Hayekowska koncepcja spontanicznego porzdku

- ujcie krytyczne
Autor: Norbert Slenzok
Praca nagrodzona drugim miejscem w konkursie na esej z okazji 40-lecia przyznania
Nagrody Nobla Friedrichowi A. Hayekowi.
Wstp
Tematem niniejszego eseju jest wypracowana przez Friedricha Augusta von
Hayeka koncepcja spontanicznego porzdku. Pomimo e powstaje on w zwizku z
jubileuszem przyznania temu mylicielowi Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w
dziedzinie ekonomii, przywieca mu intencja krytyczna. Chcemy mianowicie wykaza,
e jakkolwiek doktryna ta cieszy si renom wielkiego osignicia XX-wiecznej
klasyczno-liberalnej filozofii spoecznej, opinia ta jest niezasuona. Poniej postaramy
si przedstawi argumenty porczajce prawdziwo tezy goszcej, e koncepcja
spontanicznego porzdku nie jest trafn teori genezy oraz natury instytucji
liberalnych i wolnorynkowych, jak rwnie instytucji spoecznych w ogle. Co wicej,
jeliby nawet bya trafna, to i tak nie dostarczaaby fundamentu dla leseferystycznego
adu spoeczno-politycznego. Ze wzgldu na swj historycyzm i relatywizm blisza jest
ona

wbrew

wyraanej

ekspressis

verbis

intencji

Hayeka1

pozycjom

konserwatywnym.
Prb uzasadnienia tak sformuowanego stanowiska podejmiemy w oparciu o
teksty samego Hayeka oraz wypowiedzi jego komentatorw i krytykw. Wrd tych
ostatnich osobliwie duo zawdziczamy Hansowi-Hermannowi Hoppemu, ktry w
szeregu artykuw dooy wielu stara na rzecz delimitacji generalnie pozytywnego
(gdy liberalnego) kierunku myli Hayeka oraz majcych j wspiera faszywych
argumentw z zakresu etyki, metaetyki, filozofii spoecznej i politycznej, a take
ekonomii2. Nie oznacza to rzecz jasna, e stawiane przez nas tezy s w peni tosame

1 F.A. von Hayek, Dlaczego nie jestem konserwatyst, [w:] idem, Konstytucja wolnoci, prze.
J. Stawiski, Warszawa 2006, s. 378-390.
2 Vide: H-H. Hoppe, F.A. Hayek on Goverment and Social Evolution: A Critique, The Review of
Austrian Economics vol. 7, No. 1 (1994), s. 67-93; idem, Socjalizm. Problem wasnoci czy

z pogldami tego autora. Cz spord jego konkluzji przede wszystkim gone,

prowokacyjne stwierdzenie imputujce Hayekowi opcj socjaldemokratyczn3
przyjdzie nam w toku wywodu odrzuci. Temu stanowisku zaprzecza nasza teza o
bliskich zwizkach pogldw Hayeka z konserwatyzmem. Nadto, oprcz przywoania
argumentacji Hoppego, dodamy do niej gros wasnych zastrzee wobec filozofii
spoecznej Hayeka.
1. Spontaniczny porzdek wedug Hayeka
Poniewa Hayekowska teoria spontanicznego (samorzutnego) adu zostaa
przez niego samego obszernie wyoona w rozlicznych ksikach i artykuach4 oraz
opisana w wielu opracowaniach5, poniej ograniczymy si do krtkiego referatu jej
fundamentalnych twierdze.
Centralnym zagadnieniem filozofii spoecznej Hayeka jest problem wiedzy. Do
niego sprowadzi autor Naduycia rozumu kwesti kalkulacji ekonomicznej w
socjalizmie, a nastpnie ca teori cywilizacji6. W ujciu austriackiego filozofa
moemy mwi o dwu rodzajach wiedzy: zdecentralizowanej i scentralizowanej.
Pierwsza z nich dotyczy konkretnych okolicznoci czasu i miejsca, ma wic charakter
rozproszony jej nosiciele to wiksza liczba indywiduanych podmiotw. Druga ma
charakter bardziej oglny i abstrakcyjny, moe przeto znale si w posiadaniu
wiedzy?, [w:] Ekonomia i etyka wasnoci prywatnej. Studia z zakresu ekonomii politycznej i
filozofii, s. 267-273, prze. K. Nowacki, Warszawa 2011, idem, Dlaczego Mises (a nie Hayek),
prze. M. uawiski, dostp z dn. 17.12.2014: . http://mises.pl/blog/2012/03/04/hoppedlaczego-mises-a-nie-hayek W Internecie zamieszczony zosta ponadto wykad Hoppego
zatytuowany The Hayek Myth, dostp zd. 17.12.2014: http://vimeo.com/53850513.
3 Idem, F.A. Hayek on Goverment and Social Evolution, op. cit., s. 67.
4 Zob. F.A. Hayek, Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, prze. G. uczkiewicz, Krakw
1998, s. 6-41, 89-104. passim; idem, Konstytucja wolnoci, op. cit., 36-51. passim; idem,
Zgubna pycha rozumu. O bdach socjalizmu, prze. M. i T. Kuniscy, Krakw 2004, passim.
Podstawowe twierdzenia, ktre referujemy, powtarzane s we wszystkich powyszych pracach,
tote prezentujc je, nie bdziemy podawa dokadnego odnonika dla kadej z nich, o ile nie
bdzie to cytat.
5 Zob. np. M. Kuniski, Wiedza, etyka i polityka w myli F.A. von Hayeka, Krakw 1999, s.
107-171; K. Kostro, Hayek kontra socjalizm. Debata socjalistyczna a rozwj teorii spoecznoekonomicznych Friedricha Augusta von Hayeka, Warszawa 2001, passim.
6 Zob. krytyczn analiz wkadu Hayka w tzw. debat kalkulacyjn: M. Machaj, Kapitalizm,
socjalizm i prawa wasnoci, Warszawa 2013, 45-61.

pojedynczego umysu. Szczeglnie wyrafinowan jej postaci jest wiedza naukowa.

