Praktikum iz hidraulike

Str. 1-1

I vjeba

Postupno promjenjivo teenje u otvorenim koritima

Cilj ove numerike vjebe je proraun oblika vodnog lica za stacionarno, nejednoliko
konzervativno teenje u otvorenom koritu konstantnog (trapeznog) poprenog presjeka. Oblik
vodnog lica je definiran geometrijom poprenog presjeka, protokom Q, hrapavou korita, te
padom dna korita i dubinom vode u kontrolnom profilu.
Teenje u otvorenim koritima se obzirom na oblik vodnog lica moe podijeliti na jednoliko i
nejednoliko. Jednoliko teenje se moe javiti samo pri stacionarnom teenju u koritima
konstantnog poprenog presjeka, konstantnog pada dna i konstantne hrapavosti. Slobodno
vodno lice je pri tome paralelno sa dnom kanala. U prirodnim koritima se oblik i povrina
poprenog presjeka, kao i pad kanala esto mijenjaju, pa je pojava jednolikog teenja u
prirodnim koritima vrlo rijetka.
U svrhu predvianja promjene dubine i brzine du vodotoka ili udaljenost do koje e se protezati
utjecaj uspora nakon izgradnje nekog hidrotehnikog objekta (npr.ustave, akumulacije..) se u
praksi esto rauna oblik vodnog lica pri nejednolikom teenju. Kako se teenje sa postupnim
promjenama odvija na dugakim dionicama vodotoka, utjecaj trenja na kontaktu s koritom je
znaajan.
Postupno promjenjivo teenje se javlja u sluajevima kad se oblik i povrina protjecajnog
presjeka mijenjaju du toka, postoji promjena pada dna ili hrapavosti korita. Za nejednoliko
teenje je vano naglasiti da se pad dna kanala (Io) ne podudara sa padom vodnog lica (I) te se
javlja promjena brzine i dubine du korita.
Oblik vodnog lica pri postupno promjenjivom teenju e biti izraunato tako to e se
promatrana dionica korita podijeliti na niz manjih segmenata te e se u svakom segmentu
zadovoljavati vladajue jednadbe. Ovaj postupak se zasniva na nizu pretpostavki od kojih su
najznaajnije slijedee:

linijski gubici u svakom raunskom segmentu su isti kao i pri jednolikom teenju
brzina je konstantna (jednaka) po cijelom proticajnom profilu
pad dna je manji od 10%
koeficijent hrapavosti je konstantan na promatranoj dionici i neovisan je o dubini vode
dubina vode se mijenja postupno du korita poevi od nekog poznatog rubnog uvjeta
(nema iznenadnog poveanja ili smanjenja dubine vode)
promatrana dionica korita je dovoljno dugaka da dubina dosegne normalnu dubinu
postupnost promjene ukljuuje pretpostavku o okomitosti strujnih linija na ivi presjek u
svim presjecima toka (zakrivljenost strujnica je zanemarivo mala) to uvjetuje i
pretpostavku hidrostatskog rasporeda tlaka u presjeku.

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-2

1. Specifina energija presjeka i reim teenja

Da bi se odredio reim toka potrebno je odrediti odnos kritine dubine i dubine u koritu koji se
mogu prikazati na dijagramu specifine energije.
Specifina energija je energija u odnosu na dno korita te je definirana izrazom
v2
Q2
=h+
E = h+
2g
2 gA 2
Minimum specifine energije se odreuje postavljanjem uvjeta da je derivacija funkcije
specifine energije jednaka nuli.
Q2
Q2 d A
dE
d
=
(h +
)
=

=0
1
dh dh
g A3 d h
2 g A2
Dubina kod koje specifina energija presjeka E za dani protok postaje minimalna se naziva
kritina dubina (hc).
h
dh

E
=
h

B
dA

EKIN

EPOT

v1/2g

hkr

EPOT
ho

EKIN
v1/2g

E
EMIN

Slika 1.1 Krivulja specifine energije za zadani

protjecajni presjek i protok

Slika 1.2 Popreni presjek korita

Prema skici 1.2 moe se zakljuiti da je:

dA
=B
dh

Minimum specifine energije se moe definirati kao:

Q2 B
dE
=1
= 1 Fr
dh
g A3
pri emu se lan
Q2 B
= Fr
g A3
naziva Froudeov broj. U dijelu strune literature se lijevi lan gornje jednadbe oznaava kao
kvadrat Froudovog broja ( Fr2).

