o; pa ya n imi tztl acol ia . Ac o n ic ne hq ui ni n
xol ohpi ,

za zal

y olc atl.

In

c on e tl ,

ni

tah tzi n

o qu itti ti

q u en

qui tl am aca z ce yo lca tl , qu e n m oc ui tla h ui z i nic y e z tom ah u ac,


pactoc

hu a n

chi ca htoc .

Oq ui ec tla ma cac,

oq ui ecca tli lti,

a mo

h ueca hu i h ua n ax a n n en cu ac ual tzi n m otta i n yo lca tl .


In i tec o c uac oq ui ttac i n a xn o; o qu i hto: C ui n ta! Ax a n
n en cu ac ual tzi n c a h i n
M ela h ua c

q ui ma tti

y olca tl , Q ui e ni n

q ui e n

mo cu itla hu iz

oq ui ch i
ce

ni n

y olca tl .

co n e tl?
In

i te co

one nc ua la n, i xq uic hc a oq ui xc ocoay a in ax no . A m o o nic tl aco lia ni ,


cem i ni n e nc ua h tla yoatoc . Tl ec a ihc o n o nicc hi ? Yec e y o nic tla co li.
Tl en oc ni c-c hi h ua z? Ump a omoc a teq ui ctoc ni n c on e tl .
Ax an tia h ue i na h uac i n c h oc hoc o tzi n. Ye h, i n xoc o yotl .
Ya h ui

h ua n

ya h ui .

Oa hci to

Hu am an tla n .

68

Ye

a hci

i tec h

ce

cua h tla l. Ump ic a m o oca tca n on c e altep e tzin . Oc a ya mac a


oc ha n tia ,

za n

ca hc an a

oc ha ntia h

ceq ui n ti n.

In

te lpo ca tl

oq ui h to aya : Neh a m o nicp ia c ua l-li n o n emac . Am itl a nicp ia , nica n


amac a

q ui pia

teq ui tl ,

nic an

n oc hti n

za n

c ual -li

moye cm oteq uipa n oa . Noc h ti n zan c ua l-li mo yecca xitia .


Za

tl ah ma n

oq ui h to aya :

yo q uicac

ce

na na tzi n;

Xin ec h onpal e h uiq ui ,

o nen tza htzia

n ec h on pal ehu iq ui .

h ua n

Ni n

ce

na na tzi n tl e n oc ua hc ua h ui to h ua n c ua lica ce tlam em el-li ipa n


ich ich iq uil , hu an c e tlac atzi n tli oc- h ui teq uia i ca c e m eca tl , qu il
yeh ny eh i n itec o in c ua h tlal . Hu a n oq uil iay a: T lec a tic ui ca i n
n oc ua h? Non n oa xca T lec a ticc u i? Qu i hto a i n Na na tzi n: Notec h
mon eq ui c eq u i cu a htl atla til i n ic n icc hi h ua z n otl ac ual ; y e nii lam a
h ua n

am ah ca

n ec hp ale h ui a,

ne n in o cec el tzi n.

Nic u ica

za n

pipi ntzi n . A m o c ah ca n in nicc ui ti occ eca n.


Non im a ni n, um pa a hci i n C on e tl h ua n q uil ia : Tl eca
ticc ui teq ui i n Ila ma tzi n? Mo axc a in tlal-li ? Qu i htoa : Q u em a,
n oaxc a hu a n! M a niq u in ita, ca ni n c a i n tl ala ma tl , ca n n ic-i tta z
can in pe h ui h ua n c an tl ami i n m oc u entl a? A m o niq ui mpi a. H ua n
qu e ni n ti tla h toa, I ntla am o ticp ia i n tl al ama tl? Ump ic yop e hq u e h
motza tzil teca .

In

T elp oca tl ,

o qu ic hi h

hu e y

in

m omi cti li ztli

Tla htla ni i n T el po ca tl: Ca n m oc ha n tzi n?

I n i lam atzin

ina h ua c n eca tlaca tl . H u an oq uic ah i n n ana tzi n .


qui h toa: Neh n oc ha n u mpic n ec a tep etl. Cu i nta! Nen hu e hca
oca tca

ic hac ha n tzi n.

In

con e tl ,

am o

qui ca h ua

in

I la ma tzi n

mem eh ta z i n c u ah ui tl , q uili a: Ma n icc ui ca i n tl am eme l-li ; oca ch i


ni

c hi hc hi ca h ui,

oya hq u eh

h ua n

oa c ito

ic ha n

in

Na na tzi n.

Yonim itzon hu alic ac nica n mo ch a ntzi n , axa n nim itzo nca h teh ua .
Ye ni a, n o te ch m on eh qu i, n ic te m oti c e te q uitl. Ma ni a, ma nia .
Qu ih toa in Na na tzi n: Nic an x m oca h ua n o na h uac ; nica n am o c a
teq uitl, a m o ca na xia . Nic an x moc a h ua n on a hu ac. A m o ca na
tica hc i z teq ui tl ic nica n . Tl a tia z ump a Tlax call a n n ozo P u ebl a;
um pa

tlac h a

q u em a

tica hci z

teq ui tl ,

69

Ca na

ti ca hci z?

Z an

tim ixp ol oti . A mo xia . Nica n x m oca h u a n on ah u ac, h ua n n ica n


tic ta zq u e h

q ui en

tim oteq uipa n o zq u eh

ti h ua n.

C ua l-li

ca

ni moca h ua z. Qu e me in C o n etl am o q ui ma tti ca n ya z h ua n a mo


ixtla matti ic n e. Ye moc a hu a i n con e tl. Umpa y oq uic hi n i ne mil iz,
yeq u imi cti ti c e toc htli i nic tlac ua zq u eh.
Neca to nal , ump a c ua h tla n oca tca mi ec y ol cam e h . Cu a c
yeh ua n o cn eq ui a h, y e h ua n oq u ic uay a ce pio , ce to ch tli , c e ma za tl ,
n ozo ca tla ye za y olca tl . Ni hq ui, tl en za xi h ui tl , o moc h ih ua ya h
icel .

Ni n

c o netl

i hc on

opa n oc

i ni n e mili z

u mpa

i na h uac

in

Na n atzi n .
Opa noq ueh i n xi h ui h me h , h u an c e y oa l otla te mic , q uil a c a
oq uil iay a:

X m oc uepa

nic ni h ua n .

C uac

qui h toay a:

ye

m oc ha n .

otla n ez,

nia z,

Ni hq ui

o q uili

in

n ec h h ual n otza

otla te miq u eh

na n atzi n
n ota htzi n .

tl en

i hc o n

oc temic ,

Ma tti

tl eca ?

Ax qu i n ye h y omic nota h tzi n n o zo cu x ma tti . Oc ac hi c ual- li, ni


moc u epa z n oc ha n . Nim oyolc oco a a mitla nic uic a, am o nicpi a to mi n
n on occ e itla. Ax qu i n in noc n ih u an oq uic hi hq u e h cu al-l i tomi n ,
h ua n n e a mi tla . Ma tel. Q ui h toa i n Na na tzi n: Xim oc hi a c otzin ,
za n

ax an

ni hu itz.

In

Nan atzi n

o cal ac

ic ha n

hu a n

in

yeh

cua lq uix ti a c e cu a hu itl. Neh y eni na na tzi n, ne h a mi tla n icpi a, za n


ni n

cu a hu itl

nicp ia .

Ni mi tztlac oli z

p ampa

oti n ec h n en pal e hu i

ni nq u eh xi hu i hm e h.
Tla cu el e! Pay a n in c u ah ui tl . I n c one tl qui h toa: H u an ni n
tl e y ez? Ica n in c ua h ui tl tim op al eh u iz in tla itla mi tzpa n oz ipa n
ohtl i.

I n tla

a hca

mitztoca ti n emi z

ic a

ni n

xq ui tzq ui

h u an

xc ua n hu i. Xq ui t tlen c hi h ua . In Na na tzi n q ui lia : C ua hc ua h tzin ,


xiec h u iteq ui n eca tzil aca yo h tli . C ui n ta ! Ocx ixi n tetzi c. M ac h n i n
am o, i tech mo n eq ui tiq ui tzq ui z ica i n mo ma h ua n , za n tiq uil iz:
xc ui te qu i

h ua n

y eh

m itztla ca toc a z.

Ni n

c ua h uitl

p ia

itla ch i hu ili z. Z a n ic el mo li nia , q u e y ol toc i n c ua h ui tl . I n c on etl


qui h toa:

M ela h ua c!

za n

ic el

y a hu i ,

Na n atzi n oq uili : Ma teotzi n m itzmo h ui q uil i.

70

tl a zo hc ama ti tzi n .

In

Ax an ti q uitta zqu eh , tl en pa n oa ica i n cone tl , tl en teq ui ti


ina h ua c in tlac atzi n tli , tle n q uip ia mi ec y olc am e h. Ni n c one tl
qui h toa:

A xa n,

otitenm ic?
tl eca?

con ma ti z

On itla te n mic

Ma

on itlate h mic .

Q ui h toa:

n ec h h ual n otza

n itlac hia ti

h ua n

in

tl a

H ua n

no ta h tzi n.
teo tzi n

tl e n

Ma tti

m el a hu ac

n ec hon mopal e h uili a, tla ch a, oc u el ni h u itz. M a nia h ua n u nca n ,


xc on ma qu ili .

Neh

am o

nic ui ca

non i tla ,

no n

tomi n ,

a mi tla

otin ec h onm omaq ui li. Ma tti tl e n c uica i n n oc ni h ua n? A xq ui n,


ma z

to mi n

nozo

tlac ua l.

H ua n

n eh ,

za n

i hc on

nica laq ui ti .

Qu ih toa : c hi a, c hia c otzi n. Cu iti c e tzotzo ma htl tlil ih qu i, h ua n


qui l q ui mac a. Q ui htoa : Pay a. I n a x no o tiqu i zcal ti , y e mo axc a, n o n
moaxc a. Am o xc ah te hu a. Xc uic a, h ua n paya ni n p oxa ctl i. Am o
nicp ia occ e itl a, tl e n ica ni mi tztlax tl ah ui z, za n ni n p ox ac tli . I n
conetl q ui h toa: Tl e' yez?
Qu in an q uili a i n tl aca tzi ntli: Za n x q ui li in a x no . Xq ui li:
ax no xc hi hc ha , hu a n ch i hc ha z i n m oa x n o, ih tec i n p ox actli, h ua n
nic hi hc ha

h ual m oc u epa z

c u zti c

te oc ui tla

tep uztom i n.

Ni mi tztla zoh cam ati o ti n ec hi ttitic o, q u e n niy e z pac toc , za n ica ,


tl en nicp ia . Qu en n ipa n oz ica paq ui li ztli no n em ili z. M a ticp ia
cua l-li o h tli . Oya h i n c o n etl, h ua n

am o oq ui n el to cay a, tl e n

oq ui h to i n tl aca tzi ntli. Q ui en n ic neltoca z i n a x no nec h mac a z


tomi n?

A hc i tla hc o oh tl i hu a n om on acti , h ua n q u ilia : Ax n o

xc hi hc ha . In a xn o och ih ch ac ih tec i n po xac tli h ua n o moc u ep


tomi n . I n c onetl qu i htoa : M el ah u ac! H ua n om oc u ep ne np aq ui .
Am o on ec hc aya i n Tla ca tzi ntl i.
Ax an

tic tta zq u e

in

tl ay eca ni cn in :

q u ih toa:

On itla te mic

n ec h-h u alte m oa i n nota h tzi n. Q ui htoa: Ax an y e n ia z. Q ui h to a i n


h ueh u etzin : Am o n icpi a tomi n tl en i ca n i mitztl ax oc hil iz. I n c on e tl
cna n qu ili a: c o nca h ua . T la mo tc o mpia to mi n . Xc o nca h ua i hc o n.
Ma ni a. I n h u eh ue tzi n q uil ia : Xm oc h ia, xm oc hi a. Ye nic ma tti
tl en n im itzmaca z. Ya h ui tl ah tec h ua n cua lica ce a hc op ec htl i
ch oc hocotzi n .

Q ui lia :

Tl ac ue le!

71

Pay a

n in

a hc op ec htli.

Ni n

ahc op ec h tli

yoy ecp oc he

h u an

za'

c u ec ue tl aca tica .

Qu i htoa

Xi ecc h iteh ua h ua n x cu ica .


In c on etl oq ui ecc h i totoc a in ah cop ec tl i, cuac u al tzin o moc a.
In

c one tl

q ui h toa:

Ma zqu i

ni n

a hc op ec htli

n ic uica z.

A xq ui n

n oc ni hu a n cu ica h tomi n nozo occ e i tl a oca ch i c uac ual tzi n . I n


H u eh u etzi n

q uil ia :

Ni n

ah co pec h tli

am o

c atlay e

za '

Pia

itla ch i hu il! Xq ui t tlen c hi h ua : ac h to xie cy oc oya tl en i tla pal


tic n eq ui c e tzotzom a htl i i nic i n a hc op ec htli . Mac h am o x q ui h to .
In y eh oc pehp ena to c hic hil tic itlapa l. In h u e h ue tzi n q ui h toa:
X m otlaq u enti ah cop ec h tli . H ua n i n a hc op ec htli m o tla qu e n tia ic a
ce tzotzoma tl i c hic hil tic

itlapa l. Xq u it q ui e n y e n ehci. A xa n

xiecy oc oya tl e n tla cu al ti cn eq u i. Mac h a mo x q ui hto . Ye yoc o ya i n


conetl , tl en tlac ual q ui le h ui a. H ua n tl e n x oc hi tl qu i ne hq u i, y e z
ipa n a hc op ec h tli . Za n nim a n yen e hci . I n tlac u al h ua n i n xoch itl.
H u aya ! T len ni n? Q u e n oq uic hi n o n? In Hu e h u etzi n
qui h toa: A m o nic matti , i hc on o n ica hcic ihc o n nim itztla co lia ; i nic
am o tiq ui h toz ami tl a o n imi tzm acac . In C on e tl tla zo hca ma til ia i n
H u eh u etzi n h ua n y e ya h.
In

y ey ex ti qu eh

pactih u e.

H ua hc ui tl !

c oc on eh
In

o ma hc ito

x oc oy o tl

i p an

o h tli .

qui h toa:

Noc h ti n

Ma ch

q ui en

nic n el to ca z? Ni h qu i nam e h ua n na n h ua lm oc uep a. Hu an tl ec a?


Qu ih toa h: O nic temic , n ec h h ual tem oa ya in top apa n . Q ui htoa occ e
conetl : C ui nta! Neh ni hq ui i hc o n o ni tlatenm ic. M ela h uac , itla
opa n oc

h ua n

tec h n otza

H ual m otla tlap ui h ti h ue

quen

to papa n .

oa hci to,

Tia h te tzi .

q ui en

occ hi hq u e,

tle n

c eq u i

tla tlac a

tl en

teq uitl oca hc iq u eh .


Ipa n

o htli,

oq ui n nam iq u eh

oq uip ol ohq u eh ce a x no, q u em e no n , tl en oc ua lica ya c e Co n e tl.


H ua n

yeh ua n

Yehu a n

n el toca ya h i n

oq uili aya

in

C on etl :

C o n etl
Ni n

toax n o.

72

oq ui nic h teq uili

axno

toa xca ,

i n a x no .

xitec hc u epi li

In c onetl oq ui na nq uil i: I n tla m oa xca Ca ni n ca i n a ma tl?


Yehu a n

q ui htoa h :

Amo

ticpia h .

In

co ne tl

q ui mi lia :

Amo

ni na m ec hma ca z in n oax n o . Oc ual an q ueh i n tla tl aca m eh h ua n ce


yec tol o nh ui a i n con etl. I n C on etl tl e n oc ual ica ya i n Cu ah cu a htzi n
oc ual an h ua n y ecca hc a hu a in c ua h ui tl ip an tlalc h ic h ua n q ui h to a:
C ua hc ua h tzi n, xi ecc ui te qu i n i n tl aca tl tl en am o tec h n e ne ltoc a
tl en tq ui lia h.
In

C ua hc u ah tzi n

qui n entzotzo na ,

ic el

c hic ah u ac

ya h ui

i n ah ua c

q ui ne n mac a,

in

ic

tla ca tl

ca mpa

hu a n

oc tza tzi ti.

Oq ui hq ui hl e h ua n oq ui ca hca . Ic c amp a o qui h to: A co , aco , y eh n e h


oniq uic h tec in a x no , h ua n on ictla ti to . Oq uic h te qu ili i n ax n o in
ita h tzi n.
Yoq uic a hca
moh ua lm opac h oti

in
i na h uac

C ua hc ua h tzi n
in

itec o .

In

h ua n
co n etl

oc u el
q uili a

ye

ni cn in :

Tla zoh cam ati, oti nec hp al ehu i. Ca n otic u ic ni n c ua h ui tl . Q ui h to a:


Ni n

on ec h tlac ol i hq ueh ,

ica

nin

on ec htl ax tla h ui qu e h

ca n

onitequ itia. A mi tla onic tla ni to, za n on icu alic ni n c ua h ui tl tle n


tech pal ehu i z. Q ui h to a h c ua l-li ca . A xa n tia h u e. Ye h ualp ac ti h ue .
Oacic o i nc ha n . A mac a ca h, a mo n eh ci ni ta h tzin . I ta h tzi n
om oc oc oa ya n enc hica h ua c. Ma tti qu ien o m oy ol macac ni ta htzin ?
H ua n y e c ua l-li ca h. Yehu a n q ui tza tzili ah : Ta htzi n Ca n to nca?
H ua n

in

ye h

qu in n an qu ili a:

No pilh u an ,

nic an

n ica .

Ocu a htzeca toya ipa n c e c ua h ui tl. Yotemoc oq ui ntla hpal o to h ua n


oq ui n na h ua h tec . Oq u in tl ap ui q uen oca hcic c e c oc oli z c hica h ua c
h ua n

o cn el toca ya h

Yehu a n

ni h qu i

oq ui n n otza ya .

y om iq ui zq ui a;

oq ui tl ap uia ya h
In

Tla ca tzin tl i

ye n on ic
q ue ni n

o q ui nen tem oa ya h.
oc te nm iq ueh

oq ui hto:

tl en

Ni tla zoca mac hi lia

tote otzi n , tl e n onim oyo lma cac h ua n tle n o na me ch m oc ual iq uili


oc uel n ona h uac .
C ual- li tl e n y e nic an n a nca hte . Tl en o nacc hi h ua to ump a
can

o na n ya hq u eh?

T len

o na nc u alic a hq u e h?

In

oc ac hi

h u ey

qui h toa: Xc oni t Notah tzi n . Neh oni c ual ic c e a hc op ec h tli . I n

73

conetl tl e n ya h ui tla tl aco ya n q u ih toa : Neh o nic ual ic c e a x no .


H ua n i n x oc oy otl qu i htoa : Ne h on ic u alic c e cu ah ui tl . Q u em e
ni ta h tzin ,

am o

oc ma ti a

tl en

c hi h u ah

n o nq u e

i tl a.

Ac hto

one n h uetzca ya , h ua n nim an o ne nc ua la n.


In teta h tzi n q uil ia i n o cac hi hu e y: Tl en ticc hi h uil izq ue i c a
ce

a hc op ec h tli?

Non

pi tzo- itla,

neh

oca ch i

c ual -li

ni ca n

nicc hi ch i hu a z. M az q ui en za zo mac h c u al-li nic ch i hu a z. Za n ye


ni n,

oti ctla ni to?

Oc ac hi

cu al-l i

a mo

otia ni ,

oca ch i

c ua l-li

oticc hic hi h ua zq u ia no n i tl a; h ua n a mo otia zq ui a, q ui n za n c an i.


H u an tl en ca h ui tl oticc hi h ua to ! I n C o ne tl q ui h to a: Am o x o n
cua la ni Nota htzi n . Xc o ni t, tl en ch ih u a : ac hto x c on y ocoya , tle n
itla pal tc o n neq ui c e tzo tzo ma h tli in ic i n a hc op ec htli . Mac h a m o
xc on ih to. I n y eh ocp e hp e na to cu ztic itl apal . I n Con e tl q ui h to a:
X m otlaq u enti ah cop ec h tli . H ua n i n a hc op ec htli m o tla qu e n tia ic a
ce tzotzom a htli c u ztic i tlap al. Xc on i t q u ie n y ec ne hc i! Axa n
xoc ony oc oy a:

Tl e n

tl ac ual

to n nehq u i.

M ac h

am o

xc o ni hto .

Yey oc oy a i n tl aca tzi ntli tl en tlac ua l q ui le h uia . H ua n tl e n x oc hi tl


qui n ehq ui ye z i pa n a hc op ec htl i. Za n ni ma n y ec n eh ci. I n tlac ual
h ua n i n xo ch itl. H ua ya! I n Tla ca tzin tli, a mo oc n eltoc aya tl e n
oq ui ttay a! Ni n tl eno n o n? Q u en oq uic h i no n? I n C on etl q u ih toa :
Am o nic ma tti , i hcon o n ec h maca q ue h h u an ax an ni mi tzo n tlac ol ia,
ini c

am o

co ni h toz

a mi tla

on imi tzon h uali q uili .

