Filozofski Fakultet

Odsjek: Historija
Post-diplomski studij
Student: Dario Pavi
Civilizacija zemalja jugo-istone Europe u novom vijeku
Struktura Seminarskog Rada:

Srbijansko - Austrougarski odnosi u 1914 godini

I.

Uvod
I.1. Odnosi Austrougarske i Srbije od Berlinskog kongresa do Aneksije Bosne i
Hercegovine (1878-1908.)
I.2. Odnosi Austrougarske i Srbije nakon 1908. do 1914. godine

II.

III.

Zaotravanje odnosa Austrougarske i Srbije u 1914. godini

II.1.

Trgovaki odnosi

II.2.

Politiki odnosi

II.3.

Uticaj sarajevskog atentata na odnose Austrougarske i Srbije

II.4.

Uvod u ratne operacije

II.5.

Ratne operacije izmeu Austrougarske i Srbije u 1914.godini

Zakljuak

IV. Polazna literatura:

1. Alan John P. Taylor Habsburka Monarhija 1809-1918, Zagreb 1990.
2. Bilinski Leon, Bosna i Hercegovina u uspomenama Leona Bilinskog, Sarajevo 2004.
3. Josip Horvat, Prvi svjetski rat, Zagreb 1967
4. L. Pfeffer, Istraga u sarajevskom atentatu, Zagreb 1938.
5. Stevan K. Pavlovi, Istorija Balkana 1804 - 1945, Beograd 2004.
6. Vladimir orovi, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997.
7. Zijad ehi, Bosna i Hercegovina u meunarodnoj diplomaciji XX stoljea i
Aneksiona kriza 1908.1909. i evropska diplomatija, Sarajevo 2007
8. Zijad ehi, Tepi Ibrahim, Povijesni atlas Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2002.
9. Zijad ehi, U smrt za cara i domovinu! Bosanci i Hercegovci u vojnojorganizacije
Habzburke monarhije 1878 1918, Sarajevo 2007.

I. Uvod

Balkan je za Austrougarsku bio ono to su za ostale kolonijalne sile toga doba bile
Afrika ili Azija. Kao ideoloko obrazloenje imperijalnih pohoda Dvojne monarhije koriena
je, najee, njena tzv. civilizatorska misija na poludivljem Balkanu. Izvori, zaista,
potvruju da se na balkansku politiku Habzburke monarhije gledalo kao na civilizatorsku
misiju. Balkanske zemlje nalaze se, istina, u Evropi i naseljene su bijelim stanovnitvom, ali
su smatrane barbarskim i poluorijentalnim, pri emu se naglaavalo da su bile hronino
razdirane sukobima i unazaene primitivnom privredom. Do sada, meutim, nije istraeno da
li su tadanje lokalne, balkanske elite u napredovanju Austrougarske na Balkanu vidjele
civilizatorsku misiju, i da li su je sagledavale u okvirima svjetskih trendova iz doba
imperija. Pjer Renuven je davno primjetio da historija Srbije u deceniji uoi Prvog svjetskog
rata ne moe da se razumije van konteksta njenog sukoba sa Austrougarskom.
Krajem XIX i poetkom XX stoljea Njemaka, kao nova sila, zajedno sa AustroUgarskom, formirala je savez Centralnih sila u tenji da se preraspodijele kolonije, zbog ega
su dole u sukob sa starim kolonijalnim silama, posebno sa Engleskom i Francuskom. Dok su
vodee imperijalistike zemlje bile za status quo, to jest da se stanje ne mijenja jer su bile u
mnogo povoljnijem ekonomskom poloaju, na politikoj pozornici centralne Evrope
pojavljuju se nove drave, koje su smatrale da treba vriti "podjelu ve podijeljenog svijeta".
Poto je to bilo gotovo neizvodljivo, Njemaka i Austrougarska su se odluile da se domognu
teritorija koje je pod svojom vlau drala ve posustala Osmanska imperija. Za ostvarenje
njihovog programskog cilja "Drang nach Osten" (prodor na istok) najvie su im smetale
balkanske drave, prije svega, Srbija i Crna Gora.
Kao glavna prepreka u ostvarivanju tog imerijalistikog cilja Austrougarskoj je
posebno smetala Srbija, koja se poslije balkanskih ratova proirila i osnaila. Drei centralni
dio Balkanskog poluostrva, sa strateki vanim dolinama Morave i Vardara, lako je mogla da
prodre do Soluna , a time i da izae na Egejsko more. Austrougarska je osujetila izlazak Srbije
na Egej. Meutim, Srbija je preko Sandaka mogla da se spoji sa Crnom Gorom i izae na
Jadran to bi joj omoguilo direktno povezivanje sa Engleskom i Francuskom. To je, takoe
bila velika prepreka za ostvarivanje ciljeva Centralnih sila koje su se osim toga ozbiljno
pribojavale i jaanja uticaja Rusije na Balkanu. Meutim, vladajui krugovi Austrougarske su

se posebno plaili snanog uticaja Srbije na slovenski ivalj, pre svega na Srbe, u Monarhiji,
prema kojoj su njihove simpatije iz dana u dan rasle i koji su u Srbiji vidjeli su "Pijemont",
centar svog ujedinjenja. To je ujedno bio jedan od povoda za rat protiv nje, to je izazvalo
lananu reakciju objavljivanja ratova, izmeu zemalja podijeljenih u dva suprostavljena vojna
bloka.

1.1.

Odnosi Austrougarske i Srbije od Berlinskog kongresa do Aneksije Bosne i

Hercegovine (1878-1908.)

Berlinski Kongres imao je da uniti svaku nadu na stvaranje jedne vee srpske drave
na Balkanu. Ulazak Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu znaio je zamenjivanje
Osmanskog carstva novim i daleko opasnijim neprijateljem. On je ruio osnovno naelo
srpske dravne politike.1
Zadovoljni to im je najzad priznata nezavisnost, Srbi su ipak bili uvrijeeni kada su
saznali da e austrijska vojska okupirati dvije pokrajine koje su oni prieljkivali i koje bi im
omoguile pristup Jadranskom moru.2
Berlinski Kongres imao je nesumljivo antislovenski karakter; na njemu je beka vlada
skoro javno stavila do znanja, da nee dati ostvarenje jedne vee srpske dravne jedinice.
Srbima e se ostaviti da ivotare samo u njenoj senci, razbijeni, zavaeni, i rasparani u vie
podruja i pod vie raznih vlasti. Posjedanjem Bosne ona je ne samo liila Srbiju da se ojaa i
ostvari tenje dugogodinje njene aktivnosti i politike, nego je namjerno ila za tim da joj
potkree i nade na budunost. Ona je sama jasno pokazivala tenje, da se uputi prema Solunu
i da, prema tome jednog dana uzme za se i cijelu Staru Srbiju i dobar deo Makedonije. Kad je
sklopio sporazum o savezu sa Njemakom Andrai je estitao caru Francu Josifu sa rijeima:
"Sada je za Monarhiju put prema Istoku slobodan".3
Ako se suprotstavi bekom nadiranju Srbija bi bila sigurno pregaena, a ako povije
glavu onda sama, svojevoljno, prima vazalski odnos. Izvojevana samostalnost izgledala bi po
tom potpuno prividna. Opasnost od Austrije inila se stalno vea zato, to je bila neposrednija
i to je u ovo vrijeme beka vlada pokazivala izvesne aktivistike sklonosti. Naslon na Rusiju
inio se s toga ipak mnogima, i pored hravog iskustva, kao jedini put da se ta opasnost
oslabi.4

Vladimir orovi, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997, str. 574. dalje: (V. orovi, Istorija srpskog

naroda)
2

Guy Gauthier, Orlovi i lavovi; Istorija balkanskih monarhija, Lion 1996, str. 9. dalje: (G. Gauthier,

Orlovi i lavovi)
3

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 575.

Isto, 576.