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-3

Minimum specifine energije i kritina dubina se javljaju kad je Fr = 1. Kritini pad IKR je onaj
pad kod kojeg je pri jednolikom teenju normalna dubina jednaka kritinoj.
Pri jednolikom teenju su sva tri pada; tj. pad linije energije, vodnog lica i dna korita jednaka a
dubina vode koja se javlja pri jednolikom teenju se naziva normalna dubina (h0).
Za odreivanje protoka u jednolikom teenju dano je vie matematikih modela od kojih su tri
najee u upotrebi:
Chezy:

Q = C A R I

Manning:

Q=

Strickler:

Q = K s R 3 A I

1 3
R A I
n
2

gdje je:
A povrina proticajnog presjeka (m2)
C Chezy-jev koeficijent (m0,5 / s)
n Manningov koeficijent hrapavosti (s/m1/3)
Ks Stricklerov koeficijent glatkosti
R hidrauliki radijus
Za raunanje protoka se preporua koritenje Manningove jednadbe i Manningovog koeficijenta
hrapavosti jer se pokazalo da Chezyev koeficijent hrapavosti nije konstantan za jedno korito ve
da ovisi o hidraulikom radijusu. Orjentacijske vrijednosti koeficijenta n i K su priloene u
tablici 1.1. a neto detaljniji prikaz je (na engleskom jeziku) dan kao prilog opisu ove vjebe.
2. Oblici vodnog lica kod postupno promjenjivog teenja
Za zadani oblik kanala i odabranu protoku postoji samo jedna dubina pri kojoj se moe javiti
jednoliko teenje. Ta dubina se naziva normalna dubina. Kritina dubina je dubina kod koje
specifina energija presjeka (E) za dani protok postaje minimalna. Osim spomenute dvije dubine
u stacionarnom toku se moe formirati niz drugih dubina koje formiraju razne oblike vodnog
lica.
Prvi korak u raunanju postupno promjenjivog teenja je odreivanje tipa krivulje vodnog lica
koja e se formirati u koritu. Tip krivulje ovisi o nagibu dna korita, normalnoj dubini, kritinoj
dubini i o razini u kontrolnom profilu.

Praktikum iz hidraulike

Kateg.
VRSTA STIJENKI
Osobito glatke povrine emajlirane ili glazirane
I
Vrlo brino blanjane daske, te dobro sastavljene; najbolja
II
zaglaena cementna buka
Najbolja cementna buka (1/3 pijeska); iste grnaste cijevi;
III
cijevi od ljevano eljeza, dobro sastavljene eljezne cijevi
Vodovodne cijevi u normalnim okolnostima bez vee
IV
inkrustracije; vrlo iste cijevi za otpadnu vodu i vrlo dobar beton
Drvena obloga dobro obraena; dobra obloga od opeke; cijevi za
V
otpadnu vodu; poneto neiste vodovodne cijevi
Zaprljane cijevi (vodovodne i za otpadnu vodu); betonirani
VI
kanali u srednjim okolnostima
VII Srednje dobra obloga od opeke; tarac od klesana kamena u
srednjim okolnostima, dovoljno zaprljane cijevi za otpadnu vodu
VIII Dobar tarac od lomljenog kamena; stara (oteena) obloga od
kamena; relativno grub beton
Kanali pokriveni debelim stabilnim slojem mulja; kanali u
IX
zbijenom sitnom ljunku s neprekidnim tankim slojem mulja
Srednje dobar tarac od lomljena kamena; tarac od oblutka; kanali
X
usjeeni u kamenu; u lesu, pokriveni tankim muljem
Kanali u zbijenoj glini; u lesu, ljunku i zemlji, pokriveni
XI
isprekidano tankim muljem, veliki zemljani kanali u boljem
stanju
XII Dobra suha podloga; veliki zemljani kanali srednje odravani,
rijeke (isto pravolinijsko korito bez uruavanja obala)
XIII Zemljani veliki kanali u neto slabijem stanju i mali kanali u
srednjem stanju
XIV Zemljani kanali u slabom stanju (a, oblutice ili ljunak na dnu),
ili prilino zarasli travom i s odronjavanjem obala
Kanali s nepravilnim profilom, prilino zatrpani kamenom ili
XV
obrasli, rijeke u relativno dobrom stanju, s neto kamena i ai
XVI Kanali u veoma loem stanju; rijeke s veom koliinom kamena i
ai, vijugavim koritima i pojavom pliaka