In

teta htzi n

tla zohca ma tili a i n Con etl, hu a n q ui lia : Neh, tlen o ni cma ttia ni n
acop ec h tli q u em e ca tli ay e za. Za n o n ec h h ual tla co li ce c ua h xi nq ui
pampa n e onic teq ui ti to i na h uac . Q ui hto a : C ual -li ca h.
Tla htla nia i n oc ce . H ua n teh tl e n oti cu alic? Ne h onic ual i c
ce a x no. H u an tlen ti cch i hu ili zq u e i n ax n o? Ma ch q u e hu ehca
cah i n c ua htla n; tla za n n ica n, c ah i n c ua h ui tl . Nica n ca h n oc hi .
Qu ih toa : M ac h ni n ax n o am o ca tlia y e za '.

Ni n am o q u em e

occ eq ui n ti n, tl e n za n tla me m eh . Ni n xc on it, tle n tec hm aca z.


Z az! Q ui xtia c e p oax ac tli . Hu a n q uim eme la h ua hu a n q ui tlal ilia
Ixpa n ica mac i n a x no. Ye h oq u ili : a x no tzi n , x ch i hc ha. C hi hc ha h

74

in ax n otzi n h u an za n ni ma n, i n ic hi hc ha o mo cu ep te oc ui tla
tomi n . Yecc ua lq ui xti a.
Paq ui

in

tlaca tzi n tli .

tech on momaq u ilia .


onacc hi hq u e ,

i nic

H u au

Q ui nili a:

Tl e n

T ote ota tzi n!

M iec

o na nc hi h ua to?

on am ec h h ual ma caq ueh

n i nq ue

i tla
Tl e n
i tla?

Na n qu ili ah : Teh ua n n ih q ui a m o tic m ati h . Ax an i n tetah tzi n


tla h tla ni a in x oc o yo tl : Teh T len otic ual ic? Ne h o ni cu alic , za n ce ,
cua h ui tl .

Q ui htoa :

Xc on it.

H ua n

tle n

tic ch i hu ili zq u e

non

pitzoy otl?
Ni ca n c a c e c ua h telu l-li ne ch- h ua lili Tl en c hi h ui li z?
Qu ih toa : Za n ax an tzoni tti ti z. I n C on etl oq u ittac hu e hca
h ui tz, c e c oy o tl, tl en y emay an a hu a n n eq ui q uic h teq ui z c eq ui
piomeh . Tl am otla in cu ah u itl ipa n tlal c hic . Q ui lia : Xc ui teq ui i n
coc oy otzi n, ih co n qu ilia , i hc o n ya h ui i n c ua hc ua h tzi n, pa tla n ti.
Nen hu iteq ui in c oyo tl h ua n ni n o ch ol o . I n Tl aca tzi ntli, qu e m e
ocpi aya m iec pa q uili ztli , on e nc hoc ac , n e npa toc, ic a n oc hi itla. I n
ax no, i n a hcopech tli hu a n i n c ua h ui tl . Ye hu a n om opa le h ui hq u e h
h ua n opa n oh q ue h ni n em ili z n en c ual-l i, ami tla o qu imp ol o. Nic an
tla mi n i n tlap u il.

75

In piltontli tle n opo li hu an ocuel


onez u mpa Covadonga
C epa ce Tl aca tzi n tli otla hc hi q uia h u a n oc n em acay a i n nec tl i.
Noc hi

in

Tlaca tzi n tli

ne ctl i

oc ualc a hu ay a

oq ui mpia ya

i zoa

ump a

h ua n

ce

Cu e tla xc oapa n .
ic on eh.

Ce

Nin

to nal

ni n

Tlaca tzi n tli h u an I con eh i hc o n o h ual- l aya h ca hu aq ui i n n ec tli


h ua n opa no q ueh i tl ac oya n c e h uey c ua htlal , ump ic ca n i toca ya n
C ova don ga;

q u em e

am o

o tl acu ate h uaq u e h

i ch an

yon e nma ya na ya h.
Za

tla hm a n,

oq ui tq ueh

ump a

ca

ce

Cal na mac o ya n.

Ye

qui h toa i n Tlac atzi n tli , q uil ia n i Te lpo ch : Pay a ni n to mi n h ua n


xc ui ti cequ i tla cu al . Ni n Tl aca tzi n tli y o cmac ac in to mi n, q ui h toa
am o ti hu ec a hu i ump a h ua n n ec ha hci ti u mpa C u etlax co apa n .
Q uema Nota h tzi n i hc on nic ch ih u az! Tl a to to ca nia z. Qu e m e y e

76

tla hc a, n e h n itlay ec an a in ic n e maca z i n n ec tli . Nec haci ti ump a


H u eya ltep etl. Umpa Ti tl ac ua zq u eh . M ac h am o xi h u eca h ui .
Neh, y e nia tetzi . In T elp oca tl o m oca ice l h ua n oca lac itec i n
Cal n am acoya n i nic c u ha z in tlac ua l. Ye hu a n am o oc ma tia h ni n
Cal n am acoya n ,
itla ch i hu il.

am o

C u ac

in

ca tli ay e

za,

T elp oc atl

ni n

oc ala c;

za n
itl a

qu e n e nq ue ,
op a noc

tl e n

pi a
y eh ,

am oq uema n oq ui za to.
Ita h tzi n yoh ua la hci to um pa H u eya ltep e tl yo ya h ca n i n Ye h
qui n emaca ya ni n ec moztl e . Um pa occ hia ya Ni telp oc h. O n en h u eca
qui n

ca mpa

tla tl apoya h uia

h ua n

amo

n eh ci

Ic o neh .

Om otla htla nia ya tlen ip an opa n oc Ic o ne. O h ual m oc uep ic h an .


C uac oc ala c tla h tla ni a Ni zoa ca ni n c a i n telp oca tl . Ye h
qui h toa:
Qu e ma,

Am o
yece

nic ma tti,

m ac h

a mo

na mi h ua n

o nic ti tla n

c ui ti

ceq ui

tlac u al,

o na nya h qu e h?
c an

oca tca

ce

Cal n am acoya n u mpa c ua h tla n .


Qu e me am o on ec ha hci to um pa H u ey A ltep etl on ic ne ltoca c i n
yeh o h ual a toch a n. Ca nic oya zq ui a? Opa no h qu eh in to na ltin
h ua n i n C o netl a m o on ehcia . No ch ca n o tla h tl an ti n e nca , cu x
am octta q ue h i n Ic on e. Occ uel oy a h ca n oca tca i n C al na mac oy an .
C uac oa hci to C ui n ta ! a co ne hc i, ac m o c a h u mpa . Op oli .
Ita h tzi n h ua n I na n tzi n o m o ne n yo lcocoay ah tl e n am o n e hci i n
Icon e. Umpa H u ey Al tepe tl , c e Tla ca tzi n tli c uac oq uic ac tle n
opa n oc; oc tla h to lm acac i n tl aca tzi ntli. Oq uili : Ca n oc t ti tla n i n
M oc one? Q ui h toa: O nic ti tla n i tec c e Cal n am aco ya n , m a c ui ti
ceq ui tlac ual ump a c ua h tla n . Umpa oca tca ce Cal na ma coya n. Ye
qui h toa i n Tlac atzi n tli : No n a mo Cal n am aco ya n.
Qu ih toa : Non za n om o ne x tia h ua n ni m an p ol ih u i, axa n in
M oc oneh

u mpa

yom oca .

Q ui h toa :

Qu ie n in ?

Q ui h to a

in

Tlaca tzi n tli : Qu ie ni n? Q ui h to a: No n za n om o n ex tia , n o n a mo


mela h uac C al na mac oy an . No n c uac a hci ce xi h ui tl ipa n c e tona l
mon ex ti a h u an oc u el po li hu i, h ua n n o chi aq ui n um pa ca laq ui ,
um pa m oca h ua a hc o h ualq u iza. Q ui h toa : H ua n ax an q ui e ni n

77

n ozo ca ni n niq u itta z i n Notelp oc h? Q ui h toa n o n Tla ca tzi ntl i.


Qu ih toa : T la tic n eq ui q ui tta z i n M o telp o ch oc u el . Xi a ip an i n occ e
xi hu itl h ua n ipa n n o n to nal tl en otictitl an . H ua n tiq ui tta z qu ie n
h ual n eci z n o n Cal na mac oy a n. Ye q u ih toa in Tl aca tzi ntli: Q ue ma ,
ihc o n ni cc hi hu a z.
Ihc o n opa n oc ce xi hu itl h ua n oc ue l oa hcic i n to n al, to n al
h ua n

i ma ni n.

A hci to

ump a,

oq ui ttac

ye

m o tlap o hti

no n

Cal n am acoya n ; oq u itac u mpa c a Ni te l poc h, u mpa moc h ix tica .


Oq uili h qu e tl a tiq ui xti z i n mo telp oc h mon eq ui am o ti moilac atzo z.
Ni n m o neq ui tzi nq ui zta z, hu a n ca n ti cq u itzq ui z in M otelp oc h . T la
tiq ui tzq ui a ip a n ni tzo n , c an ip an nim etzh ua n , ipa n ni ma h ua n .
Teh xc ual h uil a na, teh xc ual h uil a na. Tiq ui tta z, q ue ma oc u el
tic ual q uix ti z.

I hc on

oq uic h i

in

tla c atzi n tli .

Ump a

oa hc ic o.

Oq ui tta c c a nca Ni telp oc h h ua n y e tzi nq u ixti, tzin qu ix ti .


Cal ac ti c a n Cal n am acoya n ih con tzi n qui xti, hu an oi hic op
ihc o n tlac ui tlap a n oc mac hi lic ual h ui la n a. Oc mac hi li o cq ui tzq ui
ipa n

nitzon

yec n e n h ual h uil an a,

h ua lh uil an a.

C u ac

o hu alq ui z

ohu al-l alac hi x i n Tlac atzin tl i. Ye qu i hto a i n P il to n tli : Tl eca


n ec hon n en h ui la na? Tl ec a? Tl e n mi tzonm aca? Nic a n a m o n eq ui,
am o

i hci

nec h mac a

in

tl en

o n ec h ontitla n

h u an

teh ua tzi n

n ec hon n en tzonh ui h ui la na , Tl en mi tzonm aca? Q ui htoa : A mitla ,


ami tla ne ch ma ca, y e tia h ue y ec a.
In C onetl a m o oc ma tia tl en opa n oa ya a mo oc matia y opa n oc
ce xi hu itl hu a n i n ye h za n ma ch ilia c e ima ni n . Yeca yo h ua lq ui z
oc ual qu ix ti
qui h toa

ni

in

Telp och

y o h ual -laq u e

Tlac atzi tzi n:

Q u e ma,

oaci to

u mpa

ic ha n .

oni cu alq ui xti.

Ye

Q u em a,

onic ual q uix ti i n No telp oc h.


Umpa

ic ha n

i ta htzi n

octlap ui

tle n

opa noc .

A xa n

Ye h

qui ma tti tl e c ateh c al meh ica i n i tl ach ih ui li z. T e h ua n a m o


tic ma ttih

tl ec a,

ma ch

ca te h

occ equ in ti n

c em a na hu atl,

i hco n

pan oa ; tl en maca tzq ui za tic-i tta h c e coy oc tli , c e oztotl ump a

78

tepe tl , tic neltoca n on coy octli q u em e catl iay e za . Mac h a m o


mela h uac . No n co yoctli pia i tlac hi h ui l.
Occ epa ,

tic- itta h

ilh ui q uix tia h .


n en pac toc

I ntl a

am o

ce

tia nq ui ztli

teh ua n

tic ma ch ilia h

tical aq ui h
tl en

n o zo

ce

u mpa ;

q u em e

y op an oc

mi ec

cal-l i

can

teh ua n

ca h ui tl ,

zan

tic n el toc a y opa n oq u eh q u eme c e, o me, yey, no zo na h ui im a ni n.


Occ eq ui ntin q ui mac hi lia y opa n oc ce, o me , y e y ton al ti n; h u an c uac
tiq ui za h ; tic-i tta tl e n y opa n oc c e, om e , ye y, n ozo ocac hi ton al ti n,
n ozo

xi hu im e h,

ni ca n

i te ch

toc ema na h ua tl.

I tec h

occ e

cem a na h ua tl i n ca h ui tl ya h ui n o zo pa n oa n e ny oli c, am o q ue m e
nic an tl en y a hu i totoca .
Ye

in

pi ltontli

o m ozcal ti .

Om ona mic ti

h ua n

oq uipi x

ni

pilh u an , h ua n c ua c i hc o n opa no ay a oc tay a i n Ca ln am aco ya n


oq ui nil iay a: A mo xcal aq uic an , a maca x ti tla nic a n, tla a mo u mpa
poli h ui z i n m opil h ua n . H ua n nica n tlam i n in tlap ui l.

79

In tlac atzintli tlen amo o qu inequia tlaman az


Ni ca n T oal tep etl ipa n M etztli No vi em bre moc hi h ua c e Il hu itzin tl i
ini c i n M iq u etzi tzi n . T oa ch to hu a n, T oc oc ol h ua n oc n el toc ay ah tlen
in miq u etzitzi n h ui tze n o n y oal i nc h an nic an totlal ticp ac hu a n
Yehu a n

y ec ozq ue h

tla ma na h .

n oc hi

Qu itlali a h

in

tlac ual ,

xo ch im e h,

tl en

hu a qui

qu ic hi h ua h
mic hi n,

cu ac

pi onac atl,

xoc hi cu al-l i h ua n oc cequ i mi ec itla .


Ni n c ep a op an oc itec h i n T oal tep etl. C e Tl aca tzi ntli a mo
oc neq uia

tla ma na z,

amo

oc n eltoc aya

tle

o h ua lm oc u epa ya

in

Mi qu etzi tzi n. C uac y e oa hcia in M iq u eil h ui tzi ntl i ni n Tl aca tzi ntli
am o qu ie n ma n otla ma na ya . Oa hci c in to nal i n Miq u eil h ui tzi n tli .
Qu ih toa : Tl en n itlam a na z! T le ye z? Am o m el a hu ac h u itze i n
Mi qu etzi tzi n! Q u ih toa : T la mac h m el a h uac ! Ni zoa tzi ntli q ui h toa:

80

Q uema , Neh ni tla ma na z! Nic ma na z, ma z za n, c e tlax cal . I n


Tlaca tzi n tli q ui h toa: Qu e ma , c hi h ua tl e n tic n eq ui !
Qu ih toa ni n Tla catzin tl i: Ne h , a mo

ni mo ca h ua z nica n ,

ocac hi c u al-li n eh ni az c u ah tl an . Nic te mo ti i n c ua h tla tla ti l, ne h


am o

nic n eq ui

mela h uac!

In

n iq ui ttaz
T laca tzi n tli

ni n

q ui l

yeca

Mi qu ei l hu itzi n tli .

y oy ah

in

cu a htl a n.

Am o
Umpa

oc ua hc ua h uia h u an o tl ehc oc i pa n c e h u ey oc o tl. Am o oq ui ttac


cua l-li q ui e n o tl ac zay a h ua n c e c ua u hm aitl op o ztec h ua n oma la h
h ua n ohu etz omi q uen ene c; cu ac y oi zac, u mpa c a pi lca toc; n oc hi i n
ton al h ua n n oc hi i n yo al. Am o o h u eli tia m oto toma z i hc o n om oca
pilca toc.
Ipa n i n occ e tonal oq ui ta c h ua n oq uic a c ih qu in pa no ti h u e
n en mi ec

tla tl aca ;

m otla pu itih u e

h u an

n e nh u e h ue tzca ti h u e.

Qu ih toa : Ni qu i ntza h tzili z, ni qu in ili z ma n ec hpal e h uic an . Tlac hi a


h ua n, mac h a hca n e hci , am aca ne hc i. In ye h ocaq u ia q uil a ca
h ui tz. H ua n a maca o h ua lay a Ih con oq u i ncac toy a a mac a o nehc ia.
Ocu el

i hc on

opa n oc,

oc ac hi

m oc hix toc

h ua n

m oc hix toc.

In

Tlaca tzi n tli oc n el to cay a y e h ua n opa n ozqui a ca ni n oca tc a hu a n


oq uip al eh ui zqu ia h. I n yeh q u em e om oc ua topo ni h ua n oy ec zotl a
h ua n am o h u eli ti tem oz. Nica n ac u el mop eton i z, a h ue l qu iza,
um pa ca pilc atoc .
Ye q ui htoa : H ua n ax an

qu ie ni n

nic chi h ua z?

Qu ie ni n

ni mocu ep az A q ui n n ictzah tzi li z? O qu i cac oc u el tla h ua l-l eh co


h ual m otl ap ui hti hu e

h ual m otl ap ui ti h ue .

Ye

q ui htoa:

Aq ui n o n on q ueh? A qu i no n o nq ueh? Oq u ittac , Ax an q ue ma um pa


h ualp an o ti h u e n oc htin i n T laca tzi tzi n, n oc hi i n M iq u etzi tzi n tlen
yomi hm ih q ue! Umpa h ual- lec o ti h u e i n Tlaca tzi zti n, Z oa tzi tzi n.
Umpa n oc hti n mem ehtih u e ni nc hay a, c ui caya h x oc hic u al-li , noch i
in

x oc hic ua l-li ,

cu ica ya h

u mpa

i htec

ni nc ha ya.

Yah u e

tlac u ah ti h u e h ua n h u e h uetzca ti h u e, h ua n m otlap ui ti h u e, h u an


h uetzca ti h u e n oc h ti n. C eq ui ntin c ui ca h nic o to n h ua n , n oc hi ump a
motl ap uitih u e, h ua n h u eh ue tzca ti h u e

81

Oq ui tta c oca ch i tl ac uitlapa n ump a ya h ue y e h Ni ta htzin


h ua n Nin a ntzi n . In ni n Tlac atzi n tli um pa no ch i c ah coc , n oc hi i n
tlac u al

tl en

n occ equ i

m iq u etzi tzi n

am o

q ui n eq ui h

h ua n

tla m otl a h. Umpa yeh ua n za' c a hco ctih u e tle n um pa m oc ah ui lia .


Yehu a n cololo ti h u e in tl ac ual h ue ztoc pampa ye h ua n a mi tla
cuic a.

Nocc eq ui

noc h ti n

c uica h

inm ac

in

tla h uil ,

h ueh u etzc atih u e , ni xoch ic ual- li. Yehu a n amitla cu ica h , za n i hc on


ya hu e , a mi tl a c uic ah . Z an i hq ui ne n e nti h u e h ua n n oc hi za n
cahc oc ti h u e tl e n occ eq ui miq u etzitzi n c u ah ti h ue h ua n tl am o tla h
C uac n oc h ti n opa n oq ue h , y otla n ez ump a i hci opa n oa ya c e
Tel poc atl
Tlaca tzi n tli

tl en

oqu ic ual ica zq ui a

p ilca toc

h ua n

oc oxal

oq uip al eh u ito

hu a n

oq ui ttac

m op e to ni z.

Ye h

in
in

Tlaca tzi n tli y eca yotem oc . Ye q ui h toa: Ye ni cn el toca ! Q ui h toa:


Q uema , m ela h ua c h ui tze i n Miq u etzitzi n! T lac ua qu ih u e hu an
h ui tze noc h iti n ip an I n Mi qu ei lh u itzi n tli . Ipa n i n occ e xi h ui tl ,
one n tla ma n n e nm iec tlac ua l, mi ec x oc hi cua l-li . H ua n oc u el o ya h
in c ua htla n h ua n oqu ittac oc ue l i n Mi qu e tzi tzi n q ui en oc u el
oya ya h no ch ti n tlac ua ti h u e. H ua n ax a n q ue ma oq ui ni ttac , ni
Na n tzi n h ua n n i Ta h tzi n, qu ie n ni h qui oh ue tzca ta ya h h ua n
oc uica ya h n oc hi tl en oq ui ma nil ih q ue h .
H ua n ac o za otla ol ol otaya i ca i n x oc hi cua l-li , n oc hi tl e n
um pa octla tla motl ataya . H ua n y en on in T laca tzi n tli q u ih toa :
Q uema , m ela h uac h uitze n in q ue Miq u e tzitzin c uac m oc hi h ua i n
Mi qu ei l hu itzi n tli !

H ui tze

h u an

n oc hti n

tl ac uaq ui h u e,

qui y eco q ui h ue n oc hi i n tl ac ual h ua n n oc hi c uica h h ua n i hcon


ya hu e i tec i n occe tl al ticpa c; i hc o n n en eti h u e. Nica n tla mi ni n
tlap ui l.

82

Ch apulin huan Co yotl


C e Ch ap uli n oc ha n tia u mpa c ua h tla n h ua n q u em e y o h ual aya i n
qui a hu itl, oc te m oay a ca n mo pic h oz, h ua n oca hcic ce cu ac ua h ue ic ui tl
h ua n i ca n o n oq uic h i c e ich ac ha n tzi n, in C hap uli n o q ui hto: Tl e n
cua ltzi n ca i n n oc ha n! Ax a n nic an nic oc h iz c ual- li .
Umpic opa n oay a ce C o yo tl , ni h qu i oq ui te m oay a ca n mopic h oz,
h ua n q u em e y oci a n eca co yo tl , om ote cac ic ne , ca mpa i ch a n in
chap u li n.