Meunarodni sporazumi stavili su Srbiju, zajedno sa itavim zapadnim Balkanom, u

hazburku sferu. Uz Bosnu i Hercegovinu, izvan njenih granica ostao je i Novopazarski
sandak, koji je razdvajao Srbiju od Crne Gore. Rusija je jasno stavljala na znanje da e
austrougarksa preuzeti ulogu zatitnika Srbije. Na Berlinskom kongresu habzburka
diplomatija je pruila Srbiji najbolju podrku kojoj se s obzirom na uslove mogla nadati, ali je
uzvrat 1881. nametnula knezu Milanu tzv. tajnu Konvenciju kojim je njegova kneevina
pretvorena u satelit.5
Jovan Risti, voa Liberalne stranke, koji je vodio srpsku spoljanju politiku toga
vremena, primio je bio prema Austro-Ugarskoj dvije obaveze: da sklopi s njom trgovaki
ugovor i da izgradi eljezniku vezu. Po tu cijenu je dobio njenu pomo u Berlinu. On je,
prilikom pregovora, jasno osjetio beke tenje da Srbija doe u to veu ekonomsku zavisnost
od Dunavske Monarhije. S toga se trudio da koliko god moe te obaveze olaka. U
eljeznikom pitanju uspio je samo djelimino. Po ugovoru, Srbija je imala u roku od tri
godine izgraditi eljezniku prugu od austriske do osmanske i bugarske granice. Risti je
elio, bojei se velikih finansiskih tereta, da se gradnja ne vee odreeno ba za taj rok, i da se
u isti mah ugovorima obezbjedi spoj srpske pruge sa osmanskom i bugarskom, kako ne bi
srpska pruga ostala kao otsjeena i s toga ekonomski od prvog dana nerentabilna. Austrija je
popustila samo u toliko, to nije traila u odreenom roku i spoj s bugarskom eljeznicom.
Htjela je, oevidno, da spajanjem srpske eljeznice sa svojom osigura s jedne strane put svojoj
industriji i trgovini na srpsko trite bez opasnosti konkurencije, a s druge da srpski izvoz
vee skoro iskljuivo za svoje pijace. eljeznika konvencija sklopljena je 28. marta 1880.
Prilikom sklapanja trgovinskog ugovora beka vlada je najprije ponudila carinski savez, a kad
Srbija nije na to pristala ona je pravila mnogo tekoa. Ona sa Srbijom nije uopte htjela u toj
stvari pregovarati kao sa ravnopravnim iniocem i nije mnogo prikrivala svoje tenje da
Srbiju ekonomski podvlasti. Ona je kategoriki, bez ikakvih ustupaka sa svoje strane, traila,
klauzulu najveeg povlaenja i kad Risti, branei ekonomsku nezavisnost zemlje, nije htjeo
na to da pristane, beka je vlada zaprijetila carinskim ratom. Risti i liberali bili su voljni da
prime borbu na tom polju, ali knez Milan nije pristao nego je na upravu doveo novu vladu;
sastavljenu od takozvanih naprednjaka, a u stvari od srpskih konzervativaca. Spoljanju
5

Stevan K. Pavlovi Istorija Balkana 1804 - 1945, Beograd 2004. str. 181. dalje: (S. K. Pavlovi

Istorija Balkana)

politiku uzeo je da vodi sam, a ministar toga resora, historiar edomilj Mijatovi, bio je
manje-vie samo kulisa.6
Tajna Konvencija predviala je uzajamnu prijateljsku politiku. Srbija se obavezala, da
na svom podruju "nee nikako trpeti politika, verska ili druga spletkarenja koja bi ila
protiv Austro-Ugarske Monarhije, podrazumevajui tu i Bosnu, Heregovinu i Novopazarski
Sandak". Za tu obavezu Austrija je bila spremna da odmah prizna eventualni proglas Srbije
kao kraljevine i da se zaloi kod drugih sila da i one to priznaju. U etvrtoj taci Srbija se
obavezala, da "bez prethodnog sporazuma s Austro-Ugarskom nee pregovarati ni zakljuivati
politiki ugovor s drugom kojom vladom". U sluaju rata Austrije sa jednom ili vie drugih
sila Srbija e odravati prijateljsku neutralnost, a isto tako i Austrija prema Srbiji. Eventualnu
vojniku saradnju odredie, u sluaju potrebe, posebna vojna konvencija. Kao najvaniji
ustupak za Srbiju smatrao je . Mijatovi sedmu taku konvencije, koja je sadravala ovaj
stav: "Ako sticajem dogaaja, iji se razvoj ne moe predvideti, Srbija bude u stanju da se
proiri u pravcu svojih junih granica (izuzimajui Novopazarski Sandak) Austro-Ugarska se
nee tome protiviti i zauzee se, da i druge sile skloni na dranje povoljno po Srbiju".7
Ovaj sporazum je u cjelini imao ostati tajan i trajati deset godina. Ova konvencija,
sklopljena iza lea odgovorne vlade, izazvala je otru osudu M. Piroanca, predsjednika
ministarskog savjeta. Naroito je on osuivao etvrtu njenu taku nalazei da potpuno vee
ruke Srbiji i da je u stvari dovodi u jednu vrstu vazalstva prema susjednoj velikoj sili. On je s
toga ponudio knezu ostavku svoje vlade ili izmjenu i ublaavanje te take. Kako je ugovor
ve bio potpisan i kako se u Beu smatralo, da je ba ta taka "najbolja tekovina", knez se
naao u ne maloj neprilici. Bilo je ne samo vrlo nezgodno izazvati pad vlade na tom pitanju,
nego je bilo jo tee nai drugu vladu koja bi pristala da vodi tu novu politiku. Tu tekou
uviali su i u Beu i pristali su na jednu pismenu izjavu, koja je naglaavala austrisku dobru
volju da pomae srpsku nezavisnost i koja je objanjavala da Srbija, po toj obavezi, ne moe
zakljuivati nikakve nove politike ugovore, koji bi bili protivni duhu sklopljene konvencije.
Ali je prije tog pristanka dobila tajnu pismenu izjavu kneza Milana, da njega kao vladara
Srbije vee etvrta taka konvencije onakva kakva je. Knez je konvenciju sklopio sa punim
uvjerenjem o njenoj korisnosti i ispunjavao je lojalno njene obaveze. Austrija sigurno u Srbiji
nikad nije imala ovjeka, koji je bio vie uvjeren o potrebama dobrih odnosa s njom. Uvjerena
i sama o tom ona je prema knezu imala puno poverenje. Sva korist od te po Srbiju dosta teke
6

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 577.

Isto, 577-578.

konvencije sastojala se u tom, to joj za izvjestan niz godina Austrija nije pravila nikakvih
naroitih smetnja i tekoa i to ju je u izvjesnim pitanjima i podravala.8
Imenovana je nova vlada koja je odobrila trgovinski sporazum koji je Srbiju uinio
agararnom zavisnicom Dvojne monarhije. Jo je znaajnija bila tajna politika konvencija
kojom se knez Milan obavezao da ne zakljuuje meunarodne ugovore bez odobrenja
Austrougarske. Tek kada ju je potpisao, o tome je obavjestio trojicu svojih ministara koji su se
zakleli da e sprjeavati njeno otkrivanje. No, Tih godina zapoinje razdoblje privrednog
napretka koje je omoguilo Srbiji da se odupre zavisnosti od Austro-Ugarske. Gotovo
uspostavljajui carinsku uniju sa Austro-Ugarskom, ugovor iz 1881. pomogao je srpski
poljoprivredni izvoz, tako da je do 1887. dosegao taku povoljne ravnotee. 9
Naskoro poslije sklopljene konvencije, 22. februara 1882., Srbija je proglaena za
kraljevinu i car Franc Josif bio je prvi vladar, koji je Milanu estitao i priznao kraljevsko
dostojanstvo. Ali nova titula nije digla ugled mladom kralju. Proglas kraljevine doao je u
vrijeme kad je zemlja bila veoma uzbuena drugim pitanjima i kad se mislilo da je nova
forma samo plat da pokrije druge nezgode. Ustanak u Hercegovini 1881. godine donio je
nove politike turbulencije kako u Austrougarskoj tako i u Srbiji. Austro-Ugarski ministar
Inostranih Djela izjavio je ovom prilikom, "da je taj ustanak poslednji krik smrtno ranjenog
Slovenstva na Balkanu", vjerujui da je uguivanjem ustanka uguen i duh koji ga je
izazvao.10
Ujedinjenje Istone Rumelije s Kneevinom Bugarskom 6. septembra 1885. g. nije bilo
dobro primljeno od strane Srbije, jer je pojavom udvostruene bugarske drave prijetila
opasnost od bugarske dominacije nad Balkanskim poluotokom. Srbija, koja je u bugarskom
ujedinjenju vidjela opasnost po svoje interese u Makedoniji, snano se odupirala ujedinjenju.
Kralj Milan Obrenovi je obavijestio sve velike sile jo 1881. g. da e upasti u Bugarsku
ukoliko doe do mogueg ujedinjenja Kneevine i Istone Rumelije. Austro-Ugarska, koja je
imala tajni dogovor sa Srbijom, pristala je da joj izda kredit za naoruanje, ali ju je upozorila
da se ne namjerava mijeati u sukob s vojskom. U Beu, kralj je ovako objanjavao svoj stav:
Odluke Berlinskog Kongresa, koje sigurno nisu ispale po srpskoj elji, primljene su sam,
srpske strane sa punom lojalnou. Sad, kad te odluke mjenjaju drugi, Srbija nee da ostane
8

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 578.

S. K. Pavlovi Istorija Balkana, 187-189.

10

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 578-579.

bez doline ottete, da ne bi svojom pasivnou dozvolila poremeaj ravnotee na Balkanu.