Str. 1-4

n
0,009
0,010

K=1/n
111
100

0,011

90,9

0,012

83,3

0,013

76,9

0,014

71,4

0,015

66,7

0,017

58,8

0,018

55,6

0,020

50,0

0,022

44,4

0,025

40,0

0,027

36,4

0,030

33,3

0,035

28,6

0,04

25

Tablica 1.1 Vrijednosti Manningovog koeficijenta hrapavosti n

Podjela oblika vodnih lica se zasniva na nagibu dna kanala i na odnosu razine vode prema
normalnoj i kritinoj dubini. Nagib dna kanala moe biti strm (S) (Io>Ic), kritian (K) (Io=Ic),
blag (B)(Io<Ic), horizontalan (H)(I0=0) ili suprotan (A) (adversni) (I0<0). Profili se dalje
klasificiraju ovisno o dubini vode koja moe biti vea ili manja od normalne i vea ili manja od
kritine. Ako je dubina vode vea od normalne (h0) i kritine dubine (hc) tip vodnog lica se
moe oznaiti indeksom 1, ako je dubina u profilu izmeu h0 i hc tip vodnog lica se moe
oznaiti indeksom 2 a ako je dubina manja i od kritine i od normalne tada oblik vodnog lica
dobiva index 3.

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-5

Slika 1.3 Oblici vodnog lica

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-6

Normalno teenje nije mogue u kanalu sa horizontalnim i adverznim padom dna pa krivulje H1
i A1 ne postoje. Kod kritinog pada su dubine h0 i hc identine pa krivulja K2 ne postoji.
Kombiniranjem padova dna kanala i moguim dubinama vode je definirano 12 profila koji se
mogu javiti u otvorenom koritu i koji su shematski prikazani na slici 1.3.
Ove slike su jako distorzirane. U praksi je esto teko vizualno odrediti oblik vodnog lica.
3. Proraun oblika vodnog lica
Uobiajeni pristup modeliranju nejednolikog teenja se zasniva na podjeli promatrane dionice
korita (u naem sluaju od profila sa normalnom dubinom do kontrolnog profila) na niz
raunskih segmenata na kojima trebaju biti zadovoljene dinamika i jednadba kontinuiteta.
U prikazanom primjeru e se usvojiti da je teenje konzervativno to ukljuuje pretpostavku o
konstantnosti protoka du toka ( Q / l = 0). Ova pretpostavka u prirodi nije uvijek zadovoljena
jer postoje pritoke i infiltracija podzemnih voda, koje u tom sluaju pri proraunu treba uzeti u
obzir.

Slika 1.4 Oznake za dva poprena presjeka jednog raunskog segmenta

Izmeu dva raunska presjeka treba biti zadovoljen zakon odranja energije koji se u visinskom
obliku (Bernoulli-jeva jedn.) moe napisati:
Q 2
d
(z + h +
) IE = 0
dl
2g A2
Sa IE oznaen je pad linije energije toka koji nastaje prelazom dijela mehanike energije u
toplinsku energiju djelovanjem sile trenja.

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-7

Coriolisov koeficijent predstavlja korekciju kinetike energije presjeka izraunate preko