Istot filozofii spoecznej Hayeka jest uznanie prymatu wiedzy zdecentralizowanej:
najwaniejsze instytucje (w sensie utrwalonych praktyk zbiorowych) spoeczne
rynek, pienidz, prawo, jzyk, moralno a take spoeczestwo jako cao
ufundowane s wanie na niej. Z uwagi na zoono tych struktur, ich wytworzenie w
drodze wiadomego projektu stanowi niepodobiestwo: aden ludzki umys nie byby
w stanie zgromadzi niezbdnych do tego informacji. Akumulacja oraz transmisja
wzorcw kulturowych nastpuj za w toku niewiadomej adaptacji. Poszczeglne
jednostki dostosowuj si do siebie, nie majc wiadomoci przyszych skutkw, jakie
powielanie

danych

sposobw

postpowania

przyniesie

caej

spoecznoci

postpowania. Zgodnie z t zasad dziaaj dwa fundamentalne dla funkcjonowania

spoeczestwa systemy: system cen w dziedzinie gospodarki oraz obecne w innych
sferach ycia reguy zachowania. Dla zilustrowania swoich tez autor Konstytucji
wolnoci posuguje si metafor cieki: cho zamiarem adnej z przemieszczajcych
si drog na skrty poprzez traw osb nie jest wydeptanie w niej przejcia, kady
kolejny przechodzie korzystajcy z tej samej trasy przyczynia si do jej udronienia.
Hayekowska wizja genezy kluczowych instytucji spoecznej naley wic do kategorii
wyjanie typu niewidzialna rka suma rezultatw dziaa jednostkowych
przekracza ich intencje oraz moliwoci poznawcze, zarazem przysugujc si
powszechnemu poytkowi.

Jak pisze Hayek: Sokratejska maksyma mwica, e

uznanie naszej niewiedzy jest pocztkiem mdroci, ma gbokie znaczenie dla

zrozumienia przez nas spoeczestwa. () Wikszo korzyci ycia spoecznego,
zwaszcza w jego bardziej rozwinitych formach, ktre zwiemy cywilizacj, polega
na tym, e jednostka korzysta z rozleglejszej wiedzy, ni sama sobie zdaje z tego
spraw7.
Istotnym elementem koncepcji Hayeka jest ponadto jej ewolucjonistyczne
przesanie. Grupy, ktre przyjy bardziej korzystne z punktu widzenia adaptacji do
warunkw

przyrodniczych

kulturowych normy,

zostaj

za

to

wynagrodzone

przetrwaniem lub dominacj nad innymi. Co jednak wane, stosowane przez nie
rozwizania okazuj swoje adaptacyjne przewagi dopiero w duszej perspektywie
czasowej. Nim to nastpi, jednostki musz podporzdkowa

si im, biorc

przestrzeganie regu za cel autoteliczny. Nie oznacza to rzecz jasna, e Hayek nie
pozostawia w swojej wizji miejsca dla zjawiska innowacji kulturowej bez niej
7 F.A. Hayek, Konstytucja wolnoci..., op. cit., s. 36.

mwienie o ewolucjonizmie byoby bowiem bezprzedmiotowe. Naley raczej uzna, e

proces

rozwoju

cywilizacyjnego

zasadza

si

na

grze

dwch

przeciwstawnych

czynnikw: zachowania (dostosowanie si jednostki do zastanych norm) oraz zmiany

(wprowadzone przez ni modyfikacje, ktre nastpnie s przyjmowane lub odrzucane
przez innych).
W tym punkcie uwidacznia si metaetyczna i etyczna perspektywa Hayeka:
preskrypcji moralnych niepodobna wydedukowa more geometrico, przy uyciu
samego rozumu. Nie bez przyczyny ostatnie dzieo autora Zgubn pych rozumu
otwiera cytat z empirysty brytyjskiego Davida Hume'a: Reguy moralnoci nie s
konkluzjami wysnutymi przez nasz rozum8. Przeciwnie, reguy te maj status
historyczny, konwencjonalny. Dzieli go z nimi zreszt sam rozum: Umys ludzki nie
kieruje ewolucj kulturow, lecz jest jej wytworem, i w wikszym stopniu opiera si
na naladownictwie ni na przenikliwoci czy rozumie argumentuje Hayek9.
Austriacki myliciel zatem co, jak pokaemy dalej, ma pokane znaczenie dla
interpretacji jego liberalnego credo nie mieci si po adnej ze stron sporu
pomidzy

deontologicznym

prawonaturalizmem

konsekwencjalistycznym

utylitaryzmem. Mona powiedzie, e jego stanowisko wykracza poza t opozycj,

uniewaniajc j jako waciw dla paradygmatu racjonalistycznego, przeciwko
ktremu Hayek wystpuje10. W jego ocenie nie implikuje to wszake zelizgnicia si
w irracjonalizm (odrzucenie rozumu), a jedynie refutacj racjonalizmu w wersji
scjentystycznej (naduycie rozumu), ktrego dystynktywn cech jest wiara w
moliwo

odgrnego

zaprojektowania

caego

ycia

spoecznego

oparciu o

racjonalnie tj. w sposb intersubiektywnie komunikowalny i weryfikowalny

uzasadniane twierdzenia11.
Centralnym

tematem

filozofii

spoecznej

Hayeka

staje

si

tedy

przeciwstawienie okrelanego zaczerpnitym ze staroytnej greki terminem kosmos

porzdku spontanicznego oraz taxis porzdku wynikajcego z intencjonalnego
projektu i majcego scentralizowan, hierarchiczn struktur. Jego przykadami s dla
Hayeka

instytucje

takie

jak

wojsko

czy

rodzina.

realnie

istniejcych

8 Idem, Zgubna pycha rozumu..., op. cit., s. 9.

9 Ibidem, s. 34.
10 Pojawiajce si gdzieniegdzie opinie, jakoby Hayek nalea do reprezentantw utylitaryzmu,
s wic faszywe. Zob. np. T. Teluk, Libertarianizm. Teoria pastwa, Warszawa 2006, s. 106.
11 Zob. szczeglnie F.A. Hayek, Naduycie rozumu, prze. Z. Simbierowicz, Warszawa 2013, s.
13-17, passim.

