GLAVA IV

FRANAKA DRAVA MEROVINGA

Stari Franci. Franci su se formirali po svoj prilici od ostataka
starijih plemena Batavaca, Hamava, Hata, Sigambra i drugih,
ija je veina ulazila u sastav stare grupe Istevona. Jo u III veku
poinju njihovi napadi s one strane Rajne na Galiju. Moda su se
ve tada podelili na dve grane, na Saliske Franke, koji su iveli na
donjoj Rajni, i na Ripuarske Franke, koji su iveli juno od prvih.
U drugoj polovini IV veka prvi zauzimaju Toksandriju (dananji
severni Brabant) i, potueni od cara Julijana, ostaju tu na poloaju
federata Rimskog Carstva. Odatle se postepeno raseljavaju na jug i
zapad, do Some, potiskujui odatle ranije stanovnike Morine,
Menapijce i Nervije, i obrazujui niz povezanih franakih naselja.
U isto vreme Ripuarski Franci nastanjuju se izmeu Masa i Rajne.
Franci daju Rimu pomone vojne odrede, pojedini njihovi
pretstavnici dospevaju na prilino visoke administrativne poloaje
i ak se orouju s carevima. 451 g. oni pruaju pomo rimskom
namesniku Aeciju i uestvuju u bitki na Katalaunskim poljima
protiv Atilinih Huna.
Docnije je jedan od njihovih voa, Hilderik, bio savesnik rimskog
namesnika Egidija. Hilderik, koji je vodio poreklo iz
aristokratskog franakog roba Merovinga, bio je kralj u Turneu.
Osvajanja Hlodoveha u Galiji i obrazovanje franake drave.
Hilderikov sin Hlodoveh (Klodovik) (481511 g.), u savezu s
jednim drugim franakim kraljem, Ragnaharom, sa seditem u
Kambreu, krenuo je 486 g. u dalje osvajanje rimske teritorije. Kod
Soasona oni su odneli presudnu pobedu nad polunezavisnim
rimskim upravljaem i krupnim magnatom Sijagrijem; pritom su
pobednici zadobili ogroman ratni plen. Osvajanje je bilo olakano
prelaskom uticajnog galsko-rimskog svetenstva na stranu
Franaka. Hlodoveh je uvrstio svoju vlast brakom s neakom
burgundskog kralja, katolikinjom Hlotildom, to mu nije smetalo
da docnije stupi u borbu s Burgundima.

496 g. on je zadao snaan poraz Alamanima; oni su bili delimino

potisnuti iz Galije i stupili su pod zatitu ostrogotskog kralja
Teodoriha.
Iste godine Hlodoveh je primio hrianstvo, i to za razliku od
arijanstva Gota i Burgunda u obliku katolianstva. Svesna
nemogunosti pruanja otpora Francima u njihovom nadiranju,
crkva je odavno ve poela teiti za tim da sklopi savez s njihovim
kraljevima, da bi time obezbedila zatitu svojih bogatstava.
Hlodoveh je jo pre stupanja u hrianstvo pokazivao sklonost za
takvo zblienje, stupivi u veze sa episkopom Remigijem iz
Remsa. Hlodovehovo krtenje bilo je politiki akt, jedna forma
uvrivanja saveza izmeu njega i galsko-rimskog svetenstva.
Zajedno s njim primilo je hrianstvo oko tri hiljade njegovih
vojnika. Prisna Hlodovehova veza s katolikom crkvom veoma mu
je pomogla u njegovom docnijem ratu s Vizigotima (507510 g.);
za vreme tog rata akvitansko katoliko svetenstvo bilo je na
njegovoj strani; mnogi gradovi otvarali su mu svoje kapije. Na
stranu Franaka stajali su i donji slojevi vizigotskog drutva, dok je
meutim galsko-romanska aristokratija pruala Francima ogoren
otpor. U presudnoj bitki kod Poatjea, po reima Grgura iz Tura,
palo je mnotvo najuglednijih senatora naroito iz Overnja.
Franako osvajanje donosilo je seljatvu june Galije olakanje
njegovog poloaja. Kako stoji u Prologu Saliskog zakona. Franci
su hrabar i jak narod koji je zbacio surovi jaram Rimljana. Posle
tih osvajanja meunarodni znaaj Hlodovehove franake drave
toliko je ojaao da mu je istoni rimski car Anastasije poslao
diplomu za zvanje konzula i znake konzulskog dostojanstva. Ali je
ipak juni deo Galije (Provansa, Septimanija) ostao u rukama
Ostrogota i Vizigota.
Ove pobede, koje je Hlodoveh odneo uz vojnu pomo drugih
franakih voa kambreziskog Ragnahara i njegove brae,
kelnskog Sigiberta i drugih, i ogroman ratni plen izdvojili su ga
iz sredine ostalih kraljeva, a njegov prelaz u hrianstvo obezbedio
mu je svestranu podrku crkve. Lukavstvom i prevarom odvojio se
Hlodoveh od svojih bivih saveznika i okupio u svojim rukama

vlast nad svima Francima. On je podmitio Ragnaharove ljude, i ovi

su mu predali svoga kralja; on ga je sopstvenim rukama ubio. On
je nagovorio sina kelnskog kralja Sigiberta da ubije svoga oca,
posle ega je bio ubijen i sin. Pobijeni su i drugi franaki kraljevi.
Ali bez obzira na sve to crkva je blagosiljala Hlodoveha u svim
njegovim poduhvatima, jer joj je on dareljivo poklanjao zemljita,
zidao hramove, pomagao irenje hrianstva, angaovao episkope
za reavanje dravnih pitanja i savetovao se s njima. Bog je bacio
njegove neprijatelje niice ispred njega kae episkop Grgur iz
Tura, jer je on iao pravedna srca pred gospodom i inio sve to
je bilo prijatno u oima njegovim.
Za vlade Hlodovehovih sinova osvojena je Burgundija (534 g.) i
dobijena od Ostrogota Provansa (536 g.), kao nagrada za pomo u
borbi protiv Vizantije. 539 g. kralj Teodebert pojavio se ak u
Italiji, napadajui i na Ostrogote i na vizantiske trupe i uzaludno
pokuavajui da tu uvrsti vlast Franaka. U isto vreme zavreno je
pokoravanje Alamana i osvojena Tiringija; Bavarci su priznali
vlast Franaka, zadravi izvestan deo svoje samostalnosti i svojih
plemenskih vojvoda; Saksi su se obavezali da e franakim
kraljevima plaati godinji danak u visini 500 krava.
Drutveno ureenje Franaka u doba Saliskog zakona. Rodovski
poredak. Franako osvajanje unelo je znatne promene u drutveno
ureenje Galije. Slobodno franako seljatvo postalo je osnovica
merovinkog drutva, naroito na severu i istoku. Kako kae
Engels, izmeu rimskog kolona i novog kmeta sada stoji slobodni
franaki seljak.
Drutveno ureenje Franaka u prvo vreme posle osvajanja
moemo prouavati na osnovu takozvanog Saliskog zakona,
zakonodavnog spomenika Saliskih Franaka, sastavljenog na
poetku VI veka, jo za Hlodovehovog ivota.
Tu zapaamo proces raspadanja rodovskih odnosa, koji ipak
zadravaju jo prilian znaaj. Srodnici i dalje igraju veliku ulogu
u ivotu slobodnog Franka. U sluaju ubistva Franka polovinu
vergelda (otete za ubistvo) dobijaju sinovi ubijenoga, a drugu
polovinu dele izmeu sebe najblii roaci kako sa oeve tako i sa

majine strane (glava XII). Svi ovi roaci do estog kolena

obrazuju prisan savez svoje vrste, iji lanovi izvesnim redom
uestvuju u polaganju zakletve na sudu u korist srodnika, ili u
dobijanju naslea posle smrti kakvog roaka, ili u plaanju ili
dobijanju vergelda za ubistvo inorodca od strane roaka i obratno,
ili u dobijanju plate prilikom udaje udovice (reipus plata enika,
achasius plata same udovice). Pritom je karakteristino da je u
sluaju nasleivanja zemljinog poseda ena iskljuivana iz
naslea, ali je itava zemlja (terra Salica) imala da pripadne
mukom polu, tj. Brai (Saliski zakon, glava LIX).
I najzad Saliski zakon propisuje, ako niko ne jami za isplatu
preostalog dela vergelda, onda krivac mora vergeld platiti svojim
ivotom.
Mi tu dakle vidimo ve izvesnu imovinsku diferencijaciju meu
lanovima rodovske organizacije, postojanje siromanih i
imunijih. Mi zapaamo i tenju da se izie iz tog saveza srodnika.
Zasebna glava (LX) direktno govori o onome ko eli da se
odrekne srodstva. On mora doi na sudsko zasedanje pred
tungina i tu slomiti iznad svoje glave tri pruta duine lakta. Zatim
ih mora na sudskom skupu razbacati na etiri strane i izjaviti da se
odrie zakletog svedoenja, nasleivanja i svake veze s njima. I
ako posle toga ma ko od njegovih roaka bude ubijen ili umre, on
ne mora uestvovati ni u nasleu, ni u vergeldu, a samo njegovo
nasledstvo mora pripasti dravnoj blagajni.
Optina-marka. U doba Saliskog zakona bio je jo iv i jedan drugi
relikt pretklasnog drutva kolektivni zemljini posed. Optinamarka osobito se jasno pojavljuje preda nama u XLV glavi (De
migrantibus o preseljenicma), koja je bila najrazliitije
tumaena. U njoj mi itamo: Ako ko zaeli da se preseli u vilu
drugome i ako jedan ili vie stanovnika te vile zaele da ga prime,
ali se nae makar jedan koji se usprotivi preseljenju, on nee imati
prava da se tamo preseli. Dalje se istie, ako se doljak, uprkos
protesta jednog ili dva lica, ipak nastani u vili, povee oni koji
protestuju sudski proces protiv njega, i stvar e se zavriti
njegovim izgnanjem iz vile, ali se dodaje: Ako pak doljaku u

toku 12 meseci ne bude izjavljen nikakav protest, on treba da

ostane (u vili) kao i drugi susedi (vicini). U isto vreme propisuje
se: Ako ko pozove koga drugog da se naseli u tuu vilu pre no to
se dobije odgovarajua. saglasnost, osuuje se da plati 45 solida.
Pred nama je zemljini kolektiv (marka), kome pripada vrhovno
pravo raspolaganja zemljom u selu vili. U vezi s tim
interesantan je edikt kralja Hilperika (561584 g.), koji utvruje
nain nasleivanja zemlje u takvoj vili, posle smrti oveka koji
ima susede (vicinos habens), ali nije ostavio za sobom sinova.
Menjajui odgovarajui lan Saliskog zakona, edikt propisuje da
zemlju nasleuju ki ili brat i sestra pokojnika,. a ne susedi;
oevidno da je zemlja pre toga, ako nije bilo sinova, pripadala
susedima koji ive u istom selu (villa). Prvobitno su kod svih
germanskih plemena ti susedi bili u isto vreme i srodnici. Na takvo
poklanjanje ukazuje Alamanski zakon, kad govori o nastajanju
spora izmeu dva rodovska saveza (genealogiae) oko granice
njihovih zemljita, spora koji, se reava dvobojem (lan 81).
O kolektivnoj zemljinoj svojini govori i glava XXVII Saliskog
zakona, u kojoj se pominje nesumnjivo kolektivna uma, kojom se
koriste svi lanovi optine-marke; svaki od njih stavlja beleg na
drvee koje mu je potrebno; pritom se kae: Ako se ko usudi da
uzme drvo obeleeno pre vie od godinu dana, nema u tome
nikakve krivice. Dakle, umom su se koristili svi zajedno, ali
samo po propisima odreenim od itave seoske optine.
U vezi s tim zasluuje panju i to to Saliski zakon kazuje o krai
bika koji podmiruje stado krava triju susednih sela (glava III, 5);
to oevidno svedoi o zajednikim ispaama za vie susednih sela.
Pri kolektivnom zemljinom posedu zemlja je obraivana
individualno; po svoj prilici kua i okunica izdvajane su u
privatnu svojinu; ostala zemlja deljena je po broju kua na parcele
okruene ogradom, ije je oteivanje kanjavano. U takvoj
individualnoj upotrebi nalazili su se njive, vinogradi, ponekad
livade i ume. Pored zemljoradnje dostiglo je kod. Franaka veliki
razvitak i stoarstvo, naroito svinjarstvo. Neki istraivai govore

o pravoj svinjarskoj terminologiji u Saliskom zakonu, na takvo

se obilje termina tu nailazi za raznu pasminu i starost svinja.
Pojava privatne svojine na zemlju i klasne diferencijacije. Dakle,
zemlja se ve izdvaja u individualno korienje, ali u Saliskom
zakonu jo nema tragova prodaje zemlje. O prodaji zemlje govori
samo Ripuarski zakon, koji je postao docnije od Saliskog (krajem
VI i poetkom VII veka). Tek se dakle u to vreme i formira prava
zemljina privatna svojina, alod. Ali se ipak i u doba Saliskog
zakona, kao to smo ve videli, ve zapaa imovinska
diferencijacija meu slobodnim Francima, ve se pojavljuju
siromani i imuni.
Edikti franakih kraljeva iz toga istog VI veka, koji dopunjuju
Saliski zakon i obeleavaju dalji proces klasnog raslojavanja
franakog drutva, govore ve o Francima s malo zemlje
(minoflidi), o krupnim zemljoposednicima, koji poseduju zemlju
na vie raznih mesta (meliores), i najzad o ekonomski sasvim
propalim ljudima, koji vie ne mogu da plaaju kazne i koji lutaju
po umama; to su ljudi na koje lokalne vlasti gledaju ravim
oima. Uzroci koji su doveli do propadanja slobodnog seljatva
lee u teretu vojne slube, koja je ljude odvajala od privrede, u
visokim porezima, koji su tokom VI veka proireni n na slobodne
Franke i koji su izazivali niz nemira i ustanaka, i najzad u
preterano visokim kaznama za razne vrste prekraja prava, za
naruavanje starih drutvenih odnosa (esta u to doba) i stvaranje
novih.
Ropstvo. Sirotinja, zapavi u bedu, poinje da sebe prodaje u
roblje, gubei svoju slobodu za izvesnu sumu novca. Mogunost
da kakav krivac u sluaju platene nesposobnosti postane rob
nagonila je imune ljude kojima je bila potrebna radna snaga,
naroito crkvu, da se ivo interesuju za zatvorenike u tamnicama;
tamnice toga vremena pretstavljale su, prema tome, neku vrstu
trita radne snage. Srednjevekovna itija ,,svetih esto kazuju
kako ovaj ili onaj popularni svetac poseuje tamnice i otkupljuje
sunje. Takvim bogougodnim putem sve vei crkveni zemljini
posed dobijao je radne ruke.

Drugi izvor ropstva bio je u ratnim zarobljenicima. Ve je samo

osvajanje Galije osiguralo Francima, osobito njihovim voama,
plen te vrste; docnije meusobne borbe i uzajamni napadi takoe
su omoguavali obilan priliv robova. Ve u samom Saliskom
zakonu imamo mnogobrojne indicije za znatan razvitak robovskog
poseda kod Franaka. Tako Saliski zakon zna za razne profesije
robova: kune sluge, kovae, zlatare, svinjare, vinogradare,
konjuare. Ovo ukazuje na to da su kod Franaka u doba Saliskog
zakona postojala krupna gazdinstva i krupni zemljoposedi. Interesi
toga mladog krupnog gazdinstva, koje se u mnogome kosilo sa
interesima staroga kolektivnog korienja zemlje i koje je izazivalo
mnogobrojne sukobe, nesumnjivo su i doveli delom do stvaranja
samog Saliskog zakona, koji je imao za zadatak da tu novu svojinu
titi od svih pokuaja da se u nju dirne.
Pored robova, Saliski zakon zna i za poluslobodne ljude lite
i za prave osloboenike po rimskom pravu (takozvane Romani
tributarii), koji su krupnome zemljoposedniku plaali danak u
naturi.
Ministerijalna aristokratija. Krupne sopstvenike, koji su zemlju
dobili uglavnom od kralja, inili su u prvom redu ljudi iz njegove
okoline, lanovi njegove druine antrustioni, njegovi inovnici
grofovi, sacebaroni. Saliski zakon izdvaja ih iz ostale mase
Franaka trostrukim vergeldom (u visini 600 solida), naroito
uvajui njihov ivot n stvarajui od njih privilegovan stale
ministerijalne aristokratije, koja je zauzela mesto starinske, izumrle
franake rodovske aristokratije. Za ubistvo obinog Franka plaalo
se 200 solida, za ubistvo lita 100 solida, za ubistvo
osloboenika 83100 solida. Isti vergeld plaan je i za ubistvo
slobodnog Rimljanina zemljoposednika (Romanus possessor).
Za ubistvo ili krau tueg roba plaala se kazna od 3036 solida.
Posle osvajanja osobito krupne razmere dostigao je kraljevski
zemljini posed. U rukama kraljeva stekla se pre svega zemlja
rimskog fiska; osim toga, uopte sva neobraena zemlja. Taj fond
popunjavan je jo konfiskovanim zemljitima buntovnika i
zemljitima iji su vlasnici izumrli. Iz tog su fonda kraljevi i delili

lake ruke zemljine darove raznim lanovima svojoj okolini i

crkvi, ija zemljita poinju brzo da se poveavaju.
Slobodno seljatvo. Pa ipak, i pored razvitka krupne zemljine
svojine, osnovnu masu franakog drutva i dalje su inili slobodni
seljaci vojnici, koji su ivjeli po zemljinim opinama
markama i koji su sauvali mnoge relikte ranijeg rodovskog
poretka. ak i u isto romanskim djelovima franake drave, u
kojima je krupni zemljini posjed dostizao krajem rimskog perioda
znatne razmjere, dovelo je osvajanje do sitnjenja zemljoposjeda,
do poveanja postotka slobodnog sitnog zemljoposjeda,
zahvaljujui tome to su se i tu naseljavali u pojedinim oazama
slobodni Franci. Preostala galsko-rimska aristokracija poinje se u
tim oblastima stapati s mladom franakom ministerijalnom
aristokracijom, obrazujui privilegovanu grupu takozvanih
kraljevih gostiju za stolom iz redova Rimljana (conviva regis).
Alod. Ali je obrazovanje privatne zemljine svojine, takozvanog
aloda, neizbjeno moralo u budunosti dovesti do irokog razvitka
krupnog zemljinog posjeda.
Sa alodom kae Engels stvorena je ne samo mogunost
nego i potreba za pretvaranje prvobitne jednakosti zemljinih
posjeda u njenu suprotnost... Od onog trenutka kako je nastao alod,
tj. slobodno otuiva zemljina svojina, zemljina svojina kao roba,
postanak krupnog zemljinog posjeda postao je samo pitanje
dana.
Postanak krupne zemljine svojine. Poetak tog procesa moe se
zapaziti jo u doba Saliskog zakona. Kasnije, u VII i VIII stoljeu,
osobito u centru i na jugu drave (Neustrija i Akvitanija),
obrazovanje krupne zemljine svojine svjetovne i crkvene
hvatalo je sve vie maha. U to vrijeme osobito je iroko bila
rasprostranjena praksa takozvanih prekarija, ne samo u obliku
davanja bezemljau od strane krupnog zemljoposjednika komada
zemljita na korienje, mahom doivotno (precaria data), nego i u

obliku predaje krupnom privilegiranom zemljoposjedniku, naroito

crkvi, sopstvenog zemljita od strane sitnih sopstvenika, s tim da je
ovi dobiju natrag (precaria oblata) na doivotno korienje,
ponekad i nasljedno u granicama jednog do dva pokolenja. Vrlo
esto je prekarist dobijao od manastira, pored svoje zemlje, u
prekarij jo i komad crkvene zemlje to je takozvani prekarijuzdarje (precaria remuneratoria). Ovakva mjera morala je
osobito privui sitne zemljoradnike da svoje parcele predaju crkvi.
Ali dok su se krupniji prekaristi, koji su plaali nevelik danak
(cenz), nalazili jo u relativno snoljivom poloaju, dotle su sitni
prekaristi, naroito oni iz redova bivih bezemljaa, dospjevali u
poloaj pravih kolona, dunih da plaaju danak i kuluk. Pored
prekarij, krupni zemljini posjed prakticirao je premda zasad
jo u vrlo umjerenim razmjerima i beneficij, tj. privilegirano
dranje zemlje, uglavnom vojnog karaktera, koje je davano vojnim
slugama kakvog magnata, lanovima njegove privatne druine.
gazindima. Takvo dranje zemlje bilo je uslovljeno vojnom
slubom u korist zemljoposjednika.
Porast privatne vlasti. Paralelno s porastom krupnog zemljinog
posjeda vrio se i proces porasta privatne vlasti u rukama krupnih
sopstvenika. Sitni i srednji sopstvenici i uopte bezemljai stupali
su pod zatitu (mundium) ekonomski jaih ljudi, svjetovnih i
duhovnih magnata, preporuivali im se, kako se u to vreme
govorilo (sam akt nazivan je komendacijom): posle toga magnat je
postajao senior takvog ovjeka koji stoji pod njegovom zatitom.
Raspadanje starinskih rodovskih saveza, koji su dotle titili svoje
lanove, i imovinska diferencijacija u okvirima same opine-marke
pojaali su taj proces razvitka privatne vlasti. esto je stupanje u
zemljinu i linu zavisnost spajano u praksi u jedan akt.
Imunitet. Drava je sankcionirala postanak privatne vlasti krupnih
magnata pomou imuniteta. Bit te institucije sastojala se u tome
to je kraljevim agentima, grofovima, satnicima i njihovim
pomagaima zabranjivano da stupaju na teritoriju pojedinih lica,

koja su od kralja dobila povelju o imunitetu, u cilju vrenja na toj

teritoriji sudskih (po manje vanim predmetima), administrativnih,
policijskih, fiskalnih ili bilo kakvih drugih funkcija; samim tim te
su dunosti prenoene u nadlenost lica koje je dobilo imunitet.
Umjesto dravnih agenata (iudices publici), sve navedene funkcije
vre sada privatni agenti magnata koji je dobio imunitet (iudices
privati); time njegova privatna vlast prema stanovnitvu koje ivi
na njegovoj zemlji i zavisi od njega dobija novu snagu. Ali se
davanje imuniteta obino nije ograniavalo samo na zabranu
dravnim agentima da stupaju na teritoriju imaoca imuniteta.
Osobita kraljeva milost prema nosiocu imuniteta mogla se sastojati
ne samo u prostoj posrednikoj funkciji izmeu stanovnitva i
kralja nego i u tome to mu je davano pravo da u svoju korist ubira
sve prihode sa teritorije zatiene imunitetom, prihode koji su prije
toga ili u korist kraljevske vlasti (porezi, sudske kazne i druge
dabine). Takav magnat krupni zemljoposjednik bio je sada i
predstavnik sudske vlasti na svome zemljitu, predsjedavajui
osobno ili preko svojih agenata sudskim pretresima potinjenom
mu stanovnitvu, i predstavnik vojne vlasti, predvodei vojsku
sastavljenu od ljudi koji su od njega zavisili. Krupni
zemljoposjednik pretvarao se u vladara svoje vrste u odnosu na
stanovnitvo koje ivi na njegovom zemljitu. Samo je razmatranje
predmeta koji se tiu teih krivinih prijestupa i dalje ostalo u
kompetenciji grofovskog suda.
Drava i kraljevska vlast. Ali i sama franaka drava u doba
Merovinga nosi na sebi u velikoj mjeri peat privatnopravnih
odnosa.
Rodovski poredak, koji je vladao kod Franaka prije osvajanja
Galije i koji se sada jako raspadao, nije mogao da poslui kao
organizacija vlasti Franaka nad stanovnitvom osvojenog teritorija.
Bilo je potrebno stvaranje dravne vlasti. Najblii je, ipak,
reprezentant osvajakog naroda bio vojskovoa. Osiguranje
osvojena podruja prema unutra i prema vani zahtjevalo je jaanje

njegove moi. Bio je nastupio as da se ustanova vojskovoe

preobrazi u ustanovu kraljevstva; to se i izvrilo.
Kraljevski dvor. Centar dravne uprave postao je kraljevski dvor
(palatium). Odatle je kralj najkrupniji sopstvenik u dravi, koji
stoji na elu najbrojnije, njemu osobno odane druine,
upravljao osvojenom teritorijom kao kakav privatan domain:
poklanjao je svojoj okolini u privatan posjed zemljita iz biveg
dravnog fonda; pred smrt dijelio svoju dravu, kao da je to njegov
privatan posjed, izmeu svojih sinova; na dravne dohotke, u vidu
poreza ostalih jo od rimskog doba, sudskih kazni idi trgovakih
carina, on je gledao kao na svoju privatnu imovinu i raspolagao
njima takoe po svom nahoenju; na sve stanovnitvo pokorene
teritorije svejedno jesu li to Franci, ili Galo-Rimljani, ili
pripadnici kakvog drugog plemena kralj je gledao kao na
ljude (homines, leudes) koji su od njega osobno zavisni, i duni
da mu polau zakletvu. ak je i samo pravo nosilo lini karakter:
svakom ovjeku sueno je po njegovom plemenskom pravu, bez
obzira na plemenski sastav stanovnitva teritorije na kojoj je
prijestup uinjen. U skladu s tim, u franakoj je dravi bilo u
upotrebi pravo raznih plemena, zapisano i kodificirano u vidu
takozvanih barbarskih zakona: Saliskog zakona, Ripuarskog,
Alamanskog, Bavarskog i drugih zakona. Rimskom stanovnitvu
sueno je po rimskom pravu.
Najblie kraljeve agente, pomoni personal njegovog dvora, inile
su prvobitno njegove line sluge (ministerijalci) iz redova njegovih
robova ili osloboenika, o emu svjedoe i sami njihovi nazivi.
Tako se inovnik koji je prvobitno stajao na elu dvorske uprave
zvao seneal (senescalcus stariji rob) ili majordom (maior
domus upravnik imanja); jedan drugi kraljev inovnik, koji je
prvobitno bio konjuar, zvao se maral (mariscalcus rob koji se
stara o konjima). Postojali su i drugi dvorski inovnici istog
prvobitnog porekla: blagajnik (thesaurarius, cubicularius),
referendariji
(inovnici
kancerarije),
palatinski
grofovi

(pfalcgrofovi), koji su vrili sudske funkcije pri dvorskom

tribunalu.

Martovska polja i sabori velmoa. Starinskih narodnih skuptina

iz Tacitovog doba sada nestaje. Njih zamenjuju takozvana
Martovska polja (campi Martii) vojne smotre oruanog naroda,
koje su se najdue odrale u istonom delu franake drave, u
Austraziji. Takve smotre stajale su u vezi sa sistemom vojne
obaveze optom mobilizacijom, koja je trajala jo u doba
Merovinga. Istovremeno s vojnim smotrama odravani su i sabori
magnata kraljevine; oni su izraavali interese mladog krupnog
zemljoposeda, koji je sve vie teio ka politikoj vlasti.
Mjesna (opinska) uprava. Mjesna (opinska) uprava u
merovinkoj dravi zasnivala se na podjeli drave na okruge (gau,
pagus, civitas); ovi su se dalje djelili na satnije (centena), kao to je
to postojalo kod Franaka prije osvajanja Galije. Ali tek su sada ti
djelovi plemena izgubili svoj rodovski karakter i pretvorili se u
isto teritorijalne jedinice, s kraljevim agentima na elu: upravu
nad okruzima vrili su grofovi koje je postavljao kralj, a upravu
nad satnijama satnici ili tungini. Osim toga, kralj je slao u
provinciju i pojedine privremene agente sacebarone. Ranije
samouprave gotovo je sasvim nestalo; samo su se po satnijama jo
sauvale narodne skuptine satnije (mallus); tu su pod
predsednitvom grofa ili tungina pretresana lokalna sudska pitanja.
Uostalom i tu se ve izdvaja grupa imunijih i utjecajnijih ljudi,
takozvanih rahinburga (rachinburgii) ili dobrih ljudi (boni
homines), koji su imali vodeu ulogu na tim skuptinama. Najnia
upravna jedinica bila je i dalje seljaka opina-marka, koja je na
svojim veima rjeavala lokalna pitanja. Neka plemena, na primjer
Bavarci, jo su uvali svoj poseban poloaj i svoje posebne
vojvode, koje su nad sobom priznavale vrhovnu vlast franakih
kraljeva.

Porezi. itav taj sistem mjesne uprave imao je kao jedan od svojih
osnovnih zadataka prikupljanje prihoda koji su priticali u kraljevu
korist bilo u vidu poreza i sudskih kazni, bilo u vidu direktnih
dabina u plodovima s kraljevih sopstvenih posjeda, razbacanih po
itavoj dravi, i sa zemljita ranijeg fiska. Pritom su dravni
agenti, grofovi i satnici gledali da se i lino obogate; ne
zadovoljavajui se treinom sudskih kazni koja im je pripadala i
prihodima od beneficija, grofovi su svim sredstvima pojaavali
poreski pritisak, esto izazivajui time ustanke.
Ustanci narodnih masa. O takvim ustancima, izazvanim preteranim
poreskim teretom, govore savremeni letopisi. Poznat nam je, na
primer, ustanak iz 579 g. u Limou, gde je gomila naroda digla
bunu u odgovor na povienje zemljinog poreza od strane kralja
Hilperika i spalila poreske knjige. Istim takvim ustancima bili su
praeni i pokuaji da se poreski sistem, sauvan jo od rimskog
doba, proiri i na isto franako stanovnitvo. Sve to pokazuje
kakav je znaaj za mladi krupni zemljini posed imalo davanje
prava imuniteta, kakav je znaaj za male ljude imalo stupanje
pod zatitu kakvog jakog magnata, koji se sve vie uzdizao i
takmiio po svojoj snazi sa samim mesnim vlastima.
Naroito je rastao crkveni zemljini posed, jer su crkveni magnati
episkopi i opati krupnih manastira imali mogunost da se u
vlasti i moi takmie sa svetovnim magnatima i kraljevim
grofovima.
Cijepanje drave pod Hlodovehovim nasljednicima. Poslije smrti
Hlodoveha (481511 g.) franaka se drava cijepa na posjede
najpre etvorice Hlodovehovih sinova, zatim njegovih unuka itd.;
pritom je to cijepanje bilo praeno ogorenom meusobnom
borbom. Poslije smrti Dagoberta (629639 g.), koji je privremeno
ponovo ujedinio franaku dravu, dolazi period takozvanih
lijenih kraljeva, pod kojima su stvarnu vlast u dravi imali

majordomi. Iz redova majordoma izdvaja se rod Karolinga, kojima

je polo za rukom da osnuju novu kraljevsku dinastiju.
U toku tog vremena zapaa se formiranje triju glavnih dijelova
franake kraljevine: Neustrije (sjeverozapadne Galije s Parizom),
preteno
s
galsko-rimskim
stanovnitvom,
Austrazije
(sjeveroistonog dijela franake drave, nastanjenog istonim
Francima i od njih zavisnim germanskim plemenima) i Burgundije
(bive samostalne kraljevine). Kasnije dobija samostalnost i
Akvitanija.
Svaki od ova tri glavna dijela franake drave obiljeen je
osobitostima svoga socijalnog ureenja. U Neustriji se rano
formira krupna zemljina svojina svjetovna i crkvena; pritom
porast ove posljednje dobija zabrinjujue razmjere: pretpostavlja
se da je crkva posjedovala oko jedne treine ukupne povrine
zemljita. Oslanjajui se na svjetovnu aristokraciju, koja je u
pogledu zemljinog bogaenja predstavljala konkurenta crkvi,
neustrijski kraljevi ine pokuaje sekularizacije crkvenih imanja.
Jo Hlotar I (511561 g.) ini pokuaj da crkvi oduzme jednu
treinu zemljita, ali je odustao od toga, zaplaen prijetnjama
episkopa. Njegov sin Hilperik takoer se ali na porast crkvenog
zemljoposjeda: Naa blagajna je osiromaila veli on, a naa
bogatstva pripala crkvi. Jedino episkopi kraljuju. Hilperik
prisvaja crkvena zemljita, trguje episkopskim stolicama i ak
propisuje katolicima novu dogmu, koja porie trojstvo hrianskog
boga. Crkveni pisci nazivaju ga Neronom ili Irodom svoga
vremena. On uvodi etiri nova slova u latinsku azbuku i sam
sastavlja latinske stihove. Teei za tim da nakupi blaga, on
poviava poreze i svirepo uguuje ustanak u Limou, koji je
buknuo kao odgovor na te mjere; on vodi ratove s braom i
sinovcima. Da bi uzdigao svoj presti, Hilperik po primjeru svoga
brata Sigiberta od Austrazije stupa u brak sa kerkom vizigotskog
kralja, Galesvintom, i dobija u miraz niz gradova; ali se uskoro
rastavlja od Galesvinte, ubija je i eni se sluavkom Fredegundom.
Sad poinje ogorena borba izmeu dveju kraljica, Fredegunde i
Brunhilde od Austrazije, sestre ubijene Galesvinte, borba koja je

bila uvena u povijesti Merovinga i obiljeena mnogobrojnim

ubojstvima i svirepostima s obje strane.
Nasuprot Neustriji, Austrazija je dugo vremena uvala svoje
primitivnije drutveno ureenje. Tu jo nisu bili izgubili svoj
znaaj slobodni sitni i srednji zemljoposjednici, koji su se i dalje
skupljali na Martovska polja i pruali oruani oslonac kraljevskoj
vlasti u njegovoj borbi sa sve silnijim magnatima krupnim
posjednicima; crkveni zemljoposjed nije u Austriziji jo stekao
onaj znaaj koji u Neustriji. To je odreivalo i socijalnu politiku
austriziskih kraljeva; izraziti predstavnik te politike bila je kraljica
Brunhilda. U svojoj borbi sa austraziskom aristokracijom, koja je
stupila u savez sa neustrijskom aristokracijom i njenim voom
Hilperikom, ona se oslanjala na prosti narod, tj. na sitne
zemljoposjednike Austrazije i i Burgundije.
Po svom socijalnom ureenju Burgundija je u mnogome podsjea
na Austriziju; tu se takoe dugo vremena sauvao sitni i srednji
zemljini posed. Ali je tu crkveni zemljini posed ve dostigao
znatan razvitak. Crkvu su titili naroito kralj Guntramn, koga
Engels naziva favoritom i slugom popova. U isto vreme
Guntramn se uvijek otro pokazivao kao protivnih svetovnih
magnata. Zato je on bio prirodni saveznik Brunhilde, koja je
vladala u ime svoga maloljetnog sina Hildeberta, Guntramnovog
sinovca.
Andelotski ugovor. 587 g. austrazijski magnati sklopili su zavjeru i
ustali protiv Brunhilde i Hildeberta. Onda je Hildebert zakljuio sa
Guntramnom Andelotski ugovor. Utvreno je vjeno prijateljstvo i
uzajamno nasljeivanje u sluaju da koji od oba kralja ostane bez
djece; obeana je uzajamna predaja neposlunih lanova druin
(leud) i obaveza da nijedna strana nee primati tue leude.
Potvreni su stari darovi oba kralja svojim pristalicama i crkvi, a
vraeni su oni nezakonito dobijeni; odreene su granice obaju
kraljevina. Zahvaljujui tom savezu Hildebert je odneo prevagu

nad austraziskim magnatima, a poslje smrti kralja Guntramna

ujedinio u svojim rukama Austraziju i Burgundiju.
Za vlade Hildebertovih sinova i unuka faktiki je vladala objema
ujedinjenim kraljevinama Brunhilda. Ona je nastavila svoju borbu
sa svjetovnom aristokracijom, titila crkvu, dopisivala se sa papom
Grgurom Velikim, forsirala trgovinu i odravala stare rimske
puteve. Ali je u svojoj upornoj borbi sa Neustrijom, na ijem su
elu stajali Fredegunda i njen sin Hlotar II, pretrpjela poraz zbog
izdaje burgundske aristokracije. Osamdesetogodinja kraljica,
optuena za ubojstvo desetorice lanova kraljevske kue
Merovinga, bila je uhvaena, vezana konjima za repove i
rastrgnuta na komade (613 g.). Tako se zavrila ta svirepa borba,
koja se u buroaskoj literaturi obino prikazuje kao suparnitvo
izmeu dvaju kraljica, ali koja je ustvari bila ivi odraz borbe
izmeu raznih frakcija vladajue klase u merovinkom drutvu.
Hlotar II i pobjeda krupne zemljoposjednike aristokracije.
Pobjeda neustrijskog kralja Hlotara II, koji je poslje Brunhildine
pogibije postao kralj ujedinjene Franake drave (613629 g.),
predstavljala je pobjedu krupne zemljoposjednike aristokracije.
614 g., ispunjavajui zahtjeve svjetovnih i duhovnih magnata,
Hlotar je izdao edikt koji je predviao ozbiljne ustupke u njihovu
korist. Potvreni su im svi pokloni u zemljitima koje su im dali
prethodni kraljevi. Kralj se obavezivao da e grofove postavljati
samo iz redova mjesnih zemljoposjednika; na taj je nain
grofovska dunost dospjevala potpuno u ruke lokalnih magnata.
Ukinuti su novouvedeni nepravedni porezi. Kralj se obavezivao
da nee sebi prisvajati imovinu onih koji bi umrli bez zavjetanja;
ta imovina imala je da pripadne pokojnikovim roacima.
Potvrena je sloboda episkopskih izbora. Kralj je obeao da nee
uzimati pod svoju zatitu klerike bez prethodne dozvole episkopa i
da nee povrijeivati sudska prava episkopa prema osloboenicima
koji se nalaze pod njihovim patronatom; on se takoer obavezivao

da e potovati zavetanja privatnih lica u korist crkve, tj. da nee

konfiskovati zemlju otuenu na takav nain. U drugom ediktu
Hlotar se obavezuje da nee nikog kanjavati bez prethodnog
sasluanja optuenog, a da e same kazne odreivati u skladu s
karakterom krivice.
I pored toga to je Hlotar II ujedinio u svojim rukama itavu
Franaku kraljevinu, svaki od triju njegovih djelova zadrao je
samostalnost, sa posebnim majordomom na elu. Austraziski
magnati htjeli su ak da imaju svog zasebnog kralja, u linosti
kraljevog sina Dagoberta, u ije su ime upravljala u Austraziji dva
lokalna magnata, majordom Pilin i Arnulf, episkop iz Metza. Sin
ovog posljednjeg oenio se Pipinovom kerkom, i od tog braka
vodi poreklo porodica Pipina, ili Arnulfinga, osnivaa karolinke
dinastije.
Dagobert. Sin Hlotara II , Dagobert (629639 g.) prekrio je
edikt iz 614 g.: za njegove vlade izvren je popis zemljita
kraljevskog fiska koja su poklonjena crkvi i magnatima, i jedan dio
tog zemljita oduzet je i vraen u fisk. Konfiskovana su i mnoga
zemljita privatnih lica, zavetana crkvi. Ove Dagobertove korake
podravali su po svoj prilici svetovni magnati, jer je aktivna
spoljna politika zahtevala da ojaaju kraljevi izvori sredstava.
Dagobert se meao u unutranje stvari Vizigota i Langobarda,
zakljuio veni mir s Vizantijom u cilju zajednike borbe protiv
podunavskih plemena i preduzeo jedan neuspeo pohod protiv
saveza slovenskih plemena u ekoj i Moravskoj, na ijem se elu
nalazio kralj Samo (vidi glavu VIII).
Majordomi. PoslJe smrti kralja Dagoberta njegovi sinovi vladaju
pod tutorstvom majordoma; poinje period lijenih kraljeva. Evo
kako taj period opisuje biograf i suvremenik Karla Velikog,
Einhard: Rod Merovinga... odavno ve nije imao nikakve snage
niti se ma im isticao osim praznom kraljevskom titulom. I blago i
mo kraljevine nalazili su se u rukama starjein dvora koji su se

zvali majordomi. Njima je pripadala vrhovna vlast; kralju je

ostajalo jedino da se zadovolji kraljevskom titulom, da sa svojom
dugom kosom i putenom bradom sjedi na prestolju i izigrava
vladara, da sasluava poslanike sa svih strana i da im pri polasku,
toboe u ime svoje vlasti, daje odgovore kojima su ga drugi nauili
ili mu ih ak nametnuli. Sa izuzetkom jalovog kraljevskog imena i
isproene plae koju mu je majordom davao po svom nahoenju,
nije kralj posjedovao nieg svoga, osim jedne vile i to s vrlo
skromnim dohotkom. Tu je on ivio i imao mali broj slugu... Ako
je trebalo da kuda putuje, on je odlazio u kolima u koja su, po
seoskom obiaju, bili upregnuti volovi koje je gonio govedar. Tako
je on odlazio u dvor i na narodni sabor koji je odravan svake
godine na korist kraljevine, tako se obino i vraao kui. itavu
upravu kraljevinom i sve vanjske i unutarnje poslove obavljao je
majordom. Obino je bilo tri majordoma, po jedan za svaku
kraljevinu. Oni su bili priznate voe magnata, branioci njihovih
privilegija i predvodnici vojske. U isto vreme u njihovim rukama
nalazilo se i ubiranje poreza. Oni su dovodili na prestolje kraljeve
koji su im bili u volji. Sada prave meusobne ratove ne vode vie
kraljevi ve majordomi.
Ujedinjenje drave od strane majordom Austrazije. O razmjerima
moi majordoma svjedoi injenica da je jedan od njih, majordom
Austrazije Grimoald, pokuao 656 g. da proglasi za kralja svoga
sopstvenog sina. Otprilike u isto vreme neustriski majordom
Ebroin sjedinio je u svojim rukama funkcije majordom svih
kraljevina Galije; pritom se on pokazao takvim neprijateljem
aristokratije da je naiao na veoma jak otpor s njene strane. U
Burgundiji je protiv njega dignut pravi ustanak, na elu sa
episkopom otenskim Leodegarijem. Ebroin je morao da bei. Izdat
je edikt da niko ne sme, slino Ebroinu, da tei tiraniji; na
majordomskom poloaju imali su da se redom smenjuju svi
magnati; kraljevski inovnici u svakoj kraljevini morali su se birati
iz redova lokalnih itelja, svaka kraljevina morala je uvati svoje

lokalne zakone i obiaje. Ali se uskoro Ebroin ponovo vraa na

vlast i razbija svoje neprijatelje. Posle njegove smrti Pipin
Heristalski, majordom Austrazije, pobedio je u bitki kod Tertrija
(687 g.) neustriskog majordoma Bertara i postao jedini majordom
itave kraljevine. On vodi uspene ratove s Frizima, Alamanima i
Bavarcima, potinjavajui sebi njihove posede. Teei da svoje
vojne uspehe uvrsti hristijanizacijom Germana, Pipin titi
katolike misionare i koristi crkvu kao orue za irenje svoje
vlasti.
Zato je ba majordomima Austrazije polo za rukom da ujedine
vrhovnu vlast u franakoj dravi?
Majordomi Neustrije bili su samo voe krupnih magnata one
zemlje u kojoj je proces feudalizacije postigao ve krupne uspjehe;
krupni magnati, kao to smo videli na primjeru Leodegarijeve
politike, teili su da ogranie centralnu vlast i uspjeno su se borili
sa njom. Majordomi pak Austrazije, gde se proces feudalizacije
vrio sporije, iako su sami bili krupni magnati, ipak su mogli da se
oslanjaju na sloj slobodnih i srednjih zemljoposjednika, koji je u
Austraziji bio jo dobrim dijelom sauvan i koji je bio
zainteresovan za jaku centralnu vlast radi borbe s magnatima i radi
uguivanja otpora seljatva koje je pretvarano u kmetove. Uz
pomo tih elemenata, koji su inili osnovno jezgro vojnih snaga,
austraziski majordomi iz kue Pipina ili Arnulfinga uspeli su da
ujedine franaku dravu i da na mjesto dinastije Merovinga
dovedu novu dinastiju.