srednje brzine koji se uvodi zbog nejednolikog rasporeda brzine u poprenom presjeku toka.
Koeficijent ima vrijednost 1, a u hidrotehnikoj praksi se za otvorena korita najee
usvaja = 1,1.
Jednadba kontinuiteta kae da je protok u svim raunskim profilima pri stacionarnom i
konzervativnom teenju jednak.
Na osnovu izraunate vrijednosti normalne i kritine dubine moe se odrediti pad dna kanala. U
sluaju da je h0 > hc u programu e se raunati vodno lice za korito sa blagim nagibom (tip
krivulje B na slici 1.3) a u sluaju da je hc > h0 u programu e se odreivati oblik vodnog lica u
koritu strmog nagiba ( tip krivulje S).
Proraun poinje od kontrolnog profila u kojem je za svaku dubinu vode h jednoznano odreen
protok Q.
Kao kontrolni profil se u praksi najee koristi ustava s preljevom ili ispustom, naglo suenje,
iroki prag ili drugi hidrotehniki objekt u koritu rijeke kod kojeg dolazi do promjene reima
teenja (iz mirnog u burni), odnosno u kojima je poznata konsumpciona krivulja. U praksi se
esto za poetak prorauna uzima i profil sa poznatom konsumpcionom (Q h) krivuljom koja
predstavlja srednju vrijednost zavisnosti protoka i dubine.
U sluaju da je u koritu miran reim teenja proraun se moe provesti od nizvodnog prema
uzvodnom profilu ili obrnuto.
U burnom toku se poremeaj (utjecaj) ne moe iriti uzvodno jer je brzina vode vea od brzine
poremeaja (malih valova):
v>w=

gh

Zbog toga se u burnom toku kontrolni profil odabire uzvodno od promatrane dionice vodotoka, a
u mirnom toku veinom nizvodno.
3.1 Numerika shema
Jednadba nejednolikog stacionarnog toka se moe rijeiti priblino (ali do po volji tono)
rjeavanjem vladajuih jednadbi numerikim metodama. Proraun se vri za odreenu dionicu,
ili do profila na kojem se uspostavlja priblino normalna dubina. Kao to je napomenuto
promatrana dionica korita se dijeli na niz raunskih segmenata omeenih proticajnim profilima
(oznaenih indeksima 1,2 ili k, k+1) na meusobnom razmaku L. Sam proraun se moe
zasnivati na usvajanju razmaka L izmeu dva raunska profila te raunanjem razine u iduem
profilu ili usvajanjem razlike u razinama izmeu dva proticajna presjeka te raunanjem njihove
meusobne udaljenosti.

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-8

Jedan od naina za iterativno rjeavanje vladajue jednadbe je da se uz poznati odsjeak L i na

osnovu poznatih dubina i brzina vode (hk , vk) u jednom presjeku (presjeku k), trai dubina (hk+1)
i brzina (vk+1) vode u iduem presjeku (presjeku k+1). Kao poetni presjek se usvaja kontrolni
profil u kojem su dubina i brzina unaprijed zadani (poznati). Kako su veliine vk+1 i IE u funkciji
od hk+1 dolazi do implicitnog oblika diferentne jednadbe.
Ukoliko se kao poznata veliina odabere h trai se odsjeak L to se moe izraziti u
eksplicitnom obliku. No prednost eksplicitnosti ove metode dolazi do izraaja samo kod
pravilnih kanala sa stalnim padom. U ovom primjeru e biti prikazana eksplicitna shema.
Prema skici 1.4 moe se pisati :
Io L + E1 = E2 + IE L
Iz ega slijedi za eksplicitnu metodu:
L=

E 2 E1
Io I E

( E = h + Q2 / 2 g A2 )

Uvedemo li pretpostavku da se na dionicama malih promjena h zadravaju uvjeti jednolikog

teenja pad linije energije se moe proraunati nekom od jednadbi za jednoliko teenje uz
osrednjavanje povrine i hidraulikog radijusa za proticajne presjeke k i k+1. Sam postupak e
biti prikazan u nastavku.
4. Primjer
Za navedene podatke i za korito prema skici treba izraunati i grafiki prikazati liniju slobodne
vodne povrine u otvorenom vodotoku pri nejednolikom stacionarnom strujanju.
Popreni presjek korita:

Q = 10,0
Io = 0,00035
b = 3,0
hk= 3,5
m = 1,5
n = 0,025

(m3/s)
( 1 )
(m )
( m ) dubina vode u kontrolnom presjeku
( 1 )
(s/m1/3) Manning-ov koeficijent hrapavosti

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-9

4.1 Odreivanje reima i tipa teenja

Prvi korak u proraunu postupno promjenjivog teenja je odreivanje oblika krivulje vodnog lica
koja e se formirati u koritu a koja ovisi o padu dna kanala te o dubini vode u kontrolnom
profilu i njegovom odnosu prema normalnoj i kritinoj dubini.
4.1.1 Kritina dubina
se odreuje rjeavanjem jednadbe.
Fr =

Q 2 B

=1
g A3
Za trapezno korito vrijedi
irina vodnog lica
Povrina proticajnog presjeka

B = b + 2 mh
A = h (b + mh)

U primjeru e se usvojit = 1,0.