Iako je u njegovim rijeima bilo mnogo gorine i prebacivanja bugarskom aktu, on se u taj
mah jo nije bio otvoreno izjasnio da svoju ottetu misli traiti samo na bugarski raun. U
Beu su odgovorni krugovi umirivali kralja, obeavajui mu, da e Austrija imati u vidu
interese Srbije i da se on moe potpuno osloniti na nju.11
Kad je, meutim, 1884. god., naroitim zauzimanjem Bizmarkovim, dolo do sastanka
careva Vilhelma I, Aleksandra III i Franje Josifa u Skjernjevcima, kralj Milan se bio zbunio i
osjetio prevaren u svojim prognozama. Ne mogui da dozna tekst tu stvorenog sporazuma,
nepoverljiv kakav je bio, on je pomiljao na sve. I s toga je u asovima klonulosti pomiljao
na abdikaciju i traio od beke vlade obezbjeenje za sebe i za svog sina, a bio je pripravan da
ustupi i svoja vladarska prava jednom lanu dinastije Habzburga. U Beu su ve tada poeli
da gledaju na njega kao na neuropata i poeli su da ga umiruju. Sam car Franc Josif
posredovao je lino da kralj jo tokom 1887. godine, ne ostavi prijestolje i poe nekud u
svijet, ponesen svojom strau i satrven neuspjesima manifestvovanim najvie zbog
izgubljenog srpsko-bugarskog rata. Ipak svjestan svega, izbjegao je graanski rat u svojoj
zemlji abdicirajui 1889. godine u korist svoga sina Aleksandra. Srbija je istina skupo platila
njegovu abdikaciju rentom od 2 000 000 franaka u zlatu koju je prihvatila da plati svrgnutom
kralju. Milan je ubrzo krenuo put Pariza, gdje je nastavio sa lakim ivotom kome je toliko bio
sklon.12
U ljeto 1891. godine Aleksandar Obrenovi i Nikola Pai odlaze u Petrograd u posjetu
ruskom caru Aleksandru Romanovu. Mladi kraljevi je srdano doekan u Petrogradu. Car
Aleksandar mu je tom prilikom rekao da Rusija nece dozvoliti aneksiju Bosne i Hercegovine
od strane Austro-Ugarske i da e tu odluku prenjeti u Be. Kraljeviu Aleksandru i Nikoli
Paicu bilo je obeano i to da e Rusija pomagati srpsku aktivnost u Makedoniji.13
S toga je beka vlada traila, da se rok tajne konvencije produi do punoljetstva kralja
Aleksandra, odnosno do 1. januara 1895. godine. Kralj je na to pristao. Prilikom produenja
konvencije uinjene su protokolarno izvjesne izmjene i dopune u njenom tumaenju, koje je
kralj izriito traio, neto u interesu dinastije, a neto u interesu same zemlje. U l. II AustroUgarska se obavezivala da, po potrebi, i sa orujem sprijei neprijateljske upade crnogorskih
11

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 582.

12

G. Gauthier, Orlovi i lavovi, 9.

13

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 589.

eta u Srbiju, preko svog podruja, a da kod Porte izdejstvuje isti postupak u sluaju prelaska
preko osmanskog zemljita. Najvanija je izmjena uinjena u taci VII. Mjesto ranijeg
neodreenog teksta, da se Austrija nee protiviti proirenju Srbije "u pravcu njenih junih
granica", sad je reeno jasno "u pravcu vardarske doline" i dodato je, da e to proirenje biti
"toliko koliko ga prilike dopuste". Iako je ova obaveza imala donekle vie teorijski karakter
ona je ipak bila od znaaja. Prvo, to je priznala srbiji nacionalno pravo u toj oblasti i naelnu
potrebu da Srbija proiri svoje podruje; i drugo, to je ta obaveza davala neku vrstu jemstva,
da Austro-Ugarska nee rijeavati balkanska pitanja bez obzira na Srbiju ili ak protiv nje.14
Protivno postojeim ugovorima maarska vlada zatvorila je tokom 1895. godine tri puta
svoju granicu za izvoz srpskih svinja. inila je to dijelom po zahtjevu svojih agraraca, a dijelom,
s pristankom Bea, da vri pritisak na vladu kojoj nije mogla oprostiti to se okrenula Rusiji. Da

oteaju tu teku situaciju Srbije, u Beu su mislili da nije potrebno protiv nje poduzimati
neke naroite otre mjere, koje bi mogle izazvati veu panju Europe, nego da je dovoljno
samo, s vremena na vrijeme, u znak nezadovoljstva, zatvoriti granicu za izvoz svinja i tim
pogoditi najosjetljiviju i najbogatiju partiju srpske privrede i izvozne sirovine.15
U Beu i Peti jo je jedan dogaaj izazvao veliko nezadovoljstvo. Prvi put u srpskoj
istoriji, dolo je na Vidovdan 1896. godine u Beogradu do sastanka vladara Srbije i Crne
Gore, kralja Aleksandra i kneza Nikole. U Beu se u to vrijeme znalo i to, da se kralj ne moe
jo dugo odrati na prestolu. Poslije toga krajem 1901. godine osniva se radikalska Vlada na
elu sa Nikolom Paiem koja odluuje da zakljui inostrani zajam od 110 miliona dinara za
nabavku artiljerije (45 baterija) i izgradnju eljeznice (oko 600 km nove pruge). Zajam se
trai u Francuskoj iz politikih (potiskivanje austrijskog kapitala) a i iz ekonomskih razloga
(francuske banke su ve davale Srbiji zajmove i drale su veliki procenat srpskih dravnih
obveznica, imale su manju kamatu i dui rok servisiranja kredita).16
Kako

bi

sprijeila

jaanje

Srbije

na

vanjskopolitikom

planu

Austrougarksa prua sve veu podrku Arbankim pokretima na jugu Srbije,

koji su imali za cilj izgradnju sopstvene drave, te su Srbiju dodatno destabilizirali. Da
bi mogla zatititi Srbe i kontrolisati Austro-Ugarsku Rusija je otvorila svoj
14

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 587.

15

Isto, 589.

16

Dimitrije orevi, Carinski rat Austro-Ugarske i Srbije 1906.- 1911, Beograd, 1962, str. 50. dalje:

(D. orevi, Carinski rat).

konzulat u Mitrovici i za konzula postavila, u maju 1902., Grigorija erbinu.

Ovo otvaranje ruskog konzulata izazvalo je pravu uzbunu meu Arnautima, a i
veliko nezadovoljstvo u Beu. Arnautski nemiri bili su sve vei. Kad je ruski
ministar Inostranih Djela grof Lamzdorf krajem 1902. doao u Sofiju i Ni, da
preporui i Srbiji i Bugarskoj da ostanu mirne, kralj je svoj razgovor s ruskim
dravnikom odmah i lino saoptio austriskom poslaniku. Nezadovoljan
dranjem ruskog dvora, kralj Aleksandar je od jeseni 1902. god. ivo nastojao
da se ponovo priblii Austriji, a izvjesne korake preduzimao je i ranije. Ve u
januaru 1902. god. slao je on u Be svog linog sekretara Miloa Petronijevia
s porukom u tom smislu i sa obeanjem, da e pitanje svog nasljednika rijeiti
u sporazumu sa susjednom monarhijom, i to, po svoj prilici, tako to e
posiniti jednog od potomaka enske linije Obrenovia, koji ive u AustroUgarskoj. Poslije promjene vlade on je austriskom poslaniku govorio, da je to i
promjena politikog kursa. U ponudama Beu, da bi samo stekao poverenje,
iao je kralj vrlo daleko. Pristajao je da se srpske eljeznice ustupe
Austrijancima; nudio je carinski i vojniki savez i ak prijedlog "da Srbiju
dovede u onakav poloaj prema Habzburkoj monarhiji u kakvom su Bavarska
i Saksonska stajale prema Njemakoj carevini". Od Austrije je, kao cijenu za
to, traio pomo da dobije Staru Srbiju i sjeverni dio Makedonije. Ali se AustroUgarska odnosila prema kralju s krajnjom uzdranou. Nije mu vjerovala, a
nije ni mnogo drala do njega. Austriski poslanik K. Dumba dobio je uputstva,
da ne ulazi ni u kakve pogodbe i pored tako primamljivih ponuda. Austrija,
govorili su, nee da dijeli Tursku, nego da ouva njen posjed. Ruskom ministru
Lamzdorfu rekli su, meutim, otvoreno, da e Austro-Ugarska uzeti samu
Srbiju, ako se ova umijea u makedonsko pitanje. Sva kraljeva sondiranja u
tom pravcu zavrila su s potpunim neuspjehom.17

Vladavina Aleksandra Obrenovia predstavljala je jo vie lanac neuspjeha, nego

vladavina njegovog oca. Vrhunac nezadovoljstva izazvao je njegov privatni ivot, a naroito
njegova enidba kojom je izazvao javno mnijenje i do tada Obrenoviima odane oficire.
Oficirska zavjerenika grupa, na elu sa Dragutinom Dimitrijeviem-Apisom u noi 29. i 30.
maja 1903. ubija kralja Aleksandra i kraljicu Dragu. Tim dogaajem, poznatim pod imenom
majski prevrat, sa historijske pozornice u Srbiji je sila dinastija Obrenovia, a zajedno s njom
i autokratski reim i austrofilska politika koja je ekonomski i politiki vezala Srbiju za
17

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 600.

