EDICIJA SANSKI MOST

KNJIGA II

ODBOR ZA PRIPREMU EDICIJE

Ahmet KADI (predsjednik), Zdravko ADAMOVI, Esad ALAGI, Ivica Al1
LIJA, Milenko BASIC, Suad BISEVI, Rade BRKI, Mihajlo BJELOVUK,
Harno EHAJI, Mile CAVLOVI, Milan DALJEVI, Petar DODIK, Mio DO
SENOVI,
ERCEG
DOVI,

Olga

DOSENOVI,

uro

UREVI,

Duan

URI,

Stojanka

MIUATOVI,
Smail
HADIAHMETOVI,
Mehmed
HAD2IMEHMEMuhamed HADISELIMOVI, Milan INI, Slobodan INI, Milka

JAKSI, uro KARANOVI, Stana KNEEVI, Obrad KONDI, Smajc

KORLAT, I Milan KRAGULJ | Uro KUKOLJ, Slavko MAJKI, Stojan MAKIC,
Zvonko MERSA, Stojan Stojanda MILINOVI, Milan Milani MILJEVI,
Milan Miuka MILJEVI, Milan MILJU, Ibrahim PASAGI, Mihajlo PEJI,
urin PREDOJEVI, Zdravko PROSI, Duan RADI, ore SREDI, Mir
ko STANI, Obrad STUPAR, Gojko SIKMAN, Lazar SUSNICA, uro TRKUUA, Obrad VOKI, Jovan D. VIDOVI, | Petar VOJNOVI Mirko VRANI,
Duan Dule VUKI, ura VUKOVI, Jovo VULIN i Petar ZORI.

REDAKCIJSKI ODBOR
Mio

DOSENOVI

(predsjednik),

HADIMEHMEDOVI, Milan
REDI (odgovorni urednik).

Harno

INI,

EHAJI,

Stojan

MAKI,

Recenzenti: Milan INI, dr Duan LUKA i Stojan MAKI.

Redaktori: Slavko ODI, Ivan MATOVI i Esad TIHI.
Lektor: edomir RADOJI

Petar
Mirko

DODIK,
VRANI

Mehmed
i

Nali

BRANKO J. BOKAN

SREZ SANSKI MOST

U NOB
1941-1945. GODINE

Skuptina optine Sanski Most, 1980. godine.

Na prijedlog Optinskog odbora SUBNOR-a, a uz podrku drutveno-politikih organizacija, Skuptina optine Sanski Most polovinom 1970. go
dine donijela je odluku da se pristupi organizovanju istraiivanja, prikuplja
nja i obradi istorijske grae za knjigu Srez Sanski Most u NOB 19411945.
godine.
U cilju izvravanja ovih zadataka izabran je Odbor za pripremu edi
cije, a Odbor je odluio da ovaj veliki posao povjeri Branku J. Bokanu, pu
blicisti iz Bihaa.
Na prijedlog Odbora za pripremu edicije Skuptina optine je 18. avgusta 1973. imenovala Ureivaki odbor, kojem su postavljeni zadaci da organizuje poslove na prikupljanju grae, da usmjerava autora i njegov rad, da
organizuje suradnju sa svim zainteresovanim i posebno sa saradnicima, da
obezbjedi to svestraniju ocjenu situacije, dogaaja, odnosa i aktivnosti bo
raca i drugog stanovnitva ovog kraja u toku NOB.
Autor je u toku istraivanja, sreivanja i obrade prikupljene grae
utvrdio da samo za pisanje istorijata perioda do jula 1941. godine ima grae
za jednu knjigu, pa je prva knjiga monografija Optina Sanski Most,
dio / do jula 1941. godine napisana i objavljena 1974. godine.
Odbor za pripremu edicije zajedno sa Redakcijskim odborom kasnije
je ocijenio obim i sloenost ovih zadataka, bogatstvo dogaaja i raznovrsnost
i irinu aktivnosti u toku NOB na ovom podruju, pa je onio odluku da
se napie druga i trea knjiga Srez Sanski Most u NOB 19411945. godine.
Redakcijski odbor imenovao je 1973. i tri recenzenta, meu kojima i
doktora Nikolu Babia, koji su imali zadatak da vre dopune, ispravke i
provjere autentinost podataka itd. Doktor Nikola Babi je 1976. zamolio
da se oslobodi dunosti zbog prezauzetosti, to je uvaeno. Poslije toga Re
dakcijski odbor je imenovao za redaktora Slavka Odia, publicistu iz Beo
grada, koji je vrio usklaivanje i redigovanje grae iz 1941. i dijela iz 1942.
godine, ali koji, takoe, zbog zauzetosti i ogranienih rokova nije mogao na
staviti rad na drugim sveskama. Radi popune mjesta jednog recenzenta Re
dakcijski odbor je 1978. godine imenovao doktora Duana Lukaa, a 1979.
za redaktore Esada Tihia, Momira Kalema i Ivana Matovia, te za odgovor
nog urednika Naila Redia.
Redakcijski odbor zajedno sa saradnicima, a uz neposrednu saradnju
s predsjednikom Odbora za pripremu edicije, te sa Udruenjem Saveza bo

raca NOR-a, izvravao je redovno svoje zadatke: ostvarivao koncepciju i plan

edicije, zauzimao je jedinstvene stavove o svim bitnim drutveno-politikim,
organizacionim i drugim pitanjima, usmjeravao rad autora, recenzenta, re
daktora i drugih saradnika. Takav rad Redakcijskog odbora omoguio je te
meljitije istraivanje, svestraniju obradu dokumentacije i pojedinih tema.
Redakcijski odbor je posebno insistirao da se autor ogranii na teritoriju
sreza Sanski Most, ali da obrauje i one dogaaje i aktivnosti koji su ne
posredno uticali na zbivanja na sanskom podruju, da opisuje politike i
druge pripreme za oruanu borbu da konkretno obradi uee u NOB svih
sredina, drutvenih struktura, naroda i narodnosti i obuhvati sve to je od
znaaja za razvitak NOR i socijalistike revolucije u ovom kraju, da kon
kretno prikae masovno uee stanovnitva u revoluciji, poev od pojedinih
sela i naselja do optina, sreza i djelimino okruga.
Na osnovu prikupljene potpunije grae za sva podruja sreza Sanski
Most bilo je mogue da se u rukopisu druge i tree knjige obuhvati sve to
je od znaaja i sauva od zaborava, da bi stanovnici optine Sanski Most
i drugi imali mogunost da se potpunije i konkretnije upoznaju s veliinom
doprinosa stanovnitva biveg sanskog sreza u NOR-u. Na osnovu ovako
iroko obraene grae i korienja provjerenih sjeanja, autor je bio u mo
gunosti da uz pomo recenzenata i Redakcijskog odbora iznese istorijski
pregled NOB-e u ovom srezu. To je postigao koristei se primarnim izvori
ma, originalnim dokumentima, ali i bogatom memoarskom graom, uz re
dovno provjeravanje tanosti podataka. Autor je cjelokupnu istorijsku grau
kritiki razmatrao i provjeravao, sluei se, pri tome, kompletnijim nau
nim aparatom, podacima o izvorima, i napisao vrijedne knjige, uz potrebnu
dokumentaciju i analize.
U prikupljanju i provjeravanju grae autoru su pruili veliku pomo
lanovi Redakcijskog odbora, mnogi akteri dogaaja u NOR koji su svestra
no i stalno provjeravali sve koncepte teksta i uticali da se pribavi to pot
punija dokumentacija. Na ovom poslu poseban doprinos dao je Optinski
odbor SUBNOR-a, u saradnji s mjesnim udruenjima SUBNOR-a, koji su
pored ostalog, anketirali i konsultovali se s preko 500 stanovnika naselja
optine, uglavnom aktera pojedinih dogaaja i tako autoru pruili poetni
materijal o svakom naselju.
Autor je u ovom vremenu i ranije anketirao oko 300 uesnika NOR i
vie puta, to je znatno doprinijelo svestranijoj obradi mnogih pojedinosti
koje su od znaaja za puni prikaz razvoja dogaaja u NOR.
Odbor za pripremu edicije, uz pomo Optinskog odbora SUBNOR-a
i mjesnih udruenja, omoguio je da se autoru stave na raspolaganje i spi
skovi svih poginulih boraca, nosilaca Partizanske spomenice 1941. godine i
ivih boraca i uesnika NOR, te rtava faistikog terora. Ovi spiskovi omo
guili su da se dokumentuje i sauva od zaborava uee pojedinaca u NOR-u,
ali i da se istakne masovno uee i doprinos stanovnitva optine Sanskog
Mosta u narodnooslobodilakom ratu.
Redakcijski odbor je miljenja da je uspjeno zavrio obimne i sloene
zadatke organizovanja i istraivanja, obrade i pisanja ove znaajne edicije,
koja predstavlja najljepi spomenik uesnicima NOR-a i dokumenat o veli
kim ljudskim i materijalnim rtvama, ali i pobjedama svih naih naroda i
narodnosti ovoga kraja u oslobodilakoj borbi.

I pored uloenog truda, ne mislimo da smo u svemu uspjeli. Tako, na

primjer, nisu ire obraeni podvizi pojedinih istaknutih obinih boraca,
omladinki i omladinaca, nisu raene Seme pojedinih djejstava, a zbog obimnosti teksta nije bilo mogue objaviti registre linih imena, geografskih poj
mova i vojnih jedinica.
Ove knjige svojim bogatim sadrajem podsjeae sadanje i budue
generacije na veliinu pobjede, ali i rtve koje su nai narodi i narodnosti
vodnijeli da bi pobijedili sve okupatore i njegove sluge, sve izdajnike i iv
jeli u novoj, slobodnoj, socijalistikoj Jugoslaviji.
Redakcijski odbor odaje priznanje autoru za savjesno izvrene obaveze,
za obiman rad i zalaganje, posebno u istraivanju i prikupljanju istorijske
grae, vrenju novih provjera, dopuna, ispravki u pisanju ovih knjiga, odaje
priznanje
strunim
saradnicima,
recenzentima,
redaktorima,
odgovornom
uredniku, koji su doprinijeli u velikoj mjeri da se obezbijedi autentinost
podataka, ovi provjere i dopune, da bi knjige u to veoj mjeri odgovorile
veliini djela koje je stanovnitvo sreza Sanski Most ostvarilo u NOB.
Redakcijski odbor zahvaljuje i svim anketiranim uesnicima NOR, a
posebno lanovima Odbora za ediciju i drugim uesnicima u ovom radu
kojih vie nema meu ivima, koji su svojim radom pridonijeli da edicija
u cjelini bude potpunija i bolje napisana.
Redakcijski odbor se zahvaljuje Skuptini optine Sanski Most, drutveno-politikim i drutvenim organizacijama i Optinskom odboru SUBNOR-a, koji su pokazali razumijevanje za ovaj sloen i znaajan posao i sve
strano se zaloili i omoguili da se ostvari viegodinji poduhvat, iji su re
zultati tri obimne i vrijedne knjige.

Sanski Most, 22. januara 1980. godine

REDAKCIJSKI ODBOR

Vojno - politika situacija

i pripreme ustanka
1. VOJNO-POLITICKA SITUACIJA

Poslije kapitulacije Jugoslovenske vojske (17. aprila 1941. godine) osva

jai su izmeu sebe podijelili teritoriju Kraljevine Jugoslavije. Jedan dio
Slovenije je prikljuen Treem Rajhu, a drugi Italiji. Baku, Baranju, Meumurje i Prekomurje okupirala je Maarska. Podruje Suaka s ostrvima u
Hrvatskom primorju (izuzev Paga), Dalmacija od Splita do Novigrada i ostrva (izuzev Braa i Hvara) pripojeni su Italiji i predstavljali su takozvanu Pr
vu okupacionu zonu. Ostala podruja Hrvatske i teritorija Bosne i Hercego
vine uli su u sastav kvislinke ustake Nezavisne Drave Hrvatske (NDH).
Podruja koja su se nalazila izmeu Prve zone i demarkacione linije, koja je
dijelila interesna podruja Njemake i Italije, nila su tzv. Drugu i Treu
okupacionu zonu. Druga zona je bila juno od planine atora i Plitivikog
Ljeskovca, a podruja sjeverno od njih inila su Treu zonu. U njoj su bili,
pored ostalih naselja, gradovi: Drvar, Bosanski Petrovac, Klju, Biha, Bo
sanska Krupa, Cazin, Velika Kladua i Sanski Most. U Prvoj zoni sva vlast
je bila organizovana po uzoru na onu u Italiji, u Drugoj zoni (demilitarizovanoj) civilna vlast je bila NDH, a vojna italijanska. U Treoj zoni sva vlast
je preputena NDH, a italijanske trupe, dok su se u njoj nalazile, samo su
obezb jedi vale okupaciju.
Ua Srbija je imala poseban okupacioni reim. Banat je bio prikljuen
uoj Srbiji, ali su pripadnici njemake nacionalne manjine (folksdojeri)
preuzeli na tom podruju svu vlast u svoje ruke. Dio Srbije i Kosova i vei
dio Makedonije okupirala je Bugarska. Italija je anektirala Boku Kotorsku,
a ostalo podruje Crne Gore proglasila je Nezavisnom Crnom Gorom u sa
stavu Kraljevine Italije. Kosovo, Metohiju i zapadnu Makedoniju Italijani
su prikljuili okupiranoj Albaniji i stvorili kvislinku Veliku Albaniju.
Bosna i Hercegovna su demarkacionom linijom bile podijeljene izmeu
Njemake i Italije na dva okupaciona podruja. Demarkaciona linija je ila

od Velike Klaue, juno od Bosanskog Novog, sjeverno od Sanskog Mosta,

preko Bronzanog Majdana, dpova, Donjeg Vakufa, Bugojna, ita, Zec-planine, Ivan-planine, Bjelanice, Treskavice, pa na istok preko Jahorine i Dri
ne do Rudog na rijeci Limu.1
Njemaka i italijanska okupacija nisu predstavljale samo poetak bes
potedne pljake naih naroda ve i poetak njihovog planskog raseljavanja,
denacionalizacije i brojanog smanjivanja fizikim unitavanjem. Kao oru
e u ispunjavanju ovih planova trebalo je da poslue domai fiisti. Kako su
i faizam i nacionalizam bili ideoloko-politika osnova ustatva, a naciona
lizam, ovinizam i vjerska netrpeljivost potka te osnove ustatva i njihove
Nezavisne Drave Hrvatske, kvislinzi su samo pogoravali optu situaciju,
najavljujui ve prvih dana okupacije da e dani koji slijede biti sve tei i
sve traginiji.
Ve prvim naredbama ustakih vlasti Jevreji, Cigani i 1,300.000 Srba u
Bosni i Hercegovini i oko 600.000 u Hrvatskoj stavljeni su van zakona. Od
voeni su na prisilne radove u mjestu ivljenja i blioj okolini. Ruene su
pravoslavne crkve, a jevrejske sinagoge pretvarane u magacine i javne kue.
Srbima i Jevrejima oduzete su trgovinske, zanatske i druge radnje. Zabra
njen im je ulazak u javne ustanove i lokale i kupovanje ivotnih namirnica
u trgovinama. Zabranjena je upotreba naziva Srbi, pa su Srbe nazivali grkoistonjaci. Zabranjena je i upotreba irilinog pisma, pa su odmah uklonje
ni svi irilini natpisi. Srbima je zabranjeno naputanje mjesta boravka, a
u njemu im je ogranieno kretanje. Radio-aparati, foto-aparati, dvogledi, a i
sve oruje (ukljuujui i lovako), bili su im oduzeti. Srpske porodice su
iseljavane i protjerivane u Srbiju. Poela su prva ubijanja Srba i Jevreja.2

ORGANIZOVANJE USTAKE VLASTI U SANSKOM SREZU

I PRVI OTPORI
U vrijeme aprilskog rata 1941. godine u Sanskom Mostu se nalazila re
lejna stanica Jugoslovenske vojske (oko 150 vojnika) pod komandom jednog
potpukovnika. Kada je saznao za prodor Nijemaca u Zagreb i proglaenje
NDH, i vidio odstupanje nekih jedinica Jugoslovenske vojske, potpukovnik
je pozvao grupu poznatijih graana, obavijestio ih o situaciji, predloio da
formiraju odobr od predstavnika svih nacionalnosti, izaberu starjeinu od
bora i odravaju red dok ne stignu neprijateljske jedinice. To je iskoristio
Luka Miniga, gostioniar, zakleti ustaa od 1935. godine, i odmah se namet
nuo na elo tog odbora.
im su vojnici relejne stanice otili u Klju, nekolicina proustaki na
strojenih graana formirala je svoj ustaki Narodni odbor, u/koji su uli:
Mile Ljevar, trgovac iz Sasine, dr Josip Cerjan, advokat iz Sanskog Mosta,
Martin Macan, predsjednik Sreskog suda, dr Ibro Ibrahimpai, sudija Sres1

Ferdo ulinovi: Okupatorska podjela Jugoslavije, Vojno-izdavaki zavod (VIZ),

Beograd, 1970. godina.
Pero Moraa: Jugoslavija 1941, izdanje Instituta za savremenu istoriju Beograd,
1951. godine
Opirnije podatke o demarkacionoj liniji vidi u autorovom radu: Sanski Most,
I dio, Kultura, Beograd, 1974, strana 268269.
* Dr Duan Luka: Ustanak u Bosanskoj krajini, izdanje VIZ Beograd, 1967. go
dine, str. 5657.

10

kog suda. Luka Miniga, gostioniar, Himzo Pai Rei, trgovac, Juso Tali,
obuar, Mile Ljuji, seljak iz Sasine, Nikola Toji, upnik iz Stare Rijeke,
fra Ante eremet iz Sanskog Mosta, fra Luka Tei iz Sasine, Ante Banovi,
gostioniar iz Sanskog Mosta i Osman ehaji, pekar iz Sanskog Mosta. Dr
Josip Cerjan je u ime ovog odbora preuzeo Sresko naelstvo od tadanjeg
naelnika Dragoljuba Popovia, koji je odmah nakon predaje dunosti otpu
tovao u aak, odakle je bio rodom. Odbor je poslije preuzimanja vlasti odr
ao sjednicu, na koju je pozvao i neke graane. Zatim su otili u crkvu, gdje
su fratri odrali misu zahvalnicu.3
Ovaj ustaki odbor je 15. aprila organizovao doek prve njemake je
dinice istureni odred 132. pjeadijske divizije) i u njihovu ast istog dana
priredio sveani prijem.
Ve 18. aprila 1941. godine ustaki odbor je formirao Katarsko pogla
varstvo sanskog sreza. Za prvog predsjednika postavljen je dr Josip Cerjan,
a Himzo Pai Rei preuzeo je od Daferbega Bievia dunost gradona
elnika.
Poslije preuzimanja vlasti ustae su smijenile i naelnike optina (pred
sjednike optina) i svugdje, izuzev u Luci-Palanci, postavili su predsjednike
svoje pristae. U Luci-Palanci su za predsjednika Optine htjeli da postave
Tomu Cvitkovia, uglednog Hrvata iz Bonjaka, ali je on odbio da primi tu
dunost, smatrajui da u optini s ogromnom veinom Srba predsjednik
treba da bude Srbin. Cvitkovi i jo neki su tada predloili da se za nael
nika Optine postavi Pero Batoz, trgovac i kroja, ili Mile Topi, preduzima.
Ustake vlasti su postavile Peru Batoza, koji je nerado primio tu dunost.4
Organizovanje ustake vlasti na sanskom srezu je teklo prilino sporo,
jer ustae na podruju ovog sreza odranije nisu imale nikakvog politikog
uticaja, pa zato ni dovoljno svojih ljudi koji bi znali i umjeli organizovati
vlast, kako je to rukovodstvo ustaa u NDH eljelo.
Uspostavljenje i konsolidaciju ustake vlasti ometalo je i to to su Srbi
bili najbrojniji stanovnici sreza, a ustae su sve svoje akcije usmjerile upra
vo protiv njih. Prema popisu stanovnitva od 1931. godine i priblinom pro
raunu prirasta stanovnitva u razdoblju od 1931. do 1941. godine, poet
kom 1941. godine u sanskom srezu je ivjelo oko 38.100 Srba (57/o), oko
18.650 Muslimana (28,32/o), oko 9.040 Hrvata (13,73/o) i oko 79 Jevreja
(0,07%); ukupno 65.860 stanovnika.
Prema podacima prikupljenim za ovu ediciju u sanskom srezu 1941.
godine u Otiu, Bojitu, Jelainovcima, Grodanovcima, Bosanskom Milanovcu, Dabru, Dedovai, Gornjoj i Donjoj Majki-Japri, Kozinu, Gornjem i Do
njem Lipniku, Slatini, Potkraju, Glavici (Predojevia), Miljevcima, Pratalima, Dugim Njivama, Suhai, Mrkaljima, Hadrovcima, Podlugu, Koprivni,
Usorcima, Gornjoj i Donjoj Tramonji, Gornjoj i Donjoj Kozici, Podovima i
Ilidi (30 sela) ivjeli su sami Srbi; u Okreu, Vru, Modroj, Gornjem i Do
njem Kamengradu, Zenkoviima, Hrastovu, Vrhpolju i Demievcima (devet
sela) ivjeli su samo Muslimani; u Staroj Rijeci, Sasini i krljevitoj (tri ses

Podaci o Sanskom Mostu, memoarska graa, str. 10, u arhivu Optinskog odbora
Saveza udruenja boraca narodnooslobodilakog rata Sanski Most (u daljem
tekstu: OO SUBNOR SM).
* Kazivanje Mie Doenovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, decem
bra 1975. godine.

11
I

la) ivjeli su samo Hrvati; u Halilovcima, Skucanom Vakufu, Naprelju, Gori

ci, Husimovcima i Tomini (est sela) ivjeli su Muslimani i Srbi; u Krkojevcima, Kasapnici, Bonjacima, Luci-Palanci, Marinima, Garevicama, Batkovcima, Ovanjskoj i Kruharima (devet sela) ivjeli su Hrvati i Srbi; u Kljevcima, Zdeni, Budimli-Japri, Fajtovcima, Lukavici, Podvidai, Brdarima, ap
lju, Pobreju, Poljaku, Sehovcima, Trnovi, Starom Majdanu, Devaru, Otroj
Luci, Kijevu, Luanima (17 naselja) i u gradu Sanski Most vjeli su Musli
mani, Srbi i Hrvati; Jevreji su ivjeli samo u Sanskom Mostu i jedna porodi
ca u Luci-Palanci.
Ve krajem aprila smijenjen je dr Josip Cerjan s dunosti kotarskog
predstojnika i na njegovo mjesto postavljen advokat dr Ante Merkadi. U
to vrijeme svi dravni slubenici su moral da poloe zakletvu novoj dravi.
Inenjer Drago Nedimovi je odbio da poloi zakletvu, pa su ga ustae otpu
stile iz slube i u masovnom pokolju meu prvima uhapsile i abile. U junu
1941. godine opet je dolo do smjene: za kotarskog predsjednika je postavljen
ustaa Ivica Simeon, pravnik iz Banjaluke, koji je na toj dunosti ostao do
poetka 1943. godine.
Kada je formirana ustaka organizacija u Sanskom Mostu i nekim se
lima, dotadanji ustaki odbor je postao njeno kotarsko rukovodstvo, koje
se sastajalo prilikom priprema svakog krupnijeg ustakog poduhvata protiv
srpskog i jevrejskog stanovnitva.
Ve u aprilu 1941. godine iz andarmerije su otputeni svi Srbi. Meu
prvima smijenjen je uro Vezmar, vrilac dunosti komandira andarmerijske stanice Sanski Most. Za komandira je postavljen dotadanji andarm Beir Durakovi. Od tada su se andarmi zvali orunici. Broj im je znatno po
vean, pa su uz ustae i policajce postali glavni oslonac ustake vlasti, a ne
to kasnije i izvrioci zloina u sanskom srezu.
Jedan od prvih zadataka organa ustake vlasti bilo je razoruavanje
pripadnika Jugoslovenske vojske koji su uspjeli da izbjegnu zarobljavanje
i vrate se u rodni kraj. andarmi i ustae su vrili pretrese sela i gradskih
naselja radi oduzimanja oruja i vojne spreme i pri tome sprovodili nasilja
nad mirnim stanovnitvom. Skala njihovih represivnih mjera i terora nad Sr
bima i Jevrejima proirila se od ikaniranja i prijetnji do ucjenjivanja, a
zatim i postavljanja ustakih kontrolnih organa, tzv. komesara, u trgovake
radnje Srba i Jevreja.
Sve vei teror ustaa nad Srbima i Jevrejima pratila je bjesomuna
ovinstika, antisrpska i antijevrejska propaganda, pa su vrlo brzo uslijedili
i zloini: ubistva nedunih ljudi najprije u selu Kijevu i Sanskom Mostu ma
ja 1941. godine, a prvih dana avgusta i strahoviti pokolj Srba.
Ustake teroristike mjere iz dana u dan pogoravale su situaciju u
Bosni i Hercegovini. Nije trebalo dugo ekati da ustae ponu teka zlod
jela i ubistva. To je dovelo do prvih otpora radi spaavanja golih ivota, naj
prije u sanskom srezu prvih dana maja, a zatim u Hercegovini poetkom
juna 1941. godine.
Prvih dana maja 1941. godine u Sanskom Mostu je dolo pet ustakih
policajaca iz Zagreba i deset pripadnika ustakog voda Ante Starevi, stacioniranog u Prijedoru.5 Dolazak ovih dviju ustakih grupa u Sanski Most
* Izvjetaj Zapovjednika dijelova hrvatske vojske u Bosanskoj krajini o borbama
kod Sanskog Mosta, od 11. maja 1941. godine, Arhiv Vojno-istorijskog instituta
(u daljem tekstu VII) k.84 br. reg. 39/11.

12

ohrabrio je naoruane mjetane i ustae koji su zajedno s policajcima i

pridolim ustaama krenuli u najblia srpska sela da toboe prikupljaju
oruje, vojniku odjeu i obuu. Grupa ustaa je 4. maja dola u Srpsko Kijevo, zaselak Kijeva, udaljen 78 km jugoistono od Sankog Mosta. Uli su
u kuu trgovca Veljka Stojanovia, ucjenjivali ga i uzimali to su htjeli bez
plaanja.6
U ponedjeljak 5. maja, prvog majskog pazarnog dana u Sanski Most je,
po obiaju, dolo dosta seljaka. Ustae i andarmi su toga dana, kao i rani
jih, skidali s ljudi dijelove vojnike opreme koju su pojedinci imali na sebi.
Jedna ustaka patrola dola je do gostionice Novaka Radia i pred njom
uhapsila Raj ka Stojanovia; pri pretresu ustae su kod Rajka nale pitolj,
pa su ga odmah poele zlostavljati odvodei ga u zatvor, u andarmerijsku
stanicu.

MAJSKI OTPOR STANOVNITVA TRAMONJE I OKOLINE

urevdan je bio krsna slava nekih porodica u Kijevu i Tramonji.
Ustae su to znale, pa je toga dana nekoliko njihovih grupa dola u Srpsko
Kijevo. Zalazili su u kue, prevrtali sofre, zlostavljali ukuane i njihove go
ste, gazili slavske svijee i lupali sue. Ucjenjivali su ura Domazeta, tra
ili novac i onda mu zapalili kuu. Od ucjene i maltretiranja nije poteen
ni teko bolesni Dane Kovaevi, a isto tako i Mile erani, kome su uzeli
nekoliko vrea ita. Uhapsili su Marka Kondia Miladinovia, koji je ustaa
ma priznao da kod kue, ispod balvana, ima nekoliko puaka i neto muni
cije. Ustaka patrola ga je odmah povela do njegove kue, koja se nalazila
ispod istih starana, na granici izmeu Kijeva i Tramonje. Kada je patrola
s Markom Kondiem stigla do njegove kue, na nju je iznenadno... iz ob
linjih kua... otvorena puana vatra.7
Dok su seljaci, okupljeni pred crkvom, razgovarali o ustakim zlostav
ljanjima nevinih ljudi izvrenim dan ranije, dotrao je Milo Devi iz zaseoka Gorana, na kraju Tramonje prema Kijevu. Preplaen prvim vijestima o
zlostavljanjima koja su ustae poele da vre u srpskom zaseoku sela Ki
jeva, on je povikao: Ljudi, ima li iko ovdje oruje? Eno ustae sve pobie!
uvi to Milo Kondi, Marinko Basta, Mile Dardi, Milo Slijepevi i Savo
Bodiroa8 odmah su odluili da odu kuama po skriveno oruje i da se to
prje nau na Kijevskoj gori, umi izmeu sela Kijeva i Tramonje, kuda bi
ustae morale proi ako odlue da produe u Tramonju. Jo neki pojedinci,
zateeni kod crkve, odjurili su kui po oruje, a veina se razila bez cilja.
Za manje od jednog sata reena petorica su dotrala na ivicu Kijevske gore.
Osim izvora navedenih u napomenama, za obradu sukoba s ustaama i borbama
s Nijemcima u Kijevu i Tramonji, 6, 7. i 8. maja 1941. godine, koritena su i ka
zivanja Miloa Slijepevia, Zorana Bjelanovia, Rajka Borenovia, Jove Vulina,
Milana Miuke Miljevia, rukopis Milana D. Samardia, zatim podaci koje je
prikupila Sofija Praa Veljovi i podaci o Tramonji, Kozici i Kijevu koje su
prikupile grupe uesnika NOB iz ovih sela za ovaj rad.
7 Arhiv VII, k.84, br. reg. 39/11.
8 Ustae su poetkom avgusta 1941. godine uhvatile Miloa Kondia i ubile ga u
Sanskom Mostu; Marinko Basta, Mile Dardi i Savo Bodiroa su uestvovali u
NOB.

na oko 300 do 400 metara od kue Marka Kondia. Zalegli su za oborenu

bukvu i ekali. Nakon kraeg vremena iz Kijeva (zaselak Barici) krenula je
grupa ustaa pjevajui i pucajui i dola do kue Marka Kondia. S ustaa
ma je bio i uhapeni Marko Kondi, kojeg su ustae vodile njegovoj kui
na kraju sela, prema Tramonji, da im pokae gdje ima skriveno oruje. Pe
torka u zasjedi nije ga prepoznala, ali su vidjeli da su ustae poele zlostav
ljati ukuane. Naoigled svih napali su Markovu snahu. Tada je petorka u
zasjedi otvorila vatru na ustae, koje su odmah pustile enu i pobjegle. Sa
sobom su poveli i uhvaenog Marka Kondia i njegovog brata ura. Poto
se udaljila i izbjegla neposrednu opasnost etvorica uniformisanih ustaa, i
nekoliko ustaa-civila iz sela Kijeva, koji su im se ve ujutro pridruili, zau
zeli su zaklon, oekujui pojaanje. Jedan od ustaa je sproveo uhapenog
Marka i ura Kondia prijekim putem u Sanski Most.
Kada su se ustae povukle od kue Marka Kondia, i petorka je napu
stila zasjedu. Otili su u Tramonju da ruaju. Na poloaju prema ustaama
nisu nikoga ostavili.
Pukaranje na kraju sela i vijest da je grupa seljaka odbila ustae od
sela izazvala je meu ljudima u Srpskom Kijevu i Tramonji uznemirenost i
uzbunu, ali i odlunost mnogih da pomognu onim to odbie ustae od sela.
Poeli su se iskupljati sa svih strana, a pristigli su mnogi i iz susjednih se
la. Poneko je imao puku, poneko lovaku puku, a najvie njih samo rogulje, sjekiru, kolac ili vojniki bode.
Vid akovi,9 odvaan i cijenjen seljak, poeo je da sreuje pobunjene
seljake i da upuuje pojedince ili grupe na odreena mjesta. Na dijelu poloa
ja to su inili Milo Kondi, Vaso Dejanovi10 i jo neki odvaniji ljudi, koji
su sluili bivu Jugoslovensku vojsku. Tada je stigao i ore Sulji, kaluer iz manastira Gomjenice. Na poloaju se pojavio i avijatiarski porunik
Milan M. Borenovi,11 pokuavajui da ubijedi seljake da ne idu u borbu,
ali ga je brat Trivo, radnik, otjerao i s pobunjenim seljacima zaposjeo polo
aje.
Na poloajima od Javorove kose do Lisine, prema selima Kijevu i Tomini, u duini preko dva kilometra, najvie se pobunjenih seljaka nalo u pod
ruju kote 536 i prema kui Marka Kondia.
Na urevdan je bio pretuen i Nikola Gogi iz Tramonje. On je toga
dana upao u ruke ustaa iz Kijeva. im su ga uhvatili, ustae su poele da
ga tuku, a s muenjem su nastavile i u podrumu kue Crnkovia. Kasnije su
se ustae hvalile kako su uhvatile jednog etnika i dobro ga pretukle. Kad
je uo ustako hvalisanje, Abid Kurbegovi,18 radnik iz Kijeva, poao je do
kue Crnkovia da vidi ko je taj etnik. im je uao u podrum, prepoznao
je Nikolu i energino traio da ga puste, govorei da je to poten ovjek.
Ustae su tada pustile Nikolu. On se jedva dovukao do Tramonje, gdje je
8

Vid akovi je uestvovao u NOB od 1941. godine, postao lan KPJ, a poginuo
kao politiki komesar ete prilikom napada na Tuzlu 1943. godine.
Vaso T. Dejanovi, nosilac Partizanske spomenice 1941, umro januara 1979. go
dine.
Milan M. Borenovi, avijatiarski porunik, avgusta 1941. godine je sa jo osam
ljudi iz Tramonje otiao na rad u Njemaku. Poslije drugog svjetskog rata je
iz Njemake otiao u Ameriku.
18 Abid Kurbegovi, umski radnik, uestvovao je u NOB, umro 1978.

naiao na pobunjene seljake i isprao im ta mu se dogodilo u susjednom

selu.
Poto su seljaci u Kozici, Haziima, Stratinskoj, Obrovcu i jo nekim
susjednim srpskim selima banjalukog i prijedorskog sreza saznali za borbu
s ustaama na Kijevskoj gori, krenuli su u pomo Tramonjacima. Ko je god
imao oruje, a mnogi i bez njega, sa sjekirama, vilama i koevima, pojurili
su u borbu. Mnogi Koziani, koji su bili na slavi kod domaina iz Tramonje,
odjurili su kuama, uzeli skriveno oruje i meu prvim pridruili se susje
dima. Neko od njih je donio francuski pukomitraljez, koji je preuzeo ua Pani iz Gornje Kozice i s njim otiao na poloaj. S orujem i bez njega
pristigli su i seljaci Obrovca, Kmeana, Stratinske, Pervana, Vilusa, Radmanovaca, ljvne, Hazia jo nekih sela. Iz Pervana je stigao Ratko Jovi, zva
ni Palir, s tekim mitraljezom, koji je njegov stric Gojko Jovi, dobrovoljac
iz prvog svjetskog rata, sakrio aprila 1941. godine. Tako se nekoliko stotina
ustanika nalo na poloaju prema ustaama s jednim tekim mitraljezom,
jednim pukomitraljezom i nekoliko desetina raznih puaka.
Meu pobunjene seljake stigao je tog dana i Risto Kovaevi,11 radnik,
komunista, koji se pridruio Vidu akoviu, oru Suljiu, Vasi Dejanoviu
i drugim. Oni su pokuavali da srede redove pobunjenih seljaka i uspostave
komandu nad njima.

PRVE RTVE USTAKOG TERORA

Sedmog maja u est sati ujutro, ustae i andarmi su u Sanskom Mo
stu radi odmazde strijeljali Marka i ura Kondia, koje su uhvatili pret
hodnog dana, te Rajka Stojanovia, uhapenog dva dana ranije. Strijeljanje
je izvreno pred andarmerijskom kasarnom. Sahranjeni su na groblju na
unjaru. To su bile prve rtve ustakog terora na podruju sanskog sreza.
Javnom strijeljanju nevinih seljaka, prisustvovale su skoro sve ustae koje
su se zatekle u gradu.
Kotarski predstojnik dr Ante Merkadi je ve 7. maja izjutra naredio
da se uhapse kao taoci Srbi, srpski dobrovoljci, koji su u prvom svjetskom
ratu prebjegli iz austrougarske vojske na stranu Srbije i borili se protiv nje
makih i austrougarskih trupa, i nekadanji internarci u Aradu: Jovo Deli,
Pero Gvozden, Petar Pepa Braji, Lazo Milievi, Lazar Radoevi, i Teofil
Praa, svi iz Sanskog Mosta, uro Grbi, svetenik iz Tornine, Jovo Marjanovi, svetenik iz Dabra, Aim Savi iz Usoraca, nosilac Karaoreve zvi
jezde, Mile Marjanovi iz Starog Majdana, Mile Mandi i Nikola Vuki iz
Zdene, Aim Svile orokalo iz Podluga i Ljupko Mali iz Devara. Poslije
hapenja talaca telai je gradom oglaavao ustako nareenje da e u sluaju
napada na njemake vojnike i ustae biti strijeljani zatvoreni taoci. Kada
su taoci pohapeni, kotarski predstojnik im je rekao da su se seljaci u Ki
jevu i Tramonji pobunili i da e oni odgovarati za smrt svakog njemakog
vojnika ih ustae.
u

Uestvovao u organizovanju ustanka 1941. godine u selima oko planine Mule,

bio politiki komesar ete, a poetkom 1942. godine etnici su ga uhvatili na
Manjai i 10. maja strijeljali u Dujakovcima.

15

TREI SUKOB S USTAAMA I PRVA BORBA S NIJEMCIMA

Poslije strijeljanja trojice seljaka u Sanskom Mostu, ustae, anarmi
i policajci opet su krenuli prema Srpskom Kijevu i Tramonji, isturivi pret
hodnicu. Usput su pjevali, prijetili i vikali. Pridruile su im se i ustae iz
Kijeva. Iako brojniji nego pretodnog dana, ustae su zastale na visu, dovolj
no udaljenom od poloaja pobunjenih seljaka i nastavile s dovikivanjem i
izazivanjem.
Prema ustakom izvjetaju, borba s pobunjenim seljacima, koji su, pre
ma njihovim procjenama, imali oko 50 do 70 puaka, trajala je tri sata. Us
tae su u toj borbi imale trojicu ranjenih. Kada su se povukle u Musliman
sko Kijevo, ustae su ranjenike otpremile u grad, a onda zaposjele poloaje
radi odbrane sela.15 Tog jutra, 7. maja, ponovo je zatraena pomo iz Prije
dora i Banjaluke. Ustake vlasti u Banjaluci su se obratile tabu puka nje
make 132. pjeadijske divizije s molbom da uputi svoje snage u Sanski
Most, jer je tamonje stanovnitvo ugroeno od ostatka srpske vojske
i etnika. Prema odobrenju taba dvizije iz Sarajeva, komandant 436. pje
adijskog puka je naredio 1. divizionu 132. artiljerijskog puka, stacioniranom
u Prijedoru, da u Sanski Most uputi jae odjeljenje da tamo uspostavi red
i mir.1*
Nijemci, dva oficira s 40 vojnika stigli su kamionom u Sanski Most u
pet sati poslije podne. Odmah su produili u Muslimansko Kijevo i preli u
napad. Ustae, andarmi i policajci su im titili bokove, a oni su krenuli u
napad na Sjenokos. Borba je trajala do 9 sati navee.
Pobunjeni seljaci Tramonje i okolnih sela oekivali su Nijemce organizovanije, s vie oruja i vie boraca, a kad su izviai primijetili pojavu
nepoznatih vojnika i izvijestili da od Kijeva frontalno ide neka vojska, ali
ne otkriveno i sa halabukom, kako su to nile ustae, ve u streljakom
stroju, vojniki, prebacujui se od zaklona do zaklona, nareeno je da se
miruje i eka dok se nepoznata vojska dovoljno priblii da bi se utvrdilo
ija je. Kada se neprijatelj pribliio, ustanici su prepoznali njemake uni
forme, ali su meu njima primijetili i ustae. Borcima sa orujem je nare
eno da neprjatelja dre na nianu i puste ga u neposrednu blizinu, a kad
opali prva puka, tada da plotunom tuku i viu juri!.
im su Nijemci doli pred ivicu ume, pobunjeni seljaci su ih doekali
plotunom i prisilili na borbu. Nijemci su tukli iz automatskog oruja, ali
su pobunjeni seljaci imali dobre zaklone iza drvea i kamenja u umi. Uz
stalne usklike: Drite ih! Hvataj ive! Juri!, uspjeno su zadravali
Nijemce. Primijetivi trojicu Nijemaca kako s jedne tale osmatraju, selja
ci su na njih zapucali i jedan se skotrljao s krova. Nekoliko minuta kasnije
Nijemci su skoro uspjeli da dou za lea pobunjenim seljacima, koji su se
frontalno branili, ali ih je vatrom u bok jedna grupa seljaka prisilila da se
povuku sa dva ranjena vojnika. Pala je no, pa su se Nijemci, odustavi od
dalje borbe, s ustaama, andarmima i policajcima povukli u Sanski Most,
gdje su stigli u pono i odmah zatraili pojaanje iz Banjaluke.17
>5 Arhiv VII, k.48, br. reg. 39/11.
Stavko Odi: Vjeala u Sanskom Mostu, edicija Podgrme u NOB, knj. 1. str.
*T Arhiv VII, k.84, br. reg. 39/11.

16

Prema nareenju njemakog oficira, hrvatsko i muslimansko stanovnitvo iz Kijeva je te noi evakuirano prema gradu.
*

**

Ojaani njemaki bataljon je stigao u Sanski Most 8. maja u est sati.

Odmah poslije dolaska u Sanski Most kapetan Henigs je naredio ustaama
da sve Srbe u Sanskom Mostu pohapse kao taoce, a on je s ojaanim bataljonom krenuo da na Sjenokosu, odnosno u Kijevu, Tramonji i okolnim se
lima pohapsi sve Srbe sposobne za oruje. Deurni oficir je ostao u gradu
da pohapsi taoce i obezbijedi red i mir. Trebalo je kazniti ne samo pobunje
ne seljake ve, radi zastraivanja, i mnoge druge u blizini mjesta sukoba.
Naime, otpor Srba iz Kijeva, Tramonje i okolnih sela, sukob s ustaama, a
potom i s Nijemcima, bio je prvi sukob porobljenih naroda Jugoslavije s
okupatorima i njegovim slugama. Bila je to prva borba koju su poslije aprilskog rata Nijemci vodili na tlu okupirane i raskomadane Jugoslavije, bor
ba do koje je dolo spontano, da bi se odbranili goli ivoti od ustakog te
rora, ali koja je ve tada pokazala da se nai narodi nisu pomirili s okupa
cijom i da nee mirovati i robovati.

BORBA S OJAANIM NJEMAKIM BATALJONOM

U svanue 8. maja ojaani njemaki bataljon preao je u napad: arti
ljeriju je postavio na cesti u selu aplju da podrava pjeadiju, koja je jed
nim dijelom, preko Podova, Donje Kozice i Tukova, zala pobunjenicima s
lea, a drugim, od Kijeva, frontalno prema njihovim poloajima.
Od 8 do 11 sati Nijemci su ispalili nekoliko desetna artiljerijskih gra
nata, a u prvim poslijepodnevnim asovima spalili sve srpske kue u Sjeno
kosu (desetak kua i pomone zgrade).20 Granate su razruile, a pjeadija
potom opljakala i zapalila est kua na Javorskoj kosi.
Razbivi poloaje pobunjenh seljaka, Nijemci su krenuli u potjeru za
njima, hvatali ih i sprovodili u Tominu.
Osmog maja popodne u Tomini Nijemci su kod Vidovia kua sakupi
li oko 300 mukaraca pohvatanih na podruju borbe i u susjednim selima, i
to uglavnom one koj se nisu borili u Sjenokosu, odnosno koji su mislili da
se nemaju ega bojati. Oni koji su imali oruje i uestvovali u borbama, ve
inom su izbjegli zarobljavanje i pobjegli u dubinu sela Tramonje, Kozica,
Podova, Hazia, ili u sela iz kojih su doli da bi uestvovali u borbi. Pohva
tane seljake Nijemci su u Tomini postrojili, slikali, najprije u stojeem sta
vu, onda u kleeem i kako sjede, ali svaki put s podignutim rukama, kao
da se predaju.
Tada su Nijemci pomou prevodioca naredili: Ko je Hrvat neka iza
e! Izaao je Ilija Vujinovi, Srbin, koga su zvali okac, i Nijemci su ga
pustili kui. Upitali su: Ko je Musliman? Niko se nije javio. Od Kljua
je naiao na triciklu italijanski major, koji se interesovao za te ljude, poraz2

Arhiv VII, k.84, br. reg. 39/11.

2 Srez S. Most u NOB

17

govarao s Nijemcima i ustaama i produio u Sanski Most.21 Ubrzo zatim

dola su trojica ustaa i poela preuzimati pohvatane seljake od Nijemaca
ekalo se na kamione radi njihovog transportovanja. Iz Sanskog Mosta vra
tio se italijanski major, dugo razgovarao s Nijemcima i rekao pohapenim:
Arbajt, kua! Ljudi u se odmah, bre-bolje, razili svojim selima. Kada je
docnije iz Sanskog Mosta stigao optinski biljenik Franjo Hafner, naturalizovani Austrijanac i u ime njemake komande pokuao da sprijei razilae
nje zarobljenika, bilo je kasno: oni su ve grabili putinama i stazama pre
ma svojim selima.
Nijemci i ustae, saznavi od Hafnera za stav njemake komande da
se pohapeni seljaci ne oslobaaju, zali su po srpskim kuama u Tomini,
Luanima i aplju, koje su bile uz cestu ili stotinjak metara dalje i pohapsile sve odrasle mukarce na koje su naili.
Kada su se Nijemci vratili u Sanski Most, mnogi seljaci koji su bili
pohvatani i povedeni u zatvor, a zatim osloboeni u Tomini, kao i oni koji
su uspjeli pobjei ispred njemakih trupa, istog dana su, ili sutradan, po
traili odbaeno oruje i municiju i ponovo ih sakrili.

HAPENJE TALACA
Odmah poslije dolaska u Sanski Most, njemaki kapetan Henigs je
naredio da se svi Srbi iz grada i okolnih sela pohapse. Ustae su njegovu na
redbu proirile i na Jevreje i telai je tog dana obavjetavao da se svi Srbi i
idovi od 16 do 65 godina jave radi popisa u zgradu Osnovne kole. Ko se
ne javi, bie strijeljan. Gradom su bile rasporeene njemake patrole koje
su dozvoljavale kretanje ulicama samo onima koji su ili prema koli. Gra
ani su se odmah odazvali naredbi. Kako je koja grupa dolazila, Nijemci
su je zatvarali u kolski podrum.22
Dovoeni su i Srbi iz Zdene, Krkojevaca, Podluga i jo nekih susjednih
sela. Iz Krkojevaca je dovedeno oko 30 ljudi. Ukupno se toga dana u pod
rumu nalo oko 350 Srba, jedan Hrvat i 30 Jevreja. Njemaki vojnici, nao
ruani pukama i sa tri pukomitraljeza opkolili su kolu.
Oko pet sati poslije podne u dvorite su doli kapetan Henigs, kotor
ski predstojnik dr Merkadi, dr Ibro Ibrahimpai, Himzo Pai Rei, Mile
Ljevar i jo neki ustaki funkcioneri. Odmah su se obratili pohapenim lju
dima s pitanjem: Ima li ovdje meu vama sluajno koji Musliman ili Hr
vat?
u Dolazak ovog italijanskog oficira u Tominu i Sanski Most, a sutradan i jedne
italijanske jedinice, pada u vrijeme zavrnih pregovora izmeu Njemake i Ita
lije o demarkacionoj liniji, odnosno o podjeli okupacionih podruja u Jugosla
viji. Kako je prema toj podjeli Sanski Most pripao italijanskom okupacio
nom podruju, ve 10 maja iz njega su se povukli Nijemci, a uli Italijani. Zaht
jev italijanskog oficira u Tomini da se oslobode svi pohvatani seljaci vjerovatno je trebalo da bude spektakularan potez pred njihov dolazak u ovaj kraj.
22 Rekonstrukcija dogaaja oko hapenja talaca, strijeljanja i vjeanja 26 Srba i
jednog Hrvata izvrena je na osnovu ustakog dokumenta navedenog u napome
ni broj 4, kazivanja Milana Miuke Miljevia, Mirka Vrania, Tome I. evia,
podataka koje je prikupila i obradila Sofija Praa Veljovi i rukopisa Milana
D. Samardije.

Mladen Gvozden je upro prstom na svoga brata Milana, a on je izva

dio neki dokument koji je dobio u Zagrebu da kao Hrvat ne ide u zaroblje
niki logor u Njemaku. Kada je njemaki oficir uzeo dokument, upitao je
Milana Gvozdena: Otkud vi ovdje kao Hrvat kad smo mi samo Srbe zvali?
Zatim se obratio prevodiocu Jozi Klepiu23 i on mu je neto govorio. Nijemac
je tada otro rekao Gvozdenu da je vindler (prevarant). Za vrijeme tog is
pitivanja u dvoritu su dovedeni uhapeni Vidovii i drugi iz Tornine, koji su
se odmah izmijeali s ostalim uhapenicima. Ubrzo nakon toga njemaki ofi
cir je naredio da se pohapeni ljudi postroje u trojne redove. Nastalo je pre
travanje ljudi iz stroja u stroj: brat je trao bratu, prijatelj prijatelju, kum
kumu, da bi bili zajedno u nevolji. Kako je pretravanje potrajalo due,
Nijemci su zabranili prelaenje iz reda u red i naredili da se svako zadri
tamo gdje se naao, a da se Jevreji izdvoje. Njih su grupisali lijevo od osta
lih kraj njih su bili Vezmar i Martinovi, a prikljuili su im i Milana Gvo
zdena.
Kada su razvrstali pohapene u dvije grupe, naredili su da se jave oni
koji su dovedeni iz Tornine. Javili su se Vidovii, Kovaevii, iii i ostali.
Bilo ih je 24. Vidoviima je krenuo da se prikljui i Petar Marka obota,
mladi od 20 godina. Njegov 70-godinji stric, shvativi namjere okupatora,
pokuao je da ga zadri i krene umjesto njega, ali je Petar istupio iz grupe
prije strica i poao do izdvojene grupe Tominjana. Nijemac je starca vratio,
a mladia prikljuio Tominjanima, koje su sve, sa Vezmarom, Martnoviem,
Milanom Gvozdenom, urom Grbiem i Jevrejima zatvorili u podrum i oko
njih postavili strae.
Nakon toga su naredili da se jave svi mlai od 16 i stariji od 55 go
dina. Javilo ih se oko stotinu i odmah su ih pustili, zaprijetivi im da se
ne smiju nikud udaljavati od kua. Poslije toga su pustili jo dvije grupe i
u zatvoru su osim ve izdvojene grupe zadrali 100 talaca iz grada i okolnih
sela.

VJE5ANJE STRIJELJANIH
Devetog maja u Sanski Most je stigao iz Banjaluke njemaki general
Sincenih, komandant 132. pjeadijske divizije, da bi prisustvovao strijelja
nju talaca. Istog dana, oko 13 sati, u dvoritu kole je dolo oko 30 njema
kih vojnika s deset oficira. Vojnici su se rasporedili u dvoritu ukrug. Iz
podruma su izveli sve zatvorenike i postrojili ih tri po tri. Po strogosti po
stupka okupatorskih oficira i vojnika i atmosferi taoci su nasluivali da im
se sprema neto strano. Samo su njemaki oficiri komandovali i postroja
vali uhapenike, a Italijani i ustae su stajali po strani. Tominjane, Jevreje,
Vezmara, Martinovia, Gvozdena i svetenika uru Grbia stavili su na elo
kolone. Kolonu s uhapenim i taocima potjerali su iz dvorita kroz park i
Kljuku ulicu. Na elu i zaelju je bilo po nekoliko njemakih i italijanskih
vojnika i ustaa, a sa svake strane po est njemakih vojnika s pukomitraljezima u rukama. Na ulicama nije bilo ni jednog civila, to je bio znak
protesta i neslaganja sa postupcima Nijemaca i ustaa. Kad je kolona dola
do mosta na rijeci Sani, prestrojena je iz trojnih redova u dvojne. Poto su
!s

Jozo Klepi Pataon je poslije zavretka rata osuen.

19

preli preko mosta, Tominjane su s Vezmarom, Martinoviem i Gvozdenom

prebacili na desnu stranu, a ostale taoce na lijevu stranu pruge. Niko ni ri
jei nije progovorio. Vladala je grobna tiina. Tada se pojavio njemaki ofi
cir i poeo da govori. Kada je on zavrio, Jozo Klepi Pataon je preveo:
Ljudi! Ovaj oficir ree da je jue napadnut jedan motor s tri njemaka voj
nika na putu od Sanskog Mosta prema Kljuu.24 Tom prilikom je poginuo
njemaki oficir. Da bi se sprijeili dalji napadi, danas e biti strijeljano de
set talaca za jednog ubijenog Nijemca, odnosno za dvojicu ranjenih i jednog
poginulog. Svi taoci su pogledali na desnu stranu. Mnogi su brojali odvo
jene. Bilo ih je 28! Do 30 nedostaju jo dvojica! Tada je njemaki oficir na
redio popu uri Grbiu da da posljednji blagoslov Tominjanima. Pop je za
plakao i pao na zemlju neto mrmljajui. Tada se pojavila Katica Gvozden,
snaha Milana Gvozdena. Plaui i kleei molila je Nijemca da joj pusti
djevera, koji je bio u grupi izdvojenoj za strijeljanje. Njemaki oficir je
izdvojio Milana Gvozdena iz grupe i pustio, te je on sa snahom otiao kui.
Utom su neki Jevreji, a i drugi taoci, pali u nesvjest. Tominjani su doviki
vali ostalim taocima da im pozdrave majku, enu, djecu. Milanko Prole je
zamolio svetenika uru da mu pozdravi enu i ker, koja je te veeri tre
balo da se uda. I drugi su saoptavali poruke svojima, upuivali posljednje
pozdrave. Tada je otpoelo strijeljanje. Tuma je pozivao po osam talaca Tominjana da se postave na mjesto gdje e biti strijeljani. Pedantni Nijemac
je objanjavao da e dvojica vojnika gaati u srce, a jedan u elo! Kada
su Nijemci izvrili strijeljanje prve grupe, jedan talac je pokazivao znake
ivota. Njemaki oficir je priskoio i pucao mu u sljeponicu. Tada su po
zvali drugu grupu. Braa Ilija i Prole Milanko molili su Nijemca da budu
zajedno. On im je to velikoduno odobrio. Braa su prila jedan drugom,
zagrlila se, izljubila i u tom momentu pala mrtva. Iz tree grupe pokuao
je da pobjegne Mitar Vidovi, iskoristivi pojavu voza koji je dolazio od Sanice,25 ali je uhvaen i vraen u grupu. Tada je Josip Martinovi poeo da
grdi Nijemce, da psuje i da klie srpskom vojniku. Kada je njemakom ofi
ciru prevedeno ta je Josip sve rekao, on je naredio da ga izdvoje, pa je na
kraju strijeljan i Josip s posljednjom dvojicom, od kojih je jedan bio naj
mlai osueni talac Petar obot, koji je nahio kapu na oi da ne bi gledao
u cijevi puaka.
Kada su i posljednja trojica strijeljana, Nijemci su preostalim taoci
ma naredili da strijeljane prenesu preko mosta u kola, koja su ekala na
drugoj obali rijeke. Tada je ponovo formirana kolona talaca, koja je, s obezbjeenjem kao i prilikom dolaska na strelite, krenula Kljukom ulicom do
parka, u kojem su ve konopci bili vezani po drveu. Na trgu su Nijemci sli
kali strijeljane s preostalim taocima. Potom su naredili da se strijeljani do
nesu u park pod drvee, o koje su ih njemaki vojnici, uz pomo ponekog
taoca, povjeali: 27 strijeljanih, a zatim objeenih talaca pruali su stravi
2

udno je da su Nijemci ovom prilikom govorili o strijeljanju talaca u znak od

mazde zbog napada na njemaki motocikl s oficirom i dva vojnika, a ne zbog
ranjavanja trojice Nijemaca u borbama kod Sjenokosa. Nigdje nisam mogao
doi do podatka koji bi potvrivali navodni napad na njemaki motocikl s tro
jicom Njemaca na putu izmeu Sanskom Mosta i Kljua.
*5 Mihajlo kundri je bio vozovoa voza koji je naiao od Sanice kada je vreno
strijeljanje Tominjana i ostalih. On je vidio poredane Tominjane i grupu Jevreja ispred kojih je bio rabin, ali nije vidio strijeljanje, jer su Nijemci naredili
da voz produi u Sanski Most.

20

nu sliku u gradskom parku tog proljetnog dana. Dok su taoci visili u grad
skom parku, svaki Srbin koji bi naiao centrom grada, morao je da proe
kroz park, izmeu objeenih. Vodio bi ga neki od ustaa i prijetio: Ovako
e proi svi Srbi koji budu protiv ove drave.

Sa doeka Dr Viktora Gutia, ustakog stozernika u Sanskom

s lijeva), do njega Dr Josip Cerjan, u prolazu pored italijanske glazbe.

Mostu

(prvi

Preostali taoci su vraeni u kolu i zatvoreni u uionicu, u koju su im

ubacili malo slame za leaj. Poslije stravinog strijeljanja i vjeanja, meu
taocima u uionici je zavladala grobna tiina.
Sutradan, tab 132. pjeadijske divizije je izdao sljedei proglas, koji
je bio izlijepljen u svim gradovima okupacionog podruja divizije:
Serben!

Srbi!
7. 5. 41. poslije podne Srbi su iz
jednog sela kod Sanskog Mosta pu
cali na njemake vojnike.
Selo je razoreno od njemake
vojske, 27 Srba ie strijeljano, a nji
hova tijela objeena su na trgu u
Sanskom Mostu.
Komandant
njemake vojske

Am 7. 5. 1941. nachmittags haben

Serben aus einer Ortschaft bei San
ski Most auf deutsche Soldaten gesch
ossen.
Die Ortschaft wurde von den deut
schossen und ihre Leichen auf dem
sehen Truppen zerstrt, 27 Serben erMarktplatz von Sanski Most aufge
hngt.
der deutschen Truppen
Der Kommandeur*

= Original letak proglas u arhivu Muzeja Kozare u Prijedoru.

21

Istog dana oko dva sata poslije podne izvedeni su taoci iz uionice u
park da poskidaju objeene. Kako nisu mogli da odrijee konopce, oni su
ih presjekli, pa je na drveu u parku, i nakon uklanjanja objeenih, ostalo
da visi 27 konopaca, koji su jo dugo podsjeali mjetane na strani zloin.27
Objeene su skinuli s drvea, poredali ih na troja kola s platformom i odvezli do unjara, gdje su na pravoslavnom groblju sahranjeni. Taoci su
vraeni u kolu i 11. maja, kada je u Sanski Most doao italijanski konjiki
puk, puteni svojim kuama. Tog dana njemake trupe su se povukle iz San
skog Mosta u Prijedor, a okupacionu vlast je preuzela italijanska vojska.

RAZVOJ SITUACIJE POSLIJE MAJSKE POBUNE

Vlasti ustake NDH su ve polovinom aprila poele izdavati zakonske
naredbe kojima su Srbe i Jevreje stavljale van zakona, sankcionisale plja
ku njihove imovine, nareivale da se svi omladinci grko-istone vjere (pra
voslavne) upotrebe u radu za ope dobro,29 odnosno prisilnom radu, naj
ee na putevima i slino.
Za donoenje presuda po kratkom postupku ustake vlasti su 17. juna
1941. godine formirale prijeke sudove za okruge i kotare, imenovale pred
sjednike, sudije i njihove zamjenike, u kojima su osim pravnika bili i ustaki
nastrojeni laici. Tada je imenovan Okruni prijeki sud u Bihau, pod koji je
spadao i sanski kotar, i poseban Kotarski prijeki sud u Sanskom Mostu.30
Formirana je velika upa Sana i Luka, sa sjeditem u Banjaluci (a ukinuta
vrbaska banovina), kojoj je pripadao i kotar Sanski Most. Ustaki stoernik
dr Viktor Guti privremeno je bio veliki upan ove upe.31
Uporedo s donoenjem raznih zakonskih odredbi o proganjanju i eko
nomskom unitenju Srba i Jevreja, na zborovima u gradovima Bosanske kra
jine ustaki funkcioneri su i javno pozivali na unitenje Srba i Jevreja. Usstaki stoernik Viktor Guti je bio najrevnosniji u propagiranju i izdavanju
naredbi protiv Srba i Jevreja.
U drugoj polovini maja 1941. godine Viktor Guti je u Zagrebu posjetio
dra Antu Pavelia, poglavnika NDH, i od njega dobio najvee pohvale i priz
nanja za ve poinjene zloine i najira ovlatenja za nastavljanje zapoetih
progona Srba i Jevreja. Neposredno potom on je 28. maja doao u Sanski
Most. Mjesna ustaka organizacija i organi vlasti, uz sudjelovanje italijanske
vojne glazbe, priredili su Gutiu sveani doek, na kojem se okupio prilian
broj ljudi, ena i djece iz grada i oblinjih sela. kolska djeca su morala doi
s uiteljima. Ustaki stoernik je tom prilikom izvrio smotru jedne itali
janske jedinice, a gradonaelnik Himzo Pai Rei ga je u ime stanovnitva
pozdravio, zahvalivi mu se to se odazvao njihovom pozivu i posjetio nji
hovo malo mjesto ...
27 Joco

Marjanovi: U okupiranom Prijedoru, edicija Kozara u NOB, knj. I, str.

182.
sa Naredba objavljena u Hrvatskom narodu, Zagreb, 1941. godine,
so Narodne novine, Zagreb, 18. juna 1941. godine.
31 Kao ratni zloinac Guti je osuen na smrt.

22

Okupljenom narodu Guti je odrao govor, u kojem je, izmeu ostaloga,

rekao: . . . drumovi e poeljeti Srbalja, al Srbalja vie biti nee. Izdao
sam drastine naredbe za njihovo potpuno ekonomsko unitenje, a slijede
nove za potpuno istrebljenje. Ne budite slabi ni pram jednoga. Drite uvijek
na umu, da su to bili nai grobari i unitavajte ih gdje stignete, a blagoslov
naeg Poglavnika i moj nee vam uzmanjkati.

Strijeljani, pa objeeni rodoljubi 9. V 1941. godine u parku u Sanskom Mostu.

Svaki, koji se za njih bude zauzimao, postaje samim tim neprijatelj
Hrvatske slobode ...
Srbi neka se ne nadaju niemu, i za njih je najbolje neka se isele neka
ih nestane iz naih krajeva, iz nae domovine .. .32
Nakon Gutievog hukakog govora protiv Srba gradonaelnik Rei mu
se zahvalio na patriotskim rijeima i uputama za daljnji rad te u ime svojih
graana obeaje, da e se u tanine tih uputa drati...
Nakon zbora prireen je sveani ruak. Tom prilikom su komandant
italijanskog garnizona, kotarski predstojnik dr Josip Cerjan i stoernik izmijenjali zdravice.
Poslije ruka Guti i njegova svita primili su u Kotarskom predstojnitvu Starog Majdana, Kamengrada, aplja i Kijeva, i Guti im je tada dao
5.000 dinara kao svoj prilog za siromane graane.3 Istog dana navee, is
praen glazbom, Guti se preko Prijedora vratio u Banjaluku.
Sanjani su nakon odlaska stoemika i njegove svite ostali u velikoj ne
izvjesnosti ta e im donijeti dani koji dolaze. Malo je ko od njih vjerovao
i oekivao da e se ustae u Sanskom Mostu zaista . . . u tanine tih uputa
32 Hrvatska
33 Isto.

krajina, br. 19 od 30. maja 1941. godine, str. 2.

23

drati i da e ve krajem jula i prvih dana avgusta pristupiti sprovoenju

u ivot ustakog programa fizikog istrebljenja Srba i Jevreja.
Iako je ustako rukovodstvo u Sanskom Mostu nastojalo da okupi u
svojim redovima to vei broj Muslimana i Hrvata, oni nisu uspjeli da za
svoju zloinaku djelatnost dobiju znaajniju podrku sugraana. Do polo
vine avgusta 1941. godine u ustakoj organizaciji u sanskom srezu bio je
samo 131 zakleti ustaa.34
Nekoliko dana prije nego to e Nijemci napasti SSSR, ustae su pohapsile skoro sve uglednije Srbe i Jevreje Sanskog Mosta, ali i grupu nap
rednih omladinaca, meu kojima i devet Muslimana. Tada su zatvoreni: Dra
go i Janko Ai, Hasan Aganovi, Albert Albahari, Simun Banjac, Duan i Ilija
Basara, Hazim i Muhamed Bilalbegovi, Ognjen Borkovi, Jovo i Petar Braji, Kabiljo Cico Levi, Rifat i Tahir eki, Jovo Deli, Boko Dragii, Milan,
Mladen i Pero Gvozden, Mile Klepi, Fahrudin Kulenovi, Muhamed Kurbegovi, Obrad Lazi, Sado Levi, Milan Mandi, oovan i Milan Marjanovi, Lazo
i Nedjeljko Milievi, Veso Milinkovi, in. Drago Nedimovi, Teodor Praa,
Lazar Radovi, Hasan Sarajli, Ugljea Spremo, Jovica Stojanovi, Bajazit
Topalovi, Niko Trkulja, Perica i dr Too Zuruni, Lazo i Vlatko ivkovi,
Ustae su tada zatvorile i Ivicu Saria,35 ustau, da bi pijunirao uhapene.
Meutim, on je nakon dva sata iziao iz zatvora, jer je vidio da uhapeni
znaju da je ubaen meu njih radi pijuniranja. Ova grupa je bila zatvorena
u zgradi mekteba,36 ali je poslije nekoliko dana osloboena. Poslije izlaska
iz zatvora svi omladinci iz grupe morali su da idu na prisilni rad. Zatrpavali
su rovove u gradskom parku iskopane pred aprilski rat i obavljali druge
poslove.37
*

* *

Napad Njemake na Sovjetski Savez (22. juna 1941.) zatekao je Bosnu

i Hercegovinu u sloenoj i napetoj situaciji, koja je prijetila da dovede do
strahovitog bratoubilakog klanja i istrebljivanja. Izvjestan broj katolikih
sveenika ne samo da podrava ustaku vlast i okupaciju nego s pukom i
kamom u ruci uestvuje s ustaama, a esto i kao kolovoe, u pokoljima i
unitavanju Srba i Jevreja.
Zbog neravnopravnog poloaja i nacionalne obespravljenosti naroda i
narodnosti u Kraljevini Jugoslaviji, dio hrvatskog i muslimanskog stanovni
tva Bosne i Hercegovine je poslije proglaenja NDH oekivao da e mu se
poboljati ivotni uslovi u novoj dravi i da e ona biti bolja i pravednija
od Kraljevine Jugoslavije. Takvom stavu jednog dijela Hrvata, iz kojeg je pro
izlazila, u veoj ili manjoj mjeri, i podrka ustakom reimu, doprinio je i
uticaj katolikog klera. Na znatan broj Hrvata i Muslimana u prvoj fazi oku
pacije presudan uticaj imao je dr Vlatko Maek, voa Hrvatske seljake stran
ke (HSS), koji je putem Radio-Zagreba pozvao svoje pristae na saradnju s us
taama i podrku novim vlastodrcima. Da bi pridobile Muslimane i obezbijedile njihovu podrku svojoj politici, ustae su prema njima sprovodile po
sebnu taktiku, kojom su uspjele da veu za ustaki pokret izvjestan broj Mus
3* Arhiv VII, k. 170, br. reg. 26/101.
35 Sari je u toku rata ubijen kao narodni neprijatelj.
30 Muslimanska vjerska osnovna kola.
s Podaci o Sanskom Mostu, rukopis, str. 18, u arhivu OO SUBNOR SM.

24

limana, pristaa Hrvatske seljake stranke. Tako su u Sanskom Mostu pristae

HSS: Himzo Pai Rei, trgovac i posjednik, Juso Tali, obuar i Osman ehaji, pekar, ve prvih dana okupacjie pristupile ustakom pokretu.38 Ustae
su za svoje ciljeve pridobile i dio pristaa Jugoslavenske muslimanske organi
zacije (JMO). Zbog znaaja koji su pridavale uvrenju svog uticaja u Bosni
i Hercegovini i ukljuivanju bosanskohercegovakih Hrvata i Muslimana u
svoju politiku i vojnu akciju unitavanja srpskog stanovnitva na teritoriji
NDH, ustae su namjeravale da s vladom NDH preu iz Zagreba u Banjaluku.
Ustaki teror, usmjeravan iz centra raznim zakonima i zakonskim od
redbama, pratilo je, naroito u selima, svakodnevno divljanje ustaa nad srp
skim stanovnitvom, koje je u julu poprimilo iroke razmjere. Naoruane
ustae su ile po selima, otimale ljudima hranu i rakiju, traile da im se ito,
stoka, razne namirnice i roba dopreme kuama, otimale novac i drugo. Sve
te teroristike mjere pratile su raznovrsne prijetnje, koje su najee, dan-dva
kasnije, bile i izvravane. U neka udaljenija sela ustae do ustanka nisu do
lazili. Plaili su se. Ali su zato esto zalazili u sela u okolini optinskih cen
tara Starog-Majdana, Budimli-Japre, Luci-Palanke i Tornine. Zbog toga je
srpsko seosko stanovnitvo, naroito odrasli mukarci, skoro potpuno prestalo
odlaziti u kasabe i gradove. Klonilo se susreta sa andarmima (orunicima)
i ustaama, skrivalo po gajevima i umama oko kua ili u blizini sela i sa stra
hom obavljalo poljske radove. Umukle su pjesme, zavladalo je gluho i ne
veselo doba, puno neizvjesnosti i zloslutnog iekivanja.
Na dan napada Njemake na Sovjetski Savez osmorica vrhpoljskih us
taa su dola u Predojevia Glavicu i uhapsila urina Predojevia, aktivnog
artiljerijskog narednika Jugoslovenske vojske, koji je tog dana s braom ku
pio sijeno. urin i vrhpoljske ustae su posjedali u nekoliko kola s konjskom
zapregom i preko Luci-Palanke i Sanskog Mosta stigli u Vrhpolje. Po njega
su ustae dole ak iz Vrhpolja jer je on prilikom povratka iz aprilskog rata
iz voza iziao u Vrhpolju. Tu su ga neki mjetani primijetili s orujem i pos
lije dueg traganja saznali gdje ivi. Kako je Jure Musa, komandir 2andarmerijske stanice u Luci-Palanci, dao o urinu iskaz da je lojalan, a u Sanskom
Mostu o njemu nisu nita znali, nakon etiri dana je bio puten iz zatvora.
Poslije povratka kui izbjegavao je susrete s andarmima i ustaama i skrivao
se u umovitim padinama Grmea nedaleko od svoje kue, ili u kuama Mile
Kovaevia i Ilije Vidakovia.
Dan-dva poslije napada Njemake na Sovjetski Savez ustae su u Sta
rom Majdanu uhapsile studenta Dragu Malia iz Devara, potpisnika Treeg
otvorenog pisma bosansko-hercegovake studentske omladine, objavljenog 1.
decembra 1939. godine, i sprovele ga u Sanski Most u zatvor, gdje je zatekao
nekoliko uhapenih seljaka. Drago je po ocu Ljupku, koji ga je posjetio, oba
vijestio Mirka Vrania, takoe studenta, da se nalazi u zatvoru. Vrani je tri-etiri dana kasnije, kasno nou organizovao njegovo bjekstvo. Na lijevoj obali
rijeke Sane, koju je Mali preplivao, saekao ga je Muhamed Bilalbegovi.
On mu je prenio poruku svog starijeg brata Hazima i usput predao mu letak,
Prvomajski proglas CK KPJ, u kojem se govorilo i o zloinima ustaa u Bosni
i Hercegovini.39
38 Zbog poinjenih zloina kasnije su bili osueni.
3 Kazivanje dr in. Drage Malia, rektora Univerziteta u Banjaluci, autoru, 14.
septembra 1976. godine.

25

Stanovnitvo sanskog podruja (sreza) krajem juna i poetkom jula 1941.

godine jo je uvijek bilo pod snanim dojmom masovne odmazde Nijemaca
i ustaa, poinjeno 9. maja nad nedunim seljacima Tornine, Luana i aplja.
Tome je doprinosio i skoro svakodnevni teror ustaa i andarma nad Srbima
i Jevrejima, a u zraku je lebdio prijetei govor ustakog stoernika iz Ba
njaluke Viktora Gutia.
Do jula ustae su u Sanskom Mostu otpustile sve Srbe i Jevreje iz dr
avne slube i s posla u raznim preduzeima, vanredno ih oporezovale, oduzele
im trgovine i radnje i postavile u njih svoje komesare, koji su im predavali
dnevni pazar. To su i ustae i komesari obilato koristili za lino bogaenje.
Tih dana ustae su poele i pljaku srpskih i jevrejskih kua. Mnoge oplja
kane stvari su prisvojili pojedini ustaki funkcioneri, a dio tih stvari su izno
sili na licitaciju i prodavali budzato. Tako su opljakali robu iz mnogih
trgovina i gostiona i mnoge vrijedne kune i line stvari sanskih porodica.
Ustaki tabornik Josip Zandana, zvani Jozo zidar, kotarski predstojnik Ivica
Simeon i drugi prisvojili su to im se svidjelo i to javno odnosili svojim ku
ama. Poneto od odjevnih predmeta nosili su kasnije lanovi njihovih poro
dica. Tako su radili i ostali ustaki funkcioneri.
Nou izmeu 10. i 11. jula ustae su pohapsile u parohijama sanskog
sreza osam pravoslavnih svetenika sa osamnaest lanova njihovih porodica.
Meu uhapenima su bili svetenici Vid Marjanovi, prota iz Sanskog Mosta,
Miroslav Gluac, paroh iz Budimli-Japre i uro Grbi, paroh iz Tornine. Dr
ali su ih dva dana zatvorene u Sanskom Mostu u Sokolskom domu i zatim ih
vozom prebacili u Banjaluku, a zatim u Caprag (kraj Siska), gdje su skupljani
svi svetenici pohapeni na podruju NDH i kasnije s porodicama protjeram
u Srbiju.
U drugoj polovini jula stiglo je u Sanski Most 187 Slovenaca koje su
Nijemci protjerali s podruja Murske Sobote i Maribora.40 Prvih dana su bih
smjeteni u Sokolski dom, a potom rasporeeni po kuama. Za njih je bila
organizovana zajednika kuhinja, koju su, po nareenju ustaa, izdravali Srbi
i Jevreji. Veina prognanih Slovenaca je uspostavila prijateljske odnose sa
srpskim i jevrejskim stanovnitvom, a i sa muslimanskim i hrvatskim.
Nekim imunijim Srbima Sanjanima ustae su dale propusnice da mogu
otputovati u Srbiju, pourujui njhovo iseljavanje. U selima oko Luci-Palanke proirio se glas da e svi vieniji Srbi biti protjerani. Tada su mnogi
prestali odlaziti u Luci-Palanku i Sanski Most, a neki su odbjegli od kua
i skrivali se po oblinjim umarcima i gajevima, iekujui dalji razvoj do
gaaja.
Ustae su u julu u skoro svakom srpskom selu popisale po grupu ug
lednih domaina, da kao taoci odgovaraju, ako doe do kakvog izgreda pro
tiv ustake vlasti u selu ili varoici. U julu su ustake vlasti izdale naredbu
da se popiu kose, srpovi, zasijane povrine, a potom i srpsko stanovnitvo,
toboe da bi mu se mogle davati namirnice (so, petrolej, eer itd.). Popisivai su spiskove odnijeli u Kotarsko poglavarstvo, ali od podjele namir
nica nije bilo nita. Ustae taj popis nisu vrile radi dijeljenja namirnica,
ve radi prikupljanja poimeninih i brojnih podataka o srpskom stanovni
,#Mr

Rafael Bri: O iseljavanju Slovenaca u Bosnu 1941. godine, Institut za istoraju Sarajevo, Prilozi, broj 9/1, 1973. godine.

26

tvu, da bi ga, u datom trenutku mogle hapsiti po spiskovima, to su i poku

ale krajem jula.41
Zbog sve veeg terora ivot u Sanskom Mostu je u julu skoro zamro.
Sedmini pazarni dan (podedjeljak) i dalje se odravao, ali je iz okolnih sela
u grad dolazilo manje seljaka nego ranije. Na obalama rijeke Sane moglo
se vidjeti samo poneko dijete na kupanju, a veernja ivost je nestala s grad
skih ulica.

41

Mirko Stani: Izjava o Jelainovcu, septembra 1959. godine, str. 83 i pismo au

toru od 31. januara 1975. godine, str. 1, u arhivu OO SUBNOR SM.

2. PRIPREME USTANKA U BOSANSKOJ KRAJINI

Poslije formiranja Vojnog komiteta pri PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu
formirani su i oblasni vojni komiteti u Banjaluci, Mostaru i Tuzli. Oblasno
rukovodstvo KPJ za Bosansku krajinu je organizovalo poetkom juna 1941.
godine na ehitlucima kod Banjaluke partijsko savjetovanje, na kojem su
prisutni upoznati s odlukama Majskog savjetovanja KPJ i zadacima koji su
se na osnovi tih odluka postavljali pred komuniste Bosanske krajine. Neko
liko dana kasnije u Banjaluku je doao Mahmut Buatlija, lan Vojnog ko
miteta pri PK KPJ za BiH. On je odiao sastanak sa Josipom Maarom oom, Kasimom Hadiem, Brankom Babiem i Osmanom Karabegoviem,
saoptio im da su odreeni u oblasno vojno rukovodstvo za Bosansku kra
jinu i upoznao ih s njihovim zadacima. Na istom sastanku je odlueno da
se odmah prie odreivanju lanova KPJ koji e rukovoditi vojnim sektorom
u srezovima u kojima je postojala partijska organizacija, s tim da oni za
seoske vojne povjerenike odrede ljude najprikladnije za tu vrstu posla i da
priu prikupljanju oruja i pripremama oruane borbe.
Osman Karabegovi je izmeu 18. i 22. juna obiao partijske organiza
cije u Bihau, Bosanskoj Krupi, Bosanskom Novom i Prijedoru.42 Odrao
je sastanke s lanovima mjesnih komiteta u ovim gradovima, upoznao ih
s partijskom ocjenom situacije u zemlji i svijetu, saoptio im da se rauna
s njemakim napadom na Sovjetski Savez, upoznao ih sa zadacima koji su
proizlazili iz odluka Majskog savjetovanja i odredio sreske vojne povjerenike
u ovim srezovima. Tih dana je i Velimir Stojni iao u Klju, odrao tamo
sastanak s komunistima i saoptio Radenku Stojniu da je odreen za voj
nog povjerenika na tom podruju.43
Skoro svi sreski vojni povjerenici su odmah prili stvaranju
seoskih vojnih povjerenika, objasnili im situaciju i dali uputstva za rad.

mree

S obzirom na to da su okupatori i ustae stavili Srbe, Jevreje i Rome

van zakona i pristupili njihovom ekonomskom, a zatim i fizikom unitava
nju i istrebljivanju, to su i pripreme oruane borbe protiv ustaa i okupa
tora u Bosanskoj krajini vrene, prije svega, a ponegdje i iskljuivo, u srp
skim selima i meu srpskim stanovnitvom. Osim tih postojali su i drugi
faktori koji e kasnije usloviti masovno uee Srba u oruanoj borbi protiv
faistikih okupatora i ustaa, a ije korijene treba traiti u daljoj i blioj
prolosti: u slobodarskim tradicijama stanovnitva ove oblasti, u vjekovnoj
mrnji naih naroda prema okupatorima, u sve veem raspoloenju masa
za borbu protiv okupatora i njihovih slugu, koje se povealo u periodu po
42

Slavko Odi: Radniki pokret Bihaa i okoline do ustanka 1941, edicija Podgrme u NOB, knjiga 1, str. 104.
43
Velimir Stojni: Izmeu Kozare, Drvara i Gi'mea, edicija Podgrme u NOB.
knjiga 3, str. 59.

28

etka masovnog
godine.

fizikog

istrebljivanja

naih

naroda

jula

avgusta

1941.

Ve kratkotrajna okupacija nae zemlje i njeno komadanje izmeu oku

patora i njihovih satelita, te zavedeni okupacioni reim, teror koji je sve vie
rastao, brzo su otkrili naim narodima pravu sliku novog poretka, koji su
sprovodili okupatori i njihove sluge. Zavaanje naih naroda i narodnosti,
njihovo fiziko istrebljivanje, kao i svih naprednih ljudi, bez obzira na po
litiku pripadnost, istrebljivanje koje je ve u ljeto 1941. godine poprimilo
neviene razmjere i, konano, masovni pokolj Srba jula 1941. godine (za
poet jo u maju), pokazali su naim narodima i narodnostima najubjedljivije da se neodlono mora dii na ustanak, ako se hoe spasiti potpunog
fizikog istrebljenja. Na takav razvoj u ovim krajevima uticali su i drutveno-politiki odnosi, koji su vladali do 1941. godine, lijevo krilo Zemljorad
nike stranke, koje je naroito bilo snano u nekim bosanskokrajikim srezovima i, na kraju, strpljiv i uporan rad komunista koji su u mjestima pov
remenog ili stalnog boravka politiki djelovali i sprovodili liniju Komunisti
ke partije Jugoslavije.
U tom periodu sazrela je spoznaja u naih naroda o teini i irini izdaje
vrhova bive Kraljevine Jugoslavije, a sve vie raslo razoarenje u stare, gra
anske politike partije i njihovo vodstvo, to je za posljedicu moralo imati
okretanje naroda prema narodnoj partiji, Komunistikoj partiji Jugosla
vije, koja je jo prije okupacije upozoravala narode na opasnosti koje im
prijete od faistikih zemalja Njemake i Italije i koja je jedina ostala s oku
piranim narodima, vrei svestrane vojne i politike pripreme za borbu pro
tiv okupatora i njihovih slugu, do koje e neminovno morati doi.
Neosporno je da su objektivni meunarodni vojni i politiki uslovi
bili znaajni za otpoinjanje borbi naih naroda protiv okupatora i njihovih
slugu: napad Njemake na SSSR i vezivanje glavnine njemakih vojnih snaga
na istonom frontu. Predvialo se da SSSR i Engleska nee biti jedini koji
e se boriti protiv Njemake, ve da e i demokratske snage Engleske i SAD
povesti energiniju borbu protiv nacistike Njemake i faistike Italije, to
se poelo ostvarivati ve u julu 1941. godine, to je potom dovelo do Antihitlerovske koalicije SSSR, Engelske i SAD.
Meutim, da bi se digao ustanak, treba da postoje unutranji uslovi koji
omoguuju podizanje naroda u borbu protiv okupatora i njihovih slugu. Ti
su uslovi u okupiranoj i raskomadanoj Jugoslaviji postojali u ljeto 1941.
godine, to se pokazalo i potvrdilo narednih dana i mjeseci.
Pripreme za oruanu borbu protiv okupatora i ustaa vrene su i meu
muslimanskim i hrvatskim stanovnitvom bihakog i cazinskog sreza, ali su
velika hapenja komunista u Bihau u drugoj polovini juna i u julu, te pro
vala u Cazinu i Velikoj Kladui polovinom jula osujetili te pripreme.44
S obzirom na to da su znatan broj lanova KPJ i SKOJ-a u ovoj oblasti
sainjavali Muslimani i Hrvati, radnici, aci, studenti i namjetenici, uskoro
su u svim rukovodstvima i tabovima formiranim pred ustanak, u ustanku
i kasnije u NOB, bili i Srbi, i Muslimani, i Hrvati i Jevreji.

44

Mirko Turi: Od faistike okupacije do Bihake kule 1941, edicija Podgrme u

NOB, knjiga 1, str. 181185.

29

Polovinom jula Mahmut Buatlija je ponovo doao u Banjaluku. Na

sastanku oblasnog partijskog i vojnog rukovodstva Bosanske krajine, odra
nom na ehitlucima iznad Banjaluke, on je upoznao prisutne s odlukom
Partije da se prie formiranju partizanskih odreda i otponu diverzije, sa
botae i oruane akcije. Na sastanku je izvrena raspodjela zadataka. Ko
munisti odreeni da prenesu ovu direktivu partijskim organizacijama i organizuju njeno sprovoenje u ivot krenuli su odmah poslije sastanka na teren
od Bosanskog Petrovca, na kojem je formiran Sredski komitet KPJ i tab
gerilskih odreda za ovaj srez. Sutradan je odran sastanak s komunistima
s podruja Drvara u selu Bukovai, na kojem je formiran tab gerilskih od
reda za Drvar i okolinu.45
Pripreme za borbu i formiranje gerilskih odreda vreni su i u biha
kom, krupskom, novskom, prijedorskom, dubikom i drugim srezovima Bo
sanske krajine. Na podruju Kozare uro Pucar Stari, lan Pokrajinskog
komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, odrao je 25. jula u selu Orlovcima,
nedaleko od Prijedora, sastanak komunista s podruja prijedorskog, novskog
i krupskog sreza. Na sastanku je odlueno da odmah zaponu diverzije i ma
nje akcije, s tim da se prije svega izvri diverzija u Rudniku eljezne rude
u Ljubiji i Rudniku uglja u Ljeljanima. Prijedorski komunisti su 27. jula
odrali sastanak u Malom Palanitu, na kojem su razradili plan akcija i
dogovorili se o izvoenju diverzija u Ljubiji i na eljeznikoj pruzi. Sutradan
su i bosanskonovski komunisti odrali sastanak u urlanovom gaju i dogovo
rili se o ruenju vijadukta u Volinji i Rudnika u Ljeljanima. I Sresko vojno
povjerenitvo za Bosansku Dubicu je 29. jula odluilo da svoju aktivnost
usmjeri na ruenje saobraajnica.
U podgrmekim selima krupskog i novskog sreza radilo se na pripre
mama za borbu krajem jula, nakon to je Milan Pilipovi, komunista iz Bo
sanske Dubice, 22. jula doao u Rujiku i prenio uputstva za organizovanje
gerilskih odreda i otpoinjanje borbi. Na tom sastanku je postignut dogovor
da se Pilipovi vrati na podruje krupskog sreza, da bi se 31. jula otpoelo
s akcijama. Meutim, Pilipovi je iz Rujike krenuo u cazinsko-kladuki srez
da tamo organizuje borbu. Ustae su ga uhvatile i zatvorile u Bihaku kulu,
gdje su ve bili zatvoreni neki koji su s njim radili na cazinsko-kladukom
podruju. Ustae su ih kasnije izveli pred prijeki sud u Bihau i svi su, osim
Mirka Turia, osueni Pilipovi na smrt, a ostali na zatvor u koncentra
cionom logoru.46

45

Osman Karabegovi: Krajina na putevima revolucije, izdanje Glas, Beograd.

1978. godine, str. 1213.
46 Edicija Podgrme u NOB, knj. 1, str. 181185

30

3. PRIPREME USTANKA U SREZU SANSKI MOST

Do ustanka u sanskom srezu nije bilo organizacija KPJ i SKOJ-a, izuzev
jednog kandidata za lana KPJ, Hazima Bilalbegovia47 i jedne skojevke, De
se Basta,48 te onih koji su na krae vrijeme navraali u svoj rodni kraj. Pa
ipak su pripreme KPJ za oruanu borbu u susjednim srezovima imale od
jeka i na ovom podruju, i kod stanovnitva je sve vie bila prisutna orijen
tacija na oruanu borbu. U nekoliko sela, od poetka jula, organizovano su
vrene politike pripreme za oruanu borbu protiv okupatora i ustaa nakon
to su pojedini simpatizeri KPJ dobili i upoznali sadraj Prvomajskog pro
glasa CK KPJ i prvih letaka o pozivu na oruanu borbu. Neke organizacione
i vojne pripreme vrene su neposredno pred izvoenje prvih napada.
U prvoj polovini maja 1941. godine Gojko Majki49 je po Nikoli Lapcu5
poslao pismo doktoru Mladenu Stojanoviu u Prijedor. Prema sjeanju Ni
kole Lapca, Mladen je Gojlcu poruio da se priprema za oruanu borbu, a
kada doe vrijeme, dobie dalje upute. Gojko Majki je s porukom Mladena
Stojanovia upoznao Vasu Pratala, Iliju Inia, ora Srdia, Jozu aia,
Slobodana Inia, Slavka i Zdravka Njegovana i jo neke. Mladenova poruka
se prenosila od jednog do drugog ovjeka, dopunjavala, proirivala i uveliavala, podravajui kod ljudi vjeru da se spreme borba protiv okupatora
i njegovih ustakih slugu.
Desa Basta, uiteljica u Kljevcima, lan SKOJ-a, dobila je krajem maja
i u junu letke CK KPJ i CK KP Hrvatske od uitelja Velimira Stojnia,51
47

Hazim Bilalbegovi je kao uenik 6. razreda bihake Gimnazije 1936. godine bio
iskljuen iz kole na dvije godine zbog komunistike djelatnosti. Nije nastavljao
kolovanje kao redovan ak, ve se zaposlio u Katastru u Bosanskoj Dubici,
odakle je 1941. godine bio premjeten za efa Katastra u Sanskom Mostu. Dok
je bio u Bosanskoj Dubici, 1940. godine, kandidovan je za lana KPJ.
48 Kada je Desa Basta polazila iz Beograda na svoju prvu dunost uiteljce u ko
lu Kljevce, navratila je u studentsku menzu u Beogradu, gdje ju je Petar Stamboli upoznao sa Hasom araj licem studentom iz Sanskog Mosta, a on ju je
uputio na Barbaru Kazi, potaricu, znajui da je napredna i da joj dolazi u
Sanski Most brat Perica Kazi, poznati zagrebaki komunista.
48 Gojko (Nikole) Majki, roen 27. decembra 1894. godine u Luci-Palanci, mainski bravar, presudom Dravnog suda za zatitu drave d.S.br. 13/32, osuen je
na godinu dana robije zbog komunistikih ideja. Kod policije je bio evidentiran
kao komunista od 1932. godine. Poslije izlaska iz zatvora doao je u Luci-Palanku, gdje je ivio i radio kao mainista na parnoj lokomotivi.
50 Nikola Lapac, zemljoradnik iz Luci-Palanke, pripadao je grupi koja se do rata
okupljala oko Gojka Majkia. lan KPJ je postao novembra 1941. godine i bio
je prvi sekretar partizanske elije u Luci-Palanci.
81 Velimir Veljo Stojni, uitelj, roen u Dobrom Selu, srez Bosanska Krupa, gdje
mu je otac bio uitelj. U Kamenici kod Drvara formirao je prvu partijsku eliju
na podruju Drvara, 1939. godine, i bio njen sekretar. Njegov revolucionarni rad
u Drvaru vlast je prekinula krajem 1940. godine i otpustila ga iz slube. Tada
je doao u Prijedor, gdje mu je ivio otac s porodicom. lan KPJ je od 1939.
godine. Jedan je od organizatora ustanka u Bosanskoj krajini.

31

lana KPJ, koji je krajem 1940. bio otputen iz slube i ivio u Prijedoru.
Desa je te letke nosila Veljinom Bratu Radenku Stojniu, koji je bio uitelj
u kljukom srezu, u Hripavcima. Od Velimira Stojnia je dobila zadatak da
prikupi podatke o tome koji ljudi u Kljevcima i okolnim selima imaju
oruje i da savjetuje seljacima da sakrivaju oruje. Kako je uitelj iz Dabra
u aprilskom ratu pao u njemako zarobljenitvo, prosvjetni inspektor je po
etkom juna 1941. godine naredio Desi Basta da i u dabarskoj Osnovnoj koli
dovri nastavu, ispita i ocijeni ake. Ona je taj boravak u Dabru pokuala
da iskoristi za sastanak s Dabranima. Budui da je nisu poznavali, seljani
su odbili da se sastanu s njom. Tada se s njima sastao podvornik kole u
Kljevcima Jovo Karanovi, koji je s uiteljicom doao u Dabar. On je okupio
dvadesetak Dabrana, objasnio im koliko je znao i umio politiku situaciju
i upozorio ih da ne predaju oruje, ve da ga uvaju i pripreme za borbu do
koje e sigurno doi. Prisutni su izjavili da u selu ima dosta oruja i da
ustae jo nisu dolazile, ali da u selu imaju dva pijuna koji o svemu obav
jetavaju ustae. Naveli su i njihova imena.52 Dan-dva poslije tog sastanka
Desa Basta je otila u Prijedor i o svemu obavijestila Velju Stojnia. On joj
je tom prilikom saoptio da je primljena u lanstvo KPJ, tako da je u to
vrijeme bila jedini lan KPJ na sanskom srezu.
Jedan primjerak Prvomajskog proglasa CK KPJ Hazim Bilalbegovi je
poslao Gojku Majkiu u Luci-Palanku, koji je s njegovom sadrinom upo
znao drugove iz svoje ilegalne grupe.
Stojan Maki, uitelj u Hadrovcima, komunista po ubjeenju, otiao
je u Haane do Branka opia53 i od njega saznao za letak CK KPJ i uputstva za pripremu oruane borbe: da se vre politike, vojne i organizacione
pripreme. Poslije povratka u Hadrovce Maki je s tim upoznao sezonske rad
nike Luku Majka, Spasu Sredia i Rajka Predojevia, radnika Mihajla ip
ku (svi iz Hadrovaca), sezonske radnike Jovu Dubajia iz Mrkalja, Milana
Davidovia iz Kozina, starije i uglednije domaine, zemljoradnike, Milu Majkia iz Majki-Japre, najbogatijeg domaina u ovom kraju, Marka Maretia iz Hadrovaca i druge koji su se u razgovoru izjanjavali protiv ustaa.
Reeno je da e se javiti kog dana e poeti napadi na andarme i ustae.
Polovinom jula 1941. godine Desa Basta je u Prijedoru dobila od Velje
Stojnia letak sa Staljinovim govorom od 3. jula 1941. godine, s kojim je u

52

Iz presude partizanskog vojnog suda od 20. septembra 1942. godine vidi se da

je jedan od tih pijuna bio Lazar Ili. Drugi pijun je bio bivi anarm Jovo
Voki, koji je zbog pijunae u korist Italijana krajem 1941. godine osuen na
smrt.
55 Branko opi, iz Haana, krupski srez, zbog revolucionarnog rada bio je isklju
en iz Uiteljske kole u Banjaluci, koju je nastavio u Sarajevu. Idue godine
vratio se u Banjaluku i opet bio iskljuen. kolu je zavrio u Karlovcu. Studi
rao je na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gdje je poeo objavljivati svoje pri
e o ivotu Krajinika u listu Politika. Pred rat je zavrio fakultet i doao u
rodne Haane. Bio je jedan od organizatora ustanka u Podgrmeu, prvi komesar
u tabu gerilskih (partizanskih) odreda KrupaSana, a od novembra 1941. go
dine djeluje u propagandnim ustanovama NOP-a; pie pjesme, skeeve i prie,
po kojim je i postao popularan.

Sanskom Mostu upoznala potansku inovnicu Barbaru Kazi54, a poslije do

laska u Kljevce i Jovu Karanovia. Kada je s njime krenula preko Budelja u
Hripavce, da bi taj letak odnijela Radenku Stojniu, usput je saznala da su
Radenko Stojni i Safet Filipovi55 uhapeni (11. jula) i da se nalaze u Klju
u u zatvoru. Odmah se vratila u Kljevce, produila u Prijedor i obavijestila
Velju Stojnia o hapenju njegovog brata Radenka i Safeta Filipovia.
Pred ustanak u Podgrmeu Mile Davidovi je dobio letak KPJ od ure
i Aima Raete, a njih dvojica od Branka opia. Mile je sa sadrajem letka
upoznao Milana Vukojevia, Miroslava i Trivu Majkia i jo neke iz Majki-Japre, zatim Nikicu i Peru Vukojevia i Bou Maretu iz Slatine i jo neke
s kojima se sreo. Branko opi je jedan primjerak letka dobio od Milana
Liine, jednog od organizatora ustanka u bosanskonovskom srezu, a drugi
od Salke Terzia, omladinca iz Bosanske Krupe, koji su zbog toga i doli do
njega u Haane. I Milan Liina i Salko Terzi prenijeli su opiu partijsku
direktivu da treba odabrati povjerljive i borbene ljude, prikupljati podatke
o tome ko ima oruje i municiju i koji bi ljudi bili spremni da se bore pro
tiv ustaa i okupatora. Rekli su mu da e uskoro biti obavijeten u koji dan
treba poeti s napadima na andarmerijske stanice i ustake optine.
Poneto obavijeteni o ilegalnim porukama i informacijama, pojedinci
su pokuali da uspostave vezu s nekim u susjednom kraju koji vie zna i
vie je upuen u pripreme oruane borbe. Tako su umski radnici Stevo
Karaka i Stevo ulibrk oko 20. jula, nedjelju dana prije ustanka u Podgr
meu, krenuli u Drvar, jer se u selima prialo da Italijani u Drvaru daju
Srbima oruje da se brane od ustaa! Tu lanu vrijest donijeli su seljaci iz
grahovskog i glamokog sreza koji su dolazili u Podgrme da kupuju ito.
U Zdenom Dolu, na pet do est kilometara od Bosanskog Petrovca prema
Kljuu, Karaka i ulibrk su naili na veu grupu kosaca, koji su im savje
tovali da ne idu u Drvar, da se vrate kui i uvaju od ustaa, i saoptili da
se uskoro oekuje buna. Kada su se Karaka i ulibrk preko Grmea vratili
u Tuk-Bobiju, okupilo se oko njih dvadesetak seljaka da uju kakve vijesti
donose iz Drvara. Svima su kazali da se uvaju i kriju od ustaa, a samo ne
kima da se oekuje buna.
Duan Gavran je 23. jula bio na Otrelju kod Vase Keleevia,56 da bi
od njega saznao kakva je situacija i ta treba raditi. I Damjan Majki iz
Majki-Japre je krajem jula iao poslom u Drvar i tamo, u okolnim selima
vidio civile naoruane pukama. O tome je priao nekim Palananima. To
su saznali andarmi, pa su ga pozvali i sasluavali. On im je ispriao ta je
M

Barbara Kazi je u ljeto 1940. godine dola iz Zagreba na dunost u Potu u

Sanskom Mostu. Njen brat Perica Kazi je dolazio u Sanski Most i brzo sklopio
poznanstva sa naprednim studentima i acima, pa je u taj krug ukljuio i sest
ru Barbaru.
55 Safet Filipovi, predratni komunista, rodom iz Kljua, ivio je u Banjaluci. Po
slije dolaska u Klju, 1941. godine brzo je uspostavio vezu s Radenkom Stojniem. Njihov tek zapoeti rad na pripremi ustanka u kljukom srezu bio je pre
kinut 11. jula 1941. godine, kada su obojica uhapeni i 24. jula upueni u logor
Gospi, gdje je Radenko ubijen, a Safet prebaen u drugi koncentracioni logor.
Iz logora je puten 1943. godine. Tada je doao na slobodnu partizansku terito
riju i obavljao odgovorne dunosti. Umro je poslije rata.
5 Vaso Keleevi, radnik, do rata u bosanskopetrovakom srezu, posebno na Ot
relju, bio je aktivan u naprednom radnikom pokretu, pa je jo tada primljen
za lana KPJ. Duan Gavran je poznavao Keleevia kao aktivistu naprednog
radnikog pokreta, pa se zato uputio do njega da bi se informisao o situaciji.
3 Srez S. Most u NOB

33

vidio. andarmi su mu zaprijetili da o tome vie ne pria i pustili ga. Nikola

Luki, iz Dabra, 29. jula je krenuo u Drvar da sazna ta se tamo dogaa, ali
je stigao samo do Meeeg Brda. Na putu je saznao da su ustae uhapsile
nekoliko odraslih mukaraca iz porodica kundria, Radoevia, Vukobrata
i drugih, pa se vratio kui.
I trgovaki pomonik Stevo Vukojevi, rodom iz Halilovaca, koji je do
rata ivio u Beogradu i bio komunista, vratio se poslije kapitulacije Kralje
vine Jugoslavije u rodni kraj. Boravio je najvie kod ujaka ure Sovilja u
Budimli-Japri i govorio prijateljima u koje je imao povjerenja da e buk
nuti ustanak i da u Velikoj Rujiki ima poznanika koji rade na organizovanju borbe.
Nikola Mareti, tkaki radnik, trgovaki pomonik, rodom iz Slatine,
lan KPJ, vratio se iz Uica gdje je radio i doao u svoj zaviaj. Priao je
svojim seljacima iz Slatine o revoluciji, a donio je i neke dijelove knjige
Istorija SKP (b) i pokazivao je drugovima koje je okupljao oko sebe: gra
evinskom radniku Peri Vukojeviu, metalskom radniku Nikici Vujeviu,
trgovakom radniku Rajku Miljuu i jo nekim koji su se zbog rata i oku
pacije vratili kuama. Nikola Mareta je nekoliko dana prije ustanka otiao
iz Slatine u Srbiju, u Uice. Odmah je stupio u Uiki NOP odred Dimitrije Tucovi, u kojem je krajem septembra 1941. godine postao politiki ko
mesar 1. ete Uikog bataljona.57 U Bosansku krajinu e ponovo doi s pro
leterima i krajem 1942. godiine pastati lan Izvrnog odbora Sreskog narodnooslobodilakog odbora (NOO) za sanski srez.
I
Stojan Milinovi i neke njegove komije su saznali da se u Drvaru
priprema buna. Vijest o tome su donijeli Vladija Gutea i Stevurina Ko
sovac, koji su se do rata bavili trgovinom i vercom, pa su i tog uzavrelog
ljeta istim poslom odlazili u Bosanski Petrovac i Drvar.
urin Predojevi se poslije putanja iz ustakog zatvora skrivao u u
mi nedaleko od Predojevia Glavice. Ubrzo su mu se pridruili Stojan Ko
sovac, Ilija Deli, Ostoja i Gojko Predojevi i Vaso Grbi. Njih estorica su
se sve ee sastajali i poeli dogovarati o pripremama za borbu, jer su od
nekih seljaka saznali za pripreme ustanka u okolini Drvara. Polovinom jula
sastali su se u Kerkezovom gaju, kraj vrela Bukove vode i razgovarali o pri
kupljanju oruja i pripremanju ljudi za borbu, ali nakon toga nisu nita kon
kretno preduzeli. Ne znajui da je ustanak ve poeo u Drvaru, grupa Palanana i Predojeviana nala se 29. jula (utorak) uvee u umarku nedaleko
od crkve u Luci-Palanci. Tom sastanku su prisustvovali urin Predojevi,
Stevurina Kosovac, Pavle Muti,58 Veso Kukolj i Vaso Pratalo. Dogovorili
su se da napadnu andarmerijsku kasarnu u Luci-Palanci. Jedni su bili za
to da se kasarna odmah napadne, a drugi za to da se akcija prvo dobro pri
premi da bi uspjela.
Poslije neuspjele urevdanske pobune na podruju Tramonje, jedna
grupa uesnika u tim borbama stalno se krila u umama sve do prvih borbi.
Vid akovi, koji se najvie istakao u organizovanju majskih borbi, zatim
67
58

Nikola Ljubii: Uiki odred, VIZ Beograd, 1979. godine, str. 163.
Pavle Muti, aktivni narednik Jugoslavenske vojske, rodom iz Luci-Palanke, na
kon aprilskog rata 1941. godine vratio se u rodni kraj. Uestvovao je u ustanku,
ali je avgusta 1942. godine na Manjai prebjegao etnicima i postao komandant
etnike brigade. Po zavretku rata likvidiran u Grmeu, gdje se krio.

34

Mile Gogi, Vaso Dejanovi, Marko Dardi, Stojan Juki, Mile Vulin, Branko
Aleksi, Veljko Nini i jo neki krili su se u umama Behremaginice i Dundarita, u Kozijercima oko Manastira Gomjenice, oko Kmeana i Obrovca.
S njima se povremeno sastajao Risto Kovaevi, koji se takode skrivao od
ustaa. Za njihovo skrivanje u umama znalo je stanovnitvo ovih sela. Tako
je do ustaa i andarma dola vijest da je Mile Gogi doveo iz Srbije 30
etnika, iako se nije radilo o etnicima nego o uesnicima majske pobune
koji su se krili od ustaa, plaei se odmazde.
Uspjenijem irenju vijesti o pripremama ustanka smetalo je i to to
su ljudi slabo poznavali iru okolinu. Pritisnuti svakodnevnim radom, briga
ma i oskudicom, seljaci se nisu mnogo udaljavali od svojih sela i nisu poz
navali Podgorinu, kako su mnogi nazivali sela podno Grme-planine, ve sa
mo najblia, susjedna sela, ali i njih slabo. Tako, na primjer, mnogi seljaci
iz Radia i Suvaje u krupskom srezu nisu znali da postoje sela Jelainovci
i Lipnik, i obratno. Kada se Rade Brki spasio od ustakog klanja na Crnom
jezeru kod Bosanske Krupe i doao u selo Vranjsku Mosuru, ljudi iz tog
sela nisu mu vjerovali da je iz Jelainovaca kod Sanskog Mosta, jer niko od
njih nije uo da postoji to selo. Njegova uvjeravanja su bila uzaludna i on
se iz ovih novih neprilika spasio bjekstvom. Seljane susjednih i udaljenijih
sela zbliie tek ustanak i narodnooslobodilaka borba. Ona e dovesti do
meusobnog upoznavanja, saradnje, prijateljstva i drugarstva. Unato svemu
tome, vijesti da KPJ priprema oruanu borbu, ustanak, bunu, kako se tada
najee govorilo, irile su se u povjerenju od uva do uva selima podno Gr
me-planine i Mulea. Bilo je poruka i putem rodbinskih i prijateljskih ve
za i poznanstva.
Iako tada na podruju sanskog sreza nije bilo organizovanog rada, ru
kovoenog iz jednog centra, agitacija protiv okupatora i ustaa i stalno po
tajno kruenje vijesti da se neto sprema, irili su se sanskim selima i
bodrili ljude, doprinosei da se kriju i bjee od ustaa. A na vijest da je
borba zapoela u susjednom kraju prihvatili su se i sami oruja i krenuli
u borbu. Uz druge uslove i injenica da su u narodu kruile navedene vije
sti svakako je doprinijela da ustanak u jednom dijelu sanskog sreza ne bu
de akcija grupica i grupa ve masovan.
Mada je bilo sluajeva da su pojedinci iznosili miljenje da ne treba
ii u oruanu borbu neke ozbiljnije akcije u tom smislu meu srpskim sta
novnitvom na sanskom srezu nije bilo. Tome je doprinosila i injenica da
su se neki mjesni voi graanskih politikih stranaka i neke vieni je pri
stae tih stranaka u trenutku okupacije zatekli u Beogradu i bili bez ikakve
veze sa Sanskim Mostom (dr Branko Milju, narodni poslanik JRZ i jo ne
ki), dok su se drugi u meuvremenu iselili ili pobjegli u Beograd. Najzad,
prilian broj istaknutijih graanskih politiara, trgovaca, gostioniara i bo
gatijih seljaka stradao je u pokolju koji su ustae izvrile prvih dana avgusta.
Pojedini graanski politiari, Srbi, pristae JRZ, JNS, Zbora i drugih
stranaka koji su uspjeli da se spasu od ustakog pokolja, u poetku su, po
neseni ustanikim valom, prihvatili borbu, ali su se u veini sluajeva ubrzo
pokazali kao protivnici naiodnooslobodilake antifaistike borbe, pogotovo
kada su u ove krajeve doli italijanski okupatori.

35

II

Ustanak
1. U BOSANSKOJ KRAJINI

Grupa naoruanih seljaka koji su se krili u umi i nisu prili odredi

ma koje je formirao tab gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo, napa
la je 26. jula poslije podne samonicijativno, domobranski automobil na Pas
jaku, izmeu Drvara i Otrelja, i ubila zapovjednika 1. domobranske bojne
(bataljona) koji se vraao iz Drvara s obilaska jedinice locirane u tom garni
zonu. Saznavi za napad, kolona ustaa, andarma i domobrana krenula je
odmah iz Drvara prema Crvijivici i Pasjaku. Meutim, Gerilski odred Crvljivice je poslije krae borbe primorao neprijatelja da se vrati u Drvar i o to
me izvijesti tab gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i susjedne ge
rilske odrede, predloivi istovremeno da se napadne i Drvar.1
Sreski komitet KPJ i tab gerilskih odreda za bosanskograhovski
srez,2 na zajednikom sastanku u umi Oklinak, odluili su tada da se krene
na opti ustanak. U toku noi su poslali kurire prema Otrelju, Bosanskom
Petrovcu, Srbu, Bosanskom Grahovu i u druge susjedne krajeve s pozivom
da ustanici ponu zaruavati ceste i presijecati telefonsko-telegrafske linije,
te da napadnu na ustake, domobranske i andarmerijske posade na itavom
podruju. U toku noi su izvrene pripreme i 27. jula oko etiri sata ujutro
napadnut je i osloboen Drvar. Istog dana je izvren napad i na andarmerij
ske stanice u Otrelju, Srbu, Martin-Bru, Trubaru, Prekaji, Potocima i Resanovcima, a izvren je i opti napad na Bosansko Grahovo. Sva ta mjesta
su osloboena. Neprijatelj je pokuao da od Bosanskog Petrovca prodre u
pravcu Drvara, ali su ga gerilski odredi odbacili nazad, nanijevi mu gubitke.3
I

Dr Duan Luka: Ustanak u Bosanskoj krajini, izdanje VIZ, Beograd, 1967. go

dine, str. 9394.
II
za podruje Drvara sjedite sreza je bilo u Bosanskom Grahovu, a u Drvaru
je bila sreska ispostava. Stoga je naziv sreskog komiteta i taba gerilskih odre
da bio po bosanskograhovskom srezu, iako je Drvar predstavljao centar njihovog
djelovanja.
3 Dr Duan Luka, nav. d. str. 9496.

37

Sljedeeg dana u borbu su krenuli i seljaci iz Vrtoa i okoline. Napali

su andarmerijsku stanicu i zauzeli je, a digli su se i seljaci iz okoline Krnjeue i sela prema Kulen-Vakufu. U borbu su se ukljuili i Tikovac i sela oko
Plavna, zatim sela prema Potocima, Mlinitima i Glamou. Ustanak se od
Drvara irio na sve strane.

Ustanika koplja iz 1941. godine.

Dvadeset i osmog jula uvee od ustanika iz Risovca saznali su i seljaci
Suvaje, Gudavca i jo nekih sela juno od Bosanske Krupe da je poeo usta
nak i da je Drvar osloboen, pa su sutradan, 29. jula, i oni krenuli u borbu:
zauzeli su andarmerijsku stanicu u Benakovcu, napali ustake optine u Suvaji i Duboviku i krenuli u napad na Bosansku Krupu. Tridesetog jula usta
nak se s krupskog podruja proirio na novsko, dubiko i sansko, a 31. jula s
petrovakog sreza na bihaki i s drvarskog kraja na kljuki srez. Ustanici
su zauzeli Glamo i Ribnik, upali u Bosansku Kostajnicu, a dan kasnije na
pali su i Bosansku Dubicu. Ustanak je 29. jula zahvatio i sela Janja i Pljeve,
a potom i sela oko Mrkonji-Grada. Tridesetog jula ustanak je zahvatio srp
ska sela u bosanskootokoj i buimskoj optini krupskog sreza, na lijevoj
obali rijeke Une, a dan-dva kasnije i srpska sela u optinama Vrnogra, Ve
lika Kladua i Traka Ratela.
Vijest o ustanku u Drvaru i okolini prenosili su kuriri pjeaci, a poneg
dje i kuriri konjanici, te se tako ustanak irio od sela do sela. Nakon to
je zahvatio Drvar i najbliu okolinu, u toku dana se proirio na Drini, Bukovau, Bravsko i druga sela juno od Bosanskog Petrovca; sutradan, zah

38

vatio je Vrtoe, Prkose i sela sjeverno od Bosanskog Petrovca, prema Biha

u i Krnjeui, i Risovac, prema Bosanskoj Krupi; 29. jula se proirio na
Suvaju, Gudavac, Puenik, Radi, Benakovac, Haane, Potkalinje, Srpsku Jasenicu, Majki-Japru i druga sela u srezu Bosanska Krupa; 30. jula je usta
nak zahvatio grupu sela sjeverno od bosanskokrupskog podruja (Veliku Rujiku, Rakane, Kri je, aavicu) i grupu sela sjevernoistono i istono od
Grme-planine: Luci-Palanku, Predojevia Glavicu, Hadrovce, Mrkalje, Sla
tinu Jelainovce, Tuk-Bobiju i druga sela na sanskom srezu.4 Slino je bilo
i od Drvara prema Srbu i Donjem Lapcu, u pravcu Prekaje i Glamoa, u
pravcu Bosanskog Grahova, Grkovaca i Livna, u pravcu Bravska, Ribnika i
Mr konj i-Grada.
Zbog prenoenja vijesti o poetku ustanka kuririma pjeacima, od sela
do sela, ona je stigla na sanski srez, u Majki-Japru i Luci-Palanku tri dana
kasnije. Jelainovani su prenijeli poziv na ustanak u Gradanovce, Dabar,
Meee brdo, Zavalje i Gornju Sanicu.

Isto, str. 95112.

39

2. USTANAK NA SANSKOM SREZU

Napadom na andarmerijsku stanicu u Luci-Palanci, 30. jula 1941. godine
u zoru, poeo je ustanak na sanskom srezu, ali je tog dana zahvatio samo
sela oko Budimli-Japre, Luci-Palanke, Jelainovaca i Dabra.
Geografsko-saobraajne, politike, ekonomske i druge okolnosti uticale
su da se ve krajem jula i prvih dana avgusta 1941. godine formiraju ustaniki centri u Luci-Palanci, Jelainovcima i Majki-Japri. Presudno je bilo
i to to su se u tim mjestima (Majki-Japri, Jelainovcima i Luci-Palanci)
formirali prvi jai ustaniki odredi na sanskom srezu. Oni e to ostati kroz
itav rat i odigrati znaajnu ulogu u okupljanju ostalih sela, razvijanju i ja
anju oslobodilake antifaistike borbe.
Luci-Palanka, sa oko 480 stanovnika Srba, nekoliko hrvatskih porodi
ca i jednom jevrejskom, kojoj su gravitirala sljedea sela: Fajtovci (oko 420
Muslimana, Srba i Hrvata), Gorice (oko 430 Muslimana i Srba), Naprelje
(oko 570 Muslimana i Srba), Bosanski Milanovac (oko 1000 Srba), Bonjaci
(oko 410 Srba i Hrvata), Miljevci (oko 710 Srba), Pratali (400 Srba), Skucani Vakuf (oko 980 muslimana i Srba), Predojevia Glavica i Pokraj (oko
630 Srba).
Jelainovci (oko 1050 Srba), kojima su gravitirala sela: Djedovaa (oko
180 Srba), Umci, Gornji i Donji Dabar i Crnovoda (oko 4360 Srba), Grdanovci (oko 528 Srba), Oti (oko 475 Srba) i Tuk-Bobija (oko 350 Srba).
Majki-Japra (oko 1600 Srba), kojoj su gravitirala sela: Halilovci (oko
500 Srba i Muslimana), Johovica (oko 360 Srba), Duge Njive (oko 500 Srba i
Muslimana), Slatina (oko 870 Srba), Hadrovci (oko 200 Srba), Mrkalji (oko
350 Srba), Gornji Lipnik (oko 630 Srba), Donji Lipnik (oko 40 Srba), Kozin
(oko 360 Srba), Podvidaa (oko 560 Muslimana, Srba i Hrvata) i Lukavica
(oko 900 Muslimana, Srba i Hrvata).7
Srpsko stanovnitvo u ove tri grupe sela ustanak je zahvatio krajem
jula i poetkom avgusta 1941. godine, pa e o njima biti i najprije govora u
ovoj ediciji.
Ve je naprijed reeno da je srpsko stanovnitvo, naroito na podru
ju NDH, bilo prvo na udaru okupatora i njihovih slugu ustaa. Ono je izlo
eno najprije ekonomskom, a onda i fizikom unitavanju, sve do istrebljenja. To je uveliko uslovilo da se Srbi masovno opredjeljuju za ustanak, po
diu ga i dalje razvijaju pod rukovodstvom KPJ.
Meutim, kao to je poznato, i okupatori i ustae su kod Hrvata i Mu
slimana pokuali da se nametnu kao njihovi oslobodioci, koji e im omogu
iti bolji ivot nego to su ga imali za vrijeme bive Jugoslavije. Za pridobijanje hrvatskog i muslimanskog stanovnitva okupatori i ustae su ve od
prvih dana okupacije, odnosno stvaranja kvislinke NDH donosili takve pro
pise koji su poboljavali njihovu egzistenciju, a na tetu Srba i Jevreja (us
7

Redosljed nacionalnosti je dat prema njihovom brojnom stanju u selu, najprije

oni najbrojniji.

40

lijedilo je otputanje iz slube svih Srba i Jevreja i na njihovo mjesto do

voenje Muslimana i Hrvata, zatim oduzimanje trgovina i svih privrednih i
drugih radnji od Srba i Jevreja, itd.). Sve je to dovelo do toga da su u prvo
vrijeme uslovi za pokretanje hrvatskih i muslimanskih seljaka i radnika u
borbu protiv okupatora i ustaa bili veoma slabi ili nikakvi. Zbog toga je
pred komunistima i svim rodoljubima bio krupan zadatak savladavanja tih
objektivnih prepreka da bi se muslimansko i hrvatsko stanovnitvo aktivira
lo i postiglo da oslobodilaka borba, organizovana i voena od strane KPJ.
bude zadaa i Srba, i Hrvata i Muslimana.

NA PODRUJU LUSCI-PALANKE
Nakon zauzimanja andarmerijske stanice u Benakovcu,8 ustanici su
se podijelili u etiri grupe: jedna je, sa zarobljenim andarmima, ostala u
zauzetoj stanici u Benakovcu, druga je zauzela poloaj prema Velikom Duboviku, trea je krenula na Potkalinje,0 a potom je i ona produila prema Ve
likom Duboviku, dok je etvrta grupa pola prema Majki-Japri i Luci-Pa
lanci da ta dva i okolna sela digne na ustanak i napadne andarmerijsku sta
nicu u Luci-Palanci. U ovoj grupi su bili Bukan Drai, Milan Kari, Kojo
Bundalo, Jovan Drai i Lazo Bundalo, sva petorica iz Majki-Japre i Simo
urainovi iz Benakovca. Lazo Bundalo je imao lovaku, a svi ostali voj
nike puke. Njima se u Vajinom gaju prikljuio Nikola Bundalo, zvani Zeina, iz Majki-Japre i jo neki seljaci. U Predojevia Glavicu su stigli 29/30.
jula iza ponoi, obavijestili urina Predojevia i neke njegove roake i sus
jede o ustanku na krupskom srezu i pozvali ih da zajedno napadnu andarme u Luci-Palanci. Oni su im se odmah pridruili i prema Luci-Palanci su
krenuli: Mio I. Mrda s vojnikom pukom, Lazo . Panjak i Stevo Pratalo
s lovakim pukama, urin Predojevi s pitoljem i dvije bombe i Vaso I.
Grbi sa starom kuburom i pitoljem.
U Luci-Palanci, nedaleko od crkve, grupi ustanika iz Majki-Japre pri
druili su se pojedinci koji su se te noi prikrivali po umarcima, ali su,
saznavi za ustanak u krupskom srezu i za pripremanje napada na Luci-Palanku, pristigli iz Predojevia Glavice i Majki-Japre. Bili su to Trivo Gr
bi, Vele, Boo i Drago urguz, svi bez oruja, uro Grbi i Gojko Predoje
vi s lovakim pukama, Jovo Predojevi s pitoljem, a Stojan Milinovi i Ili
ja Deli s vojnikim pukama.
Ustanikoj grupi po dolasku u Luci-Palanku prikljuili su se Palanani
Stojan i Stevurina Kosovac, Obrad Daljevi, njegov sluga Milan urguz i jo
neki iz Luci-Palanke. Pred zoru 30. jula, ne ekajui pristizanje ostalih poz
vanih mjetana, odluili su da napadnu andarme. Kada je vidio da se vrsto
odluilo zapoeti ustanak, Obrad Daljevi je naredio Milanu urguzu da se
vrati kui i donese njegove skrivene puke. urguz je otiao do kue Daljevia i ispod kaca u tali izvadio dvije puke kragujevaku i austrijsku, sa
Arhiv VII, k.86, br. reg. 36/53.
* U Potkalinju su ivjeli i Muslimani i Srbi. Meu Muslimanima su samo dvojica
ili trojica bili u ustaama njihove porodice su 29. jula pobjegle preko MajkiJapre i Skucanog Vakufa u Sanski Most. Sve ostale muslimanske porodice su
ostale kod svojih kua i postepeno se ukljuivale u narodnooslobodilaki po
kret.

41

50 metaka. Skrivajui se iza bunja, obilazei kasarnu, on je doao u umar

ke vie crkve i Daljeviu predao oruje. Ovaj je obje puke dao nekim poz
nanicima koji su znali rukovati orujem. U meuvremenu tridesetak okuplje
nih ljudi dogovorilo se da grupa iz Majki-Japre zaobie kasarnu s juga i
napadne je od Palanakog polja, urin Predojevi sa jednom grupom da
napadne od Gredara, sa zapadne i sjevernozapadne strane, a manja grupa
da napadne sa istone strane, s pravca Miljevaca.
Pripadnici andarmerijske stanice u Luci-Palanci Suljo Delali, Niko
la Dejanovi, Ibrahim Musi i Petar Majstorovi po dolasku u Sanski Most
dali su izjavu o napadu ustanika, iz koje se vidi da je 29. jula 1941. godine
uvee zapovjednik postaje saznao da su etnici sa seljanima digli ustanak
u Benakovcu i Majki-Japri, te da se sprema dolazk ustanika i ustanak se
ljaka u Luci-Palanci.
Nakon to je primio ove vijesti Jure Musa, zapovjednik stanice, zapovijedio je andarmima da se potpuno naoruaju, uzmu svu municiju i da od
mah rastjeraju narod s ulica i da svaki mjetanin poe svojoj kui. Potom
su andarmi postavili zasjede i spremili se za odbranu. No je prola mirno,
ali su oko 5 sati 30. jula u blizini stanice opazili ovjeka odjevenog u vojni
ku odjeu i naoruanog pukom. Taj ustanik im je opazio andarma, po
vukao se natrag. Krae vrijeme iza toga na andarme je sa svih strana ot
vorena paljba.11
urin Predojevi je u svom lanku Ustanak i borbe 1941. godine na
podruju oko Luci-Palanke pisao da je napad poeo ujutru oko 5 sati. an
darmi su pruili otpor samo do onog trenutka dok se on sa svojom grupom
nije privukao do kue Marije ulibrk prema Zandarmerijskoj stanici i bacio
obje rune bombe.12
Dok je jo trajala borba, a nakon to je urin bacio dvije bombe, je
dan od ustanika iz Majki-Japre, s pukom na ramenu, vezanom kanapom
umjesto kajiem, doao je naelniku Optine Peri Batozu, ija se kua nala
zila nedaleko od kasarne. Ustanik ga je obavijestio da oni trae od njega da
pozove andarme na predaju.
Iza lea Pere Batoza, preplaeni pucnjavom i pojavom naoruanog ov
jeka, tiskalo se sedmoro njegove djece i ena. On se odluio da izvri nalog
ustanika, obukao se i krenuo prema kasarni. Tada su ustanici prestali pu
cati, a paljbu su prekinuli i andarmi kada su ugledali naelnika da cestom
sam ide prema njima. Komandir stanice Jure Musa, koji je bio lake ranjen
u glavu, naredio je dvojici andarma u rovu izmeu kasarne i ceste da puste
Batoza da doe u kasarnu.
Pero Batoz je Juri Musi rekao da su etnici njemu naredili da im kae
da se predaju. Ako se ponovo zapuca, pobie i njega i njih. Musa se plaio
da e ga ustanici ubiti ako se preda, ali mu je Batoz garantovao ivot, pa je
narednik tada komandovao orunicima Puke u soke! i sam prvi odloio
puku, dok su ostali andarmi brzo iskoili iz rovova i u jednu soku pred
kasarnom sloili svih sedam puaka. Ustanici su iza oblinjih kua i drvea
i# Kazvanje Milana urguza, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru 19. avgusta 1978. godine.
11 Arhiv VII, Fond NDH, k.86, br. reg. 36/51.
12 urin Predojevi: Ustanak i borba 1941. godine na podruju oko Luci-Palanke,
Podgrme u NOB, prva knjiga, str. 746751.

42
U

Izvjetaj Oruinikog zapovjednitva o ustanku na podruju Luci-Palanke.