GLAVA V.

FRANAKA DRAVA KAROLINGA

Obrazovanje franake monarhije Karolinga
Galija poslije smrti Pipina Heristalskog. Poslije smrti Pipina
Heristalskog pojedini magnati, svjetovni i duhovni, stiu gotovo
potpunu politiku nezavisnost; u Akvitaniji se obrazuje nezavisno
vojvodstvo Odona ( Eda ); diu se i vojvode pojedinih germanskih
plemena. Radbod Friki osvaja jedan dio Frizije, protjerava iz nje
kranske sveenike, te agente franakih kraljeva, rui crkve i
obnavlja paganstvo, kao simbol frike nezavisnosti. Saksi upadaju
u rajnske oblasti Franaka, Avari- u Bavarsku. Najzad, Arapi,
poinju pustoiti Akvitaniju, tuku Odona Akvitanskog i kreu se ka
rijeci Loari. Jo prije toga, Neustrijci, na elu sa svojim
novoizabranim majordomom Raganfredom, elei da povrate
nekadanju prevlaste Neustrije, upadaju u Austraziju, gdje je u ime
Pipinovih unuka prigrabila vlast Pipinova udovica Plektruda. Sama
Plektruda zatvorila je u tamnicu izvanbranog Pipinovog sina
Karla, smatrajui ga opasnim po svoju vlast.
Takvo je bilo unutarnje i vanjsko stanje franake drave u vrijeme
dolaska na vlast i prvih godina vlade Karla (715.-721.god.),
prozvanog kasnije Martel (to znai eki). S njegovom vlau
konano se uvrstila vlast majordoma iz kue Pipina, koji su
kasnije osvojili i samu kraljevsku vlast.
Pobjegavi iz tamnice i okupivi oko sebe austrazijske leude, Karlo
Martel je potukao Frize i Neustrijce, usprkos pomoi koju im je
pruio Odon Akvitanski. Postavi majordom, on dovodi na
prijestolje jedno za drugim marionete iz degenerisane dinastije
Merovinga. Od 737. godine on ne smatra vie za potrebno ni da
postavlja kralja, toliko je u to vrijeme njegova vlast ojaala. Karlo
provodi nekoliko pohoda protiv Bavarske, uspostavlja vlast
Franaka u Alemaniji, pustoi Friziju, spaljujui na njoj paganske
hramove, i ponovno pokorava Sakse, uzevi od njih taoce i

nametnuvi im danak. U isto vrijeme Karlo je ustao protiv

krupnijih magnata koji su iskoristila mutna vremena da steknu
nezavisnost- protiv tih, po Einhardovim rijeima, tirana Galije- i
unitio jedne, a doveo u pokornost druge. Malo pomalo, u nizu
pohoda, zavrava Karlo pokoravanje odmetnike Akvitanije.
-str. 65.-

Borba s Arapima. Ali tu, na jugu Galije, Franci su se sukobili s

novim neprijateljem, Arapima, koji su, osvojivi Hispaniju, poeli
od 720. godine, napadati Galiju. Ovamo su ih zvali lokalni
magnati, nezadovoljni franakom vlau; Arape je jedno vrijeme
pozvao i Odon Akvitanski, koji je meutim preao kasnije na
Karlovu stranu. Prisnog saveza sa Arapima drala se i burgundska
aristokracija, koja ih je esto zvala u pomo u svojoj borbi s
Karlom.
Odluna bitka s Arapima, odigrala se kod Poatjea (Poitersa,
Galija), 732. godine. Arapska konjica nije uspjela pokolebati vojni
red franake pjeadije, i morala se povui. Ali je borba s Arapima i
njihovim saveznicima- burgundskim magnatima, koji su Arapima
predali niz gradova na jugu i dizali niz ustanaka, trajala gotovo do
kraja vladavine Karla Martela. Karlo je potukao burgundsku
aristokraciju koja je digla ustanak i izvrila zamane konfiskacije;
on je Burgunane nazivao buntovnicima i nevjernim narodom. U
jednoj od svojih povelja on poklanja imanje nekog Rukulfa, jer je
on- stoji u povelji, - naruivi vjernost franakoj dravi, pristupio
Saracenima i uzeo udjela u njihovim pljakama. Na kraju krajeva,
arapsko nadiranje prekinuli su graanski ratovi koji su izbili u
njihovoj domovini.
Socijalna politika Karla Martela. Stavljajui u zavisnost od sebe
germanska plemena Friza, Alemana, Bavaraca i drugih, Karlo

Martel je titio misionare, koji su svojom djelatnou u Germaniji

jaali franaku dravu; meu njima osobitu vidnu ulogu igrao je
papinski legat Bonifacije, bivi anglo-saksonski mohah. Ipak,
Karlo, nije pruio pomo papi (iako ga je ovaj u dva maha molio).
U borbi protiv Langobarda, svojih nedavnih saveznika u borbi s
Arapima. Karlo Martel nije samo vojnim uspjesima uvrstio
sredinju vlast u kraljevini. Sami ti uspjesi u znatnoj su mjeri
poivali na socijalnoj politici koju je on vodio, na onom preokretu
u zemljoposjedniim odnosima koje Engels smatra jednim od
najvanijh rezultata karolinke dinastije. Prije Karla Martela
preovlaujui oblik kraljevskih zemljinih poklona bili su darovi u
zemlji u vidu potpune privatne svojine. Takvi su darovi brzo
smanjivali fond kraljevskih zemljita, a uz to nisu uspostavljali
nikakvu novu vezu izmeu kralja i podanika koji bi dobili takav
poklon. Karlo je morao voditi upornu borbu s krupnim zemljinim
magnatima koji u teili potpunoj nezavisnosti. Ukrotivi jedne i
smjenivi druge, Karlo je morao nai sredstvo da vre privee za
prijestolje umirene magnate ili njihove nasljednike. Takvo sredstvo
sastajalo se u tome to je uveden sistem davanja zemljita na
uslovno posjedovanje u beneficij, umjesto ranijeg poklanjanja u
osobnu svojinu. Mogunost za iroku primjenu sistema beneficija
pruale su, s jedne strane, zamane konfiskacije (oduzimanje) koje
je Karlo vrio prilikom umirivanja buntovnika i izdajnika, a s
druge strane, iroka sekularizacija crkvenih zemljita, koju je on
izvrio.
Oslonac vlasti austrazijskih majordoma u vrijeme kada su ve
postali majordomi itave Franake kraljevine- sastojala se pored
njihove osobne moi kao krupnih zemljoposjednika i u podrci
koju je toj vlasti pruao sloj sitnih i srednjih zemljoposjednika, jo
prilino mnogobrojan u Austraziji; ti zemljoposjednici okupili su
se oko svoga vojskovoe i traili od njega zatite protiv samovolje
magnata. Trebalo je proiriti i podrati taj sloj slobodnih
zemljoposjednika, koji su predstavljali izvrstan izvor vojne snage
franakih majordoma. Borba sa Arapima pokazala je premo
konjice nad nekadanjom pjeadijom, koja je regrutirana uglavnom

iz redova slobodnih franakih seljaka; ti seljaci meutim nisu

mogli izdrati teret ratnih obveza osobito za vrijeme dugih i estih
ratnih pohoda, i sve su vie brojno opadali. Kao osnovica za
konjiku vojnu slubu imao je posluiti upravo sloj srednjih
zemljoposjednika odanih majordoma. Zemljini fond obrazovan
konfiskacijama brzo se smanjivao, i Karlo je morao pristupiti u
irokom razmjerama davanju crkvenih zemljita u vojne beneficije.
-str. 66.To mu je bilo u toliko lake to je u on u borbi s protivnicima,
meu kojima je bilo i mnogo duhovnih magnata, iroko smjenjivao
episkope i opate i na njihova mjesta ostavljao ljude iz redova
svojih najbliih pristalica. Poznat je njegov neak Hugo, koji je
dobio tri episkopata i tri opatije. Najblii Karlov suborac Milon,
bio je episkop trijerski i rajmski. itav niz episkopskih stolica nije
uope popunjavan. U veini gradova pie u to vrijeme Bonifacije
papi- episkopske stolice date su svjetovnim ljudima, koji su udno
eljeli da se dokopaju crkvenih imanja.....
Uz podrku tih svojim privrenika Karlo je i ostvario iriko
davanje crkvenih zemljita u vojne beneficije. Po svojoj prilici u
vrijeme Karla Martela pada i zahtjev centralne vlasti da svjetovni i
crkveni magnati sami stoje na elu vojnih odreda ljudi zavisnih od
njih i da odgovaraju za njihovo vrenje dravnih obveza. Time se
magnati izjednaavani po svojoj vlasti s grofovima,
predstavnicima javne vlasti i postajali su i sami djelomino
nositelji te vlasti. Na taj nain, privatno- pravno odnosi seniora i
vazala poinju dobivati javno- pravni karakter. Ti se odnosi jo
vie uvruju prakticiranjem imuniteta, koje se sada proiruju i na
one teritorije koje su prije toga bile nezavisne od bilo kakve
privatne vlasti. Prema tome, funkcije grofova prenose se u nizu
sluajeva na magnate, svjetovne i duhovne, koji postaju seniorima
dotada slobodnog stanovnitva. To je onaj preokret koji je zapoeo
Karlo Martel i koji su nastavili i zavrili njegov sin Pipin i unuk

Karlo Veliki. Po tonoj Englesovoj opasci taj je preokret znaajan

zbog toga to je primjenjen kao sredtstvo da se drava ujedini, da
se magnati jednom zauvijek priveu za prijestolje i time ojaa
kraljevska vlast, a on je na kraju krajeva potpuno oslabio krunu,
doprinio nezavisnosti magnata i doveo do raspadanja drave.
Pipin Mali i Karloman. Poslije smrti Karla Martela vlast u
franakoj dravi su podjelili izmeu sebe dva Karlova sina:
Karloman, koji je dobio Austraziju sa Alemanijom i Tiringijom, i
drugi sin Pipin ( s nadimkom Mali, zbog niskog rasta), koji je
upravljao Neustrijom s Burgundijom i Provansom. Odmah je
protiv novih majordoma dignut niz ustanaka. Pobunio se Karlov
sin od druge ene- Grifon, koga su braa zaobila prilikom podjele
drave. Pobunila su se i plemenska vojvodstva- Alemanija,
Bavarska, Akvitanija. Oba brata uguila su te ustanke, ali su poradi
uvrenja svoga autoriteta ipak smatrala za potrebno da postave
kralja. 743. godine oni su doveli na kraljevsko prijestolje Hilderika
III. Iz roda Merovinga.
Reforma Crkve. U isto vrijeme braa su se pobrinula da reguliraju
i svoje odnose s crkvom, zaotrene zbof sekularizacije crkvenih
zemalja pod Karlom Martelom. Podrka crkve bila im je potrebna i
za uvrenje njihove vlasti. Za njihove vlade sazivaju se crkveni
sabori, koji zavode strogu crkvenu organizaciju i hijerarhiju koja
podsjea na administrativnu organizaciju franake drave: stvaraju
se ljestvice crkvenih poloaja, koje se penju od sveenika preko
episkopa do arhiepiskopa; osim toga stvara se okruna eparhijska
organizacije crkve. Slino savjetima svjetovnih magnata pri
sredinjoj vlasti, koji se sazivaju redovito, od sada se svake godine
moraju sazivati i crkveni sabori. U isto vrijeme zavodi se i crkvena
disciplina; pripisuje se strogo pridravanje benediktinskog statuta
po manastirima; crkvenim licima zabranjuje se noenje oruja,
bavljenje ratom ili lovom i svjetovno odjevanje. Zapaaju se i
pokuaju da se i Crkvi vrati njena zemljina imovina, razdana pod
Karlom Martelom. Karloman ak otvoreno obeava to vraanje.

Na kraju krajeva postignut je kompromis: sva zemljita razdana u

beneficij smatraju se imovinom Crkve, ali i dalje ostaju u rukama
nositelja beneficija iu svojstvu prekarija, i ovi za njih plaaju Crkvi
dvojni desetak. Sustav vojnih beneficija postao je ve toliko nuan
element vojne organizacije franake drave, da se povratak na
staro stanje pokazao nemoguim.
- str. 67.Reforma Crkve izvrena uz podrku Karlomana i Pipina, i pored
prilino jake opozicije od strane osoba pogoenih njome, dovela je
do tijesne suradnje izmeu Crkve i drave i jo vie uvrstila vlast
franakih majrodoma, doprinosei kasnije i samom osvajanju
kraljevske vlasti od strane Pipina. Pa ipak je opozicija protiv
reforme, osobito protiv njenog inicijatora Karlomana, bila u to
vrijeme toliko velika da je ovaj ak morao odrei se vlasti ( 747.
g.) i da zavri ivot kao monah u Italiji.
Uostalom, velike tekoe osjeao je u prvo vrijeme i sam Pipin,
koji je sad postao jedini majordom u dravi. U vie mahova die
protiv njega ustanak Grifon, podravan as od Bavaraca, as od
Akvitanaca, a as od Langobarda, koji su odavno teili za tim da
osvoje Bavarsku. Langobardska opasnost postaje sada sve vea,
ona zbliava Pipina s papama, na koje su Langobardi takoer vrili
pritisak.
Pipin uzima kraljevsku vlast. Prividna vlast merovinkog kralja
malo je pomagala Pipinu u toj njegovoj borbi; zblienje s
papinstvom obeavalo je druge perspektive; postajalo je mogue
da on uzme i sam kraljevsku vlast, legaliziranu crkvenim
autoritetom.
751. godine, u ime svih Franaka koji su donijelu tu odluku na
zajednikoj skuptini, upueno je papi Zahariji sveano poslanstvo
s pitanjem: o kraljevima koji su u to vrijeme postojali kod
Franaka ali nisu imali kraljevsku vlast: je li to dobro?

Papa je odgovorio: Bolje da se kraljev naziva onaj tko ima vlast

nego onaj tko je bez kraljevske vlasti.
Dobivi takav povoljan odgovor, Pipin je u studenom iste godine
sazvao u Saosonu sabor franake aristokracije i svojih vazala, i tu
je on po izboru svih Franaka, posvetom od strane episkopa i uz
zakletvu plemstva uzdignut na kraljevsko prijestolje. Merovinki
kralj Hilderik i njegov sin bili su zatvoreni u manastir.
Pipin se dareljivo zahvalio Crkvi, obasuvi darovima mnoge
manastire; ali papa je zatraio neto vie- pomo protiv
Langobarda.
753. godine papa Stefan II. (Stjepan II.) uputio je Pipinu albu na
langobardskog kralja Aistulfa, koji je vrio pritisak na Rim, a
uskoro i sam krenuo na franaku dravu. Sastavi se s Pipinom
(754. g.) papa ga je na koljenima molio za pomo i dobio od
Pipina odgovarajua obeanja. Ali rat s langobardima nije naiao
na simpatije franake aristokracije. Da bi Pipinu dao jo vei
autoritet (njegovo novo zvanje jo je izazivalo opoziciju), papa ga
je ponovno okrunio i izvrio obred miropomazanja nad njim,
kraljicom i njihovim sinovima; u isto vrijeme on im je podario
titulu rimskih patricija. Miropomazanje do tog vremena nije bilo
poznato u Galiji i nije primjenjivano na Merovinge. Pipinovo
pomazanje uzviavalo ga je iznad predstavnika stare dinastije.
Titula rimskog patricija, pored toga to ga je uzdigla, inila je
Pipina i pokroviteljem Rima, osloboditeljem i zatitnikom
Crkve.

- str. 68.-

Rat s Langobardima i obrazovanje Papinske drave. Pa ipak je

jaka opozicija nagovorila Pipina da oklijeva. Uinjen je pokuaj da
se stvar rijei putem mirovnih pregovora, ali taj pokuaj nije doveo
do nikakvih rezultata. Onda je franaka vojska u proljee 755.
godine prela Alpe i potukla Langobarde. Aistulf je uz
posrednitvo franake aristokracije zamolio za mir, dao taoce i
obvezao se da e plaati danak i ustupiti Pipinu gradove
Ravenskog egzarhata i Rimske oblasti, koje je osvojio od Bizanta.
Pipin je te gradove predao papi i time udario temelj svjetovnoj
dravi papa.
Poslije Pipinovog povlaenja iz Italije Aistulf je ponovno poeo
vriti pritisak na papu. Bio je potrebit nov Pipinov pohod ( 756.
g. ) koji je takoer zavrio uspjehom. Ovog puta Pipin je oduzete
gradove formalnim aktom predao za sva vremena rimskoj Crkvi,
ne obazirui se na proteste i prijetnje Bizanta, koji je zahtjevao da
joj se egzarhat vrati.
U to vrijeme pada pokuaj da se teorijski zasnuje svjetovna vlast
pape kao gospodara Papinske oblasti i ak da se ona proiri daleko
izvan granica tog posjeda. Pojavljuje se uveni falscificirani
dokument, poznat pod imenom Konstantinova darovnica. U tom
falscifikatu, koji je vjerojatno izaao iz papinske kancelarije,
govori se da je car Konstantin, kada ga je papa Silvestar pokrstio,
darovao papi znake carske vlasti purpurnu hlamidu, zlatnu
dijademu, grad Rim, zemlje i gradove Italije i itavog Zapada.
Pipinovi vanjsko-politiki uspjesi. Tako se vlast i utjecaj Pipina
proirio i van granica franake drave. Aistulfov nasljednik na
langobardskom prijestolju, Deziderije, koji je izabran za kralja po
pristanku kralja Franaka i po savjetu magnata, bio je takorei
Pipinov vazal. Bizantski car vodio je pregovore s Pipinom o braku
svoga sina s keri franakog kralja. Bagdadski kalif traio je
njegov savez u borbi protiv Arapa u Hispaniji. Pape su traile

Pipinovu zatitu i pomo franakih episkopa kod reorganizacije

uprave Rimske crkvene oblasti.
Posljednje godine Pipinove vlade obiljeen se vojnim uspjesima na
jugu Galije. 759. godine Arapima je oduzeta Narbona sa
Septimanijom, a poslije dugotrajnih pohoda (760.-768. god.)
pokorena je Akvitanija. Crkva pod Pipinovim pokroviteljstvom i
ovdje mu je pruala podrku u njegovim planovima. Najzad,
uspjeni ratovi sa Saksima i Bavarcima uvrstili su utjecaj nove
karolinke monarhije i u Germaniji.
Karlo Veliki i Karloman. Pred svoju smrt Pipin je podjelio
kraljevinu izmeu svojih sinova Karla i Karlomana. Stariji Karlo
dobio je sjeverozapadne dijelove kraljevine (Austraziju, sjevernu
Neustriju i vei dio Akvitanije); Karlomanu su pripali jugoistoni
dijelovi kraljevine ( juna Neustrija, Burgundija, Provansa, Alzas i
Alemanija, Tiringija, Hesen i neke druge oblasti).
Izmeu brae nije vladala sloga, osobito u vanjskoj politici. 769.
godine u Akvitaniji je izbio ustanak koji je digao neki Gunald.
Karloman je odrekao bratu pomo, pod izgovorom da ustanak nije
zahvatio oblasti koje njemu osobno pripadaju. Karlo je samo sa
svojim snagama uguio ustanak.
Na Karlomanovom dvoru bila je jaka langobardska partija, dok je
Karlo naginjao na stranu pape. Ali zahvaljujui utjecaju i
posrednitvu njegove majke Bertrade, koja je po svom porijeklu
pripadala franakoj aristokraciji i simpatizirala Langobardima,
Karlo je i sam izmjenio privremeno svoju politiku i ak se oenio
kerkom langobardskog kralja Deziderija- Dezideratom. Ali je
uskoro ( 771. god.) umro Karloman, i njegovi
vazali ..........................
-str. 69.preli su Karlu, liivi prijestolja Karlomanovu djecu. Njegova
udovica zajedno sa djecom nala je utoite u Langobardiji kod
Deziderija, koji je teio da vrati Karlomanove sinove na nasljedno

prijestolje. Karlo je otro promijenio svoju politiku. On se jo

ranije raziao sa Deziderijem, a kada mu se papa Hadrijan I.
Obratio za pomo protiv Langobarda, on je krenuo protiv njih,
poslije uzaludnih pokuaja da se pitanje rijei mirnim
pregovorima.
Rat s Langobardima. Opsada Pavije, u kojoj se utvrdio Deziderije,
otegla se. Karlo je iskoristio mogunost da uvrsti svoj utjecaj u
samom rimu i u proljee 774.g. iznenada se pojavio u Rimu, gdje
ga je papa primio sa velikim poastima, i zu sveano potvrdio sve
Pipinove darove. Sa svoje strane, papa je potvrdio Karlu titulu
patricija, koja je papu stavljala u zavisan poloaj od franakog
kralja.
Rat s Langobardima zavrio je Karlovom pobjedom. Poslije
zauzimanja Pavije, Deziderije je zbaen s prijestolja i zatvoren u
samostan. Karlo je stavio na glavu gvozdenu langobardsku krunu i
uzeo titulu kralja Franka i Langobarda.
Ali, poslije povlaenja franake vojske neke langobardske
vojvode, sa Dezderijevim sinom Adalgizom na elu, digli su
ustanak. Protiv Karla sklopljena je koalicija bavarskog vojvode
Tasila, Avara i Bizanta, koji je podravao Adalgiza i teio da
povrati svoje izgubljene posjede u Italiji.
Karlo je ponovno doao u Italiju, potukao langobardske vojvode, a
zatim se bavio na Bavarsku. Tasil je bio osuen kao buntovnik i
zatvoren u samostan. Zvanje vojvode je ukinuto u bavarskoj, a
uprava nad njom povjerena je jednom od grofova.
Uskoro je langobardska kraljevina dobila svog zasebnog kralja u
linosti Karlovog sina Pipina, koji je vladao pod opim
rukovodstvom svoga oca. Sama kraljevina dobila je organizaciju
po franakom uzoru. 787. g. Morao je franaku vlast priznati i
Benevest, jedno od langobardskih vojvodtava koje je dotle uvalo
svoju nezavisnost.
Pokorenje Saksonije i njena feudalizacija. Najveih napora stajalo
je franaku dravu osvajanje Saksonije(772. 804.). Od svih
ratova kae Einhard koje su Franci vodili, nije bilo dueg,
teeg i svirepijeg od ovog.

To irenje franake drave na istok, ka Labi, a zatim i dalje, u

slavenske oblasti, bilo je uslovljeno potrebom za zemljom i
radnom snagom, koju je osjeao brojni slojfranakih sitnih i
srednjih zemljoposjednika baza vojne organizacije karolinke
drave. Nastanjena zemljita u autohtonim oblastima franake
drave bila su ve razdata. Fond crkvenih zemljita, pretvorenih u
beneficije kraljevih vazala, bio je takoer iscrpljen, a daljnje
dodijeljivanje beneficija poslije Pipinovih reformi nailazilo je na
ozbiljne tekoe. Sada su samo osvajanja mogla dati zemlju za
nova dodjeljivanja i ljude za njenu obradu.
Plemena Saksa zauzimla su teritorij od donje Ranje do Labe na
istoku i Ajdera na sjeveru. Ona su se dijelila na 4 plemenska
saveza:na zapadne Sakse, ili Vestfalce, na Angarijce u centru,
Istone Sakse ili Ostfalce, i sjeverne Sakse, ili Noedalbinge.
Nalazili su se na posljednjem stupnju rodovsko plemenskog
ureenja, s poetkom procesa obrazovanja klasa. Razlikovala su se
tri glavna socijalna sloja:rodovsko plemenska aristokracija
edelizni, koji su se isticali krupnijim razmjerima sroarskog i
robovskog razdinstva; obini slobodni ljudi, koji su osnovnu masu
Saksa, - frilinzi; i zadnja neslobodni ljudi lasi.
Pojedini okruzi zadrali su svoju samostalnost, pod upravom
lokalnih voa; samo su u ratno vrijeme birane posebne vojvode.
Saksi su sauvali poganstvo i po svoj prilici skupljali se jednom
godinje radi vrenja zajednikog vjerskog kulta. Slino
Germanima Tacitovog doba, oni su esto preduzimali prepade na
pogranine oblasti franake drave, i pogranini sukobi bili su
obina pojava.
Prve Karlove operacije protiv Saksa poele su 772.g. Franaka
vojska krenula je protiv Angarijaca, zauzela njihovo utvrenje
Eresburg, unitila njihovu svetinju sveto deblo drveta, takozvani
Irminsul, na kome, po vjerovanju Saksa, poiva nebesko svod.
Uzevi taoce i zadobivi bogat plijen, franaka vojska se vratila u
domovinu.
U odgovor na to Saksi su 774.g. upali u Hessen, opljakali tamo
samostan, kao i Deventersku crkvu u zemlji friza. Franaka vojska

po drugi put upada u Saksoniju i podvrgava zemlju pljaki i

poaru.
Tek od 775.g. poinje pravo pokoravanje Saksa. Jedna velika
vojska prodire u oblast Vestfalaca, Angarijaca i Ostfalaca. Poraz je
bio tako snaan da su Karlu doli saksonski dostojanstvenici
molei ga za mir. Karlo je uzeo taoce i zaposjeo garnizonima
saksonska utvrenja Eresburg, Sigiburg i novosagraeni Karltat.
U isto vrijeme on je zatraio od Saksa da prime kranstvo. 777.g.
u Paderbornu je odran opi sabor, na kome je saksonska
aristokracija poloila Karlu zakletvu na vjernost i dobila kao
nagradu od franakog kralja pojedine grofovije u Saksoniji na
ravnoj nozi s Karlovim franakim vazalima.
Ova kapitulacija i primanje kranstva bili su djelo saksonske
aristokracije. Ona je u franakoj dravi vidjela oslonac za svoju
sve jau vlast nad ostalim stanovnitvom. Ubrzanje feudalizacije
saksonske zemlje bilo je u njenom interesu.
Osnovna pak masa Saksa vidjela je u frankom osvajanju samo
svoje porobljavanje. Plemenski otpro franakom osvajanju malo
pomalo poinje da prelazi u klasnu borbu protiv franakih
feudalaca osvajaa i protiv vlastite saksonske aristokracije koja
se pretvara u feudalnu.
U prvo vrijeme ne prelazi sva saksonska aristokracija na stranu
osvajaa. Na elu itavog niza ustanaka (778. 785.) nalazi se
jedan od predstavnika aristokracija Vidukind. Svirepo se
razraunavajui sa ustancima, Karlo izdaje takozvani Kapitularij
za stvari Saksonije, kojim je u zemlji uveden specijalni reim.
Saksima je zabranjeno da se skupljaju u ope sabore, osim po
kraljevom nareenju; za najmanji prijestup protiv crkve i kralja
propisuje se smrtna kazna. Izvrena je konfikacija zemlje od
okolnog stanovnitva u korist svake pojedine crkve, u veliini od
dvije parcele, i na svakih sto ljudi uzet je po jedan rob i jedna
robinja. Stanovnitvo je moralo da plaa desetinu u korist crkve.
Sve ove mjere uvoene su zato to su ustanci obino bili praeni
obnavljanjem poganstva, kao simbola nezavisnosti, dok su
misionari, koji su prodrli u zemlju, ubijani ili protjerivani. Saksima

se pridruio jedan dio Friza. Karlo je kod Verdena zadao Saksima

smrtni udarac; tom prilikom pobijeno je oko 4500 talaca. Najzad,
na Karlovu stranu preao je i Vidukind(785.), krstivi se. Sam
Karlo mu je kumovao i dao mu bogate darove. Po cijenu svoje
izdaje kupio je Vidukind Karlovu milost i sjajnu karijeru za svoje
potomstvo.
Ali ni s Vidukindovom izdajom nije Saksonija jo bila konano
pokorena. Pobjeda Franaka bila je rezultat ne samo vojnih uspjeha,
nego i vjete politike , koja je umjela da se koristi kljunim
antagonizmima koji su tek nicali, privlaei na svoju stranu
sakosnsku aristokraciju i samim tim slabei narodni otpor.
Prve (tj. plemensku aristokraciju) govori o Karlu jedan kasniji
pjesnik on je sablaznio darovima, a sve ostale zavisne slomio
orujem.
Daljna borba, koja se sada organizirala uglavnom na
Nordalbingiju, nosi ve u potpunosti karakter pokreta koji je
usmjeren istovremeno i protiv franakih osvajaa, i protiv lokalne
aristokracije. Ta borba traje jo itavih 12 godina (793. 804.) i
praena je vanrednim mjerama s Karlove strane masovnim
iseljavanjima Sakksa iz njihove zemlje. Oni su bili raseljeni po
raznim mjestima franake drave, a njihove zemlje razdate su
Francima i njihovim saveznicima Slavenima iz plemena
Bodrinja.Neki okruzi izgubili su oko jedne treine svog
dotadanjeg stanovnitva. Takvo umirenje Saksonije bilo je
praeno uvoenjem specijalnog reima. Saksonski kapitularij, koji
je izraen u Aachenu, na savjetovanju s predstavnicima Vestfalaca,
Ostfalaca i Angarijaca, i izdat 797.g., ukinuo je smrtnu kaznu u
sluajevima u kojima je ranije primjenjivana i zamjenio je
novanim kaznama.
Rat sa Slavenima i Avarima. Osvajanje Saksonije i prisvajanje
Bavarske doveli su Franke u dodir s nekoliko drugih naroda. Du
Labe i istono od nje ivjela su u to doba slavenska plemena. Od
njih u Bodrinji, ondanji susjedi i neprijatelji Saksa, podrali
Karlovu pomo u njegovoj borbi sa njima. Ali je pokorenje
Saksonije natjeralo Karla da preduzme mjere za zatitu svoje nove

granice od napada Slavena. 789.g. on je krenuo protiv slavenskog

plemena Luinjana, opustoio nihovu zemlju i natjerao ih da
priznaju njegovu vlast.
U stepama dananje Maarske, u Panoniji, ivio je polunomadski
narod Avari, koji je preduzimao napade na susjedne oblasti
franake drave. Za vrijeme langobardskog rata Avari su uzeli
uee u koaliciji protiv Franaka i neko vrijeme drali Frijaul.
791.g. preduzet je pohod protiv Avara istovremeno iz Bavarske i
Italije. Ali su terenske prilike ometale uspjeno prodiranje Franaka.
Ratne operacije obnovljene su 795. I 796.g.; tom prilikom su
Franci, koristei se unutranjom borbom meu Avarima, prodrli u
dubinu njihove zemlje, osvojili i poruili centralni tabor Avara,
okruen s deset koncentrinih krugova utvrenja, takozvani Ring.
Od teritorije osvojene u Panoniji stvorena je Panonske marka.
Borba sa Arapima. Borba sa Arapima, zapoeta jo pod Karlom
Martelom, nije bila zavrena; sada su Franci sami preli u
ofenzivu. U to vrijeme u panjolskoj je voena borba izmeu
feudalnih upravljaa pojedinih oblasti sjeverne panjolske i emira
iz porodice Omejada, sa sjeditem u Cordobi. Koristei se tom
borbom, Karlo je 778.g. preao Pirineje i zauzeo niz gradova, ali je
pretrpjeo neuspjeh kod Zargoze. Prilikom povlaenja zatitmicu
franake vojske napali su Baski u Ronsevalskoj dolini i unitili je.
Meu predvodnicima pao je i prefekt Bretonske marke Roland.
Ovaj dogaaj naao je kasnije odraza u uvenom djelu
srednjovjekovnog epa - Pjesma o Rolandu.
Poslije toga Arapi su sami preli u ofenzivu. Cordobski emir
obajvio je 788. sveti rat, arapske trupe poele su da prodiru u
posebnu kraljevinu i data mlaem Karlovom sinu Ludoviku,
njegovom buduem nasljedniku. Nova ofenziva na panjolsku,
koja je poela 796.g. dovela je do osvajanja panjolske teritorije
sve do preko Ebra i do obrazovanja panjolske marke.
Franaka monarhija i papinstvo. To su bili najkrupniji uspjesi
franake ekspanzije u Zapadnoj Europi. Od relativno male
Franake drave , kakva je bila pod Karlom Martelom, obrazovala
se krajem VIII. vijeka iroka monarhija, koja je obuhvaala gotovo

itav zapadnoeuropski svijet. Na dvoru franakog kralja poinje da

se sve vie iri shvaanje da je on obnavlja i nasljednik
zapadnorimskih careva. Njega poinju da zovugospodarem
cijelog svijeta, najsjajnijim meu kraljevima, koga je bog u
neizrecivoj milosti svojoj darovao narodima kao zatitnika i oca.
U to vrijeme mnogi su smatrali da je carsko prijestolje upranjeno,
jer je bizantska carica Irena, koja je vladala u ime svog sina
Konstantina VI., zbacila sina sa prijestolja, osljepila ga i sama
zauzela njegovo mjesto.
Ali papa nije bio voljan da odve uzdie svog sizerena. Kao to
smo ve vidjeli, papinstvo je jo ranije polagalo pravo na
vladavinu nad Zapadom, objavivi krivotvorenu povelju
konstantinovu darovnicu. Papa hadrijan ak je sanjao da ostavi
tu tobonju volju cara Konstantina i da sam postane nasljednik
zapadnorimskih careva, ako je to mogue, u suglasnosti s
bizantskim dvorom. Ali je on umro ne stigavi da ostvari svoje
pretenzije.
Karlovo krunjenje za cara. Novi papa Lav III., koji je doveden na
papinsko prijestolje(795.g.) mimo elja rimske aristokracije, i koji
je prije toga bio neznatan inovnik papinskog dvora, osjeao je
potrebu za snanom podrkom franakog kralja. Odmah poslije
svog izbora Lav III., je poslao Karlu rimsku zastavu i poloio mu
zakletvu na vjernost. Protiv pape dignuta je u Rimu pobuna pod
rukovodstvom aristokracije; sam papa bio je na ulicama Rima
napadnut i estoko istuen. On je pobjegao Karlu u Paderborn i
zatraio pomo. Karlo mu je pomogao da se pod jakom straom
vrati u Rim, a krajem 800.g. i sam je tamo krenuo. Na saboru
sveenstva i uz uee franake i rimske aristokracije Lav III., se
sveanom zakletvom oistio od svih optubi koje su protiv njega
dignute. U znak zahvalnosti za ukazanu pomo, papa je 25.
Prosinca za vrijeme sveane slube stavio Karlu na glavu carsku
krunu, poklonivi mu se do zemlje i poljubivi ga, kao to je to
injeno ranije, za vrijeme Rimskog Carstva.
Da bi dobio priznanje svoje nove titule, Karlo je poveo pregovore
s bizantskim dvorom; pritom je u njegove planove ulazila ak i