In

C oy otl

o h ue tzto ya ,

oye h ua to ya

on ca n,

ce

y olca tl

otla tza za na tz, c uac opa no c totoca , h u an i n co yo tl ni hq ui o m eh


totoca , h ua n oc h ol o , a m o oq ui ttac cu al-l i ca n otlac zaya hu a n ocpac h o
nic ha n i n C ha pu li n.
In C hap uli n otzec ui n , h ua n o qu itzatzi lli oqu ili : Xim o nac ti , am o
xic ho lo .

Neh ua tl

n ic ho ch oc o tzi n

h ua n

o nic xic o

cu ac

otic tla czac

n opa n. Ax a n q u en tic ch i hu a zq ue h? Nozo, tl en ticc hi h ua zq u e h?


In C h ap uli n: Nic n eq ui ti n ec hy ec tla lil iz in n oc ha n . I n C oyo tl :
Am o ni mi tzy ectlal ili z. I n C ha pu li n: Xi c yec tl ali , tl a am o tic ta zq u eh.
In

C oy otl :

Q ui tta ,

nic hi hc hi ca h ui

hu a n

Tl en

ti ne ch ch ih u ili z?

oh u eh u e tzcac

83

in

In

C oy otl.

neh

n ih u ey ,

Q ui en in

n eh

ti cn eq ui

ni mi tzy ectlal ili z

in

m oc ha n?

T la

m e lah u ac

cu al-l i

Oq ui li

in

C hap ul in : A h ue li ti tiq ui toa? Tla tic n e qui ti cta zq ue aq ui n oca ch i


h ueli ti. Tim o mic ti zq u e h u an tic ta zqu e a qui n q ui tl an i. In C oy o tl a mo
oc neq uia na nq u ili z a m o oc n eq ui a y ecc hi h ua z ic ha n i n C hap u li n h u an
ocq ui lia ya: Tl a tic neq ui tim o tla tl an i zq u eh h ua n ti ctazq ue h aq ui n
ocac hi h ue li ti.
Am o

hu ehca

oca tca

ce

a tl ah tl i,

o qu ih to

in

C o yotl .

Tla

tic n eh q ui n ica n ti tzec ui ni zq u e h, te h h ua n i n n e h. Q ui en i n am o!


Xi n ec hy ec an a. Ni tzec u in i z h ua n xi nec h i can h ui . Otzec ui n in Coy otl,
h ua n i n C hap uli n omo qu itzqu i ipa n i cu i tlap il h ua n o h u etzic o oc ac hi
h uehc a n ima n oq uil i: Ne h o ni mi tzpa na h ui to h ua n tiq ui h to a oc ac hi ti
chic hi ca h ui, i n C oy otl am o oqu in equ ia tl ap ol oz hu a n i n C ha pu li n
oc ual an h ua n oq ui h to: Neh a mo i hq ui n nicc a hu a z. Tic ta zqu e o cce pa
ica

totlaca h ua n .

Ti momic ti zq u e .

C ua l-li

ca h,

q ui eni n

in

teh

tic n eq ui z. I n Ch ap uli n oya h oq ui n n otzato c eq ui y o yolca tzitzin qu e m e


in

tl ali tzam e h

mi mia h ua me h ,

mom oy om e h,

toc am e h,

zay uli m e h

h ua n occ eq u i yolca tzitzin n och ti n c h ocotzi tzi n.


In C h ap uli n oq ui h to : Xin ec h na miq ui ca n , xi n ec hpa le h ui ca n i n
C oy otl

octlac za c

hu an

oxi xi ni

in

n oc ha n

h ua n

a m ocn e qu i

n ec hy ec tlal ili z i n n oc ha n, q ui l in y eh h u e hu e y h ua n ch ic hica h ui , zan


h uetzca

noixpa n .

I hco n

in

C hap u lin

o q ui nolo lo to

mi eq u eh

yol ca tzitzi n .
Occ eca n i n C o yotl ni h qu i y oq ui n n o no tz mi eh q ue h h u e hu e y
yol cam eh .
ni hq ui

O qu in am iq ui to

ceq ui

a x no tin ,

c hic hi m eh ,

oq ui xn am iq ui to i n m azatl h ua n ce

c ua cu a hu e ,

yep atl, y e q ui mili a:

Xi n ec h na miq uic a n h ua n oq ui h to i n y ep atl : T le n o no n tic n eq ui i ca


ni mi tzn ami q ui z? Oq ui hto : nic n eq ui n im om icti z i na h uac o cce q ui ntin
yol cam e h h ua n oc oni hto aya : za n ica n e h ua tl tl e n q ui n eq ui zq u eh za n
xi nec hc a hu ili ne h nocel. O qu i hto i n C oy otl: C ua l-li ca h ! Ica te h ua tl
am o ni m oma h ti a.
In Coy otl oy a ixpa n i n C hap ul i n h ua n oqu ili : A xa n ye i ma n
tim o mic ti zq u e

Xa xalp an

ix tla h uap an

84

h ua n

u mpa

m otta z

a qu in

n on o n

tla tla ni .

Um pa

xi n ec hc hia

i ca

in

m oy ol caic ni h ua n .

Amo

h uehc a, oh u al-la i n C oy otl h ua n i maic ni h ua n h ua n oq ui h to : Icp an


xitlac uac a n.
Onc a n

tlac ua tc ateh

c ua c

oq uic ah qu e h.

In

C ha pu li n

tl en

qui n on otza ya iy olc aic ni h ua n . Qu in ili a: Xim eh u aca n. Yo hu ala hci co i n


C oy otl aq ui n i n ah u ac tim om ic ti zq u eh . Om eq u eh oq u ix na miq ui to i n
C oy otl.
Onc a n i n C oy o tl op e h y eh y e h ui teq ui in C ha pu li n, n in za n
otzec ui n ti n emi a h ua n i n Co y otl a mo oc ahc ia. C uac y ocia i n C oy o tl
oq ui h to :

Axa n

ye

tiq ui n n otza zqu e h

in

toy ol caic ni h ua n

h ua n

tim o mic ti zq u eh, za n tehu a n a mi tla ti moc hi h uili zqu e .


Onc a n o h ual m on am icta hq ue h h ua n o m om ictiq u eh i n Yepa tl ,
h uehc a q uim itztic a h ua n ohu ala qu eh no n y ol ca tzitzi n n on tl e n
tetzopi nia h .
oq ui tza tzili
Yepa tl .

Op ehq u eh
in

y epa tl .

te tzop in ia h.
Q uil ia :

Oq ui n an q uili :

Ni ma n

otzatzi c

xi n ec h pale h ui ,

Axa n

in

C o yo tl

y e ne ch mic ti ah

n oy olca ic ni h ua n

in

T ia h ue !

ticp al eh ui ti h u e i n C oy otl. Yeq uim ic tia h. On ca n i n Yepa tl o ya i ca i n


iyolcai cn ih u an

ip a n

occ eq ui n ti n

y olc am eh ;

onc an

o hu ala hq u e h

iyolcai cn ih u an i n Ch ap uli n ipa n Yepa tl h ua n n oc h ti n iy olca ic ni h ua n;


ahc o xic oa ya h in y olc atzitzi n y ec h oc ho loa ya h. O h ua la hq u e ocac hi
mi eq ue yolca tzi tzi n imp an h ua n oq ui m mi hmi n qu eh c hic ah ua c h ua n
n oc hti n i n hu e h ue y yolca me h oc h oc ho l ohq ue h h ua n in Coyo tl ic el
om oc a.
In C oy otl oc tzatzi : Yec a! Yec a! Xi n ec hc ah uac a n. Yo ni tlap ol o,
otin ec h tla n ; q uil i n te h ch oc h oco tzi n . Q ue ma ni mitzy ectlali li z in
moc h ac ha ntzin !

O qu i hto

in

C ha puli n :

Xi cy ecc hi h ua

in

n oc hac ha n tzi n. Yec a i n C o yo tl toto ca oq ui tzq ui cu ac ua h ue ic ui tla


h ua n ica n on oqu iy ecc hi ic ha ch a ntzi n i n C hap ul in .
C uac

y otla y eh ec o

in

Ch ap uli n

oq ui hto :

Yo ti qu ittac

tl e n

oticm otla ni li c u ac oti nec hp e h ual ti . A xa n ma ti m otla zo h tla ca n q u e n


Toteo tzi n

q ui mon ah ua ti lia

h ua n

85

ma

tla mi

n oc hi

qu ie xq uic h

oticpi aya ic a oti momic ti n em ia h. Ma tia can i xpa n i n T ote otzi n , ma


motec hte oc hi h uili tzi n o z.

86

El dinero
In tomi n

Una v e z hab a u n s eo r q u e n o te n a n ada; n o te na di nero , s l o


trab aja ba su ti erra . Todos l os d as iba al c amp o ; b arb ec hab a la
ti erra , ar aba , se mbr aba ma z y h aba , ta mb i n l e ab a. Es te
h omb re era m uy tr aba jad or . Ten a s u mu j er y u n hij o . Un da
qu i n s ab e q u pas ? De repe n te, al ho mbr e l e e ntr a L a Fl oj er a,
ya n o q ui er e ir a ni n g un a par te; y a n o h ace nad a, s l o d ue rm e. S u
esp osa n o ten a qu c om er , y a hor a, es ell a la q ue hac a tod o el
trab aj o; i ba al ca mp o, tr aa l e a , barr a, lav aba l a ropa , tod o el
trab aj o lo hac a el la .
Una noch e la s e or a re gr es a cas a y le preg u n t a su esp os o:
Qu hac e mi esp oso fl oj o? El l e co n testa : Nada , sl o d uer m o.
B u en o y q u ? T e i mp orta? C on es o s u esp osa s e en oj y l e gri ta :
aqu ya n o ten em os qu c omer y t na da ms ests d urm ie nd o . El
h omb re l e c o ntes ta : Yo n o s na da, o c pate t s ola d e tod o , yo
ten go m uc h a fl o jer a. No q u ier o ir a ni n gu na par te. Su esp osa le
dij o: No s c m o l o v as a hac er , p er o ma a na vas a ir al cam po, a
fu er za vas a ir .
Ya a ma n ec e y le dic e la s e or a: y a es h ora , le v n ta te v am os
a pi zca r. E l hombr e dic e: Ah h h h, a h o rita , n o q ui er o ir, teng o
floj er a, m ejor vam os m a a na . S u esp osa le dic e: ya vm on os y lo
jala p oc o a poco y ya se va l e va ntan do el h omb re. El h om br e se
sub e al b urr o y as va d ur mi end o s obr e e l b urr o.
Lu eg o le dic e s u esp osa: Ya l lega mo s. Trab aja , em pi eza a
cos ec har . El h omb re dic e: ah or ita, esp er a u n p oc o, a hh h h y par a

87

qu c os ec ha m os? Dic e s u m uj er : T , a pra te. El h om br e mira


hac ia el ca mi n o y ve u n mon tn d e m on edas; a h es t n ti radas e n
el s u el o. El h om br e si gu e dici e nd o: P ar a q u c ose ch am os? Pa ra
qu tan to tr aba jo ? Le r esp ond e la se ora : As va mos a ten er
din er o y n u es tra co mid a. El se or dic e : com o q ue vi u n m ont n de
din er o ti rad o e n el ca mi no . S u m u je r dice : P or q u n o lo
rec og iste? P or q u n o lo j u ntaste? Di zq ue en dond e sea l
encon tra ba di n er o tirad o, aq u d iez p es os, po r all v ei n te, en o tr o
lado ci en .
S u esp osa corr e y se dirig e haci a el ca m in o, b usc a y busc a y
en ni ng n lad o v e alg o . S l o el se or ve a el di n er o. O tra v e z
reg a a a s u esp os o, l e di ce : Er es u n h a blad or. D nd e dic es q u e
viste el di n ero? D nd e es t? No s e v e n ada. Yo vi q ue a h es tab a,
vas a v er a h ori ta . V oy y l o trai g o. Ya r eg resa y tra e el d in er o ; s on
mil p es os. Mi ra aq u es t , te n, aq u est el d in er o . E n es os das
mil p es os er a m uc hs im o d i ner o . Ex cla m a su es pos a: a hora s , ya
ten go m uc h o di n er o. C o mpra n rop a, com pra n ms an im al es;
bu e no, l es a lca n za par a m uc has cos as.
E n otr a o casi n s u espos a l e dic e : v am os al ca mpo . El d ic e:
A y, par a qu ? No q ui er o ir. D ec a el s e or: te n go fl oj er a. T od os
los d as, era l o mism o . S ie mpr e el h o m bre d ec a l o mis m o, q u e
ten a fl oj era , y a d ond e i ba, s l o se l a pasaba d ur mi end o. Su
esp osa si empr e es ta ba en ojada , si em p re l e gr itaba . L e d ec a:
Pra te, hi jo de la fl oj er a d el di abl o . Lev ntate . El ho mb re s e
lev a nt, p er o c on u na f loje ra d e aq u ll as. M u y l e ntam e nte h ac e
todo . T oma s u hac h a, c arg a al b urr o, y se s ub e a l b urr o; a h va
por el ca mi no y n u ev am ente v e di n er o en e l cam in o . Nue va me n te
lo v e, y lo pasa , y ah l o d eja . L lega n a su d esti no, y s u esp osa le
dice: P or q u n o traj iste el di nero? Dic e el s e o r: O tr a v ez
din er o. Para q u qu ieres ta nto di n er o?
As p asa n l os das y v an de n u ev o al c a mpo y otr a v e z va n a
lear , y a l esp os o y a l e di o su e o y b usc a do nd e ac om od ars e para

88

dor mir . P or a h es t u n tr o nco d e r bo l, y a h s e ac u esta. P or a ll


ve u n a oll ita; la de stapa y v e q u e ade n tro h ay m uc h o di n er o. O h ,
mu ch o di n ero , par a q u lo q ui er o? q u l e h ar a? No s , m ej or
ah qu e s e q uede. S e d u erm e mi en tr as su es pos a es t j u n ta nd o la
lea . Ca rga el b urr o y se r egr esa n a su c asa. Y cu a ndo s e po n e n a
com er el se or le di ce a su esp osa : sabe s qu , a h do nd e m e dor m
vi u na olli ta c o n mu ch as m o ned as.
As sig ui er on pl atica nd o, y n o s e di eron c u e nta q u e p or a h
estaba el her ma n o de l a esp osa , es ta ba escu ch a ndo todo l o q u e
dec an . El h om bre le d ic e a s u m uj er : s , ha y m uc has mo n eda s e n
esa olli ta , si l o q ui er es, v e p or e l di n er o. Es t a h , do nd e m e
dor m. C om o s eal , vas a v er u n oc ote gra nd e. Y l u eg o, a ma n o
izq u ier da, ah es t l a ol lita, es ne gra . El mu ch ac ho ya es cu ch
dond e es t el di n ero , br in ca y sal e c orri end o. Va ra pids im o h aci a
el l uga r p ara tr aer el di n er o.
Lu eg o , su esp osa le r ec la ma P or qu n o lo traj iste? Er es u n
tar ug o. El l e c ontes ta : T si empr e q u ier es qu e y o ha ga tod o.
Si emp re q ui ere s el di n er o q u e en cu e n tro . P or qu lo h e d e tra er
carga nd o? Si Di os m e q ui ere da r el di n er o, q u e m e lo trai ga h asta
mi casa , d ond e du er m o.
All en el b osq u e el h erm an o en co n tr la olli ta . R pid am e nte
la des ta pa y n o v e l as m o ne das ; s lo co ntie n e excr e me n to. El
mu ch ac ho s e en oja m uc h o ; y dice: el idi o ta de mi h er ma n o; m e las
va a pa gar . E l m uc hac h o dic e: ya s qu v oy a hac er . Tra e
carga nd o c on u na cu erd a la ol li ta .
S u he rm an o fl oj o es t bi en d or mid o e n s u c asa . El m uc ha ch o
entr a y l e vac a el excr em e n to e n la ca beza y e n su espa lda y sa le
corri end o. El hombr e f lo jo des pi erta y s i ente a lg o. A pes ta m uc ho .
El s e or, c o m o es m uy f lojo , di ce : q u fl oj era parar m e; m ej or as
me q u ed o y m a a na m e ca mb io , a h or ita me d u er mo . As m e
qu edar .

89

Ya a ma n ece y se d espi er ta el se or . S u espald a l a si e n te


entu mida . D ic e: Q ui n sab e qu p asa? Si e nto c o mo si h ubi era
estad o ca rga nd o alg o toda la n oc he. L e di ce su es pos a: a ver ,
vol ta te. E l s e v ol tea y ca e tod o el di n er o en s u pe ta te, p or tod os
lados , h ay m on ed as. Q u brb ar o! P ero, c m o vi n o a dar tod o
este di ne ro aq u? Mir a aq u hay un m o nt n . Mir a, h ay m o ned as
de or o y d e pla ta; b rill a m uc ho . O h , c u n to di n er o! J ntal o, si
qui er es . Q u l e vas a hac er co n ta nto di n ero?
Ap ra te, j ntal o. As s e pas s u vid a es te h omb re; d o nd e iba
encon tra ba di ne ro , s iempr e vea d i ner o y si em pre d eca : Grac ias
Dios.
As f u e, y s u espos a si em pre re co g a las

mo n edas

qu e

encon tra ba s u es pos o. L u eg o ya ve a en qu g astarl o. S e h ici er on


u na b ue n a casa , co mpra ro n a ni mal es y o tras c osas . S e la pasa ro n
mu y bi en l a vida c on s u h ij o y f u er o n m u y f eli ces .
Aq u temi na este c uen to.

90

El pajarito M imincueo
In tototzintli Mimi ncu eo

Ha ba u na v ez en n u es tro p ue bl o un se or y s u es pos a q u e ten a n


dos hi jos , u n ni o y u na ni a . C ua nd o er an p eq u e os, los q uer a n
mu ch o. El se or de ca : V e nga n aq u m i s h iji tos. L os b es aba , l os
carga ba ; ju gab a m uc ho c on ell os . L es c o mpra ba m uc has c osas .
Un d a c u an do ya h ab an cr ecid o los n i os, dij o s u pap : Ya
n o ag u an to a mis h ij os, ya n o p u ed o al im e ntarl os, ya n o ten g o c on
qu v es tirl os ; tr aba j o m uc h o y no m e al can za el d i ner o . Com o su
pap

sl o

traba ja ba

en

el

b osq u e,

no

le

alca n zab a

para

ma nte n erl os.


El s eor y su esp osa pl aticar o n. El s e or dijo : Ya no qu iero a
mis hi jos . Dic e s u esp osa : Yo tamp oc o, ya n o l os q u ier o . Qu
vam os a ha cer? D nd e l os vam os a ir a dej ar? Dic e el s e or : L os
voy ir a d ejar al bos q ue, a h q ui en l os enc u en tr e, l os c uid e, y l os
va a ma n ten er . Dic e s u esp osa : S, v e a dej arl os al b osq u e , aq u
ya n o los q ui er o ten er.
Un d a el se or l es gri ta a s us hi jo s: V e nga n a q u. E l n i o
corr e , la

n i a

ta mbi n c orr e. Q u

qui er es

p ap?