43

sve ovo posmatrali i kada su videli da andarmi odlau puke, pojurili su

prema kasarni i epali odloeno oruje.
Pero Batoz je tada naredio ustanicima da petoricu njima malo poznatih
andarma privremeno zatvore, a narednika Juru Musu i razvodnika Ivana Li
povca odveo je u svoju kuu, dok se situacija malo sredi.
Ustake vlasti su postavile Juru Musu za komandira andarmerijske
stanice u Luci-Palanci krajem 1941. godine, poto su otpustile iz slube do
tadanjeg komandira narednika Iliju Zagorca, kao i ostale andarme Srbe. S
Musom je u Luci-Palanku dola i njegova ena s djecom, koja se u vrijeme
napada ustanika na kasarnu nalazila negdje u Zagorju. Razvodnik Ivan Li
povac je na dunosti u Luci-Palanci bio od 1936. godine i za to vrijeme spri
jateljio se s mnogim porodicama. Istog dana nakon predaje ustanicima Mu
sa se vratio u svoj stan, a Lipovac u kuu Mane Grubia, s ijom je pastor
kom, Hrvaticom, bio vjeren. Obojica su od trgovaca iz Luci-Palanke dobili
civilna odijela i obukli ih, a svoju uniformu su predali ustanicima. Narednih
dana oni su se slobodno kretali i dva puta dnevno obilazili andarme zatvo
rene u podrumu kasarne.13

Zgrada andarmerijske stanice u Luci-Palanci, na koju su ustanici izvrili

napad 30. VII 1941. godine. Kasnije su u n j o j bile razne partizanske ustanove
(sadanji snimak).
13

44

Kazivanje Pere Batoza autoru, 24. juna 1978. godine.

U ovom napadu zarobljeno je svih sedam andarma i zaplijenjeno

preko deset puaka s municijom i druga oprema. Poslije zauzimanja kasarne
ustanici su uli u optinsku zgradu, uhapsili blagajnika Jakova Laninika i
spalili arhivu. Jakov Laninik, Slovenac, oenjen jednom Srpkinjom iz Lu
ci-Palanke,14 za kojeg je veina mjetana mislila da je pripadnik njemake
narodne grupe, strijeljan je istog dana, uvee, zajedno s dvojicom andarma,
od kojih je jedan bio zarobljen tog dana u Miljevcima.15 Zarobljen je i up
ravnik pote, koji je prije zarobljavanja uspio da javi u Sanski Most da su
ustanici napali oruniku postaju,16 ali je odmah puten na slobodu.
Ve prve hice ispaljene na kasarnu u Luci-Palanci uli su i mnogi se
ljaci u Tuk-Bobijd, pa su se odmah poeli okupljati i dogovarati ta da rade.
Ocijenili su da se puca kod kasarne i zakljuili da je ustanak! Jovo ulibrk
je izvadio svoju skrivenu vojniku puku, koju e u toku dana dati sinovcu
Stevi ulibrku, a Stevo Karaka, Bogdan Kukolj i jo neki uzeli su sjekire
i rogulje. Po zavretku borbe Kukolj je meu prvima utrao u kasarnu i za
plijenio puku i uniformu, koju je odmah i obukao.
U Tuk-Bobiji nalazio se lugar Pero Krpan, kojeg su ustae postavile na
tu dunost mjesec dana ranije, a on je imao vojniku puku i dva pitolja.
Stevo Karaka i Mihajlo Miloevi su otili u kuu Trive Miloevia, gdje je
lugar stanovao. Krpana su zatekli na spavanju i oduzeli mu oruje. Poto se
ranije hvalio zloinima izvrenim u Lici, odakle je doao u Tuk-Bobiju, a lo
e se odnosio i prema seljacima u novoj sredini, Trivo Miloevi i Stevo Ka
raka su ga izmlatili tapovima17 i odmah zatim produili prema Luci-Palanci, u koju su s grupom ljudi stigli pred zavretak borbe. Dolazak grupe
iz Tuk-Bobije s dvije puke i dva pitolja predstavljalo je znaajno poja
anje.
Poto su se andarmi predali, na cesti, pred kasarnom, okupili su se
ustanici i pristigli Palanani. Tada su se vieniji ustanici dogovorili da urin Predojevi preuzme komandu u andarmerijskoj kasarni, zavede red i
uva zarobljene andarme, a okupljeni ustanici da krenu na Vitorog, da tamo
doekaju ustae, ako udare na njih.18
Odmah zatim Pero Batoz je s grupom ustanika krenuo kroz Luci-Pa
lanku prema Miljevcima. Usput su im se prikljuivali ljudi iz Luci-Palanke
i susjednih sela. Uz Peru Batoza su se nali uitelj Mile Gagi, rezervni ofi
cir, Slavko Pratalo, vazduhoplovni aktivni narednik, Pavle Muti, aktivni
pjeadijski narednik, Vaso Pratalo, bivi andarmerijski narednik i Nikola
Borojevi, metalski radnik. Poto je znatno doprinio brzoj predaji andarma,
a zatim pozivom da se krene na Vitorog pokrenuo i predvodio ustanike, Pe
ro Batoz je stvarno postao prvi ustaniki komandant. Kako on nije bio pro
fesionalni vojnik, a veina ljudi neposredno uz njega su to bili, zadrao ih je
14

Laninik je bio oenjen Anom Novakovi iz Luci-Palanke.

s Arhiv VII, Fond NDH, k.86, br. reg. 36/51.
16 Izvjetaj Vrhovnog orunikog zapovjednitva NDH u Zagrebu Zapovjednitvu
vojske i ministarstvu domobranstva Zagreb, 30. jula 1941, Arhiv VII, Fond NDH,
k.85, br. reg. 4/101.
17 Pero Krpan je po odlasku Trive Miloevia i Steve Karakaa pobjegao u Bo
njake, ali su ustanici saznali gdje se krije, istog dana ga pronali, uhapsili i
sproveli u zatvor u Luci-Palanci. Naredne veeri njega i dva andarma strije
ljali su na Vitorogu.
18 Kazivanje Pere Batoza autoru, 24. juna 1978. godine.

45

uza se. S njima e narednih dana rukovoditi ustanicima u Luci-Palanci i

okolnim selima i komandovati na pravcu Vitorog, Fajtovci, Kamengrad.
Poslije zauzimanja kasarne, Optine i Pote u Luci-Palanci i razoruavanju lugara u Tuk-Bobiji, pred ustanicima nije bilo neprijatelja sve do
Gornjeg Kamengrada i Sanskog Mosta. Luci-Palanka, Miljevci, Tuk-Bobija,
Pratali. Oti, Predojevia Glavica, Potkraj, Majki-Japra, Lipnik, Jelainovci, Grdanovci, Bonjaci, Bosanski Milanovac, Dabar i jo neka sela postali
su prva slobodna teritorija sanskog sreza i baza za dalji razvoj ustanka.
*

* *

Kada je upravnik Pote u Luci-Palanci obavijestio ustae u Sanskom

Mostu o napadu na andarmerijsku stanicu, andarmski porunik Fabijan
Kurili je krenuo sa est andarma, jednim ustaom i etiri policajca ka
mionom u Luci-Palanku. Kada su stigli do Miljevakog vrela, gdje su usta
nici neto prije njihovog dolaska navukli posjeeno drvee na cestu i prepri
jeili put, kamion se vratio u Fajtovce, a porunik Kurili je sa svojim ljud
stvom krenuo dalje, isturivi u izvidnicu pokusnog orunika (pomonog
andarma) sa 4 dravna redara (policajca). Po ulasku u Miljevce andarmi
su uhvatili Vasu i Stojana Srdia i Joju Marjanovia i tukli ih kundacima.
U meuvremenu je Stevo Karaka s grupom ustanika doekao i napao izvid
nicu koja je pola dalje kroz selo. Poslije kraeg pukaranja neprijatelj se
povukao prema Goricama i Naprelju. Ustanici nisu imali ni mrtvih ni ranje
nih, a u Miljevcima su zarobili pokusnog orunika.1 U toj borbi Nikola
Borojevi je iz lovake puke ubio jednog andarma, koji je, bjeei kroz
penicu i preko ivica, pokuao umai masi ustanika. Borojevi je uzeo nje
govu puku i odmah ju je dao Iliji Srdiu iz Miljevaca. Progonei neprijatelja,
ustanici su izbili na Vitorog i Voloder i zadrali se na tim domi
nantnim visovima prema Goricama i Naprelju, s kojih su mogli da uspjeno
zatvaraju i brane pravac od Fajtovaca prema Miljevcima i Luci-Palanci.
Kurilievom odjeljenju, dok se povlailo prema Goricama i Naprelju,
pridruile su se i grupe ustaa iz tih sela, pa su, odstupajui prema Fatojvcima i Kamengradu usput hvatali Srbe na koje su nailazili. Ustae iz ovih
sela su pohapsile neke Srbe jo i prije povlaenja Kurlievog odjeljenja iz
Miljevaca. A tog dana u Goricama su uhapsile desetoricu Rodia: Dmitra,
Bogdana, Milana, Duana, Mirka, Joana, Milanka, uru, Janka i Jandriju,
kao i Simu Cankovia iz Bonjaka, koji se zatekao u Rodiima. Ustae su
Jandriju pustile jer je imao oko 70 godina. Ostale su odveli i strijeljali u
Sanskom Mostu, ali su Janko i Dmitar, iako ranjeni, pobjegli sa strijeljanja.
U Naprelju su uhapsili petoricu Basta: Savu, Mihajla, Petra, Jovicu i Trivu,
koga su pustili jer je bio invalid, a Jovica im je pobjegao prilikom sprovoenja, pridruio se ustanicima i kasnije poginuo u NOR. Savu, Mihajla i
Petra su odveli u Sanski Most i tamo ubili. U Fajtovcim asu uhapsili sedam
naest ljudi. Iz ove grupe je, na ulazu u Kamengrad, jedino Mile Vukobrat
uspio da pobjegne, a ostale su ustae poubijale. Vukobrat se pridruio usta
nicima i uestovao u NOB.
Kada se Kurili sa svojim ljudstvom i seoskim ustaama iz Gorica i Naprelja povukao u Fajtovce, prikljuile su mu se i ustae iz Fajtovaca. Svi
i Arhiv VII, Fond NDH, k.86, br. reg. 36/51.

46

zajedno zaposjeli su poloaj od Fajtovaca do Gorice i zadrali ustanike na

Vitorogu i Voloderu. U izvjetaju 3. orunike pukovije o tome pie: da je
porunik Kurili sa 16 andarma i policajaca zadravao nadiranje etnika pre
ma Sanskom Mostu kod sela Fajtovaca.20
U meuvremenu, uvi pukaranje od Luci-Palanke, a ne znajui da li
je borba zavrena, grupe seljaka iz najbliih sela: Pratala, Miljevaca, Predojevi Glavice, Potkraja, Majki-Japre, Tuk-Bobije i Otia krenule su u tom
pravcu. Poto su se andarmi ve bili predali kada su oni stigli, krenuli su
s ostalim prema Miljevcima, odakle su, poslije borbe s Kurilievim odredom,
produili dalje na Voloder i Vitorog.
Kada je Bogdan Kukolj u napadu na kasarnu u Luci-Palanci zaplijenio
puku, uzjahao je konja i projurio kroz Oti i Tuk-Bobiju do Jelainovaca,
obavjetavajui usput ljude da je podignut ustanak i da idu na Vitorog i Vo
loder. Istovremeno je i Duan Miloevi, koji se te noi zatekao u Luci-Palanci, jurio na konju od Pratala preko Tuk-Bobije do Jelainovaca i takoe
obavjetavao ljude o ustanku. Poslije toga su neke grupe ljudi iz Tuk-Bobije
krenule skupa s ustanicima iz Jelainovaca na Grdanovce i Dabar, a njima
su se prikljuili i ustanici iz Otia koji su bili blie Jelainovcima.
Duan Miloevi je iz Jelainovaca poslao Petra Miloevia s pismenom
porukom Duanu Iliu, dabarskom knezu, da je podignut ustanak, te da i on
die ljude iz svog sela, a on i uro Stanivukovi su poslije toga na konjima
produili preko Grdanovaca i Bonjaka do Rovina, gdje su stigli poslije podne.
* **
Ustanici iz Pratala su imali samo dvije austrijske puke iz prvog
svjetskog rata, i to Nikola L. Pratalo i Duan I. Topi.21 Ustanici iz Milje
vaca su krenuli prvog dana u borbu s tri vojnike puke, etiri lovake puke
i tri pitolja; Milan V. Andulajevi, Dane Jaki i Spaso M. Mrda su imali
vojnike puke; Milan S. Milju, Jovan V. Mrda, Jovan V. Simi i Ljubo
Jaki imali su lovake puke, ali je Ljubo Jaki zbog poodmaklih godina
svoju puku dao mlaem ustaniku.22 Ustanici Luci Palanke su imali pet
vojnikih i est lovakih puaka i tri pitolja. Vojnike puke su imali Pero
Jelaa, Milan Miloevi, Stevurina Kosovac i Obrad Daljevi dvije lovake
puke Pero Batoz, Rade Bunda, Stevurina Kosovac, Slavko i Vaso Pratalo,
a pitolje Rade Bunda, Slobodan Ini i Mane Jari.2 U Skucanom Vakufu
su se nale jedna vojnika i dvije lovake puke i tri pitolja. Vojniku pu
ku je imao Jovo Divjak, a lovake puke Pade Divjak i Marija uput, ali je
20

Zapovjednik andarmerijske stanice u Sanskom Mostu ustanike naziva etnicima,

isto kao i uesnike u majskom ustanku na podruju Tramonje, iako ni jedni ni
drugi nisu bili etnici. U izvjetaju od 23. avgusta pie da se etnici i naoruani
seljaci kriju u Grmeu, te da se prilike nee srediti sve dok se etnici ne po
kore ili ne unite, a pobunjenici ne vrate svojim kuama i pridobiju za saradnju, to jasno pokazuje ustako shvatanje da su ustanak podigle etnike je
dinice, kojima su se pridruili pobunjenici, naoruani seljaci. U nekim iz
vjetajima pobunjeno stanovnitvo se naziva pobunjenici, a od septembra se
ustanika borba niziva etniko-komunistikom akcijom.
81 Memoarska graa o selu Pratali, u arhivu OO SUBNOR SM.
Ovaj podatak i svi navedeni o naoruanju ustanika kada su 30. jula 1941. godine
poli u borbu dati su prema memoarskoj grai o ovim selima, prikupljenoj od
strane boraca i terenskih radnika ovih sela. Meutim, autor je vie puta, pri
susretima sa borcima pojedinih sela provjeravao ove podatke i nakon toga, posli
je ispravki, unio ih u ovaj rad kao memoarsku grau viestruko provjerenu.
22 Memoarska graa o selu Miljevcima, u arhivi OO SUBNOR SM.
Memoarska graa o Luci-Palanci, u arhivu OO SUBNOR SM.

47
!

Marija svoju puku dala Iliji Divjaku. Pitolje su imali Duan Bogdanovi,
Rade Divjak i Ilija Divjak, koji j imao jo i dvije bombe.24
Borci Predojevia Glavice i Potkraja imali su pet puaka, pet lovakih
puaka, jednu kuburu, dva pitolja i dvije bombe kragujevke. Vojnike puke
su imali Stojan Kosovac, Ilija Deli, Stojan Milinovi, Mio I. Mrda i Petar
Panjak, lovake puke uro Grbi, Lazo . Panjak, Gojko i Ilija Predojevi
i Stevo Pratalo, dok je urin Predojevi imao pitolj i dvije bombe, a Vaso
Grbi staru kuburu i pitolj.25
U Tuk-Bobiji su puke imali samo Veso Kukolj i Jovo ulibrk, koji
je svoju dao Stevi ulibrku. Lovake puke su imali Tode Vojvodi, Lazo
Novakovi i edo Srdi, pitolje Tode Vojvodi i Stevo ulibrk, a bombu
kragujevku Duan Mastelica.- U Otiu ustanici nisu imali ni jednu vojniku
puku. Lovake puke su imali Mihajlo Kaja Topi, Petar Basara, Milan Lipi i Bogdan i Vico Vojvodi, a pitolj je imao Cvijo Kukolj i jo nekoliko
ustanika. Ljudstvo koje se iz Gorica, Naprelja i Fajtovaca pridruilo usta
nicima s podruja Luci-Palanke nije imalo oruja.27
Tako su u rukama ustanika iz Majki-Japre, Predojevia Glavice, Pot
kraja, Luci-Palanke, Tuk-Bobije, Otia, Miljevaca i Skucanog Vakufa 30. jula
1941. godine ujutro, kada su krenuli u borbu protiv ustakih zuluma, nalo
23 vojnikih i 25 lovakih puaka, petnaestak pitolja i pet bombi.
Pucnjava oko andarmerijske stanice u Luci-Palanci uzbunila je i sta
novnitvo Grdanovaca, Bonjaka i Bosanskog Milanovca. Ljudi nisu znali ta
se dogaa, ali su nasluivali da se u Luci-Palanci zbiva neto krupno. Mnogi
ljudi na Vitorog. Eno engleske vojske na Vitorogu sa orujem i opremom,
cestu od Luci-Palanke prema Vitorogu i Rovinama, vidjeli pokret vee grupe
ljudi od Luci-Palanke i kamion koji je od Fajtovaca stigao do Miljevaca.
Posmatrali su i sukob ustanika s odjeljenjem porunika Kurilia u Miljevcima i kretanje ustanika prema Vitorogu, Voloderu i Rovinama. Kada je
grupa ustanika iz Palanke, Miljevaca i drugih sela stigla na Rovine, pridruili
su im se i mnogi ljudi iz Grdanovaca i Gornjih Bonjaka, dok su stanovnici
Donjih Bonjaka izali na Dekia glavicu prema Naprelju. U Bonjacima
je toga jutra nekoliko ljudi vikalo iz sveg glasa da je sve selo ulo: Hajte
ljudi na Vitorog. Eno engleske vojske na Vitorogu sa orujem i opremom,
hajte se oblaiti!28 Od Palanana na Rovinama saznali su da je podignut
ustanak i da su ustanici zauzeli Drvar (to je bilo tano) i Bosanski Petro
vac (to nije bilo tano).
Ljudi iz Bonjaka su tog prijepodneva krenuli u ustanak samo s etiri
lovake puke i est pitolja. Lovake puke su imali Pero Rodi (dobio ju
je od Steve Rodia), Mio Doenovi (dobio ju je tog jutra od Tome Cvitkovia, Hrvata), Gojko Marjanovi i Vukain Kajo Doenovi. Pitolje su imali
Dmitar i Stania ankovi, Vuen Doenovi, Trivun Dragii i Gojko i Pero
urguz. Ustanici iz Eminovaca (Bosanskog Milanovca) imali su jednu voj
niku, etiri lovake puke i tri pitolja. Lazo M. Mareta je imao vojniku
puku, Savo Veselinovi dvije lovake duplice i pitolj, Milan i Adam Veselinovi po lovaku puku, a Milan J. Stupar i Relja Kruni po pitolj.29
24 Memoarska

graa o selu Skucani Vakuf, isto.

graa
o selu
Predojevia
26 Memoarska graa
o selu
Tuk-Bobija,
27 Memoarska graa
o selu
Otiu, isto.
28 Memoarska graa
o selu
Bonjaci, u
ilo je dobiti i obui uniformu.
20 Memoarska graa o selu Bosanski Milanovac
SM.

25 Memoarska

48

Glavicai Potkraj,isto.
isto.
arhivi00 SUBNORSM. Oblaiti se zna
(Eminovci), u arhivu 00 SUBNOR

Nije se moglo ustanoviti ko je irio glas o engleskim avionima i oruju

na Vitorogu, ali je sigurno da je tu vijest prenosilo vie ustanika tj. da stiu
engleski avioni, odnosno ruski, da e na Vitorogu i Voloderu bacati, ili da
su ve bacili oruje i opremu, da je engleska vojska stigla na Radanovo polje
i Vitorog i da sav narod ide tamo.30 Te izmiljene vijesti o engleskim i rus
kim avionima, oruju, opremi i vojsci irile su se uporedo s vijeu da je
podignut ustanak i zauzeta Luci-Palanka. Narod je pourio prema Palanci,
Miljevcima, Vitorogu i Voloderu. Sva ta uzbunjena masa je ponijela hladno
oruje ili orue: sjekire, vile, rogulje, noeve, bajonete privezane za kolac,
obino kolje, poneko lovaku puku, kakav stari pitolj, a tek rijetko ko
vojniku puku. Sve te brojne grupe ljudi hitale su na Vitorog i Voloder, oe
kujui da e tamo nai oruje, opremu i englesku vojsku. Bilo je i lutanja.
Jedni su uli da je oruje baeno na Voloder, pa su pohitali tamo. Kada ga
na Voloderu nije bilo, neko je kazao da je oruje baeno na Vitorog, pa su
krenuli tamo, a neki su ili i na Radanovo polje jer se bila proirila vijest
da je i na to polje baeno oruje i da je tamo stigla engleska i ruska vojska.
Ali ni Engleza, ni Rusa, ni oruja nije bilo. Dolazak vie stotina ljudi, iako
bez vatrenog oruja, ipak je snano podigao moral i oduevljenje onog ma
log broja naoruanih ustanika to su se zaustavili na Voloderu i Vitorogu.
* **
Rukovodstvo ustanika na Vitorogu i Voloderu nije nita poduzimalo
da se organizovano krene na ustae, pa su ljudi poeli pitati ta se eka i
zato se eka. Nedoumica ta da se dalje radi pokolebala je redove ustanika.
Neki su traili starjeine, ali nisu znali gdje su. Tada je Duan Mastelica iz
Tuk-Bobije izvadio bombu i odluno viknuo: Evo nje! Ko god mrdne nazad,
baciu je! Za njim su jo neki povikali: Nema nazad! Poli smo i nazad
se vie ne moe!31
U rejonu Vitoroga i Rovina bili su ustanici iz sela s podruja Luci-Palanke, na Dekia Glavici ustanici iz Bonjaka, desno od njih ustanici iz
Eminovaca (Bosanskog Milanovca) i Grdanovaca, a udesno od njih iz Jelainovaca i Dabra. Ustanici su se kretali od jedne do druge grupe, obavjetavali
i dogovarali. Izvianjem su saznali da je stanovnitvo sela ispred njih, oko
ceste, uglavnom pobjeglo u Sanski Most, ali da su ustae, andarmi i poli
cajci ostali na poloaju prema njima.
I konano, 30. jula poslije podne ustanici su odluili da krenu u napad:
pokrenule su se ustanike grupe od Rovina, Dekia Glavice, Umaca i Dabra.
a Sline su vijesti stizale i u domobranske i njemake komande, a preko njih ak
i u njemaku Vrhovnu komandu. Tako njemaki general u Zagrebu Glez Horstenau (Glaise Horstenau) izvjetava 23. jula Vrhovnu komandu oruanih snaga
Wehrmacht) da je 18. jula, u okolici Bihaa, u italijanskoj zoni, navodno, pa
dobranom baen eksploziv, kojim treba da se nou 19. na 20. jula izvre tri
diverzantske akcije na eljeznikim prugama, ali da obje ove vijesti hrvatski
general Perevi demantuje. est dana kasnije, 29. jula, general Glez Horstenau
ponovno javlja njemakoj Vrhovnoj komandi oruanih snaga da ga je general
Perevi obavijestio da je, prema iskazima izbjeglica, u podruju Drvara izgo
rio ruski avion s ruskim dravnim oznakama. (The National Archives of the
United States, Wachington, T-501, Roll 264, 001 162 001 163, 001 151 00 152:
Der Doutsche General in Agram, la Nr. 212/41. geh. Kdos, v. 23. 7. 1941, IA Nr.
219/41 geh. Kdo s. v. 27. 7. 1941).
31 Kazivanje Uroa Kukolja, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 24. no
vembra 1975. godine.
* Srez

s.

Most u NOB

49

Preko dvije hiljade ljudi je polo prema neprijatelju. Ustanici s Vitoroga i

Rovina krenuli su na ustae i andarme koji su bili u Goricama. Ovi su ih
pustili do na hiljadu metara, pa onda otvorili vatru, ali su, poslije kratko*
trajnog pukaranja, na vrat na nos pobjegli prema Kamengradu i dalje, ne
pruajui vie nigdje otpor i ne zaustavljajui se sve do Sanskog Mosta. U
tom prvom sukobu izmeu Vitoroga i Gorica poginuo je hrabri ustanik Bog
dan Kukolj.
Prema kazivanju Mie Doenovia, ustanici su s Dekia Glavice upali
najprije u Baste, srpski zaselak Naprelja, pa zatim u muslimanske zaseoke.
Ustanike je ispred Muslimana saekao Mumin Muma Avdi, ugledni doma*
in iz Naprelja, dao im dvije puke i 400 metaka, i ostao s porodicom u svo
joj kui.38 Ustanici su produili kroz selo prema cesti i dalje cestom prema
Fajtovcima. Istovremeno su palanski ustanici nastupajui cestom uli u Naprelje i Fajtovce.
Kada su ustanici stigli do duana u Fajtovcima, od kojih je jedan bio
vlasnitvo Pere Doenovia, Srbina, provalili su u njih i uzimali tofove, odi*
jela, kafu, eer, so, duvan i raznu drugu robu. Neki su za to vrijeme obi
lazili naputene kue Muslimana i Hrvata i odabirali za sebe kola, stoku i
poneto drugo. Bilo ih je koji su se vraali kuama po konje, dolazili po
novo u naputeno selo, uprezali konje u odabrana kola, potom trpali u njih
uzete stvari i vozili ih svojim kuama. To vrljanje po trgovinama i kuama
u Naprelju i Fajtovcima, uzimanje i prikupljanje raznih stvari i robe zadr
alo je ustanike do pred no. Tada se veina s plijenom vratila kuama, a
nekoliko stotina ih je produilo prema Gornjem Kamengradu. Na elu te ustanike kolone, koja se ubrzano kretala cestom niz Kisak, vozio se Mirko
Doenovi na svom biciklu i nosio razvijenu jugoslovensku zastavu. Ustanici
su u pokretu mnogo vikali, pjevali, galamili. Grupa ustanika koju je pred*
vodio Nikola Borojevi, stigla je prva u Gornji Kamengrad. Ostali su se
zadrali na visovima iznad sela, u podruju Fajtovaca. Kada je stigao u bli
zinu optinske zgrade, Borojevi je opalio metak u zgradu i kako nije bilo
odgovora, prili su blie. Tada su ugledali na kui antenu, pa su uli unutra
i u kancelariji nali radio-aparat na baterije, jugoslovensku zastavu i dva
bicikla i sve otpremili u Luci-Palanku.
Dobar broj ustanika iz grupe Nikole Borojevia zaustavio se u Gornjem
Kamengradu kod prve trgovine, uzeo ta je ko stigao, a zatim se vratili svo
jim kuama. Ostali, manja grupa, produili su cestom s Borojeviem. Kada
su stigli do Sehieva mosta, Milani Miljevi, Sergije Tutu i jo neki usta*
nici s oblinjih brda upitae ih kuda e, a onda su ih pozvali. Borojevi i
ostali tada krenu na brda, nosei sa sobom i burence rakije da se poaste.*3
Povratak velikog broja ustanika svojim kuama s plijenom jo od
Naprelja, zatim iz Fajtovaca, pa Gornjeg Kamengrada doveo je do toga da
je od preko hiljadu ljudi koji su krenuli ovim pravcem u Donji Kamengrad
stiglo najvie nekoliko desetina. Tu ih je ve uhvatila i no, pa im je Milaniev poziv da dou na eminovaka brda dobro doao.
Ustae i andarmi su pripucavali iz velike daljine, od Demievaca i
Pobreja, povlaei se prema Sanskom Mostu. Pred no su se i ustanici s pod'
Kazivanje Mie Doenovia autoru, decembra 1975. godine.
33 Kazivanje Nikole Borojevia autoru, 22. maja 1978. godine.

50

ruja Eminovaca,
movaca i upali u
Fajtovaca i zatim
ustae jer su ovi
skom Mostu.

Umaca i Dabra sruili na cestu od Kamengrada do HusiDonji Kamengrad. Tu su im se pridruili ustanici s pravca
su zajedno produili u Husimovce. Usput nisu naili na
bjeali padinama suhakih i demievakih brda prema San-

Kada je pala no, svi su se ustanici vratili u polazne rejone: ustanici

iz Palanke na Rovine, iz Bonjaka na Dekia Glavicu i u Baste, iz Eminovaca
i Grdanovaca na Nagli i Umce, a iz Dabra na edovau i Brajia Tavan. Po
dolasku u ove rejone mnogi ustanici su otili do svojih kua da vide ta im
je s porodicama, ali su se samo neki od njih u toku noi vratili. Skoro svu
no su tumarali. Osim onih koji su odlazili svojim kuama, mnogi su obi
lazili susjedne ustanike grupe, a poneki su ili i dalje da bi saznali novosti.
Otresitiji ustanici su pristupili organizovanju straa, u koje su se uglavnom
javljali mlai, neoenjeni ljudi, jer su oenjeni veinom bili otili svojim
porodicama.
Komanda palanskih ustanika smjestila se na Vitorog, gdje se okupilo
nekoliko stotina ustanika po povratku od Kamengrada .Na visovima iznad
Kamengrada, Fajtovaca, Naprelja i Gorica ustanici e se zadrati nekoliko
dana.
* **
Otpor ustanika ustakom teroru na nekim podrujima tzv. Neza
visne Drave Hrvatske ustae su prikazivale u lanom svjetlu, pripisujui
ga etnicima, koji su zbog svoje protivnarodne uloge i postupaka u Kra
ljevini Jugoslaviji bili omraeni meu Hrvatima i Muslimanima, a vlastite
zloine prikazivali su kao zloine ustanika. Poto se gotovo uvijek radilo o
vijestima koje su se odnosile na udaljena podruja, pa ih ljudi nisu mogli
provjeriti, tromjesena ustaka propaganda je uspjela da zavede mnoge po
tene ljude. Po selima su najee lanu propagandu i glasine irili lanovi
porodica iz kojih je neko bio u ustaama, pa je zbog vlastitih zloina stra
hovao od osvete ustanika.
Da su se takve vijesti brzo prenosile i u udaljenijim krajevima popri
male sve vee dimenzije, bilo da se radilo o broju ustanika ili o broju ubi
jenih, pokazuje i pismo koje je jedna seljanka iz Stratinske pisala 10. avgusta 1941. godine muu na radu u Njemakoj.84 Ona mu izmeu ostalog pie
da su ustanici, ona po tadanjem shvatanju pie etnici, zauzeli Klju (to
nije bilo tano) i Luci-Palanku i Kamengrad (pie Kamigrad), te da su
stigli do Sanskog Mosta. Potom pie da su u svim tim gradovima to su ih
osvojili (pie prisvojili) ustanici poklali sve Muslimane (pie Turke) i
katolike i kue popalili. Bila je to izmiljotina ustake propagande. Zatim
pie da su u Luci-Palanci ustanici zaklali dvanaest andarma i digli svoje
zastave na kasarnu ... Meutim, u Luci-Palanci su strijeljana samo dva
andarma, ali je taj broj, dok je vijest stigla do Stratinske, povean na dva
naest.
Vijest da su napadnuti andarmi u Luci-Palanci i da se odjeljenje po
runika Kurilia povlai ispred ustanika prema Fajtovcima, brzo je stigla
do Muslimana i Hrvata Skucanog Vakufa, Gorice, Naprelja, Fajtovaca, Bo
** Njemaki prevod, u izvodu, dat je ovdje u prevodu na na jezik, a autoru ga je
ustupio Slavko Odi.

51
L

njaka, Gornjeg i Donjeg Kamengrada i Husiraovaca i ogromna veina ih je

iz straha od ustanika napustila svoje kue: panino su bjeali prema Sanskom
Mostu. Saznavi za ustanak i napad na andarmerijsku stanicu u Benakovcu,
neki Muslimani s podruja Potkalinja su bjeali jo u toku noi 29. na 30. ju
la kroz Skucani Vakuf, pa su i svi Muslimani Skucanog Vakufa, pod uticajem
njihovih pria o ustancima, iste noi izbjegli prema Fajtovcima. Te veeri,
preplaeni vijeu da nadiru etnici iz Grmea, i Muslimani Gorica su na
pustili svoje kue, tjerajui stoku i vozei kolima na brzinu pokupljene stva
ri. Sve do pred pono prolazili su cestom kroz Naprelje i Fajtovce. To je uz
budilo i stanovnike Naprelja i Fajtovaca, ali niko od njih nije bjeao; raunali
su da su njihova sela bezbjednija, dok su Skucani Vakuf i Gorice izmeu srp
skih sela. Meutim, oko ponoi ve su se prvi odvaniji ljudi iz Gorica po
eli vraati, a onda i ostali, jer su ih u Optini u Gornjem Kamengradu ubijedili da nema etnika, da se ne plae i da se vrate svojim kuama.3
Poto su ustanici u Miljevcima razbili andarme i ustae koje je pred
vodio porunik Fabijan Kurili, Muslimani Gorica su ponovo napustili
svoje domove: na brzinu su potovarali stvari, potjerali stoku i pob
jegli prema Sanskom Mostu. Za njima su tada krenuli i Muslimani Na
prelja, Fajtovaca i drugih sela, izuzev porodice Mume Avdia te pone
kog Hrvata iz Fajtovaca i Bonjaka. Svi su panino bjeali prema San
skom Mostu, a neki i prema Starom Majdanu, arakovu, Hambarinama i Pri
jedoru. elo kolone izbjeglica (muhadera) prolazilo je ve oko osam sati
ujutru kroz Husimovce, bjeei dalje prema Sanskom Mostu. To bjeanje je
trajalo do popodne, ali su i kasnije manje grupe i pojedinci prolazili prema
Sanskom Mostu. Slina slika je bila i na putevima prema Starom Majdanu
i Prijedoru: u tom pravcu su bjeali stanovnici sela kojima je tuda bilo
lake nego prema Sanskom Mostu. Unato svemu tome, nalo se i u redo
vima ustanika i meu njihovim komijama Muslimanima i Hrvatima patri
ota potenih i odvanih ljudi; u redovima ustanika onih koji nisu dozvolili
da se opravdani bunt i revolt u ustanku, na koji se srpski narod digao da
bi spasio goli ivot i svoje pravo na opstanak, pretvori u bratoubilaki rat
i uzajamno istrebljivanje za raun okupatora, a meu Hrvatima i Muslima
nima se nalo onih koji su svojim primjerom pokazali ostalima da ne treba
nasjedati ustakoj propagandi, usmjerenoj na to da zavadi Muslimane i Hr
vate sa Srbima, ve da treba ostati na svojim ognjitima i zajedniki sa Sr
bima braniti i njihovo i svoje pravo na opstanak i zajedniki ivot na tlu
na kojem su vijekovima zajedno ivjeli.
Tako su na dan napada ustanika na andarmerijsku stanicu u Luci-Palanci iz Bonjaka u Sanski Most pobjegla samo trojica odraslih muka
raca iz tri hrvatske porodice. Sve ostale hrvatske porodice, kao i porodice
izbjegle trojice mukaraca, ostale su kod svojih kua u Bonjacima. Meu
njima su bili i domaini Toma Cvitkovi, Dane Cvitkovi i Jozika Bakari
sa svojim porodicama. Jo od majskog pokolja Srba u Sanskom Mostu Cvit
kovi je otvoreno osuivao ustake postupke kao i one koji su otili u nji
hove redove. I u Gornjem Kamengradu su u svojim kuama ostale sve po
rodice iz zaseoka Vre, a i u Donjem Kamengradu je ostalo nekoliko poro

sa Kazivanje Nikole Suukovia, nosioca Partizanske spomenice, 1941, autoru, 19.

avgusta 1978. godine. Nikola Sudukovi je iz Lipnika, ali su ga ovi dogaaji
zatekli u Naprelju na prisilnom radu.

52

dica Smajlovia. U Naprelju je ostao Muma Avi, a u Lukavicama

vie porodica iz zaselaka Okre i irkii. Ustanici su od prvog dana poru
ivali izbjeglim Hrvatima i Muslimanima preko njihovih komija koji su
ostali da se bez bojazni vrate svojim kuama. Tako je Mile Topi, koji je
po zauzimanju andarmerijske stanice u Luci-Palanci povremeno dolazio
do rukovodstva ustanika, slao pisma muslimanima i katolicima, da se vrate
svojim kuama i nastave poljske radove i da im on ivotom jami da im se
nita nee dogoditi. Zapovjednik 3. orunike pukovnije, koji navodi ove
Topieve rijei u svom izvjetaju od 8. avgusta 1941. godine Vrhovnom orunikom zapovjednitvu u Zagrebu, tvrdi: Ovo je tono jer su ta njegova
pisma stigla do ruku ustakom logoru u Sanskom Mostu.36 Izvjestan broj
izbjeglica je prihvatio ove poruke ustanika i ubrzo se vraa s porodicama,
naroito izbjeglice iz Okrea, Vre i irkia, a djelomino i iz Naprelja i po
novno se useljavaju u svoje kue, koje su sve ostale itave.
O
zbivanjima 30. i 31. jula 1941. godine Kotarsko predtojnitvo u San
skom Mostu poslalo je nadlenim izvjetaj u kome, izmeu ostalog, stoji:
... da su etnici napali na oruniku postaju u Luci-Palanci, da se tamo
vodi bitka, da je u Palanku upueno 15 orunika i redarstvenika37 kao po
jaanje, ali su se poslije tri sata vratili jer je ustanika bilo oko 3.000. Zatim
u izvjetaju navode da su ustanici spalili muslimanska sela Fajtovce, Naprelje, Gornji Kamengrad i Husimovce, to je bilo netano jer ustanici 30.
jula nisu zapalili nigdje ni jednu kuu. Nadalje, ovim izvjetajem se javlja
da su ustanici zauzeli i Budimli-Japru i da se u Sanskom Mostu nalazi oko
5.000 izbjeglica.

NA PODRUJU JELAINOVACA I DABRA

Prvi hici ispaljeni u rano jutro 30. jula 1941. godine na andarme u
Luci-Palanci uzbudili su mnoge seljake u okolnim selima, pa i u Jelainov
cima. Milania Miljevia otac Milan je probudio s vijeu da se uju puke
u Palanci. Milani se brzo obukao, otkopao skriveno oruje (vojniku i lo
vaku puku i dva pitolja), otiao na malo uzvienje Lui (Bujadnicu)38 i
uinio ono to je u pjesmaricama itao da se radilo u stara vremena: opalio
je u zrak dva metka iz lovake puke. Za kratko vrijeme okupilo se u Jela
inovcima na Luiu oko pedeset ljudi. Milani Miljevi je zadrao voj
niku puku, a pitolje i lovaku puku je dao poznanicima. Lovake puke
su imali i Petar Stani, Vid Kukolj, Ljubo Brki, Nikola i Mian Srdi i jo
nekolicina. Pitolje je imalo nekoliko ljudi, a Pane Proi bombu kragu3

Arhiv VII, Fond NDH, k. 86, br. reg. 36/5-1.

U taki 3. izvjetaja Zapovjednitva 3. orunike pukovnije stoji da je iz San
skog Mosta bilo upueno 6 orunika, 1 ustaa i 4 redara, a u taki 6. istog
izvjetaja govori se o 16 orunika i redarstvenika.
Izvjetaj Politikog odsjeka Zagreb, 16. avgusta 1941, Arhiv, VII, Fond NDH,
k. 239, br. reg. 14/4-1. U ovom izvjetaju se govori o 15 orunika i redarstvenika.
38 Prostor na Bojitu gdje se nalazi jelainovaka kola narod naziva Bujadnicama
ili Brezikom.
37

53

jevku.38 U tom je iz Luci-Palanke stigao na konju Bogdan Kukolj odjeven

u zaplijenjenu uniformu, s pukom u ruci, i obavijestio okupljene ljude da
je u Palanci dignut ustanak, da je zauzeta andarmerijska kasarna i andarmi razoruani. Ubrzo za njim iz Luci-Palanke je stigao i Duan Miloevi
i potvrdio vijesti koje je Jelainovanima prenio Kukolj. Sad je svima bilo
jasno da je zaista dignut ustanak i Sergije Tutu, koji je s ostalim Jelainov
anima doao na Lui, napisao je pismo Dabranima da se i oni diu na
ustanak i poslao ga po sinu Nikoli. Grupa okupljenih seljaka je zatim kre
nula u Dabar. Usput su im se pridruivali ljudi iz drugih zaselaka i susjed
nih sela, koji su, uvi pucnjavu u Luci-Palanci, takoe krenuli u ovom
pravcu.
Jo prije dolaska grupe jelainovakih ustanika u Dabar, Dabranima
su vijest o ustanku u Luci-Palanci donijela dvojica glasnika. Prvi je na ko
nju dojahao Nikola Tutu iz Jelainovaca, s oevim pismom, koje je predao
Stevici Crnomarkoviu. Poto se tog prijepodneva u zaseoku Milinkovii, oku
pilo preko pedeset ljudi, Stevica Crnomarkovi im je proitao pismo Sergija
Tutua, u kojem je stajalo priblino sljedee:
Ljudi, diite se na ustanak! Mi smo se digli na ustanak i razoruali
andare, andarmerijske stanice u Benakovcu, zauzeli Palanku, idemo pre
ma Sanskom Mostu! Upuujte ljude na Vitorog da primaju oruje!4"
Drugi glasnik je bio Petar Miloevi, takoe iz Jelainovaca, koga je
Duan Miloevi poslao s pismom u zaselak Ilie do dabarskog kneza Du
ana Ilia. Utom su dojahali Obrad Luki i Glia Banjac, odjeveni u vojnika
odijela i naoruani karabinima. Kada su od ljudi okupljenih kod Milinkovieve kavane saznali za ustanak u Palanci, Glia Banjac je odjahao u Brajia
Tavan, da bi tamo obavijestio ljude o ustanku, a Gojko Manojlovi je s jed
nim dijelom okupljenih ljudi krenuo na Vitorog. Ostali su se razlili svojim
kuama. Tog dana, osim Glie Banjca i Obrada Lukia, s vojnikim pukama
su se pojavili Dabrani Vice Braji, Duan Kragulj, Petar ali i Drago K.
Relji. Lovake puke su imali Veljkina Miljevi, Jovo Avramovi, Rade Klepi i Lazo Mudrini, a s pitoljima Veljkina Miljevi i Jovo Kondi. Puke su
imali i Simo Klepi, Jandrija Mijatovi i Marko Ili, ali su ih krili i pojavili
su se s njima tek kasnije, polovinom avgusta. Na edovai je samo Gojko
Manojlovi imao lovaku puku.
Po dolasku u Kondie, zaselak Dabra, jelainovaka grupa ustanika je
zastala u jednom gaju da se odmori i prikupi ljude iz okolnih sela, koji su
pristizali pojedinano i u grupama. Milani Miljevi i Sergije Tutu su na
konjima odjurili do Vitoroga da uspostave vezu s ustanicima iz Luci-Pa
lanke i saznaju ta treba dalje da se radi. Na Vitorogu su nali masu usta
nika iz Luci-Palanke i okolnih sela i njihovo vodstvo, koje su sainjavali
Pero Batoz, Pero Jelaa, Vladija Gutea i Slavko Pratalo. Miljevi ih je oba
39

Jelainovanin Gojko urija, kojeg su domobrani uhvatili u Sanikoj Rijeci,

izjavio je na sasluanju u Sanskom Mostu 4. avgusta 1941. godine da su Nikola
Srdi, uro Staljukovi (pravilno Stanivukovi, napomena B. B.), Stole Karanovi. Lazo Bjelobrk i Petar Miloevi... podigli narod u selu Jelainovcu na usta
nak, govorei mu da e zavladati Rusija, te da je u Jelainovcima bilo oko
100 etnika, bili su naoruani sa 17 karabina, sa ukupno oko 500 metaka, 7 lo
vakih puaka i oko 15 pitolja, Arhiv VU, Fond NDH, k. 86, br. reg. 36/5-4.
Kazivanje nosioca Partizanske spomenice 1941. Dmitra Daia, zatim Duana
Ilia, Obrada Lukia i drugih Dabrana autoru, 6. jula 1975. godine.

vijestio
ustae,
napad,
Stigli u

da se u Dabru okupilo nekoliko stotina ljudi spremnih da napadnu

ali vodstvo palanakih ustanika nije bilo za to da se odmah krene u
ve da se saekaju Englezi, jer se u narodu pronio glas da su Englezi
Drvar i da tamo vode borbu s neprijateljem.41

Ne znajui nita o ustanku oko Luci-Palanke, devet naoruanih ustaa

je 30. jula prije podne krenulo iz Maiovana, zaseoka Kljevaca, u Dabar. Kre
tali su se stazom izmeu Mirkovae i elia kose, pa izali do dabarske
crkve u zaseoku Marjanovii, hvatajui po kuama odrasle mukarce, ali i
one koji su se vraali kuama, nakon to su od glasnika Nikole Tutua i
Petra Miloevia saznali za ustanak. Na ustae je naiao i Vico Braji, koji
je imao vojniku puku, ali je pobjegao. Ustae su ga primijetile i jedan od
njih je povikao: Vidi Srba, diu ustanak! Tada su psovali uhapene ljude,
prijetei im: Sad treba da vas sve pobijemo!4* Do tada su bili uhvatili
osamnaest ljudi. Poto su vidjeli naoruanog Brajia, pourili su iz Dabra
preko Doca prema Sanskom Mostu.
Neko od Dabrana je obavijestio Gliu Banjca i Obrada Lukia da su
ustae potjerale grupu ljudi u Sanski Most i oni su pojurili na konjima za
ustaama, a za njima i stotinjak ljudi, meu kojima je samo Lazo Mudrini
imao lovaku puku, dok su ostali nosili rogulje, sjekire, kolje i kose. Po
bunjenici seljaci su u Docu sustigli ustae s uhapenim Dabranima. Pripucavajui na ustae, dovikivali su im: Putaj Srbe! Ustae su odstupale
prema Sanskom Mostu, pourujui pred sobom uhapene seljake, a za njima
su se kretali ustanici. Na jednoj okuci ustanici su sustigli ustae, pa su uz
povike hvataj ih ive! ispalili na njih nekoliko metaka. Pohapeni seljaci
su to iskoristili i razbjeali se desno i lijevo od ceste u oblinje umarke, a
ustanici su se vratili u Dabar. Tada je Glia Banjac dao svoju puku Petru
Sekuliu, koji je bio bez oruja, a kao aktivni andarm bio viniji oruju od
njega. Ustae su pobjegle prema Sanskom Mostu ne ispalivi ni metka. Usput
su sreli Milu Paaliju, koji je s volovskim kolima iao u Dabar, oteli mu
zapregu, a njega otjerali u Sanski Most i tamo ga ubili. U Sanskom Mostu
govorili su onima koje su zatekli u kafani:
Vi mirno ispijate kafe, a nas kroz Dabar goni konjica. U Dabar se vie
ne smije bez topova!43
Ustanici iz Grdanovaca i Bosanskog Milanovca su izili na visove juno
od Naprelja i Kamengrada, a istono od Dekia Glavice. U Grdanovcima su
vojnike puke imali Dragutin Domazet, uro Anii, uro Milinkovi, Ni
kola Ini i Svetko Domazet, ali je posljednji svoju puku krio ne pojavivi
se na dan ustanka s njom.44 Nekoliko dana kasnije grupa ustanika iz Jelainovaca je dola u Grdanovce i prisilila Svetka Domazeta da svoju skrivenu
puku preda Radi Brkiu. Tog dana oduzeta je skrivena puka i od Petra
Bunde.45
Priblino u isto vrijeme kada su palanski ustanici s Vitoroga i Rovina
krenuli prema Naprelju i Fajtovcima, krenula je i grupa ustanika okuplje
41Milani

Miljevi: Smjele akcije Jelainovana, edicija, Podgrme u NOB, prva

knjiga, str. 753.
4JVidi napomenu 40.
43 O tome je Hazim Bilalbegovi priao Dabranima kada je iziao na osloboenu
teritoriju i izjava grupe boraca iz Dabra autoru, 6. juna 1975. godine.
44 Memoarska graa o selu Grdanovcima, u arhivi OO SUBNOR SM.
Kazivanje Uroa Kukolja, 24. novembra 1975. godine.

5'

na u Kondia gaju pod vodstvom Milania Miljevia na Kamengrad i pre

ma cesti to vodi kroz to selo prema Sanskom Mostu. U tom pravcu su krenule
i grupe ustanika iz Dabra, Bosanskog Milanovct, Grdanovaca, Tuk-Bobije i
Otia. Bez nekog vreg vodstva oko dvije hiljade ustanika je frontalno
krenulo iz Brajia Tavana, Dabra, edovae, Umaca i Bosanskog Milanovca
i sruilo se u Gornji i Donji Kamengrad, gdje su se sreli s palanskim usta
nicima. Sela uz cestu su bila pusta, jer je skoro sve muslimansko stanov
nitvo ve bilo izbjeglo u Sanski Most. Dio ustanika je iz Donjeg Kamengrada odmah produio u Husimovce, gdje je stigao u suton. Neto ustaa,
andarma i policajaca koji su u toku dana iz Sanskog Mosta stigli u Fajtovce, Gornji i Donji Kamengrad, panino je pobjeglo pred tom ustanikom
masom u Sanski Most.
Ustanici su u Gornjem i Donjem Kamengradu zapalili poneko sijeno i
pomonu zgradu (talu, pojatu). Ispred ustanika koji su stigli u Donji Ka
mengrad i Husimovce, zajedno s Muslimanima i Hrvatima bjeali su i Srbi
iz susjednih sela Brdara, Suhae i jo nekih, plaei se borbi u svojim se
lima. Ljudi i ene u Devaru, sklonjeni po gajevima, posmatrali su rijeku
izbjeglica iz sela prema Eminovcima i Fajtovcima kako bjee prema Koprivni i Otroj Luci. Narednih dana posmatrali su poare na obzorju u pravcu
Umaca, Dabra, edovae, Eminovaca i Kamengrada. Govorilo se da su se
Srbi pobunili i da pale sela u kojim se znalo da je izvren pokolj Srba u
Sanskom Mostu i Starom Majdanu, jer je nekolicina pobjegla sa stratita
kod Starog Majdana i itnog magacina u Sanskom Mostu.
Tih dana, student Mihajlo Stupar je pronaao kapetana Jugoslovenske
vojske Nikolu Lazia, koji se krio nedaleko od svoje kue u Koprivni i poz
vao ga da organizuje otpor i povede narod ovih sela u borbu. On je to od
bio, tvrdei da je to uotpija i da se golih ruku ne moe u borbu, da on kao
profesionalni vojnik ne bi mogao goloruk krenuti u borbu, da se zna boriti
kada ima etu, bataljon, ali da ne zna kad se u borbu kree s lopatama, koljem i sjekirama.46
Srpsko stanovnitvo Devara, Koprivne, Brdara i Podluga ostalo je kod
svojih kua, ili po oblinjim gajevima i u njima doekalo pacifikaciju do
mobranskih jedinica, odnosno primirje koje su ustae proklamovale 6.
avgusta, pokuavajui da na taj nain razbiju jedinstvo pobunjenog naroda
i ugue ustanak.
Ustanike snage su se istopile upadom u Naprelje, Fajtovce, Gornji
i Donji Kamengrad. Mnogi ustanici su se sa stvarima pokupljenim u napu
tenim selima vratili kuama, tako da je te noi u Donjem Kamengradu,
Husimovcima, na Umcima i edovai ostao isuvie mali broj ustanika da bi
se moglo bilo ta ozbiljnije preduzeti prema Sanskom Mostu. U toku noi
izmeu 30. i 31. jula povukli su se ustanici iz Kamengrada i Husimovaca
i jutro doekali u Brajia Tavanu, edovai, Umcima, Bosanskom Milanovcu,
Bonjacima i Dabru. Mnogi ustanici su itavu no tumarali po ovim selima,
a poneki su i prilegli u naputenim kuama ili u vonjacima. Poto su se u
toku dana uvjerili da su lane vijesti o engleskom i ruskom oruju, o avio
48

Kazivanje Drage Malia autoru, 14. septembra 1976. godine. Drago Mali, polo
vinom avgusta 1941. godine je uspio preko prijatelja u Sanskom Mostu dobiti
propusnicu za Srbiju. U Beogradu se povezao sa ilegalnim revolucionarnim
pokretom, bio hapen, tuen; ilegalnim radom bavio se do zavretka rata.

56

nima i o engleskoj vojsci na Rovinama, Voloderu i Vitorogu, njihova su se

razmiljanja i razgovori voeni te noi kretali oko toga kako da se doe
do oruja.
Tog dana iz Sanskog Mosta je cestom kroz Husimovce naiao putniki
automobil. Milani Miljevi je ispalio na njega nekoliko metaka i auto se
vratio. Ubrzo poslije toga zaula se buka motora, a zatim se pojavilo neko
liko kamiona s ustaama i domobranima. O tome je Petar Dodik u lanku
U oekivanju ivota napisao da je iz pravca Prijedora dolo nekoliko ka
miona i da je od Demievaca ubrzo poela paljba u pravcu ustanikih po
loaja. Ustae i domobrani su sporo i nesigurno nastupali u pravcu ustanika,
jer su i ustanici, mada s malo oruja, odgovarali na vatru i tako zadravali
neprijatelja. Ali kad je s druge strane, iz pravca edovae, poeo da tue i
pukomitraljez, a jedan avion bregejac da mitraljira ustanike poloaje,,
nije bilo drugog izlaza do povlaenja. Milani i nekoliko ustanika koji su
imali oruje, povlaili su se normalno, a ostali, nenaoruani, jednostavno su
se razbjeali na sve strane, u Dabar, Bosanski Milanovac itd. U toj borbi
poginuo je ustnaik Mia Milinkovi.47
Na poloajima u Husimovcima i edovai je bilo nekoliko stotina us
tanika iz okolnih sela, ali ih je samo desetak imalo vojnike puke, a ostali
sjekire, rogulje, vile, koeve, noeve privezane za kolac, a poneki i lovaku
puku samaricu. Ipak su se ustanici odravali na visovima juno od ceste
Kamengrad Sanski Most do podne, kada je neprijatelj prodro u edovau
i bonom pukomi trai jekom vatrom ih prisilio na povlaenje. Odbacivi us
tanike, neprijatelj je zapalio nekoliko kua i zadrao se u Husimovcima,,
Umcima i edovai, ne pokuavajui da prodre dublje u Dabar, Bosanski
Milanovac, Bonjake i druga sela.
Ustanici bez vatrenog oruja pobjegli su ispred neprijatelja u Dabar, u.
Crnovodu iza ume Mrijenice, a neki i u Grdanovce, Jelainovce, pa ak i
u Grme-planinu. Prema neprijatelju je ostala Jelainovaka grupa ustanika,
u kojoj su bili Milani Miljevi, Mihajlo Kaja Topi, Stojan Miljevi, Ljuboi edo Brki, Vid i Uro Kukolj. Sutradan 1. avgusta prikljuio im se i Rade
Brki.48
O
situaciji nastaloj razbijanjem ustanika koji su se nalazili juno od
ceste Kamengrad Sanski Most, Milani Miljevi u lanku Smjele akcije
Jelainovana napisao je da je prvi poraz demoralisao ljude, jer su se pla
ili ustake odmazde zbog uestvovanja u borbama. Tada je nastao period
sumnjienja, nevjerovanja i straha od moguih ustakih zloinstava nad go
lorukim narodom. Poneki seljaci ak su bili spremni da inicijatore ustanka
pohvataju i predaju ustakim vlastima, mislei da e se tako za sve otku
piti.49
47

Petar Dodik: U oekivanju ivota, edicija Podgrme u NOB, prva knjiga, str..
501502.
48 Rade Brki je na poziv Okrunog suda 27. jula otiao iz Jelainovaca u Biha.
Kad se vraao iz Bihaa, 29. jula, ustae su ga uhapsile u Bosanskoj Krupi,
zatvorile u Sokolski dom i s grupom zatvorenika Srba odvele na strijeljanjena Crno jezero, 3 km udaljeno od Bosanske Krupe prema Bihau. Sa strijelja
nja je pobjegao i kad je stigao u Jelainovce, odmah se prikljuio ustanicima.
49 Milani Miljevi: Smjele akcije Jelainovana, edicija Podgrme u NOB, prva
knjiga, str. 753.

57

Ustanika grupa koja je ostala prema neprijatelju tada je sama patro

lirala kroz edovau, Dabar, Bosanski Milanovac, Bonjake i Grdanovce, nav
raajui i na Meee Brdo kod Sanice. Neki seljaci su se krili od njih u
kuama, neki u oblinjim umama, a na nekim kuama blie neprijatelju
bile su izvjeene bijele zastave. Ustanici su pokuali da ubjeuju ostale se
ljake u potrebu dalje borbe, ali, kako Milani Miljevi pie u spomenutom
lanku, seljaci su bili tvrdoglavi i nepovjerljivi, nisu sluali ustanike, nisu
im vjerovali, nisu im odobravali, a neki su im se ak i smijali. Poneko im
je otvoreno ometao agitaciju za irenje ustanka.
Iako ustanici uopte nisu napadali Sanski Most, niti su stigli dalje od
Husimovaca, kotarski predstojnik, da bi situaciju prikazao to teom, u ve
pomenutom izvjetaju pie da su ustanici uli u grad 31. jula oko est sati
ujutro sa sjeverne strane, ali da ih je, pomou policajaca i andarma suz
bijao dok nije dolo 30 vojnika, koji su preuzeli odbranu grada.50

NA PODRUJU MEDEEG BRDA

U sanikim selima nekadanjeg kljukog sreza ustae su od 29. jula do
2. avgusta pohapsile mnoge seljake i veinu odmah pobile, a samo neke od
vele u Sanski Most. Stoga je veina onih koji su izbjegli hapenje i pokolj
napustila sela i otila sa enama i djecom u Grme, zapadno i sjeverozapad
no od Zavalja, najvie u rejon Dujanovca.
Na vijest da je zauzeta 2andarmerijska stanica u Luci-Palanci i dignut
ustanak, neki Jelainovani, Tukbobijai i Otiani krenuli su u Dabar, nekoli
cina na Vitorog i Rovine, a izvjestan broj na Meee Brdo.
Grupa Saniana je 30. jula napustila zbjeg u Grmeu i spustila se u
Meee Brdo, rijeena da ga zajedno s Jelainovanima koji su se tu nala
zili brane, kao i susjedna sela. Tada je organizovana grupa od deset sanikih
ustanika, koji su za svoga komandira izabrali uru Sovilja. U grupi Sani
ana vojnike puke su imali uro i Mimo Sovilj, Stevan Stupar, oro Kovaevi, Simo Klikovi i Stevo kundri. Lovake puke su imali Kojo
Stupar i Jovo Ini, a bez oruja su bili Stevo Kovaevi i Duan Jandri.51
Na eljeznikoj stanici Grme nalazila se posada od devet ljudi. Kada
su sedmorica otila u Sanicu i na stanici ostali samo Ludvik Slutaj i sinovac
mu Ivica, ustanika grupa s podruja Meeeg Brda je to saznala i 31. jula
odluila da ih razorua. Oko jedan sat poslije podne krenuli su prema sta
nici oro Kovaevi i Simo Klikovi, naoruani vojnikim pukama, Jovo
Ini s lovakom pukom i Stevo Kovaevi i Duan Jandri bez oruja.
Slutajevi su ih primijetili, pa je Ludvik s pukom u ruci krenuo prema
Jovi Iniu, koji je iao s lovakom pukom na gotovs. oro Kovaevi
se privukao Ludviku Slutaju s lea i prije nego to je on uspio da upotrijebi
svoju puku viknuo mu da se preda. Ugledavi u Kovaevievim rukama voj
niku puku, Ludvik je odbacio svoju. Ivica Slutaj je u meuvremenu is
koio s pukom kroz prozor i pobjegao prema Sanici, ispalivi u dolini metak
50

Izvjetaj Vrhovnog orunikog zapovjednitva od 30. jula 1941. godine. Arhiv

VII, Fond NDH, k. 85, br. reg. 4/10-1.
5 Kazivanje Steve Kovaevia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 31.
jula 1975. godine.

58

radi uzbune.52 Ludvikovu puku je uzeo Stevo Kovaevi. Ustanici su tada

polupali prozore na staninoj zgradi, potrgali telefonske ice i zapalili paketi
dinamita. Dok su oni to radili, Simo Klikovi, koji je s pukom bio iznad
pruge na obezbjeenju, dotrao je do stanine zgrade. U prvi mah su po
mislili da idu ustae, ali kada je Simo povikao: Sta to radite? Ludvik je
vlast! Lupate dravnu imovinu!, Duan Jandri ga je udario, oduzeo mu
puku i otjerao ga iz ustanike grupe. Klikovi je otiao kui i vie se nikad
nije vratio u ustanike redove. Kada se ova ustanika grupa vraala sa e
ljeznike stanice Grme i stigla do Dobria kua u Zavalju, ugledala je voz
koji se od Lanita sputao prema Sanici. U njemu su bili eljezniki slube
nici, koji su se s porodicama povlaili s ugroenog podruja oko Bosanskog
Petrovca i Drvara. Voz je stigao nie njih, a oni su ispalili u njegovom pravcu
nekoliko metaka, ali je on bez zadravanja produio dalje.
Saznavi za napad ustanika na eljezniku stanicu Grme, a plaei se
napada i na Sanicu, ustae su evakuisale muslimansko stanovnitvo sanike
optine u Sanski Most, zadravi u Vrhpolju mukarce sposobne za borbu.
Poto tog i narednih dana nije dolo do napada ustanika na Sanicu, Saniani su se poslije nekoliko dana poeli vraati s porodicama iz Sanskog Mo
sta svojim kuama.53
Ustanak je i na ovom sektoru kod organa ustake civilne vlasti i za
povjednika oruanih formacija izazvao pometnju, strah i paniku. Preuveli
avali su broj ustanika i njihovo naoruanje i izvjetavali o akcijama koje
oni nisu izvrili. Tako je Zapovjednitvo 3. orunike pukovnije 8. avgusta
izvijestilo da je skupina od 30 do 40 pobunjenika 28. jula napala na selo
i eljez. postaju Gor. Sanica, ali da je jedan vod nae vojske, (domobran
ske, napomena BB) poslan iz Kljua, odbio... ovaj napad.54 Prema sjeanju
Steve Kovaevia, prva akcija sanike ustanike grupe je bilo razoruavanje
Slutaja (31. jula), Dan kasnije 1. avgusta otetili su most na potoku
Sanika Rijeka, 2. avgusta vodili su borbu u zasjedi na Pantelia glavici. Na
vode Steve Kovaevia djelimino potvruje i izjava uhvaenog Gojka ur
ije, na sasluanju u Sanskom Mostu.55 On je, izmeu ostalog, rekao da su
eljezniku prugu u Sanikoj Rijeci poruila trojica ustanika iz Jelainovaca:
Lazo Bjelobrk, Dragoje Predojevi i Stole Karanovi. Oni su najprije poku
ali da srue eljezniki most na Sanikoj rijeci; kako su imali malo dina
mita, nisu spjeli, pa su tada razorili prugu, da bi sprijeili svaki saobraaj.
Zanimljiv je podatak koji je on dao na tom sasluanju: ustanici su imali
svega jednu bombu, ali i oko 30 paketia dinamita, koji su bili stavljeni u
limene kutije. Dakle, ustanici su ve od prvog dana ustanka, u nedostatku
pravih runih bombi pravili svoje pomou dinamita, korde, kapsli i limenih
kutija.
* **
S namjerom da napadne voz, sanika ustanika grupa je 2. avgusta iz
jutra postavila zasjedu na Pantelia glavici, koja se nalazi u blizini otrih
52

Brat Ivice Slutaja, Nikola Slutaj je stupio u NOB septembra 1941. godine i u
borbi poginuo.
godine.
Zapovjednitvu 4. orunike pu
kovnije od 8. avgusta 1941. godine. Zb. I V/l, str. 560.
55 Arhiv VII, Fond NDH, k. 86, br. reg. 36/54.

53 Kazivanje Steve Kovaevia autoru, 31. jula 1975.

54 Izvjetaj Zapovjednitva 3. orunike pukovnije

59

okuka eljeznike pruge izmeu Sanice i Zavalja. U rejonu k. 483 bili su u

zasjedi uro i Stevo Kovaevi s vojnikim pukama i Jovo Ini s lova
kom duplicom, a ostali su bili na suprotnoj strani doline, na Zapetku, koji
se nalazi istono od k. 483, oko 500600 metara juno od k. 628. Oko deset
sati naila je iz Gornje Sanice lokomotiva s dva vagona, u kojima je bilo od
50 do 60 neprijateljskih vojnika: ustaa, domobrana i andarma. Trojka na
Pantelia glavici je otvorila vatru, voz se zaustavio i vojnici su poiskakali iz
njega. Borba je voena do dva sata poslije podne, kada je neprijatelj krenuo
da opkoli grupu na Pantelia glavici. Poto se dio ljudstva u zasjedi na Za
petku uopte nije oglasio, povukla se i zasjeda sa Pantelia glavice. Neprija
telj je tada uao u Zavalje i zapalio vie kua.
Ustanici sanike grupe su se uvee okupili u selu Meee Brdo, gdje
je dola i grupa ustanika Jelainovana i Dabrana: Nikola Srdi, Petar Stani, Stojan, Milani i Veljkina Miljevi, edo, Ljubo i Rade Brki, Uro i
Vid Kukolj, Mihajlo Kaja Topi, Petar Sekuli, Gojko Manojlovi, Drago Relji i jo neki. Doli su i drugi ljudi iz zbjegova oblinjih uma. Tada je
donesena odluka da se za komandira ustanika na ovom podruju izabere
Petar Stani. Ljudi su znali da je bio u prvom svjetskom ratu i kao crvenoarmejac uesnik u oktobarskoj revoluciji, pa su raunali da ima iskustva
i da je najsposobniji. Stani je od oruja imao sablju, koju je donio iz prvog
svjetskog rata i lovaku puku.
Poslije izbora za komandira ustanika Petar Stani je poslao Veljkinu
Miljevia, Duana Jandria i Stevu Kovaevia u Zavalje da provjere da li
su ustae jo u selu. Poto je Veljkina sluio vojsku, uzeo je od Steve Ko
vaevia njegovu vojniku puku i na elu patrole iao do Zavalja. Ustanovili
su da u Zavalju nema ustaa i da sve kue nisu popaljene.
Sutradan, privueni odjekom borbe na Pantelia glavici, iz zbjegova u
Grmeu na Meee Brdo dole su nekolike stotine Jelainovana i Saniana.
Iako nije imala oruja, masa je bez mnogo dogovaranja odluila da napadne
na Sanicu, i na elu s Petrom Staniem krenula je u tom pravcu. Ali kada
su stigli na kraj Meeeg Brda, do kua Sovilja, goloruka masa se rasula i
razbjeala po umi, a zatim ponovo otila u Grme, u zbjegove, k porodica
ma. Na okupu je ostalo samo deset do petnaest ljudi naoruanih vojnikim
i lovakim pukama, pa su se zatim i oni vratili na trigonometar Metlu, dva
kilometra sjeverozapadno od Meeeg Brda. Jelainovaka grupa je s Metle
otila preko Dabra prema Eminovcima i Bonjacima, a grupa Saniana, po
kolebana ovakvim razvojem dogaaja, povukla se s jo nekim ustanicima u
Grme, na neki proplanak Dujanovca. Tu su naili na koze, jednu-dvije zak
lali, ispekli i veerali. Prenoivi, sutradan su se vratili na Meee Brdo.

NA PODRUJU MAJKI-JAPRE I BUDIMLI-JAPRE

U napadu ustanika krupskog sreza u utorak 29. jula na andarmerijsku stanicu u Benakovcu uestvovalo je i deset ljudi iz Majki-Japre. Po za
uzimanju stanice grupa tih ustanika je iste veeri otila u napad na Zandarmerijsku stanicu u Luci-Palanci. Milan Kari, Kojo Bundalo, Jovan Drai
i Bukan Drai imali su vojnike puke odranije. Prilikom razoruavanja an
darma u Luci-Palanci do vojnikih puaka su doli Jovan i Sava Majki, a
Nikola Bundalo, zvani Zeina, do puke i pitolja.

60

uvi ujutro pucnjavu u Luci-Palanci, grupa od oko etrdeset Majkijaprana je krenula sa sjekirama, roguljama i ponekom lovakom pukom u
Luci-Palanku, ali su tamo stigli kada je borba bila zavrena i andarmi razoru
ani. Tada su se, skupa s grupom svojih suseljana koji su s orujem uestvova
li u napadu na andarmerijsku stanicu u Palanci vratili u svoje selo. Tu im se
pridruilo jo oko 50 ljudi, pa je njih stotinjak produilo do Velikog Dubovika (krupski srez), gdje su krupski ustanici 30. jula oko podne napali us
tae i nekolicinu ubili, dok su ostali pobjegli u Bosansku Krupu. Zaplijenje
no je oko sedamnaest vojnikih puaka. Poslije toga je nekoliko stotina usta
nika iz krupskih sela, Majki-Japre i Kozina, sela sanskog sreza, krenulo
prema selu Arapui. Poto su ustae pobjegle iz Arapue, ustanici su napali
i zauzeli Mali i Veliki Badi i Ostrunicu i 31. jula doli iznad Bosanske Krupe.
Skoro svi Majkijaprani su se 30. jula uvee vratili iz Badia u svoje
selo, da bi uestvovali u napadu na ustae u Budimli-Japri.
Vijesti da je poeo ustanak i da su zauzete andarmerijske stanice u Be
nakovcu i Luci-Palanci, stigle su i u Gornji i Donji Lipnik Obavjetenje o
ustanku i poziv Lipnianima da se uzbune donio je Stevo Dakula iz Majki-Japre. On ih je obavijestio da e engleski avioni bacati oruje na Radanovo
polje i da svi sposobni mukarci idu da ga prime. Ljudi su trali na Rada
novo polje i tamo ih se nalo nekoliko stotina, meu kojima je bilo dosta
mladia, ali im niko nije mogao dati nikakvo obavjetenje ta treba da rade.
0 oruju i Englezima nije bilo ni rijei. Tada su neki otili na Vitorog, jer se
proirila vijest da e avioni tamo bacati oruje, ali ga ni tamo nije bilo.
Poslije povratka s Radanovog polja jedan dio Lipniana, naoruanh sjekira
ma, roguljama, koljem i ponekom kuburom otiao je u sjeverne zaseoke Do
njeg Lipnika i zadrao se na visovima prema Modroj, a drugi dio prema Hadrovcima, da bi zatitili selo od ustaa iz Modre i Budimli-Japre. U Lipniku
je samo Ilija Nedimovi imao vojniku puku.
Sutradan, pred odlazak u Hadrovce, odakle e krenuti u napad na Budimli-Japru, Lipniani su se okupili kod spomen-kapelice, podignute kraj
seoskog puta u blizini Kokotovih kua u znak sjeanja na etvoricu Srba
koje su Turci 1835. godine na tom mjestu nabili na kolje. Tu su formirali
svoju etu i za komandira izabrali Jovana Mutia.
Na vijest da je poeo ustanak i da je zauzeta 2andarmerijska stanica
u Benakovcu, 111 muslimanskih porodica iz Skucanog Vakufa je prije svanua pobjeglo preko Gorica i Fajtovaca u Sanski Most. U selu je ostalo 28
srpskih porodica koje nisu primijetile spremanje i odlazak komija Musli
mana. Oni su za ustanak saznali neposredno poslije zauzimanja 2andarmerijske stanice u Luci-Palanci, pa su i oni na osnovu vijesti koje su im stig
le, pohitali na Radanovo polje da prime oruje.
Pred sam ustanak u Budimli-Japru su dole ustae iz krupskog sreza
1 pohapsile preko stotinu Srba iz Budimli-Japre i okolnih sela. Nakon to
su ustae otile iz Budimli-Japre, u nju je doao Petar Vojnovi, aktivni
porunik bive jugoslovenske vojske, rodom iz Slatine i uspio nagovoriti ko
mandira andarmerijske stanice Juru Vladia da pusti pohapene Srbe. Ju
re Vladi je bio cijenjen kao poten ovjek koji se ve od formiranja NDH
izjanjavao protiv ustakog terora i njihovih nezakonitih postupaka.

61

Kada je izbio ustanak i u selima Podgrmea, ustae su ponovo pohapsile oko pedeset Srba iz okoline Budimli-Japre i zatvorile ih u zatvor andarmerijske stanice u Budimli-Japri. Saznavi to Petar Vojnovi je 30. jula
izjutra ponovo otiao u Budimli-Japru da preko poznanika pokua oslobo
diti pohapene ljude.
Vijest o ustanku u okolini Luci-Palanke stigla je u Slatinu istog dana.
Donio ju je Milan Vojvodi. On je istovremeno donio i nepotpisano pismo iz
Bjelina s pozivom Slatinjanima da se diu na ustanak, da je avionima stiglo
oruje iz Engleske i Sovjetskog Saveza na Radanovo polje i da idu tamo da
prime oruje i municiju. Pismo je bilo upueno Petru Vojnoviu, koji je ne
to prije dolaska Milana Vojvodia s tim pismom u Slatinu otiao u BudimM-Japru da pokua spasiti pohapene Srbe. Petrova majka je pohitala za
sinom s porukom da je dignut ustanak i da ne ide kud je naumio, ali je bilo
kasno, nije uspjela da ga stigne, pa su ga ustae uhapsile i zatvorile.
Tridesetog jula uvee okupilo se i u Slatini, kod kole, skoro sve odras
lo muko stanovnitvo, oekujui vijest ta da se dalje radi. Do njih je sti
gao iz Mrkalja i Hadrovaca Kota J. Ciganovi i obavijestio ih da se u Hadrovcima okupilo oko dvjesta ljudi i da ekaju pomo iz Majki-Japre, pa da
jo te noi napadnu Budimli-Japru i oslobode uhapene ljude. I iz Halilovaca je stigao Dragutin ivkovi s vijeu da su se Mala Ruika, Halilovci,
Johovica i Duge Njive digli na ustanak, i da se na Crnom Vrhu, sjeverno od
Budimli-Japre nalazi oko petstotina ljudi spremnih za napad na Budimli-Japru. Kuriri su dolazili u Slatinu jer su se nadali da e tu zatei Petra Vojnovia, koji e kao aktivni porunik moi najvie da pomogne u organizovanju napada. Meutm, on je tada ve bio u ustakom zatvoru.
Okupljeni pred kolom Slatinjani su predvee odluili da formiraju
etu od oko 60 ljudi koji su sluili vojsku, a nisu stariji od 35 godina. Po
to se nisu mogli sporazumjeti ko e da bude komandir, a ko vodnici, odlu
ili su da se ravnaju prema inovima steenim u Jugoslovenskoj vojsci. Ima
li su dva rezervna narednika i nekoliko podnarednika. Za komandira ete su
izabrali Jovana Jeftia, rezervnog narednika i biveg naelnika Optine Budimli-Japra. Ali kako su njega ustae tog jutra uhapsile kao taoca i odvele
u zatvor u Budimli-Japru, za zamjenika mu je odreen rezervni narednik
Stevo Gluac. eta je imala tri vojnike i pet lovakih puaka, nekoliko pi
tolja, dvjesta metaka i nekoliko bombi. Vojnike puke su imali Vlado Glu
ac, Nikica Vukojevi i Jovan Jefti. Poto je Jovan Jefti bio uhapen, nje
gova je porodica puku dala Stevi Glucu. Kada su sporazumno izabrali star
jeine, ustanici su tada poslali Marka Vojnovia u Hadrovce da se s Hadrovanima dogovori o tanom vremenu napada na Budimli-Japru.58
Poslije zauzimanja andarmerijske stanice u Luci-Palanci i Hadrovani su saznali za ustanak. Oni su takoe ili u Lipnik i na Radanovo polje po
englesko oruje i potom se vratili, okupili kod hadrovake kole i zajedno s
ustanicima susjednog sela Mrkalji formirali etu. Za komandira su izabrali
Milu Milanovia iu i postavili strae na prilazima koli. Raspolagali su u
Hadrovcima s tri vojnike i tri lovake puke i pet pitolja. Vojnike su ima
li Nikola Gavrilovi, Petar Milanovi i Rajko Predojevi, lovake Duan i
56

Kazivanje Marka L. Vojnovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru. 1975.

godine.

62

Luka Majki i Spase Sredi, a pitolje Milan Jelisavac, Duan Mareta, Stojan Maki i Spase i ore Sredi.57 U Mrkaljima su vojnike puke imali
Petar i Mile P. Milanovi, lovaku puku Kota Ciganovi, a pitolje Trivun
Davidovi i Mile Kolundija.68
Da bi obezbijedio selo od iznenadnog upada ustaa, komandir ustanike ete je poslao patrole prema Budimli-Japri, a uvee postavio strae kod
kole u Hadrovcima i na pravcima kojima bi ustae ili andarmske patrole
mogle da dou u selo. Iako sa malo vatrenog oruja, stanovnitvo ovih sela
se bilo odluio za borbu.
Ocijenivi da e ustae koje su dole od Bosanske Krupe i Bosanskog
Novog pobiti uhapene Srbe, komandir andarmerijske stanice u BudimliJapri Jure Vladi, poslao je pismenu poruku Lazi Srediu da e ustae zat
vorene Srbe poubijati ukoliko ih za 24 sata ne oslobode, jer ih on vie nee
moi zatititi. Pismo, u stvari ceduljicu, Lazi je donijela Ana ivkovi. Vladieva poruka je uticala na odluku ustanika da odmah napadnu Budimli-Japru.51

ZBOR USTANIKA PRED NAPAD NA NEPRIJATELJEVO

UPORITE U BUDIMLI-JAPRI
U etvrtak 31. jula nedaleko od kua Mareta (Maretia) u Hadrovci
ma okupili su se brojni ustanici iz Hadrovaca, Mrkalja, Kozina i Lipnika.
Stigli su i Stojan Marjanovi Dolinar, Stevo Dakula i Mile Davidovi s gru
pom iz Majki-Japre. Skoro svi su bili u andarskim uniformama i s orujem.
Osim ve navedene etvorice Majkijaprana koji su imali vojnike puke
prilikom napada na Zandarmerijsku stanicu u Luci-Palanci i trojice koji
su u toj akciji zaplijenili puke, vojnike puke su imali jo i Jovan Kaavenda, Nikola Majki i Vlado Kari. I u napadu na Dubovik naoruala su se
vojnikim pukama jo tri ili etiri Majkijaprana. Lovake puke su imali
Lazo Bundalo, Joja Marjanovi, Mile Krneta, Nikica Adamovi, Jovan Davi
dovi i Petar Majki, a pitolje Duan Bundalo i Ilija Jandri.6 I s Vitoroga
je stiglo pet-est ustanika s pukama, a neto oruja je bilo i u susjednim
selima: u Halilovcima su vojnike puke imali Duan Repaji i Milan Bursa, a lovaku puku Mile Sredi,61 u Johovici, koja je do rata pripadala optini aavica, sa sjeditem u Rudicama (srez bosanskonovski), vojnike pu
ke su imali uro Marjanovi i Ilija Tintor, a nekoliko ustanika je imalo
lovake puke,2 u Dugim Njivama je bila samo jedna vojnika puka, imao
ju je uro Milunovi,03 u Kozinu je Mio Dubaji imao lovaku puku, a
Milan Davidovi ameriki pitolj.64
Okupljanje ustanika u Hadrovcima i dogovaranje trajalo je do podne.
Stojan Marjanovi Dolinar, Stevo Dakula i Mile Davidovi su ve ujutro
57 Memoarska

graa sela Hadrovci, u arhivi

00 SUBNOR SM.
graa o selu Mrkalji, isto.
68 ore Sredi, pismo autoru od 6. jula 1975. godine, str. 3, isto.
60 Memoarskagj-aa o selu Majki-Japra, u arhivi
00SUBNOR SM.
61 Memoarskagraa o selu Halilovci, isto.
62 Memoarska
graa o selu Johovcima, isto.
63 Memoarska
graa o selu Duge Njive, isto.
64 Memoarska
graa o selu Kozin, isto.
58 Memoarska

63

otili do kole u Hadrovcima i saoptili uitelju Stojanu Makiu da su od

luili da po danu napadnu ustaki tabor i andarmerijsku stanicu u Budimli-Japri. Maki im je savjetovao da se u borbu krene predvee ili nou, ali
su oni ostali pri svom, obrazlaui potrebu neodlonog i brzog napada opas
nou da ustae u meuvremenu ne pobiju pohapene ljude. Nakon toga su
njih etvorica napravili plan napada. Svakoj eti (selu) su odredili pravac
kretanja i dogovorili se da Stojan Maki na zboru govori okupljenim usta
nicima. On je na zboru obrazloio okupljenim ljudima cilj i zadatak borbe,
rekao kako treba da se vladaju u borbi i u Japri kada je zazumu. Na zboru
je svakoj eti saopten pravac kretanja i zadatak u napadu i odmah poslije
toga, oko 12 sati, ete su u kolonama krenule prema Budimli-Japri.88
Prema sjeanju Milana Marete, Maki je prije napada pred preko 600
ustanika govorio i objasnio da se ide u napad na Budimli-Japru, da se vodi
borba protiv ustaa i da ih je potrebno pobiti, a andarme razoruati, ali da
se borba ne vodi protiv potenih Muslimana i Hrvata, nego protiv okupa
tora i ustaa koji su poeli da ubijaju Srbe, Jevreje i sve napredne ljude.
Imenovao je i neke zlikovce ije se kue mogu zapaliti i imovana zaplijeniti,
no takvih je bilo malo. Pri tome je zaprijetio da ne smiju paliti, pljakati i
nasilje vriti, da je zadatak ustanika da produe napade i prime u svoje re
dove svakog ko je poten i eli da se bori protiv okupatora i ustaa.
Ljudi su veinom dobro primili Makiev govor i prihvatili njegove sta
vove, ali je bilo pojedinaca kojima to nije odgovaralo, koji su smatrali da
su za pokolj krivi svi Muslimani i Hrvati, i da sve to nije srpsko treba klati,
a kue paliti i unititi.68
Meu ogromnom veinom koja je podrala Makia isticali su se neki
omladinci i drugi ljudi kojima su naroito pogodovale njegove rijei da je
potrebno da svi, bez obzira na to da li su sluili vojsku ili ne, uestvuju u
akciji, otimaju oruje i bore se.

NAPAD NA USTAE I ANDARME U BUDIMLI-JAPRI

Nakon govora Stojana Makia u Hadrovcima ustanici su krenuli prema
Budimli-Japri. Na elu je noena jugoslovenska i crvena zastava. Manji broj
ljudi je imao vojnike puke, nekoliko njih lovake, pojedinci pitolje, a os
tali rogulje, sjekire i slino. Ustanici iz Majki-Japre donijeli su tzv. drvene
bombe, koje su trebale da zastrae neprijatelja. To su bili komadi trenjevog rveta u kojima su napravljena udubljenja velikim svrdlom, pa je u
njih stavljen eksploziv, kapisla i tapin kojim je eksploziv paljen.87
Jo prije polaska iz Hadrovaca ustanici su poslali kurire s pozivima
ustanicima susjednih sela da i oni krenu u napad na Budimli-Japru, pa su
se Slatinjani, kojima je poziv potpisao Stevo Dakula, prikljuili Hadrovanima. U napad sa zapadne strane krenuli su ustanici iz Dugih Njiva, a sa
Stojan Maki, recenzija autorovog rukopisa od 16. marta 1975. g., str. 7, isto.
*8 Neki od takvih kasnije su se ogrijeili o interese naroda, postali etnici ili nji
hovi jataci, pa su sueni odmah poslije osloboenja, prema kazivanju Milana
Maretia.
Milan Mareti: Obuzdavanje pljakako-osvetnikih naravi, edicija Podgrme
u NOB, knjiga prva, str. 786787.

sjeverozapada ustanici iz Halilovaca

tanika Mile Davidovi je napisao
Juri Vladiu, sa kojim se poznavao
jevao predaju u roku od petnaest
njim i andarmima lijepo postupati.

i Johovice. U ime predvodnika ovih us

pismo komandiru andarmerijske stanice
otprije rata, a u kojem je od njega zahti
minuta. Zauzvrat mu je obeao da e s

Ustanici su se zadravali na breuljcima oko Budimli-Japre dok nije

dat znak za napad. Dolinom je tada odjeknulo viestruko Juri! Naprijed!
Ura! i masa od preko hiljadu ustanika bacajui drvene bombe, sruila se u
Budimli-Japru, ne naiavi nigdje na otpor.
Dobivi pismeni zahtjev da se predaju, im su primijetili dolazak vie
stotina ustanika, ustae i andarmi su pobjegli prema Starom Majdanu, jer
ustanici taj pravac nisu bili zaposjeli. Usput su se dugo zadravali i skrivali
po umama, plaei se susreta sa ustanicima, pa su u Stari Majdan stigli tek
sutradan. Sa andarima i ustaama pobjegle su skoro sve muslimanske i hr
vatske porodice.
Prvi ustanici koji su upali u ovu kasabu polupali su vrata i prozore na
kasarni i nekim trgovinama i zapalili tri kue poznatih ustaa:*8 Agana Budimlia, Sahina oralia i jo jednog, dok su na kui ustae Arifa Budimlia,
obuara polupali prozore, razvalili vrata i razgrabili obuu. Mjesto je bilo
pusto. Kod svojih kua su ostali i saekali ustanike samo Muharem ehi,
Idriz Muhadi, Hasan Seferagi i jo nekoliko Muslimana sa svojim poro
dicama. Njima niko nije nita naao uinio. Takvom dranju ustanika veo
ma mnogo je doprinio govor Stojana Makia pred polazak u napad, ali i pri
jateljski odnos nekih ustanika s ovim Muslimanima, to je uticalo i na ostale.
Pred zatvorom je stajao naoruan Ivo Zekilovi iz Ovanjske, koji je uz po
mo Jure Vladia sprijeio ustae da pobiju uhapene Srbe. On je svoju pu
ku s municijom predao ustanicima i zamolio ih da ga otprate prema nje
govom selu, da ga ne bi ko od ustanika napao. Tada je osloboeno oko pede
set uhapenih Srba. Meu njima su bili i Petar Vojnovi, Stevo Vukojevi,
beogradski trgovaki radnik, komunista, rodom iz Halilovaca i Jovan Jefti,
bivi naelnik budimlijapranske Optine. Vidjevi da ustanici osim jugoslovenske i srpske nose crvenu zastavu, dvojica trgovaca, Srba, poto nisu
imali crvenog platna, izvjesili su na svojim kuama crvene jorgane.69
Dok se masa ustanika oduevljavala prvom pobjedom u ustanku, neko
je pronio glas da su ustae iz Modre prodrle u Lipnik. Ustanici iz Lipnika i
jo neki vratili su se najkraim putem u svoja sela, ali u njima nije bilo
ustaa.
O
povlaenju andarma iz Budimli-Japre saznalo se od jednog ustae
koji je prvi stigao u Stari Majdan i saoptio da su se 31. jula uvee u blizini
andarmerijske stanice pojavili ustanici u veem broju, da su poslali pismo
kojim trae da se andarmi predaju u roku od 15 minuta, pa je zapovjednik
Jure Vladi da bi izbjegao zarobljavanje napustio kasarnu i sa svojim ljud
stvom uputio se prema Starom Majdanu.76

fis

Stoj an Maki: U Majki-Japri, Podgrme u NOB, knjiga prva, str. 727.

Kazivanje Marka L. Vojnovi autoru.
76 Izvjetaj Zapovjednitva 3. orunike pukovnije, Banjaluka, 7. avgusta 1941, Ar
hiv VII, Fond NDH, k. 86, br. reg. 2/52.

U izvjetaju Zapovjednitva 3. oruanike pukovnije od 6. avgusta 1941.

godine navodi se da su etnici (su) u Budimli-Japri zapalili 6 muslimanskih
kua, na orunikoj postaji polupali sve staklo na prozorima i otetili vra
ta, te razbili brzoglasni aparat. Osim toga su prekinuli brzoglasnu vezu sa
Starim Majdanom i drugim pravcima .. .n

PRVA USTANIKA KOMANDA MJESTA

Nakon zauzimanja Budimli-Japre okupili su se dotadanji rukovodioci
pobunjenih seljaka oko tek osloboenih iz zatvora: Petra Vojnovia, Jovana
Jeftia i Steve Vukojevia, da bi se s njima dogovorili ta treba dalje da
se radi. Smatrajui napad na Budimli-Japru usamljenom i preuranjenom
akcijom, Stevo Vukojevi je odbio da se prikljui ustanicima. Rekao je da
je to sve preuranjeno i neorganizovano i da on ide u Ruiku do Milana Li
ine da s njim porazgovara o svemu i zatim je krenuo u tom pravcu preko
Dugih Njiva i Dubovika.
Odvojivi se od ustanika u Budimli-Japri, Stevo Vukojevi je na putu
u Ruiku naiao u Duboviku na grupu samovoljnika pljakaa, koji su ga
ubili da bi s njega skinuli koni kaput i cipele. Tek u maju 1942. godine ut
vrdilo se da su ga ubili Milan Plavanjac i Mio Bosani. Tada su bili uhap
eni i vojni sud 1. krajikog NOP odreda sproveo je nad njima istragu i osu
dio ih.72

Arhiv VII, Fond NDH, k. 86, br. reg. 2/52.

je izdana sljedea obavijest:

72 Tada

P R O G L A S
Vojni sud je poslije svestrane istrage i ispitivanja mnogobrojnih svjedoka osi*
dio na smrt streljanjem poznate zlikovce:
Milana Plavanjca, iz sela Sr. Dubovika,
Miu Bosanica, iz sela Sr. Dubovika,
1.) zbog toga to su uestvovali u zvjerskom i zloinakom ubijanju Steve Vu
kojevia, mladog narodnog borca;
2.) Zbog toga to su uestvovali u klanju Steve Vukojevia pod izgovorom da
ga nisu poznavali, iako su majku Steve Vukojevia Maru Kovaevi dobro poz
navali, tavie, iako su znali da je Mara Kovaevi njihova kominica;
3.) Zbog toga to nisu htjeli, i pored molbe umorenog, da pozovu njegovu majkm
da mu ispune njegovu posljednju elju.
KAZNA SMRTI IZVRENA JE STRIJELJANJEM
Zloinci slini Milanu Plavanjcu i Mii Bosaniu, koji iskoriavaju borbu na
roda i njihove tekoe, u kojima se on nalazi u svojoj tekoj borbi protiv mra
nog neprijatelja faizma, treba da upamte, jednom za uvijek, da ne smiju
teke prilike iskoriavati u svoje zlikovake namjere.
SMRT FAIZMU SLOBODA NARODU!
VOJNI SUD

66

Po odlasku Steve Vukojevia, Petar Vojnovia, Jovan Jefti i okupljeni

ustaniki prvaci dogovorili su se da u Budimli-Japri formiraju komandu mje
sta i za komandanta su postavili Jandru Sudukovia, andarmerijskog narednika-vodnika iz uria, zaseoka Lipnika, a za njegovog zamjenika Lukinu
kundria. Komandi su za strau dodijeljena etiri ustanika s vojnikim
pukama. Meutim, ti straari nisu obavljali svoju dunost kako treba, sla
bo su organizovali zatitu mjesta, opijali se i pekli janjce, a nekolicina je
poela i da pljaka. Opljakali su i trgovinu Ahmeta ehia. Jedan je ak us
pio da neke seljake, njegove susjede, nagovori da mu nose kofer opljakane
robe kui i za to im je platio. Ta je grupa bila sastavljena preteno od onih
koji su istupali ovinistiki na zboru odranom u Hadrovcima pred polazak
u napad na Budimli-Japru.73

ZBOR U LIPNIKU
Predvee i u toku noi izmeu 31. jula i 1. avgusta skoro svi ustanici
koji su napadali na Budimli-Japru otili su svojim kuama, ali im je prije
odlaska od kole u Hadrovcima bilo reeno da sutra svi dou na zbor u
Lipnik kod spomenika.
Prvog avgusta, kod spomenika u Lipniku okupilo se oko hiljadu usta
nika iz skoro svih sela koja su uestvovala u napadu na Budimli-Japru, kao
i stotine ena, djece, omladinaca i omladinki. Neki su nosili crvene trake
oko ruke, neki trobojke, poneko jugoslovensku kokardu.74 Bilo je jugoslovenskh i srpskih, ali i crvenih zastava. Na ovom prvom ustanikom zboru u
ovom kraju okupljenim ustanicima i narodu govorili su Stojan Maki i Pe
tar Vojnovi. Ustanicima i narodu je saopteno da e se formirati tri ete
i da e jedna ii u napad prema Krljama, jer se pretpostavlja da su se us
tae i andarmi sklonili u Agie, elopek i Suhau (novsku), druga e vriti
demonstrativni napad u pravcu Stare Rijeke, a trea u pravcu Starog Maj
dana i Gornjeg Kamengrada. Bilo je govora da bi bilo korisno izvriti na
pad i na Ljubiju, ali se od toga odustalo jer nije bilo dovoljno vatrenog
oruja za takav napad, poto bi jo prije Ljubije trebalo protjerati ustae iz
nekoliko sela. Prema sjeanju Petra Vojnovia, i on i Stojan Maki su u svo
jim govorima istakli da niko ne smije zlostavljati djecu, ene, stare ljude.
Zabranjivali smo pljaku, paljevinu i slino.75 Na zboru je bilo rijei i o
nazivu ustanika: da li da se zovu etnici ili ustanici. Stojan Maki je na zboru
rekao da naziv etnici ne odgovara, jer su etnici nekada bili borci za slo
bodu srpskog naroda, ali su za vrijeme stare Jugoslavije postali sluge rei
ma i kralja i nisu dali otpor okupatorima. Zato se narod i sloio sa nazivom
ustanik.

73 Milan

Mareta, nav. d. str. 786787.

74

Jugoslovenska kokarda je u ovalu imala jugoslovensku zastavu plavo-bijelo-crveno. Na kapama su je nosili oficiri, andarmi, policajci i jo neki. etnika ko
karda je imala mrtvaku glavu s dvije ukrtene kosti, ali su etnici uz njih e
sto nosili i kraljevsku krunu.

75

Petar Vojnovi: Izlazak na pravi put, edicija Podgrme u NOB, knjiga druga,
str. 3441.

67

POVRATAK NEPRIJATELJA U BUDIMLI-JAPRU

Poslije zbora u Lipniku ustanici su se podijelili u tri grupe ete,
svaka sa preko 150 ustanika i, prema dogovoru, krenuli na odreene zadatke.
Ustanika eta pod komandom Petra Vojnovia je prela cestu Budimli-Japra Stari Majdan i neposredno iznad puta, s njegove istone strane,
zauzela poloaj na liniji Antonia brdo Trostruki hrast Gaidik; eta
pod komandom Stojana Makia je preko Crnog vrha stigla do Krljanskog
gaja, koji se nalazio u Kri jama prema Agiima i elopeku; eta pod ko
mandom Stojana Marjanovia Dolinara otila je prema Starom Majdanu, i
0 njoj e biti govora kasnije.
Kada je Maki primijetio da neprijateljske snage nastupaju s pravca
Bosanskog Novog prema Crnom vrhu, podijelio je ljudstvo u dvije zasjede
u rejonu Krljanskog gaja. Meutim, neprijatelj se kretao terenom istono
od ceste i rijeke Japre i tek se u Agiima s desnokrilnim dijelovima spustio
na cestu, dok se glavnina i dalje kretala istono od ceste, preko ele i Zbjega
prema Budmli-Japri. Zbog velikog odstojanja od neprijatelja iz zasjede u
Krljanskom gaju uopte nije otvarana vatra, a i dijelovi ete pod koman
dom Petra Vojnovia, koji su se nalazili na Antonia brdu, bili su i suvie
slabi da bi mogli bilo ta preduzeti, te je neprijatelj bez borbe uao u Budimli-Japru i iznenadio straare ustanike komande mjesta, koji su se bez
borbe povukli u Hadrovce.
Poto je neprijatelj proao prema Budimli-Japri, eta pod koman
dom Makia se predvee povukla preko Crnog vrha i Halilovaca u Hadrovce
1 zadrala se iznad kue Duana Majkia. Sutradan eta je postavila dvije
zasjede sjeverno od Hadrovaca, na ivici ume, s obe strane puta Buimli-Japra Hadrovci. I grupa ustanika pod komandom Petra Vojnovia se po
vukla s Antonia brda i Gaidika u Slatinu, odakle je 2. avgusta ujutro posmatrala dolazak pojaanja neprijatelju u Budamli-Japri.
Kada je neprijatelju u Budimli-Japri stiglo pojaanje u pravcu Nov
ske Suhae i Ljubije, on je 2. avgusta ujutro preao iz Budimli-Japre u na
stupanje prema Slatini i Hadrovcima i napao ustanike. Pred znatno jaim
snagama, ne toliko po broju koliko po naoruanju, eta ustanika pod ko
mandom Petra Vojnovia povukla se u Lipnik. Prema sjeanju Milana Maretia, dio ete Stojana Makia, koji se pod komandom Lukine kunria
nalazio u zasjedi iznad kue Duana Majkia, im je primijetio neprijatelja,
odstupio je iz zasjede prema Grabeu. Stojan Maki je s drugim dijelom
ete ostao u drugoj zasjedi, ali se i on, pod borbom, povukao do kole u
Hadrovcima. Zbog toga to se Lukina kundri povukao bez borbe, Maki
je naredio patroli da ga dovede, pa ga je kritikovao zbog samovoljnog napu
tanja poloaja i naredio mu da postavi zasjedu na Mrkaljskoj glavici juno
od sela Mrkalja. Lukina kundri je poslije toga otiao u Majki-Japru i i
rio lane vijesti da je Stojan Maki odgovoran za povratak ustaa u Budim
li-Japru.76
Odbacivi ustanike prema Lipniku, neprijatelj je veinu svojih snaga
povukao u Budimli-Japru, odakle su se pristigla pojaanja vratila u svoje
garnizone. Obnovljena andarmerijska stanica u Budimli-Japri preuzela je
76 Kazivanje

68

Stojana Makia autoru.

obezbjeenje naselja. To potvruju i izvjetaji andarmerijskog pukovnika

Novaka, komandanta 3. orunike pukovnije, od 8. avgusta 1941. godine.77
Prije prodora ustaa u Budimli-Japru, Slatinu i Hadrovce veina sta
novnitva ovih i susjednih sela, ene, djeca, starci, povukla se u zbjegove
u oblinje gajeve, a neki ak do Suvopolja (Suvo polje) i Grmea. Sa svojim
porodicama otili su i mnogi ustanici.
Drugog avgusta, kod lipnike crkve ipak se okupilo dosta ustanika, jer
je Petar Vojnovi to mjesto odredio za zborno mjesto u sluaju povlaenja.
Patrole su bile upuene prema Hadrovcima i Slatini, a veina ustanika os
tala je u Lipniku. Jedna ustanika patrola je opazila kako se nekoliko ustaa
prikrada crkvi u Hadrovcima i maloj seoskoj trgovini nedaleko od crkve,
pa ih je napala. Ustae su pobjegle, ah su ustanici sutradan jednog od njih
nali mrtvog u umi.
Poslije povlaenja ustanika ustae su po selima i njihovoj okolini hva
tale ljude, ene, djecu i starce koji nisu izbjegli i ubijale ih. Tako su u Halilovcima uhvatili grupu seljaka, odveli ih u tzv. Drvarski potok i tamo stri
jeljali. Sa strijeljanja je uspio da pobjegne jedino Spasoje Vukojevi. U Du
gim Nijavama su mnoge kue opljakali. Iz Budimli-Japre su tog i narednih
dana uhapsili 27 Srba: Marka Antonia, uru i Nikolu Bursaa, Iliju opia,
Branka, ora, Milu i Radu ulibrka, Jovu Karlicu, Mihajla i Peru Kecmana, Peru Media, Duana, Maru i Todora Pavia, Lazu i Vasiliju Raenovi,
Miloa kundria, Iliju Stikovca, Isu, Jovu, Svetana i Stojana Vojnovia,
Bojana, Jovu i Savu Vukojevi. Neke su pobili u Drvarskom potoku, a neke
u Adenovia potoku i na Nailovoj barici. U selu Marini ustae su tada uhva
tile 64 osobe, meu kojima je bilo i osam ena, i sve ih pobile. Preostalo sta
novnitvo je poslije toga izbjeglo u Slatinu i Mrkalje.78 Ubijajui uhapene
seljake, ustae su vrile i jeziva muenja.

LA2NE OPTUBE I SUENJE STOJANU MAKIU

Grupa velikosrpski
gusta nou komandira
da ga ubije. Optuivali
Hrvat, a ne Srbin, da mu

nastrojenih ustanika razoruala je i uhapsila 2. av

ustanike ete Stojana Makia, uitelja, s namjerom
su ga da je ustaama izdao Budimli-Japru, da je on
je ime Stjepan, a ne Stojan.79

U sudu je glavnu rije vodio Lukina kundri, zamjenik komandanta

mjesta u Budimli-Japri, iz koje je sa etiri straara pobjegao ispred ustaa
ne ispalivi ni jednog metka, a isto tako bez borbe sa svojom grupom usta

77

U izvjetaju se izmeu ostalog navodi ... ienje se u tom pravcu i dalje od

strane vojske nastavlja, ali koliko sam obavjeten, vojnici ne nailaze ni na kakav
otpor. Isto tako ienje je nastavljeno i u pravcu Luci Palanke. I ovdje vojska
ne nailazi na otpor; Arhiv VII, Fond NDH, k.86, br. reg. 36/51; Prilog: Zapis
nik Izjave oruanika sa orunike postaje Luci Palanka, k.86, br. reg. 36/53.
78 Memoarska gradnja Budimli-Japre i Marina, arhiv OO SUBNOR SM.
79 Milan Mareti, nav. d., str. 786787.

69

nika napustio zasjedu. Poto su se ustanici koji su s Makiem bili na Krljama pri povratku djelomino rasuli po kuama da evakuiu svoje porodi
ce, a djelomino, umorni od napora posljednjih dana, prilegli kod Bajia
trna, Lukina Skundri je to iskoristio i vrei pritisak na Duana Repajia
i na druge da svjedoe protiv Makia, zahtijevao da se Maki strijelja, pa
je sud takvu presudu i donio. Luka Skundri i neki Baji iz Lipnika lano
su svjedoili da se Stojan Maki htio vratiti u Budimli-Japru meu ustae.
Stojan Maki je na suenju iznio stvarnu situaciju, izjavivi da po
jedini ljudi ele da ga nou osude na osnovu netanih i lanih podataka o
dranju grupe koju je on predvodio. Istakao je da se ponosi to je napredan
ovjek, komunista, da je na zboru u Hadrovcima govorio da se ne smiju ubi
jati nevini Muslimani i Hrvati, nego ustae, pa su neki zbog toga lano tvr
dili da on brani Turke i okce, da je kod spomenika u Lipniku predloio
naziv ustanici, a ne etnici, s im su se mnogi sloili; naglasio je da bi za
itav ovaj kraj bila sramota da se na pravdi osudi i ubije napredan ovjek i
narodni uitelj, i da bi svakako oni koji bi to uinili najposlije odgovarali za
svoj zloin.
Svojim govorom Maki nije uspio da promjeni odluku suda i onih
na koje se taj sud oslanjao, ali je podstakao druge da sprijee sprovoenje
osude. Kada su skinuli s konja povodac, vezali Makia i poveli ga na strije
ljanje, nalo se tu i nekoliko ljudi koji su ga bolje poznavali, te su stali
odbijati klevete protiv njega. Meu njima je bio i Milan Kantar, sin podvornika hadrovake kole, koji e 1943. godine poginuti kod Tuzle kao intendant
bataljona 2. krajike brigade. Dok se to zbivalo, Duan Mareta8 je otrao
do Mihajla Marete, odvanog i odlunog ovjeka, probudio ga i rekao mu
da hoe da ubiju uitelja Stojana Makia. Zar uitelja da ubiju?! Jedinog
ovjeka koji nas moe voditi, pa da nas vodi Lukina Skundri i njemu sli
ni! uzbuen je povikao Mihajlo i krenuo meu ustanike koji su osudi
li Makia. Zajedno s Mihajlom Maretom usprotivili su se osudi i kleveta
ma Spaso Srdi i Rajko Predojevi iz Hadrovaca, te Milan Davidovi iz Ko
zina i jo neki. Oni su na kraju spasili Makia, odvezali ga i pustili.

PUK USTANIKIH SNAGA

Drugog avgusta uvee Petar Vojnovi je pokuao da sredi ustanike
snage i da od njih organizuje puk.81 Komandu puka je sam preuzeo, a
ostali komandni kadar je, najvjerovatnije, trebalo naknadno odrediti, jer o
njemu nema podataka.
Narednog dana Petar Vojnovi je priao okupljanju ustanika i pripre
manju novog napada na neprijatelja u Budimli-Japri. Raunao je da e
ustanikim snagama, reorganizovanim u puk moi protjerati neprijatelja ne
samo s podruja Hadrovaca i Slatine ve i iz Budimli-Japre. Zbog odlaska
8#
81

Mareta je uobiajeni skraeni oblik prezimena Mareti.

Prema sjeanju Stojana Makia puk je bio formiran 2. avgusta uvee. Nekim
ustanicima je ostalo u sjeanju da se na zboru, poto su bile formirane tri ete,
govorilo o bataljonu, ali o toj grupi ustanika, organizovanoj u tri grupe, u tri
ete, nazivanoj bataljonom ili pukom ustanikih snaga nije ostao nijedan
pisani dokument.

70

mnogih ustanika kuama radi evakuacije porodica u oblinje ume i prema

Grmeu, u napad na Budimli-Japru 4. avgusta krenule su snage puka ustanikih snaga koje su bile znatno manje od onih koje su je ranije napadale.
Neprijatelj je napadae doekao mitraljeskom i pukomitraljeskom vatrom.
Ipak su neki dijelovi ustanika uspjeli da dou do raskrsnice puteva iz Budimli-Japre prema Hadrovcima i Slatini, u podruju Vukanovca. Tu su, u
Drvarskom potoku ustanici naili na ljeeve ljudi i ena pobijenih na ovom
mjestu prilikom prodora ustaa u Budimli-Japru i prema Hadrovcima i
Slatini.82
Kada je andarmima stigao u pomo vod domobrana iz Sanskog Mosta,
zajedno su preli u napad potisnuli ustanike od prilaza Budimli-Japri, a
potom gonei ih dalje zaposjeli Slatinu i Hadrovce i dio Mrkalja. Poto ne
prijatelj iz ovih sela nije dalje nastupao, ustanici su se zadrali u selima Lipniku i Kozinu, gdje su uspjeli da konsoliduju svoje redove i prema nepri
jatelju postave predstrae na pravcima odakle bi neprijatelj mogao napa
sti sela pie Petar Vojnovi u ve spomenutom lanku.83 Komanda usta
nika je tada naredila da se sav narod evakuie pozadi ustanikih jedinica.
Neki su to uradili im je poelo odstupanje, pa su se mnoge porodice iz
Slatine, Hadrovaca, Mrkalja, Lipnika i drugih sela povukle prema Radanovom polju i u Grme juno od Majki-Japre.
Istog dana, nakon povlaenja poslije neuspjelog napada na BudimliJapru, okupilo se oko dvjesta ustanika kod vrela Miljanovca, izmeu Lipni
ka i Bjelina. Ne znajui ta da rade u nastaloj situaciji, ustanici su se
obraali Petru Vojnoviu s pitanjem: ta da radimo sada?. Petar Vojno
vi je odgovorio: Vrijedi se boriti. Neprijatelja ne smijemo ekati, ve ga
moramo napadati. Ako ostanemo skrtenih ruku, doi e nam i u kue i
pobie nas. Prisutni su njegove rijei shvatili, vjerovali mu i prihvatili sav
jet.84
etvrtog avgusta, poslije povlaenja iz neuspjelog napada na neprijate
lja u Budimli-Japri, ustanici koji su se povukli u Gornji Lipnik, okupili su
se i formirali tri ete, koje su odmah rasporeene: prva eta, kojom je komandovao Stojan Maki, posjela je poloaj na brdu Kuanu u Gornjem Lipniku, sa zadatkom da kontrolie i zatvara pravac od Modre, Zenkovia i Sla
tine; druga eta, pod komandom Stojana Dolinara, posjela je poloaj u uriima, zaseoku Lipnika, orijentisana prema Hadrovcima; trea eta, pod
komandom Steve Dakule, kojom je bio Petar Vojnovi, otila je na polo
aj u Kozin i Mrkalje. U svakoj eti je bilo oko 100 do 130 ustanika, sa po
prosjeno tri do etiri vojnike i pet do est lovakih puaka, dok su ostali
ustanici imali vile, sjekire, koplja, rogulje i slino. Meu ustanicima se na
ao i jedan s malim buzdovanom.85
82

Kazivanje Duana Repajia, nosioca Partizanske spomenice 1941. godine, autoru,

21. maja 1979. godine, arhiv OO SUBNOR SM.
83 Petar Vojnovi, nav. d., str. 3441.
84 Kazivanje Nedeljka Bilbije, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 19. av
gusta 1978. godine.
85 Stojan Maki, nav. d., str. 727.

71

LUKAVICE I PODVIDACA U USTANKU

Na periferiji japranskog podruja, obuhvaenog ustankom, nalazila su
se sela Lukavice i Podvidaa. Zbog svog poloaja izmeu Modre, Zenkovia,
Cirkia, Okrea i Fajtovaca, sela s veinom muslimanskog stanovnitva, Lu
kavice su bile izolovane i skoro bez ikakvih veza sa stanovnitvom palanskih
i japranskih sela koja su 30. avgusta krenula u ustanak. Podvidaa se nala
zi jo dalje, izmeu Ovanjske, Stare Rijeke, Starog Majdana, Vra, Okrea
i Cirkia i bila je najudaljenije selo od podruja zahvaenog tih dana us
tankom.
Kada je izbio ustanak na podruju Luci-Palanke, stanovnici Lukavice
i Podvidae uli su pucnjavu i detonacije, ali nisu znali ta se to zbiva U
Lukavicama su jedni govorili da ustaka vojska bombarduje srpska sela oko
Bosanske Krupe, drugi da su Englezi donijeli oruje na Radanovo polje i
da tamonji Srbi vode borbu protiv ustaa, a bilo je i raznih drugih pria i
nagaanja. Ipak su neki ve 31. jula saznali da je oko Luci-Palanke dignut
ustanak, ali niko nije ni pokuao da tamo ode i utvrdi o emu se radi.8
Prvog avgusta doli su iz Lipnika i Kozina u Podvidau Mihajlo Sakradija, uro uri i Branko Pratalo i obavijestili Vladu Damjanovia, Stojana Rajlia, Boka Bilbiju i jo neke da je ustanak podignut i da i oni tre
ba da se pridrue. Dogovorili su se da se Lukaviani i Podvidaani na Ilindan
okupe na Grkovia glavici i pridrue ustanicima. Poslije tog dogovora Sakradija i uri su obili vie zaselaka Podvidae, obavjetavajui ljude o po
dizanju ustanka i sastanku zakazanom na Grkovia Glavici.87
Ljudi Lukavice i Podvidae su 1. avgusta, kao i svakog drugog dana,
izali na njive. Penica je bila sazrela i po njivama je bilo mnogo etelaca,
ali zbog terora ustaa, uzimanja talaca i opte nesigurnosti koja je vladala
meu stanovnitvom tih dana, raspoloenja za rad nije bilo.
Negdje oko podne dok su njeli, eteoci su primijetili da muslimansko
stanovnitvo naputa kue i bjei prema Starom Majdanu i Sanskom Mostu.
Samo poneki Musliman Modre i Lukavice bio je naoruan. Svi su napustili
kue i otili u Stari Majdan i Sanski Most. Malo kasnije pojavilo se s pravca
Lipnika nekoliko stotina ljudi. eteoci su prekinuli rad i poli kuama, a
tada su i ustanici pristigli u selo. Bili su to uglavnom mlai ljudi iz Lipnika,
Majki-Japre, Slatine i drugih sela. Nekolicina je imala vojnike puke, po
neki lovaku, a ostali ko sjekiru, ko vile, rogulje i slino. Bila je to 3. eta,
formirana tog dana na zboru u Lipniku, koja je imala zadatak da goni ne
prijatelja i isti sela prema Starom Majdanu i Gornjem Kamengradu. etom
je komandovao Stojan Marjanovi Dolinar. Ustanici ove ete objasnili su
mjetanima da je dignut ustanak, da su zauzete andarmerijske stanice u
Luci-Palanci i Budimli-Japri, te da i oni treba da uzmu oruje, a ko ga
nema, da uzme sjekiru, rogulje ili neto slino, pridrui se njima i krene u
borbu. Njima su se prikljuili mnogi Lukaviani, prije svega mlai seljaci
koji su bili sezonski ili stalni radnici, ali i mnogi omladinci. Ustanici su se
tada podijelili u dvije grupe, pa je jedna otila u zaselak eva (Vukin gaj),
"Kazivanje Rade Njegovana autoru, 13. maja 1975. godine.
87 Danilo Radakovi i Nikola Vojnovi: Prilog za pisanje hronike sela Podvidaa,
rukopis, u arhivi OO SUBNOR SM.

72

a druga na Grkovia glavicu prema Podvidai. Druga grupa je posjela i vi

sove prema Okreu i Docima, jer su odatle imali dobar pregled terena pre
ma Starom Majdanu i Kamengradu i mogli se obezbjediti osmatraima od
iznenaenja. Nou 1. na 2. avgusta ti ustanici su poruili nekoliko telefonsko-telegrafskih stubova i pokidali telefonsku icu uz cestu Stari Majdan
Budimli-Japra.
Izjutra 2. avgusta nekoliko omladinaca je obilazilo sela i pozivalo lju
de da dou na Grkovia glavicu. Kova Nikola Stani iz Lukavica dao je pi
tolj i dvije kratke puke nabijae na kapislu, a Luka Stani, iz istog sela, dao
je pitolj njemake proizvodnje Stojanu Rajliu. Prikupili su jo dvije ili
tri ostrague.88 Od Podvidaana na Grkovia glavicu je doao s lovakom
pukom jednocijevkom jedino Vaso Radakovi Krkan, a njih nekoliko s
pitoljima raznih vrsta.89 Seoski knez Mile Ergarac je u meuvremenu dobio
zadatak da prikupi hranu za ustanike, pa je s grupom seljaka donio na Gr
kovia glavicu dosta hljeba i ovijeg mesa.
Okupljanje Lukaviana i Podvidaana na Grkovia glavici trajalo je
nekoliko sati. Tu su bili i Stojan Marjanovi Dolinar, Ostoja Majki, zvani
Major i Jovan Jefti iz Slatine, s dijelom ete. Poneki od njih je imao
crvenu vrpcu na reveru; objanjavali su da je to ruska zastava i da njima
komanduje porunik Petar Vojnovi.
Prema Podvidai i cesti Stari Majdan Budimli-Japra bili su isture
ni osmatrai. Stojan Rajli se najvie isticao u organizovanju ustanika ovih
dvaju sela. Iz Podvidae ih je bilo preko pedeset, a iz Lukavica neto vie.
Oko podne od ceste, s pravca Podvidae zaula se puana i mitraljes
ka vatra. Zatim su stigli neki seljaci iz Podvidae koji su pobjegli pred us
taama i rekli da je s dva kamiona dolo preko trideset vojnika i ustaa i
da sve ubijaju. U tom se pucnjava pribliila Grkovia glavici, a meci poeli
fijukati iznad glava okupljenih ljudi. U toku je bilo formiranje desetina i
vodova od ljudi iz Lukavica i Podvidae. Kako je samo nekoliko ustanika iz
ete Stojana Marjanovia Dolinara imalo vojnike puke, a protiv njih na
stupao streljaki stroj ustaa, potpomagan mitraljeskom vatrom, ljudi su
se preplaili i poeli osipati, a onda su se i svi preostali razbjeali, jedni
prema Vitorogu, drugi prema Lipniku, trei preko Slatine ak do Mrkalja i
Kozina. Lukaviani i Podvidaani koji su se tada povukli ispred neprijatelja
u ova sela, pridruili su se ustanicima tih sela i 4. avgusta uestvovali u po
novnom napadu prema Budimli-Japri. U toj borbi je poginuo Ilija Goronja
iz Podvidae.
Drugog avgusta ustae su krenule iz Stare Rijeke i Starog Majdana
prema Podvidai i Lukavicama, ubijajui usput Srbe na koje su nailazili. Jo
vo Mudrini, koji je u poredovnikom mlinu na potoku u Zenkoviima mljeo
ito, im je to saznao, ostavio je ito i brano, uzjahao konja i dojurio kui
u Lukavice da bi upozorio ukuane i ostale seljane ta ustae ine. Do svo
jih kumova Alekse, Spasoja i Petra Stania, koji je bio seoski knez, do Joe,
Duana i Jovana Stania i drugih poslao je sina Jovana-Jovicu, djeaka, s
porukom da odmah bjee prema Mudrinia kuama, poto su te kue ispod
same ume. Kada je Jovica prenio oevu poruku, Stanii su mu odgovorili
da kae svome ocu da nikud ne mie od kue jer pokornu glavu sablja ne
88 Kao
89 Kao

napomena 86.
napomena 87.

73

sijee i da se vlasti moraju pokoravati. Dok se ovaj razgovor vodio, zaue se puke od Ergaraca i Njegovana,, zaselaka Lukavice, gdje su ustae
ubijale uhvaene ljude i djecu. Kada se Jovica vratio kui, njegovi su ve
bili izbjegli u oblinju umu. Meutim, Stanii su otili u svoje kue i legli
u krevete. Tada su ustae stigle do zaseoka Stania, izvele su sve odrasle
mukarce iz kua, naredile im da legnu potrbuke u dvorita i onda im jed
nom po jednom pucali u potiljak.
Te iste veeri, poderanog odijela i jako zaplaen doao je i Luka (Ilije)
Mudrini u umu kod Mudrinia. Ispriao im je da je prije dva dana bio
uhvaen u prigradskom selu kod Sanskog Mosta, gdje je radio kod jednog
seljaka, da su ga ustae odvele u grad u neki magacin gdje je bilo dovedeno
mnogo ljudi, ena i djece. Odatle su ih odvodili na strijeljanje. On i jo ne
koliko ljudi uspjeli su da pobjegnu sa strijeljanja.
Ilija Mudrini, Jovo Mudrini i sin mu Jovica otili su 3. avgusta u za
selak Stanie. Doavi tamo, ugledali su straan prizor: pobijeni ljudi su
leali po dvoritima, jer su ostali ukuani za vrijeme divljanja ustaa pob
jegli iz kua. Mudrinii su tada u batama pokraj kua na brzinu, bez san
duka, zakopali leeve svojih kumova Stania i zatim se vratili u umu iznad
svojih kua.90
Kada su ustae 2. avgusta upale u Podvidau, ubile su dvadeset muka
raca, meu kojima dvogodinje dijete i starca od sedamdeset godina. Zatim
su produili u streljakom stroju prema Grkovia glavici. U Lukavicama su
ustae tog dana ubile 25 seljaka od 12 do 70 godina, meu kojima i sedmo
ricu Njegovana.
Nakon to je 4. avgusta dolo do razbijanja ustanikih snaga prema
Budimli-Japri, Lukoviani i Podvidaani koji su bili na tom terenu, vratili
su se svojim kuama. Tada su ustae, mijenjajui taktiku o emu e op
irnije biti rijei obustavile masovno ubijanje Srba, pa su i ljudi ovih
sela nastavili poljske radove, ali su i dalje na razne naine bili uznemiravani
od ustaa.

NAORUANJE USTANIKA U VRIJEME POKRETANJA USTANKA

Ustanici na sanskom srezu su poli u borbu sa svega 58 vojnikih pu
aka, od kojih su dobar broj bile puke manliherke iz prvog svjetskog rata.
I municije za puku je bilo malo, najee po nekoliko metaka. Preko ez
deset ustanika je imalo lovake puke ili ostrague, kremenjae i sline stare
puke jo iz vremena bosansko-hercegovakog ustanka 1875/1878. godine,
najee bez municije, ili s vrlo malo municije. U pregledu naoruanja datog
u tabeli br. 1 navodi se da su ustanici imali 67 lovakih puaka. Zna se, me
utim, da su ih imali jo neki ustanici osim onih koji su navedeni poimeni
no za svako selo, ali se nisu mogla ustanoviti njihova imena. Preko etrde
set ustanika je krenulo u borbu s pitoljima raznih vrsta, pa i onih iz prvog
svjetskog rata i starijih, najee bez dovoljno metaka, a u nekim sluajevi
ma bez i jednog metka.
U tabeli br. 1 navedeni podaci su veoma blizu stvarnog stanja. U preg
ledu nije obuhvaeno oruje zaplijenjeno prvog dana ustanka u Luci-Palan90

Kazivanje Jovana Jovice Mudrinia (Jovinog) autoru, avgusta 1977. godine.

74

ci (deset puaka), dio oruja zaplijenjenog u Benakovcu i puka oduzeta lu

garu u Tuk-Bobiji, ve samo ono oruje s kojim su ustanici prvog rian^
krenuli u borbu.

Ustaniko oruije iz 1941. godine.

75

Tabela br. 1
Brojni pregled naoruanja prikupljenog u narodu u vrijeme
pokretanja ustanka

Podruje selo

vojnike
puke

lovake
puke

pitolji

bombe

1. Lucipalanako
Predojevia glavica
i Potkraj
Pratali
Luci-Palanka
Miljevci
Skucani Vakuf
Bonjaci
Bos. Milanovac
Gorice
Naprelje
Fajtovci
Svega:

5
2
5
3
1

6
4
2
4
4

17

25

20

1
4
2
5
6

7
5
3

4
1
2

2
1
2

20

22

6
1
5
1
3

2
1
_
2
5

_
_

3
3
3
6
3

2. Jelainovako
Jelainovci
Oti
Tuk-Bobija
Grdanovci
Dabar
Djedovaa
Sanika desetina
Svega:
3. Japransko
Majki-Japra
Kozin
Slatina
Mrkalji
Hadrovci
Duge Njive
Halilovci
Joho vica
Lipnik
Lukavice
Podvidaa
Svega:
4. 1 + 2 + 3 =

76

_
---

3
2
3
1
2
2
1

_
_
_
_

2
1

2
6

21

20

18

--

58

67

45

___

-_
_
_
_

III Teror i zloini okupatora i ustaa

u ljeto 1941. godine
I. PLAN ISTREBLJENJA SRBA
Proglasivi Nezavisnu Dravu Hrvatsku ustae su istovremeno sa
stvaranjem svog dravnog aparata pristupile i ostvarivanju planova istrebljenja Srba. Oni su ve 27. aprila 1941. godine u Gudavcu kod Bjelovara po
ubijali 137 Srba iz toga i nekih susjednih sela; 6. maja su na Kordunu, u
veljunskim selima pohvatali oko 500 Srba, odveli ih u Blagaj i tamo poubi
jali; krajem maja dotjerali su u Gospi veu grupu Srba mukaraca, e
na, staraca, djece i bolesnih, odakle su ih otjerali u Jadovno na planini Ve
lebit i sve ih poubijali. O namjeri da se obrauna sa srpskim stanovnitvom
u ustakoj NDH, Paveli je razgovarao i s Hitlerom kada ga je posjetio 7.
juna 1941. godine. Govorei o planovima za unitavanje, pokatoliavanje i
kroatiziranje Srba, ustaki doglavnik Mile Budak je meu prvima u NDH
otvoreno izjavio da e ustae jedan dio Srba protjerati, drugi dio e pokatoliiti i na taj nain pohrvatiti, a trei dio istrijebiti.
Mjestimini otpor stanovnitva ustakom teroru, kao to je to bilo u
Tramonji kod Sanskog Mosta 6. do 8. maja i tokom juna u Hercegovini,
nije odvratio ustae od njihovih zloinakih namjera, ve ih je samo prisi
lio da se pri ostvarivanju programa unitavanja Srba slue raznim prevarama: pozivali su ljude na prisilni rad, pa ih onda odvodili u zatvore i nakon
muenja ubijali; pozivali su ljude da se spreme za odlazak na rad u Nje
maku ili negdje na podruju NDH, a potom ih odvodili u koncentracioni
logor Jadovno kod Gospia ili u razne zatvore i tamo ih ubijali.
Ponovni primjeri otpora okupatoru i ustaama a naroito ustanak za
poet 27. jula kod Drvara, nagone ustae da pokuaju to bre sprovesti u
ivot odluku o iseljenju i istrebljenju srpskog stanovnitva, uz prevoenje
na katoliku vjeru ena i djece.
Prve grupe uhapenih sainjavali su ranije odreeni taoci, ali i drugi
vieniji seljaci, prije svega srpski dobrovoljci iz prvog svjetskog rata, a po
tom i svi ostali do kojih su ustae i andarmi mogli stii i uhvatiti ih.

77
i

Kako se ustanak u Drvaru za dan-dva proirio i na susjedne srezove,

ustae sanskog sreza su pourile da to vie Srba pohvataju i strpaju u
improvizovane zatvore: kole, andarmerijske kasarne, magacine i druge
zgrade, raunajui da e na taj nain sprijeiti irenje ustanka i na ovaj
srez. A kada je 30. jula ustanak zahvatio i sanski srez, ustae su pourile da
to prije pobiju pohapene i da na prevaru pohapse sve do kojih stignu.
Uslijedilo je takvo divljanje ustaa kojem nema primjera ni u blioj, ni u
daljoj prolosti, kada su ovim krajevima vladale Turska i Austro-Ugarska.