Austro-Ugarsku. Ubistvo srpskog kraljevskog para znailo je otar zaokret u odnosima

izmeu Bea i Beograda. Novi kurs beogradske vlade i emancipacija od austrougarske
prevlasti vodili su zaotravanju odnosa sa Austro-Ugarskom, koja je u promijenjenim
politikim odnosima vidjela i gubitak svoje ekonomske prevlasti.18
Od 1903. godine vanjska politika Srbije mnogo se promjenila. Za razliku od Milana
Obrenovia koji je vodio politiku zbliavanja sa Austro-Ugarskom, Petar I Karaorevi se
najvie oslanjao na sile: Rusiju, Englesku i Francusku.19 Vlada je dugo pripremala teren za
prekidanje trgovinskih odnosa sa Austro-Ugarskom. Na ekonomskom polju dalje se nastavio
proces privrednog osamostaljivanja. Sve ove tenje vodile su Srbiju u sukob sa Dvojnom
Monarhijom, jer su u sutini znaile suavanje politiko ekonomskog uticaja Austrougarske
na Balkanu. Svoje politike uticaje Monarhija je u Srbiji ostvarivala preko dvora, koji se i sam
oslanjao na Be u sukobu sa politikim strankama.

Carinski rat
Poslije Majskog prevrata politiko teite prebaeno je sa dvora na skuptinu i
politike stranke. Uvoenje graanskog parlamentarizma u Srbiji nije bilo lako, niti je prolo
bez protivljenja.U srpskom politikom ivotu meusobno su se sukobile ne samo politike
stranke nego i pozadinske struje koje su koristile dvor. Meusobno isprepletena politika
situacija omoguila je ne samo sve vrste politikih saveza i kombinacija sa pomjeranjem
trita, ve je ujedno i pruila priliku austrijskoj diplomatiji da intervenie u unutranjim
politikim raspravama Srbije. Zato e unutranja politika situacija u Srbiji biti od najveeg
znaaja u razdoblju koje je prethodilo Carinskom ratu. Srpska spoljna politika od 1903.
godine naputa ranija kolebanja izmeu Austrougarske i Rusije i prikljuuje se zapadnom
bloku velikih kapitalistikih sila, najprije Francuskoj a zatim i Engleskoj. Razlozi ovakve
politike su viestruki. Zbog aktiviranja nacionalnog programa u Srbiji posle 1903. godine,
sukob sa Austrougarskom bio je neizbean a samim tim i sa Njemakom koja je stajala iza
nje. Program koji je inio sr spoljne politike Srbije poslije 1903. godine imao je dvije otrice:
18

Zijad ehi, Aneksiona kriza 1908. i 1909. i evropska diplomatija/ Zbornik radova / Meunarodna

konferencija Bosna i Hercegovina u okviru Austro-Ugarske 1878-1918., Sarajevo 2011. str. 34. dalje:
(Z. ehi, Aneksiona kriza)
19

King Peter I, Daily Mail, London, 19. VIII 1903. Daily Mail, osnovan 1896, kao nezavisan list,

iskazivao je stav veine javnog mnjenja, imao je vrlo visok dnevni tira (700.000 primeraka dnevno), a
donosio je uglavnom vijesti senzacionalistikog karaktera.

prema Bosni i prema Makedoniji. Ukoliko se nije smjela usmjeriti prema Bosni iz straha od
Austrougarske, utoliko je dobila jai izraz akcije voenja u Makedoniji. Be je stavio do
znanja Makedoniji da e odstraniti Srbiju iz nje onako kao to je odstranio iz Bosne,
zadravajui podruje Vardarske doline kao pravac sopstvenog pruanja prema Solunu.
Srpsko-bugarsko ekonomsko zbliavanje bilo je uzajamno ekonomsko osiguranje:
Srbije prema Austrougarskoj; Bugarske prema Turskoj. U savezu sa Bugarskom Srbija je
dobijala snagu za ekonomsko osamostaljenje od Monarhije, a Bugarska je sticala uslove za
politiko-ekonomsku emancipaciju od Turske i izgleda da se preko Srbije probije na pijace
centralne Evrope. Zakljuenje carinske unije bilo je povezano sa nizom sporednih pitanja. ,,I
Srbija i Bugarska nalazile su se pred novim trgovinskim ugovorima sa Austrougarskom, a
Srbija je bila u veoj zavisnosti od nje. Takoe, Bugarska je u carinskom savezu sa Srbijom
vidjela sredstvo za oslobaanje kapitulacija i sklapanje veterinarske konvencije sa
Monarhijom, dok je Srbija odredbama ugovora sa Beom, bila duna sprijeiti svaki stoni
promet sa Bugarskom jer je to bio uslov njene veterinarske konvencije sa Austougarskom, te
bi svaka suprotna odredba koja bi ula u carinsku uniju povukla kaznene mjere Bea. Ovaj
spsko-bugarski ugovor iz 1905. godine izazvao je veoma velike diskusije: prema jednom, to je
bio obian trgovinski ugovor kome je iz politikih razloga dato ime carinskog saveza (ovakvo
gledite su zastupali beki i engleski kabinet); prema drugom, ugovor je predstavljao carinski
savez u irem smislu (jer nije sadravao sve elemente koji su bili potrebni tom savezu).
Upravo u to vrijeme Srbija je sa Austrougarskom vodila pregovore oko novog trgovinskog
ugovora. Stari trgovinski ugovor izmeu ove dvije zemlje vaio je do 1. januara 1904. godine,
sa otkaznim rokom od godinu dana. smatrajui da su joj ovim ugovorom povreeni interesi
Austro-Ugarska je prekinula trgovinske pregovore sa Srbijom a potom joj je i objavila
carinski rat 20
U toku tih pregovora austriska vlada je postavljala kao uslov Srbiji za
obnovu trgovakog ugovora jo i to, da mora u njenim fabrikama oruja
nabaviti izvjestan broj topovskih baterija, koje je ona namjeravala kupiti za
svoje naoruanje tamo, gdje joj to iz svih razloga bude najpovoljnije. Takvo
njezino dranje nailo je na osudu kod svih velikih sila i opredjelilo je, meu
ostalim, Englesku da obnovi diplomatske veze sa Srbijom. Srpska vlada nije

20

D. orevi, Carinski rat, 121- 137.

htela popustiti, nalazei s razlogom da bi to samo dalo povoda Beu da u

svom ponaanju nastavi taj metod, koji oevidno nije vodio dobru.21

Vijesti o carinskom ratu u Srbiji su prihvaene sa oduevljenjem, jer su namjere

Monarhije da slomi Srbiju bile tako oigledne i politiki orjentisane da bi svako poputanje
bilo okarakterisano kao izdaja a Monarhija je proglaena za glavnog krivca. Srpska vlada
imajui veliku podrku Skuptine i velikog dijela javnosti na austrougarski pritisak je
odgovorila protivmjerama.22
Unutranjo-spoljnopolitike tekoe u kojima se Monarhija nalazila, izazivale su kod
vodeeg sloja strah za njenu budunost i integritet. Izlaz iz ove situacije naen je u namjeri da
se pomou novih ljudi na najodgovornijim mjestima stvori nova koncepcija politikog
razvoja, to bi ouvalo integritet Monarhije i ujedno podiglo njen ugled u oima
Europe.Izmjene u spoljnopolitikim institucijama trebale su konsolidirati stanje u zemlji, to
bi ostavilo odrijeene ruke vojsci i diplomatiji u igri velikih sila za hegemoniju na Balkanu.23
Da bi se pristupilo postizanju ciljeva u spoljnoj politici bilo je potrebno prije svega
izvriti konsolidaciju unutar Monarhije. U tom cilju je trebalo pristupiti rjeenju
junoslavenskog problem a reorganizacijom junoslavenskih oblasti stvaranjem od stanovnika
Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Bosne i Hercegovine, junoslavensku grupu sa sreditem u
Zagrebu, koja bi bila ukljuena u okvir Ugarske. Time bi i Ugarska bila vie zaposlena na
rjeavanju nacionalnih pokreta meu junoslavenskim narodima. Ministar Aehrenthal je
raunao da bi obrazovanje junoslavenske grupe u okviru Ugarske i dobivanje izlaza na
Jadansko more vodilo u sukob sa Italijom i Srbijom i zbog toga bi se pojaale tenje Maara
da se ouva cjelina Monarhije; o bi ih ujedno vodilo da trae vri oslonac na Austriju.24
Poto je Monarhija zakljuila da je Srbija svojom ekonomskom obezbjedila politiku
emancipaciju, odluila je da umjesto trgovinske obezbjedi saobraajnu i strategijsku prednost
na Balkanu. Kada ova politika bude naila na otpor evropske diplomatije, posebno Rusije,
Monarhija e proglasiti aneksiju BiH. ,,Na taj nain se austrougarska politika prema Srbiji

21

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 608.

