Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
PabloRogelioNavarreteGmez
ndice
Pr lo go
.................
In tr od ucci n
...
1
2
...
In tototzi n tli Mi mi nc u eo
In ac oc ox oc hi tl
25
...
29
32
In C oy otl h ua n i n Tlac ua tl
In P ill o itla htol- lo
36
....,,,,,,,,,,,,
41
... 54
.
In a xn o, in c ua h ui tl , h ua n i n a hc op ec h tli
62
72
...
76
79
58
El pa jari to M imi nc u eo
In tototzintli Mimi ncu eo .
87
La f lor d alia
In acoco xo chitl ..
90
El Co y ote y el T lac ua ch e
In Co yotl hu an in T lacuatl .................................
93
El Pi ll o
In Pill o itl ahtol-l o ......
98
Un bi e n c on u n m al s e pa ga
Ica ce cua l-li ce cch ihhua , ica se am ocu al-li ce ctla xtla hui a .. 102
El Ci eg o y la V b ora
In I xpopo yotl huan C oatl
109
La B oa y el C oy ote
In Maza co atl huan C oyotl 112
El s e or q u e n o qu er a pon er of re nd a
In tlacatzintli tl en a mo o quin equ ia tla manaz
126
El Gr ill o y el C oy ote
Chapulin hu an Co yotl ..
129
Prlogo
Aq u s e pr esen ta u na m u es tra d e l os i n nu m era bl es cu e n tos q u e
circ ulab a n en nu es tra po blac i n y e n o tras alr ed ed or d e la
mon ta a Mal in tzi n en los a os 5 0, c u and o a n l os m edi os d e
com u ni caci n ma siv a n o h ab an p e n e trad o en l a co m u nidad .
A u nq ue la tem ti ca s ea m uy si mil ar , c on ocid a o re pe tid a en o tras
cul turas , esto n o l es q ui ta vali de z p or q u e d eb em os r ec ord ar q u e
el pens ami en to es u ni ve rsal .
Es c om n q ue s e c ons id er e a la mi tolo ga c o mo u n
an tece de n te de l a cienc ia , teni end o el m i to l a mis i n d e e xpli car a
men tal idad es s e nci llas , n o m old eada s po r el pe nsa mi e nto
esc ols tic o, q u e todo se m ov a p or f u er zas d esc o n ocidas , p or
pod er es m gic os o por la v ol u n tad d e l os dios es. Per o ms q u e u n
med io para d ar expl icac io n es el em e ntal es, el mi to es u na f orm a
cohere n te de c on tem plar a la na tural e za y al ho mbr e , y u na
exp licac in d el orig e n d el cos m os. El h omb re as enc u en tr a u n
lu gar en el esp aci o y en el ti em po. Ta mbi n l e d a l a id ea d e s u
des ti no s ocia l o i ndiv id ual , ad ems d e trans mi tir le y r eafi rma rl e
val or es m ora les , est tic os y p ol tic os. Los mi tos le d e ja n u n a
sensaci n o s entimi e n to d e ac ep taci n a nte la s le yes i n m utabl es
de la na tural e za , q ue a l ac tu ar so br e ca da ind ivi du o , le f orj a n u n
des ti no . Tam bi n j u ega u n pap el i mp or tan te, c o mo la zo d e u ni n ,
entr e p eq u e as po blac io n es ais ladas , cohe si on n do las en u na
cul tura c om n . Al r elac iona rse l os i nd ivi du os e n l as im g e nes d el
mito , d a n a s u vid a u n s e n tid o c o m un ita rio.
Se hac e es te senci ll o tra baj o c on l a in tenc i n d e qu e
cu mpla su mi si n de r esca te, ref u er zo y afir mac i n de l
sentimi en to d e o rg ull o d e lo s a n p or tad or es de l a cu ltur a
n h ua tl , esp er an do ta mbi n q u e s ea d e uti lida d e in ter s par a
cua lq ui er lector e n M xic o y en el m u nd o .
P.R.N.G.
el si g ui e nte
10
11
Los cuentos
In tomi n (El d i ner o)
El pri mer c u en to d e la s eri e re n e l os rasg os es e ncia les d e l a
narr aci n tra dici onal . A plic a u na tc n ica e n par tic ul ar qu e l o
hac e s ob res alir : la ex ag era ci n ( un a for ma d e la rep etic i n ,
rec urs o i mpo rtan te en el g n er o). Pr ecis am e nte , toma nd o I n
tomi n c om o ejempl o , se d eb e e xam ina r como f u nci o na la
rep etici n, en sus v arias pr es en ta ci on es, e n la li tera tura . Po r
qu c ua nd o s e apl ica c orr ec ta m en te: ( 1) ay uda l a c ompr e nsi n, y
(2) ef ect a u n cam bi o en la ma n era en qu e el oy e nte y e l lec tor
apre cia n el rel ato? L a rep e tici n l e da u na se ns aci n dife re n te a
la nar raci n re laci o nad a con sus asp ec tos es tti cos . E n este cas o
el n arrad or r e m arca , e xag er ada me n te, la flo je ra y la i ndo le nc ia
del p ers on aj e p ri ncip al.
Ms q u e l os o tr os cu e n tos d e la s eri e, In tomi n ofr ec e la
op ortu nid ad d e r efl exi on ar s obr e el i mpo rtan te c o nc epto d e la
ambi val e nci a. E n pa rticu lar , dir am os qu e el pr otag o nis ta , e l
per ezos o, es u na fi gu ra amb ig ua . Por un la do v em os su
dispos ici n gen era l ha cia la v ida c om o alg o r epr oba bl e, y al
mism o tie mp o n os id en tific am os co n l , s i n o a l pr in cipi o,
conf orm e se c omp liq u e el as u nto d el d i n ero , q ue tod os m e n os l
codic ia n. Es d ifci l n o v al orar s u p os tu ra. Ad em s, l a n arra ci n
12
13
14
15
16
17
La universalidad de la narrativa
C om o p udi mos ap rec iar en l os r es m e n es de la s ecci n a nter io r,
surg e e l i n teres an te tema d el ori g en d e l os cu e n tos . Par a cad a
com u ni dad na tiv a de l as A m ric as se pu ed e pla n te ar la mism a
in te rr oga n te: fr en te a la e vid e ncia de te mas y estr uc turas
narr ativas un iv ersa les , cu l es el eme n tos s on d e orig e n
au tcton o y c ul es pr ovi en en d e trad ici o n es as i ticas , afric an as o
europe as? O e n o tr os tr mi n os, c mo p od em os e val u ar la
prop u esta d e u n a "f uen te nica " de la na rrativa tradic io n al? Par a
el r ec ono cid o i nv es tig ad or d e la tra di cin ora l r usa Vla dim ir
Prop p, n o s e tra ta d e l oca li zar es ta fu e n te e n al g n lu gar o poc a
en la his toria , e n u na c ul tura m il en a ria q u e d io orig e n a l os
gn er os oral es es ttic os y fo rma le s. R esp ecto a l as di fer e n tes
teor as g en tic as, p odra m os pro po n er que esta cu es ti n (l a
18
19
20
conc eptu al es c orr esp ondi e ntes . D ur a nte c ier ta etapa los ni os
mu es tr en un a c uri osi dad y cap acid ad d e ate nci n cas i i na go ta bl es
para l a narra ci n or al ; y c o mo si estuv ier a n o be dec ie nd o u na
ev ol uci n i n ter na, pr e - pr ogr am ada , si n em barg o , emp ie za n a
perd er es e i n tens a fij aci n p or l a r ecr ea ci n ver bal , s obr e tod o d e
mu nd os ex tr a os , hip o ttic os y mara vil l os os. D ura n te u n p er iod o
qu e ab arca alg u n os a os a p artir d e l a ed ad pr ees co lar , ig ua l
com o en l os d ib uj os y j ue g os te atr al es, s us re pres en taci o n es
narr ativas s o n m s sim bolis tas q u e n atura lis tas (p. 96) . As q ue
de es ta ma n era , l a narr ati va for ma par te i mpr esci ndi bl e no s lo
de la f or mac in li terari a y a rtsti ca te mpra na , s in o tamb i n d el
desar ro ll o d e las bas es d el pensa mi en to cien tfic o .
