Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim

Anlayna Dair Baz Dnceler

Some Thoughts on the Concept of State Administration
in the Ottoman Classical Age
Abdllatif Armaan*
zet
Trk-slam devleti olmas nedeniyle slam hukukuna dayanan Osmanl Devleti, ayn
zamanda eski Trk devlet gelenei ve fethedilen yerlerin daha nceki uygulamalarn
da iine alan bir devlet ynetim anlayna sahipti. Osmanl Devletinde btn tekilat,
Padiahn mutlak ve ortak olunamaz egemenliini gerekletirmek zere kurulmutu.
Hkmet, eyaletlerin ynetimi ve ordu dorudan Padiaha bal bir btn olarak
tekilatlandrlmt. Bu btnn merkezinde Padiah ve saray tekilat bulunuyordu. Merkez
tekilat denildiinde Padiah, vezir-i azam, saray, Divan- Hmayun ve ordu kurumlar akla
gelmektedir. Ayrca Osmanl devlet ynetiminin temel kurumlarndan biri olan kul sistemi ile
de, merkez otoritenin imparatorluun merkezi olan saraydan lkenin uzak kelerine kadar
gerekletirilmesi salanyordu. Bu almada, Osmanl Klasik Dneminde devlet kavram
ve sistemi, ynetim anlay, hukuk yap, merkez ynetim yaps, Divan- Hmayun, tmar
ve kul sistemleri ve ilk tekilat ve kurumsallama faaliyetlerine dair bilgi ve dncelere yer
verilmitir.
Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Padiah, Osmanl ynetim anlay, kul sistemi,
Osmanl Klasik Dnemi.
Abstract
The Ottoman Empire, a Turco-Islamic state, developed a combined organisation of
state, depending on the laws of Islam, traditions and the former applications of state on
the conquered lands. The chief concern of the Ottoman administrative structure was to
extend the supreme authority of the Sultan. The central and provincial administration and
the Army were submitted to the Sultans absolute authority. The Ottoman rule at the centre
was composed of the Sultan and the Sultans Palace. The official centre of administration
consisted of the Sultan, the Grand Vizier, the Palace, the Divan- Hmayun and the Army.
Additionally, the Kul System flourished the Sultans realm in the remote areas of the Empire.
This study touches upon both information and some thoughts on the inital state organisation
and functions of the Empire, its state concept and administration, law, central administration,
Divan- Hmayun, the Tmar(fief) and the Kul Systems in the Ottoman Classical Age.
Key Words: Ottoman State, Sultan, Ottoman concept of state, kul system, Ottoman
Classical Age.
Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm,
e-mail: latifarmagan@yahoo.com
*

Akademik
Bak
139

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

Giri
Osmanl Devleti, 13. yzyln sonlarndan 20. yzyln ilk eyreine kadar devam
eden, ok uzun mrl bir siyasal kurulutur. Osman Gazinin liderliinde,
Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluu arasndaki snr boyunda, Marmara
Denizine alan dalk bir blgede, St ve Domani arasnda kk bir u
beylii olarak kurulan devletin topraklar, 16. yzyln sonlarna gelindiinde
ktada ok geni bir alana yaylmt. 16. yzylda Osmanl hkimiyetindeki geni
corafyada birbirinden ok uzak blgeler, tek bir siyasal otoritenin egemenlii
altnda bulunuyordu. Bu uzun mrl devletin tarihi, hem dnyann baka
blgelerinde meydana gelen deiikliklerin, hem de kendi kurumlarnn zaman
iindeki evriminin arka plan oluturduu bir sahnede cereyan etmitir. Bu
yzden uzun Osmanl dnemi Klasik, Klasik Sonras ve Modernleme dnemleri diye
adlandrlan ana blm halinde incelenir. Bunlardan ilki olan Klasik Dnem,
devletin belirli bir tarih srete ortaya kt, temel sistemlerini yaratt ve
bu sistemler iine yerletirilen kurumlarn ileterek onlara dayal politikalarn
uygulad zaman dilimidir.1 Bu dnem, Osmanl tarihileri arasnda genel
olarak kabul edilen gre gre, devletin kuruluundan 16. yzyln sonlarna
kadar devam etmitir.
Bu almada, padiahn mutlak otoritesine dayanan merkez bir ynetim
modelinin oluturulduu Klasik Dnemde, Osmanllarda devlet kavram
ve sistemi, ynetim anlay, hukuk yapya ilikin bilgi ve dncelere
yer verildikten sonra devletin kuruluundan 16. yzyla gelinceye kadar
gerekletirilen tekilat ve kurumsallama faaliyetlerine deinilmi, ayrca
Osmanllarn devlet yaps ve ynetim anlayn olutururken etkilendii
ve rnek ald kendisinden nceki devlet modelleri ve ynetim anlay
ele alnmtr. Padiah ve Divan- Hmayun ile tmar ve kul sistemlerinin
devlet yapsnn oluumunda ve sistemin ileyiinde stlendikleri ilevler
incelenmitir.
Akademik
Bak
140

Cilt 5 Say 9
K 2011

Osmanllarda Devlet Kavram ve Ynetim Anlay

Osmanl Devletinin idar tekilat ve buna bal olarak merkez tekilat
slamiyetten nceki Trk devletleri ile slamiyetin kabulnden sonra kurulan
Mslman Trk devletlerin birikimlerinin baarl bir sentezi olmutur.2
Kendisinden nceki Trk-slam devletlerinden 14. yzyla kadar gelen devlet
ynetimi konusunda oluan tecrbe birikimini kullanan Osmanl Devleti,
Ortadou ve ran devlet geleneinin mirass olmutur. Devletin henz u
beylii olduu ilk dnemlerde, ynetim ve hukuk ileri, i blgelerin yksek
1 zer Ergen, Osmanl Klasik Dzeni ve zellikleri zerine Baz Aklamalar, Osmanl (Editr.
Gler Eren), C. 4, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s. 32.
2 Halil Cin- S. Gl Akylmaz, Tarihte Toplum ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite ve Osmanl Dzeni,
a niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Adana 2000, s. 169.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

kltr merkezlerinden gelmi ulemann elindeydi. lk Osmanl vezirleri de

ulema snfndan olup, devletin ynetim ve kurumsallamasn salayabilecek
tecrbeye sahip yneticilerdi. 14. yzyln ilk yarsndan kalan belgeler,
Ortadou devletlerine zg brokratik geleneklerin daha bu dnemde Osmanl
ynetiminde yer aldn ve yzyl sonuna doru artarak egemen olduunu
gsterir. Bu dnemde yneticiler, Anadoludaki Seluklu merkezleri ile ran
ve Msrdan gelerek, eski Ortadou devlet ve ynetim kavramlarn Osmanl
Devletine yerletirmilerdir. Hint-ran kaynakl bu devlet ve ynetim kavram,
slam ncesi dnemde gelimi, ranl ve Hristiyan brokratlarn devlet
kadrolarnda istihdam edilmesi yoluyla Abbasilere gemiti. 11. ve 13. yzyllar
arasnda Orta Asya Trk-Mool gelenekleriyle deimi haliyle de Osmanllara
gemitir.3
Osmanl devlet kavram, temelde eski Ortadoudan gelmi olmakla
birlikte, Osmanllar eski Trk geleneklerini de srdrmlerdir. Bu anlamda
Osmanl Devleti, kendisinden nceki Trk devletlerinin siyas, idar, asker
ve sosyal alanlardaki kltr mirasn da devralmtr. Osmanllar, zellikle
mirass olduunu iddia ettikleri kendisinden nceki Trk-slam devleti
olan Anadolu Seluklular ve lhanllara ait tekilat ve kanunlar rnek
alarak gelitirmilerdir.4 Bunda en byk pay, Anadolu Seluklu Devletinin
yklmasyla Osmanl hizmetine giren Anadolu Seluklu devlet adamlarna
aittir. Onlar, devlet ynetimi konusundaki bilgi ve tecrbelerini aklc bir
ekilde kullanarak Osmanl Devletinin tekilatlanmasn salamlardr.
Osmanl mparatorluu, ynetim ekli dine dayanan bir Trk-slam devleti
olmakla birlikte, kuruluundan itibaren eski Hint-ran ve Orta Asya Trk
devlet geleneinden gelen ve Dire-i adliye olarak isimlendirilen bir ynetim
anlayna sahipti. Yusuf Has Hcib tarafndan 1069da politik kuram zerine
yazlm Kutadgu Biligde5 yer alan ve btn slam eserlerine girmi olan bu
ynetim anlaynda u gr ileri srlmekteydi: Devleti denetlemek iin
byk bir ordu gerekir. Orduyu beslemek iin ok mal ve servete ihtiya vardr.
Bu serveti elde etmek iin halk zengin olmaldr. Halkn zengin olmas iin de
yasalar adil olmaldr. Bunlardan biri ihmal edilirse devlet yklr.6 Bu ynetim
anlay daha nce Sasani hkmdari I. Hsrev (531- 579) tarafndan da ne
srlmtr.
3 Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600),(ev. Ruen Sezer), Yap Kredi
Yaynlar, stanbul 2004, s.71, 73.
4 M. Tayyib Gkbilgin, Osmanl Messeseleri Tekilat ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1977, s. 18.
5 Kutadgu Bilig, Trk-slam dnce ve sanat hayat zerine yazlm en eski eserdir. Manzum olarak
kaleme alnm olan eser, iyi bir hkmdar ve yneticinin nasl olmas gerektii hususunda, hkmdar ve yneticiye verilen nasihatlar iermektedir. Bkz. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig II eviri (ev.
Reid Rahmeti Arat), Trk Tarih Kurumu Basmevi, 5. bask, Ankara 1991, s. VII- IX.
6 Yusuf Has Hcib, a.g.e., s. 155, beyit 2057-2059.