enidba s caricom Irenom; ali je ova uskoro bila zbaena sa

prijestolja. Tek na kratko vrijeme pred Karlovu smrt priznao mu je
Bizant titulu basileusa, koju su nosili i istoni carevi. Ugovor je
konano sklopljen na poetku vladavine Ludovika Pobonog.
Opadanje moi drave Karla Velikog. Novi car vrio je veliki
utjecaj i van granica svoga carstva. Bagdatski kalif Harun al
Raid teio je za tim da sklopi sa njim savez i protiv Bizanta i
protiv cordobskih Omejada. On je uputio Karlu jedno poslanstvo;
pritom je meu darovima poslatim Karlu osobit utisak na Franke
ostavio slon, koji je s velikim tekoama dopremljen u Aachen;
smrt toga slona zabiljeena je ak u karolinkim analima. Kralj
Galicije i Asturije Alfons prizano je Karlovu vrhovnu vlast;
kraljevi kotske takoer ga nazivaju svojim gospodarem, a sebe
njegovim podanicima. Karlo se mijesa u stvari Engleske,
podravajui povratak na prijestolje kralja Northumbrije
Indulfa(808.g.) i pomaui Herbertu( koji je prije toga dugo
vremena ivio na njegovom dvoru) da zauzme prijestolje u
Veseksu. Volje sitnih irskih plemsnskih drava izraavaju Karlu
svoju pokornost. U isto vrijeme on pokuava da proiri svoj utjecaj
i na istok Europe, preduzimajui pohode protiv eha i Srba.
Posljednji Karlov rat bio je upravljen protiv Danaca, koji su
otpoeli svoje napade na obale Zapadne Europe. Usprskos svih tih
uspjeha jo za Karlovog ivota zapaaju se prvi znaci nestabilnosti
njegovog carstva.
Nestabilonost carstva Karla Velikog. 811.g. Karlu su javljali:
Tvoji poslanici ne nailaze vie na pokornost, tvoje se naredbe po
grofovijama ne izvruju. Uzrok slabljenja centralne vlasti leao je
u jaanju lokalnih feudalnih magnata, kao rezultat itave politike
Karolinga.
Takav je bio povijesni proces koji je doveo do osvajanja vlasti od
strane dinastije Karolinga i do obnove Rimskog Carstva. Ali to
novo carstvo po svojoj socijalnoj biti nije vie pretpostavljalo

antiko robovlasniko carstvo: novo carstvo bilo je feudalna

drava.
2.FEUDALNA ORGANIZACIJA KAROLINKE MONARHIJE
Preokret u zemljinim odnosima. U doba Karolinga razvitak
feudalnih naina proizvodnje u glavnim oblastima Franake drave
krenuo je daleko naprijed. Samo je istono od Rajne, u oblastima
prave Germanije, proces feudalizacije zavren kasnije.
Krupnih zemljinih posjeda, osnovica feudalnog drutva, postojalo
je i ranije u franakoj dravi, jo pod Merovinzima; pa ipak on u to
vrijeme nije dostigao dominantan znaaj u drutvu. Izmeu
rimskog kolona i srednjevjekovnog kmeta stoji, po Engelsovim
rijeima slobodni franaki seljak. Slobodna starinska marka
pretstavlja osobnu eliju franakog drutva, osobito u doba
Saliskog zakona.
Ali je razvitak privatne zemljine svojine, takozvanog aloda,
neizbjeno vodio porastu krupnog zemljinog posjeda i feudalnog
ureenja. Dok se u doba Merovinga taj proces vrio jo relativno
sporo, dotle se u VIII., a naroito IX. Stoljeu, ve moe govoriti o
pravom preokretu u oblasti zemljinih odnosa. Sada ponovo, kao u
doba poznog Rimskog Carstva, primajui oblik agrarnih odnosa
postaje krupni zemljini posjed, ali ne vie u obliku
robovlasnikog, ve feudalnog odnosa.
Nai izvori osobito su bogati podatcima o tome da sitni posjednici
predaju svoju zemlju, a ponekad i svoju linost, krupnim
magnatima upravo u doba Karolinga, naroito u IX.stoljeu;
izvanredno su bogati takvim dokumentima crkveni arhivi.
Porast crkvenog zemljoposjeda. Ova posljednja okolnost, pored
injenice da su crkveni arhivi vrlo dobro sauvani, objanjava se u
prvom redu priljevom darova upravo u korist crkve. Pored opih
uzroka koji su izazvali propadanje sitnih posjednika estih
ratova, tereta poreza i globa, direktnih nasilja od strane monih
magnata, nerodice u gladi, - igrali su ovdje ulogu i specijalni
uslovi toga doba. Bilo je raireno ubjeenje da darovi u korist
crkve doprinose oprotenju grijeha i stiu darodavcu posebnu

zatitu kakvog sveca. Da bi pridalo osobit autoritet ovom ili

onom samostanu ili crkvi, sveenstvo je teilo da pronae bilo
kakvu istaknutu svetinju, na primjer u vidi moti, i da time pojaa
priljev darova. Tako su, na primjer, poslanici soasonskog
samostana sv. Medarda s tekom mukom izmolili u Rimu sv.
Sebastijana, i uz to su jo ukrali djeli tijela sv. Grigorija; kada su
zemni ostaci oba ta sveca dovezeni u samostan, oko novih
svetaca sleglo se toliko naroda da je itava okolina bila
pokrivena ljudima, kao skakavcima; otpoela su udena
iscjeljenja, a monasi su skupljali novac, da mu se ni broja ne zna.
U cilju prevaratskog izvlaenja bogatstva u korist crkve monasi su
se sluili obmanom, lopovskim trikovima, javljanjem duhova.
Naroito je iroko bilo rasprostranjeno krivotvorenje dokumenata.
Kakve je ogromne razmjere ono dostiglo, moe se vidjeti, na
primjer, iz toga to je od 560 merovinkih povelja navedenih u
zborniku Pardessud njih oko 130 pretstavlja nesumnjive falsifikate,
nainjene mahom u doba Karlinga.
Mi, na primjer, znamo da je krivotvoren testament Remigija
iskoristio rajmski nadbiskup Hinkmar da za crkvu dobije itav niz
posjeda o kojima u autentinom testamentu nema ni govora, kako
taj testament nije bio nikad izgubljen, to je Hinkmar vrlo dobro
znao. Same pape nisu se ustruavale da pristupaju krivotvorenju;
tako je, na primjer, papa Ivan VIII nastojao da dobije posjede
samostana Saint Denisa kod Pariza pomou oito krivotvorenog
dokumenta. Drugi primjer pretstavlja sastavljanje takozvane
Konstantinove darovnice, o kojoj je naprijed bilo govora. Sva ta
iznuivanja, obmane, nitkovluci, lana svjedoenja, falsifikati i ak
direktni akti nasilja nosili su ponekad toliko oigledan karakter da
sam Karlo Veliki u jednom od svojih kartularija sa ironijom pita
sveenstvo, smatra li ono tu gramiznost odrivanjem od ovoga
svijeta.
Drugi moment koji je doprinijeo osobitom priljevu zemljinih
posjeda u korist crkve bio je u irokom prakticiranju prekarija.
Siromah koji bi dao u korist crkve svoju zemlju, nije samo dobijao
natrag tu zemlju na osnovu prekarija na uslovno koritenje za sebe,

a ponekad i za svoje najblie potomke, nego je esto dobijao jo i

komad crkvene zemlje na takvo isto uslovno koritenje, u vidu
posudbe. Ako bi pritom darodavac ustupao zemlju s tim da crkva
njome moe raspolagati ne tek poslije njegove smrti ve odmah,
dobijao je on takvu crkvenu zemlju jo u veim razmjerima.
Pretvaranje seljaka u kmetove. Porast krupnog zemljinog posjeda
i obezemljivanja seljaka vrio se u korak sa pretvaranjem
slobodnih sitnih zemljoposjednika u kmetove. Ekonomski propali
sitno posjednik bio je gotovo redovno prinuen da magnatu daje ne
samo svoju zemlju nego i svoju slobodu. Povelje i zbirke pravnih
formula pune su takvih primjera. Pred nama je , na primjer,
siromah koga su zadesile krajanja bijeda i brige i koji nema
sredstava za ivot ni odijelo; nemajui mogunosti da raskrsti s
dugovima, on prodaje sebe u ropstvo, tako da njegov vlasnik ima
prava da sa njim postupa kao sa robovima na roenju, tj. da ga
prodaje, zamjenjuje, kanjava. Jedan drugi siromah, koji je pao u
grijeh da ukrade tue stvari potpuno dobrovoljno pristaje da
bude rob i uz to dobija izvjesnu sumu novca. Trei slian sluaj:
siromah je poinio krau, bio stavljen na muke, priznao i
pretstojala mu je smrtna kazna; ali je bio otkupljen i pretvoren u
roba, o emu svjedoi dokument o kupovini.
Ali su siromasi mogli stupati u zavisan polaj od krupnog maganta
i pod slobodnijim uslovima. Pred nama je siromah koji nema
dovoljno sredstava da se hrani i odijeva; on predaje sebe i
komencuje se pod zatitu ekonomski jaeg ovjeka, koji se sa
svoje strane obvezuje da e za slubu i potpunu poslunost pruati
zavisnom ovjeku pomo u hrani i odijelu. Pretvaranje slobodnog
ovjeka u zavisnog obino je vodilo do njegovog pretvarnja u
roba.
Beneficij. Ali pores takvih oblika nametanja zavisnosti, zemljine i
line, koja je na kraju krajeva vpdila pretvaranju ovjeka u kmeta,
bilo je i plemenitijih oblika zavisnosti; to su beneficij i vazalnost.
Beneficij je bio zametak kasnijeg feuda. Svoj specifian oblik,
razliit od ostalih oblika darovanja, i svoju iroku rasprostranjenost

dobio je beneficij u doba Karolinga, od vremena vojen reforme

Karla Martela.

Beneficij je darovan obino doivotno, do smrti kako dobitnika

tako i davatelja; u oba sluaja bilo je potrebno obnavljanje
beneficija. Ali se on morao oduzeti ako se ne ispunjavaju uslovi
pod kojima je dat: u sluaju da gazdinstvo pone propadati, u
sluaju da dobitnik beneficija ne vri traenu slubu. Malo pomalo,
ukoliko se takav beneficij od doivotnog pretvara u nasljedni i
ukoliko sve vre dobija specifino vojni karakter, on se tijekom IX
stoljea pretvara u leno, ili feud.
Ali su se ranije nositelji beneficija, beneficijari, starali da to
uslovno, doivotno koritenje zemlje pretvore u vlastitu zemlju.
Kapitulariji Karolinga bore se protiv takvih pokuaja.
Vazalstvo. Beneficiji su esto povezivani sa vazalstvom. Vazalu je
zemlja davana obino na doivotno koritenje. Vazalima su
nazivani slobodni ljudi koji su stupali u osobnu zavisnost od
magnata, mahom u svojstvu lanova drutva ovog posljednjeg.
Sam akt pretstavlja slobodan sporazum izmeu obije strane
ovjek(vazal) preporuivao je sebe drugome, a ovaj (senior)
uzimao je od njega zakletvu na vjernost. Ali je senior uzimao na
sebe i staranje o vazalu, i ovaj je imao pravo da napusti svoga
seniora sako senior uini napad na njegov ivot, ako ga napadne
batinom ili maem, pokua da obeasti vazalovu enu ili kerku,
lii ga nasljedne imovine, pretvori vazala u roba, ili mu najzad
otkae zatitu. U ostalim sluajevima vazal je imao pravo da
napusti svoga seniora samo po njegovom odobrenju. Takvi su bili
propisi koji su relulirali vazalne odnose i koji ivo
karakteriziraju nain ivota toga doba.
Vazalstvo je prvobitno privatan, slobodan akt; ali kasnije drava
poinje da regulira vazalne odnose, utvrujui za to odreene
pravne norme. U daljnjem toku razvirka, ukoliko vojno vazalstvo u
doba Karolinga postaje osnovna organizacija karolinkog drutva,

to vazalstvo dobija obavezan karakter. Ve Karlo elavi

propisuje(847.) da svaki slobodan ovjek u naoj kraljevini prizna
nad sobom seniora, koga hoe, bilo u naoj linosti bilo u linosti
naih vazala.
Kao posljedica takvog obaveznog vazalstva ve se zapaa feudalna
hijerarhija: od kralja zavise njegovi neposredni vazali, magnati
kraljevine, od ovih njihovi vazali, i tako dalje, sve do srednjih i
sitnih beneficijarija, vazala nieg tipa, za koje rade kmetovi-seljaci,
koji dre vazalsku zemlju. Zamu se feudalne ljestvice, koje
pretstavljaju politiku organizaciju vladajue klase u cilju
osiguranja njene sveukupne vlasti nad kmetskim stanovnitvom.
Imunitet. Neposredan nain za ostvarenje te vlasti ne terenu bio je
karolinki imunitet. Od obine privilegije koju je davala
merovinka drava karolinki imunitet se pretvara u oblik dravne
uprave. Imunitet se pretvara u neku vrstu dravnog inovnika,
odgovornog za stanovnitvo koje ivi na teritoriju na koju se
protee imunitet. In se obvezuje da e sazivati to stanovnitvo na
sudske skupove, koji pretstavljaju nii sud drave, osobno
predsjedavajui na sudu ili povjeravajui taj zadatak svojim
inovnicima. Takvi privatni inovnici postavljaju se jo u doba
Karla Velikog uz uee grofa i naroda, tj. na njh se gleda kao na
neku vrstu dravnih inovnika. S druge strane, senior imunitetskog
okruga odgovara za vrenje pravosua i za to da e krivci za tee
krivine prijestupe biti predavani sudu grofa; u sluaju nemarnog
odnosa seniora prema toj sunosti kraljevski poslanik sa svojom
pratnjom mogao se nastanjivati i ivejti na raun imuniteta sve
dorle dok ovaj senior ne ispuni svoje obaveze.
Prema tome, privatna vlast imuniteta, krupnog zemljopsjednika,
dobija dravni karakter, a njegov posjed pretvara se u neku vrstu
posjeda-drave, u osnovicu feudalnog drutva.
Razvitak proizvodnih snaga u poljoprivredi. irenje krupnog
zemljoposjeda u doba Karolinga vrilo se na bazi opeg povienja
nivoa proizvodnih snaga u VIII i IX stoljeu. U to vrijeme ve se
zapaa u nizu oblasti razvitak tropoljnog sistema obrade zemljita,
umesto dvopoljnog i garenja; pritom se u centralnim oblastima

Galije i na jugu iri kultura viih vrsta itarica, penice i pira, dok
na sjeveru i istoku, u Germaniji, i dalje preovladavaju ra i jeam.
Sve se vie kri uma radi obrade zemljita. Sve se vie ire
voarske i povrtarske kulture, kao i vinogradarstvo. U vezi s
razvitkom konjice u vojsci iri se konjogojstvo, koje zahtjeva sa
svoje strane razvitak panjaka. Po pojedinim oblastima poinje da
se iri i ovarstvo, a vunarska proizvodnja uzima kod Friza znatne
razmere (fina sukna). Polet u poljoprivredi odraava se i u jaanju
interesiranja za antiku agrotehniku literaturu; u doba Karolinga
ponovo poinju da se prepisuju rasprave Kolumele, Paladija,
Plinija. Karakteristino je i to da upravo u karolinko doba pada i
niz opisa raznih posjeda, uglavnom samostanskih; isto tako, sada
se pojavljuju i pojedine privredne instrukcije; takvi su, na primjer,
takozvani Kapitularij o vilama, koji se pripisuje Karlu Velikom, ili
statutu korbiskog opata Adalarda.
Organizacija krupnog zemljoposjeda. Krupni zemljini posjed
ovog vremena nije bio jednorodan. U rukama zemljoposjednika
kralja, svjetovnih magnata i crkve nalazila su se zemljita
najrazliitijih razmjera i kvaliteta. Te su bili i krupni posjedi, koji
su zahvaali neprekidnu, prilino znatan teritorij, i sitniji posjedi,
koji su pretstavljali samo dio krupnijeg posjeda koji pripada
nekolicini feudalaca. To su mogli biti i pojedinani zemljini
posjedi u granicama samog sela, bilo u vidu malih imanja, bilo u
vidu pojedinih seoskih majura ili ak jo sitnijih povrina,
razbacanih na seoskoj teritoriji jedne opine-marke, naposredno s
posjedima drugih posjednika, meu kojima i slobodnih seljaka. Ta
raznolikost zemljinih posjeda koncentriranih u jednim rukama
odraavala je razne stadije procesa prodiranja krupnog posjednika
u ranije slobodno selo, posjedika koji je malo pomalo pribirao u
svoje ruke sve vei broj sitnih parcela i organizirao ih u posjed,
zaokruivajui ga pomou razmjene ili nove kupovine zemlje, i
najzad pretvarajui itavo selo u kmetovsko selo, dio svoga
feudalnog posjeda.
Najzad, u krupne zemljine komplekse, osobito u sastav kraljevog
zemljinog posjeda, ulazili su pored ve obraene zemlje i krupni

umski tereni, koji su sluili uglavnom kao ispaa za svinje, i kao

izvor umske grae potrebne u gazdinstvu; ti kompleksi pokriveni
umama bili su mjestimino ve ispresjecani mnogobrojnim
parcelama zasaeni raznim kulturama.
Feudalni posed. Razmotrimo prije svega strukturu krupnog
feudalnog posjeda. Iz doba Karolinga sauvani su nam pojedini
opisi posjeda, takozvani poliptici;najpoznatiji je meu njima
poliptik Saint-Germanskog samostana, koji je leao u okolini
srednjovjekovnog Pariza. Ti opisi daju nam konkretnu sliku
strukture posjeda u karolinko doba.

Krupni feudalni posjed toga doba, slino merovinkom posjedu,

sastojao se od dva osnovna djela: od vlastelinskog imanja sa
vlastelinskom zemljom i od kmetovskog sela s parcelama zavisnog
seljatva.
Vlastelinska zemlja. Vlastelinski dio feudalnog posjeda sastojao
se od vlastelinskog imanja s kuom i gospodarskim zgradama na
njemu, meu kojima su postojale i radionice vlastelinskih zanatlija,
mukaraca i ena (ginekeji), koji su na vlastelinskom imanju
preraivali poljoprivredne proizvode. Za vlastelinsko imanje bili
su vezani jedan ili vie mlinova, kao i vlastelinska crkva, koja je
pretstavljala feudalevu privatnu svojinu. Na vlastelinsko imanje
nadovezivali su se vonjak, povrtnjak i ponekad vinograd. Po
vlastelinskim stajama i ivinarnicima gajena je stoka i ivina.
Pod vlastelinsko imanje potpadale" su razne parcele vlastelinske
zemlje, obino razbacane izmeu parcela zavisnih priteavalaca
njive, vinogradi, panjaci, kao i neprekidni kompleks umske
povrine i drugih neobraenih povrina, koje su upotrebljavane za
ispau stoke i za druge privredne potrebe stanovnitva itavog

posjeda. Pri takvoj ispresjecanosti parcela one su se morale

naizmjenino obraivati ili ostavljati za ispau.
Vlastelinska zemlja obraivana je manjim dijelom radom
feudalevih robova, a veim dijelom zahvaljujui kuluku zavisnog
seljatva, koje je radilo svojim oruima. Samo je u rijetkim
sluajevima koristio feudalac najamni rad.
Dionice seljaka. Seljaka zemlja bila je razbijena na dionice m a
nsuse ili hufe; od njih se svaka sastojala od imanja s kuom i
gospodarskim zgradama, ponekad s povrtnjakom ili vinogradom, i
od pojedinih parcela oranice, vinograda i panjaka, razbacanih po
teritoriji feudalnog posjeda izmjeano s parcelama drugih seljaka i
samog feudalca. Osim toga, svaki seljak imao je pravo da se koristi
seoskim panjacima i umom. Prema tome, opina-marka, s
prinudnim mjenjanjem plodoreda i zajednikim koritenjem
itavog niza zemljita, nije iezla zajedno s porastom krupnog
zemljoposjeda, nego se pretvorila u kmetovsku opinu zavisnih
seljaka, koji su na seoskim skupovima rjeavali svoja privredna
pitanja; pritom se privrednom rasporedu donesenom od te opine
morao potinjavati i sam vlastelin, uslijed postojanja prinudnog
mjenjanja plodoreda.
Razmjere seljakih dionica bile su veoma razliite: od veoma
malog komada oranice ili vinograda s kolibicom do krupnih
seljakih dionica od 15 hektara. U mnogim sluajevima na takvim
krupnim parcelama stanovalo je po nekoliko seljakih porodica; to
je rezultat raspadanja velike seljake porodice, koja je ranije
preovladavala u franakom drutvu i iji su se tragovi sauvali u
Francuskoj sve do XVIII stoljea. Meutim na sjeveru, po isto
franakim oblastima, seljake dionice bile su krupnije nego na
jugu i u centru Francuske i imale stalne razmjere bar u granicama
pojedinanog posjeda. Obine dimenzije takve parcele na sjeveru
bile su oko 15 hektara. Tu, na sjeveru, po svoj prilici se due
sauvala i velika seljaka porodica.
Kategorije zavisnog seljatva. U doba Karolinga bio je razliit i
pravni (staleki) poloaj zavisnog seljatva vezanog za zemlju.
Osnovne grupe tog seljatva inili su koloni, lidi i servi.Meu

njima su glavnu masu kmetovskog seljatva inili koloni. Na

zemljitima Saint Germanskog samostana, na primjer, koja su
leala uglavnom u okolini Pariza, na 2788 porodica zavisnog
seljatva dolazilo je 2080 porodica kolona.
Koloni su za razliku od robova smatrani za slobodne ljude. Ali oni
nisu bili nezavisni ljudi. Kolon nije imao pravo da se udalji sa
svoje parcele; u tom sluaju za njim su kretali u potjeru i vraali ga
silom ili po sudskoj presudi. Kolon se dakle nalazio u zemljinoj
zavisnosti od svog feudalnog gospodara; zemlja koju je on
zauzimao nalazila se u njegovom nasljednom koritenju.
Postojale su dve kategorije robova, kao to smo ve vidjeli:
vlastelinski robovi, koji su dobijali hranu na feudalevom imanju i
nisu imali dionica, i robovi koji su bili nastanjeni na zemlju. Dok
su prvi i dalje pretstavljali predmet svojine i mogli biti prodavani,
poklanjani i ostavljani u naslijee, pri emu se na njihovu imovinu
gledalo kao na gospodarevu svojinu, dotle su servi nastanjeni
na zemlju ve smatrani za ljude vezane za zemlju i nisu se mogli
otuivati bez zemlje, budui za nju vezani nasljednim vezama.
Veliku raznolikost u pravnom pogledu pretstavljali su u franakom
drutvu osloboenici. Potpunu slobodu dobijali su prilikom
putanja na slobodu oni osloboenici koji su nazivani denariales i
cives Romani. Prvi od njih poteno su na slobodu u prisustvu
kralja (cara); pritom je kao simbol osloboenja gospodar izbijao iz
ruku roba koji se puta na slobodu izvestan novac (denarij); taj akt
potvrivan je kraljevom poveljom. Takav osloboenik uivao je
zatim neogranienu slobodu. Poloaj blizak ovome zauzimali su i
cives Romani(prvobitno osloboenici po rimskom pravu), koji su
dobijali specijalni dokumeiat o sticanju slobode.
Ostale kategorije osloboenika nalazile su se pod patronatom ovog
ili onog lica, svjetovnog ili duhovnog, zauzimajui srednji poloaj
izmeu kolona i serva i dobijajui, slino njima, zemljine dionice
u nasljedno koritenje.

U skladu sa stalekim poloajem korisnika dionica dobijale su i

ove posebne nazive: slobodni mansusi, lidski, robovski, ma da se
tokom vremena priteavaoev poloaj mogao i izmeniti. Na
zemljitima Sanit Germanskog samostana bilo je u IX stoljeu
1430 slobodnih mansusa, 191 robovskih i svega 25 lidskih. Osim
tih dravina nazivanih mansusima postojala je jo jedna malobrojna kategorija dravina mahom veoma sitnih razmjera, koje su
nazivane hospitia i koje nisu spadale u osnovni sistem mansusa; te
dravine po svoj prilici nisu nosile nasljedan karakter i esto su na
njima bili nastanjeni doljaci hospiti.
Pored kmetovskog stanovnitva samog posjeda, na zemljama
krupnog zemljoposjednika-imuniste ponekad su se nalazili i
slobodni elementi, nezavisni od njega. Ali osnovnu masu korisnika
krupnoposjednikih zemljita inili su kmetovi.
Obaveze zavisnog seljatva. Svi korisnici vlastelinske zemlje bili
su duni da vre odreene obaveze, da idu na kuluk i plaaju
dabine.
Kuluk je bio obino naroito velik kod serva, koji su u veini
sluajeva bili duni da na feudalevoj polovini posjeda rade tri
dana nedjeljno (ostalo vrijeme radili su za sebe), premda je
izvjestan dio serva naseljavan na zemlju pod jo teim uslovima
da za feudalca radi onoliko koliko mu se naredi", bez ogranienja
roka. Koloni su takoe bili duni da kulue dva do tri dana
nedjeljno, ali je obian oblik kuluka za kolone bio kuluk po uinku
obaveza da kolon obradi u korist feudalca odreeni komad njive
ili vinograda i da sakupi s njega ljetinu, da vri prijevoz proizvoda,
sjee uma itd.
Osim kuluka, korisnici vlastelinske zemlje bili su duni i da
plaaju dabine, mahom u naturalnom obliku. To je bila odreena
koliina ita ili brana, vina, piva, kokoi i jaja, a ponekad i prasadi
ili ovnova. Rjee je danak plaan u novanom obliku, iako je lini
danak, koji je ubiran od lino zavisnog stanovnitva, obino
obraunavan u novanom obliku (4 ili 2 denarija). ensko
stanovnitvo vla-stelinskog posjeda takoer je vrilo specijalnu

obavezu, tkajui feudalcu platno ili vunene izraevine. Posebne

dabine plaalo je stanovnitvo posjeda za koritenje vlastelinske
ume ili panjaka.
Takve su bile kmetovske dravine vlastelinskog zemljita. Ali
pored njih, jedan dio zemljita krupnih zemljoposjednika davan je
u privilegiraniju dravinu, u prekarij i beneficij, iji je broj kod
najmonijih magnata bio veoma velik. Ali je veliki bio i broj
zemljita dodijeljenih kmetovima. Na primjer, u karolinko doba
samo su manji samostani posjedovali 200300 seljakih maisusa,
dok su samostani srednjih razmjera imali tisuu do dve takvih
mansusa, a imanje najkrupnijih samostana dostizalo 8 i vie tisua
mansusa.
U karolinko doba obaveze itave te kmetovske ili zavisne mase,
koje su bile prilino teke, regulirane su obiajem i uz to esto
unoene u specijalne zemline knjige (poliptike); svako povienje
obaveza smatrano je za nezakonito. Ali je ta stabilizacija obaveza
bila uslovljena pravom klasnom borbom, od ijih su pojedinih
epizoda ostali oskudni tragovi u naim izvorima.
Seljake bune. Prije svega karolinki kapitulariji puni su podataka
o bjeguncima, skitnicama i vagabundima; oni propisuju vraanje
odbjeglih kmetova njihovim gospodarima. Ali u nizu sluajeva mi
doznajemo i za prave bune. Karlo Veliki je bespotedno uguio
jednu takvu bunu -u selu Selt, koje je pripadalo remskoj crkvi. To
selo dizalo je bune jo ranije, pod episkopom Remigijem,
suvremenikom kralja Hlodoveha, i zato na izvor naziva
stanovnike sela Selt ondanjim buntovnicima i nemirnim
duhovima". Ustanici su ubili upravnika imanja, i razraunavanje s
njima bilo je bespotedno: inicijatori bune bili su pogubljeni, a
ostali osueni na vjeito progonstvo. Sline bune kmetova
episkopije u Mainzu uguene su 848 i 866 g. Ludvig Poboni u
kapitulariju iz 821 g. govori o nezakonitim zavjerama i savezima
koje sklapaju kmetovi u Flandriji, i ini njihove gospodare
odgovornim za eventualno naruenje reda i mira u budunosti.
Najzad, iroke razmjere dostigla je buna zavisnog seljatva u
Saksoniji 841842 g., za vrijeme meusobne borbe izmeu

sinova Ludviga Pobonog. Saksonsko seljatvo, koje su feudalci

pretvarali u kmetove uz pomo franake uprave, pobunilo se protiv
svojih gospodara i novog franakog feudalnog poretka; uzevi ime
Stelinga" (staronjemaka re, koja znai tajni savez), seljaci su
protjerali gospodare i poeli da ive po starinski". Bunu je uguio
Ludvig Njemaki. Najzad, specifian oblik protesta protiv
feudalne eks-ploatacije pretstavljala je podrka koju je seljatvo
prualo Normanima, koji od poetka IX stoljea pustoe primorske
oblasti franake drave. Kronike optuuju za to kmetove,
smatrajui ih ljudima koji mrze pravdu i mir". Po rjeima
kroniara, mjesno stanovnitvo razlikovalo se od Normana jedino
time to se uzdravalo od nasilja protiv crkava i samostana. Prema
tome, fiksiranje obaveza kmetovskog stanovnitva u karolinko
doba bilo je nesumnjivo uslovljeno opasnou koja je feudalcima
prstila od dranja tih neslobodnih masa.
Naturalni karakter proizvodnje. Proizvodnja je na karolinkom
posjedu nosila naturalan karakter: glavni zadatak te privrede bio je
izdr-

avanje gospodarevog imanja, ponekad veoma obilnog, kakvo je bilo krajevsko, grofovsko ili
samosatnsko imanje. Karakteristino je da se sam Karlo Veliki mijeao u sitnice u upravljanju
gazdinstvom. Kraljevski dvor periodino se selio s jednog posjeda na drugi, troei u svakom
od njih gotove zalihe. Zanatstvo jo nije bilo odvojeno od poljoprivrede, i njime se esto
bavilo samo stanovnitvo kmetovskih mansusa; ponekad su pojedine zanatlije izdravane na
vlastelinskom imanju, podmirujui potrebe ne samo feudalnih gospodara nego i ostalog
stanovnitva posjeda. Prodavan je viak proizvoda, koji se ne bi potroio na vlastelinskom
imanju. Pa ipak u doba Karolinga trgovina unekoliko oivljava. Razvija se mrea mjesnih
trita, poveljom Pipina Malog osniva se 759 g. sajam sv. Dionisija kod Pariza, koji je trajao
etiri nedelje, kako bi trgovci panjolske, Provanse, Lombardije i drugih oblasti stekli
mogunosti da se na njemu sastaju". Oivljava se spoljna trgovina, radi koje se osniva mrea
carinarnica na granici; razvijaju se trgovake veze sa Britanijom i ak sa Istokom. Regulira
se pitanje mjera i tegova, uvodi se novi monetarni sistem: od Pipinovog vremena umesto
zlatnog novca puta se u opticaj srebrni, a kovanje novca ponovo postaje kraljev monopol,
izgubljen pod Merovinzima.
Klasne osnove karolinkog carstva. Prostrano carstvo Karolinga bilo je sloena skupina
najrazliitijih plemenskih formacija, koje su se uz to meusobno razlikovale i stupnjem svoga
drutvenog razvitka. Sva ta plemena pretstavljala su razliite stupnjeve procesa feudalizacije.
Dok je Neustrija bila stara feudalizovana oblast, s preovladavanjem krupnog zemljoposeda i s
feudalnim posjedom kao osnovicom itavog drutvenog ureenja, dotle Austrazija pretstavlja
zemlju koja se nalazi na mlaem stupnju feudalizacnje, u kojoj su jo u znatnoj mjeri sauvani
sitni i srednji zemljoposjed i slobodno selo-marka; najzad, oblasti kakva je na primjer
Saksonija pretstavljale su poetne stadije toga procesa feudalizacije, procesa raspadanja starih
rodovskih-plemenskih odnosa, formiranja klasa i pretvaranja dotle slobodnog seljatva u
kmetove od strane novoobrazovane klase feudalaca-zemljoposjednika.
Proces formiranja karolinkog carstva vrio se u korist novoobrazovane klase feudalacazemljoposjednika, a u prvom redu onog sloja te klase koji je pretstavljao glavni oslonac vlasti
Karolinke dinastije sloja sitnih i srednjih zemljoposednika, kraljevskih vazalabeneficijara, koji su osjeali potrebu za jakom centralnom vlau. iroka osvajaka politika
imala Je za cilj da zadovolji potrebe toga sloja za zemljom i radnom snagom. Zato je franako
osvajanje, na primer u Saksoniji, bilo praeno zamanim konfiskacijama zemljita i
naseljavanjem na njima franakih vazala. To je stajalo u vezi i sa masovnim iseljavanjem
mjesnog stanovnitva i njegovim smjetanjem u samoj Franakoj dravi. S druge strane,
franako osvajanje povezizano je obino i sa uvoenjem u pokorene oblasti franake
administrativne organizacije i sa pravim izvorom franakih administrativnih lica. To je bio
sluaj, na primjer, prilikom organiziranja uprave kraljevog sina Pipina u Italiji (782 g.), kada
je vrlo veliki broj franakih dostojanstvenika bio tamo upuen da zauzme administrativne
poloaje, tako da se na kraljevom dvoru osjeao neko vreme nedostatak u spremnim ljudima.
Franako osvajanje doprinosilo je ubrzavanju procesa feudalizacije po osvojenim oblastima.
Tome su, pored uvoenja jedinstvene franake administracije i institucija beneficija, vazalstva
i imuniteta, doprinijeli i pokrtavanje stanovnitva i uvoenje jednoobrazne crkvene
organizacije. Mjesne poganske kultove, koji su pretstavljali simbol mjesne plemenske
nezavisnosti, potiskuju sada kranski kult, koji je bio vladajui u jedinstvenom franakom
carstvu, i crkvena organizacija, na ijem se elu nalazi, slino opoj administrativnoj
orgonizaciji, carev dvor.
Tome procesu unifikacije nije proturjeilo ouvanje plemenskog prava u pojedinim oblastima,
pa ak ni njegova kodifikacija u doba Karolinga, kao to je to sluaj u Saksonnji, Tiringiji,
Friziji i dijelom u Bavarskoj (Saksonski, Tirinki, Friki zakon; nova redakcija Bavarskog

zakona); na ilemenskom pravu ve se odraavao opi proces razvitka feudalnih odnosa u tim
oblastima.
Takav karakter franakog osvajanja uslovljavao je razliit stav pojedinih klasa pokorenih
oblasti prema franakoj dravi. U Langobardskoj kraljevini i Bavarskoj mjesna aristokratija
esto je simpatizirala franakom osvajanju, to je ubrzalo poraz i kralja Deziderija i vojvode
Tasila. U Saksoniji mjesna aristokracija izdaje narodne mase i prelazi na stranu franakog
kralja, uestvujui u organizovanju nove administracije, koja je jaala vlast feudalne
aristokracije. Rijetko kad se deavalo da i mjesna plemenska aristokracija u strahu da e
izgubiti svoje stare privilegije uestvuje u ustancima, na primer 786 g. u Tiringiji, gdje je
sklopljena prava zavjera protiv Karla. U isto vrijeme, franako je osvajanje znailo za
saksonsko slobodno seljatvo pretvaranje u kmetove, ime se i objanjava njegov ogoreni
otpor franakom osvajanju.
Feudalni karakter carstva. Dravna zajednica stvorena na takav nain nosi ime carstva. To
carstvo bilo je po svojoj biti ve isto feudalna institucija. U tom pogledu karakteristina je
zakletva koja je 802 g. poloena Karlu kao caru; u njoj se obeava uvanje vjernosti, koju je
ovek (homo) duan da uva prema svome gospodaru, dlrugim rjeima, vjernost podanika
carstvu usporeuje se s vjernou vazala svom senioru. Odnosi izmeu seniora i vazala
postaju sada toliko raireni i tipini da se i sami dravni odnosi zamiljaju po uzoru na
vazalske odnose. U isto vrijeme paralelno s razvitkom prinudnog karaktera vazalstva utvruje
se i dvojstvo podanstva svakog ovjeka.: i prema svom neposrednom senioru, i prema caru,
pri emu se obojici polae zakletva na vjernost.
U potpunom kontrastu s tom feudalnom realnou nalazi se ideologija karolinkog doba, koja
tei da u obnovljenom carstvu vidi u potpunosti staru dravu kasnorimskog doba, s njenim
autokratskim karakterom. Car se ne zamilja samo kao poglavar crkve, koji postavlja i
smjenjuje episkope i opate kao svoje vjernike i vazale nego i kao najvii posrednik
izmeu boga na nebu i podanika njegovog carstva na zemlji.
Evo kako Karlov kapitularij iz 802 g. prikazuje znaaj zakletve koja se polae caru: I neka se
objavi svima, kako bi svako mogao da shvati koliko je to u njegovoj moi, kakve velike i
mnoge stvari ta zakletva obuhvaa; ne obuhvaa ,ona, kao to su mnogi dosada mislili, samo
vjernost gospodinu caru do kraja njegovog ivota ni obavezu da se u njegovo carstvo ne
dovede nikakav neprijatelj s neprijateljskim namjerama, i da se niija nevjernost ne podri i
ne prikrije, nego ova zakletva sadri u sebi slijedei smisao, to svi treba da znaju.
Prvo, neka se svako lino stara da u potpunosti ostane u svetoj slubi bogu prema bojim
nareenjima i svojim obeanjima, a u granicama svoga uma i svojih snaga; jer sam gospodin
car ne moe da vodi nunu brigu o svakome i da ga ponaosob ui.
... Neka se niko ne usudi da uini prijevaru, otimainu ili bilo kakvu nepravdu crkvama
bojim, udovama, siroadi i namjernicima; jer je sam gospodin car poslije Gosloda i svetaca
njegovih postavljen za njihovog i zatitnika i branitelja.
Dok se u prvom dijelu ove carske instrukcije zakletva zamilja i izraava isto feudalnim
pojmovima (vjernosti), dotle se u drugom dijelu postavlja kao zadatak neto to ve u
znatnoj mjeri protivrijei interesima rastueg feudalizma, koji svoje uspjehe zasniva upravo
na zasluivanju slabih drutvenih elemenata na irokoj, upotrebi nasilja i prijevare. Stoga nisu
mogle imati nikakve realne vanosti ni este zabrane u kapitularijima svakovrsnog nasilja nad
siromasima (pauperes), koje su iroko kritizirali velikai franake drave. Ta unutranja
proturjenist svojstvena je itavoj politici Karolinga.
Privremeno jaanje centralne vlasti i njena politika. Sa osvajanjem dravne vlasti od strane
Karolinga, u interesu rastueg sloja srednjih i sitnih zemljoposjednika (vrlo esto kraljevih
beneficijara, koji su teili za jakom centralnom vlau), prvobitno se zapaa jaanje te vlasti,

koja je realizieala iroku vojnu ekspanziju. Kraljevski, kasnije carski dvor ponovo je postao
centar dravnog ivota, koji se ranije poeo dijeliti na mjesne centre u interesu lokalnih
magnata. Osobito snaan oslonac centraln vlasti pretstanljala je crkva, iji su pretstavnici
uveliko uestvovali u dravnoj upravi. Radi vrenja neposredne kontrole na terenu, koristi se
institucija kraljevskih ili carskih poslanika (missi dominici); oni su po kraljevoj naredbi
putovali, obino po dvojica (duhovni i svjetovni magnat), po pojedinim oblastima Franakog
carstla. Sve vie jaa praksa kraljevih dekreta, takozvannh kapitularija, koji tee da
organizirano obuhvate sve strane ivota prostrane drave. Takve kapi-tularije izdaje centralna
vlast posavjetovavi se prethodno s magnatnma, koji su se dva puta godinje skupljali na
carskom dvoru. Vojne smotre prenose se sada u maj (takozvana majska poljaj), u vezi sa tim
to intresi konjice, osnovice novog vojnog ureenja, zahtjevaju da se vojska skuplja u vrijeme
kada ve dovoljno poraste trava. Sprovodi se vojna reforma; njome se baza vojne slube
prenosi sa seljatva koje je nekad sazivano na opu vojnu slubu, na sitne i srednje
zemljoposjednike, sa najmanje 34 mansusa; Manje imuni ljudi udruuju se u grupe koje o
zajednikom troku daju jednog naoruanog vojnika. Ponovo se uvodi, kao to je ve reeno,
dravni monopol na kovanje novca.
Ali ta privremeno ojaala centralna vlast morala se oslanjati na mjesno stanovnitvo koje se
sve vie feudaliziralo. Teei da vazalstvo i imunitet iskoristi za svoje interese i da ih pretvori
u organe politike organizacije carstva, carska vlast je samim tim pripremala u budunosti
svoje vlastito slabljenje.
Osnovnu administrativnu jedinicu carstva prststavljala je kao i u doba Merovinga grofovija,
na elu sa grofom koga je postavljao kralj: u njegovu nadlenost spadali su sudski, financijski
i vojni poslovi. Grof je dobijao u svoju korist jednu treinu dravnih prihoda i, obino za
vrijeme trajanja svoje slube, jo i zemljine beneficije, za koje je polagao kralju specijalnu
vazalnu zakletvu. Grofovija se dalje dijelila na satnije, sa satnicima, ili tuninzima na elu,
koje je postavljao dotini grof.
Po perifernim oblastima carstva postojale su posebne vojne oblasti, takozvane marke, s
markgrofovima na elu (panjolska, Bretonska, Furlanska, Panonska, ili Bavarska, Danska i
Sorboka marka). Po drugim perifernim oblastima, koje su zadrale djeli samostalnoste, na
prmmer u Bretanji i Gaskonji i po nekim dijelovima Italije, i dalje su postojale i plemenske
vojvode, vojni predvodnici plemena.
Feudalizacija mjesne uprave. Proces feudalizacije u mjesnoj upravi izraavao se u tome to se,
s jedne strane, grofovi koji su u doba Merovinga postavljani ponekad ak iz redova kraljevih
robova, pretvaraju sada u mjesne krupne zemljoposjednike, koji tee da sebi obezbjede
dravna zemljita (beneficije). Putem nasilja i iznuivanja nad mjesnim stanovnitvom oni
tee da iskoriste svoj poloaj i steknu sebi znatnu zemljinu svojinu. Grofovi postaju sve
nezavisniji od centralne vlasti, veza sa njom dobija postepeno karakter obinih vazalskih
odnosa. Uvoenjem nasljednosti grofovske dunosti, koju je potvrdio Kersiski kapitularij iz
877 g., jo je vie porasla feudalna samostalnost grofova. Ranije smo vidjeli da je prvobitno
privatna vlast krupnog zemljoposjednika-imunista stekla sada javnopravni karakter, isto
onako kao to je i seniorat postao obavezan i pretvorio se u neku vrstu organa javnopravnog
karaktera; i obrnuto, po svojoj biti javnopravna vlast grofa kao dravnog agenta dobila je sada
karakter seniorata: grof se pretvara u seniora okruga svoje grofovije, a slobodno stanovnitvo
grofovije u njegove vazale, isto onako kao to se i on sam pretvorio u kraljevog ili carevog
vazala, a njegova dunost u beneficij, ili feud. I dok smo u mnogobrojnim kraljevim
beneficijama mogli vidjeti prve zametke budueg plemstva, dotle se ovdje istie Engels
moe videti zametak teritorijalnog suvereniteta kasnijih zemaljskih kneevina (Landesherren),
koji su proistekli iz oblasnih grofova.