22

D. orevi, Carinski rat, 187.

23

Z. ehi, Aneksiona kriza, 38.

24

Z. ehi, Aneksiona kriza, 41.

odrazila u tri sukcesivne ofanzive: privrednoj u carinskom ratu; saobraajnoj u

novopazarskom eljeznikom projektu; u politikoj u aneksiji BiH.25
Poznate su rijei Jovana Cvijia26 koje je izgovorio uoi austrijske aneksije Bosne i
Hercegovine 1908.godine: "(...) Svet treba da zna i da se uveri, da Srbija moe da operie s
mnogo veom celinom, no to je njena teritorija. Od Srbije mogu da pou najvee teritorijalne
transformacije. Ne treba prezati od toga da se taj strah ulije u svet, ako je korisno za nae
nacionalne interese. Ali da bismo takav strah mogli sa uspehom izazvati, mi moramo biti
zemlja, koja je za rat spremna i u kojoj je narod gotov na sve rtve.(...)"

2.1.

27

Odnosi Austrougarske i Srbije nakon 1908. do 1914. godine

Vijest o aneksiji Bosne i Hercegovine objavljena je u Beogradu 2. X.1908. U

vanrednom broju list Politika je u lanku Bugarska kraljevina - aneksija Bosne
obavijestio beogradsku javnost o predstojeem koraku austrougarske vlade. Istog dana,
odran je u Beogradu prvi protestni miting, koji je ujedno znaio uvod u itavu seriju mitinga
i demonstracija, koji su se odrali narednih dana. Austro-Ugarska aneksija BiH doivljena je u
Srbiji kao direktan udarac na nju, a ne na Osmansko carstvo. 28
Smatralo se da austrougarske elje za osvajanjem imaju za cilj da Srbiji odsijeku
ivotni prostor. Vieno je kao daljnji korak za prodor Austrije na Balkan, te ekonomsko i
politiko potinjavanje Srbije.29
Karakter ekonomskog rata sa Monarhijom bitno se promjenio: on je u razdoblju od
1906. do 1908. godine nosio preteno obiljeje trgovinskog sukoba, da bi u periodu aneksione
25

D. orevi, Carinski rat, 521

26

Jovan Cviji (1865-1927.) je bio srpski naunik, osniva Srpskog geografskog drutva, predsednik

Srpske kraljevske akademije (sada Srpska akademija nauka i umetnosti) profesor i rektor Beogradskog
univerziteta, poasni doktor Univerziteta Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu. Bavio se podjednako
drutvenom i fizikom geografijom, geomorfologijom, etnografijom, geologijom, antropologijom i
istorijom. Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Jovan_Cviji%C4%87
27

28

Enver Imamovi, Porijeklo i pripadonost stanovnitva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1998., str. 29,
Milievi Jovan, Javnost Beograda prema aneksiji Bosne i Hercegovine, u: Jugoslovenski narodi

pred prvi svjetski rat, Beograd 1967., 553-554.

29

Z. ehi, Aneksiona kriza, 86.

krize 1908/1909. dobio karakter finansijskog. Zavretak aneksione krize zakljuio je napeto
poglavlje u austrosrpskim odnosima a aneksija Bosne i Hercegovine potvrdila austrougarske
agresivne namere na Balkanu. Od 1909. godine delatnost srpske diplomatije usmerena je
zakljuenju sporazuma sa Bugarskom. Pred austrougarskim pritiskom Srbija je morala traiti
naslon u balkanskom savezu. Rad na balkanskom savezu zahtevao je, istovremeno, promenu
taktike preme Austro Ugarskoj. na diplomatskom planu Srbija je ispoljila veliku aktivnost.
Ve 7. X vlada je uputila silama potpisnicama Berlinskog ugovora notu, protestirajui
najenerginije zbog aneksije Bosne i Hercegovine, trae I povratak u preanje stanje ili
odgovarajuu naknadu za Srbiju i Crnu Goru, koja bi obezbjeivala nezavisan dravni ivot
Srbije i opstanak srpskog naroda bar u onakvoj mjeri kako mu je to zajamio Berlinski
ugovor.U Beu su odbili da prime notu srpske vlade. Po nalogu ministra Aehrenthala prvi
naelnik Ministarstva spoljnih poslova je izjavio srpskom poslaniku Simiu da nee primiti
notu jer Srbija nema nikakve pravne osnove za takav protest30
U bekim krugovima sve je vie sazrijevala misao, koju su naroito
razvijali

vojni

krugovi

sa

efom

Generaltaba

na

elu,

Konradom

Hecendorfom, da Srbiju, kao opasno nacionalnistiko revolucionarno gnijezdo,

treba unititi. Tu misao prihvatio je i sam Erental. U jesen i zimu 1908/9.
injeno je vie prijedloga ta treba uiniti s tom zemljom i kako je treba
razdijeliti. Poslije sporazuma s Turskom Erental je izaao sa formalnom
optubom, da Srbija radi protiv integriteta Dunavske Monarhije i da je s toga
treba urazumiti i upozoriti na posljedice. Sem toga on je izjavio, da u srpskoaustriskom sporu ne eli tuih posredovanja. Kako bi imao da se vodi taj spor
u dvoje, izmeu jedne velike sile od pedeset miliona stanovnika i njenog
susjeda koji je bio dvadeset puta slabiji, nije bilo teko predvidjeti. Rije
"kanjavanje" nije silazila s usta, a s njemake strane u europskim
prijestolnicama se ozbiljno upozoravalo na mogunost rata. Sa svih strana
poele su stizati prijateljske opomene u Beograd da Srbija popusti i da se,
osamljena, ne izlae strahovitom udarcu. Rusija je, meutim, ipak pokuala, i
to sa uspjehom, da sprijei prisiljavanje Srbije na neposredne pregovore s
Beom, koje bi vodila sama.31

30

Z. ehi, Aneksiona kriza, 87.

31

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 614.

Srpska vlada dala je 18. februara izjavu, da ona od Austro-Ugarske ne

trai

nita

ni

politikom

ni

privrednom

pogledu;

bosansko-

hercegovakom pitanju ona je digla svoj glas u toliko, u koliko je ono imalo
europski karakter. I u budunosti za nju e u toj stvari biti mjerodavan samo
stav europskih sila; ako ne priznaju otvoreno stanje primie takvu odluku i
ona.

izvjesnim

ruskim

izmjenama,

nije

zadovoljavala u Beu, jer je ovaj traio izriito priznavanje aneksije. Od Srbije

je traen jasan i bezuslovan odgovor.32
Nezadovoljan odgovorom Srbije i tim to je on predat svima silama a ne
samo Austriji, Erental je preao na otvorenu prijetnju. Prijetnjom rata protiv
Srbije on je sad htjeo iznuditi priznanje aneksije ne samo od nje, nego i od
velikih sila Po saoptenju samog efa austriskog Generaltaba na granicu
Srbije i Crne Gore upuena je ogromna vojska od 1,041.000 ljudi.33 Dok je

izbijanje rata bilo samo pitanje dana, ministar Aehrental se odluio na publicistikom polju
krenuti u odlunu ofanzivu. U odnosu na centralni znaaj koji je srpsko pitanje imalo u okviru
aneksione krize Aehrental je usmjerio svoju panju na to da politiki kurs prema Srbiji bude
podran ne samo u domaoj, nego i pred svjetskom javnou. Viemjesena kampanja beke
tampe o agitaciji iz Beograda u junoslavenskim oblastima, otkria o revolucionalnim
ciljevima velikosrpskog pokreta i vijesti o veleizdajnikoj djelatnosti imali su zadatak da daju
vrst oslonac politikom vodstvu i pripreme javno miljenje za eventualni sukob. Osim toga,
takve vijesti trebale su djelovati i na europsku javnost, to bi diskreditovalo beogradsku vladu.
U ovim nastojanima vanu ulogu je imao Zagrebaki veleizdajniki proces koji je od poetka
marta bio u toku34
Njemaka vlada je 14. marta 1909. godine uputila preko ambasadora u Petrogradu
telegram ruskoj vladi, izjavljujui svoju spremnost posredovanja ukoliko bi Rusija stvarno i
ozbiljno umirila Srbiju. Ruskoj vladi ponuena je Aehrenthalova formula rjeenja krize: Sve
sile potpisnice Berlinskog ugovora izjavljuju slaganje sa aneksijom Bosne i Hercegovine i
time ukidanjem lana 25. Berlinskog ugovora. Takvim zajednikim korakom svih sila, Rusija
bi bila u mogunosti sama, ili zajedno sa drugim silama otvoreno istupiti u Beogradu. Nakon
32

Isto, 615.