78

2. PRISILNI RAD
Pripremajui se za istrebljenje Srba sanskog sreza, ustae su izvrile
popis svih mlaih ljudi, roenih izmeu 1916. i 1922. godine; popisali su i
sve one koji imaju kakvu kolu, viu od osnovne; krajem juna popisali su
i sve mladie Srbe, stasale za vojsku. Cilj svih ovih popisa je bio da
se ustanovi broj mukaraca uopte, a kolovanih posebno, da bi mogli
to uspjenije organizovati njihovo hapenje i ubijanje, a naroito kolova
nih ljudi, koji bi mogli organizovati narod da se suprotstave ustakim zlo
inima. A da bi sve mladie imali na okupu i pod neposrednom kontro
lom, ustae su za sve one roene od 1916. do 1922. godine organizovale oba
vezan prisilan rad kuluk. Stasalim za sluenje vojske rekli su da e im
se vrijeme provedeno u radu na cestama i na drugim javnim radovima pri
znati kao sluenje vojnog roka.
Kuluari su radili na cestama Luci-Palanka Kamengrad Husimovci, Sanski Most Prijedor, Budimli-Japra Stari Majdan i u Tomini.
Bili su obavezni da svaki dan, osim nedjelje, rade na cesti od jutra do mra
ka. Od kue su donosili hranu. Na taj nain su najsposobniji i najsnaniji
Srbi drani na okupu, pod nadzorom cestara i ustaa, koji su obilazili radi
lita.
Sve do 29. jula i grupa od trideset ljudi iz Podvidae, mlaih od 25 go
dina, bila je na prisilnom radu, na cesti Stari Majdan Budimli-Japra.
Njihov rad je nadzirao cestar Nikola Mari, ustaa iz Zdene. Kada je kuluarima rekao da e svoj kadrovski rok odsluiti radei na cestama, jedan
mladi ga je upitao zato ne naoruaju i njih kada slue vojni rok. Cestar
im je na to rekao da u njih nemaju povjerenje, da e zato oni odsluiti voj
sku radei na cestama.1
I
u Luci-Palanci je na cesti od pilane prema Miljevciam radilo oko sto
tinjak mladia-kuluara, sve do 29. jula.
Oko 35 mukaraca izmeu 18 i 27 godina iz Bonjaka i Grdanovaca je
radilo u Gorikom klancu2 na cesti Luci-Palanka Sanski Most. Tu je ces
tar bio Danan Gale Rami iz Gornjeg Kamengrada, koji se veoma lijepo op
hodio prema kuluarima i priao im o zbivanjima u Sanskom Mostu, tako
da su oni svakim danom sve manje radili, a sve vie priali. Rami je po
jedincima odobravao da ostanu kod kue i obave prispjele poljske radove;
osuivao je postupke ustaa i Nijemaca prema srpskom stanovnitvu, govo
rei da se to ne moe zaboraviti i da to ne vodi niemu dobrom. Kada suj
ustae hapsile Srbe koji su 28. jula (ponedjeljak) doli u Sanski Most na
pijacu, cestar Danan Rami je oko podne okupio sve kuluare i rekao im
da idu kui, ali da sutra ne dolaze na kuluk jer e on ii u grad. Zahvalju
1 Kazivanje
2

Danila Radakovia autoru, 27. jula 1975. godine.

Goriki klanac je naziv predjela na putu Luci-Palanka Sanski Most.

79

jui takvom postupku cestara Danana Ramia, ni jedan od kuluara u

Gorikom klancu nije bio ubijen i dva dana kasnije svi su krenuli u ustanak.
Zbog spasavanja kuluara, a kasnije i saradnje s partizanima, ustae su u
proljee 1942. godine zadavile Danana Ramia u Staroj Rijeci.*
Tih dana na kuluku su bili i mnogi odrasli mukarci iz Gornjeg i Do
njeg Lipnika, Bjelina i uria. Radili su na cesti od Gorikog klanca do Kiska, kroz Naprelje i Fajtovce. Ovdje je cestar bio Selim Rami, koji je kuluarima govorio da e nastojati da ustae ne dou do njih, a ako ipak naiu,
da kuluari bjee. Rekao je da e pucati preko kuluara uvis, ali da oni i
dalje bjee.
Znajui za masovna hapenja Srba u Sanskom Mostu u ponedjeljak,
za vrijeme sedmine pijace, Selim Rami je u utorak 29. jula rekao kuluarima da e u srijedu ii u Sanski Most, a da oni ne dolaze na posao. Ku
luari su ga ptali zato da ne dolaze kad je on i dosad iao u ariju, a
nije im govorio da ne dolaze na kuluk, ve ih je ostavljao da sami rade.
Selim im je opet rekao da sutra ne dolaze na kuluk, ne uputajui se u
objanjavanje.
Izuzev Nikole Sudukovia i Mihajla uria, svi ostali kuluari otili
su svojim kuama, a spomenuta dvojica nisu ula Selimovu poruku, pa su
zanoila u Naprelju, da bi sutra ponovo dola na cestu i radila. Meutim,
tokom noi i oni su izbjegli u Baste, zaselak Naprelja, a potom otili svojim
kuama. Tako su se zahvaljujui Selimu Ramiu spasili i kuluari iz Lipni
ka, Bjelina i uria.4
Bilo je sela iz kojih se mladii nisu odazivali pozivu da rade na cestama.
Tako se iz Jelainovaca prvog dana na posao javilo svega desetak mladia,
ali je ve narednih dana iao jedino Pero Radinovi, kojeg su ustae na
cesti i uhvatile, pa ga zajedno s drugim ubile u Sanskom Mostu.
Iz Bosanskog Milanovca je na kuluku bio 51 ovjek, dok je iz Dabra,
Husimovaca i jo nekih sela vea grupa ljudi radila na cesti u Husimovcima
sve do 30. jula.
Ustake vlasti nisu upuivale nove pozive, niti su slale patrole po kuluare-obveznike koji se nisu odazvali na kuluk, iako je takvih bio prilino
velik broj.
U danima masovnog hapenja nevinih ljudi Sanskog Mosta, koje je po
elo 27. jula, ustae nisu uspjele da uhapse vei broj kuluara, jer su mla
dii ili pobjegli, ili tih dana nisu dolazili na rad, ili su ih pojedini cestari
pustili da odu kuama.
Premda nisu znali da je poelo masovno hapenje, uzbueni hipenjem
talaca, kuluari iz Brdara, Devara, Koprivne i okolnih sela bili su spremni
da bjee ako im zaprijeti kakva opasnost. Zato je veina njih kada su uli
buku motorizacije od Prijedora prema Sanskom Mostu pobjegli s ceste u
oblinju umu i preacem dola do svojih kua. Uzalud je cestar za njima
vikao da ne idu jer jo nije vrijeme da prestane rad; oni su se razbjeali i
vie nisu dolazili na rad, zabiljeio je Milan Ini svoje sjeanje na taj
dan.5
3
4
5

Pismo Mie Doenovia autoru, 30. avgusta 1975. godine.

Kazivanje Nedeljka Bilbije autoru, 19. avgusta 1978. godine.
Milan Ini: Ustaki teror u Starom Majdanu i okolini, Podgrme u NOB, knji
ga 1, str. 481.

80

Na cesti u Podvidai cestara Nikolu Maretia je zamijenio Safet Dafi iz Starog Majdana. On je odmah po preuzimanju dunosti traio od om
ladinca Danila Radakovia da mu donese penice, s tim da e ju platiti kada
primi platu. Radakovi mu je 27. jula donio vreu penice.
U Tomini je na kuluku bilo oko 200 ljudi, ali su neki uspjeli pobjei
kada su ugledali da prema njima ide grupa ustaa.
Kuluari iz Bosanskog Milanovca su skoro svi pobjegli kada su ugle
dah da ustae idu prema njima i oni su uhvatili samo Stevana Dimia urevog, Milana Stojanovia urevog i Ostoju Veselinovia Vujinog, odveli
ih u Sanski Most i tamo pobili.7
Primjeri spasavanja kuluara na prisilnom radu bili su oblici oitog
otpora okupatoru i izraavanje nezadovoljstva zbog zlodjela domaih izdaj
nika.

Sutradan- 28. jula, vodio se zanimljiv razgovor izmeu cestara Dafia i Rada
kovia. Dafi je pozvao Radakovia i rekao mu (slobodnija interpretacija)
Sjedni, neto bih te pitao. ta misli ti o ovoj situaciji?
Pa, gospodin Marii, raniji cestar, priao je da je Njemaka zauzela mnogo
Rusije i da e zauzeti i Englesku! odgovorio je Radakovi.
Zna ta, vrijeme je takvo: danas ja treba da pomognem tebi, a sutra e
moda trebati da ti pomogne meni. Danas ti nemoj da radi. Ako naie
nadzornik, onda izai, a ako bi naila motorizacija, onda nemoj izlaziti iz
ume! Kao napomena 1.
7 Izjava Obrada Stupara autoru, maja 1975. godine.

i Srez S. Most

NOB

81

3. MASOVNA HAPENJA I UBIJANJA

Hapenje pojedinaca ustae su na sanskom srezu poele ve prvih dana
jula. Tada su dvojica ustaa iz Donjeg Kamengrada dola u jedan mlin na
Bliji, gdje su zatekla Jovu, Milana i Adama Veselinovia iz Bosanskog Mi
lanovca i bez ikakvog razloga ih uhapsili i otjerali u Sanski Most, i tu su
strpani u zatvor. Odavde su, kako se kasnije saznalo, otjerani u koncentra
cioni logor u Jasenovcu, gdje su ubijeni. Osim njih trojice, iz Bosanskog
Milanovca su u julu izgubili ivote i ukan Dimi i Marko Veselinovi. Oni
su bili na lijeenju u Banjaluci u bolnici i ustae su ih iz bolnice odvele i
ubile. Meutim, sve su to jo uvijek bila pojedinana hapenja i odvoenja
ljudi. Veliko hapenje Srba, a djelomino i Jevreja, poelo je u nedjelju 27.
jula, rano izjutra, prvo u Sanskom Mostu, da bi ubrzo zahvatilo i druga na
selja: sjedita optina i velik broj sela sanskog sreza.
Ustae su u Sanskom Mostu meu prvima uhapsile Stojanku Miljatovi, petnaestogodinju gimnazijalku i zatvorile je u uionicu Osnovne kole
u parku, kraj zgrade Sreza, gdje je zatekla samo dvojicu uhapenika. Pred
kolskom zgradom su stajala dva civila sa sjekirama. U toku dana stiglo je
tu jo nekoliko ljudi.8 Meutim, masovno hapenje je uslijedilo tek sutra
dan, kada su mnogi seljaci doli na pijacu u grad i ne slutei ta e ih snai.
Seljake su kupili po pijaci, po ulicama, kavanama i gostionicama i dovodili
u Osnovnu kolu, pretvorenu u zatvor, ili u itni magacin na itnoj pijaci,
ili u Zandarmerijsku stanicu. Toga dana ustae su hapsile Srbe i u Starom
Majdanu i u nekim selima u okolini Sanskog Mosta i Starog Majdana.
U nedjelju popodne neki mladi na biciklu stigao je iz Sanskog Mosta
u Luci-Palanku. Ustae su ga poslale sa spiskom Srba koje treba pohapsiti
u lucipalanskoj optini.9 Kako je u ovoj optini skoro sve stanovnitvo srp
sko, optinski slubenici su jo uvijek bili Srbi. Rade Divjak i Drago Marjanovi su otvorili pismo i vidjeli ta u naredbi pie, proitali spisak ljudi
koje je trebalo pohapsiti i obavijestili mnoge s tog spiska da bjee i da se
sakriju, to su ovi i uinili. Te nedjelje poslije podne Stevo Karaka i Stevo
ulibrk su doli u Luci-Palanku da uju ta ima novog i zatekli se kod
Ilije Inia kada je pred njegovu kuu dotrao Slavko Njegovan i rekao im
da bjee kud znaju jer e ustae noas kupiti sve ljude u palanakoj optini.
Tada su se Ilija Ini, Stevo Karaka, Stevo ulibrk i mnogi drugi razili
po okolnim selima i obavjetavali ljude da se kriju i ne javljaju na andarmske ili ustake pozive. Zahvaljujui svemu tome andarmi su uspjeli
da uhvate jedino Gojka Majkia i Branka Vukainovia, pristava sreske is*
8

Pribiljeke o kazivanju Stojanke Miljatovi Erceg, nosioca Partizanske spome

nice 1941, autoru, 19. novembra 1973. godine.
Pribiljeka o kazivanju Steve ulibrka, nosioca Partizanske spomenice 1941v
autoru, 5. septembra 1963. godine.

82

postave, rodom iz Srbije.1 Gojko Majk je bio komunista i krio se tih dana,
ali nije znao za ustanak u Drvaru. Doao je kui u Luci-Palanku i legao da
spava. andarmi su ga uhvatili u krevetu, vezali i odveli u zatvor, te skupa
s Brankom Vukainoviem 28. jula sproveli u Sanski Most, zatvorili u zgra
du Osnovne okle i kasnije obojicu ubili.
Od 28. do 31. jula (ponedjeljak-etvrtak) ustae su hapsile odrasle Sr
be, pa i omladince, koji su iz okoline dolazili u grad. Hapenje svih odraslih
Srba Sanjana poelo je 1. avgusta. Ustae i policajci, rasporeeni u grupe
od tri-etiri ovjeka, ili su od kue do kue, pozivali domaine i ostale od
rasle mukarce Srbe i odvodili ih: neke u itni magacin, neke u Osnovnu
kolu ili Zandarmerijsku stanicu, a neke i u sreski zatvor (podrum zgrade
Sreza). Uhapsli su i nekoliko Jevreja. Jedino se Boko Marinkovi, Milan
Miuka Miljevi i Veselin Veso Basic nisu htjeli odazvati pozivu ustaa i po
licajaca. Marinkovia su komije Muslimani sakrili, a Miljevi i Bai su
se sakrili u svojim kuama. Njih trojica su bili jedini odrasli Srbi Sanjani
koji tog dana nisu bili uhapeni. U zgradi mekteba i u dotadanjem zatvoru
bio je zatvoren i vei broj seljaka iz okolnih sela koji su bili uhapeni kao
taoci. U vrijeme pokolja i oni su svi pobijeni.

itni magacin u Sanskom Mostu, koji su ustae pretvorile u zatvor i muilite

nevinih ljudi (sadanji snimak).
Tridesetog jula ustae su uhapsile grupu ljudi iz Hrasta, zaseoka Zdene, i iz Djedovae i veinu pobile sjekirama i koljem ispod groblja zvanog
Magarica. Spasili su se samo petorica: Ljubo Vuki i Milan, Sava, Mirko i
10

U Luci-Palanci je pred rat organize van a Sreska ispostava i za njenog pristava

je doao Srbijanac Branko Vukainovi, koji se zadrao u Palanci i poslije aprilskog rata 1941. godine

83

Ljubo urevi. Kada su se premlaeni nekako dovukli svojim kuama nali

su ih puste. Poto su pobile pohapene seljake, ustae su preostale lanove
njihovih domainstava istjerale iz zaseoka Hrast. Ili su od kue do kue
nareujui lanovima porodica da odmah isele kud god znaju. ene, djeca
i poneki djeak po tovarili su tada najnunije stvari u kola i krenuli prema
sreditu sela Zdene, a neki prema aplju, gdje su imali rodbine. Prolazei
kroz Sanski Most, naili su na ulice prezakrene izbjeglicama iz sela koja
su tog jutra bila zahvaena ustankom. Na sve strane su bili ljudi, ene, dje
ca, kola, konji i stoka. Izbjeglice su tek stizale u grad i nisu znale ni kuda
e, ni ta e.

SVJEDOANSTVA PREIVJELIH RTAVA

USTASKI ZLOINI U SANSKOM MOSTU
Nekolicina uhapenih se spasila iz ustakog zatvora ili sa strijeljanja.
Njihova kazivanja i kazivanja mjetana o zloinima ustaa u Sanskom Mo
stu i nekim okolnim selima stravina su svjedoanstva o danima kada su
zlonci i ubice harali po Sanskom Mostu.
Stojanka Miljatovi Erceg je jedna od rijetkih svjedoka koji su tih da
na bili u ustakim zatvorima, a ostali ivi. Njena sestra Slavca je bila vrlo
aktivna skojevka, ali je, uz pomo dr Mladena Stojanovia, pobjegla iz Pri
jedora u Beograd. Ustae su umjesto nje uhapsile petnaestogodinju Stojanku. Uhapsio ju je policajac Ibrahim Nali.11 U razredu Osnovne kole,
gdje ju je policajac doveo, zatekla je samo dvojicu ljudi, ali su ubrzo poeli
pristizati i ostali uhapenici, meu kojima i omladinci Obrad Lazi, Nedeljko
ule Milievi, Lolo Atijas i njegov brat Puba i Slobodan Tonti, zatim tr
govac Jovo Milinkovi, Ilija Pratalo i drugi. Stojanka je bila jedino ensko
meu 5060 uhapenih mukaraca. Njen otac je uspio da dobije dozvolu da
ona po danu bude u tom zatvoru, a nou da ide na spavanje svojoj kui.
Ali ve 30. jula uvee, na dan kada je ustanak buknuo i na sanskom srezu,
vie nije mogla ii kui, pa je i ona ostala meu tolikim mukarcima. Do
etvrtka su dozvoljavali da se donosi hrana u zatvor, jer ustae nisu uhape
nim nita davale za jelo, a najvei broj ih je leao na golom podu. U meu
vremenu su se punile i ostale uionice i podrumi. Kada su uhapeni Kljevani, neki od njih su dovedeni u ovu uionicu u kojoj se okupilo 59 muka
raca, Stojanka je bila ezdeseta.
Dan-dva po hapenju ustae su poele da na razne naine teroriu, mu
e i zlostavljaju uhapene. Neki pijani ustaa s tri zvjezdice na kapi i s njim
u Sanskom Mostu poznati depar Huse Muhi, ustaa, amarao je Zdenjane,
a onda im naredio da jedan drugog amaraju i da se meusobno tuku. Us
taa Huse je potom izuo svoju cipelu i njom tuko Zdenjane, kojih je bilo
dvadesetak u ovoj uionici. Poslije toga upadale su ustae u ovu uionicu i
kundacima tukle koga su stigle. Jedino su Stojanki dozvolili da ode do buna
>i Ibrahim Nali je 22. oktobra 1943. godine ubijen u svojoj bai, gdje se krio od
partizana kada su ovi oslobodili Sanski Most.

ra u dvorite, da nakvasi krpe i njima oblae rane onim koji su najvie

tueni.
Dva-tri dana su dozvoljavali da se ode do nunika u dvoritu, dok su
oko kole strau drala samo dva-tri civila, ustae. Ali od 30. jula uhapenim
nisu dozvoljavali izlazak u dvorite, pa su nudu vrili u kolskom hodniku.
Ubrzo se hodnik toliko zagadio da je bilo nesnosno i u uionicama. Zbog
tog smrada ni ustae nisu drale strau u hodniku, ve oko zgrade, jedino
to su upadale u uionice i tukle zatvorene. Od srijede umjesto civila-ustaa strau su oko kole drale ustae u uniformi. Tada su daskama zakovali
prozore na koli. Tog dana su u ovaj razred doli Martin Macan, predsjed
nik Kotarskog suda i optinski biljenik s grupom ustaa. Naredili su uhap
enim da se postroje u dva reda, pa su jedan po jedan prilazili stolu. Ka
zivali su svoje ime i prezime, koliko imaju godina i zanimanje. Biljenik je
sve te podatke unosio u jedan spisak12 i samo utao, dok je Macan nervozno
hodao, krio ruke i govorio da on nita ne zna.
Naredni dan su svi uhapeni iz kole izali u dvorite, gdje ih se oku
pilo vie stotina. Osim manje grupe Jevreja, svi su bili Srbi, a oko njih nao
ruane ustae. Tada je doao Ivica Simeon, kotarski predstojnik i uhape
nim rekao da ne pokuavaju bjeati, da su pod njegovom zatitom i da im
se nita nee dogoditi. Poslije toga su vraeni u uionice i podrume, prema
tome gdje je ko dotad bio zatvoren. Mnogi su povjerovali rijeima kotarskog
predstojnika da im nita nee biti. Jedni su predlagali da je najbolje prei
na katoliku vjeru, ali su mlai bili za to da se bjei. Tada su u uonice
ponovo dole ustae, nasred prostorije stavili bijeli araf i traili da uhap
eni predaju prstenje, satove, fotografije i sve drugo to imaju kod sebe.
Od srijede ustae nisu dozvoljavale ni da se hrana uhapenim donosi od ku
e. Mada su gladovali, nikom i nije bilo do hrane.
U ovu uionicu, po sjeanju Stojanke Miljatovi, ve u ponedjeljak 28,
ili utorak 29. jula, ustae su dovele premlaene i svezane Gojka Majkia i
Branka Vukainovia, uhvaene u Luci-Palanci. I njima je Stojanka rane
previjala i stavljala mokru krpu. Gojko Majki je itavo vrijeme samo utao,
ni rijei nije progovorio dok je bio u zatvoru.
Drugog avgusta popodne grupa ustaa sa spiskom prozvala je oko 30
ljudi, rekli su im da idu na stanicu tovariti eer i brano. U dvoritu su ili
povezali i odmah poeli tui, da su neki s mukom koraali. Umjesto na sta
nicu odveli su ih na unjar i tamo pobili, to ostali uhapeni tada nisu
znali.
Stojanka Miljatovi je tek tog dana poslijepodne osloboena zatvora,
uz pomo ustakog agenta Huseina Dananovia iz Kijeva, koji je ranije ra
dio u magazinu njenog oca. Kada se spremala da izae iz uionice-zatvora,
neki uhapenici su joj saoptavali poruke svojim porodicama. U kolskom
dvoritu ustae su Stojanki naredili da se svaki dan javlja u Ustaki stan
(komandu ustakog logora), prijetei joj ponovnim zatvorom. Potom su iz
zatvora puteni i omladinci Nedeljko ule Milievi i Slobodan Tonti, a svi
ostali su narednih dana strijeljani. Jo dok je ila svojoj kui, Stojanka je
od jedne kominice saznala da su ustae dan ranije ubile i njenog oca.1*
18 Spiskovi
ls

nisu pronaeni.
Kazivanje Stojanke Miljatovi Erceg autoru, 19. novembra 1973. godine.

85

Pero Vidakovi Perican, zaposlen u Optini u Sanskom Mostu, bio je

takoe uhapen u nedjelju popodne. Jedan policajac i trojica ustaa ili su
od kue do kue, traili odrasle Srbe i odvodili ih u kolu, ili u itni magacin. Tako su uhapsili Nikolu Opalia, Kalinia, Vidakovia i jo neke. Uhap
sili su i krojaa Peru Zubera i Jovu Vojvodia iako su ve bili preli na ka
toliku vjeru. Njih su odveli u itni magacin na pijaci. Ustae su saznale
da se kod Ruice tefani, Dalmatinke, Hrvatice, krije potar Ilija Sakradija, provalili su kundacima vrata i uhapsili i Iliju i Ruicu i doveli ih u
itni magacin. Na ulazu u ovaj zatvor ustae su oduzimale satove, prstenje,
pare. Pero Vidakovi je od kue ponio tanu s novcem prikupljenog optinskog poreza, pa je ustaama rekao ta nosi i ije je, ali nije htio da im pre
da. U velikoj prostoriji itnog magacina ustae su na jednu stranu stjerale
uhapene seljake, a na drugu ljude dotjerane iz grada. Trojica ustaa su
tapovima tukla redom po leima, a pukom upirali u glavu, prijetili. Je
dan od njih je bio Kljako,14 a dvojica su bila ustae iz Hercegovine. Uhap
enu Ruicu tefani su uputili na tavan, gdje je bila sama, jer jo nisu bile
dotjerane uhapene ene. Tada je u ovaj zatvor doao policajac Salih Kurumovi, kojeg je poslao predsjednik Optine Himzo Pai Rei da dovede
Pericana s parama. Optinski podvornik Muharem Alagi je Pericana odveo
na tavan Optine, koja je bila kraj samog mosta na rijeci Sani. Tu skriven
Perican je proveo sve stravine dane, sluao kako cestom i preko mosta pro
laze grupe ljudi koje su ustae gonile i usput tukle. A kada je nareeno da
se prekine dalje ubijanje nedunih ljudi, Perican je samo u arapama, kao
u bunilu, preao most i doao kui, i dalje nosei tanu s parama, koje je
predao tek petnaestak dana kasnije.15
Antu Marijana, jednog od prvaka Hrvatske seljake stranke (HSS) u
sanskom srezu, ustae su prvi put uhapsile i zatvorile s grupom naprednih
omladinaca krajem juna 1941. godine. Po nareenju ustakog logornika Mile
Ljevara, prvog avgusta ga je ponovo uhapsio u Sasini ustaa Pajo ali.
Sproveli su ga u Sanski Most i zatvorili u zgradu Osnovne kole. Nou 3. na
4. avgusta, oko dva sata poslije ponoi, poveli su ga s grupom uhapenih
Srba na strijeljanje. Jedan od ustaa Sanjana ga je prepoznao i obavijestio
pretpostavljenog starjeinu satnika da je meu Srbima i jedan Hrvat. Sat
nik je tada priao Anti Marijanu i pitao ga da li je Hrvat, to je ovaj potvr
dio, zatim da li je katolik, to je Ante takode potvrdio. Zatim je satnik tra
io da se Ante prekrsti, oita Oena Zdravo Marijo i Slava ocu to
je on sve izgovorio. Iznenaen satnik ga je potom pitao ko ga je zatvorio
i zato. Ante je odgovorio da je on prvak HSS, da je svojevremeno osnovao
seljake zadruge u Staroj Rijeci i Sasini i da su trgovci rekli da e mu se
kad tad osvetiti zbog toga. I neko od prisutnih je potvrdio da je Ante Mari
jan katolik, pa je satnik naredio da se vrati u zatvor. U zatvoru su ga dr
ali nedjelju dana i za to vrijeme nekoliko puta ga vodili na strijeljanje i
vraali, da bi ga sedmi ih osmi dan pustili iz zatvora.16

14

Ovog ustau iz 4. ustake jurine satnije, zvane i delatska satnija, ljudi su

prozvali Kljakom jer nije imao etiri prsta na jednoj ruci, a nisu mu znali ni
imena ni prezimena.
15 Kazivanje Pere Vidakovia Pericana autoru, decembra 1975. godine.
16 Kazivanje Ante Marijana autoru, decembra 1973. godine.

86

VEINA ODRASLIH KUEVANA JE POUBIJANA

Srpsko stanovnitvo Kljevaca doivjelo je krajem jula tragediju kao ni
jedno drugo selo sanskog sreza.17 Selo je u to vrijeme imalo oko 3.400 sta
novnika: Srba oko 300 porodica s blizu 2000 lanova. Hrvata oko 120 porodi
ca sa oko 840 lanova i Muslimana oko 80 porodica s 560 lanova domainst
va. Do rata se u Kljevcima ivjelo u slozi, meusobnom potovanju i uvaa
vanju, bez razmirica, trzavica ili svaa. Ali poslije kapitulacije Jugoslavije i
stvaranja tzv. Nezavisne Drave Hrvatske, u selu su se aktivirali kao ustae
Mile Jurii, Mile Tadi Ivankovi, Ibro Kenjar, Petar Juri i jo neki. Iz
dana u dan su se ponaali sve grublje i bahatije prema srpskom stanovnit
vu. Dvadeset i osmog jula pozvali su oko ezdeset uglednih Srba Kljevana,
naredivi im da svaki donese od kue po dvije-tri daske na dabarski most,
jer e se tamo praviti straara za ustaku strau, koja e uvati eljezniki
most. Kad su oko podne ljudi stigli s daskama, a poneki je ponio i eksere i
alat, ustae su ih odmah svezale i sprovele u Sanski Most, gdje su svi pou
bijani osim Sergija Veselinovia i njegovog sina Luke. Njega su u zatvoru
pretukli, a zatim pustili sa sinom jer je imao neka austrougarska odlikova
nja iz prvog svjetskog rata.
Rano ujutro navedenog dana ustae su uhapsile jo 45 ljudi i zatvorile
ih u podrum Gojka Ivankovia na Beginoj glavici. Tu su ih drali i narednu
no, tukli i nagovarali da preu na katoliku vjeru, jer samo tako mogu os
tati kod svojih kua; u protivnom moraju da se sele u Srbiju ili Rusiju. Sa
sobom nee moi nita ponijeti, a njihova imanja pripae onima koji ostanu
U selu. Neki su pod muenjem pristali da preu na katoliku vjeru, pa su
svi uhapeni puteni kuama da u roku od tri dana o svemu promisle i od
lue ta namjeravaju uiniti.
Posljednjeg dana jula ustae su naredile iseljenje hrvatskog i musli
manskog stanovnitva Kljevaca. Sproveli su ih u Vrhpolje, govorei im da
se u Kljevcima otvara fronta jer sa juga, od Drvara idu Englezi, a od San
skog Mosta nastupa njemaka artiljerija koja e tui po selu, pa zato tu ne
smije niko biti. U selu je ostalo samo srpsko stanovnitvo. Iako jako uzne
mireni i u velikom strahu, niko od Srba nije ni pomiljao da napusti svoj
rodni dom. Dva dana kasnije sve srpsko stanovnitvo se nalazilo kod svojih
kua. Nije se radilo jer je bio praznik, Ilindan. Oko deset sati prije podne
ustae su zale po selu i istjerivale ljude, ene i djecu iz kua, tjerajui ih
?atim u koloni od zaseoka do zaseoka prema Vrhpolju, stalno ih pourujui
jer se tu otvara front protiv Engleza. Nikola Karanovi je zamolio dvo
jicu ustaa da on ostane kod svoje kue, pa makar na svom ognjitu po
ginuo. Nisu mu to dozvolili. Ljudi, ene i djeca su utravali u kuu i na
brzinu navlaili na sebe i po vie odjevnih predmeta, ene po nekoliko su
kanja, a mukarci gaa i hlaa. Samo iz porodica Karanovia i Zmijanjaca
bilo je tog dana protjerano 180 lanova, a iz itavih Kljevaca ukupno oko
!7 Kazivanje boraca Mjesne organizacije SUBNOR Kljevci autoru, 20. juna 1975.
godine.
Kazivanje Duana Kovaevia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 29.
juna 1975. godine.
Izjava ure Karanovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 29. juna
1975. godine.

87

1700 dua. Istjerivanje iz kua i tjeranje iz sela samo je mali broj porodica
i odraslih mukaraca uspio izbjei. Petar Savanovi je ispred ustaa trao
od kue do kue viui ljudima:

Bjete, narode, u umu! Zaratila je Rusija! Sa nama su Englezi. Ne

vjerujte ustaama, oni e vas pobiti!
Posluao ga je mali broj ljudi i porodica, sklonivi se tada u umu.
Sve ostale su dotjerali na eljezniku stanicu Vrhpolje, gdje je ve bilo ne
koliko hiljada ljudi, ena i djece iz Kasapnica, Tornine, aplja i drugih ob
linjih sanskih i kljukih sela. Gomila preplaenih ljudi, ena i djece je bila
zbijena uz rijeku Sanu, dok su okol na breuljcima bili rasporeeni ustae
i andarmi s pukama i mitraljezima. Nekolicina Hrvata je pokuala da
spasi svoga komiju trgovca Manu Dobrijevia, pa su ga odveli u Vrhpolje,
gdje su oni bili iseljeni. Ustae su to saznale i poslale patrolu, koja je pro
nala i dovela Dobrijevia. Ustae su mu pred masom saoptile da je zbog
prevare ustake vlasti osuen na smrt i da e odmah biti strijeljan, pa neka
kae posljednju rije. Mane Dobrijevi je poeo neto da vie, ali ga je us
taki rafal presjekao. Pao je mrtav pred izbezumljenom masom protjeranog
naroda. Poslije toga je nastao nevieni masakr i divljanje ustaa kakvo niko od tih uhapenih ljudi nije oekivao. Trojica ustaa su traila Nikolu
Karanovia, koji je u selu elio ostati pa ma ta mu se dogodilo, nali ga
s ostalim lanovima porodica Karanovia i odmah ga poeli tui kundacima.
Nikola je izmicao kroz narod, ustae ga sustizale, ali se on branio. Kada nije
mogao prei ogradu, snano je odgurnuo dvojicu ustaa, bacio ih na zemlju
i pao po njima, ali ga je trei ustaa s tri metka ubio, a ona dvojica su se
ispod njega izvukla. Tog momenta je otpoela strahovita puana i mitralje
ska paljba sa svih strana u masu na poljani. Narod je poeo bjeati na sve
strane. Oni koji su bjeali prema Hrustovu i Kljevcima, bili su pokoeni
mitraljeskim rafalima s okolnih brda. Mnogi su trali ka eljeznikoj kom
poziciji koja je pristigla po transport protjeranih. Mnogi su poginuli u tom
bezglavom tranju, a neki u samim vagonima, meu kojima i omladinac
Jovan Karanovi, posluitelj u kljevakoj koli.
U zatvorenim i otvorenim vagonima voza bilo je mnogo mrtvih i ra
njenih. Oko etiri sata poslije podne voz prepun protjeranih ljudi, ena i
djece iz Kljevaca krenuo je za Sanski Most, gdje je ubrzo stigao. Poto je u
zatvorenim vagonima bilo previe uhapenih, neke ene i djeca su se poguili. Ljudi su psovali ustae i vikali da otvore vrata, pa makar ih odmah po
bili. Tek oko est sati poslije podne ustae su otvorile vrata i narod je jur
nuo iz vagona.18 U tom momentu je nad Sanskim Mostom kruio jedan avi
on bregej i bacao letke.19 Da bi smirili uzrujani narod, ustae su vikale da
vie nema ubijanja kako bi lake kroz grad do zatvora sproveli sve uhapene
Kljevane. Potom su postrojili uhapene i poveli prema itnom magacinu.
Jo u Vrhpolju je bio teko ranjen Milan Karanovi, koga su iz vagona kroz
grad vodili njegova ena i braa Marko i uro. Kada su stigli na most preko
18 Izjava
19

ure Karanovia autoru, 29. juna 1975. godine.

Sjeanje ure Karanovia potvruje i izvjetaj to ga je podnio domobranski
avijatiar koji je tog dana, 2. avgusta, letio nad ovim podrujem i u kome,
izmeu ostalog, stoji da su sela Pobraje, Doenovi i Bojani u plamenu i da
je u Sanskom Mostu, na lijevoj obali Sane, jedna kolona, oko 100 ljudi sa bije
lim oznakama u graanskim odijelima sprovoena u jedno dvorite, gdje s
nalazila vea grupa ljudi; Arhiv VII, Fond NDH, k.5, br. reg. 11/2.

88

rijeke Sane, Milan nije vie mogao ii, niti ga ovi nositi, pa je traio da ga
spuste na plonik. Naiao je neki ustaa i Milana udario nogom po glavi
nareujui mu da ide dalje. Milan mu je odgovorio da ne moe, a ustaa je
tada ispalio dva metka u njega i potom naredio ostalim da ga bace s mosta
u vodu, to su ovi morali uiniti. Veliki dio uhapenih ljudi, ena i djece iz
Kljevaca ustae su dotjerale u itni magacin. ene i djecu do dvanaest go
dina odvojili su lijevo od ulaznih vrata, a mukarce desno. Odmah su ustae
poele muiti uhapene. U zatvor su unijeli dvije kante, ali prazne, i ko god
bi priao da se napi je, mislei da je u njima voda, ustae su ga tukle pu
kom po leima i glavi. Tako su ubili i Radu Karanovia. Uvee isti dan su
naredili da se ene i djeca popnu na tavan, u potkrovlje magacina. Meu
djecu ispod dvanaest godina ugurao se i etrnaestogodinjak uro Karanovi i uz pomo majke i sestre sakrio pod neke krvave arafe. Za to vrijeme
ustae su nastavile zlostavljati uhapene i odvoditi grupe na unjar ili Alagia polje gdje su ih ubijali. uro Karanovi je tada obukao ensku suknju,
bluzu i bou. Naredni dan oko devet ili deset sati ustae su saoptile da
ene i djeca idu kui, prijetei da e svakog ubiti ko bude kukao ili pla
kao. Po izlasku u dvorite uro se probio do taraba, a onda ih preskoio
i poeo bjeati. Ustae su to opazile i za njim ispalile nekoliko metaka, ali
ga nisu pogodile, pa je on uspio da zamakne u kukuruze, zbaci sa sebe en
sku odjeu i pobjegne u svoje Kljevce, gdje se krio petnaestak dana, dok
nije obustavljen masovni pokolj Srba.20
I druge grupe su bile toga ili narednog dana dovoene u Sanski Most
i u koli, ili itnom magazinu muene, pa potom ubijane. Mnogi su ubijam
ve u Vrhpolju, odnosno na putu do Sanskog Mosta.
Stravina su bila muenja i stradanja Kljevana, ali ne samo njih, koji
su na prevaru doli na most na Dabru, a potom bili uhapeni i strpani u
jedan od zatvora u Sanskom Mostu. Sergije Veselinovi, jedini ivi svjedok,
ubrzo po povratku je umro od posljedica muenja u zatvoru. Svojim prija
teljima je ispriao neke pojedinosti tih muenja. Ustae su toliko muile i
mlatile Todu Mudrinia da mu je jetra odvaljena, a Vuji Kovaeviu je od
batina i udaraca jedno oko iskoilo.
Prema nekim podacima ustae su ubile 361 stanovnika, ali je ovaj broj
vei, a meu njima je bilo i mukaraca, i ena, i djece i staraca.

ISTREBUENJE NEDUNIH LJUDI APLJA, LUANA I KASAPNICE

Nedovoljno obavijeteni o dogaajima u Sanskom Mostu, stanovnici
aplja i Luana su lako pali u ustaki zatvor. Uz to su pojedine ustae pla
ile seljake raznim glasinama o dolasku njemake vojske, savjetujui sta
novnicima aplja da se stave pod ustaku zatitu. Tako je ustaa Mehmed
Kazi govorio kako njemaka vojska ide frontalno od Banjaluke prema San
skom Mostu i da e ubiti svakog koga nae kod kue. Savjetovao im je da
se skupe kod kue trgovca Huse Reia, predsjednika Optine u Tomini,
brata Himze Paia Reia. Iz aplja i Luana ustae su pokupile sve Srbe
od petnaest godina navie, pa ak i starce. Tako su Iliju i Jeftu iia, oba
iz aplja, koji zbog starosti i iznemoalosti nisu mogli pjeaiti, strpali u
2

Kao i napomena 18.

89

vie kola i odvezli na mjesto strijeljanja. Povorka za povorkom seljaka iz

aplja i Luana se kretala prema Reievom duanu i magazi, gdje su neke
grupe stigle 1. avgusta uvee. Tu su ih ustae odmah zatvarale u magazu.
Mehmed Kazi je tada ponovo doao meu uhapene seljake i rekao im da
e svi ii u Srbiju, te da svaki moe u Reievom duanu kupiti to eli.
Neki koji su imali novaca, to su i uinili. Ve 2. avgusta uvee ustae su iz
magaze izvodile jednog po jednog seljaka, vezali ih konopcima uzetim iz
Reievog duana, po dvanaest zajedno i tjerale do bara zvanih egar i na
Capljanske bare.21 Prije nego to su ih potjerali s ceste u bare, neki od us
taa je viknuo da se krene najkraim putem u Rusiju. Gojko Ljuboja je
uspio da se odvee i na taj povik poeo da bjei. Ustae su pucale za njim,
ali je on uspio pobjei. Tada su ostale uhapene natjerali da legnu potrbuke
u bare, pa su meu njih bacali rune bombe, a potom su provjeravali da
li je ko ostao iv, pa su u njega pucali, ili ga dokrajili koljem i sjekirama.
Meu 8090 ljudi ubijenih na ovom stratitu ostali su ivi samo Marko
urevi, Vid Kaji, Niko Jovani, Nikola Trivi, Vlado Cii i uro Buri,
koji su se pritajili meu ubijenima i nou pobjegli. Ustae su primijetile
njihovo bjeanje i zapucale, ali su oni pod okriljem noi uspjeli pobjei.
Aleksa urevi, Markov otac, takoe je preivio strijeljanje. Bio je
samo lake ranjen u prst, ali je konopcem bio vrsto vezan za ubijene i nije
uspio da se odvee. Svu no je sjedio meu pobijenim ljudima i puio. Kada
su ustae ujutro dole da pokopaju pobijene seljake, nali su Aleksu gdje
sjedi pui. Molio je ustae da ga puste, jer nije nita kriv, ali ga je jedan
od njih trnokopom udario po glavi i usmrtio, psujui mu kralja Petra.22
Ustae su tih dana slale seljacima pozive da se jave vlastima radi di
obe kave i eera, kojih tada nije bilo u slobodnoj prodaji; nekima su opet
poruivali da dou i ponesu hranu jer e ii u Srbiju i tome slino. U Dabar
su poslali oko 700 pozva, ali se niko nije odazvao. Meutim, iz nekih drugih
sela ljudi su se odazvali i ili u Sanski Most. Mnoge od njih koji su prolazili
kroz aplje ustae su zaustavljale kod Reia duana, na Kumalia strani23
i kod Capljanskih bara i zatvarali u Reia magazu, jer su zatvori u Sanskom
Mostu ve bili prepuni. Svi ovi zatvorenici su mueni glau i eu, a neki
su toliko bili premlaeni da se nisu mogli kretati.
Ustae nisu imale dovoljno snaga da svugdje stignu, a naroito u uda
ljenija sela, pa su tako Tramonja, Kozica i Hazii ostali poteeni. Vijesti
o ustakim pokoljima natjerale su veinu srpskog stanovnitva aplja, Lu
ana, Tornine, Kruhara i Kijeva da prebjegne u umu oko Tramonje i Ko
zice. Tek kada su ustae prekinule masovna ubijanja, vei dio seljaka izbjeglih iz tih sela vratio se kuama.
Selo Kasapnice je bilo
skog stanovnitva. estorica
jat aki postao je ustaki
nicama pohvatale skoro sve
su se trojica spasila. Ostali
21

naseljeno podjednakim brojem srpskog i hrvat

Hrvata su otila u ustae, i jedan od njih, Mitabornik vrhpoljske Optine. Ustae su u Kasapodrasle mukarce Srbe. Od njih ezdeset samo
su uhapeni i pobijem ih u Vrhpolju, ili u San-

Capljanske bare se nalaze na sjevernoj ivici sela aplje, kod tzv. krive ceste.
Kazivanje Marka urevia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 1977.
godine.
23 Kumalia strana je naziv za predio gdje cesta kroz selo aplje pravi uspon pre
ma Sanskom Mostu.

22

90

skom Mostu. To je i bio razlog da su Kasapnice bile jedino selo u sanskom

srezu iz kojeg niko nije bio u partizanskim jedinicama. Kako je ve bio po
eo ustanak, hrvatske porodice su prebjegle iz Kasapnica u Sanski Most i
u neka susjedna sela, a srpske u Dabar i u Jelainovce.

STRADANJE PODLUANA
Treeg avgusta izjutra Husein Bei je s grupom ustaa iz Trnove pre
ao rijeku Sanu i doao u Brlog, donji dio Podluga. Odmah su poeli pri
kupljati odrasle mukarce Srbe, uz obrazloenje da moraju ii u Sanski
Most radi prelaska na katoliku vjeru. Govorili su ljudima da e im na taj
nain biti spaen i zagarantovan ivot i da e se za dva sata vratiti kuama.
Iako upozoravani od jednog Muslimana i njegovog sina, na opasnost
koja im prijeti, veina Podluana povjerovala je ustaama, svojim komijama, i njih 106 je krenulo u grad. S grupom Podluana su povedeni i Pero
Novakovi i Milo Doenovi, obojica iz Husimovaca. Shvaajui opasnost
koja im prijeti, Novakovi je predloio da napadnu i razoruaju ustae, ali
ostali to nisu prihvatili jer su se plaili da e im stradati porodice. Tada su
Novakovi i Doenovi iskoristili prvu priliku i pobjegli u Komarski lug.*4
Kad su stigli u Pobreje, Podluani su zatraili od trgovca Ibrahima
Kambera, zvanog Karak i njegovog sina Ibre da im prodaju duvana. Zabri
nuti za sudbinu Podluana, otac i sin Kamber su im svesrdno poeli davati
duvan, ali je naiao jedan ustaa i zbog toga snano udario Ibrahima Kam
bera, te je morao prekinuti prodaju, a ustae su uhapene potjerali dalje, u
Sanski Most. Dok su skretali prema itnom magazinu, Mile Radujko je isko
ristio guvu i preko dvorita Ante Kneevia pobjegao i vratio se u selo.
Grupu od 105 Podluana ustae su utjerale u zgradu itnog magazina i
odmah poele zlostavljati, utrkujui se meu sobom ko e da ih stranije
mui. Zatim su povezali konopcima grupu od dvadeest Podluana i poveli
ih na strijeljanje na Alagia polje.25 Kad su ih doveli nad iskopane rake,
Vojin uak se uspio odvezati i pobjei, mada su pucali za njim i ranili ga
u rame. Devetnaestoricu Podluana su poubijali. Istog dana s gubilita je
uspio da pobjegne i Jovan Starevi iz Krkojevaca.
Kasnije su ustae u itnom magazinu izdvojile sedmoricu mladih Pod
luana: Stolu Kneevia, Savana Adamovia, Mitra Novaka, Gojka Kuzmanovia, Peru Kojia, Todora Dragievia i Jovu orokala, kojeg je sa strijelja
nja spasio neki njegov poznanik iz Sasine, i pustili ih kuama, a ostale su
tog dana poubijali na Alagia polju.
Dok su pohvatane Podluane po grupama odvodili i ubijali, Latif Hasi se s grupom ustaa vratio u Podlug da bi pohapsio neke koje tog jutra
nisu pronali kod kua, i da bi pronaao i uhapsio odbjeglog uka. Kada
nisu pronali one koje su trail, enama i rodbini odvedenih su govorili da
e im muevi, odnosno sinovi i braa na rad u Rusiju, pa su traili novac koji
e im oni, navodno, odnijeti.
24

Komarski lug je naziv predjela sjeverno od Pobrijeja, uz put od Podluga pre

ma Pobrijeju.
25 Alagia polje se nalazi sjevernozapadno od Sanskog Mosta, na lijevoj obali Sane,
nasuprot sela ehovci.

UBIJANJE NEDUNIH LJUDI U STAROM MAJDANU

I OKOLNIM SELIMA
Istovremeno kad i u drugim optinama ustae su prile hapenju Srba
i u Starom Majdanu i okolnim selima: Podvidai, Koprivni, Suhai, Brdarima, Devaru, Otroj Luci i Rasavcima. Ustae iz Aliia su dotjerale seljake
iz Otre Luke, Koprivne i Rasavaca. Neke su jo usput pobili u njihovim se
lima. Veinu ostalih seljaka su dotjerala braa tipan, Vid i Dane Banovi
i Ivan orak, ustae iz Brdara i Began Suljanovi iz Halilova Brda. Tako je
Dane Banovi, naoruan vojnikom pukom, proao tog dana kroz Devar
i jo neka sela i saoptavao pojedinim uglednijim domainima da treba da
se odmah jave u Zandarmerijsku stanicu u Starom Majdanu, razgovarajui
s njima kao stari prijatelj i poznanik. Saoptio je to i uglednom seljaku,
opozicioneru reima u Kraljevini Jugoslaviji Ljupku Maliu, svom komiji
i prijatelju. Uz pozdrav Dobro jutro, Ljupko. Kako si, Ljupko? rekao mu
je da treba da doe u Majdan, i to odmah da se javi u Zandarmerijsku sta
nicu. Uvjeravajui ga da se nema ega bojati, dodao je: Nema tu nieg!
Treba da se popiu vieniji ljudi. Nemoj da se plai! Zatim se Banovi
raspitivao i za Ljupkovog sina Dragu, studenta, koji se bio sakrio. Majka
je, po sinovljevom savjetu, rekla Banoviu da je Drago preao na katoliku
vjeru, to nije bilo tano, i da je otiao u Zagreb da trai zaposlenje. Kada
je ustaa otiao Drago je savjetovao oca da ne ide u Majdan, podsjeajui
ga na majski proglas CK KPJ, koji mu je desetak dana ranije dao da proita.
Meutim, otac mu je odgovorio da zna ta je vlast, da se vlast mora poto
vati, da e ii zbog imanja, zbog djece, jer ako on ne ode, ustae e sve po
paliti.26 I tada je Ljupko Mali otiao u Stari Majdan. Zadrali su ga u zat
voru i ubili zajedno s drugom grupom uhapenih, koji su strijeljani na Tros
ki, nedaleko od Starog Majdana.
Prilikom hapenja ustae su ucjenjivale porodice iji su lanovi pob
jegli od kua. Preko 150 pohapenih u Starom Majdanu i navedenim selima
ustae su zatvorile u kolu i podrum Zandarmerjske stanice u Starom Maj
danu. Zatvorske prostorije su bile isuvie male za toliki broj ljudi, a da bi
stanje svojih rtava jo vie pogorali, ustae nisu dozvolile da im roaci,
ili neko drugi donosi hranu, nisu im davali vodu, niti dozvoljavah da idu u
zahod. Mnogi su uhapenici padali u nesvijest, naroito stariji i iscrpljeniji
ljudi. Nita bolje nisu postupali ni s njihovim najbliima koji su pokuavali
da ih obiu i donesu im hranu. Kada je Milka Mioljka Raili-Plavi iz Podvidae 1. avgusta saznala za ustanak, otila je u Stari Majdan u namjeri da o
tome obavijesti uhapenog mua i ostale taoce. Ustae pred Zandarmerijskom kasarnom su je presrele, zaustavile i vrijeale. Milka to nije mogla
podnijeti, pa je uvredu vratila uvredom i krenula da se s njima fiziki ob
rauna. Ustae su je tada zvjerski izbole bajonetima i ubile. Bio je to jedan
od primjera odvanosti ene u tim stravinim danima.
Prvu grupu od osamnaest ljudi ustae su 2. avgusta u dva sata ujutru
pozvale jo u zatvoru i dotjerale u uvalu zvanu Troskovaki potok27 i tu
poele da strijeljaju. Kako je to bila prva grupa koju su poveli na strijelja
nje, slabo su ih povezali, pa je osam ljudi uspjelo da se odrijei i pobjegne.
26 Kazivanje
27 Troska

92

Drage Malia autoru, 14. septembra 1976. godine.

i Troskovaki potok nalaze se u neposrednoj blizini Starog Majdana.

S tog strijeljanja su pobjegli: ura i Stevo Stupar, Milan Mari Jovo Pra
talo, Milan Dobrijevi, ura Savi, Svetozar Vojo Adamovi i Mile Bun
dalo. Mari je u bijegu bio ranjen. Mile Bundalo je otiao kui i nije se
krio, pa su ga nakon dva dana ustae ponovo uhvatile i ubile.
U odvoenju preostalih zatvorenika ustae su bile mnogo opreznije, pa
im je od 132 ovjeka iz drugih grupa uspio pobjei samo jedan Trivo
Zori, zvani Marti, iz Rasavaca.
Ova strijeljanja izvrile su ustae iz hercegovake satnije, uz pomo ne
koliko mjesnih ustaa. Ove hercegovake ustae pobivi uhapene seljake,
otile su u Sanski Most.28

ZLOINI USTAA U USORCIMA

Tridesetog jula, kada su grmeki ustanici nadirali prema Sanskom Mo
stu, Ibrahim Alii Suljin je s grupom ustaa iz Aliia upao u Usorce, gdje
su ubili Mladena, Radu i Simu Crnobrnju i Simu Baia. etiri dana kasnije,
3. avgusta, u selo su ponovo dole ustae, ovaj put iz Sasine. Predvodili su
ih ustae Ante Mandi i Smiljen Kozi. Nali su kod kue Vasu, Mikana i
Jovana Kecmana i Savana Crnobrnju i ubili ih. Jedino im je Mile Gvozden
uspio pobjei. Istog dana je iz Prijedora dola grupa ustaa i u duanu Milke Majkia zatekla Milu i Jeftu Majkia, Boka Brkia, Trivu Stojanovia i
Dragu Gonina. Sve su pobili, osim ovog zadnjeg, koji je uspio da pobjegne.
Iz sela Trnova je istog dana dola trea grupa ustaa. Predvodio ju je Nezir
Kameni. Peru Brkia i Lazara Daju su ubili kod kua, a Marka i Ostoju
Gonina, Niku, Peru i Todu Vasiljevia, Marka i Ostoju Plavia i Petra Andrijevia su odveli i pobili u Tmovskoj jaruzi.28 Dan kasnije iz Trnove je
ponovo dola ista grupa ustaa u Usorce. Uhvatili su etvoricu seljaka i od
veli ih u Trnovu da ih tamo pobiju. Meutim, na uporno navaljivanje Smaila Sadia, zemljoradnika iz Trnove, pustili su ih i oni su se vratili svojim
kuama. Toga dana je dolo i do prekida masovnog ubijanja Srba u San
skom Mostu i okolnim selima, te je i to, uz intervenciju Smaila Sadia, do
prinijelo spaavanju ove etvorice Usorana.

SVJEDOANSTVA OCEVIDACA
Prema navodima oevidaca, na gubilitu u unjaru bile su iskopane
dvije velike jame, iroke oko tri metra, duboke preko dva, a duge do etr
deset metara. Ustae su u zatvorima povezivale grupe uhapenih icom ili
konopcima, dvojicu po dvojicu, i kroz grad ih vodili uz pratnju grupe svi
28

Kazivanje Steve Stupara, nosioca Partizanske spomenice 1941, u arhivu OO

SUBNOR SM.
2B Tmovska jaruga je naziv predjela koji se nalazi kod sela Trnova.

raa.30 Nedune rtve su dovodili do iskopanih rupa i ubijali ih maljevima,

krampovima, sjekirama ili eljeznim ipkama. Neke su klali, a veinu ubili iz
puaka ili pukomitraljeza.
U dvoritu itnog magacina i na pijaci ustae su grupe od po stotinu
do dvije stotine ljudi nagonile da tre, a onda bi ih premorene iz mtraljeza
kosili.
Osim ve opisanog otpora koji je pruio Nikola Karanovi jo u Vrhpolju, poznat je jo samo jedan sluaj davanja otpora ustaama. Nakon zat
varanja i muenja u zgradi Osnovne kole, ustae su Mladena Gvozdena pre
bacili u itni magacin. Kada ga je jedan ustaa tu htio ponovo da tue Gvoz
den je uspio da mu otme puku, ali je to primijetio drugi ustaa i ubio ga
s nekoliko metaka. Taj ustaa je tada naredio Perici Zuruniu da odnese
mrtvog Gvozdena iza klanice, na Alagia polje, gdje su ubijali pohapene
ljude, i kada ga je Perica tamo donio, ustaa je i njega ubio.
Kada su poela masovna hapenja Sanjana, prema kazivanju Milana
Miuke Miljevia, ustaa Himzo Zuki, zvani iko, prvi je poeo da ubija
nedune. On je tada doao s ustakim zlikovcem Kljakom i jo dvojicom
ustaa i uhapsio Peru Zurunia, trgovca i brata mu Tou, Studenta. Perina
ena je bila emsa Tucakovi, rodom iz Tuzle, koja je dola na ovaj srez i
bila uiteljica u Bosanskom Milanovcu. Tada se upoznala s trgovcem Perom
Zuruniem, prela na pravoslavnu vjeru, uzela ime Draga, vjenala se s Pericom Zuruni, a pred sam rat postala prosvjetni referent u sanskom srezu.
Ustaa Luka Miniga, koji je stajao pred svojom kuom i posmatrao hapenje
i odvoenje svojih komija Pere i Toe Zurunia, prigovorio je ustai iki
zato ne hapsi i emsu. Ustae su se vratile u kuu, uhapsile emsu-Dragu
i odvele je do eljeznikog mosta na rijeci Sani, uzvodno od grada, gdje su
Nijemci u maju pobili 27 Srba, tamo su je vezanu nakon zvjerskog muenja
ubili i bacili u rijeku.31
Slino su zavrile ivot i dvije nepoznate ene. Jedna od njih je bila
dola u grad da se ali Konradu Horvatu, rodom iz Zlatara, koji je iz Za
greba doao u Sanski Most s grupom zagrebakih policajaca, kao njihov
zapovjednik.32 Horvat nije htio ni da saslua albu te ene, izvukao je pitolj
i pucao u nju. Sva u ranama ena je otila do rijeke Sane i tu izdahnula.
Druga je bila pred poroajem. U zatvoru Kotarskog predstojnitva se poro30

Katarina anak je iz Gornje Sanice sa veom grupom ljudi, ena i djece vozom
prebaena u Sanski Most. Kao Hrvatica putena je, pa je otila u kuu Lazia,
u zgradu eljeznike stanice u Sanskom Mostu Sa tavanskog prozora je kriorn
gledala kako ustae sprovode uhapene ljude i vode na strijeljanje:
... ustae svaki dan idu u kupljenje ljudi, u pljaku, gone djecu i ene. To
je bilo uasno. Kad idu cestom, oni udare kundakom dijete, po glavi koje je
na matemjim rukama i mozak se prospe. To sam gledala sa prozora. Ono ljudi
to pokupe navee, izjutra postroje i spreme kola i konje. U kola metnu kre
i alatke, ustaka muzika ide na elu, onda taj stroj, pa ustae za njima... a lju
di pjevaju. Oni su morali pjevati one pjesme koje su im ustae govorile ...
... posmatramo na unjar... Vidimo: tamo su ve iskopane rupe, postrojavaju
ih, onda se oglasi mitraljez. Pokosi ih za tren. Mi zanijemili...
Kazivanje Katarine anak autoru, 28. juna 1977 godine.
31 Kazivanje Milana Miuke Miljevia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru,
10. januara 1974. godine.
32 Konrad Horvat je poslije rata bio uhvaen i osuen.

94

dila i poludila. Nestala je s ostalim uhapenicima zatvorenim u Kotarskom

predstojnitvu.33
Prema kazivanju Hazima Bilalbegovia, na pojedinane zloine niko se
nije ni osvrtao, jer za sva tri dana pokolja ljude su ubijali u grupama, ona
ko kako bi ih hvatali i dovodili. Po ulicama Sanskog Mosta posvuda su le
ali leevi. Uas je hvatao potene i nedune graane, a strah im se zavukao
i u same kosti. Ustae su naoigled graana ubijali djecu u naruju majki,
ili onu koja su lutala, izgubljena u masi progonjenih i tjeranih ulicama do
zatvora ili gubilita.
Kada su ustae hapsile Srbe po Sanskom Mostu, dole su i do nove
kole na kojoj je bilo dosta radnika i Srba, i Muslimana i Hrvata. Pohapsili
su sve Srbe i odveli ih u zatvor, a potom na gubilite. Jedino se uspio spa
siti jedan radnik Srbin kojeg je na kolskom tavanu sakrio banjaluki ko
munista Smail Sobo, zidar. Potom je Sobo pomogao tom radniku da pobjeg
ne iz Sanskog Mosta i spasi se.34
U ponedjeljak, treeg dana masovnog ubijanja srpskog stanovnitva u
Sanskom Mostu i okolini ustae su naredile nekakvoj varijetskoj grupi koja
se zatekla u gradu da na Alagia polju, nedaleko od mjesta njihovih zlodje
la, izvede zabavni program. Graane su pozvali da obavezno dou na prired
bu. Tog dana morale su se otvoriti i sve radnje i poeti rad sva nadletva,
da bi se pokazalo kako je sve normalno, kako nema ubijanja! Tog dana po
podne ustae su naredile telalu Mili Kruniu,35 Srbinu, da narodu obznani
saoptenje:
ujte i poujte! Od danas nema vie pravo svak da ubija Srbe. od
danas Srbe mogu ubijati samo pripadnici monog njemakog Rajha i pri
padnici oruanih snaga Nezavisne Drave Hrvatske.38
Istog dana poslije podne ustae su uhapsile Hazima Bilalbegovia, ko
munistu (bio je kandidat za lana KPJ, to ustae nisu znale), s namjerom
da i njega ubiju. Hazim je uhapen u kancelariji, a potom odveden kui gdje
su ustae izvrile pretres traei skrivene slike, bombe, oruje, municiju.
Meutim, kod kue nisu mogli nita nai, jer je Hazim neto od toga to
je imao skrivao u kancelariji, u jednom posebnom skrovitu. Ustae su Ha
zima potom dovele pred Optinu, tu mu je Kljako naredio da zine, pa kad
je on to uradio, gurnuo je u njegova usta kamu nasaenu na vrh puke, ok
renuo je i rasjekao mu nepce. Krv je pola, a upravnik pote, koji se tu
zadesio, pao je odmah u nesvijest.37 Hazima su potom strpali u zatvorsku
eliju Optine. S Hazimom u Katastru je radio inenjer Majer, Slovenac, ko
ji se zatekao u kancelariji kada su ustae uhapsile Hazima. On je odmah
otiao Hazimovom zetu Brkiu, pomoniku kotarskog predstojnika i obavi
jestio ga o hapenju. Brki je tada angaovao vienije Muslimane, njih 30
40, koji su otili do Ivice Simeona, kotarskog predstojnika i energino
33 Sofija
34 Smail

Praa Veljovi: Hronika NOB Sanskog Mosta, rukopis.

Sobo: Prvi mjeseci okupacije, Srednja Bosna u NOB, knjiga prva, str. 414.
Kazivanje Hazima Bilalbegovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru,
7. septembra 1963. godine.
38 Mile Kruni je bio optinski doboar, objavljivao je sva vanija obavjetenja,
naredbe i slino. Lupajui u dobo sazivao je graane, a onda itao naredbe. Kra
a saoptenja je znao napamet, jer ih je vie puta morao ponavljati u raznim
dijelovima grada. Preivio je rat i umro 1952. godine.
37 Kao i napomena 35.

35

traili da Hizima puste jer nije kriv. Nakon toga u Optinu je doao Brki
s jednim policajcem i saoptio Hazimu da je slobodan, pa je on otiao kui,
ali preko baa i dvorita da se ponovo ne bi susreo s ustaama.
Kako je tih dana izbio ustanak, koji se proirio na mnoge krajeve kvislinke NDH, ustae su bile prisiljene da privremeno obustave masovna ubi
janja i razne represivne mjere koje su do tada sprovodile, pokuavajui na
taj nain da odvoje narod od pobunjenika i primire pobunjena podruja.
Tada je i u gradovima zavladalo neto snoljivije stanje. U to vrijeme, polo
vicom avgusta, vratio se u Sanski Most i student Mirko Vrani. Zatekao je
rodni Sanski Most pust kao da je kuga prola kroz njega. Niko se danima
nije pojavljivao na ulici. Izlazilo se samo u najveoj nudi. Ljudi su bili stra
hovito preplaeni. Sanski Most je bio mrtav grad.38
**
Iako su Nijemci bili okupatori i inicijatori ustakih zloina nad srpskim
stanovnitvom, ipak su licemjerno uzimali izjave izbjeglica iz ustake NDH
koji su radi spasa bjeali u Srbiju. Pored drugih dokumenata, u arhivu Gestapoa, koji je tada djelovao u Beogradu, sauvana su dva svjedoanstva o
ustakim zloinima u Sanskom Mostu i okolini. Na osnovu izjava izbjeglica
iz NDH gestapovci su izradili Izvjetaj o stanju u bivoj Vrbaskoj banovi
ni (zapadna Bosna) od aprila 1941. do marta 1942. godine,39 u kojem se ne
navodi ime izbjeglice ve samo njegova izjava. Prema jednoj izjavi, u San
skom Mostu je na Ilindan izvren pokolj i tada su ustae ubile 2.862 mukar
ca, ena i djece. Druga dvojica izbjeglica su dala izjavu sa vie pojedinosti
0 porodicama koje su tada stradale, opisujui stradanje pojedinaca i njiho
vih porodica. Zapisana su i imena djevojaka koje su ustae tih dana silovale
u Suhai, Kljevcima i drugim selima. Navedeno je da su na unjaru isko
pane dvije rake, svaka po sto metara duga, iroke po etiri i duboke po dva
1 po metra, i da su na tom mjestu ustae ubile oko 4.000 Srba, kod magacina
oko 3.000, a na ostalim gubilitima na podruju ovog sreza jo oko 3.000,
ukupno na itavom srezu preko 10.000 Srba.40

ZVANINI USTAKI IZVJETAJI O ZLOINIMA

Iako su opti planovi o istrebljenju Srba i dogovori o njihovom sprovoenju na pojedinim podrujima razmatrani u najuim krugovima ustakih
funkcionera, o emu nisu voeni zapsnici, niti pravljeni bilo kakvi pismeni
izvjetaji, ipak se tu i tamo sauvao poneki dokument organa ustakih vla
sti i komandi oruanih formacija o poinjenim zvjerstvima i zloinima na
njihovom podruju, bilo u okviru opteg izvjetavanja o situaciji, bilo u ok
viru redovnih dnevnih izvjetaja (izvjea) zapovjednika andarmerijskih
stanica i domobranskih jedinica. I pored svih nedostataka koji esto prate
izvjetaje ove vrste, od netanosti, prihvatanja i unoenja u izvjetaj nepro
ss

Kazivanje Mirka Vrania, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 6. oktob

ra 1973. godine.
39 Bericht ber di Lage im gew. Verbasbanat (West-Bosnien) in dem Zeitraum April
1941 Maerz 1942, 26. Maerz 1942.
10 Zwei Flchtling sagten aus, 15. april 1942.

vjerenih vijesti i slino do svjesnog iskrivljavanja i lanog prikazivanja uz

roka zbiavnja, ipak su ti izvjetaji dragocjena svjedoanstva o danima na
silja, terora i planski organizovanih masovnih zloina.
Tako je porunik Kurili dostavio pretpostavljenoj komandi izvje
taj/! u kojem je javljao:
U toku noi od 31 srpnja na 1. kolovoza t.g. ula se je pucnjava u
blizini eljeznikog mosta na Sani kojeg osiguravaju orunike strae,
A danas oko 12 sati jedan etnik otvorio je paljbu na straara orunika na
istom mostu. etnik je ubijen, a nakon oko pola sata ubijena su od stra
ne vojnika domobrana i orunika 4 grko-istonjaka koji su bjeali i na po
ziv nisu htjeli stati. Ovo se sve dogodilo u neposrednoj blizini eljeznikog
mosta na Sani.
Poto su ovi pobijeni, sa oblinjih breuljaka, ula se pucnjava poje
dinih grupica etnika, te su odmah upueni u akciju ustae zagrebake sat
nije. Istovremeno je zatvorena varo Sanski Most i pohvatani svi mukarci
grko-istonjaci i pozatvarani u logor.
Taoci koji su zatvoreni u orunikoj vojarni njih 65 iz raznih sela reona postaje Sanski Most, Ilida i Luci Palanka, izmeu kojih se dvojica
nalaze koji su sudjelovali u borbi 30. srpnja t.g. protiv potpisatog i oruni
ka u planini Vitorog,42 a koji su pred veer prilikom povlaenja uhvaeni
od strane orunika, bie veeras od strane ustaa satnije iz Zagreba uni
teni.
Sada se u Sanskom Mostu nalaze dvije satnije i to jedna satnija do
mobrana i satnija zagrebake ustake vojnice. Akcijom ovih uspjeno e
se vriti ienje etnika i pobunjenika .. -13
Ve smo imali priliku da se upoznamo s objektivnou izvjetavanja
porunika Kurilia, koji je, bjeei ispred ustanika glavom bez obzira na
pravcu bjeanja uhvatio dvojcu koji su sudjelovali u borbi(!) Ne bi bilo
ni potrebno zadravati se na njegovim izmiljotinama da one nisu sluile za
opravdanje ustakih zloina i da ta iskonstruisana i planski isprovocirana
ili inscenirana zbivanja nisu proglaavana za uzrok preduzimanih mje
ra unitavanja srpskog stanovnitva. Kurilievo izvjetavanje kako je 1. av
gusta, u po bjela dana oko 12 sati jedan etnik otvorio (je) paljbu na stra
ara orunika, koji se nalazio u blizini eljeznikog mosta na Sani, i ko
jeg su njegovi orunici, naravno, odmah ubili, svakako je najobinija izmi
ljotina. Ustanici su se poslije borbi 31. jula povukli daleko od Sanskog Mo
sta i u ovom sluaju, kao i u sluaju ubistva etvorice grko-istonjaka koji
su bjeali i na poziv nijesu htjeli stati, najvjerovatnije se radilo o ubijanju
pohvatanih golorukih srpskih seljaka, da bi se nalo opravdanje za odmaz
du opte hapenje svih odraslih mukaraca Srba u Sanskom Mostu, pa i
omladinaca i djeaka od 1415 godina, koje je, i prema ovom dokumentu,
uslijedilo 1. avgusta.
Izvjetavajui Zapovjednitvo 3. orunike pukovnije u Banjaluci o
situaciji na svom podruju, porunik Kurili je, izmeu ostalog, javio da je
u toku noi izmeu 2. i 3. avgusta i danju 3. avgusta 1941. od strane ustaa
i Arhive, pa prema tome i izvjetaji orunikih postaja (andarmerijskih stanica),
rijetko su sauvane. Tu i tamo se poneki izvjetaj sauvao, ali se s izvjetajima
zapovjednika andarmerijskih pukovnija, u koje su obino unoeni najvainiji
dijelovi izvjetaja andarmerijskih stanica, bez ikakvih izmjena, u veini slu
ajeva s datumom kada su dotini izvjetaji podnijeti. I u ovom sluaju se
radi o navoenju izvjetaja andarmerijske stanice u Sanskom Mostu (bez na
voenja datuma) u izvjetaju Zapovjednitvu 3. orunike pukovnije.
42 Opirnije o tome vidi u poglavlju Ustanak, Na podruju Luci-Palanke.
43 Arhiv VII, Fond NDH, k.86, br. reg. 17/51.
7 Srez S. Most u NOB

97

postrijeljano oko 700 grkoistonjaka, koji su bili zatvoreni kao taoci, ili su
ih pak vojnici prilikom akcije ienja pohvatali na terenu. Zatim je javio
da je kotarski predstojnik iz Sanskog Mosta 2. avgusta poao u Banjaluku,
navodno da posreduje kod mjerodavnih za spomenute taoce, ali da je bilo
kasno jer su ve svi bili strijeljani.44
U ve spomenutom izvjetaju Kotarskog poglavarstva Sanskog Mosta
kotarski predstojnik Ivica Simeon navodi da su u Sanskom Mostu u noi iz
meu 2. i 3. avgusta ustae poubjale taoce koje je on zatvorio u poetku
pobune. On smatra da je poubijano oko 800 talaca, a da ukupan broj ubije
nih nije poznat, ali se ipak smatra da je strijeljano oko 3000 ljudi. Nadalje,
kotarski predstojnik javlja da uzrok pobune nije poznat, ali se dri da su
to izveli komunistiki agitatori, poto su etnici nastupali pod crvenom za
stavom uz poklike Rusiji i Staljinu.
Godinu i neto vie dana iza ovog pokolja u Sanski Most je dolazio
Pero imi, student, inspektor ustakog Zatitnog redarstva Banjaluke i u
svom izvjetaju od 28. oktobra 1942. godine pie da je kod graanstva i ta
da kada je on doao vlada strah, jer su znali da kad god se ustae pojave,
dogodi se neto strano... lani pokolj, ove godine logor .. 45 U nastavku
ovog izvjetaja i on potvruje da je sasinski upnik fra Luka Tei, zakleti
ustaa, u ljeto 1941. godine ... sa svojim seljacima vodio pokolj po Sanskom
Mostu i okolini ...

IZVRIOCI ZLOINA GENOCIDA

Sve navedene zloine nad srpskim stanovnitvom sanskog sreza i nekih
sela susjednih srezova poinila je, u odnosu na broj ubijenih, relativno mala
skupina zloinaca. Brojni su sluajevi da su tek dvojica, trojica, najvie pe
torica ustaa sprovodila po stotinu i vie ljudi! Mnogo je primjera da su
pojedinaca govorili da nikom nita nisu uinili i da se ne boje jer vlast po
tuju, a nikakva vlast nee ubjati nedune i lojalne graane. Ali, ustaka
vlast nije bila obina vlast, takozvana Nezavisna Drava Hrvatska nije bila
drava u uobiajenom smislu rijei, ve drava iji su osnivai od prvog
dana dolaska iz emigracije smatrali za svoj prvi i glavni zadatak unitavanje
Srba na podruju Hrvatske, Bosne i Hercegovine. To je po ustakom Us
tavu, objavljenom jo u emigraciji, 1932. godine, bio preduslov da u Neza
visnoj Dravi Hrvatskoj, ureenoj u duhu ustakih naela, uvijek bude
vladao samo hrvatski narod.46
Osnovna ustaka politika organizacija je obuhvatala lanstvo jednog
sela i zvala se zbir. Zbirove na podruju opine objedinjavao je tabor,
tabore na podruju sreza logor, a logore na podruju upe (oblasti)
objedinjavao je stoer. Na elu navedenih organizacija stajali su zbirnici, tabornici i logornici, a najvii ustaki funkcioner na podruju
okruga (oblasti, upe) bio je stoemik. Uporedo s teritorijalnom organi
44 Arhiv

VII, Fond NDH, k.86, br. reg. 2/51.

Arhiv VII, k.239, br. reg. 13/41.
46 Hrvatski oslobodilaki pokret, izdanje ustakog Hrvatskog oslobodilakog pok
reta (HOP) 1959, bez naznake mjesta (tampano je u inostranstvu).

98

zacijom ustakog pokreta formirana je i vojna, tzv. ustaka vojnica koja

se dijelila u rojeve, vodove, satnije (ete), bojne (bataljone), pukovnije i
zdrugove (brigade).47
U julu i avgustu 1941. godine, dakle, u vrijeme masovnog pokolja nedu
nog stanovnitva, ustaka teritorijalna organizacija na itavom podruju
sanskog sreza jo nije bila ni postavljena. Sjedite logora je bilo u Sanskom
Mostu, a logornik je bio Mile Ljevar. Prema izvjetaju ustakog logora u
Sanskom Mostu od 18. avgusta 1941. godine o Brojnom pregledu ustakog
logora u Sanskom Mostu,48 ustaki tabori su do tog datuma bili organizovani samo u optinama Sanski Most (Tabornik Josip Zandana), Tomina (ta
bornik Franjo Hafner) i Stari Majdan, zapravo u staroj Rijeci tabornik
Mile Luji iz Sasine),49 a na srezu je bio svega 131 zakleti ustaa. Od oruja
su imali 89 puaka, od ega samo etrdeset vojnikih. Samo pedesetorica od
131 zakletog ustae imali su ustake uniforme. Meutim, uz ustae koje su
poloile zakletvu bilo je dosta i nezakletih ustaa, koje ni po emu nisu
zaostajale iza zakletih. Tako se u ovom izvjetaju za Sasinu navodi da ima
18 zakletih ustaa, a da imaju est vojnikih i 30 raznih drugih puaka, to
znai da je osim 18 zakletih bilo najmanje jo toliko nezakletih ustaa.
Na podruju sanske optine krajem jula je bilo 111 ustaa, od kojih
u samom gradu dvadesetak. Rojnik (desetar) u gradu je bio ustaki tabor
nik Josip Zandana, u Kruharima je rojnik bio Josip Pavii, u Trnovi-ehovcima Jozo Mlinar, u Sasini Ante Popovi iz Tomace, a kada je on, krajem
jula, poginuo, za rojnika je postavljen Petar Kozi.
U optini Tomina je krajem jula bilo 49 ustaa. Rojnik za sela aplje i
Kijevo bio je Huso Kari, za Tominu i Kljevce Pero Juri, a za Skrljevitu
Marijan Ilii.
Na podruju optine Stari Majdan bila su ezdeset i etvorica ustaa.
Rojnik u Tisovoj je bio Vinko Didovi, u Ovanjskoj Marko Marjanovi, u
Staroj Rijeci Ivica Jakara, a u Brdarima Dane (Jakova) Banovi.
Na podruju optine Kamengrad od 18. avgusta 1941. godine nisu bili
organizovani ni ustaki tabor, ni rojevi, ali je bio 61 ustaa. Kasnije je Alaga
Dafi postao tabornik, a kao zloinci su se istakli ulaga i Dervi Halilovi iz Donjeg Kamengrada, tipan i Jozo Ivezi iz Fajtovaca i Husein Dindi iz Gorice.
Ni u optini Budimli-Japri do 18. avgusta nisu bili organizovani ni ta
bor, ni rojevi, ali je bilo preko dvadeset ustaa, od kojih dvojica iz Modre,
a ostali iz Budimli-Japre i Ovanjske (koja je imala rojnika, te je to i bio
razlog da je ustaki tabor iz Starog Majdana djelovao i na podruju opf
tine.
Prema tome, na podruju sanskog sreza, bilo je polovinom avgusta oko
300 organizovanih ustaa.50 Nedostaju zvanini podaci o brojnom stanju us
take organizacije u poetku masovnih pokolja Srba. Njeno je brojno sta
nje tada bilo neto manje, jer je poznato da su se ustaama tih dana, u po
47 Ferdo

ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, VIZ Beograd, 1970.

VII, Fond NDH, k.140 br. reg. 26/101.
49 Sjedite optine je bilo u Starom Majdanu, a ustakog tabora u Staroj Rijeci.
50 Podaci o broju ustaa u pojedinim optinama dati su prema podacima navede
nim u lanku Stojana Makia Sanski Most i Gornja Sanica 1941, Podgrme u
NOB, str. 439460. Pisan na osnovu Dokumenata UDB-e Sanski Most.
48 Arhiv

99

jedinim akcijama protiv stanovnitva srpskih sela i ubijanju nedunih ljudi

prikljuivah pojedinci koji su tek poslije toga bili ukljueni u ustaku or
ganizaciju.
Zahvaljujui oevicima ustakih zloina i onima koji su preivjeli te
strahote, znaju se imena nekih ustakih zloinaca. Osim ve spomenutih us
takih funkcionera, u muenju i ubijanju Srba u itnom magacinu, na u
njaru, na Troski, u aplju, Vrhpolju i drugdje, po zlu su zapameni i ustae:
Hasan Bei iz Tmave, petorica Hasia: Latif, Hasan, Mujo, Himzo i Dafer,
iz Pobrijeja petorica Kambera Alija, Islam, erim, Fejzo i Ibrahim, zva
ni Buan i Muho Tara, Began Suljanovi iz Halilovia Brda, iz Brdara etvorca Banovia: Stjepan, Vid, Ivica i Dane i dvojica oraka: Ivan i Anto,
iz Sasine Sreo Ljevar i Pajo ali, iz Sanskog Mosta Himzo Zuk, zvani
iko, Husein Muhi, zvani Kiko, Hamdija Alagi, zvani Buljina, Mustafa
Alagi, Viktor Tuni, Mumin Heder, Ivica Sari, optinski policajci Ibrahim
Nali, Salko Kurumovi i Ferhat Krupi, iz Zdene Grga Marii sa sino
vima Josom i Nikolom, iz Kljevaca Mile Tadi Ivankovi, Mile Jurii, Ibro
Kenjar, Petar Juri, Petar Pavii i Mehmed Kazi, iz Kasapnica Mijat aki, iz Vrhpolja Hasan Keri.
Jo prvih dana maja, u vrijeme pobune seljaka Tramonje i okolnih
sela u Sanski Most je dola grupa zagrebakih ustakih policajaca pod ko
mandom Konrada Horvata. Njima su prikljueni i gradski policajci, tako
da ih je ukupno bilo deset do dvanaest.
Krajem jula u Sanskom Mostu je bila satnija (eta) domobrana pod
komandom satnika (kapetana) Teufika Silahia. A 30. jula, kada je izbio
ustanak, u Sanski Most je iz Prijedora stigao jedan vod domobrana sa 1
astnikom i zauzeo poloaje za odbranu ovog mjesta.51 Tada su ustae mobilisale i oko dvjesta mjetana Muslimana i Hrvata, i poto nisu imali vatre
nog oruja, naoruali ih vilama, sjekirama i drugim i rasporedili po maha
lama i periferiji grada, naroito nou, kao predstrae, koje e signalizirati
opasnost u sluaju eventualnog napada ustanika od Grmea. Sutradan, vod
domobrana se ukrcao u Prijedoru u kamion i krenuo u Sanski Most. Do
mobrani su se kod Pobrijeja i Demievaca iskrcali i razvili u strijelce, i
zajedno s ustaama i orunicima preli u nastupanje protiv ustanika raspo
reenih iznad Husimovaca i na Umcima i edovai. Taj vod domobrana je
tada uspio da razbije ustanike na svom odsjeku i popalio je neke kue u
Husimovcima, Umcima i edovai.52
Meutim, sa zadatkom da masovno hapsi i ubija Srbe, u Sanski Most
je stigla 4. ustaka jurina satnija, s kojom se susreemo pod nazivom hr
vatska XIII satnija, zagrebaka satnija i delatska satnija. Ta satnija
je poela masovno ubijati i njeni dijelovi se susreu svugdje u Sanskom
Mostu i kod Osnovne kole, na unjaru, kod itnog magacina, zatim na
Troski, kod Starog Majdana, u Vrhpolju, Podovima, svugdje gdje je vr
eno masovno ubijanje Srba. Masovni pokolj je poeo tek 2. avgusta, kada
je delatska satnija stigla u Sanski Most. Nedostaju tani podaci o nje
nom dolasku u grad, ali je najvjerovatnije stigla nou izmeu 1. i 2. avgusta,
jer su neki njeni pripadnici izvrili 2. avgusta rano izjutra u Starom Maj
danu prvo masovno ubijanje Srba na sanskom srezu, a zatim se vratili u
51 Arhiv

VII, Fond NDH, k. 85, br. reg. 4/101.

5*0 tome opirnije vidi u poglavlju Ustanak, Na podruju Jelainovaca i Dabra.

100

Sanski Most. Satnik je bio Makovec (Ivica?), a vodnici Filip Rado i Tojko
Kljako. Oficiri su bili ustaki emigranti koji su s Paveliem doli iz Italije.
Najveu pomo domaim ustaama, grupi zagrebakih ustakih polica
jaca i 4. ustakoj jurinoj satniji pruao je oruniki (andarmerijski) vod
pod komandom orunikog porunika Fabijana Kurilia, koji se tada na
lazio u gradu, a pod ijom komandom su bile i andarmerijske stanice u
Budimli-Japri, Starom Majdanu, Luci-Palanci i Sanskom Mostu. Svojom -rev
nou u napadima na srpsko stanovnitvo i poinjenim zloinima, poevi
od maja 1941. godine, a naroito za vrijeme pokolja, posebno se isticao pri
padnik ovog voda Beir Durakovi, komandir andarmerijske stanice u San
skom Mostu.

101

4. PRIMJERI ZATITE SRBA

Iako su ustae svaki pokuaj zatiivanja progonjenih Srba smatrali
aktom uperenim protiv interesa njihove Nezavisne Drave Hrvatske i za
prijetili svim Hrvatima i Muslimanima koji bi to pokuali, mnogi poteni
i hrabri Muslimani i Hrvati koji su predosjeali, ili poneto saznali od onoga
to ustae pripremaju, pokuali su, koliko su znali, umjeli i mogli da po
mognu Srbima; obavjetavali su ih o tekim danima koji dolaze, o opasno
stima koje im prijete od ustaa, savetjovali ih da se sklanjaju i kriju od
ustaa, da ne dolaze u grad, u kasabe i slino.
Tako su zemljoradnici Agan Badnjevi, Ramo Rami i Ramo Hadi
avlovi iz Gornjeg Kamengrada poruili nekim svojim poznanicima Srbi
ma u susjednim selima da se sklanjaju u umu, da se uvaju i ne odazivaju
pozivima koje im ustae budu slale, te da to kau i ostalima. Zahvaljujui
tim obavjetenjima i savjetima mnogi su spasili glave.
Raniji gradonaelnik Sanskog Mosta Dafer-beg Bievi sreo je tih
dana uru Stanivukovia iz Jelainovaca, koji je esto dolazio u grad i re
kao mu da vie ne dolazi u Sanski Most,bar za izvjesno vrijeme, i da kae
i ostalim, naroito mukarcima, da nikako ne dolaze.53 uro je o tome oba
vijestio mnoge Jelainovane, to im je omoguilo da izbjegnu hapenje i
stradanje.
Adem Zuki, koija, savjetovao je Vida Miljatovia da ide nekud, da
bjei u Srbiju, da ne smije ostati u Sanskom Mostu, jer se svata moe do
goditi. Miljatovi je odbio njegov savjet, rekavi mu da nikome nita zla
nije uinio, a ako mora da gine, poginue na pragu svoje kue. Nije mlad
da se kojekuda potuca.54 Nekoliko dana kasnije ustae su ga uhapsile i ubile
na unjaru.
Pred poetak masovnog hapenja Srba air Bajramovi iz Budimli
-Japre je doao u Duge Njive i savjetovao uri Milunoviu da se ljudi u
vaju i da ne idu u Budimli-Japru jer se Srbima loe pie.55
U danima hapenja u Sanskom Mostu, naroito u ponedjeljak 28 jula,
na sedminoj pijaci, bilo je vie primjera spasavanja Srba seljaka koji su
doli u grad, ne slutei ta im se sprema. Tako je Ibrahim Zuki spasio dvo
jicu Jelainovana, Milu P. Stania i Stojana Novakovia, s kojim se pozna
vao odranije jer su bili u istoj jedinici austro-ugarske vojske za vrijeme
prvog svjetskog rata. Kada su tog dana, po obiaju, navratili kod njega u
kuu, on ih je upozorio na opasnosti koje im prijete i sakrio ih, a sam oti
ao u grad i kupio to im je trebalo. Kada se vratio, ispriao im je ta us
53

Kazivanje Mirka Stania, nosioca Partizanske spomenice 1941, 31. januara 1975.
godine.
54 Kazivanje Stojanke Miljatovi Erceg, 19. novembra 1973. godine.
55 Kazivanje ora Sredia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 6. jula 1975. godine.

102

tae rade po Sanskom Mostu, pa ih zatim kriom izveo iz grada prema selu.
Vraajui se Stani i Novakovi su usput upozorili jo neke koje su sreli,
tako da ih se dosta spasilo sigurne smrti, zahvaljujui upozorenju Ibrahima
Zukia.56
Toga dana su i mnogi Dabrani bili poli u grad na pijacu. Nisu ni slu
tili ta ustae spremaju. Meu prvim je u grad doao i Duan Ili s bratom
Ratkom, koji je vodio june na prodaju. Duan je najprije svratio u optinu
biljeniku Muhamedu Mujiu, i ovaj mu je odmah rekao da nita ne pita,
ali da odmah vrati sve Dabrane nazad u selo i neka ne dolaze u grad.57 Du
an je odmah krenuo iz grada, iznad Muhia mahale saekivao Dabrane i se
ljake iz drugih sela koji su tuda nailazili i preko dvije stotine ljudi ubijedio
da se vrate kuama.
Ramo Rami, trgovac pod Kiskom, brat cestara Selima Ramia, posta
vio je u ponedjeljak 28. jula svoga sina na cestu sa zadatkom da Srbe koji
naiu putem svrati u njihov duan. Mladi je ustavljao srpske seljake i
svraao ih ocu. Ramo je svakog od njih pitao zato ide u grad, govorei mu
da pazari kod njega ako hoe i da bjei kui, da nikako ne ide kud je na
umio. Svaki seljak koji je posluao Ramu i kupio kod njega to mu je tre
balo (so, gas, duvan i si.), a mnogi su to uinili, vratio se kui, spasio je svoj
ivot. Oni koji nisu posluali, im su doli u Sanski Most bili su uhapeni
i ubijeni.58
Kada su ustae u zgradu Osnovne kole u Sanskom Mostu zatvorile
velik broj graana, seljaka Srba i nekoliko Jevreja, do dolaska ustake delatske satnije strau su davala svega dvojica ili trojica ustaa civila, slabo
naoruanih. Vidjevi slabu strau pred kolom, Hazim Bilalbegovi je po
ruio zatvorenicima da provale vrata i pobjegnu jer su ih ustae zatvorili
radi toga da bi ih poubijali! Ali veina zatvorenika, kako izjavljuje i Stojanka Miljatovi Erceg, odbila je ovaj savjet, govorei da oni nisu nita krivi
i da ustae nemaju razloga da ih pobiju.59
Kada su ustae ve uhapsile Srbe iz Starog Majdana i okolnih sela i str
pali ih u zatvor, do zatvora se privukao Avdo Paali, kojem je tu bila jedna
njegova njiva, i javio im da bjee jer e ih ustae te noi pobiti. Meutim,
ni ovdje niko nije htio da poslua savjet dobronamjernog komije i tek kada
su ih ustae odvele na strijeljanje na Troski, osmorica iz prve grupe su
pobjegla.80
Za vrijeme blokade Sanskog Mosta i masovnog hapenja, kada niko
nije smio zalaziti u srpske kue, izuzev ustaa koji su vrili hapenje, Pavica
Juri je kriom odlazila u kuu Mirka i Nikole Marjanovia i obavjetavala
ih ta se vani dogaa, pomogavi im da se spasu.61
Milan urevi iz Zdene izbjegao je hapenje. Dan kasnije se javio
Komiji Halidu Ceriu i njegovom sinu Jasminu. Oni su ga obavijestili o
sudbini njegove porodice, kao i o tome da su mu ustae skoro sve oplja
56 Kao i napomena 53.
57 Kazivanje Ratka Ilia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 26. jula
58 Kazivanje grupe Lipniana, nosilaca Partizanske spomenice 1941,

1975. godine.
autoru, 19. av

gusta 1978. godine.

59 Kazivanje Hazima Bilalbegovia 7. septembra 1963. godine.
60 Rukopis grupe uesnika NOR o Starom Majdanu od 10. jula

1971. godine, str. 8,

u arhivu OO SUBNOR SM.

61 Kazivanje Mirka Stania autoru, marta 1975. godine.

103

kale, ali da su mu oni spasili neto namirnica i konje. Cerici su pomogli

ureviu da se izvue iz sela i kasnije kada se situacija izmijenila i urevi se mogao vratiti u selo, predali su mu i konje i drugo to su spasili,
uvrtivi jo vie u tim tekim danima ranije prijateljstvo.62
I Franjo Tomi, unuk Stipe Tomia uesnika u bosanskohercegovakom
ustanku 1975/1878. godine, u vrijeme najeih progona Srba u selima oko
Stare Rijeke sakrio je Duana Trkulju sa enom i djecom, Lazu Miljevia,
Ristu Kokanovia, Jovu Pratala i jo neke. Krio ih je preko deset dana
i kasnije, kada je bilo obustavljeno klanje, neke je otpratio u Ljubiju, a neke
u Devar. Franjo je i kasnije sklanjao i spaavao svoje komije Srbe ispred
ustaa.63
U vrijeme najeeg progona Srba Milan i Roa Ivezi iz Lukavica sak
rili su u svojoj kui i spasili komije Luku, Nikolu i Marka Stania, te Staniu i Stevu Radakovia. Mara i Petar Misir su spasili omladinca ukana
Stania, kojeg su ustae uhvatile prilikom upada u Lukavice i Podvidau
i bili poveli sa sobom.64
Kada su ustae ubijale nedune ljude u Vrhpolju i okolini, 2. avgusta
popodne u selo Podove doli su Husein Islamovi,hoda, air Hasanbegovi, trgovac i amil Hasanbegovi, seljak, sva trojica iz susjednog sela Kamika, a s druge strane rijeke Sane. Bili su saznali da je jedan ustaa, mla
di iz Vrhpolja, opljakao uitelja u Podovima i maltretirao ga. Oni su nali
tog ustau, iamarali ga, oduzeli od njega opljakane stvari i donijeli u Po
dove da vrate uitelju. Pred kolom u Podovima su se susreli sa grupom
ustaa koji su bili uhapsili desetak seljaka i usput ih tukli, spremajui se
da ih ubiju. Hoda i dvojica Hasanbegovia, iako su i sami bili maltretirani
to brane Srbe, uspjeli su da nagovore ustae da oslobode uhapene.65
U vrijeme kada su ustae vrile zloine nad srpskim stanovnitvom u
sanskom srezu, primjeri bratskog priticanja Hrvata i Muslimana u pomo
i primjeri spaavanja pojedinih komija Srba, izloenih unitavanju, kao
i bratski odnos veine ustanika prema muslimanskim i hrvatskim porodi
cama koje su ostale kod kua, bili su svjetle take u pomrini sumanitosti
faistikih vlastodraca, koji su krenuli u osvajanja s namjerom da mnogomilionske nacionalne zajednice zbriu s lica zemlje ili pretvore u roblje koje
e raditi za njih. Bile su to ie koje su nedvosmisleno ukazivale da su na
ovom tlu vijekovima ivjeli, da ive i da e ivjeti i Muslimani, i Srbi, i Hr
vati i da e i ovaj najnoviji pokuaj da ih se meusobno zavadi i gurne u
bratoubilaki rat i meusobno istrebljivanje propasti kao i svi raniji. Bile
su to ie koje e Komunistika partija Jugoslavije na elu sa CK i Josipom
Brozom Titom razbuktati u plamen sveopteg ustanka, koji e postepeno
ali stalno obuhvatati i na sanskom srezu sve nae narode i u kojem e na
kraju sramno sagorjeti svi oni koji su pokuali i pokuavali da nae narode
razjedine i unite.

62 Kazivanje

Milana urevia, 23. maja 1976. godine.

Kazivanje Franje Tomia autoru, 21. avgusta 1973. godine.
84 Kazivanje Rade Njegovana autoru, 7. jula 1975. godine.
* Kazivanje Boka Vuenovia, tada uitelja u Podovima, autoru 1. avgusta 1975.
godine.

63

104

5. PRISILAN PRELAZAK SRBA NA KATOLIKU VJERU

Ovaj period karakterie i prisilan prelazak mnogih srpskih porodica
na katoliku vjeru. Bio je to jo jedan vid ustakog terora nad srpskim sta
novnitvom u okviru pokuaja unitenja Srba na tlu tzv. Nezavisne Drave
Hrvatske.
Jo u maju, a naroito prije masovnog pokolja, tokom jula, ustae su
poele javno prijetiti Srbima da e ih ili poubijati ili iseliti, ili prevesti na
katoliku vjeru, jer im nema opstanka u ustakoj Nezavisnoj Dravi Hrvat
skoj. Da bi sauvali glave, neki graani Sanskog Mosta su meu prvima
preli u katoliku vjeru. Ali, u danima masovnog hapenja i ubijanja ustae
su veinu njih odvele i pobile, ne priznavajui njihov status katolika.
Krajem jula krenuli su agitatori po selima ubjeujui Srbe da preu
na katoliku vjeru, ili im nema spasa. Tako je selo Kljevce obilazila ustakinja Marija Atlija i pozivala srpske porodice da podnose molbe za prelazak
na katoliku vjeru. Istovremeno ona je obavijestila neke porodice koje to
ne mogu uraditi, meu kojim Mijatovie, Dragievie, Veselinovie i jo neke.
Meutm, Boo Jurii je svom komiji Dmitru Utjeinoviu potajno rekao
da pree na katoliku vjeru da bi spasio glavu, dodajui da ovako dugo ne
moe ostati, ne moe se jedan narod ponititi, istovremeno molei komiju da to to mu je rekao nikom ne kae jer bi ga ustae ubile iako je Hr
vat. Ali, ni podnoenje molbi za prelazak na katoliku vjeru nije spasilo
mnoge Kljevane, koji e ubrzo, u danima najveeg ustakog divljanja stra
dati u Vrhpolju ili u Sanskom Mostu.
U toku masovnog hapenja Srba, izmeu 27. jula i 2. avgusta, na poziv
katolikih sveenika i propagatora prelaska na katoliku vjeru, nadajui se
da e na taj nan spasiti i sebe i one lanove svojih porodica koji su ve
bili u zatvoru, skoro sve srpske porodice u Sanskom Mostu, a i poneke u
selima, podnijele su molbe za prelazak na katoliku vjeroispovijet, pa su
mnoge u tim danima i zvanino prele na katoliku vjeru. Rijetki su bili
primjeri da se neko od tih novopeenih katolika izvukao na taj nain iz zat
vora i spasio glavu. Naprotiv, ustae i policajci su i takve izvodili iz kua
i tjerali u kolu, andarmerijsku kasarnu ili u itni magacin, a odatle ih
odvodili na stratita.
Svi koji su podnosili molbe za prelazak na katolianstvo morali su
prethodno nauiti neke katolike molitve i kako se katoliki krsti i tada su
zvanino primani u katoliku vjeru. Masovno prekrtavanje Srba nastavlje
no je u selima oko Sanskog Mosta, a naroito neposredno poslije pokolja,
to jest poslije 4. avgusta. Pred Rimokatolikim upnim uredom u Sanskom
Mostu bila je tih dana velika kolona Srba koji su ekali u redu da podnesu
molbu za prelazak u katoliku vjeru. Porodicu je obino predvodila majka
# Kazivanje Save Utjeinovia autoru, 22. avgusta 1977. godine.

105

ili baka, oko koje su se plaljivo jatila djeca, jer je veina mukaraca ve
bila ili pobijena, ili u zatvoru. Trebalo je fratru (ujaku) predati i neto novca
za svaku glavu, za taksene marke na molbama. ene su tada podnosile mol
be i za sve mukarce koji su bili u zatvoru, ali skoro ni jednom to nije po
moglo.
I poziv na prekrtavanje u nekim selima bio je samo ustaka varka da
bi se ljudi okupili i da bi ih na taj nain lake pohvatali i onda poubijali.
Neki propagatori prelaska na katoliku vjeru, koje je bio poslao Nikola Toji, upnik iz Stare Rijeke, bili su tih dana u Devaru, Brdarima i susjednim
selima, savjetujui Srbima da preu na katoliku vjeru jer e na taj nain
biti zatieni od ustaa. Pozivali su ih da dou u Maria gaj, gdje su ih us
tae saekale i poubijale. Izmeu ostalih ustae su tada ubile Simu, Jovu,
Bogdana, Duana i Milana Dobrijevia. ore i uro Samardija su pali me
u strijeljane nepogoeni i potom su pobjegli.
To obnavljanje ustakih zloina dovelo je mnoge ljude do oajanja. Ta
ko je jedan seljak poao sa enom i petoro ili estoro male djece da se za
jedno utope u rijeci da ne bi ivi pali ustaama u ruke. Komije su ga us
pjele odvratiti od te odluke, govorei mu, prema opisu tog sluaja to ga je
dao Milan Ini, da nema smisla sam sebi i porodici oduzimati ivot. Ostae bar neko iv. Ne mogu sve pobiti.67
I poslije tih dogaaja opet je uslijedila agitacija i pritisak za prelazak
na katoliku vjeru. Srbima su dijeljeni molitvenici. Ubjeivali su ih da im
je jedini spas u prelasku na katoliku vjeru. Mnoge srpske porodice, naro
ito u selima staromajdanske optine, podnijele su molbe. Nakon to su na
uili neke katolike molitve, u crkvi u Staroj Rijeci se okupio veliki broj
Srba, cijele porodice, ali prije svega ene i djeca, iz Brdara, Devara, Starog
Majdana i jo nekih staromaj danskih i budimlijapranskih sela. Grupa usta
a naoruanih pukomitraljezom obezbjeivala je in dobrovoljnog prekrtavanja. Nakon kolektivne molitve, koju su seljaci ponavljali za upni
kom Nikolom Tojiem, svaki je prilazio oltaru i na njegovo pitanje: Je li
draga volja? (prelaska na katoliku vjeru) odgovarao: Jeste! Potom bi ga
fratar priestio. Bilo je i onih koji su na pitanje Je li draga volja? odgo
varali da nije, da moraju. Tako je jedna ena rekla fratru:
Pa, eto, moram... kakva draga volja, kad ste mi sve pobili!
Reci jasno, je li draga volja ili nije!
Nije! odgovorila je ona.
Ajde van! rekao joj je tada fratar, odustajui od njenog prieivanja.68
Sluajevi odbijanja dragovoljnog prelaska na katoliku vjeru bili su
rijetki, jer je veina kad je ve dola do oltara bila spremna da i taj in
obavi, ne smatrajui to stvarnim prelaskom u drugu vjeru, ve samo poku
ajem spasavanja golog ivota.
Zbog svega onog to se prvih avgustovskih dana dogodilo u Sanskom
Mostu i okolini, prelaz Srba ovog sreza na katoliku vjeru, u avgustu 1941.
godine, spada meu najmasovnije prekrtavanje Srba u Bosanskoj krajini.
47
98

Milan Ini: Ustaki teror u Starom Majdanu i okolini, e di cd ja Podgrme u NOB,

knjiga prva, str. 486.
Milan Ini, nav. d. str. 486.

106

Tako se u jednom pismu pronaenom u arhivi njemake potanske cenzure,

koje neka ena iz Kljevaca pie 6. septembra 1941. godine, vjerovatno muu,
koji se nalazio na radu u Njemakoj, nalazi podatak da su se svi Dabrani
prijavili za prelazak na katoliku vjeru i da su preko ujaka (fratra) poslali
molbu biskupu.60
Treba istai da prekrtavanje nije zahvatilo sela ije je stanovnitvo
prvih dana ustanka krenulo u borbu protiv ustaa, kao ni brdska sela Ko
zicu, Tramonju i Hazie, u koje ustae nisu ni zalazile.
Administracija rimokatolike crkve je revnosno biljeila svaku molbu
kojom su srpske porodice traile prelazak na katoliku vjeru i izdavala pot
vrde o tom prelasku. Sauvana je i potvrda o prelasku Jovana Pavia i nje
gove porodice iz Budimli-Japre na katoliku vjeru, kojom se potvruje da
je Jovan Pavi p. Pere iz Budimli-Japre Rjeenjem preasnog Biskupskog
Ordinarijata u Banjaluci Br. 2422. od 20. avgusta 1941. godine primljen u
rimokatoliku vjeru sa svojom porodicom, i da se imenovani ima smatrati
graaninom kao i rimokatolici.70

Jedna
vjeru.

od

mnogih

potvrda

prisilnom

prelasku

pravoslavaca

na

katoliku

I ova potvrda, kao i mnogi drugi dokumenti, pokazuje da su Srbi, od

nosno grkoistonjaci, kako ih u dokumentima ustae obino nazivaju, mo
gli postati graani kao i rimokatolici samo ako preu na katoliku vjeru.
60
70

Njemaka fotokopija pisma u posjedu Slavka Odia.

Originalni dokument u arhivu Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 227.

107

IV

Razvoj ustanka
avgusta ~ oktobra 1941. godine
1. USTAE SU PROMIJENILE TAKTIKU

Snaga kojom je buknuo ustanak u Bosanskoj krajini i Lici iznenadila

je ustake vladajue krugove. Zbog toga je general tancer, zapovjednik kop
nene vojske NDH ve 31. jula izdao nareenje potinjenim komandama da
se s manjim jedinicama ne uputaju u borbu s ustanicima, da ne razvlae
snage ve da ih prikupe u vanijim uporitima, iz kojih e preuzimati ak
cije, zahvatajui postepeno sve ire podruje, sve dok ne oiste teren
izmeu susjednih uporita. Tri dana kasnije, uslijedila je nova, preciznija
Stancerova naredba, u kojoj on pie:
Odreuje(m), da se ne prave nikakvi veliki pokreti dok nije teren u
zaleu, te u lijevom i desnom boku oien od mukaraca, koji su za oruje
sposobni. Kod onih koji se susretnu u borbi ili u pomonoj slubi te borbe,
nema smilovanja, bilo muko ili ensko, imade se na licu mjesta provesti
prijeki sud. Za mukarce koji se pronau u selu, a za oruje su sposobni,
i bude dokazano da nisu uestvovali u borbi, imade se pohvatati i odvesti
u sabirne logore, ene i djeca u selima imadu se tediti u koliko nije do
kazano, da su bili jataci.1
Oigledno, i ova naredba u kojoj izriito stoji da se i okolica Sanskog
Mosta i Prijedora... imade ... na isti nain oistiti potvrivala je da ustae
nisu odustale od svog osnovnog cilja: unitenja Srba, jer mukarce sposobne
za borbu trebalo je unititi u svakom sluaju, ili na terenu, ili ih pohvatati
pa odvesti u sabirne logore da ih ustae tamo poubijaju. Komandantima
na terenu je ostavljeno da po vlastitoj procjeni odluuju koje su to ene i
koja djeca bili jataci ustaniki. A ene i djeca su i po ustakim osnovnim
planovima bili zapravo jedini dio srpskog stanovnitva koji je mogao da se
1

Zbornik Dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu Jugoslovenskih

naroda (u daljem tekstu ZB.) IV/1, str. 534.

109

ostavi na ivotu, s tim da ih Katolika crkva u NDH iz pravoslavne prevede

u katoliku vjeru i na taj nain vrati vjeri predaka.2
Prema istoj tancerovoj naredbi, uporedo s akcijama postepenog i
enja terena oko uporita trebalo je da jaa odjeljenja to ee krstare
komunikacijama i pravcima moguih ustanikih napada. S obzirom na to da
su domobrani, ustae i andarmi Nezavisne Drave Hrvatske u tom tre
nutku raspolagali vrlo ogranienim snagama, komandanti uporita su dobili
nareenje da mobilizacijom hrvatskog i muslimanskog stanovnitva stvaraju
pomone oruane formacije, koje e, zajedno s andarmerijskim stanicama,
preuzeti kontrolu i obezbjeenje komunikacija i terena i pruati regularnim
trupama podrku u borbi protiv ustanika.3
Meutim, zbog neslaganja sve irih slojeva Hrvata i Muslimana s us
takom politikom istrebljavanja Srba i opasnosti da bi moglo da doe
do pojave neposlunosti u domobranskim jedinicama,4 zbog brzog irenja
ustanikog pokreta i saznanja da u njemu dominantnu ulogu imaju komu
nisti, spremni da se bore do kraja, vlastodrci NDH poinju vrlo brzo da
mijenjaju taktiku. Polazei od ocjene Slavka Kvaternika, vojskovoe NDH,
da divljanje protiv domaih Srba ne odobrava ni pretena veina Hrvata,5
te da ustaki sistem radikalnog ienja ne samo ne uspjeva u stiavanju
pobune ve da to izaziva nova arita,6 a da bi smirili iroke mase Hrvata
i Muslimana i stvorili preduslove za razbijanje jedinstva ustanikog pokreta
i odvajanje ustanikih masa od komunista, ustae svu odgovornost za zlo
ine prebacuju na tzv. divlje ustae i Paveli 9. avgusta izdaje naredbu da
divlje ustae imaju smjesta prestati sa svakom djelatnou.7
Ustakoj propagandi o razoruavanju divljih ustaa, na koje je dr
avna vlast prebacivala svu krivicu za poinjene zloine, uz obeavanje za
tite zakonitosti i garantovanje Srbima mirnog ivota, ako se vrate svojim
kuama, prethodila je 6. avgusta i naredba Glavnog stoera vojskovoe da
se sa akcijom ienja za sada prestane i da se putem oglasa onima, koji
se pokore grantira ivot i imetak od dravne zakonite vlasti. Da je ovo bio
samo privremeni i taktiki uzmak, kojim se eljelo razbiti ustaniki pokret,
potvrivala je ve sljedea taka te iste naredbe da se ienje sprovede
kasnije putem planskog iseljavanja.8 Da bi se utisak ove propagande poja
ao, poslije naredbe o obustavljanju ienja terena, izdalo je i Ravnatelj
stvo za javni red i sigurnost 9. avgusta vlastitu naredbu ustakim postroj
bama da svako ienje imade odmah i bezuslovno prestati, da sve us
take postrojbe u borbi i tako zvani poludivlji i divlji ustae imadu smjesta
obustaviti borbu i povui se u najblia upska odnosno kotarska sjedita
i da itavu akciju preuzimlje sama vojska sa svojim jedinicama.9
2

Slavko Odi: Ustaki pokret i Katolika crkva u Hrvatskoj,

Bosni i Hercegovini,
edicija Srednja Bosna u NOB, knjiga prva, str. 251.
3 Zb. IV/1, str. 530531.
4 Glavni stoer vojskovoe, 6. kolovoza 1941, Institut za historiju radnikog pok
reta Hrvatske (ubudue IHRPH), Fond NDH, k. 1.
5 The National Archives of the Unites States, Washington (ubudue e kod doku
menata koritenih iz fonda Nacionalnog arhiva u Vaingtonu biti oznaavan samo
broj serije, broj rolne i stranice mikrofilma), T-501, Roll 264,
Der DeutsheGe
neral in Agram, la Nr. 207/41 geh. Kdos, v. 19. 7. 1941.
6 Kao napomena 4.
7 Novi list od 10. avgusta 1941.
8 JHRPH, Fond NDH, k. 1.
9 VII, arhiv, Fond NDH, k. 169, br. reg. 1/84.

110

2. IENJE TERENA PREMA LUCI-PALANCI

Poto je glavnina raspoloivih oruanih snaga NDH u Bosanskoj kra
jini bila orijentisana na likvidaciju ustanka na irem podruju Drvara, pr
vih dana avgusta nisu preduzimane ozbiljnije akcije protiv ustanika na pod
ruju sanskog sreza. Voene su samo manje arke izmeu andarma i mje
snih ustaa s jedne, i ustanika, s druge strane, juno od Budimli-Japre.
U to vrijeme ustanike snage su se nalazile u sljedeim rejonima:
Tri ustanike ete, formirane 4. avgusta, drale su front prema
Budimli-Japri na liniji Mrkalji urii Kuan (k. 628), na kojoj su
zavisno od konfiguracije zemljita, ustanici bili rasporeeni na rastojanju
od dvadesetak metara jedan od drugog. Nou se ljudstvo povlailo na spa
vanje, a prema neprijatelju su isturene patrole;
Ustanici s podruja Luci-Palanke i Bonjaka, oslabljeni za pet-est
ljudi naoruanih vojnikim pukama, koji su 31. jula otili u napad na Budimli-Japru, pa se na tom sektoru i zadrali, drali su poloaje na liniji
Vitorog (trig. t. 617) Rovine Dekia glavica (k. 585);
Ustanici iz Bosanskog Milanovca, Dabra, edovae, Grdanovaca i
drugih sela juno od ceste Fajtovci Kamengrad uglavnom su se rasuli
i na okupu je ostao samo dio jelainovakih ustanika, grupa od osam
ljudi: edo, Ljubo i Rade Brki, Vid i Uro Kukolj, Milani i Stojan Miljevi i Mihajlo Kaja Topi. Od oruja su imali etiri vojnike i tri lovake
puke, a svojim starjeinom su smatrali Nikolu Srdia, zvanog Dani, iako
se on nije stalno nalazio meu njima, ve je grupu predvodio Milani Miljevi. Meutim, grupa se nije zadravala na odreenom podruju, ve je,
jaui na konjima, krstarila po terenu od Dabra do Vitoroga, odlazila i na
Meee brdo, ne zadravajui se nigdje dulje vremena;
Na Meee brdo vratila se i sanika ustanika grupa iz Grmea,
s obronka Dujanovca.

BORBA JUNO OD BUDIMLI-JAPRE

Prema ustakom izvjetaju o ienju terena Budimli-Japra Ka
mengrad, pa prema Luci Palanci, od ... avgusta 1941. godine,10 ta akcija
ienja trebalo je da pone 5. avgusta. Meutim, tog dana se neprijatelj pri
kupljao i pripremao za napad na Budimli-Japru i od Sanskog Mosta prema
Luci-Palanci, a istovremeno i iz rejona Sanice prema Meeem brdu. U na
pad na svim pravcima neprijatelj je krenuo tek sutradan.
Opis dogaaja na prostoru juno od Budimli-Japre daje Stojan Maki:
estog avgusta ustae su se pribliili naim poloajima na nekoliko sto
tina metara i otvorili jau paljbu iz puaka i pukomitraljeza. Budui da
ustanici nisu imali dovoljno vatrenog oruja ni veeg vojnikog iskustva, a
ni one prvobitne napadake smjelosti, nisu se mogli odrati na poloaju.
10 Fotokopija

u arhivu Regionalnog muzeja u Bihau, neregistrovana

111

nego su poeli, da se povlae

i bjee i oni s orujem, pogotovo
ljai, i oni bez oruja prema Majki-Japri.

rogu-

Prva se povukla eta na lijevom krilu naeg poloaja, a za njom i ostale

ete. Ustae su doli do granice sela Lipnika i Majki-Japre prema Kondiima, jer su se izgleda, zadovoljili potiskivanjem naih snaga od uria tre
anja i sa Kuana.11
im su poeli odstupati, mnogi ustanici su krenuli prema svojim ku
ama da bi odveli porodice u zbjegove. Dio stanovnitva se povlaio s usta
nicima, a dio je ostao u selima, sklonivi se ispred neprijatelja u oblinje
gajeve, vrtae i umarke. Manje grupe ustanika su otile do zbjega u Grmeu, a mnogi su se vratili u sela koja je neprijatelj zaposjeo, da bi izvukli iz
njih svoje najblie i prebacili
ih u Grme. Neki od njih su tomprilikom
pali neprijatelju u ruke i bili
pobijeni. Od triju ustanikih eta naokupu
je ostalo samo dvadesetak ljudi, koji su se povukli preko ceste Luci-Palanka Bosanska Krupa i zadrali se u Vukojevia naslonu u Suhopolju pod
Grmeom.
U prodoru od Budimli-Japre do Lipnika uestvovao je odred od oko
60 domobrana, andarma i ustaa, naoruanih pukama i tri pukomitraljeza.
Prema nepotpunim podacima, ustae su tog dana u Slatini, Antonia Brdu
i Halilovcima ubile oko stotinu ljudi, ena i djece, meu kojima i nekoliko
ustanika i kurira. U rejonu Lipnika uhvatili su osam seljaka, odveli ih u
Budimli-Japru i tamo pobili. Pri povlaenju iz Lipnika uhvatili su i ora
Sredia u pojati Mile Kolundije, ali ga je spasio obuar Arif Budimli, tada
ve poznati ustaa-kolja, koji je ranije bio est gost u Sredievoj kui. Sredi ga je zamolio da ga ne vodi u Budimli-Japru i Arif mu je omoguio da
pobjegne u oblinju umu.

BORBA U REJONU NAPRELJA I MILJEVACA

estog avgusta su domobrani, andarmi i ustae iz Sanskog Mosta kre
nuli preko Kamengrada prema Luci-Palanci i kada su izbili u Fajtovce, po
stavili su mitraljez kod Ivezia kua i otvorili vatru prema Dekia glavici.
Iako je mitraljeska vatra zbunila i poremetila ustanike redove, ovi su ipak
krenuli kroz Naprelje prema neprijatelju, koji se u meuvremenu takoe
prebacio s matraljezom od Ivezia kua prema ustanicima i zaposjeo polo
aj na visu vie Vukalia kua, odakle je otvorio vatru na ustanike, pa su
se oni vratili na Dekia glavicu. U tom povlaenju je rogulja Mirko Dragii bio lake ranjen u nogu. Dok je dio snaga neprijatelja napredovao
kroz Naprelje, pripucavajui za ustanicima, jedna neprijateljska kolona je
nastupala s obje strane ceste prema Rovinama. Ustanici su se tada povukli
sa Dekia glavice u Gornje Bonjake.
Neprijatelj je nastupao bez uobiajenih mjera obezbjeenja jer je po
vatri osjetio da pred sobom ima slabije naoruane ustanike snage. Naime,
dan ranije, oko osam sati ujutru Mile Topi, jedan od rukovodeih ljudi
meu ustanicima, oslobodio je iz zatvora u Luci-Palanci etvoricu zaroblje
nih andarma i skupa s njima i sinom Tomom pobjegao u Sanski Most. Us
tae su od njega saznale pravo stanje, kako su naoruani i opremljeni usta
11 Stojan

Maki: U Majki Japri, edicija Podgrme u NOB, knjiga prva. str. 728.

112

nici i da ne pucaju iz topova, ve da pale dinamit. Izvjetavajui Vrhovno

oruniko zapovjednitvo 8. avgusta o situaciji na podruju voda Sanski
Most u vezi sa etnikom akcijom, Zapovjednitvo 3. orunike pukovnije
dostavlja i podatak dobiven od Topia da su ustanici naoruani sa vrlo malo
vojnikih puaka, neto lovakih puaka i pitolja, dok je ostalo bilo naoru
ano sjekirama, kosama, vilama i koljem.
Tada je Mile Topi izjavio da je 3. avgusta pobjegao u hrvatski zaselak
Bonjaka i sakrio se, dok ga ustanici nisu 4, avgusta pronali i silom natjerali
da obilazi sela na svom motorciklu i prati kretanje vojske i ustaa. Navee ka
da se vratio u selo Palanku, da bi stvorio paniku i natjerao ustanike i se
ljake u bijeg, rekao je da na Palanku dolazi oko 4000 ustaa koji sreda stri
jeljaju. Nakon toga u selu je nastala panika i tada su svi stanovnici iz sela
i ustanici s poloaja pobjegli u pravcu planine Grme. Poto je pao mrak,
Topi je otiao u andarmerijsku stanicu sa svojim sinom, oslobodio zatvo
rene andarme i jo petnaest seljaka hrvata i muslimana koji su bili zatvo
reni kao taoci, te sa andarmima i svojim sinom doao u Sanski Most.12
Dan ranije, 4. avgusta, ustae su u Gornjoj Sanici uhvatile Gojka ur
iju iz Jelainovaca, koji im je takoe dao podatke o ustanicima, izjavivi
na sasluanju u Sanskom Mostu da je u selu Jelainovcima bilo oko sto us
tanika, da su imali samo sedamnaest vojnikih puaka sa oko petsto metaka,
sedam lovakih puaka i oko petnaest pitolja.13
Kada se neprijatelj pribliio na 500 do 600 metara Rovinama, gdje su
poloaj drali Palanani, naoruani s nekoliko vojnikih puaka, i ovaj se
front raspao, a ustanici su se razbjeali raznim putovima prema Grmeu,
gdje su stigli prije noi. Ispred njih ili skupa s njima, bjealo je i skoro
sve stanovnitvo Gorica, Miljevaca, Luci-Palanke, Pratala i Predojevia Gla
vice, tjerajui stoku i nosei u zbjeg samo najnunije, to se na brzinu moglo
skupiti i ponijeti. S ustanicima i narodom ovog pobunjenog kraja u Grme
su se povukli i andarmi Musa i Lipovac, s porodicom Mane Grubia, kao
i upravnik Pote u Luci-Palanci, Hrvat, mladi ije ime nije moglo biti ut
vreno. Musa, Lipovac i potar su u zbjegu bili do 8. avgusta, kada im je
urin Predojevi savjetovao da bjee kuda znaju. On je rekao Musi i Li
povcu da ih on ne moe sauvati od osvete do koje bi moglo doi zbog zlo
ina ustake vlasti nad Srbima u Sanskom Mostu i na podruju sreza, iako
je Musa spasio i njegovu glavu i dosta drugih ljudi. Poslije toga Musa, Li
povac i potar su se kriom izdvojili od ostalih izbjeglica i otili u Sanski
Most. Bilo je to vjerovatno 8. avgusta, jer u izvjetaju Zapovjednitva 3.
hrvatske orunike pukovnije od 23. avgusta 1941. godine pie da je potar
bio u ropstvu do 8. avgusta.
Dok su svi ustanici izbjegli u Grme, kao i skoro sav narod, kod kua
su ostali tek poneka ena i poneki stariji ovjek, smatrajui da im se nee
nita dogoditi.
Nastupajui za ustanicima neprijatelj je uhvatio izvjestan broj ljudi,
ena i djece i neke odmah pobio, a neke odveo u Sanski Most.
U Rovinama, gdje su stigli pred mrak, ustae su zapalile kue Petra
Skundria i ure uka, a u urguzima, zaseoku Donjih Bonjaka, etiri
12 Arhiv VII, Fond NDH, k.
13 Zapisnik sa sasluanja

86, br. reg. 36/51.

uhvaenog etnika Gojka urije, 4. avgusta 1941, Arhiv
VII, k. 86, br. reg. 36/54, 5, 6.

8 Srez S. Most u NOB

'

113

kue i nekoliko pojata i tala. Tom prilikom je Bajro Mui iz Naprelja po

kuao da ugasi zapaljenu kuu svog komije Petra kundria, ali su to us*
tae primijetile, pa su ga svezale za drvo da gleda kako mu gori prijateljska
vlaka kua.14
Poto je odbacio ustanike s Rovina, na ovom pravcu nije produio na
stupanje, ve se vratio u Fajtovce i Kamengrad, a neki dijelovi i u Sanski
Most.
Mio Doenovi kazuje da je grupa ustanika koja se povukla s Dekia
glavice stigla u Gornje Bonjake, gdje je zatekla u dvoritu i oko dvorita
Tome Cvitkovia veliku gomilu ljudi, ena i djece sa stokom, konjima i ko*
lima. Poznavali su Cvitkovia pa su raunali da e ih on kao ugledan Hrvat
moi zatititi od ustaa kada dou u selo. Neki od njih su psovali ustanike
koji su s ponekom vojnikom ili lovakom pukom, ili hladnim orujem
ostali posljednji na poloajima i zadnji se povlaili. Nazivali su ih paliku
ama koji bjee. Utom su ugledali plamenove zapaljenih kua u urguzima
i Rovinama. To je izazvalo jo veu paniku meu okupljenim ljudima, pa
su bre bolje krenuli dalje i sakrili se u umovite padine brda Oti, odakle
su 8. avgusta posmatrali kretanje neprijatelja prema Luci-Palanci, paljenje
Miljevaca, Luci-Palanke i Pratala i borbu kod Kuburia kua u Miljevcima,
Poneko se sputao i u selo da bi jo togod iz kue sklonio u umu.15
Jozika Cvitkovi doao je 6. avgusta navee preko Naprelja u Bonjake
i nagovarao Tomu i ostale Hrvate koji su ostali u selu da bjee u Sanski
Most, ali su oni to odbili. Vraajui se iste noi, Jozika je odveo u Sanski
Most enu i djecu.
Osmog avgusta neprijatelj je ponovo krenuo iz Sanskog Mosta prema
Rovinama i Vitorogu. Meutim, ustanika na tom pravcu vie nije bilo. Ne
naiavi na ustanike snage na Rovinama i na Voloderu, neprijatelj je pro*
duio preko Miljevaca u Luci-Palanku i Pratale. S vodom andarma iz San
skog Mosta dolo je i vie desetina ustaa s kolima i torbama, a bilo je i
pljakaki raspoloivih civila: pokupili su stoku zaostalu u selima i oplja*
kali sve do ega su doli. Tog dana ustae su zapalile vie kua u Miljevcima,
Luci-Palanci i Pratalima.
Porunik Fabijan Kurili, koji je sa svojim vodom takoe uestvovao
u nastupanju do Luci-Palanke, dostavio je 21. avgusta o tome izvjetaj Za
povjednitvu 3. orunike pukovnije u Banjaluci, u kojem je izmeu ostalog
javio da se seljaci sa podruja njegove postaje, i to oni iz sela: Majki-Japrc,
Miljevaca, Luci-Palanke, Tuk-Bobije i Jelainovaca jo uvijek nalaze u pla
nini Grme i na poziv vlasti nee da se vrate svojim kuama. Kada je on sa
odredom vojnika, andarma i ustaa 8. avgusta upao u Luci-Palanku, pitao
je nekoliko ena koje je zatekao u selu za razlog zato se seljaci nee da
vrate svojim kuama. Reeno mu je da oni u ustaku vlast nemaju povje
renja, ve da sluaju svoje voe koji se sa njima nalaze u umi. Nadalje na
vodi da vlasti ove seljake stalno pozivaju da se vrate svojim kuama, ali da
to sve ostaje bez uspjeha.16
Kada je neprijatelj 8. avgusta krenuo iz Sanskog Mosta prema Luci-Palanci, jelainovaka ustanika grupa se nalazila na Smrenjaku, istono
14

Kazivanje Bose Srdi Stani, unuke Petra kundria iz Bonjaka, 13. januara
1974. godine.
Kazivanje Mie Doenovia, 3. avgusta 1975. godine.
16 Arhiv VII, Fond NDH, k. 152, br. reg. 25/22.