S ,

q u

qui er es? El dic e: H oy ir em os a l b osq u e a lea r. El ni o y la ni a


sonr ea n c on m uc ho g usto. Gri tab an : S! Si! Ir e mos . Dij o s u
mam : Pn gal e el apa re jo al b urr o. A pr e nse . Ap r en se. Uno
saca el ap ar ej o, otr o tra e al b urr o. Le amar ra n el ap ar ej o y lo

91

apri etan . L e c arga n el ha ch a y u n la zo ; l e c arg ar on tod o : s u ag ua ,


su tor till a, tod o l o qu e va n a n ec esi ta r en el b osq u e.
Dic e el s e or : A h or a vm o n os. Su esp osa se qu ed e n casa , n o
fu e a l b osq u e. Cam i na n y ca mi na n , as v an por el c ami n o. C ua nd o
llegar on al b osq u e el s e or hac e c om o qu e b usca la l ea y di ce :
Aq u esp r enm e u n p oc o, v oy a b usc ar l ea. All se q ued ar on su s
hij os s oli tos. El s eor s e ll ev el b urr o , y all los d ej q ui e tos ,
esp era nd o a s u pap .
All es t n a la exp ec ta tiv a. C ua nd o v e n qu e y a es me di o da y
n o apa rece su papa , s e pr egu n tar o n: A dnd e f u e nu es tr o pap ?
No apar ec e . Ya dice el n i o : L e gri ta m os? La ni a l e resp o nd e:
S , gr tal e . E l n i o pr e gu n ta : S e hab r dor mid o? C o ntes ta la
ni a : No cr eo. El ni o c omi e n za a gri tarle : Pap , pap D nd e
ests? Nad ie l e r esp on de . D e n u ev o gr ita : Pap D nd e es ts?
Dnd e ests? Nadi e r esp o nd e. D ic en : S e h abr id o , po r alg n
otro la do y no n os esc uc ha? Va m os a busc arl o. All va n a
difer e n tes s itios ; ll eg a n y no e nc u en tr a n a nadi e , n i al s e o r, ni
al b ur ro.
Para ento nc es, los ni os c om ie n za n a ll orar m uc ho. Y c om o
n o c onoca n p or d ond e fu er on , m e n os s aba n com o r egr es ar a s u
casa. L lor a n desc o ns olad am e nte ; as va n llora nd o . De r ep en te, s e
les apar ec e u n a jo ve n m u jer mu y boni ta ; esta m u jer br ill a mu ch o .
Es u n hada y l es dic e: Q u l es pasa n i os, p or qu ll ora n ta nto?
Le c on tes ta n : Cm o n o vam os a ll orar . V ea usted . Nu estro p adr e
n os tr aj o al bos qu e y n os a ba nd on y n o sab e mos p or d o nd e ir a
casa; c mo no v am os a ll orar ? No c on oc e mos este l uga r.
Les dic e l a jo ve n q u e br illa : Ya n o l lore n. S i q ui er e n, l os
pu ed o co nv er tir en pa jar itos par a qu e y a no l lor e n . Pre g u nta la
ni a : E n p ajar itos? C m o? C on tes ta e l h ada : S, e n p aja ri tos .
As va n a a ndar vo la nd o f elic es y y a nu nca va n a a ndar ll ora nd o.
Dic e el n i o : S , s . Q ui er o s er pa jari to. E nto nc es el hada q u e
brill a l os toca e n la c ab e za y los c o nv ierte e n pa jar itos . P or e so

92

ah ora a nd an vola nd o y so n es os pa jari tos l lam ad os M im in cu e o.


A nda n v ola nd o fe lic es, ca n ta nd o ; ya n o ll ora n .
Aq u ter mi na el cu en to.

93

La flor de dalia
In acoco xo chitl

Ha ba u na v ez u n a se ora a q u en n ue str o pu eb lo qu e s e q ue d
vi uda , p u es s u esp os o s e ha ba m u er to. S u esp os o le d ej d os
ni os, a n p eq ue os . La s e or a le h abl a o tr o h o mbr e; s e
conoci er on , pla ti car o n, y a h or a ya v iv e n ju n tos . Co m o es tos n i os
n o er an s us hij os , l n o los qu er a. Un da l os f ue a de jar al
bosq u e; l os ll ev m uy l e jos y c omo er an peq u e os n o c o n oca n el
bosq u e; los ll ev l ej os y a h l os d ej pa r a qu e s e l os co mi era n l os
coy ote s.
Les dic e: esp r e n me aq u . V oy a r ec oger al go d e ocoxal
para el te ma zc al. L os n i os all s e q u e dan ju ga nd o. Pas el d a
com pl eto; emp ie za a osc ur ec er y el h o m bre n o apar ec e . El ya s e
fu e. Es t bi en os cu ro. Ell os , c om o es tab an s ol itos , l es da m uc ho
mi edo. Emp ezar on a ll ora r. As estaba n c ua nd o, d e rep en te , se
apar ec e u n p ajar ito q u e ca n tab a m uy boni to y br illa ba . L ue g o se
acer c a l os ni os .
Ell os s l o se le q u edar o n mir an do , lo em pe zar o n a corr e te ar
y lo agar rar o n. El p aja rito ha bl y l es dij o: No ll or en, l os voy a
llevar a mi c asa . S e c alm ar on y el pa jar ito l os ll ev a la cas a d e
la Mal in tzi n . La Mali n tzi n es un a da ma m uy b o ni ta qu e ti ene su
ves tid o m uy b on ito ta mbi n . Ell a es l a d u e a d e l a mo n ta a . Vi v e
dentro d e u n mu nd o m gi co , nadi e sab e cm o es o d nd e es t . S e
dice q u e es t den tr o de la mo n ta a .

94

All la M ali n tzi n l os i nter ro ga : C m o suc edi esto? Q u


les pas ? Ell os l e r ela ta ro n c om o s u padras tr o lo s tra j o a la
mon ta a . La M ali n tzi n l os esc uc h c o n a te nc i n y dij o: Es t bi en ;
los v oy a a y udar . M e g ustara q u e s e q u edar an , per o cr eo q u e n o
se va n a se n tir bi en a q u. Cr eo q u e s er m ej or q ue l os r e gres e a
su m u nd o. L es v oy a re gal ar es ta fl or q ue s e lla ma dal ia.
C ud enla bi en. No la saq u en, ma n tn gala d en tr o d e s u caj a.
Lu eg o , la va n a sa h um ar tod os l as n oc h e s co n i nci e nso . L a fl or l es
va a dar di n ero p ara q u e pu eda n c omp r ar ropa , c omi da, y todo l o
qu e n ec esi ten .
All en la casa de la M ali n tzi n ha ba n m uc h as ca jas
cerr adas , y los n i os q uera n ver q u c o nte na n . Un d a s e
qu edar o n s ol os y se atr e vi er on a ab rir u n a. Al h ace rl o as
com en z a orse un ex tra o r uid o, c om o qu e s ala e l v ie n to. T odo
retu mb aba ; tam bi n c om en z a gr a ni zar, a re la mpag u ea r, y a
llover m uc ho . Es to p rov oc q u e todas las co sec h as s e pe rdi era n .
Los n i os no sab a n qu e al l es tab an e nc erra dos tod os l os
mal es q ue hac e n s ufrir a l a h um a nidad : la llu via , e l gra ni zo, l as
plaga s. La Mal i ntzi n r egr es y cerr la c aja de d o nde sa li er on l os
mal es; l u eg o, envi a l os ni os para n ues tr o m und o .
R egr esa ro n l os ni os y s e tr aj er on l a fl or d e da lia c on ell os
en u na c aji ta . S e c om prar on u na c asa y tod o l o qu e q uer a n. E n el
pu ebl o l a g en te c om e n taba : Por q u ti en en d i ner o? E n es os das ,
tal c om o a hora pasa , u n ni o n o te na din er o. L as pers o nas l os
envid iab an m uc h o y s e en oj ar on . Se pla tica ba n y d ec a n: Ac as o
son l adr o nes ? L os v am os a d en u ncia r a n te las a utori dad es.
Te mpra n o v i ni ero n las a u torida des y l os e ncarc el ar on a l os
ni os y s e ll evar o n l a fl or . All e n la c rce l l os ni os ll ora ba n.
Lu eg o , un da lle g un ra t n qu e l es d ij o: P or q u ll or an ? Ya n o
llor e n . S i m e d a n d e c om er y o l os v oy a s acar . Q u me va n a dar ?
Nos otros s l o ten e m os u na tor til la . Par ti ero n la to rtilla en

95

peq u e os p eda zos par a q ue l a co mi era e l ratn. C ua nd o ter mi n ,


dij o a l os n i os : Pri mero f je ns e q ue n o h aya u n g ato po r a q u.
C om o e l piso no estaba m u y dur o ; el rat n hi zo u n gr an
ag uj er o y l os n i os l e ay ud ar on c o n s us man os ; as s e es capar o n
en la noc h e . Las a u torida des n o sab a n l o q ue ha ca l a Dal ia y p or
ah la hab a n d ej ad o. L os ni os la rec ogi er o n y s e la ll ev aro n
cua nd o esc apar o n .
Se f ueron a v ivir a o tr o l ug ar, a o tr o p u ebl o . Se co mpr ar on
u na casa , y tod os l os das , a la m edi a n oc he , sa h um aba n la fl or .
C ua nd o a ma n ec a, la c aji ta d e la fl or estab a ll ena de m o n edas .
Las m on ed as era n d e or o.
C ua nd o

l os

ni os

estaba n

m s

gra nd es,

e nvi ar on

un

mensa j er o a b uscar a su ma m . El me nsa j er o e nc o ntr a la


seo ra;

ya

es ta ba

vi ej ita,

se

h aba

qu edad o

s ola

es tab a

enfe rma . El padr astro, ya ha ca ti e mp o qu e h aba m u er to. C om o


acos tum brab a em borrac har se m uc h o, u n a n oc h e s e r es bal y ca y
en u na barr a nca . As f u e el des ti n o de l os ni os . La flor l es dab a
din er o tod os l os das , y p asar o n s u vid a mu y bi en y m u y
conten tos . P erd on ar o n a s u ma m y la a y udar o n .
Aq u ter mi na este c uen to.

96

El Coyo te y e l Tlac auche


In Co yotl hu an in T lacuatl

Es to s uc ed i u n d a. Un a v e z el Coyo te f u e a la pr esenc ia d e D ios


y le pidi p er mis o para com ers e a l os ho mbr es; Di os l e c ontes t a l
C oy ote : pri m er o tien es q u e a yu n ar. Si log ras a y un ar, s v as a
pod er c om erte a mis h ij os. Di os lla m al T lac uac h e y l e dij o : el
C oy ote va a a y un ar, n o lo d ej es; h a zl e lo q ue se a pa ra q u e n o
ay un e .
El C oy ote p or a h a nda ba c o n s u a y u no , cua nd o esc uc h q u e
le l la mab an : H ey , t , C oy ote , ve n ac (lo lla mab a el T lac uac h e
qu e estaba s entad o en u n m ag u ey) ; v e n ac y b eb e u n p oco de
ag uam iel. El Coy ote l e res po nd e : No , n o v oy a b eb er . As me l o
indi c Di os; l q ui er e q u e y o ay u n e para qu e m e p erm ita co m erm e
a sus hi j os, l os h om br es. El Tl acu ac h e n u eva m en te le di ce : v en y
beb e; no te v a a v er D ios , ni yo te vo y a acus ar . El C oy ote , c om o
ya ten a m uc ha sed, dij o: S , vo y a b eb er. El Coyo te s e ac erc y
beb i u n p oc o d e a g uam iel; cu a ndo d e nu e vo iba a m e ter s u
cab eza en el ma g uey pa ra b eb er , el Tl acu ac he , l o em pu ja y s e
qu eda a torad o p or

la ca be za

en

el cu e nco d el ma g ue y.

El

Tlac uac h e s e ec ha a c or rer y h u ye . El C oy o te tena bi en a torad a


su c ab e za e n e l mag u ey , s e r etorc a tr ata nd o de zafa rse , per o

97

estaba bi en ator ado. C ua nd o l ogr zafa r se, el C oy o te es tab a bi en


eno jad o, y di j o: d ond e l o e nc u en tr e , me l o c o m o, s m e lo c om o.
El C oy ote d e n u ev o a nda d ea mb ul and o; ah va, b usc a ndo al
Tlac uac h e. C ua nd o l o enc ue n tra , es t e mp uja nd o u n p e asc o . Se
acer ca el C oyote y l e dic e: a h or a s te v oy a co m er Tla cu ac h e po r
qu m e a nd as enga an do? C ua nd o i ba a b eb er el a gu am ie l, m e
emp u jas te d en tr o de l ma g ue y. Le c on tes ta el T lac ua ch e : y o n o s oy
s e. E l q u e te ator e n el m ag u ey , s e es el Tl ac uac h e d el
ag uam iel. Mira , aq u y o estoy d e te ni e n do es te p easc o p ara q ue
n o s e ca iga . Yo s oy el T lac ua ch e de l pe asc o . El C oy o te m ir
hac ia arri ba , y le p areci qu e s e caa el p e asc o; esto es por q ue al
move rse la s n ub es, dab a n esa im presi n. El Tla cu ac he l e gri ta :
Ay d am e, a y dam e, p ara q ue e l p e asco n o se cai ga sobr e
n oso tr os. El C oy ote c rey q ue se ca era el p e asc o s obr e d e ell os ,
y se apr es ura a emp uj ar f uer tem e n te el pe asc o . El T lac uac h e l e
dice: empu ja fu er te, pe ro m u y f u erte ; el C oy o te hac e s u m xi mo
esf ue rzo, y h asta ci err a l os oj os d e ta nto esf uer zo . El T lac uac h e
en es te m o m en to h uy e. El C oy o te si gu e emp u ja nd o, c o n todas su s
fu er zas , p ero ya s e emp ieza a c ans ar, a bre s us oj os y ya n o v e a
nad ie . Pero c om o ya es ta ba m uy ca nsad o va s ol ta nd o l en ta m en t e
el p easc o y n o pasa na da. E n tonc es , s e da c u enta q ue s l o s on
las n u bes las q u e se m u ev en, y da n la a pari en cia d e q u e s e ca e el
peasc o. El C oy ote s e si e nte d e n u ev o e n ga ad o, y se enoja
mu ch o, y ex cla ma : ah ora s , dond e lo e nc u en tr e; me l o co m o, s ,
me l o com o; p ues y a m e e ng a tan tas v e ces .
De

n u ev o

l o p ers ig u e p or

todas

par tes .

E nc u e ntra

el

Tlac uac h e y lo r ecla ma . El Tl ac uac h e l e resp o nd e: y o n o s o y s e,


s e es el Tlac u ac he d el pe as co . Mir a, yo a q u s oy el T lac uac h e
de los b orr egos ; y o cui do b orr eg os . P or qu n o te c om es un o d e
mis bor reg os? M e g ustara c om er me un o , p er o n o p u ed o; l e di je a
Dios qu e ay u na ra . L e dic e el T lac uac h e: b u e no , y o ya me v oy.
A h te d ej o mis b orr egos ; te l os r eg al o tod os. Si q ui er es un o , s l o

98

atr pal o. El C oy ote, c om o y a te na m uc ha ha mbr e, d ij o: a h or a s


qu e voy a c om er bi e n sa br oso . C ome n z a c orr etear los, y d e
rep ente, qu e se v a n sobr e l m uy en oj ad os. No e ra n bo rre g os, si n o
perr os . Nueva m en te, e l Tl ac uac h e en ga a l Co y ote. El C oy ote se
dice: a h ora s , d onde lo e nc u en tr e, m e l o com o ; s, m e l o co m o. Ya
n o me v a segu ir ha ci en do esto . El C oy ote sig u e ca mi na nd o, a h
va.
Pro n to, enc ue n tra al Tlac u ac he; el T lac u ach e es t s obr e u n
n opal , c o mi end o tu nas . El C oy ote l e dice : a h ora s, te vo y a
com er ; nad a m s m e and as en ga a nd o. M e d ijis te q u e era n
borr egos , y r es ul t q u e era n per ros nad a m s. M ira Co y oti to, se
qu e te en ga es el T lac uac h e d e lo s b orr eg os . M ira , y o so y el
Tlac uac h e d e l as tu nas , te n go tu nas mu y sa bro sas; es t n m uy
dulc es . C m e te u n a. B u eno , si m e la r e galas . El Tl ac uac h e p ela
u na tu na y l e dic e a l C oy ote : ci er ra l os oj os y a br e tu hoc ic o. E l
C oy ote ob ed ec e, y as l o h ac e, a br e su h ocic o y c ie rra l os o j os. El
Tlac uac h e l e arr oj a la tu na e n su bo ca ; el C oy o te l a sab or ea y
exc lam a: s , est mu y s abr osa , m uy d ulc e . L a c om e de b u e n a
ga na. L e v u el ve a d eci r el T lac uac h e : q ui er es otra? S . El
Tlac uac h e p ela otra tun a, y s e la ar ro ja al C oyo te; ta mbi n s e la
com e c o n g usto. Pu es , es t bi e n sabr osa , muy d ul ce . E l Tlac u ac he
cor ta otr a tu na , y l e dic e : ci erra l os oj os, y abr e tu boc a. El
C oy ote c onfi ado lo h ace, p er o es ta v ez el T lac uac h e no pe l l a
tu n a, s e la arr oj c on espi n as. El C oy ote se es pi na el ho cic o; gri ta
mu ch o d e d ol or: Ay , ay , ay ! M e d ue le mu ch o ! S e rasc a, tra ta d e
qui ta rse l as es pi nas . Mi en tra s, el Tl a cuac h e h uy e. C ua nd o s e
rep one , el C oy ote excl am a: ya m e ha h ec ho m uc has cos as, es e
Tlac uac h e; a hor a s, d ond e l o enc u e ntre , me l o c om o , m e l o c om o.
Ya es tab a m uy e n oja do el C oy o te; si gu e cami na nd o e n b usca d el
Tlac uac h e. Es ta v e z, no tard m uc h o e n e nco n tra rl o.
A ho ra , el Tl ac uac h e es t se n tad o; est te ji e ndo u n pe ta te .
El C oy ote l e dic e: a h ora s , te v oy a c omer , p orq u e na da m s m e

99

and as

eng a a ndo. Di zqu e ib as

a pel ar

u na tu na , y m e la

arro jas te as , c on esp i nas. L e c on testa: s e n o s oy y o. M ira , aq u


yo s oy el Tla cu ac he de los p e ta tes; se q u e te e nga es el
Tlac uac h e de l as tun as. Mir a, a qu es toy , apu ra nd o a te rmi n ar u n
peta te p or q ue ya vi en en l a ll u via y e l g ran izo. El C oy o te le dic e:
ah ora s te c om o. S, t er es q ui en m e e nga . El Tlac ua ch e le
contes ta : n o, y o no s oy. Ya te di je q u e l es o tr o Tla cu ac he .
Nos otros s om os m uc h os . Yo soy o tr o. M ira, olv ida eso . S i n ta te
aqu ; te v oy a e nsea r c m o s e teje u n p etate . Cu a ndo ya
termi n aron el pe ta te, el Tla cu ac he le dice al C oy ote : M te te y
sin tate. Lu e go te am arr o p ara q ue no te moj es, y te e ntu mas . El
C oy ote en tr y s e s en t d e ntr o d el p eta te en rollad o . E l Tl ac uac h e
lo a marr a de los ex tr em os y lo c ol g en u n r bo l; y l e di j o:
Esc uc ha , y a vi ene u na f u er te ll uvi a c o n gr a ni zo . El T lac uac h e
ju n t u n m ont n d e pi ed ras, y s e p us o a apedr e ar al Co y ote. Este
gri taba , p ues l o g olp e mu ch o . Gri tab a mu ch o d el dol or . E l la zo
se rompi y el C oy ote q u e es ta ba e n vu el to e n el p eta te c ay al
su el o;

se

re vo lcab a

del

dol or .

Mi en tras ,

ya

se

esc ap

el

Tlac uac h e. De n u ev o dic e e l C oy ote : a h o ra s, d on de l o en cu e n tre ,


me l o c om o; s q u e m e l o com o, s , s. E l Co y ote si gu e ca mi na nd o
en b usca del Tl ac uac h e. C o mo el C oy ote es tab a ay u na nd o s e
senta m uy d bil .
Rp id o enc on tr al Tl ac uac h e. Ah or a el Tlac uac h e otra v e z
estaba c uid an do a ni mal es ; tena m uc h os g uaj ol otes . L e dic e el
C oy ote : a h ora s te v oy a c om er ; a h ora s, y a n o te d ej o es capa r.
Le dic e el Tlac ua ch e : se q u e te e ng a es el Tlac u ac he de l os
peta tes . Mi ra, aq u y o s oy el Tl ac uac h e de los g ua jo lo tes. S e ve
com o q u e ti en es m uc ha ham br e. El C oy ote c o ntes ta : S , Di os m e
dij o q u e ay u nara , y s i l o logr o, e l m e d ej ar c om er me a l os
h omb res . El T lac uac h e l e dic e : Mira , y o ya m e v oy ; a h te d ej o
reg alad os todos mis g uaj ol otes , y el Tla cuac h e s e f ue rpid o . E l
C oy ote , c o mo ya te n a mu ch a ha mbr e , d ijo: S , vo y a c om er bi e n.

100

M e los c om er a to dos ; qu ric o, v o y a c om er . C om e n z a


corr e te arl os, per o n o poda a gar rar a ni ng u n o. C orr e m uc h o y s e
va ag o ta nd o. De r ep e n te , l o ag arra n d e l as patas y l o e mpi e za n a
gol pe ar con s us alas , pu es n o son , en v erdad , g ua jo lotes. L o q ue
le d ej el T lac uac h e er a n zopi lotes. Se en oj a m uc ho el Co y ot e
n ueva men te; p u es, y a lo hab a e n ga ad o o tra v e z e l Tla cu ac he .
Dic e: S , d onde l o enc u entr e m e l o c o mo; s, m e lo c om o .
No mu y l ej os lo e nc u en tr a. El Tl ac uac h e es t s e ntado e n el
su el o. El C oy o te l e dic e: a ho ra s te v oy a co m er; n o te esc apars .
El T lac uac h e l e dic e: si m e vas a co m er, por l o m e nos p er m tem e
decir le ad is a la tierra . D o nd e es tab a se ntado el C oy o te ha ba
u n ag uj er o. A h ora el T lac uac h e s e v oltea , y l e dic e al C oy ote :
Esp ra m e ta n ti to. E n tr e n s u ag uj e ro. El C oy ote espe r y
esp er ; pero e l Tlac ua ch e ya nu nc a sa l i . As q ue el C oy o te n o
pu ed e com ers e a l os h o mbr es porq u e n o c um pli su ay u no ; p u es el
Tlac uac h e n o l o d ej hac erl o .
Aq u ter mi na este c uen to.

