Neboja Ozimi

Naissus u doba Konstantina: najnovija otkria

Uvod
Arheoloka istraivanja antikog Naisa zapoeo je Feliks Kanic 1856. a prvo ozbiljnije i
organizovanije istraivanje zapoeto je 1932. Pod vostvom grofa Adama Ori- Slavetia i
trajalo je u kontinuitetu dve godine. Za to vreme jasno su se izdefinisale sledee prostorne celine
koje e u kasnijem period biti dodatno istraivane. Na prvom mestu nalazi se Medijana kao
rezidencija rimskih careva, potom sklop antikih grobnica u Jagodin- mali, da bi se osamdesetih
godina 20.veka pojavilo znaajno otkrie na Gradskom polju, u zaleu Tvrave. Radi lake
preglednosti, mi emo lokalitete navoditi onako kako su i otkrivani.
Poznato je da je Ni (Naissus) u antiko doba krajem 4.veka imao oko 25000 stanovnika
sa vrlo bogatim naseljem Mediana. Politiki i ekonomski uspon grada, naroito izraen od druge
polovine III veka kada je Nais imao 25000 30000 stanovnika, uslovio je podizanje graevina
javnog i privatnog karaktera koje su bile luksuzno graene. tavie, imajui u vidu da je u gradu
bila carska administracija zbog kovnice novca i fabrike oruja, sasvim je izvesno da su morale da
budu sagraene odgovarajue graevine sa svim obelejima javnog, ceremonijalnog, i privatnog
karaktera.1
U kontekstu saznavanja antike istorije Nia naroito su bitni noviji nalazi na lokalitetu
1. arheoloki park Mediana i

2. graevina na Gradskom polju o emu e biti rei u ovom radu.

U radu emo se baviti vanijim arheolokim otkriima na prostoru grada Nia u poslednje
dve decenije.

P. Petrovi, Villa and domus tribuni at Mediana, in: The Age of Tetrarchs, ed. D. Srejovi, Belgrade 1995, 232-243

1. Mediana
Carska rezidencija na Medijani, za koju Amijan Marcelin navodi da se nalazi na tri milje
od grada, u neprekidnom trajanju od tri stolea (3.- 6.) bila je odmaralite bogatih stanovnika
Nia i pojedinih vladara. Pouzdano se zna da su na njoj boravili rimski vladari Konstancije II,
Konstantin II, Julijan Apostata o emu e biti vie rei u narednim redovima.
1.1.

Ograda

Tokom iskopavanja na Medijani 2000.godine

pod rukovodstvom dr Miloja Vasia

pronaena je ograda sa hermama za koju se najpre pretpostavljalo da je iz perioda Licinijeve

vladavine ovim prostorima ali je naknadnim istraivanjima utvreno da se radi o ogradi iz
perioda boravka Flavija Klaudija Julijana (poznatijeg u istoriji kao Julijan Apostata) na Medijani
361.godine.2 Pretpostavka dr Vasia je da je ograda je stajala kao oltarska pregrada u apsidi
triklinijuma vile s peristilom, pretvorenoj u pagansko svetilite, te da su skulpture su stajale u
samoj apsidi, a ograda na njenom ulazu. 3
Na ogradi se nalazi osam kancela etiri sa leve i etiri sa desne strane. Sa svake strane
ograde stajale su po tri herme jatrikih boanstava 4. Sauvana su etiri kancela, dve herme sa
likovima Asklepija i Lune, kao i podnoje tree herme, oito nekog enskog boanstva. 5 U
pokuaju identifikacije preostalih boanstava predstavljenih na ogradi njih etiri- M. Vasi je

Amm., XXII,1,1-3; Zosim., III,10-11.