El compilador
Pabl o Ro ge li o Nav arr ete G m e z h a tra b ajad o des de hac e ms d e
25 a os en proy ectos d e r esc ate l i ng s tico d e l a l e ng ua n h ua tl ,
y en fe ch as ms r eci en tes e n es tr ec ha cola b oraci n c on el a u tor
de es ta i ntrod uc ci n en pr oy ec tos de i n ves ti gaci n pa troci nad os
por la Nor th ern Ari zona Uni v ersi ty , el Fid ei co mis o p ara la
C ul tu ra Mxic o- Es tad os Unid os, PA C M YC y el Cole gi o de
His toria d e Tl axc ala . S o n las c om u nida des de Tla xcal a y P ue bla
en los al tos d el v olc n Ma li ntzi n l as q u e com prend en s u pri nci pal
re a de i nv es ti gaci n: Sa n Mi gu el Ca n oa y Sa n Mig u el Esp ej o,
Sa n Is idr o B uens uc es o, C o nc epci n Cap u lac, Sa n Pab lo de l Mo n te
y La Res ur recci n y S an S eb asti n Ap ari cio , e n l o qu e es a ho ra l a
zon a c on urba na d e l a ci ud ad d e Pu eb l a. Tres l n eas de es tudi o
gu a n s u tr aba jo a fa vor d el pa tri mo ni o c ul tu ral de l as
com u ni dad es de la r egi n: (1) L a rec opi l aci n d e nar ra tiv as de la
trad ici n oral y otros tes tim o ni os y m e m oria s r elac iona das c o n el
conocim ien to tra dici onal e h istori a de l os pue bl os de l a sier ra. ( 2)
E n c ol ab orac in co n el D r. Ti m othy M ur phy d e l a Uni ve rsida d d e
Nor ther n Ken tuc ky , u n pr oy ec to e tno g rfic o e nf oca do s obr e el
pare n tesc o y las c os tum bres loc al es, ( 3) Un a ser ie d e a n lisis
lin g s tic os sob re as pec tos del co n o cimi ento d e la l en g ua
au tctona y s u r el aci n c on e l esp a ol , pr obl e mas d e la
trad ucc i n , apr e ndi zaj e d e seg u ndas l e ng uas , y la gra m tic a y
lx ic o d el id ioma n hu atl.
Es mi e mbr o ac tiv o d e la A soc iaci n de E scritor es I nd gen as
A.C ., y au tor o c o-a u to r de v arias p ubl icaci o nes q u e tr ata n los
temas m e nci onad os. 12 Actu alm en te , s e e ncar ga d e l a c oordi nac i n
del S e mi nar io d e Es tudi os M od er n os y de C u ltur a Aca l-la n .
21
Notas
1.
2.
Los
sig ui entes
es tudi os
tr a za n
las
te nd en cias
d el
despl azam ie n to h istri co d el n h ua tl e n los p u ebl os ubic ad os e n
las la der as d e l a Ma li ntzin y ms a mpli am e nte e n el m edi o
pobl a no- tl axc altec a
entre
Sa n
B er nard i no
Con tla
y
La
R es urr ecci n.
Nu ti no, H . & Is aac , B. ( 1974 ). Los p ueb l os d e habl a n huatl d e la
reg in d e Tla xcal a y P uebla . Mxic o D.F .: In sti tu to Na ci on al
Ind ig enis ta .
Hi ll, J . & Hill , K . (19 99). Habla nd o m exi cano: la di n mic a de una
leng ua si ncr tic a en el c entr o de Mx ico. Mxic o D .F .: CI E S AS
Fra ncis , N. (1 997) Mal i ntzi n: b ili ng is mo y alfa beti za ci n en la
Si erra d e Tla xcal a. Q ui to: Ab ya-y ala .
E n s u es tudi o, a par ti r d e datos q u e s e lev a ntaro n e n l os 196 0's,
de u n a m ues tr a de 35 c o mu ni dad es tl a xcal tecas , Nu ti ni & Iss ac
ya p oda n p erf ilar el pr oces o d e "ca mb io s oci oc ul tural rpi do ."
Por u n la do , la p ers istenci a c ultur al s e exp lica p or : (1) u n f ue rte
reg iona lis mo y u na id en ti dad tn ica q u e ha marc ad o la r egi n
desd e a n tes d e la C onq uis ta . L a u nid ad li ng s tic a, u n a r ela ti va
au ton oma p ol tica , la aus e nci a d e la e n com ie nd a y el d es arr oll o
ms d bi l de la haci enda , y el c o ns ec uen te r ed uc ido imp ac to d e l a
R eform a A gra ria . (2) l a elas tici da d de l as i nstituc io n es
trad ici onal es qu e faci li t s u a dap tac i n a n ue vas va riab les
soci al es basad as e n la ec on o ma d el mer cad o de l tra baj o . S u
capacid ad d e pod er i nc orp orar se lec ti va me n te el em entos ur ba n os
ha aten uad o la c rec ien te s ec ular i zaci n y d espl a zam ie n to d e l as
prcticas a u tc to nas (pp . 4 32-4 44) .
Por otr o lad o, la i ndu str iali zaci n, i n i ciada a fi nal es d el s igl o
XI X, y las m igra ci on es di arias y se ma na les y el naci mi e nto d e un
prol e tari ad o r ural im pu lsa l a "es ta nd ari zac i n d e las di fer e nci as
etn oc ul tural es " y la er osi n pr ogr esiv a del n hu atl. A n e n 196 0,
"p ocas c om u ni dad es s ubsis ten e xcl usi va me n te de la a gric ul tura "
(p. 310) .
Para 1890 , es tim ar on q ue el m ono li ng ism o en n h ua tl alca n z
u n 70 % e n m s de 10 0 loc alid ade s e n la re gi n , "c o n u n a
estru ctur a ec on mica s ocia l, relig ios a y pol tic a es en cial m ente la
mism a q u e a fi n es d el si glo XV II " (p . 277) . E n s l o 4 0 a os , el
n h ua tl prc tic am e nte h ab a d esap ar ec ido de la m ay or a d e las
com u ni dad es, ref u gi nd os e e n l os pu ebl os ms al ejad os ,
rela ti va me n te habl a ndo. H oy e n d a s l o en C a no a y Sa n Isidr o
persis te u n sec tor n o tab le d e m ono li ng e s n hu atlh abl an tes.
22
23
24
25
de Mxic o . Nos c o nv ien e r efl exi o nar s obr e la c o ncl usi n fi nal
sug es tiv a, has ta dir am os a tre vid a, d e Morf ol og a d el c uento :
La li tera tura narr ativa con temp or n e a, c o n sus tem as
com pl ej os y s u re pr odu cci n fotogr fi ca de l a re alid ad
pare ce d esca rtar h asta la p osib ilida d de pla n tear es e
in te rr oga n te [a cer ca de l os esq u e m as tpic os y las
fr mu las] ; per o c ua nd o , an te las g e n er acio n es f utur as, s e
sit e e n la mis ma p ersp ec ti va le ja na en q ue s e h alla p ara
n oso tr os la a ntig edad , desd e l os ti empos pr e his tric os
has ta la Ed ad Med ia ; cu a ndo l a s ntes is del T iemp o, es e
gra n
simp lifi cad or,
l u eg o
de
h ab e r
atra v esad o
la
com pl ejid ad d e lo s ac o n tec im ie n tos, los red u zc a a la
dim e nsi n d e p u n tos qu e h uy e n haci a la s prof u ndid ade s de l
pasad o, sus c o ntor n os s e f u ndir n c o n los q ue se dib u ja n
an te l a a n tig u a cr ea ci n p o ti ca - y en to nc es , s obr e todas
las cos as, r ei nar n dos f en m enos : e l esq u em atis m o y la
rep etici n (p . 17 1).
26
12. Nav arr ete G m ez, P . R . & F ra ncis , N. (19 99) . In Tl ap uil ti n
27
Z epe da,
Cec ili a
Zep ed a
Norb er t Fra nc is
Nor ther n Ari zo na Un iv ersi ty
15 d e j u ni o d e 20 08
28
In tomin
C epa oc atca ce Tl aca tzi ntli ; a mi tla ocpi aya ; a m o ocpi ay a to mi n ,
za'
oteq ui tia
ica
im il.
Mo m o ztle
oy a hya h
in
c ua htla n,
Nen teq ui tq ui
ni n
T l acatzin tl i.
Ocpia ya
ce
y oa l,
o h ua lm oc u epay a
in
ni ch an ,
h ua n
ti ecc oc h tic a,
in
tl aca tl
ocn a nq uil i:
Am o
nic ma tti .
29
tetep ehtoc
ip a n
tlalc hic .
Tl eca
tipi xca zq u e?
Tl en
y ez?
occ u el ,
Ni zoa
q uil ia:
Tia zq u e
in
cu ah tl an .
In
Yec a,
x m eh u a,
30
c on e
in
am oc ua l.
oc u el
coc hm i hq ui;
q uil
c ua hc ua h ui ti ;
ye
mo teca ti ,
huan
tla tem oa
ni tla h uica l,
qu il
ye
can
a hci
ce
c oc hi z,
tzec u in ti .
Yeh ny e h
totoc a
y a h ui,
m o n e ntl al oa ;
n eq ui
cahc i z i n to mi n.
Ni ca n i n zoa tl q u ilia : H ua n tl eca a mo oticc ua licac ? Co n e
ixc ua h ui tl. In y eh na nq ui lia : T eh n oc hip a tic n eq ui nic ch i hu a z
n oc hi.