33

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 615.

34

Vie o veleizdajnikom procesu vidi kod: Trpimir Macan, Povijest hrvatskog naroda, Zagreb 1992.,

str. 382.

demara predstavnika Rusije, Velike Britanije, Francuske, Italije i Njemake u Beogradu 30.
marta 1909. godine srpska vlada se odluila dati Beu zadovoljavajuu izjavu 35
Na Srpskohrvatsku Koaliciju, na kom su s hrvatske strane ivo radili
Franjo Supilo i doktor Ante Trumbi, a sa srpske Svetozar Pribievi, su se
oborili svi beki krugovi i oni krugovi kod Srba i Hrvata koji su za to imali svoje
interese. Usljed unutranjopolitike situacije aneksija je izazvala ubrzanu dezintegraciju

Austro-Ugarske i pojaala oslobodilake pokrete naroda koji su ulazili u njen sastav. Nakon
aneksije u Srbiji gotovo nema politiara koji zastupaju kompromisnu i miroljubivu politiku
prema Monarhiji. Srpski politiari polazili su sem toga sa gledita, da je u
njihovom interesu svako slabljenje kompaktne mase Dunavske Monarhije i da
radi toga treba pomagati nastojanja Pete.36

Srbijansko- Austrougarski odnosi u vrijeme balkanskih ratova

Kao i vladari prije njega, kraj Petar I Karaorevi je osuivao zatvaranje Srbije u
njene granice omeene kopnom, i sanjao otvaranje ka Jadranskom moru. Kad je AustroUgarska u pitanju njoj je svakako odgovarala jako Osmansko carstvo na Balkanu jer je ona
bila ona brana daljem irenju Slovenstva i protivtea ideji o Velikoj Srbiji. U suprotnom
bi morala bitnije da prie Bugarima. Istovremeno odgovarala joj je i autonomija Albanaca jer
jer bi se ona tada nametnula kao njihov zatitnik ime bi preko Sandaka svoj uticaj bitnije
produbila ka jugu37
Pred austrougarskim pritiskom Srbija je morala traiti naslon u balkanskom savezu, u
opasnosti da velike sile ne ponu kakvu akciju i na Balkanu, balkanske drave su same
osjetile potrebu da se priblie i sporazumiju. Ve 29. februara 1912. godine sklopili su dr.
Milovan Milovanovi i Ivan Geov srpsko-bugarski savez; iza toga je doao bugarsko-grki
savez 16. maja, a 19. juna bila je potpisana srpsko-bugarska vojna konvencija. Savez izmeu
Srbije i Crne Gore uglavljen je 14. septembra. 1912. godine.38

35

Z. ehi, Aneksiona kriza, 135.

36

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 617.

37

Rajko Premovi, Golgota Srba u staroj i junoj Srbiji i pohod Srbije ka svojim prostorima, Beograd

2002., str. 198. dalje: (R. Premovi, Golgota Srba)

38

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 621.

Balkanske drave, uprkos pozivima velikih sila na mir, tajno ohrabrivane od Rusije koja
je, sa svoje strane, bacala oko na Istanbul, oborile su se na Osmanlije u Europi.39
Austro-Ugarska, na iznenaenje mnogih, nije preduzela nita energino
da sprijei rat. U Beu se tvrdo vjerovalo, da e Bugarska imati nekih uspjeha,
ali da e Osmansko carstvo tui Srbiju. I to im ne bi bilo neprijatno. Osmansko
carstvo bi utedjelo Austriji nezahvalne mjere, da obuzdava srpske pretenzije.
Sem toga, u Beu se vjerovalo da e borbe trajati dugo i da e iscrpjeti sve
neprijatelje. A oni sami spremali su se od prvog asa da bi mogli posredovati i
ivjeli su u uvjerenju, da svi konci ostaju i dalje u njihovim rukama.40
Pai je zazirao od Bea i gledao je, da na svaki nain osigura bugarsku
saradnju u sluaju austriskog napada. Bugarski dravnici dali su srpskoj vladi
izjavu, da e, ako Austrija napadne Srbiju zbog ovog rata, napustiti borbu s
Turcima "i okrenuti se svi protiv Austrije". Srpska vojska postigla je niz uspjeha na

jugu te je izbila u Albaniji i na Jadransko more. Da bi sprijeila trajanje Srbije na primorju

Austro-Ugarska iz Bea u Albaniju upuuje Ismail Kemala uz obavezu da stvori samostalnu
albansku dravu koja doista i biva proglaena u Valoni 15. (28.) novembra 1912. godine i
koju vie sile odmah priznaju zbog ega srpska vojska i biva obavezna da se povue sa
primorja41
Nezadovoljstvo Bea sa srpskim pobjedama bilo je toliko, da su najmjerodavnija lica
Monarhije javno traila napad na Srbiju i njezino uvlaenje u svoj privredni i politiki krug.
Misao o preventivnom ratu zahvatala je i nevojnike krugove. Srbija postaje opasna i treba je
slomiti prije nego se pone dalje razvijati, da ne bi djelovala na jugoslovenske podanike
njihove drave. Danas se zna pouzdano, da bi Austro-Ugarska krajem 1912. godine doista
pokuala izazvati rat sa Srbijom, da joj izmahnutu ruku nije zadrala njemaka diplomatija,
koja je u pitanju likvidacije Osmanskog carstva htjela sporazuman rad sa ostalim silama.42
U takvom bezizlazu Austro-Ugarska se okrenula ka Bugarskoj koja je ve imala teritorijalnih
pretenzija u odnosu na Srbiju na prostorima Stare Srbije i Makedonije. Naime, od 130.000
kilometara kvadratnih koliko se dobilo od povlaenja Osmanskog carstva. Bugarska je za sebe
39

G. Gauthier, Orlovi i lavovi, 11.

40

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 622.

41

R. Premovi, Golgota Srba, 208.

42

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 625.

traila jo 85.000. kilometara kvadratnih. inom potpisivanja mira sa Osmanlijama od 18.

maja 1913. godine, nisu, dakle, problemi ovdje nestali. Podsticana od Austro-Ugarske
Bugarska prema Grkoj upuuje jednu cijelu armiju od 30.000 ljudi, dok svu ostalu vojsku
usmjerava ka Srbiji.43
Ovo nadmetanje za podjelu Makedonije bilo je uzrok Drugog balkanskog rata, u kojem
su u julu 1913. godine Srbija i Grka, kojima se pridruila i Rumunija, porazile Bugarsku.
Balkanski ratovi su se dakle zavrili uspjehom Srbije. Za spoljanju austrisku politiku
stvaranje velike srpske drave znailo je zakrivanje puta austro-germanskom
prodiranju na Balkan i oslobaanje Balkana od austriskog diplomatskog i
privrednog pritiska.44

Austrougarskoj je smetala Srbija. Drei centralni dio Balkanskog poluostrva, sa

strateki vanim dolinama Morave i Vardara, lako je mogla da prodre do Soluna , a time i da
izae na Egejsko more. Austrougarska je osujetila izlazak Srbije na Egej. Meutim, Srbija je
preko Sandaka mogla da se spoji sa Crnom Gorom i izae na Jadran to bi joj omoguilo
direktno povezivanje sa Engleskom i Francuskom. To je, takoe bila velika prepreka za
ostvarivanje ciljeva Centralnih sila koje su se osim toga ozbiljno pribojavale i jaanja uticaja
Rusije na Balkanu. Meutim, vladajui krugovi Austrougarske su se posebno plaili snanog
uticaja Srbije na slovenski ivalj, prije svega na Srbe, u Monarhiji, prema kojoj su njihove
simpatije iz dana u dan rasle i koji su u Srbiji vidjeli su "Pijemont", centar svog ujedinjenja.45

IV.

Zaotravanje odnosa Austrougarske i Srbije u 1914. godini

IV.1.