114

od Grdanovaca. Nikola Srdi, zvani Dani, napustio je tog dana jelainovaku

ustaniku grupu. On je otiao u grmeki zbjeg u rejonu Dujanovca, neda
leko od Jelainovaca. O tome je Uro Kukolj u svom kazivanju naveo slje
dee podatke: . . . nakon onog oduevljenja i poleta na poetku ustanka
ubrzo su nam se redovi poeli osipati i ljudi se poee vraati svojim ku
ama. Veina ljudi iz onih sela koja su blie Sanskom Mostu vratila se ku
ama. Stanovnici sela koja su bila blie Grmeu, Otiu i Gradini potraili su
zaklon u umi. Jednom rijeju, nastupilo je kolebanje, pa ak i demorali
zacija kod izvjesnih ustanika. U takvoj situaciji na starjeina Nikola Srdi
Dani17 iz Jelainovaca prikupio je grupu od oko deset ustanika na Smrenjaku. Tada nam je pored ostalog rekao da smo prevareni, da smo izdati od
mase i da treba da idemo preko Grmea u sastav tamonjih ustanika. Mi se
nismo sa njim sloili, niti smo pristali da idemo preko Grmea. Kad je vidio
da njegov prijedlog nismo prihvatili, zapovijedio nam je da obiemo front,
predao nam komandovanje, a on se povukao u zbjeg (podnoje Dujanovca18).
Jelainovaka ustanika grupa je tada na konjima krenula na Vitorog,
gdje je naila na Nikolu Borojevia, a odatle se spustila u Miljevce i Luci-Palanku. Sela su bila pusta: naili su samo na ponekog ovjeka ili enu.
Stanovnitvo se sklonilo u Grme.
Tog jutra su Pero Jelaa, Slavko Pratalo i Nikola Borojevi bili doli
na Vitorog da bi izviali pokret neprijatelja. Borojevi je imao vojniku, a
ostala dvojica lovake puke. Kada su ugledali da se grupa konjanika sputa
niz Voloder, Slavko Pratalo je povikao: Eto neprijateljske konjice! i od
mah s Jelaom pobjegao niz stranu prema Miljevcima i Luci-Palanci. Ni
kola Borojevi je sam ostao i ubrzo zatim prepoznao Milania Miljevia
po glasu, pa mu se javio i grupa Jelainovana je dojahala na Vitorog do
njega. Pitali su ga za ustanike, na ta im je rekao da su sa njim bila jo
dvojica, ali da su maloas pobjegla mislei od njih da je neprijateljska ko
njica, a da su ostali ustanici jo prije dan-dva napustili poloaje i otili u
Grme. Tada su se dogovorili da Borojevi ostane na vrhu Vitoroga, da os
matra pokrete neprijatelja i ako se on pojavi, da baci bombu niz Vitorog
prema Miljevcima, a oni e, im budu uli eksploziju, doi na konjima u
pomo. Grupa je obeala da e pokrenuti ostale ustanike da iziu na po
loaj na Vitorogu.
Ubrzo su od Fajtovaca i Naprelja naili kamion s vojskom i jedna oso
bna kola. Poto je cesta na Rovinama bila prekopana, zaostali su kod pre
kopa, izali iz vozila i produili pjeice. im ih je ugledao, Borojevi je ba
cio bombu niz strminu Vitoroga prema Miljevcima, ugovoreni znak grupi
ustanika konjanika da neprijatelj dolazi. Zatim je zalegao u zaklon i ispalio
nekoliko metaka na neprijateljsku grupu. Neprijatelj se tada razvio u stri
jelce i krenuo preko Debelog brda prema ukovoj kui i Vitorogu. Boroje
vi se tada spustio do Kosanovia kose, proao kroz pustu Luci-Palanku i
17

Nikola Srdi je prije rata bio manji preduzima i predradnik, 1936. godine je bio
banski vijenik Vrbaske banovine, ugledan, cijenjen i poznat domain u Jelainovcima i okolini. Iako su ustanicima na ovom terenu prvih dana neposredno
komandovali Petar Stani i Milani Miljevi, svi su oni, pa i Uro Kukolj, s ob
zirom na navedeno, smatrali Nikolu Srdia svojim starjeinom, kod kojeg su
do rata povremeno mnogi od njih radili.
18 Kazivanje Uroa Kukolja 1962. godine.

115

produio u Grme. Grupa ustanika konjanika vjerovatno nije ni ula nje

govu bombu.18
Jelainovaka ustanika grupa nije ni mogla uti eksploziju rune bom
be koju je Borojevi bacio jer je iz Luci-Palanke otila u Bojite na ruak.
Dok su ruali, ugledali su kako se dim izvija u Miljevcima i Luci-Palanci:
neprijatelj je doao u ta sela i poeo da ih pali. Krenuli su prema Otiu,
a zatim na Voloder, s namjerom da tu postave zasjedu. Meutim, kada su
stigli na Voloder andarmski vod iz Sanskog Mosta ve se bio vratio iz Lu
ci-Palanke prema Fajtovcima, pa su se i oni vratili u Bojite.
Devetog avgusta, grupa seoskih ustaa, uglavnom pljakaa, ponovo je
upala u Miljevce i Luci-Palanku, pretresla, pljakala i palila naputene kue
koje nisu bile zapaljene prethodnog dana. Primijetivi da se u Luci-Palanci
ponovo viju dimovi, znak da je neprijatelj u selu, jelainovaka ustanika
grupa, kojoj su u meuvremenu prili i Veljko Miljevi i Nikola Majki,
zvani Major, krenula je prema Miljevcima, ali je i ovaj put stigla nakon to
se neprijatelj ve bio povukao. Grupa je tada zanoila u umi Oti, iznad
Miljevaca, i sutradan rasporedila se u zasjedu nedaleko od kua Ernauta u
Mljevcima. Oko dva sata poslije podne pojavio se neprijatelj od Vitoroga.
Grupa pjeaka, vjerovatno andarmski vod iz Sanskog Mosta, kretala se ce
stom prema Luci-Palanci, a oko 70 do 80 divljih ustaa, uglavnom bez oruja,
krenulo je prema kuama Ernauta s velikim brojem zaprega, u namjeri
da odvezu stvari koje budu nali. Nakon kraeg izvianja petnaestak ih se
spustilo kuama Ernauta. Razbili su vrata i uli u nju. Ustanici su ekali
u zasjedi i kada se vea grupa pljakaa prikupila, otvorili su na njih vatru.
Sedmoricu su ubili, svi su bili bez oruja, a ostali su pobjegli.
Neprijatelj se poslije toga povukao i iz Luci-Palanke prema Kamengradu. Od tada pa sve do februara 1943. godine, punih osamnaest mjeseci,
neprijateljska noga nee stupiti u ova sela.
Prilikom prodora u Miljevce, Luci-Palanku i Pratale ustae su u Luci-Palanci zapalile 41 kuu i ubile dva ovjeka. Palili su kue i u Pratalima
i u Miljevcima.

BORBA OKO SANICE

Osmatrai sanike ustanike grupe na vrijeme su primijetili pojavu
neprijatelja s pravca Gornje Sanice, pa su ustanici pod komandom Petra
Stania, naoruani sa est vojnikih puaka, zauzeli poloaj i prihvatili bor
bu. Meutim, pod pritiskom jaih neprijateljskih snaga, oko 85 domobrana
i andarma s pukama i dva pukomitraljeza, ustanici su se pod borbom po
stepeno povlaili. U toku dvoasovne borbe zapovjednik andarmerijske sta
nice Klju, porunik Vuk Butina, bio je teko ranjen, pa se neprijatelj tada
povukao. Ustanici su u ovoj borbi ubili dva neprijateljska vojnika i zaplije
nili dvije puke i nekoliko redenika municije.20
Nakon to je jelainovaka ustanika grupa otila s Meeeg brda, ta
18 Kazivanje Nikole Borojevia autoru, 22. maja 1978. godine.
* Zb. IV/1, str. 5354.

116

mo je stigao Petar kundri21 sa svojom ustanikom grupom. Petar kund

ri, aktivni vazduhoplovni narednik Jugoslovenske vojske do ustanka se krio
u Grmeu iznad rodnog sela Gornjeg Budelja, najee u Vujoj poljani i
u selu Smoljani, prikupljao podatke ko ima oruje, okupljao oko sebe gru
pu istomiljenika i dogovarao se s njima o ustanku. Kada mu je 27. jula
Tomo Oklobdija donio pismo od Steve Lazia iz Bravska, Petar kundri
je sa svojom grupom od desetak boraca postavio zasjedu na Paunovcu, gdje
je istog dana predvee doekao domobransku kolonu i prisilio je da se uz
gubitke povue u Klju.22 Sutradan kundri je sa svojom grupom ustanika
ponovo doekao vod domobrana na Paunovcu, kod Raduj kine kue, ali se ne
prijatelj tog dana uspio probiti u Bravsko.23 Tih dana grupi su se priklju
ili Petrov brat Mihajlo i Janko Mrda, koji su uspjeli da pobjegnu ustaama
kada su ih s grupom pohvatanih Srba vozom prebacivali sa Srnetice u Jaj
ce. Grupa je navee napala strau uz magazine u radnikoj koloniji u Mijaici i zaplijenila vee koliine namirnica, odjee i alata i sanduk dinamita.
Ve sljedee noi uestvovala je u napadu ustanika na Bravsko. Tom prili
kom andarmska posada je bila prisiljena da se iz Bravska povue u San
ski Most.24 Sutradan je spalila eljezniku stanicu Lanita, otetila stanine
ureaje i kolosijek.
Poslije navedenih akcija ustanika grupa pod komandom Petra kundria se zadravala na podruju Mijaice, Bravska i Budelja. Tu su do kundria stizale vijesti o borbama oko Otrelja, ali on nije imao direktnu vezu
s ustanicima na tom podruju. Kada je, meutim, 6. avgusta uo bobru koja
se vodila na Meeem brdu, krenuo je u tom pravcu, odakle e kasnije us
postaviti kurirsku vezu i sa Otreljem i sa Drvarom.
U ustanikoj grupi Petra kundria koja je stigla na Meee Brdo, bila
su njegova braa Mihajlo, Duan, Mile i Mirko, zatim Janko Mrda, Duan
Gavran, Rade Manojlovi, Bogdan Duki, Veljko Stojakovi, Nikica i Du
an Bursa, a neto kasnije u grupu e stii i Tomo Oklobdija, Trivo Stoja
kovi, Lazar, Milan i Mirko Grbi. Grupa je imala sedam vojnikih puaka.25
Kada je Petar kundri na Meeem brdu, na Metli sreo jelainovako-saniku ustaniku grupu pod komandom Petra Stania, dolo je do spa
janja tih dviju grupa. Na prijedlog Petra Stania za komandira tako nastalog ustanikog odreda, koji je brojao dvadesetak boraca, a petnaest vojni

11U

biltenima Vrhovnog taba, prilikom unapreivanja, Mihajlo i Mile kundri,

braa Petra kondria, uvijek su navoeni kao kunrii. I prilikom imenovanja
vijenika AVNOJ-a opet se radilo o prezimenu kundri. Mihajlo i jo neki
kunrii tek poslije rata poinju da upotrebljavaju prezime u obliku kondri.
poto su sauvana dokumenta na kojima se Petar kondri potpisivao kao
kundri, a ne kondri, a radi se o periodu kada su taj oblik prezimena upot
rebljavala i njegova braa, ostavio sam u itavom tekstu oblik prezimena
kundri za poginulog Petra.
22 Dvadeset i sedmog jula bila su upuena pojaanja ugroenim uporitima: jedna
satnija domobrana iz Banjaluke u Bravsko, a jedan vod iz Prijedora u Gornju
Sanicu. Vjerovatno je kundri napao prethodnicu domobranske satnije
koja je bila u pokretu od Banjaluke preko Kljua u Bravsko, Zb. IV/1, str. 560.
23 Vjerovatno se radilo o vodu domobrana poslanom iz Kljua u pomo posadi u
Gornjoj Sanici. Zb. IV/1, str. 560.
24 Zb. IV/1, str. 561.
25 Mihajlo kundri: Akcije Jelainovakog odreda, Sanske ete i bataljona Pe
tar kundri u prvoj ratnoj godini, edicija Podgrme u NOB, knjiga prva,
str. 716.

117

kih puaka, izabran je Petar kundri, inae odvaan, hrabar ovjek. Od

red se dijelio u dvije grupe, nazivano i desetinama: jelainovaku grupu (de
setinu), iji je komandir bio Uro Kukolj, i saniku grupu (desetinu), iji
je komandir bio uro Sovilj. Ubrzo su se oko ovog ustanikog odreda oku
pili mnogi ustanici bez oruja, koji su se skrivali po umi izmeu Meeeg
brda i Jelainovaca.
Kada su izviai 9. avgusta javili da domobrani ponovo nastupaju od
Gornje Sanice,26 Petar kundri je rasporedio svoj odred na poloaj ispred
kue Sovilja, Grubiia i Simatovia. Oko deset sati prije podne neprijatelj
je iz Lovrinog potoka izbio na Meee Brdo. Postavio je teki mitraljez vie
Simatovia kua i ekao sve dok druga grupa domobrana i ustaa nije na
pala ustanike preko Celi-kose bono i s lea.
Ustanici su pustili domobrane i ustae da uu u selo Meee Brdo i
priu na desetak metara i onda iznenadnim plotunima neprijatelja natjerali
da bjee nazad prema umi i Simatovia gredi. Na popritu je ostalo pet-est ubijenih ustaa i domobrana. Neprijateljska jedinica se na ivici ume
zaustavila, sredila i otvorila snanu vatru na ustanike, galamei i psujui.
Tada je neprijatelj svojom desnokrilnom kolonom gotovo zaao za lea us
tanicima. Petar kundri je naredio povlaenje prema Babia glavici. Utom
je od ume i Stuparevih kua krenula druga neprijateljska jedinica, oko 20
vojnika, idui za lea ustanicima. Tada je i grupa neprijateljskih vojnika
to se bila povukla do Simatovia grede krenula u napad, pa su se ustanici
nali pod unakrsnom vatrom i gotovo na brisanom prostoru.27 Poslije krae
borbe, napadnuti sa svih strana, ustanici su se morali povui, i neprijatelj
je ovladao Soviljovom glavicom i visovima iznad Sanike Rijeke i eljezni
ke pruge, ali nije pokuavao da dalje nastupa. Ustae koje su ile pozadi
domobrana tada nisu palile kue u zauzetim selima, ve su samo porazbijale
vrata i prozore na kuama Sovilja i jo nekih i zatim su se svi povukli. Do
mobrani su zaposjeli poloaje oko eljeznike pruge i sjeverno od nje, na
Toljagia okuci, u Lovrinom potoku i u Sanikoj Rijeci. S ovih poloaja su
obezbjeivali u rejonu Sanice usko tranu eljezniku prugu Prijedor San
ski Most Bravsko Otrelj, kojom su transportovane trupe za napad na
Otrelj. Na nekim od ovih poloaja domobrani su ostali sve do oktobra 1941.
godine.
Ustaniki odred pod komandom Petra kundria smjestio se ponovo
u Meee Brdo, u kue Stevana Stupara, odakle je slao patrole u okolinu.
Ve drugi ili trei dan po povratku na Meee Brdo, patrola u kojoj su bili
Mimo Sovilj, Borko Kukolj i Stevo Kovaevi krenula je u izvianje prema
poloajima domobrana na Soviljevoj glavici. Pred jednom kuom nenadano
su sreli domobrana s pukom o ramenu, s cijevi okrenutom prema zemlji.
Preplaivi se neoekivanog susreta s ustanicima, domobran je povikao: Ne
mojte pucati! Ja sam sam. Poao sam do vas. Evo vam puka. Vodite me
vaem komandantu! Ustanici su mu uzeli puku i odveli ga komandantu
Petru kundriu, koji ga je potom poslao u logor koji se poeo formirati u
umi iznad Jelainovaca. Meutim, jedan ustanik ga je samovoljno ubio.28
2

Arhiv VII, k.86, br. reg. 36/51 i k.86, br. reg. 366/55.
Stevo Kovaevi: U odredu Petra Skonria, Podgrme u NOB, knjiga prva,
str. 767.
28 Kazivanje Steve Kovaevia autoru 30. maja 1979. godine.
27

118

POSLJEDICE NOVE USTAKE TAKTIKE

Propaganda sraunata na uguenje ustanka vraanjem stanovnitva ustanikih podruja iz uma kuama, mirnom ivotu, popraena nastupanjem
domobrana i andarmerije i obustavljanjem masovnih pokolja, postigla je
u prilinom broju sela, negdje vie, negdje manje, ono to je ustaka vlast
eljela tih dana da postigne: da odvoji narod od ustanika!
Kako su ta propaganda, razne naredbe i nova politika prema Srbima
uopte, a na ustanikim podrujima posebno, sprovoene u ivot, pokazu
je i sljedei sluaj, bez obzira da li je predstavljao stvarnu namjeru ustake
vlasti, ili je, iz propagandnih razloga, bio dogovorno namjeten. Treeg av
gusta ustae su upale u selo Podvidau, uhvatile sedamnaest Srba, nare
dile im da iskopaju rake, sahrane Srbe poubijane 2. avgusta i da zatim is
kopaju rake i za sebe. U to je stigao kurir s nalogom da ne ubijaju pohapene Srbe. Jedan ustaa je tada poeo da psuje, govorei kuriru da je tre
balo da zakasni samo pola sata, jer bi im toliko vremena bilo dovoljno da
i ovih sedamnaest pobiju.
Poto je veina ustaa koje su vrile zloine po srpskim selima bila u
civilnoj odjei, a tek poneki u vojnoj ili dijelovima vojne odjee, zvanina
ustaka dravna propaganda se usmjerila protiv njih i nazivajui ih div
ljim ustaama, proglasila ih glavnim i jedinim krivcima za sva zlodjela po
injena nad srpskim ivljem. Istovremeno pozivajui se na Pavelievu na
redbu, vlasti su preko raznih oglasa obeavale da se onima koji se pokore
garantira ivot i imetak od dravne zakonite vlasti.29 Sve to nije ostalo bez
odjeka meu srpskim stanovnitvom, pa ni meu samim ustanicima. Smat
rajui da su se i digli na ustanak protiv zlodjela divljih ustaa, a ne pro
tiv Nezavisne Drave Hrvatske i njene redovne vlasti, neki od njih su
odluili da se vrate kuama. Mnogi ljudi su povjerovali da im se nee nita
dogoditi ako se vrate svojim kuama, jer im to garantuje dravna vlast, ko
ja i preduzima svojom redovnom vojskom, domobranskim jedinicama, mje
re protiv divljih ustaa, da bi zavela red i zakonitost.
Ovdje treba navesti i druge uzroke ovakvom kolebljivom stavu jednog
dijela stanovnitva sela zahvaenih ustakom. Pronosili su se glasovi da e
pasti ruski i engleski padobranci, da e oni baciti ustanicima oruje, ali od
toga nita nije bilo. Uz to i vijesti sa istonog fronta su bile vie nego crne,
to je deprimirajue djelovalo na sve one koji su bili maloduni. Nadalje,
ustae i domobrani napadali sa znatno jaim snagama nego to su ih imali
ustanici, zatim naoruani brojnim mitraljezima, pukomitraljezima, uz podr
ku avijaciju, kako NDH tako i njihovih saveznika Njemake i Italije, a sve
ga toga ustanici nisu imali. Svoje nastupanje ustae i domobrani su najav
ljivali dugakim mitraljeskim rafalima, to je, tada, u poetku ustanka, uno
silo nemir meu ustanike, preteno naoruane hladnim orujem.
Tako je usmjerenost ustake propagande na odvajanje seoskog stanov
nitva od ustanikih voa, etnika i komunista i pozivanje stanovnitva da
ih napusti, udalji iz svojh naselja i da se vrati mirnom ivotu i radu po
stepeno davala ploda i na grmekom podruju. Malobrojni i neorganizovani
ostaci ustanike mase koji su se zadravali na okupu, povukli su se u sela
29IHRPH,

Fond NDH, k. 1, dopis Glavnog stoera vojskovoe.

i.

119

udaljena od komunikacija i veih naselja, a brojna sela i zaseoci su ostali

bez zatite. Borbeni elan iz prvih dana kod mnogih je splasnuo. Seljaci, naroito onih sela koja su bila u neposrednoj blizini gradova, eljeznikih pru
ga i cesta na dohvat ruke ustake vlasti i vojske, a koje ustanike snage ne
samo da nisu mogle tada zatititi od represalija neprijatelja nego ni dugo
vremena poslije toga, traili su puta i naina da obezbijede goli ivot. Ljudi
i ene, pa ak i poneki iz redova ustanika, vraaju se kuama na teritoriju
koju kontrolie ustaka vlast, odlaze u oblinja ustaka uporita, u optinske, pa ak i u sreske centre, susreu se s domobranima, pregovaraju s via*
stima Nezavisne Drave Hrvatske i domobranskim oficirima, potpisuju
sporazume i dobijaju potvrde koje e ih zatititi od ustaa ako dou u
njihova sela.30
Do uspostavljanja veze izmeu stanovnitva ustanikog podruja i or
gana ustake vlasti dolo je i na nekim podrujima sanskog sreza, a najpri
je na podruju Budimli-Japre. Poslije opteg povlaenja ustanika i naroda
u Grme neki ljudi i ene koji nisu htjeli da naputaju svoje ognjite, pa
nisu ni bjeali daleko od kua, sretali su domobrane i njihove oficire. Oni
su ih ubjeivali i obeavali da im se nee nita dogoditi. I tada se na pone
koj kui u selima prema Budimli-Japri pojavljuju bijele zastave. Porodice
se vraaju kuama, a neki ljudi odlaze i u Budimli-Japru. Zapovjednik andarmerijskog voda Sanski Most izvjetava 21. avgusta 1941. godine da je na
podruju andarmerijske stanice Budimli-Japra stanje povoljno, da su se
grko-istonjaci, tj. Srbi, sa podruja ove postaje vratili svojim kuama i
rade svoje redovne poslove.31
I u selima oko ceste Sanski Most Luci-Palanka, naroito onima u
blizini Sanskog Mosta i sela iznad Kamengrada i Husimovaca, javljaju se
bijele zastave na nekim kuama, a poneki odlaze i u Sanski Most.
U cilju postepenog uspostavljanja i uvrivanja svoje vlasti na pod*
rujima zahvaenim ustankom, ustae nareuju seoskim knezovima da svi
odrasli mukarci sela na smjenu dre strau i danju i nou. Te strae nisu
imale oruje. Njihov jedini zadatak je bio da budno motre da se u selu ne
pojavi neki ustanik ili njima nepoznati ovjek i da o svim takvim i slinim
pojavama odmah izvjetavaju ustake vlasti. Tako je Podvidaa ve polo
vinom avgusta drala strau prema Lipniku. Po nareenju ustakih vlasti
strau su organizovali seoski knez i nekoliko seljaka kojima su ustae saoptile da kao taoci svojim ivotima odgovaraju ako se u selu bilo ta dogodi
na tetu ustake vlasti. Ta straa je bila rasporeena po visovima s kojih je
imala dobar pregled okoline, ali se njena stvarna djelatnost svodila, u prvom
redu, na obavjetavanje vlastitih suseljana o pojavi ustaa, a od septembra
na nju vre
uticaj i ustanici iz Lipnika i Slatine.
Ustae su i na sanikom podruju u obezbjeenje eljeznike
pruge
Sanica Bravsko uz domobrane ukljuili i odrasle Srbe, koji su se u prvoj
polovni avgusta vratili iz grmekih zbjegova u svoja sela.
Izvjetavajui o stanju na podruju andarmerijske stanice Sanski
Most, Zapovjednitvo 3. orunike pukovnije u izvjetaju od 23. avgusta
1941. godine pie da je stanje povoljno jer su se seljaci
grko-istonjaci
iz
30 Regionalni
31 Arhiv

120

muzej u Bihau, Zapisi o naseljima krupskog

VII, Fond NDH, k. 152, br. reg. 25/22.

sreza.

sela njenog podruja vratili svojim kuama osim nekolicine seljaka iz sela
Dabra koji se kriju u planini Grme.
U selu Kljevcima, u nedjelju 17. avgusta 1941. godine na katolikom
groblju sanski upnik je organizovao zavjetnu misu povodom prelaska Sr
ba iz tog i susjednih sela na katoliku vjeru. Oekujui da e ustanici na
pasti prisutne na misi, komanda andarmerijskog voda iz Sanskog Mosta
uputila je u Kljevce dvije patrole od devet andarma i sedam ustaa. Usta
nici nisu napali na ovaj skup. Meutim, na ovu misu je samovoljno, bez zna
nja ostalih ustanika, doao ustanik Dragutin Relji, bivi andarmski kap
lar, iz Dabra, pa su ga andarmi prepoznali i odmah uhapsili. Na sasluanju
u Sanskom Mostu Relji je priznao da je uestvovao u ustanku i u borbama
prema Sanici, ali se pravdao da je pod silom ostalih ustanika to inio. Sada
je odluio da se preda vlastima NDH.32 Prije nego to e napustiti ustanike
Dragutin Relji je svoju puku ostavio u kui Stojana ambera, koji ju je
neto kasnije predao Mihajlu Bjelovuku, partizanu Sanske partizanske ete.33
Zapovjednik posade Sanskog Mosta je Dragutina Reljia sasluao i uputio
ustakom prijekom sudu u Biha, gdje mu je 25. oktobra 1941. godine bilo
suenje, ali je bio osloboen kao nevin, pa se preko Sanskog Mosta vratio i
opet stupio u ustanike redove, ovaj put u Dabarsko-kljevaki partizanski
vod.34
Krajem avgusta se i pojedini knezovi sela zahvaenih ustankom odazi
vaju pozivima vlasti i domobranskih komandanata iz Sanskog Mosta. Tako
je zapovjednik mjesta Sanski Most, domobranski satnik Teufik Silahi 27.
avgusta, sutradan po napadu ustanika na dabarski eljezniki most, poslao
poziv knezu Dabra Duanu Iliu i trgovcu Jovi Iliu da mu se jave do dva
naest sati. Filip Boi, knez Krkojevaca, poslao je s tim pozivom omladinca
uru urevia na konju u Dabar. Domobranski oficir je u pozivu prjetio
pozvanima da e doi s vojskom i zapiliti Dabar ako ne dou u Sanski Most
da mu kau ko je zapalio upriju! Po primitku poziva Duan i Jovo Ili su
krenuli u Sanski Most. Pred zgradom domobranske komande saekao ih je
straar i uveo Silahiu, koji ih je pozdravio i ponudio cigaretama. Rekao je
da je prolu no zapaljena uprija, ali da e je u toku dana opraviti. Meu
tim, njih dvojica bi morala znati ko je zapalio upriju! Knez je na to rekao
da ne moe znati jer imaju nareenje od Optine Sanski Most da narod ne
ide iz kua im se spremi blago i smrkne. ija vojska nou prolazi, on ne
zna. S druge strane, moe bataljon vojske doi iz Grmea i zapaliti upriju
usred dana a da ih ni kozari ne vide, jer Grme vee sa eli kosom, ova
Mrenicom, a ova s Dabarskom stranom lijevo do uprije, a svud su ume.
Silahi je tada pogledao kartu d sloio se s tim, pa je obojicu pustio kui.
Slino se dogodilo i prilikom drugog paljenja mosta na rijeci Dabaru.
Opet su Duan i jovo Ili pozvani u Sanski Most da se opravdaju i opet iz
javili da ne znaju ko je to uinio.35
32 Arhiv
33

VII, Fond NDH, k. 1522, br. reg. 25/22.

Kazivanje ^Mihajla Bjelovuka autoru, 28. juna 1975. godine, str.

34 Regionalni
35

muzej u Bihau, fotokopija mikro-filma

Kazivanje Duana Ilia, Dmitra Daia i drugih iz
godine.

2. arhiv OO

54, snimak 491.

Dabra autoru, 6. jula1975.

121

Unato neospornog uspjeha kombinovanih propagandnih i oruanih ak

cija preduzetih u avgustu 1941. godine, vlasti NDH ipak nisu uspjele da
trajnije obezbijede red i mir. Naime, domobranske, andarmerijske i us
take jedinice u borbama voenim od 6. do 9. avgusta 1941. godine razbile
su ustanike frontove i kod Budimli-Japre, i na sektoru Luci-Palanke i
na Meeem Brdu. Meutim, nisu uspjele da istovremeno u potpunosti ras
pre ustanike sanskog sreza. Na sva tri sektora su ostali najborbeniji usta
nici, naoruani vojnikim i lovakim pukama, pa i hladnm orujem, tj.
oni koji su bili svjesni potrebe da nastave borbu. Oni su u prvo vrijeme
malobrojni, nemaju meusobno ni vrstu vezu i ne znaju kakvo je stanje u
susjednim selima i optinama, ali znaju da je u nekim krajevima dignut
ustanak. Iako ne znaju kako se ustanak razvija u tim nekim krajevima,
njih ipak odrava na okupu uvjerenje da u najgorem sluaju mogu otii ne
kud gdje se vodi borba. Tako, na primjer, sanika ustanika grupa po
lazi preko Grmea da bi se tamo negdje prikljuila ustanicima, ali se na
rednog dana iz Grmea ipak vraa na Meee Brdo. Slinih planova i nam
jera bilo je i na sektoru Luci-Palanke, a i na nekim susjednim srezovima.
Bez obzira na sve ove poetne slabosti, iji je osnovni uzrok bila od
sutnost jedinstvenog ustanikog rukovodstva, slaba organizacija i naorua
nje, neiskustvo i neukost u voenju i komandovanju i odsutnost, kod jednog
broja ustanika jasno odreene politike usmjerenosti, ipak e se u ova tri
ustanika jezgra nai hrabri i odluni ustanici koji e preostalo ljudstvo dr
ati na okupu, a rasprene i u prvi mah demoralisane ustanike postepeno pri
kupljati i uvrivati na pozicijama borbe.
Takav razvoj dogaaja na sanskom srezu bio je u avgustu 1941. godine
uslovljen i injenicom da su ustae u to vrijeme, uz pomo Nijemaca, tek
stvarale vlastite oruane snage, jer postojee nisu bile dovoljne da bi se
mogle uspjeno suprotstaviti ustanicima na svim podrujima zahvaenim pla
menom ustanka. Stoga su se njihove akcije prvenstveno ograniile na po
kuaj unitenja najznaajnijih arita ustanka (Drvar Jajce, Hercegovina,
istona Bosna), a na ostalim podrujima, pa i sanskom, zadovoljavali su se
djelimino postignutim uspjesima, ne pokuavajui odmah da potpuno ov
ladaju itavom teritorijom tzv. Nezavisne Drave Hrvatske i ponovo na njoj
uspostave svoju vlast. Na taj nain je bio stvoren predah koji je omoguio
komunistima i drugim odlunim i za borbu spremnim rodoljubima da pri
u organizacionom i vojnikom sreivanju ustanikih redova, da bi se u da
nima koji su dolazili uspjenije suprotstavljali i daleko jaim snagama ne
prijatelja.

122

3. FORMIRANJE PRVIH USTANICKIH ODREDA

USTANICKI ODRED MAJKI-JAPRA
Dvadesetak ustanika iz sela izmeu Majki-Japre i Budimli-Japre koji
su se 6. avgusta povukli na Suvo polje pod Grmeom, okupili su se, na inici
jativu Petra Vojnovia, Stojana Makia, Stojana Marjanovia Dolinara i Mi
le Davidovia, 7. avgusta i dogovorili da formiraju ustaniki odred od ljudi
koji su spremni da stalno budu u odredu. Grupa je odmah poslala patrole
u pravcu Budimli-Japre, Skucanog Vakufa i prema Koritima, a naredni dan
i u pravcu Luci-Palanke, poto su saznali da su ustae ponovno u Luci-Pa
lanci i da tamo pljakaju i pale kue.
U petak, 8. avgusta, iznad izvora potoka Svetinje,86 nedaleko od kue
Marka Majkia, zvanog ujanovi, okupili su se ustanici iz Majki-Japre,
Hadrovaca i Slatne i formirali prvi Ustaniki odred na Sanskom srezu, Iz
Majki-Japre tu su bili Jovan Adamovi, Milan Arnautovi, Milan Bundalo,
Nikola Bundalo Zeina, Mile Davidovi, Bude Bukan Drai, Stevo Dakula,
Miroslav Majki Luki, Trivo Majki, Stojan Marjanovi Dolinar i Milan Vukojevi, iz Hadrovaca Stojan Maki i ore Sredi, iz Slatine Jovan Vukojevi, Nikica Vukojevi i jo neki ija se imena nisu mogla utvrditi. Poto
su se dogovorili da Petar Vojnovi pristupi pripremama stvaranja zajedni
ke komande ustanika sanskog, krupskog i novskog sreza, za komandira Od
reda su izabrali Stojana Marjanovia Dolinara jer je veina ustanika bila iz
Majki-Japre i oni su eljeli da komandir bude ovjek iz njihovog sela. Za
zamjenika komandira je izabran Stevo Paje Dakula, zemljoradnik, a za
sekretara taba Miroslav Petra Majki Luki, trgovaki pomonik, napredan
omladinac, obojica iz Majki-Japre.
U toku avgusta i septembra iz Majki-Japre u Odred je stupilo jo 35
ustanika, kao i petorica iz Halilovaca (od kojih dvojica s pukama).
Za smjetaj Odreda je izabran itni magazin Marka Majkia ujanovia, na kojem jo nisu bila postavljena ni vrata, ni pregradni zidovi. Prostr
ta je slama i sijeno, prekriveni aravima i biljcima i sa ponekim jastukom.
Kako je magazin ureivan, u njega su stizali i novi borci i Odred je porastao
na oko ezdeset boraca. Tada je bio podijeljen u dva voda sa po dvije de
setine. Od oruja je imao oko dvadeset vojnikih, isto toliko lovakih i drugih
puaka i nekoliko pitolja raznih vrsta i kalibara i neto bombi. Na duno
stima vodnika smjenjivali su se Sava Zori, Milenko Zori Duan i Ilija Bun
dalo, a desetari su bili Nikola Bundalo Zeina, Trivo Majki, Jovan Adamo
vi... kako su pridolazili novi borci, birani su i novi desetari.
Nikola Majki ujanovi, zemljoradnik i samouki rezbar, u ijoj se ku
i nalazio tab Odreda, izradio je od gume mali okrugli tambilj, na kojem
86 Potok

Svetinja se nedaleko od od izvora ulijeva u Japru.

i

123

je pisalo tab ustanikog odreda Majki Japra. Bio je to njegov prvi tam
bilj izraen u ustanku, a kasnije e ih jo mnogo izraditi u svojoj maloj
radionici.
Odred je imao obezbjeenja na Bogojevai, na istonom kraju sela Majki-Japre i kod Kondia, izmeu Lipnika i Kozina, radi kontrole pravca od
Budimli-Japre, Skucanog Vakufa i Luci-Palanke, a slao je patrole i dalje,
prema Modroj i Budimli-Japri, postavljao none zasjede na pravcima koji
ma bi mogao naii neprijatelj i nekoliko puta na krupski sektor slao po gru
pu boraca naoruanih vojnikim pukama.
Kako je u vrijeme formiranja i popunjavanja Odreda ljudstvom bilo
najveih poljskih radova: etva i vridba jema, penice i rai, a potom do
lazila i berba kukuruza i voa i skupljanje drugih plodova, komanda Od
reda je odluila da u vodovima ustanika koji su se nalazili na poloaju uve
de smjene. Takva odluka je doneena i zato to se na poloajima nalazilo
suvie mnogo ljudi, a nisu vreni napadi. Smjena ustanika s vatrenim oru
jem vrila se obino svake sedmice, tako da je nedjelju dana na poloajima
bila jedna grupa naoruanih ustanika, dok je druga grupa za to vrijeme kod
kue obavljala poljske radove. Prilikom smjenjivanja predavali su jedni dru
gima svoje vojnike ili lovake puke. Bilo je petnaestak ustanika koji uopte nisu naputali Odred i poloaj, to jest nisu se smjenjivali, jer nisu htjeli
da drugom daju svoje oruje. Oni su obino odlazili kui samo jednom sed
mino na jedan dan radi presvlake rublja. Takvi ustanici su bili okosnica
vodova, a oni e kasnije postati i jezgro stabilnih partizanskih vodova u ko
jima se ustanici vie nee smjenjivati.
Odred je priao sakupljanju oruja koje se nalazilo kod pojedinaca koji
su se nakon povlaenja od Budimli-Japre razili kuama, ali su dobivene
svega dvije ili tri puke.
Poslije formiranja Ustanikog odreda Majki-Japra pojavila se potreba
za uspostavljanjem veze s ustanicima susjednih podruja, prije svega s Dr
varom. Zato je ve nekoliko dana poslije toga tab odreda poslao u Drvar
Milu Davidovia. U tabu gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i oko
linu sasluali su ga s velkim interesovanjem. Bile su im to prve vijesti o
borbama u Podgrmeu i ljudima koji su na elu tamonjih ustanika. Saz
navi od Davidovia da je meu ustanicima i Branko opi, koga su Ljubo
Babi37 i jo neki poznavali iz banjaluke Uiteljske kole, poruili su Petru
Vojnoviu da za podruje Grmea organizuje jedinstvenu komandu ili tab,
i sugerirali mu da Branko opi bude politiki komesar u tom tabu, a da
komandant i ostale lanove taba izaberu komandiri seoskih odreda. Kada
je Davidovi krenuo nazad, dali su mu neto mimici je i eksploziva, a od
Nikice Pavlia, rukovodioca Gerilskog informacionog biroa (GIB), dobio je
list Gerilac i jo neki propagandni materijal.
Informacije Mile Davidovia o ustanicima oko Petrovca i Drvara bile
su od velikog znaaja za uvrenje morala podgrmekih ustanika. U Odre
du je odrano nekoliko sastanaka. Na jednom od njih, odranom 15. avgusta,
itan je uvodni lanak Gerilca, u kojem su iznijeti ciljevi i zadaci NOB. Ta*7 Ljubo Babi, tada komandant taba gerilskih odreda za srez Bosansko Graho
vo sa sjeditem u Drvaru, u Banjaluci je uio Uiteljsku kolu i 1935. godine
kao komunista (skojevac) iskljuen za sva vremena iz svih kola Kraljevine
Jugoslavije. Kazivanje Ljube Babia, 23. novembra 1978. godine.

124

da je Stojan Maki predloio da izaberu politikog komesara Odreda, obraz

loivi da je zadatak politikog komesara da objanjava politiku i vojnu
situaciju, zadatke i ciljeve NOB, da zajedno s komandirom uestvuje u organizovanju i izvoenju akcija, da organizuje snabdijevanje i saradnju s po
zadinom, da razvija kod gerilaca politiku svijest, da se brine za razvijanje
bratstva i jedinstva, da utie da se spreava pljaka i ma kakva samovolja,
da se razvija odgovornost i disciplina u borbi i u svakodnevnom ivotu itd.38
Vie boraca je tada predloilo Makia za politikog komesara Odreda,
to je bilo i usvojeno. Poto su od Mile Davidovia saznali da se ustanici oko
Drvara nazivaju gerilcima, a iz lista Gerilac da tako nazivaju i svoje odrede,
tab Ustanikog odreda Majki-Japra je tih dana promijenio svoj naziv u
Gerilski odred Majki-Japra.
U Gerilcu od 7. avgusta je bila objavljena naredba da su svi gerilci
duni da poloe zakletvu, koja je u istom broju lista objavljena. Stojan Ma
ki je ustanicima objasnio sadraj zakletve i znaaj njenog polaganja. Ista
kao je da se u zakletvi trai da se svi portvovano i hrabro bore sve dotle
dok zemlju ne oslobode od okupatora, petokolonaa i njima slinih. Kazao
je da se zakletva polae narodu, a ne kralju koji je pobjegao iz zemlje i
prepustio narod na milost i nemilost okupatora i ustakih zloinaca. Usta
nici su se sloili s prijedlogom i obrazloenjem. Tada ih je komandant Od
reda Stojan Marjanovi Dolinar postrojio, pa je Stojan Maki proitao tekst
zakletve:
Zaklinjem se da iz ruku neu pustiti oruje sve dok posljednji fai
stiki okupator ne napusti moju zemlju, sve dok posljednji ustaki gad ne
bude iskorijenjen.
Zaklinjem se da u neprijatelju koji je pomou domaih izdajnika po
robio i opljakao moju zemlju, klao i ubijao moj narod, ene i djecu, oti
mao moje ito, moj trud i muku i izgonio me sa mog djedovskog ognjita,
zaklinjem se da u mu se svetiti nemilosrdno, da u mu nanositi udarac
za udarac, krv za krv, smrt za smrt.
Zaklinjem se da u u nemilosrdnoj borbi protiv ustakih razbojnika
braniti i uvati se od svakog samovoljnog nasilja i osveivanja nad mirnim
stanovnitvom, enama i djecom, ma koje vjere i narodnosti bili, zaklinjem
se da u svagdje i uvijek zastupati misao bratstva i zajednike borbe Srba,
Hrvata i Muslimana, za ienje moje zemlje od zajednikih neprijatelja,
protiv faistikih okupatora i domaih izdajnika i plaenika bih oni iz
srpskih, hrvatskih ili muslimanskih redova.
Zaklinjem se da u prije umrijeti nego odati sebe i svoje drugove i
nau svetu borbu, da u prije umrijeti nego pljakom ili samovoljnim nasi
ljem okaljati zastavu pod kojom se borim.
A ako prekrim ovu svetu zakletvu, ako pokaem slabost, malodunost,
kukaviluk, nedisciplinovanost ili zlonamjemost i izdam interese svoga na
roda, neka sramno padnem od ruke svojih drugova.89
Dok je Maki itao zakletvu, ustanici su u stojeem stavu sluali i za
njim ponavljali rijei zakletve.
Krajem avgusta (ili poetkom septembra) tab Gerilskog odreda Majki Japra je poslao u Drvar Damjana Majkia da zatrai od Drvarana po
38 Stojan Maki: U Majki
39 Zb. IV/1, str. 1718.

Japri, Podgrme u NOB, knjiga prva, str. 734735.

mo u oruju i municiji. tab Drvarske brigade je poslao Odredu pukomitraljez, za koji je tabu Brigade dostavljeno 300 kg penice.
U Majki-Japri i okolnim selima bilo je sedamnaest ustanika ranjenih
u borbama na Duboviku, Bosanskoj Krupi, Budimli-Japri i drugim mjesti
ma. Neki su se sami lijeili kod svojih kua, neki u zbjegovima u Grmeu,
a poneki i u peinama.40
Od prvog dana ustanka dunost bolniara je obavljao Jovan Marjanovi, zvani Boljevik, koji je za vrijeme prvog svjetskog rata bio bolniar u
austrijskoj vojsci. On je obilazio ranjenike, previjao ih i lijeio koliko je
mogao i znao. A kada je formiran Ustaniki odred Majki-Japre, Jovan je
predloio da se svi ranjenici prikupe na jednom mjestu, pa je tako organizovana prva ustanika ambulanta u Podgrmeu. Za smjetaj ambulante je
izabrana kua Koste Majkia u Majki-Japri, blizu ceste, ali je tab odluio
da se ona prebaci dalje od ceste, da bi ranjenici bili na sigurnom mjestu u
sluaju iznenadnog prodora neprijatelja cestom Sanski Most Bosanska
Krupa, pa je preseljena u Lukie, pod samim Grmeom. Prikupljena je po
steljina, hrana je redovno dobavljana, a i rakija za ispiranje rana. Prvi ra
njeni ustanici koji su se lijeili u toj ambulanti bili su Proko Ugrenovi, Mar
ko Majki, Milanko Majki ukanov ...

GERILSKI ODRED JELAINOVCI

Devetog ili desetog avgusta Petar kundri je poslao s Meeeg Brda
zemljoradnika Sergija Tutua i Jovu Radanovia, lugara iz Jelainovaca, pre
ko Grmea u Drvar da upoznaju tamonju ustaniku komandu sa stanjem
na sanskom sektoru i zatrae pomo u oruju i municiji.
Sergije Tutu i Jovo Radanovi su preko Grmea i Vodenice stigli u
Otrelj, gdje su tabu gerilskih odreda za Bosanski Petrovac predali kundrievo pismo. Dobili su dvije torbice municije, pa se Radanovi preko Ja
njila i Grmea vratio u Jelainovce, a Tutu je produio u Drvar. Prije nego
40 Zanimljivo

je kazivanje Milana Novakovia kako je lijeio ranu zadobivenu u

drugom napadu na Budimli-Japru:
U drugom napadu na Budimli-Japru moja grupa je iz pravca Hadrovaca do
prla do blizu andarmerijske kasarne i tu sam ranjen u miicu lijeve ruke,
kroz koju je metak proao. Nedaleko od mene desno, poginuo je Nikola Baji
iz Lipnika i tu je ostao. U ovoj borbi jo su bili ranjeni uro Milju iz Slatine,
Bogdan Vuki iz Hadrovaca i Petar Milanovi iz Mrkalja. Mene su dvojica
drugova pridravala i tako smo doli na Bujadnice u Pra talima, zaselak Lip
nika. U tom je stigao i porunik Petar Vojnovi, koji mi je rekao: Lijekova
nemamo. Nita drugo ne preostaje ve idi u pozadinu, nai zdrava mladia od
14 godina i neka ti on svaki dan mokri na ranu da ne bi dobio crveni vjetar.
Mene su zatim prebacili u Grme. Leao sam pod jednom bukvom, jedno sto
metara od koliba porodica Tadi, Deli i Bogdanovi. Naiao je urin Predoje
vi i on je naredio tim porodicama da mi obezbijede svaki dan hranu. Istovre
meno mi je oduzeo pitolj i dao ga borcu Stevi Tadiu, kazavi da e mi ga
vratiti kada ozdravim. Leao sam na biljcetu, a pokrivao se kopertom. Omla
dinka Jeka Deli me je prva tri dana njegovala i branila od muva. Obilazili su
me drugovi. Djeak Bogdan Cvjetianin mi je redovno mokrio na ranu i po
slije tri nedjelje ja sam ozdravio. Otiao sam urinu Predojeviu, koji me
je uputio u vod Steve Dakule, u Majkijapranski odred. Kazivanje Milana No
vakovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 19. avgusta 1978. godine

126

to je krenuo nazad dobio je pismo za Petra kundria i neto municije i

bombi, a pridruio mu se i Zdravko Proi, koji je bio iz Luci-Palanke.41
Po dolasku Tutua i Proia iz Drvara okupili su se u kui ure Stanivukovia ustanici Petar, Mihajlo, Mile i Duan Skundri, Nikola Sredi, Joja Miljevi, Milani Miljevi, Rade, edo i Ljubo Brki, Uro Kukolj i jo
neki iz Jelainovaca i Sanice ija se imena nisu mogla ustanoviti. Petar Skunri je okupljenim borcima proitao pismo taba gerilskih odreda za srez
Bosansko Grahovo i okolinu. U njemu se govorilo o ustanku oko Drvara i
u drugim krajevima i o tome da je neophodno ii u borbu i napadati nepri
jatelja na komunikacijama, da treba organizovati gerilske jedinice, voditi
borbu protiv ustaa, a ne protiv Muslimana i Hrvata i da treba razvijati brat
stvo i jedinstvo. Nakon razgovora o svemu to su saznali iz pisma i od dru
gova koji su ga donijeli, ustanici su odluili da i oni formiraju gerilski od
red.42 Tada su prisutni borci odluili da Petar Skundri ostane komandant
Gerilskog odreda Jelainovci, Nikola Srdi Dani da bude komandant logo
ra u umi, Mihajlo Skundri i Milani Miljevi lanovi taba Odreda, a
Zdravko Proi sekretar taba. Bilo je to 14. ili 15 avgusta 1941. godine, Od
red se i dalje dijelio u jelainovaku grupu pod komandom Uroa Kukolja
i saniku pod komandom ure Sovilja.
Petar Skundri je na ovom sastanku predloio da se u umi sagradi
baraka i uredi logor za smjetaj boraca kada nisu u akcijama, gdje e sti
zati kuriri s potom, vijestima i porukama i gdje e se dopremati hrana za
Odred, poto e se on s Meeeg Brda kretati na irokom prostoru: prema
liniji Voloder Milanovac edovaa na sjeveru i istoku i preko Mijaice
do Bravska na jugu, a po potrebi i dalje. Skundriev prijedlog je prihvaen
i odmah je napravljen raspored ta e ko da radi: ko e donijeti daske, ko
e sjei grede i drugu japiju. Borci su za to vrijeme spavali u pojatama ure
Stanvukovia i drugih, a kada je za tri-etiri dana u zbjegu u Dujanovcu ba
raka bila gotova, preli su tamo. U logoru je stalno bio komandant logora,
kancelarija taba Odreda, pekara i kuhinja. Pekara i magazin za rezervnu
hranu su bili u kui Jakova Reljia, na ivici ume. Borci su i dalje uglavnom
odlazili na poloaje na Meeem Brdu, u Dabru, Djedovai...
41

... U Drvaru sam susreo Sergija Tutua, kojeg sam odranije poznavao. Doao
je bio da trai oruje, municiju, obavjetenja. Neko je od lanova taba rekao
da i ja krenem u Jelainovce jer sam Sanjanin.
Od Drvara do Otrelja smo ili autobusom, dalje drezinom do baraka ispod
Osjeenice. Tamo smo dobili konje, pa smo natovarili tri sanduka municije i
sanduk bombi, kragujevki (20 30 komada). Medeno polje smo preli usred
dana i doli u Vodenicu. Tu smo ruali, dobili druge konje i krenuli preko
Grmea. U Malom Meugorju, gdje je jo uvijek bilo mnogo ljudi u zbjegu,
zamijenili smo konje i produili u Jelainovce. Dva-tri dana poslije mog do
laska u Jelainovce stigla je grupa boraca iz Bravska.
Kazivanje Zdravka Proia autoru, 27. jula 1975. godine.
45 Ustaniki odred pod komandom Petra kundria u sauvanim dokumentima se
prvi put spominje u izvjetaju taba 1. bataljona Slobode tabu brigade nacionalnooslobodilakih gerilskih odreda od 23. avgusta 1941. godine pod ime
nom Odred Jelainovci (Zb. IV/1 str. 88). Meutim, to je bio uobiajeni skra
eni oblik naziva koji tab bataljona upotrebljava i za sve odrede, koje inae,
vremenski i ranije, punim imenom uvijek naziva gerilski odred, uz dodavanje
naziva naselja iz kojeg je ljudstvo tog odreda, ili gdje se odred nalazi na polo
aju, tako da se i u ovom sluaju moe kao puni naziv uzeti oblik Gerilski od
red Jelainovci.

Zadatak komandanta logora je bio da se stara o smjetaju i ishrani

boraca dok su u logoru, da se brine o bezbjednosti logora, o primanju i
slanju kurira i vijesti, da prenosi komandantu Odreda obavjetenja koja do
bije od kurira, boraca i ljudi s terena. uro Stanivukovi je bio komesar za
snabdijevanje, magacioner Mirko Stani, prvi pekar je bio Pane Proi, po
slije njega Vladimir umi, a njegov pomonik Jakov Dobrijevi, kuvar je
bio Stevo Tojagi. ito je skupljano po selima. Narod je dobrovoljno davao
i ito, i stoku i ostale namirnice.
Istovremeno s formiranjem Gerilskog odreda Jelainovci formirane su
od ljudstva bez oruja dvije radne ete: jelainovaka s tri voda i tukbobijaka s dva voda. Neto kasnije formirana je i trea radna eta s tri voda
od ljudstva s terena Kljevaca i Sanice. ete su pratile Odred u gotovo svim
akcijama i na taj nain se ljudstvo tih eta postepeno naoruavalo i popunja
valo Odred. Ove ete su uestvovale i u ruenju komunikacija.
tab Odreda je angaovao nekoliko kovaa koji su poeli popravljati
vojnike i lovake puke, u Jelainovcima Bojana i Milu Popovia i u Boji
tu Luku Rakovia.
U Jelainovcima, nedaleko od kole na Bojitu, bio je otprije rata
parni mlin Milkana Srdia iz Tuk-Bobije. tab Odreda je ve od prvog dana
svog djelovanja preuzeo mlin, postavio Milu ulibrka, gimnazijalca, rodom
iz Bravska, za komesara mlina, odredio mlinare i straare. U mlinu se mljelo ito i za narod i za Odred, ali je vojska imala prednost, a seljaci su mijeh
redom kojim su stizali u mlin. Meutim, veina seljaka se tada jo uvijek
sluila svojim mlinima u Jelainovcima i u gornjem dijelu Sanike Rijeke,
a samo povremeno vatrenim mlinom Milkana Srdia. Brano za vojsku
dugo je iz mlina u logor prevozio Stanko Radinovi.
Neposredno po formiranju Gerilskog odreda Jelainovci u zbjeg pod
Dujanovcem je stigla grupa ustanika s Bravska, koju su predvodili Glia
Raca, umski radnik iz Bravska, rezervni narednik, naoruan pukomitraljezom i Ilija Radulovi, radnik, koji je neposredno pred ustanak doao iz
Francuske. S njima je bilo desetak ustanika s vojnikim pukama.
S
obzirom na znaaj komunikacija Klju Bravsko Bosanski Pet
rovac, ustae su na taj pravac prebacile jae snage, pobile veliki broj ljudi,
ena i djece, Bravsko i okolna sela popalili i Bravsko pretvorili u svoje upo
rite. U takvoj situaciji i preostalo stanovnitvo se razbjealo po okolnim
umama i opstanak ustanika na tom terenu je bio znatno otean. Stoga su
Raca i Radulovi poveli grupu ustanika s Bravska u Jelainovce da bi ih po
krenuli u zajednike akcije sa borcima kojima je komandovao Petar kundri. Tih dana u Jelainovce se prebacio i Petar Bjeli, rodom iz Bravska,
pravnik, rezervni porunik. Uskoro zatim stigla je jo jedna grupa ustanika
s Bravska, tako da ih je ukupno bilo dvadeset i sedam. Po njihovom dolasku
Petar Bjeli je postao lan taba odreda, ali je skoro sve vrijeme provodio
u logoru. Uestvovao je u donoenju odluka taba odreda, ali nije iao u
borbu. Borci s podruja Bravska nisu imali svoju posebnu grupu, nego su
se po svojoj volji opredijelili ili za jelainovaku ili za saniku grupu Jelainovakog odreda.
Gerilski odred Jelainovci u vrijeme svog formiranja imao je 45 voj
nikih puaka i jedan pukomitraljez: Jelainovani su imali pet, Saniani
osam, grupa Petra kundria sedam i ustanici s Bravska dvadeset i pet voj
nikih puaka i jedan pukomitraljez.

128

U Odredu je iz Jelainovaca bilo 27 boraca, Tuk-Bobije osam, Otia

sedam. Dabra est, edovae jedan, Bonjaka etiri, s podruja sanikih
sela 28 boraca, iz Rainovca (petrovaki srez) jedan i s Bravska 27 boraca.
itav Odred je brojao oko 110 ljudi naoruanih s pomenutih 45 voj
nikih puaka, jednim pukomitraljezom i nekoliko lovakih puaka, dok
je ostalo ljudstvo bilo bez oruja. Zato je najvei dio boraca bio u Odredu
na smjenu, pa kada bi koji borac odlazio kui na dan-dva, svoju puku bi
ostavljao svom poznaniku i prijatelju. I ljudstvo bez oruja je redovno ilo
u akcije i mnogi su se iz takvih akcija vraali s orujem.
Odredske grupe su brojno odgovarale vodovima. Meutim, za pojedine
akcije komandant Odreda Petar kundri je obiavao da formira posebne
grupe od odabranih boraca, koji su dobro poznavali teren na koji je trebalo
ii u akciju, postavljajui u tom sluaju za komandira grupe nekog hrabrog
i sposobnog borca, ve prema sposobnostima i zavisno od vrste akcije, uz
potrebna objanjenja. Petar kundri je u svim akcijama, u kojima je ne
posredno uestvovao, ili koje je organizovao, saoptavao borcima koji je za
datak pred njima i objanjavao kako ga treba izvriti, rasporeivao borce
na poloaju i sam prvi kretao u napad. Takvim odnosom i komandovanjem
stekao je veliko povjerenje boraca, a Odred je ubrzo postao veoma borben
i aktivan.

PRVE AKCIJE
Gerilski odred Jelainovci preduzeo je ve prvih dana po formiranju
nekoliko prvih gerilskih, partizanskih akcija koje su po nainu izvoenja
posluile kao primjer kako treba napadati i unitavati neprijatelja, kako se
od njega snabdijevati orujem i municijom.
Napad na eljezniku stanicu u Gornjoj Sanici, bio je jedana od prvih
akcija Odreda. Gerilci su protjerali domobransku strau, demolirali staninu
zgradu i povukli se na Meee Brdo.4 Neprijatelj je nakon toga na eljez
nikoj stanici postavio dva zatvorena vagona na sporedni kolosijek: u jedan
se smjestio otpravnik vozova s telefonom, a u drugi osam domobrana.
Poto su domobrani drali poloaje iznad sanike doline i obezbjeivali
eljezniku prugu kojom su prevoene domobranske i ustake jedinice za
napad na Otrelj, tab Drvarske brigade je naredio Gerilskom odredu Jela
inovci da onemogui transport neprijatelja tom prugom, a tabu svog 1.
bataljona Slobode da njegov 2. gerilski odred poalje na to podruje grupu
boraca pod komandom Milana Zoria, lana KPJ 44 Zori je sa svojih tride
setak ljudi stigao 16. avgusta preko Dujanovca na Meee Brdo. Postupajui
po nareenju taba Drvarske brigade, Milan Zori i Petar kundri su od
luili da zajedniki krenu u akciju: da spale drveni most na rijeci Sanici
43

Vjerovatno se radilo o akciji, za koju andarmerijska stanica Bravsko u svom

izvjetaju od 21. avgusta pie: Na podruju ove postaje u Sanici Gornjoj i Rijeki, 19. ov. mjeseca bio je jai etniki napad. U ovoj borbi poginula su tri
vojnika i tri ranjena.
Izvjetaj o situaciji na podruju stanice Bravsko, od 25. avgusta 1941. godine.
Zb. IV/1, str. 608.
44 Milan Zori, rodom iz Donjeg Vrtoa kod Drvara, metalski radnik, lan KPJ od
aprila 1941. godine.
9 Srez S. Most u NOB

129

nedaleko od Gornje Sanice, na putu prema Kljuu, i da napadnu neprijatelja

u Sanikoj Rijeci.
Most je bio na neosloboenoj teritoriji. Dogovor je bio da dio Geril
skog odreda Jelainovci uniti most, a drugi dio Odreda i Zorievo ljudstvo
da napadnu posadu u Sanikoj Rijeci, kundri je ostavio Radu Brkia
s dva borca u zasjedi izmeu Gornje i Donje Sanice, a Uroa Kukolja s gru
pom od est-sedam boraca u zasjedi na brdu iznad pruge, ispod Korjenova,
da mu tite odstupnicu, a sam je s grupom boraca, nou izmeu 18, i 19.
avgusta krenuo k mostu, neprimjeen stigao do njega i zapalio ga. Nepri
jateljska posada iz Gornje Sanice je odmah krenula prema mostu, ali su
se gerilci pod zatitom noi bez rtava povukli prema Sanikoj kosi.45
Prema ranijem dogovoru, kada je most planuo, Milan Zori je sa svo
jim borcima i preostalim borcima Gerilskog odreda Jelainovci napao do
mobransku strau koja se nalazila u Sanikoj Rijeci u eljeznikom vagonu
Ubili su tri domobrana, tri ranili46 i zaplijenili dvije puke, tri bombe i polj
ski telefon. Preostali domobrani i eljezniari su pobjegli prugom u selo, a
gerilci su tada vagon s ubijenim domobranima otisnuli za njima niz prugu.
Radni vodovi koji su ili neposredno iza naoruanih gerilaca razruili
su nakon toga oko dva kilometra pruge. Htjeli su da razrue i vijadukt, ali
za to nisu imali ni alata, ni eksploziva, pa su bezuspjeno pokuavali da to
urade krampovima. U tom su im pristigli u pomo i borci koji su se vraali
iz akcije na Saniku Rijeku i s mosta na Sanici, pa su zajedniki nastavili
ruenje pruge i vijadukta. I gerilci i ljudstvo radnih vodova su se zadrali
na tom poslu do svanua, kada ih je iznenadio neprijatelj koji je nastupao
od eljeznike stanice Grme. Nakon krae borbe neprijatelj je potisnuo
gerilce s pruge i okolnih visova u podruju Zavalja i Sanike Rijeke. Ge
rilci su se povukli na Meee Brdo bez gubitaka. Trojica su bila ostala u
jednoj vrtai kraj pruge, ali su se i oni u toku dana izvukli i stigli u Ored.

VEZE S USTANICIMA IZ LUCI-PALANKE

Gerilski odred Jelainovci je preduzimao mjere da uspostavi vezu i s
ustanikim grupama u ostalim dijelovima Podgrmea. Tako je Mihajlo kun
dri s Radom Manojloviem i Tomicom Oklobdijom 11. avgusta krenuo na
konjima preko Smrenjaka, Volodera, Miljevaca i Luci-Palanke u Grme
do zbjegova, da bi uspostavio vezu s ustanicima na podruju Luci-Palanke.
Proavi kroz naputene Miljevce i Luci-Palanku, naiao je u Grmeu iznad
Palanke na izbjegle ljude, ene i djecu, i u jednom od palanskih zbjegova
naao urina Predojevia s dvojicom-trojicom drugova i s njima razgova
rao.47
Nastojei da narod pokrene u borbu i na lucipalanskom sektoru, ko
mandant Gerilskog odreda Jelainovci Petar kundri nakon nekoliko dana
(neutvrenog datuma, ali prje 21. avgusta) odlazi s bratom Mihajlom, e45

Izvjetaj taba 1. bataljona Slobode od 23. avgusta 1941. godine tabu Drvar
ske brigade. Zb. IV/1, str. 8889.
46 Zb. IV/1, str. 608.
47 O susretu Mihajla kundria s urinom Predojeviem i ostalim ustanicima u
zbjegu u Grmeu vidi pod naslovom Ustaniki odred Luci-Palanka.

130

dom Brkiem i Zdravkom Proiem kolima u Luci-Palanku. Tu su se nali

s Petrom Jelaom, urinom Predojeviem, Perom Batozom, Slavkom Pratalom, Vaom Pratalom, Pavlom Mutiem i jo nekim mjetanima i ljudi
ma iz okoline Luci-Palanke. Zajedno su otili ispod Mednjae, u gaj nie
Mutia kua, gdje su razgovarali. Petar kundri i njegovi saborci su insi
stirali na potrebi povezivanja akcija njihovog Odreda i ustanika Luci-Pa
lanke i na usmjeravanju Lucipalanana u akcije prema Kamengradu. Poto
su se jo neke porodice skrivale u Grmeu, razgovarali su i o tome i sloili
se da na njih treba uticati da se vrate svojim kuama.
Nakon uspjene zasjede na Bravskom 27. avgusta, Petar kundri, e
do Brki i Zdravko Proi su ponovo doli u Luci-Palanku i razgovarali
s Perom Jelaom komandantom Ustanikog odreda Luci-Palanka i ostalim
ve spomenutim ustanicima da se narod vrati iz zbjegova po Grmeu i da
sakuplja ljetinu, da borci idu iz Miljevaca na Vitorog i dalje prema nepri
jatelju. Petar kundri je objanjavao kako treba postavljati zasjede i izvo
diti akcije.
Tom razgovoru su prisustvovali i neki mladii koji su Petru kundriu
rekli da nemaju oruja, ali da bi eljeli doi u njegov Odred da bi se u bor
bama koje on vodi naoruali. Trojica njih su tada i otila s Petrom kundriem. Meutim, borci Gerilskog odreda Jelainovci su zbog njihovog do
laska negodovali, smatrajui da i sami imaju u Odredu dosta ustanika bez
oruja, pa su mladie iz Luci-Palanke vratili nazad poslije prve akcije.

POLAGANJE ZAKLETVE
Borci Gerilskog odreda Jelainovci polagali su 26. avgusta 1941. godine
zakletvu u Jelainovcima, vie Mrinih kua, na poljani zvanoj epin redak.
Tu se prikupilo ljudstvo Odreda i radnih eta. Petar kundri je obavijestio
borce o polaganju zakletve nekoliko dana ranije. Prema sjeanju uesnika,
kundri je borcima govorio o borbi protiv neprijatelja, o borbi za slobodu
svog naroda i o potrebi da se borci sveano zakunu da nee izdati borbu
i ostaviti oruje dok ne izvojuju pobjedu nad neprijateljem i slobodu svom
narodu.
Polaganje zakletve je bilo veoma sveano i prisustvovalo mu je mnogo
naroda iz Jelainovaca i okolnih sela. Stevo Kovaevi je taj sveani in
opisao sljedeim rijeima: . . . Odred je postrojen u vrstu, pred nama je
na gomili stajalo oruje, pukomitraljez, puka, odnekud donesena neka
oficirska sablja, zatim runa bomba i sjekira .. .48 Toga dana Petar kun
dri je na jednom od zadnjih listova jevanelja, donijetog iz crkve, napisao
u desetercu pjesmu posveenu polaganju zakletve. Ispod teksta ove pjesme
zapisan je s lijeve strane datum: 26. avgusta 1941. god. u Jelainovcima
(epin-redak), a s desne strane su se potpisala petnaestorica prisutnih us
tanika: Petar kundri, Pero Bjeli, Mihajlo kundri, Nikola Srdi, Zdravko
Proi, Stevo Lazi, Glia Raca, Jovo Radanovi, Tode Vojvodi, Jovo Ini,
Dragutin Miljevi, Duan Miloevi, Stojan Kukolj, Petar Vojvodi i Pero
Kukolj.49
48

Stevo Kovaevi: Vojniki ivot i akcije Jelainovakog odreda, Podgrme u NOB,

knjiga prva, str. 800.
49 Arhiv Muzeja Bosanske krajine, Banjaluka, k. 3, br. reg. 2022.

ZASJEDA U JANJILIMA
Ostavivi manje dijelove na Meeem Brdu i u Dabru, glavnina Geril
skog odreda Jelainovci (oko 30 boraca) prebacila se s Meeeg Brda preko
Mijaice na Bravsko, sjeverno od ceste za Bosanski Petrovac. Odredska pat
rola je usput postavila zasjedu na eljeznikoj stanici Grme, saekala voz,
napala ga i ubila jednog, a ranila dva neprijateljska vojnika. Istog dana je
grupa boraca koja se nalazila u Dabru napala ustaku strau kod eljezni
kog mosta na potoku Dabar, ali bez uspjeha.50
Grupa boraca 2. gerilskog odreda 1. bataljona Slobode pod koman
dom Milana Zoria prebacila se ve nekoliko dana ranije s Meeeg Brda
na Bravsko i osmatrala kretanje neprijatelja koji se prebacivao kamionima
i pjeice cestom od Kljua prema Bosanskom Petrovcu. Zori i Skundri
su odluili da postave zasjedu i napadnu neprijatelja kada iz Bravska krene
prema Bosanskom Petrovcu.
Dvadeset i sedmog avgusta, prije svanua, Petar Skundri i Milan Zo
ri su rasporedili, svaki po trideset svojih boraca i oko pedeset roguljaa
iz oba odreda u zasjedu neposredno oko ceste u rejonu Janjila. Pukomitraljezac Glia Raca je zaposjeo poloaj u dubini zasjede, s nareenjem da
otvori vatru na elni kamion tek poto neprijateljska kolona ue u zasjedu.
Ostali borci su rasporeeni tako da mogu pobacati bombe na komione kada
zastanu pred njima.
Neprijatelj je obiavao da prilikom pokreta iz Bravska alje prethod
nicu i manja bona obezbjeenja desno i lijevo od ceste. Meutim, ovog
puta to nije uradio. Tog dana oko pet sati poslije podne krenula je domo
branska polubojna (polubataljon) 10. pjeake pukovnije (120 vojnika) iz
Bravska prema Bosanskom Petrovcu bez ikakvog obezbjeenja. Na elu su
se kretala tri kamiona s oko 70 domobrana, za njima tri kamiona s muni
cijom, hranom i raznom opremom, dok su ostali vojnici i asnici, koji su
ili pjeke, zaostali... za njima.51
Kada su kamioni doli pred zasjedu, a bilo je to u rejonu 12 km is
tono od Bosanskog Petrovca, Glia Raca je iz pukomitraljeza otvorio vatru
na elni kamion. I Rade Brki je veoma uspjeno tukao svojim pukomitraljezom po neprijateljskim vojnicima. Uslijedila je brza puana paljba po
vojnicima koji su s kamiona iskakali pred gerilce u zasjedi. Baeno je i ne
koliko runih bombi. Neki domobrani su pokuali da se spase bjeanjem
preko polja, ah su gerilci jurnuli za njima, gonili ih po polju i neke poh
vatali.
Ne znajui da su gerilci postavili zasjedu, u polju nedaleko od ceste
grupa kosaca mimo je kosila travu. Kad je zapoela borba, kosci su se skrili
u dolinu, ali vidjevi da domobrani bjee, naoruani kosama stali su da
ih hvataju i zarobljavaju.
Dok se ova borba vodila, od Bosanskog Petrovca je stigao jedan tenk
(od 9 tona, kojeg su gerilci zvali prase) i sa udaljenosti od dvadesetak
metara otvorio mitraljesku paljbu po borcima na desnom krilu zasjede.
50 Zb.
51

IV/1, str. 651.

Zb. IV/1, str. 653654.

132

Raca mu je uzvratio iz svog pukomitraljeza, a Milo Kuruc bacio bombu

i tenk se okrenuo i odjurio natrag za Bosanski Petrovac i dalje tukui mit
raljezom nasumice oko ceste.
Nedaleko od zasjede nali su se mnogi seljaci iz okolnih sela sa kolima,
spremni da evakuiu ratni plijen. Kad se pojavio tenk, seljaci su pobjegli
s kolima, a im je otiao, oni su se vratili, meutim, nisu htjeli tovariti mu
niciju, ve ebad, atorska krila, odijela i dr.52
Kada je u toku borbe pristigla pjeadija sa zaelja domobranske ko
lone, gerilci su odstupili, na brzinu sakrili nekoliko sanduka municije u vr
tae i bunje i povukli se u umu sjeverno od Janjila s bogatim plijenom:
... 3 mitraljeza, 20 puaka, 30 atorskih krila, 15.000 metaka, 20 injela, 30
pari cipela, 100 pari rublja, jedan dak brana, 300 konzervi, jedan sanduk
Drave (vrsta cigareta, napomena B. B.) i nekoliko ljemova, uturica i ebadi. Zarobljen je sanduk sa novcima, u kom je naeno 2.600 dinara.5*
U ovoj borbi su poginuli Duan Kondi iz Dabra i Milo Kuruc iz Drav
ska, borci Gerilskog odreda Jelainovci. Kada je pala no, gerilci su pretra
ivali bojite, nadajui se da e pronai one sanduke municije koje su pri
likom povlaenja na brzinu sakrili u vrtae i bunje, a moda i togod oruja.
Meutim, neprijatelj je pokupio razbacano oruje i municiju i produio u
Bosanski Petrovac.
Zapovjednik 3. orunike pukovnije izvijestio je nadlene o ovoj us
pjenoj zasjedni gerilaca, navodei da je 27. avgusta 1941. godine u 17 sati iz
Bravska u Bosanski Petrovac krenula polubojna 10. pjeadijske pukovnije
pod zapovjednitvom potpukovnika Trupca. Kamioni su ili naprijed i u nji
ma jedan broj domobrana koji su bili bolesni, a iza njih ostali vojnici i ofi
ciri ili su pjeice. Kada su gerilci, iz zasjede, napali kolonu od est kamiona,
vojnici koji su ili pjeice potrali su im u pomo, ali su gerilci uspjeli da
prije njihovog dolaska zapale etiri kamiona i odnesu vei dio hrane, odijela,
cigarete i dio municije. U ovoj borbi polubojna je imala dvanaest poginulih
i dvadeset ranjenih vojnika, a od oruja izgubila je tri pukomitraljeza i dio
municije. Na kraju se navodi da je 3. satnija od 120 domobrana u Bosanski
Petrovac dola sa svega 58 domobrana, jer su svi ostali ranjeni ili poginuli,
a dio i zarobljen.54
Od zaplijenjenog oruja Gerilski odred Jelainovci je dobio dva puko
mitraljeza i oko 30 puaka, dio municije i ostalog plijena i naoruao jedan
dio ljudstva radnih eta.
Poslije ove borbe Glia Raca je s pukomitraljezom i grupom boraca
ostao na podruju Bravska, radi zatite naroda po oblinjim zbjegovima i pos
tavljanja zasjeda na cesti, ali se nakon kraeg vremena opet prebacio u sastav
Gerilskog odreda Jelainovci.
Zorieva grupa i dijelovi Jelainovakog odreda koji su bili u ovoj zas
jedi, povukli su se u Grme sjeverno od Bravska. Tu su se jedan dan od
marali, a zatim produili u logor kod Jelainovaca, gdje su stigli 29. avgusta.
Iz logora su zatim dijelovi Odreda otili na Meee Brdo, u Dabar prema
Kljevcima, Krkojevcima i Sanskom Mostu. Dio zaplijenjene municije sakri
52

Rekonstrukcija zasjede je izvrena na osnovu kazivanja Giie Race, 23. novem

bra 1978. godine i Rade Brkia, 31. jula 1975. godine.
Izvjetaj 1. bataljona Slobode od 1. septembra 1941. godine tabu Drvarske
brigade o borbama; Zb. IV/1, str. 161.
54 Zb. IV/1, str. 653654.

53

ven je kao rezerva i za njeno skrovite su znali samo Petar i Mihajlo kundri, Milani Miljevi i Rade Brki.
Vijesti o uspjenoj akciji kod Janjila stigla je u Jelainovce prije Od
reda i obradovala stanovnitva. Oduevljen ovom pobjedom ustanika, omla
dinac Mirko Stani je spjevao pjesmu, koja je tog ljeta i jeseni rado itana
meu borcima i na pozadinskim skupovima. U njoj su se, izmeu ostalih,
nalazili i ovi stihovi:
Kad se borba stia i uminu,
vjetar maglu die uz planinu,
ukaza se mjesto ljutog boja.

Kakav prizor, draga brao moja!

Mrtva vojska lei oko puta,
Kamione crven plamen guta!

Uspostavljanjem veze sa tabom Gerilskog odreda za srez Bosansko

Grahovo i okolinu, odnosno s novoformiranim tabom 1. brigade nacionalnooslobodilakih gerilskih odreda za zapadnu Bosnu i Liku (skraeno: Dr
varska brigada), tab Gerilskog odreda Jelainovci je od njega dobivao bor
bene zadatke i njemu slao izvjetaje.
Za razliku od ostalih gerilskih odreda Drvarske brigade. tab Gerilskog
odreda Jelainovci formacijski jo uvijek nije bio popunjen: nedostajao mu
je politiki sekretar, kako se u to vrijeme nazivao politiki komesar na drvarsko-petrovakom podruju. tab Gerilskog odreda u Bravskom Vagancu
je to uoio i predloio tabu 1. bataljona Slobode da ovom odredu poalje
politikog sekretara. tab Bataljona je taj prijedlog usvojio i za politikog
sekretara Gerilskog odreda Jelainovci postavio Jovu Pavia, koji je istu
dunost obavljao jedno vrijeme u Gerilskom odredu Osjeenica, a u ovo
vrijeme se nalazio u Odredu na Bravskom Vagancu. U naredbi za postavlje
nje Pavia na ovu dunost, izmeu ostalog stoji:

Naredba taba 1. bat. Slobode od 5. IX 1941. godine o postavljenju Jove

Pavia na dunost politikog komesara Partizanskog odreda Jelainovci.

134

Upuuje se drug Jovo Pavi koji ima za dunost da saraduje sa ko

mandirom tog odreda po svim vojnim zadacima koje taj odred ima da izvr
ava i specijalnu dunost da politiki vaspitava vae gerilce u ispravnom vo
enju nae oslobodilake borbe .. ,55
Obavjetavajui tab Gerilskog odreda u Bravskom Vagancu o toj od
luci, tab 1. bataljona Slobode dostavio mu je i naprijed navedenu na
redbu da je urue Jovi Paviu. U tom popratnom dopisu tab 1. bataljona
Slobode istovremeno odreuje zadatke Gerilskom odredu Jelainovci, koji
mora na svaki nain da porui prugu u Grmeu. Odred mora prugu ruiti
stalno, za to treba da organizuje grupu ljudi s krampovima, uz sve mjere
zatite ljudstva. Napominje se da je neophodno poruiti tunele u podruju
Donje Sanice. tab Bataljona istovremeno dostavlja dvije mine za ruenje
pruge, dva minerska svrdla i dva ekia. Uz ovaj dopis upuen Gerilskom
odredu u Bravskom Vagancu poslana je i odgovarajua naredba Jelainovakom odredu, sa navoenjem istih zadataka.56
Drugom polovinom avgusta 1941. godine, nakon formiranja 1. brigade
nacionalnooslobodilakih gerilskih odreda za zapadnu Bosnu i Liku, formiran
je njen 1. bataljon Slobode, u koji su uli gerilski odredi s podruja Otrelja, kao i oni prema Bravsku i Krnjeui. Prvih dana septembra tab ovog
bataljona ukljuuje u svoj sastav i Gerilski odred Jelainovci, ali mu ne
daje redni broj kao to je uinio sa pet ostalih odreda pod svojom koman
dom.
U to vrijeme, formirana je i Komanda gerilskih odreda sreza Bosan
ska Krupa Sanski Most, koja je nakon svog organizovanja poela izda
vati naredbe i Gerilskom odredu Jelainovci. Vjerovatno je tab ovog od
reda o dobijanju naredbi i od Komande gerilskih odreda KrupaSana oba
vijestio tab 1. batoljona Slobode, na to mu je ovaj odgovorio 14. sep
tembra 1941. godine dopisom upuenim na komandira i politkomesara Jelainovac da taj odred i dalje ostaje u sastavu 1. bataljona Slobode. Istim
dopisom tab bataljona trai da odred svaki drugi dan alje kurira u tab
da bi im mogli dostavljati materijal za politiki i kulturni rad meu geril
cima i u pozadini. Nadalje, tab bataljona urgira da se ito, za koje je ra
nije ugovoreno da e biti poslato iz Jelainovaca, to prije prebaci do taba
bataljona, tj. na Otre]j. I ovim dopisom tab bataljona nareuje Jelainovakom odredu da napadu prugu, rui tunele i da svaki dan dostavljaju iz
vjetaj o akivnostima.57
Dva dana kasnije. tab 1. bataljona Slobode uputio je i dopis ko
mandantu gerilskih odreda Krupa Sana kojim ga obavjetava da Jelainovaki odred i dalje ostaje u sastavu 1. bataljona, navodei iste razloge kao
i u dopisu upuenom izravno Jelainovakom odredu. Na kraju dopisa se
kae da je i tab Drvarske brigade saglasan s takvim stavom i da ubudue
Komanda gerilskih odreda KrupaSana ne alje naredbe Jelainovakom
odredu.58
55

Naredbu su potpisali Mia Milutin Moraa, pravnik, lan KPJ od 1936. godine,
tada komandant i Ilija Doen, pravnik, lan KPJ od 1936. godine, tada politiki
komesar 1. bataljona Slobode, Arhiv VII, k. 1700, br. reg. 31/3.
50 Nareenje taba 1. bataljona Slobode od 5. septembra 1941. godine Komandi
3. gerilskog odreda, Zb. IV/1, str. 206.
67 Arhiv VII, k. 1700, br. reg. 91/4.
58 Isto, dok. br. 191/4.

Iz dopisa taba 1. bataljona Slobode od 12. IX 1941. godine, kao i

drugih dopisa, vidi se da je na elu Jelainovakog odreda bio komandir, a
ne komandant, kako su borci i narod oslovljavali Petra kundria. Nadalje,
iz istog dopisa se vidi da je Jelainovaki gerilski odred imao u svom sastavu
dva odreda. U dopisu kojim komandant 1. bataljona Slobode obavjetava
komandira Jelainovakog odreda da e 4. i 5. odred bataljona napasti ne-

Naredba taba 1. bataljona Slobode Gerilskom odredu Jelainovaca.

prijatelja na podruju Bravska, istovremeno nareuje komandiru Jelaino
vakog odreda . . . sa Vaim drugim odredom doite na odreeno mjesto
u obotovac .. .5* radi saradnje sa spomenutim 4. i 5. odredom, a da
potrebne snage zadri za izvravanje dosadanjih zadataka (napada na pru
gu). Prvim odredom se vjerovatno smatrala sanika grupa, a drugim od
redom jelainovaka grupa. Zato se u spomenutom dopisu i trai da drugi
odred doe u obotovac, a ostale snage 1. odred, koji se ve nalazi na ru*
enju pruge, da ostane na izvravanju dotadanjih zadataka.
58

Isto, dok. br. 434/3.

136

Iz sauvanih dokumenata se vidi da pisanje tanog naziva ovog odreda

nije bilo dosljedno i da je razliito u pojedinim dopisima. U dopisu tabu
brigade u Drvaru od 1. septembra 1941. godine tab 1. bataljona Slobode
pored ostalog javlja o uspjenoj zasjedi u Janjilima, navodei da je u njoj
uestvovao i odred iz Jelainovaca sa komandirom kundriem. U naredbi
od 5. septembra o postavljenju Jove Pavia za politikog sekretara, kao i

Jedan od rijetko sauvanih izvjetaja Petra

skog odreda Jelainovci, od 24. IX 1941. godine.

kunria,

komandira

Partizan

137

u dopisu taba 1. bataljona Odreda u Bravskom Vagancu od 5. septembra,

naziv je Jelainovaki odred, dok u dopisu od 15. septembra tab bataljona
naziva Odi'ed Jelainovac. Nasuprot tim razliitim pisanjima naziva Ge
rilskog odreda u Jelainovcima, sam komandir Odreda Petar Skundri, pre
ma sauvanom dopisu od 24. septembra 1941. godine, pie Partizanski odred
Jelainovci, odnosno skraeno P. O. Jelainovci i potpisuje se kao koman
dir, ili skraeno K-dir.
Dolaskom na grmeko podruje, sredinom septembra tab partizanskih
odreda za Bosansku krajinu u svoje vojno-organizacione i politike aktiv
nosti ukljuuje i Partizanski odred Jelainovci, u sklopu grmekih odreda,
iji predstavnici uestvuju na vojnom, a potom i na politikom savjetovanju
u Majki-Japri, kao i u akciji na Budimli-Japru, 1. oktobra 1941. godine.
Kada drugom polovinom oktobra 1941. godine dolazi do formiranja 4.
{sanske) partizanske ete, u nju kao najjaa jedinica ulazi i Partizanski od
red Jelainovci, koji potom postaje Jelainovaki vod, iz kojeg se izdvajaju
borci iz Bravska i formiraju svoj poseban vod, kao i borci Dabra i Kljevaca
koji takoe formiraju svoj poseban vod. Kako 4. eta tada ulazi u sastav 4.
bataljona Slobode, nastalog od odreda, eta i vodova Komande partizan
skih odreda KrupaSana, Partizanski odred Jelainovci izlazi iz sastava 1.
bataljona Slobode. Meutim, teritorija na kojoj djeluje ovaj odred, po
tom vod, kao i teritorija jo nekih vodova na sanskom srezu, kao i ti vo
dovi, ostaju i nadalje na politikoj vezi sa partijsko-politikim rukovodstvi
ma KPJ drvarsko-petrovakog okruga, pa tako i partijsko-politiki rad u tim
jedinicama, sve do februara 1942. godine.

138

4. FORMIRANJE KOMANDE GERILSKIH ODREDA

KRUPASANA I NJEN RAD
Ve prilikom formiranja Ustanikog odreda Majki-Japra, 8. avgusta
1941. godine, dogovoreno je da porunik Petar Vojnovi odmah pone s pri
premama objedinjavanja ustanikih jedinica na podruju srezova Bosanska
Krupa, Bosanski Novi i Sanski Most. Zbog toga je on obiao niz sela i us
tanikih jedinica. Ubrzo zatim dolo je do sastanka u Potkalinju, u kui
Aima Raete, kojem su prisustvovali predstavnici ustanika sela Dubovik,
Benakovac, Jasenica, Haani, Potkalinje, Majki-Japra... Na sastanku je bilo
rijei o organizovanju jedinstvene komande koja e usmjeravati ustaniku
aktivnost. Za lanove te komande predlagani su Petar Vojnovi, Aim Raeta i jo neki, ali zbog nastojanja svakog sela da nametne svog ovjeka u
rukovodstvo, a i pojedinaca da dobiju neku rukovodeu dunost, nije dolo
ni do formiranja jedinstvene komande, ni do izbora njenih lanova.00 Pi
ui o konferenciji odranoj 21. avgusta, Aim Raeta se u svojim sjeanji
ma dotie i ovog sastanka i navodi da je konferenciji prethodio sastanak u
njegovoj kui. Na njemu su bili Ratko Novakovi, Petar Vojnovi, Jandrija
Novakovi, Branko opi i jo neki. Teilo se za tim da se napadi koordini
raju i uspostavi zajednika komanda. Meutim, dolo je do nesuglasica oko
toga ko e biti komandant svih snaga. Jedni su bili za to da bude Petar
Vojnovi, a njegov zamjenik Ratko Novakovi. No, Ratko, koji je bio re
zervni oficir, nije se s tim sloio. I tako je taj napor propao. Pored toga,
sazvan je i jedan sastanak u kui Jove Novakovia, lugara u Majki-Japri,
u umi kraj ceste. Opet je bilo diskusije o zajednikoj komandi. Nikola Bun
dalo je predlagao Jandriju Novakovia za zajednikog komesara. Meutim,
to nije prihvaeno, nego je predloen Ratko Novakovi, ali je stavljena prim
jedba da je mlad i da na toj dunosti treba da bude ueniji ovjek, te je
zakljueno da Branko opi bude komesar. Poslije toga uslijedila je pomenuta konferencija od 21. avgusta. Na njoj je bilo diskusije o tome kako e
se zvati ustanike snage, da li etnici, gerilci ili ustanici, kakav znak da
nose itd.01 Ovi sastanci i dogovaranja imali su za cilj organizovanje ustanika
jednog ili nekoliko susjednih sela koja su zajedniki i krenula u borbu. Tako
je tada dolo do formiranja prvih ustanikih seoskih eta ili odreda. Me
utim, jai napadi neprijatelja, koji su uslijedili, nametnuli su potrebu ob
jedinjavanja akcija vie ustanikih eta i odreda na sektoru Bosanske Kru
pe, prema pruzi Bosanska Krupa Bosanski Novi, prema Sanskom Mostu,
Budimli-Japri, pa, konano, i objedinjavanja komandovanja svim ustanici
ma na tek osloboenoj grmekoj teritoriji.
60

Duan Josipovi: Prva vojna rukovodstva Podgrmea, edicija Podgrme u NOB,

knjiga druga, str. 4445.
61 Aim Raeta, nosilac Partizanske spomenice 1941, kazivanje autoru 10. maja
1978. godine, i Napad na ustae u Duboviku, edicija Podgrme u NOB, knjiga
prva, str. 594.

Sredinom avgusta nakon prvih jaih napada neprijatelja na ustanike,

razbijanja frontova i nekih ustanikih jedinica, prema sjeanju Duana
Josipovia . . . grupe ustanika iz pojedinih sela poele su se meusobno
dogovarati o osnovnim pitanjima daljih borbi. Pred ustanicima su bila pi
tanja kako se dalje pripremati za borbu, kako se organizovati, kako organizovati osloboenu teritoriju.
Prvi sastanci istaknutijih ustanika iz sela novskog, krupskog i sanskog
sreza na kojima su razmatrana pitanja dalje borbe, odrani su kod osnovne
kole i kod kue Nikole Stupara u Rujikoj, zatim na ulumku vie Potkalinja, u kui Petra Majkia i u kui lugara Jove Novakovia u Majki-Japri,
kao i u ve spomenutim mjestima, u kui Aima Raete u Potkalinju i na
jo nekim mjestima. U razgovore su se ukljuivali ustanici sve veeg broja
sela.
Borbe prvih dana, u kojima je uestvovao veliki broj ustanika, traile
su oruje, a njega nije bilo. Zato su seoski kovai i samouki majstori naj
bre to su mogli popravljali starinske puke i kubure, izraivali koplja,
rune bombe i drugo oruje. Ljude je postepeno naputala iluzija o mu
njevitoj i .brzoj' pobjedi nad neprijateljem. Valjalo se organizovati za due
ratne napore i otvoriti perspektivu daljeg ivota i borbe.02
Kada je neprijatelj prvih dana avgusta prodirao jaim snagama du
ceste i pruge Bosanski Novi Bosanska Krupa Bosanski Petrovac, i kada
su vlasti NDH proklamovali primirje, dolo je do razbijanja frontova
i nekih na brzinu formiranih ustanikih eta na ovom podruju. Pojavile su
se tu i tamo bijele zastave na kuama, a pojedinci, ljudi i ene, pa ak i us
tanici, vraaju se kuama na teritorije koje kontroliu domobrani i ustae,
odlaze u oblinja ustako-domobranska uporita, optinske i sreske centre,
susreu se s domobranima i pregovaraju s vlastima NDH. Poto su domo
branske jedinice proklamovale pacifikaciju, primirje, pojedinci, pa i grupe
ustanika odlaze u gradove, pregovaraju s domobranskim oficirima, dobijaju
potvrde koje su trebale da ih zatite od ustaa kada dou u njihova sela.
Ali, iako je bila proklamovana pacifikacija, ustae je nisu priznale i na
stavile su po svome. Hvatali su pojedince ustanike i grupe seljaka i zvjerski
ih ubijali. Ponovile su se krvave orgije iz kraja jula i prvih dana avgusta.
Pa i pored primjera ponovljenih ustakih zvjerstava, pojedini seljaci
su i dalje odravali dodir s domobranima, odlazili u njihova uporita, a da
bi se jo vie obezbijedili, traili su, po nareenju ustake vlasti, da se iz
sela uklone svi oni koji nisu mjetani i zemljoradnici, jer ih,toboe, tada
ustae i domobrani nee proganjati. Grupa istaknutijih ustanika s podruja
krupskog, novskog i sanskog sreza tada se orijentie prema Majki-Japri,
smjetenoj u centru slobodne teritorije, a pod Grmeom, i okuplja u njoj.83
Tako se u Majki-Japri za kratko vrijeme nalo na okupu dosta istaknutih
ustanika s podruja sanskog, novskog i krupskog sreza. S novskog sreza su
u Majki-Japru doli Milan Liina, slubenik, komunista, organizator ustanka
na dijelu krupskog i novskog sreza, oro Stupar, seoski trgovac iz Rujike,
Milan Mileevi, iz aavice, svreni ak Poljoprivredne kole u Banjaluci,
Stana Stupar iz Rujike, takoe svrena uenica Poljoprivredne kole u Ba
njaluci, ore Maran, uitelj iz Kralja i Duan Josipovi, poljoprivredni
62 Kao

i napomena 1.
Duana Josipovia, 8. maja 1975. godine.

63 Kazivanje

140

referent u Bosanskoj Krupi. Bili su politiki lijevo orijentisani, komunisti

ili bliski komunistima, i u oktobru 1941. godine svi su oni bili primljeni u
lanstvo Komunistike partije Jugoslavije.
Sa krupskog sreza u Majki-Japri i oblinjim selima su bili: Branko
opi, Andrija i Ratko Novakovi, Aim i uro Raeta i jo neki, a sa san
skog sreza osim lanova taba Gerilskog odreda Majki-Japra jo i Petar
Vojnovi, Mile Davidovi i drugi.
Tih dana se i Mile Davidovi vratio iz Drvara s porukom tamonjeg
ustanikog taba da za podruje Grmea formiraju jedinstvenu komandu ili
tab. Izgleda da Milan Liina, prema kazivanju Mile Davidovia, nije mogao
stei pravu sliku o zbivanjima u Drvaru, a vjerovatno je bio i rezervisan u
izvjesnoj mjeri prema Mili Davidoviu kao andarmu i prema Petru Vojnoviu kao oficiru. elei da provjeri kazivanje Mile Davidovia i Petra Vojnovia o poruci iz Drvara, te da sazna i druge pojedinosti o stanju u Dr
varu, drvarskom tabu i njihovim prijedlozima o stvaranju jedinstvene ko
mande u Grmeu, Milan Liina alje u Drvar ora Stupara i uru Raetu,
u koje je imao puno povjerenje. Meutim, i njima su u Drvaru rekli isto
to i Mili Davidoviu. lada su se u pripremi konferencije na kojoj je trebalo
izabrati jedinstvenu ustaniku komandu za sva sela spod Grmea naroito
angaovali Milan Liina i njegova grupa boraca s podruja Rujike, kao i
grupa iz Haana.

OPTA SJEDNICA PREDSTAVNIKA SVIH GERILSKIH ODREDA

Dvadeset i prvog avgusta 1941. godine odrana je u Suvom polju (Suvopolju) pod Grmeom, u podruju sela Majki-Japre, kraj jedne ovarske
kolibe Opta sjednica predstavnika svih gerilskih odreda, na kojoj su se
okupili predstavnici s krupskog, novskog i sanskog sreza. Sa krupskog sreza
sjednici su prisustvovali: Dane Babi, kova iz Gudavca, komandir Gudavake ete, lan KPJ od 1940. godine, oro Brin, ustanik rodom iz Sred
njeg Dubovika, Nikola Cankovi, komandir odreda u Jasenici, Branko opi, knjievnik iz Haana, Trivo Drljaa, zemljoradnik iz Jasenice, bivi pos
lanik Zemljoradnike stranke, Petar urainovi, komandant odreda u Benakovcu, Milo Jerkovi, komandant odreda Suvaja, Mio Kolundija, bivi
graniarski podoficir, rodom iz Gorinje, komandant Ustanikog odreda u Gorinji i sektoru prema Bosanskoj Krupi, Jovo Medi, seljak iz Gudavca, Boo
Narani, zemljoradnik iz Gudavca, predratni lan KPJ i jedan od organiza
tora ustanka na krupskom srezu, Duan Nedimovi Marzan, biljenik, An
drija Novakovi, trgovac iz Haana, komandant ustanikog odreda u Haanima, njegov sin Ratko Novakovi, rezervni potporunik, Aim Raeta iz
Haana, vojni referent Optine Velika Rujika (Dubovik), uro Raeta, bivi
andarm, rodom iz Potkalinja, jedan od organizatora ustanka, Stevo Vjetica,
komandant ustanikog odreda Haani na poloaju i Nikola Vlaji, komandir
ustanikog odreda u selu Pueniku; s novskog sreza: Duan Josipovi, Milan
Liina, oro Maran, Milan Mileevi, oro Stupar i Stana Stupar; sa san
skog sreza: Nkola Bundalo Zeina, iz Majki Japre, Mile Davidovi iz Maj
ki-Japre, bivi andarmski narednik, Mile Gagi, uitelj u Luci-Palanci,
Pero Jelaa, vlasnik pilane iz Luci-Palanke, Stojan Marjanovi Dolinar, ko
mandant Ustanikog odreda Majki-Japra, Vaso Pratalo, bivi andarmski

141

narednik iz Luci-Palanke i Petar Vojnovi, bivi aktivni porunik, koman

dant ustanika na sektoru Budimli-Japre. Na sastanku se okupilo do pede
set ljudi iz ustanikih redova, ah se imena svih prisutnih nisu mogla ut
vrditi.
Interesantno je da na ovom sastanku nisu bili neki rukovodei ljudi
s terena sanskog sreza, koji su se nalazili u neposrednoj blizini mjesta odr
avanja sastanka, kao, na primjer, Stojan Maki i urin Predojevi. Ni is
pred Jelainovakog odreda nije niko prisustvovao ovom sastanku, iako su
predstavnici Gerilskog odreda Jelainovci dolazili na sektor Luci-Palanke da
bi se povezali s ustanicima tog podruja. Neki ne samo da nisu uestvovali
ni u pripremama, ni na sastanku na kojem je izabrana zajednika komanda
ve uopte nisu ni znali za njega. Prema kazivanju Mihajla kundria, oni
na taj sastanak nisu bili pozvani, niti su znali da se odrava. Da su bili poz
vani, svakako bi prisustvovali.64
Pod rukovodstvom Petra Vojnovia na sastanku, koji je poeo prije pod
ne, a zavrio se pred no, razmatrana su mnoga pitanja znaajna za dalji
razvoj ustanka, za uvrivanje postojeih i osnivanje novih ustanikih od
reda. O tim pitanjima su govorili Petar Vojnovi, Milan Liina i neki drugi
uesnici ovog skupa. Ponovo se raspravljalo o sastavu zajednike ustanike

Legitimacija Branka V. opia, politikog komesara Komande Gerilskih

reda sreza Bosanska Krupa i Sanski Most, izdata 27. V I I I 1941. godine.

64

Pismo Mihajla kundria autoru 6. maja 1978. godine.

142

od

komande, pa je bilo raznih prijedloga. Tako su neki za politikog komesara

predlagali Duana Nedimovia Marzana, a drugi opet Branka opia, koji,
meutim, nije elio da prihvati tu dunost, branei se da nije nikakav po
litiar, ve samo knjievnik, na to mu je Dane Babi, koji ga je s gru*
pom prisutnih predlagao, rekao: Taman da si asna sestra, ovaj put e
biti komesar!
Najzad je na ovom sastanku formirana zajednika Komanda gerilskih
odreda KrupaSana. Za komandanta je izabran Petar Vojnovi, koji se pot
pisivao prezimenom Jugovi, za politikog komesara Branka opia, a za
zamjenika komandanta Trivo Drljaa (za krupski sektor) i Pero Jelaa (za
sanski srez). Za zamjenika politikog komesara izabrani su Duan Josipovi,
ore Maran i Milan Mileevi. Neto kasnije, za sekretara taba postavljen
je Rade Stupar, za pisara Drago Marjanovi, za ekonoma Petar Majki i za
kuvara Petar S. Topoli.
U toku daljih razgovora na suvopoljskom sastanku je zakljueno da
ustanika vojna organizacija treba da obuhvati itavu teritoriju, na taj na
in da svako selo organizuje svoj odred i ukljui u njega sve punoljetne mu
karce, sposobne za borbu, a prvenstveno one koji su sluili vojsku. Manja
sela, koja, s obzirom na mali broj stanovnika, nisu u stanju da osnuju vla
stite odrede, treba da se udruuju i osnivaju zajedniki odred. Prisutni su
se dogovorili da tab takvih odreda sainjavaju komandir i zamjenik koman
dira, politiki komesar i njegov zamjenik, ekonom, bolniar i dva do tri ku
rira. Zakljueno je da komandir i njegov zamjenik treba da budu vojniki
sposobni i iskusni ljudi, a politiki komesar i njegov zamjenik politiki
iskusni i kvalifikovani za politiki rad. tabovi seoskih odreda je trebalo da
budu stalni, a ljudstvo odreda da se smjenjuje svake nedjelje, s tim da ono
ljudstvo koje je na smjeni u odredu, ivi u logoru vojnikim ivotom i
hrani se na kazanu. tab odreda treba da vodi evidenciju svih vojnih ob
veznika i za oruje sposobnih mukaraca, i u sluaju potrebe, opasnosti od
neprijatelja, poziva ih po tom spisku i stavlja pod svoju komandu radi od
brane sela.
Na sastanku je razmatrano i pitanje naziva ustanika i njihovih oznaka.
Trivo Drljaa i Mile Gagi su predlagali i insistirali na tome da se za borce
usvoji naziv etnik, ali je veina uesnika, poslije ivog objanjavanja, na
kraju usvojila da se ustanici zovu gerilci, kao i ustanici u Drvaru i okolini,
da politiki komesari nose crvenu traku oko ruke, a svi gerilci da na kapi
nose crvenu petokraku zvijezdu. Umjesto razliitih pozdrava koji su dotada
bili u upotrebi, zakljueno je da se gerilci pri susretu pozdravljaju sa zdra
vo, a otpozdravljaju ivio.
Poto su brojna sela na prostoru izmeu Une, Sane i planine Grme,
od Dabra do Radia i Rujike bila ve slobodna, na sastanku je odlueno
da se organizuje mrea relejnih stanica, kako bi sela i njihove ustanike
jedinice meu sobom bila to bolje povezana, da Glavna relejna stanica bude
u Potkalinju, na ehitima, u kui Jove kundria, i da njen rukovodilac bude
Aim Raeta, da se relejne stanice formiraju jo i u Jelainovcima, Luci-Palanci, Majki-Japri i Kozinu, a ako bude potrebno, i u jo nekim selima.
Nekoliko dana kasnije Komanda je formirala i etu za vezu i za njenog ko
mandira postavila Duana Nedimovia Marzana.
U pogledu pozadinskih organa i drutveno-politike organizacije na te
renu, zaikljueno je da politiki komesar Komande gerilskih odreda Krupa

Sana, u dogovoru i zajedno s politikim komesarima seoskih odreda, vodi

brigu o odravanju reda u selima i o politikom radu u narodu. Stana Stu
par je bila zaduena da organizira komunistiki rad sa enama na cijelom
terenu Grmea.
Poto je vatrenog oruja bilo veoma malo, zakljueno je da kovai ure
de radionice za opravku oruja, izradu kopalja i bombi. Da bi se ekonomisalo
hranom, zakljueno je da Komanda propie tablicu sljedovanja, zatim da se
ito sklanja na sigurno mjesto kako ga neprijatelj ne bi pronaao i odnio,
da svaki odred obezbijedi rezervu hrane najmanje za deset dana, te da pri
likom skupljanja ita za vojsku po selima, od naroda, ljudima treba davati
priznanice.
Komanda gerilskih odreda KrupaSana, zakljueno je, bie smjetena
tu gdje je i formirana, to jest u Suvopolju, nedaleko od kua Vlade Karia
i lugara Jove Novakovia. U tu svrhu je bila uzeta jedna koliba za ovce na
Suvopolju, oiena i ureena. Komanda je tu raspolagala najosnovnijim kan
celarijskim namjetajem i priborom: stolom, pisaom mainom, apirografom, radio-aparatom, a bila je organizovana i kuhinja za komandu i ljud
stvo uz nju.
Jedan od zakljuaka ovog savjetovanja bio je i taj da se ambulanta
Gerilskog odreda Majki-Japra organizira u okviru Komande gerilskih od
reda KrupaSana kao bolnica za lijeenje ranjenika i bolesnika s itavog
podruja.
Poslije izbora lanova taba zajednike komande i okonanja razgovora
o svim ostalim pitanjima koja su bila na dnevnom redu, Petar Vojnovi je
predloio zakljuke sastanka, koji su, uz neke izmjene, bili usvojeni, pa ih
je Duan Josipovi, koji se potipsivao prezimenom Bukovac, unio u zapis
nik s ovog sastanka, koji je on vodio otpoetka.
Na pravilno usmjeravanje rada sastanka u Suvopolju i usvajanje nave
denih zakljuaka presudno je uticala grupa boraca s podruja Rujike, na
elu s Milanom Liinom.
* * *

Zapisnik sa sastanka u Suvopolju od 21. avgusta, koji je vodio Duan

Josipovi, nije sauvan, ali je sauvan prepis jedne naredbe komandanta
Komande gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa i Sanski Most izdate nakon
tog sastanka, odnosno opte sjednice predstavnika svih gerilskih odreda.
Original Naredbe nije sauvan, nedostaje datum njenog izdavanja, ali je
sauvan primjerak njenog prepisa, zaveden 25. septembra 1941. godine u
djelovodni protokol Kozinskog voda Gerilskog odreda Haani.65
U poetku Naredbe se navodi da se ona izdaje na osnovu ovlaenja
opte sjednice predstavnika svih gerilskih odreda sreza Bos. Krupa i Sanski
Most od 21. VIII 1941. godine. Zahvaljujui pronalaenju ovog dokumenta,
bilo je mogue utvrditi taan datum odravanja opte sjednice na kojoj je
formirana Komanda gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa Sanski Most,
jer se ni u jednom drugom dokumentu ta sjednica ne spominje. Naredba je
raena vjerovatno prema Uredbi o vojnoj disciplini u bivoj Jugoslovenskoj
kravljevskoj vojsci, to upuuje na zakljuak da je neko od ustanika imao
primjerak te Uredbe, ili ju je sadrajno dobro poznavao.
85

Original se nalazi u arhivi Regionalnog muzeja u Bihau, inv. broj 210.

144

Prvim lanom Naredbe se precizira da u pogledu discipline u svim

gerilskim jedinicama navedene Komande vai Uredba o vojnoj disciplini.6
Drugim lanom se odreuje da pod ovu Naredbu potpadaju svi borci
u gerilskim odredima, pomona radna vojska, kao i cjelokupno stanovni
tvo na podruju Komande gerilskih odreda.
Trei lan zabranjuje svakom gerilcu, kao i svakom u pozadini i mu
ku i ensku pljakanje tue pokretne imovine, bilo to neprijateljska ili
imovina naeg stanovnitva, zabranjuje se ulaenje u naputene kue sta
novnitva na slobodnoj teritoriji.
etvrtim lanom se zabranjuje ubijanje neborakog stanovnitva ma
koje vjere i narodnosti bilo, kako u borbi tako i poslije zauzimanja terena.
Petim lanom zabranjuje se silovanje i obeaivanje enskih osoba
svih vjera i narodnosti.
estim lanom strogo zabranjuje se izdavanje vojne tajne Narodne
vojske, otkrivanje poloaja Komande i si. i naroito zabranjuje pijuna
u u korist neprijatelja, a na tetu narodne vojske i naroda.
Sedmim lanom je utvreno da je sve stanovnitvo na podruju dje
lovanja Komande gerilskih odreda duno davati doprinos u ivotnim na
mirnicama za ishranu narodne vojske.
Osmim lanom67 su propisane kazne za prekritelje ove Naredbe, pa
se precizira da se istupi kanjavaju kaznom od 10 do 20 batina, to
presuuje sud Komande; prestupi se kanjavaju kaznom od 20 do 35
batina, dok se zloinstva kanjavaju zatvorom ili smrtnom kaznom. Kazna
smrti izvrava se strijeljanjem, a kazna zatoenja izvruje se odgonom do
vrhovne komande.68
Devetim lanom je utvreno da kaznu do 5 batina izrie vodnik, do
10 batina komandir odreda-ete, a kaznu od 35 batina sud od 3 lana u
glavnoj komandi odreda, tj. u Komandi gerilskih odreda sreza Bosanska
Krupa i Sanski Most.
Desetim lanom je utvreno da kazne zbog zloinstva izrie sud od 5
lanova.
Jedanaestim lanom se objanjava da se po ovoj Naredbi zloinstva
smatraju: . . . ubijanje drugova bez presude suda, silovanje, samovoljna
pljaka, krae i paljevina, izdaja i pijunaa, neposlunost prema starjei
nama i sve ono to odredi kao zloin prijeki vojni sud.
Ova nam je Naredba otkrila jo jedan opti naziv za ustanike-gerilce
na grmekom podruju: Narodna vojska (u 6. i 7. lanu), usvojen ve tada
na poetku ustanka, to ukazuje na to da je kod rukovodilaca ustanikih-gerilskih jedinica Grmea ve tada bila prisutna misao i spoznaja da su dio
jedne velike vojske pobunjenog naroda, dio narodne vojske.
Usvajanje ovakve naredbe o disciplini u svim gerilskim jedinicama,
bez obzira na izvjesne kompromisne odredbe, kao to je ona o batinanju, go
vori o pobjedi linije NOB ve na prvim koracima organizovanja ustanika u
selima podno Grme-planine. Kanjavanje batinanjem ubrzo je bilo zamije
njeno drugim vrstama kazni.
Iako sanski srez ne predstavlja centralni dio prostora izmeu Une, Sa
ne 1 Grme-planine, sticajem okolnosti on e od formiranja Komande geril
66

Misli se na Uredbu o vojnoj disciplini u Jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci.

*7 Original Naredbe nije sauvan, ve njegov prepis. U sauvanom prepisu origi
nala vjerovatno je prilikom prepisivanja nainjena greka, pa je ispred rijei
Kazna izostavljena oznaka Cl. 8., ali se iz sadraja, kao i oznke sljedeeg
lana brojem devet vidi da bi ispred te rijei trebalo da stoji Cl. 8., kao novi
lan koji govori o kaznama.
* Pod vrhovnom komandom se, vjerovatno, podrazumijeva tab brigade u Dr
varu.
10 Srez S. Most u NOB

145

skih odreda KrupaSana, pa kroz itav rat, skoro stalno biti podruje u
kojem e se nalaziti vojna i politika rukovodstva ne samo za Podgrme ve
i za Bosansku krajinu, a kasnije i za Bosnu i Hercegovinu, bie podruje u
kojem e se odravati brojna savjetovanja i skupovi ne samo sreskog ve i
okrunog, oblasnog, pa i pokrajinskog znaaja. A prisustvo raznih vojnih i
politikih rukovodstava meu stanovnitvom i borcima sanskog sreza, broj
na savjetovanja i skupovi, koje su oni organizovali, imae veliki znaaj za
dalji razvoj ustanka i narodnooslobodilalce borbe ovog kraja. Zato se i ak
tivnost tih rukovodstava kroz itavu NOB isprepliu s aktivnou stanovni
tva sanskog sreza.
Komanda gerilskih odreda sreza Bosanska krupa i Sanski Most je raz
vila mnogostranu aktivnost na organizovanju i uvrivanju ustanikih je
dinica na podruju Grmea, kako se u to vrijeme nazivao ovaj kraj. Koman
dant Petar Vojnovi je obilazei odrede, povezivao i usaglaavao njihovu dje
latnost usmjerenu prema neprijateljskim uporitima, a i s nekim akcijama
je neposredno rukovodio.69 Njegovi zamjenici su dobili zadatak praenja
aktivnosti i rada u odredima. Pero Jelaa na sektoru prema Sanskom Mostu,
a po njegovom izboru za komandanta odreda u Luci-Palanci tu je dunost
preuzeo uitelj Mile Gagi; istu dunost obavljao je Trivo Drljaa prema
Bosanskoj Krupi.
Zapoeo je i organizovani politiki rad u jedinicama, izdavane su radio-vijesti, organizovane su intendantura i ambulanta. Branko opi je pored
politikog djelovanja krajem septembra poeo da pie skeeve, pjesme i
vrapca;7 zapoeo je i kulturnoprosvjetni rad i meu borcima i meu sta
novnitvom.
Komanda je ponovo uputila Milu Davidovia u Drvar. Vratio se s pis
mom Ljube Babia, komandanta Drvarske brigade, i donio propagandnog
materijala, meu kojima i list Gerilac. Poetkom septembra s Kozare je
samoinicijativno stigao borac Kota Burazor, da bi vidio ta se dogaa u
grmekim selima. Kako je bio bez ikakvih dokumenata, Komanda je posla
la na Kozaru Milu Davidovia da provjeri podatke o Kosti Burazoru. On se
uvjerio u tanost kazivanja Koste Burazora, a istovremeno se vratio odu
evljen organizacijom, disciplinom i prijemom na koji je naiao u Kozari.
On je prvi donio vijest na Grme da se borci na Kozari zovu partizani, da
se pozdravljaju stisnutom pesncom i pozdravom Smrt faizmu sloboda
narodu! i da na kapama ispod petokrake zvijezde nose jugoslovensku trobojnicu.71
Nakon uspostavljanja vre veze s Drvarom i Kozarom i u grmekoj
Komandi gerilskih odreda je bre usvajana linija NOB. Pa i pored toga, i
69

Kada su ustanici na poloaju Gornji Petrovii Puenik, na prilazima Bosan

skoj Krupi, u borbama oko Badia ostali bez municije, Petar Vojnovi, koji se
tada zatekao na tom sektoru, odmah je poslao Duana Josipovia kolima u
Gerilski odred Jelainovci da od njega zatrai pomo u municiji. Petar kundri je dao dva sanduka municije, koju je Josipovi iste noi donio, pa je bila
podijeljena borcima.
76 aljive pjesme o aktuelnim politikim ili drugim dogaajima, linostima i si.
pjevale su se prije rata na veselim veerima Radio-Beograda, a nazivane su
vrabac.
71 Mile Davidovi: Povezivanje s Drvarom i Kozarom, edicija Podgrme u NOB,
knjiga druga, str. 216218.

odluke da se borci nazivaju gerilcima, a ne etnicima, u ponekom dopisu

ili letku se pojavljivao i naziv etnik, prema sjeanju zamjenika politikog
komesara Komande Duana Josipovia. Milan Liina je zbog toga poslao iz
rejona aavice pismo Komandi u kojem je iznio da ustanicima ne odgo
vara naziv etnik, da ni naziv gerilac nije adekvatan, iako je nain ovog ra
tovanja gerilski. Traio je da se uzme naziv koji je usvojen na Kozari
partizani i da se u tom smislu promijeni naziv Komande i svih jedinica.
Petog septembra je na ustaniko podruje sanskog sreza, u Gerilski
odred Majki-Japra doao Hajro Kapetanovi, student, komunista, sekretar
Mjesnog komiteta KPJ u Bos. Novom, koji se je od 12. avgusta nalazio na
podruju Velike Rujike i aavice. U Odredu ie razgovarao sa Stojanom
Makiem i potom produio u Komandu u Suvopolje. Sutradan su putujui
s Kozare u Drvar u Majki-Japru stigli i Velimir Stojni, uitelj i predratni
lan KPJ i Uro Roca Bogunovi, radnik, Drvaranin. Dan kasnije u Ko
mandi gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa Sanski Most odrali su
sastanak Velimir Veljo Stojni, Branko opi, Hajro Kapetanovi, Uro Bo
gunovi i Stojan Maki, Stojni je tada prenio direktive i zadatke u vezi s
daljim razvojem ustanka.72 U tim razgovorima je istaknut vojniki i eko
nomski znaaj grmekog podruja, preko kojeg e se povezivati susjedna
ustanika podruja Kozare, Banije, Like i Drvara.

USTANIKI ODRED LUCI-PALANKA

Kada se neprijatelj 10. avgusta poslije uspjene zasjede jelainovake
ustanike grupe u Miljevcima, kod kua Emauta povukao iz Luci-Palanke
prema Fajtovcima i Kamengradu, narod je i dalje ostao u Grmeu u zbjego
vima, zastraen zloinima. Pukaranje 10. avgusta prije podne u Miljevcima
uli su samo neki ustanici i izbjeglice koji su bili u zbjegovima ume na
Otiu, ali ni oni nisu znali o emu se radi, niti da je neko napao ustae. Dok
su andarmi i ustae bili u ovim selima 8, 9. i 10. avgusta, oni su mnogo pu
cali, tako da se izbjeglicama po zbjegovima u umama inilo kao da se
stalno vodi borba. Zbog toga su i pucnjavu 10. avgusta, oni koji su je uli
shvatili kao da ustae i dalje haraju po selima. Kako se predvee sve uti
alo, a i 11. avgusta vladalo zatije, nije se ula borba, niti su sela paljena,
a ni neprijatelj se nije nigdje primjeivao, urin Predojevi, komandant
kasara (kako je narod zvao kasarnu) u Luci-Palanci i Branko Majki, se
kretar komande kasara, spustili su se iz ume u Luci-Palanku. Naselje je
bilo pusto: u njemu nije bilo ni mjetana, ni neprijatelja, nikog ivog!
Navratili su u zgradu kole, uzeli radio-aparat zaplijenjen u Optini Gornji
Kamengrad prvog dana ustanka i vratili se u umu. U zbjegu na Vriu,
gdje je bila urinova rodbina, pokuali su da sluaju radio, ali su se sta
nice veoma slabo ule jer su baterije bile istroene. Utom je naiao na
zbjeg Mihajlo kundri s Radom Manojloviem i Tomicom Oklobdijom,
borcima Gerilskog odreda Jelainovci. Traili su nekog od ustanika s pod
ruja Luci-Palanke, pa ih je neki izbjeglica, na kojeg su naili pri ulasku
u umu, odveo do zbjega u kojem je bio urin Predojevi.
72

Stojan Maki: U Majki-Japri, edicija Podgrme u NOB, knjiga prva, str. 743.

Mihajlo kundri se poslije razgovora s urinom Predojeviem istog

dana s dvojicom pratilaca kroz umu vratio u Jelainovce, a urin Predojevi, Stojan Kosovac i lija Deli krenuli su kroz zbjegove da prikupe ljude
s orujem, a i ostale mukarce spremne da se ponovo svrstaju u ustanike
redove, i da se s njima vrate u Luci-Palanku. Govorili su ljudima po zbje
govima da neprijatelja nema sve do Fajtovaca i Kamengrada, ali je malo
ko bio spreman da prihvati njihov poziv izuzev onih koji su imali oruje.
Zbog takvog dranja ljudi po zbjegovima urin Predojevi, Branko Majki
i Bouka Predojevi su ponovo uporno nagovarali izbjeglice da se iz Grmea vrate kuama, a sposobne za vojsku ubjeivali u potrebu da idu na
poloaj. Istog dana urin Predojevi je s pomenutim ljudima krenuo u
Luci-Palanku.
Narednih dana jo su se neki ustanici i neke izbjegle porodice vratili
kuama u naputena sela, tako da se u Luci-Palanci ve od 12. avgusta
okupila manja grupa ustanika naoruanih vojnikim i lovakim pukama.
urin Predojevi je tada ustanike s orujem rasporedio na poloaj kod
Bundinih kua, izmeu Luci-Palanke i Miljevaca, da bi obezbijedili selo
od iznenadnog napada neprijatelja, a patrole je isturao prema Vitorogu i na
Vitorog. Postepeno su pridolazili i ostali. U Luci-Palanku su se iz zbjega
vratili i lanovi ranijeg, prvog ustanikog rukovodstva na ovom podruju:
Pero Batoz, koji je poslije povlaenja i razbijanja fronta prestao da vri
dunost komandanta ustanika, zatim njegovi pomonici Slavko Pratalo,
Pavle Muti i Mile Gagi, te Vaso Pratalo, Nikola Borojevi i jo neki. Oku
pili su se u andarmerijskoj kasarni, gdje se bio smjestio urin Predojevi
sa svojom komandom kasara, da bi se dogovorili ta da se radi i kako
da se ponovo organizuju. uli su za okupljanje ustanika u Majki-Japri i
Jelainovcima, pa su odluili da se i oni ponovo organizuju i formiraju svoju
ustaniku jedinicu.
U meuvremenu je odrana i Opta sjednica predstavnika svih geril
skih odreda u Majki-Japri i na osnovi zakljuaka usvojenih na toj sjed
nici Petar Vojnovi, komandant novoformirane Komande gerilskih odreda
sreza Bosanska KrupaSanski Most doao je u Luci-Palanku da bi tu for
mirao ustaniki odred. On je odrao sastanak s vienijim mjetanima i pred
loio im da formiraju ustaniki odred za Luci-Palanku i okolinu, to su oni
usvojili. Tada je poslan kurir do ustanika koji su drali poloaj na isto
noj ivici Luci-Palanke, s porukom da ih veina doe do crkve, a manji dio
ostane na poloaju i u izvianju prema Miljevcima i Vitorogu. Zvonjavom
crkvenih zvona pozvan je narod na okup pred crkvom, gdje se zatim oku
pilo oko hiljadu ljudi: ustanika, domaina, ena i omladine iz Luci-Palanke,
Pratala, Miljevaca, Potkraja, Glavice i Otia.
Okupljenim ustanicima i narodu govorio je najprije Petar Vojnovi.
Na osnovi prethodno obavljenih razgovora i dogovora najuglednijih Palanana, neko je tada predloio za komandanta Peru Jelau, zamjenika koman
danta Komande gerilskih odreda sreza Bosanska KrupaSanski Most, to
su svi prisutni prihvatili. Bio je ugledan ovjek u ovom kraju. Neko je opet
predloio da se izabere komesar, pa je za tu dunost predloen i izabran
Vaso Pratalo. Opet je pao prijedlog da se za pomonika komesara izabere
Nikola Milju, penzionisani optinski biljenik, to je takoe usvojeno.