Akademik
Bak
141

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

Kutadgu Biligde yer alan, slami dnce ile de uyum iinde olan bu
ynetim anlay, Trk-slam devletleri araclyla Osmanllara intikal etmi
ve Osmanllarca da kabul edilerek gelitirilmitir. Bu ynetim anlayna
gre, Osmanl dzeninde Mslman veya Gayrimslim devlete vergi deyen,
ynetilen halkn tmne rey denilmi ve rey, Allahn yeryznde padiaha
brakt emanetler (vedyi-i Hlik-i Kibriy) olarak kabul edilmitir. Padiah,
bu emanetleri adaletli bir ekilde ynetmekle sorumludur. Ynetilen rey da,
dine gre ulul-emr olan padiaha itaat etmekle ykmldr. Adaletli ynetimin
reyya huzur salayaca, huzur ve gven iinde yaayan reynn retiminin
artaca, bunun ise zenginlik getirip, devlet hazinesine giren vergi gelirlerinin
artaca ve bylelikle hazinenin zengin olaca, bunun sonucunda padiahn
gl ordular besleyebilecei ve dolaysyla gl bir orduya sahip padiahn
iktidarnn da gl olaca dncesi hkimdi. Bu dnce, Osmanllardan ok
nceleri Ortadouda kurulmu devletlerden beri sregelen ve gelenekselleen
bir ynetim anlayyd.7 Osmanllar, bu ynetim anlaynn 11. yzyldan itibaren
Seluklu ve lhanllar tarafndan deitirilmi bir biimini alarak uygulayacak
kurumlar gelitirmilerdir.
Kuruluundan itibaren Osmanllarca da uygulanan bu devlet kuram ve
ynetim anlaynda adalet, tebaann iktidar temsilcilerinin kt davranlarna
kar, zellikle de yasa d vergi alnmasna kar, korunmas demektir. Bu
korumay salamak hkmdarn en nemli grevidir. Hkmdarn iktidar btn
toplum yapsnn dayana sayldndan, bu politikann temel amac, yine
hkmdarn g ve iktidarn korumak ve glendirmekti. Sonu olarak, devletin
gelirlerini ve gcn arttrmas iin adaletli bir ynetim gstermesi gerekiyordu.
Sasani hkmdarlar ve Abbasi halifeleri bunu eitli ynetim kurumlar ile
gerekletirmilerdi.8

Akademik
Bak
142

Cilt 5 Say 9
K 2011

Hint-ran devlet gelenei, adaleti hkmdarn mutlak iktidarnn bir ltuf

ve keremi olarak grdnden, hkmetin tarafsz ve adaletli bir ynetim
gstermesini temelde hkmdarn ahlak nitelikleriyle ilikin bulmutur. Orta
Asya Trk gelenei ise adaleti, devlet kurucusunun bir araya getirdii kanunlar
btnnn, ya da yasalarn taraf tutulmakszn uygulanmas olarak grmtr.9
Buna gre Trk devlet anlaynda devletin en nemli amacn emniyet ve asayii
salamak, adaleti temin etmek oluturmutur.10 Osmanllar, eski Hint-ran ve
Orta Asya Trk devlet geleneinden gelen ve Trk-slam devletleri araclyla
kendisine ulaan slami dnce ile de uyum iinde olan daire-i adliye olarak
isimlendirilen bu ynetim anlayn Klasik Dnemde baaryla uygulamlardr.
7 nalck, a.g.e. s. 71-73; Taner Timur, Osmanl Kimlii, mge Kitabevi, 3. bask, Ankara 1998. s. 97- 98.
8 nalck, a.g.e., s. 72.
9 nalck, a.g.e., s. 72.
10 Cin, Akylmaz, a.g.e., s. 169- 170.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

Osmanllarda Devlet Sistemi ve Hukuk Yap

Osmanl Devleti, teokratik ve monark bir devlet yapsna sahipti. Ancak Osmanl
Devletinin teokratik nitelii, Arap devletlerindeki ynetim biiminden olduka
farkl olup, kendine zg nitelikler tamaktayd. Bunun en belirgin nedeni,
tipik bir slam devleti olmakla birlikte Osmanl Devletinin, Orta Asya ve ran
kltr ve medeniyetlerinin etkisi altnda gelimi olan Anadolu Seluklular
ve lhanllar gibi daha ok Arap dnyas dndaki devletlerin mirass olarak
devlet sistemini gelitirmesiydi. Ayrca topraklarnn byk bir blmnn
Hristiyan memleketleri zerinde gelimi olmas ve fethettii Hristiyan
memleketlerdeki baz eski uygulamalar yrrlkten kaldrmayp fetihten
sonra da srdrmesi, Osmanl Devletinin dier slam devletlerindeki ynetim
biiminden olduka farkl nitelikler gstermesine neden olmutur. Hatta kurulu
dnemi padiahlar, slamn gaza ve cihat ideolojisini benimsemi olmalarna
ramen, dnya ilerinde din dncelerin geni lde etkisi altnda kalacak
kadar tutucu davranmak mecburiyetini hissetmemilerdir.11 Devletin teokratik
olmasndan dolay, yrrlkte olan eriatn yan sra, toplumsal ihtiyalardan
doan ve yaay biimlerinden kaynaklanan rf hukuk kurallar da, devletin
ynetiminde nemli lde etkili olmutur.
Osmanl Devleti, er hukuk (eriat) ve rf hukuk (kanun) olmak zere
ikili bir hukuk sistemine sahipti. er hukuk, devletin dininin slam olmas
nedeniyle uygulama alan bulan, slam hukuku olan eriatt. Esas ve belirleyici
olan bu hukuktu. Ancak Osmanllar eski Trk rf, det ve geleneklerine dayanan
ve ayrca fethedilen memleketlerdeki fetihten nceki uygulamalar da iine
alan rf hukuku da toplumsal ihtiyalardan kaynaklanan birok alanda eriatn
yansra kullanmlardr. rf hukuku oluturan yasa ve kurallarn eriatla, yani
er hukuk kurallar ile ters dmemesi gerekirdi. Genellikle padiah fermanlar
eklinde ortaya kan ve kann- kadm olarak isimlendirilen rf hukuk yasa
ve kurallarn Osmanllar, devlet ynetiminde ve toplumsal ihtiyalardan
kaynaklanan birok alanda geni lde kullanmlardr. Bu anlamda Osmanl
sultanlar tamamen kendi yetkileriyle ihtiya halinde kural koymular ve yasa
karmlardr. eriattan bamsz olan ve kanun diye bilinen bu yasalar, din
deil, aklc ilkelere dayanr ve ncelikle kamu ve ynetim hukuku alanlarnda
karlrd.12
Kanuni Sultan Sleymana atfedilen, fakat gerekte 15. yzyln sonlarna
doru karlan kanunnamenin nsznde, rf hukuk kapsamnda yer alan
yasa ve kurallarn dnya ilerinde baarl olmak ve halkn ilerini dzene

11 mer Ltfi Barkan, Trkiyede Din ve Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi, Cumhuriyetin 50.
Yldnm Semineri- Seminere Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Ankara 1975, s.50- 51.
12 nalck, a.g.e., s. 76; Barkan, Kanunname, slam Ansiklopedisi, C. 7, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar, stanbul 1987, s. 185- 196.