Te
noc h ipa
tic ne qu i
in
to mi n
n ica hci .
Tl ec a
31
p otoni ,
yeh n ye h
za n
cui tl a tl!
Q u em e
in
tl aca tl
tl an ec i,
yon e nc ua hc ua htic
y oi zac
Ma tti
in
tlec a?
Ni cmac hi lia
nic hi ch iq uil
q u em e
i tla
o yec
ni n emi li z.
H ua n
noc h ipa ,
tom in ,
tl e n
oc a hcia
ni
tla hu ical .
32
om e
n ipil h ua n tzitzin :
ce
pop oc atzi n
hu a n
ce
Xi h uiq ui ca n
n ic an ,
oq u in cu hi ay a.
Cu ac
oc ac hi
om o zca ltiq ue h ,
n in qu e h
33
Q ue ma !
xq ui nca h ua ti
ump a,
ni ca n
a hc o nic n eq ui
niq ui mpi a z.
C e to na l, i n tlaca tl q ui n tzatzi lia n ic on etzi tzi n : H uiq ui ca n
nic an .
Nica n
in
pip il to n tzi n
motl al oa,
in
p opo ca tzin
ni hq ui
motl al oa.
Tl eca No ta htzi n? Tl e n c on n eq ui , T o ta htzin ? Q ui h to a: Ax a n
tia zq u e i n cua h tla n , tic u ah cu ah u iti h u e. In Pipi lto n tzin h ua n in
Pop oca tzi n hu eh ue tzca ya h ica pa q uili ztli . T za tziay a h: Qu e ma!
q uema ! T ia zq u eh . Q ui htoa ni ta htzi n : X qu ixa lm ati ca n i n ax n o,
xm aq uili ca n, xm aq uil ica n . Nica n Pipi l ton tzi n hu a n P op oca tzi n,
ce
c ua lica
ni
x al ma h,
oc ce
yo
cu alq ui xti
in
a x no ;
yoctl ali qu e h
ni a h,
ni tl axc al.
Noc hi
tl e n
in
a xn o.
Umpa
y oq u inc a hte ,
um pa
tl acac ca te h
in
pilton tzitzi n ,
Umpa tlaca cca teh ; cu ac oc ta qu e h , ye tla hc o ton al , h ua n am o
n eh ci ni ta htzin ; mo tl ah tl an ia h: Ca nic oya h in T otah tzi n? A m o
n eh ci, y e q ui htoa in pil ton tl i: T la tic tza tzili zq u e h. I n P op oca tzi n
qui lia : Q u ema, tza h tzili ! I n Pil tontli q ui h toa: C ux ye c oc h toc?
Toa: Am o n ic neltoca .
In
cocon etzi n P e hu a
ta h tzi n Ca n
tec hcaq ui ,
ti a hu e
ticte mo ti h u e.
34
Umpa
ya h ui ,
pa n oti h u e
mi eca n.
no na ca,
non i n ax n o , n o n ni n
itha tzi n.
Ni ca n
otlai xm ati a h
c an in
ye
nenc h oca h .
oya hq u e ;
H ua n
a mo
q ue m e
o q uim atia
am o
q ui en
ic hp oca tl ;
ni n
i chp oca tl
o n en pe tl an ia,
Quen
a mo
T la
x co ni t.
In
na nc n eq ui h;
i nic
na n tototzitzi n .
Qu eni n?
am o
Q u ih toa
na nc h oca zq u e,
in
P op oca tzi n:
xic h ocac an . T la
neh
na mech cu ep az
Q u em e
tototzi tzi n?
na nc h oca ti n em i zq ue .
Q ui h toa
in
Q u em a!
in
ic hp oca h ua
ni tzon teco
hu an
ya hti n emi
non
tle n
om oc u epq u eh
tototzin tl i
ya hti n emi h
h ua n
a xa n
ahc oq u em a n
c hoca ti ne mi h ;
ope tl an ia ;
i pa n
to to tzi tzi n
hu a n
ax a n
i toca
M i mi nc ueo .
ya hti nemi h ,
Yeno n ,
u mpa
m oc uica ti ti n em i,
h ua n
ne np actin e mia h .
tlap ui l.
35
y e n on
Nic an
tl am i
nin
In acocoxoch itl
C epa oca tc a c e zoatzi n tli n ica n to al tepe tl, ni tla h uic al om o miq ui li
h ua n
in
y eh
o m oca ,
oc
za n
ic el ;
c ho ch oc o tzi n.
y omo ix na mi hq u eh,
ni tl ah uic al
In
oc ca te h uil i
y om o tla pu i hq u e h
ocm o ttili
h ua n
ax an ,
o me
occ e
za'
oq ui n n eq uia .
Ce
to nal
cu ah tl a n;
ye
oq ui n mon ex ti li
n en cu ac ual tzi n
h ua n
ce
o pe tl an ia ;
pilton zi tzi n.
36
to totzi n tli ,
oh u alm opa ch o
i n ah ua c
in
Yehu a n
za n
In
Ne h
oq u itzto ya h ,
to totzin tl i
op eh q ueh
o tl ah to
na m ec hh ui ca z
y ecto toca h
h ua n
n oc ha n .
oq ui nil i:
h ua n
Amo
in
Mali n tzi n
na mec hp a noc ?
y e qu in tl ah tol tia :
Ye h ua n
q ui li ah :
Q ue n
In
an ca te h?
otec hc ateh uac n ica n tep etl I n M ali ntzin oq ui ny ecc ac, hu a n
oq ui h to : C u al-li c ah , n e h nam ec hp al eh ui z; n eh u a n ec hpac ti a zq uia
na moca h ua z ni ca n, ne h nic n el to ca am o nam oma ttizq ue h nica n .
Ocac hi
c u al-li ,
na mech tl ac olil iz
Xi ec mal h uic a n;
ni na m ec hc ue pa z
ni n
n epa
xo ch itzi n tli
na m oc em an ah u atl;
itoca :
h ua n
am o
xicq u ix tica n ,
na mec h mac az
tom in ;
ini c
n am o tlac u hi zq u e h
om oi x eh ui h qu e h
Op e h
tl azol o z,
tlac oc o mo n i,
op e h
n en teci h ui z,
in
tec i hu itl
h ua n
in
c h ah ui ztli .
In
Ma li ntzi n
y oh u alm oc u epq u eh
in
pi l to n tzi tzi n
hu a n
37
ton alti n,
q uem e
a xa n,
ce
p ilto n tli
oq ui n en coc ol iay a h
ocp iay a h
tomi n
am o
h ua n
h ua n
pia ya
tomi n .
In
tl ec a
in
oc uala n toya h ,
o m on on otza ya h :
C ux
y ehu a n
o n en ch oc h oca ya h
in
Umpa
tl axca l
i nic
in
y eh
tlac u az,
in
qu iq ui mic htzin .
C uac
in
tlal ch ic
amo
oca tca
tep itztic
in
q ui mic hi n
ce
op opoch h ui aya h
i nc ha n ;
in
mo m o ztl e
cuac
hu a n
cuac
ye
tla hc o
y otla nez
y oal
nica cal
y eh ua n
y oh u ey a hq ueh
Ni n an tzi n .
oc ac hi,
In
oc ti tla nq u e h
tl aq ue h ua l
ce
oc a hcic
tom i n,
cu al-l i
opa n o hq u eh
38
ni n emi li z
h ua n
one np acto ya h.
Yeh ua n
oq u itl ap op ol hu ihq u e h
oq uip al eh ui h qu e h .
Ni ca n tl ami ni n tl ap uil .
39
Ni n atzi n
h ua n
opa n oc
ce
to nal ,
c epa
in
C oy otl
oya
i xpa ntzin co
in
T oteo ta htzin
tim o za h ua z.
Tl a
oc onm ol h u ili
ti m oza hu a z,
c ua li z
in
C oy o tl :
qui nc u az
in
Ac h to
n opil h ua n .
oq ui na nq u ili :
Toteo ta h tzi n;
ma
Am o ,
amo
ni mozah ua ,
ni
coni z.
i hc o n
I hc o n
c ua li z
o ne ch o nil i
niq u in cu a z
40
ocy ec to pe h
i h tec ;
in
in
Tla cua tl
C oy otl
i htec
oc ho lo ,
in
y oc ho lo .
m etl.
Zan
o ne n em ia
in
C oy o tl ;
ya h ui
h u an
y a hu i;
In
C oy o tl o ah co tlac hi x h ua n
oq ui tta c
ni hq u i
Qu ih toa
in
in
te xcal .
c hica h uac ,
y oi hi cop
C hi ca h uac
xpal e h ui.
n en ch ica h uac
xp al eh ui !