148

Poslije izbora komande Ustanikog odreda Luci-Palanka7* prisutni su

obavijeteni da e u njegov sastav ui tri voda, jedan vod e obuhvatiti usta
nike sela Potkraja i Glavice, drugi ustanike Luci-Palanke i Pratala, a trei
ustanike Miljevaca i Otia, da e manje grupe ustanika iz susjednih sela biti
rasporeene u neki od ova tri voda, prema elji pojedinaca.
Nakon izvrenog izbora Pero Jelaa se zahvalio na izboru.74 Simi Rajiu, kojeg je uzeo da mu obavlja kancelarijske poslove, naredio je da na
pravi spisak svih za vojsku sposobnih ljudi, bez obzira da li imaju vojnike
puke, lovake puke ili rogulje. Prema tom spisku trebalo je da se raspo
reuju na poloaj u smjenama. Na ovom podruju je tada bilo ukupno oko
petnaest vojnikih i tridesetak lovakih puaka, a ostalo naoruanje su
bile sjekire, rogulje, koplja i slino.
Odmah poslije izbora komande Odreda odlueno je da se za vodnike
vodova koji e biti organizovani uzmu Nikola Borojevi, metalski radnik
rodom iz Pratala, koji je neko vrijeme pohaao i podoficirsku artiljerijsku
kolu, Milan Milju, imuan i ugledan ovjek u ovom kraju i urin Predojevi aktivni artiljerijski narednik. Stab odreda se smjestio u lugarsku kuu
na Gredaru, dok su u andarmerijskoj kasarni ostali kuriri i seoska straa.
lanovi komande Ustanikog odreda Luci-Palanka dogovorili su se da
komesar Vaso Pratalo kada je neka akcija ide u borbu, a u ostalo vrijeme
da s pomonikom Nikolom Miljuom organizuje obavljanje pozadinskih
poslova (etva, sabiranje ljetine, rad radionice i dr.). Pomoniku komesara
Nikoli Miljuu stavljeno je u zadatak da vodi administraciju i rjeava spo
rove meu stanovnicima, ukoliko do njih doe. Za magacionera je odreen
Pero Batoz, koji je prvih dana ustanka bio komandant ustanika, a za eko
noma Manjia Pratalo. Iako nisu bili ni birani, ni naknadno postavljeni na
neke dunosti, u tabu Odreda, uz komandanta Peru Jelau nalazili su se
Slavko Pratalo, bivi aktivni vazduhoplovni narednik-pilot, Pavle Muti,
bivi aktivni podoficir.
Vodovi nisu bili svi istovremeno formirani, niti se moglo ustanoviti tano vrijeme njihovog formiranja. Meutim, do toga je dolo, najvjerovatnije,
posljednjih dana avgusta i poetkom septembra 1941. godine. Najprije se
prilo formiranju Lucipalanakog, zatim Glaviko-potkrajskog, pa Miljevakog ustanikog voda.76 Komandant Odreda Pero Jelaa je postavio vodove,
ve kako je koji bio formiran, na poloaje na liniji Lipnik Rovine
Glavica (k.542) Bonjaci Milanovac.
U Lucipalanaki vod, u vrijeme formiranja i narednih mjeseci, stupilo
je esnaest ustanika iz Luci-Palanke, jedan iz Pratala, etiri iz Skucanog
Vakufa, dva iz Naprelja i jedan iz Fajtovaca, ukupno 24 ustanika.
Ljudstvo je bilo podijeljeno u desetine, ali poto su se desetari smje
njivali skupa s ljudstvom, njih je bilo dva-tri puta vie nego desetina. Vod
7>Nije

sauvan nijedan dokument iz kojeg bi se vidio naziv ovog odreda. S obzi

rom na nazive odreda ija su se imena sauvala u dokumentima (Gerilski odred
Jelainovci, Ustaniki odred Majki-Japra), te s obzirom na to da je formira;
njem ovog odreda neposredno rukovodio Petar Vojnovi, koji je uestvovao i
u formiranju Ustanikog odreda Majki-Japra, realno je pretpostaviti da je i
odred formiran u Luci-Palanci dobio isti naziv kao i japranski, to jest Usta
niki odred Luci-Palanka.
74 Kazivanje grupe boraca iz Luci-Palanke i okoline 23. novembra 1960. godine.
75 Ovo nisu zvanini nazivi vodova.

je pod komandom Nikole Borojevia zaposjeo poloaj na liniji Rovine

Glavica s frontom prema Goricama i Skucanom Vakufu.
Nekoliko dana poslije formiranja Lucipalanakog ustanikog voda
okupili su se vie Babia kua ustanici s podruja Miljevaca i formirali,
pod komandom vodnika Milana Miljua, svoj Miljevaki ustaniki vod, u
koji je tada, ili narednih nedjelja, stupilo 25 ustanika iz Miljevaca, osam iz
Otia, dvojica iz Bonjaka i jedan iz Gorica, ukupno 36 ustanika. Poto je
vodnik Milan Milju bio invalid, vrlo brzo je smijenjen s te dunosti, a za
vodnika je izabran Mirko Simi.
Tih dana su se okupili i ustanici s podruja Preojevia Glavice i potkraja i formirali svoj Glaviko-potkrajski vod pod komandom urina Predojevia, u koji je na dan njegovog formiranja i narednih nedjelja stupilo
30 ustanika iz Predojevia Glavice i Potkraja i jedanaest iz Pratala, ukupno
41 ustanik.
U svim vodovima Lucipalanskog ustanikog odreda je bilo najvie us
tanika roguljaa, a uz njih i dosta onih koji su se na poloajima smjenji
vali svaki dan, pa ih je dunost straara ili osmatraa na poloaju zapadala
jednom do pet puta u mjesecu.
Poto su sva tri voda bila formirana, Petar Jelaa ih je rasporedio ta
ko da je Miljevaki vod bio na desnom krilu rasporeda Odreda i drao polo
aj prema Naprelju, Fajtovcima i Kamengradu, na liniji: Rovine Bonja
ci Bosanski Milanovac. U sredini je bio Lucipalanski vod, koji je zatva
rao pravce od Gorica i Skucanog Vakufa, dok je Glaviko-potkrajski vod bio
orijentisan prema Skucanom Vakufu. Zajedno s ustanicima naoruanim
vojnikim i lovakim pukama na poloajima su se svakodnevno smjejnivali i roguljai iz sela ovog podruja.
Vodovi su isturali patrole prema Naprelju, Fajtovcima i Skucanom
Vakufu. Njihova pojava je iznenadila malobrojne ustae i civile u selima
oko Fajtovaca i Kamengrada, pa su pobjegli u Sanski Most. Prostor izmeu
Vitoroga i Kamengrada je otada uglavnom bio pust i u njega su povremeno
upadale patrole iz neprijateljevih uporita, a i patrole Ustanikog odreda
Luci-Palanka, a dolazile su i izbjeglice iz tih sela radi skupljanja ljetine.
Odred s navedenih poloaja nije preduzimao nikakve napade. Jedino su se
njegove patrole povremeno sukobljavale s patrolama oruanih formacija ne
prijatelja, ili s naoruanim civilima koji su dolazili iz Sanskog Mosta da bi
prikupili ljetinu sa svojih imanja i obrali vonjake.
Poput Ustanikog odreda Majki-Japra i komanda Ustanikog odreda
Luci-Palanka je odluila da u vodovima ustanika na poloajima uvede smje
ne.
Poto je u vodu raspolagao sa svega nekoliko vojnikih puaka, urin
Predojevi je vie puta slao Stevurinu Kosovca u sela oko Bosanskog Pet
rovca, gdje je on na konjima prenosio ito, da za njega kupuje vojnike pu
ke i municiju. Jednom je kupio i pukomitraljez. Kako se u selima prialo
da se Stevurina usput bavio vercom, urin je, nakon dva-tri njegova odlas
ka u petrovaki srez, naredio da s njim u kupovinu oruja ide i Dane Milju.
Dok je urin Predojevi pojaao naoruanje svoga voda kupovinom
oruja, kod ostalih vodova u tom pogledu nije bilo nikakvih promjena, niti
je moglo biti, jer Odred u cjelini nije iao u akcije: niti je napadao nepri
jatelja, niti na cesti od Sanskog Mosta prema Luci-Palanci postavljao zasje-

150

de. Komandant odreda Pero Jelaa nije preduzimao nikakve akcije. Odre
dom je rukovodio iz sjedita komande u Luci-Palanci i vrlo rijetko je od
lazio na poloaj.
Prvih dana ustanka, do razbijanja fronta i povlaenja ustanika i na
roda u Grme, ustanici su se pojedinano brinuli za svoju ishranu. Tada su
grupice zajedniki pekle janjad ili prasad, dok su hljeb dobij ali ili sami
donosili od kue. Bilo je i plijena, ali su i pojedini domaini sami pekli
meso i donosili ga na poloaje ustanicima. Meutim, kada je polovinom av
gusta formiran Ustaniki odred Luci-Palanka, organizovane su kuhinje u
vodovima, za svaki vod posebno i neposredno iza poloaja. U ishrani usta
nika je prevladavalo peeno meso, a od kuvanih jela grah, kupus i krompir
s mesom. Hljeb je dobijan i skupljan po selima iz kojih je bilo ljudstvo po
jedinih vodova ili u selu gdje se nalazio poloaj voda.
Polaganje zakletve u Ustanikom odredu Luci-Palanka obavljeno je
na vie mjesta. Jedna grupa ustanika je polagala zakletvu kraj izvora Toak
kod Marjanovia gaja, na periferiji Luci-Palanke, jo dok su tu drali po
loaj. Borci bi se okupili, a ispred njih, u sredini, postavljane su u kupu tri
puke. Polaganjem zakletve je rukovodio komandant odreda Petar Jelaa,
drei u ruci zapaljenu svijeu u iraku, a zapisnik je vodio Simo Raji;
ustanici su se zaklinjali u narod, u srpstvo, spominjan je i krst asni i srpskopravoslavna crkva i, na kraju, svi su dizali tri prsta i izgovarali amin!
Ljudstvo Miljevakog voda je polagalo zakletvu odmah prilikom formi
ranja voda vie Babia kua. Tekst zakletve je itao Ostoja Predojevi iz
Predojevia Glavice, bivi andarmerijski narednik, koga je komanda Odre
da poslala iz Luci-Palanke da obavi taj in. Zakletva je bila slina zakletvi
koju su polagali vojnici u Jugoslovenskoj vojsci. Pred ustanicima je bila
pobodena jugoslovenska zastava, ali nije bilo ni svijea, ni krsta.
Manja grupa ustanika Glaviko-potkrajskog voda bez vodnika se za
tekla na odmoru u Glavikoj uvali kada je k njima doao komandant Odreda
Pero Jelaa s omladincem Zdravkom Njegovanom, da bi organizovao i nji
hovo polaganje zakletve. Zdravko Njegovan je stavio na sebe epitrahilj,76
ustanici su postrojeni i proitana je zakletva.
Ubrzo poslije formiranja Ustanikog odreda Luci-Palanka komandant
Odreda Pero Jelaa je pozvao stolara Jozu aia i Mirka Pratala i dogovo
rio se s njima da pomou dinamita koji su ustanici imali, i upotrebljavali
bez veeg efekta, naprave neku vrstu bombe. Tako je dolo do otvaranja pr
ve ustanike radionice u kovanici Mirka Pratala u Pratalima. Jozo i Mirko
su poeli praviti tzv. cementne bombe, ali se brzo pokazalo da ni te ce
mentne bombe ne vrijede mnogo. Tada su oni preli na izradu bombi od
vodovodnih cijevi, i na kraju izradu tzv. bombi na epie.77
Neposredno nakon organizovanja Gerilskog odreda Luci-Palanka, me
u rukovodeim ljudima ovog odreda je dolo do nesuglasice oko osnovne
orijentacije zapoete borbe. U nastojanju da se Odred usmjeri u bratoubi
laku borbu, najglasniji su bili Pavle Muti, Slavko Pratalo i Milo ilas,

76

Epitrahilj je dio odede koju nosi pravoslavni svetenik za vrijeme crkvene

slube, pokopa i drugih vjerskih obreda.
77 Opirnije o izradi cementnih bombi i bombi na epie u poglavlju Parti
zanske radionice.

slubenik bive srpske ispostave. Njih dvojica su isticali da borbu treba

voditi protiv Muslimana i Hrvata, jer su oni krivi za sve nevolje koje su
snale srpski narod. Slavko Pratalo je u to vrijeme napustio poloaj i bio
kod kue u Luci-Palanci. Svakodnevno se navraao i zadravao u Komandi
odreda, ili se kretao meu Palanarima. Milo ilas nije ni iao na poloaj,
jer je od ranije bio invalid, bez ake, pa je bio kod kue. Njih su od po
etka otvoreno podravali lugar Nikola ubrilo, gostioniar Obrad Daljevi,
lugar u Bojitu Sveto Srdi i jo neki. Milo ilas se pred rat doselio u
Luci-Palanku. On je ranije bio sudski glasnik u Bosanskom Petrovcu, pa je
na intervenciju tamonjeg bogatog trgovca Miloa Novakovia 1933. godine
bio otputen iz slube, jer je bio prestrog, plijenio je od seljaka stvari i sto
ku za neplaene sudske takse i si. Poslije toga na ulici se porjekao s Novakoviem, ovaj ga oamario, a ilas ga je s nekoliko hitaca iz pitolja
ubio. Kad je odleao kaznu, nije se smio vratiti u Bosanski Petrovac, ve se
doselio u Luci-Palanku, gdje se zaposlio u sreskoj ispostavi. Ova grupa je
bila i protiv toga da Odred nosi naziv Gerilski odred, a borci naziv ge
rilci. Ovoj proetnikoj grupi suprotstavljali su se jedino Vaso Pratalo, ko
mesar Odreda i jo nekolicina mlaih boraca, koji su odranije bili povezani
s komunistom Gojkom Majkiem i pod njegovim uticajem. Vaso Pratalo
nije bio dovoljno politiki upuen da bi se mogao argumentima suprotstaviti
stavovima svog daljeg roaka Slavka Pratala i ostalih. Njihovim nacionali
stikim stavovima Vaso Pratalo se suprotstavljao rijeima: Neemo mimo
drugih! To je znailo, poto se i na podruju petrovakog sreza i Drvara, i
drugdje, osnivaju gerilski odredi i borci zovu gerilci, ni ustanici s podruja
Luci-Palanke ne bi trebalo da se izdvajaju i budu neto drugo!
Poto je aktivnost grupe Pavla Mutia svakim danom bivala sve otvo
renija, komesar Odreda je traio politiku pomo iz Komande gerilskih od
reda KrupaSana.78 Kako je u to vrijeme na ovo podruje ve bio stigao i
Stab partizanskih odreda za Bosansku krajinu, komandant Danko Mitrov
Oduio je Stojana Makia, tada zamjenika politikog komesara Komande
dreda KrupaSana da odri sastanak sa rukovodiocima u Luci-Palanki.
Maki je na sastanku u lugarevu kuu pozvao rukovodioce Odreda ali je i
n naiao na neslaganje nekih od njih s politikom koju KPJ sprovodi u
^stanku. Samo komesar Odreda Vaso Pratalo i vodnik voda urin Predo
jevi su podrali Makia, dok se jedan dio kolebao. Poto nije uspio prido
biti sve rukovodioce Lucipalanskog odreda za platformu NOB, Maki je,
nakon
konsultovanja sa najnaprednijim ustanicima, odluio da se sazove
*W. Na narodni zbor u Mutia Gaju dolo je preko dvjesta ljudi, meu ko
jima i veina ustanika. Maki je govorio o situacije kod nas i u svijetu, o
c'ljevima NOB i o pojedincima koji su protiv stavova koje sprovodi Stab
Partizanskih odreda za Bosansku krajinu. Ljudi okupljeni na zboru pozdra
vi su izlaganje Stojana Makia, dok su Pavle Muti, Slavko Pratalo, Milo
ilas i drugi utali.
Meutim, grupa Pavla Mutia, Slavka Pratala i Miloa ilasa ni pos
ije ovoga zbora nije prestala s pokuajima usmjeravanja Gerilskog odreda
Uproetnike vode. Pod njihovim uticajem dolo je u to vrijeme i do upada
Jadnog voda Gerilskog odreda Luci-Palanka u Skucani Vakuf, gdje su spa^i sve muslimanske kue i dvojicu ih trojicu Muslimana civila ubili.
78

Kazivanje Vase (Vlajka) Pratala, nosioca Prtizanske spomenice 1941, autoru,

8. maja 1978. godine.

152

FORMIRANJE SEOSKIH VODOVA

Na Optoj sjednici predstavnika svih gerilskih odreda, kako je u ci
tiranoj Naredbi o disciplini nazvan sastanak odran 21. avgusta 1941. godine,
na kojem je formirana Komanda gerilskih odreda Bosanska Krupa San
ski Most, jedan od najvanijih zakljuaka je bio da Vako vee selo, ili dva-tri manja, organizuju svoj odred u iji sastav treba da budu ukljueni svi
punoljetni mukarci. Odreeno je da tab odreda sainjavaju: komandir i
njegov zamjenik, politiki komesar i njegov zamjenik, ekonom i bolniar.
U duhu ovih zakljuaka do savjetovanja u Majki-Japri, 20. septembra
1941. godine, formirani su seoski vodovi u Kozinu, Mrkaljima i Hadrovcima.
Krajem avgusta, ili prvih dana semptembra, u Kozinu je formiran Ge
rilski vod, koji je uao u sastav Gerilskog odreda Haani, na teritoriji bosanskokrupskog sreza. Iz dokumenta pisanog 20. septembra 1941. godine vi
di se da je za komandira tog voda izabran Ljubo Laji, a za njegovog zamje
nika ura Mareta.
Trinaestog septembra je u Mrkaljima formiran Gerilski vod, koji je
takoer uao u sastav Gerilskog odreda Haani. Komandir tog voda je bio
Duan Malie, a desetari Gojko Davidovi, Stojan Antoni i Lazo Mijatovi,
a jedno vrijeme je tu dunost obavljao i Ilija Stupar. Vod je postavljao
strae i slao patrole prema Budimli-Japri.

Patrolni list od 19. IX 1941. godine Gerilskog voda M r k a l j i .

Na konferenciji odranoj u Hadrovcima 16. septembra za donji dio

sela organizovan je samostalni vod, neposredno potinjen Komandi gerilskih
odreda sreza Bosanska KrupaSanski Most. U njegovom sastavu je bio 31
mjetanin, a ljudstvo je bilo razvrstano u tri desetine. Desetari su bili Du
an Mar eta, Lazo Mar eta i Marko Jelisavac, a vodnik Mihajlo Mar eta. I
ovaj vod je straama i patrolama obezbjeivao svoje selo prema Budimli-Japri.

154

5. DOLAZAK TABA PARTIZANSKIH ODREDA ZA BOSANSKU

KRAJINU I SAVJETOVANJA U MAJKIC-JAPRI
Desetog ili jedanaestog septembra 1941. godine od Banjaluke, preko
Mlinita i Drvara, u Komandu gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa
Sanski Most u Majki-Japri stigao je tab partizanskih odreda za Bosansku
krajinu, koji je u Podgrmeu, poetkom oktobra, preimenovan u tab Kra
jinske divizije. Komandant tog taba bio je Danko Mitrov, major panske
republikanske vojske, popularni major Danek, a politiki komesar Branko
Babi, Slovenac. S njma je bila zatitnica taba, u kojoj su bili Teufik Kadeni Cinkara, komandir i Rudi Kolak, politiki komesar Zatitnice taba,
zatim Drago Lang, Branko Lastri, Ivica Odi, Risto krbi, Milan Tavar,
Jovica urlija i Juraj Marek, uglavnom komunisti iz Banjaluke.78 tab se
smjestio u kuu Vlade Karia, a Komanda gerilskih odreda je tada jednim
dijelom bila u kuama Draia. Danko Mitrov je najvie vremena provodio
u obilasku Odreda. Malo se zadravao u tabu. I politiki komesar Branko
Babi je obilazio jedinice i radio na stvaranju partizanskih organizaoija,80 sve
do odlaska na Kozaru. Danko Mitrov je tih dana postavio Stojana Makia,
dotadanjeg politikog komesara Ustanikog odreda Majki-Japra, za zamje
nika politikog komesara u Komandi gerilskih odreda sreza Krupa Sana,
a njegovu dunost u odredu preuzeo je Duan Josipovi, dotadanji pomo
nik politikog komesara Komande gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa
Sanski Most.
Dvadesetog septembra, desetak dana nakon dolaska u Majki-Japru,
tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu je organizovao u svom sje
ditu savjetovanje komandira gerilskih odreda, kojem su prisustvovali i ne
ki istaknutiji borci, organizatori ustanka, ukupno oko ezdeset delegata,
kako su ih tada zvali. Poto u kuu Vlade Karia nisu mogli svi stati, neki
uesnici su bili u dvoritu. Zapisnik na ovom savjetovanju vodio je Rade
Stupar, predratni biljenik Optine Rujika, a tada sekretar Komande ge
rilskih odreda sreza KrupaSana. Savjetovanje je omoguilo tabu parti
zanskih odreda za Bosansku krajinu da se upozna sa stanjem na podruju
Grmea i da sagleda i ocijeni jednomjeseni rad Komande gerilskih odreda
sreza Bosanska KrupaSanski Most na uvrivanju postojeih i formira
nju novih ustanikih jedinica.
Savjetovanju su prisustvovali Danko Mitrov, komandant partizanskih
odreda Bosanske krajine, Petar Vojnovi i Branko opi, komandant i po
litiki komesar taba gerilskih odreda sreza Bosanska KrupaSanski Most
i njihovi zamjenici Mile Gagi, Trivo Drljaa i Stojan Maki, delegati ge
rilskih odreda: Petar kundri i Milani Miljevi, komandant i lan taba
Gerilskog odreda Jelainovci, Stojan Dolinar i Duan Josipovi, komandir i
79 Kazivanje Teufika Kadenia Cinkare, pismo od 12. februara 1979. godine,
so Kazivanje Rade Stupara autoru, 31. marta 1972. godine.

155

politiki komesar Ustanikog odreda Majki-Japra, komandir i politiki ko

mesar Ustanikog odreda Luci-Palanka Pero Jelaa i Vaso Pratalo, koman
dir Rujikog odreda Milan Liina, komandir Radikog odreda Mile Glii,
komandir Gorinjskog odreda Mio Kolundija, komesar Partizanskog odre
da Potkalinje uro Raeta, komandir Odreda u Gornjim Petroviima Duan
Bokan, komadir i komesar Haanskog gerilskog odreda Andrija Novakovi
i Ratko Novakovi, komandir Kozinskog voda Haanskog odreda Ljubo Laji, zatim Mile Davidovi, ore Maran, Redo Terzi i predstavnici ostalih
odreda s podruja krupskog, novskog i sanskog sreza. Ispred partijske or
ganizacije savjetovanju su prisustvovali Hajro Kapetanovi i Ale Terzi.
Stojan Maki je u svojim sjeanjima na ovaj skup napisao da su na
konferenciji analizirani stanje i vojniki uspjesi, slabosti i tekoe u od
nosima i postavljeni zadaci odreda za dalje borbe, organizaciono uvri
vanje itd.
U izvjetaju i diskusiji konstatovano je da su neki odredi razvili vrlo
uspjenu vojniku aktivnost i postigli vidne rezultate, da su nanijeli nepri
jatelju znatne gubitke, zaplijenili oruje i vojnu opremu. Istaknuto je da
je najbolje uspjehe ostvario Jelainovaki odred, koji je poslije prvih us
tanikih borbi produio da uspjeno izvodi partizanske akcije, vri diver
zije na pruzi Sanski Most Srnetica i napada neprijateljske kolone, vozove
i strae. Odred je ojaao i poveao se na preko 60 naoruanih boraca.
Na konferenciji komandant Danko Mitrov estitao je na uspjesima pred
stavnicima Jelainovakog odreda i posebno pohvalio Petra Skundria. Konstatovao je da su jo neki odredi (odredi u Velikom i Malom Radiu, Suvaji i drugi) bili primjerno aktivni u borbama, naroito u odbrambenim ak
cijama, ali da veina nije razvila posebnu vojniku partizansku aktivnost.
Neki odredi postali su neaktivni kao, na primjer, odredi u Gornjim Petrovi
ima, Luci-Palanci. Zakljueno je da odredi samoinicijativni je i smjelije, po
gotovu nou, napadaju neprijateljske strae, patrole i uporita, da redovno
postavljaju zasjede i slino, ali da se daju i prijedlozi za organizovanje za
jednikih akcija u kojima bi uestvovalo vie oblinjih odreda.
Na konferenciji je istaknuto da neki rukovodioci odreda ne organizuju
vojnike akcije i da toleriu nedisciplinu, ovinizam i pljaku. Naveden je
primjer Stevurine Kosovca iz Ustanikog odreda Luci-Palanka, koji je e
sto samovoljno naputao Odred, istupao ovinistiki, terorisao zarobljene
Muslimane, prodao puku, pukomitraljez i sto litara benzina, pukom ranio
jednog partizana radi osvete itd. Zbog toga je kritikovan komandir Odreda
Pero Jelaa, a Komandi gerilskih odreda sreza Bosanska KrupaSanski Most
je nareeno da sprovede istragu, ispita svjedoke, pa ako optube budu tane,
da se Stevurina Kosovac preda vojnom sudu. Komanda je organizovala is
tragu o radu i postupcima Kosovca i poto je utvreno da je on stvarno po
inio sve ono za to je na savjetovanju bio optuivan, predat je vojnom sudu,
koji ga je osudio na smrt i on je strijeljan 5. oktobra 1941. godine.81
Danko Mitrov je na konferenciji govorio o buduim zadacima, posebno
objanjavajui kako se izvode noni napadi na neprijatelja.
81

Stojan Maki: Razvitak partizanskih jedinica, edicija Podgrme u NOB, knjiga

druga, str. 100101.

156

Uesnici konferencije su obnovili zakljuak donesen na optoj sjednici

odranoj 21. avgusta da svako selo obrazuje svoju etu ili vod, raspravljali
su najvie o organizovanju tih jedinica. Tim povodom tab partizanskih od
reda Bosanska KrupaSanski Most je izdao odgovarajuu naredbu. Ona nije
sauvana u izvornom obliku, ve u Naredbi koju je na osnovu prve izdao
Ljubo Laji, zamjenik komandanta Gerilskog odreda Haani, upuenoj vodo
vima u Haanima, Kozinu, Johovid i ivoskupu. Njegova naredba, meu
tim, nema datuma, ali je njen prijem registrovan u Kozinskom vodu Geril
skog odreda Haani 29. novembra 1941. godine.
Na poetku Naredbe br. 2 vodnicima vodova Haani, Kozin, Johovica
i 2ivoskup stoji da prema nareenju taba partizanskih odreda KrupaSa
na, a na osnovu zakljuaka zajednike sjednice voa odreda za srez Krupa
Sana, svako selo ima obrazovati etu ili vod, da se eta dijeli na vodove,
vodovi na desetin.e a desetine na grupe po pet ljudi. Na elu ete je ko
mandir, na elu voda vodnik, desetine desetar, a grupe voa grupe. Drugim
lanom se odreuje da svi borci odmah poloe zakletvu prema tekstu koji
e se naknadno dostaviti. Treim lanom se odreuje da se obavezno odre
uju kuriri za svaku desnu i lijevu jedinicu, po jedan, i posebno jedan kurir
za komandu Odreda Haani.82 Nadalje se etvrtim lanom nareuje da se u
vojnu jedinicu imaju pozvati svi mukarci od 20 do 50 godina starosti koji
su fiziki sposobni, a ko bude izbjegavao, treba ga tuiti komandi odreda,
a komanda e podii protiv istog optubu prijekom Vojnom sudu u Grmeu.83Petim lanom se odreuje da se od ljudi nesposobnih za borbu, kao
to su epavi, oravi, mlai od 20 i stariji od 50 godina, obrazuje pomona
radna vojska koja ima zadatak da kontrolie slobodnu teritoriju i da ob
rauje njive. Na zavretku se odreuje da komandir ili vodnik odredi star
jeinu sela koji e voditi pozadinske dunosti i brigu oko obrade imanja.84
U drugom lanu Naredbe umjesto naziv ustanik ili gerilac pie et
nik, odnosno stoji Zakletvu etnika izvriti odmah.. .** Ovo je jedan od
rijetkih dokumenata s podruja Podgrmea u kojem se ustanici nazivaju et
nicima, to oni u stvari nisu bili. Ustanike komande u Podgrmeu uopte
nisu upotrebljavale taj naziv, ve naziv ustanik i gerilac, a poslije sas
tanka od 20. septembra u Majki-Japri partizan. U narodu, kojem su bili
nepoznati i strani i naziv gerilac i naziv partizan, upotrebljavan je za
ustanike iz prolosti jedino poznati naziv etnik. U Naredbi ga je upo
trijebio zamjenik komandanta Gerilskog odreda Haani Ljubo Laji, koji se
i potpisao. On je ubrzo poslije toga protjeran iz Podgrema, otiao je u svoj
rodni kraj na Kozaru, gdje je razotkrivena njegova etnika djelatnost, pa
je bio uhapen, suen i strijeljan.
Dva ili tri dana poslije savjetovanja komandnog kadra odrano je u
Majki-Japri i prvo savjetovanje politikih komesara odreda na podruju
Grmea, koji su bili pod Komandom taba partizanskih odreda KrupaSa82

Iz ovoga se vidi da se rukovodee tijelo Gerilskog odreda Haani nazivalo ko

mandom, a ne tabom.
83 Odnosi se na Vojni sud Komande partizanskih odreda Bosanska KrupaSanski
Most.
Original naredbe u arhivu Regionalnog muzeja u Bihau, inv. broj 211.
85 U drugom lanu Naredbe pie: 2. Zakletvu etnika izvriti odmah prema tekstu
koji e se dostaviti.

na. Na osnovi primljenih direktiva Branko opi i Stojan Maki, politiki

komesar i zamjenik politikog komesara taba Komande partizanskih od
reda KrupaSana najvie su govorili o NOP i o zadacima politikih kome
sara, o politikom stanju u partizanskim odredima, o znaaju i potrebi raz
vijanja politike svijesti boraca i rukovodilaca, o bratstvu i jedinstvu, o na
inu koritenja tampanih radio-vijesti i lista Gerilac, o razvijanju drugar
skih odnosa, o brizi za smjetaj i ishranu boraca i mnogim drugim tada
aktuelnim pitanjima. Ni jedan tadanji politiki komesar nije bio lan KPJ,
pa nije imao ni potrebnog politikog iskustva i znanja za partijski i politiki
rad. Meutim, uz stalnu brigu i pomo pojedinih lanova KPJ, veina njih
je shvatila zadatke i dunosti politikih komesara i njihov rad je svakim
danom postajao sve bolji.
Na ovom savjetovanju je govorio i Danko Mitrov, o tome kako je Ustaniki odred Luci-Palanke 17. septembra upao u skoro pust Skucani Va
kuf, spalio sve muslimanske kue i ubio nekoliko nedunih Muslimana. On
je otro kritikovao taj postupak i rekao da su s tom akcijom napravili vie
tete nego koristi. Potom je govorio o tome kakav odnos treba da imaju
partizani prema civilima na neosloboenoj teritoriji i da se partizani ne smi
ju svetiti nad nedunim stanovnitvom za zloine ustaa i drugih zlikovaca.86
Tih dana, krajem septembra, u Majki-Japru, u tab partizanskih od
reda KrupaSana doao je iz Like Stojan Mati,M komandant Bataljona ge
rilskih odreda za Liku, koji je bio u sastavu Drvarske brigade. U razgovoru
s Brankom opiem, iji je on bio kolski drug iz bihake Gimnazije i Stojanom Makiem, Mati je sagovornike upoznao sa vojno-politikom situaci
jom u Lici, s raspoloenjem naroda i spremnosti da se bori i protiv italijanskih faista, kao i o postojanju pojedinaca i grupica velikosrpski nastroje
nih, koji uruju s Italijanima. opi i Maki su upoznali Matia s razvojem
ustanka na podruju Grmea i spremnosti Grmelija da se bore i protiv
italijanskog okupatora, kao i s borbom koja se vodi protiv djelovanja raznih
kolebljivaca, italijanaa i etniki nastrojenih pojedinaca. Kada je u meu
vremenu u tab stigao komandant Petar Vojnovi, Mati je i s njim raz
govarao, noio u tabu, otiao do Luci-Palanke i sutradan se vratio nazad
u Liku.88 Tako je uspostavljena direktna veza grmekih i likih partizana,
koja e se sve vie razvijati kako u borbenim dejstvima tako i na svim dru
gim poljima.

FORMIRANJE NOVIH VODOVA I ODREDA

Krajem avgusta i u toku septembra mnoga sela su izvrila dobijeni
zadatak i formirala svoj odred. Meutim, bilo je dosta sela koja nisu organizovala svoju ustaniku jedinicu. Zbog toga je to pitanje bilo meu prvim
koje je razmatrala Zajednika sjednica odreda za srez Bosansku Krupu
86 Kazivanje

Vase (Vlajka) Pratala autoru, 8. maja 1978. godine.

Stojan Mati iz Nebljusa, aktivni oficir bive Jugoslovenske vojske. Organizator
ustanka na podruju donjolapakog sreza. Kao komandant Bataljona Marko
Orekovi poginuo 27. februara 1942. godine u napadu na Italijane u Donjem
Lapcu. Proglaen za narodnog heroja.
88 Kazivanje Stojana Makia, 12. maja 1975. godine, str. 6.
87

158

Sanski Most, odrana u Majki-Japri 20. septembra 1941. godine, mjesec

dana poslije Opte sjednice predstavnika svih gerilskih odreda. Na toj Za
jednikoj sjednici je odlueno da se umjesto naziva Komanda gerilskih
odreda sreza Bosanska KrupaSanski Most upotrebljava naziv Komanda
partizanskih odreda sreza Bosanska KrupaSanski Most. S posljednjim na
zivom se susreemo prvi put u sauvanom dokumentu od 27. septembra 1941.
godine. Do poetka oktobra i nie komande i tabovi su u svom nazivu izraz
gerilski zamijenili izrazom partizanski. Meutim, glavni zakljuak tog
drugog veeg skupa predstavnika ustanikih jedinica podruja Grmea bio
je da svako selo ima obrazovati etu ili vod. Na osnovu zakljuaka tog
skupa tab Komande partizanskih odreda Bosanska KrupaSanski Most je
izdao i odgovarajuu naredbu.
Na osnovu te naredbe po selima se pristupilo osnivanju desetina, vo
dova i odreda i taj proces je trajao sve do kraja oktobra. U nekim selima
su formirani samo vodovi, ponegdje desetine, a za jedno ili vie sela i odred,
koji je nazivan i etom.89
Do kraja septembra 1941. godine na osloboenom podruju sanskog,
krupskog i novskog sreza bila su formirana 24 seoska odreda. To se vidi iz
dopisa taba Komande partizanskih odreda sreza Bosanska Krupa Sanski
Most, upuenog komandama odreda, koji je bio naslovljen: KOMANDA PAR
TIZANSKIH ODREDA OD 1 DO 24, iz ega proizlazi da su pod navedenim
tabom tada bila 24 seoska odreda.
Iako nam ve citirani dokumenat ukazuje da je izmeu taba Komande
partizanskih odreda sreza Bosanska KrupaSanski Most i njemu potinjenih odreda voena znatna pismena prepiska, sauvana su iz tog vremena sa
mo sljedea dokumenta: Dekret Komande Gerilskog odreda Srednji Dubovik od 1. septembra 1941. godine, vie dopisa Komande Gerilskog odreda
Haani, nekoliko desetina dopisa Komande Partizanskog odreda Mrkalji i po
dva dokumenta partizanskih odreda Jelainovci i Lipnik. Zato je teko utvr
diti koji su odredi spadali u ta dvadeset etiri, naznaena u spomenutom
dopisu od 27. septembra 1941. godine. Na osnovu objavljene memoarske gra
e i istraivanja ustanovljeno je da su septembraoktobra 1941. godine pos
tojali na sanskom srezu sljedei seoski odredi:

Partizanski odred Majki-Japra, komandant Stojan

linar, politiki komesar Stojan Maki, pa zatim Duan Josipovi,

uri,

Partizanski

odred

Lipnik,

komandant

Duan

Baji,

Marjanovi

Do-

komesar

Pajo

Partizanski odred Slatina, komandant Mile Vojnovi, zamjenik ko

mandanta Pero Vukojevi,

Partiaznski odred Luci-Palanka, komandant Pero Jelaa, komesar

Vaso V. Pratalo i

Partizanski odred Jelainovci,

sekretar (komesar) Jovo Pavi.

komandant

Petar

kundri,

politiki

Kasnije, u drugoj polovini oktobra, formiran je i

Partizanski odred Mrkalji, komandant Duan Mali.
so Tako su na Krupskom srezu od prvih dana ustanka Odred Suvaja sainjavale
tri ete.
V

159

Dakle, na sanskom srezu tada je djelovalo ukupno est partizanskih

seoskih odreda, dok je esnaest odreda bilo na podruju krupskog i dva na
podruju novskog sreza.
Konjiki vod, formiran jo krajem avgusta (komandir Petar urainovi), nije bio vezan za ue podruje. Komanda partizanskih odreda sreza
Bosanska Krupa Sanski Most koristila se njime na podruju sva tri sreza.
Partizanski odredi su nosili redne brojeve od 1 do 24, a ime sela je
oznaavalo odakle je veina ljudstva i nije bilo sastavni dio naziva odreda,
kao to je to navedeno u pregledu seoskih odreda. Meutim, iz sauvanih
dokumenata zna se jedino da je Odred iz Haana nosio naziv Partizanski
odred broj 6.
Iako su u ovo vrijeme ustanike snage poprimile vru vojnu organi
zaciju i stajale pod jedinstvenom komandom, do okonanja procesa izgrad
nje ustanike vojne organizacije proi e jo oko mjesec dana, i ona e tek
krajem oktobra, formiranjem Prvog KNOP odreda, poprimiti svoj konaan
oblik, koji se vie sutinski nee mijenjati, iako e kasnije, formiranjem
brigada, poprimiti vii organizacioni oblik.
Ovakav proces pratila je i neujednaenost naziva funkcija starjeinskog
kadra u ustanikim jedinicama. Za iste vojne funkcije upotrebljavani su
razni nazivi, ak i u jednom te istom dopisu: voa, starjeina, koman
dant ili komandir. Politiki rukovodioci u ustanikim jedinicama nosili
su krae vrijeme nazive: komesar, politiki sekretar ili politiki komesar,
da bi krajem oktobra preformiranjem seoskih odreda u vodove bio uveden
jedinstven naziv: za politike radnike u vodu politiki delegat, a u eti
politiki komesar.
U ovo vrijeme jo uvijek ni jedan od politikih komesara seoskih od
reda nije bio lan KPJ. Ali i njihova zadaa se tada svodila, uglavnom, na
organizovanje snabdijevanja odreda hranom i drugim potreptinama. Meu
tim, veina komesara ovih odreda prisustvovala je savjetovanju politikih
komesara ovog podruja krajem septembra 1941. godine i uestvovala u raz
matranju politike situacije i politikih zadataka na uvrivanju odreda i
slobodne teritorije. A u cilju uvrenja autoriteta komandira i komesara
seoskih odreda, jo je Komanda gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa
Sanski Most u septembru izdavala dekret o postavljenjima komandira i
komesara tih odreda.
Vodovi seoskih gerilskih odreda bili su sastavljeni od veine odraslih
mukaraca jednog sela i, u stvari, inili su neku vrstu seoske strae, koja
je na smjenu ila na poloaj prema neprijatelju. Danas je nemogue usta
noviti i navesti imena svih ljudi tih vodova.
Ustanici s podruja Haana, sela koje je pripadalo krupskom srezu,
formirali su krajem avgusta svoj gerilski odred i nazivali ga Gerilski od
red Haani. Za komandanta su izabrali Stevu Vjeticu, za politikog kome
sara Ratka Novakovia, a za zamjenika komandanta Ljubu Lajia, uitelja.
U sastavu ovog odreda u poetku su bila dva voda: haanski vod i poseban
vod haanskog zaseoka vioskupa. U toku septembra u sastav Gerilskog
odreda Haani ulo je jo pet vodova, u meuvremenu formiranih u Kozinu,
Mrkaljima, Hadrovcima, Johovici i Dugim Njivama, selima sanskog sreza.
Kako su se Haani nalazili skoro u centru slobodne grmeke teritorije,
uputili su svoj odred prema najbliem neprijateljskom uporitu, Budimli-

Jap ri. Haanski vod i Komanda Odreda prebacili su se najprije u Kozin,

potom u Mrkalje i najzad u kolu u Hadrovcima. Da bi se u Haanima za
drao neko ko e se brinuti za snabdijevanje boraca na poloaju, na sastanku
odranom u Haanima, u Crkvini, za taj posao je izabran seoski trgovac An
drija Novakovi. On se u prepisci sluio tambiljem na kojem je pisalo:
KOMANDA ODREDA HAANI, potom KOMANDA PARTIZANSKOG ODRE
DA HAANI i tambiljem KOMANDIR PARTIZANSKOG ODREDA HASANI.
Za razliku od prva dva, u treem tambilju, u sredini, nalazila se i petokraka
zvijezda. Prema sauvanom dokumentu, Andrija Novakovi se u prepisci
potpisivao kao komandant ili komandir Partizanskog odreda Haani.
Kada je 21. oktobra formiran poseban odred za sela Hadrovce, Mrkalje
i Duge Njive, vodovi ovih sela su izdvojeni iz Partizanskog odreda Haani
i od njih je formiran novi Partizanski odred Mrkalji, nazvan po selu u ko
jem je bilo sjedite Komande ovog odreda i iz kojeg je bio i voa odreda.
I Johovica je 23. septembra formirala svoj vod i za komandira izabrala
Milana Sovilja. Vod je slao patrole prema Budimli-Japri i Halilovcima, koji
su tada dobrim dijelom jo uvijek bili pod kontrolom neprijatelja.
Na skupu u Dugim Njivama, odranom 28. septembra uvee, organizovan je i u ovom selu vod i za vodnika je izabran Marko Marjanovi. Meu
tim, po nareenju Ljube Lajia, zamjenika komandanta Gerilskog odreda
Haani, Marjanovia je na dunosti vodnika 7. oktobra smijenio Stojan Milunovi.
Od boraca iz Slatine formiran je u septembru 1941. godine Gerilski
odred Slatina. Za komandira je izabran Mile Vojnovi, a za njegovog zam
jenika Pero Vukojevi. U Odredu su uglavnom bili omladinci i po broju
ljudi spadao je meu najmanje seoske odrede. Imao je svega petnaestak
boraca, a vrlo malo puaka. Veina pripadnika ovog odreda je umjesto pu
aka imala koplja, sjekire ili neko drugo orue. Odred je bio orijentisan
prema Budimli-Japri, iz koje je neprijatelj esto vrio ispade u cilju obezbjeenja ceste Budimli-Japra Stari Majdan Sanski Most. Odred je
postavljao zasjede i na cesti i postepeno se naoruavao.
Krajem septembra (ili prvih dana oktobra) formiran je Odred za sela
Lipnik i urie. Nedostaju podaci o datumu njegovog formiranja, ali se iz
sauvanog dokumenta, priznanice na stvari uzete iz radnje Luke Gluca, vidi
da je formiran prije 10. oktobra 1941. godine. Kako su Lipniani skoro sve
oruje donijeto iz aprilskog rata poslije kapitulacije Jugoslovenske vojske
predali ustakim vlastima, ovaj odred je bio najslabije naoruan. Od oko
dvadeset njegovih boraca samo su dva ili tri imali puke, a ostali koplja, rogulje, sjekire i si. Na pripremama za formiranje ovog odreda radili su Sto
jan Maki, zamjenik politikog komesara taba i omladinac Redo Terzi,
ak iz Bosanske Krupe, skojevac, koji je poetkom septembra iziao iz Bo
sanske Krupe i bio rasporeen na politiki rad na podruju Lipnika i okol
nih sela. Za komandira Odreda izabran je Duan Baji, a za komesara Pajo
uri.
U Odred iz Lipnika je prilikom njegovog formiranja stupilo esnaest
ustanika ovog sela i jedan iz Fajtovaca, tako da je ukupno imao sedamnaest
boraca.
Na inicijativu Petra Vojnovia, krajem avgusta je formiran Konjiki
vod, nazivan i Konjikom etom, od boraca s krupskog, novskog i sanskog
sreza. Vod je u poetku imao samo petnaest boraca, po pet iz svakog sreza.
V
11 Srez S. Most u NOB

161

Prvih pet boraca Konjikog voda s podruja sanskog sreza bili su Mio Kora, Cvijo Kukolj, Stojan Milinovi, Svetkina Miljevi i Veljko Miljevi. Me
utim, brojno stanje Konjikog voda je ubrzo poraslo na 36 boraca naoru*
anih pukama, svrstanih u tri konjike grupe (odjeljenja). Za komandira
Voda je odreen Petar urainovi, a komandiri odjeljenja su bili Veljko
Miljevi, Cvijo Kukolj (krae vrijeme) i Boko uranovi, koji je istovre
meno bio i zamjenik komandira Voda jer je u Jugoslovenskoj vojsci sluio
u konjici i bio kaplar.
Kako su svi borci odreeni za ovaj vod doli samo s pukama i muni
cijom, bez konja, bili su vraeni u jedinice iz kojih su doli da im one obezbijede jahae konje. Najprije su uzeti dravni konji koji su prije rata bili
dati bogatijim seljacima za priplod, a razlika je bila namirena uzimanjem
konja od ostalih imunijih seljaka. Poto se ljudstvo prikupilo s jahaim
konjima, odreeno je da im logor bude u Srpskoj Jasenici, na sredini pod
ruja na kojem treba da djeluju i odakle mogu najbre da stignu, kad zat
reba, na sanski, krupski i na bihaki sektor. Zbog estih usiljenih mareva
konji su brzo propadali, pa su zamjenjivani drugim.
Mrkaljski odred je posljednji seoski partizanski odred formiran na
sanskom podruju. U Hadrovcima, kod kole, odran je 21. oktobra 1941.
godine zbor naroda sela Hadrovci, Mrkalji i Duge Njive, na kojem su go
vorili komandir Ljubijsko-prijedorske ete Slobodan Marjanovi i politiki
komesar te ete Duan Josipovi, koji je u meuvremenu sa dunosti politi
kog komesara Ustanikog odreda Majki-Japra bio prekomandovan na ovu
dunost. Na zboru je odlueno da se seoski vodovi iz ova tri sela izuzmu iz
sastava Gerilskog odreda Haani i da se od njih formira novi odred. Na zboru
je za vou odreda kako su tada nazivani komandiri nekih seoskih od
reda izabran Duan Mali iz Mrkalja, dotada komandir Gerilskog voda
Mrkalji, a za njegovog zamjenika Gavro Kolundija. Za vodnika Mrkaljskog
voda umjesto Duana Malia izabran je Mile Kuki. Duan Mali nije bio

Dopis Duana Josipovia, politikog komesara 2. ete 4. bataljona Slobode

od oktobra 1941. godine k o j i m izvjetava da je formiran Partizanski odred
seid M r k a l j i , Hadrovci i Duge N j i v e i da je za vou (komandira) izabran
Duan Mali.

162

na zboru u Hadrovcima, jer ga je kao vodnika Mrkaljskog voda istog dana

pozvao Ljubo Laji, zamjenik komandanta Haanskog partizanskog odreda,
da 21. oktobra doe sa desetarima u Komandu Haanskog partizanskog od
reda radi vana dogovora.90 Sauvano je pismo koje je Duan Josipovi
poslao poslije zbora u Hadrovcima Duanu Maliu, tada izabranom za ko-

Dopis Komande partizanskog odreda M r k a l j i od 19. X I 1941. godine seoskom

povjerenitvu u Halilovcima.

90

Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 180.

163

mandanta tog novoformiranog odreda u sastavu Ljubijsko-prijedorske par

tizanske ete.*1
Kako je Duan Mali sa svojom komandom bio u Mrkaljima, a i sam
je izraivao tambilje, on je novoformirani odred nazvao po svom selu: Par
tizanski odred Mrkalji. Sauvao je nekoliko dokumenta s otiskom takvog
tambilja Odreda.92
U ovaj novi odred, Partizanski odred Mrkalji, najprije su uli vodovi
sela Mrkalji, Hadrovci i Duge Njive, a ubrzo potom i sela Johovice, Halilo
vaca i ele, kao i desetina jednog zaseoka sela Slatine. Vodnici su bili: Mrkaljskog voda Mile N. Kuki, Hadrovakog Mihajlo M. Mareti, Dugih
Njiva Jovan M. Milunovi, Johovikog Kota J. Drljaa, Halilovakog
Boo M. Rajli, Voda iz ele Petar M. Vukojevi i desetar Slatinske
desetine Marko S. Stani.
Jedino ovaj odred ima sauvane spiskove svih boraca iz tog perioda,
oktobar decembar 1941. godine. Ali, kako je u svoj sastav ukljuio i sve
civile koji su na smjenu drali strau ili osmatrali kretanje neprijatelja u
Budimli-Japri i okolini, on je po ljudstvu bio najbrojniji, imao je 292 bor
ca93. Meutim, Odred nije imao ni jednu vojniku puku, niti se razvio u
vojnu jedinicu u vrijeme uvrivanja partizanskih vodova i eta, novembra
decembra 1941. godine, ve se transformisao u seosku, narodnu strau,
a njegov Stab u komandu narodne strae.94

91 Prvi

dio pisma koji je potpisao Duan B. Josipovi, politiki komesar 2. ete,

glasi:
Drue,
Na dananjem zboru izabran si za vou odreda koji e se formirati od sela Hadrovaca, Mrkalja i Dugih Njiva. Pozivamo te da rano sutra doe u ovu ko
mandu radi savjetovanja za dalji rad i stvaranje vaeg odreda ...
Pismo je bez datuma, ali je vjerovatno pisano 21. oktobra 1941. godine. Naime,
Duan Mali je izjavio da je onog dana kada je formiran Partizanski odred
Mrkalja i on izabran za vou odreda, bio na sastanku u Haanima. To znai da
je zbor bio 21. oktobra 1941. godine i tada je formiran ovaj odred, arhiva Re
gionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 231.
92 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 178, 181, 395, 398, 400, 403, 413, 414,
415, 416, 417, 420.
93 Spisak boraca Partizanskog odreda Mrkalji, 8. decembra 1941. godine; arhiv
Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 011.
94 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 427.

164

6. AKTIVNOST GERILSKIH-PARTIZANSKIH ODREDA

(septembar oktobar 1941. godine)
Tokom septembra i oktobra 1941. godine gerilski (partizanski) odredi
sanskog sreza su izveli vei broj akcija, prije svega na eljezniku prugu
Sanski Most Sanica Bravsko, da bi onemoguili ili oteali prebacivanje
neprijateljskih jedinica na podruje Bosanskog Petrovca i Otrelja i njihovo
snabdijevanje.
Cesto je dolazilo do napada, arki i pukaranja i na sektoru Kamengrad Fajtovci Vitorog, te oko Budimli-Japre i prema Kljevcima. O
ovim borbama ima malo podataka u dokumentima iz NOR-a. Svakodnevna
pukaranja tek ponekad su registrovana u sauvanim neprijateljevim do
kumentima. Meutim, te borbe su ostale zapamene u sjeanjima uesnika
koja su objavljena u zbornicima sjeanja, ili su data u vidu pismenih izjava.

ZASJEDA KOD NAPREUA I FAJTOVACA

Gerilci Palanskog odreda postavili su zasjedu 3. septembra popodne ne
daleko od Fajtovaca da bi tu doekali i napali neprijateljsku jedinicu koja
je toga dana prodrla iz Kamengrada do Skucanog Vakufa. Vraajui se iz
Skucanog Vakufa neprijateljska jedinica, u kojoj su bili 22 ustae i dva
andarma, naila je na zasjedu. Gerilci su otvorili vatru. Ustae i andarmi
bjeei u Donji Kamengrad nisu ni metka ispalili. Malo kasnije u pomo
napadnutoj jedinici u pravcu zasjede krenula je iz Sanskog Mosta druga
neprijateljska jedinica, u kojoj se nalazilo 20 domobrana i est andarma.
Poto se bliila no, a neprijateljskim vojnicima se nije ilo u neizvjesnost,
oni su po izlasku iz mjesta zauzeli poloaj za odbranu i sve se zavrilo obo
stranim pukaranjem.
Sutradan, neprijateljska jedinica od preko 50 naoruanih domobrana,
ustaa i andarma krenula je iz Kamengrada u Fajtovce, a potom i u Skucani Vakuf sa zadatkom da odatle natjera ustanike. Ne naiavi na ustanike,
koji su se bili povukli na Vitorog, neprijatelj je u povratku krenuo prema
Luci-Palanci. Kada se pribliio Vitorogu i ugledao brojne ustanike na po
loaju, odluio se na hitno povlaenje u Sanski Most.85

NAPAD NA STRA2U KOD DABARSKOG MOSTA

Grupa boraca Jelainovakog gerilskog odreda, kojom su komandovali
Veljko Mijatovi i Milo Perii, u noi 6/7. septembra po drugi put je na
pala neprijateljsku strau kod eljeznikog mosta na rijeci Dabru i zapalila

5 Arhiv VII, k. 86, br. reg. 12/111.

165

most dug 35 metara. Kada su ustanici zapucali, straari su pobjegli na desnu

obalu rijeke Sane u apalj i odatle uzvratili vatru.
Ustanici su sakupili suvu slamu, uvezali je u snopove i privrstili za
pragove i drvene grede mosta, koje su polili petroleumom i onda zapalili.
Most nije sasvim izgorio, ve samo u duini od dvanaest metara, iz pravca
Sanskog Mosta, dok su ostala 23 metra ostala neoteena, kako je to sep
tembra 1941. godine izvjestio komandir Zandarmerijskog voda iz Sanskog
Mosta.96 Most je za dva dana popravljen i vozovi su nastavili da saobraaju
prema Bravsku, odnosno Bosanskom Petrovcu. andarmerijski komandir u
izvjetaju ocjenjuje da se unitenjem mosta na rijeci Dabru eljelo . . . one
moguiti opskrbljivanje vojske koja se nalazila u Petrovcu, Kljuu, Brav
sku i u Sanici Gornjoj, odnosno da se onemogui transportovanje vojske na
ovoj jedinoj eljeznikoj pruzi u pravcu naprijed navedenih mjesta ...
Diverzija nije bila velika, ni potpuno uspjela, ali je u Sanskom Mostu
izazvala paniku, o emu kotarski predstojnik izvjetava direktno Ministar
stvo unutranjih poslova u Zagrebu, prikazujui situaciju izuzetno drama
tinom. On pie o strahovitoj paljbi iz mitraljeza ustanika, iako ustanici
na ovom sektoru nisu tada imah ni jedan mitraljez, niti toliko municije da
su mogli otvoriti strahovitu paljbu, im su izvrili napad na strau koja
je uvala most i zapalili ga, gerilci su se povukli prema umi i ne pokua
vajui da krenu prema Sanskom Mostu. Meutim, jaka paljba koju su ot
vorile ustae i domobrani u samom gradu i oblinjim selima, usred noi,
izazvala je u gradu paniku. Tada je kotarski predstojnik naredio da se ene
i djeca evakuiu u sela Sasinu i ehovce, dok je mukarce zadrao da sa
orujem kojim raspolau brane grad. Preuveliavanjem snaga gerilaca ko
tarski predstojnik je sigurno elio da ubijedi nadlene o potrebi slanja po
jaanja ne samo radi odbrane Sanskog Mosta ve i preuzimanja ofanzivnih
akcija da se povrate sela i teren koje dre ustanici, kako pie u spomenu
tom izvjetaju.97

RUENJE PRUGE
Dio Jelainovakog odreda je 10. septembra u zoru, u 3 sata, razruio
eljezniku prugu kod eljeznike stanice Grme, u duini od 70 metara.
Dvije lokomotive, koje su naile, su izkliznule sa kolosijeka. Meutim, isti
dan su obje izvuene na opravljenu prugu i saobraaj je nastavljen. I sutra
dan, 11. septembra, jedinice Jelainovakog odreda su razruile prugu u du
ini od 70 metara, ovog puta kod eljeznike stanice sela Rijeka, ali je i ona
ubrzo popravljena i saobraaj je normalizovan.98
Jelainovaki odred je i narednih dana napadao i ruio eljezniku pru
gu oko Sanice da bi onemoguio i oteao transport neprijateljevih jedinca
i opreme prema Bosanskom Petrovcu. Poto je ova komunikacija bila nepri
jatelju veoma vana za neposredni napad na Otrelj i Drvar, on ju je pomou
prunih radnika i mobilisanih seljaka veoma brzo osposobljavao, uz nepo
srednu zatitu andarma, ustaa i domobrana. Tako je i 14. septembra pruga
96 Arhiv
97 Arhiv
98

VII, k. 152a, br. reg. 47/6.

VII, k. 61, br. reg. 45/172.
Izvjetaj taba 3. orunike pukovnije od 18. septembra 1941. o akcijama usta
nika na teritoriji pukovnije, Zb. IV/1, str. 739741.

166

bila razruena, a narednog dana su baene bombe na dva vagona kompozi

cije kojom su prevoeni neprijateljevi vojnici. I sljedei dan, 16. septem
bra, dinamitom je razrueno oko 50 metara pruge u Sanikoj Rijeci, a pet
dana kasnije borci Jelainovakog odreda su u Gornjoj Sanici poruili e
ljezniku prugu u duini od oko 30 metara.
Iako su sve ove akcije na eljeznikoj pruzi Prijedor Sanski Most
Bravsko bile manjeg obima, ipak su znatno oteavale saobraaj, pa zato
tab Vrbaskog divizijskog podruja u Banjaluci, u izvjetaju za period od
21. do 30. septembra 1941. godine, konstatuje: . . . eljezniki promet nor
malno se odvija na prugama Banja Luka Zagreb, Bos. Novi Biha i
Travnik Jajce, te Brod Sarajevo, doim se na prugama Prijedor
Bravsko odvija uz velike potekoe i este prekide.99

PALJENJE SKUCANOG VAKUFA

Muslimansko stanovnitvo iz Skucanog Vakufa je nou 29/30. jula preb
jeglo u Sanski Most, vidjevi da kroz njihovo selo bjee neke muslimanske
porodice iz Potkalinja. Kada je uslijedilo primirivanje pobune (kako se
u to vrijeme govorilo u Sanskom Mostu), mnogi seljaci su se vratili svojim
kuama, ali su u drugoj polovini avgusta opet svi pobjegli u Sanski Most.
Povremeno su pojedinci, najvie u pratnji domobrana i ustaa, kao to je
bio sluaj 3. i 4. septembra, dolazili u Skucani Vakuf da bi prikupili ljetinu
i svoje porodice u izbjeglitvu obezbijedili potrebnim namirnicama. Tom
prilikom dolazilo je do obostranog pukaranja, ali bez veih sukoba i gu
bitaka.
Sredinom septembra gerilci su bili obavijeteni da e u Skucani Vakuf
doi grupa ustaa i postaviti stalnu posadu. Da bi onemoguili ustae da
ostvare svoju namjeru, grupa gerilaca Palanskog odreda postavila je 17. sep
tembra pred zoru zasjedu na putu od Gorice prema Skucanom Vakufu,
nasuprot brda Marina. U samu zoru od Fajtovaca je naila grupa od de
setak ustaa i naoruanih civila. Iznenaeni vatrom gerilaca, ustae su pa
nino pobjegle nazad. Gerilci u zasjedi nisu mogli preduzeti gonjenje jer su
imali samo tri vojnike i nekoliko lovakih puaka. Oni su krenuli u Skucani
Vakuf, muslimansku mahalu, i spalili skoro sve kue.100 Poslije paljenja ma
hale ustako-domobranske grupe vie nisu prodirale do Skucanog Vakufa, jer
nisu u njemu imale ta nai, ali su pojedini seljaci, u manjim grupama, i da
lje dolazili da pokupe ljetinu. Neke od tih grupa ustanici su hvatali, ali su
ih poslije ispitivanja putali, kao to su to uinili 8. oktobra s grupom od
deset seljaka. Ve sam susret ustanika i ovih seljaka, kao i postupak ustani
ka prema njima, znaio je veoma mnogo u razobliavanju ustake propagande
da ustanici ubijaju sve od reda. Bili su to istovremeno i prvi kontakti
ustanika sa pojedincima koji su u prvom strahu od ustanka, neto do tad
nevienog i nedoivljenog, pobjegli od svojih kua u Sanski Most i okolna
sela. A njihov povratak u grad, nakon ovih susreta i pria o ustanicima,
kakvi su, koliko ih je, kako su naoruani (pri emu su ovi seljaci najee
99 Arhiv

VII, k. 61, br. reg. 11/23.

\<x> Kazivanje Boe Mre, dosioca Partizanske spomenice 1941, autoru, 19. avgusta
1978. godine.

preuveliavali i broj i naoruanje ustanika), imalo je dvostruk znaaj. Prije

svega irila se realnija slika o ustanicima i pobijala ona koju su ustae lan
sirale. Sada se kod izbjeglica stvara uvjerenje da onom ko nije kriv, ko nije
uestvovao u progonu nedunih ljudi, ustanici nee nita. Tako se postepeno
poelo stvarati povjerenje prema ustanicima kod preplaenog naroda, koji
se bez svoje krivnje naao na liniji fronta koja je dijelila okupatorske snage
i snage ustanika.

NAPAD NA NEPRIJATELJA NA BRDU TURI

Da bi mogla osmatrati poloaje ustanika u selu Dabru i obezbijediti se
od iznenaenja, neprijateljska jedinica iz Sanskog Mosta je svako jutro slala
izviaku patrolu od sedam vojnika na brdo Turi iznad Krkojevaca, koja
se pred vee vraala u grad. Kada je to saznao komandir Jelainovakog od
reda Petar kundri, naredio je Urou Kukolju da izdvoji grupu boraca, pos
tavi zasjedu, saeka i napadne neprijateljsku patrolu kada bude dolazila na
Turi.
Kukolj je odredio da u zasjedu pou: Ljubo i edo Brki, Jovo Kondi, Mlado Milinovi, Ratko Marjanovi, Duan 01 jaa i Gojko Manojlovi.
Poto su izviali teren, oni su izabrali mjesto i zauzeli poloaj, meutim,
domobranska patrola nije dola pravcem kojim su se nadali, nego im je
naila s lea, pa su odustali od napada. Kada su se vratili u selo oko njih
su se okupili seljaci i razgovarah o akciji. Jedni su bili protiv izvoenja ak
cije. Meu njima najglasniji je bio Duan Ili, bivi knez. Sakupljeni usta
nici skoro da usvojie njegov prijedlog, kad iznenada Jovo Kondi ree:
zadatak se mora izvriti po cijenu ivota. Njega podra edo Brki i upita
ko e biti komandir. Kondia to pitanje ne iznenadi, pa se okrenu edi i
ree: ti e biti komandir. edo Brki na to ustade, prebaci puku preko
ramena i kaza: ko hoe, neka poe za mnom! S njim odmah krenue Jovo
Kondi, Uro Kukolj, Mlado Milinovi, Ratko Marjanovi, a Duan Oljaa i
Gojko Manojlovi odustanu i ostanu u selu.
Rano sutradan, 19. septembra, oni postave zasjedu na istom mjestu.
Ovoga puta u patroli je bilo est umjesto sedam neprijateljskih vojnika.
Kako ni pola sata kasnije nije naiao sedmi domobran, gerilci su odluili da
dalje ne ekaju nego da odmah napadnu. Plotunom su oborili etiri domo
brana, njihov komandir je prihvatio borbu, a esti domobran je ranjen pob
jegao. Konano je ubijen i komandir patrole. Zaplijenjeno je pet puaka,
nekohko stotina metaka, pet runih bombi i oprema za pet vojnika. Ustanici
nisu imali gubitaka. Vraajui se u logor, grupa gerilaca je u selu Dabru
pronala jo dvije puke kod dvojice seljaka koji nisu htjeli ii u borbu, pa
su ih dobili gerilci koji su bih bez oruja. Po zavretku akcije ustanici su
otili u osie.
Za vrijeme borbe na brdu Turiu stanovnici iz okolnih zaseoka Dabra
izbjegli su iz kua u oblinje ume.
Kada je saznala za napad na Turi, domobranska komanda iz Sanskog
Mosta je odmah pokrenula u napad svoje jedinice, koje su u kolonama kre
nule prema ustanikim poloajima. Jedna kolona je pola na edovau i po
ela paliti kue Sekulia, Suevia i ostalih. Druga kolona je krenula na

168

Dabar, Ilie, Do, Daie i Brda, palei sve kue do kojih je stigla. Nakon to
je popalio vie desetina kua, neprijatelj se povukao u Sanski Most. Sutra
dan su mnoge porodice ije kue nisu bile zapaljene evakuisale svu pokretnu
imovinu u oblinje umarke i dublje prema Mrijenici i Gradini. Sljedeeg
dana neprijatelj je krenuo da popali Dabar, najvee selo u sanskom srezu,
ali su ga borci Jelainovakog odreda doekali kod Mudrinia kua, zausta
vili i onda odbili u Sanski Most. Dopro je do Ilia, na edovai, gdje je uh
vatio nekoliko ljudi i odveo sa sobom u Sanski Most.
Prilikom tih ispada na edovau, Umce i u Dabar neprijatelj je pobio
dvadeset ljudi i ena i zapalio ukupno 104 kue i mnogo drugih pomonih
zgrada (tala, pojata.. .).101
Prilikom tih prodora ustae i domobrani su pljakali po kuama. U
tome su uestvovale i neke izbjeglice koje su ranije napustile svoja sela i pobjegle u Sanski Most.108
Devetnaestog septembra, tj. istog dana kada je izvren napad na do
mobrane na Turiu, druga grupa gerilaca Jelainovakog odreda napala je
neprijateljsko straarsko odjeljenje u Gornjem Kamengradu. Napad nije
uspio, a u borbi je poginuo borac Janko Vojvodi.

VOD JELAINOVAKOG GERILSKOG ODREDA U RUJIKOJ

Na skupu rukovodilaca gerilskih odreda s lanovima taba partizan
skih odreda Bosanska krajina i taba gerilskih odreda KrupaSana, odra
nom 20. septembra u Majki-Japri, odlueno je da se izvri napad na nepri
jateljske posade uz eljezniku prugu koja ide dolinom rijeke Une. Poto
Rujiki odred nije imao dovoljno snaga za izvrenje tog zadatka, zatraeno
je od Petra Skundria da uputi pomo Rujikom odredu. Komandant Petar
Skundri odredio je Radu Brkia za komandira voda od oko 20 boraca koji
su dobili zadatak da odu u Rujiku i sa tamonjim odredom napadnu na
domobranske posade du pruge. U Rujiku su stigli 24. septembra i na pruzi
postavili zasjedu, ali je voz proao neto ranije, pa su odluili da se povuku
u Rujiku, gdje su ostali nekoliko dana, a onda se vratili u Jelainovce. Vod
Jelainovakog gerilskog odreda bio je najvea ustanika naoruana jedinica,
do tada viena u Rujikoj i okolnim selima. Stanovnici Rujike i okolnih
sela su se veoma radovali kada su u svom selu vidjeh za te prilike dobro
naoruanu gerilsku jedinicu.

NAPAD NA NEPRIJATELJA U BUDIMLI-JAPRI

Na pomenutom savjetovanju u Majki-Japri komandant taba parti
zanskih odreda Bosanske krajine Danko Mitrov najavio je mogunost udru
ivanja vie odreda da bi s jaim snagama mogli izvoditi vee akcije. Tako
>> Kazivanje Duana Ilia i grupe boraca iz Dabra, autoru 6. jula 1975. godine,
kazivanje Ratka Ilia, ure Milinkovia, nosioca Partizanske spomenice 1941.
i Rade Dobria, uesnika NOB, autoru 26. jula 1975. godine.
Uro Kukolj: Unitenje strae na brdu Turiu, edicija Podgrme u NOB, knjiga
2, str. 2245.
>02

Arhiv VII, k. 61, br. reg. 11/24, k. 152, br. reg. 33/51 i 47/101.

su se krajem septembra na poloajima prema Budimli-Japri103 nali Jelainovaki partizanski odred i Partizanski odred Smoljanaca, oba iz 1. bata1
ljona Slobode, kao i partizanski odredi Majki-Japre, Haana i Luci-Pa*
lanke, te Konjiki vod iz sastava Komande partizanskih odreda KrupaSana.
Oni su dobili zadatak da zajedno napadnu i unite ovo neprijateljevo upo
rite, koje se dosta duboko uklinilo u slobodnu teritoriju izmeu sela san
skog, krupskog i novskog sreza.
Osloboenjem Budimli-Japre znato bi se proirila slobodna teritorija
i vre povezale snage partizanskih odreda sa spomenuta tri sreza.
Napadom na neprijatelja u Budimli-Japri rukovodio je komandant
partizanskih odreda KrupaSana Petar Vojnovi. Partizanski odred MajkiJapre i Haana napadali su od Dugih Njiva i Hadrovaca, Jelainovaki odred
je napadao jednim dijelom od Hadrovaca, a drugim od Antonia Brda, gdje
je bio i Konjiki vod. Smoljanski odred je napadao od Hadrovaca, Palanski
od Slatine, a Odred Male Rujike i ustanici Agia od Crnog vrha.
Trebalo je da napad pone nou, ali se zakasnilo, pa je pripucavanje
poelo izjutra. Bila je gusta magla, koja je oteavala odravanje veze meu
odredima. Kasnije je sunce obasjalo i rastjeralo maglu. Borba je trajala se
dam sati.104 Neprijatelj, koji je bio opkoljen sa svih strana, izuzev u pravcu
Marina, djelimino se povukao prema Ljubiji, to napadai nisu primijetili.105
U toku borbe jedinice koje su napadale cestom i od Antonia Brda, vratile
su se na podruje izmeu Slatine i Budimli-Japre, to je omoguilo nepri
jatelj evoj posadi da nesmetano dobije pojaanje. Dobivi vrlo brzo pojaa
nje iz oblinjih sela, gdje su bile manje ustake grupe, neprijatelj se povratio
i zaposjeo stare poloaje, odbivi napade partizanskih odreda.
U toku napada nije ostvarena neophodna veza i sadejstvo izmeu od
reda, napadi su otpoinjali as na jednom, as na drugom poloaju, a jurii
su izvoeni povremeno, nedovoljno snano i efikasno. Sve je pokazivalo da
napad nee uspjeti.
Petar kundri je elio da se ipak krene u opti juri. To je poruio
i ostalim komandirima, iako nije znao kolike su snage neprijatelja u mjestu,
koji je, tokom borbe, dobio pojaanje. Kad se prebacivao preko istine tu
ene mitraljeskom vatrom, da bi pomogao lake ranjenom Mili Gagiu, Petar

103

104

103

Arhiv Regionalnog muzeja Biha, inv. br. 199. Dolazak tolikog broja boraca na
poloaje prema Budimli-Japri uzbudio je okolno stanovnitvo, pa i koman
dire generalne Relejne stanice Voda Kozin Partizanskog odreda Haani, uru
Maretu, koji javlja:
Vodniku part, odreda Mrkalji
Drite veliku pripravnost, i da budu svi ljudi na okupu, sino je dolo 100 Liana i opkolili su noas Japru, a 100 otilo prema Fajtovcima ...
Meutim, nisu to bili Liani, ve, kao to je navedeno, borci partizanskih od
reda 1. bataljona Slobode i taba partizanskih odreda KrupaSana, koji su
doli radi napada na neprijateljsko uporite u Budimli-Japri.
Izvjetaj Komande Leteeg partizanskog odreda tabu 1. partizanskog bataljona
Slobode od 3. oktobra 1941. godine o napadu na Budimli-Japru. Zb. IV/2,
str. 23.
tab Vrbaskog divizijskog podruja u Banjaluci u izvjetaju Ministarstvu do
mobranstva NDH od 14. oktobra 1941. godine javlja da u Budimli-Japri
. . . orunika postaja uslijed jake navale pobunjenika, po orunicima je na
putena. Istoga dana uz pripomo ustaa i orunika iz Ljubije, pobunjenici su
odbijeni i mjesto je ponovo vraeno u nae ruke. Prilikom borbe ranjen je je
dan seljak. Poginula su 2 pobunjenika. Zb. IV/2, str. 284.

kundri je smrtno ranjen. Vijest da je teko ranjen popularni i omiljeni

komandir Partizanskog odreda Jelainovci brzo se proirila na poloajima,
pa je ubrzo, zbog toga uslijedio prekid vatre i povlaenje svih jedinica sa
dostignutih poloaja.
Iako pod stalnom mitraljeskom vatrom, borci su ipak uspjeli da iznesu
smrtno ranjenog komandanta i prenesu ga u kuu Marka Marete u Hadrovcima, a potom u Lipnik. U ovoj borbi je bio ranjen i Rade Adamovi,
pukomitraljezac iz Partizanskog odreda Jelainovci.
Partizanski odred Haani, Majki-Japre i Luci-Palanke poslije povla
enja iz borbe doli su na svoje ranije poloaje, Haanski i Majkijapranski
odred na poloaje prema Budimli-Japri, a Palanski prema Fajtovcima i Kamengradu. Smoljanski odred prebacio se na Eminovce (Bosanski Milanovac),
a Konjiki vod u Luci-Palanku. Borci Partizanskog odreda Jelainovci pratili
su i prenosili svoga teko ranjenog komandanta.

SAHRANA PETRA KUNDRICA, KOMANDIRA PARTIZANSKOG

ODREDA JELAINOVCI
Petar kundri je bio ranjen u stomak, mnogo je krvario i imao jake
bolove. Nije mu se mogla pruiti medicinska pomo, jer nije bilo ni ljekara
da izvri hirurku intervenciju, niti pak kakvog lijeka protiv bolova. Doveden
je bolniar iz ambulate taba partizanskih odreda KrupaSana iz MajkiJapre. On je pregledao ranjenika i utvrdio da je teko ranjen i da mu ne
moe pomoi, izuzev da ga previje, to je uinio. Petar kundri je umro
2. oktobra, iza ponoi, u kui Branka Kondia u Lipniku.
Oko mrtvog Petra kundria, omiljenog komandanta, okupili su se
njegovi borci. U podne 2. oktobra doao je komandant Danko Mitrov, koji je
stigao iz Like, gdje se dogovarao o zajednikim akcijama krajikih i likih
partizana prema Bihau. Pred postrojenim borcima Partizanskog odreda Je
lainovci Danko Mitrov je, pored ostalog, rekao:
. . . izgubili smo najboljeg druga i dobrog rukovodioca, kundria, a
mi ne smijemo klonuti, ve se moramo jo vie zbiti da Petra osvetimo .. .106
Svi borci su plakali. Zatim su tijelo poginulog komandanta stavili na
kola i krenuli ka Jelainovcima. Zanoili su u Luci-Palanci i sutradan pro
duili za Jelainovce, gdje je Petar kundri sahranjen u seoskom groblju uz
sve vojnike poasti. Osim boraca Partizanskog odreda Jelainovci na sahrani
su bili i borci Konjikog voda, kao i narod iz Jelainovaca i iz mnogih okol
nih sela. O poginulom komandantu prvi je govorio Danko Mitrov, kao ko
mandant taba partizanskih odreda Bosanske krajine. U ime boraca Partizan
skog odreda Majki-Japra govorio je Duan Josipovi, politiki komesar tog
Odreda, a u ime Komunistike partije Jugoslavije Pero Moraa, politiki ko
mesar Partizanskog odreda Smoljanaca.107 Pokuao je da govori i Mihajlo
kundri, brat Petrov, ali se zaplakao i zamuknuo.

108

107

Stevo ulibrk: Odred plae za svojim komandantom, Podgrme u NOB, knjiga

2, str. 221223.
Kazivanje Duana Josipovia autoru, 4. decembra 1977. godine.

Narod je po obiaju na sahranu donio dosta hrane i pia, pa su poslije

sahrane za sofre sjeli zajedno borci i narod da oivljavaju uspomene iz i
vota hrabrog Petra kundria. Bio je to prvi zajedniki ruak boraca i na
roda ovog kraja. Kasnije e dolaziti do ovakvih susreta boraca i naroda prije
i poslije znaajnijih akcija.
tab Krajinske divizije (do tada tab partizanskih odreda Bosanske kra
jine) povodom smrti Petra kundria izdao je zvanino saoptenje u kojem
se govorilo o zaslugama i doprinosu Petra kundria razvoju ustanka, kao i o
njegovoj pogibiji. Ono je dostavljeno svim jedinicama sa naredbom da se
objavi i proita svima partizanima. Bilo je to prvo ovakvo saoptenje taba
Krajinske divizije.
tab Krajinske divizije 7. oktobra 1941. godine donio je i odluku kojom
je Partizanski odred Jelainovci dobio naziv Partizanski odred Petar kundri, u spomen na hrabrog komandanta.108

DOLAZAK DRVARSKO-PETROVAKIH ODREDA I ETA

Poto je neprijatelj prugom Prijedor Sanski Most Sanica Brav
sko dovlaio pojaanje i opremu svojim jedinicama koje su napadale u prav
cu osloboenih mjesta Otrelja i Drvara, tab Drvarske brigade je insistirao
na to veoj aktivnosti i partizanskih odreda na podruju Sanice, koji su
trebali estim napadima na transporte i ruenjem pruga da ometu ili oteaju
snabdijevanje neprijateljskih jedinica.
Drugom polovinom avgusta, pored Jelainovakog odreda koji je tu stal
no djelovao, na sektor prema eljeznikoj pruzi Sanica Bravsko stigao je
Odred Volga, koji se ubrzo prebacio u Bravsko i tu zadrao.
Da bi pojaao snage partizana na saniko-sanskom sektoru tab 1. ba
taljona Slobode je 21. septembra 1941. godine uputio na taj sektor Odred
Smoljanaca od 23 ovjeka, sa 22 puke i jednim pukomi trai jezom.109 Ko
mandir odreda je bio Dragija Milainovi, a politiki komesar Pero Moraa.110
Ovi borci iz Smoljana su, nekoliko dana ranije, doli na Otrelj, da bi poja
ali desno krilo njegove odbrane. Trebalo je da poslije toga pou na sektor
Bravski-Vaganac, gdje bi se od njih formirao odred koji bi stalno ostao na
tom sektoru. U meuvremenu je odlueno da se pojaa pritisak partizana na
eljezniku prugu Sanica Bravsko, pa je Odred Smoljanaca, kako se on
naziva u dopisu taba bataljona, umjesto da ode u Bravski Vaganac dobio
zadatak da rui prugu i da se u tom smislu povee sa Jelainovakim odre
dom.111 Odred Smoljanaca se susreo s borcima Jelainovakog odreda na Meeem Brdu, odakle su ili u zasjede ili napade na eljezniku prugu oko
Sanice.
Izvjetaj taba 1. bataljona Slobode tabu brigade, od 8. oktobra 1941. go
dine o izvedenim akcijama. Zb. IV/2, str. 64.
i Nareenje taba 1. partizanskog bataljona Slobode od 21. septembra 1941 go
dine komandi Jelainovakog partizanskog odreda, Zb. IV/1, str. 430.
u Dragija Milainovi, radnik, sindikalni aktivista i lan KPJ pred rat, oktobra
1941. godine, postao komandir 1. sanske partizanske ete, teko ranjen 30.
novembra 1941. godine u napadu na Stari Majdan, dugo se lijeio i poginuo
kao ranjenik na Sutjesci, juna 1943. godine.
Pero Moraa, je bio student i lan KPJ prije rata.
111
Izvjetaj taba 1. partizanskog bataljona Slobode od 21. septembra 1941. go
dine komandantu Drvarske brigade. Zb. IV/1, str. 432433.
108

172

Ubrzo po dolasku Odreda Smoljanaca (nazivanog i Letei odred) na saniko podruje stigla je vijest da su italijanske jedinice nakon viednevnih
borbi zauzele Drvar 25. septembra i da su domobranske i ustake jedinice
poslije dvomjesenih estokih borbi prodrle na Otrelj, 28. septembra. Poto
na sektoru Petrovca nije vie postojala potreba za dranjem jakih partizan
skih snaga, komanda Odreda Smoljanaca je predloila tabu 1. bataljona
Slobode da uputi sa tog sektora na sansko, odnosno grmeko podruje,
jo nekoliko partizanskih odreda, jer je grmeko podruje prualo vee mo
gunosti za akcije. Uz to se iskazala potreba bolje zatite slobodne teritorije
Grmea, da bi se sauvala hrana neophodna ne samo grmekim borcima ve
i onim iz susjednih, siromanijih krajeva.112
Cijenei situaciju nastalu ulaskom Italijana u Drvar, te ustaa i domo
brana na Otrelj, zatim reokupacijom Drvara, Bosanskog Petrovca, Bihaa,
Kljua i jo nekih gradova od strane italijanskih trupa, tab Drvarske briga
de je konstatovao da se situacija znatno izmijenila. Italijanski garnizoni u
gradovima, po broju vojnika, bili su veoma jaki. Komunikacijama izmeu
gradova kretali su se samo u veim sastavima, pa su zbog toga uslovi za ak
cije bili vrlo nepodobni. Uz to je dolo do osjeke ustanka i osipanja boraca
u pojedinim ustanikim jedinicama na podruju bosanskograhovskog i bosanskopetrovakog sreza. To je bio jedan od razloga da se postojee jedinice
pomjere dalje od svoga kraja, da bi se ouvale, pa su zato, prije svega, upu
ene na podruje Grmea (sjevero i istono od te planine, na prostor nared
ne godine nazvan Podgrme). Drugi razlog slanja drvarsko-petrovakih je
dinica na podruje Podgrmea je bila potreba pruanja pomoi i podrke
postojeim jedinicama i ustanku u tom kraju, koji je bio u razvoju i usponu.
Trei razlog je bio da je Podgrme u ekonomskom pogledu daleko bolje sta
jao nego kraj oko Drvara i Petrovca. Slanjem jedinica u Podgrme stvoreni
su uslovi da vojniki i politiki ojaaju snage NOP na tom podruju.113
tab 1. krajikog NOP odreda prebacio se poetkom novembra 1941.
godine s podruja Drvara u Podgrme. On je naredio da se neke ete iz oko
line Drvara i Petrovca prebace u Podgrme i tako ojaaju snage na tom
sektoru za djejstva prema naseljima i eljeznikim prugama u dolini rijeke
Une i Sane, odnosno prema Bihau, Bosanskoj Krupi, Bosanskom Novom i
Sanskom Mostu.1'4
Svakako da je jedan od razloga pomjeranja drvarsko-petrovakih jedi
nica u Podgrme bio i taj to su Italijani i njihove pristae razvili veoma
jaku propagandu meu ustanicima oko Drvara i Bosanskog Petrovca, zbog
ega je dolo do osipanja nekih jedinica i do protivljenja jednog dijela bo
raca da se Italijani napadaju. Zbog toga su jedinice upuivane u Podgrme,
gdje borbe protiv ustaa i domobrana nisu prestajale. Slati su, uglavnom,
dijelovi eta, a samo izuzetno itava eta, dok su, na primjer, na petrovakom srezu ostale Drinika, Voenika i jo neke ete ili vodovi.115
To su bili razlozi zbog kojih se u jesen i zimu 1941. godine jedan dio
drvarsko-petrovakih jedinica naao na podruju Podgrmea, a najvie na
sanskom srezu.

112

113
114
115

Pero Moraa: U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942. godine, edicija

Podgrme u NOB, knj. 3, str. 85.
Kazivanje Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978. godine.
Kazivanje Milutina Morae autoru, 8. novembra 1978. godine.
Kazivanje Ilije Doena autoru, 8. novembra 1978. godine.

Odred Smoljanaca je sa sanikog sektora otiao na poloaje prema Budimli-Japri, uestvovao u neuspjelom napadu na to mjesto 1. oktobra 1941.
godine i poslije toga se prebacio u Eminovce. Tada se ovom odredu priklju
uju i neki borci Eminovaca, Bonjaka, Grdanovaca i Dabra i od njih se
poetkom novembra 1941. godine formira Eminovaki vod Sanske partizan
ske ete. Samo nekoliko boraca iz Odreda Smoljanaca se vratio u svoj kraj,
na podruje Smoljane, a svi drugi su ostali u ovom vodu.
Prvih dana oktobra ponovo je stigao na sansko podruje partizanski
Odred Volga iz 1. bataljona Slobode, pod komandom Milana Zoria.11
Odred je imao dva voda sa pedeset puaka i tri pukomitraljeza,117 a sainja
vali su ga borci od Drvara i Bosanskog Petrovca. Komandir 1. voda je
bio Gojko Triki, koji je istovremeno bio i zamjenik komandira Odreda, a
komandir 2. voda Nikola Peanac. Odred nije imao politikog komesara, niti
politike delegate u vodovima, ali je imao partijsku organizaciju od etiri ili
pet lanova i skojevski aktiv.118 Odred Volga, ostao je na sanskom podru
ju do prvih dana januara 1942. godine. Drao je poloaj na Brajia Tavanu
i uestvovao u akcijama na tom sektoru, a tada se vratio na petrovako po
druje.
Poetkom oktobra stigao je na sansko podruje i odred iz sastava 3.
petrovake ete, sa vie od etrdeset boraca, koji su zvali Vod Petrovana.
Komandir Voda je bio Dmitar Smiljani, a politiki delegat Vojo Kreco..119
Dvadesetak dana po dolasku na sansko podruje vraeni su na petrovaki
srez komandir Voda i politiki delegati i jo nekoliko boraca. Tada je za no
vog komandira Voda odreen Vlado Baji,120 a za politikog delegata Mirko
Lazarevi.121 Po dolasku na sanski srez Vod je najprije bio u Jelainovcima,
potom je uestvovao u napadu na Budimli-Japru, a zatim je krae vrijeme
boravio u Eminovcima, pa Bonjacima. Krajem oktobra, poslije borbi na
Kamengradu, Vod je prebaen i smjeten u kolsku zgradu sela Slatine.122
Polovinom oktobra na sanski srez je stigla i ipovljanska eta, ovdje
nazvana Drvarska eta. Nakon prodora Italijana u Drvar ova eta je prepo
lovljena. Stariji, oenjeni ljudi otili su u svoja sela, a u eti su ostali naj
veim dijelom omladinci, od kojih su mnogi bili skojevci. eta je od Otaevca,
preko Bravska i Jelainovaca dola na sektor Eminovci Dabar. eta je
imala dva voda i oko 45 boraca, a od naoruanja puke i dva pukomitraljeza.
Komandir ete je bio Mile Kecman,12* politiki komesar Simo Tadi,124 a
Milan Zori, metalski radnik, lan KPJ od aprila 1941. godine.
Izvjetaj taba 1. bataljona Slobode od 27. septembra 1941. tabu brigade.
Zb. IV/1, str. 485.
118
Kazivanje Milana Zoria autoru, 28. oktobra 1975.
119
Dmitar Smiljani, pravnik, juna 1942. godine ranjen na Piskavici. Poginuo na
Kozari za vrijeme neprijateljske ofanzive junajula 1942.
Vojo Kreco, lan KPJ.
129
Vlado Baji, umski radnik, lan KPJ od avgusta 1941. godine.
Mirko Lazarevi, predratni lan KPJ.
121
Vlado Baji: Sa Vodom Petrovana u Podgrmeu, edicija Podgrme u NOB, knj.
2, str. 243244.
122
Kazivanje Sime Tadia autoru, 10. setpembra 1975.
123
Mile Kecman, podoficir bive Jugoslovenske vojske, poetkom 1942. godine vra
tio se sam na podruje Drvara i pobjegao u etnike. U ljeto 1942. godine sam
doao i predao se partizanima, osuen na smrt i strijeljain kod Drvara. Podaci
dobijeni od Sime Tadia.
.
124
Simo Tadi, radnik, lan KPJ, jedan od organizatora ustanka na podruju Dr
vara.
116

117

174

vodnici Branko Tadi i Mile Gvozdenovi. eta je uestvovala u borbama na

Kamengradu i u napadu na neprijateljsko uporite u Kljevcima, 25. oktobra
1941. Poetkom novembra eta se vratila na sektor Drvara, da bi krajem
istog mjeseca ponovo dola na podruje Grmea, u Suvaju kod Bosanske
Krupe.
Od poetka ustanka na sanskom srezu se nalazio Haanski odred (kas
nije vod) koji je iz Hadrovaca djelovao prema Budimli-Japri i cesti koja
od toga mjesta vodi ka Starom Majdanu. Oni su imali svoj logor najprije u
Kozinu, u kui Stojke Desnice, potom su preli u Mrkalje u kuu Mile Kolundije. U vrijeme formiranja Ljubijsko-prijedorske partizanske ete preli
su u zgradu Osnovne kole u Hadrovcima, gdje je bio i tab ete. Odred
je imao oko 25 naoruanih boraca. Komandir je bio Stevo Vjetica, njegov
zamjenik Duan Ratkovi, a politiki komesar Ratko Novakovi.

PREGLED NAORUANJA USTANIKIH ODREDA U SANSKOM

SREZU, 1941. GODINE
Oktobra 1941. partizanske jedinice locirane ili formirane na sanskom
srezu imale su sljedee naoruanje:
Jelainovaki odred je imao 56 puaka i dva pukomitraljeza,125
Majkijapranski odred oko dvadeset vojnikih, dvadeset lovakih pu
aka i jedan pukomitraljez,128
Lucipalanski odred dvanaest puaka i jedan pukomitraljez.
Tri manja odreda: Slatinski, Lipniki i Mrkaljski zajedno nisu imali
vie od desetak puaka, dok je sve ostalo ljudstvo u ova tri odreda, kao i
mnogi drugi u ostalim odredima, bilo naoruano lovakim pukama, koplji
ma i sjekirama.
Ukupno je u svim jedinicama oktobra 1941. bilo 128 puaka i est puko
mitraljeza.
Borci koji nisu imali pukomitraljeze i vojnike puke, nosili su lova
ke puke, pitolje ili neko hladno oruje (koplje, sjekiru i si.). Njih je bilo
znatno vie nego boraca naoruanih pukama, pa su borci, vei dio, ili na
smjenu u odred.
Odredi koji su doli s drvarskog, petrovakog i krupskog sreza imali su
polovinom oktobra sljedee naoruanje: Odred Volga pedeset puaka i tri
pukomitraljeza, Odred Smoljanaca 25 puaka i jedan pukomitraljez, ipovljanska eta 45 puaka i dva pukomitraljeza, Haanski odred dvadeset
puaka i Petrovaki vod 35 puaka i tri pukomitraljeza.
Ukupno su ove jedinice imale 175 puaka i devet pukomitraljeza.
Tako se u oktobru 1941. godine na sanskom srezu okupilo oko 320 dob
ro naoruanih boraca, od kojih je blizu 300 bilo naoruano vojnikim pu
kama i pukomitraljezima. Takva koncentracija naoruanja pruala je mo

125

128

Izvjetaj taba 1. bataljona Slobode od 27. oktobra 1941. tabu brigade, Zb.
IV/1, str. 485.
Stoj an Maki: Ustanak u Majki-Japri, edicija Podgrme u NOB, knj. 1. str. 730.

gunost za izvoenje akcije veeg obima na neprijateljska uporita i komu

nikacije, a uz to je omoguavala da se pojaa bezbjednost i zatita slobodne
partizanske teritorije.
Dolazak pet relativno jaih odreda s petrovakog, drvarskog i krupskog
sreza, uz est odreda sanskog sreza, morao se brzo osjetiti po poveanom
broju napada na eljezniku prugu i uporita neprijatelja oko Sanskog Mo
sta, ali isto tako i po uspjenijem odbijanju neprijateljevih napada.
I u neprijateljevim dokumentima se registruje to pojaanje pobunje
nikih skupina na Grmeu, pa u jednom izvjetaju s kraja oktobra 1941.
godine navode da u krajevima, koje su zaposjele talijanske ete, akcija po
bunjenika slabi, doim u krajevima van domaaja talijanskih eta akcija po
bunjenika se pojaava, jer se pridoli pobunjenici pridruuju skupinama,
koje su ve od prije bile u umama. Ovako pojaani pobunjenici postali su sve
drskiji, te su otpoeli u okolici Prijedora, San. Mosta... sa prepadima na
nae omobransko-ustake posade, orunike postaje, eljeznike pruge, te
lefonske linije i ceste.127
Italijanske trupe po drug put stiu u Sanski Most 19. oktobra 1941. go
dine Bio je to 1. bataljon 34. pjeadijskog puka Zara, jaine oko 800 ljudi
sa etiri laka topa.128 Meutim, ni ponovni dolazak italijanskih trupa u San
ski Most nije prekinuo aktivnost partizanskih odreda na ovom podruju, kao
ni u ostalim dijelovima Grmea.

AKCIJE U OKTOBRU 1941. GODINE

Polovinom oktobra izvoenjem niza akcija oivljava aktivnost partiza
na okupljenih na sanskom srezu. Neke akcije nisu bile vrsto organizovane
i rukovoene, a jo nije bilo ni dovoljno iskustva, pa se dogaalo da rezultati
ispadnu mravi. Naime, komandiri odreda dogovarali su se sami o akcijama,
ne konsultujui se sa tabovima 1. ili 4. partizanskog bataljona Slobode,
odnosno tabom Krajinske divizije, koji su bili prilino udaljeni. Istina, oni
su za svaku akciju birali izmeu sebe komandanta, no on bez iskustva u ru
kovoenju i sadejstvu nije mogao vrsto i vjeto rukovoditi jedinicama, to
je imalo za posljedicu izvjesne neuspjehe u prvim zajednikim napadima
ovih brojnih partizanskih jedinica na neprijateljska uporita na sanskom
srezu. To se odnosi i na zasjedu na pruzi u Gornjoj Sanici i na napad na
neprijateljska uporita u Gornjem Kamengradu i drugim oblinjim selima.

ZASJEDA NA PRUZI U GORNJOJ SANICI

Komandiri odreda: Jelainovakog (Petar Bjeli), Smoljanac (Dragija
Milainovi), Volga (Milan Zori) i Voda Petrovana (Vlado Baji) dogo
vorili su se da zajedniki postave zasjedu sa tri strane na okuci pruge iznad
Gornje Sanice. Za komandira zdruenih odreda izabrali su Dragiju Milainovia.
127

128

Izvjetaj taba Vrbaskog divizijskog podruja od 24. oktobra 1941. godine Mi

nistarstvu domobranstva NDH. Zb. IV/2, str. 337338.
Ministarstvo domobranstva, Glavni tab Zagreb, situacija na dan 20. oktobra
1941, ifrovana depea, Arhiv VII, k. 3, br. reg. 20/11.

176

Zasjeda je postavljena 15. oktobra poslije podne da doeka i napadne

voz kojim se iz pravca Bravska prema Sanskom Mostu prevozila jedna do
mobranska jedinica. Kako je meu komandirima partizanskih jedinica dolo
do rasprave o tome da li je zasjeda najbolje postavljena, izgubilo se drago
cjeno vrijeme i pruga nije bila poruena. U tom je naiao voz, uglavnom sa
vagonima otvorene platforme, na kojima su bili domobrani. Partizani su iz
zasjede otvorili jaku vatru, ali je voz uspio da proe kroz zasjedu i nastavi
put. Zaustavio se tek kilometar dalje od mjesta napada, gdje su domobrani
izali iz voza i zauzeli poloaj za odbranu, pa su uz pomo domobranske je
dinice koja se kao posada nalazila kod crkve u Gornjoj Sanici, uspjeli da
odbiju napad partizana. Samo su tri domobrana bila tee ranjena. Narednih
dana seljaci su kraj pruge na mjestu borbe nali 1520 puaka koje su pobacali neprijateljski vojnici. Puke su predate partizanima.189

NAPAD NA NEPRIJATELJEVE STRAE U GORICI, NAPRELJU,

FAJTOVCIMA I GORNJEM KAMENGRADU
U toku septembra i oktobra 1941, u vrijeme jenjavanja ustanikih ak
cija, u sela Gorice, Naprelje, Fajtovce, Gornji i Donji Kamengrad vratile su
se brojne porodice Muslimana i Hrvata da sakupljaju ljetinu i obrauju po
lja. S njima su dole ustake i andarmerijske patrole i grupe i povremeno
se sukobljavale s partizanima.
Drugom polovinom oktobra na poloajima oko ovih sela nalazili su se
borci Palanskog odreda, Odreda Smoljanaca, Voda Petrovana i Drvarske
ete. Komandiri ovih partizanskih jedinica odluili su da zajedniki napadnu
na ustae i andarme i istjeraju ih iz ovih sela. Akcija je izvedena 20. okto
bra 1941. godine.
Borci Palanskog odreda i Odreda Smoljanaca su najprije napali na ne
prijatelja u selima Gorici, Naprelju i Fajtovcima, ali su ovi pod pritiskom
partizana, napustili odbranu i poeli se povlaiti, najprije iz Gorice, potom
iz Naprelja i na kraju iz Fajtovaca.1 Sa njima je tada ponovo bjealo pre
ma Sanskom Mostu muslimansko i hrvatsko stanovnitvo iz ovih sela. Pov
laenje se, pretvorilo u panino bjeanje, to je stanovnitvo omelo da sa
sobom evakuie vie stoke, hrane, odjee i drugih neophodnih potreptina.
im su borci partizanskih odreda upali u Gorice, poeli su da pale kue, to
se brzo prenijelo i na Naprelje i Fajtovce. Tog dana zapaljene su skoro sve
kue u selima: Gorici oko 60, Naprelju oko 70, Fajtovcima oko 15 i Kisku ne
koliko kua. Paljena naselja takvog obima nije bilo na ovom podruju od
poetka ustanka.
Drvarska eta i Vod Petrovana imali su zadatak da u isto vrijeme na
padnu neprijatelja u Gornjem Kamengradu. U napadu je Vod Petrovana bio
na desnom krilu, a u centru na obezbjeenju prema Fajtovcima Drvarska
eta. Borci su u napad krenuli u samo svitanje, sputajui se u trku prema
Gornjem Kamengradu. Jaka vatra neprijatelja zaustavila ih je u nastupanju.
Vlado Baji: Sa Vodom Petrovana u Podgrmeu, edicija Podgrme u NOB,
knj. 2, str. 236.
130
Izvjetaj komandira andarmerijskog voda iz Sanskog Mosta o napadu parti
zana na Naprelje, Goricu i Fajtovce, Arhiv VII, k. 213, br. reg. 23/52.
129

12 Srez S. Most u NOB

177

Tada se vei dio Drvarske ete, s komandirom Milom Kecmanom, uputio

prema Fajtovcima, koje je neprijatelj ve bio napustio, a u napadu na Kamengrad ostao je samo manji dio te ete, s politikim komesarom Simom
Tadiem i Vod Petrovana. U ovoj borbi partizani su imali i nekoliko ranje
nih boraca, od kojih je Branko Malbai bio tee ranjen na otkrivenom i tu*
enom prostoru, pa su ga drugovi jedva uspjeli izvui.
Manji dio Drvarske ete i Vod Petrovana nakon nekoliko sati borbe
odustali su od daljeg napada i povukli se uz rijeku Bliju prema Naprelju
i Fajtovcima, gdje su nali veinu boraca Drvarske ete, Palanskog odreda
i Odreda Smoljanaca.131
Borci Palanskog odreda i Odreda Smoljanaca nakon istjerivanja ustaa
i andarma iz Gorice, Naprelja i Fajtovaca nisu produili s gonjenjem prema
Gornjem Kamengradu, ve su se zadrai u Naprelju i Fajtovcima.
andarmi iz Gornjeg Kamegrada zatraili su od garnizona iz Sanskog
Mosta pomo. Italijani su odbili da poalju motorizovani odred radi ted
nje benzina, kako su naveli u odgovoru na zahtjev komandanta domobran
ske posade iz Sanskog Mosta. Uputili su samo etu biciklista, koja je dola
samo do Donjeg Kamengrada, tu saekala no vratila se u grad. Bio je to
prvi spor izmeu italijanske komande i ustakih vlasti na sanskom srezu,
i to drugog dana boravka Italijana u gradu nakon reokupacije ove zone.
Zbog toga su andarmi u svojim izvjetajima o ovim borbama optuivali
Italijane da su oni krivi to su sela Gorice, Naprelje, Fajtovci i Kisak tada
popaljena i naputena.132
Dogodilo se da je dan pred akciju dotadanji politiki komesar Odreda
Smoljanaca Pero Moraa upravo dobio nareenje za formiranje Sanske par
tizanske ete, u kojoj je za komandira postavljen Dragija Milainovi, a on
za politikog komesara. U vrijeme paljenja ovih naselja, u nekim jedinicama
se nisu nalazili politiki komesari i politiki delegati.133 Paljenje ovih sela,
ve na poetku njihovog politikog djelovanja, ukazala je na svu ozbiljnost
situacije, koja bi mogla ozbiljno da ugrozi razvoj NOB na ovom podruju
ako se vojne akcije budu zavravale134 paljevinama.
Dva dana nakon napada na neprijateljska uporita u selima Gorice,
Naprelje, Fajtovce i Gornji Kamengrad, Konjiki vod je samostalno izvrio
napad na ustako uporite u Modroj, ne traei niiju saglasnost, niti podr
ku. U selu je tada bilo osam ustaa i dva andarma.135
Petar urainovi, zemljoradnik iz Benakovca, komandir Konjikog vo
da, najprije je pozivao ustae da se predaju ili e biti uniteni i selo spaljeno.
Ustae su odgovorile kratkim rafalima i puanom paljbom. Konjanici su
ostavili konje i poli u juri. Odmah su poeli da pale sijena i kue najblie
Lipniku, a onda i ostale.136 Stanovnitvo sela Modre je na brzinu potovarilo
U Naprelju, pie Vlado Baji: Pred duanom su se Kecman i Jelaa ak i pos
vaali oko neke harmonike i konog kaputa, zanemarivi potpuno borbeni za
datak. Naravno, njihovi borci su za to vrijeme ekali na svoje komandire.
132
Arhiv VII, k. 213, br. reg. 23/52.
133
Kazivanje Rade Ercega autoru, 3. avgusta 1975. godine.
134
Pero Moraa: U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 85.
133
Izvjetaj 3. orunike pukovnije od 23. oktobra 1941. Ravnateljstvu za javni red
i sigurnost, Arhiv VII, k. 152, br. reg. 11/11.
136
Boko urainovi, Konjika eta, Podgrme u NOB, knj. 2, str. 111.
131

178

stvari u kola ili na konje i pobjeglo preko Kalendera, kroz irkie, Okre i
Kamegrad u Sanski Most. Na elu te velike grupe bili su ustae i andarmi,
koji su prvi bjeali. Meu njima i teko ranjen andarm.
Kada su zapalili skoro sve kue u Modroj, konjanici su upali u Kalendere i tu spalili oko 50 kua, iz kojih je muslimansko stanovnitvo pobjeglo
u Sanski Most, im su vidjeli da bjee Modrani i da Modra gori.
Ustae su kasnije saznale da ih je napala mala grupa ustanika, pa su
uz pomo domobranske jedinice iz Sanskog Mosta izvrili ispad prema Lipniku i Luci-Palanci. Prodrli su do Fajtovaca i zapalili kue u Husimovcima,
Umcima i Fajtovcima. U selu Lukavica zapalili su oko 30 kua, a nekoliko
i u selu Koprivni. Tek na poloajima izmeu Fajtovaca i Gorice borci Palanskog odreda i Odreda Smoljanaca su doekali i odbili ustae i tako spri
jeili njihov dalji prodor. Poslije toga ustae se povlae u Okre i Gornji
Kamengrad i u njima pojaavaju svoju posadu.
Za vrijeme ove borbe stanovnitvo iz Lukavica je izbjeglo u ume pre
ma Slatini, Duboki do, Paljevine i druga mjesta. Nakon ovih borbi i to sta
novnitvo se postepeno ukljuuje u borbu protiv ustaa i okupatora, jer se
nalo na granici tadanje slobodne teritorije.
Protjerivanje ustaa i andarma iz Gorice, Naprelja, Modre, Kalendera
i Fajtovaca omoguilo je da partizani ubrzo stvore uporite na Borku, odakle
su narednih mjeseci poduzimali akcije kako prema Kamengradu i Husimov
cima tako i prema selima oko ceste Sanski Most Prijedor i Sanski Most
Stari Majdan. Sada se granica slobodne teritorije premjeta od Okanove
bukve i sa zapadne ivice Hotiraja na Gajidik, ujelo, Staru kavanu i Markelia brdo, gdje su postavljene partizanske strae. Sela Lukavice i Podvidaa
su osloboena i postala sastavni dio podgrmeke slobodne teritorije. Nepri
jatelj je sada drao poloaje na Rukovcu i sa njih je ee otvarao vatru
prema selu Podvidai. A nakon napada partizana na neprijateljsko uporite
u Starom Majdanu, 30. novembra, i dolaska partizanskih jedinica na Brdare
i u Suhau, Lukavica je ve bila znatno udaljena od neprijateljskih poloaja,
a Podvidaa ostala na samoj granici.

NAPAD NA USTAKO UPORITE U KUEVCIMA

U Malovanu, zaseoku Kljevaca, ustaki rojnik Pero Juri komandovao je
uporitem u kojem je bilo esnaest naoruanih ustaa. Odatle je polazio u
napad na Dabar i druga sela, poevi jo od kupljenja nevinih ljudi 30. jula
i potom u vrijeme pokolja prvih dana avgusta. Ustae su imale strau i kod
katolike kapele.
U Jelainovakom odredu je bilo dosta Kljevana, a naroito Milan Damjanovi, koji su stalno traili da se napadnu ustae u Malovanu. Ovaj pri
jedlog nije prihvatio Uro Kukolj, komandir Odreda, jer nije bilo dovoljno
snaga za napad na ovo ustako uporite. U meuvremenu su prijedlozi za
napad obnovljeni. Tada se Rade Brki dogovorio s Nikolom Peancem, vod
nikom 2. voda Odreda Volga, da svaki od njih povede po dvadesetak dob
rovoljaca i da napadnu ustae. Oni su krenuli 22. oktobra izjutra sa Meeeg Brda i u podne su napali na ustako uporite u Malovanu. Peanev vod

179

je napadao od Sanike kose, a Brkievi dobrovoljci od eli-kose. Uspjeli su

prodrijeti u zaselak, zauzeti neke kue, ali su pred no morali da se povuku.1*7
Poslije povlaenja u Crnovodu Brki i Peanac se sutradan dogovore da
obnove napad, ali i da predloe komandi Drvarske ete i Odredu Volga da
svi zajedno napadnu ustae u Malovanu, ali i u Kljevcima, to ovi prihvate.
Tada Brki i Peanac naprave plan kojim utvrde da Brkieva grupa dobro
voljaca napadne od Sanike kose, Peanev vod od eli-kose, a da Drvarska
eta i 1. vod odreda Volga napadnu na zaselak Tadie. Poziv za uee u
akciji i ovaj plan su poslali po kuririma u sve navedene jedinice. Narednog
dana u Crnovode su se vratili kuriri sa vijeu da e sve jedinice uestvovati
u napadu po priloenom planu. U toku noi pao je slab snijeg.
Pred zoru 25. oktobra grupa Rade Brkia na desnom krilu i vod Nikole
Peanca na lijevom krilu, razvijeni u streljaki stroj, krenu u napad na ne
prijateljsko uporite u Malovanu, a Drvarska eta i 1. vod Odreda Volga
na neprijatelja u zaseoku Tadii. Na obzorju su se vidjeli ustaki rovovi i ta
man se straa smjenjivala. U Kljevcima je tada bilo 45 domobrana, petnaest
naoruanih ustaa i tri andarma.
Kada su se pribliili rovovima, borci su strelovito jurnuli na neprija
telja. Preplaeni brojnou partizana i silinom njegovog napada, ustae i do
mobrani su panino pobjegli iz Maiovana u Donji dio sela Kljevaca i hitno
zatraili pomo od italijanskog i domobranskog garnizona u Sanskom Mostu.
Kada su se ustae i domobrani povukli, zajedno sa njima je polo hrvatsko
i muslimansko stanovnitvo iz sela. Oni su preli preko rijeke Sane u sus
jedno Vrhpolje. U Kljevcima su ostale samo srpske porodice, uglavnom ene
i djeca, jer su odrasli mukarci i mladii u najveem broju pobijeni poet
kom avgusta, a drugi izbjegli na slobodnu teritoriju, veinom u partizanske
jedinice.
Na poziv za pomo dosta brzo je iz Sanskog Mosta stigla eta domo
brana, koja je zajedno sa posadom u selu uspjela da zaustavi nadiranje par
tizana i potom ih odbaci iz sela prema Dabru i umi Mirkovai. Borba je
trajala od 5 do 11 sati prije podne. U toku napada zapaljene su 33 kue u
Kljevcima.
Zajedno sa pristiglom domobranskom etom u Donje Kljevce je doao
i odred Italijana, koji nije stupio u borbu, ve se brzo povratio u Sanski
Most. Komandir tog odreda je izjavio da oni sada vode pregovore sa etnici
ma u Bosanskom Petrovcu i za to vrijeme nee stupati u akcije.
Kada je uslijedio protunapad domobranske ete i zateenih domobrana,
ustaa i andarma, zarobljen je borac Milan Mrda dok je palio kue. Do
mobrani su ga otpremili u Sanski Most, gdje su ga odmah preuzeli Italijani,
jer je, navodno, komandant njihove divizije elio da se uvjeri da meu usta
nicima ima i takvih koji pale naselja i na odjei nose komunistiku zvijezdu
sa crvenim trakama. Trebalo je da zbog toga bude sproveden u Knin.138 Me
utim, Mrda je odveden samo do Drvara, gdje je poslije sasluanja puten,
pa je ubrzo doao u svoje selo. Ovo putanje na slobodu bilo je dio smilje
ne politike okupatora, Italijana, koji su ovakvim postupcima eljeli da raz
137
138

Kazivanje Rade Brkia 31. jula 1975. godine, autoru.

Izvjetaj Zapovjednitva 3. orunike pukovnije o napadu na selo Kljevce, od
30. oktobra 1941. godine Ravnateljstvu za javni red i sigurnost NDH, Arhiv VII,
k. 152, br. reg. 49/21.

180

biju jedinstvo ustanika, partizana i naroda i tako ugue ustanak i trajnije

ovladaju ovim krajevima. Bio je to i nain podgrijavanja daljeg razdvajanja
naih naroda. Podravajui u nekim krajevima Hrvate i Muslimane, a u dru
gim Srbe, prikazivali su se njihovim zatitnicima, to u stvari nisu bili.
Odbijanje Italijana da interveniu u Kljevcima bio je drugi spor iz
meu njih i vlasti NDH na sanskom srezu od reokupacije Tree zone. Optu
ujui Italijane da nisu htjeli pomoi u odbijanju napada partizana na Kljevce, Kotarsko predstojnitvo u Sanskom Mostu 26. oktobra uputilo je protest
Ministarstvu unutranjih poslova NDH u Zagrebu, navodei da . . . od kako
su doli Talijani izgorjelo je sedam i to est muslimanskih i jedno kato
liko.^
Dok je kod ustaa i stanovnitva ovog sela trajala panika, povlaenje
i bjeanje, partizani su uspjeli da zaplijene dosta stoke: preko 50 konja, oko
400 goveda, znatan broj svinja i ovaca i izvjesne koliine ita i sve istjerali
u Dabar, a potom u Jelainovce. Drvarsko-petrovake jedinice su svoj dio
plijena otjerale preko Grmea u svoj kraj.
U ovom napadu dolo je do manjeg sukoba izmeu boraca Drvarske
ete i 1. voda Milana Zoria, jer se nisu odmah prepoznali, ali bez rtava.
Nakon dolaska pojaanja domobranima u Kljevce i zavretka borbe
izbjeglo stanovnitvo se vratilo svojim kuama. Tada je u kljevakoj koli
locirana domobranska eta, dok su ustae napustile Malovan, plaei se po
novnog napada partizana iz oblinjih uma Mirkovae i eli-kose. Domo
branska eta je svako jutro iz kole slala tri grupe domobrana na izvianje
i na poloaje za odbranu sela: jednu u zaselak Karanovia, drugu na Smajino brdo i treu od oko sedamnaest domobrana u pravoslavnu crkvu.

PRELAZAK PORUNIKA BELUHANA U PARTIZANE

Domobranski porunik, inenjer agronomije Vladimir Beluhan140 na
dunosti u Sanskom Mostu odluio se da, ne ekajui vezu, prevede itav
domobranski vod kojim je komandovao u partizane. Iako je drugovima iz
ilegalnne grupe u Sanskom Mostu najavio svoj odlazak u partizane, on je
bez vrsto ugovorenog termina iz Sanskog Mosta krenuo 28. oktobra 1941.
godine prema Dabarskoj peini i vrelu Dabra, raunajui da e se susreti
s partizanima, sporazumjeti se i organizovati da itav vod bez borbe i otpora
pree u partizane.
Kada su partizanski izviai javili da od Sanskog Mosta preko Brajia Tavana ide neka domobranska jedinica i da se sputa prema peini, ve
i dio je dojurio vie peine i postavio zasjedu. Imali su vremena da se pri

138

140

Ministarstvo unutranjih poslova NDH, dopis od 4. novembra 1941. godine upu

en Ministarstvu vanjskih poslova, Arhiv VII, k. 236, br. reg. 23/23.
Vladimir Beluhan, Vlado, inenjer agronomije, do mobilisanja u domobranstvo
bio zaposlen u Poljoprivrednoj oglednoj i pokusnoj stanici u Zagrebu. Kao
komunista po dolasku u Sanski Most uspostavio je vezu sa ilegalnom organi
zacijom NOP-a u gradu i prvi izlazak sa domobranima na teren iskoristio za
prelaz u partizane. Iz Podgrmea je u proljee 1942. godine preao u Baniju
gdje je postao komandir ete u Banijskom NOP odredu. Teko ranjen u na
padu na Bosanski Novi umro je od gangrene u partizanskoj bolnici u amarici,
7. jula 1942. godine.

kriveno rasporede, jer su se domobrani sa Brajia Tavana morali spustiti

u Do, pa ponovo penjati uz brdo. Domobrani su ili u koloni po jedan. Pri
prolazu kroz Brajia Tavan stanovnitvo nije bjealo, jer su u to vrijeme
domobrani nastupali miroljubivo.
Partizani ne znajui ta domobrani hoe, upuste ih u zasjedu i iznenad
no otvore vatru iz puaka i jednog pukomitraljeza, kojeg je Duan Oljaa
pozajmio od nekog borca iz Drvarske ete, koja je bila u Dabru. Domobrani
ruoli odgovorili vatrom, jer im porunik nije komandovao, ve su poeli
bjeati nazad u Do i prema Brajia Tavanu, odnosno prema Sanskom Mostu.
Ni domobrani nisu znali kuda ih vodi porunik, niti su partizani znali ta
on namjerava. Dok su domobrani bjeali kroz Brajia Tavan, seljaci su im
vikali ostavite puke! Nekolicinu su zarobili. Neki borci koji su bili blie
Brajia Tavanu, presjekli su odstupnicu preko Brajia Tavana, pa su i oni
zarobili nekoliko domobrana.
Porunik Vladimir Beluhan je iskoristio pometnju i preao na stranu
partizana izjavljujui da je poao da prevede vod domobrana partizanima.
Tek se tada uvidjela greka. Rezultat borbe je mogao biti daleko povoljniji.
Tom prilikom zarobljeno je dvadeset domobrana, zapljijenjeno dvadeset pu
aka, dva pukomitraljeza i neto ratne opreme. Od domobrana je oduzeta
vojna odjea, data im civilna, seljaka i svi su dva dana kasnije upueni pre
ko Brajia Tavana u Sanski Most.
Porunik Vladimir Beluhan je upuen u komandu Sanske partizanske
ete, a kasnije u tab 4. bataljona Slobode. Odatle je rasporeen na du
nost nastavnika vojne obuke na vojno-politikom omladinskom kursu u
Srednjem Duboviku, prvom polovinom novembra 1941. godine.
Vlasti NDH u Sanskom Mostu nisu znale da je porunik Beluhan po
veo svoj vod u partizane, ve su smatrah da je iz nedovoljne opreznosti
opkoljen i zarobljen, i da su ga partizani zadrali u ropstvu, a domobrane
pustih na slobodu.
Poslije tri dana grupa partizana Jelainovakog odreda Sanske ete je
napala jakom puanom vatrom domobransku izviaku strau u Korjenovu. Jedan domobran je tee ranjen, a dva domobrana su zarobljena, razoru
ana i potom putena, pa su otila u Sanski Most.141

141

Izvjetaj 3. orunike pukovnije od 8. novembra 1941. godine Zapovjednitvu

4. orunike pukovije u Sarajevu. Arhiv VII, k.143, br. reg. 41/41, str. 3 i 6.

182

V Uvrivanje ustanka i akcije ustanika

u razdoblju oktobar~decembar 1941.
1. PRVA REORGANIZACIJA USTANIKIH JEDINICA
(oktobar 1941.)
FORMIRANJE BRIGADA I KRAJINSKE DIVIZIJE
Iz izvjetaja upuenih tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, vidi
se da se prilo formiranju viih partizanskih jedinica brigada. Iz sauvanih
dokumenata se saznaje da su u to vrijeme formirane Bosanskohercegovaka
brigada NOP vojske za podruje Kalinovika i okoline (tab se nalazio na Treskavici)1 i Bosanska brigada2 za podruje istone Bosne, odnosno istono i
sjeverno od Sarajeva, dok je, ve od 16. avgusta, postojala 1. brigada nacio
nalno- oslobodilakih partizanskih odreda (skraeno Drvarska brigada) u
Bosanskoj krajini i dijelu Like.3
Drvarska brigada, kasnije nazivana i 1. brigada narodnooslobodilakih
partizanskih odreda,4 obuhvatala je sve ustanike jedinice sa podruja Bo
sanskog Petrovca (1. bataljon), Kulen Vakufa (2. bataljon), Donjeg Lapca (3.
bataljon), GraanicaZrmanje (4. bataljon), Kninske krajine (5. bataljon), Di
narskog fronta (6. bataljon), od Risovca do Unita (7. bataljon). Livanjskog
fronta (od Unita do Staretine, polubataljon) i Glamokog fronta (8. bata-

Nareenje taba Bosanskohercegovake brigade NOP vojske od 6. septembra

1941. godine, Zb. IV/1, str. 210.
Izvjetaj komandanta Sarajevske oblasti Slobodana Principa od 8. septembra
1941. god., Zb. IV/1, str. 226 i Izvjetaj taba Partizanskog bataljona Romanija
od 27. septembra 1941. god. tabu Bosanske brigade u ehoviima, Zb. IV/tl,
str 476.
Nareenje taba 1. brigade NOP odreda od 15. septembra 1941. god., Zb. IV/1,
str. 326.
Isto, str. 379.

183

ljon).5 Pod znatnim uticajem taba Drvarske brigade bili su i tab Bataljona
ribnikih partizanskih odreda (nazivan i tab Partizanskih odreda Ribnik)
i Komanda gerilskih odreda sreza Bosanska Krupa Sanski Most.7
U vezi sa organizovanjem veih jedinica, bataljona i brigade, tab NOP
odreda za Bosnu i Hercegovinu je, septembra 1941. godine, uputio direktivno
pismo da se u Bosanskoj krajini formiraju tri bataljona i osam eta.8 Pismo
je primio Miljenko Cvitkovi, zamjenik komandanta taba NOP odreda za
Bosansku krajinu, 19. septembra 1941. godine, dok se nalazio kod Jajca. Pre*
pis pisma je odmah uputio ostaloj dvojici lanova taba NOP oreda za Bo
sansku krajinu9 Danku Mitrovu, komandantu, i Branku Babiu, politikom
komesaru, koji su se sa tabom nalazili u Majki-Japri. Cvitkovi je ve 25.
septembra dobio jo dva pisma od taba NOP odreda Bosne i Hercegovine,
koja je takoe odmah prepisao i uputio Mitrovu i Babiu u Majki-Japru.10 U
izvjetaju koji tim povodom, 25. septembra, alje tabu NOP odreda Bosne
i Hercegovine, Miljenko Cvitkovi navodi da su uspostavljene veze sa svim
dijelovima banjaluke oblasti, tj. Bosanske krajine, i da postoji mogunost
da izvrimo nareenu nam reorganizaciju, do koje je, zaista, trebalo da do
e .. .ll, a potom se obavezuje da e izvjetaje o brojnom stanju i izvrenim
akcijama od tog dana slati na osnovu tanih izvjetaja koje e nam ete
i bataljoni preko tabova brigade dostavljati ... Iz ovoga se moe zakljuiti
da su druga dva pisma taba NOP odreda bila direktiva da se u Bosanskoj
krajini formiraju tri brigade i jedna divizija. To potvruje i nekoliko sau
vanih dokumenata iz perioda oktobarnovembar 1941. godine o formiranju
i djelovanju 3. krajike brigade12 i Krajinske divizije.
Prva dva sauvana dokumenta u kojima se spominje 3. krajika brigada,
odnosno njen komandant, potiu od 17.13 i 21. oktobra 1941. godine.14 U ovom
drugom dokumentu, na poetku, pie: Prema uputi Glavne komande za Bos
nu i Hercegovinu osnovan je tab Tree krajike brigade. Deset dana kas
nije komandant ove brigade, u naredbi svim jedinicama ovog odreda, sem
nareenja o uvoenju pozdrava Smrt faizmu sloboda narodu! i odre*
* Izvjetaj komandanta Drvarske brigade od 2. septembra 1941. god. Zb. IV/1,
str. 170
6
Izvjetaj taba partizanskih odreda Ribnik od 12. septembra 1941. god. Zb,
IV/1, str. 296.
7
Izvjetaj taba gerilskih odreda Krupa Sana od 8. septembra 1941. god. Zb.
IV/1, str. 231.
8
Direktivno pismo taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu nije sauvano, ali
se navodi u izvjetaju zamjenika komandanta taba NOP odreda za Bosansku
krajinu od kraja septembra 1941. godine tabu NOPO za BiH o vojno-politikoj
situaciji i sprovoenju dobijenih direktiva, Zb. IV/1, str. 492.
9
Isto.
10 Prema pismu ure Pucara od 4. oktobra 1941. god., upuenom Svetozaru Vukmanoviu Tempu, ta pisma je on predao Miljenku Cvitkoviu na slobodnoj t eri ta
riji.
11 Zb. IV/1, str. 492.
12
Sva citirana dokumenta o 3. krajikoj brigadi iz oktobra 1941. godine sauvao
e Stojan Markovi, komandir Partizanskog odreda sela Slatina, srez Klju.
16
Naredba taba 2. bataljona Partizanskog odreda Koi od 17. oktobra 1941.
god. kojim trai spiskove ljudstva i naoruanja radi raporta Komandantu bri
gade, Arhiv VII, k. 1701 f. 30/11, br. reg. 2/1.
14 Dopis taba Bataljona Koi od 21. oktobra 1941. god. dostavljenog tabu Rib
nik i komandirima odreda; Arhiv VII, k. 1701, f. 30/11, br. reg. 311.

ivanju zadataka komandirima i komandantima, u taki 10. upozorava ko

mandante i komandire da se tab II odreda (brigade) momentalno nalazi
na podruju Bataljona Iskra (olajin odred) kako bi se znali ravnati radi
slanja izvetaja.15
Meutim, ova brigada je dobila drugi redni broj, odnosno odreeno je
da ona bude 3. krajika brigada, kako se spominje u ostalim sauvanim do
kumentima. tab 3. krajike brigade je, naime, jo 21. oktobra 1941. godine,
u nastavku dopisa tabu Bataljona Koi napisao i svoje nareenje, koje
kao komandant Brigade potpisuje Miljenko Cvitkovi, navodei da u sastav
3. brigade ulaze bataljoni: Koi, Iskra i Manjaki.18 Na ovim dopisima
neko je jo tada izvrio ispravke: umjesto rijei Druga napisao je Trea,
a umjesto broja II broj III, ime je tu brigadu preimenovao u 3. krajiku
brigadu. Ko je to i kada uinio teko je utvrditi, ali ta brigada je, po sjeanju
Stojana Markovia, komandira Partizanskog odreda Slatina (Klju), koji je
tada dobio to nareenje imala redni broj tri, kao to pie i u dokumen
tima, dakle, bila je 3. krajika brigada.17
U pismu upuenom 4. oktobra 1941. godine Svetozaru Vukmanoviu
Tempu, delegatu CK KPJ, uro Pucar navodi da je osam dana bio na terenu,
a da se u Banjaluku vratio dan ranije, tj. 3. oktobra. On, sem ostalog, navodi
da je odrao sastanak sa lanom taba NOP odreda za Bosansku krajinu i
ostalim komandirima i politikim komesarima bataljona, eta i odreda, na
glaavajui: Glavni predmet razgovora na ovom sastanku jesu direktive G. .
za BiH, koje je konano trebalo sprovesti u djelo.18 To znai da je druga
dva nareenja taba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu Miljenku Cvitkoviu donio uro Pucar, jer Pucar tada nije dolazio na Grme, niti su Danko
Mitrov Branko Babi krajem septembra odlazili sa Grmea. To se da zak
ljuiti iz dopisa Miljenka Cvitkovia, u kome izvjetava ab NOP odreda
BiH: Odmah sam sve prepie i upute poslao i drugoj dvojici lanova taba,
kako bi na licu mjesta odmah postupili po direktivama.19 U istom dopisu
Miljenko Cvitkovi navodi da se komandant Mitrov nalazi na Grmeu, a po
litiki komesar Babi na Kozari. Zakljuak je nedvosmislen: uro Pucar je
odrao sastanak samo sa jednim lanom taba NOP odreda za Bosansku kra
jinu, Miljenkom Cvitkoviem, a da se tada nije sastao sa Mitrovim i Babiem.
Po prijemu nareenja taba NOP odreda Bosne i Hercegovine o reor
ganizaciji jedinica, kojeg su dobili preko Miljenka Cvitkovia, Danko Mitrov
i Branko Babi su naziv tab NOP odreda za Bosansku krajinu promijenili
u naziv TAB KRAJINSKE DIVIZIJE.2 Prema raspoloivim dokumentima,
u sastav Krajinske divizije su ule: 1. brigada (Drvarska) koja je tada bila
brojno znatno smanjena nakon prodora Italijana u Drvar, 2. brigada, koja
je, vjerovatno, trebalo da se formira od 2. taba eta u Kozari21 i njegovih

s Arhiv VII, k. 1701, f. 30/11.

Arhiv VII, k. 1701, f. 30/11, br. reg. 311.
17 Kazivanje Stojana Markovia autoru, 28. septembra 1979. god.
18 Zb. IV/, str. 25.
19 Zb. IV/2, str. 492.
2 Proglas taba Krajinske divizije svim Partizanskim odredima. Regionalni mu
zej u Bihau, inv. br. 440.
lanak Zadatak NOP odreda prepisan iz Biltena V NOPOJ, u arhivu autora.
21
Izvjetaj sekretara oblasnog rukovodstva KPJ za Bosansku krajinu, Zb. IV/1,
str. 368.
18

eta (odreda), ali do toga nije dolo, mada su u sastavu Krajinske divizije
bile i partizanske jedinice na Kozari i 3. krajika brigada za podruje Manjae, Jajca i Pljeve, koju je zadnjih dana septembra, ili prvih dana oktobra,
kako se vidi iz navedenih dokumenata, poeo da formira Miljenko Cvitkovi.
U tabu Krajinske divizije, u Majki-Japri, u oktobru su bili: Danko
Mitrov, komandant, Branko Babi, politiki komesar, Vojo Stupar, operativni
oficir, i Rade Stupar, sekretar.
Preimenovanje taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu u
TAB KRAJINSKE DIVIZIJE izvreno je izmeu 4. i 9. oktobra 1941. godine,
na ta ukazuje nekoliko dokumenata. Tako, na primjer, komandant Haanskog partizanskog odreda 4. oktobra, kako naglaava prema nareenju taba
partizanskih odreda za Bosansku krajinu, nareuje uvoenje pozdrava stis
nutom pesnicom i parolom Smrt faizmu Sloboda narodu.22 S obzi
rom na to da su Haani uz Majki-Japru, gdje je tada bilo sjedite tog naj
vieg taba u Bosanskoj krajini, prema ovom dokumentu proizlazi da ta
promjena naziva, sigurno, nije uslijedila prije 4. oktobra. Drugi dokument
je pismo taba 1. partizanskog bataljona Sloboda upueno 12. oktobra ta
bu Krajinske divizije, koje poinje rijeima: . . . Primili smo Vae naree
nje od 9. X 1941. godine poslato u 8,30 asova. Kurir je stigao 11. o. mj. uvee .. ,23 To znai da je odluka o formiranju Krajinske divizije donijeta iz
meu 4. i 9. oktobra. S tim u vezi malo je poznato da je Danko Mitrov, ko
mandant dotadanjeg taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu kra
jem septembra 1941. godine bio u Nebljusima, gdje je sa Lianima ugovarao
napad na neprijateljski garnizon u Bihau,24 ali je ubrzo uslijedila neprija
teljska ofanziva preko Ripa prema Vrtou, te se od toga, za one prilike ne
realnog plana, moralo odustati. Vraajui se iz Nebljusa, Danko Mitrov je
2. oktobra u podne stigao u Lipnik da oda potu poginulom komandiru Pet
ru kundriu, a sjutradan je bio na njegovoj sahrani u Jelainovcima, da bi
ve 4. oktobra vodio pregovore sa domobranskim potpukovnikom Nojbergerom i organizovao njegovo zarobljavanje u Vuijaku kod Bosanske Krupe.
To znai da on prije 4. oktobra nije ni mogao sprovesti reorganizaciju je
dinica.

FORMIRANJE CETA I BATALJONA

Direktivna pisma o organizovanju eta, bataljona i brigada uro Pucar
je, dakle, primio krajem septembra, u Banjaluci, odakle je, ilegalno, ruko
vodio ustankom u Bosanskoj krajini. Sem to je direktive lino predao Miljenku Cvitkoviu, on ih je, sa svojim uputstvima, poslao i na Kozaru, preko
Mjesnog komiteta KPJ u Prijedoru. U tom pismu uro Pucar je, po sjeanju
Slobodana Marjanovia,25 pisao da partizani sa Kozare, ako se ne mogu odr

22

23
24

25

Naredba komandanta Partizanskog odreda Haani, arhiv Regionalnog muzeja

u Bihau, inv. br. 196.
Zb. IV/2, str. 83.
Gojko Polovina: Sjeanja na poetni period narodnog ustanka u Lici godine 1941,
edicija Prva godina NOR, Historijski arhiv, Karlovac, Zbornik 3, str. 8056.
Slobodan Marjanovi, student prava, do ustanka sekretar Mjesnog komiteta KPJ
u Prijedoru.