101

La le yen da de l Pillo
In Pill o itl ahtol-l o

Se c u en ta q u e a qu e n n ues tr o p u eb lo Ca n oa, en un l ug ar l la mad o


Tep epa n tzi n, h ay u na cas a q u e ti e n e u na c apill ita, y di zq u e a h
nac i u n ni o . Este ni o e ra m u y rar o ; te na p od er es m gi cos .
C ua nd o era c hic o lo ac ostaba n e n su cu na , p er o n o s e d or ma
com o c u alq ui er ni o. Br in cab a e n s u c u na y se co lu mpi aba ; te n a
mu ch a f u er za .
El mu ch ac ho cr ec i, y s u pap lo l l eva ba al c amp o. E l
mu ch ac ho

s altaba

en

l os

rb ol es ,

sub a

ba jab a

de

ell os

rpida m en te; si u n o v ol teaba haci a un lado , l ya h aba sal tad o


hac ia otr o r bol o hac ia las p e as . A v ec es c ol oca ba u n la zo s obr e
la b arra nc a y s e co l ump iaba .
S u pad re se m a nte na d e hac er carb n. Este s e or, c om o
cua lq ui era d e nos otr os, s e tarda ba pa ra hac er el ca rb n . Pr im er o
u no ti en e q ue corta r l os rb ol es , f orm ar los tr on cos , en cend er los ,
y as p or el es til o. Es te tr aba jo le tom a ba si ete d as . S u p adr e l e
dec a: va m os a l b os qu e , vam os a h ace r carb n, y el m uc h ach o l e
resp onda : no , m a a na . E l n o q u er a, el m uc hac h o slo s e ib a a
dond e l e g us tab a. S e ib a a pas ear, c asi n o es ta ba e n s u casa . S u
pap s e iba s ol o a hac er el trab aj o. Cor taba los r bo les y c ua nd o
ve a q u e ya v en a la n oc h e s e regr esa ba a s u cas a. Un d a s e

102

dur mi y c ua nd o a ma n eci el carb n y a estaba ardi e nd o a h j u nto


a su c asa . E l s e de ca : No p u ed o cr eer l o q u e v e o! L e pr e gu n t a
su hij o: C mo le hic iste , q ui n te e ns e ? El j ov e n l e c on tes t: y o
s ha ce rl o s ol o, nad ie m e e ns e .
C ua nd o e l m uc hac h o q ue ra trab aja r, lo h aca tod o m uy
rpid o. C on u n hac ha rp id o cor ta ba los rb ol es d e pi no y
rpida m en te f orm aba l a mad er a y la cubr a d e ti err a para
encend er la y d ej arla qu e m nd os e m uy le ntam e nte p ara q u e se
hic ier a el car b n . C u and o ter mi na ba se i ba a p ase ar.
Pasar on l os a os ; cr eci m s y s e hi zo tod o u n j o ven .
E nto nc es es te m uc h ac ho e mp e z a robar por do nd eq ui er a. E l Pill o
rob aba en las ti enda s to ma tes , pa n es , chi les , nar an jas ; tod o l o
qu e q uer a c om er l o r ob aba .
Nu estro p uebl o l o con oci co m o el Pil l o. Alg u nas p erson as
dicen q u e er a pi a i hiy o, o se a qu e tien e u n ali en to mg ic o.
Tam bi n i ba y r oba ba en P u eb la y en otr as partes ; in cl us o se dic e
qu e f u e a l os Es ta dos Unid os y a ll r oba ba lo q u e l e g ustaba .
Di zq ue u na ve z r ob u na ca mpa na qu e has ta l a tr aa p u esta d e
som br ero. T od o lo q u e robab a lo traa y lo esc o nda en su c ue va
all en el cer ro .
Tam bi n l e g us ta ba a nd ar e nga an do a las pe rso nas . Es te
Pill o c ua nd o ve a u n h ues o tir ad o s l o lo p atea ba y e l h ues o s e
conv er ta e n u n cab all o viv o, y se v e a m uy b o ni to , b rill os o y
fu erte el ca ball o . C u an do ve a v e nir a a l gu na p ers o na a c abal lo l e
dec a: C am bia mos m i cab all o p or tu ca ball o? El h o mbr e s e p o na
a pens ar si l e c on v en a o n o el c am bi o. C om o el cab all o d el Pil lo
estaba pr eci os o, el h ombr e por l o g e ner a l deca : S, l o ca mbi o! El
Pill o le d eca : p er o n o te s uba s l u eg o l u eg o, es per a u n p oc o qu e
me vay a par a q u e mi cab all o no m e va ya a s eg ui r. C ua nd o v eas
qu e ya me f ui l ej os y a te pu ed es m o n tar . C ua nd o ya n o lo ve a e l
seo r se m o n ta e n el ca ball o , va b ie n con tento p u es te na u n
cabal lo n u ev o bi en b o ni to . P er o s u n u e vo c abal lo cor ra mu ch o ,

103

reli nc h aba , bri nc ote aba c on g usto . El s e or re gr es a s u casa . I ba


a m edi o ca mi no y d e r ep e nte el ca b all o s e d esb ara ta y s e
convi er te n u ev am e nte en h ues os v ie jos . Al pri ncip io el s e or s e
asus ta m uc h o, lu e go se en oj a bas ta n te por qu e el Pi ll o l o hab a
enga a do.
Es te Pil lo er a m u y en ga ad or y a nd ab a roba nd o p or to dos
lados a qu en n u es tro p u ebl o y e n la ci udad d e P ue bla ; por eso
vi ni ero n l os s old ado s. L o b usc aba n , l o pers eg u an . T odo l o qu e
rob aba l o ll evaba a su c ue va q ue tie n e a ll p or Hu e tzia tl . Un da
cua nd o l o segu a n el P ill o se me ti c orri e ndo a l a igl esi a. C ua nd o
entr ar on los solad os s l o vi er o n a u na vi eji ta qu e ya n o tena
dien tes ; estaba hi nc ada r eza nd o. Le p re gu n tar o n oig a us ted , de
casu alid ad, vi o a a lg ui e n pas ar p or aq u ? L es r esp o ndi qu e n o .
C om o el los hab a n v isto al Pil lo gr a nd e y f u erte , n un ca s e
ima gi nar on q u e el Pil lo era es ta vi eji ta . La d e ja n y s e v an . E n la
igl esia ta mbi n es ta ba otr a se ora y s ta l es dic e a l os sol dad os
qu e la vi ej ita es el Pil lo . C ua nd o la bu s can ya n o es t la vi eji ta
sl o es t ah u n p err o. L o q ui er e n ag arr ar per o h uy e y c ua nd o ya
est l ej os n u eva m en te s e c onvi er te en el Pill o . As l os an daba
enga a nd o. A v ec es se c onv er t a en v ie j ito o vi eji ta o en p er ro o
en c ua lq ui er otra c osa .
Lo s ig u en c orr etea nd o al Pill o los soldad os; ya va n tr as l. El
Pill o h u ye hac ia el bosq ue y co mo c o n oce m uy b ie n l a m on ta a,
sabe d onde hay c u evas . S e m ete a u n a y se l es pi erd e a l os
solda dos . S e en o ja n m uc ho p er o no p u ed e n aga rrarl o. D e rep e n te ,
lo v uelv en a v er y l e dis para n . E nto nc es el Pill o disfr aza a l os
mag u ey es c on r opas y l es po n e u na va r a de chi nami te a ma n era
de f us il. L os soldad os cr ea n q ue el Pill o h aba trad o a sus
com pa eros y le s dispar an y l es dispar an ; pe ro nad ie s e m u er e.
Gri t el Pil lo a l os so ldad os : A v er , a q u i n s e l e aca ba n pri m er o
las m u nic ion es . Ven bi en y s e da n c u e n ta q ue n o s on ho mbr es d e
verd ad c on f us il, s l o s on m ag u ey es. D e n ue v o l os eng a el P ill o.

104

Lo persig u e n y l o per sig u e n y n un c a l o a tr apa n. M ej or s e


cans ar on d e pers egu irl o y s e r egr esa ron ; n o p od a n c on l .
As p as su vid a. Un da s e r ob u na m uc hac ha y l a ll ev a
su c asa c omo su esp os a. A ll al T ep ep a ntzin pasa ro n los a os y
u n d a s u mu j er y a esp erab a u n ni o. El Pil lo sab a q u e el n i o
ma tar a a m uc has p ers on as, q u e se ra a u n pe or q u e l , y c om o no
qu er a q u e s uc edi era es to s e pr es e nt fren te a s u esp osa y le
abri el vi entre y le sac a s u hi jo ; y c o n esto m uri s u esp osa
ta mbi n.
C om o el P ill o sa ba qu e ha ba h ec h o m uc h o ma l, l s ol o s e
pres ent a nte las a u torid ades y pidi q u e lo ej ec utara n . C ua nd o
me m aten, c r ten me en m uc h os ped a zos. Si n o lo hac e n as me
voy a rei nteg rar otr a v e z y m e v oy a res uci tar y los vo y a m atar;
les perforar el cr n e o c on mis u as y l es v oy a s uc ci on ar el
cer ebr o. El los hici er o n lo q u e les di jo. Cor tar o n su c u erp o e n
mu ch os p eda zos y l os e n terrar o n mu y dista n tes u n os d e otros .
Nu nca v ol vi er on a sa ber d el Pi ll o.

105

Un bie n con u n mal se paga


Ica ce cua l-li ce c-ch ihua, ica c e am o c ual-l i
ce c-tla xtlahui a

Es te c u e nto s e lla ma : Un bi e n co n u n mal se p aga . A h ora l es


voy a d ecir por q u . V ea n! Una ve z u na b oa i ba pasa nd o p or
dond e estaba n m uc h os rb ol es q ue hab an c or tad o. A h es tab an
tira dos y am onto nad os c u an do la boa ib a pasa nd o p or de baj o de
ell os ; u no se r esbal y l e cay e nci ma y l a apri si on por la mi ta d.
A u nq ue l a boa se r etor ca y s e retorc a n o pod a q ui tars e e l tr o nc o
de en cim a. La ten a bi e n apr etada y p o r ms q u e s e re torc a n o
pod a sal ir. As l uc h u n g ra n ra to, po r l o q u e s e ca ns y s e q u ed
dor mida . As s e q ued al g u nos d as.
No l ej os de a h v iv a u n se or . Es te se or tena q u e sali r a
rec og er l e a y l e dic e a s u esp osa : B s cam e un la zo y el hac h a,
porq u e v oy a ir a l e ar. La s e or a se l os tr ae ; el h ombr e y a los
toma y se va . V a po r por el cam i no, s ub ie nd o y b usc an do l a l e a
seca , as va y c o n ti n a s ubi end o. La b oa si e n te q ue al gu ie n s e
acer ca y s e l eva n ta l o m s q ue p u eda p a ra ver q ui en vi e ne . Bus ca
con la mi rada q ui en vi en e. A lo l ej os disti n gu e al h omb re q u e
vien e su bi e ndo y b usc an do l ea .
Dic e la b oa: a h or a le v o y a gri tar a este h omb re pa ra q u e m e
ay ude.

El

se or

an da

b usc a ndo

106

su

le a ;

a h

va

su bi en do ,

busc an do l os pa los sec os . C ua nd o esc uc ha qu e alg ui e n le gri ta :


H o mbr e, a y da me! E l h om br e bus ca; se fija b ie n par a v er si
enc uen tra q ui e n l e h abla . P er o no v e a nad ie y s e pr eg u n ta :
Qu in s er qu ien me lla ma? Cr e o q ue es s lo el a ir e q ue ha ce
mu rm ull os . Con ti n a s u ca mi n o sig u e subi end o, ah va , c ua nd o
n ueva men te esc uc h a: H ombr e, a y da m e! Aq u m e cay en cim a u n
tr on co y no p ue do sal ir. El h o mbr e n u e vam e n te esc uc ha y bus ca
qui en le hab la . Por ms q ue b usq u e no v e q ui en es. S ig u e
cami na nd o y se va pr eg u n ta nd o: Q ui n ser qu ie n me h abla ? A ll
el terr en o tena m uc ha y erba y el h om b re b usc a q ui e n l e ha bla .
Sig u e a va n za nd o y ll eg a d ond e es t l a boa apri si on ada p or la
mitad po r u n tr o nc o p esa do. L e gri ta al h om br e: Ay d am e!
M ira , es te tr onc o m e apris io n y no p u edo sali r por ms q u e
me retuer zo y m e r e tuer zo y n o p u ed o s alir . Ay da m e. El h ombr e
le r esp ond e: No! No te v oy ay uda r! Si te ay ud o lu e go m e v as a
qu er er c om er . La boa le r esp o nd e: No! No te v oy a c o mer !
Ay d am e. El h om br e nu evam e n te l e r esp on de : No ! L a b oa l e
ru ega y l e r u eg a q u e l e a y ude. L e d ic e: A y da me ! Mir a c om o me
aprisi ona y n o p uedo sal ir. Si no me a yu das, aq u m or ir !
Dic e el h omb re: B ue n o! Es t bi e n, te v oy a yu dar . De ja s us
lazos q u e l levab a p or a h tir ad os. Exa mi na bi e n c m o es t n las
cosas y dic e: Voy a leva n tar el tr onc o y te sal es r pid o. La b oa l e
contes ta : S ! S ! El hombr e se esfu er za par a p od er le va n tar el
pesad o tro nc o, pero e n v erdad es tab a m uy g ru es o ese tr on co ; p or
es o es tab a ta n pe sad o. El hombr e hac e su m xi mo esf ue rzo y l o va
lev a ntan do . La b oa l e di ce : o tr o poc o m s , u n p oc o m s.
El h om br e h aci end o e l ltim o esf ue rzo l ogra l ev a nta r u n p oc o
ms el tr o nc o y la b o a logra zaf ars e y s e sal e rp ido. El hombr e
ya no ag ua n ta ms y s u el ta el tr o nco. A h h! Es tab a bi e n p esad o,
exc lam a el h ombr e. Ya dic e la b oa: C u n to te a grad ezc o q u e m e
ha yas ay udad o! M uc has gr acias ! P ero ah ora te vo y a c om er ! El
h omb re dic e : P or qu ? Por q u ? Di jis te q ue n o l o ib as a hac er .

107

Le d ice la bo a: Qu e n o sa bes , q u e u n bie n c o n u n m al s e


paga? Dic e el h o mbr e: No! No es v erdad es o ! P or qu m e
qui er es c omer si te a y ud q ui ta nd o e l tr o nco. L e r esp o nd e la bo a:
Si qu ie res c omp robarl o, l e va mo s a pr eg u ntar a tres a ni mal es y s i
ell os d icen q ue es v erdad lo q ue di go te c o mo ! El h om br e
resp ond e: S , es t bi en!
Mi e n tras , el h omb re est ater ror i zad o, e st m u y asus ta do: S
vam os a preg u ntar a es os tr es an ima les . C lar o qu e l es va mos a
preg u n tar ! dic e la s erpi en te . S e v a n pa ra bus car a l os a ni ma les .
Va n s ub ie nd o y s ubi e nd o, c ua nd o en c u en tr an a u n b urr o qu e
estaba p or a h pas ta nd o. M u y tr an q uila men te es t pas ta nd o. El
h omb re s e ac erc y le pr eg u n ta: B ur ri to ! Q u opi nas d e es to?
Es v erdad l o qu e m e dic e l a b oa ? Qu e u n bi en c o n u n mal se
paga . R esp ond e el b urr o: S! Eso es m u y ci er to ! M ira lo q ue m e
pas ! C ua nd o e ra ms jo ve n m e ca rga b an d emasi ada mad er a, ya
casi n o la ag ua n tab a y m e s eg u an ca rga nd o m s. V e n a m u y
despa ci o, c asi n o po da c am in ar y m e da ban de pa tadas , has ta me
peg aba n c on u n pal o en la ca beza. A hor a qu e es toy ya vi ej o, m e
vi ni ero n a de jar aq u en e l b osq ue, a qu estoy solo y ab a ndon ado .
Aq u m e c uid o sol o, bus co m i co mida , h asta q u e u n da m u era y
me c oma otr o a ni ma l. S ! Ti ene r a z n l a bo a; q u e u n b ien c on un
mal se pa ga .
El ho mb re , al or esto si e nte p nic o, ve pa ra tod os lad os .
Qu ier e h uir ; per o la b oa l o tie n e bi e n vigil ad o. Ell a ya q ui er e
com rs el o , y a q ui er e l an zars e so br e d e l . Co m o la b oa n o hab a
com id o e n var ios d as, te n a rea lm e nte mu ch a ha mbr e . Le di ce el
h omb re: No! No! Fal ta to dav a q u e le pr eg u n tem os a d os
ani ma les m s.
Dic e el ho mbr e : V am os a b uscar a e sos ani mal es! La b oa l e
dice: Yo ya q u ier o c o me rte! E l hombr e est te mbl a ndo de mi ed o.
As dic e: Va mo s a ir su bi endo. As va n su bi en do y n o m uy l ej os
enc uen tra n u n tor o. Es te toro est c o mi e nd o p asto .

108

El hombr e s e acerca y l e dic e: T oro! Qu o pi nas d e es to ?


Es ci er to lo q u e dic e la b oa ; q u e u n bi en co n u n ma l se pa ga? V e
lo q u e m e p asa. Yo l e a y ud po rq ue le h aba c ad o un tr onc o y l a
ten a apris io na da y n o po da sal ir. L eva nt el tr o nc o y la lib er y
ah ora m e q ui ere c om er . Q u dic es a es to ? C on tes ta el tor o: Es o
es v erd ad! M iren lo q ue m e s uce di . C u and o era u n a ni ma l j ov e n
me ll eva ba n a j alar el arad o c ua nd o cul ti vab an la ti erra . M e
hac a n traba jar m uc ho. C ua nd o y a n o p o da ja lar ms me pica ba n
con u na p a pa ra qu e av an zara . Y h asta co n u n le o m e p eg aba n
en la c ab eza y a ho ra q u e esto y vi ej o has ta m e q ui er en co m er.
C on ti n a d ici end o el tor o Acas o est bie n es o q ue ha ce n l os
h omb res con mig o? Por es o u na v ez q u e me tra j ero n a pas tar al
cerr o , m e esc ond y m e escap . A h ora esto y aq u s ol o h asta qu e
mu er a y me c om a otro a ni mal ; p er o q ue no m e co ma n l os
h omb res .
El ho mbr e ya no sa be q u hac er . Es t mu y as ustado . Y dice
el tor o: S es v erd ad lo q u e d ice la b o a! A h ora e l h om bre est
parali zad o d e m ied o y la b oa s e es t l a mi en do los la bi os; ya s e l o
qui er e co m er , ya s e q ui er e aba la n zar so b re l .
El h omb re di ce : Fa lta u n a ni mal todav a , fal ta un a n ima l. L e
rep onde l a b oa : No! Yo y a te q ui er o c o mer , ya no p u edo esp erar
ms. El h o mbr e i nsis te: fal ta otr o a nim al. As q ued am os ! L a b oa
dice: Va mos a b usca rl o! A p ra te q u e y o ya te qu iero c om er .
As i ba n, c ua nd o vi er o n un c oy o te q ue a h estaba ec had o y l o
llam a n. El c oy ote s e ac erca . El h o mbr e le p re g un ta : Q u op in as
de es to, C o yo te? Es ci er to q u e u n bi en c o n u n mal se pa ga? Q u
dices a esto? C on testa el c oy o te : No les voy a d ecir a h ori ta . Es
verd ad b oa q u e te q ui er es c om er a este h om br e? B ue n o , pri m er o
se n ec esi ta q u e yo v ea c o mo s uc edi tod o, par a qu e l es d m i
opi ni n. D im e B oa , c m o pas tod o . L a boa dic e : Va m os a d o nd e
me enc on tr y te l o exp licar b ie n . P er o rpi do p or q u e ya ten g o
mu ch a ha mbr e!

109

Lle gar on a ll d o nd e estaba el tr onc o q u e ca y so br e la bo a.