Drugi momenat feudalizacije grofovskog okruga pretstavlja pojava na skuptinama grofovija i

satnija skabina (efena), koji su doli na mjesto merovinkih rahimburga. Dok su ovi poslednji
bili najimuniji i najuticajniji ljudi u okrugu, koji su u svojstvu lanova kolegija rahimburga
aktivnije uestvovali na skuptinama grofovije i satnije, dotle se sad takva funkcija pretvara u
dunost koja postaje naslednja; skabine sad postavljaju kraljevi poslanici, uz uee grofa i
naroda, sastavljenog od najimunijih zemljoposjednika u okrugu.
Tako se zavrila feudalizacija karolinkog carstva.
3. RASPADANJE KAROLINKOG CARSTVA
Ludovig Poboni. Karla je nasljedio njegov sin Ludovig (814840 g.), koji je zbog svog
pokroviteljstva nad crkvom dobio nadimak Poboni. Za njegove vladavine zavreno je
pokorenje Bretanje. Preduzeto je nekoliko pohoda protiv Slavena s one strane Labe i ireno je
kranstvo meu stanovnitvom Danske. To je uvrivalo uticaj franake drave meu
Dancima.
Na poetku vladavine Ludoviga Pobonog zapaeno je izvesno jaanje centralne vlasti, koja
j krajem vladavine Karla Velikog poela da opada. Porastao je znaaj kraljevih poslanika.
Oni su u to vrijeme slani u sve oblasti carstva. Uguen je pokuaj nekih magnata da ocijepe
Italiju od carstva. Carev sinovac Bernard, koji je bio digao ustanak u taliji, pozvan je na
Ludovigov dvor i bezpotedno kanjen: iskopali su mu oi, uslijed ega je umro.
Ali uprkos tog privremenom jaanju centralne vlasti u prvim godinama vlade Ludoviga
Pobonog, proces feudalizacije postizao je sve vee uspehe; sve je vie jaala vlast mjesnih
seniora na tetu centralne vlasti.
Uspjesi feudalizacije inili su neizbenim politiko cjepanje carstva. Ve 817 g. carstvo je
podijeljeno na upravu izmeu Ludovigovih sinova. Pipin je dobio akvitanske zemlje srednje i
june Galije. Drugom sinu, Ludovigu (kasnije Njemakom), pripala je Bavarska sa susjednim
markama (vojnim oblastima), dok je najstariji Lotar postao nasljednik i suvladar Ludoviga
Pobonog. Ostala braa bila su duna da mu se pokoravaju.
Pobjeda" iz 817 g. ustvari je pretstavljala pokuaj da se sauva jedinstvo carstva uprkos
separatistikih tenji magnata june Galije i prekorajnskih oblasti. Kao izraz tog jedinstva
imalo je da poslui pokoravanje upravljaa tih dijelova carstva mlae brae najstarijem
sinu Ludoviga Pobonog Lotaru. Ali je taj sistem, izazvao vrlo jaku opoziciju od strane
mjesnih magnata. U vezi sa tim izvrena je 833 g. nova podjela carstva; tom priliiom Lotaru
je pored njegovih posjeda pripala samo titula, a ne i vlast nad dijelovima carstva koji su
pripali njegovoj brai. Kao izgovor za ponovnu podijelu posluilo je to to je Ludovig dobio
jo jednog sina, Karla (kasnije Karlo elavi), kome je izdvojen poseban posjed. Onda su
magnati pristalice jedinstva carstva postavili protiv Ludviga njegovog sina Lotara, koji je
oca primjenom oruane sile primorao da se odrekne prijestolja.
Dodue, Ludovig se uskoro vratio na carski prijesto, ali je sve do smrti morao da vodi borbu
sa svojim sinovima, tonije reeno, sa partijama pristalica i protivnika jedinstva carstva, koje
su stajale iza njegovih lea.
Ta se borba razbuktala sa osobitom estinom posle Ludovigove smrti. Lotar, koji je naslijedio
carsku titulu, borio se da mu braa Ludovig Njemaki i Karlo elavi priznaju
pokornost, ali je naiao na odluan otpor. Vodei borbu protiv Ludoviga Njemakog, Lotar je
ak pruio podrku buni saksonskih seljaka (Stelinga"), s ciljem da oslabi svog brata, ali je
pretrpio poraz kod Fontenoa. Njegov poloaj postao je kritian kad su se Ludovig Njemaki i
Karlo elavi ujedinili i zakljuili izmeu sebe savez (842 g.), pri emu je svaki od njih
poloio pred vojskom zakletvu na vjernost tom savezu: Ludovig Njemaki na romanskom,

Karlo elavi na njemakom jeziku. Tekst te strazburke zakletve", koji nam je sauvan,
pretstavlja najstariji spomenik romanskog jezika, iz koga se razvio francuski jezik.
Verdenski ugovor. Uskoro su se Lotar i njegova braa izmirila, i po Verdenskom ugovoru iz
843 g, franaka je drava podijeljena na tri dijela. Karlo elavi dobio je posjede zapadno od
Rajne; oblasti istono od nje pripadaju Ludovigu Njemakom, a Italija i dug pojas zemalja od
ua Rajne do ua Rone pripao je Lotaru, najstarijem bratu, koji je zadrao samo titulu cara,
ali ne i vlast nad itavim carstvom. Tako se franaka monarhija raspala na tri glavne drave:
na Francusku itav zapadni dio, Njemaku - istoni dio, i Italiju, koja je zasad takoer
bila sjedinjena sa zemljama oko Rajne.
Ali za suvremenike ta podjelq jo nije imala znaaj podjele carstva. Oni su jo zamiljali
jedinstvenu carevinu, sa jednom dinastijom na elu. Sam naziv Njemaka" prije tog vremena
jo se ne upotrebljava. Sve one oblasti koje su se kasnije poele nazivati Njemakom zovu se
sada jo istonom Franakom", tj. istone zemlje Franaka. Poslije podijela izvrenih poslije
Lotareve smrti sjeverni dio oblasti koja je njemu pripala preao je na jednog od njegovih
sinova, koji se takoer zvao Lotar. Otada su zemlje du Rajne dobile naziv Lotaringija.
Porast krupnih zemljoposjeda i vlasti magnata, koji je oslabio centralnu vlast, oslabio je i
vojnu odbranu franake drave od spoljnih neprijatelja. Na istoku u to vrijeme prelaze u
ofanzivu Sloveni i Maari. U isto vrijeme napadaju na jug italije i na mediteranske obale
Francuske Arabljani, ili kako su ih na zapadu zvali, Saraceni, iz Afrike i sa Sicilije. U Galiji je
u to vrijeme izbio ustanak Akvitanaca i Bretonaca, koji sutek nedavno bili uli u sastav
Franake drave. Ali jo ranije, oko 800. poinju napadi Normana iz Skandinavije.
Napad Normana
U to vrijeme stanvnitvo Skandinavije poinje ve da prelazi iz rodovskog poretka u klasno
drutvo. Kao odvani moreplovci; Skandinavci ili Normani, bavili su se pomorskim
gusarstvom i sem toga trgovali suenom ribom, krznima i drugim proizvodima du Baltikog
i Sjevernog mora. Odredi Skandinavaca ujedno i trgovaca i gusara preduzimali su daleke
napade, stiui do Francuske i drugih zemalja koje lee na obalama Sredozemnog mora.
Naleti Normana koji su irili pusto, izazvali su kod stanovnitva nevjerojatnu paniku, za to
kao dokaz moe da poslui sauvana molitva iz tog vremena : Izbavi nas gospode
normanskoga bijesa... . Napadi Normana osobito su se pojaali tridesetih i etrdesetih godina
9 vijeka. Normani su jedno vrijeme ak i Pariz i digli su opsadu tek poto su dobili vrlo veliki
otkup.
Seljaci, koji su trpeli jaram i teret sve vee eksploatacije, esto su pruali podrku Normanima
i ponekad ak uestvovali u njihovim prepadima. Ali je franaka aristokracija, bojei se
Normana, nerado istupala protiv njih. 852. Karlo elavi i car Lotar krenuli su protiv jednog
normanskog odreda, ali su njihovi vazali odbili da se tuku s Normanima i natjerali su obojicu
vojskovoa da stupe s Normanima u pregovore.
Uslijed sve eih prepada Normana, kralj zapadne Franake, Karlo Bezazleni ustupio je
predvodniku Normana Polonu 911. teritiriju na uu rijeke Siene. Normani su primili
hrianstvo i priznali vazalnu zavisnost od franakih kraljeva. Tako je obrazovano vojvodstvo
Normandije.
Posljednji Karolinzi
Posljednji karolinzi faktiki nisu posjedovali nikakvu vlast. Njihova slabost dolazila je otuda
to su vazalni odnosi, koji su postali opti i obavezni potkopali znaaj centralne vlasti i ojaali
vo mjesnih magnata.
Nairoko se dijeli privatnim licima monopol kraljevske vlasti na suenje po krivinim djelima
i na kovanje novca. Ozakonjuje se nasljednost beneficija i grofovskih dunossti. ukoliko se
beneficij pretvara sada u nasledan posjed, on postaje ono to e docnije nositi naziv feud ili
leno.

Posljednji meu karolinzima koji je za izvjesno vrijeme uspostavio jedinstvo carstva bio je
Karlo Debeli (880-887) Ali je njega svrgla skuptina aristokracije. Na kraju krajeva, umjesto
jedne jedinstvene franake drave, obrazovalo se sedam drava, sa izbornom kraljevskom
vlau u svakoj od njih. : Njemaka, Francuska, , italija; izdvojili su se i kraljevina Provansa,
zatim Burgundska kraljevina ( kasnije se ujedinile u Apelatski kraljevinu.) Najzad, stekle su
samostalnost lotaringija i Navarska kraljevina s one strane Pirineja.
Tako se raspada jedinstvena karolinka carevina. U granicama same Francuske zapaa se
porast moi grofova parikih. Jedan od njih, Ed, postao je pak kralj (888-898), poto se
istakao svojim vojnim uspjesima u borbi s Normanima. Njegov mlai brat Robert donio je
pritom Parisku grofoviju u vojvodstvo. Njihovi potomci, porodica Robertina, stiu sve vei
znaaj na sjeveru Francuske. Najzad 987. g. Hugo Kape, koji je pripadao porodici robertina,
grofova i vojvoda pariskih, izabran je na saboru aristokracije za kralja Franacuske. Taj izor
oznaavao je pobjedu crkve i feudalne aristokracije, koji su doveli na francuski presto svog
predstavnika.
Na mjesto karolinga dola je nova dinastija Kapeta.
Engleska i Skandinavija u ranom srednjem vijeku
Engleska u Atlansko doba
Preporod keltske kultureDoba koje je nastalo poslije povlaenja rimskih trupa iz Britanije i
trajalo do anglosaksonskog osvajanja oznauje seu literaturi kao keltski preporod, jer su u tom
periodu iezli sa otoka gotovo u potpunosti rimska kultura i latinski jezik, a zapaa se
preoporod keltske kulture. Keltizacija je zahvatila i kranstvo, ono se u to vrijeme irilo u
Britaniji iz keltske Irske, u kojoj se crkva razlikovala obrednim osobnostima od rimokatolike
crkve i nije priznavala vrhovnu vlast Rima.
Taj preporod keltske kulture poklopio se s vremenski sa sve eim napadima kota iz
kotske i germanskih plemena sa kontinenta. Sasi. Angli, Jiti i Frizi poinju da napadaju na
otok u velikim bojnim odredima, Frizi su ivjeli u sjevernoj Nizozemskoj, Jiti na Danskom
poluotoku, koje se po njima zvalo Jitlandijom, dok su Angli ivjeli neto sjevernije od Sasa,
koji su nastanjivali lezvig-Holtajn. Ta plemena ne ve samo pojedinane povremene
gusarske prepade na otok, nego i ostaju na njemu preko zime i malo pomalo zauzimaju jedan
dio Britanije za drugim.
Legenda je sauvala ime jednog od keltskih voa koji se uporno borio protiv najezde
Germana- ime vojskovoe Artura. Kasnije se na osnovu te legende stvoren srednjovijekovni
riterski roman okralju Arturu i njegovim riterima okruglog stola.
Anglosasko osvajanje
Preseljavanje anglosaksonskih plemena predstavljalo je dug proces, koji se vrio itavo jedno
i pol stoljee. Preseljavale su se ne samo pojedine rodovske grupe i pojedine druine, nego i
narodne mase s vojnicima na elu, zajedno sa enama i djecom. Keltsko stanovnitvo djelom
je unitavano, a djelom pretvarano u robove; jedan dio Brita preselio se na kontinent, u
Armoriku (dananja Bretanja). Rimski gradovi i vile propadali su u plamenu, i poto se jo od
Rimljana preostali sloj romske kulture nalazio upravo na jugoistoku zemlje, u oblasti koja je
bila naroito izloena pustoenjima od strane germanskih osvajanja, to je poraz, to je poraz
rimske kulture bio potpun. U isto vrijeme na kontinentu Zapadne Europe, na onim mjestima
sa kojih je potekla germanska kolonizacija, savremeni anali istiu veliku opustoenost.
Treba istai razliit stav irokih masa stanovnika razliitih djelova Rimskog carstva prema
barbarskom osvajanju. Na kontinentu gdje se romanizacija, tj razvitak robovlasnitva i
robovlasnike kulture, vrlo pojaanim tempom, gdje je rodovsko gazdinjstvo prolazilo kroz
krizu i gdje se vrio proces pretvaranja seljatva u kmetove i robove barbarsko osvajanje
nailazilo je na svestanu podrku narodnih masa, robova i kolona. Tamo pak gdje su (kaoto je
to sluaj u Bretanji) romanizacija pa tako i razvitak robovlasnitva bili slabi i gdje su se

sauvali starinski keltski plemenski i rodovski odnosi domae stanovnitvo obino je

prualo barbarima s kontinenta ogoren otpor.
Na kraju krajeva, na teritoriju Britanije, obrazovalo se sedam osnovnih barbarskih kraljevina:
jitski Kent, koji se nalazio na krajnjem jugoistoku; zatim tri saske kraljevine istona, junai
zapadna: Besekc, Ceseks i Eseks; najzad na sjeveru obrazovale su se kraljevine Angla,
najprije Istona Anglija, zatim, zatim tokom dalje kolonizacije- Nortumbrija nasjeveru i
Mercija na zapadu. Pema tome ponikle su tri saske kraljevine, dvije engleske, jedna jitska i
jedna anglosaska u uem smislu te rijei. Doba postojanja tih sedam kraljevina nosi u istoriji
naziv heptarhija tj. sedmodravlje. Najprije je meu tim kraljevinama dominantan poloaj
zauzimala najsjevernija od njih _ Nortumbrija (otprilike u drugoj polvini 7 stoljea), zatim je
hegemonija prela na sredinju kraljevinu Merciju( tokom 8 stoljea) i najzad (od 9 stoljea)
na Veseks, kraljevinu zapadnih Sasa. Kralj te drave, koji se na kraju krajeva obreo na elu na
elu anglosaskih drava, nosio je starinsku titulu vrhovnog kralja, tzv bretvalda.
Hristijanizacija anglosasa
Osvajanje Britanije bilo je praeno dehristijanizacijom, jer su plemena Angla, Sasa i Friza bila
jo paganska. Ali se tokom 7 veka meu njima iri kranstvo ali uglavnom naporima
rimokatolikog sveenstva. Dok je ranije u Britaniji dominirala nezavisna Irska crkva, dotle
su sada s primanjem kranstva. Anglosasi stupili u one meunarodne veze kojima su
dominirale rimske pape. U doba hristijanizacije anglosasa na rimskom prijestolju sjedio je
istaknuti papa Grgur 1. Veliki. (590-604). Papstvo je bila tada jedina meunarodna
organizacija koja je okupljala itav zapadni svet, a sveenstvo, jedini obrazovani slloj, sloj
koji je sauvao elemente antike kulture. U isto vrijeme crkva je u svojoj tenji za
gomilanjem bogatstava meu kojima i zemljinjih, podravala u svojem interesu razvitak
privatne svojine, oobito zemljine, koja je bila nuna za daljni proces razvitka feudalizma u
Evropi. Na taj nain, interesi crkve poklopili su se sa interesima kraljeva i lanova njegovih
druina, i stoga je katolika religija pila na prvom mjestu religija kraljeva i gornjeg sloja
polufeudalnog drutva. Pa ipk je irenje katolicizma kod Anglosasa nailazilo na veliki otpor,
koji je podravala i irska crkva. Zapaamo dakle u istoriji Engleske interesantan sukob dveju
crkava: rimokatolike, koja poinje da se uvruje kod anglosasa, i irske, koja se jo sauvala
u keltskom Velsu, ija su plemena odravala svoju nezavisnost i brorila se protiv
anglosaksonskih osvajanja. Zato kada je paganski kralj Mercije, Pedna, krenuo u rat protiv
Nortumbrije, u kojoj se u to vrijeme ve bilo uvrstilo kranstvo, njemu su pruali podrku
kranski kelti iz Velsa. 733. g Pedna je odneo pobjednu nad Nortumbrijom i postao
najmoniji meu anglosaskim kraljevima.
Prevlast Mercije. U linosti Pedne pobijedilo je privremeno paganstvo, ali je proces
feudalizacije, koji se u to vrijeme vrio u anglosaskoj oblasti, pripremao tle za dalju
kranizaciju. Prema tome, i u samoj Merciji, koja u toku 8 stoljea dominira meu
anglosaskim dravama,

Antimovov dio

Osobito veliki znaaj stiu pod Saksonskom dinastijom vojvode. Kraljevi vode s njima stalnu
borbu. Odlune mjere protiv njih poduzeo je Oton I., koji djeli vojvodstva svojim srodnicima,
cjepajui ih u isto vrieme na manje djelove.
Kralj i sveenstvo - Omiljeno sredstvo Otona I u borbi protiv vojvoda i uope buntovnih
svjetovnih feudalaca bilo je sveenstvo.
Kraljevi Saksonske dinastije oslanjali su se na crkvene feudalce, i njihova mo objanjava se
u znatnoj mjeri time to su iroko raspolagali crkvenim zemljitima. Na ta zemljita kralj je
razrezivao direktan porez, takozvani b e d, kao i na svoja vlastita. Osim toga, kada bi poloaj
episkopa ili opata ostao upranjen, dok god se ne postavi nasljednik preminulom duhovnom
licu svi prihodi sa zemljita te episkopije ili opatije ili su kralju. To je bio vaan izvor
kraljevih prihoda, koji je kraljevima omoguavao da uvrste svoju vlast. Kraljevi esto nisu
osobito urili da popune upranjene crkvene poloaje, jer su vie voljeli da uivaju prihode od
upranjenih episkopskih stolica. Najzad, kralj je uivao pravo spolijacije, koje se sastojalo u
konfiskaciji itave pokretne imovine preminulog duhovnog lica, ukoliko je ona poticala od
prihoda sa crkvenog lena.
Jednom rjeju, crkvena zemlja kao izvor dravnih prihoda nije se osobito razlikovala od
kraljevih posjeda. Zato je razumljiva tenja kraljeva Saksonske i kasnije Franake dinastije da
poveaju broj duhovnih kneevina i da crkvenom zemljoposjedu, razbacanom po svjetovnim
teritorijama, stvore nezavisan (imunitetni) poloaj.
Otonove privilegije - Ovo posljednje konano je postignuto takozvanim Otonovim
privilegijama; njihova sutina sastojala se u proirenju crkvenog imuniteta u dva pravca. Prvo,
imunitet je proiren teritorijalno; on se poeo prostirati ne samo na neposrednu povrinu datog
kompleksa mahom razbacanih zemljinih posjeda crkve, nego i na itavu okolinu u kojoj ti
zemljini posjedi lee. Tako su obrazovani izolirani crkveni imunitetni okruzi, sa svojom
posebnom jurisdikcijom. Drugo, imunitet je proiren i po samoj svojoj sutini, tj. po karakteru
privilegija vezanih za taj pojam: imunist je dobijao ne samo pravo vrenja nieg nego i pravo
vrenja vieg (krivinog) pravosua u granicama svoga okruga. U isto vrijeme imunitet je
doveden u direktnu vezu sa kraljevskom vlau i od nje dobijao svoju mo. To se postizalo
prenoenjem sudskih funkcija u okrugu koji stoji pod imunitetom specijalnom kraljevskom
inovniku, crkvenom sudiji, koji je bio odgovoran direktno centralnoj vlasti. Tako su u
granicama kneevskih teritorija izdvojeni samostalni crkveni okruzi, koji su sad stajali
naporedo sa grofovijama (na koje su se vojvodstva dalje djelila) i koji su bili neposredno
povezani sa centralnom vlau.
Talijanska politika njemakih kraljeva - Imajui vlast nad episkopima i umirivi posle
duge borbe svjetovne kneeve u Njemakoj, Oton se poeo nositi milju da osvoji Italiju, u
kojoj su jo ranije bavarske vojvode pokuavale da uvrste svoj utjecaj. Italija se rano poela
baviti trgovinom, i na njenom sjeveru nicali su bogati gradovi, iji su prihodi mamili
njemake feudalce. U isto vrijeme oni su htjeli da se uvrste na obalama Sredozemnog mora i
da uzmu neposrednog uea u trgovakim vezama koje su se razvile na tom moru. Najzad,
jedna od najvanijih pobuda za pretenzije Otona I. u Italiji bila je elja da uvrsti svoju vlast
nad duhovnim kneevima Njemake na taj nain to e sebi podiniti njihovog crkvenog
poglavara rimskog papu.
Borba izmeu feudalaca Italije - U Italiji se poslije svrgavanja cara Karla Debelog (888 g.),
to je znailo konano unitenje jedinstva karolinkih monarhija, obrazovalo mnotvo sitnih i
krupnih feudalnih kneevina, koje su vjeito ratovale jedna protiv druge. Krupni kneevi
markgrofovi od Ivreje i Frijaula, vojvode od Spoleta borili su se oko titule kralja Italije,
uvlaei u svoju borbu i feudalce Burgundije i Provanse. U prvoj polovini X. vjeka kraljevsko
presto Italije pripao je Lotaru od Provanse, koji se oenio Adelhaidom Burgundskom i time
izmirio dvije zaraene frakcije feudalaca. Ali je on 950 g. umro, moda je otrovan od svoga
suparnika, markgrofa od Ivreje Berengara, koji je htio da Lotarovu udovicu uda za svoga

sina, kako bi time pouzdanije osigurao svome potomstvu pravo na talijansko kraljevsko
prijestolje. Ali se Adelhaida tome usprotivila, i Berengar ju je zatvorio u jednu tvravu.
Adelhaida se obratila za pomo njemakom kralju Otonu I, koji je iskoristio ovaj povod da s
velikom vojskom upadne u Italiju. Zauzeo je Paviju, uzeo titulu kralja Langobarda i oenio se
Adelhaidom; ali je morao urno da se vrati u Njemaku, jer je tamo izbio ustanak feudalaca.
Sve se to dogaalo 951 g.
Oton I obnavlja carstvo - Osvajanje Lombardije bilo je samo poetak ostvarivanja
zamanih planova njemakog kralja u Italiji. On je teio da prodre u Rim, da bi uzeo u svoje
ruke kontrolu nad papinskom stolicom. Pritekli su mu u pomo feudalni razdori u samom
Rimu. 961 g. papa je, potpuno nemoan da izie na kraj s buntovnikim feudalnim baronima,
poeo da zove Otona u pomo. Oton se odmah odazvao na taj poziv, doao u Rim, i tu ga je
papa krunio za cara.
Tako je na zapadu obnovljeno Rimsko Carstvo (962 g.), koje je meutim teritorijalno bilo
manje od ranijeg carstva Karla Velikog: ono je ustvari obuhvatalo samo Njemaku i jedan dio
Italije. Od vremena krunisanja Otona I za cara poinju uveni talijanski pohodi", u kojima
njemaki carevi, oslanjajui se uglavnom na sitne njemake ritere, sistematski pljakaju
bogatu Italiju i dre u podinjenosti poglavara katolikog sveenstva papu.
Istina, u teoriji car i papa bili su ravnopravni: obojica su stajali na elu Svetog Rimskog
Carstva. Ali poto je papinska vlast bila vanredno oslabljena procesom feudalizacije, to je
faktiki vladao njemaki car. Papinska je oblast bila ustvari sasvim opljakana od feudalaca, i
kao svjetovni gospodar papa nad njima nije imao nikakve vlasti. U isto vrijeme papa je i kao
poglavar crkve izgubio svoj nekadanji znaaj, jer je svaki episkop i svaki opat teio da
postane nezavisan od njega. Car je neogranieno vladao kako u carstvu tako i u crkvi, tim
prije to su pape toga vremena bili nitavni ljudi puni poroka. Dovoljno je istai da je papa
Ivan XII, koji je Otona I proglasio za cara, bio osuen od crkvenog sabora iz 963 g. za
ubojstvo, krivokletstvo, oskvrnjenje svetinje i nemoralan ivot i odmah zatim svrgnut s
papskog prijestolja.
Na jugu Italije vladali su u to vrijeme Bizantinci, iji su se posjedi prostirali sjeverno od
Napulja. Oton je naumio da osvoji i bizantiske posjede, ali su ga bizantiske trupe odbile, tako
da je poeo da djeluje pomou oprezne diplomacije. On je uspio da svoga sina budueg
cara Otona II oeni bizantiskom princezom Teofanom, i taj je brak imao da u budunosti
poslui kao osnovica za nova osvajanja Saksonske dinastije u Italiji.
Oton II i Oton III - Stupivi na prijestolje 973 g., Oton II je kao svoju prvu dunost smatrao
da izvri ono to nije uspio njegov otac, tj. da osvoji juni dio poluotoka. Ali je tu pretrpeo
estok poraz od Arapa, koji su stajali u slubi Bizanta, i umro je usred energinnih priprema
za novu borbu na jugu Italije (983 g.). Carem je postao njegov trogodinji sin Oton III.
Postavi punoljetan, on je kovao planove o velikoj dravi koja bi obuhvatila itav kranski
Zapad, i sve je vrijeme ivio u buduoj prijestolnici te drave Rimu, malo se interesujui
za stvari u Njemakoj. On je postavio za papu (pod imenom Silvestra II) svoga uitelja
Francuza Gerberta, najobrazovanijeg oveka toga vremena.
Meutim na istonoj periferiji carstva, kojoj su carevi poslije poetka talijanskih pohoda
posveivali manje panje, desile su se pod Otonom III. veoma vani dogaaji. 983 g., odmah
poslije smrti Otona II, Danci su zbacili njemaku vlast i odrekli se kranstva.
Ustanak Polapskih Slovena - Tada su se digli protiv njemakih osvajaa i Sloveni. Signal za
dizanje ustanka dali su borbeni Ljutii (Vilci). Oni su iznenada osvojili u lipnju 983. g.
Havelberg i Branibor i u velikim masama prodrli na njemaku teritoriju, preko Labe. Tekom
mukom odbilo je saksonsko plemstvo taj napad, ali su teritorije koje su Henrih i Oton II bili
osvojili s one strane srednje Labe bile izgubljene. Odmah za Vilcima digli su se i Obodrnti,
koji su zauzeli i opljakali Hamburg. Ustanak je svuda bio praen istrebljavanjem njemakih
garnizona i njemakih kolonista po slovenskim zemljama, odbacivanjem kranstva i

unitavanjem njemakog sveenstva. Jedino su u oblastima Luikih Srba, gdje su Njemci

uspjeli da uhvate vreg korjena, njemaki uticaj i kranstvo ostali sauvani. Ostali Polapski
Sloveni izvojevali su sebi za itavih stolee i pol nezavisnost od Njemaca. U isto vreme
ojaala je i Poljska. Boleslav Hrabri oslobodio je svoju dravu od crkvene podinjenosti
Njemcima, izvojevavi od Otona III pristanak na osnivanje samostalne poljske arhiepiskopije
u Gnjeznu.
Henrih II - Oton III je umro, kao i njegov otac, kao mlad ovek (1002. g.), a nasljedio ga je
brat od strica Henrih II (10021024 g.). Ovaj po-slednji pretstavnik Saksonske dinastije
manje se oduevljavao za stvari u Italiji i, oslanjajui se na posluni episkopat, trudio se da
uvrsti svoj poloaj u Njemakoj. Na istoku je vodio neuspene ratove s Poljskom i, bojei se
da mu Vilci i Obodriti ne udare s lea, ozakonio njihov nezavisan poloaj pod uslovom da
Njemcima plaaju neznatan danak (koji je uostalom plaan veoma neredovno) i vre pomonu
slubu u njemakoj vojsci.
Frankonska dinastija - Carevi Frankonske dinastije (10241125 g.) nastavljaju sa
irenjem granica carstva i, iroko se koristei po primjeru svojih prethodnika
materijalnim sredstvima crkve, tee da osnuju njemaku hegemoniju u Evropi. Pod Konradom
II (10241039 g.) pridodana je carstvu Burgundija, pod Henrihom III (10391056 g.)
zapoeta je reforma crkve, pomou koje je car namjeravao da uvrsti svoj poloaj u carstvu i
itavoj Europi. Poslije smrti Henriha III ojaalo papinstvo otrglo se ispod tutorstva carske
vlasti i poelo sa njim ogorenu borbu za prevlast u Svetom Rimskom Carstvu.

GLAVA VIII
ZAPADNI SLAVENI OD VII. DO XI. STOLJEA
Zapadni Slaveni - U sastav Zapadnih Slavena ulazile su tri glavne grupe plemena: poljska,
eka i polapsko-pribaltika. Posljednja grupa sastojala se od niza plemena koja su ivela oko
rijeke Labe i grupirala se u sljedee saveze: luiko-srpski, ljutiki i bodriki (vidi glavu VII)
osim toga ona je obuhvatala i pribaltike, ili pomeranske Slavene, koji su iveli u oblasti koja
je kasnije dobila kod Njemaca naziv Pomeranija. eko-moravska plemena ivjela su u
slijevu rjeka gornje Labe, Vltave i Morave, a poljska plemena nastanjivala su bazen rjeka
Visle i Varte.
Zapadni Slaveni ivjeli su prvobitno u rodovskom poretku, stanujui po selima i okruujui
svoja utvrena mjesta grode ili g r a d e zidovima. Privrednu jedinicu predstavljala je
velika porodica opoljs, obrazujui kunu zajednicu, sa starjeinom na elu. Takve velike
porodice udruivale su se u rodove, na ijem su elu stajale rodovske starjeine poglavari.
gospodari. Rodovi su se udruivali u plemena, na elu sa starjeinama, ili upanima, koji su
rjeavali plemenska pitanja u zajednici sa plemenskim vijeem. Meu upanima isticao se
knez, vojni starjeina plemena, oko kneza poela se sakupljati druina. Pri obrazovanju saveza
plemena knez najjaeg plemena postajao je knezom itavog saveza.

U vremenu od VII do IX stoljea kod Zapadnih Slavena vri se proces raspadanja rodovskog
poretka. Rodovska opina pretvara se u seosku opinu, u kojoj se krvne veze zamjenjuju
teritorijalnim. U to vrijeme na bazi opeg razvitka proizvodnih snaga, osobito u zemljoradnji,
razvija se kod Zapadnih Slavena ropstvo i poinju da se formiraju klase. Znatan razvitak
postie trgovina, naroito vanjska; na to ukazuju velika skladita novca, naena prilikom
arheolokih iskopavanja. Na Pribaltiku, na primer, otkrivena su bogata nalazita arapskog
novca VIIIIX stoljea, to ukazuje na trgovake veze Pribaltika toga vremena sa Volgom i
preko nje sa aralskim zemljama. Naziv novca kod Zapadnih Slovena penjaz ukazuje na
to da je kod njih bio rairen njemaki novac pfenig i da su oni, prema tome, vodili trgovinu i
sa Njemakom, kao i sa Danskom i Skandinavijom. Predmeti trgovine bili su krzna, med,
vosak i, vjerovatno, robovi. Na to da je trgovina koama dostigla kod Zapadnih Slavena veliki
razvitak, ukazuje pored ostalog i to to je kod Zapadnih Slavena, kao i kod Istonih, postojala
novana jedinica grivna kuna" (kunino krzno).
Kao rezultat razvitka privatne svojine na zemlju poinju da se stvaraju krupnija gazdinstva
predstavnika rodovske aristokratije, koja upotrebljavaju rad robova, iako se naporedo sa njima
seoska opina jo dugo vremena odrala (u Poljskoj i ekoj sve do XIII stoljea). Krupni
zemljoposjednici poinju da postepeno pretvaraju slobodne lanove seoske opine u kmetove.
Rodovske starjeine, koje su prvobitno birane na veima, pretvaraju se postepeno u nasljednu
aristokratiju upane ili panove, poglavare (vladike) i kneeve. U korak s porastom i
jaanjem te plemenske aristokratije vri se opadanje znaaja starinskog narodnog vijea. Vlast
prelazi na savet sastavljen od pretstavnika aristokratije. Osobito veliki znaaj stie takva
aristokratija u Pomeraniji. Na taj nain, postepeno se formira drava, koja brani interese
vladajue klase.
Samova Bohemska kneevina - Jaka kneevska vlast najranije se javlja kod Zapadnih Slavena
koji su iveli u Bohemiji. Oni su ranije od ostalih Slavena morali da vode borbu sa Avarima.
Avare su pozvali kao saveznike sa crnomorskih stepa Langobardi, koji su prije svog
doseljenja u Italiju ivjeli u Panoniji. Avari, koji su vjerovatno pripadali Turancima, zauzeli su
Dakiju, zemlju sjeverno od donjeg Dunava, i preselili se u Panoniju posle odlaska
Langobarda. Avari su podinili svojoj vlasti susjedne Slavene i rukovodili zajednikim
pohodima protiv Bizanta. U ruskim ljetopisima sauvala su se predanja o tim Avarima (Obri,
Obrini), koji su ugnjetavali, muili" Slovene. Sauvano je predanje o tome kako je brzo
nestala mo tih Obara". Letopisac veli: pogiboa, aki obre" (propadoe kao Obri).
Slaveni su zbacili vlast Avara i obrazovali nezavisan savez, iju su osnovu predstavljala
slavenska plemena iz Bohemije (VII st.). Franaki anali kazuju kako je Slavenima, koji su se
borili sa Avarima, doao neki franaki trgovac po imenu Samo, zajedno sa drugim trgovcima,
i pomogao Slavenima da odnesu pobjedu nad Avarima (oko 623 g.). Poslije toga Slaveni su
Sama izabrali za svog kneza. Tako je stvoren prilino irok savez jugozapadnih plemena, sa
Slavenima iz Bohemije na elu; tom savezu pridruili su se i Karantanci, koji su ivjeli na
gornjem toku rijeka Save i Drave, desnim pritokama Dunava.
Samo je vladao u Bohemiji itavih 35 godina i za sve to vrijeme bohemski plemenski savez,
na ijem je elu on stajao, predstavljao je veliku silu. Samo je ak vodio ratove sa Francima.
On je potukao veliku franaku vojsku kralja Dagoberta, poslije ega su tom savezu prili i
Srbi. Poslije Samove smrti savez se raspao.
Velikomoravska kneevina - Sa raspadanjem bohemskog saveza kneza Sama, koji je
zadravao ofanzivu Franaka na istok, u Dunavski bazen, Franci poinju da osvajaju ove
oblasti. 803 g. Karlo Veliki je potukao Avare, koji su bili potisnuti preko Dunava i Tise, i
podinio svojoj vlasti podunavska slovenska plemena, meu kojima ehe i Moravce, koji su
sebe priznali za njegove vazale. Od toga vremena njemako sveenstvo poinje svoju
misionarsku djelatnost u Moravskoj, teei da je kristijanizira i ponjemi.