spoeczestwach obydwa modele porzdku wspwystpuj zatem ze sob. Moe to

oznacza nie tylko istnienie obok siebie instytucji o rnym samorzutnym lub
odgrnym rodowodzie, lecz take przenikanie si obu tych twrczych zasad w
ramach jednej instytucji. Tego typu przypadkiem moe by, jak si zdaje, pastwo. W
zalenoci od rozpatrywanej dziedziny oraz aprobowanych przez siebie rozwiza
politycznych moe ono by orodkiem obydwu typw adw: prowadzone przeze
dziaania militarne wpisz si w porzdek odgrny, za speniajce warunki oglnoci,
abstrakcyjnoci i rwnoci prawo w porzdek spontaniczny. Hayek jest wszelako
przekonany, e w generalnym rozrachunku ywio endogenny musi zatriumfowa nad
egzogennym. Im bowiem jak powiedzielimy wiksza zoono struktur, tym
mniejsze szanse na objcie ich rozumem oraz celowe modelowanie przez spoecznego
inyniera. Std te spoeczestwo brane jako cao taki jest sens stanowiska
Hayeka w debacie nad moliwoci kalkulacji ekonomicznej w ustroju socjalistycznym
i caa jego gospodarka mog mie wycznie charakter kosmos, nie taxis. Nadto,
konkurencja pomidzy zbiorowociami w rnych proporcjach urzeczywistniajcymi
ad spontaniczny i odgrny doprowadzi, wobec wyszoci tego pierwszego, do
dominacji opierajcych si na nim grup.
Na ostatek trzeba podkreli, e w oczach Hayeka istnieje nierozerwalny
zwizek pomidzy zaprezentowanym powyej stanowiskiem na gruncie filozofii kultury
a liberaln filozofi polityczn. Tylko bowiem poszanowanie swobd indywidualnych, w
tym wasnoci prywatnej,
zdecentralizowanej.

Ze

pozwala ma na optymalne wykorzystanie wiedzy

wiadomoci

ogranicze

indywidualnej

wiedzy

()

indywidualizm wyciga rwnie swj gwy wniosek praktyczny: dania cisego

ograniczenia wszelkiego przymusu oraz wycznoci wadzy oznajmia Hayek12.
2. Uwagi krytyczne
Przedstawiwszy kluczowe tezy Hayeka koncepcji spontanicznego porzdku,
moemy teraz przej zgodnie z dan na wstpie obietnic do wyoenia
nasuwajcych si wobec niej obiekcji. Kompetentn krytyk tej teorii z punktu
widzenia

Misesowskiego

racjonalizmu rozwin Hans-Hermann Hoppe,

tote w

znacznej mierze oprzemy si na zarzutach sformuowanych przez niego.

W swoim artykule F.A. Hayek on Government and Social Evolution Hoppe
12 Idem, Indywidualizm prawdziwy i faszywy, [w:] Indywidualizm i porzdek ekonomiczny,
op. cit., s. 24.

punktuje kolejno trzy wyodrbnione przez siebie komponenty teorii Hayeka: kategorie
kulturowej mutacji, transmisji i selekcji13. Sdzimy jednak, e pierwsz z nich trafniej
mona by nazwa po prostu antropologi Hoppe wystpuje tu bowiem przeciwko
Hayekowskiej wizji czowieka, za podstaw przyjmujc wyoon przede wszystkim w
Ludzkim dziaaniu filozofi Misesa. Dla twrcy prakseologii istotow cech czowieka
jest dziaanie, bdce wiadomym (podkrelenie N.S.) zachowaniem istoty
ludzkiej. Konceptualnie daje si ono wyranie i jasno odrni od niewiadomej
aktywnoci ()14. W innym miejscu Mises stwierdza: Moemy te powiedzie:
dziaanie to wola zrealizowana i przeksztacona w czyn; to denie do celu; to
rozmyla reakcja podmiotu na bodce i uwarunkowania zewntrzne (...)15. Jak zatem
widzimy, wedug Misesa ludzkie dziaanie ma charakter wiadomy i celowy. Kolizja
tego ujcia ze stanowiskiem Hayeka jest widoczna goym okiem: dla tego ostatniego,
jakkolwiek nie posuwa si on do absurdalnej negacji istnienia wiadomych i celowych
ludzkich zachowa, najdoniolejsze z cywilizacyjnej perspektywy dziaania nie cechuj
si

wiadomoci

celowoci;

dokonywane

spontanicznie,

na

zasadzie

bezrefleksyjnej absorpcji rodowiskowych wzorcw. Hoppe rozpoznaje t ide jako

samowywrotn. Pytanie, jakie zadaje Hayekowi i jego zwolennikom, brzmi: czy piszc
ksiki

bdce

apologi

spontanicznego

porzdku,

Hayek

take

postpuje

spontanicznie w lansowanym przez siebie sensie, tj. angauje si w praktyk, ktrej

celu nie jest w stanie rozpozna, czy te przeciwnie wiadomie i celowo angauje
si w dziaalno intelektualn zmierzajc

do nadania rzeczywistoci spoecznej

podanego przez niego ksztatu16?

Rwnie fundamentalny zarzut podnosi Hoppe przeciwko Hayekowskiemu
postrzeganiu

transmisji

wzorcw

kulturowych.