El c oy ote pr eg u nt: Dg a nm e cm o pas tod o. Di ce la b oa : aq u
fu e d o nd e me apr isi on el r bo l, aq u es tu v e c o n el rb ol e nc im a.
Dic e el c oy o te : A v er H o mbr e, l eva nta el tr onc o y q u e se me ta l a
boa p ara ver co m o es ta ba. Nu e vam e n te el hombr e hac e u n gr an
esf ue rzo y l og ra l eva n tar el tronc o q u e estab a m uy p esad o y dic e :
Ap r ate , est m u y p esad o. L a b oa e n tr r pid o y l e c ol oca ro n
enci ma el tronc o n ue va men te; ya no poda sal ir. Le p reg un ta el
coy ote : As estabas ? S ! D ic e la ser pien te . As es ta ba c om o
ah ori ta ; q ue y a n o p u ed o s alir .
A ho ra dic e el co y ote : S , as estabas ; pue s ah or a as te
qu edas . Noso tr os ya n os va mo s; el h omb re n o l o p ued e cr e er y el
coy ote l e dic e : V m on os ! La bo a l es g ri ta, l es s upl ica : Sq u e nm e
de aq u! A yd en me ! Le c on testa el c oy o te. No ac aso un a ve z te
ay ud este h om br e y hicis te q u e te l o q u eras c om er? P ues a h ora
ah te q u edas , as vas a estar.
S uplic a la b oa: No s e va ya n! A yd e n me! Si no , m e v oy a
mor ir aq u. Pu es , m er e te a h ! Nos otros ya nos va m os. El
h omb re y el c oy ote ya se al eja n d el l ug ar, ya v ie n e n b aja nd o. L e
dice el h ombr e al coy ote : Gra cias Co yo ti to q u e m e ay udas te!
C u n to te l o agra dezc o ! Di me qu q ui er es q ue te d? Dim e: Q u
qui er es? El co y ote ba ja la cab e za y dic e : Si m e q ui er es dar alg o ,
dam e a lg u n os d e tus bor re g os. Mira y o ya es to y vi ej o y e nfe rm o,
ya n o p u ed o ca zar, ya no v eo bi e n . L e c ontes ta el h o mbr e : Es t
bien ! No te p reoc up es . Ma an a te los tr aig o! A qu m e esp eras . Te
los v oy a tr aer es os b orr egos q u e m e p ides . S ! Est bi en ! As
qu edar o n y e l c o yote ya se v a y el ho mbr e s e r egr esa a s u c asa.
Ya v ie n e el hombr e y c ua nd o l le ga a c asa, l e p re g un ta s u
esp osa : P or q u as nada ms ll egas? Por q u no tra jis te l a
lea? M ira , m e pas esto Y el s e or l e emp ie za a narra r tod o. A
ver Q u te pas ? El h om br e s e si enta y l e dic e : Cu a nd o es ta ba
busc an do la l ea , me enc o n tr u na bo a, qu e l e ha ba cad o u n

110

tr on co de r bo l m u y p esad o y l a te n a aprisi onada p or l a mi tad ,


n o pod a salirs e o zafar se . Le a y ud ; sa li y l u eg o ya m e qu er a
com er . L e pr eg u nta: P or q u te q u era com er? Qu hicis te? La
boa me d ij o q ue l e p od am os pr eg u ntar a tr es a nim al es e i ba v er
qu e te n a ra zn en lo q ue de ca . L e pre gu n ta mos a l os tr es
ani ma les , dos di j er on q u e s y el l ti mo fue el q ue me a y ud . S ,
el ltim o m e ay ud ; es un c oy ote , al q u e le pr o me t q u e ma an a
le v oy a ll evar u nos bu en os b orr eg os d e l os m ej or es . L e dic e l a
seo ra: S! Est b ien! Ma a na se lo s ll eva s. Ya l e di o de co m er y
el homb re l u eg o s e f ue a do rmi r. L a se ora em pi eza a d ecir e n tre
s: Q u y o l e voy a d ar mis me j ores b or reg os a e se co y ote! C m o
n o! Si m uc has veces ya m e vi no a r ob a r mis poll os. Aa h! Ya s
qu e l e v oy a r ega lar . A qu e n s ecr eto s e e st ri e nd o la se ora . F u e
a b uscar u n gra n c os tal de ix tl e y c om o te n a u nos pe rros m uy
brav os los m e ti e n el cos ta l e n l ug ar de los b orr eg os . Ya v er
ma a na lo q u e l e va a pa sar a ese c oy o te q u e q ui er e c o mer mis
borr egos . M e ti los p err os y c err el c ostal.
Por a ll d eja el c ostal. Y s e va par a ador mir j u n to a s u
esp oso . A la m a a na si gu ien te, m u y te mpr an o , el h om br e se
lev a nta; v e q u e a h es t el c os tal , q ue c r ee qu e ti en e l os b orr eg os
y s e lo ec ha al h ombr o y se v a a l c amp o .
La mu j er fi n ge q u e est d ur mi e ndo , p er o s l o s e es t ri en do ,
y dic e en tr e s e n s ecr eto . Va a v er es e coy o te l o q ue le esp er a!
A h v a su bi en do el h omb re y ll eg a al l u gar d on de e nc on tr ara al
coy ote . Cu a ndo l lega y a lo estaba esp e rand o el coy ote . Le d ice :
M ira C oy o ti to ya te l os tra je! T e a gra dezc o tu a y uda . M uc has ,
mu ch as grac ias! Y se v a. El co y ote e xcl ama : Al fi n voy a co mer
bien sab ros o!
Se f u e ac er ca nd o des paci o mi en tra s el h omb re s e r eg res aba .
Se s ig u e ac erc an do al c ostal . Q u sa b ros o v oy a c om er! s e gu a
dici en do. Des at el cos ta l y de r epen te q u e l e sa len los p err os y l o
corr e te ar on y l o m ordi er on m uc h o.

111

Lo r e vo lcar on y l o m or di ero n e n tod as par tes. D eca el


coy ote : Me dij o q u e era n bor re g os, n o p err os! E n u n mom en to s e
log ra esc apar y c orr e el coy ote, mi en tr as q ue l os p er ros tod av a l o
sig ue n c orr e tea nd o; p er o s e l es escap a y dice : Te n a ra z n la b oa!
Un bi e n c on un ma l s e pa ga! E l homb r e si gu o ba ja nd o rp id o y
n o sa ba l o q u e p asab a. A lca n z a e scu char al c oy o te d ecir a l o
lej os : S ! Un bi e n c o n u n m al s e pa ga!
Aq u ter mi na este c uen to.

112

El Ciego y la Vbo ra
Ixpop oyotl ha un Coatl

Ha ba un a v ez en n ue str o p uebl o u na s e ora q ue te n a u n es pos o


qu e s e e nf er m m uy g rav eme n te y s e q u ed c ie g o. Pasar o n ci nc o
a os d esd e q u e se q ued c ie g o e l se o r y la s e ora ten a q u e
trab aja r m u y d ur o. I ba a trab ajar par a o tra g e nte , as g an aba
alg o d e di nero. Ta mbi n te n a qu e tr a bajar s u milp a y ad ems
ten a q u e ir a l ear a l b osq u e. C u and o r egr esa ba a su casa te na
qu e lav ar, b arr er, hac er la c om ida y c uid ar a s u esp os o c ie g o.
C on el ti emp o , la s e or a se i n te res p o r otro h omb re . Ese
h omb re y a has ta le r ega l ti erras , l e co mpr b u e nas ropas, y la
seo ra estuv o b ien c on te n ta . E l h o mbr e l e dic e : V m o n os a vi vir a
mi casa , t y yo. La m uj er l e co n tes ta : No, si s e enter a mi esp os o
ciego has ta cr e o q ue me c orr e d e su c as a! L e dic e el a ma n te : Si
qui er es , lo ma tam os ! As te qu ed ars so l a y podr emos has ta te n er
n ues tr os h ij os.
Un d a el ci eg o y s u es pos a f ue ro n j u ntos a u na gra n
barra nc a. La s e ora l e dic e a s u esp os o: Ad el n ta te, m e q u eda r
aqu un poco corta nd o alg o d e hi erb a par a los a ni mal es. V ete , as
der ec h o! El s eo r se va c ami n an do m uy le ntam en te . A h v a m u y
lentam e n te . El s u el o es taba m uy i ncli nad o en esa p arte y la
seo ra na da ms estaba esp era nd o qu e se resba lara . C u an do y a
llegab a al m er o bo rde d e la ba rra nca , o tra seo ra q ue p or a h ib a

113

pasa nd o

le

g rita:

Se or

d e tn gas e,

d etng ase

se

va

desb arra nca r! C orr e y lo a garra d el bra zo. C u an do la es pos a vio


esto has ta se l e r etorc i el es tm ag o d el c or aj e q u e hi zo al ve r
qu e l o detuv o. Se d ec a: P or q u ? P or q u lo d etu vo ? Ya se ib a a
desb arra nca r. No lo h ubi era d e ten ido . C om o e l cie g o n o se ca y ,
su esp osa fi n ge q u e se pr e oc upa y c orr e j un to a su m arid o y l o
lleva a casa .
Nu eva m e nte s e p reg un ta ba C mo po dr ma tar a es te
ciego? Has ta gri ta: Ya s c om o! Lo v o y a llev ar al b osq u e y ah lo
aba nd on ar . Ya se ac u es ta n. Al s ig ui ente da m u y tempr a no l e
dice al s e or : L ev n ta te, i re m os a l ea r! La s e ora l leva tod o l o
n ecesari o: ag ua, c om ida , tor till as y u n mac h e te. Ya se va n .
Sal ier on mu y te mpra n o i ncl us o tod av a es tab a os cu ro ; a n no
sala el so l. S e f u eron m uy lej os. A ll e n el b os qu e , la se ora l e
dice al ci ego : Esp r am e aq u un p oc o, v oy a ir a tr aer l a le a un
poc o ms le jo s. C ui da l a c o mida par a qu e n o s e l a c o ma alg n
ani ma l;

m ejor

ten la

en

l as

ma n os.

A h

se

qu ed a

el

s e or

esc uc ha nd o, esp era nd o.


La se ora s e al ej a a h, l o d ej a sol ito. El ci eg o s l o es t
esc uc ha nd o, a l a exp ec ta tiv a, es per a nd o q u e r eg res e s u esp osa .
Ya p as m edi o da y n o ap ar ec e su esp osa . L e empi e za a gri tar :
M ar a! M ar a d n de es ts ! L e gri tab a y l e gri tab a. Nadi e le
contes tab a. No regr es s u esp osa . L ue g o com ien za a ll or ar.
Aq u e s c ua nd o ya se i mag in a l o q u e pas ; q u e s u esp osa l o vi no a
aba nd on ar par a q u e se m uri era . As estaba c o n s u tr iste za .
C ua nd o al g ui en le h abla y l e dic e: Q u te pasa? P or q u ll ora s?
El h ombr e resp o nd e: L lor o porq u e mi es posa m e vi n o a ab a ndon ar
aqu , ya no m e am a y q ui er e qu e m e m u era . B ue n o Q ui n er es
t ? di jo e l ci eg o. Q ui n m e habl a? Yo soy u n a v bo ra. Si er es
u na vb or a, m u erd es! C m o te v oy a m ord er s i es toy atr apad a?
M e c ay u na pi edr a enci ma y n o me p u e do m ov er . Si m e ay ud as,
yo te p u ed o a yu dar ta mbi n! D nd e ests? d ice el ci e go . L a

114

vb ora l e r esp on de : Fr e nte a ti . C a mi na d espac io hac ia m .


C ua nd o el h om br e s e ac erc lo suf ici e nte l a v bo ra l e esc up i su
ven e no e n l os oj os. E l ci eg o s e fr ot , se res tr eg l os oj os va rias
vec es . Y di ce: S ! Ya v e o! Ya veo! E mp ez a g ritar. Es tab a m u y
conten to !
C om o ya s e h aba m e tid o el s ol , es tab a osc ur o. A h ora y a l e
ay uda a la vb or a; le q ui ta l a pi edr a q u e la apl astaba , p er o la
vb ora n o pu ed e ca mi nar , es t m u y las ti mada . L e dic e al ho mbr e :
Llva me

con

la

Mali n tzi n,

p or

f av o r.

Bu en o

Q ui n

es

la

Ma li ntzin? L a Ma li ntzi n es u na d am a mu y bo ni ta , qu e vis te c on


ropa m uy el eg a nte. Es u n s er q u e v iv e e n u n m un do m gic o q u e
est d e ntro d e l a mon ta a . Es la R ei na de la M on ta a y se
preoc upa p or n os otros l os a nim al es.
La vb ora l e i nd ic d on de e staba la ca sa d e l a Ma li ntzi n .
C ua nd o ll ega n, el se or toca la p u er ta y sal e la Mali n tzi n, recib e
a la v bora y l e a grad ec e a l h o mbr e q u e ay ud la vb ora y l o
qui er e r ec omp ens ar. L e pr e gu n ta : H om bre! Q u qu ie res q ue te
de? El h om br e le c on tes ta: S e o ra, s l o te pe dir a qu e m e die ras
el a ni ll o d e or o qu e ti enes en tu ma n o! L a M ali n tzi n se lo di o y el
h omb re r egr es a su c asa . C u an do l leg a s u cas a la en co n tr
vaca ; p ues s u es pos a ya l o dab a por mu er to y has ta s e h aba i do
a v ivir c on s u a ma nte .
El se or c ol oc el a nil lo e n u n re cipi ente de vi dri o y l o
estu vo sa h uma nd o con in ci ens o e n l a no ch e. S e a cu es ta a d orm ir.
Al ama n ec er , e nc u e ntra q u e hay m uc h o din er o c o n e l a nil lo . l
viv a en u na casa m uy h u mild e d e ad obe ; p ero a ho ra s e m a nd
hac er un a b uena c asa y c on b arda d e ma mp oster a, l u eg o s e
com pr m uc hos a nim al es para criar lo s. C u and o s e e n ter su
esp osa has ta q uera v olv er con l . Pu es el ama n te l e p eg aba
mu ch o c u an do se emb orra ch aba . El esp o so l a r ec ha z y c o nsi g ui
u na esp os a j oven q u e e n ve rdad l o qu isi e ra y v ivi er o n m uy f elic es .

115

La Bo a y el Coyote
In Maza co atl huan in Co yotl

Ha ba u na v ez u n s e or q u e r eci bi e l e n carg o d e hac er u na f ies ta


de ma y ord om a para u n san to. Un da c ua nd o ya fal ta ba s lo u n
mes par a la fi esta, su es pos a v e qu e n o tien en n ada co n q ue h ac er
la fies ta , ni l ea n i poll os , bu e n o na da. Le dice a s u esp os o: no
ten emos n ada , ni l e a, n i p oll os , ni borr e gos ; na da ten e mo s.
C m o v es la si tu aci n? Y s l o f al ta u n mes par a la fi esta. C m o
le va m os a hac er?
El se or , en v erd ad, obse rva tod o y est p ensa nd o q u
hac er . S u esp os a le dic e: V e a u nq u e sea para tra er l e a , lu ego la
vend em os , y co n e l din er o h ac em os la f ies ta . Dic e el s e or : S !
Es o, tra er a un q ue s ea l e a . Es t b ien , es o ha r ; pe ro ve q u e n o
ti en e ni siq ui era u n hac h a y la zos q u e nec esi ta . E l h om br e se
preg u n ta : D e d nd e lo s v oy a aga rrar? Le di ce a su esp osa : Oy e!
Por q u n o vas a p edi rl e a tu ta q ue n os pr es te s u ha ch a y l os
lazos? R esp o nd e: S ! Y s e va p or ell os . Aq u el s e or di ce : C om o
soy fl oj o, no te ng o n ada , ni u n hac ha n i la zos. M e d a v er g e n za
and ar pi di en do pr estadas las cos as. Y p or es o ma nd a s u esp osa .
R egr esa la s e or a y tra e e l la zo y el hac ha . M ira! Ya m e l os
pres tar on, a h ora v ete a tra er la l e a. E nto nc es ya se v a el s e or
al mo n te. A h va , l le va car ga nd o s us c os as y as si g ue s u cam in o .

116

A nda b usca nd o do nd e es t la l e a s eca . S ub e y and a


busc an do, si g ue s u bi en do el m onte y va b usc and o la l ea . D e
rep ente, es cu ch a al g o c om o q u e zum ba, como q ue ro nc a. Y dic e:
Qu s er es o? S e ac er ca m s a d o nd e e scuc ha los so ni dos . Sig u e
esc uc ha nd o es os s onid os, co m o q ue alg u ie n s e a ho ga o co m o q u e
ronca . Q u an ima l ha br a h? A h va , s e ac erca m s. All ve u na
boa .
La b oa tien e u na cab e za m uy gra nd e, y e st enr oscad a e n e l
cu ell o d e u n c oy o te; lo es t asfi xia nd o. Y c o mo hab a d os r b ol es,
en u n o ten a e nr ed ad o su cu erp o d el lad o de la cab e za y e n o tro la
parte de s u c ol a y en m ed io apr e t nd ol e el pes cu e zo, te n a
aprisi onad o a l c oy o te. El h o mbr e di ce : P obr e c oy o te! Te va a
com er la b oa . Le ay ud ar ? Dic e: S! Le v oy a a y udar . V e la
situac i n bi en y d eci de: Le v oy a p ega r e n s u cab e za a l a b oa c o n
el h ac ha! Se v a acerca nd o, d espac io p oc o a p oc o.
Mi e n tras q u e la boa sig u e asf ixi an do al coy o te , n o se f ija si
alg ui en vi en e. E l h o mbr e c o ntin a ac e rcn dos e c ada ve z ms ,
mu y l en ta m en te. Ya q u e la ti en e a s u alca nce , l e desc arg a u n
gol pe en s u cab eza . S u cab e za ca y r oda nd o por a ll . El c u erp o de
la boa se af lo j . L u eg o el co yote lu ch a por r espir ar, j ala el air e
ansi os am ente , y l e ntam ente se va r ec up e rand o . As l e nta m ente s e
va r ec up era nd o. L e d ic e el h om bre: P obr e c oyo ti to! T e i ba a
com er esa b oa si n o te h ub ie ra ay uda do !
El hombr e l e dic e al c oy ote : Yo te a yu d . Pe ro a h ora q ui n
me ay ud ar a m c on la fi es ta? E l h om b re obs er va co m o el c oy ote
se va l eva ntan do, s e sac ud e var ias v ec es y se l e q ued a mi ra nd o al
h omb re y s e va. E l homb re co n ti n a s u cami n o y sig u e b usc a ndo
su l ea. No l ej os enc uen tra u na b u ena c an tid ad de l e a , la c or ta ,
la j un ta , la ac om oda y se l a tr a e carg nd ola e n su esp alda . As
vien e ba ja nd o y l a tra e has ta s u cas a y a h la d eja .
S u se ora l e pr eg u nta: Ya l le gas te? S ! Ya v i ne. C om e, te
prepa r u na tor till a con sal y c hil e. C ome ! As estu vo c om ie nd o ,

117

termi n a, y se d u erm e . Nu ev am e nte al a ma ne ce r, te mpra n o sal e a


busc ar n u eva m en te l ea ; l a c or ta y la tra e a s u cas a y la
aco m oda . P er o es ta v ez, en la no ch e es c uc ha co m o qu e g olp ea n la
pared d e la casa .
Se l ev a nta rpid o. Qu pas ar? Q u s er eso? Y es cu ch a
qu e sig u en pega nd o en l a par ed. S e es tira tra ta nd o d e v er q u
pasa. C ree q u e a lg o s e est ca yend o, h a sta q u e a br e la p u er ta . Y
all v e al c oy ote ; q u e a h es t par ad o y tra e c in co g uaj ol otes.
Al gu n os s o n h emb ras . Vi o al c oy ote com o h aca m ov imi e n tos
med io r aros y los a ni mal es s e va n m etiend o a la casa . E l se or le
gri ta a s u esp osa : V en a a y udar m e, aga rra es tos g u aj ol otes ! Ella
le d ic e: D e d nd e a garr aste es tos a ni ma les? L os r ob aste? Ya los
amar rar on

se

va n

los

s e ore s

dorm ir.

El

s e o r

es t

sorpr endid o y s e preg un ta . D e v eras me q ui er e ay uda r es te


coy ote ? Par ec e qu e s! Al s ig ui e nte da n ue va men te v a a tra er s u
lea . Y en la n oc h e n u eva m en te esc uc h a ruid os , se l eva n ta rp id o
y s e apr es ura a abr ir s u p ue rta y a h est esp er nd ol o el c oy ote .
A ho ra tra e se is b orr eg os. Nu ev am e n te hac e m o vim ien tos y
sonid os m uy ex tr a os e l c oy o te. Los b or reg os e n tra n s ol itos a l a
casa. El s e or l e gr ita a su es pos a y vi e n e a ama rrarl os . O tro d a
reg res e l coyote n u eva m e nte d e n oc h e. P er o a hor a tra j o u n
cerd o. Cu a ndo ya l o a marr aron , el c o yo te a ul l m uy rar o y se fu e ;
ya nu nc a v olv i a pr esen tars e. El s e or co n es ta ay uda , hi zo su
fies ta . Ve nd i u n os b orr e gos y c on el di n ero co mpr l o n ec esar io
para la co mid a. Di o d e co m er m u y bi en a tod os y es o q ue cre a n
qu e no i ba p od er c ump lir s u c ompr omis o. T odo le sa li m uy bi en .
A ho ra el s e or si emp re an da dic ie nd o : S! Los a ni mal es no s
enti end e n; as c om o nos otr os los p od em o s tamb i n en te nde r.
Aq u ter mi na el cu en to.