Poslije smrti Karla Velikog u Bohemiji je obrazovana jaka kneevina, koja je ujedinila u jedan
savez itav niz plemena i koja je poznata pod imenom Velikomoravske drave. Meu drugim
moravskim plemenskim kneevima istie se najjai Mojmir, koji podinjava svojoj vlasti
zemlje drugih kneeva, djelom pretvarajui ih u svoje vazale, djelom protjerujui ih, u sluaju
da mu prue otpor. Na taj je nain nastala prostrana kneevina, koja je obuhvatala bazen rjeke
Morave i dalje na istok, ukljuujui i dananju Slovaku, nalazila se u isto nominalnoj
zavisnosti od Njemake. Jedan od protjeranih kneeva, Pribina, pobjegao je u Njemaku i tu
zamolio za pomo; on je dobio kao kneevski posjed donju Panoniju.
Jaka Moravska kneevina predstavljala je opasnost za njemaku kraljevinu. Njemaki
feudalci poduzimali su vie pohoda protiv Moravske kneevine. Za vrijeme jednog od tih
pohoda (846 g.) Mojmir je bio svrgnut i za kneza od strane Njemaca postavljen je njegov
sinovac Rastislav. Ali Rastislav nije opravdao nade njemakih feudalaca; on je potraio savez
sa Bugarima i Bizantom protiv Njemake, podigao na granici mnotvo tvrava i ujedinio pod
svojom vlau niz susjednih slavenskih plemena ehe, Srbe i druge polapske Slavene.
Poslije neuspjelog pohoda Ludviga Njemakog protiv Rastislava Moravska kneevina stekla
je punu nezavisnost.
Do tog vremena kranstvo se meu Zapadnim Slavenima irilo iz Njemake. Njemako
sveenstvo, koje je dolazilo sa Zapada, bilo je tjesno povezano sa njemakom katolikom
crkvom. Kod razmatranja raznih pitanja koja se tiu crkve konana sankcija pripadala je
najviem njemakom sveenstvu. Crkvena zavisnost povlaila je za sobom i politiku. Zato se
Rastislav, da bi sauvao politiku nezavisnost Moravske, obratio bizantskom caru Mihailu III
s molbom da mu poalje kranske propovjednike koji bi znali slavenski jezik. Prema tome,
sukobila su se dva suparnika crkvena uticaja: njemaki sa Zapada i bizantiski sa
Istoka. Moravci su vie voljeli crkvene veze sa dalekim Bizantom negoli veze sa bliskom
Njemakom, veze koje su ve postajale vre i opasne u politikom pogledu.
Iz Bizanta su poslani u Moravsku kao misionari dva brata iril i Metod.
Kada su oni 863 g. stigli u Moravsku, morali su povesti upornu borbu sa njemakim
episkopima i putovati ak u Rim, borei se za to da papa prizna zasebnu slavensku crkvu.
Raunajui da e poveati svoje prihode, papa je pruio podrku slavenskim propovjednicima.
U Moravskoj i Panoniji osnovane su dvije nove episkopske stolice, gdje je bogosluenje
vreno na slavenskom jeziku.
Ali se uskoro protiv Rastislava digao u Moravskoj njegov sinovac Svatopluk, koji je odnio
prevagu. Iako je isprva uivao podrku njemakog kralja, on je kasnije poeo da izaziva
podozrenje da i sam tei potpunoj nezavisnosti Moravske, pa je bio zarobljen, a uprava nad
Moravskom pre-dana je njemakim grofovima. To je izazvalo ustanak moravskih Slavena.
Vojska poslana protiv njih na elu sa Svatoplukom, koji je bio osloboen iz zarobljenitva,
pretrpjela je poraz, a sam Svatopluk preao na stranu ustanika, tako da je uspostavljena
nezavisnost Velikomoravske kneevine. Njoj su se pridruili eka i Polapski Slaveni, tako
da je nova zajednica obuhvatala gotovo sve Zapadne Slovene.
Ali radi daljeg jaanja svoje vlasti Svatopluk je morao da potrai podrku i savez
njemakog kralja, a u vezi s tim morao se pojaati i uticaj njemakog sveenstva. Zato je
crkvena organizacija stvorena uz pomo Bizanta oslabila i na kraju krajeva bila zamjenjena
njemako-katolikom crkvenom organizacijom.
Poslije Svatopluka moravski plemenski savez se raspao. Savez je naroito nastradao od
napada Maara. 906 g. Maari su zadali Moravskoj poraz i osvojili istoni dio zemlje.
Obrazovanje eke drave - Jedan drugi savez slavenskih plemena formira se krajem IX
stoljea naporedo s moravskim savezom, ulazei prvobitno u njegov sastav. To je eki vojni
savez raznih plemena eha, Duljeba, Hrvata i drugih plemena koja su ivjela oko rjeke
Labe sa njenim pritokama.

Ta su plemena ivjela u rodovskom poretku; na njihovom elu stajali su vojvode, koji su

vodili porijeklo od aristokratskih rodova, ili l e h a. Na elu pojedinih rodovskih organizacija,
kao i kod svih Zapadnih Slavena, stajali su glavari (vladike). Ono pleme koje je stajalo na
elu itavog saveza imalo je kneza, koji je bio vojskovoa i glavni sudija u itavom
plemenskom savezu, kao i sudija u sluaju meusobnog sukoba pojedinih plemena.
Prvobitno (do X. stoljea) su tu postojala dva takva saveza plemena, zavisna od Moravske
kneevine: u sjeverozapadnoj Bohemiji savez na ijem su elu stajali e s i i u jugoistonoj
Bohemiji savez na ijem je elu stajalo pleme Zliana. Poslije smrti Svatopluka Moravskog
(895 g.) kneevi oba saveza Spitignjev eki i Vitislav Zlianski priznali su vlast
njemakog kralja Arnulfa i poeli plaati Njemakoj danak. Tako su esi pod Vaclavom,
sinom Spitignjeva, morali plaati 500 grivni u novcu i 120 volova.
Kasnije su se plemena ujedinila u jednu kneevinu; pritom je voena neprekidna borba s
vojvodama koji su stajali na elu pojedinih plemena i sa starom rodovskom aristokracijom
(lesima). Vojvode su dizali stalne ustanke protiv centralne vlasti, ponekad se udruujui s
Njemcima protiv svojih suplemenika. Poznat je krupni ustanak takvih aristokratskih rodova
leha i vladika oko sredine X stoljea pod Boleslavom I, koji je morao privremeno da
pobjegne u Njemaku. Dvaput je izbijao ustanak dok Boleslavu nije polo za rukom da
konano odnese prevagu, poslije ega je samostalnost pojedinih aristokratskih rodova bila
potkopana; jedan njihov dio bio je prognan, a drugi se stopio sa vojnikom aristokracijom,
koja se formirala u to vrijeme i sastojala od lanova kraljevskih druina. U isto vrijeme
prestala je i podjela eha na samostalna plemena sa pojedinim vojvodama; ostala je jedino
podjela na oblasti, ili k r a j i n e, sa kneevskim inovnicima na elu. Na oblasnim veima i
na opem sejmu sve eke zemlje tako e poiti da dominira vojnika aristokracija. Na tu se
aristokraciju i oslanjala centralna vlast, neprestano jaajui svoje pozicije. Najzad, knez
Betislav II iz porodice Pemislovia stekao je takvu mo da mu je car Henrih IV priznao
kraljevsku titulu (1086 g.), a kasnije se i sama eka pretvorila u kraljevinu (1158 g.); jo
prije toga njoj je pridodana Moravska (10281029 g.)
Materijalnu podlogu sve jae kneevske, a zatim i kraljevske vlasti predstavljali su krupni
zemljini posjedi koji su se malo pomalo stekli u rukama kneeva. Tu su spadale prije svega
nasljedne zemlje aristokratskog roda iz koga su proistekli eki kneevi. Te su zemlje
proirivane konfiskacijama i zemljama preminulih vlasnika, kao i prisvajanjem raznovrsnih
pustih i neobraenih zemljita, koja su postajala kneevom svojinom. Prostrani zemljini
fondovi koji su knezu stajali na raspolaganju pruali su mu mogunost da izdrava veliku
druinu i vojne sluge i da im poklanja neobraena zemljita. U to vrijeme zavodi se i
razrezivanje poreza na podinjeno stanovnitvo. Kneevska blagajna popunjava se i na raun
sudskih taksa i trgovinskih carina. Zavodi se monopol na kovanje novca i na rudarstvo.
Obrazovanje Poljske drave - Poljski savez plemena u slivu reke Visle obrazuje se sredinom
X stoljea. Iz tog vremena poznat nam je poljski knez koji je stajao na elu tog plemenskog
vojnog saveza, po imenu Mjeko, koji je ve primio kranstvo. Taj savez obrazovao se na taj
nain to je centralno pleme P o lj a n a pokorilo druga plemena Seradane, Lenane,
Kujavce, Mazure, Bjele i Crne Hrvate. Tom prilikom kneevi tih plemena su uklanjani i tako
je odjednom ponikla krupna zajednica plemena samo sa jednim centralnim knezom. Isprva je
ta plemenska zajednica priznavala svoju zavisnost od njemakih kraljeva.
Poljski ljetopisi saoptavaju da je knez Mjeko imao veliku vojsku od tri tisue vojnika,
koje je izdravao djelom sam, a djelom na raun stanovnitva raznih djelova zemlje. Njegov
naslednik, Boleslav I Hrabri, koji je ve stekao punu nezavisnost od Njemake, imao je
daleko brojniju vojsku od 20 tisua vojnika. Tako se i u Poljskoj poinje formirati vojniki
stale. Tom savezu prikljuuju se aristokratski predstavnici krupnih rodova, takozvana ljahta.

Kneev dvor postaje centar uprave. U pojedinim oblastima, koje nose naziv poveta, sjede
kneevi namjesnici, katelani. Na stanovnitvo se poinje razrezivati porez u korist kneza.
Sa uzdizanjem kneevske vlasti narodni voa gubi svoj raniji znaaj, i njegove funkcije
prelaze na savet sastavljen od nastarijih lanova vojske i najviih dostojanstvenika; taj savet
sastajao se kod kralja; poslije primanja kranstva u sastav tog saveta poinju ulaziti i
predstavnici vieg sveenstva. Ponekad se sazivaju i ire skuptine, koje se sastoje od svih
dostojanstvenika i na koje se pozivaju i lanovi vojske.
Poljska drava stie potpunu samostalnost za vladavine Mjekovog sina Boleslava I Hrabrog
(9921025 g.). Za njegove vladavine pridodani su poljskoj dravi Pomeranija (Pomorje),
leska, zakarpatski Slovaci, Luiani, eka i Moravska. Obrazovala se krupna
srednjoslavenska drava, koja je dostigla veliki uticaj u Europi. Na kratko vrijeme pred smrt
Boleslav Hrabri krunio se za poljskog kralja.
Sve to pokazuje kakve je velike uspehe postigla u to vrijeme feudalizacija i pretvaranje
seljakih masa u kmetove. U odgovor na to diu se ustanci narodnih masa protiv kneevskih
redara", ili inovnika, protiv ritera i sveenstva. Karakteristino je da u tim ustancima
narodne mase spaljuju kranske hramove i uspostavljaju paganstvo. Prema tome, i ovde, u
Poljskoj, kranstvo je predstavljalo ideoloki oslonac feudalnih elemenata kneeva i
gornjeg sloja poljskog drutva.
Ustanke je uguio kralj Kazimir, koji je uspostavio kranstvo i dobio nadimak Obnovitelj.
Polapski i Pribaltiki Slaveni od IX do XI veka - Krupne drave feudalnog tipa najranije se
poinju formirati kod eha i Poljaka. Kod drugih Zapadnih Slavena dugo vremena je trajala,
sve do X stoljea, politika rascjepkanost. To je njemakim feudalcima omoguilo da podine
sebi niz podvojenih slavenskih plemena (vidi glavu VII).
Snaan politiki razvitak i samostalnost postigli su Pomeranski Slaveni. Oni su morali da
vode borbu sa pribaltikim plemenima Danske i Skandinavije, koji su teili da osvoje obale
Baltikog Mora. U vezi sa tim kod njih se razvija pomorsko gusarstvo, ali u isto vrijeme i
pomorske trgovake veze s Dancima, Skandinavcima, s Rueijom i Njemakom (preko
Hamburga). Na baltikom primorju nie u IX stoljeu niz vojno-trgovakih faktorija (Volin,
tetin, Rana, Gdansk i druge), u kojima su se prodavale siroviie u zamjenu za oruje i razne
metalne i druge zanatske izraevine. Ubiranje trgovinskih carina (mita) prualo je
pomeranskim kneevima znatna materijalna sredstva, jaajui njihov politiki znaaj. U isto
vrijeme kod Pomeranskih se Slovena, pored jake kneevske vlasti, formira i jaka domaa
aristokracija koja obrazuje neku vrstu ''kurije barona'' i ponekad se bori sa kneevskom vlau
oko utjecaja u zemlji.
Na podlozi opeg poleta kod Pomeranskih Slavena nastaje krajem XI stoljea Vendska
kraljevina, koja je za kratko vrijeme okupila u jedan savez niz polapskih plemena, pod
hegemonijoi plemena Bodria. Vendska dravna zajednica dostigla je toliki znaaj da se knez
Bodria Henrih poeo nazivati kraljem. Ali se poetkom XII stoljea taj savez raspao.
Religija Pomeranskih Slavena, koja pretstavlja dalji razvitak vjerovanja i vjerskih kultova
starih Slavena, poznata nam je na osnovu izvora bolje od religije ostalih plemena Zapadnih
Slavena.
Pomeranski Slaveni ve su podizali hramove. Prvobitno su to bile samo ograde, koje su imale
za cilj da uvaju sveto mjesto. Zatim se ve pojavljuju pravi hramovi, ili kapelice, koji u
najprostijem svom obliku predstavljaju krov na etiri stuba. Kasnije se izmeu tih stubova
rasteu tkanine ili podiu zidovi. Za vrenje kulta poinju se upotrebljavati specijalni
sveenici. Kod pribaltikih Slavena stvaraju se posebni centri vjerskih kultova. Na primer, na
ostrvu Rigenu u Baltikom Moru postojao je sveti grad Arkona; on je leao na visokom rtu,
koji je s kopna bio ograen visokom ogradom. U tom svetom gradu obino niko nije ivjeo,
ve se ispunjavao brojnim bogomoljcima onda kada bi Slaveni zavrili poljske radove i
sakupili ljetinu. Tada su se u sveti grad skupljale mase ljudi, sleui se oko hrama boga

Svetovita. Hram je bio od drveta, okruen ogradom. U njemu se nalazio sveti dio oltar sa
idolom koji je imao etiri glave. U jednoj ruci drao je on rog pun meda ili vina. Tu se
nalazila sveta zastava boga Svetovita, koja je, po vjerovanju, donosila Slavenima pobjedu i
koja je noena ispred vojske za vrijeme pohoda. Za vrijeme vjerskih sveanosti vrhovni
sveenik je ulazio u sveti dio hrama, uzimao rog iz Svetovitovih ruku i gledao je li pun meda
ili vina. Ako je rog pun, to je nagovjetalo dobru ljetinu, ako nije pun nerodicu. Zatim je
sveenik prinosio specijalno za to ispeen kruh, u visini ovjejeg rasta, stavljao ga preda se i
pitao prisutne, vnide li ga iza tog kruha. Ako se on ne bi vidio, to je oznaavalo obilje plodova
u budunosti.
Tu se nalazio i bjeli konj posveen bogu Svetovitu. On je upotrebljavan za gatanje prije
polaska u rat. Tada su injena specijalna vrata od kopalja, i konja su nagonili da prolazi kroz
njih. Ako bi na vrata stupao desnom nogom, to se smatralo za povoljno znamenje, u
protivnom sluaju odustajalo se od vojnog pohoda.
Isti karakter imali su i hramovi drugih bogova Svaroia, Triglava, ili Jarovitog. Posljednji
je imao sedam lica pod jednom lubanjom: u osam ruku drao je osam maeva, koji su
oevidno predstavljali suneve zrake.
GLAVA IX
FEUDALNO DRUTVO NA ZALAZU U X. I XI. Stoljeu
Feudalni nain proizvodnje - U XXI stoljeu na Zapadu se konano formira feudalni nain
proizvodnje, iji su nuni uslovi i najvanija obiljeja: sitna proizvodnja neposrednih
proizvoaa pri vladavini krupne svojine na zemlju, niska tehnika proizvodnje, slaba
drutvena podjela rada, vladavina naturalne privrede, direktna povezanost neposrednih
proizvoaa sa sredstvima za proizvodnju, konkretno, seljaka sa zemljom, sa dionicama, i
plaanje feudalne rente od strane seljaka kao rezultat vanekonomske prinude od strane seniora
(vidi Uvod, str. 3 sl.).
Osnovnu jezgru feudalnog drutva u ovoj epohi predstavlja feudalni posjed, koji je autarkian
ne samo ekonomski nego i politiki, jer je svaki takav posjed u isto vrijeme i drava svoje
vrste seniorija.
Od takvih se autarkikih jedinica i sastoje politike organizacije. U XXI stoljeu te
organizacije pretstavljaju skupine feudalnih posjeda-drava nestabilne politike tvorevine.
One se as formiraju, as raspadaju, i tek se tokom vremena izgrauje specifina politika
struktura feudalnog drutva, kakvu je nalazimo u XI stoljeu. Naime, formira se hijerarhino
podinjavanje pojedinih senjerija izmeu sebe, pri emu se sitnije senjerije podinjavaju
krupnijim. U svakoj zemlji bila to Francuska, Engleska ili Njemaka svuda nailazimo
na vrhovnog poglavara feudalnog drutva, vrhovnog sizerena kralja ili cara. On predstavlja
takorei vrh feudalnog drutva. Njemu su podinjeni krupni svjetovni i duhovni kneevi,
njegovi neposredni vazali. Ti kneevi posjeduju velike teritorije. U pravnom pogledu oni se
podinjavaju poglavaru feudalnog drutva, faktiki su pak nezavisni od njega. Oni imaju
pravo da objavljuju rat i sklapaju mir, da kuju vlastiti novac, da sude i izdaju zakone na svojoj
teritoriji. U najboljem sluaju oni se ophode sa kraljem ili carem kao sa sebi ravnim, l e r o m,
a u najgorem sluaju mogu i krenuti u rat protiv svog sizerena. Feudalna praksa ozakonjuje
takve pojave u nekim sluajevima. Tim krupnim kneevima podinjeni su sitniji feudalci,
baroni, koji su takorei samo teoriski podinjeni kneevima, a faktiki su nezavisni. Oni su
tako potpuni gospodari na svojim posjedima. Tim baronima podinjena su jo sitnija riterska
lena, i tako se feudalne ljestvice sputaju do lena tzv. ''ritera s jednim titom''. To su takvi riteri
koji su vazali kakvog krupnijeg seniora a sami nemaju vazala.

U svakoj zemlji nailazimo, s jedne strane, na klasu krupnih zemljoposjednika, koji se dalje
djele na dva stalea: vojno-inovniku aristokraciju i sveenstvo, a s druge strane na
kmetovsko ili feudalno zavisno seljatvo.
Seljatvo feudalnog doba - Podaci o seljatvu IXXI stoljea veoma su oskudni, jer se
kroniari toga vremena gotovo uope ne interesiraju za seljatvo. Oni o seljacima govore
samo onda ako bi izbila kakva seljaka buna. Oni su u potpunosti zauzeti opisivanjem ivota
riterskog drutva i ivota sveenstva.
Materijalni poloaj seljakih masa nije bio svuda podjednak, i ne treba seljaku masu
zamiljati kao neku jedinstvenu, nivelisanu masu. U njoj postoje razne imovinske grupe.
Tehnika poljoprivrede - Da bismo shvatili raslojavanje u granicama samog seljatva,
moramo poeti sa razmatranjem tehnike poljoprivrede toga vremena. Tu tehniku karakterizira
prije svega vladavina tropoljnog sistema, koji ipak nije u potpunosti potisnuo dvopoljni
sistem, pa ak ni sistem garenja.
Zemlja se obrauje tekim plugom, u koji se upree po nekoliko pari volova. Upotrebljava se i
laki plug, ali je teki plug raireniji.
U XI stoljeu zapaa se znatno poboljanje naina obrade zemlje. To se poboljanje izraava u
tome to se zemlja poinje orati paljivije i ee. Na primjer kod ozimih useva ona je ranije
orana dvaput, a sada se ore triput. Pored toga, teak sam poinje da se bori s korovima, vie se
stara o ubrenju, jednom rjeju, tehnika donekle napreduje, premda veoma sporo; produkcija
seljakog gazdinstva se poveava. Po podacima jednog francuskog izvora iz sredine XII
stoljea, dobrom etvom za sva ozima i jara ita smatrana je ona koja donese estrostruki
doprinos. Prema tome, potencijalna plodnost itarica bila je prilino visoka. Ali je stvar u
tome to je u IXXI stoljeu takav doprinos bio izuzetna pojava. Sue i nerodice bile su esta
pojava. Neprestani feudalni ratovi ometali su pravilno voenje poljoprivrede, jer su za vrijeme
njih unitavani na prvom mjestu seljaki usjevi.
\ Gladi - Zato su gladi, i pored opeg poveanja poljoprivredne produkcije, bile obina
pojava. Pritom u sluaju nerodice ili bilo kakve druge nevolje stanovnitvo niotkud nije
moglo dobiti pomoi. Suvozemnih puteva u to vrijeme gotovo da i nije bilo, tako da je bilo
teko dovoziti ito suvim putem. to se tie vodenih komunikacija, niz rijeku su se proizvodi
lako dopremali, ali je to uz rijeku ilo s velikom mukom. Poznati su sluajevi da se, na
primjer, u donjem toku rijeke zapaa obilje ita, a u gornjem toku glad.
Sauvani su nam opisi gladi u XI stoljeu, koji pripadaju peru fran-cuskog monaha Raula
Glabera, koji je ivio u Kliniju, u Burgundiji. On kazuje da su se ljudi zbog gladi koja je
zadesila Burgundiju, poeli hraniti korjenjem, liem, da su jeli ljudsko meso. Ljude su ubijali
ne samo radi vlastite upotrebe nego i radi trgovine: ljudsko meso iznoeno je na trite. One
koji su trgovali ljudskim mesom hvatali su i spaljivali, ali time ljudoderstvo nije bilo
iskorenjeno. Raul Glaber kazuje da je u umi blizu Makona naen jedan zloinac koji je
domamljivao putnike na svoj sala i tu ih ubijao radi ljudoderstva. Na njegovom salau
naene su desetine ljudskih glava od leeva koje je pojeo.
Imovinsko raslojavanje seljatva - Kao to je ve reeno, seljatvo u materijalnom pogledu
nije predstavljalo jedinstvenu masu. Pored sloja imunog seljatva postojala je i brojna
seljaka sirotinja. Teak materijalni poloaj te sirotinje jo se vie poveavao glomaznom
tehnikom obrade tla, koja je u to vreme postojala. Zemlja je obraivana uglavnom tekim
drvenim plugovima, u koje je uprezano po nekoliko pari volova; rijetka je bila seljaka
porodica koja bi imala toliko stoke koliko je bilo potrebno za vuu takvog tekog pluga.
Mnogi su prakticirali zajedniku vunu snagu, ali neki seljaci uope nisu imali mogunosti da
obrauju zemlju pomou pluga. Oni su bili prinueni da se zadovoljavaju runom obradom
motikama, lopatama. Pritom su sakupljali tako malu ljetinu da su je na ramenima odnosili
kui. Ali je bilo i imunih seljaka: jedna suvremena propovijed kori takve imune seljake to
ugnjetavaju svoje radnike i to ne daju sirotinji da sakupi klasje na njihovim njivama.

Nedovoljna koliina stoke jedna je od mnogih nevolja sela toga vremena. Zbog oskudice u
dovoljnoj koliini volova seljaci su esto orali pomou krava. Kako kazuju neki izvori iz toga
vremena, uz krave uprezali su ak i jarce. Taj pokuaj seljaka da oru pomou jaraca svjedoi o
njihovom siromatvu. Treba istai da je senior na svako grlo stoke razrezivao poseban porez,
pri emu je na tegleu marvu razrezivan vei porez, a na ostalu stoku manji. U jednoj povelji
iz tog vremena stoji: Ako se uz ivotinju upregnutu u plug doda jo i zaprega jarca, ima se ta
ivotinja smatrati za bika", tj. od nje e se ubirati isti porez koji i za bika (vola).
Feudalna renta - Feudalna renta je u to vrijeme uglavnom naturalna renta, a samo jednim
djelom novana.
Dok su u doba Karolinga krupni zemljoposjednici znatan dio zemlje ostavljali pod svojim
neposrednim nadzorom i vodili na njemu vlastito prostrano gazdinstvo, uglavnom pomou
seljakog kuluka, dotle se u XXI stoljeu svuda na kontinentu Zapadne Europe vlastelinsko
gazdinstvo jako smanjilo, dok je, naprotiv, porastao drugi dio feudalnog posjeda, koji je
djeljen na dionice i razdavan seljacima. Pod takvim uslovima kuluk postaje manje nunim.
Senior prelazi na sistem naturalne rente, i u isto vrijeme ta se renta poinje prevoditi u novac.
Takvo prevoenje naturalnih dabina u novane zapaa se jo u XI stoljeu, a naroito je
iroko rasprostranjeno u XIIXIII stoljeu .
Po svome pravnom poloaju seljaci su se djelili na kmetove i lino
slobodne. Tipian
poloaj za seljaka toga vremena bila je kmetska za-visnost.
Seljaci-kmetovi - Kmet je u ranom Srednjem vjeku po svom pravnom poloaju
zauzimao takorei srednje mjesto izmeu nekadanjeg roba i slo-bodnog oveka. U itavom
nizu sluajeva on je predstavljao neku vrstu ivog inventara feudalnog posjeda i podlean je
otuivanju, tj. pokazivao je izvjesnu slinost sa antikim robom. Ali se on, razumije se, i po
ekonomskom i po svom pravnom poloaju jako razlikovao od roba, jer je bio neposredno
povezan sa zemljom koju obrauje, tako da se mogao otuiti samo zajedno sa njom, On ima
sigurna prava na svoju dionicu, koju predaje u nasljee svojoj djeci, istina, plaajui za to
izvjesnu dabinu feudalcu, kome pripada pravo vrhovne svojine na zemlju.
Kmetovi (u Francuskoj oni su najee nazivani servi; se razlikuju od slobodnih time to
snose izvjesne specifine obaveze u korist seniora, koje ne snose lino slobodni seljaci. Prvo,
na njih pada takozvano oporezivanje glavarinom" (saritatio, eva). Dalje, prilikom stupanja
u brak sa slobodnim licima ili kmetovima sa drugih feudalnih posjeda oni plaaju posebnu
taksu, koja nosi naziv branina" (maritagium, formarija). Zatim prilikom predaje zemlje u
naslee oni plaaju senioru posebnu taksu.

118: ... plaaju senioru posebnu taksu. Ova obaveza nosi naziv mrtva ruka (manus
mortua, menmort). O teini te dabine, koja se obino izraavala u tome to je senioru davano
najbolje grlo stoke, jedan psac veli: Otac umre, a senior oduzima nesrenoj deci kravu, koja
bi mogla da ih hrani. Ti ljudi koji se koriste pravom mrtve ruke nisu nita drugo do ubice, jer
osuuju siroad na smrt od gladi, prodirui leeve kao crvi. Najzad, senior na seljake moe
proizvoljno razrezati porez, u svako vreme i u svim razmerama. Ta dabina, koja je seljaku
najmrskija, nosi naziv proizvoljni taj (taille).
Slobodni seljaci. Lino slobodni seljaci (u Francuskoj oni su nazivani vilanima) nalaze
se u raznim zemljama u razliitom poloaju. Oni obino ne nose nijednu od pobrojanih
obaveza. Obaveze i dabine vilana padaju na njihovu zemlju, pretstavljaju obaveze ne linog
ve realnog karaktera. Po feudalnoj teoriji toga vremena smatra se da vilani utoliko snose
obaveze ukoliko poseduju zemlju. Ako se oni odreknu zemlje, oni prestaju da snose svoje

obaveze. Po jednoj povelji, vilan je imao pravo da raspolae svojom imovinom, da ini
zavetanja, sklapa brakove, stupa u duhovno zvanje i samostalno istupa na sudu, ne samo kao
svedok nego i kao parniar. Ali je ustvari poloaj ogromne veine vilana bio daleko
nepovoljniji. To su bili ipak feudalno zavisni ljudi, samo to su bili podvrgnuti neto blaoj
feudalnoj eksploataciji.
U francuskoj osloboenje seljaka izraava se u tome to se servi pretvaraju u vilane.
Od vilana su uzimane dabine u odreenim razmerama. Tako su, na primer, vilani kao i servi
plaali taj, ali je taj bio za njih aboniran (taille abonnee), tj. ogranien utvrenim
razmerama.
Ponegde su se sauvali seljaci-sopstvenici, ili alodisti, koji su samo sudski zavisili od
seniora kao pretstavnika dravne vlasti. U X. XI. veku sauvala su se itava sela seljakaalodista, ne samo u germanskim nego i u romanskim zemljama.
Ali opte uzevi, glavna masa seljatva pretstavljala je po svoj prilici kmetovsku masu.
Po Engelsovim reima, ak s one strane Rajne u X. XII. stoleu svemo plemstva i crkve
pritiskivala je seljake kao teki jaram, dovodei ih do poloaja feudalnih slugu.
Jaanje feudalne ekspoatacije i seljake bune. Konano formiranje feudalnog sistema
bilo je praeno poveavanjem feudalne rente u raznim njenim oblicima i porastom
eksploatacije raznih kategorija seljatva. Uz stare obaveze u korist seniora dolazile su sve
nove i nove. Pored poveanja dabina od etve, kosidbe, ita, hleba, vina, stoke, ivine,
zavoena su nova seniorska prava konaka i ugoenja, banaliteti, tj. monopol vlastelina na
meljavu ita, peenje hleba, ceenje vina itd. Nasilja seniora esto su izazivala bune seljaka, o
kojima su meutim sauvani oskudni podaci. Jedan od pokuaja takvih ranih buna pretstavlja
zaveru normandiskih seljaka krajem X. veka, o kojoj postoji kratka vest kod savremenog
hroniara Gijoma iz imjea.
Govorei o vladi vojvode Riarda u Normandiji (od 996.r.), Fijom iz imjea pored
ostalog saoptava: Seljaci su slono po raznim grofovijama itave Normandije poeli da
prireuju mnoge skupove i odluivali su da svako ivi po svojoj volji, da se svako i umom i
vodenim blagom slui po svojim zakonima, nesputavan nikakvim zabranama ranije utvrenog
prava. I da bi te njihove odluke ostale na snazi, na svakom skupu razbesnelog naroda izabrana
su po dva opunomoenika, da njihove odluke podnesu...

119: ... na potvrdu optoj skuptini u zemlji. Kada je vojvoda za to doznao, smesta je poslao
protiv njih grofa Paula s mnogim riterima, da uini kraj seljakoj drskosti i uniti seljaku
skuptinu. A ovaj je ne oklevajui odmah uhvatio sve opunomoenike s jo nekim drugima i,
otsekavi im ruke i noge, poslao ih tako obogaljene jednomiljenicima da ih zadre od takvih
namera i svojim ih udesom urazume, ako ne ele da doive jo goru sudbinu. Urazumljeni tim
primerom, seljaci su pohitali da raspuste skupove i vratili su se svojim plugovima
Tridesetih godina XI veka u Bretanji, na granici Normandije, izbila je nova buna.
Dovedeni do oajanja ugnjetavanjima feudalaca, celjaci su digli bunu bez voa i oruja, ali
su je plemii krvavo uguili. Nemiri po francuskim zemljama izbijali su i 1095 g., uoi
krsakih ratova; tada je, po reima hroniara, u raznim mestima mnotvo ljudi stradalo od
oskudice hrane, i siromasi su se bacili na bogatae, svetei im se pljakom i razbojnivima.
Seljaka optina. Seljaci su dizali bune protiv seniora i uopte na ovaj ili onaj nain
branili svoja prava, istupajui kao itava optina. Naime, i potinjavajui se feudalcima i
bivajui uvlaeni u seniorije, seljaci su gotovo redovno zadravali svoju staru organizaciju
seoske optine-marke. Stara optina-marka kae Engels i dalje je postojala, samo pod
tutorstvom feudalaca. Bilo je organizovano veoma mnogo novih seoskih optina kao rezultat
kolonizacije.
Poznato je da se u XI-XII veku na Zapadu iroko vrio proces unutranje kolonizacije.
Beei od svojih seniora, seljaci su zauzimali neobraenu zemlju, pustare i ume, u kojima su
krili tle sekui ili spaljujui drvee. Tu su stvarali nova polja i osnivali nova naselja. Feudalci
u ijem su se posedu nalazile te pustare ili ume, koje im nisu donosile nikakvog prihoda,
rado s primali sebi odbegle kmetove, inei im olakice i utvrujui relativno niske dabine u
novcu i proizvodima. Ti su seljaci nazivani hospitima. Po svom pravnom poloaju oni su bili
bliski vilanima.
Beanje kmetova u ume i pustare oduzimalo je feudalcima radnu snagu i nagonilo ih
da se umeravaju u svojim zahtevima prema seljacima koji su ostali na svom mestu i ak da ih
oslobaaju od servaa. U XII. i naroito XIII. veku, u vezi s porastom robne proizvodnje na
seljakom gazdinstvu, osloboenje od servaa poinje da uzima masovni karakter. Seljaci se
esto u itavim selima prevode na poloaj vilana, pri emu su za novani otkup postizali
ukidanje najteih feudalnih obaveza.
Riteri. Riterski zamkovi. O ivotu riterskog drutva spomenici X-XI veka sauvali su
daleko vie vesti negoli o seljacima.
Riter ivi u zamku. Ve sama re zamak govori o zapadnoevropskom feudalnom
drutvu, koje se ne moe zamisliti bez zamkova. Prvi zamkovi poeli su se graditi u IX. veku,
u vreme napada Normana, Arabljana, Maara, koji su tada pustoili Zapadnu Evropu. Osobitu
pusto ostavljali su za sobom Normani (vidi glavu V, 3 i glavu VI, 2)
Pri slabosti centralne vlasti, pri feudalnoj rascepkanosti stanovnitva, ljudi su se morali
skrivati prilikom najezde neprijatelja i ekati da se on povue, opustoivi okolinu. Zamak je
bio pouzdano utoite od neprijatelja. U to vreme zamkovi se grade u vrlo velikom broju. Ali,
ako je zamak preststavljao sredstvo za odbranu od neprijatelja, pretstavljao je...

120: ... on u isto vreme i sredstvo za napad. Zamak je omoguavao njegovom vlasniku da dri
u potinjenosti itavu okolinu. Centralna vlast jo u IX veku pokuava da se bori protiv tih
zamkova, pokuava da zabrani njihovo podizanje. U kapitulariju Karla elavog izdatom
864.g. postoji i ova odredba: Mi elimo i kategoriki nareujemo da svatko tko je u zadnje
vreme sagradio bez nae dozvole zamkove, utvrenja i ograde, iste u potpunosti porui do
prvog avgusta, jer susedi i okolni stanovnici mnogo trpe od njihovih pljaki i nasilja. U
Engleskoj su docnije takvi zamkovi, podignuti bez dozvole centralne vlasti, proglaavani za
nezakonito nastale i imali su se poruiti. to se tie evropskog kontinenta, tu naredbi o ruenju
niko nije pridavao nikakav znaaj, niti joj se, pri slabosti centralne vlasti, iko pokoravao.
Prvi zamkovi bili su veoma primitivni. To nisu bili oni kameni kolosi koji se
pojavljuju u periodu cvetanja feudalnog drutva, u XII i XIII veku. U X veku oni su bili od
drveta. Najprostiji zamak predstavljao je obino dvospratnu drvenu kuu. Na gornjem spratu
iveo je senior, a na donjem bila su razna skladita provijanta, inventara; tu su se nalazile i
vlastelinske konjunice i tale. Ponekad je kula imala podrum. Tu je bio bunar, ali je podrum u
isto vreme sluio i kao tamnica za zarobljenike. Kula, takozvani donon, okruivana je rovom
sa bedemom. Na bedem su postavljane palisade. Preko rova prebacivan je most, koji se za
vreme opsade dizao. TO je bio itav zamak. Istina, krupni feudalci gradili su sloenije
zamkove, koji su imali vie redova utvrenja i nekoliko dvorita, a u centru utvrenja uzdizala
se glavna kula. Ali su i ti zamkovi bili od drveta, tako da su se i oni mogli lako unititi vatrom.
Kada je kakav feudalac kretau u rat protiv drugog feudalca, on je teio za tim da spali
neprijateljski zamak. Da bi se obezbedili od vatre, feudalci su obino na poetku opsate
ubijali stoku, skidali sa nje kou i njom oblagali kulu. Onda je bilo tee spaliti kulu.
Ali u svakom sluaju drveni zamak mogao se lake spaliti od docnijeg kamenog. Ali
ako se zamak lako mogao spaliti, mogao se on isto tako lako i dii uz pepela. Zamkovi niu
ponekad iznenada i veoma brzo, za nekoliko dana, ponekad za jednu no. Zidanje takvog
zamka u susedstvu sa crkvenim posedom ili na samom crkvenom posedu izazivalo je veliko
uzbuenje meu crkvenim seniorima. Mi imamo pismo jednog francuskog episkopa koji se
ali da je susedni senior podigao u susedstvu dva zamka. On moli kralja da uniti te zamkove
i u sluaju da ovi ne budu srueni preti da e obustaviti bogosluenje i otii iz zemlje.
Zamkovi od kamena najranije se poinju zidati u Italiji i na jugu Francuske. Jo u XI
veku pojavljuju se ogromni kameni zamkovi, ali se njihove razvaline nisu sauvale. Sauvali
su se neki zamkovi iz docnijeg vremena iz XII i uglavnom XIII. veka. Na osnovu njih mi
moemo stvoriti pretstavu o zamkovima ranijeg perioda. Tako su, na primer, sauvani ostaci
zamka Kusi u Francuskoj, podignutog na poetku XIII veka.
Centralna kula zamka Kusi pretstavljala je sloenu konstrukciju. Bila je visoka 64
metra, a iroka 31 metar. Debljina zidova iznosila je 7 metara, a rov koji je okruava tu kulu
bio je irok preko 6 metara. Razume se, takva se tvrava nije uopte mogla zauzeti na juri.
Ili, na primer, sauvane su ruevine riterskog zamka sagraenog u Palestini posle Prvog
krstakog rata, u XII. veku; to je zamak Krak, koji pretstavlja klasian primer zapadnog
feudalnog graevinarstva toga vremena. Zamak je sagraen sa masivnim zidovima, iji su se
ostaci sauvali sve do danas.