M. Vasi, Bronze Railing, 103104
4
Miloje Vasi ova boanstva naziva jatrikim tj.onima koja imaju isceliteljska svojstva. A.Popovi smatra da bi
pogodniji izraz bio soterioloka jer su kod veine isceliteljska svojstva samo jedna od mnogih dok veina ima
soterioloki karakter (A. V. Popovic, Deities on bronze railing from Mediana in the light of theology of Julian the
Apostate, 91)
5
M. Vasic,103
3

uzeo u obzir injenicu da je u vili 1972. godine otkriven grupni nalaz skulptura meu kojima se
nalaze Asklepije, Higija, Artemida, Dionis, Herakle i Merkur- Hermes.6
Kao muki pandan Luni (Seleni) najverovatnije je bio Sol (Helije), potom Higija kao
pandan Asklepiju i Dionis ili Herakle, a od enskih boanstva jo moda Dijana Artemida.
Dakle, na ogradi su se, poreane s leva na desno, verovatno nalazile statue sledeih boanstava:
1) Asklepije 2) Sol Helije 3) Dionis ili Herakle 4) Dijana Artemida 5) Luna Selena 6)
Higija. Svako boanstvo je imalo, na drugoj strani ograde, svoj pandan suprotnog pola 7, to je u
potpunosti saglasno sa Julijanovom teogonijom.8

M. Vasic,82 ; A. Jovanovi, Neki aspekti problema skupnog nalaza skulptura sa Medijane kod Nia, Starinar

XXIVXXV (19731974), 1975, 5765.

7

A. V. Popovic, 91
O boravku Julijana u Naisu i na Medijani kao I o njegovim poslanicama koje je tom prilikom slao videti: P.
Petrovic, Nis in ancient times, Nis,2002.; A.V. Popovi, KNjIEVNA DELATNOST JULIJANA APOSTATE U NIU
8

Rekonstrukcija prednje strane bronzane ograde

Rekonstrukcija zadnje strane bronzane ograde

1.2.

Feliks Kanic je

Baptisterijum

1864. godine na prostorima Medijane zapoeo prva arheoloka

istraivanja u okviru kojih je doao do vrlo znaajnih otkria, koja e biti od velikog znaaja za
kasnije istraivae. Tada je otkopana velika, oktagonalna prostorija, odnosno njeni ostaci, iji su
zidovi bili debeli oko 1,70 metara, a pod bio prekriven dobro ouvanim mozaikom napravljenim
od belih i braon kockica.9 U kasnijim iskopavanjima baptisterijuma uestvovali su Adam Ori
Slaveti (1932) i dr Ljubica Zotovi (1981) koja je prihvatila Kanicovo miljenje da je u pitanju
baptisterijum koji se nalazi u okviru sakralnog kompleksa. 10 Danas je poznato da se objekat sastoji
od dve prostorije ukupne duine 14,6m, sa zidovima debljine 1,0 m i ouvane visine od oko 0,40m. Obe
prostorije sagraene su jednakim graditeljskim postupkom i u isto vreme. Centralna prostorija sa
piscinom tj. bazenom za krtenje je oktogonalna, sa prislonjenom potkoviastom apsidom na zapadnoj
strani koja formira prostoriju u obliku oko 2/3 kruga.

Osnova krstionice prema F.Kanicu

P.Petrovi, Mediana residence of Roman Emperors,SANU, Belgrade,1995, 23.

Lj. Zotovi, Medijana sakralni objekat - Baptisterijum, Dnevnik sa arheolokih iskopavanja, Dokumentacija
Arheolokog instituta Beograd, 1980-1983
10