In
C o yo tl
q uip al eh ui aya
in
41
In
Tlac u atl
n an q uili a:
A mo
Neh
x coni t.
ichc am e h.
am o
tico nc u a
T le ca
Ni
ce
y eh n
ne h .
I chca tl ac ua tzi n;
n oc hca?
Yeh
in
ni tla hp i a
O n ec hpac ti zq u i a
ipa n
in
Co y otl
o hu al m oc ue pq ue h ;
y ehu an ,
za n
in
n e h,
Ni cpia
te n oc htli
h u elic ,
Coy otl
y oi h icop
h ua n
c am ac hal o h toc.
In
Tlac u atl
Tla cu atl
o ch ol o ;
oya
h u e hca .
In
C o yo tl
oc u el
42
oc ue l
in
teno ch tl i
h ua n
am o
m ela h uac .
Ye
tec ih u itl .
Qu ilia
in
Co yotl :
Ni mi tzc ua z,
tl a
y e' n te h
ni mi tzo ni h ti ti z
q u e ni n
c e chic hi h ua
ce
p etla tl.
h ua n
x onm otlal i
ni ma n
In ic
am o
ac oni mi tzca h ua z.
y eh,
Ni totol tl ac ua tzi n;
ton enm aya n a;
in
nic an
q ui na nq ui lia
Q ui h toa
in
Tlac u atl:
Non
Xq ui t
neh
P e tla tl ac ua tzi n.
ni tla hp ia
in
C oy otl:
to toli meh .
Q uema ;
Nezq ue
To teo ta h tzi n
43
Qu e me
m on en tl al oay a,
y o zo tl a.
Za
am o
tla hm a n,
m ela h uac ,
Tl atlac ua tzi n,
qu ilia :
Xi n ec honc hi xtetzi.
O cala c
ih tec
in
in
Tla cu atl.
Ye no ni c,
in
C oy otl,
a xa n
am o h ue li ti
44
c on e tl
co tzi n
y oh u ey ac
h ua n
Nita htzin
oc uica ya
in
occ eca n ,
maca tq ui za
y omotzeco
oc tla lia ya
ce
ipa n
c u a hm e h
lia xtli
ipan
n ozo
ipa n
te xca l,
a tla h tli
h ua n
om o h ui h uiy o nia ya .
Ni ta h tzi n om oteq ui pa no ay a ica i n tec ol . I n y eh , c e tl aca tl
qu em e teh ua n , h u ehca h ui q uic h ih u az i n tec ol , oc qu iteq ui z i n
cua h meh , c ec m ama n az, q ui xo tl al ti z; n in te q uitl c uica c hi co m e
45
i ca
in
c ua h ui tl .
C uac
oq ui ta ya
y otla y oa,
ye
In
c one tl
q ui n anq u ilia
nita htzi n :
Ne h
in
Nin
xi h ui meh ,
te lpo ca tl
op e h
oca ch i
o h u eyac ,
tl ac hteq ui ,
ca nic
o m oc hi
za,
ce
nica n
pa n tzi n,
c hil li ,
lala xtin ,
n oc hi
tle n
yeh
oq ui n eq ui a
oq ui mo tene h ua ya h
q u em e:
P ia
I hi yo
pa mpa
i toca ya n
Tlal n am e h.
Oq u ic hteq ui a
tl e n
itzon tec o,
q u em e
ce
n oc hi
tle n
oq uic h teq uia ya , occ ua lica ya hu an oc tla h tia ya i htec nic oy oc ump a
tepe tl .
Ni h qu i
cu ac
o qu i n ne nc aca ya h ua
in
oc telic za ya
h ua n
om oc u epa ya
ce
cah u ay o;
omo ta ya
nen
46
Xc hia
co tzi n ;
ma
ni
mo ixp olo ,
pa mpa
no
c ah u ay o
in
ye
q uipi a
om on en tl al oay a
ce
y an cu ic
totoca .
ica h uay o
O ne np e tla ni a,
na na tzi n;
om o tenp ep ey otzay a.
tla nc ua hi catica
Cu x
h ua n
te hu a ntzi n
Mac atqu i za
om oc u epa ya
hu eh u etzi n ,
n o zo
h ua n
te opa n tzi nc o
ni hq ui
oca tca
occ e
47
qu eme
tla cam eh ;
oq ui n tl alia y a
ceq ui
c hi n ami tl
que
in te po ztla top o n.
In
topil ti n
o cn el toca ya h
in
Pi ll o
y oq ui nc ua licac
tlaca m e h
ica
ce
za n
m e h me ,
o cu el
oq ui tzq ui aya h .
Yoc iaq u e h
in
topil ti n
h ua n
oya h
mic tica n
i xpa n
h ua n
in
teq ui hu aq u eh
oqu in ili :
h ua n
Tla
Ma
c u ai ztemi na z
h ua n
48
n am ec hc uac hic hi n az
in
mi ecpa n
h ua n
o qu ic hi hq u eh
mi ec
c o toctli
h ua n
49
ce
tlac u ah y o,
C oa tl
ca n
ca n
oc atc a
otla h tecq u eh
mi e c
c ua h ui tl,
ni n qu e
ca n
cu a nm e h,
oc atca
ump a
oh ua lm otoxa
oc tlac opa ch o
ni n
ce
cu ah ui tl ,
Ma zac oa tl .
oqu ie cpac h o
itla hc oya n ;
a h uel
oqu i zay a.
Om o nenc u e hc ue tzoa ,
tem oti
non
hu aq ui
c ua h ui tl,
ye
q ui lia
Ni zoa :
Nec h h ual tem uil i i n n ol iax h ua n n otep o ztla te q ui. A xa n nic tem oti
50
tl ec o hti,
Oq uica c
in
Ma za co atl,
ca nic
a hca
ca
in
cu a hu itl
h uaq ui .
O m eh ti qu i z,
tla h tlac h ia, tla h tlac hi a, o q uitta c h ue h ca. H u aly ati i n Tla ca tl,
ihc o n h ua l-l ec oh ti , h ua l-l ec oh ti , h ua l-la c hi xti , h u al-la ch ix ti .
Qu ih toa
in
M a zac oa tl :
Ax a n
ni n
Tlac atl,
ca nic
cah
Q uil ia:
cu a hu itl,
Tla ca tl,
c u ac
oq u icac
in
Tlac atl
In
Tla ca tl
Tl ec ohti,
y ah ti
Xi n ec hpa le h ui qu i.
tle coh ti ,
Nic an
cuac
oq uic ac.
on ec hp ach o
ce
Tl aca tl :
c ua h ui tl,
ni n
cu a hu itl
o ne ch pac h o
h ua n
a hu el
niq ui za,
in
Ma zac oa tl,
m o n en tl atl a htia :
51
qui h toa:
Neh
n icac ohq ui z
nin
cu ah u itl ,
h ua n
te h
tiq ui za z.
Qu ih toa : Q u ema ! I n C oa tl .
In T lac atl m on enc hic hi ca h ua, oca ch i ca h co hq ui . Oca hc oc za
cepa oq ui ztiq ui z i n Ma za co atl, A h h hh Yoc te ca hca h i n c ua hu itl,
qui h toa: A ah ! C e mi y etec ni n c u ah ui tl .
In Tla ca tl mo n enc hic hic ah u a, c a hco h qu i in c u ah ui tl . Qu eme
cem i y etec , c emi toma h ua c ni n c ua h ui tl , mo n en ch ic hica h ua h ua n
mon e nc hic hic ah u a. Q ui htoa i n Ma za co atl: A ya mo ! Za c otzi n ! Za
cotzi n! Xcac o hq ui c hic ah u ac. Tl acpa c, ca hc o hq ui tl acpa c.
Ye
q ui h toa
in
M a zac oa tl :
otin ec hp al eh u i!
Tl eca?
Axa n
T leca?
Ax a n
q u ema
I hq ui n
q u e ma
ni mi tzc ua z!
on im itzp al eh u i,
Q ui lia
h ua n
in
Tlac atl:
a xa n
ti cn eq u i
tic n eq ui
y ei
y olc am e h?
H ua n
tl a
non qu e h
yei
Yo lca meh .
tl ecoh ti h u e.
Oca hci to
c eca n
ce
Ax n o,
tl ac ua
um pa,
T lac atl
oa hc ito,
A xn o tzi n,
teh ua tzi n!
m iec
cu ah u itl ,
52
am o
in
cua h ui tl
h u an
on ec h m em el tia y ah
c uac
ocac hi ,
ahc u el
mi ec
on iay a h
Q ui h toa
in
Tlac atl :
A mo,
a mo ,
oc
p oli h ui
Ye
o me
c hic hi qu il,
a hc u el
oq ui za ya
om o ne nc u ec u etzoa ya,
h ua n
tic o ni h to a?