118

El bur ro, el palo y la mesa


In a xno, i n cu ahuitl, huan i n ah cope chtl i

Ha ba un a vez, all d o nde s e d e n omi na Tl ah u e h ue m eh o s ea


Tar n tu las , u n s e or, s u esp osa y tr e s hij os . El m ay or te n a
catorc e a os , el m edi a no ten a d oc e a o s, y el m en or te n a di e z.
Un d a l a m am se e nf er m y s e p us o m u y gr av e, n in g n
cura nd er o la p ud o ali viar ; n o h u bo m ed ici na q ue l e ay ud ara c on
su enf er med ad y m uri . E n es os das s l o se c urab a n con pla n tas
qu e s e da ba n e n el b osq u e.
Se q u ed s ol o el se or y sus hij os . As pasar o n ci nc o a os .
Un da , el s eor les dic e a sus hij os : Us te des y a es t n gra nd es y
creo q u e n ec esi ta n b usc ar s u vid a e n otra par te. A qu n o ha y
nad a. D j enm e a q u. Vy ans e a l a ci ud ad; all b usq u en s u v ida .
Les p ido qu e n o se q ued en a qu . No s ea n c om o y o . Vy ans e y all
encon tra r n d e tod o. Nu nca los p ud e l levar, p er o cr e o qu e all l es
ir m ej or q ue a qu .
El m en or dij o: M e da m uc ho mi edo , n o qui er o ir solo . S us
h erm an os l e dic e n: Ti e n es q ue ir s ol o, as lo di jo n ues tr o padr e ,
qu e tomr am os di fer en tes ca mi nos . L os mu ch ac hos o bed ec ie ro n a
su pap y s e f u er on l ejos .
El m ay or ll eg a P u ebl a; s e pus o a b usc ar tra baj o . Pe ro e n
ni ng u na par te l o enc on trab a. As c on ti n u s u cam i no y pas
frente a u na c asa , y a h es tab a u n ca rp in te ro , era u n vi ej ito . S e

119

acer ca y l e pr eg u nta: Me podra us ted dar trab aj o? L e r esp o nd e


el c arpi n te ro: S ! Yo ya iba a b usca r a u n a yu da nte , p er o c om o y a
llegas te

q ui er es

trab ajar ;

p u es

ral e !

C o mi enza

in media ta men te. L e dij er o n lo q u e iba a hac er, s e se n t y emp ez


su ta rea.
As es ta ba tr aba ja nd o c u and o ll eg u n s eor exi gi e nd o u na
mes a q u e en car g. Dec a : Q ui er o mi mes a. E l vi e ji to le dic e :
V en ga us ted pasa do ma a na , y va a es ta r su mes a lis ta . El s e or
dice: Es t bi e n, r egr es o. L u eg o vi n o s u p ap m uy en ojad o y a
gri tos ex ig a la m es a: Q ui ero mi mes a, per o ya ! El vi ej ito l e dic e :
Por f av or v eng a a r ecog erla ma a na . El seo r se f u e m uy e n ojad o .
No sl o ten a es e trab aj o el v ieji to . Ten a tan to qu e n o l e
alca n zab a el tie mp o. Dic e el m uc h ac ho : No s vam os a ap ura r; y o
estoy f uerte y p ued o tr aba jar d ur o . No se pr eoc up e se or , v am os
a ter mi nar la m es a. S e ap ura e l muc h ac h o, h asta q u e ter mi na la
mes a. Pas toda l a n oc he tr aba ja nd o. Por la ma a na ya es t n
entr ega nd o la m esa . Aq u es t s u m esa , dice el m uc hac h o. Sa lv
al vi eji to. Si n o , has ta l o h abr a n go lpe ado . As lo hab a dic h o el
h omb re q u e qu er a la m esa .
A ho ra v er em os q u es t h aci e nd o el jo ven q u e ll eg a
Tlax cala . Ta mbi n a nd a b usc an do trab ajo y e n n in g n lad o l o
enc uen tra . C o ntin a s u cam i no y sal e u n s e o r d o nd e ha y u na
casa g ra nd e. Al l ten a a ni mal es . Este se o r e ra u n ca mp esi n o
qu e ten a m uc hos a ni mal es : b urr os , to ros , c o ne jos , bor re g os y
poll os . C u and o s e ac erc , v io qu e el se o r estaba e n el c ami n o y l e
estaba p ega nd o a un b urr o q u e ya n o q u era seg uir , y a no
ag ua ntaba la car ga . No l o ali m en ta ba n bien y ya n o te na f u er za .
Le d ic e el j ov en: Q u e l o q ui er e usted m atar ? D j el o . El s e or v e
con oj os d e co raj e al m uc hac h o y l e d ic e: Qu te i mp or ta! Q u
qui er es aq u ? S eor, y o s l o vi n e co n usted a v er si m e da trab aj o.
Dic e el s e or : De v erda d q ui er es tra bajar ? Res pond e: S! L e
dice: A l o m e jor er es de es os m uc hac h os qu e sl o vi e n en a ju gar .

120

Di zq ue q ui er en tr aba jar , p ero slo vi ene n a ju gar . C om o eso s q ue


ni si q ui era d ura n u na s e ma na . Est bi e n, si de v erdad q ui eres
trab aja r. P u es ral e, c o mi en za lu ego l u eg o. D ic e el j o ve n : Es t
bien gr acias . P er o d ej e al b urr o , ya n o l e peg ue.
Dic e el s e or: si ta n to q ui er es al bu rro te nl o, te l o regal o .
Ya n o q ui er o es te ma ldi to a n ima l l en to. Al m uc ha ch o s u pap le
hab a e nse ado cm o s e c uida u n an im a l, c m o s e a li me n ta p ara
qu e es t sa n o y c onten to . Lo al im e n t b ie n y n o tard e n q ue e l
ani ma l s e vi era bi e n .
C ua nd o el s eor v io al bu rro, d ij o: Epa le! A h or a e st m u y
boni to el a ni ma l. C mo l e hi zo este m u chac h o? E n v erdad q ue s
sabe c uid ar a l os a ni mal es. El se or se e n oj has ta s en t a e nvi dia
del m uc hac h o. No s e lo hu bi era re gal ad o . F ui un idi ota ig n ora n te.
Por q u l o h ice ? P er o ya se l o r eg al . P er o a h ora q u p u edo
hac er? El m uc ha ch o a h se q u ed tra baj a nd o.
A ho ra va m os a ve r al ms c hic o , al men or . S e fu e para
H ua ma ntla . Ll eg a u n b osq u e. A ll n o hab a ni u n p uebl o. E n
es os ti emp os casi nadi e vi va p or ah , s l o u n o q u e o tr o. El
mu ch ac ho s e d eca : Yo n o te ng o b u e na su er te . No te ng o n ada ,
aqu na di e da tra baj o, todo s tra baj an para e ll os mis mos . E ll os
mism os s e d an a bas to.
De rep en te es cuc h a a u na vi eji ta q ue gr i ta p idi e ndo a uxi li o:
Ay d e nm e, a y d en m e. Era u na vi ej ita q u e hab a ido al b osq u e a
lear y tr aa car ga nd o u n terci o e n su espal da . Y u n h o mbr e la
estaba g olp ea nd o c on u n la zo , q ue d i zq u e er a e l d ue o d e es as
ti erras . Y l e d ec a: P or q u te ll e vas m i l e a? Es m a . Por q u
te la ll evas? Deca l a vi e jita: Nec esi to a lgo de lea para coc i nar ,
ya es toy vi e ja y nadi e m e ay ud a; estoy sola e n la vid a. S lo l le vo
u n p oc o; n o l a p ue do cons eg ui r en otra parte . E n ese m om e n to
lleg el mu ch ac ho y le d ij o: Po r qu l e peg as? Acas o e s tuy a la
ti erra? D ic e: S! S ! Es m a. Res pon de el m uc h ac ho : A v er ,
mu s tra m e l os p ap el es; para q u e v ea do nd e c om ie n za y do nd e

121

termi n a su terr e n o. El h o mbr e n o l os tena . Y c m o habl as si ni


siqu ie ra

ti e nes

las

escri turas?

All

emp eza ro n

g ri tar .

El

mu ch ac ho le hi zo u n pl ei to gra nd e al h ombr e y ya d ej a l a vi ej ita


en p az.
El m uc h ac ho l e pr eg u n ta a la v ie ji ta d n de es t s u casa . La
vieji ta r espo nd e: H asta all , e n ese cerr o . Q u bru to, est
bastan te l ej os s u casi ta ! D ice el m uc ha c h o. No deja q u e l a v ieji ta
carg u e la l e a, l e dic e : Yo me l a ll ev o, yo te ng o m s fu er za . S e
fu er on y ll e gar on a s u casa .
Ya l a tra je has ta su cas a, y la d ej o . M e v oy , n ec esi to b usc ar
trab aj o. L e d ic e la vi eji ta: Q u da te a qu co nm ig o. P or aq u n o ha y
trab aj o. S i f uer as a Tla xcal a o a Pu eb l a q ui zs l o e nc o ntr aras ;
per o aq u dnd e l o v as a e nc on tra r? No te v ay as, s lo te vas a
perd er . Q u da te y ya v er e mos c o mo n os ma n ten em os. C om o e l
mu ch ac ho n o sab e dond e ir n i co n oc e la regi n , se q u eda . All
hac e s u v ida ay uda nd o a la vi eji ta . E n esos das ha ba e n el
bosq u e m uc h os an ima le s. Cu an do q u er an s e pod a n co me r u n
poll o , u n co n ej o, u n v en ad o, o c ua lq ui er otr o a nim al . Tam bi n se
daba c ual qu ier hi erb a s ol a. As pasa ba s u vid a c o n la vi ej ita.
Pasar on l os a os y u na n oc h e s o q u e a lg ui en l e d ec a qu e
reg res ara a s u casa . Ta mb i n as so ar o n sus h erm an os . C u an do
ama n eci le c o nt e l su e o a la vi ej ita y le dij o : M e v oy , me ll am a
mi pad re. Qu in s ab e par a q u ? A l o m ej or y a s e m uri , o q ui n
sabe qu l e ha ya pas ad o? S er m ej or q u e regr es e. M e d ue le q ue
n o ll ev o na da , n o te ng o di ne ro , n i otra co sa. T al v e z mis
h erm an os h ici er o n b u e n d in er o y yo na da. Ya , qu ! L e dic e l a
vieji ta : Esp era , esp er a u n p oc o , a h ori ta re gr es o. La vi e jita e ntr
a su casa y traj o u n pal o. M ira , ya es to y vie ja y no te ng o nada ,
sl o es te pa lo te ng o . T e l o r eg al o p orq u e m e has ay ud ad o d ura n te
estos a os . ra le! T en es te pal o . El m u chac h o ex cla ma : Y p ara
qu m e sir v e? C o n este pal o , te vas a ay udar si alg o te pasa e n el
cami n o; si a lg ui e n te persig u e. Mira l o qu e ha ce : L a v ie ji ta l e

122

dice:

Pal o,

p ga le

d ur o

esa

calab a za.

La

d estro za

com pl etam e nte . P er o n o hac e fal ta q u e l o ag arr es c on tus ma n os .


Slo di le: G olp ea , y te o be dec e. Es u n palo m gic o ! S e m ue v e
sol o, c omo si tuvi er a vida . Di ce el m uc h a ch o: S ! es v er dad q u e se
mu eve solo, grac ias . L a v ie ji ta le dic e : Qu e Di os te ac o mpa e e n
tu c ami n o.
A ho ra , v ea m os q u pas a c on el j o ve n q u e trab aja ba c o n el
seo r qu e ti en e a ni mal es . L e dic e: Sab e us ted, s o alg o . Q u
soas te ? S o q u e m e lla mab a m i pap . Q ui n s ab e par a q u ?
Ser m ej or q u e va ya a v er q u pasa ; y co n la a y uda d e Di os
qui zs regr eso . B u en o, m e v oy . Mi e ntr as, us ted d l e al tr aba jo
sol o. P er o no l lev o na da, ni di n er o, ni n ada, a qu n o m e di o us ted
nad a. Q ui n sab e q u ll evar n m is h er ma nos ? Tal v e z di nero o
tal v ez co mid a? Yo , s lo as vo y a entrar . Le di ce el se or :
Esp era . Esp er a u n p oc o, ya ve n go . E n tr a y tra e u na b olsa n e gra .
Le dic e: E l b urr o qu e ali m en tas te y c ui daste es tuy o. Ll v atel o y
ten esta b olsa . No ten g o otra c osa q u e darte . S l o es ta b ols a. El
mu ch ac ho pr eg u n ta : Para q u me sir v e es to ? L e dic e el s e or :
Slo dil e a l b urr o: Es cu pe b urr o. El b ur ro v a a esc upi r d en tr o d e
la b olsa y s u s ali va s e va a c on v ertir e n mo n edas de o ro . El s e or
le dic e: T e agr ad ezco q u e m e hay as e ns e ad o a ap rec iar l as cos as
y vivi r fel iz c o n lo q u e te ng o y te n er g usto por l a vida . Q u e ten gas
bu e n ca mi no . Se f u e el m uc ha ch o; c om o qu e n o cr e a es o q u e l e
hab a dic h o e l se or ac erca d e la b ols a. C m o v oy a creer q u e e l
burr o me va a d ar di n er o? Ll e ga a med i o ca mi n o, s e d eti en e y l e
dice: As no , esc up e. El b urr o es cu pi de n tr o de la b ols a y l a sal iva
se c on vir ti en m o ned as. El m uc hac h o e xcla ma : Es v erd ad! y se
reg res bi e n c on ten to No me en ga el s e or !
A ho ra , va mos a v er a l ma yor . El dic e al vieji to : An oc h e so
qu e m i pap m e b usc a. Cr e o q u e m e v oy a ir; v oy a re gr esar a
casa. Le d ic e el vi ej ito: No te ng o c on qu pagar te. El m uc hac h o l e
contes ta : Si n o ti ene di n er o, dj el o as n o ms , y a me v oy . El

123

vieji to l e dic e : Esp era , y o s l o q ue te v oy a dar ; en tra y r egr esa


con u na m esi ta; la m esi ta es t m altra ta da, s uc ia, ll e na de p olv o y
h oll n . L e di ce: Arr g lal a y l l va tela . El m uc hac h o la arr eg la
rpid o y l e q u eda m uy b oni ta. El m uc hac h o di ce : S ea es to qu e v oy
a llevar ; a l o m ejor mis h erm an os es t n ll ev a ndo d in er o o co sas
ms boni tas . E l v ieji to l e c ontes ta : Es ta m esi ta n o es c o m o
cua lq ui er o tra . Es m gic a! Mir a lo q u e hac e. Pri me ro , pi ens a de
qu c ol or q ui er es s u ma n tel; per o n o lo di gas . E l m uc hac h o
esc ogi e l col or r oj o. El v ie ji to di ce : M esa , pon e l ma ntel ; y la
mes a va p oni en do u n ma n tel ro j o. M ira cm o se va apa re ci en do !
A ho ra , pi e nsa q u c o mida q ui er es y qu fl or es qu ie res en el
centro d e l a mes a. A l mo m e nto, ap ar ec e n l a c omida y las fl or es.
Ex cla ma el m uc h ac ho : Q u es es to? C m o l o hac e? El vi eji to l e
contes ta : No s , as la c ons eg u , as te l a do y; p ara q u e n o dig as
qu e n o te di n ada . El m uc h ac ho l e agr ad ec e todo a l vi eji to y s e va .
Los tres m uc hac h os se v a n e nc o ntr a ndo e n el c ami n o; tod os
va n m uy c on te ntos . Cara mb a! Di ce el ms c hic o: C m o l o v oy a
creer? Q ue us ted es tam bi n estn r egr esa nd o. P or qu ? C m o
est es o? L e con testa u no: S o q u e nos llam aba n u es tr o pa p. L e
dice el otr o: Q u br bar o! Yo tam bi n s o lo mis mo . E n v erda d,
alg o pas y nos lla ma . V m on os rpid o. Ib an pla tic an do ; c mo
llegar on, q u hi ci ero n , y qu trab aj o ten an .
E n el ca mi n o s e e nc ontrar on a u nos h om br es q ue h ab an
perdi do u n bu rr o c om o el qu e tr aa u n o d e l os m uc hac h os. E ll os l e
dij eron a l m uc hac h o: El b urr o es n u es tr o. D e vu l v en os n ues tr o
burr o . El m uc hac h o l e resp ond e: S i es tuy o dnd e es t el pap el
qu e l o dic e? L e resp ond e n: No l o te n em os. Los h om bres s e
eno jar on y s e l e va n en cim a, p e ga nd o a l m uc hac h o. E l h er ma n o
qu e tra a el pa lo l o arr oj a a l su el o. D ic e : Pa lo , d al e a es e hombr e
qu e n o c ree lo q u e l e dec im os . El pal o s o lito va h asta el h om br e y
le da d ur o, y l o h ac e gri tar . H asta qu e conf ies a: Yo m e ro b a l
burr o y lo es cond . S e lo q ui t a mi padr e. Ya lo d eja e l pa lo y se

124

reg res a co n su d ue o . El m uc h ac ho l e di ce a su h er ma n o: D nd e
cons eg uis te este p al o? M e lo r ega lar on, c on esto m e pa gar o n
dond e tra baj aba . R eg res a n mu y co n ten to s.
Lle gar on a s u cas a; n o h ay n adi e, n o a pare ce su pap . S u
pap estaba m uy enf er mo, estu vo m uy grav e . Q ui n sa be c m o,
per o se ali vi ; y a hor a es t bi en . Ell os le gr itan : P ap . D nd e
est us ted? El l es r esp ondi : Aq u es toy , aq u es toy hi j os. Estaba
en u n rb ol , se b aja , los sa l uda y l os abra za . L es pla tica c o mo
tu v o su e nf er medad ; lleg a estar m uy grav e ; cre a q ue s e iba a
mor ir y p or es o los b usca ba. Ell os , a s u vez, l e co n tab a n c om o
soar o n qu e l es l la mab a.
Dic e el s eor : Qu b u en o q u e ya estn aqu ! Q u h ici er o n
por a h , d n de and aba n? Q u tra j er on ? El ms g ra nd e le d ij o:
Mi ra p ap . Yo traj e u na m esa . El m edi an o l e d ic e: Yo tr aj e u n
burr o . Y el m e n or dic e : Yo tr aj e u n p al o . C o m o su p ap n o sab a
lo q u e hac an esas c os as, pr im er o s e ri y lu e go s e en o j . L e dic e
al ma y or: Q u va mos a h ac er c on es ta m esa? Es ta p orq u era ,
mejor la h ubi er as h ec h o a qu y q ui zs has ta me j or. S l o esto
ga nas te? M ej or n o h ub ieras id o . M e jor h ubi eras h ec h o esa c osa
aqu y n o h ub ieras id o has ta q ui n s abe d o nd e. E l m uc hac h o
resp ond e: No se e noje Pap . Me j or, pi e nse d e q u co lor q u ier e
us ted e l m a ntel ; p er o n o l o di ga . El se or esc ogi el co lor
amar ill o. El mu ch ac ho dic e: Mesa, po n te u n m an tel d el c ol or q u e
esc ogi mi pap . La mes a emp ie za a pon ers e un m an tel d e co lor
amar ill o. Mi re c m o va a par eci end o! A ho ra p ie ns e us ted, q u
com ida l e g us tar a y q u fl or es q ui er e q u e te nga l a m esa . L u eg o
lu eg o apa rec en las fl or es y la co mid a. C aram ba! El se or no cr e a
lo q u e vea. Q u es e sto? C mo lo hac e? E l m uc ha ch o le
resp ond e: No lo s . As m e la di er o n y a s se la es toy da nd o, p ara
qu e n o di ga q ue n o le traj e na da. El s e or l e agr ad ec e al h ij o y l e
dice: Yo qu e cr ea q ue la m esa e ra c om o c ua lq ui era . El j ov en l e
exp lica : M e la r eg al u n carpi n ter o p orq u e tra baj co n l.

125

Le p re g un ta al o tr o: Y t Q u traj iste? R esp on de: Yo tra je


u n b urr o Y q u va m os a hac er c o n e l burr o? Ni siq ui era es t
lej os el bos q ue; aq u ten em os tod o; has ta la mad era , tod o. D ice el
hij o : P er o es te b urr o n o es u n b urr o c ua l qui er a c om o los o tr os q u e
sl o c arg an . Mir e lo q u e n os va a da r ! E nto nc es za z! s aca la
bols a y la e xtie nd e; la pon e e n e l h ocic o del b urr o y l e dic e: Bu rro ,
esc up e. El bu rro esc up i y s u sali va s e co nvi rti en m o n edas d e
or o. Es t bi e n c on tento el s e or. Ay Di os! Q u hici er o n pa ra q u e
les di era n tod o es to?
A ho ra el p ap le preg u nta al m enor : Y t Qu tra jis te? Yo
tra je u n pal o. M ir e! L e co n testa el s e or : Q u vam os a hac er c on
el p al o? Aq u te n em os u n mon tn de m a dera par a q u q u er em os
es o? A ho ra va us te d a v er l o qu e h ac e. El m uc hac h o ve q ue a lo
lej os v ie n e u n co y ote ha mbri e nto q u e vie n e a r ob ars e alg u n os
poll os . El mu ch ac ho a rro ja el pal o al su el o. L e dic e: P al o, da le al
coy ote . As l o d ic e y as sal e el pal o vol and o ha cia el c oy o te , y l o
hac e h uir . C on todas es tas co sas, el b ur r o, e l pa lo y la m esa ; ell os
se ay uda ro n par a p asar la vi da m uy bi en , f eli ces , y n ada l es f al t.
Aq u ter mi na este c uen to.