Uticaj sarajevskog atentata na odnose Austrougarske i Srbije

Dobrodoao povod ratniki raspoloenim krugovima u Austro-Ugarskoj da Srbiji

napokon nature borbu, dala je pogibija Franca Ferdinanda, austro- ugarskoga nasljednika
prijestolja, i njegove ene Sofije Hoenberg 28. juna 1914. godine. On je u junu godine iste
godine, doao na velike vojnike manevre, koji su se vrili u Bosni i Hercegovini, izmeu
43

R. Premovi, Golgota Srba, 208.

44

V. orovi, Istorija srpskog naroda, 629.

45

S. K. Pavlovi, Istorija Balkana, 304.

Sarajeva i Konjica. Ti manevri smatrani su kao neka demonstracija prema Srbiji, a taj se
utisak naroito poveao kad se doznalo da e sveani ulazak prestolonasljednika u Sarajevo
biti ba na pravoslavni Vidovdan.46
U Austriji je nakon 28. juna 1914. godine prevladavalo miljenje da se Srbija mora
pozvati na odgovornost zbog ovog atentata. Za ministra vanjskih poslova Berchtolda bilo je
presudno to to je dobio pristanak Njemake za postupak protiv Srbije. Ugarski ef vlade
Tisza protivio se radikalnome rjeenju, ali je ipak odustao od opiranja. Nakon razliitih
savjetovanja koja su se poela odugovlaiti, Austrougarska je tek 23. jula postavila Srbiji
ultimatum od 48 sati.47
U svom pomirljivom odgovoru srpska vlada je prihvatila sve zahtjeve ultimatuma osim
onih zloenih u petoj i estoj taci koje nije mogla primiti jer su se kosili sa suverenitetom i
nezavisnou Srbije. U tim takama se zahtijevalo da srpska vlada prihvati u Srbiji saradnju
austrougarskih organa u cilju uguivanja prevratnikog pokreta protiv teritorijalnog
integriteta Austro-Ugarske Monarhije i da otvori sudsku istragu nad onim pristalicama u
zavjeri od 15/28. juna 1914. god. koji se nalaze na teritoriji srpskoj pri emu bi u toj istrazi
uestvovali organi koje uputi Austro-Ugarska Vlada48
Prilog br. 1
Odgovor srpske vlade na austrougarsku notu
Beograd, 12/25. jul 1914. godine
Vlada Kraljevine Srbije je primila dokument Carske i Kraljevske Vlade od 23. ovog meseca i uverena je da e
njen odgovor otkloniti svaki nesporazum koji preti da uniti prijateljske i dobrosusedske odnose izmeu
Austrijske Monarhije i Kraljevine Srbije.
Kraljevskoj vladi je poznato da nigde nije bilo ponovnih protesta protiv velike susedne monarhije kao to su oni
koji su pre izvesnog vremena bili izraeni u Skuptini, kao i u izjavi i akcijama odgovornih dravnih
predstavnika u to vreme, a koji su okonani srpskom izjavom od 31. marta 1909. godine; nadalje da, od tog
vremena ni razne korporacije u Kraljevini ni zvaninici nisu pokuali da promene politiko i pravosudno stanje
koje je stvoreno u Bosni i Hercegovini. Kraljevska vlada izjavljuje da C. i K. (Carska i Kraljevska) Vlada nije
uloila nikakve proteste u tom smislu sem u sluaju jednog udzbenika, u vezi sa im je C. i K. Vlada primila
potpuno zadovoljavajue objanjenje. Za vreme balkanske krize Srbija je u brojnim sluajevima dala dokaze o
svojoj miroljubivoj i umerenoj politici i samo zahvaljujui Srbiji i rtvama koje je podnela u interesu mira u
Evropi taj mir je i ouvan.
Kraljevska Vlada ne moe biti odgovorna za izjave privatnog karaktera, kao to su, na primer, novinski lanci i
46

Vladimir orovi, Istorija Jugoslavije, Beograd 1933. str. 665. dalje: (V. orovi, Istrorija

Jugoslavije).
47
48

J. V. Tarle, Istorija novog veka, 446.

Drago Jevti, Dragoljub Popovi, Istorija drava i prava jugoslovenskih naroda, Beograd 1990. str. 152.

miroljubiv rad drutava, izjave koje su sasvim uobiajena pojava u drugim zemljama, i koje obino nisu pod
kontrolom drave. Ovo, utoliko pre, budui da je Kraljevska Vlada pokazala veliku predusretljivost u reavanju
itavog niza pitanja koja su nastala izmeu Srbije i Austro-Ugarske, ime je uspela da rei vei broj tih pitanja,
u prilog napretka obe zemlje.
Kraljevska Vlada je stoga bila bolno iznenaena tvrdnjama da su dravljani Srbije uestvovali u pripremama za
zloin u Sarajevu. Vlada je oekivala da e biti pozvana da uestvuje u istrazi o tom zloinu, i bila je spremna,
da bi dokazala svoju potpunu korektnost, da preduzme mere protiv svih lica u vezi s kojima eventualno primi
obavetenje.U skladu sa eljama C. i K. Vlade, Kraljevska Vlada je spremna da preda sudu, bez obzira na
poloaj i in, svakog srpskog dravljanina za ije uee u zloinu u Sarajevu bude primila dokaz. Ona se
posebno obavezuje da na prvoj strani zvaninog glasila od 26. jula objavi sledeu izjavu:
Vlada Kraljevine Srbije osuuje svaku propagandu koja bi bila uperena protiv Austro-Ugarske, tj. takve
aktivnosti u celini, iji je cilj odvajanje izvesnih teritorija od Austrougarske Monarhije, i iskreno ali tune
posledice ovih zloinakih mahinacija ....Kraljevska Vlada ali to su, prema noti C. i K. Vlade, izvesni srpski
oficiri i zvaninci uestvovali u propagandi koja je upravo pomenuta, i to je to ugrozilo prijateljske odnose u
pogledu ijeg negovanja se Kraljevska Vlada sveano obavezala izjavom od 31. marta 1909. godine....
Kraljevska Vlada se nadalje obavezuje:
1. Da u toku sledeeg redovnog zasedanja Skuptine, u propise o tampi unese klauzulu o tome da e
raspirivanje mrnje ili nepotovanja prema Monarhiji biti najstroe kanjeno, kao i svaka publikacija ija je
opta tendencija uperena protiv teritorijalnog integriteta Austro-Ugarske.S obzirom na predstojeu reviziju
ustava, ona se obavezuje da e izvriti izmenu i dopunu lana 22, ustavnog zakona, kojom se dozvoljava
konfiskacija takvih publikacija budui da je to sada nemogue prema jasnoj definiciji lana 12. ustava.
2. Vlada ne poseduje nikakve dokaze, a nota C. i K. vlade ih ne prua, da su drutvo "Narodna Odbrana" i
druga slina drutva do sada izvrila bilo kakve zloinake radnje ovakve vrste preko bilo kog svog lana. Bez
obzira na to, Kraljevska Vlada e prihvatiti zahtev C. i K. Vlade i raspustiti drutvo "Narodna Odbrana", kao i
svako drutvo koje bi bilo protiv Austro-Ugarske.
3. Vlada Kraljevine Srbije se obavezuje da bez odlaganja ukloni iz javnog uputstva u Srbiji sve to bi moglo
doprineti propagandi uperenoj protiv Austro-Ugarske pod uslovom da C. i K. Vlada dostavi stvarne dokaze ove
propagande.
4. Kraljevska Vlada je takoe spremna da otpusti oficire i zvaninike iz vojske odnosno dravne slube u odnosu
na koje sudska istraga dokae da su krivi za radnje protiv teritorijalnog integriteta Monarhije; ona oekuje da
joj C. i K. Vlada saopti, u cilju otpoinjanja istrage, imena tih oficira i zvaninika, kao i injenice koje im se
stavljaju na teret.
5. Kraljevska Vlada priznaje da joj nije jasan smisao i domet onog zahteva C. i K. Vlade koji se odnosi na
obavezu Vlade Kraljevine Srbije da dozvoli saradnju zvaninika C. i K. Vlade na srpskoj teritoriji, ali izjavljuje
da je spremna da prihvati svaku saradnju koja nije u suprotnosti s meunarodnim pravom i s krivinim pravom,
kao ni sa prijateljskim i dobrosusedskim odnosima.
6. Kraljevska Vlada smatra svojom dunou i kao normalno da otpone istragu protiv svih lica koja su
uestvovala u zloinu od 28. juna a koja se nalaze na njenoj teritoriji. to se tie saradnje posebno odreenih
zvaninika C. i K. Vlade u ovoj istrazi, to se ne moe prihvatiti budui da predstavlja krenje ustava i krivinog
postupka. Meutim, u nekim sluajevima rezultat istrage bi mogao biti saopten austrougarskim zvaninicima.
7. Kraljevska Vlada je dala nalog da se na dan prijema ove note, uvee, uhapski major Vojislav Tankosi.
Meutim, to se tie Milana Ciganovia, koji je dravljanin Austrougarske Monarhije i koji je do 28. juna bio
zaposlen u Odeljenju eleznice, do sada nije bilo mogue pronai ga, zbog ega je izdat nalog za njegovo
hapenje.Moli se C. i K. Vlada da stavi do znanja, im to bude mogue, a u cilju sprovoenja istrage, postojei
osnov za sumnju i dokaze o krivici, koji budu rezultat istrage u Sarajevu.
8. Srpska Vlada e proiriti i zavesti stroe mere od postojeih u cilju suzbijanja krijumarenja oruja i
eksploziva.Podrazumeva se da e Vlada odmah preduzeti mere i strogo kazniti slubena lica pogranine slube
na liniji abac-Loznica koji su prekrili svoju dunost i dozvolili poiniocima zloina da preu granicu.