Ye
q u ih toa
in
C uac ua h yo:
No n
qu ema
c ua c
a hc u el
o ni ec tlai ay a,
o n ec hc ua tzotzonay a h,
cu al-l i
h u an
a xa n
tl e n
qu ic hi h ua i n
Tl atl aca?
53
Ye noni c
n eh
c uac
cecpa
q ui htoa
in
Tla ca tl:
Q ui h toa
Oc
in
poli h ui ,
C oa tl:
za
A mo,
Ne h
ce
y olca tl ,
y e nic n eq ui
oya ya h
h u an
oq ui tta hq u eh
ce
Coy otl
u mpa
ca h
c oni to a?
Ye
q ui h to a
in
Co yotzi n:
Ne h
am o
ocal ac tetzic ,
c emi
occac a hu ili
ye tec
oc u el
in
ni n
c ua h ui tl .
c u ah ui tl .
Ye
In
Co atl
q ui hto a
in
tiq ui za z?
In
C oa tl
m on en cu ec ue tzoa ,
m oc ue cu etzoa.
54
T e h ua n
ye
ti a hu e ,
in
T l acatl
i hq ui n
oc atc a
ye
Nica n i n
n ec hpal e h uic an ,
Co atl
n e nh u al tza htzi :
n ec hh ua lq ui xtilica n
ni n
C oy o tzi n,
oti n ec hp ale h ui .
X n ec hil i.
Tl e n
n ec h on ch ia .
Xc o nit,
n on q ue
Ic hca m e
nic a n
tl e n
ne ch o nc hia
T e h ua tzi n
h ua n
c onn eq u i.
h u altem oti ,
ah co
oc u ah cu a,
i hc on
oh ua l-la ,
yo a hcic o
q u ilia :
X q ui t.
C ua c
on ic
tem o aya
in
c ua h ui tl,
oq ui h to aya .
oq ui h to qu e h .
55
y ei
Yo lca me h ,
om e
Q uema !
Za n
ce
Yol ca tl
o n ec hpal e h ui .
H ua n
ax a n
ni n
C oy otl.
! E he h eh!
in
Q ui en
n opi oh u an ,
am otzin?
axa n
Mi ecpa
ni qu in tl ac oli z
in
h uetzca toc
in
Zoatl.
Tl en
oq u ic hi.
Oc tem o to
ce
Nizoa
m oc hi h ua
q uil
oc
c ochi ,
za n
ic htaca
y ec a
in
Tlac atl
y eya h ,
yoc m em e te h ua c
h u an
in
yo
pampa
h ual temoc .
o t n ec ho np al eh u i.
H ua n
in
C oy o tl
56
Ni ec tl ac ua z
ica
occa ma tl apo
ni n
in
C hic hi m eh ,
ni mo ye cca h ua z
c ual- li .
C ua c
zan
c ecp a
o h ualq u izq ui zq u e
oc n en cu ac ua hq u e h
in
ni h qu i
toh to ca ti hu e,
to h to ca ti hu e .
tl en
octlal i,
amo
oc tl ali
ic hca m eh ,
yeh
o q ui ntlali
57
o ca hcic
Yec uic a
ce
ma cu il
c hic ah ua c
xi hu itl
ica
c oc oli ztli
in
h ua n
coco xq ui
i nic
om oc a
h ua n
qui tla ni z
ni n
I xp op oy otl.
Zoatzin tl i
c eq ui
tomi n .
ic ha n
tlap aca ,
tla ch toca ,
m otlac ual ch i hu a
h ua n
za n
mo ce l
hu a n
topil h ua tzitzin .
58
ti hu el iti zq u eh
tiq ui np ia zq u eh
in
Z oa tzi ntl i
oq ui li
ni
T lah ui cal :
m o tep e xi h uia .
opa n otaya
occ e
Xo n mona cti!
C uac
yo a hcia
Z oa tzi ntli
hu an
ite nc o
in
atl a htl i,
oc ta ztzil tec ac :
to n mo tep exi h ui z!
u mpic
Z oa tzi ntli
oq u in acti
ni n
Z oa tl?
Yo motep exi h ui zq ui a.
A mo
y om otla h tla ni a:
Qu ie n
T icmic ti zqu e h
ni n
nicc ateh ua z
ump a.
Yoc oc hq u e h .
Cu alca n
ih ci
oq uili :
tl eca oc cu icac
u mpa cu a htla n i ni c
59
m oix ma tel oa ,
m oi xm ate loa ,
mo ix ma te loa.
In
Co atl
in
Mal in tzi n?
In
Mal in tzi n
ce
I ch poc aton
cha n ti i h tec
te ch pal eh uia
in
C em an a h ua tl;
Yolca m e h.
Yeh
tl a zo hc am attia
in
In
Mal in tzi n
oc nequ ia
n on
T eoc ui tla
A na h ua tl
tle n
60
to mi n
oc ma cac
n ima n
in
A na h ua tl!
In
o mo y eccal ch i h uili ;
ye h
a xa n
ocpi ay a
ce
y ecp ia
ce
oq uim at
Ni zoa
y oc n eq uia
hu al moc u epa z
i na h uac
tl e n
mela h uac
In y e h
61
H ua n
opa n o hq u eh
Tla ca tl
mela hu ac
tl ah tla ch ia.
Q ui h to a
62
i na h uac
i n T oa h ui tzi n,
Xq ui t
C u x
tec h- h ua ltla ne ti a?
in
Tl aca tl
q ui h toa:
Neh
amo
nia z,
q ui h to a
in
Ni pi na h ui z
Oq ui tta c
yoc ua lic
yo
in
ni motl an e h ui ti
hu alm oc u ep
in
tepoztla teq ui
h u an
y oya h
Z oa tzi ntli.
h ua n
T la htlac hi a.
liax tli .
Qu e ma ,
Xc o ni t
y eca ,
qui h toa.
Tl en ono?
C uac
Oc ac hi,
oq uica c,
oc ac hi
aca
qu e m e
m opac h o ti
qui q ui naca ;
oq uic ac,
oc ac hi
Tl aca tl
qu ih toa :
C ui n ta!
C o yo tzi n,
axa n
qu e ma
Ye
tl a htl ac hix ti .
Q ui h toa:
Nic- h ui tequ i z
ni
tzon tec on
nen
h u ey .
M opapa ch o ti .
Qu e ma ,
nicpa le h ui z!
63
mi hi y oti a,
mi hiy o tia ,
y olic ,
yo lic .
Ye
q ui h toa
in
aq ui n
n ec hpa leh ui z
ica
in
No i lh ui tzi ntli,
O q uitta c
in
in
C oc oyo tzi n.
Yoy ah .
Nica n
in
T laca tl .
Oc u el
Yotih ua la?
Qu ema ,
y o ni hu ala .
X tla cu a,
Tl en pa n oa?
Tlen p an oa ?
Cu a c
64
Yec
ni nq u e h
tzatzi lia
to tolim e h
Nizoa:
h ua n
Ye
tiq ui n qu itzq u e h
q ui htoa :
Ca ni n
om etiq ui tz,
otlac hi x te tzi to .
Oq ui tta c,
oc ue l
u mpa
tza tzil ia
yoq u in ilpi qu eh
Ni zoa .
n oc h ti n.
Oc u el
occ e
yo
to nal
qui ni lpi hq u e h,
oc u el
o h ual a,
ic
oc ue l
ne
cu ac
ic hca m eh
h ua n
ica
in
tomi n
c ual- li
in
65
c oc ol iztl i,
n o nc e
tepa h ti hq ui
a hu el
ocpa h ti ,
amo
mac uil
xi hu itl.
y on an h u ey aq ue h
m one qu i;
Ce
h ua n
na nte mo zqu e h
ton al,
Ni ta h tzi n
n ic n eltoc a
in
tl e n
oq ui mil i:
no m eh u an ,
nam on emi li z
occ ec an .
66
oqu ih to:
Nep apa n
oh tli .
Ni nq u eh
c oc o n e
ya h ui
cua h xi nq ui ,
teh ua tzi n
h u an
ye
opa n oc
h u eh u e tzi n.
n ec h o nm aca z
Ixp an
A hci
teq ui tl?
In
ce
c alli ,
h ua n
ca n
oca tca
q ui tla h tla ni :
c ua hx in q ui
ce
C ux
q ui na nq uil ia :
oca tca ,
c ua c
y o ah cito
ce
Ye
q ui h toa:
Nicn eq ui
nia hc op ec h .
tlac atl ,
ye
in
c hic ah u a c
no ah cop ec h .
ac o
omoaxi lia ya .
Neh
chic a hu ac
Am o
nite qu itiz.
Q ui h to a
nic h ic h ica hu i,
x on mocua toto ni ,
in
C o n etl:
n eh
ni h u eli ti
oc o n mic ti zq uia .
I hc on
oc on ih to
in
tle n
oq ui n eq uia i n a hc op ech tl i.