Akademik
Bak
143

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

koymak iin gerekli olduu belirtilmitir. Katiplerin ferman13 veya menr

biiminde hazrladklar bu yasalarn ounu, merkez hkmet, genellikle
ynetim sorun ve ihtiyalarna zm bulabilmek amacyla karrd. Vezir-i
azam veya niancnn incelemesinden sonra padiaha sunulan bu belgeler,
padiahn szl ya da yazl olarak onaylamasyla yasa haline gelirdi. Btn
yasalarn karlnda, kimler tarafndan nerildiine baklmakszn, ayn ilem
uygulanrd. Ancak padiahn dorudan doruya yasa yapt nadir durumlar
da vard. Kanunname derlemek ya da bir yasa konusunu aklamak her zaman
devletin en st brokrat olan niancnn grev ve yetki alanndayd.14
er ve rf hukukun birlikte uygulama alan bulduu bir hukuk sistemine
sahip olan Osmanl Devleti, monark ve merkeziyeti bir ynetim tarzna sahipti.
Btn g padiahta toplanmt. Yasama, yrtme ve yarg yetkilerini elinde
bulunduran padiah, devlet ynetiminde tek otorite olup, ortak olunamaz bir
iktidara sahipti. Klasik dnemde padiahn otoritesi ve merkeziyeti ynetim
anlay, kul ve tmar sistemleri araclyla merkezden taradaki snr blgelerine
kadar imparatorluun her tarafna etkin bir ekilde gtrlebilmekteydi.15 Eski
Trk devletlerinin merkez ynetimleri, Osmanllara gelinceye kadar ok zayft.
Merkeziyeti ynetim anlayn gelitiren Osmanllar, eski Trk gelenei olan
ve balangta uyguladklar lkenin hanedan ailesine ait olduu dncesini
sonralar deitirmiler ve lkenin sahibi olarak padiah ve erkek ocuklarn
kabul etmilerdir.16

Akademik
Bak
144

Osmanllar, Klasik Dnemde devlet ynetiminde iki temel sistemi

birlikte iletmilerdir. Bunlardan ilki tmar, dieri ise kul sistemiydi. Bu iki
sistem sayesinde devlet ynetimi merkez-mutlak bir nitelie kavumu, bu
uygulamada padiahn otoritesi, lkenin her tarafnda ve btn gruplar zerinde
tartmasz bir ekilde etkili olmutur. mparatorluk tarasnn tamamna yakn
geni bir blmnde uygulanan tmar sistemi, o zamanki artlarn getirdii
snrlamalar aan bir uygulamayd. Tmar sistemi ile devlet, taradaki kendine
ait vergi gelirlerini, dorudan merkez hazineye aktarmak yerine, kaynanda
bata askerlik hizmeti olmak zere birtakm ykmllkleri ve hizmetleri yerine
getirmek karlnda kendine bal asker ve devlet grevlilerine brakyor
ve bylece birok hizmet bir arada ve birbirine bal olarak yaptrlyordu.
Kul sistemi, tmar sistemi iindeki grevlileri dorudan padiaha balayan

Cilt 5 Say 9
K 2011

13 Ferman, Osmanl padiahlarnn herhangi bir meseleye dair vermi olduklar resm emrin yazl
olduu Osmanl diplomatiindeki bir belge trdr. Bazen ayr yerlerde kullanlmakla beraber,
Biti, Hkm, Misl, Tevki, Yarl, Nian, Berat ve Menr da tamamen ayn anlamda kullanlr. Bkz.
Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, Enderun Kitabevi, 2. bask, stanbul 1986, s. 111.
14 nalck, a.g.e., s. 76- 77.
15 XVII. Yzyln bandan itibaren bahsedilen merkeziyeti ynetim anlay yerini i ve d tesirlerin basksyla grece bir adem-i merkeziyeti yapya terk etmeye balayacaktr. Bkz. Ahmet Elibol,
Yenieriler ve ktidar Balamnda Osmanl Sisteminin Dnm, Gazi Akademik Bak, Cilt 3,
Say 5, 2009, s. 30
16 Gkbilgin, , a.g.e., s. 4; Ali Gler vd., Trklk Bilgisi, Tamga Yaynclk, 2. bask, Ankara 2001, s. 303.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

bir ikinci sistemdi.17 Bu yaplanma iinde geni Osmanl lkesinde, merkez

ynetimin rgtlenmesinde kul sistemi, tarann rgtlenmesinde ise tmar
sistemi uygulanarak, padiahn otoritesi merkezdeki saraydan imparatorluun
snr blgelerine kadar baarl bir ekilde gtrlmtr. Bu iki sistem,
imparatorluun asker dzeninin yansra btn idar, mal, zira, sosyal ve
ekonomik yapsn belirlemi ve birtakm devlet politikalarnn i ie, birbirleriyle
btnlemi olarak uygulanabilmesini salamtr. Dier bir ifadeyle devlet,
ynetim, maliye ve ordu kurumlarn szn ettiimiz sistemleri ileterek
yaratmtr. Bylece Klasik Dnemde Osmanllar, devlet merkezinden taraya
kadar uzanan kul sistemini ve tarann byk bir blmnde yaygn olarak
uygulanan tmar sistemini uygulayarak kendilerine zg bir ynetim biimi
ve devlet modeli oluturmulardr. Bu modelin oluumunda, Osmanllarn
mensup olduu slam kltr evresinin deerleri ile eski Trk ve Ortadou
devlet gelenekleri de etkili olmutur.
Klasik Dnemde Osmanl Devletinde tmar ve kul sistemlerini etkili
klabilmek, padiahn yasama, yrtme ve yarg yetkilerini uygulayabilmek
ve devlet gelirlerini toplayp kullanabilmek iin merkezde Divan- Hmayun18
denilen bugnk hkmete benzer bir st kurum vard. Ortadou devlet
anlay ile uyum iin de olan ve randa Sasaniler zamanndan beri nemini
koruyagelen bu kurum, hukuk adan padiaha ait olan erki temsil ettii
iin hem bir yksek ynetim rgt hem de yksek mahkeme idi. Devlete ait
nemli konularn grlp karara baland Divan- Hmayunda padiahn
yrtme (icr) yetkisini stlenmi bulunan yelere ehl-i rf veya ehl-i seyf
denirdi. Bunlar vezirlerdi ve kendi aralarnda rtbece sralanrlard. Padiahn
vekili ve onun adna devleti yneten birinci vezire vezir-i azam veya daha
sonraki dnemlerdeki ismiyle sadrazam ad verilirdi. Padiahn yarg gcn
uygulayanlara ise ehl-i ilim denirdi. Divanda kazaskerlerce temsil edilen ve
eyhlislamn da aralarnda bulunduu ilmiye snf mensuplar, kaza (yarg),
tedris (retim) ve ift (fetva) grevlerini yerine getirirlerdi. Devletin brokrasi
ve maliye ileri, ehl-i kalem snfna mensup olan nianc ve defterdarlarn
grev alann olutururdu. Ehl-i rf mensubu olan vezir-i azam, padiah adna
Divan- Hmayuna bakanlk yapmaktayd.19 Divan- Hmayunda grlerek
alnan kararlar padiaha sunar ve onun emir ve onayn alrd. Divan-
Hmayunda lkenin genel ynetimi ile ilgili dorudan kararlar alnd gibi,
17 Ergen, a.g.m., s. 32.
18 Divn- Hmyn hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1976, s. 31- 107.
19 Osmanl Devletinin kuruluundan Fatih dnemine kadar padiahlar bizzat Divan- Hmayun
toplantlarna katlmlar ve bakanlk yapmlardr. Devlet protokolnde deiiklikler yapan Fatih
Sultan Mehmet, 1475 dolaylarnda Divan- Hmayun toplantlarna bizzat bakanlk yapmay brakmtr. Ancak halkn ikyetlerini ahsen iitmek padiahn ihmal edemeyecei temel bir grev
olduundan kasr- adalet denilen blmde Divan odasna bakan kafesli bir pencere atrtt. Perde
arkasnda Divan toplantlarnda daima hazr olduu hissini vermekle beraber istedii zaman Divan-
Hmayun toplantlarn izleyebilirdi (nalck , a.g.e., s. 94- 95; Mumcu, a.g.e., s. 36).