Rwnie

tutaj

na

myleniu

austriackiego ekonomisty cieniem kadzie si jego antyracjonalizm. Idea, zgodnie z

ktr

spoeczne

uczenie

si

koniecznoci

ma

charakter

nieprzemylanego

dostosowania, jest po pierwsze nieprawdziwa, a po drugie szkodliwa. Przykadowo,

zjawiska produkcji i wymiany daj si z powodzeniem wyjani na gruncie
paradygmatu Misesowskiego, zalecajcego traktowanie ludzkich dziaa (wiadomych,

13 H-H. Hoppe, F.A. Hayek on Government and Social Evolution, op. cit., s. 77.
14 L. von Mises, Epistemological Problems of Economics, tum. wasne, Aurburn 2003., s. 24.
15 Idem, Ludzkie dziaanie. Traktat o ekonomii, prze. W. Falkowski, Warszawa 2011., s. 9.
16 H-H. Hoppe, op. cit., s. 78.

celowych zachowa zmierzajcych do usunicia subiektywnego dyskomfortu17) jako

ostatecznie danych18.

aden dalszy rekurs

podwiadomych motyww nie jest

do

niewyartykuowanych,

nie-

lub

potrzebny19. Co wicej, zaoenie, e znaczenie

konstytutywnych dla Hayekowskiego kosmosu fenomenw produkcji, wymiany czy

pienidza pozostaje nieuchwytne dla ogu uytkownikw wydaje si, delikatnie
mwic, niewiarygodne. Nawet jeli, co stanowi truizm, nie s oni w stanie nada tej
wiedzy postaci naukowej, dobroczynne skutki partycypacji w owych praktykach s
jasne. Dlaczego kto, kto stajc wobec problemu braku podwjnej zbienoci potrzeb
siga po akceptowalny w jego rodowisku wymiany, miaby nie rozumie, co wanie
zrobi i co staoby si z handlem, gdyby istnia jedynie barter? Ostatecznie
inteligibilno tego wydarzenia musi uznawa sam Hayek, skoro potrafi opisa je za
pomoc

teoretycznych

narzdzi

ekonomii.

Jak

pisze

Hoppe:

Jeli

porednie

konsekwencje mog by nazwane i opisane, to mog te by zamierzone20.

artobliwie mona by zasugerowa, e aby uratowa w tym punkcie koncepcj
spontanicznych dostosowa, trzeba by przyj, e Hayek nie jest po prostu kolejnym
zwykym miertelnikiem w wietle wasnych twierdze przemawia raczej z jakiego,
mwic argonem heglistw, wyszego punktu widzenia, z ktrego wida rzeczy, o
ktrych nie ni si innym, ograniczonym poznawczo ludziom.
Wreszcie, koncepcj Hayeka wypada uzna za gron; zaprzecza ona bowiem
rudymentarnej prawdzie, e wiedza jest czym lepszym od ignorancji. Gdyby nawet
ludzie na og rzeczywicie zachowywali si tak, jak suponuje Hayek, to i tak waciw
postaw wobec takiej okolicznoci byoby nie nawoywanie do pozostawania w
ciemnocie, lecz podjcie prby owiecenia ich. W sytuacji nadcigajcego kryzysu
gospodarczego w interesie powszechnym lee bdzie upowszechnianie wiedzy
ekonomicznej,

tak

by

natura

kierunek

zachodzcych

procesw

dotary

do

wiadomoci spoeczestwa (tak, jak docieray do wiadomoci Hayeka) i tym samym

zostay przez jego czonkw objte wiedz scentralizowan. Dostosowanie si do rad
Hayeka i spontaniczna, bezrefleksyjna adaptacja do panujcych warunkw byoby w

17 L. von Mises, Ludzkie dziaanie, op. cit., s. 11.

18 Ibidem, s. 14-16.
19 H-H. Hoppe, op. cit., s. 78-79. Gwoli cisoci odnotujmy, e Hoppe nie posuguje si tu
Misesowsk kategori ostatecznych danych figura ta dobrze jednak oddaje sens jego
wywodw.
20 Ibidem, tum. wasne, s. 80.

tym przypadku aktem samobjstwa21.

Obrocy Hayeka mog w odpowiedzi oskary Hoppego o dezinterpretacj
myli ich mistrza. Autor Konstytucji wolnoci wyranie rozrnia pomidzy ogln
wiedz o procesach spoecznych a precyzyjnymi predykcjami dotyczcymi tego, co
dzieje si w ich ramach. Wsparcia dla takiej kontrargumentacji poszukiwa mona w
filozofii

nauki,

dziedzinie

ktrej

wprowadzi

Hayek

dystynkcj

pomidzy

wyjanieniami szczegu (waciwymi gwnie fizyce) i wyjanieniami zasady

(dominujcymi w biologii i naukach humanistycznych)22. I tak by pozosta przy
zagadnieniach
ekonomii,

gospodarczych

natomiast

tworzenie

moliwe

byoby

szczegowych,

formuowanie
odgrnych

oglnych
projektw

praw
ycia

gospodarczego wykraczaoby poza ludzkie kompetencje. Taka obrona byaby wszelako

naszym zdaniem bezskuteczna. Rzecz bowiem w tym, e w wietle prezentowanej
przez Hayeka epistemologii nawet wyjanienia zasady nie byyby na terenie nauk
spoecznych osigalne. Nasz filozof powiada wszak, e nie tylko zasady moralnoci s
produktem historii, ale jest nim i sam rozum. W jego opinii istnieje mianowicie
cigo pomidzy ewolucj biologiczn a kulturow: racjonalno nie jest medium
midzy nimi, tylko owocem tej ostatniej, stopniowo uksztatowanym artefaktem
kultury23. Twierdzimy, ze wraz z t konstatacj Hayek definitywnie opuszcza
towarzystwo racjonalistycznie zorientowanych mylicieli takich jak Mises i jego
kontynuatorzy Rothbard i Hoppe. Zajmuje on stanowisko historycystyczne: skoro
bowiem nasze wadze poznawcze same s czci historii, to wszelka wiedza zostaje
zrelatywizowana do obecnej w danym historycznym momencie kondycji tych wadz,
ktra z czasem moe podlega zmianom. W odniesieniu do nauk spoecznych
implikuje to stwierdzenie, e rozpoznawane przez nie prawidowoci maj zawsze
charakter trendw historycznych i adna inna wiedza ni historyczna (a wic
przygodna, wzgldna) nie jest na ich terenie moliwa do osignicia. Podejcie to
odpowiada definicji historycyzmu wprowadzonej przez Karla Poppera24. Roszczenie
21 Ibidem, s. 83-84.
22 M. Kuniski, Wiedza, etyka i polityka w myli F.A. von Hayka, op. cit., s. 88-90.
23 F.A. Hayek, Zgubna pycha rozumu..., op. cit., s. 34-37.
24 Popper pisa o historycyzmie, e jest to: wszelkie podejcie do nauk spoecznych, ktre
zakada, i gwnym celem tych nauk jest formuowanie prognoz historycznych oraz e cel taki
mona osign poprzez wykrywanie rytmw, schematw, praw albo trendw lecych
u podstaw rozwoju historycznego. K.R. Popper, Ndza historycyzmu, prze. S. Amsterdamski,
Warszawa 1999, s. 15.