Ax an tic ta zq u eh i n occ e c one tl , tl e n oa hci to Tla xca lla n ;
ni hq ui q ui tem oa teq ui tl , a m o ca na ca hci . Ya h ui h ua n ya h ui h ua n
67
iyolca h ua n :
Ax n o ti n,
za n
ce
m ilteq u itqu i,
c uac ua h u e,
tl e n
toc hm e h ,
oq ui mpi y a
ichc am e h
h ua n
piomeh . C uac oh ual aci to, ni n tla ca tzi ntli oca tca i pa n oh tl i hu a n
oc nen h ui teq uia c e ax n o, i pam pa a m o o cxic oa ya i tla m em el , a mo
cua l-li
octla maca ya
h ua n
am o
och i hc hic ah ui a.
Qu ih toa
in
In
tlac atl
tl a hu el itta
in
c on e tl
h ua n
q uili a:
Tla
za n
m el ah u ac
ni ma n .
tic n eq ui
Qu ema tzi n,
teq ui ti z.
Ca h
Tlac u el e!
yeh
cua l-li ,
za zal
y olc atl.
In
c on e tl ,
ni
tah tzi n
o qu itti ti
q u en
hu a n
chi ca htoc .
Oq ui ec tla ma cac,
a mo
q ui ma tti
y olca tl , Q ui e ni n
q ui e n
mo cu itla hu iz
oq ui ch i
ce
ni n
y olca tl .
co n e tl?
In
i te co
h ua n
ya h ui .
Oa hci to
Hu am an tla n .
68
Ye
a hci
i tec h
ce
za n
ca hc an a
oc ha ntia h
ceq ui n ti n.
In
te lpo ca tl
q ui pia
teq ui tl ,
nic an
n oc hti n
za n
c ual -li
tl ah ma n
oq ui h to aya :
yo q uicac
ce
na na tzi n;
n ec h on pal ehu iq ui .
h ua n
Ni n
ce
am ah ca
n ec hp ale h ui a,
ne n in o cec el tzi n.
Nic u ica
za n
In
T elp oca tl ,
o qu ic hi h
hu e y
in
I n i lam atzin
ic hac ha n tzi n.
In
con e tl ,
am o
qui ca h ua
in
I la ma tzi n
c hi hc hi ca h ui,
oya hq u eh
h ua n
oa c ito
ic ha n
in
Na na tzi n.
Yonim itzon hu alic ac nica n mo ch a ntzi n , axa n nim itzo nca h teh ua .
Ye ni a, n o te ch m on eh qu i, n ic te m oti c e te q uitl. Ma ni a, ma nia .
Qu ih toa in Na na tzi n: Nic an x m oca h ua n o na h uac ; nica n am o c a
teq uitl, a m o ca na xia . Nic an x moc a h ua n on a hu ac. A m o ca na
tica hc i z teq ui tl ic nica n . Tl a tia z ump a Tlax call a n n ozo P u ebl a;
um pa
tlac h a
q u em a
tica hci z
teq ui tl ,
69
Ca na
ti ca hci z?
Z an
q ui en
ti h ua n.
C ua l-li
ca
Ni n
c o netl
i hc on
opa n oc
i ni n e mili z
u mpa
i na h uac
in
Na n atzi n .
Opa noq ueh i n xi h ui h me h , h u an c e y oa l otla te mic , q uil a c a
oq uil iay a:
X m oc uepa
nic ni h ua n .
C uac
qui h toay a:
ye
m oc ha n .
otla n ez,
nia z,
Ni hq ui
o q uili
in
n ec h h ual n otza
otla te miq u eh
na n atzi n
n ota htzi n .
tl en
i hc o n
oc temic ,
Ma tti
tl eca ?
ax an
ni hu itz.
In
Nan atzi n
o cal ac
ic ha n
hu a n
in
yeh
cu a hu itl
nicp ia .
Ni mi tztlac oli z
p ampa
oti n ec h n en pal e hu i
ni nq u eh xi hu i hm e h.
Tla cu el e! Pay a n in c u ah ui tl . I n c one tl qui h toa: H u an ni n
tl e y ez? Ica n in c ua h ui tl tim op al eh u iz in tla itla mi tzpa n oz ipa n
ohtl i.
I n tla
a hca
mitztoca ti n emi z
ic a
ni n
xq ui tzq ui
h u an
h ua n
y eh
m itztla ca toc a z.
Ni n
c ua h uitl
p ia
M ela h ua c!
za n
ic el
y a hu i ,
70
tl a zo hc ama ti tzi n .
In
A xa n,
otitenm ic?
tl eca?
con ma ti z
On itla te n mic
Ma
on itlate h mic .
Q ui h toa:
n ec h h ual n otza
n itlac hia ti
h ua n
in
tl a
H ua n
no ta h tzi n.
teo tzi n
tl e n
Ma tti
m el a hu ac
Neh
am o
nic ui ca
non i tla ,
no n
tomi n ,
a mi tla
to mi n
nozo
tlac ua l.
H ua n
n eh ,
za n
i hc on
nica laq ui ti .
h ual m oc u epa z
c u zti c
te oc ui tla
tep uztom i n.
am o oq ui n el to cay a, tl e n
tic tta zq u e
in
tl ay eca ni cn in :
q u ih toa:
On itla te mic
Q ui lia :
Tl ac ue le!
71
Pay a
n in
a hc op ec htli.
Ni n
ahc op ec h tli
yoy ecp oc he
h u an
za'
c u ec ue tl aca tica .
Qu i htoa
c one tl
q ui h toa:
Ma zqu i
ni n
a hc op ec htli
n ic uica z.
A xq ui n
q uil ia :
Ni n
ah co pec h tli
am o
c atlay e
za '
Pia
itlapa l. Xq u it q ui e n y e n ehci. A xa n
y ey ex ti qu eh
pactih u e.
H ua hc ui tl !
c oc on eh
In
o ma hc ito
x oc oy o tl
i p an
o h tli .
qui h toa:
Noc h ti n
Ma ch
q ui en
h ua n
tec h n otza
quen
to papa n .
oa hci to,
Tia h te tzi .
q ui en
occ hi hq u e,
tle n
c eq u i
tla tlac a
tl en
o htli,
oq ui n nam iq u eh
yeh ua n
Yehu a n
n el toca ya h i n
oq uili aya
in
C on etl :
C o n etl
Ni n
toax n o.
72
axno
toa xca ,
i n a x no .
xitec hc u epi li
q ui htoa h :
Amo
ticpia h .
In
co ne tl
q ui mi lia :
Amo
C ua hc u ah tzi n
qui n entzotzo na ,
ic el
c hic ah u ac
ya h ui
i n ah ua c
q ui ne n mac a,
in
ic
tla ca tl
ca mpa
hu a n
in
i na h uac
C ua hc ua h tzi n
in
itec o .
In
h ua n
co n etl
oc u el
q uili a
ye
ni cn in :
on ec h tlac ol i hq ueh ,
ica
nin
on ec htl ax tla h ui qu e h
ca n
in
ye h
qu in n an qu ili a:
No pilh u an ,
nic an
n ica .
o cn el toca ya h
Yehu a n
ni h qu i
oq ui n n otza ya .
y om iq ui zq ui a;
oq ui tl ap uia ya h
In
Tla ca tzin tl i
ye n on ic
q ue ni n
o q ui nen tem oa ya h.
oc te nm iq ueh
oq ui hto:
tl en
o na n ya hq u eh?
T len
o na nc u alic a hq u e h?
In
oc ac hi
h u ey
73
am o
oc ma ti a
tl en
c hi h u ah
n o nq u e
i tl a.
Ac hto
a hc op ec h tli?
Non
pi tzo- itla,
neh
oca ch i
c ual -li
ni ca n
Oc ac hi
cu al-l i
a mo
otia ni ,
oca ch i
c ua l-li
Tl e n
tl ac ual
to n nehq u i.
M ac h
am o
xc o ni hto .
am o
co ni h toz
a mi tla
In
teta htzi n
tla zohca ma tili a i n Con etl, hu a n q ui lia : Neh, tlen o ni cma ttia ni n
acop ec h tli q u em e ca tli ay e za. Za n o n ec h h ual tla co li ce c ua h xi nq ui
pampa n e onic teq ui ti to i na h uac . Q ui hto a : C ual -li ca h.
Tla htla nia i n oc ce . H ua n teh tl e n oti cu alic? Ne h onic ual i c
ce a x no. H u an tlen ti cch i hu ili zq u e i n ax n o? Ma ch q u e hu ehca
cah i n c ua htla n; tla za n n ica n, c ah i n c ua h ui tl . Nica n ca h n oc hi .
Qu ih toa : M ac h ni n ax n o am o ca tlia y e za '.
Ni n am o q u em e
74
in ax n otzi n h u an za n ni ma n, i n ic hi hc ha o mo cu ep te oc ui tla
tomi n . Yecc ua lq ui xti a.