Akademik
Bak
145

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

tarada zmlenmemi konularda son kararlar verilirdi. Ayrca bir kimse

ilk bavurduu mercide hakkn alamad kanaatine vardnda Divan-
Hmayuna bavurabilirdi. Divan en st mahkeme olarak sorunu zmlerdi.20
Osmanl Hanedan ve Padiah
Osmanl mparatorluu, adn devletin kurucusu olan ve hanedana da ismini
veren Osman Gaziden almtr. Devletin kuruluundan yklna kadar geen alt
asrlk uzun dnemde tahta geen 36 padiahn tamam Osmanl hanedanna
mensuptur. mparatorluu, bu hanedansz dnebilmek imknszdr. Bu
nedenle tarih kaynaklarda Osmanl Devletinin ad Devlet-i l-i Osman21 olarak
gemektedir. Alt yz yllk bu imparatorluk, tek bir ailenin adyla anlr. Tarihte
Osmanl hanedan kadar uzun ve kesintisiz iktidarda kalan baka bir hanedan
bulunmamaktadr. Bu durumun Osmanl hanedan iin gerekten nemli bir
baar olduunu kabul etmek gerekir. Alt yz yllk tarih boyunca, hanedan
politikalar ile devlet politikalar i ie gemi ve birbirinden ayrlmaz hale
gelmitir. Bu kadar uzun zaman iinde ok ey deimi, ancak temel zellik
deimeden kalmtr.22

Akademik
Bak
146

Cilt 5 Say 9
K 2011

Ouzlarn Bozok kolunun Kay23 boyuna mensup olan Osmanl hanedan,

Seluklu sultannn St blgesini Osman Gaziye mlk olarak vermesi ve
onu buraya bey olarak tayin etmesiyle ortaya kmtr. Osmanl Devletinin
asker ve idar adan asl tekilatn kazand dnem, Orhan Bey (1324- 1362)
zamandr. Orhan Beyle kurulan Osmanl hanedan iinde devlet bakannn
seimi, II. Muratn (1421- 1451) hkmdarlna kadar ahiler, aknc gaziler,
ulema gibi nfuzlu ahsiyetler ile beylerin ellerindeydi, bu gruplarn desteini
alanlar tahta oturabilmilerdir; ancak Osmanl ailesi dnda hibir ailenin o
makam elde etmesine de izin verilmemitir. Osmanl Devletindeki beylerin
hkmdarlar zerindeki hkm ve nfuzu, Fatih Sultan Mehmetin stanbulu
fethine kadar devam etmitir. Osmanl Padiah tipini asl yaratan hkmdar,
Fatih Sultan Mehmet olmutur.24 Zaten d dnyada Osmanl padiahlarnn
sultan unvann almas da bu dneme rastlamaktadr.
20 Mumcu, a.g.e., s. 85- 99; nalck, a.g.e., s. 94- 99.
21 l, Arapa bir isim olup, aile, slale, soy anlamlarna gelmektedir. Devlet-i l-i Osman ise,
Osmann ailesinin devleti, bir baka ifadeyle Osman oullarnn devleti anlamna gelmektedir.
Bkz. Gler vd., a.g.e., s. 220.
22 Murat Belge, Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2005, s. 117.
23 Kay; kuvvet ve kudret sahibi anlamna gelmektedir. Kay boyu, Avar, Beydili ve Yva boylar ile
birlikte hkmdar karan boylardand. Osmanl geleneine gore padiahlar, Ouz Hann meru
varisi Kay soyundan geldikleri iin Trk tresine gre Trkmen beyleri tarafndan han seilmilerdir. Bkz. Yusuf Halaolu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTK
Yaynlar, 6. bask, Ankara 2007, s. 1, 7.
24 lber Ortayl, Trkiye Tekilt ve dare Tarihi, Cedit Neriyat, 2. bask, Ankara 2008, s. 169- 170.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

Osmanl padiah, gerek anlamda Fatih Sultan Mehmetin (1451-1481)

ahsnda ortaya kmtr. Fatih dnemi, Osmanl saltanat ve padiahlk
anlaynda bir dnm noktas olmutur. Fatih, bir taraftan kendi adyla
anlan kanunnamesine koyduu hkmler, dier taraftan kendi zamanndaki
uygulama ile devlet iindeki btn gruplar zerinde merkez otoriteyi kurarak,
mutlak bir hkmdar tipini meydana getirmitir. Balangta rf nitelikli ve
gelenek arlkl hkmdarlk anlaynn Fatihten itibaren giderek din arlk
kazand gzlenmektedir.25
Kurulu dnemi Osmanl padiahlarnn ileriki dnemlerde elde
edecekleri merkez-mutlak bir iktidara henz bu dnemde sahip olamadklar
grlmektedir. Osmanl Devletinin kurucusu Osman Gazi ve daha sonra
tahta geen Orhan Bey (1324- 1362) ve I. Murat (1362- 1389) dnemlerinde
Osmanl padiahlar, ynetici-padiah veya mutlak hkmdar deil, daha
ok merkez rgtlenmeyi ve asker gc elinde bulunduran eitli u beyleri
arasndaki koordine ve birlii salayan toparlayc bir unsurdu. Bu dnemde
padiah ile yakn evresi arasndaki toplumsal farklln en alt dzeyde olduu
grlmektedir. U beyleri, yeni fethedilen blgeleri idare etmi ve kendi
ordularna sahip olmulardr; ancak bir tehlike annda faaliyetlerini birletirmi
ve padiahn emrine sunmulardr.26 Ancak daha sonraki dnemlerde
imparatorluun temellerinin salam bir ekilde atlarak merkez-mutlak bir
ynetimin gerekletirildii, zellikle Fatih Sultan Mehmet dneminden
itibaren, padiahn iktidar ve otoritesinin devletin her kademesindeki siyas,
idar ve asker gruplar zerinde hkim bir duruma ykseltildii grlmektedir.
te bu dnemden itibaren Osmanl Devletinde btn tekilat, padiahn
mutlak ve ortak olunamaz egemenliini gerekletirmek zere kurulmutu.
Btn g padiahta toplanm, devlet ynetiminde tek otorite olan padiah,
gl bir iktidara sahip olmutu. Devletin merkez ve tara ynetim birimleri
ile ordu, dorudan padiaha bal bir btn olarak tekilatlandrlmt.
Bu btnn merkezinde padiah ve saray tekilat bulunuyor, lkenin her
tarafndaki btn birimler bu merkezden ynetiliyordu.
Devletin mutlak hkimi olan ve halk adaletli bir ekilde ynetmekle
sorumlu tutulan padiah, dar, asker, mal ve hukukla ilgili her konuda
sz sahibi idi. Ancak bu yetkiler onun her istediini yapabilecei anlamna
gelmezdi. Osmanl padiahlarnn snrsz bir yasama yetkisi yoktu. Padiah
yasa ve kanunlarn dna kamazd, er ve rf hukukun snrlar padiahn
yasama yetkisinin de snrlarn oluturmaktayd.27 Yrtmenin ba olan

Ekmeleddin hsanolu (Editr), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C. I, stanbul 1994, s. 140- 141.
26 Kemal H. Karpat, Osmanl Tarihinin Dnemleri: Yapsal Bir Karlatrmal Yaklam, Osmanl ve Dnya,
Osmanl Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri (haz. Kemal Karpat), Ufuk Kitaplar, stanbul 2000, s. 128.

Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta 1998, s. 9.

Akademik
Bak
147

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

padiah, bu yetkisini dnya ilerinde sadrazamlara, din ilerde ise nceleri

kazaskerlere, daha sonra eyhlislamlara devretmiti. Nitekim bu iki makama
yaplacak tayin ve azillerde padiahn mutlak yetki sahibi olduu bilinmektedir.
Bundan baka Divan- Hmayun toplantlarnda alnan her trl kararn
arz28 yolu ile onun onayna sunulmas da padiahn son karar verici makam
olduunu gstermektedir.29 Devletin merkez ynetim ve karar organ olan ve
ayn zamanda da en yksek mahkeme konumunda bulunan Divan- Hmayuna
Fatih dnemine kadar bizzat bakanlk yapm olan padiahlar, halk arasndaki
anlamazlklar zmek ve hukuk davalara bakmak zere yarg yetkilerini ise
kadlara devretmilerdi.
Osmanllarda saltanatn intikali, balangtan 1617 ylna kadar ilk on drt
padiahta babadan oula gemek suretiyle olmutur. Eski Trklerdeki devletin,
hanedann ortak mlk olma telakkisi Osmanllarda zellikle Fatih dneminde
deiik bir anlaya brnmtr. Kanunnamenin mehur olan maddesi ile
saltanatn babadan oula intikalinde kolaylk salanmtr. 1617de I. Ahmetin
lm zerine ekberiyet usl benimsenmitir. Daha sonraki dnemde bir
iki istisna dnda ekberiyet ve erediyet uslne gre hanedann en yal erkek
yesi padiah olmutur. Eski Trk tresine gre hkmdarlk ailesinin reisi
olan ve Ulu Bey adn tayan kii, ayn zamanda devletin de reisi olurdu.
Osmanl Beyliinin ilk zamanlarnda grlen bu adet, I. Murat zamanndan
itibaren sadece hkmdarn ocuklar iin geerli hale gelmiti. Buna gre
belirtilen dnemden itibaren saltanat, hkmdar olan kimsenin ocuklarnn
hakk olarak telakki edilmeye baland. Bununla beraber bir veliaht tayini sz
konusu deildir. Devlet adamlar ve askerlerce sevilip takdir edilen ehzade,
len babasnn yerine hkmdar ilan edilirdi.30

Akademik
Bak
148

Cilt 5 Say 9
K 2011

Osmanl sultanlar, zellikle diplomatik yazmalarda ve dokmanlarda

kendileri hakknda ok zengin bir terminoloji kullanmlardr. Halife unvanndan
ok sultan unvann kullanan Osmanl sultanlar, bu unvanlar dnda padiah,
ehinah, han, hakan, hdvendigr, bey, gazi, emir, kayzer gibi hamet ifadesi
olan ve ou ran etkisiyle benimsenmi unvanlar da kullanmlardr.31 Bu
unvanlardan baka Yavuz Sultan Selim, Mercidabk zaferinden (1516) hemen
28 Arza girmek; Divan- Hmayun toplantlarndan sonra divanda alnan kararlarn vezir-i azam
ve dier divan yeleri tarafndan padiahn onayna sunulmak zere padiahn huzuruna kabul
edilmeleridir. Divan- Hmayunda alnan kararlar padiahn onay alndktan sonra yrrle girerdi. Divan- Hmayunun haftada drt defa topland zamanlarda arz gnleri Pazar ve Sal idi,
divan toplantlar haftada ikiye inince sadece Sal gnleri padiahn huzuruna arza klmtr. Bkz.
Sertolu, a.g.e., s. 20; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.1, Milli
Eitim Bakanl Basmevi, stanbul 1983, s. 90.
29 hsanolu, a.g.e., s. 143.
30 Halaolu, a.g.e., s. 1, 2, 7; nal, a.g.e., s. 5- 7.
31 Timur, a.g.e., s. 84; nal, a.g.e., s. 7.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

sonra Halepte Hdiml- Harameyni-erfeyn32 unvann kullanmtr. Bu unvan

daha sonraki padiahlarca da kullanlmtr. Padiahlarn kullandklar bu
unvanlar er ve rf unvanlar olarak iki ksmda deerlendirmek ve resm
belgelerde bunlarn dikkatli ve zenle kullanldna iaret etmek gerekir.
Sultan unvan, Osmanl padiahlar tarafndan en ok kullanlan slam
nitelikli bir unvandr. Halife unvan ise en ok zerinde durulan ve tartlan
olmutur. Klasik hilafet gr, 1258de Badatn Moollarca igali ve
Abbasilerin yok edilmesi zerine, fiilen hkimiyeti elinde bulundurarak eriat
uygulama vazifesini zerine alan her Mslman hkmdar tarafndan kullanlan
genel bir unvandan baka bir ey deildi ve eski anlamn tamamen yitirmiti.
Mekke ve Medinenin ve hac yollarnn hmisi olmak ise slam dnyasnda
stnl belirten bir sfatt.33 Bu anlamda hilafet unvannn Osmanl
padiahlarndan Fatih Sultan Mehmet ve II. Byezid tarafndan da kullanld
vekyinmelerdeki bilgilere dayanr. zellikle Kemalpaazade eserinde II.
Mehmet (Fatih) ve II. Byezidden bu unvanla sz eder. Resm tarihinin bu
gayreti politik bir geree dayanyor olmaldr.34 Yavuz Sultan Selimin Msrn
fethinden sonra stanbulda Ayasofya Camiinde halifelik haklarn resm bir
trenle Abbasi soyundan gelen Halife Mtevekkilden devrald rivayeti, onun
adalar tarafndan deil de, XVIII. yzyl vakanvisi Enderunlu Ata tarafndan
ortaya atlmtr. Oysa Yavuz Sultan Selim bu unvan kullanmam, sadece
Hdiml- Harameyni-erfeyn gibi bir unvanla yetinmitir. Daha sonra Kanuni
Sultan Sleyman yeryzndeki btn Mslmanlarn halifesi (Halfe-i Ry-i
Zemn) sfatn benimsediinde de bu, slam dnyasnn koruyuculuu rolnn
vurgulanmasndan te bir anlam tamyordu. Dolaysyla, Osmanllarn
gelitirdii yeni halifelik kavram, Osmanllarda bandan beri grlen kutsal
sava olan gazada nderlik kavramnn uzantsndan baka bir ey deildi. Buna
karlk XVII. yzyldan sonra Osmanl sultanlar, artk Mslmanlar yararna
yaygn mdahale olanaklarndan yoksundular. te bunun yerine, X. yzyln din
otoritelerince gelitirilmi btn slam mmetinin halifesi tanmlamalarna
gre, halife sfatyla sahip bulunduklar yasal haklar daha fazla vurgulamaya
koyuldular.35 Bu anlamda hilafet unvannn kullanlmas 21 Temmuz 1774
Kk Kaynarca Anlamas ile balar. Bu tarihte Krm Hanlnn bamszl
konusu ortaya kt zaman Osmanl padiah, Ruslara kar bu Mslman
32 Hdiml- Harameyni-erfeyn; iki erefli belde olan Mekke ve Medinenin hizmetkar anlamnda kullanlmtr.
33 Halil nalck, Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, Klasik Dnem
(1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 41.
bask, stanbul 2010, s. 144.
34 Ortayl, a.g.e., s. 198.
35 Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, (ev. Halil Berktay), C.
I, Eren Yaynclk, stanbul 2000, s. 56.