186

ati na svom terenu, preu na planinu Grme.26 To uro Pucar nagovjetava

jo krajem avgusta u izvjetaju Svetozaru Vukmanoviu Tempu: eta koja
tamo operie oko Prijedora povlai se prema Grmeu preko Kozare. Nepri
jatelj pokuava opkoliti Kozaru sa tri strane: od Dubice, Krupe i B. Luke,
odnosno Prijedora. U sluaju jaeg pritiska ta eta e se probijati u pravcu
Grmea, da bi se to ue povezala s etom oko Drvara27 i mogla zajednikim
snagama braniti zauzeta mjesta i osvajati druga .. ,28
lan Oblasnog rukovodstva KPJ za Bosansku krajinu Osman Karabegovi, koji se nalazio u 2. tabu eta na Kozari, kako se tada zvao najvii parti
zanski tab na Kozari, kao lan tog taba pozvao je Slobodana Marjanovia,
do ustanka sekretara Mjesnog komiteta KPJ u Prijedoru, saoptio mu sadr
aj direktive taba NOP odreda Bosne i Hercegovine, pokazao pismo ure
Pucara i rekao mu da je odreen da ode na podruje juno od Rudnika Ljubije, dakle na grmeko podruje, pokrene stanovnitvo u borbu i formira
Prijedorsko-ljubijsku partizansku etu. Rekao mu je da ta eta ima zadatak
da vri diverzije na komunikacijama u pravcu Ljubije, izvodi akcije na des
noj obali Sane (na Kozari) i onesposobi rudnik Ljubiju.29 Istovremeno mu
je saoptio da je odreen za komandira te ete. Tom prilikom mu je, kako
navodi, reeno da se zna da Petar kundri vodi borbe oko Sanice, ali ne i o
tome ta se dogaa u selima sjeverno i sjeveroistono od Grmea.
Silazei s Kozare Marjanovi je u Prijedorskom polju sreo Radu Vranjeevi i Duanku Kovaevi, lanove KPJ. One su iz Banjaluke krenule na
podruje Grmea, gdje ih je rasporedio na rad uro Pucar. Od njih je Mar
janovi saznao da je na Grmeu ustanak zahvatio mnogo sela.30
Po dolasku u Majki-Japru, u tab partizanskih odreda za Bosansku kra
jinu i tab partizanskih odreda KrupaSana, Slobodan Marjanovi je ova
vojna rukovodstva upoznao sa svojim zadatkom, odnosno sa direktivom ta
ba NOP odreda Bosne i Hercegovine. To je bilo krajem septembra. U tabu
partizanskih odreda Bosanske krajine zadrao se nekoliko dana, odakle je
jednom, po zadatku, iao u Doljane, kod Bihaa, dijelom i na motorbiciklu,
do Salavka Rodia, koji je, u ime taba Drvarske brigade, rukovodio ustanikim jedinicama na tom sektoru. Tamo je od Rodia dobio traene informa
cije i po povratku ih saoptio komandantu Danku Mitrovu.
Tek prvom polovinom oktobra Slobodan Marjanovi je upuen na pod
ruje Hadrovaca, sa zadatkom da pone formirati Prijedorsko-ljubijsku (ili
Ljubijsko-prijedorsku, ve kako se u kojem dokumentu spominje) partizan
sku etu. U njen sastav su ule ustanike jedinice koje su djejstvovale prema
neprijateljskim uporitima u Budimli-Japri i Starom Majdanu. Bila je to
prva partizanska eta formirana na podruju Grmea u duhu nareenja taba
NOP odreda Bosne i Hercegovine, sa tabom ete koji ine komandir, poli
tiki komesar i njihovi zamjenici. Ta eta e najprije biti pod komandom
taba partizanskih odreda KnipaSana, potom taba 4. bataljona Slobode,

26
27

28
29

30

Kazivanje Slobodana Marjanovia, autoru 28. oktobra 1978. godine.

Oko Drvara, na irem podruju, tada je djelovala Drvarska brigada, koja je imala
osam bataljona.
Zb. IV/1, str. 403.
Slobodan Marjanovi: Podgrme od 1941. do sredine 1942. godine, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 75.
Kazivanje Slobodana Marjanovia.

a onda u sastavu 1. krajikog NOP odreda kao jedna od njegovih prvih

sedam eta.
Drugi dio direktive o formiranju eta i bataljona, dobijene sredinom sep
tembra, na grmekom podruju je ostvaren sredinom oktobra. Tada je Osman
Karabegovi doao s Kozare u Majki-Japru, na proputovanju za Romaniju,
gdje je bio pozvan na savjetovanje u Pokrajinski komitet KPJ i Glavni tab
NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu.

PRVI SASTANAK KOMUNISTA GRMECKOG PODRUJA

Za vrijeme kratkog zadravanja u Majki-Japri, Osman Karabegovi je
16. oktobra odrao sastanak u kui Laze i Vlade Karia, na kojem su bili
svi lanovi KPJ i simpatizeri Partije s podruja sanskog, krupskog i novskog
sreza, odnosno koji su se nalazili u vojnim jedinicama ili na slobodnom pod
ruju Grmea. Stojan Maki je zapisao da je Osman Karabegovi govorio o
vojno-politikoji situaciji, i to ne samo u Bosanskoj krajini ve i u zemlji
i u svijetu, o ulozi Sovjetskog Saveza i drugih saveznika, a posebno o Crvenoj
armiji. Naglasio je znaaj uspjeha partizana u borbama u Srbiji, Crnoj Gori,
na Kozari, u Drvaru itd. Istakao je potrebu vee politike aktivnosti i bud
nosti radi realnog upoznavanja ljudi i situacije na terenu i u vojsci, kako
bi se na vrijeme mogle preduzeti odgovarajue politike mjere.31 Karabego
vi je popularno objasnio irinu platforme NOP-a i djelovanja komunista u
masama, a naroito na njihovom pridobijanju za NOB, objanjavajui da
je potrebno da svi patrioti Srbi, Muslimani i Hrvati uestvuju u borbi protiv
faizma bez obzira na politike, vjerske i nacionalne razlike, ali da lanovi
Partije treba da pokau primjerom da shvataju liniju, zadatke i rukovodeu
ulogu KPJ u NOB i da budu lino hrabri da pored razvijanja politike
svijesti suzbijaju kolebanje, ovinizam, pljaku i druge negativne poja
ve .. ,32
lan Oblasnog rukovodstva KPJ je na kraju konstatovao da su na ovom
podruju, i pored mnogih problema, tekoa i slabosti, postignuti uspjesi u
razvoju ustanka, to se vidi i iz injenice da na podruju Krupa Sana
djeluju 24 ustanika odreda i da je izvedeno preko 30 znaajnijih akcija.
Na ovom sastanku komunista govorio je i Branko Babi. On je izloio
osnovne zadatke partijskih organizacija u jedinicama i na terenu na daljem
razvijanju i jaanju ustanka, govorio je o izgraivanju moralno-politikog
lika lana KPJ, o zadacima koji stoje pred lanovima Partije i vojnim ruko
vodstvima ovog kraja. U radu sastanka uestvovali su i Rudi Kolak, Rada
Vranjeevi, Ale Terzi, Duanka Kovaevi, Hajro Kapetanovi, Pero Moraa i jo neki.
Nakon svestrane diskusije o mnogim aktuelnim pitanjima koja su pri
sutne interesovala, kao i traenja objanjenja o nekim krupnijim zadacima,
Osman Karabegovi je komuniste upoznao sa odlukom da se u lanstvo KPJ
primaju Branko opi, politiki komesar, i Stojan Maki, zamjenik politi

31

32

Stojan Maki: Razvitak partizanskih jedinica, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,

str. 103.
Isto.

188

kog komesara taba partizanskih odreda KrupaSana, kao i borci i aktivi

sti Kota Vulin i Rade Narani (oba s krupskog sreza). Tu odluku prisutni
su toplo pozdravili, a Stojan Maki, uitelj iz Hadrovaca, postao prvi lan
KPJ u ustanku na sanskom srezu.

SASTANAK VOJNIH I POLITIKIH RUKOVODILACA

U Majki-Japri je 17. oktobra odran i sastanak kojem su prisustvovah
lanovi taba Krajinske divizije i taba partizanskih odreda KrupaSana.
Na sastanku je Osman Karabegovi, na listu papira, kako se sjea Sto
jan Maki, zapisivao naziv svakog odreda, broj boraca i oruja. Na kraju je
utvreno da su pod komnadom taba partizanskih odreda KrupaSana tada
bila 24 odreda,33 Konjiki vod i Ljubijsko-prijedorska eta. U tim jedinicama
je bilo preko 500 boraca, naoruanih sa 310 puaka, desetak pukomitraljeza
i dva teka mitraljeza.34
Na sastanku je Osman Karabegovi govorio o vojno-politikoj situaciji,
a potom o nareenju taba NOP odreda Bosne i Hercegovine da se od tri
etiri, pa i vie, seoskih partizanskih odreda formiraju partizanske ete, a od
tri etiri ete bataljon. Tada je saopteno da e se na ovom podruju for
mirati etiri partizanske ete, koje e initi 4. bataljon Slobode u sastavu
1. brigade NOP odreda (Drvarske brigade). Saoptena je i odluka da se na
podruju sanskog sreza osim Ljubijsko-prijedorske formira i 4. eta, dok se
na podruju krupskog i novskog sreza formira po jedna partizanska eta.
Objanjeno je kakvog e sastava biti tabovi eta, kakve su zadae ko
mandira, politikog komesara i njihovih zamjenika. Reeno je i to da e od
red imati komandira (vou), da ljudstvo u odredu treba da bude stalno, a ne
na smjenu, da treba nai pogodnu zgradu za smjetaj boraca, itd. uli su
se i savjeti o tome kako treba primjenjivati partizanski nain ratovanja.
U objanjavanju predstojee reorganizacje i konkretnih zadataka u vezi
s tim uestvovali su i lanovi taba Krajinske divizije i taba partizanskih
odreda Krupa Sana.
Na ovom sastanku je, kako se sjea Stojan Maki, bilo rijei o formi
ranju vodova i eta. Meutim, poslije sastanka formirani su novi i zadrani
svi postojei odredi, to ukazuje da je tom prilikom prenijeta direktiva o organizovanju odreda i od njih eta. Zato i u oktobru Ljubijsko-prijedorska i 4.
eta imaju odrede, dok 1. bataljon Slobode ak 12. oktobra u svom sastavu
jo nema eta ve samo odrede, i to sedam.35
Da je nareenje taba NOP odreda Bosne i Hercegovine od septembra
1941. godine sadravao i direktivu o tome da se formiraju odredi i od neko
liko odreda eta, potvruje i pismo taba NOP odreda za Hercegovinu, iz
prve polovine oktobra, u kojem se navodi: Da bi se izbjegle sve slabosti
nae borbe i da bi bili spremni da odgovorimo zadacima koje su dananje
prilike postavile pred nas, mora se pristupiti stvaranju vrstih 1 disciplinova-

33

34
35

Naredba taba partizanskih odreda sreza Krupa Sana, arhiv Regionalnog mu

zeja u Bihau, inv. br. 207.
Edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 103.
Izvjetaj taba 1. partizanskog bataljona Slobode, Zb. IV/2, str. 83.

189

nih partizanskih odreda po etama. U te odrede e se prikupiti sve to je

iskreno za borbu, ne za pljaku, paljevinu i neodgovorno ubijanje ve za
slobodu.36 Meutim, kako su u to vrijeme izvrene nekolike reorganizacije,
pa i dosta razliito u pojedinim sredinama, mnogi akteri su zaboravili ih
pobrkali taj redosljed, pa je zato ovu rekonstrukciju reorganizovanja parti
zanskih jedinica, izvrenu oktobru 1941. godine, bilo mogue izvesti samo
uporeivanjem sa radom u drugim krajevima na ostvarivanju tih zadataka
dobivenih iz istog centra taba NOP odreda Bosne i Hercegovine. Treba
istai i to da se tada ovdje jo ne znaju zakljuci vojnog savjetovanja odr
anog 26. septembra 1941. godine u Stolicama. Njihovo sprovoenje u ovim
krajevima zapoee mjesec dana kasnije.
Poslije prenoenja direktive o organizovanju eta i bataljona i sastanka
s komunistima iz ustanikih jedinica Grmea, Osman Karabegovi je, preko
petrovakog i kljukog sreza, slobodnom teritorijom, otiao do Janja, a po
tom je, preko Donjeg Vakufa, okupiranom teritorijom i sa krivotvorenim
dokumentima, stigao u Sarajevo, da bi se odatle prebacio na Romaniju.87

ETVRTI BATAUON SLOBODE

Na pomenutom sastanku odranom u Majki-Japri, saopteno je da se
umjesto taba partizanskih odreda KrupaSana formira bataljon, koji, kao
4. bataljon Slobode, ulazi u sastavu Drvarske brigade. Na elu Bataljona
doao je dotadanji tab partizanskih odreda Krupa Sana: komandant
Petar Vojnovi, politiki komesar Branko opi i zamjenik politikog kome
sara Stojan Maki, dok je Vojo Stupar, do tad operatvni oficir u tabu Kra
jinske divizije, preuzeo dunost zamjenika komandanta Bataljona.
U sastav ovog bataljona su, kao 1. i 3. ule dvije ete koje su tokom
oktobra formirane na osloboenim podrujima srezova Bosanska Krupa i Bo
sanski Novi, dok je Ljubijsko-prijedorska eta dobila redni broj dva, a no
voformirana eta na sanskom srezu redni broj etiri.
Sauvana su dva dokumenta koja potvruju tanost ovih navoda. Prvi
je akt broj 85 od 4. novembra koji je tab 2. (Ljubijsko-prijedorske) ete 4.
bataljona Slobode uputio svim partizanskim odredima ove ete, a koji
su potpisali Slobodan Marjanovi, komandir, i Duan Josipovi, politiki ko
mesar ete.88 I drugi sauvani akt ima isti datum, ali broj 89 i upuen je
svim partizanskim odredima i seoskim povjerenicima ove ete**, koji su
takoe potpisali Marjanovi i Josipovi. Iz tih se dokumenta vidi da je Ba
taljon imao redni broj etiri u okviru Drvarske brigade, jer su se nakon ula
ska Italijana u Bosansko Grahovo, Drvar, Otrelj i jo neka mjesta u Lici
neke ustanike jedinice na tim podrujima raspale, pa je dolo i do rasformiranja nekih ranijih bataljona, dok su liki bataljoni preli u sastav grupe
likih NOP odreda.
Tokom oktobra tab 4. bataljona Slobode razvio je ivu organizacio
nu i politiku aktivnost, da bi realizirao dobijeni zadatak, on od tri etiri

36
37
38
39

Zb. IV/2, str. 59.

Osman Karabegovi: Podgrme u ustanku, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 26.
Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 392.
Isto, inv. br. 391.

190

pa i vie, odreda formira ete. Meutim, na podruju sanskog sreza tada je

formiran samo jo Partizanski odred Mrkalji. Formirao ga je tab Ljubijsko-prijedorske ete, 21. oktobra 1941. godine i on je uao u sastav te ete. Zato
se vie radilo na vojno-politikom i organizacionom uvrivanju postojeih
odreda i pomaganju tabovima novoformiranih eta.

UUBIJSKO-PRIJEDORSKA PARTIZANSKA CETA

Po dolasku na podruje Hadrovaca i prema Budimli-Japri, Slobodan
Marjanovi, komandir, Duan Josipovi, politiki komesar, i Redo Terzi,
zamjenik politikog komesara Ljubijsko-prijedorske partizanske ete, zapo
eli su u prvoj polovini oktobra, s njenim organizovanjem i potom organiza
cionim, politikim i vojnim uvrivanjem.
U sastav Ljubijsko-prijedorske partizanske ete su, nakon njenog for
miranja, 21. oktobra 1941. godine, od seoskih vodova s podruja Hadrovaca,
Mrkalja, Halilovaca, Dugih Njiva i dijela Slatine, uli Majkijapranski, Haanski, Slatinski, Lipniki i Mrkaljski odred. Majkijapranski i Haanski od
red predstavljali su glavnu snagu ete, dok su ostali odredi bili mali, sem
Mrkaljskog, koji je po broju ljudstva bio brojan, ali bez i jedne vojnike
puke, imali su samo lovake puke, te koplja, sjekire, rogulje i si.
Ova eta je, dakle, u oktobru i prvih dana novembra u svom sastavu
i dalje imala seoske odrede. Oni su ostali na poloajima prema BudimliJapri i Starom Majdanu, koje su i do formiranja ete drali.
U komandama odreda su tada bili:
Majki-japranski odred komandir
tiki komesar Miroslav Majki,

Stojan

Marjanovi

Dolinar,

poli

Haanski odred komandir Stevo Vjetica (istovremeno i zamjenik

komandira ete), politiki komesar Ratko Novakovi,
Slatinski odred komandir Mile Vojnovi, zamjenik komandira Pero
Vukojevi,
Lipniki odred komandir Duan Baji, politiki komesar Pajo uri,
Mrkaljski odred komandir Duan Mali, zamjenik komandira Gavro
Kolundija.
tab Ljubijsko-prijedorske partizanske ete: komandir Slobodan Mar
janovi, politiki komesar Duan Josipovi, zamjenik komandira Stevo Vje
tica i zamjenik politikog komesara Redo Terzi.
Iz vremena organizovanja Ljubijsko-prijedorske partizanske ete sau
vano je nekoliko dokumenata, meu kojima i ve navedeni broj 85 od 4. no
vembra, iji sadraj potvruje da su etu inili seoski partizanski odredi,
da je ona imala redni broj 2, a bataljon redni broj 4. No sadraj tog dopisa,
koji su potpisali komandir i komesar i uputili svim odredima ete, ukazuje
i na pojavu samovolje pojedinih boraca:
Primijeeno je od strane ove komande, da esto stiu i albe od na
roda iz ovih sela, da pojedini drugovi partizani svojevoljno s vatrenim oru
jem hodaju po selima te postavljaju neke zahtjeve, pa ak i zlostavljaju na
jadni i izmueni narod. To nikako nije u skladu s pravilima nae NOB i ne
dolikuje to pravom i istinskom narodnom borcu. Zbog toga se nareuje vo
ama svih partizanskih odreda ove ete da skrenu panju svojim partizanima

191

da to vie ne ine. Pravo patroliranja po selu i pretres imaju samo oni koji
nose pismenu dozvolu Komande odreda, Komande ete i Komande bataljona,
pa radi toga svaki onaj koji bude to inio bez nareenja bit e razoruan.
Skree se panja starjeinama odreda da se od svojih partizana ne udaljuju bez potrebe kako danju tako i nou jer trebaju da u svemu budu pri
mjer svojim partizanima. Takoe neka voe povedu rauna da se to vie
izbjegava hodanje i zalazak u privatne kue bez potrebe. Ovo nareenje saoptiti svojim partizanima.4
Pojava izrazi ti je samovolje pojedinih boraca nestae tek na
kon viemjesenog upornog vaspitnog, politikog i vojnog rada u jedinicama.
Taj rad e olakati organizovanje i uvrivanja NOO, samim tim to su pre
uzeli na sebe brigu o redovnom snabdijevanju partizanskih jedinica hranom
i drugim, te o radu u pozadini.

ETVRTA CETA 4. BATALJONA SLOBODE

Poslije smrti Petra kundria, komandu nad Jelainovakim partizan
skim odredom preuzeo je Petar Bijeli, dotad lan taba te jedinice. Tu du
nost su prije toga borci ponudili Mihajlu kundriu, potom Milaniu Miljeviu, Urou Kukolju i Radi i Cedi Brkiu, ali je svaki od njih odbio da primi
komandu nad Odredom. Bijeli je, pak, prihvatio dunost. Meutim, uslije
dila je intervencija taba partizanskih odreda KrupaSana i taba Krajinske
divizije, koji nisu eljeli da Petar Bijeli bude na elu najborbenijeg odreda.
Zato je on, nakon desetak dana, smijenjen, a za komandira Odreda postav
ljen je brat preminulog Petra, Mihajlo kundri, to su i borci radosno prih
vatili. Petar Bijeli je tada otiao iz ovog odreda u Eminovce, u Odred Smoljanaca, koji se tada nalazio u tom selu.41.
Nedelju dana nakon kundrievog izbora za komandira Jelainovakog
odreda, u Majki-Japri je odran sastanak na kojem je saopteno da se od
jedinica sa grmekog podruja, formiraju etiri ete i bataljon. Saoptena
je i odluka da se na sanskom srezu, osim Ljubijsko-prijedorske ete, formira
jo jedna eta, koja e biti etvrta po redu u sastavu 4. bataljona Slobode.
tab 4. bataljona je tada u tab 4. ete odredio: za komandira Dragiju Milainovia, do tada komandira Odreda Smoljanaca, za politikog komesara
Peru Morau, do tada politikog komesara Odreda Smoljanaca, za zamjeni
ka komandira Mihajla kundria, do tada komandira Jelainovakog parti
zanskog odreda. Zamjenik politikom komesaru ete nije odreen, pa je
funkciju partijskog rukovodioca obavljao politiki komesar.
U sastav 4. ete uli su: Jelainovaki i Lucipalanski odred, te Odred
Smoljanaca.
Kada je borcima Jelainovakog partizanskog odreda saoptena odluka
o formiranju 4. ete i sastav njene komande, tj. da su i komandir i politiki
komesar Drvarani, a borac iz ovog kraja tek zamjenik komandira, jedin
stveno su zahtijevali da Mihajlo kundri bude komandir, a ne zamjenik
komandira ete. Nezadovoljstvo i podozrivost prema strancima primjei
vali su se tokom cijelog oktobra. Pojedinci, uglavnom istaknutiji i cjenjeniji
Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 392.
Kazivanje Rade Brkia, Zdravka Proia i Steve Kovaevia autoru, 31. jula 1975.
godine.

41

borci, to su otvoreno iznosili, i dalje se zalaui da u komandu ete dou

domai ljudi. U kratkom vremenu politiki komesar ete nije ni uspio da
ostvari jai politiki uticaj, jer je dunost primio oko 20. oktobra poli
tiki delegati vodova su stigli desetak dana kasnije, opet borci iz drugih
srezova, a nepoznati na sanskom, s kojim je trebalo da dovri formiranje
ete.
tab ete, bez Mihajla kundria, smjestio se u Eminovce, gdje je bio
i Odred Smoljanaca, iz kojeg su doli i komandir i politiki komesar 4. ete.
Za to vrijeme Mihajlo kundri se nalazio sa Jelainovakim odredom, na
Meeem Brdu, ne dolazei u Eminovce. Borci tog odreda su, istovremeno,
proglasili Mihajla kundria za komandira ete, odnosno smatrali su da je
on komandir, a ne Dragija Milainovi.
U komandama odreda u vrijeme formiranja 4. ete bili su:
Jelainovaki odred komandir Uro Kukolj, politiki komesar Jovo
Pavi.
Lucipalanski odred komandir Pero Jelaa, politiki komesar Vaso
Pratalo.
Odred Smoljanaca komandir uro Banjac.
Krajem oktobra, poslije napada na neprijateljske strae i paljenje Go
rica, Naprelja, Fajtovaca i Kiska, na prijedlog Pere Morae, na dunost ko
mandira Lucipalanskog odreda je, odlukom taba 4. bataljona Slobode,
postavljen urin Predojevi, dok je Petar Jelaa povuen u pozadinu i nije
postavljen ni na kakvu novu dunost.42
U Odred Smoljanaca, im se smjestio u Eminovce, poeli su stupati novi
borci rodom iz tog i susjednih sela, kao i neki koji su se do tad nalazili u
Jelainovakom ili Lucipalanskom odredu. Tako su ve krajem godine borci
iz tih sela bili brojniji od onih koji su doli iz Smoljane.

POLAGANJE PARTIZANSKE ZAKLETVE U DABRU

Krajem oktobra, u vrijeme dok je na ovom podruju jo djelovao tab
Krajinske divizije, svi seoski partizanski odredi, a negdje i ete u cjelini,
ponovo su polagali zakletvu. in polaganja zakletve ostao je u dubokom sje
anju mnogih boraca, a naroito se tog znaajnog dogaaja sjeaju borci 4.
partizanske ete, koja je zakletvu polagala krajem oktobra, u crkvi u selu
Dabru.
Na zbor 4. ete u Dabar su doli borci dva odreda, dok je Lucipalanski
morao ostati na poloajima prema neprijatelju. Doli su i borci Jelainovakog odreda, iako su bili nezadovoljni izborom taba ete. Kako je padala
kia, zbor se nije mogao odrati napolju, a kolska uionica je bila mala,
pa je odlueno da se polaganje zakletve obavi u crkvi. To je uinjeno zbog
toga to druge prostorije u selu nije bilo, u koju bi mogla stati itava eta.
Komandir ete Dragija Milainovi postrojio je borce u crkvi. Kada
su u crkvu uli Vojo Stupar, zamjenik komandanta Bataljona, Rada Vranjeevi, politiki radnik, i Stojan Maki, zamjenik politikog komesara bataljo
na, Milainovi je komandovao miro i predao raport Voji Stuparu. Ovaj

42

Kazivanje Pere Morae autoru, 8. maja 1975.

13 Srez S. Most u NOB

193

je potom stao pred stroj i borce pozdravio partizanskim pozdravom Smrt

faizmu!, na to su oni gromoglasno odgovorili Sloboda narodu!. To je,
kako je zabiljeio Vojo Stupar bio dobar znak, jer je takav pozdrav u to
vrijeme bio jo dosta nov .. ,4
Okupljenim borcima najprije je govorio Vojo Stupar. On je svoje izla
ganje poeo rijeima da partizani, to znai i ova eta, treba da budu po
litiki svjesna vojska, koja tano zna za to se bori, da budu vojniki orga
nizovani i disciplinovani da bi bili sposobni za partizanski nain ratovanja,
za borbu s brojno i tehniki znatno jaim neprijateljem. Kako u svojim sje
anjima na taj dogaaj iznosi, Stupar je tada sem ostalog rekao da samo dobro
organizovana, svjesna i disciplinovana vojska, iako se bori pod nepovoljnim
uslovima, kao to je sada sluaj kod nas, moe na kraju da ostvari ciljeve za
koje se bori... Govorili smo o tome kako je bilo mogue da Crvena armija
pobijedi (u oktobarskoj revoluciji, prim. B. B.) iako se borila protiv vie
struko jaeg neprijatelja... Govorili smo o politici bratstva i jedinstva naih
naroda, o potrebi i mogunosti da se na nau stranu, pravilnim naim sta
vom prema nacionalnom pitanju, privuku i borci iz redova Hrvata i Musli
mana itd., zatim o tome kakav mora da bude odnos nae vojske prema na
rodu iji smo sinovi i koji nas hrani, prema narodnoj imovini, kako u svako j
prilici da pruamo dokaz da smo prava narodna vojska, da se borimo za slo
bodu naroda i njegov bolji ivot .. .44
Okupljenim borcima ete govorili su i Rada Vranjeevi, Stojan Maki,
Pero Moraa i Dragija Milainovi. Oni su veliku panju poklonili pitanjima
ivota i unutranjeg reda u partizanskim jedinicama. Bilo je rijei o tome
kakvi treba da budu partizani, i to ne samo u borbi ve i po svom spoljnom
izgledu, da ne smiju biti zaputeni, neoiani, neobrijani i sa bilo kakvim oz
nakama, ve uredni, isti i zdravi vojnici s partizanskim znakom na kapi,
petokrakom zvijezdom i, eventualno, malom trobojkom ispod nje. Kokardu,
bilo onu sa krunom, bilo onu sa mrtvakom glavom, kao ambleme pod koji
ma su kralj i vlada izdali svoj narod i ostavili ga na milost i nemilost oku
patorima, kao osramoenu treba apsolutno odbaciti .. .45
Imajui u vidu italijansku i etniku propagandu o tome da ne bi tre
balo poinjati borbe s Italijanima, svi govornici su isticali da su i to oku
patori kao i Nijemci, da su i oni pomogli ustaama da dou na vlast i poine
masovne zloine. Zbog toga su partizani, kao prava narodna vojska, spremni
da se bore i protiv Italijana, i to sa istim arom s kojim se bore protiv us
taa, domobrana i Nijemaca.
Na kraju je reeno da se izjasne da li su za partizansku borbu ili ne,
te da e samo oni koji su spremni da vode partizansku borbu polagati parti
zansku zakletvu.
Po panji s kojom su sluali govornike i znacima odobravanja, moglo
se zakljuiti da e itava eta podrati izloene stavove i prii polaganju
zakletve. Neki borci koji su na kapama imali kokardu, a ne petokraku zvi
jezdu, poeli su sami, jedan za drugim, da ih bacaju na pod i trae petokrake
zvijezde, odmah ih stavljajui na svoje kape. Jo jednom je ponovoljeno da
Vojo Stupar: Borba protiv podmukle okupatorske propagande, edicija Podgrme
u NOB, knj. 2, str. 83.
44 Isto, str. 84.
<* Isto.
43

194

borci koji ne mogu prihvatiti partizanski nain ivota i sprovoditi politiku

platformu NOB-e izau iz stroja i idu svojim kuama, naglaavajui da
im niko nita zbog toga
nee uiniti. Meutim, iz stroja nije izaao ni
jedan
borca, ve su svi ekali
da poloe partizansku zakletvu.
Stojan Maki je, itao lagano, rije po rije zakletve, a borci su za n j i m
ponavljali:
Zaklinjem se da iz ruku neu pustiti oruje sve dok posljednji oku
pator ne napusti moju zemlju, sve dok posljednji ustaki gad ne bude
iskorijenjen. Zaklinjem se, da u se neprijatelju koji je pomou domaih
izdajnika i plaenika porobio i opljakao moju zemlju, klao i ubijao moj
narod, ene i djecu, otimao moje ito, moj trud i muku i izgonio me iz mog
edovskog ognjita, zaklinjem se, da u mu nanositi
udarac za udarac
krv za krv, smrt za smrt.
Zaklinjem se, da u se u nemilosrdnoj borbi protiv ustakih razboj
nika uvati i braniti protiv svakog samovoljnog ispada i osveivanja nad
mirnim stanovnitvom, enama i djecom ma kakve vjere i narodnosti bili.
Zaklinjem se da u uvijek i svagdje zastupati misao bratstva i zajed
nike borbe Srba, Hrvata i Muslimana za ienje moje zemlje od zajed
nikog neprijatelja, protiv faistikih okupatora i domaih izdajica i plae
nika bili oni iz srpskih, hrvatskih ili muslimanskih redova. Zaklinjem se
da u prije umrijeti nego odati sebe ili svoje drugove i nau svetu borbu,
da u prije umrijeti nego pljakom ili samovoljnim nasiljem okaljati za
stavu pod kojom se borim.
Ako prekrim ovu zakletvu, ako pokaem slabost, malodunost, ku
kaviluk, nedisciplinovanost ili zlonamjemost i izdam interese svoga naroda,
neka sramno padnem od ruke svojih drugova.48
Sjeajui se tog znaajnog dogaaja, borac Jelainovakog odreda Stcvo ulibrk je zapisao i ovo: Kada je itao zakletvu, Stojan Maki je lei
ma bio okrenut oltaru, a mi smo stajali ispred njega s orujem, onako kako
smo doli. Neki su imali i bombe o opasau, a neki i ljem na glavi. On je
lagano itao, a mi smo svaku rije gromko izgovarali. Sve je to bilo dosta
sveano. Osjeali smo da je toga dana data velika obaveza pred naim na
rodima koji se bore za slobodu.47
Polaganje partizanske zakletve, uz prethodno objanjavanje ciljeva i
karaktera NOB obavljeno je sveano i u ostalim jedinicama 4. bataljona Slo
bode, to je predstavljalo nov doprinos jaanju i uvrivanju partizanskih
jedinica.

40
47

Gerilac br. 2, od 7. avgusta 1941. godine.

Stevo ulibrk: Zakletva u dabarskoj crkvi, edicija Podgrme u NOB, knj. 2.
str. 229.

2. DRUGA REORGANIZACIJA PARTIZANSKIH JEDINICA

(poetak novembra 1941.)
FORMIRANJE 1. KRAJIKOG NOP ODREDA
U razdoblju oktobar decembar 1941. godine dolazi do daljeg organizovanja i uvrivanja oruanih jedinica i formiranja prvih partijsko-politikih rukovodstava za podruje Grmea. Takav razvoj NOB na ovom pod
ruju pospjeila je i primjena odluka vojno-politikog savjetovanja odranog
26. septembra 1941. godine u Stolicama, na osloboenoj teritoriji zapadne
Srbije, pod rukovodstvom Josipa Broza Tita, generalnog sekretara CK KPJ
i komandanta Glavnog taba NOP odreda Jugoslavije.
Na savjetovanju u Stolicama su, sem nekoliko lanova Politbiroa CK
KPJ, uestvovali i najvii vojni i partijski rukovodioci iz gotovo svih pokra
jina i komandanti nekih NOP odreda iz Srbije.
Nakon analize vojno-politike situacije u Jugoslaviji, a naroito uspje
nog razvoja ustanka, na savjetovanju je odlueno da treba prii stvaranju
veih slobodnih teritorija i na cijeloj teritoriji Jugoslavije prei na formi
ranje vrih i jedinstvenijih vojnih formacija NOP odreda, kakvi su ve
postojali na podruju Srbije. Prema toj odluci, eta treba da bude osnovna
vojna jedinica i da ima 80 do 120 boraca. U eti da budu dva tri voda,
tri etiri ete ine bataljon, a dva do etiri bataljona odred. Na elu od
reda i bataljona su tabovi sastava: komandant i politiki komesar i njihovi
zamjenici, komandu ete ine komandir, politiki komesar i njihovi zamje
nici, a u vodovima su vodnik i politiki delegat. Glavni tab NOP odreda
Jugoslavije, a tabovi u pokrajinama (Srbiji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj,
Sloveniji, Crnoj Gori i Makedoniji) postaju glavni tabovi NOP odreda. Od
lueno je da se na slobodnoj teritoriji intenzivno nastavi stvaranje i jaanje
organa nove narodne vlasti i razvije politiki rad u narodu. Zakljueno je
da je neophodno vriti vojnu obuku boraca, jaati disciplinu, razvijati oba
vjetajnu slubu i na osloboenoj i na neosloboenoj teritoriji i, posebno,
razvijati partijsko-politiki rad.48
Na osnovu zakljuaka tog savjetovanja, kojem su prisustvovali i pred
stavnici vojnog i politikog rukovodstva NOP-a BiH, Pokrajinski komitet
KPJ i Glavni tab NOP odreda BiH su donijeli odluku da se na podruju
Bosanske krajine formiraju tri NOP odreda.
Prvi krajiki NOP odred za podruje Grmea (srezovi: Sanski Most,
Bosanski Novi, Bosanska Krupa i Biha) i ostala podruja Drvarske brigade
(Drvar, Bosanski Petrovac, Bosansko Grahovo, Glamo i dio livanjskog sreza,

48

Pero Moraa: Jugoslavija 1941, izdanje Instituta za savremenu istoriju, Beograd,

1971. godine, str. 497489.

196

Drugi krajiki NOP odred za podruje Kozare, odnosno teritoriju

izmeu rijeke Sane, Une, Save i Vrbasa i
Trei krajiki NOP odred za podruje Janja, Pljeve, Jajca, Mrkonji-Grada, Kljua, Manjae i centralne Bosne.49
Da bi se sprovela ova odluka, lan Pokrajinskog komiteta KPJ uro
Pucar, sredinom oktobra ponovo izlazi iz Banjaluke i dolazi na slobodnu te
ritoriju juno od Banje Luke. Odatle sa efketom Maglaj liem,5 politikim
delegatom 1. odreda 1. ete za Bosansku krajinu, preko Manjae stie u Ribnik.51 Potom produava na podruje Drvara, u Ataevac, gdje zatie tab
Drvarske brigade i veu grupu istaknutijih komunista na raznim rukovode
im dunostima u jedinicama Drvarske brigade i na slobodnoj teritoriji. Oni
su dan-dva ranije upravo odrali iri partijski sastanak na kojem su dosta
kritiki razmatrali novu situaciju nastalu prodorom Italijana u Drvar, na
Otrelj i u neka druga mjesta.5*
U kolibama u Ataevcu, iznad Drvara, drugovi iz taba Drvarske brigade
(Ljubo Babi, komandant, Velimir Stojni, politiki komesar, Kota Na, na
elnik taba) i grupa istaknutijih komunista podrobno su upoznali uru
Pucara sa razvojem ustanka na ovom podruju, sa situacijom nastalom pro
dorom italijanskih trupa na slobodnu teritoriju i ponovnom okupacijom i
tave tree okupacione zone. Tom prilikom uro Pucar je saoptio odluku o
rasformiranju Drvarske brigade i Krajinske divizije, te odluku o formiranju
tri krajika NOP odreda umjesto brigada i divizije. Saoptio je da tab
1. krajikog NOP odreda sainjavaju: Ljubo Babi, komandant, Velimir Stoj
ni, politiki komesar, Vojo Todorovi,53 zamjenik komandanta, i dr Moni
Levi,54 zamjenik politikog komesara. Istovremeno je rekao da taj tab treba
da se s drvarskog podruja prebaci na sektor Grmea, gdje e biti teite
borbi i gdje je ustanak u razvoju, pa prisustvom taba Odreda taj razvoj
treba podstai i usmjeravati. Poto odavde produava na sektor Grmea, Pu
car e, kako je rekao, javiti kada tab 1. krajikog NOP odreda treba da se
prebaci na grmeko podruje, da bi izvrio sve pripreme za prebacivanje i
pritapskih dijelova (bolnice, intendanture i dr.).55
Nakon dvatri dana boravka u Ataevcu, uro Pucar je sa efketom
Maglajliem i pratiocima, preko Bravska i Mijaice, stigao do Jelainovaca,
u logor Jelainovakog partizanskog odreda (tada ve u sastavu novoformi
rane 4. partizanske ete). Tu su se susreli stari poznanici sa radilita prije
rata: uro Pucar Stari, sada organizator i rukovodilac ustanka u Bosanskoj
krajini i Nikola Srdi, sada komandant logora Jelainovakog partizanskog
odreda.56 Da bi se iskoristio boravak ure Pucara u ovom kraju, u Jelainov-

49

50
51

12
53
54

55
56

Teritorija odreda rekonstruisana je uz pomo dokumenata iz kojih se vidi gdje

su djelovale njihove jedinice, a za 1. krajiki NOP odred jo i na osnovu kazi
vanja Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978. godine.
efket Maglajli, mainbravar, lan KPJ od 1932. godine.
uro Pucar i efket Maglajli stigli su u Ribnik 12. oktobra 1941. Kazivanje efketa Maglajlia autoru, 8. novembra 1978. godine.
Kazivanje Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978. godine.
Vojo Todorovi, student iz Sarajeva, lan KPJ od 1934. godine, panski borac.
Dr Moni Levi, lijenik, kao lan KP je vie godina bio na robiji u Sremskoj Mitrovici, odakle je puten pred rat pa je doao u Drvar, gdje je bio lijenik.
Zb. IV/1, str. 170.
Kazivanje Zdravka Proia autoru, 8. novembra 1978. godine.

197

cima je organizovan zbor boraca odreda i naroda Jelainovaca i susjednih

sela. Zbor je odran na Stoitima, vie kue Stania, na jednoj poljani. uro
Pucar Stari je, po sjeanju Rade Brkia, okupljenom narodu i borcima go
vorio o NOB i njenoj irini, o svenarodnom ustanku koji je zahvatio mnoge
krajeve porobljene Jugoslavije, o daljim zadacima u borbi protiv okupatora
i njihovih slugu. Te rijei su izazvale veliku radost stanovnitva i boraca i
iskreno su pozdravljene poklicima, da bi potom dugo bile prepriavane na
seoskim skupovima i meu borcima. Bio je to prvi politiki zbor odran u
slobodnom selu Jelainovcima od poetka ustanka.57
Nakon kraeg zadravanja u Jelainovcima uro Pucar Stari je doao
u Majki-Japru.58 Tu su ga, u tabu Krajinske divizije, upoznali sa vojno-politikom situacijom na podruju Grmea, a on je lanovima taba Divizije
saoptio odluku o rasformiranju brigada, Divizije i bataljona Slobode i for
miranju tri krajika NOP odreda. Budui da su svi lanovi taba Krajinske
divizije rasporeeni na dunosti u druge krajeve, kao i veina drugova iz za
titnice, uro Pucar ih je uputio na njihove dunosti u druge krajeve: Danka
Mitrova, komandanta divizije, na dunost komandanta 3. krajikog NOP od
reda, Branka Babia, politikog komesara Divizije na dunost sekretara Ok
runog komiteta KP, za Kozaru, Teufika Kadenia Cinkaru, komandira za
titnice taba Divizije, na dunost lana OK KPJ za Jajce, Rudija Kolaka, po
litikog komesara zatitnice, na dunost sekretara OK KPJ za Drvar, itd. Tada
je Pucar saoptio da e se rasformirati i tab 4. bataljona Slobode, i to
im na ovo podruje stigne novoformirani tab 1. krajikog NOP odreda.
uro Pucar Stari je tada odrao dui sastanak sa grupom istaknutijih
lanova KPJ grmekog podruja i saoptio im odluku o formiranju Okrunog
komiteta KPJ za Biha (za grmeko podruje) i sastav komiteta.59
Iz Majki-Japre uro Pucar je javio tabu 1. krajikog NOP odreda u
Ataevac da odmah krene na sektor Grmea.60
U Majki-Japri uro Pucar Stari se zadrao dva do tri dana, a potom,
zajedno s Dankom Mitrovim, Teuf ikom Kadeniem i jo nekim borcima, oti
ao u Ribnik pa u Mednu. Na tom putu ih je obezbjeivao Mile Davidovi
s grupom boraca.61 Iz Medne uro Pucar je krenuo na Romaniju, gdje su se
nalazili Pokrajinski komitet KPJ i Glavni tab NOP odreda za Bosnu i Her
cegovinu, koji su ga i pozvali na dogovor.

TAB 1. KRAJIKOG NOP ODREDA NA GRMECKOM SEKTORU

Odmah po prijemu Pucareve obavijesti da doe na grmeki sektor, tab
novoformiranog 1. krajikog NOP odreda je u punom sastavu iz Ataevca
Kazivanje Rade Brkia autoru, 31. jula 1975. godine.
Slobodan Marjanovi se sjea da jc uputio kurira iz komande Ljubijsko-prijedorske ete u tab Krajinske divizije. O tome postoji i dokument od 28. oktobra,
kojim je od Duana Malia, komandanta Partizanskog odreda Mrkalji, traeno
da uputi spremna i potena ovjeka da neto odnese do taba, a takoe da
nam od taba donese, arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 176.
Slobodan Marjanovi: Rastjera tab divizije, a potkiva konje, anegdota u ediciji
Podgrme u NOB, knj. 2, str. 740.
59 Kazivanje ora Marana autoru, 24. novembra 1978. godine.
Kazivanje Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978.
61 Stojan Maki: Razvitak partizanskih jedinica, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,
str. 105.

67
58

198

krenuo u Jelainovce, gdje se smjestio u kue Mi jata kundria i Mikajla

Dobrijevia, da bi se tu zadrao nekoliko dana. lanovi taba su odmah stu
pili u kontakt s komandom Jelainovakog partizanskog odreda i tabom
Sanske partizanske ete. Tu su na razgovor pozvali i Petra Vojnovia, ko
mandanta taba 4. bataljona Slobode. Potom su preli u Luci-Palanku,
u kuu Danie Tadia, vodili razgovor s rukovodstvom Partizanskog odreda
Luci-Palanka i lanovima seoskog odbora. Potom su produili u Majki-Japru, gdje su stigli najkasnije 5. novembra 1941. godine.62 tab se krae vrijeme
zadrao u kui Jove Draia, a onda je preao u zgradu Osnovne kole u ukanoviima, Gornja Majki-Japra, gdje ostaje do proljea 1942. godine.
Odmah po dolasku na grmeki sektor, tab 1. krajikog NOP odreda
je zakazao konferenciju na koju su doli rukovodioci iz taba 4. bataljona
Slobode i komandi eta, te vie partijsko-politikih aktivista.63 Nakon upo
znavanja sa vojno-politikom situacijom i rukovodiocima na ovom sektoru,
komandant 1. krajikog NOP odreda Ljubo Babi saoptio je da, u vezi s for
miranjem upravo tog odreda, prestaju da postoje 4. bataljon Slobode i nje
gov tab (kao i ostali bataljoni i njihovi tabovi), a ete e se direktno ve
zati za tab Odreda. Saoptio im je novi kadrovski raspored dotadanjih ru-

Osnovna kola u ukanoviima, Majki-Japra, gdje se od novembra 1941. do

proljea 1942. godine nalazio Stab 1. KNOP odreda (sadanji snimak).
02
63

Kao napomena 60.

Duan Josipovi: Prva vojna rukovodstva Podgrmea, edicija Podgrme u NOB,
knj. 2, str. 51.
Na poleini dokumenta iz 1941. godine kojeg je Branko opi predao arhivu Re
gionalnog muzeja u Bihau. On je napisao da je 7. novembra 1941. rasformiran
tab bataljona.

kovodilaca iz taba Bataljona: komandant Petar Vojnovi preuzima dunost

operativnog oficira u tabu 1. krajikog NOP odreda, politiki komesar Bran
ko opi odlazi na dunost u Partizanski obavjetajni biro (informativni biro)
skraeno nazivan POB,64 zamjenik komandanta Vojo Stupar odlazi na du
nost komandira, zamjenik politkomesara Stojan Maki na dunost politikog
komesara 1. sanske ete. Tada je saopteno da e jedinice 1. krajikog NOP
odreda djelovati na prostoru koji su ranije pokrivale jedinice Drvarske bri1
gade,65 bez podruja Ribnika, koje pripada 3. krajikom NOP odredu, i bez
Likog bataljona, koji su uli u sastav Likog NOP odreda.
S obzirom na to da je formiran 1. krajiki NOP odred kao najvia vojna
jedinica na ovom podruju, u ijem sastavu e uskoro sem eta biti i bataljoni, ovdje je reeno da u etama vie ne mogu postojati seoski partizanski
odredi, ve se moraju reorganizovati ili u vodove u sastavu eta, ili, ako su
veliki, u ete. Istaknut je zadatak uvrivanja vodova i eta, sem ostalog i
ukidanjem smjena boraca, uz zadravanje u jedinicama dobrovoljaca, spo*
sobnih i NOB odanih boraca.
Ovom konferencijom zapoeta je druga reorganizacija partizanskih je
dinica na ovom podruju, to je bilo sprovoenje zakljuaka savjetovanja u
Stolicama. Tako se dogodilo da je tab 4. bataljona Slobode djelovao ne
punih dvadeset dana, a ve se prilo novoj organizaciji eta, na tim poslovi
ma e se raditi do kraja 1941. pa ak i u januaru 1942. godine.
Prilikom formiranja 1. krajikog NOP odreda, saopteno je da u njegov
sastav ulazi sedam partizanskih eta, koje su odranije formirane, ili e se
narednih dana formirati, i to: Drvarska, Petrovaka, Bihaka, Krupska, Nov
ska, Prijedorsko-ljubijska i Sanska partizanska eta.68
U to vrijeme u nekim srezovima, npr. bihakom i novskom, jo nisu bile
formirane ete, ali su postojali odredi (na teritoriji bihakog sreza pet od
reda) od kojih je tek trebalo da se formiraju ete, to je uraeno do kraja
decembra 1941. godine.
Kada je, jo sredinom septembra, u ove krajeve stigla direktiva o for
miranju partizanskih eta. tab Drvarske brigade je priao njenom sprovoenju. Meutim, velike borbe voene u to vrijeme protiv italijanskih, usta
kih i domobranskih jedinica omele su realizovanje te direktive.67 Sada, kad
se prilo organizovanju 1. krajikog NOP odreda, zakljueno je da se naj
prije na podruju svakog sreza formira po jedna eta. To je i objanjenje
zato je 1. krajiki NOP odred u poetku inilo sedam eta. Meutim, ubrzo
su na teritoriji nekih srezova formirane po dvije i vie eta, a sanski srez je
ve tada imao dvije ete Sansku i Prijedorsko-ljubijsku. Tako je odred
sredinom decembra imao osam, a krajem tog mjeseca deset eta. Samo na
podruju Grmea tada je bilo 6 partizanskih eta: Sanska, Prijedorsko-lju
bijska, Novska, 1. i 2. krupska i Bihaka.
Iako je na savjetovanju u Stolicama zakljueno da NOP odredi imaju
bataljone (a ovi u svom sastavu ete i vodove), na ovom podruju su rasfor

64

65
66
67

Partizanski obavjetajni biro (POB) vrio je propagandu umnoavajui radio-vijesti izdajui listove i drugi propagandni materijal. POB je bio smjeten u
koli u Velikoj Rujikoj. Rukovodilac POB je bio Nikica Pavli.
Kazivanje Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978.
Kao napomena 63.
Kazivanje Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978. godine.

200

mirani svi postojei bataljoni (4. bataljon Slobode na grmekom i 1. bata

ljon Slobode na petrovakom podruju), a novi nisu formirani. Ovom dru
gom reorganizacijom seoski odredi pretvoreni su u vodove, ili ako su bili
veliki u ete; nekoliko vodova inilo je etu, a ove sastav 1. krajikog
NOP odreda. Iz sauvanih dokumenata se ne vidi zato su rasformirani pos
tojei a nisu formirani novi bataljoni. Jedna od moguih pretpostavki je da
su zakljuci Savjetovanja u Stolicama dostavljeni sa Romanije u Bosansku
krajinu poetkom oktobra bili saeti u kraem pismu, u kojem je, vjerovat
no, reeno da etu ne ine odredi (na emu se do tada insistiralo) ve vodovi,
dok bataljoni nisu spominjani. Prvo potpuno uputstvo o organizovanju NOP
odreda, u skladu sa zakljucima usvojenim u Stolicama, izraeno je u Glav
nom tabu NOP odreda Bosne i Hercegovine.68. Meutim, to uputstvo je u
tab 1. krajikog NOP odreda stiglo tek sredinom decembra, jer ga je poli
tiki komesar 13. decembra dostavio svim tabovima eta od 18. Najvjerovatnije je da je to uputstvo u Podgrme donio uro Pucar Stari po pov
ratku s Romanije. On je 13. decembra, ili samo koji dan ranije, stigao u
Majki-Japru, da bi ve dva dana kasnije rukovodio vojnom konferencijom
svih vodova i eta 1. krajikog NOP odreda. Tek tada su u tabu 1. odreda
zapoele pripreme za formiranje bataljona, to je sprovedeno do kraja ja
nuara 1942. godine.

REORGANIZACIJA 4. PARTIZANSKE CETE

Sprovodei u ivot direktivu o organizovanju eta 1. krajikog NOP
odreda, i Sanska eta, dotad 4. eta 4. bataljona Slobode, a sada 7. eta
1. krajikog NOP odreda70 se reorganizovala. U meuvremenu, iz sastava
dotadanjeg Jelainovakog partizanskog odreda izdvojili su se borci s pod
ruja Bravska, formirali svoju posebnu jedinicu, kako su postupili i borci
s podruja Dabra i Kljevaca. Tako se umjesto dotadanja tri partizanska
odreda, koja su inili ovu etu Jelainovakog, Palanskog i Odreda Smo
ljanaca, formira pet vodova: Jelainovaki vod vodnik Uro Kukolj, po
litiki delegat ore Maran, Palanski vod vodnik urin Predojevi, po
litiki delegat uro trbac, Eminovaki vod vodnik uro Banjac, poli
tiki delegat Rade Erceg, Dabarskokljevaki vod vodnik Milo Perii, po
litiki delegat Stojan Bjelajac i Bravski vod vodnik Glia Raca, politiki
delegat Duan eko.71
Bravski vod je formiran u Bravsku 1. novembra, od jednog broja bo
raca iz Bravska koji su se neto ranije bih vratili iz Jelainovakog parti

68

68

70

71

Obavjetenje Glavnog taba NOP odreda BiH od 19. oktobra 1941. godine u zak
ljucima vojnog savjetovanja u Stolicama, Zb. NOR, IV/2 str. 103.
Popratni dopis taba 1. krajikog NOP odreda od 13. decembra 1941. godine, uz
dokumenat iz napomene 68.
Pero Moraa: U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, edicija Podgr
me u NOB, knj. 3, str. 85.
Sastav ete i vodova, kao i njihovi poloaji, dati su na osnovu viet lanaka
objavljenih u ediciji Podgrme u NOB, iji su autori Uro Kukolj, urin Pre
dojevi, uro trbac i drugi, kao i naknadnog istraivanja i provjeravanja an
ketiranih.
V

201

zanskog odreda u svoje selo, kao i od onih boraca koji su od ustanka ug1lavnom bili na podruju Bravska. Vod je od naoruanja imao 25 puaka i
pukomitraljez.
Eminovaki vod je formiran od boraca Odreda Smoljanaca, koji se
krajem oktobra smjestio u Eminovce (Bosanski Milanovac) u zgradu Os
novne kole (otud mu i naziv Eminovaki), kao i od boraca iz Eminovaca, Bonjaka i Naprelja koji su do tada bili u Palanskom, te boraca ne
kih zaselaka Dabra iz Jelainovakog partizanskog odreda.
Vodovi Sanske partizanske ete drali su poloaje na kojima su i do
tada bili kao seoski odredi.
Sastav komande Sanske partizanske ete ostao je isti kao i kad je no
sila naziv 4. partizanska eta. Prema sjeanju Pere Morae, tada politikog
komesara ove ete, ona je tom reorganizacijom dobila redni broj 7, bila
je, dakle, 7. eta 1. krajikog NOP odreda.72
Tridesetog novembra 1941. godine u akciji na neprijateljsko uporite
u Starom Majdanu tee je ranjen Dragija Milainovi, komandir Sanske
ete. Tada je dunost komandira ete, po naredbi taba 1. krajikog NOP
odreda, preuzeo Mihajlo kundri, a za njegovog zamjenika postavljen je
Milani Miljevi.
tab 7. (Sanske) ete najprije je bio u kui Mare Jerkovi na Smrenjaku, a potom, do kraja novembra, u zgradi kole u Dabru i, na kraju, u
kui Obrada Crnomarkovia u istom selu.73

REORGANIZACIJA LJUBIJSKO-PRIJEDORSKE ETE

I Ljubijsko-prijedorska eta je izvrila svoju reorganizaciju, tako da
se umjesto dotadanjih Majkijapranskog, Haanskog, Slatinskog, Lipnikog
i Mrkaljskog odreda formiraju odgovarajui vodovi,74 i to:
Majkijapranski vod vodnik Stojan Marjanovi Dolinar, politiki de
legat Miroslav Majki; Haanski vod vodnik Stevo Vjetica, politiki de
legat Ratko Novakovi; Mrkaljski vod vodnik Duan Mali; Slatinski vod
vodnik Mile Vojnovi i Lipniki vod (u stvari, desetina) vodnik Duan
Baji.
Prvih dana novembra u sastav Ljubijsko-prijedorske ete, odlukom
taba 1. krajikog NOP odreda, uao je i Petrovaki vod vodnik Vlado
Baji, politiki delegat Mirko Lazarevi.75

72
73
74

75

Zb. IV/2, str. 83.

Kazivanje Zdravka Proia autoru, 8. novembra 1978. godine.
Sastav ete, kao i pojedinosti o vodovima i njihovim poloajima dati su na
osnovu vie lanaka objavljenih u ediciji Podgrme u NOB, iji su autori Slo
bodan Marjanovi, Duan Josipovi, Mile Davidovi i drugi, kao i naknadnim
istraivanjima i provjeravanjima anketiranih aktera dogaaja, te na osnovu
sauvanih dokumenata komande Ljubijsko-prijedorske ete i Mrkaljskog od
reda.
Vlado Baji: Sa vodom Petrovana u Podgrmeu, edicija Podgrme u NOB,
knj. 2, str. 235.

Mrkalj ski vod nije dugo ostao kao vod u sastavu ove ete,76 poto u
svom naoruanju nije imao ni jedne vojnike puke, pa zato nije imao
stalne borce ve su ga inili svi odrasli mukarci Hadrovaca, Halilovaca,
Mrkalja, Dugih Njiva i dijela Slatine, ukupno 292 ovjeka,77 koji su na
smjenu drali strau prema neprijateljskom garnizonu u Budimli-Japri.
Zato se sredinom decembra 1941. godine vie ne smatra vodom u sastavu
Ljubijsko-prijedorske ete ve kao narodna straa (nazivana i Straa,
a njena komanda Komanda strae Mrkalji).
Lipniki vod se takoe nije razvio u vod, ve je, po broju boraca,
ostao desetina koja je ula u sastav Majkijapranskog voda. Zbog toga je
Ljubijsko-prijedorska eta 1. krajikog NOP odreda krajem decembra 1941.
godine imala samo etiri voda: Majkijapranski, Haanski, Petrovaki i Slatinski. Oni su drali poloaje na kojima su i tada bili kao odredi:
Majkijapranski vod je bio u Podvidai, u Bilbijama, i drao poloaje
prema neprijateljskim uporitima u Starom Majdanu i na Rukovcu, Batkovcima i Staroj Rijeci.
Haanski vod je bio u zgradi kole u Hadrovcima i drao poloajne
prema neprijateljskim uporitima u Budamli-Japri i Ovanjskoj.
Petrovaki vod je bio u zgradi kole u Slatini i u kuama Jovana i
Ostoje Jeftia blie Podvidai, drei poloaje prema neprijateljskim upo
ritima u Budimli-Japri i cesti Budimli-Japra Stari Majdan i
Slatinski vod u Slatini, odakle je postavljao zasjede na cesti Budamli-Japra Stari Majdan.
Sastav taba Ljubijsko-prijedorske ete, koja je i u sastavu Odreda
zadrala naziv 2. eta, ostao je isti sve do prve polovine decembra 1941. go
dine. Tada, izmeu 8. i 13. decembra, dolazi do smjene u tabu ete78: Slo
bodan Marjanovi postaje politiki komesar, a dunost komandira preuzi
ma Mile Davidovi, dotad komandir Krupske ete. Duan Josipovi, dotad
politiki komesar ete, odlazi na dunost zamjenika politkog komesara
Krupske ete, dok zamjenik komandira ostaje Stojan Marjanovi Dolinar,
zamjenik politikog komesara Redo Terzi.

NASTANAK I DJELOVANJE SEOSKIH PARTIZANSKIH STRAA

Ve od prvog dana narodnooslobodilake borbe veliki broj ljudi u
selima zahvaenim ustankom bio je na poloajima prema neprijatelju, i

76

77

78

iab Prijedorsko-ljubijske ete je 13. decembra 1941. godine uputio pismo

Vodniku Mrkaljskog voda, to govori da su jo tada tu jedinicu tretirali kao
vod. Meutim, ve narednog dana, 14. decembra, isti tab pie Komandiru
strae Mrkalji, a i jedno i drugo je bilo upueno na Duana Malia, otajdanjeg komandira (vou) Mrkaljskog odreda (voda), Regionalni muzej u Bi
hau, arhiv, inv. br. 412. i 415.
Spisak l judstva vodova Partizanskog odreda Mrkalji sastavljen 1941. godine,
prema traenju vie komande, arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 001.
Duan Josipovi je politiki komesar ove ete jo 7. decembra 1941. godine,
to se vidi iz dopisa koji on upuuje tog dana Duanu Maliu; arhiv Regional
nog muzeja u Bihau, inv. br. 405. Meutim, ve 13. decembra 1941. godine ko
mandir ete je Mile Davidovi, to znai da je smjena izvrena izmeu 8. i 13.
decembra 1941. godine, arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 412.

203

nei tzv. front, odnosno liniju na kojoj su ustanici bili rasporeeni na ma

nju ili veu udaljenost. Najvei broj ih nije imao vatreno ve hladno oru
je, neko orue, ili, jednostavno, kolac ili toljagu. Ni mnogo kasnije, sve do
kraja rata, nije bilo dovoljno oruja, mada je stalno otimano od neprijate
lja. A svako je elio da ponese svoj dio odgovornosti u toj tekoj i nerav
noj borbi. Zato je dolo do organizovanja smjena boraca skoro u svakoj
ustanikoj jedinici, ali i do organizovanja pozadinskih radnih vodova, koji
su esto uestvovali ne samo u ruenju komunkacija ve i u evakuaciji pli
jena, pa i u samoj borbi. Kada su se naoruavali otimanjem puaka i mu
nicije od neprijatelja.
U pojedinim selima, naroito u graninom pojasu, prema okupiranoj
teritoriji, mnogi ljudi su eljeli da stupe u partizanske jedinice. Meutim,
kako nije bilo oruja, komande ustanikih jedinica organizovale su seoske
partizanske strae.
Ljudstvo iz pozadine koje je rasporeivano na poloaje, odnosno na
front, a kasnije na osmatraka i straarska mjesta, ove dunosti je vr
ilo nou, dok su se borci ustanikih jedinica odmarali. U najvie sluajeva
ljudstvo iz sastava straa danju je odlazilo svojim kuama i obavljalo polj
ske i druge poslove, dok su osmatranje neprijatelja, patroliranje i postav
ljanje zasjeda preuzimali borci ustanikih, a potom gerilskih, pa partizan
skih jedinica. Tako je bilo i na podruju Bosanskog Milanovca, Fajtovaca,
Skucanog Vakufa, Lipnika, Lukavice i Podvidae, kao i u svim selima pre
ma Budimli-Japri: Kozinu, Mrkaljima, Hadrovcima, Slatini, Dugim Njiva
ma, Johovici i Halilovcima.78
Ipak, u vrijeme formiranja seoskih gerilskih (od kraja septembra par
tizanskih) odreda ili vodova, mnoga sela su organ izovala vodove, ili vie
njih u odred. Zbog pomanjakanja odgovarajueg oruja i iskljuivog osmatranja i izvianja neprijatelja, a ne i napadanja na njega, neki od tih vodo
va i odreda nisu se razvili ni u desetinu, ni u vod stalne vojske, niti su se
ukljuili u partizanske ete koje su formirane oktobra 1941. godine na
ovom srezu, ve su se vremenom pretvorili u seosku partizansku strau.
Iz sauvanih spiskova ljudstva vidi se da je komandant Odreda Mrka
lji, Duan Mali, po spisku imao 291 borca, koje je vodio kao partizane.80
Ali, kako je on, kao i njegovi vodovi u Hadrovcima, Johovici i Dugim Nji
vama, imao znaajnu ulogu u osmatranju i izvianju neprijatelja, tab Lju
bi jsko-prijedorske ete je Mrkaljski odred tretirao kao vod u sastavu te
ete. Meutim, nita nije uinjeno da se ti vodovi sa brojnim ljudstvom,
ali bez vatrenog oruja, reorganizuju u pravi vod, izborom odabranih bo
raca u stalni sastav voda. To, vjerovatno, i zato to je njihova uloga u os
matranju i izvianju bila veoma znaajna. Sve do 13. decembra 1941. go
dine tab ete je ovu skupinu tretirao kao Mrkaljski vod u sastavu ete,
to se vidi i iz dopisa koji novi komandir Prijedorsko-ljubijske ete, Mile
Davidovi, tog dana upuuje Vodniku Mrkaljskog voda.81 Meutim, ve

78

80
81

Kazivanja autoru: Duana Malia, 25. novembra 1978. i Danila Radakovia, 27.
jula 1975. godine; dopis autoru od Mjesnog udruenja SUBNOR-a Kljevci od
20. juna 1975. godine.
Kazivanje Slobodana Marjanovia autoru 28. oktobra 1978. godine.
Pismo komandira Prijedorsko-ljubijske ete od 13. decembra 1941. godine vod
niku Mrkaljskog voda, arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 412.

204

narednog dana, vjerovatno nakon analize sastava ovih seoskih vodova i nji
hovih zadataka, a po preuzimanju dunosti, komandir Davidovi upuuje
dopis Komandiru strae Mrkalji,82 to znai da tu jedinicu vie ne smat
raju vodom u sastavu ete ve seoskom straom. Ti sastavi su nazivani i
narodnom straom, kako stoji u dopisu koji Duan Mali, komandant
Komande narodnih straa od 28. januara 1942. godine alje tabu 1. kra
jikog NOP odreda, traei upute za svoj rad.83 Ali, tab odreda Grmekog,
ve sjutradan dostavlja svoj odgovor adresiran Komandiru narodne stra
e Mrkalji, sa objanjenjem da se za uputstva obrati svom narodnooslobodilakom odboru, jer je on nadlean za narodne strae.84
Partizanski odred Mrkalji, kasnije Narodna straa Mrkalji, imao je
est straarskih mjesta prema neprijateljskom uporitu u Budimli-Japri:
u Hadrovakom bukviku, na Kosici u Boiima, na Kosici u Dugim Njivama,
vie atinovca u Johovici, na jednom visu u Celi i na Brkia glavici.85
Na tim straarskim mjestima, od njihovog uvoenja, a tokom septem
bra i oktobra, danju su se smjenjivala po dva straara pripadnika seos
kih vodova, a nou po etiri. Kad je bilo lijepo vrijeme, jedna smjena je
trajala od zore do podne, druga od podne do ponoi, a trea od ponoi do
zore. Tako se po lijepom vremenu tokom jednog dana na ovim straarskim
mjestima od zore do ponoi smjenjivalo 24, a od ponoi do zore isto toli
ko straara, odnosno ukupno 48. Osim toga, komandir strae je odreivao
i dvije do tri patrole, sa po dva borca, koji su obilazili i kontrolisali straare na straarskim mjestima. A kada je vrijeme bilo runo (kia, snijeg
i si.) straari su smjenjivani svaka dva sata, nakon ega su odlazili svojim
kuama. To znai da su za runog vremena na strai tokom dana bila 72
straara, a nou (od ponoi do zore) isto toliko, ukupno 144 straara za
24 sata.86 To govori da je ljudstvo ovih seoskih vodova bilo veoma optere
eno slubom osmatranja i straarenja, zapravo da je te ratne jeseni i zi
me svaki pripadnik vodova ovih straa bio duan da svaki drugi dan ide
na strau. Sauvano je vie patrolnih naloga i izvjetaja iz tog doba, koji
potvruju da je sluba osmatranja i izvianja neprijatelja prema BudimliJapri bla vrlo dobro organizovana, obuhvatajui najvei broj odraslih mu
karaca iz sela.87
Najstariji sauvani patrolni list potie jo od 19. septembra 1941. go
dine, putem kojeg vodnik tadanjeg Gerilskog voda Mrkalji Duan Mali
nareuje desetaru Gojku Davidoviu da s pratiocem Petrom Maliem u rejonu Mrkanja pregleda sva straarska mjesta na istom rejonu. Svaku ne
ispravnost imade uzeti u postupak.88 Patrolnim listom od 27. septembra
Pismo komandira Ljubijsko-prijedorske ete od 14. decembra 1941. godine ko
mandiru Strae Mrkalji, arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 415.
83
Pismo komandanta Komande narodnih straa Mrkalji, od 28. januara 1942. god.
tabu 1. krajikog NOP odreda, isto, inv. br. 435.
84
Odgovor tabu Grmekog NOP odreda od 29. januara 1942. god. komandiru
Strae Mrkalji, isto, inv. br. 435.
85 Kazivanje Duana Malica autoru, 25. novembra 1978. god.
88 Isto.
87
Sauvana su mnoga dokumenta, patrolni nalozi, izdavani od komande odreda
Mrkalji, arhiv Regionalnog muzeja u Bihu, fond NOB.
88 Arhiv Regionlnog muzeja u Bihau, inv. br. 217.

82

vodnik Mali nareuje desetaru Lazi Mijatoviu da s gerilcem Jovom Pri

om izvri pregled straarskih mjesta na podruju Japra Mrkalji.88 Pre
ma patrolnom listu od 22. oktobra desetar Gojko Davidovi i njegov prati
lac Petar Mali imaju zadatak da pregledaju straarska mjesta na podru
ju Japar, Mrkalji i Hadrovci.80 Patrolnim listom od 24. novembra nareuje
se voi patrole Jovanu Budimiru i pratiocu Stevanu Mudriniu, obojici iz
Dugih Njiva, da izvre obilazak straarskih mjesta u podruju Dugih Njiva,
na sektoru Ljubijsko-prijedorske ete. U tom patrolnom listu je zabiljee
no da su se ova dvojica javila Stevanu Milunoviu u 10 sati i 10 minuta,
a Jovi Marjanoviu u 23 sata, te da se patrola sa zadatka vratila 25. novem
bru u 8 sati.81
Niz drugih sauvanih patrolnih listova takoe pokazuje da su organizovanju straa i njihovoj kontroli komandiri vodova (kasnije odreda), a
potom komande narodnih straa, poklanjali veliku panju. Bilo je pojedi
naca koji su izbjegavali da idu na strau, a naroito da dre strau na pri
lazima susjednim selima, pa je komanda straa povremeno poduzimala
otrije korake, kanjavajui prekrioce prekorednim straarenjem, ili upu
ujui ih komandi ete. Ponekad su se straari, nezadovoljni zbog straarenja kod drugih sela, alili komandi Ljubijsko-prijedorske ete, a pomo
te komande kadikad je traio i komandir narodnih straa da bi zaotrio
disciplinu kod straara i njihovu urednost u vrenju dunosti.
Zabiljeen je primjer da se desetina Marka Stania iz Donje Slatine
protivila da ide na strau izmeu Hadrovaca i Budimli-Japre, ve je tra
ila da dri straarska mjesta ispred svog sela, odnosno izmeu Slatine i
Budimli-Japre.82
Budui da je dunost straarenja
ve, esto, i svaki dan, nastojalo se
straare. Tako su straari iz Mrkalja
i Nikola Karan, koji je tada imao 75
ga je oslobodio ove dunosti.83

ljude hvatala ne samo svaki drugi

da svi sposobni mukarci obavezno
zahtijevali da na strau redovno ide
godina. Komandir strae Duan Mali

Kako nije bilo odgovarajueg obrasca patrolnih listova, oni su pisani

na papiriima istrgnutim iz starih teka, a neki i na listovima iz notnih sve
zaka (gajdanki), kao na primjer patrolni nalog od 23. decembra 1941. godi
ne za obilazak sektora 2. ete u podruju Dugih Njiva.84
Sredinom decembra 1941. godine Komanda narodnih straa kao na
oruanje za svoju strau u Mrkaljima je dobila jo jednu lovaku puku.
Ona je, kako pie u dopisu komandira Ljubijskoprijedorske ete od 14. de
cembra 1941. godine, oduzeta od Stojana Antonia, biveg komandira stra
e, predata strai u Hadrovcima.85
U osmatranje neprijatelja u Budimli-Japri sredinom decembra su se
ukljuili i stanovnici Crnog Vrha. U tom selu je Duan Majstorovi orga-

88
80
81
82

83
84
85

Isto, inv. br. 206.

Isto, inv. br. 179.
Isto, inv. br 399.
Pismo vodnika Mile Kukica od 11. decembra 1941. god Duanu Maliu, koman
dantu straa, u arhivu autora. Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 411.
Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 406.
Isto, inv. br. 392.
Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 415.

206

nizovao straarska mjesta na kojima su i danju i nou bili straari i osmatrai. On ve 13. decembra obavjetava komandanta Duana Malia da
je neprijateljska posada iz Budmli-Japre prebacila grupu vojnika s tekim
mitraljezom vie kue Mikajla Pavia u Vukanovce, o emu treba obavije
stiti partizane da ne bi nastradali,98 jer je doskora blizu tog mjesta bio osmatra narodne strae.
Ve naredni dan Duan Majstorovi alje drugi izvjetaj u kojem kae
da je u selu odrao sjednicu, organizovao strau, uspostavio potrebna stra
arska mjesta i, prema uputstvima koja je dobio od komandira narodnih
strai Duana Malia, objasnio straarima njihove zadatke, te da e o sve
mu to primijete dostavljati izvjetaj.97
Kada je organizovana blokada neprijateljskog garnizona u BudimliJapri, komandir Ljubijsko-prijedorske ete Mile Davidovi pie komandiru
narodnih straa Duanu Maliu: u vezi blokadom Budimli-Japre da je pot
rebno svuda pojaati strae i broj osmatraa. Kod raskra i na Samaritu
osmatrae daju Hadrovci i Slatina, pa bi bilo potrebno da Duge Njive da
ju osmatrae na Vukanovcu, na podesno izabranom mjestu. Osmatrai da
se maskiraju, iskopaju zaklon i na smjenu da osmatraju kretanje neprijate
lja, da spreavaju verc iz Majki-Japre i o svemu izvjetavaju.98
Meutim, po kazivanju Duana Malia, strae i osmatrai su postav
ljani, ali nisu kopali zaklone jer nisu imali vatrenog oruja kojim bi mogli
doekati neprijatelja.99
Da bi i narodna straa to uspjenije obavila svoje zadatke u blokadi
neprijateljskog uporita u Budimli-Japri, u pojedinim selima odravane
su, u decembru i januaru, skuptine, sjednice svih odraslih mukaraca,
kojima su prisustvovale ene i omladina. Na tim skupovima se raspravlja
lo o organizaciji straa i osmatranja prema Budimli-Japri, postignut je do
govor koliko e koje selo imati straarskih i osmatrakih mjesta, ko e sve
biti straar ili osmatra, a sastavljen je i spisak straara. Tako je u selu
Mrkalji skuptina odrana 18. januara 1942. godine. Na njoj je rijeeno
da se oni koji ne budu dolazili na strau kanjavaju, prvi put 20 do 50 kg
kukuruza. Sastavljen je i Spisak strae Japar-Boii od 30 ljudi ovog
sela, a za komandira strae je izabran Gojko M. Davidovi.100
Meutim, dogaalo se da poneki straar ne doe na svoju dunost ka
da je odreen, Komandir Narodne strae je stoga, kako pie u dopisu, po
slao pismo Stabu I. kr. odreda, negdje u Grmeu, sa molbom da propie
kako da se kazne oni koji ne dou na svoju smjenu, jer onda drugi moraju
biti u po dvije, pa i tri smjene uzastopce. On odmah i predlae da se takvi
koji se ne odazivaju na strau kanjavaju time da za vojsku daju ito, pasulj, mast, slaninu i si.101 Ali, Stab Grmekog Narodno-Osloboilakog par
tizanskog odreda ve naredni dan, 29. januara 1942. godine, vraa dopis i
komandira narodne strae upuuje da to rijei u narodnooslobodilakom
Isto, inv. br. 410.
Isto, inv. br. 408.
98 Isto, inv. br. 423.
99 Kazivanje Duana Malia autoru, 25. novembra 1978. godine.
100 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 430.
101
Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 435.
90
97

207

odboru jer je za to on nadlean .. .1#s Tada se komandir strae obraa Ko

mandiru II Ljubijsko-prijedorske ete, izvjetavajui ga da svaku no fali
po 78 straara, pa predlae da se utvrde kazne, jer e i drugi izostajati.10*
Komandir ete Mile Davidovi na istom dopisu, s druge strane, odgovara i
upuuje komandu Narodne strae Mrkalji da ode u Slatinu i sa deseta
rom partizana Miljuem urom regulie to, jer ga ovlauje u tom ... po
slu. On kritikuje vodnika straa to ne mogu regulisati odazivanje na stra
u, kao i odbornike koji tite svoje selo i ne upuuju straare iz svojih
sela na odreena straarska mjesta.104
Kada je dolo do taktiziranja vlasti NDH prema pobunjenom narodu,
prvom polovinom avgusta 1941. u Lukavice i Podvidau su se vratili skoro
svi odrasli mukarci i nastavili poljske i druge radove. Povremeno su u se
la dolazili ustae ili domobrani, pa su preko knezova, koje su postavili, tra
ili da Srbi organizuju strau prema Lipniku i slobodnoj partizanskoj teri
toriji. Knezovi su to i sproveli. Ali, tada je uslijedio prijedlog iz ustanikih
odreda Lipnika, Slatine i drugih da se strae okrenu prema ustaama i da
0 njihovom kretanju obavjetavaju narod u ta dva sela da se skloni, te
ustanike u susjednim osloboenim selima. Ove strae su redovno obavje
tavale narod o nailasku ustaa i domobrana iz Stare Rijeke i Starog Maj
dana, odakle su i upadali u ova sela, pa su odrasli mukarci odmah bjeali
prema Grkovia glavici i drugim umama i gajevima. Nakon osloboenja
Modre, 22. oktobra, osloboena je i Lukavica i skoro sva Podvidaa, izuzev
nekih perifernih kua u istonom dijelu sela. Poto se selo Lukavice nalo
tada dosta udaljeno od neprijatelja, nije formirao novu strau, ali su neki
seljaci stupili u partizanske jedinice. Kako je Podvidaa bila na granici slo
bodne teritorije, dotadanja Straa je reorganizovana i formiran teritori
jalni vod od 50 seljaka organizovanih u etiri desetine. Imali su samo jednu
puku manliherku i nekoliko lovakih puaka, a svi ostali su bili naoruani vilama, sjekirama i si. Ova straa je imala tri vodnika koji su na smje
nu rukovodili vodom: Rade Novakovi, Stojan Raili i Petar Vejinovi. Ka
da nisu rukovodili cijelom Straom, oni su bili na dunosti desetara, kao
1 Lazo Vukov i Milan Raili. Zadatke Strai davala je komanda 1. Majkijaparskog voda, voda Prijedorskoljubijske ete, koji je bio na poloajima
u ovom selu, a u decembru i komanda Haanskog voda. Podvidaani su ima
li straarska mjesta na ukama, po dva straara, od Gaidika preko Okanove bukve i Mikanovog brda. Odjednom na strai je bilo po petnaest stra
ara. Dok je po jedan bio na svom straarskom mjestu na osmatranju, os
tali straari su bili u oblinjoj kui, jer je vrijeme bilo kiovito, a uskoro
je pao snijeg, pa je jako zahladilo. Narodna straa je davala samo nonu
strau, dok su po danu na poloajima bili borci partizanskih vodova, Majkijapranskog, a kasnije i Haanskog voda. Pripadnici Strae u Podvidai
su uestvovali i u ruenju tt linija, prekopavanju cesta i u drugim akcijama.
I ova straa je vrila slubu osmatranja i izvianja sve dok nije neprija
teljski garnizon u Budimli-Japri likvidiran i to mjesto osloboeno. Tada
10103
104

Isto,
Isto, inv. br. 434.
Isto.

208

su skoro svi ovi straari stupili u Ljubijsko-prijedorsku partizansku etu.1

Tek formrani NO odbor sela Kljevaca (dijelom osloboenog potkraj
1941. godine) organizovao je seosku Strau. U nju su uvrteni odrasli mu
karci koji su redovno obavljali svoje poslove u domainstvu, a na smjenu,
danju i nou, drali strau, osmatrali kretanje neprijatelja i izvjetavali par
tizansku jedinicu, koja je, po potrebi, zauzimala poloaj i branila sela, dok
je stanovnitvo naputalo svoje kue, ili bajte, i sa najnunijim stvarima i
stokom bjealo dublje u slobodnu teritoriju, ili iza lea partizanske jedi
nice.106
I u jo nekim selima na granici slobodne teritorije, povremeno je bila
organizovana seoska straa koja je izviala neprijatelja i obavljala mnoge
druge poslove.
Uporedo sa organizovanjem novih organa vlasti, odbora, u svim oslo
boenim selima bila je organizovana i seoska straa od dva do pet straara,
kao organ odbora. Ona je imala zadau da obezbjeuje sjedite odbora,
obavlja kurirske poslove, prikuplja hranu borcima, prenose ranjenike, ali
i da kontrolie kretanje svih lica slobodnom teritorijom.
Mnogi pripadnici ovih seoskih straa iskoristili su prvu priliku i stu
pili u partizansku jedinicu. Zato su ove strae, kasnije, tokom rata, popu
njavane ili invalidima i nesposobnim za borbu ili omladincima tek stasalim
da ponesu oruje, kojima je to bio put da i oni stupe u partizansku jedini
cu i da postanu borci.

105

106

Pismo Nikole Vejnovia i Danila Radakovia autoru, 16. jula 1975. godine,
kazivanje Danila Radakovia autoru, 27. jula 1975. god. i pismo Rade Njegova
na autoru, 13. maja 1975. god.
Kazivanje grupe boraca sela Kljevci autoru, 20. juna 1975. god.

14 Srez S. Most u NOB

'

209

3. EKONOMSKO POLITIKO STANJE NA SLOBODNOJ

TERITORIJI I NEKE POJAVE U PARTIZANSKIM
JEDINICAMA
(septembar-decembar 1941.)
Opti ustanak je zahvatio veinu podgrmekih sela sanskog sreza, i
to gotovo sve stanovnitvo ovog podruja. Tako su se u ustanikim jedini
cama nali ljudi razliitog ekonomskog stanja i socijalnog porijekla, raznih
shvatanja i politikih ubjeenja, a najvie i bez politikog opredjeljenja,
raznog nivoa obrazovanja, a najvie bez osnovne kole, te mnogi i bez mi
nimuma vojnog znanja. U veini su bili zemljoradnici, zatim jedan broj se
zonskih i neto stalnih radnika, a tek mali broj slubenika, studenata, aka,
zanatlija i vlasnika ugostiteljskih ili trgovinskih radnji. Sva ta arolikost i
te kako je imala odraz na stanje u ustanikim, odnosno gerilskim i, uskoro,
partizanskim jedinicama i na slobodnoj teritoriji tih prvih mjeseci ustanka.
U poetku glavnu rije imaju ne samo najhrabriji i najodvaniji usta
nici, ljudi najspremniji za borbu i na rtve ve ponegdje i oni koji su do
rata, pa i tada, imali znaajan politiki, ekonomski i drutveni poloaj i ug
led. U vezi s tim potrebno je dati jo jedan, istina ne ba u svemu siguran,
ali, ipak, priblian i ilustrativan podatak o ekonomskom stanju porodica u
pojedinim od ovih sela zahvaenih ustankom.
Istraivanjem stanja na sanskom srezu do rata, za sva sela i grad San
ski Most dobijen je i podatak o broju bogatih, srednjih i siromanih do
mainstava.107 U svakom naselju domainstva su razvrstana u jednu od
navedene tri kategorije, na osnovu toga koliko je koje od njih imalo zem
lje i stoke, a u gradu i drgim veim naseljima kakvu je posjedovalo kuu,
trgovinu, zanatsku ili neku drugu radnju i si., to je uticalo na formiranje
dugogodinje ocjene mjetana o tome da li je ono bogatog, odnosno sred
njeg ili siromanog imovnog stanja. Istina, pojam bogat i srednji je
relativan i uslovan i u ovom kontekstu naveden vrijedi samo za ovaj kraj.
Jer bogat domain u Podgrmeu (prema shvatanju njegove okoline) iz
meu dva rata u poreenju s bogatim seljakom, na primjer, u Mavi ili
Posavini, Slavoniji ili Vojvodini odmah bi bio prebaen u kategoriju
srednjih, pa i siromanih. Ali, ni bogat u jednom sanskom selu uporeen s
bogatim iz susjednog ili nekog drugog sanskog sela, ne bi izdrao utakmicu,
jer su i kriteriji i shvatanja bogatstva u svakom selu bili drugaiji (na prim
jer, u brdskim selima presudan je broj grla stoke, a u ravniarskim broj
duluma zemlje i si.). Pa i pored svega toga, vrijedi navesti i te podatke za
tri skupine sela koja su jula-avgusta 1941. godine bila zahvaena ustankom
protiv okupatora i njihovih slugu.
107
Cjelokupan spisak je objavljen u citiranom radu Branka Bokana:
Most, I dio, str. 206207.

210

Sanski

Sela su grupisana u tri grupe, oko etiri ustanika centra sanskog sre
za: Luci-Palanka, Jelainovaca, Majki-Japre i Budimli-Japre jer su i osta
la navedena sela gravitirala jednom od ova tri sela u kojima su bili i ko
mande prvih ustanikih odreda ovog sreza.

P r e g l e d
ekonomskog stanja domainstava sela zahvaenih ustankom 1941. godine
Selo

P
bogate

Luci-Palanka
Fajtovci, Gorice i Neprelje
Bosanski Milanovac
Bonjaci
Miljevci
Pratali
Skucani Vakuf
Predojevia Glavica Potkraj

3
10
2
1
4
4
3
6

SVEGA

33
3,76

U o/o

srednje
70
40
10
12
20
5
50
23
230
26,19

5
2
3
1
4
6

25
7
15
6
60
3

SVEGA
u /

21
2,36

116
13,02

Majki-Japra

Jelainovci
Djedovaa
Dabar Umci
Grdanovci
Oti
Tuk Bobija

Haiilovci
Joho vica
Duge Njive
Slatina
Hadrovci
Mrkalji
Gornji Lipnik
Donji Lipnik
Kozin
Podvidaa
Lukavice

60
30

siromane

svega

7
160
133
51
83
39
82
60

80
210
145
64
107
48
135
89

615
70,05

878
100%

140
21
467
81
4
41

170
30
485
88
68
50

754
84,62

891
100%

200
42

266
72

7
3

6
6
8
4
13
27
1
30
6

13
76
30
59
73
19
59
83
120

21
83
40
663
90
54
60
120
129

Svega
u /

33
3,31

191
19,14

774
77,55

998
100%

UKUPNO
u /

87
3,14

537
19,41

2
1
2

4
8
___

2.143
77,45

2 767
lOC%

211

Pregled, dakle pokazuje da su na podruju zahvaenom ustankom bile

ak dvije treine siromanog stanovnitva. Kako je pred sam rat u Sanskom
Mostu i u 74 sela istoimenog sreza ivjelo 8.864 domainstava, zanimljivo je
uporediti ekonomsko stanje domainstava sela zahvaenih ustankom i osta
log dijela sreza:
P o r o d i c a
srednjih %

siromanih%

broj u %

broj u %

broj u%

itav srez

390 435

1982 22,11

sela zahvaena
ustankom
ili /o sreza
ostali dio sreza

2230
303

Podruje

ili */* sreza

bogatih%

87

77,70

537
27,10
1445
72,90

6592 73,54
2143
32,51
4449
67,49

Svega

8964
2767
30,87
6197
69,13

Iako je u naseljima zahvaenim ustankom ivjelo oko 30 posto stanov

nitva, na ovom podruju je, u odnosu na ostali dio sreza, bogatih bilo 22,30%,
srednjih 27,10%, a siromanih 32,51% od broja porodica iste ekonomske ka
tegorije na teritoriji sreza.
Iz ovih tabela i po reden ja podataka navedenim u njima nije teko izvui
zakljuak da su veinu stanovnitva koje je ponijelo teret ustanka inila si
romana stanovnitva. Ovo treba imati u vidu naroito prilikom praenja da
ljeg razvoja i voenja ustanka, i to ne samo kada je rije o materijalnom
pomaganju jedinica ustanika nego i masovnom mobilisanju ljudstva za NOB
i snabdijevanje jedinica NOV sa teritorije ovog sreza i susjednih krajeva.
S druge strane, nuno je istai da su se i bogatiji zemljoradnici podgrmekih sela masovno ukljuivali u NOB i materijalno pomagali borbu. Isto
vremeno, i oni su slali sinove u partizanske jedinice, prihvatili se odgovor
nih dunosti u selu, optini pa i ire, kako u narodnooslobodilakim odbo
rima tako i u masovnim antifaistikim organizacijama, formiranim tokom
NOB-a. To je jedna od znaajnih karakteristika narodnooslobodilake borbe
u Podgrmeu i potvrda pravilnog shvatanja i uspjenog sprovoenja iroke
platforme NOB-e, koju je inicirala i realizirala KPJ.
U isto vrijeme, na slobodnoj teritoriji je bilo i sluajeva drukijeg po
naanja nego to je to proklamovala KPJ, a to je zahtijevalo primjenu poli
tikih, a ponekad i sudskih mjera prema pojedincima ili grupicama. Na sre
u takvih sluajeva je, s obzirom na sloenost situacije na srezu, bilo veoma
malo. Tu je mogla biti rije o pojavama samovolje, nediscipline, sitnosopstvenikih pokuaja iskoritavanja tekih ratnih uslova za lino bogaenje,
ili bar odravanje imanja na dotadanjem ekonomskom nivou, i si. Blago
vremeno uoavanje tih pojava, realna procjena njihove tetnosti i, naroito,
savladavanje jo u zaetku znaajno je doprinosilo stalnom jaanju us
tanka na ovom podruju u cjelini.

212

U Luci-Palanci i nekim selima bilo je pojedinaca koji su imali politi

kog iskustva jo iz bive Jugoslavije, naroito iz domena stranakih borbi,
a u isto vrijeme su imali ekonomski i drutveni ugled u selu pa i ire. Neki
od njih su jo od poetka postali protivnici pravilnog usmjeravanja ustanka
u skladu sa platformom KPJ. Meutim, kako nisu smjeli otvoreno da istu
paju kao protivnici, oni su podmuklo i razorno djelovali i u narod unosili
klicu razdora, stvarajui uslove da na dostignutim pozicijama ostanu i u usstanku, ili da ih osvoje i stave se na elo ustanka.
Sticajem nekih ekonomskih, socijalnih i politikih prilika, na elu usstanka u Luci-Palanci i okolini na poetku se naao dotadanji naelnik op
tine Pero Batoz, trgovac i kroja. On je do rata bio pristaa Zemljoradnike
stranke i bio poznat kao ovjek naprednih shvatanja, ime nije odgovarao
ariji, pa je brzo smijenjen. Tu funkciju preuzima ekonomski najjai ov
jek, Pero Jelaa, oko koga se okupljaju njegovi najblii savjetnici, pristalice
JRZ i pojedini bivi aktivni podoficiri i andarmi, od kojih su neki bili na
cionalistiki i ovinistiki orijentisani.
U Luci-Palanci Pero Jelaa je imao parni mlin i pilanu, koji su nasta
vili rad i poslije ustanka, jer je daska i druga graa bila potrebna za opravke spaljenih kua, a valjalo je i mljeti ito. Kako su mnoga sela ostala
bez svojih mlinova, ili mjetani vie nisu mogli ii do njih, jer su ih kontrolisale ustae, u Jelain mlin ito su, radi meljave, dovozili seljaci ak i sa te
ritorije krupskog sreza. Za meljavu Jelaini radnici naplaivali su uobiajen
uur. Kako je bio zastoj u trgovini, a nije se znalo ni kad e se stvoriti uslovi
za prodaju brana, u Jelainom magazinu gomilalo se brano dobijeno na
ime uura. S vremenom ono se poelo i buati. U isto vrijeme, ustanici u Dr
varu i okolni su oskudijevali u hrani, pa su pisali Komandi gerilskih odreda
Krupa Sana da im se poalje ita i brana, a oni e, u zamjenu, dati oruja
i municije. Znajui da Jelaa ima dosta brana dobijenog na ime uura, Vaso
Pratalo, komesar odreda, ovjek zaduen i za snabdijevanje, s grupom usta
nika je poao da iz njegovog mlina uzme nekoliko tovara brana i poalje
u slobodni Drvar. Meutim, presreo ga je Pero Jelaa, tada komadant odreda,
rijeima: To je moje brano, a ne tvoga Vajure (Vasinog oca Vlajka zvali
su Vajura, napomena B. B.)! Ne dam brano! Ali, Vaso je bio uporan u
svom zahtjevu, a i Jelaa se uplaio prijetnje da e komanda iz Majki-Japre
doi i zaplijeniti mu sve, pa je tako u Drvar otpremljeno nekoliko tovara.
Tako je od Drvarana razmjenom za ito, nabavljen prvi pukomitraljez za
Palanski odred.
Samovoljnim postupcima se, od prvog dana ustanka isticao Stevurina
Kosovac, zemljoradnik, predratni vercer. Iz jedinice, sa poloaja na Vito
rogu, esto je odlazio u pljaku, a onda je napustio odred i otiao kui, nas
tavljajui da pljaka po opustjelim selima iz kojih je stanovnitvo pobjeglo
u Sanski Most, ili od domainstava ija su eljad bila u svojim kuama, na
osloboenoj teritoriji. Tako je od Jozike Cvitkovia, iz Bonjaka, oteo konja
i upario ga sa svojom kobilom, pa kolima nastavio da odlazi u pljaku musli
manskih kua u Skucanom Vakufu, Gorici i jo nekim selima u koje je smio
odlaziti. U Skucanom Vakufu je opljakao konice s pelama i medom, kao
i snopove ponjevene penice i sve to odvezao svojoj kui. U Gorici je ubio
dvoje ili troje djece i jednu Muslimanku. O svim tim njegovim samovoljnim
i veoma tetnim postupcima komesar odreda Vaso Pratalo je izvjetavao

213

Komandu gerilskih odreda Krupa Sana.108 Komanda je jednom poslala po

ziv Kosovcu da doe u Majki-Japru. On je pripasao sablju, stavio na rame
dvocijevku i za pojas objesio nekoliko kragujevki, i takav krenuo u Ko
mandu. Tamo se otvoreno razgovaralo o tetnosti njegovih postupaka. Me
utim, ni taj razgovor nije nita koristio: on se bio previe osilio i nastavio
je po starom. Tada je Danko Mitrov, komandant taba partizanskih odreda
za Bosansku krajinu, na osnovu zakljuaka konferencije komandira odreda,
naredio Mili Davidoviu da nad Kosovcem sprovede istragu i ispita svjedoke,
pa ga ako utvrdi da su sve optube protiv njega tane preda vojnom su
du.109 Stvarno, nakon to je od Davidovia dobijen izvjetaj da su optube
protiv Kosovca tane, vojni sud ga je proglasio krivim i osudio na smrt stri
jeljanjem, a presuda je izvrena 5. oktobra.110
U jednoj prilici se Duan Drobac, s Kosanovia glavice u Miljevcima,
dobrovoljno javio da prati uhvaene civile Muslimane do komande u Luci-Palanci. Onda ih je vezao icom i usput ih terorisao, a nekolicinu nije ni
doveo do komande, ve ih je usput poklao. Kada se to saznalo povedena je
istraga, ali je Drobac u meuvremenu uspio da pobjegne u Krnjeuu eninoj
rodbini, gdje su se tih dana, nakon prodora Italijana u Drvar, pojavili et
nici. Drobac je u Kmjeui postao i etniki knez, ali su ga partizani uhvatili
i osudili na smrt.111
Jo dok su Italijani nadirali od Bosanskog Grahova prema Drvaru, u
Luci-Palanci se saznalo za njihov ponovni dolazak u ove krajeve, da, na
vodno, od ustaa preuzmu vlast u gradovima i tite Srbe. Od tada se grupa
Pavla Mutia i Miloa ilasa sve ee ilegalno sastajala. Najee je to i
nila u ilasovoj kui na Gredaru, zaseoku Luci-Palanke, gdje je bila i Ko
manda Partizanskog odreda Luci-Palanka. Inae, Milo ilas je, kako se
sjea Pero Batoz, bio bistar i govorljiv ovjek, a tih dana stalno je nosio neki
zakon ili zbirku zakona, to mu je, u oima Palanana, davalo neku vanost
i ukazivalo na vrijednost njegovih kazivanja.118 O tajnom sastajanju i dogo
varanjima te grupe Komandu partizanskih odreda KrupaSana, a potom
tab 4. bataljona Slobode izvjetavali su Vaso Pratalo, Nikola Lapac i jo
neki Palanani.113
Kada se saznalo da je strijeljan Stevurina Kosovac, Milo ilas je, up
laen da e se saznati za njegovo rovarenje protiv partizana, pobjegao u Pri
jedor, na neosloboenu teritoriju. No ubrzo se vratio u Luci-Palanku i Peri
Batozu priao o tom svom strahu za sopstveni ivot i bjeanju u Prijedor.114
U meuvremenu je, 20. oktobra poslije napada partizana na nepri
jateljska uporita u Gorici, Naprelju, Fajtovcima i Gornjem Kamengradu
dolo do organizovanja 4. partizanske ete, u koju su uli seoski partizanski
odredi. Tada je Pero Jelaa, dotadanji komandant Partizanskog odreda Lu
ci-Palanka, odlukom taba 4. bataljona Slobode smijenjen i bez ikakve
108 Kazivanje

Vase Pratala autoru, 8. maja 1978. godine

Maki: Razvitak partizanskih jedinica, edicija Podrme u NOB, knj. 2,
str. 101.
110 Kazivanje grupe boraca iz Luci-Palanke, 5. jula 1975. i 20. maja 1978. godine u
arhivu autoru.
111 Kazivanje Trive Miloevia autoru, 20. maja 1978. godine.
112 Kazivanje Pere Batoza autoru, 24. juna 1978. godine
113 Kazivanje Vase Pratala, 8. maja 1978. i Nikole Lapca 9. novembra 1978. godine.
114 Kao napomena 112.
109 Stojan

214

funkcije vraen kui, u Luci-Palanku. Na dunost komandanta Odreda pos

tavljen je urin Predojevi, koji je do tada bio vodnik Glavikopotkrajskog
voda ovog odreda. Bili su to prvi, istina jo i rijetki, primjeri da vii tab
smjenjuje jednog i postavlja drugog komandanta u odredu, jer je do tada,
uglavnom, bilo preputeno samim borcima da vre izbor svojih starjeina.
U to vrijeme pada i povratak Italijana u Sanski Most i druga mjesta
juno od demarkacione linije izmeu njemakog i italijanskog okupacionog
podruja. Time je stvorena mogunost da proetnika grupa u Luci-Palanci
uspostavi vezu sa etnicima na terenu petrovakog sreza, Manom Rokviem
i Ilijom Desnicom, a isto tako i sa proetnikom i proitalijanaem Jovom Vokiem, bivim andarmom, koji je ivio u Dabru i odravao vezu sa Italijanima u Sanskom Mostu. Planirali su i jedan sastanak u Grmeu, kod Ilijine
vode. Sve se to saznalo znatno kasnije, krajem novembra, kada je otkriven
i uhapen Jovo Voki.
Jednom su ilas i njegova grupa pozvali i Vasu Pratala da doe na
njihov ilegalni, proetniki sastanak, ali je on odbio da s njima razgovara,
pa ga vie nisu ni zvali.115 Drugom prilikom i neto kasnije Pero Jelaa, Milo
ilas i Obrad Daljevi doli su uvee kui Pere Batoza i zvali ga da im se
prikljui i s njima krene na neki dogovor. Meutim, on je znao o kakvim
se razgovorima radi, a kako nije prihvatao njihovo politiko opredjeljenje,
odbio je da poe s njima.118
Da bi suzbili neprijateljsko djelovanje grupe ilasJelaaMuti u
Luci-Palanci, lanovi taba 1. krajikog NOP odreda dolazili su na konfe
rencije u to mjesto i tu, sa Jelaom, ilasom, uiteljem Gagiem i jo neki
ma vodili otvorene i otre razgovore. Upravo se nastojalo da ta grupa izmi
jeni svoje poglede i prekine tetoinsku aktivnost, ali sve to nita nije po
moglo.117
Proetnika grupa u Luci-Palanci nastavila je da se dogovara o tome
kako da na teren sanskog sreza dovedu etnike i uklone partizane. Na jed
nom takvom ilegalnom sastanku u kui Nikole Miljua, bili su i Petar Jelaa,
Nikola ubrilo, Mile Gagi, Pavle Muti, Slavko Pratalo i jo neki. Bio je to
upravo sastanak na koji su pozvali i Peru Batoza (na koji je on odbio da
krene). Ova grupa je tada zakljuila da preduzme sve mjere kako bi u Luci-Palanku, sa petrovakog sreza, preko Grmea, dovela etniku jedinicu Mane
Rokvia, da bi, zajedniki, razbili komuniste i partizanske jedinice na san
skom srezu i u Podgrmeu. Zakljuili su da se sa poloaja ne smije opaliti
ni jedan metak bez njihovog odobrenja, a ko opali bie strijeljan. eljeli
su, naime, da etnici na ovo podruje dou bez borbe. Tada su sainili i za
pisnik, navodei te odluke i traili da ga svi prisutni potpiu. Meutim, Ni
kola Milju i jo neki su to odbili, a neki od prisutnih su napustili sastanak.118
O
tom sastanku, imenima uesnika, sadraju rasprave i usvojenom za
pisniku odmah je saznala grupa napredno orijentisanih Palanana i o tome
hitno obavijestila tab 1. krajikog NOP odreda u Majki-Japri. im je po
novo dobio obavjetenje da se ta grupa Palanana i dalje ilegalno sastaje, da
neprijateljski djeluje i da je na zadnjem sastanku zakljuila da na ovo pod

115 Kazivanje

Vase Pratala autoru.

Pere Batoza autoru.
117 Kazivanje Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978. godine.
118 Kazivanje Nikole Lapca autoru, 9. novembra 1978. godine.
116 Kazivanje

215

ruje dovede etnike s petrovakog sreza, tab Odreda je odluio da sve

pripadnike te grupe, kao i one s kojima je grupa kontaktirala, pohapsi, sas
lua i krivce preda vojnom sudu. U vezi s tim je ve narednog jutra u Luci-Palanku upuena grupa boraca iz zatitnice taba Odreda. Po dolasku u
Luci-Palanku, voa te grupe boraca, Duan Bauk, dao je deurnom odbor
niku spisak Palanana koje treba hitno pozvati u prostorije odbora, tj. u
kasarnu. Kuriri su se razili s pozivima i ubrzo su u kasarnu poeli stizati
Palanani s pozivima u rukama, ne znajui o emu se radi. Iako je odlueno
da se pohapse samo neki pozvan je daleko vei broj da bi se sprijeilo
eventualno bjeanje onih koje treba uhapsiti radi sasluanja. Pero Batoz se
sjea da je poziv da doe u kasarnu dobio dan nakon to su ga ilas, Jelaa
i Daljevi pozivali na razgovor. Kada su pozvani stigli u kasarnu, meu njih
je ulo nekoliko partizana, meu kojima je jedan bio naoruan pukomitraljezom. Partizan Duan Bauk poeo je razgovor sa Batozom, prethodno mu
se predstavivi, a onda je iznenada viknuo: Ruke u vis! Kada je ustanovio
da su svi izvrili komandu, izvadio je list papira i prozvao jedan broj poz
vanih. Svi ostali su puteni da idu svojim kuama.119 Tu se zadesio i Boo
Mrda, kurir Palanskog voda, koji je to jutro donio potu s poloaja za NOO.
On se sjea da su tada partizani izvrili premetainu kod Palanana koji su
pozvani i zadrani u kasarni. Tada su uhapeni: Pero Jelaa, Obrad Dalje
vi, Milo ilas, Nikola ubrilo, Slavko Pratalo, Vladija Gutea, Sveto Srdi,
Nikola Milju i jo neki.12 Partizani su uhapene odveli cestom prema Maj
ki-Japri, u tab 1. krajikog NOP odreda.
U vrijeme hapenja te grupe Palanana Vaso Pratalo je leao bolestan
u kolibi u Grmeu, gdje su neki Palanani jo uvijek navraali u svoje kolibe
i tamo povremeno boravili, a i sklanjali togod ita i drugih namirnica, kao
i neto kunih predmeta. Tamo je po njega upuena patrola, s nalogom da
se i on dovede. Kako je bio snijeg, Pratalo se saonicama prebacio do taba,
gdje ga je odmah poeo sasluavati Nikica Pavli, za koga se govorilo da je
predsjednik vojnog suda. Pavli je pitao privedenog ko je, ta je radio do
rata, ta sada radi, kakvo miljenje ima o borbi itd. U to su u kancelariju
uli Ljubo Babi i Velimir Stojni, komandant i politiki komesar 1. odreda.
Oni su prepoznali Vasu Pratala i s njim se rukovali. Ranije, po dolasku od
Drvara, oni su najprije susreli Vasu Pratala i od njega dobili podrobne in
formacije o stanju na ovom podruju, o dranju pojedinih ljudi i dr. On
im je dao i prijedlog da tab iz Jelainovaca prebace u kolu u ukanoviima. Sada, im su uli u kancelariju, Babi i Stojni su pitali Vasu ko ga
je zvao u tab. Odmah je prekinuto njegovo sasluavanje i reeno mu je
da je rasporeen u intendanturu 1. krajikog NOP odreda, pa je odatle otiao
na novu dunost.

llu

Pero Batoz, u svom kazivanju autoru 24. juna 1978. sjeajui se toga, sem os
talog kae: Kako on to ree, tako mi na vrata zaglavismo, ne moemo izai.
Puno nas bilo pozvano, a svi bismo htjeli to prije otii iz kasarne. Odem kui.
Nisam smio gledati kroz prozor, ve moja ena koja mi preplaeno viknu: Eno
ih, povezanih. Odoe prema komandi, tj. Maj ki-Japri. U kui nasta pla jer
je bio svezan i Nikola Milju, u ijoj smo kui stanovali, zatim Pero Jelaa,
Milo ilas, Vladija Gutea, Sveto Srdi i jo neki...
2 Kazivanje Boe Bunde, nosioca Partizanske spomenice 1941, 19. avgusta 1978,
godine.

Jo u tabu Odreda Pratalo je saznao da je Pero Jelaa pokuao bje

ati i da ga je straar ubio u bjekstvu. Ubrzo je saznao jo neke pojedinosti.
Naime, Pero Jelaa se danima slobodno kretao oko taba Odreda. Meutim,
kada mu je reeno da e biti suoen s Obradom Daljeviem, koji je tvrdio
da nije prisustvovao sastancima, i kada je ugledao kako Daljevia vode pre
ma tabu, poeo je bjeati. Straar ga je u bjeanju i ubio. Poslije toga vojni
sud 1. krajikog NOP odreda na smrt je osudio samo Miloa ilasa, doselje
nika s podruja petrovakog sreza i Vladiju Guteu iz Miljevaca. Svi ostali
Palancarli su puteni na slobodu.121
Kada je, ubrzo, otkriven proetnik i proitalijana, bivi andarm iz Dab
ra Jovo Voki, jo vie se doznalo o dogovaranjima te grupe Palanana i ve
zama sa etnicima na petrovakom srezu.122
Hapenje i izvrenje smrtne kazne nad trojicom poznatih Palanana,
Jelaom, ilasom i Guteom, izazvalo je razliite reakcije stanovnitva u
Luci-Palanci i okolnim selima. U stvari, u takvoj sredini kao to je tada bila
Luci-Palanka, gdje se nalazila sreska ispostava, sjedite optine, andarmerijska stanica, pilana, mlin, vie trgovina, gostiona i drugih zanatskih rad
nji, gdje se okupilo i nekoliko vercera i si. mogla se i oekivati pojava takve
grupe protivnika NOB i zagovornike etnike orijentacije ustanka.
Osim ovih tetnih pojava koje su se, preteno, ispoljavale u pozadini,
bilo je, manjih ili veih, problema i u samim vojnim jedinicama. Bili su to
primjeri samovolje nekih boraca, nediscipline, neurednosti (u odijevanju, odr
avanja higijene i si.), neshvatanja i sporog prihvatanja osnovnih postavki
platforme NOB, posebno u pogledu jaanja bratstva i jedinstva naroda i,
s tim u vezi, odnosa boraca u borbi i poslije nje prema muslimanskom i hr
vatskom stanovnitvu, zarobljenim domobranima i pripadnicima drugih ne
prijateljskih formacija, zatim pojave paljenja kua, pljake i dr. Meutim,
ta druga grupa problema tog vremena rjeavana je postupno, smiljeno i efi
kasno, to je svakim danom bilo sve vidljivije. To je ilo uporedo sa izgra
ivanjem sve vrih vojnih jedinica i zaotravanjem discipline u njima,
s uvrivanjem komandi i tabova i podizanjem njihovog ugleda, kao i sve
prisutnijim politikim djelovanjem komunista koji su, po zadatku Partije,
stigli na ovo podruje, ili su izrasli na ovom tlu.
Napad Konjikog voda na selo Modru i paljenje tog sela bio je nepo
sredan povod da tab 1. krajikog NOP odreda, na prijedlog nedavno formi
ranog Okrunog komiteta KPJ Biha (Grme), donese odluku o rasformiranju jedinice.123 U Konjikom vodu tada su bili odabrani, hrabri borci, meu
njima i Cvijo Kukolj i Veljko Miljevi, koji e kasnije biti proglaeni za na
rodne heroje. Nekoliko boraca iz ovog voda postae pripadnici Krajikog pro
leterskog bataljona, a kroz rat i isaknuti vojni rukovodioci. Meutim, tada
u Konjikom vodu nije bilo nikakvog politikog rada, to je i dovelo do po
jedinih nepromiljenih postupaka. Pa ipak, borci su u velikoj veini postu
pali kao pravi partizani, to pokazuje akcije koje e uslijediti iza toga.
121 Kazivanje

Vase Pratala autoru.

Todorovi: Na sanskom sektoru, edicija Pogrme u NOB, knj. 2. str. 207.
123Boko urainovi: Konjika eta, edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 112
;
Hajro Kapetanovi: Podgrme i Podgrmelije, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,
str. 65.
122 Vojo

217

Konjiki vod je tih dana logorovao u Slatini, u kuama Jeftia. Tu je

stigao kurir iz taba 4. bataljona Slobode sa pozivom da se komandir voda
Petar urainovi javi u tab. Borac te jedinice Dmitar Njegovan se sjea
da je komandir urainovi odluio da sa sobom povede i cio vod. Kada su
doli u Majki-Japru, konjanici su ostali pred kuom lugara Novakovia, a
Petar urainovi je uao u kuu, gdje je bio tab. Kako komandir dugo
nije izlazio, konjanik Kojo Bundalo, je poao da vidi ta on toliko radi u
kui. Straar s verande, na spratu, isprijeio se pred Bundalom. Ovaj se
uno raspravljao sa straarem, a onda ga je odgurnuo od vrata i upao unu
tra. Ugledao je Petra urainovia kako sjedi na stolici i odgovara na pita
nja. Jedan od rukovodilaca je rekao da prenese borcima da se ne uzruja
vaju, jer e im se komandir brzo vratiti. Stvarno za petnaestak minuta iza
ao je komandir Konjikog voda.
Konjiki vod se zaputio u Slatinu. Sjutradan, nakon povratka u Jeftie
Konjiki vod je odgalopirao do Okanove bukve i tamo postavio zasjedu us
taama koje su nadirale iz pravca Ljubije i Stare Rijeke prema Podvidai,
Slatini i Budimli-Japri. Oko 300 neprijateljskih vojnika, naoruanih mitra
ljezima i minobacaima ilo je na zasjedu u kojoj su bili samo borci Ko
njikog voda. Meutim, konjanici su iznenadno otvorili vatru na kolonu i
neprijatelju nanijeli znatne gubitke. Meu ustaama je nastala takva po
metnja da nisu uspjele ni da poskidaju bacae i teke mitraljeze i da ih upo
trijebe, ve su se odmah vratile prema Ljubiji.
Narednog dana Konjiki vod je stigao u Vukin gaj, u Fajtovcima, na
suprot Okreu, u kojem je bila grupa ustaa i naoruanih civila. Dok su ko
njanici pekli ovce, njihov komandir, Petar urainovi iz Vukinog gaja je
dozivao Nazifa arca, koji je bio s onu stranu potoka Hotiraj, u Okreu.
Vikao mu je da e mu doi u goste, neka pripremi veeru. Nazif mu je na to
odgovarao da samo doe, a on e mu ve spremiti veeru kakvu mu niko do
tada nije spremio.
Kada je pala no borci su osedlali konje i, preko Podvidae, zaobili
selo Okre i doli mu s istoka, nedaleko Vra. Borci su konje ostavili u Bilbijama, pa su pjeice produili u napad na ustae u Okreu. Tek kada su
doli do damije, opazio ih je neprijateljski straar, ispalio dva-tri metka
i pobjegao. Tako su postupili i svi ostali naoruani mjetani i ustae. Samo
su u kuama ostale ene, djeca i starci. Konjiki vod je potom proao kroz
Okre, ne ulazei u kue, ali i ne sukobivi se nigdje s neprijateljem koji je
pobjegao prema Kamengradu.124 Ono Petrovo dozivanje Nazifa ispala je kao
svojevrsna varka, jer su ustae napad konjanika oekivale od Vultina gaja,
dakle suprotno od pravca kojim su ih nou napali i rastjerali.
Nakon akcije na Okre Konjiki vod se opet vratio u Jeftie, u Slatinu,
i tu mu je stigla naredba taba 4. bataljona Slobode da se kao jedinica
rasformira, a njegovi borci se rasporeuju u vodove novoformiranih parti
zanskih eta. Konje su vratili seljacima od kojih su ih i mobilisali, kao i os
talu opremu.
124

O Konjikom vodu, borbi kod Okanove bukve i upadu u Okre kazivanje

Dmitra (Jovana) Njegovana, nosioca Partizanske spomenice 1941, 19. avgusta
1978. godine.

218

Nakon razrjeenja dunosti komandira Partizanskog odreda Jelainovci,

Petar Bjeli je doao u Eminovce, u Odred Smoljanaca (Petrovana). Na sebi
je imao oficirsku uniformu, a na kapi kokardu. Iako je u meuvremenu od
red Smoljanaca reorganizovan u vod novoformirane Sanske ete, Bjeli je
i dalje ostao meu tim borcima, nastojei da utie na odluke komandira
voda i razvoj te jedinice i situaciju na ovom podruju usmjeri prema svo
jim proetnikim shvatanjima. Pored ostalog, on je zaveo obavezu da itav
vod prije ruka i veere ita molitvu, iako je u vodu ve djelovao politiki
delegat.
Sredinom novembra u Eminovce je doao Velimir Stojni, politiki ko
mesar 1. krajikog NOP odreda. On je odrao dui sastanak sa politikim
komesarom ete i politikim delegatima vodova Sanske ete. Na taglju, ne
daleko od osnovne kole cijelu no je voen razgovor. Mladi politiki rad
nici su instruirani kako treba politiki da djeluju u svojoj sredini. Politiki
delegat Eminovakog voda Rade Erceg referisao je o tome kakve probleme
stvara porunik Petar Bjeli svojim neprijateljskim djelovanjem. Tada je do
govoreno da politiki delegat Voda napie pismo tabu 1. krajikog NOP
odreda u kojem e detaljno opisati djelovanje Petra Bjelia, nakon ega e
ga tab pozvati na razgovor i uputiti ga na drugi sektor. Ubrzo je s Bjeliem u tabu Odreda obavljen razgovor, a onda je upuen u njegov rodni kraj,
petrovaki srez.12* Premjetajem Bjelia126 iz Eminovakog voda, uz otkriva
nje i hvatanje Jove Vokia, andarma iz Dabra omogueno je da politiki rad
i djelovanje u ovom vodu, a i itavoj Sanskoj eti, bude uspjenije. Odla
skom Petra Bjelia iz Eminovakog voda prestalo je i itanje molitve prije
ruka i veere, kao i razgovori s borcima o moguoj saradnji s Italijanima.
Poetkom novembra u Jelainovce je s podruja Drvara stigao novofor
mirani tab 1. krajikog NOP odreda. Na referisanju su najprije pozvani
komandir i politiki komesar 4. ete. Saznavi od njih da Jelainovaki odred
ne priznaje Dragiju Milainovia za komandira ete, ve da komadirom
smatraju Mihajla kundria, tab Odreda potvrdi odluku o sastavu komande
4. ete i, u isto vrijeme, pozove k sebi na razgovor Mihajla kundria, Milania Miljevia, Uroa Kukolja i Sergija Tutua. U tom vremenu umjesto Mi
hajla kundria, kojeg su borci Jelainovakog odreda prihvatili kao koman
dira, a ne zamjenika komandira ete, komandir Odreda Jelainovci bio je
Uro Kukolj. itav Odred je bio na okupu na Meeem Brdu. Kada su upo
znati sa nalogom taba 1. odreda da etvorica drugova dou na razgovor,
borci su jedinstveno bili protiv toga da se taj nalog izvri. Nakon toga na
Meee Brdo je doao Vojo Todorovi, zamjenik komandanta Odreda. U kui
Stevana Stupara okupio je itav Odred. Tu je Todorovi objanjavao da
drugovi koji su pozvani treba obavezno da dou u vii tab, na razgovor. On
je dugo ubjeivao prisutne da tu naredbu treba izvriti. Uz to, podrobno je
objanjavao zato Dragija Milainovi, radnik, poznat iz trajkova voenih
do rata i komunista, treba da bude komandir ove ete. No borci se ni pos
lije tog objanjenja nisu slagali s tim postavljenjem, jer su smatrah da ko
mandir treba da bude domai ovjek, u ovom sluaju Mihajlo kundri.
Todorovi je obrazloio i zato Pero Moraa treba da bude politiki komesar,
125

126

Kazivanje Rade Ercega, nosioca Partizanske spomenice 1941, 3. avgusta 1975. go

dine.
Petar Bjeli je, presudom suda Komande podruja Bosanski Petrovac, kao etnik
strijeljan 28. oktobra 1942. godine.

219

objanjavao je ulogu komesara, rekao da je Moraa student i komunista,

ovjek koji e svakako doprinijeti daljem jaanju Sanske ete. Borci nisu
bili protiv toga da Pero Moraa bude njihov politiki komesar, prihvatili su
ga. Meutim, poto itav Odred nije pristajao da uputi etvoricu drugova u
tab 1. odreda, Vojo Todorovi se vratio neobavljenog posla.127
Imenovanjem dvojice Drvarana za komandira i politikog komesara
Sanske ete, u kraju u kojem jo nije bilo partijske organizacije, niti lanova
KPJ, tab 1. krajikog NOP odreda je elio da obezbijedi da ta oruana
jedinica slijedi ciljeve i zadatke koje postavljaju Partija i narodnooslobodiiaki pokret. Zbog toga je, uostalom, upuivao komuniste na vojne i politike
dunosti i u druge krajeve u kojima nije bilo organizacija KPJ, sa zadatkom
da usmjere borbu pobunjenog naroda u ispravnom pravcu, posebno u raz
vijanju bratstva i jedinstva. Ti komunisti su imali zadatak da iz redova tako
pobunjenog naroda formiraju svjesne, organizovane jedinice NOV, to e
biti temelj i garancija pravilne orijentacije i organizovanja NOP u takvim
sredinama. Meutim, kako lanovi taba 1. odreda nisu poznavali ljude koji
su se u ustanku na sanskom srezu razvili i postali sposobni komandiri, radije
su se orijentisali na ve poznate, provjerene kadrove, lanove KPJ s drvar
skog i petrovakog sreza.128 Kako se ustanak na sanskom srezu uspjeno raz
vijao ve skoro tri mjeseca, a vodili su ga ljudi izrasli iz ove sredine, razum
ljivo je to je dolazilo i do ljutnje zato i komandir i komesar treba da budu
stranci, kako su borci govorili, zato komandir nije domai ovjek, tim
prije to je ljudi sposobnih za tu dunost, po miljenju boraca, bilo sve
vie.129
U tabu 1. krajikog NOP odreda su analizirali novonastalu situaciju
u vezi s odbijanjem boraca Jelainovakog odreda da etvoricu svojih dru
gova upute u vii tab. injenica da su borci Jelainovakog odreda bili
spremni da se bore protiv neprijatelja i da su bili jedan od najborbenijih
odreda na grmekom sektoru, uticala je da tab Odreda ne preduzme sud
ske, disciplinske i sline mjere, ve ojaa politiku aktivnost meu borcima.130
Neto vie od mjesec dana trajala je situacija u kojoj je Dragija Milainovi bio komandir Sanske ete, u sjeditu komande ove jedinice u
Eminovcima i, potom, u Dabru, dok su, na drugoj strani, borci Jelainova
kog voda smatrali Mihajla kundria komandirom iste ete i on se nalazio
na Meeem Brdu. Nakon toga, 30. novembra, u akciji na neprijateljsko upo
rite u Starom Majdanu tee je ranjen komandir Milainovi, zbog ega je
otpremljen u bolnicu. Tada je tab Odreda za komandira Sanske ete ime
novao Mihajla kundria. U meuvremenu ga je partijska organizacija San
ske ete kandidovala, a u drugoj polovini novembra i primila za lana KPJ,
tako da je i on kao lan Partije doao na dunost komandira Sanske ete.
Tim imenovanjem otklonjene su i posljednje smetnje za jo uspjeniji rad
komande Sanske ete na njenom vojnikom i politikom izgraivanju i u
vrivanju. I vie od toga stvoreni su uslovi za dalji, jo bri razvoj borbi
i NOR-a u cjelini na podruju sanskog sreza.
127 Kazivanje

Steve Kovaevia, Rade Brkia i Zdravka Proia, nosilaca Partizan

ske spomenice 1941, 31. jula 1975. godine.
128 Kazivanje Ljube Babica autoru, 23. novembra 1978. godine.
120 Mihajlo Skundri: Akcije Jelainovakog odreda, Sanske ete i bataljona Petar
Skundri u prvoj ratnoj godini, edicija Podgrme u NOB, knj. 1, str. 721.
130 Kao i napomena 128.

220

4. AKCIJE U PERIODU NOVEMBARDECEMBAR

Novembar i decembar 1941. provedeni su uglavnom u vojnom i politi
kom organizovanju i sreivanju jedinica, izvoenju vojnih akcija koje su
onemoguavale i naoruavanje novih boraca, jaanje postojeih i formiranje
novih jedinica i dalje irenje slobodne teritorije.

ZASJEDA U HUSIMOVCIMA
Desetina Jove Kondia dobila je zadatak od urina Predojevia, ko
mandira Palanskog odreda, da se neprimijeeno prebaci u Koprivnu i iz
vede u partizane kapetana bive jugoslovenske vojske Nikolu Lazia. Dese
tina se nou 2/3. novembra prebacila iz Bosanskog Milanovca u Brdare, a
onda neto iza ponoi stigla u Koprivnu. Meutim, tu su saznali da je kape
tan Lazi jo u avgustu dobrovoljno otiao na rad u Njemaku.131 Sestra Lazieva predala je partizanima jednu skrivenu puku i 400 metaka. Ovi su
se tokom iste noi, prije zore, vratili nazad u Husimovce, gdje su postavili
zasjedu. Raunali su da e toga dana, u ponedjeljak, inae pazarni dan u
Sanskom Mostu, sigurno naii ustae i drugi naoruani pripadnici neprija
teljskih snaga iz Gornjeg Kamengrada i Fajtovaca, i jo nekih sela gdje se
mjesno stanovnitvo bilo povratilo kuama, a s njima i poneki ustaa i do
mobran.
U Husimovcima, kod kue Zine Munjize, Kondieva desetina je posta
vila zasjedu unutar zidina spaljene kue. Kada se dobro razdanilo, naila je
grupa ustaa, ali podalje od ceste, ispod demievakih brda. Komandir de
setine naredio je pukomitraljescu Lazaru Sunici: Udri, rafalom! Kako
je bilo odstojanje vee od 400 metara, Sunica mu je odgovorio: Zna da
je nareenje da ne pucamo ukoliko ne moemo ubiti neprijatelja i oteti
oruje! Desetar je, ipak, ostao pri svojoj odluci, pa je Sunica raspalio ra
falima po ustaama, koje su odstupale prema Demievcima i Pobreju, pu
cajui u pravcu partizanske zasjede.132
Desetina je zaplijenila dvoja kola sa dva konja, esnaest ovaca i jo
nekih namirnica koje su seljaci vozili na pijacu, u Sanski Most.133

ZASJEDA U KLJEVAKOJ CRKVI

Poslije uspjenog napada partizana na neprijatelja u Kljevcima,
denog 25. oktobra, ustae su, radi ojaanja odbrane sela od moguih novih

izve

131 Nikola Lazi se po zavretku rata vratio u zemlju.

8 Kazivanje Lazara Sunice, nosioca Partizanske spomenice 1941, 31. jula 1975. go
dine.
<33 Arhiv VII, k. 143, f. 4, br. reg. 41.

221

napada partizana, dovele jednu etu domobrana. Glavninu ete su smjestili

u zgradu Osnovne kole, a jae odeljenje isturili u zaselak Karanovi, na Srnajinom brdu i u pravoslavnoj crkvi. Zajedno s domobranima ili andarmima se
lom su kruile i samostalne ustake patrole. ene ije su mueve pobile ustae
i koje su ostale u selu, pratile su kretanje ustaa, andarma i domobrana
i o tome obavjetavale partizane. Pojedine ustae i andarmi, pa i poneki
domobran, upadali su im u kue i otimali sve do ega su mogli doi. U pra
voslavnoj crkvi ustae i domobrani su unitavali sve vrednije stvari, lomili
ikone. Ustae i andarmi su, uz to, pucali na svakog ko bi se pojavio na nji
vama i putevima kroz selo.
Nedaleko od pravoslavne crkve bila je kua Duje Mijatovia Omikus,
iji je brat bio partizan. Ona je redovno obavjetavala partizane o kretanju
i jaini neprijatelja u Kljevcima. Sem ostalog, komandu 4. ete je obavije
stila da neprijatelj dri strau od sedamnaest domobrana u pravoslavnoj
crkvi. Komanda ete je odluila da se izvri napad na tu strau. U vezi s tim
komandir 4. ete Dragija Milainovi 3. novembra poslije podne okupio je
borce u Dabru, objasnio im cilj akcije i zatraio dobrovoljce. Za bombae
su se javili Mile Borovnica, Jovo Mijatovi, Nikola Vukovi Nebesilo i Ilija
Cvjetkovi. Samo je Cvjetkovi dobio bombe od drugog, Duana 01 jae, dok
su ostali dobrovoljci imali svoje. Odabrano je i desetak boraca koji e pra
titi bombae i izvriti napad nakon to oni ubace bombe u crkvu, na do
mobrane.
Kada su neto prije ponoi prili cilju, partizani su ustanovili da do
mobranska jedinica nije zanoila u crkvi, ve u kolskoj zgradi. Dobili su
podatak da domobrani tek izjutra, i to ba njih sedamnaest, dolaze u crkvu,
gdje borave samo tokom dana. Na to su se partizani vratili u Dabar, u kuu
Todoranovu i dogovorili se da domobranima postave zasjedu u samoj
crkvi. Odlueno je da se dvojica bombaa popnu na zvonik, pa kada nepri
jateljska jedinica ue u crkvu pobaaju bombe na njih. Desetak partizana
e iz zasjede u oblinjem groblju napasti neprijateljeve vojnike kada poku
aju bjeati iz crkve. U dobrovoljce bombae ovog puta nije uzet Ilija Cvjet
kovi, poto nije sluio vojsku, ve Mile Borovnica i Jovo Mijatovi. Tada
su se svi uesnici ove akcije zakleli da dvojicu bombaa koji e se popeti
na zvonik ni po cijenu smrti nee ostaviti.134
Dobrovoljci za ovu akciju iste noi su krenuli prema kljevakoj crkvi.
Borci Borovnica i Mijatovi dobili su po nekoliko bombi i popeli se na zvo
nik, dok su ostali, predvoeni komandirom Dabarsko-kljevakog odreda Miloem Periiem i desetarom Veljkinom Miljeviem, zauzeli busiju u groblju
pored crkve. U zasjedi su jo bili Duan Stojkovi, Nikola Utjeinovi, Duan
Dobrijevi, Simo Perii, Ratko Mrdalj, Ilija Cvjetkovi i Ratko Mrdalj. Kia
je padala i borci su bili potpuno mokri, ali se nisu pokretali iza svojih zak
lona, najee krstaa iznad grobova.
etvrog novembra oko osam sati izjutra Borovnica i Mijatovi su sa
zvonika primijetili grupu neprijateljskih vojnika u kolskom dvoritu, na
oko kilometar od crkve. Javih su da se jedna grupa domobrana odvojila i
krenula prema crkvi, u koloni po jedan. Malo kasnije Borovnica je izbrojao
da ih ima sedamnaest te i to javio komandiru u zasjedi.
134 Kazivanje

Dmitra Daia i Steve Ilica, nosilaca Partizanske spomenice 1941 go

dine, i Rade Dobria, 19. oktobra 1975. godine.