9. Kraljevska Vlada je spremna da da objanjenja o izjavama koje su njeni zvaninici u Srbiji i u inostranstvu
dali u intervjuima nakon zloina i koji su, prema tvrdnjama C. i K. vlade, bili neprijateljski prema Monarhiji.
im C. i K. Vlada detaljno istakne gde su te izjave date i uspe da dokae da su te izjave stvarno dali odnosni
funkcioneri, Kraljevska Vlada e se lino postarati da se prikupe potrebni dokazi.
10. Kraljevska Vlada e obavestiti C. i K. Vladu, ukoliko to ve nije uinjeno ovom notom, o preduzetim merama
o kojima je re im bude dat nalog se preduzme neka od tih mera i im ona bude sprovedena. Vlada Kraljevine
Srbije veruje da je u zajednikom interesu da se ne donosi ishitreno reenje ove stvari i stoga, u sluaju da C. i
K. Vlada ne bude smatrala da je zadovoljna ovim odgovorom, spremna je kao i uvek da prihvati mirno reenje,
bilo da odluku o ovom pitanju donese Meunarodni sud u Hagu ili preputanjem odluke Velikim Silama koje s
uestvovale u izradi izjave koju je srpska Vlada dala 18/31. marta 1909. godine.49

Zbog toga to Srbija nije bezuvjetno prihvatila ultimatum, 25. jula 1914. godine
prekinuti su diplomatski odnosi.
Prilog br. 2
Baron Gizl fon Gizlingen, austrougarski poslanik u Beogradu
Gospodinu N. Paiu, predsedniku vlade i ministru inostranih poslova
Beograd, 12/25. jul 1914. godine
Gospodine,
Kako je rok odreen u noti koju sam, po nalogu svoje vlade, uruio Njegovoj ekselenciji gospodinu Pauu, u
etvrtak, pre dva dana, u 6.00 sati popodne, sada istekao, a nisam primio zadovoljavajui odgovor, ast mi je
obavestiti Vas, Ekselencijo, da veeras naputam Beograd zajedno sa osobljem Carskog i Kraljevskog
Poslanstva.
Zatita Carskog i Kraljevskog Poslanstva, zajedno sa svim to mu pripada, aneksima i arhivom, kao i briga o
podanicima i interesima Austro-Ugarske u Srbiji, poverava se Carskom Poslanstvu Nemake.
Konano, elim zvanino da izjavim da od trenutka kada ovo pismo stigne do Vas, Ekselencijo, prekid
diplomatskih odnosa izmeu Srbije i Austro-Ugarske e imati karakter svrenog ina. 50

49

Srbija,

Plava

Knjiga

1914

br.

39

preuzeto

sa:

http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/dipl-tradicija/istorijski-diplomatskidokumenti/1293--1914?lang=lat
50

Srbija,

Plava

Knjiga

1914

br.

40

preuzeto

http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/dipl-tradicija/istorijski-diplomatskidokumenti/1293--1914?lang=lat

sa:

Kritino zaotravanje konflikta bez sumnje je nastupilo zbog uvjerenosti Austrije u

podrku Njemake, te Srbije u podrku Rusije, koja je bila sigurna u pomo Francuske. Dana
28. jula 1914. godine Austrougarska je objavila rat Srbiji.
Prilog br. 3
Grof Leopold Berhtold, ministar inostranih poslova Austro-Ugarske
Gospodinu N. Paiu, predsedniku vlade i ministru inostranih poslova
Be, 15/28. jul 1914. godine
(telegrafskim putem)
Budui da vlada Kraljevine Srbije nije na zadovoljavajui nain odgovorila na notu od 10/23. jula 1914. godine
koju je uruio austrougarski poslanik u Beogradu, Carska i Kraljevska Vlada je prinuena da se sama pobrine
za ouvanje svojih prava i interesa i da, u tom cilju, pribegne oruanoj sili. Prema tome, Austro-Ugarska smatra
da se od sada nalazi u stanju rata sa Srbijom.51

IV.2.

Uvod u ratne operacije

Njemaka, saveznica Austro- Ugarske, je 1. avgusta objavila rat Rusiji, jer je htjela
preduhitriti potpun uinak ruske masovne mobilizacije. Nijemci su 3. avgusta objavili rat
Francuzima, Nijemci su planirali (lifenov plan) 52 kroz neutralnu Belgiju prebaciti trupe i
51

Srbija, Plava Knjiga 1914 br. 45 preuzeto sa: http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/dipl-

tradicija/istorijski-diplomatski-dokumenti/1293--1914?lang=lat
52

Osnovu austro - njemakog vojno - stratekog plana inio je plan generala lifena. Po tom planu

predvien je rat na dva fronta i zavretak borbe za kratko vrijeme. Po planu 78 divizija krenulo bi u rat

napasti Francusku. To je, meutim, prilikom realizacije dovelo do toga da je Engleska

objavila rat Njemakoj. Austrija je Rusiji 6. avgusta objavila rat, to je Evropu podijelilo na
dvije grupe monih drava: Centralne sile stajale su nasuprot Antante. Tako je poeo svjetski
rat.53
IV.3.

Ratne operacije izmeu Austrougarske i Srbije u 1914.godini

Cerska bitka. Ratne operacije u Prvom svjetskom ratu poele su napadom

Austrougarske na Srbiju i Crnu Goru i uspostavljanjem Balkanskog fronta. Austrougarska
ofanziva protiv Srbije poela je 12. avgusta 1914. godine prelaskom 5. armije preko Drine,
prema Lenici i Lozinici demonstrativnim djelovanjem 2.armije, bombardovanjem Beograda,
Obrenovca, apca i prelaskom slabijih dijelova preko Save koji su zauzeli abac i neka manja
mjesta. Nastupajui sporo i oprezno u est kolona na frontu irokom 70 km, glavnina
austrougarske 5.armije sudarila se u noi s 15. na 16. avgust na Ceru sa dijelovima srpske
2.armije. To je bila prva pobjeda sila Antante u Prvom svjetskom ratu. 54 Cerska bitka poela je
kod Tekeria izmeu 21. divizije austrougarske i dijelova Kombinirane divizije. Borba trajala
do noi i srpske snage su ostvarile odreene uspjehe. Epilog Cerske bitke odvio se kod apca.
Napad Srba poeo je pod zapovjednitvom Vukomana Araia. Srpske snage su bile
uspjenije, te su se austrougarske povukle preko Drine. Povlaenje je znailo poraz.
Nakon poraza na Ceru austrougarska vojska otpoela je novu ofenzivu iz
Bosne, poznatu pod nazivom Bitka na Drini, od kojih je najpoznatija Kolubarska
bitka.55 Poslije bitke na Drini (u septembru 1914) srpska vojska odstupila je pred

austrougarskim snagama na istonu obalu Kolubare i Ljiga. Pod pritiskom austrougarskih

snaga u drugoj polovini novembra srpska se vojska dalje povlaila na istok i krajem novembra
zadrala na liniji Varovnica planina - Kosmaj - Vagan - Takovo - Kablar - Ovar - Jelica
planina, i tako zauzela front dug oko 130 km. 56 Austrougarskih vojnika bilo je 160 hiljada,
srpskih 120 hiljada. Srpske snage prele su u napad 3. deceembra 1914. godine, to
austrougarska komanda nije oekivala. Upornim pritiskom 1. srpka armija uskoro je probila
protiv Francuske preko neutralne Francuske, a 9 protiv Rusje. J. V. Tarle, Istorija novog veka, 442.
53

E. Zllner, T. Schssel, Povijest Austrije, 229; P. Kluke, Doba svjetskih ratova,605

54

Grupa autora, Vojna enciklopedija, (dalje: G. autora, Vojna enciklopedija), Beograd 1967, 356-357

55

Petar Tomac , Prvi svetski rat 1914. 1918., (P. Tomac, Prvi svetski rat 1914-1918), Beograd, 1973., 69

56

G. autora, Vojna enciklopedija, 358.

- 73.

neprijateljski front, dok je 2. armija vrila je frontalni pritisak na austrougarske snage, a trupe
koje su branile Beograd, izdrale su napad austrougarske vojske i protuudarom 6. decembra
stabilizirale situaciju. U noi 6/7. decembra austrougarske trupe su odstupile preko Kolubare i
do 15. decembra potpuno su se povukle iz Srbije. U Kolubarskoj bitki bilo je zarobljeno 43
000 austrougarskih vojnika i podoficira i zaplijenjen je veliki ratni materijal. 57 Kolubarska
bitka je ojaala Antantu, posebno njene pozicije na Balkanu i Srednjem istoku. Na dui period
stiali su se zahtjevi Bugarske za promjenu stanja na Balkanu, a u Rumuniji se javno mnijenje
sve vie okretalo protiv Centralnih sila. Tokom zime 1914 - 1915. godine prekidom vojnih
operacija zamro je svaki vid srbijansko- austrougarskih odnosa. 58

57

P. Tomac, Prvi svetski rat, 156-163

58

D. Dukovski, Povijest Srednje i Jugoistone Europe 19. i 20. stoljea, 41