121: Seniori i vazali. U takvom zamku senoior nije iveo sam ve okruen svojom
sabraom drugim feudalcima, koji su oko njega obrazovali neto nalik na druinu. Ta vojna
lica koja su okruivala seniora, kao i drugi feudalci zavisni od njega, bili su za njega vezani
vazalskom zakletvom na vernost. Ceremonija primanja u vazalsku zavisnost nazivala se oma
(hommage). Oma je bio praen zakletvom na vernost, koju je vazal polagao senioru. Ta
zakletva na vernost zvala se foa (foi).
Evo kako jedan od francuskih spomenika prikazuje ceremoniju omaa i foa:
Kada kogod mukarac ili ena stupa u vazalnu zavisnost od seniora, mora on
kleknuti pred njega na kolena, sklopiti ruke i stavivi ih u ruke seniora, rei mu: Gospodaru,
evo ja postajem va blii bazal za taj i taj feud... i obeavam bam da u vas tititi i uvati ivih
i mrtvih. A senior je u odgovor na to morao rei: Primam vas u vazalnu zavisnost s tim da
uvate vernost prema bogu i meni, pod uslovom da ne krite moja prava. I morao ga je
poljubiti u usta u znak vernosti.
Feud. Svako ko je posle ina omaa i foa postajao vazal kakvog seniora, dobijao je od
njega feud; pritom je ceremonija predaje feuda od strane seniora vazalu nosila naziv
investiture.
Feud, ili leno, nije morao nuno biti kakav zemljini posed koji senior vazalu daje za
njegovu slubu, to je mogla biti i pokretna imovina, ili ak bilo kakav izvor prihoda. Na
primer, senior je mogao dati svome vazalu kao feud pravo na dobijanje kakve rente.
Dunosti vazala. to se tie dunosti vazala prema senioru, one su bile veoma
raznovrsne, i kada bi ih vazal sve ispunjavao, bio bi mu ivot veoma teak. Evo kakve su te
obaveze, po spomenicima iz tog vremena. Vazal nije smeo ni da govori ni da ini nita to bi
senioru moglo priiniti materijalnu ili moralnu tetu; on je morao da za svog seniora odgovara
materijalno i lino, da bude njegov jemac i ak talac umesto njega za vreme rata. Bazal je bio
duan da na seniorov poziv krene u rat, pri emu je vazalov boravak u pohodu bio ogranien
na odreeni broj dana (obino etrdeset dana u godini). Dalje, vazal je morao da na seniorov
zahtev organizuje potrebnu odbranu i dri garnizon u ovom ili onom zamku. U mirno vreme
on je morao da uestuje u seniorovom sudu i savetu (kurija). On je u izvesnim sluajevima
morao da senioru prua novanu pomo i u izvesnim sluajevima da ga izdrava o svom
troku. Jednom raju, obaveze su bile sloene, ali ih se vazali u veini sluajeva nisu
pridravali. Bilo je teko naterati vazala da se pridrava obaveza. Vazal koji bi naruio svoje
obaveze obino je pozivan na seniorov sud, sastavljen od perova, ravnih, tj. takoe vazala.
Tom sudu pretsedao je senior. Ako bi sud perova naao da je vazal pogazio svoje obaveze
prema senioru, on ga je liavao feuda, i feudalnih ugovor smatran je za raskinut. Ali se
presuda teko mogla izvriti. Jedino sredstvo za to bio je rat.
Feudalni ratovi. Zato su feudalni ratovi u to vreme obina pojava. Oni su ozakonjeni
feudalnim ustavom, feudalnim obiajima. Voenje rata se regulie, feudalni pravnici govore o
tome kad se rat moe otpoeti i kako fa treba objaviti. I opet se tog propisa najee nije
pridravalo. Obino se svaki feudalac, uprkos toga to su mu feudalni obiaji zabranjivali da
iznenada napadne na svog suseda, uvek starao da neoekivano zauzme tui zamak sa itavom
imovinom. Ako taj prepad ne bi uspeo, rat se ograniavao na to to bi feudalac pustoio polja i
odvlaio stoku; njegov protivnik teio je da mu vrati istom merom. Usled toga od rata su...

122: ... stradali uglavnom seljaci. Pored toga to je bio stalan, feudalni rat bio je u isto vreme i
sitan rat u cilju sitnih osvajanja, sitne pljake.
Krupne feudalne bitke, u kojima je uestovalo mnotvo ritera, takoe nisu bile krvave.
Ritera je u to vreme bilo teko ubiti pa ak i raniti, jer je bio vrlo dobro zatien svojim
oklopom od svakog udarca. 1119.g. odigrala se velika bitka izmeu Francuza i Engleza. U
njoj je uestovalo 900 ritera i bitka je bila estoka. Rezultat bitke bio je: trojica ubijenih i 140
zarobljenika, da bi se od njih uzeo otkup. Upravo radi dobijanja otkupa svaki se riter starao da
zarobi drugoga.
Ritersko naoruanje. Tipino ritersko ofanzivno oruje bio je ma. Ma se sastojao od
eline otrice od balaka i od specijalnog pljosnatog ili okruglog zadebljanja pri kraju
balaka. To zadebljanje bilo je uplje i u njega se stavljala kakva relikvija, komadi moti itd.
Balak je od maa odvajan metalnom pregradom. Ma zaboden u zemlju postajao je neka
vrsta krsta, i poto su se u zadebljanju balaka nalazile relikvije, riter se mogao pred njim
moliti. ivot ritera vrlo je lepo opisan u uvenoj Pesmi o Rolanu, koja jje nastala u XI. veku.
Iz pesme doznajemo da Rolan, umirui od rana koje su mu zadali Saraceni, eli da slomije
svoj ma, da ga razbije o stene, da ne bi dospeo u ruke nevernika.
Pored maa riterima je kao ofanzivno oruje sluilo koplje. Koplje je pretstavljalo
metalni iljak u obliku romba, nataknut na dugaku motku. Ispod tog iljka privrivana je
specijalna zastavica, koja se sputala nanie i zavravala sa nekoliko lenti. Kada bi riteri jahali
na konjima, koplja su drali vertikaln, a lente su im padale na lemove.
Osim toga, riterima su kao oruje sluili batina ili sekira. Batina je upotrebljavana u
ranije vreme. Ona je prvobitno bila od drveta, a docnije su je poeli praviti od metala. To je
uvena riterska palica, omiljeno oruje duhovnih feudalaca, episkopa i opata. Oni su takoe
morali voditi odrede i bitku, ali im je crkva zabranjivala da prolivaju krv, i zato su se
naoruavali palicama.
Odbranbeno oruje ritera sastoji se na prvom mestu od pancira. Pancir je zamenio stari
oklop od koe, na koji su naticane metalne ploice. U XI. veku takav koni oklop bio je u
irokoj upotrebi, ali ga ve krajem tog veka potiskuje pancir. Pancir je koulja od metalnih
prstenova. T je koulja laka i idaje riteru veu slobodu kretanja od oklopa. Ona proputa
vazdu i u svakom je pogledu daleko bolja od starijeg zatitnog oruja. Koulja je bila
dugaka, dopirala je do kolena i imala razrez spreda i pozadi. Ozgo je imala kapuljau, koja je
pokrivala vrat. Zatim je riter stavlja na glavu lem, obian, bez vizira. lem je pozadi imao
jedno produenje i spajao se sa kapuljaom pancira. Spreda je nos zatiavan specijalnom
metalnom ploicom. Osim toga, riter je imao metalne rukavice i metalne arape. Ve u to
vreme (kraj XI veka) ritet pretstavlja pravu pokretnu tvravu, koju je teko bilo potui. Ako bi
ritera zbacili s konja, on se sam, bez tue pomoi, nije mogao dii na noge, toliko je teko bilo
njegovo naoruanje. On bi nepomino leao sve dok ga ne bi zarobili.
Najzad, treba istai kao odbranbeno oruje riterski tit, koji je isprva bio krugao, a
docnije postao duguljast. Taj tit pokrivao je gotovo itavog ritera kada se borio.
Riterske vojske jo u XI veku imale su neku vrstu tekih topova, koje je ritersko
drutvo nasledilo od antike, od Grka i Rimljana. Upotrebljavane su uglavnom dve vrste takvih
orua: s jedne strane, ratne maine, koje su bile sagraene na principu luka, za hitanje koplja
ili...

123: ... velikih strela; s druge strane, ratne maine sagraene na principu prake za bacanje
kamenja, zapaljivih zrna itd.
Osim toga upotrebljavani su ovnovi, kojima su probijani zidovi i takozvane pokretne
kule. TO su kule na vie spratova, postavljene na kola. U kuli su se nalazili strelci. Najvii
sprat kule nadviavao je zidove opsednutog zamka ili grada. Kada bi se kula privukla
zidinama opsaenog zamka, sa najvieg njenog sprata sputan je mosti, i po tom mostiu
prodirala je itava masa ritera i strelica na zidine zamka.
Naravi riterskog drutva. Neprestani feudalni ratovi stavili su neizgladiv peat na
karakter, navike i nain ivota ritera-feudalaca. Dok je on ranije slobodno iveo na otvorenoj
ravnici, na svom vlastelinskom imanju, i interesovao se za poljoprivredu, dotle se on sada
pretvorio u ritera-ratnika i zauzeo vrstu busiju u svojoj maloj tvravi. Teskobne i mrane
prostorije zamka ulivale su teku amotinju njegovim stanovnicima, a neke razonode koja bi
razbila tu dosadu nije bilo. Nije bilo ni prisnijeg optenja izmeu seniora raznih zamkova,
jer je svaki sedeo u svom orlovskom gnezdu, svaki imao osnova da nema poverenja u druge
seniore. Zato je senior to je mogue ee kretao u potragu za onim to mu je nedostajalo u
zamku za drutvom, delatnou. Njegov ivot proticao je na velikim putevima, u raznim
pustolovinama. Prepadi i ratovi bili su za njega razonoda, i on je koristio svaki povod da se
upusti u riskantnu avanturu. Osobito su obesni bili sitni feudalci, koji su vie od drugih bili
edni bogatstva i preduzimljivi. Oni gotovo redovno nisu priznavali nikakva prava, nikakve
obaveze, i njih nita nije kotalo da prekre poloenu zakletvu. Meusobne borbe esto su
voene ak i izmeu lanova njihove porodice.
U takvoj atmosferi razvijale su se primitivne i divljake naravi. Feudalni senior imao
je svirep i strastan karakter: za njega su bili karakteristini otsustvo bilo kakvih viih ideja,
gramzivost, nenaviknutost da sebi polae rauuna o svojim postupcima, primitivna grubost.
On je iznad svega cenio fiziku snagu i oduevljavao se svim njenim manifestacijama. Mi
smo navikli da govorimo o riterstvu, o riterskim pravilima. U to vreme jo nije bilo riterstva s
njegovom galantnou. Mi imamo posla sa X-XI vekom, kada su riteri bili jo veoma grubi.
Istina, da bi neko postao riter, trebalo je da za to bude posveen. Ali je to posveivanje bilo
vanredno primitivno. Riteru bi opasali ma, zatim ga udarili dlanom po potiljku i rekli: budi
hrabar! i to je sve. Sve riterove obaveze svodile su se na izvravanje samo te zapovesti. U
francuskim riterskim pesmama o podvizima iz tog vremena prikazan je tip obesnih ritera, ije
obeleje pretstavlja krajnja krvoednost.
U to vreme nije jo bilo nikakvog potovanja prema eni. Ono je dolo docnije, kao
rezultat istonih uticaja. U pesmama o podvizima daju se saveti riterima kako treba postupati
sa enama. U jednoj od tih pesama ima ovakva pouka: Ako ti ena protivrei ili te lae, digni
pesnicu i udri je pravo u glavu. Jedan od ritera posluao je taj savet. Kada ga je ena poela
prekorevati zbog neverstva, on ju je, kako kae pesma, udario po nosu tako da joj je iknula iz
nosa svetla krv.
Same ene toga vremena koje su pripadale klasi feudalaca i zauzimale ponekad
samostalan poloaj u drutvu nisu se niukoliko razlikovale od mukaraca, nti su zaostajale
iza njih po svireposti, drskosti i divljatvu.
Boji mir i boje primirje. Od razbojnitava feudalaca esto je veoma stradalo
svetenstvo; na raun njihovih ogromnih zemljinih

124: ... bogatstava riteri, koju su oskudevali u sredstvima, bili su uvek spremni da se obogate.
Zato svetenstvo (naroito u Francuskoj) jo od kraja X veka tei, ako ne da iskoreni, a ono
bar da suzi rat, ograniivi ga u prostoru i vremenu. Na crkvenim saborima proglaava se
takozvani boji mir ; na osnovu njega sva duhovna lica i svi seljaci sa svojom imovinom
proglauju se za neprikosnovene za vreme ratnih operacija. Radi odbrane bojeg mira
svetenstvo organizuje od svojih parohijana specijalne saveaza mira, koji imaju za dunost da
oruanom silom progone naruioce tog mira sve dotle dok ne postignu da ovi postradalima
plate u potpunosti tetu. Neto docnije (od druge etvrtine XI veka) crkva u dopunu i
proirenje bojeg mira uvdi takozvano boje primirje, kojim se rat ograniava u vremenu.
Najpre je boje primirje zabranjivalo rat samo nedeljom, a docnije i drugih dana u nedelji;
otprilike od polovice XI veka saborske odluke zabranjuju voenje rata od srede uvee do
ponedeonika izjutra. U isto vreme zapaa se i tendencija da se vanost bojeg primirja proiri
na sve hrianske postove i praznike. Najzad, neka mesta proglauju se za neprikosnovena, jer
stoje pod zatitom venog mira. Takve mesta bile su crkve i manastiri, zatim masivni
krstovikoji su podizani na raskrsnicama puteva, sa specijalnim ciljem da prue zatitu
putnicima od napada. Ti kameni krstovi, zabijeni u zemlju, i danas mestimino stoje na
Zapadu po poljima i putevima, kao mrani spomenici razbojnikih podviga feudalaca.
Razume se boji mir i boje primirje nisu mogli dati velikih praktinih rezultata, tim
pre to meu svetenstvom nije bilo jednodunosti u propovedanjupolitike toga mira.
Feudalna anarhija postepeno se likvidira onda kada je na bazi feudalne jerarhije poela da jaa
kraljevska vlast, koja je postala pretstavnik reda u neredu, pretstavnik nacije koja se
obrazovala, nasuprot pocepanosti buntovnikih vazalnih drava. Oslanjajui se na svetenstvo
i gradsko stanovnitvo, privlaei na svoju stranu sve revolucionarne elemente koji su se
obrazovali ispod gornje povrine feudalizma, kraljevska je vlast, malo pomalo, umela obuzda
pljakaki duh onih ljudi koji su se prema njoj nalazili u stanju neprestanog bunta.

125: ... KULTURA ZAPADNE UVROPE U PERIODU RANOG SREDNJEG VEKA (OD V.
DO X VEKA)
Opti uslovi za postanak feudalne kulture. Feudalno drutvo, koje se od V veka dzalo na
ruevinama Rimskog Carstva, svorilo je novu, feudalnu kuturu. Nauka, umetnost, knjievnost
dobijaju postepeno crte koje se otro razlikuju od onih svojsvenih antikoj robovlasnikoj
kulturi. Klasa feudalaca, koja je dola na mesto klase robovlasnika, stvarala je takve oblike
ideologije koji su najvema odgovarali njenim interesima i uvrivali njenu vladavinu. U
svakoj eposi misli vladajue klase jesu vladajue misli, tj. ona klasa koja pretstavlja vladajuu
materijalnu snagu drutva jeste u isto vreme i njegova vladajua duhovna snaga. U toku
svog formiranja klasa feudalaca delom je davala iz svoje sredine, a delom formirala iz redova
niih rutvenih slojeva nosioce, propagatore i tvorce feudalnce kulture, svojevrsnu feudalnu
interligenciju. Fotovo od samog poetka Srednjeg veka tu je inteligenciju u celini inilo
svetenstvo; sama re clericus sluitelj crkve postaje sinonim za obrazovanog ili prosto
pismenog oveka.
I to je sasvim razumljivo. Srednj vek razvio se iz sasvim primitivnog stanja. On je zbrisao s
lica zemlje antiku civilizaciju, antiku filozofiju, politiku i pravnu nauku, i u svemu poeo
ispoetka. Jedino to je srednji vek uzeo od propaloga antikog sveta bilo je hrianstvo i
nekoliko poguporuenih gradova, koji su izgubili svu svoju raniju civilizaciju. To je imalo za
posledicu da su kao to to biva na svim ranim stupnjevima razvitka monopol na
intelektualno obrazovanje dobili popovi i da je i samo obrazovanje dobilo poglavito
bogoslovski karakter.
I doista, itava srednjovekovna kultura Zapadne Evrope dobila je crkveno obeleje. Na mesto
paganske, svetovne filozofije koju je fajila antika, dola je katolika tologija. Elementi nauke
koji su se jo sauvali od antike poeli su sluiti samo kao pomono sredstvo za teoloko
obrazovanje, po formuli: filozofija je sluavka teologije. itija svetaca postala su za mnoga
stolea glavni rod knjievnog stvaranja; manastirske hronike glavna vrsta istoriskih dela;
poezija i muzika, kao rod i sve likovne umetnosti, gotovo su u potpunosti bile stavljene u
slubu crkvi.

126: gradova koji su iezli ili izggubili svoj znaaj, centrima kulturnog ivota Srednjeg
vekapostaju sada manastastiri; jedini pip kola toga doba jesu crkveno-manastirske kole,
jedini tip biblioteka manastirske biblioteke.
Feudalno-katolika kultura srednjeg veka nije ponikla osjedanput: njeno zametanje i proces
njenog razvitka zahtevali su stolea proticali u parelelno sa razvitkom feudalnog druptva
uzetog u celini. Zametanju feudalne kulture prethodila je kriza i propast kulture u antikom
svetu.
Kriza antike robovlasnike kulture u III IV veku. Kriza antike kulture, kao i kriza itavog
robovlasnikog sistema Starog veka najsnanije se poela ispoljavati u III IV veku.
Poslednji originialni mislilac antike bio je neoplatoniar Plotin. Ve kod njegovih uenika
paganska se filozofije izroava u retoriku, u jalove vebe u besednikoj vetini. Zajedno s
filozofijom gotovo sasvim nestaje i matematiki i prirodnih nauka, koje su sa njom bile tesno
povezane. Prvi poeci egzaktnog ispitivanja prirode koji su se kako istie Engels prvi put
poeli razvijati tek kod Grka aleksandiskog perioda bili su u IV veku sasvim uniteni,
osobito onda kada su hriani unitili paganski nauni centar u Aleksandriji, a napose posle
unitenja uvene Aleksandriske biblioteke od strane episkopa Tofila. U isto vreme zapaa se
opadanje i u oblasti istorije i knjievnosti. Jedini istoriar IV veka dostojan tog naziva bo je
Amijan Marcelin. Poezija, koja je bila ve stereotipizirana u svom podraavanju najstarijih
uzora, svedoi svojim formalizmom i visokoparnou o potpunoj degradaciji. Arhitektura
plastine i dekorativne umetnosti, koje su izgubile originalnost jo u vreme prvim stoleima
nae ere, nisu bile kadre da preive duboku krizu i ekonomski regres III IV veka. Doba cara
Konstantina i njegovih naslednika ne samo da nije sasobom ostavilo vidnih spomenika
umetnosti, nego je i pretstavljalo poetak unitavanja ve postojeih spomenika. Pobeda
hrianstva, njegovo pretvaranje u dravnu religiju, imala su za posledicu opte likvidiranje
paganske filozofske misli. Poslednje njene pretstavnike, koji su se okupili u Atinskoj velikoj
koli, rasterao je car Justinijan 529.g.
Brzom nestanku antike filozofije i nauke doprinela je i ta okolnost to su i u granicama klase
robovlasnika ti najvii elementi
duhovne kulture bili svojina relativno uske grupe lica,
koja su znanje sticala individualnim putem. kola je tokom itave antike nosila humanitarni
karakter; pripodoslovinim i matematikim problemima nije u njog posveivana nikakva
panja. Pod uslovima niske tehnike robovlasnike privrede to je isto tako pripodno kao i
uopte krajinje slabi razvitak egzaktnih i primenjenih nauka.
antika kultura i hrianska crkva u IV-V veku. Ali antika paganska kultura nije iezla bez
ikakva traga. Hrianska crkva, koja je toliko doprinea njenom razbijanju, spasla je pojedine
njene komade, sa ciljem da ih iskoristi za svoje interese. U krilu crkve, rukama njinih
delatnika preraeni su elementi antike kulture, koji su udarili temelj veini iz klase
robovlasnika i vaspitavali se na paganskoj filozofiji i knjievnosti, ijeg se utaicaja vie nisu
mogli osloboditi. Takvih su bili Jeronim, Ambrozije Milanski, Prudencije i mnogi drugi.
Najautoritativniji...

127: meu crkvenim piscima toga perioda, Avgustin, episkop u Hiponu, direktno je ukazao na
nunost prouavanja antike knjievnosti i nauke. Da bi se razumela biblija i crkveni oci, da
bi se mogla voditi borba s paganstvom i jeresima, pisao je on, moraju se prouavati retorika,
gramatika, dijalektika, istorija i prirodne nauke. Pagansko poreklo nauka ne sme pretstavljati
prepreku za to da ih hriani savlauju. Ne treba prezirati lepo, ak ni onda ako su ga izrekli
pagani, ponavljao je on. Ovaj utilitarni pogled na naslee antike kulture srednjevekovna je
crkva prihvatila i najistaknutiji teolozi esto su ga izricali.
Sedam slobodnih vetina. Na poetku V. veka uinjen je pokuaj da se skupi ujedno minimum
znanja koje je crkva smatrala neophodnim za svoje ciljeve. Oko 430.g. afriki pisac Marcijan
Kapela u devet knjiga svoga dela O braku filologije i Merkura dao je pregled svih znanja
antike, poznat pod nazivom Sedam slobodnih vetina.; u koji su ulazile gramatika, retorika,
dijalektika, geometrija, aritmetika, astronomija i muzika.
U VI veku Boecije i Kasiodor podelili su tih sedam vetina na dve grupe trivium (gramatika,
retorika i dijalektika) i kvadrivium (ostale etiri). U takvom obliku taj je krug znanja uao u
sve srednjovekovne udbenike i enciklopedije i pretstavljao sve do XV-XVI veka osnovicu
vieg obrazovanja.
Gramatika se sastojala u itanju nekih klasinih pisaca i njihovom komentarisanju. Retorika je
obuavala ljude vetini da lepo govore i piu. Dijalektika je odgovarala naem pojmu
formalne logike, t. uila je da se izvode pravilni zakljuci iz datih premisa. Pod aritmetikom
podrazumevalo se uglavnom raunanje, tj. vetina izraunavanja datuma hrianskih praznika.
Istom cilju sluila je i astronomija nauka o kretanju nebeskih tela, potrebna za utvrivanje
kalendara pokretnih praznika. Geometrija je obuhvatala elementarne pojmove o figurama,
koji su bili potrebni za dizanje hramova, kao i fragmentarne podatke iz geografije i
kozmografije. Muzika se svodila na vetinu pevanja crkvenih psalama i sastavljanja
bogoslubenih pesama.
Blaeni Avgustin. IV i V vek nisu Srednjem veku ostavili u naslee samo te elementarne
antike neuke, prilagoene potrebama crkve, nego i opti pogled na svet, koji je vladao sve do
XI veka, a delimino i docnije. Glavni tvorac tog pogleda na svet bio je Avgustin (354. 430.), pisac 22 knjige dela O dravi bojoj i niza drugih dela. Bodei poreklo iz klase srednjih
robovlasnika, Avgustin 387.g. prima hrianstvo, koje je u vreme ruenja itavog
robovlasnikog sistema odgovaralo nastrojenjima vladajue klase vie nego paganska
filozofija.
Jedino je hrianska crkva, po miljenju Avgustina i njegovih jednomiljenika, mogla pomoi
toj klasi da preivi revolucionarnu krizu koja je potresala temelje Carstva i da sebe preuredi u
skladu sa novonastalim odnosima. Zato se glavni zadatak Avgustina i njegovih uenika
sastojao u tome da uvaju jedinostvo crkve i da povedu borbu protiv jeresi, koje su je
podrivale i koje su esto krile u sebi elemente revolucionarnih uenja, ili su pak iple na ruku
razvitku revolucionarnog pokreta. Takve jerezi bili su donatizam, koji je postao zastavom
ustanika cirkumceliona u Severnoj Africi; manihejstvo, koje je odbacivalo dravu, svojinu,
porodicu i itav materijalni svet, kao porod zla; pelagijanstvo, koje je meu masama sejalo
sumnju u to da vera

128: ...u Hrista i pripadnost hrianskoj crkvi mogu ve sami po sebi pruiti garanciju venog
spasenja.
U svojim delima Avgustin uz pomo svakovrsnih sofistikih trikova opravdava imovinsku
nejednakost i postojanje ropstva. Ropstvo je kazna za grehe; oveanstvo mora trpeti tu
kaznu kao manifestaciju pravednosti boje; robovi nemaju prava da trae osloboenje: oni
su, po reima apostola, duni da svojim gospodarima slue ne samo iz straha ve po savesti,
sve dok ne nestane zla i svake vrste gospodarenja, sve dok se... sve ne uspokoji u bogu, tj.
do samog kraja sveta. Avgustin brani i zemaljsku dravu. Ona takoe postoji po vollji
bojoj i po svojoj prirodi na pretstavlja zlo ve dobro. Ali je drava dobro samo onda ako
poiva na pravednosti, tj. ako sebi stavlja u zadatak borbu protiv paganstva i podizanje
drutvenog morala. Prema tome, Rimsko Carstvo posle primanja hrianstva od strane careva
prestavlja dobro. U isto vreme, dospevajui u izvesnu protivrenost sa samim sobom,
Avgustin razvija misao o dva grada ili drave o dravi bojoj i dravi svetskoj. Prva
pretstavlja skup svih dobrih ljudi, kako onih koji pripadaju hrianskoj crkvi, tako i onih koji
jo nisu uspeli da uu u nju; druga pretstavlja dravu onih koji ne misle o bogu, koji su
ispunjeni gordou i zemaljskim mislima; to je drutvo ljudi koji na sebi nose Kainov ig.
Drava boja, koja je faktiki identina sa crkvom, postojae do kraja sveta i bie udostojena
bveitog blaenstva; svetska drava, koja faktiki obuhvata paganske elemente Rimskog
Carstva, osuena je na stranu propast.
To su osnovne misli Avgustinovog dela Drava boja napisanog izmeu 4213. i 426.g. posle
pljakanja Rima od strane Alarika i osvajanja provincija Galije i panije od strane varvara.
Njegova je filozofija protivrena, to dolazi otuda to on tei da zasnuje opravdanost ropstva u
periodu ruenja robovlasnikog poretka, trajnost drave u preiodu njenog lomljenja, i to eli
da vladajuoj klasi ulije optimizam onda kada je njen poloaj bio oigledno beznadean. Ali
je on umeo da tako rei problem izmerenja hrianskog morala sa eksploatacijom niih klasa
od viih, problem uzajamnih odnosa izmeu hrianske crkve i eksploatatorske drave, - da
su vladajue klase i docnijeg vremena nalazile u njegovom uenju itav arsenal argumenata za
zasnivanje feudalnog nasilja, feudalne eksploatacije i uea crkve u tome. Otuda ogromna
popularnost Avgustinova u Srednjem veku i znaaj njegovog uenja za pape, koje su na
njegovoj ideji drave boje zasnivale svoje teokratske pretenzije.
Boecije i Kasiodor. Poslednj pretstavnici antike obrazovanosti u krilu hrianske crkve bili
su Bocije i Kasiodop, koji su pripadali gornjem sloju rimske zemljoposednike aristokratije.
Boecije je priuavao Platona i pravio opirne izvode iz Aristotela, koji su u Zapadnoj Evropi
sluili sve do XII veka kao glavni izvor za poznavanje ovog starorkog filozofa. Umean u
zaveru rimske aristokratije protiv vladavine Ostrogota u Italiji, Boecije je od ostrogotskog
kralja Teodorika baen u tamnicu gde je napisao delo O utesi filozofije, koje je bilo uveno
tokom itavog Srednjeg veka. U pesimistikim zakljucima toga dela ve se osea svest o
tome da su robovlasnika klasa i itava njena kultura osuene na propast. 524. Boecije,
poslednji Rimljanin, bio je pogubljen.
Razume se, bio je mali broj ljudi koju su se u uslovima ruenja svoje materijalne moi starali
da nau utehe u religisko-filozofskim razmiljanjima o prolaznosti svega zemaljskog. Veina
je popu senatora Kasiodora, umela da se prilagodi novog situaciji, stvorenoj varvarskom
vlau.

129: Kasiodor je u slubi Teodoriha i njegovih naslednika dostigao visoke poloaje i zvanja i
uveao svoja zemljina bogatstva. Ali kada su trupe vizantiskog cara Justinijana unitile
ostrogotsku vlast u Italiji, njegovoj politikoj karijeri doao je kraj. On se povukao na svoje
posede u Kalabriji i tu osnovao manastir Vivarijum, gdje je, bavei se mnogo literarnim
radovima, i umro kao stogodinji starac.
Kasidor je napisao Istoriju Gota, koja nam je sauvana samo u preradi Jordanesa (pisca iz
sredine VI veka); dalje, on je sakupio edikte, naredbe, pisma i druga zvanina dokumenta
gotskih kraljeva i objavio ih pod optim nazivom Razno; osim toga napisao je i niz drugih
dela. Kasiodorova dela odigrala su prilino vanu ulogu u stvaranju temelja sholastike
uenosti Srednjeg veka. Ali najvaniji momenat u njegovoj delatnosti jeste to to je on prvi
shvatio znaaj manastira za ouvanje ostataka antike knjievnosti. U manastiru koji je on
osnovao monasi su potsticani na bavljenje knjievnou i na prepisivanje dela kako svetovnog
tako i teolokog karaktera. Tako je udaren put kojim su docnije poli i mnogi drugi manastiri
VII i VIII veka; oni su u Zapadnoj Evropi postali jedine kulturne oaze sred mora varvarstva
koje je provalilo u Evropu.
Postanak manastira. Benedikt iz Nursije. Manastiri se najpre pojavljuju na Istoku u Siriji i
Egiptu, u IV veku. To su bile zajednice ljudi koji su beali iz gradova, dalje od sablazni sveta,
u pustinju, gde su mogli pouzdanije spasti duu. Manastiri su bili nenormalne drutvene
organizacije; u njehovoj osnovi leala je bezbranost u doba opteg rasta, kada je bezbrian
svetovni ivot gubio svoju privlanost ak i za mnoge pretstavnike imunih klasa, manastiri
poinju da postiu uspeh. Najpoznatiji osnivai manastira na Istoku i prvi tvorci manastirskih
statuta bili su Pahomije i Vasilije Veliki.
Vodei crkveni krugovi shvatili su znaaj manastira za jaanje materijalne moi crkve i
uzdizanje njenog moralnog autoriteta. Stroga monaka disciplina, koja je bila veoma efikasna
u prvo vreme, formirala je jednodune kolektive ljudi, koji nisu imali drugih interesa osim
interesa crkve, svorila je neku vrstu bojnih odreda bojujue crkve. Nije sluajnost to je
zajednica monaha nosila naziv shola, tj. bojni odred, a ivot u manastiru oznaavan vojnim
terminima militare (vriti vojnu slubu). Manastirska pravila zahtevala su poslunost i
smirenost, tj. slepo pokoravanje monaha nareenjima njihovih stareina, odricanje od line
svojine, kojom je raspolagao manastir, i zavet bezbranosti ( celibat).
Regula Benedikta iz Nursije (glavnog osnivaa manastira na Zapadu) koju su prihvatili svi
zapadnoevropski manastiri ranog srednjeg veka, sadravala je jo jednu vanu taku, koja je
bila od izvesnog znaaja za pretvaranje manastira u arita feutalne kulture. Po toj reguli,
svakodnevno zanimanje monaha, pored molitve, morao je biti fiziki ili intelektualni rad
ovaj poslednji u vidu itanja i prepisivanja knjiga. Zahvaljujui tome, manastiri, koji nikako
nisu stavljali sebi u zadatak uvanje ostataka antike knjievnosti, bili su sposobni da takorei
uzgred ree taj zadatak. Ve u manastiru Monte Kasino, koji je osnovao sam Benedikt,
stvorena je uskoro biblioteka od knjiga koje su monasi prepisivali; u njoj su pored crkvenih
dela postojala i dela antikih pisaca.

130: Dakle, IV i V vek nisu docnijem vremenu ostavili u naslee samo elemente kulture koji
su mladoj klasi feudalaca bili potrebni za obezbeenje njene vladavine, nego i organizacioni
oblik koji je obezbeivao ouvanje i odgovarajuu preradu te kulture. Pojava manastira u to
doba dola je utoliko vema u pravi as, to je unitavanje kulturnih vrednosti propalog
antikog sveta uzimalo sve vie razmere.
Opadanje kulture u varvarskim dravama VI VII veka. Poetkom VI veka na ruevinama
Rimskog Carstva konano se uvruju varvarske kraljevine. Birokratski i vojni aparat
Carstva bio je uglavnom slomljen, rimska robovlasnika aristokracija izgubila je svoju
politiku vlast i materijalnu mo Na bazi rodovskih odnosa primitivne zajednice i
vojnoduinske organizacije, koje su sobo doneli varvari, a pod snanim uticajem rimskih
oblika ivota stvaraju se novi drutveni i politiki odnosi. U vatri te revolucije, zajedno sa
antikim oblicima ropstva, latifundijama rimskih senatora, ogromnim mehanizmom
robovlasnikog Carstva propadala je i antika obrazovanost, koja je bila svojina tankog
sloja aristokratije. Varvarska vojno-zemljoposednika aristokratija odnosila se prema
obrazovanju s neskrivenim prezirom. Nacionalistike izmiljotine Dopa o visokom
kulturnom nivou starih Germana ne nailaze ni na kakvu potvrdu u injenicama. ak im
Teodorih Ostrogotski, veliki potovalac rimske kulture, nije umeo ni da potpie svoje ime, a
kada su njegovog unuka poeli uiti pismenosti, gotska je aristokratija izrazila odluan
protest, pozivajui se na zabranu samog Teodorika da se gotska deca daju na nauku. Dunost
je Gota, govorili su oni, da vlada maem, a ne perom.
Kraljevi i aristokratija svih drugih varvarskih plemena bili su takoe nepismeni. Potomci
rimske aristokratije, pretapajui se u sredini te aristokratije, primali su zajedno s germanskim
imenima i prezir svakom obrazovanju. Optro snienje kulturnog nivoa ispoljilo se ak i na
viem svetenistvu. Grgur, episkop u Turu, koji je proistekao iz aristokratske galsko-rimske
porodice, ali se na svoje slabo poznavanje gramatike. Kod nas propada izuavanje nauka
pie on svome prijatelju, pesniku Benanciju Fortunatu. Predavanje sedam slobodnih vetina
po kolama Galije sasvim se obustavlja. U to doba same su pape pokazale otvorenu mrnju
prema svetovnom obrazovanju. Papa Grgur I (umro 604.) pisao je jednom episkopu: Mi ne
moemo da se setimo toga prema kome mi oseamo veliki prezir, ostavio je na nas teak
utisak. Ako vi dokaete da se ne bavite glupim svetovnim naukama, mi emo slaviti gospoda
naega.
Duboko opadanje kulture nalo je ivot odraza u narasprostranjenijoj literaturi toga vremena
u itijama svetaca. Dijalozi pape Grgura I. pustili su u opticaj mnotvo besmislenih bajki i
udes, koje su docnije pisci itija verno prepisivali.
Negovanje grubih praznoverica od strane crkve doprinelo je pravoj kulturnoj podivljalosti. Na
mesto istinutih paganskih kultova dolo je klanjanje motima svetaca, koje se izraavalo u
najbesmislenijem obliku. Voda u kojoj je svetac prao ruke preporuivana je kao lek od slepila;
praina zgrebana s kamena na sveevom grobu upotrebljavana je kao lek od svih bolesti.
Potpuni ignorantizam varvarskog drutva, koji je crkva podravala i produbljivala, omoguio
je crkvi da stvori sebi privilegovani poloaj i da u svojm rukama koncentrie ogromna
bogatstva. Ali ak ni u to doba crkva nije mogla biti dosledna u svom negiranju antike
kulture. Kao nosilac ideologije mladoga feudalnog drutva, ...