Misesa i jego sukcesorw do syntetycznej a priori, tj. apodyktycznie koniecznej i

przedmiotowo wanej wiedzy ekonomicznej formuujcej powszechnie wane prawa
ludzkiego dziaania jest wic na gruncie hayekizmu bezzasadne stanowi kolejny
objaw zgubnej pychy rozumu25. Co wicej, obrany przez Hayeka historycystyczny
kurs prowadzi go wprost ku lodowej grze cakowitego relatywizmu. Jak bowiem
wskazywa Mises w polemice z innymi historycystami niemieck szko historyczn
w ekonomii myl, by uznajc li tylko historyczny status tendencji w naukach
spoecznych, zarazem chcie formuowa jakiekolwiek, niechby tylko ograniczone do
swojej epoki prognozy, jest wewntrznie sprzeczna. Nikt nie moe wiedzie z
wyprzedzeniem, kiedy dojdzie do zmiany epoki, a wraz z ni zmiany panujcych
trendw. W oglnoci epoki historyczne s sztucznymi, niecile korespondujcymi z
rzeczywistoci konstrukcjami heurystycznymi, tworzonymi przez historykw zawsze
ex post26. Widziany z Hayekowskiej perspektywy, spoeczny kosmos okazuje si zatem
raczej chaosem, wymykajcym si ludzkiemu poznaniu i niepozwalajcym powiedzie
o sobie nic wiarygodnego. Jedyne, co wobec tego pozostaje, to rzuci si z bog
niewiadomoci

przyszego

biegu

zdarze

wir

spontanicznych

przemian

dziejowych.
Jak pokazuje Hoppe, rwnie powane zarzuty skierowa mona przeciwko
temu, jak ujmuje Hayek kwesti selekcji kulturowej. Autor Ekonomii i etyki wasnoci
prywatnej

zwraca

uwag,

podstawowe

instytucje

Hayekowskiego

adu

rozszerzonego (resp. Wielkiego Spoeczestwa, kapitalizmu) nie podlegaj i nigdy nie

podlegay adnej takiej selekcji. Wspczenie wasno, pienidz i wymiana handlowa
istniej na caym wiecie, ktry wskutek rosncej liczby wzajemnych powiza
gospodarczych (globalizacja) staje si w wymiarze ekonomicznym integraln caoci.
Gdzie tu miejsce na konkurencj i selekcj grupow? Mao tego, teoria Hayeka jest
25 Hayek mgby ewentualnie broni si przed tym zarzutem za pomoc spopularyzowanej
przez myl pokantowsk dystynkcji questio facti i questio iuris poznania. Polega ona na
rozrnieniu dwch porzdkw: genezy oraz wanoci treci poznawczych. Taka linia obrony
nie mogaby by jednak obrana przez Hayeka: jego fundamentalna teza, jakoby spontaniczne,
niewiadome

rda

regu

postpowania

wykluczay

moliwo

ich

dyskursywnego

ugruntowania, sama ufundowana jest na pominiciu powyszej dystynkcji. Na jej temat zob.
np. G. Gabriel, Teoria poznania od Kartezjusza do Wittgensteina, prze. T. Kubalica, Krakw
2007, s. 41; H. Cohen, Kantowska teoria dowiadczenia, prze. A.J. Noras, Kty 2012, s. 254.
26 L. von Mises, Teoria a historia. Interpretacja procesw spoeczno-gospodarczych, prze. G.
uczkiewicz, Warszawa 2011, s. 130.

rwnie

nieprzydatna

odniesieniu

do

czasw

minionych:

historia

nie

zna

przykadw zbiorowoci, w ktrych owe praktyki by nie funkcjonoway. Nadto,

Hayekowski ewolucjonizm ignoruje kamie wgielny wolnorynkowej ekonomii, jakim
jest

teza

Adama

Smitha,

dobrowolne

relacje

gospodarcze

nie

przeciwiestwie do biologicznej walki o przetrwanie gr o sumie zerowej. Na wolnej

wymianie korzystaj wszyscy, ktrzy zechc wzi w niej udzia. Jak wic ma ona by
narzdziem dominacji jednych grup nad innymi27? Uzupeniajc komentarz Hoppego,
godzi si zauway, e twierdzenia Hayeka wspieraj w istocie antyrynkow doktryn
wilczego

kapitalizmu,

ktrym

silniejsi

poeraj

sabszych

(ostatnio

najmodniejsz chyba odmian tego przesdu jest coraz popularniejszy, rwnie w

krgach nominalnie wolnorynkowych, protekcjonizm wsparty na przekonaniu o
konfliktowym charakterze wymiany midzynarodowej).
Kolejnych problemw nastrcza zagadnienie kryterium postpu spoecznego,
bez ktrego nie sposb sensownie rozprawia o selekcji kulturowej, co wedug
Hoppego rozstrzyga o fiasku aplikacji ewolucjonizmu do nauk spoecznych w ogle. W
czym pyta susznie Hoppe miaaby wyraa si owa dominacja jednych grup nad
innymi? W wyszym poziomie dobrobytu polegajcym na wikszej obfitoci dbr
materialnych?

ekspansji

demograficznej?

moe

militarnym

podboju?

oczywistych wzgldw kryteria te musz upa, jeli bra je cznie s wszak

wzajemnie wywrotne (na przykad bogatsza zbiorowo moe zosta ujarzmiona
przemoc przez biedniejsz, na co nietrudno znale historii dowody). Zawodz one
rwnie brane z osobna, jako e wybr ktregokolwiek z nich bdzie z koniecznoci
skaony

arbitralnoci.