Obino se koristi iterativni postupak u kojem se pretpostavlja kritina dubina, izrauna Froudov
broj te se na osnovu dobivenog rezultata po potrebi korigira prvobitno usvojena vrijednost
kritine dubine. Iterativni postupak za proraun kritine dubine hkr prikazan je na dijagramu toka:

Slika 1.5 Dijagram toka za iterativno odreivanje kritine dubine

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-10

Proraun je dan u slijedeoj tabeli:

hpretp
(m)
0,6
0,897
0,891
0,892

B =b+ 2mh
(m)
4,8
5,691
5,673
5,676

A=h(b + mh)
(m2)
2,34
3,898
3,864
3,869

Fr
(1)

hnovi
(m)
0,897
0,891
0,892
0,892

3,819
0,98
1,003
0,999

Tablica 1.2 Iterativni postupak odreivanja kritine dubine

Kao rezultat prorauna se dobiva hkr = 0,892 m

4.2.1 Normalna dubina
se odreuje rjeavanjem jednadbe za jednoliko teenje. U primjeru se koristi Manning-ova
formula:
Q = A 1/n R2/3 I1/2
Za trapezno korito:
Povrina ivog (proticajnog) presjeka

A = h (b + mh)

Omoeni obod
Hidrauliki radijus

O = b + 2h
R = A/O

(1 + m )
2

Normalna dubina se moe izraunati iterativno koristei isti tok prorauna kao i za proraun
kritine dubine s tim da se nova vrijednost normalne dubine vode h odredi:
honovi = hopretp (Q/Q)0,5
gdje je:
Q zadana protoka
Q - protoka dobivena za dubinu vode ho1pretp
Proraun normalne dubine dan je u slijedeoj tabeli:
hpretp
(m)
4,0
1,913
2,001

A
2
(m )

36,0
11,23
12,009

O
(m)
17,4
9,90
10,215

R
(m)
2,07
1,135
1,176

Q
(m3/s)
43,7
9,14
10,01

hnovi
(m)
1,913
2,001
2,000

Tablica 1.3 Iterativni postupak odreivanja normalne dubine

Kao rezultat prorauna se dobiva normalna dubina ho = 2,00 m

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-11

Dubina vode u kontrolnom profilu je zadana sa hk = 3.5 m pa vrijedi hk > ho > hkr te se radi o
usporu u mirnom toku (linija B1)
4.2 Proraun linije slobodnog vodnog lica
U ovom primjeru e biti prikazana shema prikladna za tablini zapis odnosno za izradu programa
u Excel-u. Koristit e se pristup zasnovan na odreivanju razlika izmeu dubine u kontrolnom
profilu (hk) i normalne dubine (h0) te definiranju dubine u raunskim presjecima. Numerikim
postupkom e se odreivati razmak izmeu profila.
Tabela se sastoji od 14 kolona (tabela 1.4). Sama tabela moe biti i znatno kraa a ovdje se
prikazuje u 14 kolona zbog postupnosti i preglednosti. U svakom redu su podaci za jedan
raunski profil
1. Stupac - dubina vode u raunskom profilu h - odabere se korak h. Za potrebe vjebi se moe
usvojiti da izmeu dubine vode u kontrolnom profilu i normalne dubine bude 5 do 6
odsjeaka h (ne moraju biti isti). Prva dubina vode (dubina unesena u prvom redu) je
dubina vode u kontrolnom profilu. U slijedeim koracima dubina vode se poveava ili
smanjuje za h zavisno da li je normalna dubina vea od kontrolne dubine ili manja .
U prikazanom primjeru e se usvojiti da je h = 0,3 m
2. Stupac - povrina proticajnog presjeka A se moe izraunati na osnovu jednadbe
A = h (b + mh)
3. Stupac - omoeni obod O je za trapezno korito definiran jednadbom