... 131. ona je oseala potrebu za izvesnom koliinom znanja, za odravanjem i razvijanjem
nauk intelektuaulno rada bar kod jednog dela svojih pretstavnika, za stvaranjem kole u kojoj
bi spremala svoje kadrove. Vrenje hrianskog kula nije bilo mogue bez pismenosti
svetenstva, borba s jeretikom pokretima zahtevala je poznavanje hrianske i paganske
literature III i IV veka. Teei da imponuje vernima, osobito neprosveenoj varvarskoj
aristokratiji, velianstveno bogosluenja i raskoju hramova, crkva nije mogla mimoii
ostatke antike umetnosti. Radi podmirivanja sopstvenih potreba, ona je morala da iz same
svoje sredine istike graevinare, vajare, slikare, juvelire.
U umetnikim delima toga doba zapae se grubo podraavanje antikih uzora, koje majstor
postie po cenu istog onog napora koji kota i pisca ranih itja kad manevrie latinskim
jezikom. Ali kao god to taj pisac, pravei pod uticajem narodnog govora getke u padeima i
ortografiji jezika, isto tako i majstor, uproavajui i vulgarizujui antike uzore, uvlaei u
njih elemente varvarske umetnosti, udara u toj gruboj sintezi temelj novoj srednjovekovnoj
umetnosti.
Irski manstiri i ouvanje ostataka antike obrazovanosti. Kod ouvanja ostataka antike
kulture veliku ulogu odigrali su irski manastiri VI VII veka.
Irska, koja se nalazila na krajnjoj granici grko-rimskog kulturnog sveta, nije bila zapljusnuta
talasima varvarskih najezda. U V, veku tu su pobelgi iz Galije poslednji predstavnici antike
obrazovanosti. Tako su u Irsku uneseni uzori rimske i grke knjievnosti. Ueni monasi irskih
manastira, koje u V veku osniva sveti Patrik, znali su grki jezik, odavn ve zaboravljen na
Zapadu. Iz jednog irskog manastira proistekao je u VI veku ueni monah i misionar
Kolumban, koji se zajedno sa svojim uenicima bavio obraanjem u hrianstvo stanovnitva
Galije, a zatim se povukao na sefer Italije, i tu osnovao uveni manastir Bobio. Njegov uenik
Gal osnovao je Sengalenski manastir, kraj Bodenskog Jezera u vajcarskoj, koji je bio
podjednako uven u analima crkvene obrazovanosti. Mnoga dela antike knjievnosti
sauvana su nam u celini ili delimino zahvaljujui delatnosti irskih monaha.
Od kraja VII veka anglosaska crkva, koju su reorganizovali papski misionari Teodor i
Hadrijan (oko 673.), postaje ozbiljan konkurent Irskoj. U Kenterberiju, a zatim i u Jorku,
Jarou, Malmeberiju niu manastirske kole i pojavljuju se takvi pisci kao to je Beda
Venerabilis (672. 735.) pisac Istorije engleske crkve najvanijeg izvora za istoriju stare
Britanije. U VIII veku anglosaski manastiri, uz podrku pape i franaki vladara Karla Martela
i Pipina Malog, ire hrianstvo u Nemakoj, krei time put za osnivanje u njoj franake
vladavine i uvoenje feudalnih odnosa. Najkrupniji meu tim misionarima Bonifacije
(Binfred), apostol Nemake, osnovao je 744. manastir Fuldu, u dolini gdje se sastaju reke
Gizel i Fulda. Tako su preko Anglosasa i u tu varvarsku praumu zajedno sa hrianstvom
prodrli elementi kulture:
Naune pretstave u VI-VII veku. U isto vreme na drugom kraju Evrope, u paniji,
unjeni su napori da se sistematizuju ostaci antike uenosti i knjievnosti i da se obuhvate
jednom specifinom enciklopedijom. Pisac te enciklopedije bio je Isidor, episkop seviljski
(570. 636.), koji je svome delu dao naslov Etimologije, jer u tom delu objanjenju svakog
predmeta prehodi ponekad prilino fantastina etimologija date rei. Tu je italac mogao da
dozna da je nazive svim ivotinjama prvi

132: ... dao Adam, na jevrejskom jeziku; da kamenje poseduje udotvorna svojstva; da se
brojevi dele na parne i neparne, savrene i nedeljive itd. Tokom mnogih stolea Isidorove
Etimologije bile su izvor mudrosti i saznanja u oblasti botanike, mineralogije, zoologije i
drugih nauke.
Najalosniji primer niskog nivoa nauke o prirodi pretstavlja Hrianska topografija
Bizantinca Kozme Indikopleusta (VI vek), u kojoj se uvruje da Zemlja ima oblik pljosnatog
paralelograma, kruenog sa svih strana okeoanom, da se iza okeana nalazi raj, sa ijih se
krajnjih granica uzdiu zidovi, koji se sustiu iznad naih glava i obrazuju nebeski svod.
Sunce i druga nebeska tela kreu se oko jedne ogromne planine na severu: zimi blie njenoj
osnovi, usled ega su dani krai; leti blie njenom vrh, usled ega du dani dui. Kozma je
znao za pretstave antiih pisaca o svetu, pretstave koje su bile blie istini, ali su one
protivreile bibliji, i zato ih je on morao odbaciti. Tu se ve pokazje osobenost docnije
srednjovekovne, sholastike uenosti: potpuno zanemarivanje podataka posmatranja i isustva,
klanjanje pred autoritetom sveto pisma - drugim reima, vraanje poetnom mitolokom
stanju miljenja.
Ali su i te slabe zrake intelektualnog rada pretstavljale u Evropi VI-VII veka
pojedinane i suajne pojave. Ako su se ponegde na periferiji Zapadne Evrope i sauvali
tragovi dugovnih interesa, glavna njena teritorija, ukljuujui u nju i Galiju pa ak i Italiju,
utonula je u potpun mrak. Izvesno oivljavanje delatnosti u oblasti kolstva, knjievnosti i
umetnosti zapaa se tak u drugoj polovici VIII i poetkom IX veka. To oivljavanje gotovo je
u potpunosti vezano za ime Karla Velikog, i zato je dobilo naziv Karolinki renesans.
Karolinki renesans. Od sredine VIII veka proces feudalizacije krenuo je brim
tempom. Bojna reforma Karla Martela (vidi glavu V) dovela je do brzog porasta klase
feudalaca. Zakonodavna delatnst potonjih karolinki kraljeva ubrzala je propast klase sitnih
slobodnih zemljoposednika i pretvaranje seljake mase u kmetove. Izvanredno je porasla m
svetovnih i duhovnih magnata. Pod Karolinzima varvarska franaka drava pretvara se u
feudalnu dravi, najpre centralizovanu. Dok su bili potrebni udrueni napori feudalaca radi
uguivanja protesta masa pretvaranih u kmetove, a zatom, od sredine IX veka, dravu koja se
sve vie cepala na delove.
Kod stvaranja feudalne drave i njene ekpanzije osobito je velika bila uloga katolike
crkve. Pored neprikrivenog nasilja, feudalcima je radi uvrenja svoje vladavine bilo
potrebno i neprestano ideoloko uticanje na mase koje je vrila crkva, a za to je bilo potrebno
da se autoritet svetenstva ujzdigne na veu visinu, da se stvore relativno obrazovani crkveni
kadrovi, koji bi bili podesni za vremenje te uloge.
Obrazovano svetenstvo bilo je potrebno karolinkoj monarhiji i radi isto tehnikih ciljeva:
svetenstvo je na dvoru Karla Velikog i njegovih naslednika igralo ulogu najbliih savetnika ,
diplomatskih agenata, saradnika kancelarije, rukovodilaca graevinskih radova i sl. Krupni
dravni organizam koji su stvorili Karolinzi, i pored sve svoje rudimentarnosti, nije mogao
normalno funkcionisat bez uea obrazovanih ili prosto pismenih ljudi, koji bu bili u stanju
da makar razumeju naredbe centralne vlasti i da ih protumae masama.
Staranje Karla Velikog o prosveti. Jo u svom prvom kaptulariju, iz 769., Karlo Veliki
propisuje da se otstrane iz crkvene slube nepismeni svetenici, a docnije u pismima
episkopima on zahteva da se likvidira

133: ... nepismenost svetenstva. O tom istom govori se i u cirkularu razaslatom episkopima
i manastirima 787.g. Ne zadovoljavaju se time, Karlo specijalno dovodi iz Italije, Britanije i
Irske gramatiare, retore, okuplja na svom dvoru sve uene monahe za koje je god znao i
stavlja im u zadatak da sastave udbenike za novootvorene kole po manastirima.
Alkuin. Meu delatnim karolinke prosvete osobito se istie anglosaski monah Alkuin, koga
je Karlo naao 781. u Parmi i ubedio da pree u njegovu slubu. Za usluge koje je od Alkuina
oekivao Karlo mi je da prihode triju najkrupnijih opatija. Nastanivi se na dobru Karla
Velikog, Alkuin je postao carev glavni savetnik u pitanjima prosvete, kao i uitelj njegov i
njegove dece.
Udbenici za gramatiku, retoriku, astronomiju itd. koje je Alkuin sastavio pretstavljaju
kompilacije iz Marcijana Kapele, Becija i Isidora iz Sevilje. Oni su napisani u obliku dijaloga
izmeu uitelja i uenika i svedoe o niskom nivou znanja kojim su raspolagali ak i najbolji
pretstavnici tadanje obrazovanosti; to je u isto vreme sjajna ilustracija za Engelsove rei da je
Srednji vek u svemu morao poinjati ispoetka
Dvorska akademija i kola pod Karlom Velikim. Ispoetka, tj. od najosnovnije pismenosti i
reavanja dejih zadataka iz sabiranja i oduzimanja, moraj e poeti i sam Karlo Veliki. Njegov
biograf Ajnhard saoptava nam kakve je napore car inio da pod starost naui pisati. Pisanje
mu je ravo ilo od ruke; on je stavljao pod jastuk tablice prevuene voskom, i za vreme noi,
kad bi ga svladala nesanica, izvlaio te tablice i poinjao da na njima ara latinska slova.
Teei da proiri svoja znanaj i da ulije ljubav za intelektualni rad i lanovima svoje porodice,
Karlo je organizovao na dvoru takozvanu dvorsku akademiju, u iju su sastav pored cara i
lanova njegove porodice uli i najobrazovaniji ljudi iz njegove okoline. Tu su pretresana
pitanja o kretanju sunca i meeca, o raznim tumaenjima pojedinih latinskih rei, itana su dela
antikih pisaca, crkvenih otaca, i ak su se sami lanovi vebali u sastavljanju stihova.
Pored Alkuina u tom dvorskom krugu delali su Got Teodulf, episkop orleanski koji je u
svojim satirikim stihovima ismevao dvorske pesnike; ueni Longobard Pavle akon, poznat
po svojoj Istriji Longobarda, koga je Karlo dpvep ma dvpr lap pumavapca gra,atole.
atomsloj osaca o grlpg jezika, i mnogi drugi.
Na dvoru Karla Velikog postojala je i kola, u kojoj su dobijala obrazovanje deca aristokratije
oko cara. Ta kola pratila je dvor pri svim njegovim seobama, tako da je teko verovati da je
rad u njoj mogao biti sistematski. Zavretak te kole otvarao je put ka vioj inovnikoj
karijeri. Iz nje, kao i iz nekih najboljih manastirskih kola, Karlo je uzimao ljude za
odgovorne misije i visoke poloaje.
Karakteristine crte karolinke knjievnosti. Jedan od uenika dvorske kole bio je i pomenuti
Ajnhard. Njegovo delo ivot Karla Velikoh i pored svih svojih spoljanjih odlika, svedoi o
podraavalakom karakteru karolinke knjievnosti. Ajnhard se sluio biografijom cara
Avgusta koju je napisao Svetonije, i ne samo da je prekopirao opti sklop od ovog rimskog
istoriara, nego je od njega uzimao i prilian broj izraza i itave reenice.
Isto otsustvo originalnosti karakteristino je i za druga dela karolinkog doba. Sve su to
imitacije antikih, kako paganskih tako i hrianskih pisaca, koje esto pretstavljaju neku
vrstu akih vebi na datu temu.

Str. 134.
Ali je interesovanje za bavljenje knjievnou, za upoznavanje dela klasine starine, koje se
probudilo gornjim slojevima karolinkog drutva, ipak odigralo prilinu ulogu u daljem
razvitku kulture. Iz manastirskih kola otvorenih pod Karlom Velikim izili su prvi
predstavnici srednjovekovne uenosti. Ipak je knjievnost karolinkog doba bila iznad
neuglaene i grube knjievnosti prethodnog. Prouavanje gramatiara i retora poznorimskog

carstva doprinelo je poboljanju jezika i stila. Osobito su primetni uspesi u oblasti analistike.
Umesto ranijih oskudnih zapisa po godinama, sada se po manastirima stvaraju krupnija
analistika dela, na primer, anali Lorkog, Bertinskog, Fuldskog, Sengalenskog manastira,
koji pruaju po svom opsegu iri historijski materijal.
Karolinki rukopis. Skriptopija. Znatno se poboljao spoljani oblik rukopisa. Ruan
i neitak rukopis ranijih pisara zamenjuje sada lepo i razgovetno pismo karolinka
minuskula, koja je preko pisma doba Renesanse uzeta za osnovu savremenih latinskih slova.
Karolinki kodeksi odlikuju se i svojim ukrasima: minijaturama, vinjetama, inicijalima itd.
Rukopisi su prepisivani, kao i ranije, po manastirima. Najkrupniji meu njima imali su itave
radionice, tzv. skriptorije, gde je vie monaha pisalo po diktatu jednoga. Najvei glas pod
Karlom Velikim uivao je skriptorij manastira sv. Martina u Turu; opat tog manastira bio je
Alkuin. Poznati su bili i skriptoriji u manastirima Loru, Korbiji, Bobiju i Fleriju. Po
manastirima se pojavljuju biblioteke, koje sadre po 300-400 rukopisa. U nekim najkrupnijim
bibliotekama na svetu i danas se uvaju zbirke rukopisa proisteklih iz karolinkih skriptorija.
Tako na primjer u Lenjingradskoj Javnoj(Publinoj) biblioteci postoji zamana zbirka
manuskripata koje je dao skriptorij Korbijskog manastira.
Po manastirskim skriptorijima nisu prepisivane samo knjige verskog ve i svetovnog sadraja,
kao to su npr. dela Cezara, Tacita, Svetonija, Salustija, Livija, Cicerona, pesnika Vergilija,
Juvenala, Persija, Marcijala i drugih. Znatan deo antikog literarnog nasljea sauvana nam je
upravo zahvaljujui karolinkim prepisivaima. Kao to je to dokazao naunik Sabadini,
ogromna veina sauvanih kopija iz doba Renesanse ima za svoju osnovu karolinke
rukopise.
Umetnost karlinke renesanse. Poveanje materijalnih sredstava u rukama centralne
vlasti omoguilo je Karlu i njegovoj okolini da svim sredstvima potstiu i razvitak umetnosti.
Uzevi 800. g. carsku titulu kojoj je sam pridavao veliki znaaj, Karlo je teio da se izjednai
s vizantijskim carevima po velelepnim graevinama i luksuznom dvorskom ivotu. U Ahenu,
Ingelhajmu, Nimbegenu, Vormsu i drugim mestima u kojima se za due ili krae vreme
zadravao skitaki dvor Karla Velikog, graeni su dvorci i pozidane crkve. Ta izgradnja
zahtevala je saradnju arhitekata, slikara, vajara, rezaa u drvetu i slonovoj kosti, majstora za
obradu metala. Karlovom primeru sledovali su i najugledniji magnati.
Ali su materijalna i tehnika sredstva carevine Karla Velikog bila jo toliko ograniena
da karolinko doba nije moglo da rei tako prost zadatak kao ti je podizanje mosta preko
Rajne. U toku 10 godina sagraen je jedan drveni most kod Majnca, ali je on uskoro izgoreo,
a Karlova elja da se on zameni kamenim ostala je neostvarena usled nedostatka sredstava.
Isto tako nije se mogla realizovati nijedna druga zamisao Karla Velikog; da se Rajna i Dunav
spoje kanalom. Kanal je bio poet, ali se poduhvat morao napustiti kada se ispostavilo da e
za njegovu gradnju biti potrebni preterano visoki izdaci. U tome alosnom ishodu dveju
Str. 135.
mera izgradnje od drutveno korisnog karaktera jasno se ispoljila klasna sutina mladoga
feudalnog reima. Da bi se uvrstio, njemu je pre bila potrebna crkava nego mostova i kanala.
Karlova izgradnja dvorova, crkava i manastira inila se savremenicima zadivljujuom
po svojoj raskoi i zamahu. Takav utisak mogao je nastati samo u poreenju sa ubogim
graevinama prethodnog perioda. Ustvari, Karlove crkve i dvorci bili su po razmerima
materijalu i majstorskoj vetini prilino skromni. Veina karolinkih graevina podignuta je
od drveta. Sve su one, razume se, propadale; delimino su se sauvale samo pojedine crkve
od kamena. Takva je Ahenska kapela, ija je izgradnja zavrena 805. g. Ona danas predstavlja
sastavni deo Ahenske katedrale. Ovaj spomenik karolinke umetnosti svedoi o imitativnom,
malo originalnom karakteru karolinkog graevinarstva. Ahenska kapela predstavlja kopiju

osmougaone crkve s kupolom sv. Vitala u Raveni, najstarije sauvanog primera vizantinske
umetnosti (534.-547.g.). Isto je tako i dvorac Karla Velikog u Ahenu, sudei po opisima,
predstavljao kopiju dvorca Teodoriha Ostrogotskog u Raveni.
Gradioci karolinkih crkava nisu se ograniavali na kopiranje spoljanjeg izgleda,
plana itd.: oni su iz Italije dovozili itave delove i gotove ukrase zgrada stubove, frizove,
kapitele. Jak uticaj antike, vizantijske i ak istone umetnosti moe se zapaziti i na
umetnikim izraevinama u kosti, zlatu i kamenu. Prema tome, karolinko doba dalo je malo
originalnog i u oblasti umetnosti, predstavljajui samo pripremni stupanj i prelaz ka
samostalnoj srednjovekovnoj umetnosti.
Najvei znaaj karolinke renesanse sastoji se u tome to je on sauvao i preradio
elemente kulture koje su ostavili u naslee 4. i 5. vek; osim toga njegov znaaj je i u tome to
je uinio preko karolikih kola da ta kultura prodre u relativno iri krug ljudi. Na toj je
osnovici i mogla ponii srednjovekovna kultura potonjih stolea.
Crkvena reakcija i opadanje kulture posle Karla Velikog. Posle smrti Karla Velikog
elementi svetovnog uticaja u knjievnosti, poezije i umetnosti koji su napred istaknuti, sve
vie iezavaju i kultura dobiva jo jasnije izraen crkveni, religijski karakter. Karlov
naslednik, Ludvik Poboni, odnosio se prema antikoj knjievnosti s najveim prezirom,
govorei da niti sam eli da ita, niti hoe da drugi itaju i prouavaju dela Horacija, Vergilija,
Juvenala i drugih. ef reakcionarne grupe crkvenih lica, Benedikt Anijanski, postaje carev
najblii savetnik i sprovodi reformu manastira i kola, s ciljem da iz njih izagna sve tragove
svetovnih interesa. Preostale manastirske kole imale su od sada da slue samo za spremanje
svetenstva i da zatvore svoja vrata svakom onom tko nije nameravao da postane pop ili
monah. Manastirske regule Benedikta iz Nursije, koje su ile na ruku tome da se monasi bave
knjievnou, bile su preraene. Crkvene slube po manastirima umnoene su tako da
monasima ne ostane vremena za bavljenje drugim stvarima. Na intelektualni rad po
manastirima gleda se sad kao na bavljenje uzaludnim poslom, a fiziki je rad jo ranije
izgubio svoj znaaj. Sve je ovo dovelo do toga da je benediktinski red u 10. veku izgubio
vodeu ulogu u odravanju kulturnih tradicija, ulogu koju je ranije vrio.
Optem opadanju kulturnog nivoa doprinela je promenjiva politika situacija u
karolinkoj monarhiji sredinom 10. veka. Borba izmeu Ludvika Pobonog i njegovih sinova,
a zatim njihove meusobice, raspadanje jedinstvene drave na vie delova, dugotrajno
razdoblje nomadskih, saracenskih i maarskih napada, praenih pljakom, razaranjem i
spaljivanjem.
Str.136.
manastira, crkava i itavih gradova, - sve se to moralo negativno odraziti na razvitku mlade
kulture. Intelektualni ivot je zamro. Broj novih knjievnih dela jako je opao. Meu
svetenstvom ponovo je zavladala nepismenost (a da o svetovnim feudalcima i ne govorimo);
ponovo se odasvud uju albe na apsolutni ignoratizam svetenika. Ali je u sloju vieg
svetenstva i dalje bilo ljudi koji su proli kroz karolinku kolu i koji su raspolagali svim
znanjima svoga doba. Meu tim ljudima treba istai Rabana Maura, Alkuinovog uenika, i
Ivana Skota Erigenu.
Raban Maur. Erigena. Raban Maur (784.-856.g.) bio je neko vreme opat manastira
Fulde, a zatim arhiepiskop u Majncu. Manastir Fulda duguje mu za stvaranje svoje biblioteke,
a katolika crkva uzeta u celini, - za mnogobrojne kompilacije u stihu i prozi s raznim
teolokim temama. Vei deo teksta u njegovim delima predstavlja prosto zbirku izvoda iz
svetog pisma i raznih crkvenih otaca.
Jedini crkveni pisac ranog Srednjeg veka koji je u svojim delima dao neto vie nego
prostu kompilaciju, bio je Irac Ivan Skot Erigena (umro oko 886.g.), koga nazivaju

osnivaem spekulativne dogmatike, ocem sholastike. Oko 845.g. u periodu uestalih

normanskih napada na Irsku, on je napustio otadbinu i preao u slubu unuka Karla Velikog
Karla elavog, pod kojim je igrao ulogu slinu Alkuinovoj.
Vladajui grkim jezikom, Erigena je bio u mogunosti da se upozna s uenjem
neoplatoniara, u ijem je duhu napisano njegovo glavno delo O podeli prirode. Svatajui
kao jednu celinu boga i njegovo delo, tvrdei da su oni izvesnoj meri identini, Erigena dolazi
ustvari do panteizma. Jo opasnije po ortodoksnu teologiju bilo je njegovo tvrenje o
nadmonosti razuma nad autoritetom. Pogledi takve vrste vodili su podrivanju itavog
teolokoog sistema, zasnovanog za autoritetu i veri i nikako ne na razumu. Ali savremenici
jednostavno nisu shvatili Erigenu, i to ga je spasilo od progona. Njegovu knjigu, koja je ostala
nezapaena sve do 18. veka, iskoristili su docnije jeretinci protiv katolike crkve i tek tada je
ona, po nareenju pape Honorija III. bila spaljena (1225.g.).
Obrazovanost na dvoru Otona I. Dok se u drugoj polovici 9. veka u raznim oblastima
kulture i dalje osea uticaj karolinke renesanse, dotle je u 10. veku snaga tog uticaja bila ve
skoro sasvim iscrpena. Nestaje uenih monaha i pisaca tipa Rabana Maura i Erigene. Neki
znaci kulturne delatnosti mogu se zapaziti na dvoru nemakih kraljeva iz velikosaksonske
dinastije, poev od Otona I. Oton I. je nastojao da vaskrsne i politiku Karla Velikog u oblasti
obrazovanja, ali je to inio sa znatno manjim sredstvima i sa slabijim efektom. Slino Karlu, i
on je ograniavao dvorsku kolu i pod starost sam se latio uenja, ali je jedva nauio da ita.
Slino Karlu, i on je teio da privue u svoju slubu obrazovane ljude kakav je bio Langobard
Liutprand, istoriar i diplomat koga je Oton postavio za episkopa u Kremoni; ali su ti ljudi
znatno zaostajali po svojim znanjima i optem kulturnom ivotu iza pregalaca Karla Velikog.
Gerbert i feudalizacija nauke. Nalazei se u Italiji Oton I. je privukao na svoj dvor
pored ostalih obrazovanih ljudi i monaha Gerberta, koji je jo tada, uprkos svojoj mladosti,
bio uven po svojoj uenosti. Gerbert je vodio poreklo iz siromane akvitanske
(junofrancuske) neznatne porodice. Neko vreme uio je kolu u Velikopanskoj marki, tj. na
granici sa Kordovskim (arapskim) kalifatom, gde je zahvaljujui uticaju visoke arapske
kulture odravano izuavanje kvadrivijuma. Po svoj prilici tu je Gerbert stekao znanja iz
matematike, pomou kojih je ostavio takav utisak na savremenike da ga je narodna legenda
pretvorila u aStr.137.
robnjaka. Upravo od Arabljana uzeo je on svoj abak, tj. tablicu za raunanje sa podeocima
koja je olakavala vrenje prostih aritmetikih radnji sa brojevima. Gerbert je upotrebljavao
arapske cifre umesto rimskih, samo to nije znao za nulu, tako da je ulogu te cifre vrio prazan
odelak na njegovoj raunskoj tabli.
Poto je proveo kratko vreme na dvoru Otona I. kao uitelj njegovog sina, Gerbert je
zatim otiao u Rems, gde je stao na elo episkopske kole koja je prikupila mnogobrojne
uenike. Gerbert je zadivljavao njihovu uobrazilju u to vreme neobinim metodima oigledne
nastave, primenom abaka u aritmetici i nebeske sfere u astronomiji, kao i svojim dubokim
znanjem u naukama kvadrivijuma. On je pored ostalog, sastavio komentare na Boecijevo
delo iz aritmetike i muzike. Iz tih komentara vidi se da aritmetika dobiva kod Gerberta klasni,
feudalni karakter. Evo to on, na primer, pie o broju. Postoje dve kategorije brojeva: 1)
telesni brojevi, koji stoje u izvesnom odnosu prema predmetima spoljanjeg sveta, i 2)
bestelesni brojevi, koji predstavljaju venu neprolaznu sutinu. Konkretan broj u ovejem
ivotu izraava ovekov poloaj u drutvu: tako je kralj izraz velikog broja, dok ima ljudi
koji zbog svoje beznaajnosti ne predstavljaju inkarnaciju nikakvog broja. Telesni broj ne
moe beskonano rasti, dok je bestelesni, duhovni broj bezgranino rastui. Telesni broj ui
oveka smirenosti, ukazujui mu na njegovo skromno mesto u svetu, dok bestelesni pomae

oveku da se uzdigne do shvatanja svemoguenstva Bojeg. S tog gledita aritmetika ui tome

da se bestelesne stvari smatraju za trajnije od konkretnih stvari.
Tako se u Gerbertovim rukama aritmetika pretvorila u feudalnu i crkvenu nauku, u
nauku o mistinim brojevima, u koju je on uneo jerarhini princip, svojstven feudalizmu.
Gerbert je nainio veliku karijeru. Oton II. postavio ga je za opata jednog od
najbogatijih manastira Italije Bobija. Neko vreme bio je arhiepiskop u Remsu. Najzad, Oton
III. izabrao ga je za papu pod imenom Silvestra II. (999.-1003.g.).
Opte crte feudalne nauke u 11. veku. VII.-X. vek bili su period pripremanja i
konanog formiranja feudalnog drutva i drave. U oblasti kulture u tim se vekovima zapaa
znatno irenje verbalnih bitaka, u kojima se postepeno izgraivalo i usavravalo oruje
feudalne nauke i njena teka artiljerija teologija.
U 11. veku ta nauka dobiva sve svoje glavne crte. Latinski se jezik uvruje kao
vladajui oblik izraavanja misli. Sama misao, nauena u koli karolinke renesanse na
podraavanje, na kopiranje obrazaca i kompilacije, utoliko lake postaje po volji feudalne
crkve robinjom autoriteta. Pred autoritetom Biblije i malih crkvenih otaca zanemela bi
svaka kritika; ma i najmanji pokuaj kritikog stava prema izvorima strogo se progoni
gromovima crkvenih ekskomunikacija. Lino iskustvo, posmatranje, podaci razuma kao
metod za iznalaenje istine neprihvatljivi su isto onako kao u 6.-7. veku. Nauka usmeruje
svoju panju na saznanje boanskog, podinjavajui tom zadatku sve druge interese i grane
znanja, pretvarajui ak i nauku o brojevima u teoloku nauku. Sedam slobodnih vetina
postaju sluavka teologije. Jerarhini princip u primeni na stvari i apstraktne pojmove,
princip koji odraava strukturu feudalnog drutva, proima sobom nauku, umetnost,
knjievnost. Potpuna bespomonost pred okolnom prirodom, nesposobnost da se pronikne u
njene tajne prikrivaju se mistikom, simbolikom brojeva i pojmova, verbalistikim
trikovima, koji stvaraju utisak tobone dubine misli.

Arabljani od 6 do 11 stoljea
Priroda Arabije
Osnovni teritorij koji su Arabljani prvobitno nastanjivali inalo je poluotok Arabija i susjedne
stepske i polupustinjske oblasti Mezopotamije, Sirrije i istonog Egipta. Istone obale tog
poluotoka zapljuskuje Perzijski zaljev, june Indijski ocean, a zapadne Crveno more, sa
sjevera ono granii Sirijskom pustinjom. Po svojim dimenzijama Arabija je najvei poluotok
na zemljinoj karti, iznosei otprilike kao jedna etvrtina Europe. Preko zapadne oblasti
poluotoka Hedas protee se planinski lanac koji odvaja centralni plato poluotoka Nedd od
Tihama, nizijske obale Crvenog mora.
Bezvodan i tekoprohodan prostor zauzima najvie jednu treinu Arabije. To je prije svega tek
nedavno ispitana pustinja. Rub-el-Hali, koja lei na junom dijelu poluotoka ak se i
najodvaniji vodii karavana kamila rijetko usude dublje zai u njene bezvodne predjele
prekrivene ivim pjeskom. Pustinje Dahna i Nefud potpuno su prohodne, i kad ima vodenog
taloga, mogu sluiti kao panjaci u proljee i na poetku ljeta. Imati s proljea makar komadi
panjaka u Nefudu predstavlja ivotnu elju brojnih arapskih stoara-nomada.
Vei dio povrine Arabije predstavljaju stepe, obrasle travama i iprajem; one imaju
podzemne vode koje Arabljani umiju iskopati. Voda se bez naroitok truda dobiva kopanjem
bunara, ali stanje biljnog pokrova ne ovisi o stanju podzemnih voda nego o od kia koje
padaju u vidu tropskih pljuskova zimi i poetkom proljea. Periodi zime koji esto traju po 34 godine uzastopce, praeni su potpunim iscrpljenjem panjaka i donose nebroojene nevolje

ljudima i ivotinjama. Tamo gdje kie padaju uz izvjesnu periodinost (u Jemenu i dijelom u
Omanu), stanovnitvo se oduvijek bavilo zemljoradnjom. NA mjestima gdje podzemne vode
izbijaju na povrinu nastaje oaza, sa umarcima urminih palmi, ali u Arabiji nema ni rijeka ni
slatkovodnih jezera. Burne i silovite bujice koje nastaju u periodu kia, brzo presahnjuju i
nijedna od njih nije plovna.
Arabija lei u tropskom i suptropskom klimatskom pojasu. U isto vrijeme na nekim mjestima
temperatura nou pada na nulu i ispod nje. U Jemenu snijeg pada skoro svake godine. U
preislamskoj arapskoj poeziji sauvali su se likovi viteza koji bacaju u ugaenu vatru luk i
strijele, da se spai od mune hladnoe.
Privreda i drutveno ureenje Arabljana
Ogromna veina stanovnika Arabije, tzv. beduini, bavi se nomadskim stoarstvom. Brzo
iscrpljivanje panjaka nagoni stoare da sa svojim stadima lutaju s mjesta na mjesto u potrazi
za hranom i da se dre izvora i oaza. Zbog stalnog nedostatka hrane i estog odsustva vode
najrairenija ivotinja, tipina za arabske polupostinje, jeste kamila. Ova jaka, veoma
izdrljiva i krajnje dobroudna ivotinja, ali koja u isto vrijeme moe da ponese beliki teret i
da brzo ide, hrani se i bodljikavim pustinjskim biljkama i moe ivjeti bez vode do 25 dana
zimi i 5 dana ljeti.; kamila utauje e prljavom i gorkom vodom, a ponekad i prosto
smrdljivim blatom, izvuenim sa dna presuenog bunara. Kamila je vverni saputnik beduina,
arabskog stoara- skitaa; ona ga snabdeva mlekom i mesom, koji pored urmi predstavljaju
glavnu hranu stanovnika Arabije; kamilja koa slui za izradu obue i amova, od vune se
izrauju tkanine i materija za atore. Pored kamile arabljani gaje ovce i delom koze, kao i
konje. ali se na konja u poreenju s kamilom retko nailazimo u Arabiji, jer se on mogao gajiti
na vrlom malom broju mjesta: svatko nije mogao niti da dri konja, kojeg treba hranit
odabranim jemom, a to je glavno pojiti nekoliko puta dnevno isto bistrom vodom.
Pored beduina- stoara koji su u 5. i 6. vijeku inili veinu stanovnitva Arabije, nailazilo se u
svim oblastima poluotoka i na stalno i upola nastanjene zemljoradnike velikih i malih oaza,
koji su bili rasuti po itavom poluotoku i predstavljali oaze u prostranstvu nomada. U Arabiji
su postojale itave velike zemljoradnike oblasti, sa cvetnim gradovima, ije je stanovnitvo
jo u prvom mileniju prije nove ere dostiglo visok stupanj proizvodnje, stupilo u stadij
civilizacije i vrilo ivu razmjenu sa susjednim zemljama. To prije svega vai za Jemen, koji
je u grko-rimskoj geografiji bio poznat kao Sretna Arabija. U toj planinskoj oblasti na
jugozapadu Arabije, na bazi dobro organiziranog sistema navodnjavanja odavno se razvila
zemljoradnja i nikli su bogati gradovi, ije je stanovnitvo vodilo unosnu trgovinu domaim
mirisnim smolama (tamjan) i sticalo velike zarade na posrednikoj trgovini izmeu Indije,
Abisinije i zemalja Sredozemnog mora. Minejska, Sabejska i Himaritska (Gomeritska)
kraljevina , koje su postupno smjenile jedna drugu na teritoriju june Arabije, uivale su kod
antikih naroda slavu legendarno bogatih i visoko kulturnih drava. Njihove trgovake
kolonije bile su rasute po zapadnoj i sjevernoj Arabiji, ponikavi jo u dubokoj starini na
trgovakim putevima koji spajaju junu Arabiju sa Sirijom palestinom, Vavilonom i Egiptom.
Ali je u 4. i 5 veku junu Arabiju ve dospjela u stanje potpunog opadanja. Gradovi su se
pretvorili u ruevine, ureenja za navodnjavanje su propadala, a znatan dio stanovnitva se
preselio na sjever. Juno arapski natpisi i drugi pisani spomenici, koji su napisani posebnim
pismom, bili su potpuno nerazumljivi Arabljanima 5. i 6. vijeka. Ali je Jemen i dalje bio
zemljoradnika zemlja, zahvaljujui periodinim kiama. Druga zemljoradnika oblastJemama, koja je imala veliki ekonomski znaaj u Arabiji 5. i 6. vijeka, leala je u
jugoistonom dijelu Nedda. Tu je stalno naseljeno stanovnitvo gajilo itarice i urmine
palme, zaljevajui svoja polja vodom iz bunara.
Prema tome, u Arabiji 6. vijeka dvije glavne grane privrede su zemljoradnja i nomadsko
stoarstvo. Kao i nomadi, tako i stalno naseljeno stanovnitvo Arabije 5 i 6. vijeka ivjeli su
po uslovima prvobitne zajednice, ujedinjeni u rodove i plemena po obiljeju krvnog srodstva.