Wobec

kadego

nich

mona

te

wysun

osobne,

dyskwalifikujce je zarzuty. Wymiemy po jednym dla kadego kryterium: bogactwo,

jako si rzeko, nie ma nic wsplnego z kwesti fizycznego przetrwania lub wyginicia;
demografia nie jest rwnowana wyszoci kulturowej, analogicznie jak posiadanie
wikszej liczby potomstwa przez jednostk nie jest niezawodnym znamieniem jej
wyszoci nad osob bezdzietn lub posiadajc niewiele dzieci; wreszcie, podbj
militarny rwnie moe by dzieem grupy pod kadym innym wzgldem ni zdolnoci
bojowe stojcej poniej swoich ofiar. Co wicej, w kwestii tego ostatniego kryterium,
naley podkreli, e pokazuje ono fasz spoecznego ewolucjonizmu (przynajmniej w
wariancie Hayeka) w jeszcze jeden sposb: ot podbj, zgodnie z rozrnieniem
Franza Oppenheimera na pozyskiwanie zasobw metod ekonomiczn (dobrowolne,
27 H-H. Hoppe, op. cit., s. 84-86.

oboplnie korzystne interakcje) oraz polityczn (gwat i przemoc), konstytuuje zasad

pasoytnictwa. Pasoyt musi za mie na kim pasoytowa: by istnieli wojownicy i
zdobywcy, musz istnie producenci i kupcy, ktrzy dostarcz im narzdzia niezbdne
do walki lub pozwol si ograbi. Wida zatem, e kultura pasoytnictwa moe
funkcjonowa tylko w oparciu o kultur produkcji i handlu, a nie zamiast niej, obalajc
j w drodze jakiej naturalnej selekcji 28.
Bronic Hayeka, mona by jeszcze zapytywa, co z ca reszt tradycyjnych
instytucji spoecznych jzykiem, prawem, rodzin itd. czy s one rwnie
inteligibilne, jak instytucje ekonomiczne? Moe teoria Hayeka zachowuje wano
przynajmniej w odniesieniu do nich? Nie sdzimy, aby tak byo. Nawet jeli opisy
teoretyczne austriackiego myliciela dobrze przylegaj do historycznej genezy
rozmaitych regu zachowania, to i tak nie wynika z tego, e ich rozwj tak drog jest
po pierwsze konieczny, a po drugie podany. Powtrzmy za Hoppem: wiedza jest
lepsza od ignorancji. Nie mona zamyka filozoficznej lub naukowej debaty nad jakim
zwyczajem czy norm dlatego, e gdy powstaway, uytkownicy nie rozumieli ich
znaczenia. Naszym zadaniem jest wznie si ponad ograniczenia przodkw, a nie
pozosta w ich okowach. Ponadto, wiemy doskonale, e wiele tradycji w istocie zostao
obmylonych w gabinetach intelektualistw lub funkcjonariuszy pastwowych, a
nastpnie skutecznie narzuconych spoeczestwu. Takim przypadkiem s chociaby
rozliczne

tradycje

narodowe,

ktrym

konstruktywistyczny

rodowd

nijak

nie

przeszkadza w byciu masowo akceptowanymi podstawami ludzkiej autoidentyfikacji29.

Pastwowa inynieria niewtpliwie sprawdza si take (w tym sensie, e jej rezultaty
s zgodne z zamierzeniami projektantw) w dziedzinie jzyka i prawa. Tego ostatniego
domaga od niej zreszt sam Hayek nie jest przecie anarchist, wprost przeciwnie,
przypisuje pastwu sporo funkcji daleko wykraczajcych poza minarchistyczny
kanon30. W rzeczywistoci wic nawet jeli teoria Hayeka stosuje si do niektrych
obszarw naszego ycia, dychotomia spontaniczne-zaprojektowane nie jest tak
ostra, a ad odgrny tak bezproduktywny, jak autor ten sugeruje.
W wietle naszych dotychczasowych rozwaa dostrzegalne powinny rwnie
28 Ibidem, s. 87-90.
29 Zob. np. B. Anderson, Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu
si nacjonalizmu, prze. S. Amsterdamski, Warszawa 1997, passim.; E. Gellner, Narody i
nacjonalizm, prze. T. Howka, Warszawa 2009, passim; E. Hobsbawm, T. Ranger, Tradycja
wynaleziona, prze. M Gody i F. Gody, Krakw 2008, passim
30 Zob. F.A. Hayek, Konstytucja wolnoci, op. cit., s. 221 i nast.

sta si powody, dla ktrych nie uznajemy filozofii spoecznej Hayeka za waciwy
fundament dla

liberalnych

urzdze polityczno-gospodarczych.