222

Bilo je nareeno da niko iz zasjede ne otvara vatru na domobrane dok

svi ne uu u crkvu, kada e ih bombai zasuti bombama sa zvonika. Uskoro
se kolona pojavila u dvoritu crkve. Desetak domobrana je bilo ve ulo u
crkvu, kada je sljedei, uzlazei u crkvu, uo da neto uka (vjerovatno pok
rete borca koji se krio iza oblinje trenje), pa je povikao: Vodnie, evo
bande! Meutim, neprijateljski vojnici nisu uspjeli nita na to da poduzmu,
jer su ih tog momenta zasule bombe, koje su na njih bacali sa zvonika Bo
rovnica i Mijatovi. Istovremeno su partizani iz zasjede osuli paljbu po do
mobranima pred crkvenim vratima, kao i po onima koji su pokuali da bjee
iz crkve.
Okraj je trajao nepunih dvadesetak minuta. U crkvi i pred njom, od
bombi i puane vatre poginulo je desetak neprijateljskih vojnika, dok su
ostali uspjeli pobjei, od kojih dva tee i dva lake ranjena. Oba tee ranjena
neprijateljska vojnika su brzo podlegla ranama.135
Kada je neprijatelj, rasporeen u ostalim uporitima, sve do Vrhpolja,
shvatio da su partizani napali strau kod kljevake pravoslavne crkve, pu
cali su iz tekih mitraljeza prema tom mjestu, ali bez ikakvog rezultata.
Partizani su brzo pokupili plijen: pukomitraljez, desetak puaka, oko
2.000 metaka i pet-est bombi i povukli se. Nisu imali ni mrtvih ni ranjenih.
Borci su se posebno radovali zaplijenjenom pukomitraljezu i pukama. Pos
lije ove akcije jo deset Kljevana je dobilo puke i nastavilo borbu.138
U izvjetaju 3. orunike pukovnije od 8. novembra 1941. godine pie
da su u sukobu dva tee i dva lake ranjena domobrana,137 iako ih je deset
poginulo u crkvi i pred njom. Osim toga u izvjetaju se ne javlja nita o
izgubljenom oruju.
Istog dana, u vrijeme borbe kod kljevake crkve, druge grupe parti
zana Sanske ete izvrile su demonstrativne napade na neprijateljska upo
rita u Kasapnici i Hrustovu. Neprijatelj je bio primoran da otvara snanu
puanu i mitraljesku vatru i da se zadri u svojim uporitima ak i ne po
kuavajui da krene prema kljevakoj crkvi, u pomo napadnutim domo
branima.138
Nekoliko dana kasnije partizani su ponovo napali na neprijateljska upo
rita u Kljevcima i tom prilikom zapalili nekoliko kua u kojima su bili
neprijateljski vojnici.

NAPADI NA PRUGU I ZASJEDA U KRKOJEVCIMA

Iako se neprijatelj neredovno koristio uskotranom eljeznikom pru
gom od Prijedora preko Sanskog Mosta i Sanice do Bravska, partizani su
povremeno vrili napade na vozove koji bi tuda saobraali.
135 Arhiv

VII, k. 143, f. 4, br. reg. 41.

Ili: Borba s ustaama u Kljevakoj crkvi, edicija Podgrme u NOB, knj.
2, str. 226227.
Sjeanje Ilije Cvjetkovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 8. septembra
1975. godine.
137 Arhiv VII, k. 143, f. 4, br. reg. 41.
138 Arhiv VII, k. 143, f. 4, br. reg. 41, str. 7 i 8.

138Ratko

Borci Bravskog voda su, recimo, 19. novembra postavili zasjedu izmeu
Sanice i Bravska i doekali voz u kojem je bilo dosta neprijateljskih vojnika.
Tom prilikom poginulo je devet i ranjene 23 osobe iz voza, veinom nepri
jateljskih vojnika. Partizani su zaplijenili neto robe i namirnica, to su za
tekli u vozu.139
Istog mjeseca, na poloajima prema Sanskom Mostu, iznad Kljevaca i
Krkojevca, bile su jake partizanske snage Dabarsko-kljevaki vod i Odred
Bravski Vaganac, razmjeteni u Dabru, Braji-Tavanu i na edovai. Kako
je neprijatelj povremeno prevozio svoje trupe uskotranom prugom, koman
da Sanske partizanske ete je odluila da se na prugu postavi nagazna mina,
dobijena jo u septembru iz Drvara, i da se potom napadne voz kad naie
na nju. Nikola Peanac, vodnik u Odredu Bravski Vaganac, sa Obradom
Lukiem i dva borca nou 23/24. novembra je otiao u polje kod Krkojevaca,
gdje su postavili nagaznu minu pod ine. Pred zoru se oko 70 boraca Dabarsko-kljevakog voda i Odreda Bravski Vaganac, naoruanih pukama i e
tiri pukomitraljeza rasporedilo na oblinjim breuljcima, u zasjedu.
Izjutra je od Sanskog Mosta naiao voz pun vojnika. Na veliko ue
nje boraca iz zasjede, a naroito minera, voz je preao preko mine, ali ona
nije eksplodirala. Malo dalje voz je stao i krenuo nazad, prema Sanskom
Mostu. Opet je preao preko mine, a ona nije eksplodirala. Voz je ponovo
stao i iz njega su izali domobrani i krenuli prema breuljcima, sa kojih su
ih partizani zasuli paljbom. Dio domobrana je poao bono na partizane,
dok su njihov teki mitraljez i vie pukomitraljeza tukli od pruge i sa Ka
raule. Komandiri su tada naredili povlaenje i partizani su krenuli Brdima,
Griu i Dabru, a neprijateljski vojnici su jurili za njima, u streljakom stroju.
Pukomitraljesci Jovo Peanac i Stole Karanovi to jutro su bili na slavi
kod Brajia, pa kada su uli pucnjavu dojurili su na poprite i iz svojih
pukomitraljeza osuli brzom paljbom po domobranima. Na to su se ovi za
ustavili, vratili u vagone i umakli prema Sanskom Mostu.
U ovoj borbi poginuli su stari Pero (Jovana) amber i Mileva Bjelovuk,
dok je borac uro Karanovi ranjen. Komandiri su posumnjali da nije neko
otkrio zasjedu, jer su neprijateljski vojnici upravo nasuprot poloaja parti
zana zaustavili voz i iz njega izali. Sumnja je pala na Petra (Vasilija) ambera i Milu (Vasilija) ambera, zvanog Mi. Milu su uhapsili i doveli u Ko
mandu ete, a Petar je pobjegao u Sanski Most. Petar amber se upravo bio
vratio iz Njemake, gdje je odveo sedam omladinaca na rad. U Komandi
Sanske ete Milu ambera kaznili su batinanjem. Zatvoren je u podrum kue
Pane Marjanovia u Dabru. U decembru se iz Sanskog Mosta vratio kui, u
Krkojevce, i Petar V. amber, pa je partizanska patrola i njega dovela u
zatvor. U Dabru im je obojici bilo sueno. Meutim, Obrad Luki i jo neki
partizani uporno su tvrdili da Petar i Mile amber nisu izdali zasjedu, ve
da je, sigurno, bila neispravna mina.149 (Ista je dobijena jo u avgustu, pa
se, vjerovanto, neto pokvarilo u njenom mehanizmu).
139 Sjeanje

Janka Raulovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 20. februara

1962. godine.
14# Kazivanje grupe boraca iz Dabra autoru, 6. jula 1975. godine.

224

AKCIJE HASANSKOG VODA

Dok se nalazio u hadrovakoj koli, u periodu oktobardecembar 1941.
godine, Haanski vod, nije mirovao. Naprotiv, spreavao je upade neprija
telja u osloboena sela i nastojao i da doe do oruja. Poto su ustake
vlasti bile naoruale mnoge Hrvate u Ovanjskoj, Tisovi, Staroj Rijeci i dru
gim selima, komanda voda je odluila da nou razoruava jednog po jednog
naoruanog seljaka ili rudara u tim selima. Tako bi grupa boraca Haanskog
voda nou opkoljavala kuu nekog seljaka za kojeg se saznalo da je naoruan
i da spava kod kue. Iznenadivi ga partizani bi ga razoruali, oduzimali mu
oruje i vojnu spremu. Pri tom se strogo vodilo rauna da ni jedan borac
ne postupi nekorektno prema ukuanima, pa ni prema naoruanom doma
inu, niti da se bilo ta uzme osim oruja i vojne opreme. U tim nonim
akcijama Haanski vod je prikupio deset puaka i dosta vojne opreme. Ko
manda voda prethodno je dobijala podatke o naoruanim seljacima i ruda
rima u spomenutim hrvatskim selima. Podatke su dostavljali ne samo Srbi
ve i Hrvati, koji su ve tada uspostavili vezu s partizanima.
I u nekim osloboenim srpskim selima bilo je seljaka koji su kod sebe
imali oruje i vojnu opremu, ali su to krili i nisu htjeli da stupe u partizane.
Haanski vod je i takvima oduzimao oruje i opremu.
Grupa boraca Haanskog voda, idui prema selima Agii i ele, naila
je 25. novembra na patrolu koja je odravala vezu izmeu neprijateljevih
uporita u Agiima, Suhai (Novskoj), elopeku i Budimli-Japri. Partizani su
prvi primijetili patrolu od etiri domobrana i postavili joj zasjedu kod mo
sta urinovaa na rijeci Japri, kod sela ele. Zasjeda je iznenadnom vatrom
onemoguila neprijatelja da prui bilo kakav otpor. Ranjen je jedan domo
bran, a ostali zarobljeni. Zaplijenjene su etiri vojnike puke, neto muni
cije i druge opreme. Domobrani su odmah puteni da idu svojim kuama.141

NAPAD NA NEPRIJATEUEVO UPORITE U STAROM MAJDANU

Krajem novembra prema Sanskom Mostu i Starom Majdanu bile su
znatne partizanske snage: Jelainovaki, Dabarsko-kljevaki, Eminovaki i Palanski vod Sanske ete. Odred Bravski Vaganac sa dva voda, zatim Haanski
i Majkijapranski vod Ljubijskoprijedorske ete prema Starom Majdanu. U
periodu novembardecembar zamjenik komandanta 1. krajikog NOP od
reda, Vojo Todorovi nalazio se na sanskom srezu, djelujui na uvrivanju
jedinica i njihovom aktiviranju. On je zajedno sa komandirom Sanske parti
zanske ete planirao i napad na neprijateljsko uporite u Starom Majdanu.
Ocijenjeno je, naime, da bi se likvidacijom tog uporita znatno proirila slo
bodna teritorija, te olakao napad i likvidacija neprijateljskog uporita i u
Budimli-Japri.
Prethodno je organizovano izvianje.
nojlovi, Mladen Milinovi i Petar Sekuli
prijateljska uporita u Starom Majdanu
i od seljaka iz okolnih zaselaka. Utvrdili
141 Sjeanje

Borci Dragutin Relji, Gojko Ma

ve 21. novembra su izviali ne
i okolini. Neke podatke su dobili
su gdje se nalaze pukomitraljezi,

Mihajla Pejia, 25. juna 1975. godine, str. 4. i 5.

V

15 Srez S. Most u NOB

225

gdje su i koliko je andarma (oko dvanaset), gdje su ustae i domobrani

(ukupno oko 50 naoruanih), pa su po povratku izvjetaj predali uri Banjcu
komandiru Eminovakog voda.
Nakon analize dobijenog izvjetaja, Vojo Todorovi i Dragija Milainovi napravili su plan napada: jedinice e nou, prikriveno da ih niko ne pri
mijeti, zauzeti jurine poloaje i na dati znak krenuti u napad, dok e jedi
nica odreena u zasjedu prema Staroj Rijeci ostati prikrivena sve do pojave
neprijatelja.142
Raspored jedinica za napad izvren je po sljedeem:
Na desno krilo napadnog fronta upuena je desetina Veljka Miljevia
iz Dabarsko-kljevakog voda. Desetina se prebacila preko ceste u Kamengra
du i preko Suhae dola do Maiovana (k. 371) juno od Starog Majdana,
odakle e, na dati znak, krenuti u napad.
Lijevo od ove desetine napadae Palanski vod, koji e se, pored sela
Vra, prebaciti na Banderu i odatle krenuti u napad.
Eminovaki vod napadae od Podvidae, preko Mikanovog brda, a s
njim e biti i komandir ete Dragija Milainovi.
Cestom to od Budimli-Japre vodi ka Starom Majdanu, i dolinom rje
ice Graanice, napadae Jelainovaki vod sa dvije desetine.
Prvi vod Odreda Bravski Vaganac, pod komandom ure Trikia, na
padae preko Karaule.
Desetina Milana Damjanovia iz Dabarsko-kljevakog voda odreena
je da na Stari Majdan napadne sa sjevera, iz pravca Stare Rijeke prema
damiji. S ovom desetinom su bili Vojo Todorovi i Milo Perii, vodnik
Dabarsko-kljevakog voda.
Drugi vod Odreda Bravski Vaganac, pod komandom Nikole Peanca i
zajedno sa komandirom odreda Milanom Zoriem, odreen je da postavi zas
jedu nad cestom koja od Stare Rijeke vodi u Stari Majdan, a ispod Dugih
Njiva, i sprijei dolazak pojaanja garnizona u Starom Majdanu.
Majkijapranski vod je bio na obezbjeenju na Vjealima, gdje je dr
ao poloaj prema neprijateljskim uporitima u Staroj Rijeci.
Jedna desetina Jelainovakog voda ostala je u zasjedi u Husimovcima,
raunajui da bi Italijani mogli poi prema Fajtovcima i Luci-Palanci.
Ilegalni saradnici partizana iz Brdara Kota Marinkovi i Stevan Stu
par, koji su dotad bili kod kua, dobili su zadatak da angauju jo nekolike
seljaka iz Brdara i Devara i razrue most na Majdanui u Devaru, izmeu
Starog Majdana i Sanskog Mosta, porue telefonsko-telegrafske stubove i pre
kinu ice, to su i ranije uspjeno radili.
Napad je poeo oko 7 sati 30. novembra.143 Bila je gusta mogla, pa se
veoma slabo vidjelo. U koloni po jedan borci su doli skoro do centra mjesta.
Grupa bombaa, meu kojima i Veljko Miljevi, Jovo Kondi i Mile Mijatovi, privukla se do andarmerijske stanice. Razbili su stakla na prozorima
i ubacili nekoliko bombi. andarmi su pruili otpor. Partizanski bombai su
uspjeli da dvije aktivirane andarmske bombe vrate u kasarnu, gdje su ek
142 Rekonstrukcija

plana napada i toka borbe izvreni su na osnovu kazivanja vie

uesnika u ovoj akciji.
143 Arhiv VII, k. 157, f. 16, br. reg. 8, str. 2.

226

splodirale. Ubijeno je osam andarma, neki su pobjegli, a dvojica su se pre

dala.
Uspjeno je izveden i napad na optinsku zgradu koju su branili ustae
i domobrani, ali su morali pobjei prema Staroj Rijeci. Tamo su naili na
partizansku zasjedu, koja je zarobila pet domobrana.

Stari Majdan, predratni snimak.

U ovoj borbi zarobljeno je nekoliko andarma, jedan folksdojer, te
nekoliko domobrana, ustaa i naoruanih graana. Zarobljen je i ustaki zli
kovac zvani Kibo. On je natrao na politikog delegata Radu Ercega, onako
prestraen bacio puku u zahodsku jamu i sakrio se u kuu, gdje ga je Erceg
pronaao. Kibo je puku izvadio iz jame, oprao je i predao partizanima. Vei
dio ustaa i andarma uspio je da pobjegne prema Sanskom Mostu i Staroj
Rijeci, ali je nekoliko manjih grupa ostalo na uvicima, iznad centra naselja,
odakle su pripucavali iz puaka i jednog pukomitraljeza.
U toku borbe teko je ranjen komandir Sanske ete Dragija Milaino
vi. Ranio ga je neki andarm, a onda skoio na njega s namjerom da ga
probode bajonetom. Meutim, vodnik Milan Joji je na andarma ispalio me
tak i ubio ga nad ranjenim Milainoviem. U borbi su poginuli borci Uro
Stevi iz Dabra, Luka Stojkovi iz Kljevaca, Obrad i Pero Kravi, omladinac
iz Bosanskog Milanovca, dok je osim Dragiie Milainovia ranjen i pukomitraljezac Boko Cmomarkovi. Obojica ranjenika iznijeti su iz Starog Maj
dana i upueni u bolnicu.
Neki stanovnici Starog Majdana uplaeni ustakom propagandom da
partizani ubijaju sve redom, pobjegli su cestom prema Sanskom Mostu. Me

227

utim, mnogi su ostali kod kua i uvjerili se da partizani ne ubijaju mirne

graane, ve samo one koji su vrili zloine nad nevinim ljudima.
Kada se oekivalo da Stari Majdan bude potpuno osloboen, iznenada
su od pravca Stare Rijeke stigli dijelovi 10. domobranske pukovnije i nasum
ce otvorili paljbu, ne znajui kakva je situacija u mjestu.144 Dogodilo se da
su domobrani usljed guste magle uspjeli da prou pored partizanske zasjede
koju su bili postavili borci Odreda Bravski Vaganac. Uistinu, nisu primijetili
jedni druge. Ovi domobrani su se prema Starom Majdanu kretali na pravcu
napada desetine Milana Damjanovia i tako joj doli s lea. Zato su se naj
prije i sukobili s njom. Tom prilikom je i ranjen pukomitraljezac Boko
Crnomarkovi. S ovom desetinom se zatekao i Vojo Todorovi, koji je, pro
cijenivi novonastalu situaciju, naredio povlaenje jedinica. One su se pod
borbom povukle.
U toku borbe vodnik Dabarsko-kljevakog voda Milo Perii se, sa dva-tri borca, odvojio od Damjanovieve desetine i Voje Todorovia i odjurio na
cestu izmeu Starog Majdana i Devara da bi presretao i pljakao ljude koji
su bjeali prema Sanskom Mostu. Sa sobom su donijeli sepet papirnih kuna
i po povratku u Dabar, u kui lugara Sime Kecmana su se tri do etiri dana
neprekidno kartah u oteti novac.
Svi zarobljenici su izvedeni u zaselak Kragulji, gdje su sasluani. Narod
se posebno obradovao zarobljavanju zlikovca Kibe, koji je u vrijeme ubija
nja Srba prvih dana avgusta, za dva dinara klao nevine ljude. Osuen je na
smrt i strijeljan, kao i folksdojer, dok su ostali zarobljenici osloboeni i
puteni kuama.
U ovoj borbi zaplijenjeno je pet-et puaka, manji dio municije i neto
kancelarijskog materijala u andarmerijskoj sanici i Optini.146
Iako akcija na Stari Majdan nije u potpunosti uspjela slobodna terito
rija je proirena na sela Suhau, Brdare i Devar. Naime, poslije naputanja
i povlaenja iz Starog Majdana, Palanski i Eminovaki vod se ne vraaju na
Fajtovce, odnosno u Eminovce, ve se Palanski vod smjeta na Borak, a
Eminovaki u Kragulje u Suhai, na granici prema selu Brdari. U selima
Brdari i Suhai ova dva voda e ostati do proljea, izuzimajui po nekoliko
dana kada su se, nakon borbi protiv neprijatelja, povlaili u Fajtovce, ili
Eminovce (na primjer, poslije prve borbe s Italijanima i, zatim,
u toku borbi
protiv Sanske posadne bojne, aprila 1942. godine).
Iz logora u tim selima ovi vodovi, a kasnije ete, djelovae politiki,
kako u osloboenim selima Suhai, Brdarima i Devara tako i u nizu dragih
jo neosloboenih sela. Na sva ta sela e iriti svoj uticaj, prije svega kroz
brojne partizanske akcije, naroito zasjede, tukui neprijatelja na njegovim
prolazima. Zato je ve poetkom decembra ustanak zahvatio i ta tri i niz
dragih sela, iz kojih je u partizane prvih dana decembra 1941. dolo est bo
raca, a narednih dana jo etiri iz Koprivne i desetak iz ova etiri i jo nekih
sela u dolini Sane. Neki od njih su sa sobom donijeli
i oruje koje su skri
vali od aprilskog rata (Milan Ini, Milan Dobrijevi
i drugi), a svi su po144

Kazivanje Slavka Obajdina, nosioca Partizanske spomenice 1941, tada oficira u

domobranskoj satniji u Staroj Rijeci, koji je sa domobranima stigao upomo
garnizonu u Starom Majdanu.
14SKazivanje vie uesnika u ovoj akciji.

228

mogli da se kod nekih drugih seljaka dobije skriveno oruje, to je dobro

dolo borcima ova dva partizanska voda.
Iz navedenih sela vodovi e tokom decembra 1941. i januarafebruara
1942. kretati u brojne veoma uspjele akcije na cesti Stari Majdan Sanski
Most, Sanski Most Kamengrad i Sanski Most Prijedor, kao i preko ri
jeke Sane u sela du eljeznike pruge Sanski Most Prijedor. Te smjele
partizanske akcije e doprinijeti da se doe do oruja, municije i druge voj
ne opreme, to e omoguiti da se u partizane prime i naoruaju mnogi ljudi
iz sela u dolini rijeke Sane i toliko ojaaju da vodovi prerastu u partizanske
ete. Ove akcije e doprinijeti irenju slobodne teritorije na sela u dolini
Sane, prema Prijedoru i Sanskom Mostu. A kroz itavo to vrijeme polazita
i oslonac za te akcije bili su logori u Suhai i Brdarima.
Partizanski logori u Suhai i Brdarima, tokom teke ratne zime 1941/1942.
godine postali su i baza za iv politiki rad i djelovanje u tim i susjednim
selima. Oko partizana okupljali su se ljudi tih i neosloboenih sela, pa i iz
Sanskog Mosta. Oni su dolazili nou, kriom, da bi vidjeli partizane i uli
to ih je interesovalo: o stanju na slobodnoj teritoriji, na okupiranim dijelo
vima Jugoslavije i u svijetu. Neki od njih su donosili i informacije o nepri
jatelju, to je komandama vodova, kasnije eta, omoguavalo da se blago
vremeno pripreme i doekaju neprijatelja koji je iz uporita u Sanskom Mo
stu, Demievcima i Starom Majdanu kretao na ta slobodna sela i partizanske
jedinice u njima.
Oko partizana se najee okupljala omladina iz osloboenih, ali i ne
osloboenih sela, prihvatala se prvih zadataka u korist narodnooslobodilake
borbe, a mnogi su traili da i oni stupe u partizane to im je, naroito pos
lije uspjenih akcija i pljenidbe oruja, omoguavano. Politiki delegati vo
dova, kasnije politiki komesari eta, kao i partijske i skojevske organiza
cije u vodovima, odnosno etama, iz tih logora su razvili politiki rad meu
stanovnitvom i navedenih sela u dolini rijeke Sane.

ODBIJANJE NAPADA USTASA NA MEEE BRDO

Preko saradnika u Sanici komandir Jelainovakog voda Uro Kukolj
je saznao da e jae ustake i domobranske jedinice napasti na Meee Br
do.148 Zato je odmah poslao pismo Radi Brkiu u Kljevce, gdje je bio sa jed
nom desetinom, obavjetavajui ga da neprijatelj sprema napad iz Sanice,
zbog ega borce treba odmah da dovede na Meee Brdo. Meutim, neko
liko boraca iz te desetine bilo je u selu, pa je Brki morao da ih eka vie
od jednog sata. Kada su se skupili, krenuli su preko Maiovana ka eli-kosi.
U umi je bio snijeak, a u nizini ga nije bilo. Upravo kad su izbili na prevoj
Celi-kose i sjeli da se odmore, iza lea su u umi zauli neko pucketanje,
koje je dolazilo od Korjenova i Donje Sanice. Bih su to domobrani i ustae,
koji su u streljakom stroju ili umom prema Meeem Brdu, Na to se
desetina hitro prebacila u oblinji kamenjar i zauzela poloaj, a da ih ne
prijatelj nije primijetio. Kada je neprijateljski streljaki stroj izbio na tri
desetak metara od njih, partizani su pobacali bombe i osuli vatru. Ubili su
148 Ova

borba je opisana na osnovu kazivanja Rade Brkia, 21. jula 1975. godine.
v

229

i ranili nekoliko ustaa i domobrana, a onda se hitro povukli prema Meedem Brdu. Meutim, i neprijateljski streljaki stroj je ubrzo krenuo za
njima.
Desetina partizana je svratila na Oklinku, u kuu jednog svog pozna
nika. On je upravo bio zaklao svinju i istopio mast, pa je pred borce iznio
varke. Onako gladne i umorne nije trebalo moliti. Ali samo to su sjeli da
prezalogaje, pojavio se neprijateljski stroj. Ba su ustae u rastiku iznad
kue postavljale teki mitraljez kad su partizani izjurili kroz vrata i poeli
trati niz dolinu. Tada je u petu ranjen Stole Karanovi, ali je, epajui, us
pio da umakne sa svojim drugovima. Trenutak kasnije poginuo je Stojani
Miljevi. Njegovu puku je uzeo Mio Doenovi, koji je dotad nije imao.149
Kada je ula pucnjavu i ugledala neprijateljev streljaki stroj, glavnina
Jelainovakog voda rasporeena na Metli otvorila je vatru, koja je zahvatila
i grupu Rade Brkia. Nemajui mogunost da se u takvoj situaciji predstavi,
ova grupa partizana je promijenila pravac i tako s druge strane dola na
Meee Brdo i pridruila se svom vodu.
Istovremeno je neprijateljeva avijacija bombardovala Jelainovce, ali
bez rezultata.
Borba na Meeem Brdu je voena tokom dana, pa je neprijatelj od
bijen nazad, u Sanicu. Sjutradan je u Jelainovcima, dunim potovanjem,
za zasluge i rtvu, sahranjen desetar Stojani Miljevi, hrabar i omiljen bo
rac Jelainovakog voda.
Banjaluki zdrug u svom izvjetaju od 13. decembra 1941. godine navodi da je posada iz Gornje Sanice... vrila akciju ienja prema Mee
em Brdu i Jelainovcu. Zrakoplovi koji su uestvovali u istoj akciji bom
bardirali su Jelainovac sa uspjehom. Pobunjenici su imali veliki broj mrt
vih i ranjenih, ali su ih sve odvukli sa sobom.15'

PRVA BORBA PROTIV ITALIJANA NA TERITORIJI SANSKOG SREZA

Poslije akcije na Stari Majdan Eminovaki vod je bio u Kraguljima,
u selu Suhai, a Palanski na Borku. Postavljajui zasjede i patrolirajui na
cesti koja prolazi kroz Kamengrad (od Sanskog Mosta za Luci-Palanku),
borci su imali nekoliko susreta s Italijanima.
Poto su Italijani bili kupili sijeno i slamu od nekog seljaka iz Kamengrada, poli su da to, konjskom zapregom, prevezu. Partizanska patro
la, u kojoj je bio i Sveto Popovi, borac Eminovakog voda, zaustavila je
grupu Italijana, meu kojima je bio i oficir. Upitali su ih kuda idu, na ta
je oficir odgovorio da su krenuli po kupljeno sijeno. Popovi im je rekao:
Sada hajte, ali vie ne smijete! Italijani su tada otili u Kamengrad, na
tovarili sijeno i pored partizanske patrole vratili se u Sanski Most.151
Sredinom decembra partizani su od nekoliko Sanjana dobili obavje
tenja o namjerama neprijatelja da prodre prema Luci-Palanci. Tako je
149 Izvjetaj

Sime Dobrijevia iz Suhae, nosioca Partizanske spomenice 1941, 27.

jula 1975. godine.
iso Izvjetaj Sime Dobrijevia iz Suhae, nosioca Partizanske spomenice 1941,
27. jula 1975. godine.
151 Kazivanje Sime Dobrijevia iz Suhae autoru 27. jula 1975. godine.

230

kroja Pero Zuber javio da se Italijani spremaju da napadnu partizane. Go

vorilo se da e Italijani udariti ak sa 5.000 vojnika. (U Sanskom Mostu oni
SU tada imali, manje od 1.000 vojnika). Pismo od Zubera donio je Mile o
rokalo, istovremeno obavjetavajui urina Predojevia da Italijani ele
pregovore s njima. urin ga je zbog toga izgrdio viui: Nikakve razgovore
ja neu. Neemo pregovarati, neka udare! Poslije toga urin Predojevi
je naredio da se kopaju zakloni na poloajima prema cesti, kod ehia mo
sta u Kamengradu.152
Dobijeno je i obavjetenje da e ustae jakim snagama napasti cestom
kroz Kamengrad, sa namjerom da se probiju u Luci-Palanku. Ovu vijest je
dobila komandu Eminovakog voda u Kraguljima. Komandir i politiki de
legat voda uro Banjac i Rade Erceg odmah su napravili plan zasjede s
kojom bi doekali eventualni napad neprijatelja iz Sanskog Mosta. Jedna
desetina, s pukomitraljescem Lazarom unicom, rasporeena je na Zmijnjaku, gdje je iskopala zaklone. Desetina Ostoje Majkia odreena je da
nad Blijom zauzme poloaj. Trea desetina je rasporeena kod groblja is
pod Umaca.
Prije nego to e borci zauzeti poloaje, jedna grupa italijanskih voj
nika je sa kolima (koja su vukli konji) i topom prola cestom, a da je par
tizani pri tom nisu ni vidjeli. Ovi Italijani su ili po slamu u Kamengrad.
Ubrzo po zauzimanju poloaja borci su, po bljesku oruja, primijetili
neprijateljsku kolonu od Pobreja. Bila je to, u stvari, druga neprijatelj
ska kolona koja je tog jutra pola iz Sanskog Mosta prema Kamengradu.
dogovoreno je da se neprijatelj ne napada dok ne izbije u Husimovce, nas
pram spaljene Munjizne kue. Dogovor je potovan. I kada je elo neprija
teljske kolone bilo naspram Munjizine kue, grupa boraca, lanova KPJ,
meu kojima su bili uro Latinovi, Sveto epa, Rade Erceg i jo neki, ot
vorila je vatru, to su prihvatili pukomitraljezac unica i ostali borci.
Utom je neko od Umaca, s druge strane ceste povikao: Ne pucajte! To su
Italijani! Na to se uo i drugi povik: Pregovora nema! Udri! Rasporee
ni s obje strane ceste partizani su tukli po Italijanima i borba se rasplam
sala.153
Italijani su zaposjeli poloaj iza zidina popaljenih kua, pucajui u
pravcu partizana. Tada se od Kamengrada pojavila neka vojska, koju par
tizani u prvi mah nisu mogli da prepoznaju jer nisu znali da je tog jutra
neprijateljska jedinica prola cestom prema Kamengradu, prije nego to
su oni postavili zasjedu. Ubrzo su vidjeh da su i to Italijani, koji su iza
kola punih slame gurali jedan top i vraali se u Sanski Most. I oni su otvo
rili vatru po partizanima. Meutim, tada je na poprite stigao i Palanski
vod sa Borka, pa su Eminovaki i Palanski vod udruenim snagama razbi
li tu grupu italijanskih vojnika, a potom odbili i neprijateljsku kolonu
to je bila pola od Pobrijeja. Na grupu Italijana to su se vraali iz Kamengrada partizani Eminovakog voda su izvrili juri i etvoricu zaro
bili. Svoje mrtve i ranjene Italijani su uspjeh da odvuku sa sobom.154
152 Kazivanje

Mie Ilia iz Brdara, nosioca Partizanske spomenice 1941, 27. jula

1975. godine.
lm Kazivanje Lazara unice autoru.
V4 Kazivanje Rade Ercega iz Blatne autoru, 3. avgusta 1975. godine.

231

U zasjedi je, u jednoj umici u Husimovcima bio i dio Dabarsko-klje

vakog voda, sa vodnikom Miloem Periiem i desetarom Veljkom Miljeviem. Kada je vidio da su partizani napali Italijane i da se ovi povlae
prema Sanskom Mostu, Veljko Miljevi je uticao na borce, pa je i ova gru
pa partizana otvorila vatru po Italijanima. Na cesti su ubijena dva Italijana, a nekoliko ih je ranjeno.
Dogodilo se, eto, da su se u zasjedama nad cestom to prolazi kroz
Husimovce i Kamengrad istovremeno nala tri voda Sanske ete, a da niko
od njih, bar do poetka borbe, ni za koga nije znao. Bez meusobne veze i
bez starjeine iz komande ete, vodovi su djelovali samostalno i odvojeno,
pa je zato i izostao puni uspjeh koji se mogao postii da je neko objedi
njavao dejstvo vodova.
Drugi domobranski zbor, izvjetavajui viu komandu o ovoj borbi,
javio je: 13. ovog mjeseca... Kod S. Kamengrad, kod Sanskog Mosta jed
na talijanska bojna i bitnica (bataljon i baterija, nap. B. B.) stupile su u
borbu sa odmetnicima, koja je izazvana jednim incidentom prilikom izvla
enja slame od strane Talijana. Ishod borbe jo nije poznat .. .155
Sjutradan se opet jedna kolona Italijana pojavila u Husimovcima.
Odmah potom je civil Musliman doao na Umce sa pismom kojim Italijani
trae da se vrate njihova etiri zarobljena vojnika. Pismo je primio desetar
Ostoja Majki, zvani Major, koji nije znao itati, pa mu je neko od boraca
proitao ta Italijani trae i da zovu na pregovore. Kako tog jutra ni jed
nog od komandira vodova i politikih delegata nije bilo tu, jer su upravo
krenuli na savjetovanje u Majki-Japru, Ostoja Majki je donosiocu pisma
odluno odgovorio: Neemo pregovarati! Samo emo kroz puanu cijev
razgovarati. Civil se vratio u Husimovce, a grupa italijanskih vojnika je
produila do Kamengrada i pred no se vratla u Sanski Most.156 Rije je
bila o tome da su se partizani koji su prethodnog dana iz zasjede nad cest
om vodili borbu protiv Italijana, nakon borbe povukli- Eminovaki vod na
Eminovce, a Palanski na Pljeevicu.
Nakon borbe protiv partizana na ovom podruju i spoznaje da ovi od
bijaju pregovore, komanda italijanskih trupa u Sanskom Mostu odredila je
da dvije ojaane ete izvre izvianje u podruju sukoba voenog 13. de
cembra.157 Od Sanskog Mosta preko Pobreja italijanske ete su 15. decem
bra dole do Husimovaca, a odande se uputile u brda, putem to od Husimovaca vodi kroz Umce i prema Nagliu. Dan ranije vei dio Eminovakog
voda prebacio se iz Kragulja na plato Bosanskog Milanovca, prema kojem
su se i uputili Italijani. Istovremeno manja kolona Italijana kretala se cest
om prema Suhai i Brdarma, dok su ustae iz Demievaca krenule prema
Borku, gdje se nalazio Palanski vod.158
Sa borcima oba voda bili su samo desetari, jer su komandiri vodova i
politiki delegati tog dana, kako je ve navedeno, bili na vojnoj konferen
ciji u Majki-Japri. Tu je okolnost iskoristio neko od boraca i prenio da
se ne puca ve da se povlai.
155 Ministarstvo

hrv. domobranstva, stanje 16. prosinca u 8 sati, arhiv VII, 5, F. 8.

br. reg. 15/1.
156 Kazivanje Lazara unice autoru.
157 Izvod iz izvjetaja jedinica i ustanova potinjenih komandi 2. italijanske armi
je o znaajnim dogaajima u toku decembra 1941, Zb. XIII/1, str. 804, i 805.
158 Kazivanje Steve Stupara iz Devara autoru, 27. jula 1975. godine.

232

im su se ustae i Italijani pojavili od Husimovaca i Demievaca, na

rod iz Suhae i Brdara poeo je bjeati prema Pljeevici i Fajtovcima. Dok
su se ustae kretale vojniki, u streljakom stroju, Italijani su se razili po
batama u Sahai, pa upali i pojeli stonu repu u Suhai s tri dunuma.
Uz to su na mnogim vratima ispisivali: Hoemo nae Italijane!159
Za to vrijeme glavnina italijanske vojske je nastupala prema Umcima
i Nagliu, ne pucajui ve samo dovikujui partizanima kada bi ih ugledali
kako odstupaju kroz umu. eljeli su, oevidno, susret i pregovore. A kako
je dan ranije bio pao snijeg, lako se uoavao svaki ovjek na snjenom pro
stom.
U toj situaciji neko je naredio povlaenje. Pojedini partizani su pov
laei se pucali, ali do borbe izmeu Italijana i partizana na Nagliu nije
dolo.
Grupa partizana s pukomitraljescem Lazarom unicom bila je u za
sjedi iznad Husimovaca. Odatle nisu primijetili kada su im Italijani iza le
a proli prema Bosanskom Milanovcu. Tek kada su uli pucnjavu iza sebe
krenuli su ka Bosanskom Milanovcu (Eminovcu). Tamo su naili na Itali
jane, ali su uspjeli da ih obiu i dou u sastav voda.
U meuvremenu su ustae iz Demievaca nadirale prema Borku. U
tom je stigla jedna desetina partizana od Podvidae, iz sastava Majkijaparanskog voda, i s boka napala neprijatelja. Ustae su, pucajui, uzmicale
nazad, u Demievce.
I glavnina talijanske jedinice se ne ostvarivi kontakt sa partizanima
na jNagliu i Umci, istog dana vratila u Sanski Most.
Tog dana, dok jo nije znala ishod izvianja svoje dvije ete, koman
da italijanskih trupa u Sanskom Mostu (402. bersaljerski bataljon, iz sa
stava trupa Zara, ija je komanda bila u Zadru i baterija 3. divizije 34.
artiljerijskog puka, iji je tab bio u Kninu) poslala je izvjetaj Komandi
kopnenog fronta (trupe Zara) u kojem navodi da su naili na prilian ot
por i da je u 15 asova borba jo trajala.160
Vijest da su Italijani 13. decembra napadnuti na podruju sanskog sre
za stigla je i u Majki-Japru, gdje je dva dana kasnije odrana vojna kon
ferencija predstavnika svih partizanskih jedinica s podruja 1. krajikog
NOP odreda, tj. sa osloboene teritorije bihakog, krupskog, novskog i san
skog sreza.
Napad na Italijane u Husimovcima bila je i prva borba partizana pro
tiv Italijana na grmekom podruju. Njen ishod je bio od znaaja i za pridobijanje veine boraca i stanovnitva za borbu i protiv tog okupatora. Od
tada nema ni jednog primjera da bi Italijani pokuavali da stupe u vezu s
partizanskim komandirima i komandantima na sanskom srezu, niti su par
tizanskim jedinicama na ovom sektoru pruili priliku da ih napadnu, jer
nisu izlazili iz garnizona u Sanskom Mostu. Jedino su 24. februara 1942.
godine izvrili izvianje dolinom rijeke Sane do Trkulja. Kada su naili na
partizane, vratili su se u Sanski Most.181 Ovaj izlazak Italijana prema selu
Koprivni bio je njihova posljednja akcija na podruju sanskog sreza.
159 Kazivanje
160 Isto.
181 Izvod iz

Lazara unice autoru.

izvjetaja jedinica i ustanova potinjenih komandi 2. italijanske ar

mije o znaajnim dogaajima u toku februara 1942. godine Zb. tom XIII/2,
str. 240241.

233

ZASJEDA U DEVARU
Borci Eminovakog voda zapazili su da jedna manja neprijateljska je
dinica svaki dan dolazi od Starog Majdana u Devar i produava prema
Sanskom Mostu. Ona je osiguravala taj put i ila po sljedovanje, ili se sa
njime vraala iz Sanskog Mosta prema Starom Majdanu. Nekoliko odvanijih boraca koji nisu imali svoje puke, ve su ih posuivali, ili su imali
stari tip, manliher, htjeli su da se naoruaju boljim orujem.102 Zato je
Stanko Marjanovi predloio da sa grupom boraca, toj neprijateljskoj je
dinici postavi zasjedu u Devaru, kod kue i ciglane Ljubana engia. Ko
manda Eminovakog voda je tu inicijativu prihvatila. U zasjedu su, sem
Marjanovia, poli: Ostoja Majki, naoruan pukomitraljezom, zatim Niko
la Majki, Duan Rakovi, Sveto epa i jo nekoliko boraca. Svega je polo
10 do 12 partizana. Marjanovi je zasjedu rasporedio u dvije zidine nepo
sredno uz cestu i uz obalu Majdanue. Snijeg je bio visok, pa se morao
probijati cestom, to je oteavalo kretanje. Temperatura je bila vrlo niska,
pa je borcima u zasjedi bilo hladno. Da bude i tee, oruje se zamrzio, pa
su ga morali odmrzavati kako bi mogli dejstvovati.
U blizini je bila zgrada u kojoj su spavali ukuani. Partizani su pred
zoru uli i u tu kuu, ali su obezbij edili da niko od ukuana ne izlazi na
polje kako ne bi otkrio zasjedu.
Kada je, dolazei od Starog Majdana, domobransko odjeljenje od de
set vojnika i nekoliko civila ulo u raspored zasjede, na njih je otvorena
iznenadna vatra iz pukomi trai jeza i puaka. Od te vatre je poginuo jedan
civil, a tri domobrana su ranjena. Onda su borci iz zasjede jurnuli na do
mobransku patrolu i estoricu zarobili. Jedan domobran je uspio da us
koi u Majdansku rijeku (Majdanuu) i tako doeka dolazak domobrana
iz Starog Majdana. Partizani su zaplijenili osam puaka i oko 500 metaka.163
Tada je Stanko Marjanovi zaplijenio dvije nove vojnike puke, jednu je
zadrao za sebe, a drugu dao vlasniku posuene manliherke, koju je do
bio neki novi borac. Partizani nisu imali poginulih i ranjenih.
Komanda 4. domobranske satnije poslala je iz Starog Majdana pomo
napadnutom odjeljenju, ali su partizani ve bili pokupili oruje i sa zarob
ljenim domobranima vratili se u Suhau. Zarobljeni domobrani su saslu
ani, pa ih je pet vraeno, a jedan zadran. Otputenim domobranima je
data civilna, a od njih oduzeta vojna odjea. Prethodno im je govorio po
litiki komesar Sanske ete Pero Moraa, a zatim po njima poslao i pismo
komandiru 4. satnije Sanske posadne bojne u Starom Majdanu, u kojem je,
pored ostalog, pisalo: Vraamo Vam Vae vojnike, nau brau Hrvate i
Muslimane, sirotinju, jer nju ne smatramo krivim za faistika zlodjela.
To su nai ivi leci koji najvie razaraju temelje te tako zvane
N.D.H.164
lanovi porodice kod koje je bila zasjeda i osloboeni domobrani iz
javili su da je u zasjedi bilo oko 80 naoruanih partizana, iako ih je, kako
102

Kazivanje Stanka Marjanovia iz Smoljana, nosioca Partizanske spomenice

1941.
Izvjetaj 4. satnije Sanske posadne bojne od 30. decembra 1941, upueno Za
povjednitvu Sanske posadne bojne, Arhiv VII, k. 78, F 4, br. reg. 43.
><m Zb. IV/3, str. 413.
163

234

je ve navedeno, bilo svega 10 do 12, i da su kod Suhae vidjfeli oko 300

partizana, dodajui da su svi, uglavnom, bili naoruani i to vojnikim pu
kama, dok su neki imali civilne puke. Primijetili su i jednu italijansku
puku i jedan pukom trai jez ... Tako pie u izvjetaju zapovjednika 4. sat
nije, u kojem izvjetava o tom napadu partizana, vraanju osloboenih do
mobrana i sadraju pisma politikog komesara partizanske ete. Meutim,
ni u Suhai nije moglo biti oko 300 partizana, ve znatno manje, zapravo
samo Eminovaki vod, i to ni on kompletan, jer je manji dio ostao u Eminovcima.165

184

Kazivanje Stanka Marjanovia iz Smoljana.

5. BLOKADA NEPRIJATELJEVOG UPORITA U BUDIMLI-JAPRI

Neprijateljsko uporite u Budimli-Japri od poetka ustanka je bilo
velika smetnja za bre i vre povezivanje ustanikih jedinica sa podruja
sanskog, novskog i krupskog sreza. Djelomino blokiranje tog isturenog
neprijateljskog garnizona, u poluluku prema slobodnoj teritoriji, vezivalo
je znatne partizanske snage, koje bi se, osloboenjem tog mjesta, mogle
angaovati u borbama na drugim pravcima, a to bi, sem ostalog, omogu
ilo dalje irenje slobodne partizanske teritorije i ukljuivanje stanovnitva
mnogih sela u oslobodilaku borbu.
Reorganizovanje i jaanje partizanskih jedinica na podruju Grmea,
poev od septembra, osjetio je i neprijatelj. To i po broju i ishodu akcija
po tome to vie nije bilo sela na teritoriji zahvaenoj ustankom u kojem
bi srpsko stanovnitvo neprijatelja doekivalo kod kue. Naprotiv, na glas
0 njegovoj pojavi odmah bi bjealo dublje u slobodnu teritoriju, ili se skri
valo u oblinjim umama i gajevima. Neprijatelj se na osnovi sopstvenih
gubitaka uvjerio da je partizanska teritorija sve bolje branjena, a shvatio
je i to da se formirala granica izmeu grmeke slobodne teritorije i osta
lih podruja pod njemako-italijanskom okupacijom i ustakom civilnom
vlau. Tu granicu su inila naputena i popaljena sela ili zaseoci. Za Ni
jemce je bilo vrlo znaajno da se Budimli-Japra dobro utvrdi i brani kao
vana predstraa Rudnika Ljubije, ime je obezbjeivana nesmetana eks
ploatacija i izvoz eljezne rude u Njemaku. Zbog toga je te jeseni i zime,
1941/42. godinu, u Budimli-Japri bilo od 250 do 300 domobrana i oko 100
ustaa i andarma.
Krajem 1941. godine na poloajima prema Budimli-Japri bili su vodo
vi Ljubijsko-prijedorske ete, koji su u polukrugu od Halilovaca preko Du
gih Njiva, Mrkalja, Hadrovaca i Slatine sve do Podvidae drali poloaje,
branih slobodnu teritoriju. Uz to, oni su prodirali na okupiranu teritoriju
1 izvodili manje akcije, uglavnom zasjedama ili nonim prepadima u seli
ma prema Ljubiji.
Osim partizanskih vodova, na ovom sektoru su bile i danonone stra
e seljaka iz sela Halilovaca, Dugih Njiva, Mrkalja, Kozina, Hadrovaca, Sla
tine, Podvidae, Crnog Vrha i ele. One su imale zadatak da osmatraju i
izviaju neprijatelja, inae za borbu nisu bile spremne, budui da nisu
imale ni po jednu puku, ve su njihovi pripadnici bili naoruani samo
hladnim orujem i tek po nekom lovakom pukom ili kuburom.
Krajem novembra 1941. godine u tabu 1. krajikog NOP odreda od
lueno je da se prikupe detaljni podaci o neprjatelju u Budimli-Japri, ka
ko bi se pripremio novi napad i likvidirala jaka posada tog uporita. S tim
u vezi politiki komesar Ljubijsko-prijedorske ete Duan Josipovi dobio
je zadatak da prikupi sve podatke o neprijatelju.16
i Kazivanje Duana Josipovia autoru. 5. decembra 1977. godine.
236

Sauvano je vie dokumenata iz tog perioda, a naroito iz prvih da

na decembra, iz kojih se vidi da je Josipovi uporno nastojao da svako
dnevno dobija izvjetaje iz Budimli-Japre. Sem ostalog, sastajao se sa ile
galnim saradnicima koji su izlazili iz neprijateljskog uporita, trgovcima
Muharemom ehiem167 i urom Soviljem, Nairom Budimliem i airom
Bajramoviem. Oni su tajno dolazili u Halilovce, u kuu Dane Paue. Na
tim tajnim sastancima Josipovi je govorio ilegalnim saradnicima o ciljevi
ma NOB, o bratstvu i jedinstvu naih naroda i porebi saradnje svih rodo
ljuba u borbi protiv okupatora i njihovih slugu.168 Na tim sastancima im
je davao, ili preko drugih veza slao, i letke namijenjene domobranima i za
vedenim civilima. Tako je u jednom pismu upuenom Duanu Maliu, ko
mandiru Mrkaljskog voda, Josipovi pie da mu alje letke koje treba da
preda trgovcu Muharemu ehiu.169 Narednog dana Jospovi pie Maliu
da odmah uhvati vezu sa Duanom Repajiem i Dizdarom Dediem176 (obo
jica iz Halilovaca), kako bi preko njih uspostavili vezu sa Muharemom e
hiem. Nadalje, politiki komesar ete u svom pismu nareuje vodniku da
paljivo prati i dobro ispituje situaciju oko Budimli-Japre i stalno mu

Dopis Ljubijsko-prijedorske ete od 14. XII 1941. komandiru strale Mrkalji.

167

168
169
170

Muharem
ehi,
trgovac
u
Budimli-Japri,
odranije
je
uspostavio
vezu
s
par
tizanima.
Kazivanje Duana Josipovia autoru.
Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 404.
Porodice
Dedia
inile
su
itav
zaselak
u
selu
Halilovcima,
nedaleko
od
Budim-Japre.
Dedii
su
slobodno
ili
u
Budimli-Japru,
pa
je
Dizdar
Dedi
odnosio
pisma
i
letke
Muharemu
ehiu,
a
ovaj,
opet,
po
njemu
slao
pisma,
razni
kancelarijski
materijal
i
slino
partizanima;
Dizdar
je
umro
na
radu
frontovske brigade 1949. godine kod Sarajeva.

237

javlja to ima novo, jer on sada radi samo na tom, obavjetajnom poslu.17*
Meutim, samo dan ili dva kasnije, 8. ili 9. decembra, izvren je razmjetaj
kadra u nekim etama 1. krajkog NOP odreda. Tako je za komandira Ljubijsko-prijedorske ete doao Mile Davidovi, do tada komandir Krupske
ete, dok je raniji komandir, Slobodan Marjanovi preuzeo dunost politi
kog komesara Ljubijsko-prijedorske ete. Duan Josipovi, dotada politi
ki komesar ete, otiao je za politikog radnika na teren krupskog sreza.172
Dunost zamjenika komandira ete preuzeo je Stojan Marjanovi Dolinar,
ostajui i dalje komandir Majkijapranskog voda, dok je Redo Terzi i da
lje ostao zamjenik politikog komesara ete, a Stevo Vjetica komandir
Haanskog voda.173
Neto te promjene u komandi Ljubijsko-prijedorske ete, a svakako vie
analiza situacije, koja je pokazivala da jo nije vrijeme za ponovni napad
na neprijateljski garnizon u Budimli-Japri, bili su razlog da se odustane od
daljih priprema za novi napad za osloboenje tog mjesta.
U najteoj situaciji su bili stanovnici Crnog Vrha, sela sjeverno od Budimli-Japre. Selo se, naime, nalazilo na pravcu kretanja neprijateljskih je
dinica od novske Suhae ka Budimli-Japri i obratno. Zato su mjetani vie
puta traili da u njihovo selo doe jedan vod naoruanih partizana. U ve
spomenutom izvjetaju Duana Majstorovia, uz obavjetenje da je odrao
sjednicu u selu Crni Vrh, uspostavio straarska mjesta i dao zadatak straarima, on javlja da je narod sela Crni Vrh spreman da obezbijedi vrlo
zgodan stan za vojsku i sklonite od neprijatelja... kuu Marka Miloevia,
poto tu kuu uvaju 3 raskrsne strae talco da u nikom sluaju ne bi mogao
neprijatelj iznenaditi,174 a jo je rije o kui uz umu. Istovremeno su se
Crnovrani obavezivali da tom odredu partizana obezbijede ivotne namir
nice i prostirku. Krajem decembra toj molbi e se udovoljiti.
Drugom polovinom decembra 1941. godine Petar Vojnovi je u svojstvu
operativnog oficira taba 1. krajikog NOP odreda doao u Slatinu i obiao
Petrovaki vod smjeten u kolskoj zgradi. Nakon analize stanja oko Budimli-Japre, pogotovo u vezi s novim okolnostima pao je veliki snijeg, Vojnovi
je predloio da partizanske snage, koje su ve u polukrugu bile oko Budimli-Japre, zatvore krug i blokiraju neprijateljsko uporite u tom mjestu.17R
O toj ideji se raspravljalo sa komandom Ljubijskoprijedorske ete i koman
dama vodova, pa je zakljueno da je treba realizirati. Potom je napravljen
plan rasporeda partizanskih vodova za blokadu Budimli-Japre. Tada je zima
bila vrlo jaka, a snijeg visok, tako da su putevi prema Budimli-Japri bili
neprohodni. Ipak svi vodovi su krenuli na izvrenje dobijenih zadataka, za
uzeli odreene poloaje i blokirali neprijateljski garnizon.
Prema usvojenom planu, Petrovaki vod je, bez pukomitraljeza i tri-etiri naoruana borca zauzeo poloaje na Antonia brdu.
U vezi s tim komandir Vlado Baji se sjea da su usred dana krenuli
iz Slatine, proli pored male banje i popeli se na Antonia brdo. Sa vodom
171 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br.
172 Kazivanje Duana Josipovia autoru
173 Mile Davidova: Akcija Ljubijsko-prijedorske

405.
partizanske ete, edicije Podgr

me u NOB, knj. 2, str. 231.

174 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau,
173 Vlado Baji: Sa vodom Petrovana

2, str. 238239.

inv. br. 408.

u Podgrmeu, edicija Podgrme u NOB, knj.

je iao i Petar Vojnovi. On je komandi Voda i desetarima pomogao u organizovanju i posjedanju poloaja. Jedna desetina je, s pukomitraljezom, ras
poreena na padini prema neprijateljskom garnizonu u Budimli-Japri. Ko
mandir ove desetine i ujedno pukomitraljezac bio je Pero Kecman Mukonja.176 Desetina se smjestila u kuu na zaravni, ispod koje su bili njeni po
loaji, a zatvarala je jedinu prtinu kojom je neprijatelj na tom pravcu mo
gao da krene prema Antonia brdu, jer je svukud okolo bio dubok i neprogaen snijeg. Dvije desetine sa jednim pukomitral jezom i jedna poludesetina bez pukomitraljeza (jer je, sa desetarom Jojom Runiem, upuena na
Crni Vrh) rasporeene su na padini prema Ovanjskoj, Marinima i Agiima.
Komanda Voda se smjestila na najvie uzvien je Antonia brda, iznad kue
ulibrka.177
Haanski vod se s podruja Hadrovaca prebacio na Crni Vrh, emu su
se naroito obradovali tamonji stanovnici.
Komanda Voda sa dvije desetine (prva i trea) smjestila se u kuu Petra
Vukojevia. Vod je ojaan grupom od tri-etiri naoruana pukama i jednim
pukomitral jezom iz sastava Petrovakog voda, koje je ovdje doveo desetar
Runi. Tako ojaan Haanski vod je imao zadatak da patrolira prema selima
ele i Agii, postavlja zasjede i spreava neprijatelja da od Agia i elopeka
prodre dolinom rijeke Japre u Budimli-Japru. Druga desetina ovog voda, s de
setarom Mihajlom Pejiem na elu, smjetena je u Baje, zaselak sela Halilovaca, u kuu Vase Pavia. Njen zadatak je bio da zatvori taj sektor prema
opkoljenom garnizonu kako se neprijatelj ne bi izvukao zapadnom stranom
Cmog Vrha, prema Agiima i novskoj Suhai.178
Majkijapranski vod je zatvarao pravac koji cestom od Starog Majdana
vodi prema Budimli-Japri. Drao je poloaje u Slatini, Podvidai i Lukavici,
sa glavninom na Gaidiku (k. 619), orijentisan prema Starom Majdanu i Sta
roj Rijeci, sa zadatkom da spreava izlazak neprijatelja iz Budimli-Japre
cestom prema Starom Majdanu, kao i dolazak neprijateljskog pojaanja od
Starog Majdana i Stare Rijeke prema Budimli-Japri.179
Slatinski vod, najmanji po broju boraca, dijelom se, sa vodnikom Mi
lom Vojnoviem, prikljuio Petrovanima na Antonia brdu, dok je desetina
Pere Vukojevia drala poloaj prema Budimli-Japri u podruju Miljui
Raskre Pavia dolina. Zadatak ovog voda je bio da dijelom snaga i za
jedno sa Petrovakim vodom sprijei izlazak neprijatelja iz Budimli-Japre
cestom prema Starom Majdanu, ili preko Antonia brda prema Staroj Rijeci,
a zadatak izdvojene desetine da sprijei prodor neprijatelja preko Slatine
prema Starom Majdanu ili Staroj Rijeci.180
Mjetani sela u kojima su rasporeeni vodovi kroz itavo vrijeme blo
kade snabdijevali su partizane hranom, koju su najee sami spremali i no
sili pojedinim grupama na poloaje. Ishrana partizana je bila vrlo dobra i
obilna, tako da su borci lake izdravali napore i hladnou.
176

Pero Kecman Mukonja, iz Bukovae kod Bosanskog Petrovca, u NOB stupio

jula 1941. godine, poginuo u Slavoniji kao pukomitraljezac Krajikog proleter
skog bataljona 1942. godine. Za narodnog heroja proglaen 27. novembra 1953.
177 Pismo Mihajla Pejia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 25. juna 1975. godine.
178 Isto.
179 Isto.
180 Petar Vukojevi: Sjeanja iz revolucije, rukopis, 2. i 3. strana. Marko Vojnovi:
Sjeanja na ustanak i NOB 19411942. god., rukopis, str. 1417.

239

Potpuna blokada Budimli-Japre zapoela je 24. decembra i trajae do

napada 14. marta 1942. godine. Blokadu je dralo oko sto partizana naoru
anih pukama i tri-etiri pukomitraljeza, kao i nekoliko stotina narodnih
straart. Komanda pripadnika narodne strae bila je u Mrkaljima. Straari
su imali zadatak da danonono osmatraju neprijatelja i izvjetavaju najbliu
partizansku jedinicu da bi ova organizovala zasjedu. Dok bi partizani vodili
borbu, straari osmatrai bi se povlaili, jer su imali samo hladno oruje.
Na njihovu pomo u blokadi se ozbiljno raunalo. To se vidi i iz dopisa ko
mandira Prijedorsko-ljubijske ete, Mile Davidovia, upuenog 26. decembra
komandiru Narodne strae Duanu Maliu. Tu komandir Davidovi daje za
datke patrolama i osmatraima, posebno onima na Vukanovcu.181 Poto je
bila velika zima, strae iz Mrkalja i Hadrovaca bile su u kui Milana Vuko
jevia almaa. Tako su se narodni straari i u drugim selima okupljali u
jednoj kui. Za to vrijeme je napolju, na snijegu, bio osmatra, kojeg su
svaka dva sata smjenjivali njegovi drugovi.182 Osmatranje prema neprijatelju
u ovoj blokadi vrili su i narodni straari sela Podvidae.
Poloaji nekih partizanskih zasjeda nisu od neprijatelja bili udaljeniji
vie od dva kilometra, to je zahtijevalo neprekidnu i veliku budnost i stalnu
spremnost za borbu.
Na prvi sukob sa blokiranim jedinicama nije se dugo ekalo. Ve 30.
decembra dolo je do prvog okraja, koji je neprijatelj u Budimli-Japri shva
tio kao napad partizana na ovo uporite, pa je zatraio pojaanje. Partizanske
snage su, pak, uspjele da to pojaanje prisile da se vrate u svoje uporite.
Od tada je neprijatelj blokiran u Budimli-Japri sa svojom viom komandom
odravao vezu samo vazdunim putem. Avioni su u Budimli-Japru donosili
potu, municiju, hranu, 1 jekove i dr. Nisko letei piloti su pomou konopaca
hvatali pakete s potom iz blokiranog garnizona.
Saznavi da su partizani potpuno blokirali njen garnizon u Budimli-Japri, komanda Banjalukog zdruga je naredila da se ta blokada odmah raz
bije. Ve 31. decembra krenule su dvije kolone domobrana jaine eta, i uz
njih su bile i grupe ustaa. Borci Haanskog voda su ve kod Agia doekali
jednu kolonu i nakon estoke borbe odbili je nazad u Agie i Novsku Suhau.
Petrovaki vod je doekao drugu kolonu, koja je ila od Ljubije i Stare Ri
jeke. Kako i u izvjetaju Banjalukog zdruga pie, ete su jakom vatrom
pobunjenika sprijeene u tome i vratile se natrag, u svoje posade .. .18S

181 Arhiv Regionalnog

182 Kazivanje Duana

muzeja u Bihau, inv. br. 423.

Malica, 25. novembra 1978. godine.
183 Izvjetaj zapovjednitva 2. domobranskog zbora o akcijama ustanika na teri
toriji Bosne, decembra 1941. godine, Zb. IV/2, str. 564.

240

6. PARTIZANSKE RELEJNE STANICE

Na prvom sastanku rukovodilaca ustanka u podgrmekim selima, odra
nom u Suhopolju, raspravljalo se i o organizovanju veza izmeu Komande ge
rilskih odreda KrupaSana i odreda na osloboenom podruju. Odlueno
je da se za organizovanje veze izmeu ustanikih jedinica i novoformirane
Komande gerilskih odreda KrupaSana formira eta za vezu. Za komandira
te ete odreen je Duan Nedimovi Marzan,184 bivi biljenik optine u Suvaji, srez Bosanska Krupa. Zakljueno je da se pored ete za vezu organi
zuje i mrea relejnih stanica. Mrea je trebala da pokriva osloboenu teri
toriju, za koju je formirana i Komanda gerilskih odreda sreza Bosanska Kru
pa Sanski Most. Naredbom je odreeno da svaka jedinica u svom sastavu
ima grupu kurira, a po jednog u pretpostavljenoj komandi. Mrea relejnih
stanica trebala je da obezbijedi brzo obavjetavanje ustanikih komandi o
pokretima neprijatelja, to e, u isto vrijeme, omoguiti stanovnitvu da se
na vrijeme skloni iz ugroenih sela. Stanice e obavjetavati tabove odreda
o naredbama viih komandi, prenositi stanovnitvu obavjetenje o uspjesima
ustanika i o dogaajima u najblioj okolini, ali i o vanijim dogaajima u
ostalim krajevima u kojima su ustanici vodili bitke protiv okupatora i us
taa. Kuriri izmeu relejnih stanica i komandi odreda u najvie sluajeva
bili su djeaci.185
Zadatak da organizuje mreu relejnih stanica dobio je Aim Raeta. Is
tovremeno, Relejna stanica kojom e on neposredno rukovoditi, smjetena
na ehite u Potkalinju, trebalo je da bude glavna. Na spomenutom skupu
u Suhopolju zakljueno je da se osim te glavne Relejne stanice u ehitima
formiraju stanice u Suvaji, Jasenici i Benakovcu, a na podruju sanskog sre
za u Jelainovcima, Majki-Japri i Luci-Palanci. Meutim, formirano je jo
nekoliko relejnih stanica u drugim selima, recimo u Hadrovcima i Kozinu.
ak je Relejnu stanicu u Kozinu njen komandir proglasio za generalnu,
to se vidi iz vie sauvanih dokumenata, mada ona to nije bila.
Sticajem okolnosti, najvie dokumenata sauvano je o radu Relejne sta
nice u Kozinu; u nekoliko dokumenata se spominje Relejna stanica u Had
rovcima, dok o radu ostalih relejnih stanica nema ni jednog sauvanog do
kumenta, izuzev to se spominju u objavljenim sjeanjima ustanika tih do
gaaja, ili u njihovim izjavama datim za ovaj rad.
Sauvani dokumenti slikovito pokazuju kakvi su sve zadaci bili pred
relejnim stanicama 1941. godine. Komandir Voda Kozin iz sastava Gerilskog
odreda Haani, uitelj Ljubo Laji pie 22. septembra vodniku gerilskog od
reda Mrkalji: Dostavljaju se radio-vijesti na upotrebu.
184 Kasnije
185

strijeljan zbog neprijateljske djelatnosti.

Aim Raeta: Napad na ustae u Duboviku, edicija Podgrme u NOB, knj. 1,
str. 595596.
V

16 Srez S. Most

NOB

241

Sve izvjetaje aljite preko Relejne stanice koja se nalazi kod kue Stojke Desnice. A sve vanije stvari uputiti direktno meni u kolu Haani.186 Ta
kav zahtjev Laji je mogao postaviti jer je tih dana, privremeno, bio raspo
reen u komandu Odreda Haani.187 Dan kasnije, komandir Relejne stanice
Kozin uro J. Mareta iz Haana pie: Vodniku Mrkalji, u Modroj se poja
vilo 6 ustaa i M. Japra malo pukarala.188 To je znailo da su borci odreda
Majki-Japra malo pukarali na te ustae u Modroj.
Komandir ove relejne stanice samo koji dan kasnije javio je vodniku
Mrkaljskog voda da je esnaest mladia otilo da rui prugu kod Sanice, za
jedno sa Jelainovanima.160 On u dopisu od 30. septembra javlja da se kod
Bosanskog Petrovca vode borbe ve tri dana i da su partizani kod Bosanske
Krupe sruili putniki voz.190
Narednog dana Generalna relejna stanica voda partizanskog odreda
Kozin, kako pie u dopisu, a u stvari Relejna stanica Voda Kozin Odreda
Haani, javlja da su no ranije jake snage partizana opkolile Budimli-Japru.191
U jednom dopisu Relejne stanice Kozin, najvjerovatnije iz prvih dana
oktobra, obavjetava se da se uvodi naziv partizan umjesto dotadanjeg na
ziva gerilac, pri emu pie: . . . sad smo partizani, a nijesmo gerilci.192
Kako je neprijatelj iz uporita u Budimli-Japri irio vijesti da je Drvar
pao u njihove ruke, to je bilo tano, komandir Relejne stanice je naao za
shodno da tu vijest demantuje, pa dopisom obavjetava da to nije tano.198
Vijest o zarobljavanju domobranskog potpukovnika Stjepana Nojbergera194 u Vuijaku kod Bosanske Krupe, 4. novembra, objavila i Relejna sta
nica Kozin: Izvjetavam, nita novo nema samo uhvatili su nekoliko hrvat
skih oficira i podoficira: 1 potpukovnik, 1 porunik i 1 potporunik i 2 ponarednika, 1 podnarednik, 2 redova i ena potpukovnikova .. .195
Rje je o pregovorima koje je komandant Krajinske divizije Danko
Mitrov vodio u Vuijaku kod Bosanske Krupe s domobranskim potpukovni
kom Stjepanom Nojbergerom, zapovjednikom pukovnije koja je osiguravala
eljezniku prugu Hrvatska Kostajnica Bosanski Novi Bosanska Krupa.
S njim je bila njegova ena i pratnja: dva oficira, podoficir, dva vojnika i ofer. Komandant Mitrov ih je tada sa svojom pratnjom zarobio i sve doveo u
tab Krajinske divizije, u Majki-Japru, to je slobodnom teritorijom odjek
nulo kao veliki uspjeh.
Nekoliko dokumenata iz tog doba pokazuje da je u to vrijeme bila for
mirana Relejna stanica i u Hadrovcima, a njen komandir je bio Stanko PreArhiv regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 215.
Dopis
Voda
Kozin
Gerilskog
odreda
Haani
od
20.
septembra
1941.
godine
vod
niku Duanu Maliu u Mrkalje, arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 216
188 Isto, inv. br. 214.
188 Isto, inv. br. 202.
1110 Isto, inv. br. 174.
101 Isto, inv. br. 199.
192 Isto, inv. br. 241.
103 Isto, inv. br. 218.
184
Stjepan
Nojberger,
domobranski
potpukovnik,
pristao
je
na
saradnju
s
parti
zanima
i
obeao
da
e
doturiti
veu
koliinu
municije
i
oruja.
Devetog
oktobra
je
inscenirano
njegovo
bjegstvo
da
bi
organizovao
saradnju
s
partizanima.
Ubr
zo je, od strane ustaa, bio otkriven i uhapen, a ustaki sud u Zagrebu osudie
a je na smrt vjeanjem (prema izjavi Petra Vojnovia).
rhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 195.
186

187

242

dojevi. Zamjenik komandira Haanskog odreda 9. oktobra pie: Vodniku

voda Mrkalji, da se ukupi i poalje jedna kola sijena za Relejnu stanicu u
Hadrovcima. Hitno je. U bati kole Hadrovci ukopano je oko 1.300 kilogra
ma krompira.9'1 (Podvueno u originalu.) Ova kola su bila potrebna za prevoz
iskopanog krompira, koji je uitelj posijao, a sada dao Haanskom vodu.
Drugi dokument je ve od samog komandira Relejne stanice Hadrovci,
pisan 13. oktobra: Vodniku Mrkalja, da se dotjera sijena za kurirske konje
za relejnu stanicu i to odmah do kole u Hadrovce.197
Na oba dokumenta stavljen je tambilj komandira Odreda Haani, koji
se tih dana nalazio u koli u Hadrovcima, orijentisan prema Budimli-Japri.
Relejna stanica u Jelainovcima je formirana u decembru i smjetena
u kolu na Bojitu. Komandir je bio Nikola Srdi pa Duan Miloevi, koji
je s poetka u isto vrijeme bio i sekretar seoskog NOO, a kasnije samo ko
mandir Relejne stanice. Prvi stalni kuriri te stanice su bili: Luka i Uro Sta
ni, urin Miljevi, Stojan i Milan Kukolj, Mirko Bjelobrk, Ilija Vruini i
uro Srdi. U poetku ova relejna stanica je, kao i ostale, bila vrsto vezana
uz partizanski vod, a od poetka 1942. godine uz NOO. Jelainovaka Relejna
stanica je najprije bila pod neposrednom upravom NOO, jer je njen koman
dir bio istovremeno i sekretar NOO, ali se s proljea 1942. godine osamosta
lila i bila potinjena komandi mjesta u Luci-Palanci.
0
relejnim stanicama u Luci-Palanci (komandir Vaso St. Pratalo), u
Bosanskom Milanovcu (komandir Mirko Dragii) i Majki-Japri nema sa
uvan ni jedan dokumenat iz 1941. godine, sem sjeanja da su i tamo formi
rane.
U decembru je formirana i Relejna stanica u Gornjem Lipniku, sa sje
ditem u zgradi Osnovne kole. Za njenog komandira je odreen Miroslav
Tubin, dok su kuriri bili ukan Mrda i Ljubomir Jovanovi.198
U narednim mjesecima sastav ljudstva relejnih stanica se mijenjao i
jedni su odlazili u vojsku, a drugi na dunosti u pozadinu.

196 Isto,

inv. br. 190.

inv. br. 184.
198 Kazivanje grupe boraca iz Lipnika, arhiv Optinskog odbora SUBNOR-a Sanski
Most.
197 Isto,

7. TABOVI I KOMANDE USTANIKIH, GERILSKIH I PARTI

ZANSKIH JEDINICA NA SANSKOM PODRUJU U 1941. GOD.
Sastav komandi i tabova ustanikih jedinica 1941. godine na sanskom
podruju je bio sljedei:

Komanda gerilskih odreda sreza

Bosanska Krupa i Sanski Most:
(21. avgust)
komandant Petar Vojnovi (Jugovi)
Politiki komesar Branko opi (eti)
zamjenici komandanta:
Trivo Drljaa, krupski sektor
Pero Jelaa (pa Mile Gagi), sanski sektor
pomonici politikog sekretara: Duan Josipovi, Milan Mileevi
i oro Maran
autant Petar Majki
komandir veze Duan Nedimovi

tab komande partizanskih odreda

Sreza Bosanska Krupa Sanski Most:
(od 13. septembra)
komandant Petar Vojnovi
politiki komesar Branko opi
zamjenik politikog komesara Stojan Maki

Seoski ustaniki-gerilski odredi

Majkijapranski odred:
(8. avgust)
komandir Stojan Marjanovi Dolinar
politiki komesar Stojan Maki, (pa od 13. septembra) Duan Josipovi
zamjenik komandira Stevan Dakula
sekretar Miroslav Majki Luki
vodnici: Duan Bundalo, Milanko i Savo Zori
desetari: Nikola Bundalo Zeina, Trivo Majki i Jovan Adamovi
ekonom Petar Majki

Jelainovaki odred:
(14. ili 15. avgust)
komandir Petar S. Skundri, poslije njegove pogibije Petar Bjeli, pa
Mihajlo Skundri
politiki komesar Jovo Pavi (od 5. septembra)
lanovi taba: Mihajlo Skundri, Milani Miljevi i Petar Bjeli

komandant logora Nikola Srdi

sekretar taba Zdravko Proi
komandiri grupa: Rade Brki, Uro Kukolj, uro Sovilj i Milo Perii
komesar za snabdijevanje uro Stanivukovi
Palanski odred:
(kraj avgusta)
komandir Pero Jelaa
politiki komesar Vaso Pratalo
zamjenici komandira: Mile Gagi, Pavle Muti i Slavko Pratalo
pomonik politikog komesara Nikola Milju
komandiri vodova:
Palanskog Nikola Borojevi
Glaviko-pokrajskog urin Predojevi
Miljevakog Milan Milju (pa Mirko Simi)

Kozinski vod:
komandir Ljubo Laji
zamjenik komandira ura Mareta

Mrkaljski vod:
komandir Duan Mali

Hadrovaki vod:
komandir Mihajlo Mareti
desetari: Duan i Lazo Mareta i Marko Jelisavac

Johoviki vod:
komandir Milan Sovilj

Vod Dugih Njiva:

komandir Marko Marjanovi, pa Stojan Milunovi (od 7. oktobra)

Slatinski odred:
komandir Mile Vojnovi
zamjenik komandira Pero Vukojevi

Lipniki odred:
komandir Duan Baji
politiki komesar Pajo uri

Konjiki vod (eta):

komandir Petar urainovi
zamjenik komandira Boko urainovi
Pod komandom taba partizanskih odreda KrupaSana, osim ovih seo
skih odreda i vodova, bili su i vodovi i odredi na krupskom i novskom srezu,
iji se sastav ovdje ne navodi.

tab partizanskih odreda za Bosansku krajinu:

(oko 12. septembra, u Majki-Japri)
komandant Danko Mitrov
politiki komesar Branko Babi
zamjenik komandanta Miljenko Cvitkovi
operativni oficir (od kraja septembra) Vojo Stupar
Iza 3. oktobra mijenja naziv u
V

245

Stab krajinske divizije:

komandant Danko Mitrov
politiki komesar Branko Babi
zamjenik komandanta Miljenko Cvitkovi
Stab Krajinske divizije rasformiran je u Majki-Japri, krajem oktobra.

tab 4. bataljona Slobode

(u sastavu Drvarske brigade, 17. oktobra)
komandant Petar Vojnovi
politiki komesar Branko opi
zamjenik komandanta Vojo Stupar
zamjenik politikog komesara Stojan Maki

Sastav 4. bataljona
Druga eta (Ljubijsko-prijedorska):
komandir Slobodan Marjanovi
politiki komesar Duan Josipovi
zamjenik komandira Stevo Vjetica
zamjenik politikog komesara Redo Terzi

Sastav 2. ete
Majkijapranski odred:
komandir Stojan Marjanovi Dolinar
politiki komesar Miroslav Majki Luki
zamjenik komandira Stevan Dakula

Lipniki odred:
komandir Duan Baji
politiki komesar Pajo uri

Slatinski odred:
komandir Mile Vojnovi
zamjenik komandira Pero Vukojevi

Mrkaljski odred:
komandir Duan Mali
zamjenik komandira Gavro Kolundija
vodnik Mrkalj skog voda Mile Kuki
desetari: Stojan Antoni, Gojko Davidovi, Lazo Mijatovi i Ilija Stupar
vodnik Hadrovakog voda Mihajlo Mareti
desetari: Marko Jelisavac, Duan i Lazo Mareta
vodnik Voda Dugih Njiva Marko Marjanovi, pa Stojan Milunovi

Haanski odred:
komandir Stevo Vjetica
politiki komesar Ratko Novakovi

etvrta eta:
(kraj oktobranovembar)
komandir Dragija Milainovi
politiki komesar Pero Moraa
zamjenik komandira Mihajlo kundri
Sekretar taba Zdravko Proi

246

Sastav 4. ete
Jelainovaki odred:
komandir Uro Kukolj
politiki komesar oro Maran
zamjenik komandira Rade Brki
Palanski odred:
komandir urin Predojevi
politiki delegat uro trbac

Odred Smoljanaca:
komandir uro Banjac
politiki delegat Rade Erceg
U sastavu 4. bataljona Slobode tada su bile jo dvije partizanske ete
U koje su ukljueni seoski odredi krupskog i novskog sreza.

Prvi krajiki NOP odred:

(7. novembar)
komandant Ljubo Babi
politiki komesar Velimir Stojni
zamjenik komandanta Vojo Todorovi
zamjenik politikog komesara dr Moni Levi
operativni oficir Petar Vojnovi
intendant Uro Roca Bogunovi
referent za bolnicu uro Baji

Cete u sastavu 1. krajikog NOP odreda

Sanska eta:
komandir Dragija Milainovi, pa Mihajlo kundri (od 1. decembra)
politiki komesar Pero Moraa
zamjenik komandira Mihajlo kundri, pa Milani Miljevi
(od 1. decembra)

Sastav Sanske partizanske ete

Bravski vod:
komandir Glia Raca
politiki delegat Duan eko
Jelainovaki vod:
komandir Uro Kukolj
politiki delegat oro Maran
Eminovaki vod:
komandir uro Banjac
politiki delegat Rade Erceg
Palanski vod:
komandir urin Predojevi
politiki delegat uro trbac
Dabarsko-kljevaki vod:
komandir Milo Perii
politiki delegat Stojan Bjelajac

247

Ljubijsko-prijedorska partizanska eta (2. eta):

komandir Slobodan Marjanovi, pa Mile Davidovi (od 9. decembra)
politiki komesar Duan Josipovi, pa Slobodan Marjanovi
(od 9. decembra)
zamjenik komandira Stojan Marjanovi Dolinar
zamjenik politikog komesara Redo Terzi
Sastav Ljubijsko-prijedorske ete:
Majkijapranski vod:
komandir Stojan Marjanovi Dolinar
politiki delegat Miroslav Majki
Haanski vod:
komandir Stevo Vjetica
politiki delegat Ratko Novakovi
Petrovaki vod:
komandir Vlado Baji
politiki delegat Mirko Lazarevi
Slatinski vod:
komandir Mile Vojnovi
politiki delegat Nikica Vukojevi
Lipniki vod (desetina):
komandir Duan Baji
Mrkaljski vod:
komandir Duan Mali
Prilikom formiranja Prvog krajikog NOP odreda u njegovom sastavu
su bile i partizanske ete krupskog, novskog, bihakog, petrovakog i drvai>
sko-grahovskog sreza, ukupno 8 eta.199

199 tab

Prvog krajikog NOP odreda 13. decembra 1941. godine uputio je zakljuke
Savjetovanju u Stolicama komandama od 1. do 8. ete, Zb. 1V/2, str. 107.

VI Organizacija rada i ivota na

osloboenoj teritoriji
1. FORMIRANJE I RAD PARTIJSKIH ORGANIZACIJA
I RUKOVODSTAVA
U sanskim jedinicama lanova KPJ i partijskih organizacija nije bilo sve
do druge polovine oktobra, a u pozadini do prve polovine novembra 1941.
godine. Meutim, na teritoriji sanskog sreza je od sredine avgusta do kraja
decembra 1941. godine, krae ili due vrijeme, boravilo i djelovalo oko 40
lanova KPJ, koji su u ovaj kraj doli s partizanskim jedinicama ili tabo
vima, odnosno bili rasporeeni na dunosti u jedinicama ili u pozadini. Bili
su to (po redosljedu kako su stizali na teren sanskog sreza): Milan Zori,
uro Sekula, Toa Kecman, Jurki Kecman, Jovo Pavi, Hajro Kapetanovi,
Danko Mitrov, Branko Babi, Rudi Kolak, Teufik Kadeni Cinkara, Ivica
Odi, Drago Lang, Branko Lastri, Pero Moraa, Dragija Milainovi, Vojo
Stupar, Slobodan Marjanovi, Rada Vranjeevi, Duanka Kovaevi, Dmitar
Smiljani, Vojo Kreco, Vlado Baji, Mirko Lazarevi, uro trbac, Simo Tadi, Milan Kecman, Ljubo Babi, Velimir Stojni, Vojo Todorovi, dr Moni
Levi, Uro Bogunovi, Nikica Pavli, Rajko Bosni, Mile Ljubii, zatim la
novi KPJ sa grmekog podruja primljeni u KPJ oktobranovembra 1941.
godine: oko Maran, Duan Josipovi, Redo Terzi, Stojan Bjelajac i Rade
Erceg.i Djelovanje i uticaj ovih lanova KPJ, i to kako u partizanskim jedi
nicama tako i na stanovnitvo osloboenih sela, bili su veoma znaajni
Intenzivno politiko i organizaciono djelovanje ovih komunista, kao i
novoprimljenih lanova KPJ i istaknutijih boraca ovog podruja, upravo u
ovom periodu narodnooslobodilake borbe, avgusta decembra 1941. go
dine, presudno je uticalo na to da se sanski srez odluno svrstao u narodnooslobodilaku borbu pod rukovodstvom Komunistike partije Jugoslavije.
U tom periodu su na slobodnom tlu sanskog sreza formirana skoro sva ru1

Imena utvrena na osnovu priloga objavljenih u ediciji Podgrme u NOB i nak

nadnih provjera kod pojedinih uesnika tih zbivanja.
v

249

kovodstva
narodnooslobodilake
borbe:
seosbi
gerilski-partizanski
odredi,
pa ete, Komanda gerilskih odreda Krupa-Sana (21. avgusta), potom tab 4.
bataljona Slobode (sredinom oktobra), zatim Okruni komitet KPJ i Ok
runi komitet SKOJ-a (krajem oktobra), prve partijske i skojevske or
ganizacije u oruanim jedinicama i u pozadini na slobodnoj teritori
ji, kada je primljen jedan broj boraca i aktivista u lanstvo KPJ (sre
dinom i drugom polovinom oktobra, zatim u novembru i decembru); to
je doba kada se formiraju i prvi organi istinske narodne vlasti: mnogi se
oski narodnooslobodilaki odbori, prvi odbori AF u selima, prve omla
dinske antifaistike organizacije itd. Za sanski srez bio je to prelomni pe
riod, a svrstavi se jednom u neponovljivu narodnooslobodilaku borbu,
podruja zahvaena ustankom samo su dalje jaala svoje potencijale i svoj
udio u toj borbi. U mjesecima nastupajue zime bie zadatak da politiki i
organizaciono uvrste te rezultate ostvarene u prvih 6 mjeseci ustanka, da
ih dalje svestrano razvijaju obuhvatanjem to irih masa ustankom, podi
zanjem politike svijesti boraca i stanovnitva slobodne teritorije, jaanjem
ideje o bratstvu i jedinstvu svih naroda, jaanjem oruanih jedinica itd.
Cjelokupan razvoj narodnooslobodilake borbe u narednim mjesecima i go
dinama to nedvojbeno potvruje.

PRVI LANOVI I ORGANIZACIJE KPJ NA PODRUJU

SANSKOG SREZA
Nakon dvoipomjesene borbe dolazi do prijema u lanstvo KPJ i prvih
pojedinaca iz sreza Sanski Most. Najprije je, 16. oktobra primljen Stojan
Maki,2 a zatim oro Srdi,3 pa onda, tokom novembra, Mihajlo kundri.4
Krajem novembra i tokom decembra, u lanstvo KPJ primljeno je jo neko
liko boraca iz jedinica i pozadine.
U tom periodu dolazi i do formiranja prvih partijskih organizacija na
teritoriji sanskog sreza, i to najprije u partizanskim etama.
Oktobra 1941. godine, kada je formirana Ljubijsko-prijedorska eta, os
novana je i prva partijska organizacija na podruju ovog sreza, u komandi
te ete. Sekretar organizacije je bio Slobodan Marjanovi, najprije koman
dir, a od prve polovine decembra politiki komesar ete, a lanovi Duan
Josipovi, politiki komesar i Redo Terzi, zamjenik politikog komesara.5
Od novembra u rad ove partijske organizacije su se ukljuili i Vlado Baji,
vodnik i Mirko Lazarevi, politiki delegat Petrovakog voda," kada su s vo
dom doli u sastav ove ete. Ova partijska organizacija je bila na direktnoj
vezi s novoformiranim Okrunim komitetom KPJ za Biha (Grme), ije je
sjedite tada bilo u Potkalinju.
2

Stojan Maki: Razvitak partizanskih jedinica, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,

str. 104.
3 Kazivanje ora Srdia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 26. jula 1975. go
dine.
4 Pero Moraa: U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942. godine, edicija
Podgrme u NOB, knj. 3, str. 88, i kazivanje autoru, 8. maja 1975. godine.
5 Kazivanje Duana Josipovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 8. maja 1975.
godine.
Vlado Baji: Sa vodom Petrovana u Podgrmeu, edicija Podgrme u NOB, knj.
2, str. 241.

250

Krajem oktobra formirana je 4. partizanska eta. Tada je Ilija Doen,

lan Okrunog komiteta KPJ za Drvar, u njoj osnovao partijsku eliju. Za
sekretara elije odreen je Pero Moraa, politiki komesar Cete, a lanovi su
bili: komandir ete Dragija Milainovi, politiki delegati vodova ore Ma
ran, Rade Erceg, Stojan Bjelajac, uro trbac i Jovo Pavi, politiki radnik
iz pozadine.7 Na vie sastanaka ove partijske organizacije, u toku novembra
i decembra, bio je i Ilija Doen, prenosei na komuniste direktive za rad u
vojsci i na slobodnoj teritoriji. Ova partijska elija je preko Ilije Doena bila
na vezi s Okrunim komitetom KPJ za Drvar.8
U partizanskom odredu iz Bravskog Vaganca nazivanom Odred Vol
ga, ili Odred Milana Zoria), koji je drao poloaje na Brajia Tavanu i edovai i djelovao prema Sanskom Mostu, bila su etiri lana KPJ: Milan Zori, komandir Odreda i, istovremeno, sekretar partijske organizacije i la
novi: uro Sekula, Too Kecman i Jurki Kecman. Odred nije imao politikog
komesara.9
Tokom oktobra na jelainovakom podruju je djelovala grupa komu
nista, koja je ovdje stigla sa tabom partizanskih odreda Bosanske krajine.
Bili su to: Ivica Odi, Branko Lastri i Rajko Bosni, a potom i Drago Lang.
Grupa je u novembru osnovala partijsku eliju, u kojoj je sekretar bio Rajko
Bosni. Ubrzo je, na prijedlog Ilije Doena, za lana KPJ u ovoj organizaciji
primljen oro Srdi. Krajem novembra u Jelainovce je doao inenjer Mile
Ljubii Meho, lan KPJ, pa je i on ukljuen u ovu organizaciju.10
U partijsku eliju formiranu u Jelainovcima ee je dolazio Ilija Do
en, postavljajui na dnevni red i pitanje daljeg prijema u KPJ najodanijih
i najsvjesnijih boraca i iz ostalih sela sreza. S tim u vezi se, na prijedlog
ora Srdia, prilo formiranju partijske organizacije u Luci-Palanci. Pri
tom je Srdi za lanove KPJ predloio vie boraca koji su do rata s njim
radili u grupi Gojka Majkia. U kui Vasilija Inia u Luci-Palanci 11. no
vembra 1941. godine je odran sastanak na kojem je Ilija Doen primio u
KPJ: Nikolu Lapca, zemljoradnika i sezonskog radnika, Jozu aia, stolar
skog radnika i Iliju Inia, zemljoradnika. Za sekretara ove prve partijske
organizacije u slobodnim selima sanskog sreza (u pozadini) izabran je Nikola
Lapac. Sastanku je prisustvovao i oro Srdi. Nekoliko dana kasnije ova
partijska organizacija je za lanove KPJ primila Vasilija Inia iz Luci-Palanke i Vasu Pratala (mlaeg), iz susjednog sela Pratala. I ova partijska
organizacija je, preko Ilije Doena, bila na vezi sa Okrunim komitetom KPJ
za Drvar.11
Drugom polovinom novembra, neposredno poslije formiranja partijske
organizacije u Luci-Palanci, Ilija Doen je, zajedno s Nikolom Lapcem, do
ao u Majki-Japru. Tamo je obavio razgovor s Vladom Kariem, nakon ega
mu je saoptio da je primljen za lana KPJ. Meutim, Kari je ukljuen u
partijsku organizaciju sela Haani, iji je sekretar bio Aim Raeta, koman
dir glavne Relejne stanice, a lanovi Smiljka Raeta, Rade Skundri i Duan
7

Kazivanja Ilije Doena, nosioca Partizanske spomenice 1941, 28. maja 1975. i 8.
novembra 1978. godine, i kazivanje Pere Morae, 8. maja 1975. godine.
8 Kazivanje Ilije Doena, 28. maja 1975.
9 Kazivanje Milana Zoria, 28. oktobra 1975. godine.
10 Kazivanje ora Srdia autoru, 26. jula 1975. godine.
11 Kazivanje nosilaca Partizanske spomenice 1941: Slobodana Inia, 5. jula 1975,
i Joze Saia, 5. jula 1975, te Nikole Lapca, 9. novembra 1978. godine.

Konar. Ova organizacija je, u decembru, za lanove KPJ primila Aleksu Davidovia, zemljoradnika i Branka Davidovia, omladinca iz Majki-Japre. Tada
je formirana posebna partijska elija za selo Majki-Japru, u kojoj su bili
Brano Lastri, sekretar i lanovi: Vlado Kari, Aleksa i Branko Davidovi.12
Poetkom decembra u Sanskoj partizanskoj eti formirana je i druga
partijska elija u Palanskom vodu. Sastankom odranim 7. decembra u kui
ede Puhalia u Fajtovcima, rukovodio je Ilija Doen. Tada su za lanove
KPJ primljeni Zdravko Njegovan Bat i Slobodan Ini. Za sekretara ove e
lije imenovan je uro trbac, politiki delegat Voda.18
Odmah poslije jednog od sastanaka te partijske elije, na kojem je,
inae, bilo rijei o revoluciji, klasama, o diktaturi proletarijata i si. novoprimljeni lan KPJ Zdravko Njegovan je pourio urinu Predojeviu, vod
niku Voda koji tada nije bio lan KPJ, i u povjerenju mu rekao: Dok je
rata, trebamo te, a poslije rata ubiemo te! Kada je saznao ta je Nje
govan rekao Predojeviu, uri Strpcu, politikom delegatu Voda, trebalo je,
kako se sjea Slobodan Ini, dosta truda i umjenosti da bi svome koman
diru ubjedljivo objasnio da je Njegovan pogreno shvatio razgovor na satanku elije KPJ, posveen teorijskom uzdizanju, da tako niko iz rukovodstva
partije nije rekao i ne misli, niti e tako biti.14
Novembra 1941. godine formiran je i prvi aktiv SKOJ-a u Sanskoj par
tizanskoj eti. Politiki delegat Eminovakog voda Rade Erceg odabrao je
najbolje omladince iz Voda i pozvao ih na sastanak. Govorio im je o revo
lucionarnoj ulozi SKOJ-a i radu i aktivnosti skojevskog aktiva. Potom im je
rekao da ih prima za lanove SKOJ-a i da upravo od tog asa oni ine skojevski aktiv Eminovakog voda. U SKOJ su tada primljeni: Milan Daljevi,
Duan Sreo, Milan Cmomarkovi i Joja Tonti.
Skojevci su se od poetka jo angaovanije ukljuili u politiki i kul
turni rad organizovan u Vodu. Oni su pokrenuli ostale omladince borce na
raznovrsne aktivnosti u vodu i na podruju gdje je ova jedinica vojniki dje
lovala.

FORMIRANJE OKRUNOG KOMITETA KPJ ZA BIHA (GRME)

Prilikom boravka u Majki-Japri, sredinom oktobra 1941. godine, Osman
Karabegovi je, pored ostalog, formirao privremeno rukovodstvo KPJ za slo
bodno podruje Grmea. Zadatak rukovodstva je bio da podstakne jo organizovaniji politiki rad i da usmjerava dalji rad partijskih organizacija na
slobodnoj grmekoj teritoriji. U privremeno rukovodstvo on je imenovao
Radu Vranjeevi, Duanku Kovaevi, Hajru Kapetanovia, Voju Stupara
i Slobodana Marjanovia. Dogovoreno je da svi oni ostaju na dotadanjim
dunostima i djeluju na svojoj teritoriji.15
12

Kazivanje Vlade Karia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 24. maja 1976. go
dine.
18 Kazivanje Slobodana Inia, 5. jula 1975. godine.
14 Isto.
15 Slobodan Marjanovi: Podgrme od 1941. do sredine 1942. godine, edicija Pod
grme u NOB, knj. 3, str. 78 i kazivanje Slobodana Marjanovia, 28. oktobra
1978. godine.

252

Ovo privremeno rukovodstvo nije ni poelo djelovati (zbog ega su neki

njegovi lanovi, vjerovatno, i zaboravili da je bilo formirano),16 a na grmeki
sektor, tanije u Majki-Japru, stigli su uro Pucar Stari i efket Maglajli.
To je bilo iza 20. oktobra i tom prilikom uro Pucar je u ime oblasnog ru
kovodstva KPJ za Bosansku krajinu, kojim je rukovodio, saoptio odluku o
formiranju okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a.
Na teritoriji 1. krajikog NOP odreda tada se formiraju dva okruna
partijska rukovodstva, nazvana po najveem ili najznaajnijem mjestu na te
ritoriji okruga Okruni komitet KPJ za Drvar (srezovi: Drvar, Bosanski
Petrovac, Bosansko Grahovo i Klju) i Okruni komitet KP, za Biha (sre
zovi: Biha, Cazin sa Velikom Kladuom, Bosanska Krupa i Bosanski Novi,
te podgrmeki dio novskog sreza).17
uro Pucar je tada u Majki-Japri, pred bajtom u kojoj je bila koman
da u Suhopolju, odrao sastanak s grupom komunista. Sastanak se otegao i
kada je pao mrak grupa se povukla u kuu lugara Novakovia, gdje je raz
govor nastavljen uz veeru i poslije nje. U razgovoru su, osim Pucara i Maglajlia, uestvovali Danko Mitrov, Branko opi, Stojan Maki, Stojan Bjelajac i ore Maran. Razgovaralo se o politikom stanju na ovom podruju
i razvoju ustanka. Pri tom je uri Pucara pokazan spisak ljudi koje bi tre
balo likvidirati da bi se sprijeio neeljeni razvoj borbe na ovom podruju.
Na spisku su bila imena uglavnom nekih najbogatijih i najuticajnijih selja
ka, pa i nekih istaknutijih ustanika (lugari, andarmi i si.), koji su navodno
bili protiv platforme NOB-a i proturali ideje etnitva, odnosno zalagali se
za saradnju s Italijanima. Kada je proitao spisak, Pucar je energino osudio
namjere o likvidaciji tih ljudi i veoma otro kritikovao sve prisutne.
Na tom sastanku Pucar je saoptio odluku oblasnog rukovodstva da ef
ket Maglajli ostaje ovdje, ali nije rekao i koju e dunost obavljati. Zbog
politike situacije na ovom podruju, s kojom su ga prisutni podrobno upoz
nali, Pucar je predloio da efket Maglajli nosi ime Mirko Novakovi.18
Tada formirani Okruni komitet KPJ za podruje Grmea nosio je na
ziv OK KPJ za Biha, sve do proljea 1942. godine. Istina, ve tokom zime
1941/42. godine povremeno se upotrebljava i naziv OK KPJ za Grme i on,
od proljea 1942. godine, potiskuje raniji naziv, OK KPJ Biha, da bi se ubrzo
ustalio naziv Okruni komitet KPJ za Podgrme.
U prvi sastav Okrunog komiteta KPJ za Biha (Grme) uro Pucar je
imenovao: za sekretara efketa Maglajlia (alias Mirko Novakovi) i za lano
ve: Radu Vranjeevi, Alu Terzia, Duanku Kovaevi i Hajru Kapetanovia.18 Kako nije odmah formiran i Okruni komitet SKOJ-a, u OK KPJ za rad
sa omladinom bio je zaduen Drago Lang, naknadno kooptiran za lana tog
komiteta.20
Ubrzo su u OK KPJ kooptirani i Muhamed Bajri, od novembra poli
tiki delegat u Velikoradikom vodu i Huka Miljkovi, partizan iz Velike
16 Kazivanje Slobodana Marjanovia 28. oktobra 1978. godine.
17 Tada su i ostali okruni komiteti KPJ dobivali naziv po najveem

mjestu u ok
rugu: za Prijedor (Kozara), za Jajce i dr.
18 Kazivanje ora Marana autoru, 24. novembra 1978. godine.
19 efket Maglajli: Partijska organizacija Podgrme, edicija Podgrme u NOB, knj.
2, str. 16.
20 Navedeni rad efketa Maglajlia i kazivanje Duanke Kovaevi, 12. januara 1976.
godine.
V.

253

Kladue, tada u Kordunskom NOP odredu.21 Ova dvojica su, po sjeanju Duanke Kovaevi, do kraja godine uestvovala u radu nekoliko sjednica Ok
runog komiteta. Meutim, Muhamed Bajri je ve u decembru poginuo, a
Huka Miljkovi postao lan Okrunog komiteta KPH za Karlovac.22 Tako
je poetkom 1942. godine OK KPJ Biha imao est lanova: efket Maglajli,
Rada Vranjeevi, Drago Lang, Ale Terzi, Duanka Kovaevi i Hajro Ka
petanovi.
Okruni komitet SKOJ-a za Biha formiran je u sastavu: sekretar Rada
Vranjeevi, lanovi Drago Lang i Hajro Kapetanovi, s tim da su svi ostali
i dalje lanovi OK KPJ.23
Ovom prilikom, po drugi put, dogodilo se da je oblasno partijsko ru
kovodstvo ispustilo sanski srez u obuhvatanju i raspodjeli teritorije na par
tijska rukovodstva. Prvi put se to dogodilo julaavgusta 1941. godine u ras
poredu kadrova za pripreme i organizovanje ustanka. To se ponovilo prili
kom formiranja okrunih rukovodstava KPJ i SKOJ-a, kojom prilikom sanski
srez nije ukljuen ni u OK KPJ za Biha, ni u OK KPJ za Drvar. Da se ovog
puta nije radilo o tamparskoj greci potvruju dva dokumenta. U zapis
niku sa Oblasne partijske konferencije, odrane u Skender-Vakufu 21. i 22.
februara 1942. godine, o izlaganju efketa Maglajlia Mirka je zapisano i slje
dee: . . . drug Mirko kae da je sanski sektor od nove godine pripao ovom
OK (rije je o OK KPJ za Biha, napomena B. B.) i da je za to vrijeme taj
sektor obiao 2 puta.24 U izvjetaju Lepe Perovi, lana Povjerenstva PK
KPJ za Bosansku krajinu upuenom 5. marta 1942. godine Pokrajinskom ko
mitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu, pak stoji: . . . OK Biha ima dva sreska
komiteta (Krupa i Novi)... Ovaj OK obuhvata srezove: Biha, Bos. Krupa,
Cazin, dio Bos. Novog. U istom izvjetaju za susjedni Okruni komitet KPJ
za Drvar pie: . . . OK Drvar... Ovaj OK obuhvata srezove: Drvar, Petro
vac, Bos. Grahovo i Klju .. .2S
Sve do poetka 1942, podruje sanskog sreza, bilo je niija zemlja,
to je, nesumnjivo, znatno usporilo politiko osvjeivanje masa i rjeavanje
brojnih politikih problema, kojih je ovdje bilo kao i na podruju svih ostalih
srezova u Bosanskoj krajini. Istina, dio sanskog sreza bio je obuhvaen ne
posrednim djelovanjem vojnih tabova i oko njih okupljenih partijsko-politikih kadrova, sa sjeditem u Majki-Japri. Zahvaljujui tome, dio sanskog
sreza sjeverno i sjeverozapadno od Luci-Palanke bio je, ipak, intenzivnije
ukljuen i u partijsko-politiki rad. Rije je o selima izmeu Majki-Japre,

21

Navedeno kazivanje Duanke Kovaevi i kazivanje efketa Maglajlia, 1. no

vembra 1976. godine.
22 Huka Miljkovi, lan KPJ od 1940. godine, 8. februara 1942. godine je, kao lan
Okrunog komiteta KPH za Karlovac, odreen da bude i politiki sekretar Ko
tarskog komiteta KPH za Cazin, koji je tog dana formiran. Velika Kladua je
tada bila ispostava cazinskog sreza. Na Drugoj okrunoj konferenciji KPH za
Karlovac, odranoj 12. maja 1942. godine u slobodnoj Velikoj Kladiii, Huka
Miljkovi je ponovo biran za lana Okrunog komiteta KPH za Karlovac.
Mr Mile Daki: Razvitak i djelovanje partijske organizacije na Kordunu 1941. i
u prvoj polovici 1942. godine, edicija Prva godina NOR na podruju Karlovca,
Korduna, Gline, Like, Gorskog kotara, Pokuplja i umberka, Zbornik 3, izdanje
Historijskog instituta u Karlovcu, 1971. godine, str. 313 i Milka Kufrin: Od Okia
na Kordun i umberak, ista edicija, str. 1118.
23 Kazivanje ora Marana autoru.
24 Arhiv VII, fond VK KPBiH, mikrofilm 1/234248.
2 Arhiv CK KPJ, Beograd, dok. br. 771.

Luci-Palanke i Budmli-Japre. Meutim, sva ostala sela, od Luci-Palanke

prema Dabru, Kljevcima, Meeem Brdu i Jelainovcima nisu bila obuhva
ena radom ni jednog partijskog komiteta. Meutim, kako se na tom pod
ruju nalazilo nekoliko partizanskih jedinica s podruja drvarskog okruga
(odred Bravski Vaganac, Vod Smoljanaca, tada ve spojen s Eminovanima,
Vod Petrovana i Drvarska eta), to je na taj dio sanskog sreza krajem ok
tobra i tokom novembra i decembra dolazio Ilija Doen, lan OK KPJ za
Drvar. Naime, kada je krajem oktobra formiran Okruni komitet KPJ za
Drvar (u sastavu: Rudi Kolak, sekretar i lanovi Nikola Kotle, Ilija Doen i
Kota Bosni), Ilija Doen je dobio zadatak da djeluje na petrovakom srezu
i na dijelovima kljukog i sanskog sreza, gdje su tada bile locirane rvarsko-petrovake jedinice. Tako je on, tokom novembra i decembra, u nekoliko
navrata krae vrijeme boravio na podruju sanskog sreza, uvijek se vraa
jui na teren petrovakog sreza. Pri tom je teite njegovog rada bilo na po
litikom djelovanju u partizanskim jedinicama, ali je, vie usputno, odravao
i konferencije s narodom, posebno povodom biranja seoskih NOO. On je
tada, kako je ve navedeno, formirao i nekoliko partijskih organizacija na
podruju sanskog sreza: u Sanskoj eti, u Jelainovcima i u Luci-Palanci.
Kada su analizirali rad na teritoriji sanskog sreza, drugovi u Okrunom ko
mitetu KPJ za Drvar su dolazili do zakljuka da im je nepodesno da djeluju
i na tom srezu, ali zvanine odluke o prikljuenju i sanskog sreza Okrunom
komitetu KPJ za Biha nije bilo sve do skendervakufske konferencije.28
Meutim, Okruni komitet KPJ za Biha, iako zvanino ne ubraja san
ski srez u svoj okrug, ipak, ve od svog formiranja krajem oktobra, obuhvata
politikim radom i dio sanskog sreza. Naime, na jednoj od prvih svojih sjed
nica, OK KPJ za Biha zaduio je svoje lanove za rad po srezovima, pa je
tako Duanka Kovaevi zaduena za sanski srez, a s njom i Drago Lang,
iako je tada u Okrunom komitetu bio zaduen za rad sa omladinom na te
ritoriji itavog okruga.27 Povremeno su, radi konkretnih zadataka, dolazili i
Rada Vranjeevi, zatim lanovi taba 1. krajikog NOP odreda Ljubo Babi,
Velimir Stojni, Vojo Todorovi i dr Moni Levi, kao i politiki radnici Vojo
Stupar, Stojan Maki i jo neki, dok su u partizanske jedinice na sanskom
srezu ee dolazili lanovi taba Odreda.
Kao lanovi OK KPJ za Biha, njegovi lanovi Drago Lang i Duanka
Kovaevi su na sjednicama tog rukovodstva, podnosili izvjetaj o svom ra
du na podruju sanskog sreza, a pogotovu o politikom stanju, gdje su no
vembradecembra skoro iskljuivo djelovali.28
Odmah poslije formiranja OK SKOJ-a za Biha, dogovoreno je sa la
novima OK SKOJ-a za Drvar da se skojevska organizacija sanskog sreza uk
ljui u sastav grmekog okruga, to je uraeno 28. decembra 1941. godine.28
I pored svega, injenica je da ovaj srez zvanino ne smatraju svojim
ni Okruni komitet KPJ za Drvar ni Okruni komitet KPJ za Biha, sve do
poetka 1942. godine.
26
27

Kazivanje Ilije Doena, 8. novembra 1978.

Kazivanje Duanke Kovaevi, 12. januara 1976. godine.

28 Isto.
29

Zapisnik sa Prve okrune konferencije SKOJ-a za srezove Bosanska Krupa, San

ski Most i Biha, odrane 21. marta 1942. godine u Luci-Palanci.
Dokumenti iz istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, tom I, knj. 2, izdanje
Istorijskog odjeljenja NOVJ, Beograd, 1954. godine, str. 515.

2. SITUACIJA NASTALA USLJED PRODORA ITALIJANSKOG

OKUPATORA I NJEGOVE DEMAGOKE POLITIKE
Prve ratne jeseni dolo je do novog zaotravanja politike situacije na
veem dijelu Bosanske krajine, to je komuniste i sve rodoljube stavilo pred
jo sloenije i tee zadatke. Rjeavanje tih problema u to vrijeme je bio i
najvaniji zadatak partijskih organizacija i tada tek formiranih rukovod
stava.
Neuspjeh Pavelia u pokuaju pacifikacije, u periodu avgust-septembar 1941. godine, izrazio se u snanom razmahu pokreta otpora i jaanja
partizanskih snaga, ali i do intervencije italijanskih trupa na veem dijelu
Bosanske krajine (u tzv. drugoj i treoj okupacionoj zoni).
U periodu septembar-oktobar italijanske okupacione trupe se vraaju
u gradove i vea naselja koja su bili napustili neposredno pred ustanak,
kada je Trei Rajh zapoeo rat protiv SSSR. One sada dolaze u dugim motorizovanim kolonama praenim eskadrilama aviona, predstavljajui se kao
zatitnici srpskog naroda. Usljed toga dolazi do novog pogoranja situacije
u ovom ustanikom kraju i novih problema koji se postavljaju pred ruko
vodstvo ustanka.
Zbog primamljivosti njegove demagoke politike, pojedinci i grupe
ustanika u ponovo okupiranoj zoni kontaktiraju s italijanskim okupatorom,
vode razgovore s njihovim oficirima, dopisuju se meusobno; pojedini ko
mandiri putaju italijanske jedinice da nesmetano prolaze preko njihove
teritorije, ne napadaju ih, a pojedinci, pa i grupe boraca, odlaze u nepri
jateljeva uporita prevozei se italijanskim kamionima zatieni italijan
skim propusnicama i vojnicima.30
Ta situacija je uglavnom trajala dva-tri mjeseca (oktobar-novembar-decembar 1941. godine), a negdje i neto due, prijetei da ozbiljno umanji
rezultate ustanka i ugrozi narodnooslobodilaki pokret. U krajnjem, to je
u ovim krajevima prijetilo uspostavljanjem etnikog pokreta kao zagovor
nika saradnje s Italijanima.
Neki lokalni komandiri su tim pregovaranjem s Italijanima taktizirali
da bi dobili u vremenu, dok ojaaju svoju jedinicu. Jedan broj je to
inio jer se plaio zime koja je stigla, dok su mnoge porodice bile u improvizovanim sklonitima ili izbjeglitvu, rasporeene po domainstvima, bu
dui da su im, veinom, kue izgorjele u prvim danima ustanka. Drugi su
taktizirali zbog isturenosti svojih sela, odnosno grupe sela, ili uklinjenosti
izmeu neprijateljskih garnizona i okupiranih gradova. Meutim, bilo je i
nekih komandira koji su od poetka nastojali da se to vre veu za italijanskog okupatora. Kolebanje prvih, taktizera, bilo je relativno lake sa
sTo

se dogaalo na krupskom, bihakom, petrovakom i kljukom srezu; vidjeti

o tome u ediciji Podgrme u NOB, Bosanski Petrovac u NOB i drugima.

256

vladati, oni su ostali partizani, zapoeli borbu i s Italijanima, postali istak

nuti partizanski komandanti. Drugi su, pak, otili u otvorenu izdaju, pa su:
ili pobjegli pod skut okupatora (Jovo Klikovi), ili su udaljeni iz partizan
skih jedinica i, drugom polovinom 1942. godine, osueni na smrt (Duan
Nedimovi, Mile i Dane Uzelac i jo neki), ili su prebjegli etnicima na Manjau (Pavao Muti, Milo Perii i jo neki).
Bilo je pojedinaca koji su rezonovali i govorili: dosta je to ratujemo
protiv ustaa i NDH, kud emo sad ratovati i protiv jedne jake drave, Musolinijeve Italije.
Situacija je, razumije se, bila razliita na pojedinim podrujima ovog
dijela zemlje. Na Kozari, recimo, nije bilo ni jednih ni drugih shvatanja,
odnosno nije bilo navedenih pojava, uostalom, na njihovom terenu i nije
bilo italijanskih ve njemakih jedinica, poto se Kozara nalazila u njema
kom okupacionom podruju.
Na drvarskom okrugu, KPJ i rukovodstvo ustanika su tokom zime us
pjeno savladavali i ove nove probleme, iako se jedan broj bivih gerilaca,
komandira i boraca proglasio etnicima i stavo pod neposrednu zatitu Ita
liana.
U nekim drugim podrujima Bosanske krajine ova nova situacija takoe je dovela do bre diferencijacije na partizane i etnike, odnosno na
snage revolucije i kontrarevolucije, ali i znatno oslabila NOP u tim kraje
vima.
Na Grmeu je takoe bilo pojedinih komandira i drugih boraca koji
su kontaktirali sa italijanskim okupatorom. I pojedinci iz pozadine su bili
za saradnju s Italijanima, smatrajui ih stvarnim zatitnicima srpskog iv
lja, ime, su, objektivno, nastojali da suzbiju i sprijee organizovanje i ja
anje partizanskih jedinica i NOP-a u ovom kraju.
Odmah treba rei da su i najodgovorniji rukovodioci ustanka na Gr
meu vodili zvanine pregovore sa predstavnicima italijanske okupatorske
vojske. Naime, Italijani su, sredinom oktobra, po dolasku u Biha i Bosan
sku Krupu uputili poziv na pregovore Komandantu srpske oruane sile
na Grmeu. Sa krupskog sreza, gdje je od Italijana primljen ovaj poziv
upuen je na komandanta Krajinske divizije, u Majki-Japru.32 0 njemu je
sredinom oktobra u tabu Krajinske divzije, u kui Bude Draia u MajkiJapri, voen razgovor, u kom su uestvovali: Osman Karabegovi, koji je
bio na prolazu u ovom kraju, Danko Mitrov, Duanka Kovaevi, Duan Josipovi i jo neki drugovi iz taba Divizije i taba 4. bataljona Slobode.
Raspravljalo se da li i kako pregovarati s Italijanima. Zakljueno je da Dan
ko Mitrov, kao komandant najvie ustanike komande u Bosanskoj krajini,
ode na razgovore. On je sa grupom rukovodilaca i u pratnji Konjikog voda
i Radikog odreda otiao na Grabe kod Bihaa.33 S Mitrovim su bili Petar
Vojnovi, komandant 4. bataljona Slobode, Slavko Rodi, komandant Petrovako-bihakog bataljona, i jo neki. Danko Mitrov je sa nekim italijan
skim viim oficirom razgovarao na panskom. Ispostavilo se da je italijanski oficir bio komandant faistikog intervencionistikog bataljona u pa31

Vidjeti odgovarajue priloge u ediciji Podgrme u NOB.

Terzi: Susret s Italijanima, edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 150151.
33 Kazivanje Duana Josipovia autoru, 8. maja 1975. godine.
82 Ale

17 Srez S. Most

NOB

257

niji, protiv kojeg se, na istom frontu, borio Danko Mitrov, kao komandant
sastava internacionalnih brigada.34
Italijani su traili da im se omogui saobraaj cestom Biha Bosan
ska Krupa Sanski Most, jer su u tim gradovima imali najisturenije gar
nizone tree okupacione zone. Traili su i da ustanici ne napadaju njihove
garnizone. Zauzvrat obeavali su da e dati municiju za borbu protiv Mus
limana, odnosno protiv Turaka, kako su oni govorili.
Danko Mitrov je odluno odbio sve njihove zahtjeve i prijedloge, go
vorei da partizani ne vode bratoubilaki rat, ve organizovanu borbu protiv
okupatora i onih koji ga pomau; sa okupatorom nema pregovora o saradnji, ve o naputanju nae zemlje, bio je zakljuak i poruka onoga to je
Danko Mitrov rekao.
Krajnji cilj Italijana je bio da ovladaju cestom od Bihaa preko Bo
sanske Krupe, do Sanskog Mosta te da odvoje osloboena sela od vrstog
zalea Grme-planine ali i da teritoriju izmeu Une i Sane razdvoje na
dva dijela, te tako oslabe ustanak i ugroze postignute rezultate gotovo tro
mjesene borbe. U takvim okolnostima nije moglo biti ni rijei o udovoljava
nju zahtjevima okupatora. Ipak, bilo je najvanije da sa okupatorom zvanino razgovara ovlatena grupa rukovodilaca, koja e prema njemu biti
odluna, a ne pojedini komandiri ustanikih jedinica koji bi, zbog nedovolj
nog poznavanja situacije, mogli napraviti propust koji bi za posljedicu imao
nesluene tekoe za dalji razvoj ustanka u ovom kraju.
Svjesne snage, lanovi KPJ i partijske organizacije, antifaisti i rodo
ljubi, intenzivnim politikim radom tokom jeseni i zime 1941/42. godine,
uspjeno su savladali i te krupne politike probleme koji su nastali ponov
nom okupacijom ovog podruja od strane trupa italijanskog okupatora. G
tome govori i injenica da upravo u vrijeme pojave ovih problema i njiho
vog trajanja na podruju Grmea dolazi do formiranja 1. krajikog NOP
odreda i okrunih komiteta KPJ i SKOJ-a, osnivanja novih partijskih e
lija i skojevskih aktiva, izbora NOO u svim slobodnim selima i nekim optinama. Formiraju se i odbori AF i antifaistike omladine.
Grme je i iz ove teke i sloene situacije, koja je trajala i prvih mje
seci druge ratne godine, izaao kao pobjednik, tavie, ostao je ist par
tizanski, bez ijedne etnike organizacije ili etnike vojne formacije tokom
daljeg voenja NOB.

BORBA PROTIV ITALIJANSKIH OKUPATORA

NA PODRUJU GRMECA
Nakon prodora u Drvar italijanski okupator je, tokom oktobra, svoje
jake garnizone postavio u Bosanskom Grahovu, Drvaru, Bosanskom Petrov
cu, Kljuu, Mrkonji-Gradu, Sanskom Mostu, Bihau, Bosanskoj Krupi i
Velikoj Kladui.35
Italijani su na podruju Bosanskog Grahova, Drvara i Bosanskog Pet
rovca izdano pomagali etnike, s ciljem da demoraliu narod i partizane i
34
35

Petar Vojnovi: Izlazak na pravi put, edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 40.
Prema razmjetaju jedinica 2. armije, Italijani su 10. februara 1942. godine u
Sanskom Mostu imali: jednu bateriju 34. artiljerijskog puka i 402. bersaljerski
bataljon Zara; Zb. XIII/2, str. 8132.

258

tako razbiju preostale partizanske jedinice na tom podruju i ugue usta

nak. Njihova propaganda prenoena preko proetnikih raspoloenih poje
dinaca, ali i prilikom susreta njihovih oficira sa nekim seljacima i borcima,
brzo je stizala i do najudaljenijih slobodnih sela, pa i na podruje Grmea.
Italijani su se predstavljali kao zatitnici Srba od ustakih zuluma, ali isto
vremeno potpomagali etnike da raspiruju bratoubilaku borbu protiv Musli
mana i Hrvata, tavie, dolaskom u gradove tree okupacione zone, Ita
lijani su razvili iroku propagandu koja je ila na raspirivanje bratoubila
ke borbe, govorei Srbo bono, Turko macare (Srbi su dobri, Turke klati).
Oni ak od ustanika nisu traili ni da predaju oruje, ve samo da na njih,
Italijane, ne pucaju kada budu prolazili kroz ova podruja. Istovremeno,
propagatori etnitva, i oni koji su podravali zahtjeve italijanskog okupa
tora, po selima su govorili kako je kraj ratu i patnjama, da su borbe pre
stale svugdje gdje su doli Italijani; ko hoe moe mirno i bez straha ii u
Sanski Most, Bosansku Krupu, Biha i druge gradove, gdje e, pod zatitom
italijanskih vojnika, nesmetano kupovati so, petrolej, odjeu, obuu i dr. i
prodavati svoje proizvode. Prilikom pojedinanih susreta sa ustanicima, i ta
lijanski oficiri su otvoreno govorili: Ubijajte Hrvate i Turke gdje god mo
ete, samo sakrijte da mi ne vidimo. Bila je to perfidna italijanska okupa
torska politika: zavadi pa vladaj! koja je tada i u ovim krajevima trebalo
da obezbijedi njihovo trajno prisustvo.
Oktobarskih dana 1941. godine tab Krajinske divizije je sadrajem
jednog letka upozorio borce i stanovnitvo Grmea na podmukle i neprija
teljske namjere italijanskog okupatora. Tekst tog letka su sastavljali Os
man Karabegovi, Duanka Kovaevi i Vojo Stupar. Na pisaoj maini ga
je Duanka Kovaevi prekucavala desetak puta, jer ga je Osman Karabe
govi ispravljao i dopunjavao, da bi svima bio to jasniji.3 Sauvan je je
dan primjerak originalnog letka, umnoen na pisaoj maini, vjerovatno u
nekoj nioj jedinici. U ovom letku tab Krajinske divizije se obraa Svim
partizanskim odredima, svim narodnim borcima, svim potenim seljacima
i graanima, obavjetavajui ih da su italijanske trupe okupirale Biha i
Bosansku Krupu, da ire lai i zavaravaju narod da dolaze sa prijateljskim
namjerama i da nikom ne ele zlo. Potom se navodi da je cilj dolaska ita
lijanskih trupa da pljakaju nae domove i njive, da svojim dobrim po
naanjem ele da lake razoruaju ustanike, kako bi nesmetano pljakah
nae krajeve. Zato se pozivaju partizani da ne dozvole da ih Italijani zava
ravaju, ve da odluno stupe u borbu protiv italijanskih okupatorskih ban
di i njihovih domaih slugu, jer se samo tako moe sauvati sloboda i osi
gurati miran ivot svojih porodica.
Neposredno nakon objavljivanja ovog letka37 italijanski okupator je,
19. oktobra, doao i u Sanski Most, zbog ega u njemu i ne pie da su Itali
jani doli i u Sanski Most. Letak se zavravao borbenim pokliem: Dru
govi partizani, naprijed u borbu do nae konane pobjede!
U narednih nekoliko mjeseci nije bilo partizanske jedinice na podru
ju Grmea u kojoj se nisu vodile duge diskusije, odnosno ubjeivanja onih
boraca koji su bili za taktiziranje, bar dok zima proe, ili onih pojedinaca
koji su bili za otvorenu proetniku politiku. Ta polemika i borba za prihIS Kazivanje Duanke Kovaevi autoru, 12. januara
37 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 440.

1976. godine.

259

vatanje politike platforme KPJ i NOP-a prenijeta je iz jedinica u pozadi

nu, pa su te jeseni i zime odravane skoro svakodnevne konferencije na ko
jima su partijsko-politiki aktivisti (drugovi iz OK KP, i OK SKOJ-a, lano
vi taba 1. krajikog NOP odreda i tabova eta, komunisti i skojevci i dru
gi rodoljubi) objanjavali narodu platformu NOB-a, razotkrivali sutinu
podmukle propagande italijanskih faista i razobliavali najgrlatije pristae
Italijana, meu borcima ili u selima.
Ove politike konfrontacije kako u partizanskim jedinicama tako i u
selima bile su veoma burne, une, dugotrajne. Pojedine konferencije su
trajale i po etiri i vie sati. U poetku je sve ilo bez vidljivih znakova brzog
prevazilaenja ove znatno zaotrene stuacije. Meutim, bilo je veoma zna
ajno to to su u to vrijeme na ovom podruju djelovali Okruni komitet
KPJ za Biha (Grme), lanovi taba 1. krajikog NOP odreda i partizan
skih eta, a od decembra i OK SKOJ-a za Biha (Grme). U svim ovim po
litikim i partijskim aktivnostima na Grmeu, koje su se odvijale u periodu
novembardecembar 1941. i januarmart 1942. godine, izuzetnu pomo su
pruile jedinice koje su dole s podruja Drvara i Bosanskog Petrovca38 (izu
zev Prekajske ete, koja je marta 1942. godine razoruana, i nekih boraca
Krnjeuke ete).38
Poetkom novembra OK KPJ za Biha (Grme) je nakon analize poli
tike situacije na podruju okruga, u osloboenim selima, donio odluku
0 osnovnim pitanjima daljeg voenja borbe i uvrenja dotad steenih po
zicija u ustanku... Po tome je borba protiv Italijana i pristalica njihove
politike u Podgrmeu i na teritoriji ovog odreda (1. krajiki NOP odred,
napomena B.B.), predstavljala vomo pitanje opstanka i irine narodnooslobodilakog pokreta gotovo u cijeloj Bosanskoj krajini.. ,40
Okruni komitet KPJ za Biha (Grme) je radi ostvarivanja te odluke
zakljuio da treba pokloniti punu panju organizovanju partizanskih eta,
osnivanju partijskih i skojevskih organizacija u etama i u pozadini, vojnom
1 politikom osposobljavanju partizanskih jedinca za partizanski nain voe
nja borbe. S tim u vezi odlueno je da se izvri takav raspored kadra koji
e obezbijediti uspjeno rukovoenje svim jedinicama i svim selima u sklo
pu organizaciono-politikog i vojnikog osposobljavanja ete, odlueno je
da svaka jedinica organizuje logorovanje na jednom mjestu, da se prekine
smjenjivanje boraca i da se jedinice pripreme za nove borbe, pored ostalog
i protiv italijanskog okupatora.
Sprovoenje ovih odluka izazvalo je otpor pojedinih boraca, naroito
starijih godita i onih koji su bili rodbinski ili na neki drugi nain poveza
ni sa pojedincima koji su podravali italijansku propagandu i politiku, ili
taktiziranje sa italijanskim okupatorom dok zima proe.
88

Kazivanje Ljube Babia autoru, 23. novembra 1978. godine.