Akademik
Bak
149

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

devleti zerinde halife sfatyla birtakm haklarn devam ettirmek istemi ve

Abbasi halifeleri zamanndaki klasik hilafet nazariyesi ne srlmtr.36 III.
Selimden (1789-1807) itibaren ise hilafet unvan resm unvanlar arasnda yer
almtr. XIX. yzylda bu unvan hem hkmdar, hem halk ve hem de tm dnya
Mslmanlarnca benimsenmitir. zellikle Sultan Abdlaziz (1861-1876) ve II.
Abdlhamit (1876- 1909) halife-i mslimn zllullah fil-arz (Allahn yeryzndeki
glgesi) gibi hem panislamist, hem de mutlak monari grn yanstan bir
unvan taknmlardr.37
Farsa bir kelime olan padiah unvan ise ok geni lkelere sahip
Mslman hkmdarlara verilen bir unvandr. 15. yzyldan itibaren Osmanl
kaynaklarnda kullanlmaya balanmtr. Osmanl hkmdarlar bu unvann
yannda Orhan Beyden balayarak sultan unvann da kullanmlardr. I. Murat
ile balayan han unvan da Osmanl Devletinin son dnemine kadar padiahlar
iin en ok kullanlan unvanlar arasndadr. Ayrca 14. ve 15. yzyllarda
imparator anlamna gelen hdvendigr unvan da kullanlmtr. Hdvendigr
unvan ilk olarak I. Murat tarafndan kullanlmtr. Fakat uzun dnemde halk
arasnda padiah en ok kullanlan unvan olmutur. Resm belgelerde padiah-
lem-penh38 eklinde ok sk kullanld grlr.39 ada Bat kaynaklarnn
imperetor (imparator) olarak tasvir ettii ilk Osmanl sultan ise Yldrm Byezid
olmutur.
Padiahlar herhangi bir konuya ilikin emir ve iradelerini hatt- hmayun,
ferman, berat, biti, menur, irde, ahitnme, amannme gibi belgelerle ifade
etmilerdir. Bunlardan hatt- hmayun bizzat padiahn el yazsyla yazlmtr.
Dier belgeler ise padiah adna Divan- Hmayundan karlmtr. Btn
berat ve fermanlarda padiahn turas bulunurdu.40
Osmanllarda lk Tekilat ve Kurumsallama Faaliyetleri
Akademik
Bak
150

Cilt 5 Say 9
K 2011

Osmanl Devletinde ilk dzenli tekilat ve kurumsallama Orhan Bey (13241362) dneminde gerekletirilmitir. Orhan Bey dneminde beyliin snrlar
srekli genileme gsterdiinden yeni kurumlar oluturulmu ve devlet salam
temeller zerine oturtulmaya allmtr. Bu dnemde airet usl ve kurallar
ile Trk ve Trkmen trelerinden az ok ayrlarak, o zamana gre modern bir
devlet olma yolunda nemli admlar atlmtr. Ynetim, yarg, asker ve mal
alanlarda yeni tekilat ve kurumlarn oluturulmas lzumu ortaya ktnda,
36
37
38
39
40

nalck, Devlet-i Aliyye, s. 144.

Ortayl, a.g.e., s. 199.
Dnyann sna olan padiah anlamna gelmektedir.
nal, a.g.e., s. 7.
hsanolu, a.g.e., s. 142.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

bu konularda ulema snfndan Vezir Alaaddin Paa41 ile Bursa kads andarl
Kara Halil Hayreddin Paa42 nemli hizmetlerde bulunmulardr. lk nce
Orhan Beyin tahta knn nc ylnda 1327de Bursada ilk Osmanl
paras ake43 bastrlm, 1331de znikte bir medrese kurulmu, 1340da ise
bir pazar ve bedesten ile deerli mallarn satld bir kapal ar yaptrlarak,
Bursada bir ticaret merkezi yaratlmtr.44 Yine Trk-slam devlet geleneinde
bamszlk sembollerinden biri olan hkmdar adna hutbe45 okunmas,
Orhan Bey tarafndan gerekletirilmi ve o kendi adna hutbe okutan
ilk Osmanl padiah olmutur.46 Orhan Bey dneminde Yaya ve Msellem
adyla Trklerden oluan ilk dzenli ordu olan piyade ve atl asker birlikler
oluturulmutur. Ayrca beylerbeyilik47 ve vezirlik kurumlarnn ilk defa bu
dnemde oluturulduu ve Klasik Dnemde devletin merkez ynetim organ
olan Divan- Hmayunun da yine ilk defa Orhan Bey zamannda topland
tarih kaynaklardan bilinmektedir.48 Ksaca Osmanl u beyliini gerek bir
devlet eklinde tekilatlandran ve kurumsallamasn salayan ilk padiahn
Orhan Bey olduu konusunda btn tarih kaynaklar gr birlii iindedir.
41 Tarih kaynaklara gre Alaaddin Paa, Osmanl Devletinin ilk veziridir. Kurulu dneminde devletin
tekilat ve kurumsallamasnda nemli katk ve hizmetleri olmutur. Vezir Alaaddin Paa ile Orhan Beyin
kardei Alaaddin Bey baz tarih kaynaklarda birbirine kartrlmtr. Bu konuda bkz. smail Hakk Uzunarl, andarl Vezir Ailesi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2.bask, Ankara 1986, s. 8.
42 andarl Kara Halil Hayreddin Paa, Osmanl Devletinin kuruluunda Osmanl hanedan ile birlikte tarih sahnesinde grlen, devletin kuruluunda ve tekilatlanmasinda byk hizmetleri olan
ve bir buuk yzyl devletin ynetimini ellerinde bulunduran andarl vezir ailesinin byk atasdr. Bilecik, znik ve Bursa kadlklarnda bulunduktan sonra kazaskerlik kurumunun kurulmasyla
kazaskerlie getirilen Kara Halil Hayreddin Paa, daha sonra ise vezirlie getirilmi ve Orhan Bey
dneminde Yaya ve Msellem tekilatnn, I. Murat dneminde ise Yenieri Ocann kurulmasn
salamtr. Osmanl Beyliinin kuruluunda nemli rol olan Ahi tekilatna mensup Kara Halil
Hayreddin Paa, kadlktan vezirlie kadar geen sre srasnda Kara Halil, vezirlikten itibaren de
Hayreddin Paa olarak mehurdur. Bkz. Uzunarl, a.g.e., s. 3- 13.
43 Trk-slam devlet geleneinde hkmdarn kendi adna para bastrmas bamszlk sembollerinden biri olarak kabul edilirdi. Devletin bamszln gsteren en nemli sembollerden biri olan
Orhan Bey zamannda bastrlan bu parann zerinde Osmanllarn mensup olduklar Ouzlarn
Kay boyunun damgas bulunmaktayd. Bkz. Gkbilgin, a.g.e., s. 15.
44 nalck, Klasik a (1300-1600), s. 72.
45 Trk-slam devlet geleneinde hkmdarn hkimiyeti altnda bulunan lke snrlar iinde kendi adna hutbe okutmas bamszlk sembollerinden biri olarak kabul edilirdi.
46 Gkbilgin, a.g.e., s. 15, 18.
47 Beylerbeyilik, Osmanl mparatorluunda taradaki en byk ynetim birimidir. 16. yzyln sonlarndan itibaren eyalet de denilen bu ynetim biriminin yneticisi beylerbeyi idi. Osmanllarn ilk zamanlarnda bir tek beylerbeyi bulunur ve btn ordu ilerinden sorumlu olurdu. lk beylerbeyi olarak bilinen
Orhan Beyin olu Sleyman Paadr. Onun lmnden sonra bu grev Lala ahin Paaya verilmitir.
1362de Rumeli Beylerbeylii, Yldrm Byezid zamannda 1393de Anadolu Beylerbeylii, Mehmet elebi zamannda 1413de Rum Beylerbeyilii kurularak beylerbeyilik says e karlmtr. 17. yzyln
balarnda 1610a doru imparatorluktaki beylerbeyilik says 32ye ykselmitir. Bkz. Sertolu, a.g.e., s.
42- 43; nalck, Klasik a (1300-1600), s. 108- 109.
48 Aydn Taneri, Osmanl mparatorluunun Kurulu Dneminde Vezr-i Azamlk (1299- 1453),
Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1974, s. 40- 42.