Jego

generalnie

historycystyczne i relatywistyczne podejcie nie powinno go skania do adnych

uniwersalnych konkluzji dotyczcych ustroju pastwa. Cho Hayek nie wycign ze
swojej koncepcji cywilizacji konsekwentnych wnioskw, to jednak odcisna ona
wyrane pitno na jego pozytywnej filozofii politycznej. Skoncentrowany tak na
polu filozofii, jak i ekonomii na problematyce wiedzy, a nie jak Ludwig von Mises i
nawizujcy do niego libertarianie wasnoci, opar swoj koncepcj wolnoci
negatywnej na wadliwym fundamencie31. Z nieodnoszcej si w aden sposb do
fizycznie istniejcej wasnoci, ktra obiektywnie wyznaczaaby zasig indywidualnej
swobody definicji, wedug ktrej wolno oznacza moliwo realizacji swoich planw
bez arbitralnej ingerencji ze strony innych ludzi32, wyprowadzi bowiem mona
dowolne jej ograniczenia33. Jednoczenie w sposb koherentny z ca swoj filozofi
negowa Hayek moliwo precyzyjnego nakrelenia dopuszczalnych ram ludzkiej
wolnoci na podobiestwo Johna Stuarta Milla czy libertarian. Postulat takich
klarownych granic zastpi on ide rzdw prawa, ktre pozbawiaoby ingerencje
pastwa w ludzkie dziaania znamion arbitralnoci, tym samym wpisujc si w
proponowan przez Hayeka teori wolnoci34.
W historii idei bywa tak, e egzegeci spucizny danego autora musz
zrozumie natur jego myli lepiej, ni zrobi to on sam. Tak te jest, naszym
zdaniem, z Hayekiem. Mimo e otwarcie protestowa on przeciwko czeniu go z
konserwatyzmem, w rzeczywistoci jego filozofia mieci si kanonach mylenia
konserwatywnego ze znacznie wikszym powodzeniem anieli w paradygmacie
liberalnym. Powody, dla ktrych Hayek dystansowa si od konserwatyzmu, s w
naszej opinii po prostu nieprawdziwe. Konserwatyzm jest czsto uyteczn maksym
31 By nie by wobec Hayeka niesprawiedliwymi, zauwamy, e w wielu miejscach dobitnie
sygnalizowa on integralne zwizki czce wolno z wasnoci. Zob. np. idem, Droga do
zniewolenia, prze. K. Gurba i inni, Krakw 2009, s. 217-234. W ostatecznym rozrachunku
kwestia ta zesza jednak w jego filozofii na plan dalszy, zmarginalizowana przez problematyk
spoecznego wykorzystania wiedzy.
32 F.A. Hayek, Konstytucja wolnoci, op. cit, s. 25-26.
33 Nie ma tu miejsca na obszerniejszy referat libertariaskiej krytyki Hayeka koncepcji
wolnoci. Na ten temat zob. H-H. Hoppe, op. cit., s. 68-74; M.N. Rothbard, Etyka wolnoci,
prze. J. Woziski, Warszawa 2010, s. 337-351.
34 F.A. Hayek, Konstytucja wolnoci, op. cit., s. 141 i nast.

praktyczn, lecz nie dostarcza nam adnych zasad przewodnich na dalek przyszo
pisa Hayek35. Jak staralimy si pokaza, jego teorematy take nie dostarczaj
adnych takich zasad. Przeciwnie, s one raczej skrytym (o ironio, niewiadomym)
apelem o porzucenie racjonalnego mylenia na rzecz powolnej akceptacji status quo.
Nie jest przypadkiem, e w Polsce do czoowych zwolennikw myli Hayeka naleeli
tacy filozofowie jak Mirosaw Dzielski i Bronisaw agowski wzywajcy do
zachowania przez podlegajc liberalizacji Polsk daleko idcej cigoci z PRL midzy
innymi wanie w imi le pojtego sprzeciwu wobec konstruktywizmu i rewolucji 36.
Podobiestwa hayekizmu z konserwatyzmem oczywicie w brytyjskiej, ewolucyjnej i
wieckiej wersji majcej za swych inicjatorw Davida Hume'a i Edmunda Burke'a
wzmacnia dodatkowo nasilajce si u Hayeka z wiekiem przywizanie do tradycyjnych
instytucji

spoecznych,

takich

jak

rodzina

czy

religia,

ktre

ewolucyjnym

konserwatyzmie zostaj wyniesione ponad strumie historycznych akcydensw przez

wzgld na swoje znaczenie dla cigoci transmisji cywilizacyjnego normotypu37. Z
pogldami

tymi

wspbrzmi

wieczca

Zgubn

pych

rozumu

apologia

zinstytucjonalizowanych religii jako straniczek tradycji i moralnoci38.

W tym kontekcie interesujcym tematem wykraczajcym niestety poza
ramy objtociowe tej krtkiej rozprawki byoby zestawienie ewolucjonizmu
spoecznego Hayeka z czciowo pokrewnym nurtem, jakim jest memetyka. Tu
zasygnalizujemy jedynie, e na tle teorii traktujcej nie zbiorowoci ludzkie, lecz same
treci kultury jako podmioty adaptacji i selekcji, konserwatywny wydwik stanowiska
Hayeka staby si jeszcze wyraniejszy39. Filozof ten w przeciwiestwie do
zwolennikw memetyki nie jest bowiem zdolny do wytumaczenia, w jaki sposb
dochodzi do rozprzestrzeniania si trendw (memw) niekorzystnych dla ich nosicieli
35 Idem, Dlaczego nie jestem konserwatyst?, [w:] Konstytucja wolnoci, op. cit., s. 390.
36 M. Dzielski, Potrzeba antykomunizmu twrczego, [w:] Idem, Odrodzenie ducha budowa
wolnoci.

Pisma zebrane, Krakw 1995, s. 202-215; B. agowski,

List

otwarty

do

trzydziestolatkw, [w:] idem, Liberalna kontrrewolucja, Warszawa 1994, s. 11-32.

37 Na ten temat zob. np. A. Wielomski, Konserwatyzm. Gwne nurty, idee i postacie,
Warszawa 2007, s. 38-39 i nast. Przekonywajc prezentacj pogldw jednego z mistrzw
Hayeka Hume'a jako konserwatysty znajdujemy z kolei w: T. Tulejski, Konserwatyzm bez
Boga. Dawida Hume'a wizja spoeczestwa, pastwa i prawa, Warszawa 2009, passim.
38 F.A. Hayek, Zgubna pycha rozumu..., op. cit., s. 205-212.
39 Zob. np. D. Dennett, Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, prze. B. Stanosz,
Warszawa 2006, passim.