Svako se pleme dijelilo na vie rodova i zauzimalo teritorij naslijeen od starina, koja je
obuhvaala tisue kilometara kvadratnih i na kojoj je ono imalo svoja stanita, zimske i ljetne
panjake. Svako pleme (a ponekad i velikrod iroko nastanjenog plemena) predstavljalo je
potpuno samostalnu organizaciju , iji su lanovi stajali izmeu sebe krvnim srodstvom.
Smatrajui sebe za ppotomke zajednikog pretka, svi lanovi jednog roda i plemenanazivali
su se braom i svi skupa smatrali sebe za sinove svoga mitskog rodonaelnika; otuda nazivi
plemena kao to su benu-bekr (sinovi Bekra), benu taglib i dr. Neka plemena nosila su enske
nazive imenujui se sinovima te i te ene, to predstavlja ostatak matrijarhata. Ponekad je
naziv plemenadolazilo od totemske ivotinje, kao na primjer benu-Asad sinovi lava i benu
Salab, sinovi lisice i dr.
Svi su lanovi jednoga roda obino ivjeli zajedno, namjetajui svoje atore od kamiline
vune nedaleko od izvora ili u susjedstvu kakve oaze. . U svakom atoru ivjela je porodica,
kojoj je na elu stajao otac; on je bio gospodar atora. Odrasli sin, poto stupi u brak, ostavlja
po pravilu svoj ator i postaje stareinom zasebne porodice. Arapska je porodica u 6. vijeku
bila patrijarhalna, iako su ostaci matrijarhata, kao u nekim kao i nekim drugi relikti grupnog
braka, zapaani u svim plemenima: Naime, nailazilo se ( premda rijetko) na porodice u
kojima dominantna uloga i pravo razvoda braka nisu pripadali muu nego eni. U nizu
plemena jo su trajali razni tragovi poliandrije. Ustanova krvne osvete vladala je, kako u
stepama tako i u oazam, jer je ona pri odsustvu dravne vlasti i njenih ustanova za
samoobranu lanova roda i plemena, sluila kao jedina garancija za bezbednost ljudi i
neprikosnovenost imovine.
Ipak je arapsko drutvo tog perioda nosilo na sebi sigurne znake ve daleko poodmaklog
procesa raspadanja poretka prvobitne zajednice. Imovinska i socijalna jednakost u arapskim
plemenima postojala je samo u obliku prilino nejasnih uspomena. U svakom plemenu ve se
izdvajala rodovska aristokracija, koja je posjedovala velika stada stoke i teila da sebi prisvoji
najbolje parcele panjaka, ali je najvaniji i najjasniji znak raspadanja rodovskih veza i
razlaganja poretka prvobitne zajednice predstavljalo postojanje ropstva i za njega vezane
eksploatacije. Robovlasnici su bili prvenstveno rodovske aristokrate, koje su eksploatirale
rad stranih (poglavito afrikih) robova kao pastira. Posjedovanje robova prualo je rodovskoj
aristokraciji ogromna preimustva. U isto vrijeme mogunost eksploatacije robovskog rada
poticala je aristokraciju da poveava broj grla svojih stada i osvaja prostrane panjake. To je
dovodilo do porasta protivrenosti izmeu rodovske aristokracije i osnovne mase stoara
meu kojima raste broj maloimunih i neimunih. Ovi posljednji otpoinju borbu protiv
robovlasnike aristokracije, odvodei njenu stoku, napadajui na atore voa sejida, eika,
sa ciljem da opljakaju njihovu imovinu, a ponekad i da ih ubiju.
Ove ekonomske i socijalne protivnosti bile su za arapska vremena naroito osjetne s tog
razloga to je u Arabiji u 6. vijeku izbila kriza. Ona je izazvana relativnom prenaseljenou,
jer Arabljani nisu mogli poveati teritorije panjaka, to je zahtijevao porast broja ljudi i
stoke. Ogranieni sa tri strane morem, a sa etvrte granicama Bizanta i Irana, Arabljani su se
nali u tekom ekonomskom poloaju. Ekonomska se kriza razvila i prela u socijalnu krizu,
ubrzavajui raspadanje rodovskih odnosa i zaotravajui protivrenosti izmeu rodovske
aristokracije i mase nomada u svakom pojedinom plemenu.
Lieni mogunosti da se slobodno naseljavaju na irem teritoriju, van granica svojeg
zaviajnog poluotoka, Arabljani su se nali pred prijekom potrebom da silom probiju
Bizantsku i Iransku granicu, da bi ovladali novim oblastima. Proces obrazovanja klasa, koji je
u Arabiji poeo u 5 i 6 vijeku, doveo je do stvaranja Arapske drave. Poeli su se obrazovati
savezi plemena, to je predstavljalo neposredan preduslov za ujedinjenje itave Arabije. U
ideolokoj oblasti tenja Arabljana za ujedinjenjem nala je svog odraza u uenju hanifa.
Hanife, koje su se u 6. vijeku pojavile u itavom nizu arapskih plemena, odluno su ustajale

protiv plemenskih i lokalnih kultova, propovijedale su vjeru u jednog boga judejskokranskog tipa. Hanifizam je bio neposredan prethodnik islama.
Podrijetlo islama
Islam je ponikao kao rezultat razvitka socijalnih protivrenosti na bazi sve dublje krize i
stajao u direktnoj genetikoj vezi sa hanifizmom. U periodu svoga postanka islam je bio odraz
procesa razvitka klasnog drutva i obrazovanja drave u Arabiji. Tek kod ovih, vie ili manje
vetaki nastalih svijetskih religija, naroito kod kranstva i islama da openitiji istorijski
pokreti dobivaju religiozno obiljeje. Prema tome i iislam, koji je ponikao u Arabiji u 7.
vijeku u toku dva tri sljedea stoljea razvilo se u jednu os svjetskih religija, pratila je veliku
istorijsku prekretnicu u zemljama bliskog istoka. pod tom prekretnicom mi moemo
razumjeti samo proces formiranja feudalnog drutva i drave u zapadnoj Aziji i sjevernoj
Africi. Sasvim je prirodno to se islam jajavio u onoj oblasti Arabije u kojoj je proces
raspadanja odnosa prvobitne zajednice i zametanja odnosa klasnog drutva. Put meunarodne
trgovine, poznat kod antikih naroda pod imenom put mirisa koji je vezivao Indiju (preko
Jemena) sa zemljama sa istonim obalama Sredozemnog mora.
Jedno od najvanijih mjesta na tom putu meusobnog prometa bila je Meka, koja je nastala
kao naseobina oko hrama Ka Be, blizu izvora izvora Zezem. Kasnije je Meka stekla vrlo
veliki ekonomski znaaj zahvaljujui svom geografskom poloaju na raskrsnici puteva koji su
vodili iz Jemena i Arabije u Siriju i Irak. U periodu postanka islama Meka je bila najkrupniji
trgovaki grad u zapadnoj i sjevernoj Arabiji, a Ka Be je bilo mjesto kuda su dolazila na
poklinjenje mnoga beduinska plemena. Vodeu ulogu u ekonomskom i vjerskom ivotu Meke
u 6. st igrala je robovlasnika rodovska aristokracija plemena Korej, koje je stanovalo u tom
gradu. Robovlasniki odnosi, koji su se u 6 stoljeu tek zametali u arapskim plemenima, u
Meki su bili ve znatno razvijeni. Rodovske aristokrate Meke, koje su inile vladajui gornji
sloj u njoj, bile su ne samo krupni trgovci i zelenai, nego i robovlasnici, koji su eksploatirali
robove, imali velika stada i zemlje po Hidakim oazama i na teritorijima beduinskih plemena
koja su stajala u zavisnosti od njih.
Trgovina koja je bila glavno zanimanje itavog stanovnitva Meke, nije imala samo tranzitni
karakter. Veliki ekonomski znaaj imala je stalna razmjena stanovnitva Meke sa beduinskim
plemenima, koji su u zamjenu za proizvode gradskih zanatlija donosili stoku, vunu i koe.
Pored unutranje trgovine sve vei znaaj poelo je dobivati zelenatvo. Veina stanovnitva
Meke i mnogi beduini bili su uhvaeni u mree ropstva za dug. Zato u 6. stoljeu zapaamo
istovremeni razvitak protivrijenosti i jaanje borbe kako u samom plemenu Korej, tako i
izmeu tog plemena i beduinskih plemena u Hedasu. U takvoj situaciji rodovske aristokrate
u Meki morale su radi osiguranja svoje vladavine drati stalnu oruanu silu, Sastavljenu od
arapskih robova. dalje, ta je aristokracija koncetrirala u svojim rukama sveenike funkcije u
vezi s kultom Ka Be; ona je posluivala hadije koji su u Meku stizali svake godine u svete
mjesece, ne samo radi vrenja svetih obreda, nego i radi uea u trgovakoj razmjeni na
sajmovima po mjestacima i oazama, koji su leali u okolici Meke. Trgovina s beduinima
stekla je krajem 6 i poetkom 7 stoljea osobito veliki znaaj uslijed znatnog smanjenja
tranzitne trgovine sa Jemenom koji su 570. godine osvojili Perzijanci. Rodovska aristokracija
u Meki, koja je imala slobodnih sredstava zbog smanjenja spoljne trgovine teila je da proiri
svoju zelenaku djelatnost meu beduinima. To je dovelo do daljnjeg zaotravanja
protivrijenosti izmeu stanovnika Meke i Beduina. Po Marksovoj definiciji, opadanje
trgovine arapskih gradova sa Indijom (preko Jemena) takoer je davalo podstrijeka postanku
islama.
Tako je u uslovima sve jae ope arapske krize u Meki, gdje su pri postojanju robovlasnikog
sistema, socijalne protivrijenosti dostigle najvei razvitak, nastala je nova religija islam.
O osnivau te religije, Muhamedu, sauvalo sse samo malo vjerodostojnih podataka. Po
muslimanskoj tradiciji Muhamed je po svojem podrijetlu i poloaju pripadao rodovskoj

demokraciji plemena Korej, a po svojem uvjerenju bio hanifa. Svoju djelatnost

propovijednika i organizatora vjerske zajednice poeo je oko 610. Muhamedovo uenje
izloeno je u kuranu, koji je podjeljen na 114 glava sura. Tu se zastupa ideja strogog
monoteizma, vjera u jednog boga Alaha, koji se pojavljuje u liku nebeskog despota koji u
sebi sadri karakteristine crtekrupnih trgovaca i zelenaa iz Meke. Po odnosu prema ljudima,
Alah je tipini robovlasnik, aljudi njegovi bespravni i bespomoni robovi. Islam znai
pokornost, a oni koji ispovjedaju tu vjeru nazivaju se muslimanima, od arapske rijei
muslim pokoran.
Pored uenja o jednom bogu Alahu i prorokoj misliji Muhamedovoj, mnogo mjesta u
Kuranu posveeno je prikazu kraja svijeta i zagrobnog ivota. Ali su za nas najinteresantnija
ona malobrojna mjesta koja nam omoguuju da prosuujemo o socijalnoj sadrini
Muhamedovih propovijedi U tom pogledu veoma je karakteristina apsolutna zabrana
zelenatva i strogo ograivanje njega od trgovine, koja je u Kuranu prikazana kao zanimanje
Alaha potpuno u volju. Ako se sjetimo da su rtvezelenakog pljakanjabili u prvom redu
predstavnicirodovske demokracije, odmah e nam biti jasnojasno ije je interese Muhamed
zastupao. Osim toga, borba protiv zelenatva mogla je ujediniti rodovsku demokraciju u Meki
sa beduinima u Hedasu.
Stupiviu borbu sa vladajuim gornjim slojem u Meki, Muhamed je prirodno, sebi stekao
vatrene pristalice kod jednog dijela rodova Meke. Ali je sam Muhamed, kao to se to vidi iz
najstarijih djelova Kurana smatrao ropstvo za potpuno zakonitu drutvenu ustanovu. ta vie,
imovinska nejednakost, sa svim svojim posljedicama, prikazana ju u kuranu kao pojava koja
ne podlijee nikakvim promjenama. Sasvim dosljedno sprovodi e u kuranu misao da e
ugnjetai biti kanjeni tek u onom svijetu; na ovom pak svijetu ne predvia se promjena
ekonomske i socijalne nejednakosti; muslimnanima se propisuje da budu pokorni i strpljivi.
Prema tomew, apsurdna je predstava koju itav niz buroaskih znanstvenika imaju prema
muhamedu kao socijalnom reformatoru. u Merki, gdje je lokalna rodovska aristokracija, vrila
veliki utjecaj na svoje suplemenike, islamski pokret bio je osuen na neuspjeh. 622. godine
dolo je do Hire, tj. do preseljenja Muhameda i njegovih sljedbenika u zemljoradiniku oazu
Jasri, koja je postala poznatija pod imenom Medina.
Najvaniji dogaaj iz medinskog periodas islama predstavlja organiziranja muslimannske
zajednice vjernika. kao to se vidi iz glava kurana koje se odnose na to vrijeme, ta se
zajednica principijalno razlikuje od rodovskih organizacioja, jer se ljudi u nju nisu
ujedinjavali na osnovu krvnog srodstva, nego prema obiljeju pripadnosti novoj relihgiji
islamu. stvaranje takve zajednice bilo je mogue samo kao posljedica ve daleko
poodmaklog procesa raspadanja poretka prvobitne zajednice. kuran jasno odraava jasno
raspadanje rodovskih veza, utvrujui prioncip privatne imovine i individualne odgovornosti
za dijela i postupke_; ustanova krvne osvete osuuje se i ukida. u medinskim glavama kurana
veoma su briljivo odreena prava nasljednika, pri emu su predvieni svi stupnjevi srodstva.
U Medini mladi islam nije dobio samo svoj organizicijski oblik nego i svoju materijalnu bazu.
Postupno istjeravi tri idovska plemena (vjerojatno su to bili poidovljeni Arabljani) i
zauzevi njihovu zemlju i imanja, Muhamed je mogao razdjeliti zemljine dionice kako
stanovnicima Meke koji su se s njim preselili, tako i dvijema medinskim arapskim
plemenima. tim plemenima, koja su jako trpila od nedostatka zemlje, primanja islama davalo
je sasvim realne rezultate. zato su se arapska plemena medine pretvorila u revnosne
muslimane. muhamedova vanjska politika, koja je sebi stavila za cilj slabljenje meke i
zadobivanje utjecaja nad plemenima Hedasa, takoer jje medincima donosila neposredne
ekonomske koristi. Organizirajui napade na karavane Meke, medinski muslimani unosili su
pomutnju u ekonomski ivot Meke. Pokuaj muslimana da zaplejene bogat karavan Meke,
koji je dolazio iz sirije, doveo je 624 do bike kod Bedre u kojoj su muslimani odnjeli pobjedu
nad stanovnicima meke. kasnije je poraz medinaca kod planine Ohoda (blizu medine) 625

godine i ak opsade medine 627. od strane udruenih snaga stanovnika meke i od njih ovisnih
hedaskih beduinskih plemena nisu doveli do likvidacije islama. Naprotiv, poslije neuspjele
opsade Medine zapaa se irenje i produbljivanje utjecaja medinskog islama na hedaske
beduine. liena podrke svojih bivih beduinskih saveznika, koji su preli na muhamedovu
stranu, meka se 630 godine bez borbe predala muslimanima. predaji su prethodili pregovori
izmeu muhameda i predstavnika aristokracije u meki; primivi islam, ta je aristokracija
osigurala sebui odgovarajui poloaj u rukovodstvu muslimanskom zajednicom. Ka ba, j
epostala glavna muslimanska svetinja , uslijed ega su se znaaj i prihodi tog hrama jako
poveali. sauvan je ak i kult mjesnog fetia crnog kamena. broj hadija kkoji su dolazili
na poklon u meku, koja je postala muslimanski sveti grad morao je znatno porasti, a sa
porastom broja hadija poveavao se i priljev sredstvava i moglo se raunati na proirenje i
oivljenje trgovine.
Tako se poetkom 7. stoljea formirala u zapadnoj arabiji sa centrom u Medini, nadplemenska
organizacija u obliku muslimanske zajednice, s novom ideologijom koja je odraavala
postanak klasnog drutva u arabiji. ta nova organizacija, na ijem su elu stajali korejiti, bila
je jezgra budue arapske drave.
Arapska osvajanja i formiranje kalifata
poslje muhamedove smrti (632) doao je na elo muslimanske zajednice najprije Abu-Bekr
(632-634) a zatim omar (634-644), koji su uzeli titulu kalifa, tj nasljednika muhamedovih. za
ova dva prva kalifa zavreno je ujedinjenje arabije i odnesene su krupne pobjede u borbi sa
iranom i bizantom. dok su pod muhamedom samo plemena hedasa i zapadnog nedda
priznala vlas efa islama, dotle je pod prva dva kalifata potinjena itava arabija. najvei otpor
ujediniteljskoj politici prvih kalifa, pruila su nastanjena zemljoradnika plemena, naroito
jemamsko pleme benu-hanifa u kome je veliku ulogu igrao poseban prorok musejlima.
slomivi otpor jemamaca, hedaske su trupe zajedno sa beduinima sjeveroistone arabije
upale u irak i poslije niza lokalnih uspjeha i neuspjeha zadale 637 godine iranskim trupama
poraz kod kadisije. 641 godine arabljani koji su sad ve vrsto drali itav irak, odnjeli su
novu pobjedu nad iranskom vojskom kod nehavende (blizu stare Erbatane).
istovremeno sa osvajanjem iranskih posjeda arapi su odnjeli pobijede u siriji i palestini. u
jesen 636 godine oni su potiukli vojsku cara Heraklija na rijeci jarmuku; 638 godine predao
se jeruzalem, a 640 godine cezareja. 640 641 godine poduzet je prvi napad na egipat koji
je bio konano osvojen 645.
glavni uzrok vojnih uspjeha arapa leao je u unutarnjem stanju u iranu i bizantu, koji su bili
iscpljeni upornim ratom koji se zavrio uoi upadfa arapa. taj rat, koji je opustoio siriju i irak,
doprinio je zaotravanj usocijalnih proturijenosti i jaanju klasne borbe usklijed ega je
stanovnitvo u arapskim osvajaima vidjelo oslobodioce od bizantskog i iranskog jarma.
osvojene bizantske i iranske oblasti ule su u sastav kalifata, kako su kasnije u zapadnoj
europi poeli nazivati arapskom dravom. tvorcem kalifata muslimanska povijesna tradicija
smatra kalifa Omara, u ijem idealiziranom liku treba vidjeti personifikaciju poretka vojne
demokracije. u tom poretku arapi osvajai nisu sudjelovali u drutvenoj proizvodnji
osvojenih zemalja. rat u cilju osvajanja novih teriorija i stjecanja plijena, kao i dobivanje
danka od pokorenog stanovnitva bili su glavno zanimanje arapa. pokoreno stanovnitvo
bilo je duno plaati zemljini porez hara i lini pore dizija u visini od 1 do 4 denarija
( 5 do 20 rubalja) godinje u novcu i sem toga davati odreenu koliinu penice maslinovog
ulja i sireta, arapi su poduzeli mjere da se ne stope s pokorenim stanovnitvom i ne rastvore
u njegovoj masi.
jo u period u prvih oisvajanja u vodeem sloju muslimanske zajednice, koji je bio neka vrsta
vlade kalifata, opali su se znaci suparnitva i borbe izmeu korejitske rodovske aristokracije
i predstavnik demokratskim masa arapskih plemena. trei kalifa osman (644-656) koji je
pripadao veoma uglednom korejitskom rodu omeja, postavljao je svuda po osvojenim

provincijama za upravitelje svoje srodnike. svemo aristokracije iz meke, koji su esto

pribjegavali nasilju i iznuivanjima izazivala je proteste i revolt. 656 godine arapi iz
osvojenih podruja, podrani od medinskog stanovnitva, svrgnuli su i ubili osmana i
proglasili za kalifa Aliju, muhamedovog brata od strica i zeta. ali je namjesnik sirije muavija,
roak ubijenog osmana, oslanjajui se na plemena svoje provincije, otpoeo oruanu borbu
protiv alije. ta je borba bila praena daljnjim razvojem protu rijenosti u arapskom drutvu i
posluila je kao jedan od uzroka postanka sekte, haridita. to su bili pobornici vojne
demokracije koji su proglasili princip vrhovne vlasti muslimanske zajednice. polazei od tog
principa, onis u samo zajednicu priznavali za ovlatenu da bira i svrgava kalife, pri emu je
vrhovni izabranik zajednice mogao biti svaki poboni musliman. oba pretendenta za vrhovnu
vlast u kalifatu oni su smatrali za uzurpatore koje treba silom ukloniti. 661. godine alija je u
Kufi pao kao rtva jednog haridita. atentat na muaviju nije uspio. on se proglasio za kalifa i
osnovao dinastiju omejada. pristalice i sljedbenici alije, iji je broj iz pokoljenja u pokoljenje
brzo rastao, postali su poznati pod imenom ijiti. oni su predstavljali aktivnu opoziciju protim
omejadina.
Kalifat omejada
Dinastija omejada (661-750), zastupljena svojim prvim predstavnicima, bila je nositelj
drutvenih odnosa karakteristinih za robovlasniki poredak arabije od 6 do 7 stoljea. zato je
glavna provincija kalifata pod tom dinastijom postala sirija, gdje se u 6-7 stoljeu ve razvijao
feudalni nain proizvodnje ali gdje su u isto vrijeme bili jaki robovlasniki odnosi. iran
(ukljuujui u irak, babilon), gdje se jo pod sasanidima obrazovalo rano feudalno drutvo
postao je poprite sve jae eksploatacije i borbe. u siriji, dje se nalazila prijestolnica
omejidskog kalifata. damask, vladala je relativno umjerena eksploatacija i zapaao se zunatan
porast proizvodnih snaga. od tri nadletva koja us po definici marksa i engelsa imale vlade na
istoku, pod omejadima su stalno funkcionirala samo dva financijsko i vojno, koja su
rukovodila globljenjem vlastitog stanovnitva i pljakom tuih zemalja. funkcije pak treeg
nadletva drutvenih radova, koje se trebalo starati o reprodukciji, bile su u potpunosti
preputene pokorenom stanovnitvu. predstavnicci damaske vlade mjeali su se u stvari
lokalnog stanovnitva, samo u sluaju izbijanja ustanka ili smanjenja priljeva davanja i
poreza. u prvoj polovini omejadskog perioda, kao i zavlade prva 4 kalifa, arapi nisu uzeli
uea u drutvenoj proizvodnji ve su bili zauzeti gotovo iskljuivo ratom meu plemenskim
sukobima i guenjem ustanika.
alisu ve najblini potomci osvajaa barbara podlegli utjecaju vie ekonomije i razvijenijih
drutvenih odnosa, koji su vladali po osvojenim feudalnim zemljama. tim utjecajem moe se
objasniti tenja arapske aristokracije da se konsolidira u vladajuu klasu kalifata i da stane na
elo dravne uprave. takva tenja dobila je svoj najpotpuniji izraz u mjerama, ili
reformamakalifa abd-el-melika (685-705) i velida 1. (705-715). u administristraciju i
slubenu prepisku, koje su do tog vremena vodili domai strunjaci na mjesnim jezicima, sada
je propisano da se uvede arapski jezik. u isto vrijeme uveden je jedinstveni novani sustav;
umjesto bizantskog zlatno i sasanitskog srebrnog novca, koji su bili u optjecaju usporedno sa
arapskim novcem, dozvoljen je optejecaj samo arapskih rebrnih dirhema (25 kopejki) i zlatnih
denarija (5 rubalja) istovremeno s tim reformama opaa se jaanje eksploatacije. u tom
pogledu veoma je karakteristian zakon iz 700. godine, po kome su svi muslimani ne-arapi,
koji su dotle bili osloboeni osobnog poretza, imali odsad plaati taj porez podjednako kao i
ostalo nemuslimansko poresko stanvonitvo. u isto vrijeme upravitelj iraka hadad poznat
pod svojim surovim razraunavanjimasa hariditima, propisao je da se odbjegli seljaci love i
igou pa zatom vraaju u mjesto stanovanja.
krajem 7 i u prvoj etvrtini 8 stoljea arapi su osvojili nove teritorije, kojers u pomjerile
granice kalifata sve do obala atlanskog oceana na zapadu i rijeke asir-darije i inda na istoku.
osvojivi zemlje sjeverne afrike i podinivi svojoj vlasti mjesna plemena ververa 709.

godine, arapi su pomou ovioh pokorili 711 do 714 godine vei dio pirinejskog poluotoka,
poslje ega su upali u junu galiju, poeli vriti prepade u dolini rone, a taim opustoili
akvitaniju. njih su tek 732. godine zaustavile izmeu tira i poatijea trupe karla martela, koje su
ima zdale poraz, poslje toga arapi su se povukli. istovremenoi s pobjedama na zapadu arapis
u poetkom 8. stoljea postigli znatne uspjehe na dolini rijeke inda, osvojili tirkestan skoro da
sir-darije, doli do darijalskog klanca na kavkazu i 716 717 godine poduzeli treu opsadu
carigrada (prve dvije opsade bizantske prestolnice su poduzete pod muavijom i zavrile su se,
kao i ova posljednja opsada, neuspjenom pod arape).
u podruju unutarnjih odnosa, u prvoj polovini 8. stoljea opaa se jaanje borbe osvojenih
naroda protiv arapskog jarma. guenje ustanaka u iraku, iranu i sj. africi, gdje su se protiv
arapa digla plemena ververa zahtjevalo je veliko naprezanje snaga sirije i egipta. pod
posljednjim omejadima sirija je izgubila svoj privilegirani poloaj, jer je damaska vlada bila
prinuena da od sirijskigstanovnitva uzima velika sredstva za upornu borbu sa bizantom i za
guenje ustanaka u zapadnim i istonim podrujima kalifata.
Zbog promjene unutarnje politike u Siriji posljednje kalife iz dinastije Omejada morale su se
sukobiti sa ustancima sirijskog seljatva i plebejskog stanovnitva gradova. Muslimani nearapi, lieni svojih privilegija zakonom iz 700 . godine, prestali su biti oslonac arapske vlasti.
Uglavnom omejadi su svo vrijeme ostali tipini predstavnici arapske rodovske aristokracije,
tui pokorenim narodima, uslijed ega nisu mogli stvoriti jaku i iroku bazu za svoju
vladavinu. Konani udarac vladi Omejada zadan je iz Horasana, gdje je 747 godine izbio
ustanak; on se brzo rairio po itavom Iranu, a poslije dvije godine prenio se i u Irak. U
iscrpljenoj Siriji posljednji omejadski kalifa Mervan 2. (744-750) nije mogao nai snaga za
borbu sa ovim irokim narodnim pokretom protiv vladavine omejada
Bagdadski kalifat
Kao rezltat tog pokreta doao je na vlast Abu-l-Abas, koji je osnovao novu dinastiju abasida
(750-1258..) Pod ovom dinastijom centar kalifata prenesen je iz Damaska u Bagdad, grad koji
je 762 godine osnovao kalifa Mansur na rijeci Tigru. Zato je drava abasida dobila naziv
Bagdadski kalifat.
Jo bod prvim abasidima feudalni su se odnosi dalje razvili. Prije svega pod kalifom
Mansurom (754-775), pravim organizatorom bagdadskog kalifata, osnovnim oblikom
eksploatacije irokih masa postaje uzimanje feudalne rente. Dalje, poinje forsirano raditi
(nadletvo drutvenih radova, to doprinosi razvoju doprinosnih snaga). Pored razvoja
zemljoradnje i zanata, poljoprivrede i obrta, znatno oivljava i razmjena, kako u samom
kalifatu, tako i sa susjednim zemljama, a sredinji poloaj bagdadske drave na putevima iz
Kine i Indije u zapadnu i istonu Europu doprinosi razvoju tranzitne trgovine.
U bagdadskom kalifatu arapska aristokracija izgubila je svoj izuzetni poloaj; zato su veliku
ulogu poeli igrati iranski feudalci, pomou kojih su abasidi i doli na vlast. U vezi s tim
kalifat je pod prvim Abasidima po svojoj administartivno-financijskoj strukturi i mnogim
svojim zakonima i ustanovama podsjealo na dravu posljednjih Sasaida. Sasaidski fiskalni
sistem smatran je uzorom kome treba podraavati, po miljenju abasidskih inovnika, iako su
oni radili u situaciji daleko razvijenijih ekonomskih i socijalnih odnosa. Na elu dravne
uprave stajao je vezir, koji se brinuo o administraciji, financijama i vojsci. Taj su poloaj za
vie genercija zauzimali Barmekidi, krupni iranski zemljoposjednici, koji su, uivajui
neogranienu vlast, vrili stalnu kontrolu nad arapskih kalifom kao predstavnici klase iranskih
feudalaca.
Najkrupnijim figurama na bagdadskom prijestolju, pored Mansura, smatraju se Harun-alRaid (786 809 g.) i Mamun (813-833). Na idealiziranom, istorijski neistinit lik Haruna
nailazi se u 1001 hoi; otuda vodi podrijetlo slava i popularnost toga kalife u Europi. Za
njegove vlade kalifat je doivio visok stupanj ekonomskog i kulturnog procvata. Ali su se u
isto vrijeme ve poeli zapaati i prvi simtomi opadanja. Mo i sjaj Bagddskog kalifata

poivali su na eksploataciji seljaka kao osnovnih proizvoaa; njihov poloaj postajao je sve
tei i u vezi s daljnim razvitkom feudalnih odnosa. U kalifatu feudalna je renta ubirana u
obliku zemljinog poreza. U poetku je visina tog poreza zavisila od stanja ljetine; on je
iznosio od jedne polovine do jedne osmine ljetine i plaan je poglavito u naturi. Ali je ve pod
Harunom poeo mjenjati porez da bude ubiran u ovisnosti od razmjera sjetvene povrine i
plaan je u novcu i naturi. Razumljivo je da su pri takvoj promjeni oblika eksploatacije
nerodica i trina kolebanja cijea poljoprivrednih proizvoda padali iskljuivo na ramena
zemljoradnika.
Jaanje feudalne eksploatacije izazvalo je masovne ustanke. Jedan od najkrupnijih
antifeudalnih pokreta 9 stoljea bio je ustanak Babeka u Azerbedanu. Taj je pokret uglavnom
stavio sebi za cilj da uskrsne stari poredak prvobitne zajednice, u kome nije bilo feudalne
eksploatacije. U buroaskoj nauci taj se pokret naziva komunistikim jedino na osnovu toga
to su Babekovi sljedbenici, u svojoj tenji da se vrate u poredak prvobitne zajednice, zavodili
zajednicu imovine, tj zemlje i inventara. Muslimanski feudalni istoriari, koji pokazuju tenju
da Babekove pristalice prikau kao bandu razvratnih pljakaa, pustili su u promet literature
neosnovano tvrenje da su ustanici zavodili i zajednicu ena. Ustavri ene su, uestvovajui u
ustanku naporedo sa mukarcima, uivale veliku nezavisnost i slobodu, a pritom je postojao
brak udvoje. Babekov ustanak trajao je preko 20 godina (od 815-837), neko vrijeme zahvatio
itav sjeverozapadni Iran i jedan dio Zakakvazja, naiao na podrku plebejskih slojeva u
itavom nizu gradova i bio uguen jedino naporima cjelokupnih vojnih snaga kalifata.
Znatnu prepreku za potpun razvitak feudalnih odnosa u Bagdadskom kalifatu predstavljala je
injenica da je sauvano jako robovlasniko ureenje.
I pored toga to je seljatvo s razvitkom feudalnih odnosa snosilo sve vei teret dravnih
dabina, po najteim sektorima drutvenog rada( kao o su u sistemu vetakog
navodnjavanja, naplantaama pamuka, po rudnicima i jamama i dr.) i dalje su rdili robovi.To
su mahom bili robovi afrikog podrijetla, doveeni sa otoka Zanzibara, gdje je postojalo veliko
trite afrikih robova. Na arapskom jeziku taj se otok zvao az-Zind, a svaki rod doveden
odatle zind. Osobito je mnogo zinda bilo u iraku i dijelom u zapadnom Iranu, gdje su ti
afrikanci radili pod nevjerovatno tekim uvjetima na isuivanju movara, vaenju soli i metala
itd. 869 g izbio je ustanak zinda u okolici Basre gdje je postojalo veliko trite robova. Taj
ustanak, koji je trajao itavih 14 godina i zahvatio itav juni Irak Huzistan, naiao je na
aktivnu podrku seljakim masa. 878.- 879. g. zindi, na ijem je elu stajao Arabljanin ijit
Ali-ibn- Muhamed, ugrozili su sam Bagdad. Jedino je dezorganizacija u redovima samih
zinda, iji e voa 879. proglasio za kalifu, olakana kalifskim trupama koje su dotle trpjele
krupne poraze u borbi sa zindima da ugue ustanak. Ali je neposredan nastanak ustanka
zinda bio snani seljaki antifeudalni pokret karmata koji je tokom 10 stoljea u vie
mahova do temelja uzdrmao Irak i prenio se zatim u Siriju.
Raspadanje Bagdadskog kalifata
Drava Abasida jo od samog poetka vladavine te dinastije zahvatila je manju teritoriju u
poreenju sa omejadskim kalifatom. Na Pirenejskom poluotoku se od 756 uvrstila vlast
kordobskih Omejada. Krajem 8. stoljea Maroko je potpao pod vlast ijitske dinastije Idrisida,
a od 800 g u Sjevernoj Africi (tj. u zemljama zapadno od Egipta) uvrstila se vlast dinastije
Aglabida. Za vlade Harun-al-Raidovog sina Mamuna poeo je proces odmetanja Irana, koji
se zavrio krajem 9 vijeka, kada se itava ta zemlja nala pod vlau nekoliko iranskih
dinastija. Na poetku 0 stoljea od kalifata su se konano odcijepili Egipat, Sirija s Palestinom
i sjeverna Mezopotamija. Sredinom 10 vijeka vlast abasidskih kalifa priznavao je samo
Bagdad sa svojom okolicom. Do takvog raspadanja irokog Bagdadskog kalifata dolo je
uslijed razvitka feudalnih odnosa i borbe raznih naroda protiv arapske vlasti.
U drugoj polovini 9 stoljea na bagdadskom se prijestolju smjenilo niz nitavnih ibijednih
kalifa, koji su u potponosti zavisili od stareina turanske garde; gardisti su svrgavali i dovodili

kalife na prijestolje, stavljali ih na muke i ubijali ili bacali u tamnicu. Ali su se abasidske
kalife, izgubivi svoje posjede i politiku vlast, pretvorile u muslimanske prvosveenike, koje
ponekad usporeuju s rimskim papama. U 10 stoljeu kalife su, koristei se svojim vjerskim
autoritetom, davale investiture raznim feudalnim posjednicima i smatrane su za seniore koji
stoje na vrhu feudalne hijerarhije. Zato su razni feudalni gospodari teili da uspostave svoj
stalni utjecaj na bagdadske kalife. To su mogli ostvariti Buidi (Buibejhidi), jedna ijitska
dinastija koja je vladala zapadnim Iranom. Ovi Perzijanci-ijiti zauzeli su 945 Bagdad i nekih
sto godina vladali nad bagdadskim kalifom. Ali je vjerski autoritet bagdadskog kalifa i dalje
rastao. Kada su sredinom 11 stoljea Turci selduci osvojili Iran, potukli trupe Buida i zauzeli
Bagdad (1055.) oni su priznali bagdadskog kalifa za svog sizerena, i kalifa Kaim stavio je na
glavu Togrul-bega, voe Selduka-osvajaa, dvorogu krunu i opasao ga dvama maevima,
kao znak da mu predaje vlast nad Istkokom i zapadom.
Kordonski i Kairski kalifat
U 10. stoljei pored bagdadskih kalifa pretendirali su na vrhovnu vlast nad muslimanskim
svijetom predsavnici jo svije dinastije. Na Pirinejskom poluotoku mladi Omejad, koji je
stasao prilikom unitenja te dinastije od strane Abu.l-Abasa, Abdarahman1. sto je na elo
nezavisne drave, sa centrom u Kordobi (756). Ta Kordobska drava (emirat) dostigla je
kulminaciju svoje politike moi i snaan kulturni razvitak u 10 stoljeu, pod Abdarahmanom
3 (912-961),pod njegovim sinom Hakamom 2. (961-976) i pod Hiamom(976-1009), za ije
je vlade upravljao istaknuti dravnik Muhamed-ibn-Abu-Amir, poznat kod Europljana pod
imenom Almanzor. 929. Abdarahman 3. proglasio se za kalifu. Ali se uslijed pobijede
centrifugalnih feudalnih snaga Kordobski kalifat poetkom 11.stoljea raspao na niz
nezavisnih feudalnih posjeda, koji su stupili u meusobnu borbu; ona je stanovnitvu
priinjavala nebrojene nedae, potkopala snage muslimanske panjolske i tako doprinjela
uspjesima rekonkviste. Dinastija kordobskih Omejada ugasila se 1031.
Kairske kalife bili su vladari iz dinastije Fatimida i smatrali sebe potomcima Muhamedove
keri i Alijine ene Fatime. Fatimidi su se uvrstili 909. g u Sjevernoj Africi. )69. g oni su
osvojili Egipat (iste godine osvojen je Kairo) zatim se vlast te dinastije proirila na Palestinu i
Siriju, ali je zato bila izgubljena Sjeverna Afrika. Dinastija Fatimida vladala je, poglavito u
Egiptu, sve do 1171. g kada je Salah-Egin (Saladin) osnovao novu dinastiju Ejubida.
Arapska kultura i njen utjecaj na Europu
Srednjovijekovna kultura zemalja Bliskog istoka moe se nazvati arapskom, samo uz vie
ograda. To nije bila kultura koju su stvorili samo Arabljani, iako su oni uzeli velikog uea u
njenom stvaranju. Arapska kultura bila je rezultat aktivnog uzajamnog djelovanja mnogih
civiliziranih gradova kalifata, koju su primili arapski jezik kao sredstvo kulturnog stvaranja.
Prema tome, termin Arabljani u kulturnom pogledu jese uslovan termin i ne obuhvaa samo
Arabljane nego i Perzijance, Grke, Sirce, idove, Kopte, Berbere i Vizigote koji su pisali i
govorili arapski.
Kulturna djelatnost naroda kalifata predstavlja veoma vanu kariku u istorijskim lancu
razvitka svjetske kulture. Arabljani su odigrali vidnu posredniku ulogu; oni su primili
starogrku kulturu, dopunili ju nizom veoma krupnih tekovina i predali je Europi. Sirski
filozofi i ljekari bili su u 8-9stoljeu bili prvi posrednici izmeu Arabljana i starogrke nauke.
Pod kalifom Mamunom (813-833) iroko se razvila djelatnost na prevoenju starogrkih
naunih i filofoskih djela na arapski jezik. Istovremeno ukrtavajui se sa grko sirskim
utjecajem, vrio se i indoiranski utjecaj. Tradicija stavlja u vrijeme Mansura (754-775)
prijevode glavnih djela Galena, Hipokrata, Ptolomeja i Euklida. tijekom 9 do 11 stoljea
znanstvenici kalifata detaljno su se upoznali sa djelima aristotela Platona i neoplatonista. U 11
stoljeu Arbljani su ne samo svladali nego i znatno proirili i produbili znanstvena dostignua
grka u podruju anatomije fiziologije i zoologije. Kao i astronomije i matematike; u oblasti
geografije Arapi su iroko razradili grko uenje o klimatskim pojasevima inaroito o utjecaju

klime u kulturnom razvitku naroda. To uenje izloeno je kod istaknutok geografa Jakuta
(1179-1229) i duboko obrazlono kod Ibn-Halduna (1322-1406.). Prvi prisan kontakt arapske
kulture za zapadnoeuropskom datira iz doba kriarskih ratova, za vrijeme kojih su arapi
pokazali svoju neospornu kulturnu nadmo.
Ali e neposredniji i trajniji utjecaj na arapske kulture na zapadnu Europu vrio preko
Kordobskog kalifata. Kultura te drave bila je najvia i vodea u zapadnoj Europi. U
muslimanskoj panjolskoj predstavljali su mone rasadnike znanja i arita razvoja kulture
sveuilita u Kordobi Sevilji Malagi i Grenadi; na njima su pored teologije i pravnih znanosti
s uspjehom predavane astronomija matematika kemija i medicina, a broj studenata dosezao je
na tisue. Grenadsko sveuilite osnovano sredinom 14 stoljea posjeivali su mnogi
Kastiljci, Provanalci i drugi europljani. Kalifska knjinica u Kordobi imala je u 10 stoljeu
oko 400 000 svezaka.
Arapi su razradili uenje o svernom obliku zemlje. To se uenje pojavilo 1410 godine u
latinskom prijevodu i izvrilo neposredan utjecaj na Kolumba. Astronomska djela panjolskih
arapa stavljena su u temewlj europse asronomije. Astronomske tablice koje se pripisuju
Alfonzu 10-om, (u 13. st.) bile su rezultat arapskih promatranja i prorauna. Astronom Zarkali
(1029-1087) bio je istaknuti astronom promatra i usavrio je astrolabiju. Njegovo djelo u
latinskom prijevodu citirao je Kopernik. Arapski nazivi zvijezda svjedoe o zaslugama Arapa
u toj znanosti. Algebru, trigonometriju i analitiku geometriju osnovali su Arapi. Arapski
matematiari primili su od Indusa usavrili i predali europljanima cifre koje su sve do danas
poznate kao arapske cife. Oni su uveli i novi broj 0, to je omoguilo da se svaki broj izrazi
ciframa. Arapski ljenici meu kojima su postojale rasno razgraniene specijalnosti terapeuta
kirurga i okultista, doli su do predstave o infenkciji kao uzroku mnogih bolesti. Arapski
kirurg Zahravi (umro 1013.) smatrao je vivisekciju nunim uvjetom za razvitak znanstvene
medicine. Latinski prijevodi njegovih djela iz kirurgije izdavani su u zapadnoj europi sve do
kraja 18. stoljea, sluei kao udbenik za studente i prirunik za lijenike. Najistaknutiji
filozof ranog srednjeg vijeka bio je Arap Ibn-rud (1126-1198) koji je poznat u zapadnoj
europi pod imenom Averoes. Njegovi komentari za Aristotela izvrili su snani utjecaj na
zapadnoeuropsku skolastiku filozofiju i znanost. O kulturnom utjecaju Arapa na Europu
svjedoi niz znanstvenih termina iz svakondnevnog ivota, koje su iz Arapskog primili svi
europski narodi algebra, alkemija, almanah, alkohol, logaritam, cifra, zenit, tarifa, divan
amulet, itd.
Arapska znanost za razliku od srednoeuropske znanosti manje se razvijala pod utjecajem
religije i crkve a vie za zadovoljavanje potreba i interesa kalifa ili feudalnih muslimanskih
kneeva. Ta je znanost bila dakle svjetovnija i njeni predstavnici imali su veu slobodu
znanstvenog istraivanja od svojih suvremenika- Europskih znanstvenika.
Znatan je doprinos koji su narodi koji govore arapskim jezikom dali svjetskoj kulturi u
podruju lijepe knjievnosti poezije i glazbe. Pored ve spomenutih pria iz 1001 noi,
arapski je istok stvorio i niz drugih beletristikih djela: viteke romane, kakav je popularan
roman o antaru; poune povijesti (Halila i Dimna i dr), koje su bile dobro poznate i pismenim
ljudima stare Rusije; humoristine novele (tzv. Makame) najzad beduinsku kasnije viteku
poeziju koja je izvrila snaan utjecaj na stvaralatvo provansalskih trubadura 7i 8 stoljea.
Arapi su primili od Kineza nain izrade papira i baruta i predali ga kasnije europljanima na
to ukazuje Engels.