Paq ui
in
i nic
H u au
Q ui nili a:
Tl e n
M iec
o na nc hi h ua to?
n i nq ue
i tla
Tl e n
i tla?
Q ui htoa :
Xc on it.
H ua n
tle n
tic ch i hu ili zq u e
non
pitzoy otl?
Ni ca n c a c e c ua h telu l-li ne ch- h ua lili Tl en c hi h ui li z?
Qu ih toa : Za n ax an tzoni tti ti z. I n C on etl oq u ittac hu e hca
h ui tz, c e c oy o tl, tl en y emay an a hu a n n eq ui q uic h teq ui z c eq ui
piomeh . Tl am otla in cu ah u itl ipa n tlal c hic . Q ui lia : Xc ui teq ui i n
coc oy otzi n, ih co n qu ilia , i hc o n ya h ui i n c ua hc ua h tzi n, pa tla n ti.
Nen hu iteq ui in c oyo tl h ua n ni n o ch ol o . I n Tl aca tzi ntli, qu e m e
ocpi aya m iec pa q uili ztli , on e nc hoc ac , n e npa toc, ic a n oc hi itla. I n
ax no, i n a hcopech tli hu a n i n c ua h ui tl . Ye hu a n om opa le h ui hq u e h
h ua n opa n oh q ue h ni n em ili z n en c ual-l i, ami tla o qu imp ol o. Nic an
tla mi n i n tlap u il.
75
in
ne ctl i
oc ualc a hu ay a
oq ui mpia ya
i zoa
ump a
h ua n
ce
Cu e tla xc oapa n .
ic on eh.
Ce
Nin
to nal
ni n
q u em e
am o
i ch an
yon e nma ya na ya h.
Za
tla hm a n,
oq ui tq ueh
ump a
ca
ce
Cal na mac o ya n.
Ye
76
am o
C u ac
in
ca tli ay e
za,
T elp oc atl
ni n
oc ala c;
za n
itl a
qu e n e nq ue ,
op a noc
tl e n
pi a
y eh ,
am oq uema n oq ui za to.
Ita h tzi n yoh ua la hci to um pa H u eya ltep e tl yo ya h ca n i n Ye h
qui n emaca ya ni n ec moztl e . Um pa occ hia ya Ni telp oc h. O n en h u eca
qui n
ca mpa
h ua n
amo
n eh ci
Ic o neh .
Am o
yece
nic ma tti,
m ac h
a mo
na mi h ua n
o nic ti tla n
c ui ti
ceq ui
tlac u al,
o na nya h qu e h?
c an
oca tca
ce
u mpa
yom oca .
Q ui h toa :
Qu ie n in ?
Q ui h to a
in
77
i ma ni n.
A hci to
ump a,
oq ui ttac
ye
m o tlap o hti
no n
I hc on
oq uic h i
in
Ump a
oa hc ic o.
nitzon
h ua lh uil an a.
C u ac
o hu alq ui z
i hci
nec h mac a
in
tl en
o n ec h ontitla n
h u an
teh ua tzi n
ni
in
Telp och
y o h ual -laq u e
Q u e ma,
oaci to
u mpa
ic ha n .
Ye
Q u em a,
ic ha n
i ta htzi n
octlap ui
tle n
opa noc .
A xa n
Ye h
tl ec a,
ma ch
ca te h
occ equ in ti n
c em a na hu atl,
i hco n
78
tic- itta h
I ntl a
am o
ce
tia nq ui ztli
teh ua n
tic ma ch ilia h
tical aq ui h
tl en
n o zo
ce
u mpa ;
q u em e
y op an oc
mi ec
cal-l i
can
teh ua n
ca h ui tl ,
zan
xi hu im e h,
ni ca n
i te ch
I tec h
occ e
cem a na h ua tl i n ca h ui tl ya h ui n o zo pa n oa n e ny oli c, am o q ue m e
nic an tl en y a hu i totoca .
Ye
in
pi ltontli
o m ozcal ti .
Om ona mic ti
h ua n
oq uipi x
ni
79
y ec ozq ue h
tla ma na h .
n oc hi
Qu itlali a h
in
tlac ual ,
xo ch im e h,
tl en
hu a qui
qu ic hi h ua h
mic hi n,
cu ac
pi onac atl,
tla ma na z,
amo
oc n eltoc aya
tle
o h ua lm oc u epa ya
in
Mi qu etzi tzi n. C uac y e oa hcia in M iq u eil h ui tzi ntl i ni n Tl aca tzi ntli
am o qu ie n ma n otla ma na ya . Oa hci c in to nal i n Miq u eil h ui tzi n tli .
Qu ih toa : Tl en n itlam a na z! T le ye z? Am o m el a hu ac h u itze i n
Mi qu etzi tzi n! Q u ih toa : T la mac h m el a h uac ! Ni zoa tzi ntli q ui h toa:
80
ni mo ca h ua z nica n ,
nic n eq ui
mela h uac!
In
n iq ui ttaz
T laca tzi n tli
ni n
q ui l
yeca
Mi qu ei l hu itzi n tli .
y oy ah
in
cu a htl a n.
Am o
Umpa
tla tl aca ;
m otla pu itih u e
h u an
n e nh u e h ue tzca ti h u e.
i hc on
opa n oc,
oc ac hi
m oc hix toc
h ua n
m oc hix toc.
In
qu ie ni n
nic chi h ua z?
Qu ie ni n
h ual m otl ap ui ti h ue .
Ye
q ui htoa:
x oc hic ua l-li ,
cu ica ya h
u mpa
i htec
ni nc ha ya.
Yah u e
81
tl en
n occ equ i
m iq u etzi tzi n
am o
q ui n eq ui h
h ua n
Nocc eq ui
noc h ti n
c uica h
inm ac
in
tla h uil ,
tl en
p ilca toc
h ua n
oc oxal
oq uip al eh u ito
hu a n
oq ui ttac
m op e to ni z.
Ye h
in
in
H ui tze
h u an
n oc hti n
tl ac uaq ui h u e,
82
In
C oy otl
o h ue tzto ya ,
oye h ua to ya
on ca n,
ce
y olca tl
Neh ua tl
n ic ho ch oc o tzi n
h ua n
o nic xic o
cu ac
C oy otl :
Q ui tta ,
nic hi hc hi ca h ui
hu a n
Tl en
ti ne ch ch ih u ili z?
oh u eh u e tzcac
83
in
In
C oy otl.
neh
n ih u ey ,
Q ui en in
n eh
ti cn eq ui
in
m oc ha n?
T la
m e lah u ac
cu al-l i
Oq ui li
in
hu ehca
oca tca
ce
a tl ah tl i,
o qu ih to
in
C o yotl .
Tla
totlaca h ua n .
Ti momic ti zq u e .
C ua l-li
ca h,
q ui eni n
in
teh
tl ali tzam e h
mi mia h ua me h ,
mom oy om e h,
toc am e h,
zay uli m e h
octlac za c
hu an
oxi xi ni
in
n oc ha n
h ua n
a m ocn e qu i
noixpa n .
I hco n
in
C hap u lin
o q ui nolo lo to
mi eq u eh
yol ca tzitzi n .
Occ eca n i n C o yotl ni h qu i y oq ui n n o no tz mi eh q ue h h u e hu e y
yol cam eh .
ni hq ui
O qu in am iq ui to
ceq ui
a x no tin ,
c hic hi m eh ,
oq ui xn am iq ui to i n m azatl h ua n ce
c ua cu a hu e ,
Xa xalp an
ix tla h uap an
84
h ua n
u mpa
m otta z
a qu in
n on o n
tla tla ni .
Um pa
xi n ec hc hia
i ca
in
m oy ol caic ni h ua n .
Amo
tlac ua tc ateh
c ua c
oq uic ah qu e h.
In
C ha pu li n
tl en
Axa n
ye
in
toy ol caic ni h ua n
h ua n
Op ehq u eh
in
y epa tl .
te tzop in ia h.
Q uil ia :
Oq ui n an q uili :
Ni ma n
otzatzi c
xi n ec h pale h ui ,
Axa n
in
C o yo tl
y e ne ch mic ti ah
n oy olca ic ni h ua n
in
T ia h ue !
ip a n
occ eq ui n ti n
y olc am eh ;
onc an
o hu ala hq u e h
O qu i hto
in
C ha puli n :
Xi cy ecc hi h ua
in
y otla y eh ec o
in
Ch ap uli n
oq ui hto :
Yo ti qu ittac
tl e n
q ui mon ah ua ti lia
h ua n
85
ma
tla mi
n oc hi
qu ie xq uic h
86
El dinero
In tomi n
87
88
89
mo n edas
qu e
90
El pajarito M imincueo
In tototzintli Mimi ncu eo
sl o
traba ja ba
en
el
b osq u e,
no
le
alca n zab a
para
n i a
ta mbi n c orr e. Q u
qui er es
p ap?