Akademik
Bak
151

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

Kurumlarn benimsendii ve bir gelime safhas deneyiminin yaand

Osmanl Devletinin bu kurulu dneminde u slam eklinde kendini gsteren
liberal bir din tutum egemen olmutur.49
I. Murat (1362-1389) dnemi, Anadolu ve Balkanlardaki fetih hareketlerinin
hz kazand ve beylikten devlete geiin gerekletii bir dnem olarak kabul
edilir. Bu dnemde snrlarn hzla genilemesine paralel olarak ihtiyalardan
kaynaklanan yeni bir asker sistem ve yeni bir devlet tekilat zorunlu hale gelmi
ve devletin kurumsallama sreci balatlmtr. I. Murat dneminde 1364de
Avrupann ilk daim ordusu olan Yenieri adyla yeni bir asker tekilat kurulmu
ve ilk Osmanl mal kurumlar da bu dnemde olumaya balamtr.50 Yine bu
dnemde orduda er ve hukuk ileri grmek ve padiah ile beraber seferlerde
bulunmak zere en yksek din ve hukuk makam olan kazaskerlik kurumu
oluturulmu ve Bursa kads andarl Kara Halil kazaskerlie getirilmitir.
Osmanllar, kazaskerlik kurumunu Memlklulardan almlardr.51
Yldrm Byezid (1389-1402) dneminde Anadoluda bulunan Trk
beyliklerinin byk bir blmnn Osmanl egemenlii altna alnmas,
yaplan fetihlerle Balkanlarda Osmanl egemenliinin salamlatrlmas ve
Tuna Nehrinden Frat Nehrine uzanan geni bir alanda hkimiyet kurulmasyla
imparatorluk olma yolunda nemli admlar atlm olmasna ramen, 1402de
Ankara Savanda Timur (1335-1405) karsnda alnan yenilgiyle devlet adeta
paralanma tehlikesiyle kar karya kalmtr.52

Akademik
Bak
152

Cilt 5 Say 9
K 2011

Ankara Savandan sonra yaanan ve ehzadeler arasnda taht mcadelesiyle

geen, bir kargaa dnemi olan Fetret dnemi (1402-1413) sonunda Mehmet
elebi (1413-1421), kardeleri karsnda stnlk salayarak tahta gemeyi
baarm ve devletin adeta ikinci defa kuruluunu gerekletirmitir. Mehmet
elebi, Ankara Savandan sonra kaybedilen topraklar ksa sre iinde tekrar
geri alarak devletin snrlarn Ankara Savandan nceki eski durumuna
getirmi ve devletin tekilat ve kurumsallamasn yeniden gerekletirmitir.
Fetret dneminden sonra tahta geen Mehmet elebi dnemi, baz Osmanl
tarihileri tarafndan devletin ikinci defa kurulu dnemi olarak kabul edilir.
Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) dnemi imparatorlua geiin saland,
imparatorluk kurumlarnn temellerinin salam bir ekilde atld ve padiahn
otoritesinin lke genelinde gerek anlamda tesis edildii bir dnemdir. Batda
ve Douda yaplan fetihlerle lkenin snrlar geniletildii gibi, karlan
kanunlarla da bu dnemde Osmanl devlet sistemi temel toplumsal ve
siyasal yapsn kazanm ve merkez brokrasinin yenieriler vastasyla gc
49 Karpat, a.g.e., s. 122.
50 Taneri, a.g.e., s. 40- 41.
51 Uzunarl, a.g.e., s. 7.
52 nalck, Klasik a (1300-1600), s. 21- 22.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

pekitirilerek, merkez-mutlak bir ynetimin temelleri salam bir ekilde

atlmtr.53 Bu dnemde merkeziyeti bir ynetimi gerekletirebilmek zere
kul ve tmar sistemlerinin etkin bir ekilde devlet ynetiminde kullanld ve
padiahn otoritesinin devletin her kesimindeki g odaklar zerinde hkim
bir konuma ykseltildii grlmektedir. Devirme kkenliler kul sistemine
youn bir ekilde dahil edilerek, bu sistem iinde yetitirilen bilgili, yetenekli,
deneyimli ve padiaha bal devirme kkenli devlet adamlar merkez ve
tarada bata vezir-i azamlk, vezirlik, beylerbeyilik ve sancakbeylii gibi st
dzey devlet grevleri ile dier muhtelif idar ve asker grevlere getirilmek
suretiyle padiahn iktidarn glendiren merkeziyeti bir ynetim kurulmu
ve padiahn gc ve otoritesi bata Trk kkenli devlet adamlar ve gl Trk
aileleri olmak zere devlet iindeki btn gruplar zerinde hkim bir duruma
getirilmitir. 1453de stanbulun alnmasndan sonra bakentin Edirneden
stanbula tanmasyla Saray- Cedd (Yeni Saray) de denilen klasik Osmanl
saray olan Topkap Saray yaptrlarak, imparatorluun uzun sre ynetilecei
merkez idar ve asker kurumlar bu saraya yerletirilmitir. Osmanl Devletinin
Klasik Dnemde merkez ynetim organ olan ve sarayn Brn (d) ksmnda
toplanan Divan- Hmayun klasik eklini Fatih dneminde almtr.
Fatih Sultan Mehmet, neredeyse Osmanl Devleti yklana kadar, devletin
temelleri olarak kalan siyasal, toplumsal ve idar kurallar uygulamaya
koymutur. Merkez hkmetin, yani siyasal otoritenin stnl dereceli
olarak btn zel ve gnll rgtler ile kltr ve din kurumlar zerinde
egemen olmutur. Bu, z itibariyle Fatihin btn vastalar kullanarak devlete
tam sadakatini salad ve d etkilere kapal tutmaya alt brokrasi
evresinde kurulan devleti bir sistemdir. Bu brokrasinin zaman iinde
daha zel bir toplumsal snf olarak ortaya kt dorudur. Ancak padiaha,
bir baka ifadeyle devlete sadakat fikri devam etmi ve bu dnce Osmanl
Devletinin srekliliini salayan balca unsurlardan biri olmutur. Bu dnem
ayn zamanda, ana hatlaryla merkez brokrasiden ibaret olan kul sisteminin
eski tara sekinleri arasnda nemli lde tepki yaratarak egemen olduu
dnemdir.54
Tmar sistemi, toprak tasarrufu ve vakflar alanlarnda birtakm
dzenlemelerin yapld, devlet kurumlarnn salam temellere oturtulduu
ve Osmanl denizcilii bakmndan ise Osmanl donanmasnn temellerinin
atld, ancak devleti bir politika izleyen babas Fatih dnemine gre din
sistemin tutucu, hatta reaksiyoner bir nitelie brnd bir dnem olan
II. Byezid (1481- 1512) dneminden sonra Yavuz Sultan Selim (1512- 1520)
53 Karpat, a.g.e., s. 122.
54 Bu sorun baz tarihiler tarafndan Mslmanlarla muhtediler arasnda cereyan eden bir mcadele olarak yorumlanmtr. Aslnda bu, padiahn, eski tara sekinlerinden daha ok merkez
hkmetin karlarna hizmet eden kulun kendi lehine zme kavuturduu bir iktidar mcadelesidir. Bkz. Karpat, a.g.e., s. 130- 131.