Baptisterijum je u celosti, ili najveim delom, bio zidan od opeka (40h26h5sm), od kojih
su sada vidljiva tri reda opeka. Namenski peene opeke, koje oblikom odgovaraju uglovima
oktogona, slagane su poduno u dva reda, dok trei red ine popreno sloene opeke. Ovakav
graditeljski slog obrazovao je statiki stabilne zidne mase i bez upotrebe kamena, koji je
konstatovan kod spoja lune prostorije sa oktogonom, a nasluuje se na junoj strani oktogona.
Ipak, na ovaj nain slagane, namenski oblikovane opeke otkrivaju nameru graditelja da dekorie
fasadne povrine upotrebom keramoplastikih motiva, tako prepoznatljivo za potonje vizantijsko
graditeljstvo. Da su fasadna platna bila ukraena potvruju, od Kanica konstatovani, delovi
zupastog simsa sa nekoliko traka.11 Za vezivni materijal korien je ljunkoviti kreni malter,
ije su spojnice iste debljine kao i opeke (5sm), to je jednako u funkciji dekorisanja fasadnih
povrina. Unutranje zidne povrine bile su omalterisane i fino uglaane, a konstatovani tragovi
bojenja potvruju, i dekorisane.

ugaona opeka

11

F. Kanic, Srbija-zemlja i stanovnitvo, Beograd , 1991, 174.

Otkriveni fragmenti ravnog prozorskog stakla, pripadali su prozorskim otvorima koje

treba pretpostaviti na oekivanim mestima.

2. PALATA NA GRADSKOM POLJU

Krajem 1986. godine pronaeni su ostaci jednog veeg reprezentativnog objekta na

lokalitetu Gradsko polje, u zaleu Tvrave, na udaljenosti oko 300 m u pravcu severozapada
od sredinjeg dela antikog grada. Graevina je iskopavana tokom 1987-88. godine ali rezultati
istraivanja nisu objavljeni. Objekat je otkriven u svom severnom delu , povrine oko 320 m2, sa
pet kvadratnih prostorija, od kojih je jedna,centralna, bila oktogonalnog plana u unutranjosti, sa
etiri polukrune nie na dijagonalnim stranama. Ulaz u prostorije je bio na jugu, kroz dvokrilna
vrata, irine 1,90 m, kroz oktogonalnu odaju se ulazilo u dve bone (severozapadnu i
jugoistonu), a iz ovih dalje u druge dve prostorije objekta.12 Svih pet otkrivenih prostorija imale
su podno grejanje, sistemom hipokausta, a jugozapadna prostorija je imala i zidno. U svim
istraenim prostorijama konstatovani su ostaci mozaikih podova, kao i u prostoru ispred
oktogonalne prostorije.

12

G. Jeremi, MOSAICS OF THE STRUCTURE WITH OCTAGON, FROM THE ANCIENT NAISSUS, Ni i
Vizantija, V,

Graevina sa oktagonom (dokumentacija Arheolokog instituta u Beogradu)

Do sada je ovaj lokalitet studiozno obraen jedino u delu dr Gordane Jeremi pa emo u
daljem tekstu preneti njena saznanja.13
Mozaici su razliito ouvani, za rekonstrukciju motiva ostali su tepisi iz etiri prostorije,
koji su konzervirani i ostavljeni in situ. Osim mozaika,graevina je bila ukraena mermernom
arhitektonskom deokracijom i freskama. Podloga za mozaik se sastojala od etiri sloja: rudus-a,
debljine 9 cm, od lomljenog kamena i krenog maltera, nucleus-a od dva sloja od po 5 cm, od
krenog maltera sa mrvljenom opekom, i zavrnog tankog malternog sloja debljine 1 cm sa
mrvljenom opekom, u koji su polagane tesere. Mozaike kockice su od kamena bele, svetlo i
tamnoplave, crvene i tamnocrvene boje.
Mozaici su organizovani u pojedinane tepihe sa ivinom bordurom, sa manjim poljima u
prolazima izmeu prostorija. Ivinu borduru u svim prostorijama ine nizovi pravougaonih traka,
dok je u prostoriji 3 polje oivieno dodatno meandrima od svastika i kvadratima,7 kao i
trostrukim uetom.14
G. Jeremi, Mosaics of the structure with octagon from the ancient Naissus, Ni i Vizantija, V, 87- 97,
Ni, 2008
13