 ludzi. Faktycznie jego koncepcja nakazywaaby postaw znanego z Wolterowskiego

Kandyda Panglossa: cokolwiek jest (i nie nosi znamion inynierii spoecznej), trzeba
by uzna za dobre (bo ewolucyjnie wyksztacone) obyczaj zabjstw honorowych
(spontaniczny porzdek) byby lepszy ni jego prawny zakaz (konstruktywizm)40.
Naturalnie, Friedrich von Hayek nie by, jak chce Hoppe, socjaldemokrat.
Socjaldemokracja to bowiem nie tylko szerokie kompetencje pastwa, ale te
okrelony system wartoci. Okrelanie mianem socjaldemokraty kogo, kto przez
wikszo ycia i a do mierci zwalcza moralne ideay egalitaryzmu i sprawiedliwoci
spoecznej, uzna trzeba za nad wyraz nieyczliwe. W naszej ocenie Hayek nie by
wszelako rwnie liberaem ani tym bardziej libertarianinem. By odznaczajcym si
(to jedyna powana rnica pomidzy Hayekiem a konserwatystami) nieznan w tym
nurcie

dawk

historiozoficznego

optymizmu

przedstawicielem

ewolucyjnego

konserwatyzmu. Libertarianie nie powinni rzecz jasna odrzuca w caoci jego

dorobku: mog siga po niego w podobnym zakresie, w jakim moliwe jest czerpanie
inspiracji z pogldw Burke'a czy Hume'a.
Bibliografia
Anderson,

Benedict,

Wsplnoty

wyobraone.

Rozwaania

rdach

rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, prze. Stefan Amsterdamski, Warszawa 1997.

Cohen, Hermann, Kantowska teoria dowiadczenia, prze. Andrzej Jan Noras, Kty
2012.
Dennett, Daniel, Odczarowanie. Religia jako zjaiwsko naturalne, prze. Barbara
Stanosz, Warszawa 2008.
40 Nadmiemy, e mordy honorowe daj si uzgodni z Hayekowskim postulatem rzdw
prawa w nie mniejszym stopniu ni chociaby aprobowane przez Austriaka restrykcje w
dostpie do substancji szkodliwych. Speniaj warunki oglnoci, abstrakcyjnoci (dotycz
wszystkich kobiet, maj posta zakazw, ich przyczyny s powszechnie znane, wynikaj z
prawa zwyczajowego) i rwnoci. Oczywicie dla peniejszej realizacji tego warunku dobrze
byoby rozcign mordy honorowe na mczyzn. Powszechno w ramach jednej pci to
wszake i tak sporo poniewa pe przynajmniej dla wikszoci ludzi ma charakter wrodzony,
to zagroone honorowym mordem kobiety mog planowa swoje dziaania, jakby wedle
yczenia Hayeka perspektywa mierci wskutek pozamaeskiej ciy podobna bya
nieuchronnym prawom przyrody i jako taka nie ograniczaa ich wolnoci. Zreszt, jak zauwaa
Hayek: Mog istnie przepisy, ktre obejmuj tylko kobiety lub niewidomych albo osoby
powyej pewnego wieku: F.A. Hayek, Konstytucja wolnoci, op. cit., s. 161.

Dzielski, Mirosaw, Odrodzenie ducha budowa wolnoci. Pisma zebrane, Krakw

1995.
Gabriel, Gottfried, Teoria poznania od Kartezjusza do Wittgensteina, prze. Tomasz
Kubalica, Krakw 2007.
Gellner, Ernest, Narody i nacjonalizm, prze. Teresa Howka, Warszawa 2009.
Hayek Friedrich August von, Droga do zniewolenia, prze. Krzysztof Gurba i inni,
Krakw 2009.
Hayek Friedrich August von, Konstytucja wolnoci, prze. Janusz Stawiski, Warszawa
2006.
Hayek, Friedrich August von, Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, prze. Grzegorz
uczkiewicz, Krakw 1998.
Hayek, Friedrich August von, Naduycie rozumu, prze. Zygmunt Simbierowicz,
Warszawa 2013.
Hayek, Friedrich August von, Zgubna pycha rozumu. O bdach socjalizmu, prze.
Miowit i Tomasz Kuniscy, Krakw 2004.
Hoppe, Hans-Hermann, Dlaczego Mises (a nie Hayek), prze. Micha uawiski, dostp
z

dn.

20.12.2014:

http://mises.pl/blog/2012/03/04/hoppe-dlaczego-mises-a-nie-

hayek.
Hoppe, Hans-Hermann, Ekonomia i etyka wasnoci prywatnej. Studia z zakresu
ekonomii politycznej i filozofii, prze. Karol Nowacki, Warszawa 2011.
Hoppe Hans-Hermann, F.A. Hayek on Goverment and Social Evolution, The Review of
Austrian Economics vol. 7, No. 1 (1994).
Kostro, Krzysztof, Hayek kontra socjalizm. Debata socjalistyczna a rozwj teorii
spoeczno-ekonomicznych Friedricha Augusta von Hayeka, Warszawa 2001.
Kuniski, Miowit, Wiedza, etyka i polityka w myli F.A. von Hayka, Krakw 1999.
agowski Bronisaw, Liberalna kontrrewolucja, Warszawa 1994.
Machaj, Mateusz, Kapitalizm, socjalizm i prawa wasnoci, Warszawa 2013.
Mises, Ludwig von, Epistemological Problems of Economics, Aurburn 2003.
Mises, Ludwig von, Ludzkie dziaanie. Traktat o ekonomii, prze. Witold Falkowski,
Warszawa 2011.
Mises,

Ludwig

von,

Teoria

historia.

Interpretacja

procesw

spoeczno-

gospodarczych, prze. Grzegorz uczkiewicz, Warszawa 2011.

Popper, Karl Raimund, Ndza historycyzmu, tum. Stefan Amsterdamski, Warszawa
1999.
Rothbard, Murray Newton, Etyka wolnoci, prze. Jakub Woziski, Warszawa 2010.

Teluk, Tomasz, Libertarianizm. Teoria pastwa, Warszawa 2006.

Tulejski, Tomasz, Konserwatyzm bez Boga. Dawida Hume'a wizja spoeczestwa,
pastwa i prawa, Warszawa 2009.
Wielomski, Adam, Konserwatyzm. Gwne nurty, idee i postacie, Warszawa 2007.