O = b + 2h 1 + m 2
4. Stupac - hidrauliki radius R predstavlja odnos povrine proticajnog presjeka i omoenog
oboda R = A/O
5. Stupac - srednja brzina toka v se rauna kao kvocjent protoka i povrine proticajnog presjeka
v = Q/A
6. Stupac sadri kinetiku energiju izraenu u visinskom obliku (v2/2g)
7. Stupac sadri vrijednost specifine energije u presjeku
E = h + v2/2g
8. Stupac sadri razliku specifine energije izmeu dva raunska presjeka
E = E2 E1
9. Stupac slui za raunanje srednje vrijednosti povrine proticajnog presjeka
Asr = (A2 + A1)/2
10. Stupac sadri srednju vrijednost hidraulikog radijusa Rsr = (R2 + R1)/2
11. Stupac se moe iskoristiti za raunanje lana Asr2 Rsr4/3
12. Stupac moe sadravat vrijednost pada linije energije
Q2 n2
Ie = 2
Asr Rsr4 / 3
13. Stupac se koristi za raunanje razlike izmeu pada dna i linije energije Io - Ie
14. Stupac se koristi za proraun razmaka izmeu dva raunska profila
L = E / (Io IE)

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-12

Nakon to je izraunat razmak izmeu kontrolnog profila sa dubinom vode hk = 3.5 m i prvog
profila sa dubinom vode h = 3.2 m moe se prei na idui korak tj . na raunanje razmaka
izmeu profila sa dubinom h = 3.2 m i profila sa dubinom h = 2.9 m (idui red u tabeli 1.4).
Na kraju se sumiraju svi L, ime se dobiva ukupna duljina utjecaja tj. uspora. Negativni L
oznaava da se radi o uzvodnom utjecaju (mirni tok).
v2
2g

Asr

Rsr

Asr2 Rsr4 / 3

Ie

I0-Ie

[m/s]

[m]

[m]

[m]

[m2]

[m]

[m16/3]

[1]

[1]

[m]

1,849

0,346

0,006

3,506

-0,298

26,92

1,783

1566,815

0,0000399

0,000310

-960,9

14,54

1,717

0,401

0,008

3,208
-0,297

23,14

1,651

1044,433

0,0000598

0,000290

-1023,6

21,32

13,46

1,584

0,469

0,011

2,911
-0,295

19,63

1,517

671,668

0,0000931

0,000257

-1148,1

2,6

17,94

12,37

1,450

0,557

0,016

2,616
-0,293

16,39

1,382

413,525

0,0001511

0,000199

-1473,4

2,3

14,84

11,29

1,314

0,674

0,023

2,323
-0,288

13,42

1,245

241,211

0,0002591

0,0000909

-3168,6

2,0

12,00

10,21

1,176

0,833

0,035

2,035

[m]

[m2]

[m]

[m]

3,5

28,88

15,62

3,2

24,96

2,9

L = 7774,6 m

Tabela 1.4 Tablini proraun vodnog lica

Grafiki prikaz rezultata

5.

Slika 1.6 Skica oblika vodnog lica

3,5

3,2

2,9

0.00
035

2,6

I=

2.3

ho = 2,0

Grafika se linija vodnog lica obino radi u distorziranom mjerilu, gdje je mjerilo za visine vee
od mjerila za duine.

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-13

GRAEVINSKI FAKULTET
SVEUILITE U ZAGREBU
Diplomski studij

Predmet:

k.god.

HIDRAULIKA

Student :
Mat.broj :

Zadatak 1 :

Nejednoliko teenje

Za navedene karakteristike otvorenog korita prikazanog na slici, izraunaj i grafiki

prikai liniju slobodne vodne povrine na uspornoj dionici uzvodno od kontrolnog
profila.

m3/s

Io

(1)

(m)

hk

(m) - dubina vode u kontrolnom profilu

(1)

(Manningova hrapavost )

A
1: m

hk
1: m

Zadano:
Rok predaje:

Pregledao:

Praktikum iz hidraulike

Prilog: Manningovi koeficijenti hrapavosti

Str. 1-14

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-15

Praktikum iz hidraulike

Str. 1-16