126

El mu ch acho que desaparec i y reapareci en


Covado nga
In piltontl i tlen opol i hua n o cuel on ez umpa C ovadon ga

Ha ba u na v ez, u n s e or q ue rasp aba m ag ue ye s par a hac er p ul qu e y


lo v end a . I ba a d ej ar tod o s u p ul qu e a la ci udad d e P u eb la. Este
seor te na s u espo sa y u n h ij o. Un d a el s e or y su hi jo ve n a n a
entr egar el p ulq u e y p asab an e n m ed i o d e u n g ra n b osq u e, a ll
dond e s e l lam a C ov ado n ga . C om o n o hab a n c o mid o e n s u c asa ,
ten a n m uc ha h amb re.
De r ep e nte, vi er o n po r all u na ti e nda . Dice el s e or a s u
hij o: Toma , ten di n er o y ve a c ompr ar al go d e c om ida . El s e or l e d a
el di n er o y le d ice : No te va yas a tar dar all . Alc n za m e all e n
Pu eb la. S P ap , as l o har . M e v o y a i r rpid o . C om o ya es tar de,
me voy a ad el an ta r para vend er el p ul q u e. Alc n zam e en la ci uda d,
all c om er emos . P er o n o te tard es. Ya me v o y rpid o. E l m uc hac h o
se q u ed solo y entr d e n tro de la ti e n da para compr ar la co mid a.
Ell os no sa ba n q u e es ta ti end a n o e ra cual qu ie ra; s ta tena a lg o
raro, te n a su m ag ia, u n enc an ta mi e nto . C ua nd o el mu ch ac ho e ntr ,
alg o p as y ya n o pu do sa lir .
S u pap ll eg a l a ci udad , y f u e a d o n de v e nd e su pu lq u e
todos l os das . Al l esp era a s u hij o . A h esp era m uc ho tiemp o, h asta
est osc ur eci endo y n o ap ar ec e e l m uc h a ch o. E l s e or se pre g u ntaba
qu le pas ar a a s u hi j o. T uv o q u e r eg res arse a s u c asa.
C ua nd o e n tr a s u casa , le pr eg u nt a su esp osa e n do nd e
estaba s u hij o. El la l e res pond e : A cas o n o se f ue ro n j u n tos ? S , pe ro
lo ma nd q u e c omp rara al go de co mid a, all d o nd e estaba u na ti e nda

127

en el b osq u e. C omo ya n o me alca n z a ll en la c i udad c re q u e se


hab a r egres ad o a la ca sa. D nd e ir a? P asar o n l os d as y e l
mu ch ac ho n o ap are ca . El se or pr e gu n taba en todas p artes si acas o
hab a n vi sto a s u hij o. D e n ue vo f u e a l lug ar d o nde h aba vis to la
ti en da. Cu an do ll eg s e l lev u n a sorpr esa Cara mb a! Ya n o es t l a
ti en da. Ya n o s e v e. D esap ar eci .
El se or y s u esp osa s e en tr isteci er o n p orqu e n o apar ec e s u
hij o. A ll en la ci uda d u n s e or esc uc h lo q u e hab a pasad o. E l
seor l e a cons ej al p ap c m o pr oc eder an te es te pr obl e ma. L e
preg u n t: D nd e m and aste a tu hi jo ? E l resp o nd e: Ma nd a m i hi jo
a comprar c o mida en u na ti en da q u e e stab a all e n e l bos q ue . L e
dice el s e or: Es q ue sa n o es u na tiend a no rma l.
Le dic e: Es q u e esa ti enda es d e l a s qu e apar ec e n y
desap ar ecen ; tu hij o s e q ued ad en tr o . C om o es t es o? pre g u nta el
pap. E l otr o s e o r l e c on tes ta: Es a e s u na ti e nda q u e ap ar ec e y
desap ar ece, y q ui e n en tra e n el la y a n o sale . A h ora has ta q u e pas e
u n a o se va apar ec er d e n u ev o. E l pap preg u n ta : Q u p u ed o hac er
para v er a mi hij o d e n u ev o? Le d ice el se or : S i l o q ui eres v er de
n uev o, v e d e ntro d e u n a o a esa ti e n da e n el mis m o da qu e l o
envi aste, y esp eras a qu e apa rezc a l a ti e nda . As l o har c on test e l
pap de l m uc hac h o.
Ya p as el a o y el mis m o da y a la mi s ma h or a el p ap s e
pres enta e n l a tiend a. S e fij a bi en y a ll ad e ntro es t s u hij o . L e
dij eron : Si lo sac as, es i mportan te qu e n o vay as a v ol tear ; ti en es q ue
sacarl o de r ev ers a. L o ag arras d e dond e sea, y a sea d e su ca bell o o
de l a m an o , d e s u pi e o d e d o nd e se a. P er o no lo su el tes, y vas a ir
jal nd ol o hac ia atr s. V as a v er q u e as lo vas a p od er sac ar . As l o
hi zo el s e or . S e m eti y f u e sa ca nd o a s u hi j o.
E ntr a la ti en da, y tom del c ab ell o a su hi j o; no l o sol t y
emp ez a c ami na r hac ia atrs . El se or tena c errad os s us oj os ; a l
salir los a bri . El m uc hac h o exc la ma: Qu le pas a P ap? P or q u
me j al o nea? Pri m er o m e ma nda y ah or a me sa ca a ja lo n es. Q u

128

ti en e? L e c on testa a su h ij o: Na da, Na da me pas a. Ya v m o nos a


casa.
El m uc hac h o n o sa ba qu es tab a pasa nd o; ni s iq ui era s e
hab a dad o c u enta q ue ha ba tra nsc ur rido u n a o. El s l o se n ta
com o q u e hu bi era p asad o u n a h ora . L u eg o d e sali r de l a ti e nda , s e
fu er on a cas a. Al ll ega r el s e or dic e: Lo saqu ; tra j e a mi h ij o.
Ya en s u casa , l e e xpli c a s u hij o l o q u e hab a pas ad o. A ho ra l sab e
qu e hay casas c on mag ia o e nc a ntami e n to . El p or qu n o l o s ; p er o
es b u e no s ab er q u e ha y otr os m u ndos y dim e nsi o nes . Su ce de q ue a
vec es , v em os c ue vas o casas en l os c err os, e n los q u e h ay g e nte q u e
est divi rti nd os e e n u na fi es ta, pa re ce tod o n or mal ; per o n o es
cier to. El l uga r es t enca n tad o.
Otr as v ec es, se pu ed e ver u n m ercad o o u na c asa e n la qu e
est n d e fi es ta . Si e ntram os y e mpe zam os a disfr u tar de la fi esta y
estam os m uy co n ten tos, n o va mos a s entir q u e ha ya tra nsc ur rid o
mu ch o ti emp o q ui zs si ntam os q ue h an pasad o s l o vari as h oras o
qui zs va ri os da s all ad entro ; p er o al s alir n os dar e mos c ue n ta qu e
ha n pasad o va ri os das o a o s aqu e n nu es tro mu nd o. Tal par ec e
qu e en es os mu nd os o di m en si on es el ti emp o va ms l e nto q u e e n e l
n ues tr o. No s c m o es t esto ; per o m u chas p ers on as dic en q u e as
suc ed e a vec es .
El m uc hac h o ya c rec i ; s e cas y tu vo sus hi jos . Y c ua nd o
iba al b os qu e y vea la ti e nda l es ad v er ta a los d ems : No e ntr e n
all ; ni m a nden a n adi e all ; p orq u e s e va n a p erd er a s us hi jos .
Aq u ter mi na el cu e n to .

129

El seor que no quer a pone r ofren da


In tlacatzintli tl en a mo o quin equ ia tla manaz

Aq u en n ue str o p uebl o e n el mes de n ovi e mbr e c ele bra m os u na


fies ta a l os dif u ntos . Nues tr os a ntep a sados , n u es tr os ab u el os,
cre an q u e r egr esa n esa no ch e l os m uertos a s us c asas aq u en
este m u ndo, y pr ue ba n todos los g uis os qu e s e l es c ol oc an e n l a
ofr enda . Ta mb in s e les p on en f lor es , pesc ad o s eco , fr u tas y
mu ch as o tras c osas .
Una v ez en n u estr o p u eb lo pas q u e un h omb re n o cr e a q u e
ven an l as alm as de l os dif u ntos y n o qu er a po n er o fre nd a.
C ua nd o ya se apr oxim aba la fi es ta de d ifu n tos no p ona nada d e
ofr e nda .
Lle g el d a d e la fi esta d e dif u n tos y d ice : par a q u v o y a
estar ofr end and o? P or qu e no es ve rdad q u e vi en e n l os m uer tos; n o
es v erd ad. S u esp osa di ce: S v oy a p oner u na ofr e nda au n qu e s ea
u na tor til la. El se or l e r esp o nd e: Ha z l o q ue q ui er as.
Lu eg o d ic e el s e or: n o me v oy a q u eda r aqu , m ej or m e v oy
al bos q ue a tra er l ea . No q ui ero ver esta di zq u e fi esta de
difu n tos. Ni es v erd ad. E l se or s e f u e al b osq u e. Al l es tab a
busc an do le a y s e s ubi a u n rb ol d e oc ote mu y g ra nd e. No vi o
bien c m o pisa ba y u na ra ma s e rompi y se r esbal . Lu ego s e
peg en el rb ol y s e des ma y . C u and o vo lvi e n s, al l es t

130

col ga nd o. As pas tod o es e da y toda la n oc h e. C om o n o p od a


sol tars e, as s e q ue d c olg a nd o.
Al si g ui ente d a es cu ch q u e p or a h ib an p asa nd o m uc has
pers onas , y dice : l es voy a gri tar y l es v oy a decir q u e m e ay ud e n.
B usca y b usca per o n o v e a n adi e. Esc uc hab a c om o q u e v ena n
per o n o v e a a n adi e. O tr a v ez ta mbi n as se esc uc ha y el se or
esp era v er a alg u na p ers on a, per o n adi e ap ar ec e. E l s e or cr ey
qu e p asar a n p or dond e es tab a y l e ay udar a n. S e g olp e la
cab eza, estaba m u y d b il y n o pu do zaf ar se.
Dic e: ah or a c mo le v oy a hac er , c m o r egr esa r ? A q ui n
le voy a gr itar? Esc uc h a d e n ue v o qu e vi en e m uc ha g en te
subi end o y pl atica nd o. Se pr eg u nta: qu i n es s er n , qu i n es
ser n? Ah or a s l os v e a l o le j os, a h va n p asa nd o todos l os
difu n tos, ah va n s u bi en do las s e o ras y l os se or es , tod os va n
carga nd o u n ay ate ll e n o d e fr uta s. Va n c om ie nd o v an pla tic and o y
va n r iend o m uy c onten tos .
Lu eg o v io ms a tr s y v e q u e a h v an s us padr es q u e v ie n e
rec og iend o las s obr as q ue tir an o tr os difu n tos . S l o r ec og e n las
sobr as q ue enc u en tr an tir adas . No ll ev an nad a. Otr os l le va n en
su ma n o u n a vela; l leva n fr uta y se va n rie ndo . P er o sus pad res
n o lleva n n ada , ah v a n tris tes y sl o rec og e n las sob ras de l o q ue
tira n otr os dif u ntos .
C ua nd o y a tod os h an pasa do e mpi eza a a ma n ece r. A ll
tempr an o pas aba u n j ov e n q u e h aba id o a tra er p un tas d e pi n o
secas par a el ba o de v ap or. Vi o al se o r colg ado en el rb ol y l e
ay ud a ba jar . C ua nd o ya e st a baj o d ice a h ora s c re o . A h ora
creo qu e vi e n en l os d ifu n tos. S es ve rd ad q u e vi en e n . Vi e ne n a
com er en l a f ies ta d e d if un tos.
Al sig ui en te a o p uso un a ofr e nda con m uc ha fru ta y se f ue
n ueva men te al bos q ue a v er e l paso d e l os dif un tos. Nu eva m e nte
ve a m uc h os c omo va n ri en do , pl atica n do y c omi e nd o s u fr u ta .

131

A ho ra s vi o a s us pad res q ue ah va n b i e n co n ten tos c om ie nd o s u


fru ta y ll ev a l o q u e l es p usi er on e n l a ofr enda .
Ya n o and a n rec og ie nd o las s obras q u e otr os tir an . A h ora el
seo r a nda dic ie nd o qu e s es verdad q u e v ie n e n l os dif u ntos e n
su fi esta. Vi e n en a pr o bar l os pla til los qu e se l es pr epa ra n y se
los ll ev an a s u m un do . As s e va n ca mi na nd o c o n te n tos.
Aq u ter mi na este c ue n to.

132

El Grillo y el Co yote
Chapulin hu an Co yotl

Un Gril lo v iv a al l e n el b osq u e y c om o ya ve n a u na torm en ta ,


busc aba do nd e res g uard ars e y s e en co ntr e xcr e me n to d e to ro
sec o y c on eso c ons tr u y su cas a. Di jo : Qu bu e na es t m i cas a!
A ho ra s, v oy a d or mir m uy b ien .
El C o yote q u e ta mbi n b usc aba do nd e r ef ug iars e d e l a
llu via com o ya es tab a m u y ca nsad o s e ac os t ce rca d e d o nde
estaba l a casa d el G rill o. El C oy ote es taba e ch ad o por a h y u n
ani ma l pas c erca e hi zo ru ido . E l C oy ote se l eva n t rpida m e nte
y h uy . No s e fij d on de pis aba y ap las t la cas a d el Gr ill o.
El Gril lo bri nc y l e g rit : D e ten te, n o h uy as, s o y c hiq ui to y
te ag ua n t cu a ndo p isas te so bre m . C m o vam os a arr egl ar
esto? Q u es l o q u e vam os a hac er? Q ui er o q u e ar re gl es m i cas a.
El C o yote c o n tes ta : No te la v oy a arr eg lar! Mira q u me p u edes
hac er? Yo s o y gr and e, s oy f u er te y s e p u so a r e r e l Co yo te C m o
qui er es q u e te ar regl e tu casa?
Dij o el Gril lo. No p u ed es d eci r al go ? S i q ui eres , va mos a
ver q ui en es e l ms po der os o, p el ear e m os y ve re m os q u ien ga na .
El Coyote n o qu er a co n testar; no q u e ra arr egl arl e l a c asa al
Grill o y dij o : Si q ui er es, v er e mos q ui e n e s el ms p ode ros o .

133

No lejos d e a h estaba u n a b arra nc a y dij o el Co y ote: S i


qui er es , va m os a bri nca r aq u t y y o. C m o n o! d ij o el Gr ill o; v e
por d ela n te, v oy a br inc ar ; sg u em e . B rinc el C oy ote ; pe ro el
Grill o s e a gar r de s u co la y se imp uls y fu e a ca er ms lejos q ue
el C oy ote. L u eg o dij o : Yo te su per y dices q u e ere s el ms
pod er oso. E l C oy ote n o ace pt pe rde r. El Grill o se e no j y di j o:
Es to n o se va a qu ed ar as , n os va mos a v er o tra v ez c o n
n ues tr os co mpa er os y p el ear emos . Est bi e n, c om o t qu ie ras!
El Gri ll o f ue a l la mar a otr os ins ec to s: a las a visp as y o tr os
ins ec tos m s, tod os el los m u y p eq u e os; j u nt tamb i n a las
h orm igas , a las ab ej as, a las m osc as y o tros i nse ctos sim ilar es .
El Gr ill o l es dij o: R e n ans e c on mi go , a yd e n me , el C oy o te
pis s ob re mi casa , la de str u y y n o q ui ere r epa rarl a. Dic e q u e es
gra nd e y f u er te y s l o s e r e de m . As fu e c m o el Gril lo r eu ni
mu ch os i ns ectos .
E n otra p ar te el C oy o te ta mbi n ll am a m uc hos an ima le s
gra nd es. E nc on tr a u n as no , a otros c oy o tes , a tor os , ta mbi n
encon tr a u n v en ad o y a u n zorr ill o . Y dijo : Re na ns e c o nmi g o.
El Z orri ll o dij o: P ara q u q ui er es q u e n os r eu n am os c o ntig o? L es
dij o:

Q ui ero

pe le ar

c o n tra

o tros

a ni mal es.

El

Z orril lo

dij o :

Djam el os a m solo. Dij o el Coy ote: Es t bi en , co n tig o n o teng o


mi edo.
El Co yote f u e fren te a l Gril lo y l e d ij o: Ya es hora q ue
pel eem os , nos v em os all p or l os lla n os de Xax alpa n . V er em os
qui en g an a. Al l esp ra me con tu s comp a er os. No tard m uch o y
vi no el C oy ote c o n s us c om pa e ros .
All estaba n c o mi e nd o c ua nd o esc uc har on q u e el G rill o ya
llam aba a s us c omp a er os y l es d eca : Le v nte ns e, ya l le g e l
C oy ote co n q ui e n p el ear emos ; s e le va n taro n y s e e nfr e ntaro n al
C oy ote .
All el C oy ote c om e n z a tira r go lpe s al Gril lo ; pe ro ste
bri ncab a y el C oy o te n o p oda alc an zar lo . E l Co y ote di jo : A h ora

134

pel ear emos

ac om pa ad os

de

n ues tr os

co mpa er os.

Vam os

pel ear ! As v in ie ron a e nc ontrars e y p el ear o n. E l Z orr ill o tod o l o


ve a desd e l ej os y vi o q u e v en a n los i ns ectos , es os q ue p ica n.
Em pezaron a pic ar a l os a ni mal es c omp a eros d el Co y ote.
Lu eg o le gri t el C oy o te, le gr it a l Z o rrill o, l e di jo : V e n
ay den m e q ue m e es t n ma ta nd o. V am os c omp a er os ! V am os a
ay udar al C oy o te, ya l o es t n mata nd o . As el Zo rrill o c o n sus
ami gos f u er on a a yu dar a l Coyo te; p er o los c om pa e ros de l Gri ll o
les c ay er on enci ma y l os pi car o n. Si gu i er on vi ni e nd o m s y ms
ins ec tos so br e l os a mi gos d el C oy ote y picar on p or todos lad os a
los g ra nd es a ni mal es. E mp e zar o n a hu ir y e l Co yo te s e q ue d
sol o.
El Co y ote ya n o ag u an t ms y gri t: Ya! Ya ! D j en m e,
perd . Me g an aste y eso q u e er es ta n pe qu e o. S , te v oy a
repa rar tu c asa . El Gri ll o di jo : R ep ar a mi cas a, P er o ya! El
C oy ote tom excr em e nto s ec o d e tor o, qu e estaba por a h y r epar
la casa d el Gri ll o. Cu a ndo h ub o ter mi nad o , el Gr ill o dij o : Ya
viste? Qu g an aste c ua nd o m e re tas te ? A hor a am mo n os c om o
Dios m and a y q ue s e term i ne tod o esto; y v am os fr e n te a D ios
para q ue no s b endi ga .

135

Glosario
acoc oxoc hitl : fl or de da lia .
ana hua tl : a nill o
caltla nema coya n: ti en da
cozol: esp eci e d e ca nas to qu e s e c u el ga d el tec h o y s irv e de c u na
para u n ni o
coztic teoc uitla : or o
cuetlax coapa n: as s e den o mi nab a el l ug ar d o nd e h oy e st l a
ciud ad de P u ebl a
ixq uic hc a: h asta
iztac teoc ui tla tl : pla ta
Nec hic otoc Tlal ma m eh: Es ta dos Unid os
telul-li : m o ntn
teq ui huaq ueh: j ue ces , a utor idad es
tla htol-l o: l ey e nda , h istori a
topil : a u torid ade s c on u n bas tn d e ma n do, p oli ca
xoc hi cual-l i: fr uta
yec e: p er o
ce: u no
om e: d os
yey: tres
na hui : c ua tr o
mac uil : ci nc o
chic uacen: s eis
chic ome: si ete
chic uey : oc h o
chic nahui : n u ev e
ma tlac tli : di e z
ma tlac tli hua n ce: onc e
ma tlac tli hua n ome: do ce
ma tlac tli hua n y ey : tr ec e
ma tlac tli hua n na hui : ca to rce
cax tol: q ui nc e
cax tol hua n ce: di ecis is
cax tol hua n om e: di ecisi ete
cax tol hua n y ey : d ie ci och o
cax tol hua n nahui : di eci n u ev e
cem poal: v ei n te
mac uil p oal : 5 x 20 = 10 0
ontzon hua n ma tl acp oal = om e- tzontli- hua n- ma tl actli- poal-l :
(2 x 4 00) + (10 x 2 0) = 100 0

136

Das könnte Ihnen auch gefallen