S ,
q u
91
92
93
La flor de dalia
In acoco xo chitl
Ha ba u na v ez u n a se ora a q u en n ue str o pu eb lo qu e s e q ue d
vi uda , p u es s u esp os o s e ha ba m u er to. S u esp os o le d ej d os
ni os, a n p eq ue os . La s e or a le h abl a o tr o h o mbr e; s e
conoci er on , pla ti car o n, y a h or a ya v iv e n ju n tos . Co m o es tos n i os
n o er an s us hij os , l n o los qu er a. Un da l os f ue a de jar al
bosq u e; l os ll ev m uy l e jos y c omo er an peq u e os n o c o n oca n el
bosq u e; los ll ev l ej os y a h l os d ej pa r a qu e s e l os co mi era n l os
coy ote s.
Les dic e: esp r e n me aq u . V oy a r ec oger al go d e ocoxal
para el te ma zc al. L os n i os all s e q u e dan ju ga nd o. Pas el d a
com pl eto; emp ie za a osc ur ec er y el h o m bre n o apar ec e . El ya s e
fu e. Es t bi en os cu ro. Ell os , c om o es tab an s ol itos , l es da m uc ho
mi edo. Emp ezar on a ll ora r. As estaba n c ua nd o, d e rep en te , se
apar ec e u n p ajar ito q u e ca n tab a m uy boni to y br illa ba . L ue g o se
acer c a l os ni os .
Ell os s l o se le q u edar o n mir an do , lo em pe zar o n a corr e te ar
y lo agar rar o n. El p aja rito ha bl y l es dij o: No ll or en, l os voy a
llevar a mi c asa . S e c alm ar on y el pa jar ito l os ll ev a la cas a d e
la Mal in tzi n . La Mali n tzi n es un a da ma m uy b o ni ta qu e ti ene su
ves tid o m uy b on ito ta mbi n . Ell a es l a d u e a d e l a mo n ta a . Vi v e
dentro d e u n mu nd o m gi co , nadi e sab e cm o es o d nd e es t . S e
dice q u e es t den tr o de la mo n ta a .
94
95
l os
ni os
estaba n
m s
gra nd es,
e nvi ar on
un
ya
es ta ba
vi ej ita,
se
h aba
qu edad o
s ola
es tab a
96
la ca be za
en
el cu e nco d el ma g ue y.
El
97
n u ev o
l o p ers ig u e p or
todas
par tes .
E nc u e ntra
el
98
99
and as
a pel ar
u na tu na , y m e la
se
re vo lcab a
del
dol or .
Mi en tras ,
ya
se
esc ap
el
100
101
La le yen da de l Pillo
In Pill o itl ahtol-l o
s altaba
en
l os
rb ol es ,
sub a
ba jab a
de
ell os
102
103
104
105
El
se or
an da
b usc a ndo
106
su
le a ;
a h
va
su bi en do ,
107
108
109
110
111
112
El Ciego y la Vbo ra
Ixpop oyotl ha un Coatl
113
pasa nd o
le
g rita:
Se or
d e tn gas e,
d etng ase
se
va
m ejor
ten la
en
l as
ma n os.
A h
se
qu ed a
el
s e or
114
con
la
Mali n tzi n,
p or
f av o r.
Bu en o
Q ui n
es
la
115
La Bo a y el Coyote
In Maza co atl huan in Co yotl
116
117
se
va n
los
s e ore s
dorm ir.
El
s e o r
es t
118
119
q ui er es
trab ajar ;
p u es
ral e !
C o mi enza
120
121
ti e nes
las
escri turas?
All
emp eza ro n
g ri tar .
El
122
dice:
Pal o,
p ga le
d ur o
esa
calab a za.
La
d estro za
123
124
reg res a co n su d ue o . El m uc h ac ho l e di ce a su h er ma n o: D nd e
cons eg uis te este p al o? M e lo r ega lar on, c on esto m e pa gar o n
dond e tra baj aba . R eg res a n mu y co n ten to s.
Lle gar on a s u cas a; n o h ay n adi e, n o a pare ce su pap . S u
pap estaba m uy enf er mo, estu vo m uy grav e . Q ui n sa be c m o,
per o se ali vi ; y a hor a es t bi en . Ell os le gr itan : P ap . D nd e
est us ted? El l es r esp ondi : Aq u es toy , aq u es toy hi j os. Estaba
en u n rb ol , se b aja , los sa l uda y l os abra za . L es pla tica c o mo
tu v o su e nf er medad ; lleg a estar m uy grav e ; cre a q ue s e iba a
mor ir y p or es o los b usca ba. Ell os , a s u vez, l e co n tab a n c om o
soar o n qu e l es l la mab a.
Dic e el s eor : Qu b u en o q u e ya estn aqu ! Q u h ici er o n
por a h , d n de and aba n? Q u tra j er on ? El ms g ra nd e le d ij o:
Mi ra p ap . Yo traj e u na m esa . El m edi an o l e d ic e: Yo tr aj e u n
burr o . Y el m e n or dic e : Yo tr aj e u n p al o . C o m o su p ap n o sab a
lo q u e hac an esas c os as, pr im er o s e ri y lu e go s e en o j . L e dic e
al ma y or: Q u va mos a h ac er c on es ta m esa? Es ta p orq u era ,
mejor la h ubi er as h ec h o a qu y q ui zs has ta me j or. S l o esto
ga nas te? M ej or n o h ub ieras id o . M e jor h ubi eras h ec h o esa c osa
aqu y n o h ub ieras id o has ta q ui n s abe d o nd e. E l m uc hac h o
resp ond e: No se e noje Pap . Me j or, pi e nse d e q u co lor q u ier e
us ted e l m a ntel ; p er o n o l o di ga . El se or esc ogi el co lor
amar ill o. El mu ch ac ho dic e: Mesa, po n te u n m an tel d el c ol or q u e
esc ogi mi pap . La mes a emp ie za a pon ers e un m an tel d e co lor
amar ill o. Mi re c m o va a par eci end o! A ho ra p ie ns e us ted, q u
com ida l e g us tar a y q u fl or es q ui er e q u e te nga l a m esa . L u eg o
lu eg o apa rec en las fl or es y la co mid a. C aram ba! El se or no cr e a
lo q u e vea. Q u es e sto? C mo lo hac e? E l m uc ha ch o le
resp ond e: No lo s . As m e la di er o n y a s se la es toy da nd o, p ara
qu e n o di ga q ue n o le traj e na da. El s e or l e agr ad ec e al h ij o y l e
dice: Yo qu e cr ea q ue la m esa e ra c om o c ua lq ui era . El j ov en l e
exp lica : M e la r eg al u n carpi n ter o p orq u e tra baj co n l.
125
126
127
128
129
130
131
132
El Grillo y el Co yote
Chapulin hu an Co yotl
133
Q ui ero
pe le ar
c o n tra
o tros
a ni mal es.
El
Z orril lo
dij o :
134
ac om pa ad os
de
n ues tr os
co mpa er os.
Vam os
135
Glosario
acoc oxoc hitl : fl or de da lia .
ana hua tl : a nill o
caltla nema coya n: ti en da
cozol: esp eci e d e ca nas to qu e s e c u el ga d el tec h o y s irv e de c u na
para u n ni o
coztic teoc uitla : or o
cuetlax coapa n: as s e den o mi nab a el l ug ar d o nd e h oy e st l a
ciud ad de P u ebl a
ixq uic hc a: h asta
iztac teoc ui tla tl : pla ta
Nec hic otoc Tlal ma m eh: Es ta dos Unid os
telul-li : m o ntn
teq ui huaq ueh: j ue ces , a utor idad es
tla htol-l o: l ey e nda , h istori a
topil : a u torid ade s c on u n bas tn d e ma n do, p oli ca
xoc hi cual-l i: fr uta
yec e: p er o
ce: u no
om e: d os
yey: tres
na hui : c ua tr o
mac uil : ci nc o
chic uacen: s eis
chic ome: si ete
chic uey : oc h o
chic nahui : n u ev e
ma tlac tli : di e z
ma tlac tli hua n ce: onc e
ma tlac tli hua n ome: do ce
ma tlac tli hua n y ey : tr ec e
ma tlac tli hua n na hui : ca to rce
cax tol: q ui nc e
cax tol hua n ce: di ecis is
cax tol hua n om e: di ecisi ete
cax tol hua n y ey : d ie ci och o
cax tol hua n nahui : di eci n u ev e
cem poal: v ei n te
mac uil p oal : 5 x 20 = 10 0
ontzon hua n ma tl acp oal = om e- tzontli- hua n- ma tl actli- poal-l :
(2 x 4 00) + (10 x 2 0) = 100 0
136