14

G. Jeremi, Mosaics of the structure with octagon from the ancient Naissus, 89-90

Raspored prostorija na nalazitu

Gordana Jeremi navodi da su u etiri prostorije primenjene razliite kompozicije:

1. Osnovnu kompoziciju u prostorijama 1 i 4 ine oktogoni koji se dodiruju , sa etiri kvadrata

koji ih povezuju. U sledeoj fazi,motivi su ralanjeni na razliite naine:
a) u prostoriji 1 unutar svakog drugog oktogona upisan je po kvadrat, koji se tangentama na
uglovima dodiruje sa susednim upisanim kvadratima, ime se dobijaju izdueni heksagoni;
b) u prostoriji 4 svaki drugi oktogon izdeljen je meandrima, odnosno motivom svastike.
2. U prostoriji 2 primenjena je kompozicija od kvadrata I rombova koji se dodiruju.
3. U oktogonalnoj prostoriji 3 koriena je kompozicija od oktogona i krstova koji se dodiruju,
koji obrazuju duguljaste heksagone.15

Kompozicione sheme u prostorijama 1 (a, b) i 4 (v)

15

G. Jeremi, Mosaics of the structure with octagon from the ancient Naissus, 91

Treba navesti da kompozicione sheme i motivi primenjeni na mozaicima graevine sa

oktogonom, imaju u sebi odreene elemente za datovanje. U tom smislu naroito je indikativna
krstasta shema sa oktogonima, zastupljena u centralnoj prostoriji 3. U mozaikoj umetnosti se
javlja krajem III i poetkom IV veka, a naroito je omiljena tokom IV i V veka.16Najverovatnije
je razvijena u istonim provincijama Carstva, sa nezavisnom i istovremenom pojavom u Italiji.
Najraniji poznati primeri potiu iz Dioklecijanove palate u Splitu i Severne i June crkve u
Akvileji.17
Kada je datovanje graevine u pitanju, uglavnom se smeta u prvu deceniju 4.veka,
tanije posle 309-310. godine, obzirom da je u malteru zida oktogonalne prostorije pronaen
bronzani novac Maksimina Daje, kovan u Kiziku. 18 Gordana Jeremi zakljuuje da oktagon iz
Naisa, prema nainu gradnjei osnovi ima svoje paralele u graditeljskim ostvarenjima iz
Gamzigrada,19 Splita, Akvinkuma,20 Soluna, Efesa,21 ali i niza drugih kasnoanatikih
kompleksa22.23
Palata je sasvim izvesno pripadala bogatom stanovniku antikog Naissusa a prema
uloenim sredstvima u njenu kasniju dekoraciju moe se zakljuiti da je graena u duem
vremenskom razdoblju. Naalost, do danas nisu zavrena istraivanja ovog lokaliteta koji sve
ee ukazuje na mogunost da se radi o palate u kojoj je odsedao car Konstantin I. Tome na
ruku ide I injenica da jo nije pronaena ni jedna palata u kojoj bi odsedali vladari koji su ovde
boravili. Naredna istraivanja e ovu pretpostavku opovrgnuti ili potvrditi.

G. Jeremi, 94
isto
18
T. erkov, Ni - Tvrava, Gradsko polje, lokalitet Peaka staza, Dnevnik arheolokih istraivanja
1987., 04.12.1987, sitni nalaz C-18; G.Jeremi, 94
19
. , , : - , 1983, 38.
20
L. Lavan, The residences of late antique govrenors: a gazetteer, Antiquit Tardive7, 1999, 141, fi g. 5.
21
, .: L. Lavan, . , 148, fi g. 11.
22
D. Scagliari Corlaita, Gli ambienti poligonali nellarchitettura residenziale tardoantica, in: XLII Corso
di cultura sullarte ravennate e bizantina. Seminario internazionale sul tema: Ricerche di Archeologia
Cristiana e Bizantina, Ravenna, 14-19 maggio 1995,Ravenna 1995, 837-873
23
G.Jeremi, 96
16
17