Akademik
Bak
153

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

dneminde, 1514de aldran Savanda ran Safev Devletine kar kazanlan

zaferle Dou Anadolu, 1516 ve 1517de Memlk Devletine kar yaplan
Mercidabk ve Ridaniye Savalar ile Suriye, Filistin, Lbnan, Msr, Yemen
ve Mslmanlarca kutsal yerler olarak kabul edilen Mekke ve Medinenin
alnmasyla Arap lkelerini egemenlii altna alan Osmanllar, slam dnyasnn
lideri olmutur. Yaplan fetihlerle devlet hazinesinin zenginletii ve padiahn
otoritesinin devletin her kesiminde en etkili bir ekilde hissedildii bu
dnemde devlet ynetimi ve kurumlarda eski Trk geleneine gre slam
motiflerin daha n plana kt grlmektedir. Kanuni Sultan Sleyman
(1520- 1566) dneminde ise tarihinin en geni snrlarna ulaan ve bir dnya
imparatorluu olan Osmanllarn bu dnemi, idar, asker, sosyal ve hukuk
alanlarda karlan kanunlarla tekilat ve kurumlarnn en gelimi bir seviyeye
ulat dnem olmutur.
Burada son olarak unu belirtmek gerekir: Osmanl Devleti, kurulu
dnemlerinden itibaren, gnll olarak veya doal yollarla oluan toplumsal
rgtlenmeleri ve gruplar resmen tanyarak sisteme geni lde entegre
etmeye dayal brokratikleme siyaseti izlemitir. Bu uygulama, rgtl
gruplarn hanedanla grnte zdeletirilmesi ile sonulanm ve bu
gelime Osmanl Devletine monolitik, yeknesak bir grnm kazandrd iin
de toplumsal bnyedeki srtme ve farkllamalar glgede brakmtr.55
Sonu
13. yzyln sonlarnda Kuzeybat Anadoluda kk bir u beylii olarak ortaya
kan Osmanl Devletinde, Klasik Dnemde Padiahn mutlak otoritesine
dayanan merkez bir ynetim modeli oluturulmutur. Bu modelde,
Osmanllarn mensup olduu slam kltr evresinin deerleri ile eski Trk ve
Ortadou devlet gelenekleri etkili olmutur. Fatih Sultan Mehmet dneminde
daha da etkin bir ekilde uygulanan kul sistemiyle Osmanllar, imparatorluu
merkez-mutlak bir nitelie brndrmeyi baarmlardr.
Akademik
Bak
154

Cilt 5 Say 9
K 2011

Osmanl mparatorluunda merkez ynetimin rgtlenmesinde kul

sistemi, tarann rgtlenmesinde ise tmar sistemi kullanlm, bu iki sistem
asker dzeninin yansra imparatorluun btn idar, sosyal ve ekonomik
yapsn belirlemitir. Kul sistemi iinde yetien yneticiler araclyla
Padiahn otoritesi devlet merkezinden imparatorluun en u blgelerine kadar
baarl bir ekilde gtrlmtr. dar, asker, mal, zira, sosyal ve ekonomik
bakmlardan imparatorluun geliiminde ok nemli katklar salayan tmar
sistemi ile de, 16. yzyln sonlarna kadar tarada baarl bir rgtlenme ve
ynetim gerekletirilmitir. Bylece Osmanllar, devlet merkezinden taraya
kadar uzanan kul sistemi ve tarann byk bir blmnde yaygn olarak
uygulanan tmar sistemini uygulayarak kendilerine zg bir ynetim biimi ve
devlet modeli oluturmulardr.
55 Karpat, a.g.e., s. 126.

Klasik Dnemde Osmanllarda Devlet Ynetim Anlayna Dair Baz Dnceler

Ynetim ekli dine dayanan bir Trk-slam devleti olan Osmanl

mparatorluu, kuruluundan itibaren eski Hint-ran ve Orta Asya Trk devlet
geleneinden gelen ve Dire-i adliye olarak isimlendirilen bir ynetim anlayna
sahipti. slami dnce ile de uyum iinde olan bu ynetim anlay, Trkslam devletleri araclyla Osmanllara intikal etmi ve Osmanllarca da kabul
edilip gelitirilerek uygulanmtr.
Osmanl devlet tekilat, birtakm aamalardan getikten sonra 16.
yzylda en gelimi ekline ulamtr. Osmanllar, daha nceki Trk-slam ve
Ortadou devletlerine ait tekilatlardan birok temel unsuru alm ve bunlar
gelitirmilerdir. Padiahn iktidar ve otoritesi merkezden taraya btn
imparatorluk topraklarnda ve kurumlarnda egemen hale getirilerek devlet,
daha merkeziyeti bir karakter kazanm, hkmdarlk, divan- hmayun, ordu
ve hukuk kurumlar en mkemmel eklini almlardr.
Osmanl mparatorluunun yaps ve kurumlar, dnemlerin farkllaan
koullaryla deimitir. 13. yzyln sonunda kk bir u beylii olarak
kurulan devlet, iyaps ve politik geliimindeki deiiklikler sonucunda, 16.
yzyl sonunda Sasan, zellikle de Abbas mparatorluu gibi eski Ortadou
devletleri geleneinde bir imparatorlua dnmtr. 16. yzyln sonlarnda
Osmanl mparatorluu, devlet ve hkmet gelenekleri, maliye politikalar
ve asker rgtyle Ortadou imparatorluklarnn en gelimi rneini
oluturmutur.
Kaynaklar
BARKAN mer Ltfi, Trkiyede Din ve Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi,
Cumhuriyetin 50. Yldnm Semineri- Seminere Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Ankara 1975.
BARKAN mer Ltfi, Kanunname, slam Ansiklopedisi, C.7, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar, stanbul 1987, s. 185- 196.
BELGE Murat, Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2005.
CN Halil- S. Gl Akylmaz, Tarihte Toplum ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite ve Osmanl
Dzeni, a niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Adana 2000.
ELIBOL Ahmet, Yenieriler ve ktidar Balamnda Osmanl Sisteminin Dnm,
Gazi Akademik Bak, Cilt 3, Say 5, 2009, s. 21-40
ERGEN zer, Osmanl Klasik Dzeni ve zellikleri zerine Baz Aklamalar,
Osmanl (Editr: Gler Eren, Bilim Editrleri: Kemal iek, Cem Ouz), C. 4, Yeni Trkiye
Yaynlar, Ankara 1999, s. 32- 39.
GKBLGN M. Tayyib, Osmanl Messeseleri Tekilat ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1977.
GLER Ali vd., Trklk Bilgisi, Tamga Yaynclk, 2. bask, Ankara 2001.
HALAOLU Yusuf, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTK
Yaynlar, 6. bask, Ankara 2007.
HSANOLU Ekmeleddin (Editr), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C.I, stanbul 1994.
NALCIK Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, (ev.
Halil Berktay), C. I, Eren Yaynclk, stanbul 2000.

Akademik
Bak
155

Cilt 5 Say 9
K 2011

Abdllatif Armaan

NALCIK Halil, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600), (ev. Ruen Sezer), Yap
Kredi Yaynlar, stanbul 2004.
NALCIK Halil, Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, Klasik Dnem (1302-1606):
Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 41. bask, stanbul 2010.
KARPAT Kemal H., Osmanl Tarihinin Dnemleri: Yapsal Bir Karlatrmal
Yaklam, Osmanl ve Dnya, Osmanl Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri (haz. Kemal Karpat),
Ufuk Kitaplar, stanbul 2000, s. 119- 145.
MUMCU Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1976.
ORTAYLI lber, Trkiye Tekilt ve dare Tarihi, Cedit Neriyat, 2. bask, Ankara 2008.
PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.1, Milli Eitim
Bakanl Basmevi, stanbul 1983.
SERTOLU Midhat, Osmanl Tarih Lgat, Enderun Kitabevi, 2. bask, stanbul 1986.
TANER Aydn, Osmanl mparatorluunun Kurulu Dneminde Vezr-i Azamlk (12991453), Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1974.
TMUR Taner, Osmanl Kimlii, mge Kitabevi, 3. bask, Ankara 1998.
UZUNARILI smail Hakk, andarl Vezir Ailesi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2.bask, Ankara 1986.
NAL Mehmet Ali, Osmanl Messeseleri Tarihi, Kardelen Kitabevi, 2. bask, Isparta 1998.
Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig II eviri (ev. Reid Rahmeti Arat), Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 5. bask, Ankara 1991.

Akademik
Bak
156

Cilt 5 Say 9
K 2011