Jovi: Boravak u Krnjeukoj eti, edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str.
315320 i emso Tabakovi: Dijalog u noi, isto, str. 321324.
40Hajro Kapetanovi: Prvi omladinski vojno-politiki kursevi u Podgrmeu, edi
cija Podgrmea u NOB, knj. 3, str. 441.
38 Rajko

260

SPREAVANJE UTICAJA ITAUJANSKOG OKUPATORA NA

TERITORIJI SANSKOG SREZA
Poslije povratka italijanskog okupatora u Sanski Most na teritoriji san
skog sreza dolazi do pogoranja politike situacije i pojava koje su uspora
vale razvoj i jaanje partizanskih jedinica i NOP-a u cjelini.
im su, 19. oktobra, doli u Sanski Most, Italijani su zapoeli svoju
oprobanu demagoku taktiku. Oni su ve 21. oktobra krenuli prema slobod
noj teritoriji, da bi uspostavili kontakt sa ustanicima. Prenosei izvjetaj
kotarskog predstojnika iz Sanskog Mosta od 22. oktobra, Ministrastvo vanj
skih poslova NDH izvjetava Obe upravno povjerenstvo u Suaku o bor
bama kod Sanskog Mosta, pored ostalog navodei: Juer dne 21. ov. mj. ili
su izaslanici talij. vojske na pregovore sa etnicima, meutim kako su ti
pregovori zavrili, nije poznato.41 Povjerenstvo se obavjetava da su Fajtovci, Naprelje i Gorica spaljeni, a da italijanske trupe nisu htjele pomoi
ustakim i domobranskim jedinicama da odbrane ta sela.
Poslije oktobarskih akcija partizana na neprijateljska vojna uporita
u Fajtovcima, Kamengradu i okolnim selima, partizani su se sve ee spu
tali na cestu Husimovci Kamengrad, kojom su poeli da saobraaju Ita
lijani, odlazei u pljaku po naputenim selima, ili po drva, sijeno i si. Ka
ko su i neki seljaci odlazili u Sanski Most, a prije svega ene, Italijani su
doznali imena komandira i komandanata partizanskih jedinica, pa su im slali
pisma, cigarete i poruke da oni, Italijani, brane Srbe, da etnici (kako su
oni nazivali partizanne) ne treba da se bore protiv Italijana i si. Da bi se
potvrdili kao spasioci Srba, Italijani nisu htjeli da na traenje ustakih vla
sti i domobranskih komandi interveniu prilikom napada partizana na ne
prijateljska uporita u Fajtovcima i Kamengradu (20. oktobra) i u Kljevci
ma (25. oktobra). Svakako, oekivali su povoljan ishod svojih akcija za us
postavljanje veze sa ustanikim komandirima i nadali se da e i ovdje us
tanak razbiti pregovorima. Zato su Italijani i na sanskom sektoru pozivali
i ili na razgovore i pregovore.
Italijani su slali pisma i urinu Predojeviu, adresirajui ih: Gospo
dinu urinu Predojeviu, komandantu etnika, Grmea.42 Meutim, bilo
je uzalud. urin Predojevi i njegovi borci bili su za borbu protiv Italijana,
do koje je uskoro i dolo.
Poetkom decembra urin Predojevi s politikim delegatom urom
trpcem i grupom boraca spustio se na cestu u Husimovcima. U tom su
naili italijanski vojnici u kamionu i oficir je upitao urina kakva mu je
to oznaka na kapi. Dobio je odgovor da je to zvijezda petokraka, znamenje
41
42

Arhiv VII, k. 221, br. reg. 52/41.

Kazivanje ure trpca, nosioca Partizanske spoemnice 1941, 12. maja 1972. go
dine.

pod kojim se partizani bore. Onda ga je oficir upitao: Jeste li komunista?,

na to mu je urin ponosno odgovorio da jeste (iako tada jo nije bio lan
KPJ, napomena B.B.). Taj odgovor urin je popratio sonom psovkom i
potegnuo je puku na Italijana. To su uinili i ostali borci, iskoivi na
cestu iz ipraja gdje su dotad bili skriveni. Italijani su digli ruke, ali se
sa oblinjeg brda, odakle je sa grupom boraca sve to posmatrao, oglasio
Sergije Tutu: Ne dirajte Italijane, ili emo mi vas napasti! urin, tr
bac i ostali partizani na to su se povukli, a Italijani su se vratili u Sanski
Most. Poslije tog dogaaja urin Predojevi je iao i u tab Odreda, tra
ei da se Tutu najstroije kazni, to nije usvojeno.4*
Jo prije dolaska Italijana na sansko podruje, ali nakon to su zau
zeli Drvar, proetniki elementi su poeli iriti njihovu propagandu. A ka
da su Italijani doli i u Sanski Most, neki ljudi sa slobodne teritorije od
mah su stupili u vezu s njima. Jedna takva izdajnika veza sa italijanskim
okupatorom sasvim je sluajno otkrivena. Rije je o tome da je Vojo Todorovi, zamjenik komandanta 1. krajikog NOP odreda, prolazio kroz Emi
novce, pa je u nekoj kui potraio malo vode. Domaica mu je pruila bukaru vode i nekoliko italijanskih cigareta. Kada ju je upitao otkud joj te ci
garete, domaica mu je odgovorila da ih dobiva od Italijana kada im u San
ski Most odnosi pisma Jove Vokia, biveg andarma iz Dabra. Todorovi
je odmah naredio komandi Sanske ete da se Voki uhapsi.44 Na sasluanju
odmah je priznao da je Italijanima slao izvjetaje s podacima o poloajima
partizanskih jedinica, rasporedu logora, broju boraca, naoruanju i dr. Pri
znao je da je odravao vezu s uiteljem Milom Gagiem, lugarom Perom
Jelaom i jo nekim ljudima iz Luci-Palanke, kao i sa etnicima Ilijom
Desnicom i Manom Rokviem, na petrovakom srezu, od kojih je dobio i
jedno pismo, koje je poslije njegovog hapenja i suenja pronaeno. Nada
lje, izjavio je da je bio ugovoren sastanak pomenutih Palanana i petrovakih etnika, kod Ilijine vode u Grmeu.
U tabu 1. krajikog NOP odreda odlueno je da se Jovi Vokiu or
ganizuje suenje, na kojem e se javnosti razotkriti neprijateljski rad gru
pe Jelaa ilas Gutea, koji su kanjeni neto prije suenja Vokiu.
Vojo Todorovi je odreen da bude predsjednik vojnog suda Odreda, a Pe
tar Vojnovi njegov zamjenik, dok je istom naredbom imenovana i porota
od est-sedam vienijih ljudi iz Luci-Palanke i oblinjih sela. Za sve vrije
me suenja Vokiu stalno se provlaila i osuda ostalih proetnikih, proitalijanskih i ovinistikih pojedinaca, Pere Jelae, Miloa ilasa i Vladije
Gutee, koji su ve kanjeni, kao i nekih koji su bili pobjegli (lugar Sveto
Srdi i zemljoradnik Duan Drobac). Sud je zasjedao dva ili tri dana, jer
su porotnici, iako su bili veoma estiti i NOP-u odani ljudi, smatrali da je
Voki zaludio i da ga treba kazniti samo sa 25 ih 50 batina, toliko da se
opameti. Zalaganjem predsjednika vojnog suda, porota se uvjerila da je ri
je o izdajniku ustanka i da mu zbog izdaje treba izrei smrtnu kaznu. Po
drku takvoj odluci naroito je pruao jedan radnik povratnik iz Amerike.
Na zavretku suenja, na zboru naroda u Luci-Palanci, Vojo Todorovi je
proitao optubu i presudu, a na kraju naveo imena predsjednika i zamje-

*3 IstO.
44 Vojo

Todorovi: Na Sanskom sektoru, edicija Podgrmea u NOB, knj. 2, str.

206207.

262

Bika vojnog suda i svih porotnika. Kada je narod saznao kakve je sve po
datke o partizanskim jedinicama Voki slao Italijanima, jednoduno je po
zdravio presudu. Porotnicima je tada laknulo, jer su se plaili da narod ne
e podrati najteu kaznu.45
Neprijateljska aktivnost Jove Vokia, a naroito njegovo dopisivanje
s italijanskim okupatorom, kao i uloga u povezivanju proitalijanskih i proetnikih pojedinaca sa lucipalanskog podruja i petrovakih etnika, po
kazuje koliko su okupator i etnici sa petrovakog i drvarskog sreza bili
ambiciozni u svojim planovima. Meutim, otkrivanje, hapenje i suenje
Jovi Vokiu znatno je doprinijelo raskrinkavanju tih podmuklih neprijatelj
skih razbijanja NOP na grmekom podruju.
Na sanskom srezu bilo je komandira seoskih odreda i vodova koji su
se dopisivali i pregovarali s italijanskim okupatorom. U takvoj situaciji ne
ki od tih seoskih odreda nisu te jeseni bili dovoljno vojniki aktivni, prije
svega nisu izvodili akcije i napadali na neprjatelja, ne bar koliko su to
stvarne mogunosti dozvoljavale. O tome e Pero Moraa kasnije zapisati:
Zadovoljavali su se time da ostanu gospodari teritorije koja se nalazila iza
njihovih poloaja i na kojoj su relativno spokojno ivjela podgrmeka se
la .. .46
U to vrijeme politika situacija se zaotrila i zbog drugih razloga. Ne
to prije dolaska Italijana u ove krajeve ulo se da u Srbiji i nekim dru
gim krajevima zemlje postoje etniki odredi i da oni sarauju s partizan
skim odredima, ali da njima komanduju oficiri koji su ostali vjerni kralju.
Ideja je za neke inae kolebljive elemente bila primamljiva. Ali na sanskom
srezu nije bilo krupnijih autoriteta koji bi poveli proetniku akciju, izu
zev pravnika i rezervnog kapetana Petra Bijelia, koji je na ovaj srez doao
s Bravska, odakle je bio i rodom. On se sam hvalio kao vojni strunjak,
iako to stvarno nije bio. Oko sebe je okupljao bive aktivne podoficire,
andarme, lugare i jo neke ljude koji su odranije bili zatrovani antikomu
nistikom propagandom. Bijeli se tada nalazio u Eminovakom vodu. Do
lazak italijanskih trupa u Sanski Most ga je obradovao. Komandant itali
janske jedinice u Sanskom Mostu odmah je obnarodovao zavoenje reda
i mira, prestanak borbe, kanjavanje ustakih zloinaca, bezbjednost i
puna graanska prava Srba. I odmah zapoeo sa slanjem pisama adresiranih
na komandanta etnikih trupa i uz njih slao poklone: cigarete, slatkie i
dr. Ako su takva pisma stizala u tab Sanske ete, nije bilo problema, jer
je tab odbijao bilo kakvu saradnju i pregovore. Meutim, pogdjekad su ta
pisma stizala Petru Bijeliu u Eminovce, ili Milou Periiu, vodniku Dabarskog voda u Dabar. Tada bi se oni odmah poeli dotjerivati i pripremati za
pregovore, ne obavjetavajui tab ete o pismu. Meutim, politiki delegati
bi brzo uputili kurire u tab ete, pa bi ovaj energino intervennisao, pod
sjeajui na naredbu komandanta Krajinske divizije Danka Mitrova da
niko bez dozvole vieg taba ne moe pregovarati s okupatorom. A Danka
Mitrova, neustraivog komandanta, majora panske revolucionarne armije,
koji je svojim izgledom, strogou i vojnim podvizima uivao kod svih veliki
45

Rekonstruisano na osnovi navedenog priloga V. Todorovia i naknadnih autoro

vih istraivanja u Luci-Palanoi.
46 Pero Moraa: U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942. godine, edicija
Podgrme u NOB, knj. 3, str. 83.

263

autoritet, respektovali su i Bijeli i Perii. Pored toga, tab Sanske ete je

upozoravao da e prekrioci te odluke komandanta Krajinske divizije odgo
varati pred najodgovornijim rukovodiocima 1. krajikog NOP odreda, ko
mandantom Ljubom Babiem i politikim komesarom Velimirom Stojniem,
iji je autoritet kao rukovodilaca takoe bio veliki.47
Politika borba s pojedincima ili grupama boraca, naroito na brojnim
vodnim konferencijama, vodila se dva mjeseca. Pero Moraa je o tom vre
menu zapisao:
Situacija nije bila ni malo laka. Poela je zima, koja je te godine bila
veoma otra. Iskrvavljeni i popaljeni narod prieljkivao je predah i teko su
mu padale nove rtve, a Italijani su obeavali mir i red, tolerisali su slobodnu
teritoriju, kupovinu osnovnih ivotnih namirnica, verc i pekulaciju. Na toj
osnovi su etniki elementi nali spregu sa svim pljakaima i ljudima Sklo
nim lakom ivotu, kakvih je bilo i meu borcima .. .48
Te jeseni i zime pojedini borci iz Dabarskog voda odravali su vezu
s nekim poznanicima u Sanskom Mostu i preko njih prodavali u gradu op
ljakanu penicu, a onda su za dobijeni novac, ili za novac opljakan u ak
cijama, kao na primjer prilikom napada na neprijateljsko uporite u Sta
rom Majdanu, kockali i banili. Oni su se uporno opirali zavoenju reda i
discipline u vodovima koji su ivjeli odvojeno, svaki za sebe i u drugom se
lu.49 Sa nekima od tih nedisciplinovanih i samovoljnih boraca obraunalo se
tek s proljea 1942. godine (Milo Perii i Gojko Manojlovi), dok je Petar
Bijeli, ve krajem novembra i na osnovi odluke taba Odreda, udaljen iz
Eminovakog voda, to je znatno pomoglo u naporima za brzo ozdravljenje
situacije u tom vodu i omoguilo uspjeno djelovanje politikog delegata.
Novembra 1941. godine na grmeki sektor su stigla tri etnika oficira
iz Srbije. Bili su u srbijanskim odijelima, sa ukrtenim redenicima preko
prsa, imali su kratke konjike puke, a na glavi ubare s etnikom kokar
dom. Naili su na Konjiki vod i odmah zapoeli s etnikom propagandom,
govorei da dolazi srpska vojska koja e da oslobodi Bosnu od Turaka,
da su etnici pravi zatitnici srpstva itd. Odmah su sprovedeni u tab u Majki-Japru, gdje su ih razoruali i sasluali. Ubrzo se utvrdilo da su doli sa
zadatkom da organizuju etnike jedinice, pa su strijeljani. Borcima Konji
kog voda reeno je da o toj etnikoj oficirskoj trojki nikom ne govore.58
Bila je to jedina etnika grupa koja je iz Srbije stigla na Grme, ali je i ona
efikasno osujeena u sprovoenju dobijenih zadataka za razbijanje partizan
skog pokreta u Bosanskoj krajini.
U suzbijanju te neprijateljske aktivnosti na ovom srezu svjesne snage
su svakim danom postizale sve znaajnije uspjehe, zahvaljujui tome to je
veina boraca bila za borbu protiv italijanskog okupatora i za uvrivanje
partizanskih jedinica. U suzbijanju neprijateljske aktivnosti naroito su do
prinijeli lanovi KPJ, politiki komesari i komandiri eta, politiki delegati
i veina komandira vodova.

47

Isto, str. 8298.

Edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 88.
48 Isto.
50 Kazivanje Stojana Milinovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 10. novembra
1978. godine.
48

264

Znaajan uticaj na politika previranja na sanskom sektoru imala je

pojava etnikih jedinica na Manjai, kao i vrljanje etnika Mane Rokvia
s druge strane Grmea, na petrovakom srezu.
U jeku te borbe svjesnih snaga protiv proetnikih i proitalijanski na
strojenih pojedinica i grupa, na ovom podruju je, 13. decembra, dolo do
ve opisane prve borbe vodova Sanske partizanske ete protiv italijanskih
okupatorskih jedinica.
Uporna borba komunista i rodoljuba za pobjedu ideje bratstva i jedin
stva naih naroda kao zaloge pobjede nad faizmom i ovdje je dugo trajala.
Pri tom se nastojalo i uspjelo ubij editi borce da ne pale kue i ne ubijaju
neduno muslimansko i hrvatsko stanovnitvo. Naime, ustae su od prvih
dana ustanka palile kue i ubijale neduno stanovnitvo sela u koja su upa
dale: prilikom njihovog prodora u Luci-Palanku i Miljevce, zatim u Dabar,
Husimovce, Umce, Eminovce, srpski dio Kljevaca, Lukavicu, Slatinu i niz
drugih sela. Meutim, ustanici su prva paljenja sela izvrili tek drugom po
lovinom septembra, kada su spalili vei dio muslimanskog dijela Skucanog
Vakufa. To se ponovilo i drugom polovinom oktobra, prilikom napada na ne
prijateljske snage u Gorici, Naprelju, Fajtovcima i Kamengradu, zatim pri
napadu na ustako uporite u Malovanu, zaselak Kljevaca, pri upadu u Mod
ru i Kalendere. To ponavljanje paljenja sela prijetilo je da ozbiljno ugrozi
rezultate nastojanja komunista i ostalih rodoljuba da pravilno kanaliu za
poetu borbu i da za tu borbu protv okupatora i njegovih slugu pridobiju
i Muslimane i Hrvate. Zbog svega toga su komunisti uporno, iz dana u dan,
objanjavali politiku bratstva i jedinstva, uvjeravali borce u to da od odnosa
partizana prema muslimanskom i hrvatskom narodu, u krajnjem, zavisi i
pobjeda u NOB. Takav, neprekidan i smiljen politiki rad s borcima Sanske
partizanske ete i meu stanovnitvom slobodne teritorije ubrzo je donio i
prve plodove: prilikom ponovnog ulaska partizana u muslimanska sela Vr
i Okre, decembra 1941. godine, spaljene su samo dvije kue, iz kojih su
ustae pucale. Iza nas su ostala dva sauvana muslimanska sela. To je bila
naa prelomna pobjeda .. .51 zapisao je politiki komesar Sanske partizanske
ete. Vijest o takvom postupku partizana prema stanovnitvu Vra i Okrea
pozitivno je odjeknula i u susjednim selima. I zato u narednim akcijama
partizana na neprijateljska uporita u oblinjim selima stanovnitvo nije
bjealo, ve je bez straha doekivalo partizane i stupalo s njima u razgovor.
Upravo prvog dana ratne 1942. godine dijelovi Sanske partizanske ete su
uli u muslimansko selo Aliie bez borbe, a naoruani mjetani predali su
etrnaest puaka i drugu ratnu spremu. To je na djelu bilo ono to nas je
u oima naroda sutinski odvojilo od svih drugih vojski s kojima smo ra
tovali! istakao je Pero Moraa u lanku o politikom radu u Sanskoj
partizanskoj eti i kasnije Sanskom bataljonu.5*
Ti, naizgled sitni, a u stvari veoma krupni rezultati, svakako temeljni
za dalji uspjean razvoj oslobodilake borbe, za pobjedu linije KPJ, za organizovanje i jaanje partizanske vojske, za uvrivanje ustanka na sanskom
srezu bili su djelo lanova KPJ i ostalih patriota. Oni su, iako mladi i ne
iskusni, znalaki obavili svoje prve i najvanije politike zadatke, koji su,
nema sumnje, bili najtei u itavom oslobodilakom ratu. Istina, bilo je i
Edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 83.
Edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 83.

265

kasnije krupnih politikih i vojnih zadataka, i to veoma krupnih, ali je nji

hovo izvravanje, i pored znatno veih rtava, bilo lake i bez onako velikih
potresa kakvi su se zbivali u jesen i zimu 1941. godine.

KONFERENCIJA VOJNO-POLITIKIH RUKOVODILACA

1. KRAJIKOG NOP ODREDA U MAJKI-JAPRI
U cilju daljeg jaanja NOP-a i njegovih oruanih jedinica, partizanskih
vodova i eta, u Majki-Japri je 15. decembra 1941. godine odrana jo jedna
znaajna konferencija. Naime, uro Pucar je po povratku sa Romanije, iz
Glavnog taba NOP odreda BiH i Pokrajinskog komiteta KPJ, ponovo doao
na Grme, u Majki-Japru. Bilo je to sredinom decembra. Tu je odmah tra
io od taba 1. krajikog NOP odreda da se zakae vojna konferencija na
koju treba pozvati sve komandire i politike delegate vodova i komandire i
politike komesare eta s podruja bihakog, krupskog, novskog i sanskog
sreza.
Konferencija je odrana u koli u ukanoviima, gdje je bio smjeten
tab Odreda. U radu konferencije, sem okupljenih komandira i komesara,
uestvovali su lanovi taba Odreda i Okrunog komiteta KPJ za Biha (Gr
me). Nakon objanjavanja vojno-politike situacije u svijetu i kod nas,
ukazano je na potrebu daljeg vojno-politikog uvrivanja partizanskih vo
dova i eta i njihovog aktiviranja u borbama, a kroz borbu jaanja i daljeg
naoruavanja. Kako je pitanje borbe s italijanskim okupatorom bilo problem
broj jedan, to se od svih prisutnih komandira vodova i eta trailo da se
pojedinano izjasne dali su za borbu protiv svih neprijatelja i okupatora, pa
i protiv Italijana, a onda je od njih traena obaveza da e krenuti u borbu
i protiv italijanskih okupatora, a ne ostati samo na izjavi. Dok su gotovo svi
prisutni vodnici i komandiri ustajali i odluno izjavljivali da su za borbu
protiv italijanskog okupatora, samo dvojica-trojica su s poetka bila protiv.
Njihov rezon je bio: ili sa Italijanima taktizirati i ekati proljee, ili uopte
protiv njih ne ratovati. Takvo miljenje je, istina, odluno zastupao samo
komandir Voda iz Petrovia, Jovo Klikovi. Taj bivi andarmerijski podnarednik, koji je u svojoj andarmskoj uniformi doao i na ovu konferen
ciju, bio je i inae, poznati protivnik komunista, Muslimana, Hrvata i brat
stva i jedinstva. Malo su se kolebali u odluci jo dva-tri komandira vodova,
ali su se i oni uviajui da su svi ostali komandiri i politiki komesari i
delegati za borbu i protiv italijanskih okupatora izjasnili za borbu.
Konferencija je trajala itav dan. Svi prisutni su podnosili izvjetaj o
jedinici, akcijama, brojnom stanju i problemima smjetaja, smjenjivanju bo
raca u jedinici i drugim pitanjima, tada aktuelnim u skoro svim partizan
skim jedinicama.
Jedan od zakljuaka
za formiranje bataljona, u
zakljuaka Savjetovanja u
ete sainjavati koji bataljon,

ove konferencije bio je da se zaponu pripreme

kojim e biti tri do etiri ete, to je bilo u duhu
Stolicama. Meutim, tu nije saopteno i koje e
niti je odreen sastav abova bataljona.5*

5* Sajo Grbi: Formiranje Prve bihake partizanske ete, edicija Podgrme u NOB,
knj. 2, str. 370.

266

Gotovo tri mjeseca kasnije, u svom prvom izvjetaju upuenom Glav

nom tabu NOP odreda i DV Bosne i Hercegovine, pismom 5. marta 1942.
godine, Operativni tab NOP odreda za Bosansku krajinu, sem ostalog pie:
U cilju ozdravljenja ovog odreda (rije je o 1. krajikom NOP odredu, na
pomena B. B.), sazvali smo vojnu konferenciju u Majki-Japri, 15. decembra,
na koju je doao sav komandni kadar ovog odreda .. M
Konferencija je jo trajala kada je sa sanskog sektora stigla vijest da
su partizani Sanske ete u zasjedi doekali i napali Italijane i zarobili etvo
ricu! Bila je to, kako je ve reeno, prva borba protiv italijanskog okupatora
na grmekom podruju. Ona je umnogome znaila i prekretnicu u odnosu
partizanskih jedinica ovog podruja prema tom podmuklom neprijatelju.

AGITACIONO-PROPAGANDNA AKTIVNOST
Za vrijeme boravka u Podgrmeu tab partizanskih odreda Bosanske
krajine (tab Krajinske divizije) u okviru ukupne vojno-politike aktivnosti
razvijao je i propagandnu aktivnost na osloboenoj teritoriji i na pod
ruju koje je bilo pod kontrolom neprijatelja. Pri tome se nastojalo da se
stanovnitvo i, posebno, partizani upoznaju sa ciljevima NOP i njegovom
djelatnou. Prema mogunostima, stanovnitvo i borci su redovno, obavje
tavani o zbivanjima ne samo u Jugoslaviji ve i na drugim velikim svjet
skim ratitima. Ta aktivnost je jedno vrijeme razvijana zajedno sa tabom
partizanskih odreda KrupaSana. Kasnije, tu djelatnost je preuzeo Parti
zanski obavjetajni biro 1. krajikog NOP odreda, formiran u novembru.
To podruje aktivnosti taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu
u Podgrmeu bilo je iroko, ali je o njemu sauvano veoma malo dokume
nata. Kada je, tek sredinom oktobra, dobio prvi primjerak Biltena Glavnog
taba NOP odreda Jugoslavije (broj 1, od 10. avgusta 1941. godine, u kojem
je, na uvodnom mjestu, tampan Titov lanak Zadatak narodno-oslobodilakih partizanskih odreda), tab Krajinske divizije (Komesarijat) umnoio je
na apirografu njegov uvodnik. Jedan primjerak tog lanka 20. oktobra je
dobio i Partizanski vod Mrkalji i zaveo ga u svoj protokol pod rednim bro
jem trinaest.55
tab Krajinske divizije sredinom oktobra je uputio proglas Svim par
tizanskim odredima povodom dolaska italijanskih trupa u ove krajeve.
Iz tog doba je i letak taba partizanskih odreda za Bosansku krajinu
namijenjen Muslimanima, ali i ostalom stanovnitvu i partizanima. Od tog
letka je sauvana samo njegova druga sranica:
tab narodno-oslobodilake vojske u ovom dijelu Bosanske krajine
kako stoji u letku obraa se brai Muslimanima, kojima je mjesto u
partizanima, saoptavajui im da je NOV, nakon osloboenja Drvara, pustila
kuama 250 hrvatskih zarobljenika i preko njih uputila bratske pozdrave i
tavom hrvatskom i muslimanskom narodu i vojsci sa eljom da se to prije
i to bolje ujedinimo u borbi protiv zajednikog neprijatelja. Potom u letku
kae:
54 Zb.

IV/3, str. 274.

u arhivu autora.

55 Original

I dok ustake novine ire najogavnije lai o osloboenim selima, mi

vas pozivamo da slobodno doete u osloboenu teritoriju i da se na licu
mjesta uvjerite. Doite u Potkalinje, Zenkovie i Vr pa e vam tek onda
biti jasne Pavelieve lai .. ,56
Na kraju letka tab se obraa partizanima, pozivajui ih na jo odlu
niju borbu i istie da ne moe biti nikakvih pregovora sa talijanskim oku
patorima. Iz teksta ovog letka, vidi se da Muslimani iz Potkalinja nisu pob
jegli ispred ustanikih jedinica, ve ih doekali i ostali kod kua, na slobod
noj partizanskoj teritoriji. Takoe, stanovnici Zenkovia i Vra nisu ostali
u Sanskom Mostu, pod ustakom i okupatorskom vlau, ve su se vratili
svojim kuama, na slobodnu partizansku teritoriju.
Kada su zarobljeni domobrani ili uhvaeni civili putani na slobodu,
najee su im davani i leci, da ih odnesu na okupiranu teritoriju i daju svo
jim poznanicima. Najvei dio tih letaka brzo su preuzimali andarmi, o e
mu svjedoe i njihovi izvjetaji.
Kada su partizani 11. septembra zarobili seljaka Hrustu Krestia iz
Skucanog Vakufa, doveli su ga u Luci-Palanku, gdje su mu predali pismo
i vie letaka sa zadatkom da ih preda seljaku Aganu Badnjeviu iz Gornjeg
Kamengrada. Meutim, Kresti je pismo s lecima predao andarmskoj pat
roli na koju je naiao u Gornjem Kamengradu.57
U Zenkoviima je seljak Muhamed Konjovi 8. oktobra pronaao letak
kucan na pisaoj maini latinicom, sa naslovom Brao Muslimani, i sa pot
pisom Vaa braa i drugovi, koji su partizani nou donijeli u ovo selo i
ostavili. U letku se Muslimani pozivaju da se pridrue borbi koju vodi NOP
protiv faistike i ustake tiranije.58
Devetog oktobra partizani su u mlinu na rijeci Dabru sreli Luku Ivankovia. Hrvata iz Kljevaca, i predali mu letak sa nalogom da ga proitaju
Hrvati i Muslimani u Kljevcima. Po dolasku u Kljevce Ivankovi je letak
predao andarmima.59 Prema sauvanom prepisu tog letka, priloenom uz
izvjetaj, vidi se da je to, u stvari, odgovor na letke koje su ustae neto
vie od mjesec dana ranije bacale iz aviona, pod naslovom Kocka je pala!,
a kojim trae da Srbi, pravoslavni i ostali bezuslovno predaju oruje i prokau srpske generale, etnike i etnike voe najkasnije do 12. sati 1. sep
tembra. A ako to ne uine ustae e ih sve do jednog iskorijeniti. U odgo
voru na ovo pisanje, u partizanskom letku se, izmeu ostalog, kae:
Prolo je mjesec i vie dana od kako se narod ovih krajeva digao na
narodnooslobodilaki ustanak, od kako se latio oruja da sa svoje roene
grude otjera faistike okupatorske i ustake izrode. Za tih mjesec i vie
dana odoljeli su nai junaki partizanski odredi svim napadaima, nanijeli
im teke udarce, proirili oblast narodne slobode!

56 Arhiv

Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 425.

NOR, IV/1, str. 745.
58 Zb. NOR, IV/2, str. 345.
59 Izvjetaj zapovjednitva 3. orunike pukovnije o akcijama ustanika upuen 16.
oktobra 1941. godine Ravnateljstvu za javni red i sigurnost NDH Zagreb. Letak
je u prepisu sauvan kao prilog ovom izvjetaju. Arhiv VII, k. 152. br. reg.
35/16-2.
57 Zb.

268

U nastavku, partizani se ovim letkom obraaju Brai hrvatskim voj

nicima, obavjetavajui ih da poteni hrvatski vojnici sve vie prelaze na
stranu partizana da bi se zajedniki borili protiv zajednikog neprijatelja,
Hitlera i Musolinija i njihovog plaenika Pavelia, a za slobodu i hrvatskog
i srpskog naroda. Zatim se objanjava kakvu je teku izdaju izvrio Paveli
ustupajui Dalmaciju, Meumurje i druge krajeve okupatorima. To je, zap
ravo, dio polemike s ostalim navodima u ustakom letku od 31. avgusta 1941.
godine.
Ovaj letak je, najvjerovatnije, napisan i umnoen u Informaoionom bi
rou taba Drvarske brigade, odakle je upueno vie primjeraka, pa se jedan
naao i kod partizana u Dabru.
Neke vanije radio-vijesti, primjerci Borbe i letaka i drugi propagan
dni materijal (dobijen u veem broju primjeraka, ili ovdje umnoavan na
apirografu) ilegalno su dostavljani saradnicima NOP-a u Sanski Most, Bu
dimli-Japru, i u neka okupirana sela. Dovijajui se, partizani su propagandni
materijal stavljali u procjep tapia zabodenih u zemlju pored puta kuda
su mogli naii neprijateljski vojnici ili civili. Tako su partizani Slatinskog
odreda 6. oktobra postavili tapie sa lecima na cesti Stari Majdan Budimli-Japra, pa je jedan sa naslovom Rezolucija i potpisom Vojni dele
gati osloboenih krajeva Bosne i Like, u kojem se napadaju Musolini, Hit
ler, Paveli, Budak, Ljoti i Stojadinovi, naao andarm Hamdija Safi iz
stanice u Budimli-Japri i predao ga svom starjeini.60
U to vrijeme su, skoro svakodnevno, izdavane radio-vijesti (radio-izvjetaj) sastavljene prema informacijama koje su hvatane praenjem radio-stanice Londona i Moskve. Vijesti su umnoavane na pisaoj maini, odnos
no, jo ee, na apirografu. Ponekad su te radio-vijesti objavljivane i na
polovini lista papira, ali je najee itava stranica bila ispunjena vijestima.
Sem ostalog, sauvano je devet primjeraka radio-vijesti iz druge polovine
septembra, po etiri primjerka iz oktobra i novembra i dva primjerka iz de
cembra 1941. godine. Na tim primjercima iz septembra, oktobra i novembra
nema podataka ko ih je izdao, a ve primjerci iz decembra pri dnu imaju i
podatak: Partizanski obavjetajni biro I Krajikog odreda. Tako, zapravo,
pie na primjerku radio-izvjetaja od 7. decembra, dok u primjerku od 9.
decembra taj potpis glasi: Obavjetajni partizanski biro Pob I Krajikog
Odeda.61
Sadraj tih radio-vijesti pisan je veoma koncizno, tako rei telegraf
skim jezikom, sa ciljem da se na to manjem prostoru saopti to vie po
dataka. Primjera radi, Radio-vijesti od 21. septembra glase:
Engleski avioni bombardovali su obalska i industrijska postrojenja
Njemake od Norveke do Francuske. Isto tako bombardovana su strategij
ska vana mjesta u Africi i Junoj Italiji. Oko Lenjingrada vode se estoke
borbe... Na srednjem frontu maral Timoenko nalazi se pred vratima Smolenska. Fafitike horde uspjele su prodrijeti juno i sjeverno od Kijeva, ali
nisu uspjele da odsijeku trupe koje se bore u Kijevu, ispred samog grada
u predgrau. Du obale Crnog mora faistike trupe nastoje prodrijeti pre
ma Kavkazu. Maral Buoni dri hrabro i brani Odesu. Bugarski je narod
protiv rata. Bugarska vlada ne smije objaviti rat Sovjetskom Savezu, jer
66 Zb.
61

NOR, IV/2, str. 345.

Svi navedeni citirani dokumenti (radio-vijesti i dr.) su u arhivu autora.

269

zna
da
bugarski
narod
nee
da
ratuje
protiv
bratskog
naroda.
Za
to
faisti
ki
krvnici
i
nasilnici
hoe
da
bace
Bugare
u
rat
sa
Turskom.
Ogromne
koli
ine
trupa
faistikih
nalazi
se
na
granici
Turske.
Engleski
radio
javlja
da
e
se
uskoro
odigrati
naj
presudni
ja
bitka
ovog
rata.
Engleski
strunjaci
do
laze
u
Trusku
da
izvre
neke
reforme
truskih
dokova
na
pristanitima.
Svi
znaci
govore
da
je
Turska
rijeena
da
brani
svoju
nezavisnost,
a
to
se
od
nosi
i
na
Dardanele.
U
Sovjetski
Savez
je
stiglo
amerikih
tekih
bombarde
ra
najnovijeg
tipa,
a
mnogi
su
na
putu.
Sovjetska
mornarica
i
avijacija
bombarduje rumunska pristanita.

Jedna od prvih radio-vijesti, od 30. IX 1941. godine taba Partizanskih odreda

Bosanske krajine.
Radio-vijesti od 23. septembra donijele su podatke iz emisije Radio-Londona, navodei:

270

Njemaka novinska agencija javlja da je jue u Zagrebu strijeljano

50 ljudi koji su osumnjieni da su uestvovali u atentatu na telefonsku cen
tralu u Zagrebu. Svi su oni strijeljani bez ikakvog dokaza da su mogli ue
stvovati u atenatu, pa im ak nije data mogunost da se mogu braniti. Ovi
zloini plaenike bande nee biti zaboravljeni kada doe do obrauna.
Radio-vijesti od 27. septembra objavile su govor potpredsjednika kra
ljevske izbjeglike vlade dr Juraja Kmjevia. Narednog dana Radio-vijesti
su, pored drugih, donijele i informaciju da se u Londonu sastala delegacija
naunika koja je raspravljala o poslijeratnim potrebama i ureenju Evrope
i Azije. Radio-vijesti od 5. oktobra donose podatke Sovjetskog informacionog
biroa o dotadanjim gubicima Njemake: preko tri miliona mrtvih, ranjenih
i zarobljenih vojnika, izgubljeno 11.000 tenkova, 13.000 topova, 9.000 aviona.
Javljeno je da su partizani u Srbiji zarobili i odveli sa sobom u umu 600
njemakih vojnika, tako da e ovi odsada za streljanje srpskih taoca odgo
varati streljanjem njemakih vojnika. Radio-izvjetaj od 7. novembra, na
Dan Oktobarske revolucije i 169. dan narodnooslobodilakog rata, kako pie
u zaglavlju, saoptio je da je predsjednik kraljevske vlade Duan Simovi
uputio telegram Staljinu kojim mu estita proslavu, kao i vijest da je Staljin
u svom govoru kazao da su Nijemci izgubili etiri i po miliona vojnika, a
Rusija neto manje od dva miliona. Iz toga se u tim vijestima izvlai zak
ljuak da Hitler sada mora povui sve snage iz Finske, Rumunije, Maar
ske i drugih okupiranih zemalja da bi pojaao svoje trupe na istonom
frontu. Radio-izvjetaj POB-a 1. krajikog NOP odreda od 9. decembra do
nio je vijest da su i SAD, nakon munog napada Japana na njihove trupe
na Tihom okeau, objavile rat Japanu, to su, nakon govora predsjednika
Ruzvelta, uinile i mnoge druge latinskoamerike drave.
Sastavljajui radio-vijesti na osnovu brojnih informacija, ponajprije
uhvaenih iz emisija radio-stanica Londona i Moskve, drugovi iz POB-a su
ih tako davali da se stanovnitvo osloboene teritorije obavijesti o svim zna
ajnijim dogaajima u zemlji i svijetu, nenametljivo to isprepliui reeni
cama i podacima koji su kazivali da e pobjeda biti na strani antihitlerovske
koalicije i, u okviru nje, naeg partizanskog pokreta.
Da bi svaki vod i selo dobili bar po jedan primjerak tog nesumnjivo
efikasnog propagandnog sredstva, radio-vijesti su esto umnoavane i u seo
skim odredima i etama. Valjda je i zato u njima dosta tamparskih gre
aka, koje nisu umanjivale njihov znaaj u mobilisanju masa za ciljeve NOBOva propagandna aktivnost je bila dosta skromnih razmjera i mogu
nosti, ali je njen znaaj uveavan time to je bila svakodnevna i to su po
litiki komesari i delegati i drugi politiki izgraeniji borci, upravo nakon
itanja radio-vijesti, davali i ira objanjenja. Sve je to veoma snano, ra
zumije se uz druge naine politikog djelovanja, uticalo na irenje istine o
narodnooslobodilakoj borbi i njenim ciljevima. To je bio put raskrinkava
nja okupatora i njegovih slugu, podizanja politike svijesti boraca i stanov
nitva, jaanju NOP-a i irenju tokova NOB.

271

3. ORGANIZOVANJE VLASTI NA OSLOBOENOJ TERITORIJI

Polazei od marksistikih postavki da je za punu pobjedu revolucije
neophodno ne samo razbiti birokratsko-vojnu maineriju, tj. kapitalistiku
vlast, ve i izgraditi novu, KPJ je ve 1920. godine, na svom Drugom kon
gresu u Vukovaru, u Program upisala jedan od ciljeva svoje borbe us
postavljanje od strane proletarijata takve politike vlasti koja e mu omo
guiti da uniti svaki otpor eksploatatora.62
U prvim danima julskog ustanka 1941. godine CK KPJ, pozivajui na
ustanak, nije dao direktivu i za organizovanje nove revolucionarne vlasti, ali
nigdje nije ni suzbijao inicijative koje su se pojavljivale na osloboenim
teritorij ama.63 U osloboenim naseljima redovno su unitavani organi stare
vlasti: optinske uprave, sreska naelstva, andarmerijske i policijske sta
nice i drugi njeni organi. Ali, kako nije bilo direktive kakvu novu vlast stva
rati, to su partijska rukovodstva i komunisti u pojedinim mjestima po svo
me nahoenju i znanju formirali organe nove narodne vlasti i davali im
imena. Otuda prvih dana, pa i prvih nekoliko mjeseci ustanka razliiti nazivi
za organe nove vlasti: oslobodilaki komiteti, odbori narodnooslobodilakog
fronta, narodnooslobodilaki odbori (sela, optina, sreza) u Srbiji; nacionalnooslobodilaki odbor, narodni povjerenik, narodni odbor osloboenja,
narodnooslobodilaki odbr u Crnoj Gori; odbori narodnooslobodilakog
fonda u istonoj Hercegovini; seoski odbori na Kozari; vojnorevolucionarno
vijee sa nekoliko drugova: odbor za komunalnu politiku, odbor za industri
ju, komesarijat za ishranu, komesarijat za javnu sigurnost, komesarijat za
pravosue i komesarijat za trgovinu i zanatstvo; mjesna politika vlast, seo
ska vijea, seoski odbori na podruju Drvara i Petrovca; od sredine sep
tembra 1941. godine odbori za narodnu ishranu u Lici; od poetka oktobra
1941. godine narodna civilna vlast koju ine nacionalnooslobodilaki odbori
fronta sela, optine i sreza na Kordunu, i si.64
Osnivanje organa narodne vlasti bio je jedan od najvanijih zadataka,
organizacijama i lanstvu KPJ, odmah uz organizovanje i voenje oruanog
ustanka i razgaranje naronooslobodilake borbe. Jer, poslije ruenja orga
na ustake i druge kvislinke vlasti, recimo optinskih uprava, orunikih
(andarmerijskih) stanica i si; nametala se neodlona potreba organizovanja
ivota na slobodnoj teritoriji i rjeavanja mnogobrojnih i sloenih zadataka,
uostalom daleko sloenijih nego to ih je imala ta stara vlast. I ne samo
62 Arhiv KPJ, Istorijsko odjeljenje CK KPJ, Beograd, 1949, tom II, str. 2930.
3 Dr Duan ivkovi: Postanak i razvitak narodne vlasti u Jugoslaviji 19411942,
Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1969. godine, str. 40. i 156.
64 Prema knjigama:
Dr Duan ivkovi, n. d. str. 66 do 124. i
Dr Duan Luka, Ustanak u Bosanskoj krajini, VIZ, Beograd, 1967. godine, str.
204205.

272

to; od poetka se postavljalo pitanje ciljeva borbe, ta se njome eli ostva

riti, da li samo istjerati okupatore i unititi njihove sluge, ili i stvoriti takvo
novo drutvo koje nee dozvoliti nova stradanja naroda, koja e radnikoj
klasi, siromanim seljacima i svim ugnjetenim socijalnim slojevima omogu
iti bolji ivot u slobodi i pravedniju raspodjelu dobara. KPJ od poetka
zalagala se za stvaranje novih organa narodne vlasti sprovodei svoje
principe i stavove proklamovane jo u predratnom periodu. Jo 1941. godine,
na Majskom savjetovanju CK KPJ u Zagrebu zauzeto je stanovite da je za
sve narodne Jugoslavije jedini izlaz iz postojee situacije beskompromisna
borba protiv okupatora i za nacionalno osloboenje i, u okviru toga, borba
za duboki revolucionarni preobraaj zemlje i uspostavljanje vlasti narodnog
odbora.65
Kroz sve predratno revolucionarno djelovanje, meu radnicima i demo
kratski orijentisanim graanima i naprednim seljacima, komunisti su se bo
rili ne samo za ekonomsko poboljanje uslova ivota svih radnih slojeva ve
i za ukidanje svake eksploatacije ovjeka po ovjeku. Za to je bilo neophod
no unititi dotadanju vlast kapitalista i umjesto nje stvoriti novu, vlast rad
nog naroda. Jugoslovenski komunisti su pri tom poznavali istoriju radnikog
pokreta, znali za primjer Parike komune, Oktobarske revolucije i borbe za
vlast sovjeta u Rusiji, to im je sve sluilo primjerom, ili ih podsjealo na
to ta bi trebalo raditi na slobodnoj teritoriji kada je ustanak ve tu i kada
se rue organi stare i okupatorske vlasti.
Upravo zato to odmah na poetku nije bilo jasnih stavova o tome
kakve oblike narodne vlasti formirati na osloboenoj teritoriji, prvih mje
seci ustanka bilo je arenila u davanju naziva i odreivanju zadataka, nad
lenosti i dunosti novim organima vlasti. Tako je bilo i na slobodnoj teri
toriji ispod Grme-planine, pa i na podruju sanskog sreza.

FORMIRANJE PRVIH ORGANA VLASTI NA TERITORIJI

SANSKOG SREZA
Ve prilikom prvih napada ustanika na neprijateljska uporita na teri
toriji ovog sreza, na podruju zahvaenom ustankom, unitene su optine i
optinske uprave u Luci-Palanci, Budimli-Japri i Gornjem Kamengradu.
(Istina, optina Budimli-Japra obnovljena je povratkom ustaa i andarma
u ovu kasabu, ali sa znatno smanjenom teritorijom, odnosno bez podruja
koje su ustanici oslobodili.) Unitene su i andarmerijske stanice u Luci-Pa
lanci i Budimli-Japri. (Ustae su ovu drugu takoe obnovile svojim povrat
kom u to mjesto.) Pobunjeni narod je unitavao optinske uprave i andar
merijske stanice viei u njima ustake institucije. Oslobaajui sela, narod
nije htio obnavljati ni vlast knezova koje takoe nije volio, jer su mnogi od
njih na razne naine izrabljivali ljude. Mnogi nisu bili ni za obnavljanje vlasti
kakva je bila za vrijeme stare Jugoslavije, prije okupacije, jer su za nju go
vorili da je izrabljivala i izdala narod. Meutim, nije se odmah znalo kakvu
vlast, odnosno kakve organe vlasti treba stvarati.
U poetnom periodu ustanka gerilske jedinice su obavljale i neke pos
love vlasti u pozadini. Tanije, one su odreivale mjere i poslove koje seljaci
85

Dr D. ivkovi, n. ., str. 39.

18 Srez S. Most u NOB

273

treba da obavljaju za potrebe ustanka: snabdijevanje hranom, prevoz i smje*

taj ranjenika, obezbeivanje rada u pozadini, spaavanje etve sa ugroenih
podruja i si. Upravo takvu funkciju je imala i Komanda kasarne u Luci-Palanci, smjetena u zgradi razoruane andarmerijske posade. U stvari, bila
je to komanda mjesta i zamjena dotadanjoj andarmerijskoj stanici i optini. U nekim podrujima, prvih dana ustanka i ne znajui za druge nazive,
pojedinci su ustanike patrole, koje su se kretale selima, zvali andarmima. To se vidi i iz izjave zarobljenog mladia Jove Konte iz Gornje Sanice,
koju je dao pred biljenikom ustake optine u Donjoj Sanici.66 I u izjavama
nekih ustanika da tih autoru ovog rada navode se da su pojedinci te usta*
nike patrole, pa i one koje su bile uz komandu kasarne u Luci-Palanci, na*
zivali andarmi. A tako je bilo i u drugim krajevima Podgrmea i oko Pet
rovca.
Prvih dana septembra 1941. godine izbjeglo stanovnitvo poelo je na*
putati zbjegove u Grmeu i vraati se svojim kuama, u osloboena ili poluosloboena sela. Radi svake sigurnosti, neke porodice su sauvale svoje
kolibe u planini i u njima ostavljale dio posteljine i izvjesne koliine namir
nica. Pojedinci su i narednih mjeseci, sve do decembra, povremeno odlazili
u planinu i tamo provodili po nekoliko dana, a naroito oni koji su oboljeli.
Iz zbjegova u Grmeu brojne porodice su se ve sredinom avgusta vra
tile u Luci-Palanku i okolna sela. Tada je zapoelo formiranje seoskih vo
dova, pa je Komanda kasarne prestala da funkcionie, a njen prvi koman
dant urin Predojevi otiao je na dunost vodnika Glaviko-potkrajskog ge
rilskog voda Odreda Luci-Palanka. Osjetila se tada potreba za nekim orga
nom koji e rukovoditi pozadinom. Grupa vienijih ljudi iz Luci-Palanke i
oblinjih sela sredinom avgusta je formirala Odbor, kako su ga zvali, u
kojem su za predsjednika odredili Pavla Mutia iz Pratala, aktivnog nared
nika bive jugoslovenske vojske, a za lanove: Nikolu Miljua, biveg bilje
nika iz Luci-Palanke, Mirka oria, zemljoradnika iz Miljevaca i Jovu Pra
tala, kneza iz Pratala. Odbor se smjestio u kasarnu, brinui se o snabdije
vanju namirnicama ustanika na poloaju. Odbor nije ni od kog dobio nikakva
uputstva za svoj rad, ve je i formiran i radio je po uzoru na razne odbore
formirane do rata za neke posebne zadatke ili aktivnosti: na primjer odbor
za gradnju kole, crkve, vodovoda, puta i si. Ovaj odbor je radio sve do
kraja septembra, ili do prvih dana oktobra 1941. godine.67
*
Prvi seoski odbor izabran je u Majki-Japri, krajem avgusta 1941. go*
dine. Politiki komesar Gerilskog odreda Majki-Japra, hadrovaki uitelj
Stojan Maki, imao je uza se Ustav SSSR-a, pa je, na osnovu zadataka datih
seoskim sovjetima predloio da i oni, ovdje pod Grmeom, izaberu seoski
odbor, kako je on preveo iz tog ustava naziv sovjeta za selo. Taj organ je
umjesto kneza i njegovih pomagaa obavljao poslove u selima i zaseocima.
Gerilci su prihvatili njegov prijedlog i oko 25. avgusta obavljen je izbor tog
Seoskog odbora. Borci su predloili da veina lanova Odbora bude gerilci,
66

Izvjetaj Zapovjednitva 3. orunike pukovnije od 6. avgusta 1941. godine Vr

hovnom orunikom zapovjednitvu Zagreb i zapisnika izjava Jove Konte u pri
logu ovog akta, Arhiv VII, k. 86, f. 2, br. reg. 2/5.
67 Kazivanje grupe boraca iz Luci-Palanke autoru, 23. novembra 1960. godine.

274

a manje od polovine iz pozadine. Odrana je konferencija gerilaca i stanov

nitva sela u dvoritu crkve u Majki-Japri. Na toj konferenciji su utvreni
konkretni zadaci Seoskog odbora: da popie sva domainstva i domaine i
utvrdi njihovo porodino i imovno stanje, koliko je sposobnih i nesposob
nih za borbu i za rad, koliko imaju stoke, zemlje i ita, zatim da organizuju
radne desetine koje e obavljati kosidbu i vridbu ita, da bi sve na vri
jeme bilo uraeno, da organizuju seosku strau i patrole koje e pomoi da
se odrava red u selu, da najhitnije obavjetavaju gerilce koji su na smjeni,
odnosno koji su kod kua, kada da se jave u odred, itd. Odreeno je da
Seoski odbor ima dva straara koji e obezbjeivati izvravanje njegovih
naredaba i odravati red u selu.88
Odbor je izabran na dvjema konferencijama. Najprije je odrana kon
ferencija gerilaca, u logoru kod kua ujanovia, gdje su u Seoski odbor iz
Odreda izabrani: Nikola Bundalo Zeina, Nikola Majki, Aleksa Kondi i om
ladinac Miroslav Majki. Sjutradan je, na istom mjestu, odrana seoska kon
ferencija, preteno domaina porodica, na kojoj su iz pozadine za odbornike
izabrani: Marko Adamovi, Mio Zori i Milan Majki Lukina. Kada su se
potom sastala oba dijela izabranih odbornika, za predsjednika su izabrali
Nikolu Bundala Zeinu, a za sekretara Miroslava Majkia.
Odmah po izboru Seoski odbor je poeo da radi. Najprije je izvrio
popis svih domainstava koja mogu davati namirnice za ishranu Odreda, a
takvih je ispalo oko 190 do 266 porodica koliko ih je bilo u selu. Najsiro
manija domainstva pri tom nisu uzeta u obzir. Odbornici su po zaseocima
skupljali hljebove, meso ili stoku i druge namirnice za Odred, potom to pre
davali ekonomu Petru Majkiu, ovaj ih je sa kuvarima pripremao u zajed
nikom kazanu i, po tablici, dijelio gerilcima. Za etvu i kosidbu organizovane su prve radne desetine. Bilo je i prijava koje je Odbor tih dana pod
nosio tabu Odreda protiv nekih gerilaca koji su samovoljno dolazili u do
mainstva, ostajali do kasno u no i zahtijevali da im se peku pite i kokoi.
tab Odreda je provjeravao optube i na konferenciji kritikovao prijavljene.
Prvi Seoski odbor
bornici borci i dalje su
nom, kod svojih kua.
ali je ubrzo zakljueno
odravali esto jer su
dacima.

u Majki-Japri nije imao stalno sjedite, a neki od

se nalazili u Odredu, a oni iz pozadine bili su, uglav
Sastanke su odravali najee u kuama odbornika,
da treba nai stalno sjedite za Odbor. Sastanke su
morali da se svakodnevno dogovaraju o tekuim za

Jedan od odbornika je samoinicijativno dao prijedlog da se namirnice

tede i racionalno troe, da se utvrdi tablica za dnevne koliine artikala za
ishranu svakog borca. Tako je poelo kuhanje hrane u kazanu, dok je do
tada borcima uglavnom davano samo peeno meso sa hljebom.69
U selu Bonjacima je, takoe u avgustu, izabran Odbor koji je dobio
zadatak da pomae vojsci na frontu i da odrava red u selu. Za predsjednika
Seoskog odbora izabran je Gojko urija, a za lanove Duan Rodi, ura
Radoevi i Gojko Marjanovi. Odbor je svoje sjedite imao u kui Gojka

68
69

Stojan Maki: U Majki-Japri, edicija Podgrme u NOB, knj. 1, str. 740742.

Sve o prvom Seoskom odboru u Majki-Japri napisano je na osnovu lanka Stojana Makia: U Majki-Japri, edicija Podgrme u NOB, knj. 1, str. 740742.

275

urguza. Djelovao je sve do januara 1942. godine, kada su svi odbornici po

novo birani u Seoski NOO.70

U vrijeme odravanja opte sjednice predstavnika svih gerilskih od

reda sreza Bosanska Krupa Sanski Most, 21. avgusta, organizatori sjednice
nisu imali nikakvih uputa kako organizovati vlast na osloboenoj teritoriji.
Zbog toga je jedan od zakljuaka te sjednice bio da se komesari u seoskim
odredima, zajedno sa politikim komesarom Komande gerilskih odreda Kru
pa Sana, staraju o odravanju reda u osloboenim selima i da politiki
rade s narodom.71 Meutim, krajem avgusta je poelo biranje seoskih pov
jerenika u mnogim osloboenim selima. A nakon izbora izdavan je dekret
seoskim povjerenicima, po uzoru na dekrete komandantima gerilskih odre
da, koje je izdavala Komanda gerilskih odreda KrupaSana. Sauvan je sa
mo jedan od tih dekreta i on glasi:
KOMANDA GERILSKOG ODREDA
SREDNJI DUBOVIK
Dne, 1. IX 1941. god.
U GORNJI PETROVI72

DEKRET
Ovim se postavlja Majki (Jove) Milan za komesara ishrane ovog Ge
rilskog Srednjoubovikog odreda. Imenovani je izabran od strane boraca
ovog odreda i sa ovim Dekretom ima da primi dunost od Mile ie u selu
Srednji Dubovik.73
Isto tako odred je izabrao i povjerenika u selu i to:
za Vijenac Drljau Stojana (Stolu), za Jee Jovu Jea, za Zbjeg Nikolu
Doena, za Lisac Paju Bosania i za Majkia Potok, Majki Miloa.

Komesar i povjerenici imaju da organizuju narod 1 poberu ljetinu sa

okupiranih imanja i da ozidaju pekaru, da peku kruh i alju samo svome
gerilskom odredu. Sve probleme (i) potrebe u selu da rjeavaju na svojim
sjednicama i da izvjetaje alju ovom odredu.
Za okupirano selo74 ako se ne mogu lijepo sporazumijeti da jave, to
e rijeiti Komandant ovog odreda sa Lazom ukoviem.

70

SEKRETAR

KOMANDANT

Milan ugalj

Duan Bokan7

Kazivanje Vida Marinkovia, Mile Rodica, Nikole Radoevia i Ostoje Devia,

18. novembra 1960. godine.
71 Duan Josipovi: Prva vojna rukovodstva Podgrmea, edicija Podgrme u NOB,
knj. 2, str. 47.
72 Odred je tada bio na poloaju u Gornjim Petroviima.
73 Ve od prvih dana ustanka u nekim odredima su izabrani i komesari, koji su
se starali i o ishrani; tada je izabran Mile Cia, a neto kasnije Milan Majki.
74 Rije je o kuama, njivama i panjacima sela Arapue, koje su Muslimani napu
stili prvog dana ustanka i otili u Bosansku Krupu. Oko podjele ljetine iz tog
naputenog sela bilo je sporova izmeu pojedinih okolnih sela, pa se zato kae
da e nesporazume razrjeavati dvojica komandanata gerilskih odreda.
73 Original Dekreta kod Milana J. Majkia, nosioca Partizanske spomenice 1941.

276

Vjerovatno je da su sline zadatke imali i povjerenici u drugim oslobo

enim selima, tada izabrani od strane gerilaca seoskih odreda.
*
estog septembra, na putu za Drvar Velimir Stojni je doao u Majki-Japru. On je od oblasnog rukovodstva KPJ za Bosansku krajinu odreen na
dunost politikog komesara Drvarske brigade. Sjutradan, u tabu Komande
gerilskih odreda KrupaSana, on je vodio razgovor s Brankom opiem,
Stojanom Makiem i Hajrom Kapetanoviem, o organizovanju osloboene te
ritorije. Tom prilikom Stojni je predao jedan primjerak uputstva za izbor
i rad seoskih odbora. U ovom razgovoru uestvovao je i Uro Roca Bogunovi.
U svojim sjeanjima Stojan Maki i Duan Josipovi ovaj odbor, formi
ran prema uputama koje je dao Velimir Stojni, nazivaju narodnooslobodilaki odbor, to nije potvreno kao tano.76 Kao to je u uvodu ovog pog
lavlja navedeno, tada jo nije bilo jasnih direktiva kakve oblike vlasti for
mirati na osloboenoj teritoriji. U stvari, prvi dokument u Bosni i Hercego
vini koji o tome govori jeste Nareenje taba sarajevske oblasti od 15. sep
tembra 1941. godine, u kojem se kae i ovo:
Da bi itav narod uestvovao u Narodno-oslobodilakoj borbi, potreb
no je da u svakom sreskom mjestu i selu postoji narodno-oslobodilaki odbor,
koji treba birati. Tamo gdje ga je nemogue izabrati, komandant optine ili
sreza moe odrediti sam ljude u narodnooslobodilaki odbor, ali je takav od
bor privremen i im se ukae prilika treba izvriti biranje odbora. Narodno
oslobodilaki odbor sastavljen je od najboljih ljudi i ena koje predloi varo
ili selo ...
U istom nareenju stoji da skupljanje hrane organizuju povjerenici,
odnosno narodnooslobodilaki odbor . . . , da preko povjerenika i narodno-oslobodilakih odbora treba da organizuju u svakom selu to hitnije svravanje poljskih radova tako da svi plodovi (ito, krompir i dr.) moraju na
vrijeme biti dignuti . . . , te da su . . . povjerenici i lanovi narodnooslobodi
lakog odbora odgovorni komandantu i izvrnom optinskom vijeu .. .77
Kako je tab Sarajevske oblasti bio neposredno uz tab NOP odreda
Bosne i Hercegovine i Pokrajinski komitet KPJ, u Podromaniji, sigurno jr
da je on prvi i dobio direktivu i prvi zapoeo njeno sprovoenje. S tim u
vezi, ova direktiva je u Bosansku krajinu mogla biti dostavljena u drugoj
polovini septembra, zajedno sa ranije spomenutom direktivom o formiranju
tri bataljona i osam eta, koju je najprije primio Miljenko Cvitkovi, zam
jenik komandanta taba partizanskih odreda Bosanske krajine, dok se nala
zio kod Jajca. On je odmah, 19. septembra, proslijedio po jedan primjerak
ovih nareenja Danku Mitrovu na Grme i Branku Babiu na Kozaru,78 ra
76

Stojan Maki: Razvitak partizanskih jedinica, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,

str. 9697 i citirani lanak Stojana Makia: U Majki-Japri, edicija Podgrme u
NOB, knj. 1, str. 740742.
Duan Josipovi: Prvi narodnooslobodilaki odbor u Majki-Japri, edicija Pod
grme u NOB, knj. 3, str. 270275.
77 Zb. NOR, IV/1, str. 309311.
78 Izvjetaj taba NOP odreda za Bosansku krajinu od septembra 1941. godine
tabu NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, Zb. IV/1, str. 492.

unajui da je
oktobru bio na
Japri su mogli
donijeti Velimir
nuo sa Kozare.

Babi, prema ranijem dogovoru, ve tamo, mada je on i u

Grmeu. Prema tome, direktivu za osnivanje NOO u Majkiprimiti najranije poetkom oktobra, pa nju zato nije mogao
Stojni 6. septembra, koji je, inae, tri-etiri dana ranije kre

Nakon prijema upustava od Velimira Stojnia ono je narednih dana

proueno u Komandi gerilskih odreda KrupaSana. Tu je neto i proireno,
da bi bilo jo jasnije, a potom umnoeno i dostavljeno svim gerilskim od
redima. Sa uputstvom o izboru prvih seoskih odbora upoznati su i mnogi
borci, posebno sa stavom da izbore treba izvriti javno i na najdemokratskiji
nain. Zapoete su pripreme za izbore seoskih odbora, pa su, prema tom
uputstvu, izabrani prvi odbori u Podgrmeu najprije, 16. septembra u Ve
likoj RujiSkj, a onda, 21. septembra, u Majki-Japri.
*
Komandir Partizanskog odreda Majki-Japra Stojan Marjanovi Dolinar zakazao je zbor naroda nedaleko od crkve u Donjoj Majki-Japri. Na
zbor je dolo skoro sve stanovnitvo ovog sela. Bila je to prva sveanost od
poetka ustanka u selu. Zboru su prisustvovali i Danko Mitrov, Stojan Ma
ki i Redo Terzi, lan SKOJ-a, koji je nekoliko dana ranije iz Bosanske
Krupe iziao na osloboenu teritoriju.
Prvi je govorio Danko Mitrov. On je objasnio vojno-politiku situaciju
u svijetu i zemlji, naglasio da je cilj Hitlerovih planova istrebljenje Slavena
i da za na narod nema drugog izlaza osim borbe protiv okupatora i svih
onih koji s njim sarauju. Zatim je govorio o izdaji kraljevske vlade i svih
saradnika okupatora, ali da nai narodi nisu u borbi sami, jer je s njima
Komunistika partija, koja ih je i pozvala na ustanak i tim ustankom ruko
vodi, dajui primjer rodoljublja i portvovanja. Mitrov je istakao da KPJ
poziva sve potene ljude, bez obzira na narodnost, vjeru i raniju politiku
pripadnost, u borbu za nacionalno i socijalno osloboenje. Na kraju je pri
sutne pozdravio u ime taba partizanskih odreda Bosanske krajine i zaelio
uspjeh u radu odboru koji e narod ovog kraja prvi put u svojoj istoriji slo
bodno birati.
Komandir Stojan Marjanovi Dolinar je istakao da e se Partizanski
odred Majki-Japra boriti sve dok se ne izvojuje osloboenje itave zemlje.
Stojan Maki je ukazao na znaaj izbora novog organa vlasti i na nje
gove karakteristike. Objasnio je proceduru izbora i nain rada odbora, uporeujui to sa nainom izbora i rada organa vlasti u Kraljevini. U odbor,
rekao je, treba birati ljude odane NOB-i, bez obzira da li se nalaze u Odredu
ili u selu. Objasnio je da i ene imaju pravo da biraju i da budu birane u
odbor, i to u svemu isto kao mukarci, objanjavajui da je to korjenita
promjena odnosa prema enama, koje ine pola svijeta, na kojima kua stoji
i koje odgajaju nova pokoljenja. Na kraju je govorio o kolektivnom radu
odbora i nabrojio zadatke koje odbor treba da obavlja: da borcima na polo
aju obezbijedi hranu i odjeu, da spreava pijunau, brine se o radu u selu
i uvanju imovine, rjeava sporove (to je znailo da e privremeno obavljati
i sudske poslove) itd.
O
nainu izbora odbornika govorio je Duan Josipovi, politiki kome
sar Odreda. Poslije toga je poeo izbor odbornika.

278

Slobodno i samoinicijativno ljudi su predlagali jednog po jednog kan

didata i o svakom od njih se raspravljalo. U Odbor su ponovo birani svi oni
koje je ovo selo u svoj Odbor izabralo i krajem avgusta: Nikola Bundalo Zeina, Miroslav Majki, Nikola Majki i Aleksa Kondi, svi borci iz Odreda,
a iz pozadine Marko Adamovi, Mio Zori i Milan Majki. Svaki zaselak je
u Odboru bio zastupljen jednim odbornikom. Meutim, iako su govornici is
takli da i ene treba birati u Odbor ni jedna nije birana.
Sutradan je u zaseoku Kondii, kod kue Duke Davidovia, gdje je tad
bio logor Partizanskog odreda, odrana konferencija boraca. Objanjeno je
da je narod njihovog sela dan ranije izabrao prvi Odbor prema dobijenim
uputstvima (koja predviaju takav izbor odbornika da sve punoljetno sta
novnitvo jednog sela, i njegovi borci, na najdemokratskiji nain biraju od
bornike, a ne da ih imenuje komanda seoskog odreda) i da su u taj Odbor
iz redova boraca ponovo izabrana etiri ranija odbornika. Proitana su imena
svih izabranih odbornika, to su partizani jednoglasno prihvatili.
Prilikom konstituisanja Odbora opet je za predsjednika izabran Nikola
Bundalo Zeina, a za sekretara Miroslav Majki. Izabrani borci napustili su
Odred i otili da rade kao odbornici (ali e se uskoro neki opet vratiti u voj
nu jedinicu).
Odbor Majki-Japre svoju kancelariju je smjestio u naputeni i za tu
priliku prethodno ureeni stan svetenika. On je odmah formirao i svoju Na
rodnu strau, kao svoj izvrni organ. Prvi straari su bili Stojan Bundalo i
Boo Topoli.79
Odbor u Majki-Japri se postepeno osamostaljivao, emu je doprinosilo
i to to su izabrani odbornici prestali da budu borci Odreda. Odvajanjem od
bornika od Odreda, osamostaljivanjem u radu i razvijanjem neophodnih dje
latnosti, Odbor se svakodnevno potvrivao kao organ vlasti pobunjenog na
roda, neophodan za dalji razvoj i jaanje NOB-a.
Pred prvim Seoskim Odborom na sanskom srezu stajali su brojni za
daci, jer su se na njegovom podruju nalazili tab partizanskih odreda Bo
sanske krajine. tab partizanskih odreda KrupaSana i odredska ambulan
ta, a tokom narednih mjeseci i niz drugih partizanskih jedinica i institucija.
U svakodnevnom radu Odbora bilo je sluajeva i samovoljnog mijenja
nja usvojenih stavova. Tako je uitelj Ljubo Laji. zamjenik komandanta Haanskog partizanskog odreda, potpisao naredbu u kojoj, izmeu ostalog, stoji:
Komandir ili vodnik neka odredi starjeinu sela koji e voditi pozadinske
dunosti i brigu oko obrade imanja. Naredbu je, 25. septembra, primio vod
nik Voda Mrkalji.80
*
Iz razloga koji su navedeni, u Majki-Japri je, vjerovatno, tek poetkom
oktobra stigla direktiva koju je proslijedio Miljenko Cvitkovi, a koja je
predviala formiranje narodnooslobodilakih odbora i seoskih povjerenika,
zatim komandi optina i komandi sreza. Meutim, u nekim selima sanskog
sreza, prema Budimli-Japri, nisu birani seoski odbori (prema uputstvu koje
je donio Velimir Stojni), ni odreivane starjeine sela (prema naredbi taba
79
M

Sve o izboru i konstituisanju Odbora prema izvorima iz napomene 76.

Regionalni muzej u Bihau, inv. br. 211.
V

279

Haanskog partizanskog odreda, ve je vodnik Mrkaljskog voda imenovao

komesare sela i 12. oktobra traio za njih dekrete od komande Partizanskog
odreda broj 6 u Haanima. Dopis u cjelini glasi:
Moli se gornji naslov da bi blagovremeno izvolio dostaviti ovom vodu
slijedee Dekrete i to:
Davidovi N. Trivunu koji je odabran od strane ovog Voda kao i u saglasnosti jste Komande za komesara na podruju Mrkalja. Takoer je oda
bran i komesar sela Dugih Njiva i to Marjanovi S. Marko.
S toga smatram da je potrebno da se imenovanim izdaju dekreti i da
ih dostavite ovom Vodu kako bi mogao iste dodati za gore navedene kome
sare i da bi ista komanda iznijela u nekoliko lanaka njihovu dunost.. .81
Komanda Haanskog odreda sada, pak, ne trai da se biraju seoske
starjeine kako je to svojom naredbom zahtijevala, niti potvruje da su ova
dva ovjeka komesari sela, kako ih titulie vodnik Mrkaljskog voda, ve
mi alje dekrete kao imenovanim povjerenicima. U tom smislu komanda
Partizanskog odreda Haani istog dana odgovara na zahtjev vodnika Mrkalj
skog voda, alje dekrete povjerenicima i daje obrazloenje. U odgovoru vod
niku partizanskog voda Mrkalji kae se da se dostavlja Dekret za imenova
ne povjerenike, kao i upute. Komesar politiki postoji samo jedan prema od
redbama za cijelu komandu, te prema tome ne moe doi u obzir.82 Drugim
rijeima, odgovor je da ne moe doi u obzir postavljanje komesara u selima.
Ostalo je nepoznato kakav je bio sadraj priloenih uputa za rad povjerenika.
Tri citirana dokumenta, a naroito zadnji da je politiki komesat
samo jedan, za itav odred, i da su ti od voda izabrani ljudi seoski povjere
nici, a ne komesari ili seoske starjeine potvruje zakljuak da je ovdje
tek poetkom oktobra stigla direktiva taba NOP odreda za Bosnu i Herce
govinu, te da se tek tada saznalo da treba birati seoske narodnooslobodilake
odbore, kako se zovu ti organi narodne vlasti i povjerenike. Dalje organizovanje odbornika i povjerenika pokazae dosta prostora i za neke nejasnoe,
naroito u nain njenog sprovoenja. Uz to, na Grmeu u to vrijeme jo nije
bilo partijskog rukovodstva, a i poto je organizovan Okruni komitet KPJ,
zadugo je u selima bilo veoma malo partijskih organizacija da bi komunisti
mogli da usmjeravaju politiki i organizacioni rad u pozadini, tim prije jet
su, radei u vojnim tabovima i komandama, bili prezauzeti organizacionim
i politikim uvrivanjem jedinica.
tab Sarajevske oblasti je 15. septembra naredio biranje narodnooslobodilakih odbora u svim osloboenim mjestima, ali je Svetozar Vukmanovi Tempo, u svojstvu delegata CK KPJ, u pismu upuenom novembra svim
okrunim komitetima KPJ za Bosnu i Hercegovinu, sem ostalog, upozoravao:
U osloboenim krajevima treba odmah likvidirati sve dosad postojee vla
sti. Mjesto njih stvoriti narodne odbore kao jedine predstavnike graanske
vlasti. Tempo, dakle, ne pie narodnooslobodilaki, ve samo narodni od
bori, pa otuda nije udno to i u praksi, na terenu, postoje razliiti nazivi.
U tom pismu delegat CK KPJ svim partijskim organizacijama daje zadatak
da sve svoje snage posvete stvaranju odbora, njihovom uvrivanju i raz
vijanju. Treba imati na umu da ti odbori nisu nikakve komisije, niti pomoni
R1
81

Isto, dok. br. 185.

Regionalni muzej u Bihau, dok. br. 186.

organi vojske, nego organi vlasti, izraz narodne volje, te stoga u njima treba
obezbjediti rukovodstvo onih ljudi koji stoje na naoj liniji narodnooslobodilake borbe .. .M Najvjerovatnije je da je i ovo direktivno pismo na Gr
me stiglo tek krajem novembra, ili ak u prvoj polovini decembra, kada su
se uro Pucar i jo neki rukovodei ljudi vratili s Romanije.

IZBOR I RAD NARODNOOSLOBODILAKIH ODBORA NA

OSLOBOENOJ TERITORIJI
Nakon dobijanja direktive o izboru NOO i povjerenika, i na grmekom
podruju prilo se njenom sprovoenju, istina ovdje sa dosta razlika u nje
nom tumaenju i primjeni. O tome govori i sama injenica da su se sve do
kraja 1941. godine odrali razliiti nazivi za nove organe narodne vlasti: nanodnooslobodilaki odbor (NOO), narodni odbori, povjerenici, komandanti
optina i sreza, izvrna optinska vijea itd. Na grmekom podruju taj za
datak s poetka, zbog nepostojanja partijskih rukovodstava, pao je na ko
mande seoskih odreda (potom vodova), tabova eta i bataljona i na malo
brojne politike radnike, lanove KPJ i SKOJ-a. To je i dovelo do razliitog
prilaza ovom zadatku, pa ak i poetkom 1942. godine, kada ve djeluje Ok
runi komitet KPJ, odbornike u jednom selu nazivaju povjerenicima (Sla
tina), u drugom selu su samo povjerenici s predsjednikom povjerenitva
(Halilovoi i Johovica), a u nekim se naziv seoski komesarijat odrao sve do
poetka decembra (Lipnik). Meutim, u najveem broju ostalih sela tokom
oktobra, novembra i decembra biraju se seoski NOO, ili ve ranije izabrani
dobijaju taj naziv.
U meuvremenu, najvjerovatnije drugom polovinom novembra, u Bo
sansku krajinu je stiglo i prvih pet brojeva lista Borba, sa dosta direktivnih lanaka za organizovanje borbe i rada na osloboenoj teritoriji.84 U
prvom broju Borbe, od 19. oktobra, objavljen je nepotpisani uvodnik u
kome su, sem ostalog, navedene i dunosti NOO:
1. da organizuju aktivnost oijelog naroda, tako da bi se naim borcima
na frontu obezbjedilo sve to je potrebno. U toj svojoj aktivnosti odbori e
usko saraivati sa tabovima naih odreda;
2. da obezbijede red u pozadini, da ga odravaju uz pomo svojih na
rodnih straa i da vode borbu protiv svih pojava pljake, razbojnitva, pe
kulacije, aktivnosti pete kolone itd.;
3. da organizuju snabdijevanje i ishranu stanovnitva, a naroito siro
manih slojeva i nezbrinutih porodica naih boraca; da organizuju to pra
vilniji razvoj privrednog ivota, trgovine, saobraaja (sem onog koji je di
rektno pod kontrolom oruanih snaga) itd. u interesu fronta i itavog na
roda;
4. da svim svojim sredstvima uvruju vezu fronta i pozadine, vezu
cijelog naroda sa njegovim borcima, kao osnovnu garanciju pobjede ...
lanak je prihvaen kao direktiva CK KPJ, to je, stvarno, i bio. U
njemu se trai i organizovanje narodnooslobodilakog fronta pri NOO, u
83 Arhiv SKBiH, tom III, knj. 1,
84 Prvih pet brojeva Borbe

str. 135136.
iz Podromanije, gdje je bilo sjedite Glavnog taba
NOP odreda i PK KPJ za BiH, donijeli su kuriri iz Bosanske krajine, edicija
Podgrme u NOB, knj. 3, str. 125.

281

kojem e biti svi prilozi i prihodi koje odbori sakupe od naroda za potrebe
dalje borbe. Istie se da su narodnooslobodilaki odbori... privremeni no
sioci vlasti i zakljuuje da oni pretstavljaju, zajedno sa naim oruanim
snagama, osnovno oruje za pobjedu pravedne stvari naeg naroda.85
Rad na sprovoenju direktiva datih u citiranom lanku trajao je dugo.
On se odvijao uz nastojanje Partije i NOP-a da NOO postanu istinski nosioci
narodne vlasti, da se osamostaljuju u svom djelovanju i unapreuju kvalitet
svog rada. To je podrazumijevalo i stalnu borbu za njihov to kvalitetniji
rad, a prije svega da se u njih biraju ljudi odani ciljevima naronooslobodilake borbe.
S
poetka, radei u duhu prve instrukcije (dobijene, najvjerovatnije,
poetkom oktobra), inicijatori izbora lanova NOO, odnosno imenovanja pov
jerenika, najee su bile komande partizanskih jedinica. To je naroito bio
sluaj u tek osloboenim selima. Tek kasnije, kada su mjesni uslovi dozvo
ljavali da se zakae konferencija sela, odnosno kada su se pojavili i neki
problemi u radu tih organa vlasti, nastali zbog slabog rada pojedinih od
bornika dolazilo je do organizovanja izbora novog odbora. Tada je postupano u duhu dobijenih direktiva: zakazivana je konferencija stanovnitva
sela, stari odbor je podnosio izvjetaj o radu, govorili su, obino, i predstav
nik partizanske jedinice sa tog podruja i politiki radnik (najee lan
KPJ, a rjee lan SKOJ-a) i potom su, na prijedlog mjetana, birani jedan
po jedan odbornik.
U poetku rada na formiranju NOO pojedini partijsko-politiki radnici
su ili na to da se jedan odbor bira za vie, pa ak i devet sela. Postojala je,
naime, procjena da se izborom jednog odbora za dva sela (Lukavice i Podvidaa, ili Brdar i Devar), za tri sela (Jelainovci, Tuk-Bobija i Oti, ili Lip
nik Gornji i Donji i urii s Bjelinama), za pet sela (Mrkalji, Kozin, Had
rovci, Halilovci i Duge Njive), pa ak i za devet sela (Luci-Palanku i osam
okolnih sela) obezbjeuje vei uticaj na aktivnosti i zbivanja u tim selima
nego da je svako selo imalo svoj samostalni odbor. Meutim, nekoliko mje
seci kasnije ti zajedniki odbori se reorganizuju tako to je za svako selo
biran poseban NOO.
Budui da su vojni tabovi i komande formirali najvei broj NOO-a, a
negdje ih i imenovali te s obzirom na to da su i vojne jedinice ii odbori bili
organi pomou kojih je narod vodio borbu protiv okupatora i njegovih slu
gu, u poetku su se oni i osjeali kao organi vojne jedinice, ak po mnogo
emu joj bili i potinjeni. To se vidi i iz dopisa koji je tab 2. ete 4. bata
ljona Slobode, tj. tab Ljubijsko-prijedorske ete, 4. novembra uputio
Svim partizanskim odredima i seoskim povjerenicima ove ete. U tom do
pisu nareuje se Povjerenicima sela da odmah... Takav zakljuak se moe
izvesti i iz drugih dopisa kojima tabovi ili komande vojnih jedinica daju
zadatke i nareuju seoskim povjerenicima, odnosno NOO, koje zadatke i do
kada da izvre. Na to upuuje i injenica da su komande partizanskih seo
85

Rije je o lanku Edvarda Kardelja, lana Politbiroa CK KPJ i Vrhovnog taba

NOP odreda Jugoslavije: Narodnooslobodilaki odbori moraju postati istinski
privremeni nosioci narodne vlasti, Borba broj 1, 19. oktobra 1941. godine, Istorijski arhiv KPJ, tom 1, knj. 1, Beograd, 1949. godine, str. 1820; lanak u listu
nije bio potpisan, ali je uao u zbirku lanaka Edvarda Kardelja: Put nove Jugo
slavije 19411945, Kultura, Beograd, 1946. godine, str. 236.

282

skih odreda i eta, kako je navedeno, davale dekrete i imenovanim i izabra

nim seoskim povjerenicima u vie mjesta.
Kada su formirana partijska rukovodstva i osnovne partijske organiza
cije, dugo im je bio zadatak da se izbore za shvatanje da su NOO organi
vlasti i da nisu pod komandom vojske, da i vojska treba da pomogne njiho
vo osamostaljivanje i rad. Jedno vrijeme (ponegdje e se to dogaati i znat
no kasnije) partizanske komande ili tabovi, a naroito ekonomi i intendanti,
znali su da se mimo odbora obraaju pojedinim domainstvima za namir
nice, zaprenu stoku i vozila i si. Partijska rukovodstva na terenu i politiki
komesari u jedinicama esto su ukazivali na te slabosti, nastojei da se od
bori osamostale, razviju svoj rad, obezbijede uticaj i postanu pravi organi
nove narodne vlasti. Na svakom konkretnom primjeru partizanskim koman
dama je ukazivano da ne smiju zaobilaziti organe narodne vlasti, to je pos
tepeno uticalo da su i sami odbori poeli slobodnije ukazivati na greke po
jedinih partizanskih jedinica ili pojedinaca, odluno podsjeajui na to da
su NOO u selu i optini odgovorni narodu i mjerodavni da zajedno s naro
dom rjeavaju sva ptanja ivota i rada u pozadini.
Ve u jesen 1941/1942. izbor NOO vren je na seoskim konferencijama,
i to slobodno, javnim glasanjem cjelokupnog odraslog stanovnitva. Istina,
konferencijama su u poetku prisustvovtli, uglavnom, domaini porodica, ali
su partijsko-politiki radnici i lanovi komandi i tabovi stalno insistirali na
tome da na te dogovore dolaze i ene i omladina, da i oni ne samo uzmu
uea u radu ve i budu birani u NOO. Otuda se, jo od izbora prvih NOO
u slobodnim grmekim selima, ene i omladina iznad osamnaest godina sta
rosti ukljuuju u politiku aktivnost. Krajem 1941. godine i narednih mje
seci formirani su i odbori Antifaistikog fronta ena (AF), ime je uee
ena u NOP-u, a time i u organima narodne vlasti, postajalo sve vee i zna
ajnije. U neke odbore tada je birana i po jedna ena, ponegdje i jedna om
ladinka. To je za ovaj kraj bila velika novost, protiv koje su bili pojedini
ljudi, ali je veina, sporije ili bre, prihvatala objanjenja o ulozi ena i om
ladine u ratu i u buduem novom drutvu, esto su konferencijama prisu
stvovali i pioniri, koji su posmatrali kako odrasli rade, sluali ta govore
politiki radnici i njihovi najblii, pa dosta od toga prihvatili i primjenjivali
u radu pionirske organizacije.
Od osnivanja najznaajnija aktivnost NOO bila je na podruju rjea
vanja privrednih problema: prikupljanje hrane i odjevnih predmeta za voj
sku, siromani i izbjeglice, izrada opanaka od sirove govee koe za borce
i narod, obezbjeivanje blagovremene sjetve, obrada usjeva, etva, nabavka
sjemena, korienje konjskih i volovskih zaprega, organizovanje razmjene
poljoprivrednih proizvoda za neke artikle kojih na ovom podruju nije bilo
(so, petrolej, karbid, duvan i si.), voenje brige o smjetaju pogorjelaca i
izbjeglica itd.
Od prvog dana ustanka pa do
osnovnih potreba za vojsku i narod
Konfiskacija je primjenjivana samo
na osnovu sudske odluke, odnosno
primjera na sanskom podruju bilo
gih potreba bio je gotovo neznatan.
zicija.

zavretka rata glavni vid obezbjeivanja

bilo je prikupljanje dobrovoljnih priloga.
prema otvorenim neprijateljima, i to
odluke vojnog taba, a kako je takvih
malo, taj vid pribavljanja hrane i dru
Ponegdje i povremeno vrena je rekvi

Prvih dana oktobra u tabu Krajinske divizije raspravljalo se o pripre

mama za predstojeu zimu. U razgovoru su uestvovali Danko Mitrov, Bran
ko Babi, Petar Vojnovi, Stojan Maki, Duan Josipovi i jo neki drugovi.
Mitrov je predloio da se u Grmeu prave baze (podzemna tajna sklonita)
u koje bi se, u sluaju prodora jaeg neprijatelja u grmeka sela, sklonili
borci. Stojan Maki je odluno bio protiv pravljenja takvih baza i priprema
za eventualno povlaenje jedinica u umu. On je, pak, predloio da se u
Grmeu prave magacini za smjetaj hrane (ita, povra i drugog), a manja
sklonita nedaleko od kua. U sluaju prodora jaeg neprijatelja, jedinica
ma manevrisati u selima, tim prije to su mnoga prilino poumljena. To je
i usvojeno,86 ali sklonita u blizini kua nisu pravljena.
Jedan od prvih magacina za smjetaj rezervi hrane napravio je Parti
zanski odred Jelainovci. tab Odreda je pozvao seoske majstore Milu P.
Stania, Bojana Srdia, Savu Topia i jo neke, kao i potreban broj radnika
iz radnih vodova. Objanjeno im je zato treba praviti magacine i do kojeg
roka. Gradnja je poela odmah i posao je za kratko vrijeme zavren. Glavni
magacin je sagraen u jednoj dolini u umi nedaleko od logora Jelainova
kog odreda i mogao je da primi desetak vagona ita. Oko njega je podignuto
nekoliko veih koeva za kukuruz u klipu. Podidgnuta je i baraka, u vidu
bunkera, za smjetaj magacionera i straara. Za magacionera je najprije bio
odreen Sava Mandi, a potom Mirko Stani. Oni su odmah poeli primati
penicu i kukuruz, koje su seljaci iz Jelainovaca i okolnih sela dobrovoljno
davali za vojsku. Magacioneri su vodili evidenciju koliko je ko i kakvog ita
dao, uz odgovarajuu potvrdu. Kada je, 25. oktobra, izvren upad u Kljevce,
zaplijenjeno je i dosta ita, pa je dobar dio smjeten u ovaj magacin. Za
kratko vrijeme magacin i koevi su bili puni. Od toga je na poetku veoma
malo troeno, jer je narod i dalje donosio ito i druge namirnice u logor
Odreda, za svakodnevnu ishranu boraca. Tako je ito u ovom prvom grmekom magacinu bila sigurna rezerva u koju se nije diralo.87
Evakuisano je i ito rekvirirano iz nekih sela oko Budimli-Japre koja
su bila stalno ugroavana ispadima neprijatelja. Ono je smjeteno u novi
magacin u Zbjegu podno Grmea, kao i u pojedine kue u zaseoku Lukii,
podno planine, koje su smatrane sigurnijim. Meutim, sredinom oktobra
odlueno je da se ovaj magacin preuredi za smjetaj bolnice, kasnije naz
vana Stara centralna bolnica, pa je ito prebaeno na druga mjesta. U isto
vrijeme prilo se gradnji novih magacina za sklanjanje ita i drugih namir
nica u planini.
Nakon organizovanja prve bolnice u Majki-Japri, NOO dobijaju i za
datak da se brinu o snabdijevanju ranjenika, a kasnije i o gradnji novih bol
nica, izradi (tkanju) zavoja, pranju bolnike posteljine, rublja i drugom.
Od prvih dana postojanja NOO-i sa podruja sanskog sreza morali su
da na sebe prime i ulogu sudova da rjeavaju imovinsko-pravne i druge
probleme iskrsle izmeu mjetana.
Partiztnske jedinice su od poetka ustanka imale zadatak da organizuju bezbjednost slobodne teritorije, ali od prvih dana svog postojanja, NOO
poinju da rade i na tom vanom poslu. I oni organizuju praenje neprija
telja i obavjetavanje o pokretima njegovih jedinica, naroito kada je rije
86
87

Kazivanje Duana Josipovia, 8. maja 1975. godine.

Kazivanje Mirka Stania.

284

o selima na granici slobodne teritorije, to, najee, omoguava partizan

skim jedinicama da blagovremeno postave zasjedu, doekaju neprijatelja i
potuku ga ili odbiju. Uz to, od samog poetka se preko seoskih odbornikih
patrola, narodnih straa, kao i izvrnih organa odbora, budno motri i na
kretanje nepoznatih lica osloboenom teritorijom. Vremenom se to na podgrmekom podruju razvilo u veoma znaajnu slubu bezbjednosti i samozatite, u kojoj su svi od pionira do najstarijeg ovjeka vrili slubu
kontrole kretanja slobodnom teritorijom. To je postalo odlika podgrmekog
stanovnitva, koja je, pored ostalog, oduevljavala svakog partizana na pro
lazu kroz ovo podruje. Iako su znali gdje su partizanske komande i partijsko-politika rukovodstva, ni pionir, ni omladinac, ni odrastao ovjek nisu
htjeli nepoznatom ovjeku pokazati put do njih. Naprotiv, odveli bi ih u od
bor, gdje su nepoznati provjeravani. Tek kad bi se uvjerili da nije rije o
neprijateljevim pijunima, upuivani su do traene komande ili pozadinskog
rukovodstva.
Djelatnost N00 se stalno irila i tokom NOB obuhvatala sve oblasti i
vota na slobodnoj teritoriji. U drugoj ratnoj godini politika aktivnost im
je postala najvanija djelatnost. Radili su na mobilizaciji masa za NOB, razobliavanju neprijatelja ( i pojedinaca koji nisu pomagali NOB, ili su bili
protiv njega), u sprovoenju agitacije i propagande NOP-a itd. U isto vrije
me rastao je i autoritet i ugled odbora, to je u svakom sluaju zavisilo od
toga koliko je koji od njih uspijevao da sve bolje, uspjenije i demokratskije
djeluje. U stvari, NOO su do proljea 1942. godine stekli tako veliki ugled
kod cjelokupnog stanovnitva i boraca i rezultatima rada potvrdili svoju i
votnost da se nije mogla ni zamisliti neka druga vlast osdm njih na oslobo
enoj teritoriji.
Svaki narodnooslobodilaki odbor imao je svoje sjedite, obino jednu
sobu u nekoj kui. Tu su redovno deurali po jedan odbornik i narodni s.raar, dok su drugi sprovodili zadatke odbora: obavjetavali narod o konferen
ciji koja e se odrati, agitovali da se daju prilozi za borce i bolnicu, pri
kupljali priloge i organizovali njihov prenos do magacina odbora, rukovodili
popravkom nekog objekta, obezbjeivali pomo siromanoj porodici, orga
nizovali poljoprivredne radove, itd. Za sjedite odbora obino je birana kua
na najpogodnijem mjestu, gdje uzimanje jedne ili dviju prostorija nee mno
go smetati porodici. Tokom rata ta sjedita su mijenjana, ali je bilo slua
jeva da je odbor u jednoj istoj kui boravio i po godinu i vie dana. Kada
bi u selo stigla neka partizanska jedinica, odbor bi, nerijetko, ustupao vojsci
zgradu u kojoj je on bio, a za sebe traio drugu. Ve od samog poetka rada
NOO u jednom zaseoku, on bi postao centar zbivanja u selu, veoma pro
metno mjesto, gdje su se sticali kuriri, dolazili odbornici, navraali politiki
radnici i lanovi rukovodstva Partije, SKOJ-a, AF i drugi. Sve je to znaajno
doprinosilo da NOO izrastaju u revolucionarne organe vlasti, koji djeluju
javno, demokratski i u istinskom interesu NOP-a, stvarajui uslove u kojima
su ljudi, niim sputavani ispoljavali nesluenu stvaralaku snagu i sposob
nosti.
*
Poetkom oktobra u uionici kole na Bojitu odran je izbor prvog
jedinstvenog NOO za sela: Jelainovce, Tuk-Bobiju i Oti. Pripremom i ra
dom konferencije rukovodili su Duanka Kovaevi i Stojan Maki. Izbor

285

odbora je izvren prema uputstvu o izboru i radu odbora izraenom (poet

kom septembra) u tabu partizanskih odreda KrupaSana i naknadno dobijenim (poetkom oktobra) uputama za izbor NOO-a. Osim objanjenja o
politikoj situaciji u svijetu i u okupiranoj Jugoslaviji, Duanka Kovaevi
i Stojan Maki su okupljenim ljudima i enama iz tri sela dali kratak pre
gled karakteristika vlasti za vrijeme bive Jugoslavije, da bi, na kraju, ob
jasnili organizaciju, ulogu i zadatke NOO, te rekli kakve ljude treba u njih
birati. Sutina je bila da narod sam, iz svoje sredine, treba da predloi i iza
bere one koji e moi najbolje da odgovore dunostima odbornika. Na zboru
je odlueno da se izabere jedan odbor za sva tri sela. Nakon to je objanje
no na koji nain treba predlagati i birati odbornike, okupljeni narod je, pos
lije iznoenja prijedloga, u prvi seoski NOO aklamacijom izabrao: Nikolu
Srdia za predsjednika, Duana Miloevia za sekretara i za lanove: Milu
Mastelicu, Iliju Matia i Milana Miljevia Starog. Odbor u ovom sastavu, za
tri sela, radio je do januara 1942. godine, kada je izabran novi.8
Odbor je za svoje sjedite izabrao kuu Jovana Kukolja u Jelainovcima. Za odborske straare odreeni su Stojan Kukolj i Mirko urija, obo
jica iz Jelainovaca.
Ve na prvoj sjednici Odbor je razmatrao nain prikupljanja dobro
voljnih priloga u namirnicama i drugom za partizane, gdje to smjestiti i ko
time da rukovodi. Prvi prikupljeni dobrovoljni prilozi za vojsku smjeteni
su u kuu Rodia. S poetka pojedinci nisu htjeli da daju Odboru priloge
za vojsku, jer su ih do tada izravno davali partizanskoj komandi, a Odbor
jo nije bio stekao autoritet. Uz to, do izbora Odbora seljaci su se i za mno
go ta drugo izravno obraali na Komandu partizanskog logora u Grmeu,
odnosno na Komandu Jelainovakog partizanskog odreda (kasnije voda), pa
je trebalo vremena da shvate ulogu NOO i steknu povjerenje u rad odbor
nika. A kako su i partizanske komande upuivale ljude na odbor, da tamo
rjeavaju svoje probleme, vremenom je on kod stanovnitva ovih sela prih
vaen kao organ njihove vlasti, pa je svakim danom sticao sve vee poto
vanje.
Uz stalnu brigu o redovnom snabdijevanju partizanskih jedinica pot
rebnim namirnicama, Odbor je od prvog dana morao da rjeava i pitanje
razmjetaja i ishrane mnogih izbjeglica koji su iz ugroenih i spaljenih Hu
simovaca, Krkojevaca, Kljevaca, Umaca, edovae, Kasapnice i nekih sanikih sela izbjegli u Jelainovce, Tuk-Bobiju i Oti. Narod ova tri sela je veo
ma svesrdno primio brojne izbjeglice, smjestio ih u svoje kue tako da su
se mnoge porodice tako zbliile kao da su najblii rod. Izbjeglice su se od
prvog dana ukljuile u sve radove domainstva koje ih je primilo: uvanje
stoke, obradu zemlje, nabavku drva i mnotvo drugih poslova. Skoro da u
svim selima nije bilo domainstva koje nije primilo po jednu izbjegliku
porodicu, a bilo je primjera da su i po dvije, pa i tri izbjeglike porodice
bile u jednom domainstvu. Kada se situacija na pojedinim graninim pod
rujima poboljala, neke izbjegle porodice su se vratile na svoja popaljena
ognjita i zapoele mukotrpan ivot, bez krova nad glavom i najnunijih pot
88

Kazivanje grupe odbornika: Steve Predojevia, ure Dobrijevia, Steve Dobrije

via, Sime Novakovia, Mirka Bjelobrka i Milana Srdia, 6. aprila 1959. godine,
str. 3.

286

reba. Bilo je sluajeva da su neke porodice i po vie puta naputale svoje

ognjite i bjeala, najee u domainstvo kod kojeg su ve bile u izbjegli
tvu i s kojim su se ve sprijateljile.
*

Prvih dana oktobra Luci-Palanka i okolna sela izabrali su svoj narod

nooslobodilaki, umjesto odbora koji je grupa ljudi postavila sredinom av
gusta. U uionici osnovne kole u Luci-Palanci okupili su se brojni stanov
nici iz tog mjesta i susjednih sela: Miljevaca, Pratala, Predojevia Glavice i
Potkraja, ukupno oko sto ljudi i ena. I ovdje je Stojan Maki govorio o
ulozi i znaaju organizovanja nove narodne vlasti i dao uputstva za izbor
NOO.
Na prijedlog pojedinaca, u prvi NOO Luci-Palanke i susjednih sela iza
brano je sedam lanova iz svakog sela, odnosno veeg zaseoka, po jedan
odbornik.80 No, dogodilo se da je ovdje izabrano nekoliko bogatijih ljudi,
koji su do ustanka biii pristalice Jereze. To se odrazilo i na njihov nedo
voljno efikasan rad, pa je u tabu 1. krajikog NOP odreda odlueno da se
odri ponovna konferencija i izaberu novi ljudi u Odbor, odani NOB. U no
vembru je, pred kolom u Luci-Palanci odrana konferencija naroda ovog
mjesta i okolnih osam sela. Govorili su Ljubo Babi, komandant i Velimir
Stojni, politiki komesar 1. odreda. Oni su upoznali prisutne sa vojno-politikom situacijom, te objasnili ulogu i zadatke NOO. Kritikovan je rad i sas
tav dotadanjeg Odbora, pa je predloeno da se za Luci-Palanku i osam okol
nih sela Miljevce, Pratale, Glavicu, Potkraj, Skucani Vakuf, Gorice, Naprelje i Fajtovce izabere jedan novi NOO. Dok su sela Luci-Palanka, Miljevci, Pratala, Glavica i Potkraj bili potpuno slobodni (istina s manjim
brojem kua spaljenih prilikom prodora ustaa 8. i 9. avgusta), dotle su os
tala etiri sela (Skucani Vakuf, Gorice, Naprelje i Fajtovci) bila skoro pot
puno spaljena i uglavnom naputena, tako da je stanovnitvo iz njih izbjeglo
u prvih pet navedenih sela. Zato je i odlueno da se u NOO biraju i pred
stavnici ta etiri sela, kao i onih porodica koje su se vratile na zgarita. Na
toj konferenciji prisutni su aklamacijom izabrali u svoj narodnooslobodila
ki odbor za devet sela:
iz Luci-Palanke: Milana Marjanovia, Luku Bajia, Stoju Vjeticu i
Boju Ini,
iz Miljevaca: Miu Poznanovia, Mirka oria i Nikolu Radoaja,
iz Pratala: Simuku Pratala, Milu Batia i Velimira Pratala,
iz Potkraja: Lazu Panjka,
iz Glavice: Miu Cvjetianina i Dmitra Gliia,
iz Skucanog Vakufa: Nikolu Majkia,
iz Gorice: Deliju Rodia,
iz Naprelja: Duana Bastu i
iz Fajtovaca: Milu Vukobrata i Milu evu.
I ove odbornike, budui da su birani po jedan do etiri za svako selo,
nazivali su povjerenicima, sve do formiranja posebnih NOO za svako od ovih
naselja.
89 Kazivanje

Stojana Makia, 12. maja 1975. godine.

287

Ovaj NOO imao je osamnaest lanova. Bio je to, u stvari, optinski NOO,
iako takav naziv nije imao, niti je bio organizovan kao optinski, ali je dje
lovao na veem dijelu teritorije dotadanje luoipalanske optine.
Poslije konferencije Odbor je odrao svoju prvu sjednicu i za predsjed
nika izabrao Miu Poznanovia, za njegovog zamjenika Simuku Pratala, a
za sekretara uitelja Milu Gagia. I ostali odbornici su tada dobili zaduenja.
U Odboru su bile i dvije ene, Stoja Vjetica i Boja Ini, obje iz Luci-Palanke.0
Jedan od prvih zadataka i ovog Odbora bio
skog voda namirnicama i drugim potrebama. Kako
rali svoje ito u umu i sakrili ga, ne dajui ga za
nizovao traganje za skrivenim itom i uspio dosta
dio oduzet za potrebe partizanskih jedinica.91

je snabdijevanje Palan
su neki seljaci bili otje
partizane, Odbor je orgada otkrije, pa je jedan

I ovaj Odbor je od prvog dana rada imao pred sobom krupne zadatke,
od kojih i brigu o smjetaju i ishrani brojnih izbjeglica iz mnogih sela pre
ma Starom Majdanu i Kamengradu.
Poto su neka sela u ovom Odboru imala i po tri-etiri odbornika, to
su se i oni konstituisali kao odbor ili pododbor, da bi imali svog predsjed
nika, koji e rukovoditi radom odbornika odreenog sela. Tako su Miljevci
u palanskom NOO imali svoja etiri odbornika, od kojih je jedan, Mio Poznanovi, postao predsjednik NOO Luci-Palanke, pa su na svojoj seoskoj kon
ferenciji, odranoj ubrzo poslije izbora NOO Luci-Palanke, u kui Mirka
oria, izvrili dopunu odbora. Za odbornike svog sela jo su izabrali Maru
Milju i Radu Dragievi. Tada su za predsjednika ove grupe odbornika, zap
ravo seoskog NOO Miljevaca, izabrali odbornika Mirka oria. Odbor je u
poetku radio u predsjednikovoj kui, a potom u kui Jovana Simia. Od
bornik Skucanog Vakufa, kojeg su zvali i povjerenikom, svoj rad vrsto je
vezao uz rad odbornika sela Miljevaca, gdje je, inae, bilo najvie izbjeglica
iz Skucanog Vakufa.
Grupu odbornika za Glavicu i Potkraj, dva zaseoka koja su se smatrala
jednim selom, nazivali su pododbor.
Odbornici Fajtovaca, Gorice i Naprelja zajedniki su rjeavali probleme
svojih sela. Krajem 1941. godine u Gorici je bilo samo est, a Naprelju je
danaest, a u Fajtovcima oko 42 naseljene kue, u sva tri sela situacija je bila
dosta slina, ali i veoma teka. Kada je pripremana konferencija za izbor
NOO za devet naselja, prethodno je stanovnitvo Gorice, Naprelja i Fajto
vaca odralo svoju konferenciju u kui Mile Vukobrata. U radu te konfe
rencije uestvovali su dr Moni Levi, zamjenik politikog komesara 1. odreda
i Mile Kecman, lan KPJ, komandir Drvarske ete. Obojica su govorili okup
ljenom stanovnitvu ova tri pogorjela sela. Tada su predloena petorica mje
tana koji e se, na palanskoj konferenciji, izabrati kao odbornici ovih sela.
Poslije izbora NOO Luci-Palanke (i osam okolnih sela) ovih pet odbornika
su se ee sastajali da bi se dogovorili o akcijama na podruju svoja tri
popaljena sela.
uo Kazivanje grupe boraca i odbornika: Slobodana Inia, Stoje Vjetice, Milana
Marjanovia, Milana Mre i Rade Bunde, 23. novembra 1960. godine.
1,1 Isto.

288

Broj biranih povjerenika u Lipniku i uriima bio je razliit: U Gor

njem Lipniku Jovan Paripovi, Vid Nedimovi i Nikola Stani, u Donjem
Lipniku Jovan Bilbija i Mile Mrda, u uriima (i zaseoku Bjeline) Pero
Pratalo. Ve u oktobru za sva etiri naselja izabran je jedinstven NOO, na
konferenciji odranoj u Osnovnoj koli u Lipniku. Za predsjednika Odbora
izabran je Pajo uri, a za lanove: Petar Milinovi, Nikola Vukovi, Pero
Pratalo, Jovan Paripovi i Vid Nedimovi. Odbor je u ovom sastavu radio
sve do 1943. godine, tj. njegove diobe na tri samostalna odbora. Sjedite Od
bora je bilo u zgradi Osnovne kole u Lipniku.

Priznanica od 2. XII 1941. godine koja pokazuje da jo uvijek postoji seoski

komesarijat kao drugi naziv za Odbor u selu Lipnik.
19 Srez S. Most u NOB

289

Karakteristino je da se ovaj NOO ak i poetkom decembra 1941. go

dine naziva seoski komesarijat. To moda i zato to je njegov predsjednik,
Pajo uri, prethodno bio politiki komesar Partizanskog odreda Lipnik.
Predsjednik uri se, naime, za partizanski komesarijat potpisuje 2. de
cembra 1941. godine, na priznanici na (12) dvanaest pari arapa i (3) tri
para rukavica koje smo primili od drugarice Stojanke Mrda, od ukupljenog
dobrovoljnog priloga za nae partizane (dobrovoljce).
Na ovom dokumentu je otisak okruglog tambilja sa tekstom: ODBOR
U SELU LIPNIKU, kakav je i na priznanici od 10. oktobra, na kojem, uz
potpis politikog komesara Paje uria, stoji i potpis predstavnika sela
Nikole Raena i zastupnika vlasnika trgovine Luke Gluca.*2
*

U Bosanskom Milanovcu je, najprije u oktobru, osnovano povjereni

tvo, kojem je na elu bio Petar Stojanovi, bivi knez, a lanovi su bili Gojko
Veselinovi i Mladen Milinovi.
Partizanske jedinice su u periodu oktobarnovembar oslobodile sela
Kamengrad, Fajtovce, Naprelje, Gorice, Vr, Okre i Husimovce. Poto su
tom prilikom mnoge muslimanske porodice ponovo pobjegle u Sanski Most
i na druga okupirana podruja, trebalo je sabrati jesenje usjeve, koji su bili
dobro ponijeli. To je bio jedan od prvih zadataka izabranog povjerenitva
ovog sela. Ono je organizovalo magacine za prihvat kukuruza, penice, graha,
krompira, voa i dr. Za smjetaj jesenjeg roda posluili su: crkva, popov
stan, neke prostorije kole, zatim kue Samuila Ernauta i Jove i Obrada Stupara. Na sabiranju i zatiti usjeva i prevozu plodova na sigurnija mjesta i
partizanskim jedinicama na podruju petrovakog i drvarsko-grahovskog sre
za naroito se angaovala omladina ovog sela.
Prvi seoski NOO u Eminovcima izabran je 21. decembra 1941. godine,
na konferenciji sela, kojoj su takoe prisustvovali predstavnici Odreda. Za
predsjednika je izabran Petar Korica, za sekretara Spase Veselinovi, a za
lanove: Milo Veselinovi, Jovo Ili, Mile Davidovi, Petar Orlovi i Petar
Stojanovi. U ovom sastavu Odbor je radio sve do maja 1942. godine i odr
avao veoma dobru saradnju sa odborima u Grdanovcima i Bonjacima, pa
su odbornici ta dva sela, inae neto dublje u slobodnoj teritoriji, zbog voj
ne situacije na ovom podruju deurali u sjeditu NOO Bosanski Milanovac,,
zajedno sa odbornicima ovog sela.
*

U Mrkaljima su, kako je to ve reeno, najprije shvatili da treba ime

novati komesara za svako selo. Meutim, tab Partizanskih odreda Haaiii
12. oktobra je objasnio da se za selo biraju povjerenici. Pet dana potom ko
mandir Mrkaljskog voda Ljubijsko-prijedorske ete organizuje sjednicu vienijih ljudi. Umjesto Trivuna N. Davidovia, za kojeg je ranije traen de
kret o postavljanju za komesara sela Mrkalji, na ovoj sjednici od etrnaest
ljudi za seoskog starjeinu izabran je Nikola I. Milanovi. O radu te sjednice
sauvan je i dokumenat, koji u cjelini glasi:
ZAPISNIK
koji je sastavljen u selu Mrkalji u stvari naredbe od strane partizanske
komande pod br. 15. od 25. 9. 1941. o postavljenju seoskog starjeine sela koji
e voditi sve pozadinske poslove, prema gornjem nareenju i to su na dana82 Originalni

290

dokument kod Luke Gluca.

njoj sjednici izabrali kao starjeinu sela i to Milanovi Nikola Ilin koji se
obavezuje da e raditi prema svim nareenjima komande u saglasnosti svoga
sela. Na prednje se obavezuje svojerunim potpisom
potpis starjeine
Mrkalji 17/X 1941.

Milanovi Niko
potpis vodnika
Duan Mali

Na ovaj zapisnik potom su se potpisali Gavro Kolundija, zamjenik vodnika

i ostali prisutni: Mile Kolundija, Marko Karan, uro opi, Stojan Antonie,
Simo Puhali, Mile Milanovi, uro Puhali, Joan Ciganovi, Milo Puhali
i Ilija Davidovi (redosljed prema potpisima na zapisniku).83
Poto je dobila izvjetaj o izboru seoskog starjeine sela, komanda Par
tizanskog odreda br. 6. Haani, u dopisu br. 179 od 17. oktobra, pie vod
niku Mrkaljskog partizanskog voda:
Izvjetaj primljen na znanje te Vam se dostavlja dekret povjerenika
sela da se isti urui. Upute i dunosti povjerenika sela dostaviu im dobi
jem iz taba .. .84
Komanda partizanskog odreda i ovog puta opet alje dekret, ali za pov
jerenika sela, a ne za seoskog starjeinu.
Na ovom podruju, prema Budimli-Japri, skoro u svim selima su naj

prije birani seoski povjerenici 1 seoska povjerenitva, a ne narodnooslobo

dilaki odbor.
Krajem oktobra ili poetkom novembra u tabu Ljubijsko-partizanske
ete odlueno je da se i za Mrkalje i okolna sela bira jedinstven NOO. Na
pripremi konferencije na kojoj e se izabrati NOO, radio je Duan Josipo
vi, politiki komesar ete. A poto je u Mrkaljima bila komanda Voda koji
je obuhvatao borce ovog i susjednih sela, to je i sjedite NOO bilo u tom
selu. Odbor je po selu i dobio naziv. Na konferenciji stanovnitva Mrkalja,
Hadrovaca, Kozina, Dugih Njiva i Halilovaca, odranoj nakon izvrenih pri
prema, okupili su se preteno domaini porodica i jedan broj boraca. O po
litikoj situaciji, znaaju izbora i zadacima NOO govorio je Duan Josipo
vi. Nakon toga su u zajedniki odbor tih pet sela izabrani: radnik Gavro
Kolundija za predsjednika, rudar Mile opi za sekretara, obojica iz Mr
kalja, a za lanove iz Kozina Luka M. Majki i Dane Davidovi, iz Had
rovaca Duan Mareta, Spase Sredi, Luka J. Majki i Mihajlo ipka, iz
Boia (Mrkalji) Nikola Davidovi, iz Dugih Njiva Lazo Marjanovi i iz Ha
lilovaca Trivo ivkovi.
Najudaljenije od ovih sela, Halilovci, na svojoj konferenciji je nakon
izbora Trive ivkovia za povjerenika izabralo jo trojicu povjerenika
Jovana Radulovia, Lazu Sredia i Spasoja Vukojevia. Oni su formirali seo
sko povjerenitvo i za predsjednika izabrali Trivu ivkovia. U tom svojstvu
sva etvorica su se potpisala na kraju zapisnika o utvrivanju spiska lica
bez stalnog mjesta boravka, sainjenog 17. decembra 1941. godine.85
Iz tog vremena o ovim selima i njihovim vodovima, povjerenitvima i
NOO sauvano je vie dokumenata iz kojih se vide i zadaci na kojima se
83

Dokument je pisan rukom, tintom i irilicom. Svi navedeni su se vlastoruno

potpisali; arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 182.
84 Isto, inv. br. 183.
85 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau inv. br. 419.

291

tada radilo. Iz jednog od tih dokumenata, iz prve polovine novembra, vidi

se da se tada iz sela oko Budimli-Japre izvozilo ito u Grme. To se inilo
da bi se ito i drugi plodovi smjestili na sigurno mjesto, tako da neprijatelj
prilikom iznenadnih prodora u ta sela ne bi zaplijenio ili unitio neophodne
namirnice. Isto tako, dokument svjedoi da je tada bila donijeta odluka o
optoj rekviziciji ita, graha i krompira od svakog domainstva. Dokument,
pismo komandira Ljubijsko-prijedorske ete Slobodana Marjanovia, u cje
lini glasi:
Drue Duane,
Ova tri sela (odnosi se, najvjerovatnije, na Hadrovce, Mrkalje i Slatinu,
primj. B. B.) sutra izvoze ito u Grme. Nareenje je od Komande da se
ito odmah izvozi. Postaraj se da Johovica i Halilovci (povjerenici) odmah
popiu i oduzmu penicu, zob, grah i krompir po jednu etvrtinu od svakog
i to prema koliini ita i broju eljadi, ali pri tome vie oporezovati bogatije.
To uiniti odmah tako da se za 2 do 3 dana ve izvozi ito. Naredbu objasniti
zato se oduzima i pravedno oduzimati. Objaviti da svako onaj ko bi urovao
sa neprijateljem, harao po selu, pljakao i zloupotrebljavao da e biti streljan
kao primjer pa se to vie nee deavati. (Podvueno u originalu).
Sve to teti naoj borbi bie strogo kanjavano. Dosta je ono to je do
sada bilo.
Zdrav. Marjanovi98
Politiki komesar te ete, Duan Josipovi, u pismu od 7. novembra
podvlai kao prvorazredan zadatak sakupljanje ita i to 1/4 od cjelokupne
koliine.
U pismu97 Duanu Maliu98 Josipovi insistira na mjerama koje e pre
duhitriti nepravilnosti, ali se iz istog vidi da je prvih dana novembra na ovom
podruju bila odreena rekvizicija jedne etvrtine ita, graha i krompira,
s tim da se od bogatijih oduzme i vie.
Meutim, iz same naredbe se vidi da nikakva politika priprema za to
nije izvrena, ve se samo nareuje hitno rekvizizicija To initi odmah,
s jasnim zahtjevom da pri tom ne smije biti zlostavljanja. Tako je prvi za
datak tek izabranih povjerenika bio organizovanje rekvizicije, to je i kas
nije bio vrlo teak zadatak i za odbore i odbornike s duim radom i isku
stvom.
Da na samom poetku rada na ovom veoma tekom zadatku nije ilo
ba sve brzo i lako svjedoi pismo koje je Duan Mali uputio seoskom pov
jerenitvu u Halilovcima. On, sem ostalog, pie:
. . . II. To Povjerenitvo ne alje jo nikakvih namirnica za nau
Cetu. Sad prvenstveno trebate to prije poslati stoke za klanje.
III. Pripremiti jednu koliinu brana, pola peninog pola kukuruznog
za istu etu.
IV. Prikupiti masti jednu koliinu i spremiti.
V. Poraditi na sakupljanju ita, penice, graha, zobi na odreeno mje
sto da bi se moglo to prije dati za pokret u Grme ..."
Rekvizicija u Halilovcima, a vjerovatno i u Johovici i drugim selima,
nije se uspjeno sprovodila i zbog toga to se ni sami seoski povjerenici nisu
98 Arhiv
97 Arhiv
98 Mali

Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 232.

Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 393.
Duan, tada voa Odreda Mrkalji.
"Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 396.

znali snai u tome kako sprovesti tako teku zadau. Meutim, uesnici i, u
neku ruku, pokretai ove rekvizicije ne sjeaju se da su poduzimane neke
mjere zbog neizvrenja ovog zadatka. Vjerovatno je u komandi ete, odno
sno tabu 1. krajikog NOP odreda, zakljueno da se bez velikih politikih
i organizacionih priprema ne moe od svake porodice oduzeti etvrtina ita,
graha i krompira, tanije da bi sprovoenje tako napreac donijete od
redbe izazvalo teke politike posljedice. Zbog toga je umjesto opte rekvi
zicije sprovedeno sakupljanje, to znai da su sakupljani dobrovoljni pri
lozi.
U to vrijeme na ovom terenu je bila praksa davanja sigurnim ljudima
dozvola da idu na neosloboenu teritoriju, u Budimli-Japru i Bosanski No
vi, i tamo nabavljaju so, gas, eer, papir i drugo ega nije bilo na oslobo
enoj teritoriji. Iz pisma koje je Milan Sovilj, zamjenik vodnika Johovakog
voda, pisao 25. novembra vidi se da su nabavili terkije, pertle (par pet di
nara), konjske avle (paket 130 dinara), eer (kilogram 60 dinara), veliki
savski duvan est dinara, mali tri dinara, kutija cigareta ibar deset dinara,
papiri za cigarete dva dinara i ibica dinar. Sve to Sovilj u pdsmu nudi vod
niku Mrkaljskog voda za potrebe voda i ete.100
Komandir Ljubijsko-prijedorske ete citirano pismo (poetak novem
bra) zavrava: Sve to teti naoj borbi bie strogo kanjavano. Dosta je
onog to je do sad bilo. To se odnosi na verc, sluajeve pijunae i zlostav
ljanja naroda od strane pojedinih boraca. O nekima od tih pojava govori se
i u dopisu komande tek formirane Ljubijsko-prijedorske ete upuenom
Svim partizanskim odredima ove ete. Tu se ukazuje na pojavu samovolje
i nedolinog ponaanja pojedinih boraca te ete. Istog dana ova komanda
je uputila i drugi dopis, Svim partizanskim odredima i seoskim povjereni
cima ove ete u kome izmeu ostalog pie:
Da bi se jedanput za svagda stalo na put vercerima, kao i da se ne bi
razvila pijunaa u korist neprijatelja Nareuje se svim Partizanskim Odre
dima i Seoskim Povjerenicima da odmah oduzmu sve dozvole koje su izdale
do sada nekim drugovima koji su s njima imali pravo nabavljati namirnice
i ostale artikle za potrebe sela, Odreda ili Cete... i dalje: ... Nareuje se
svim Voama Partizanskog Odreda da najsavjesnije povedu rauna i da sva
kog onoga koji bi se bavio tim poslom a nema dozvolu od ove Komande
uhapse i sprovedu ovoj Komandi, a jasno oduzeti mu i sve stvari kojima
vercuje.. .1#1
Naroito je tada na podruju Halilovaca bilo mogue veoma lako otii
na neosloboenu teritoriju, jer u njima nije bilo partizanske jedinice, izuzev
seoskih straa, ali su i one na tom dijelu bile tek na dva-tri mjesta.
Rjeavanje imovinsko-pravnih sporova bilo je jedno od pitanja kojima
se novi organ narodne vlasti bavio u ovim selima. Iz sauvanih dokumenata
Partizanskog odreda Mrkalji vidi se da su seoska povjerenitva od poetka
rada rjeavala imovinsko-pravne sporove. Primjera radi, rjeavan je spor oko
nasljea izmeu ora D. Repajia i Draginje pok. Dane Repajia. Po uzoru
na odnos taba ete prema seoskim povjerenicima, komanda Odreda Mrkalji
16. novembra nareuje seoskom povjerenitvu u Halilovcima da saslua obje
100 Original pisma u arhivu autora.
101 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau,

inv. bi-. 391.

293

stranke i da potom dostavi zapisnik. Narednog dana, u drugom dopisu, ko

manda odreda urgira sasluanje ora i Draginje Repaji. Nakon tog pov
jerenitvo Halilovaca je pozvalo imenovane, saslualo ih i na poleini prvog
akta komande odreda napisalo:
. . . Po nareenju Komande, pozvali smo oru Repajia i njegovu
snahu Draginju i sasluali. Poto oro ne priznaje diobu svoga brata umrlog
Dane, oro i dalje ore zemlju i njojzi ostavlja koliko hoe. oro ne po
tuje nae prijedloge koje su povjeriooi predloili.
Seoski
povjerioci Halilovci1Na dokumentu, ispod izvjetaja seoskih povjerenika, voa Odreda Mr
kalji je dodao: Pozvati Repaji . ora i Dragu za 24. XI. Poziv im je,
meutim, upuen za 25. novembar 1941. godine. No i tog dana je sasluana
samo Draginja Repaji, jer oro nije htio doi. Iz zapisnika se vidi da je
oro, nakon smrti brata Dane, prisvojio dva dijela oranice, dva dijela koanica, konjska kola, kopaicu i brnau koje su pripale udovici Daninoj. Za
nimljiv je kraj izjave Draginje Repaji, koji, prema zapisniku, glasi: . . . moj
djever oro prisvaja sve sebi i govori da meni nije potrebno. Ja mislim da
bi trebalo to sve da ja uivam do dana osloboenja pa onda kako se ri*
jei .. .103 Draginja Repaji je, kao i hiljade drugih iz ovog kraja, bila si
gurna u konano osloboenje zemlje.
Mjere prema skitndcama bile su takoe predmet interesovanja seoskih
povjerenitava. Tako jedan od sauvanih dokumenata o djelatnosti Partizan
skog odreda Mrkalji i seoskog povjerenitva u Halilovcima, govori o jo jed
nom neratnom problemu koji je moralo rjeavati seosko povjerenitvo.
Rije je o skitnicama koje su se kretale po osloboenim i neosloboenim se
lima i prosile, a mogli su biti i zavrbovani neprijateljevi pijuni. Na osnovu
zahtjeva taba ete, odnosno komande Odreda Mrkalji, seosko povjerenitvo
u Halilovcima o tome je 17. decembra raspravljalo i zapisniki konstatovalo
da u selu ima ljudi koji nemaju svog stalnog boravita: 1. Boo Repaji,
nalazi se kod Boe Railia, 2. Lazar Repaji,104 nalazi se kod ore Repajia,
3. Simo Davidovi iz sela Ovanjske nalazi se kod Trive ivkovia, sva tri
imenovana obavezuju se da e raditi kod imenovanih ljudi, da se nee nikud
kretati i vucati(se) od kue do kue.
Povjerenici
sela Halilovci
1. Spasoja Vukojevi
2. Jovan Radulovi
3. Lazo Sredi

Predsjednik
Povjerenitva
Trivo ivkovi105

Na drugoj strani zapisnika sutradan je voa Odreda Mrkalji Duan Mali dodao: Skitnice koje su se skitali po oslobo(enoj) ter(itoriji) i neoslo
boenoj) da se vodi briga o njima.
102 Arhiv

Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 395.

Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 400.
104 Kasnije stupio u partizane i ostao do kraja rata.
10* Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 419.
103 Arhiv

294

Pored toga to svjedoi o brizi za skitnice, posebno radi spreavanja

pijunae, i to otkriva sastav seoskog povjerenitva u Halilovcima, ovaj za
pisnik svjedoi da to jo nije NOO, ve seosko povjerenitvo. Uz to on, kao
i, dopisi izmeu komande Odreda Haani i vodnika u Mrkaljima, pokazuje
koliko je bilo brzo izvjetvanje da esto isti dan po prijemu dopisa slijedi
odgovor.
Iz tog vremena je i dokument koji kazuje o jednom od prvih priloga
koje je halilovako povjerenitvo prikupilo od naroda i poslalo Ljubijsko-prijedorskoj partizanskoj eti. Voa Odreda Mrkalji 14. decembra pie ko
mandiru Ljubijsko-prijedorske ete:
Drugu Marjanoviu,
prema saoptenju povjerenika Halilovaca druga Radulovia javljamo da se
kod njega nalazi sav prikupit dobrovoljni prilog enskog rada itd. Da mi
javite do sutra gdje ete iste stvari da spremite. To je potrebno iz tih razloga
to je ovaj blizu Japre .. .106
U produetku dokumenta stoji da je tada od povjerenika Jovana Ra
dulovia iz Halilovaca primljeno 16 plahti, 9 koulja, 25 pari arapa, i vie
pekira, zatim nekoliko kokoaka i vea koliina jaja i jabuka.
*

Seoski NOO u selu Slatini formiran je u novembru. Za predsjednika je

biran Ilija Mareti, a za lanove: uro Vojnovi, Mio opi, Mirko Gluac,
uja Vukojevi, Nedeljko Polovina, Gojko Vukojevi, Mihajlo Milju i Pero
Jefti. I ovdje je izbor izvren na masovnoj konferenciji kojoj su prisustvo
vali mukarci, ene i omladina. Kandidate su predlagali sami mjetani, a izbor
je izvren javnim glasanjem.
Iz prvih dana rada ovog odbora sauvano je nekoliko dokumenata, meu
kojima i priznanica,107 na vee koliine namirnica, koju je 13. decembra iz
dao NOO u Slatini, a za odbor potpisao Ilija Mareti:
Priznanica
Sa ovim priznajem da je ovaj odbor primio od Komande Part. Odreda
Mrkalja za ishranu drugog voda u Slatini slijedee ivotne namirnice:
enice i kukuruzova brana
Pasulja

Masti

Krumpira

438 kg

Luka

Pare slanine 1/2 kg

40kg
6kg
50kg
3kg

I u ovom NOO za lanove odbora je zadran naziv povjerenik. Tako se

ti priznanici na 85 kg pasulja, primljenog 20. januara 1942. godine od koman
dira narodne strae Mrkalji, navodi da je pasulj primio seoski povjerenik
uro Vojnovi.108
io Arhiv Regionalnog
107 Arhiv Regionalnog
-08 Arhiv Regionalnog

muzeja u Bihau, inv. br.419.

muzeja u Bihau, inv. br.409.
muzeja u Bihau, inv. br.432.

295

Poetkom oktobra sela Lukavica i Podvidaa jo nisu bila osloboena,

ali su imala vrstu vezu sa partizanima na osloboenoj teritoriji. Neprijatelj
je jedino 23. oktobra proao dijelom ovih sela, dok su neki dijelovi bili poluosloboeni, tj. u njima nije bilo ni neprijatelja, ali ni partizana. Kako je
22. oktobra likvidirano ustako uporite u Modroj, neprijatelj je iz tog i jo
nekih sela protjeran, tako da je slobodna teritorija znatno proirena. Time
je i selo Lukavica ukljueno u slobodnu teritoriju, kao i dio sela Podvidae.
Krajem oktobra, ili prvih dana novembra formiran je zajedniki NOO
za ova dva sela. Za predsjednika je izabran Jandrija Cvjetianin, a za la
nove: Mane Novakovi (kao i Cvjetianin, rodom iz Lukavica), Boko i Ostoja
Rajli, Mile i Milka Radakovi (sve etvoro iz Podvidae). Odbor je imeno
vala komanda Ljubijsko-prijedorske partizanske ete, jer je u tek oslobo
enim selima trebalo to prije stanovnitvo ovih sela pokrenuti na aktivnost
neophodne za dalje voenje borbe na ovom sektoru.
Ovaj zajedniki Odbor sela Lukavice i Podvidae krajem godine je pro
iren, na konferenciji odranoj u Podvidai. Nakon upoznavanja naroda sa
politikom situacijom i ulogom i zadacima NOO, pored ranijih odbornika
izabrani su i Milan Plavi, Gojko Vukovi, Mile Stevanin i Ilija Milunovi
iz Podvidae i Ilija Stoji, Gojko Bjelajac i ura evo iz Lukavice. Tada je
za predsjednika NOO izabran Mile J. Radakovi, a za sekretara Gojko T.
Vukovi. Zajedniki odbor za Lukavicu i Podvidau djelovao je sve do za
vretka etvrte neprijateljske ofanzive.
Zbog blizine neprijatelja, NOO ova dva sela dugo je radio pod znatno
teim uslovima nego odbori sela dublje u slobodnoj teritoriji. U to vrijeme
u njihovim selima stalno je bila poneka partizanska jedinica, a i druge par
tizanske jedinice ee su prolazile tom teritorijom.
Krajem oktobra, ili prvih dana novembra odrana je konferencija sta*
novnitva Dabra. To najvee selo na podruju sanskog sreza uoi ustanka je
imalo preko 4.000 stanovnika, obuhvatajui Umce, edovau i Brajia Tavan,
odnosno dvanaest zaselaka. Na toj konferenoiji je izabran prvi NOO ovog
sela, uz prisustvo (nedaleko od crkve) oko sto ljudi domaina porodica i ne
koliko boraca. Politiki komesar Sanske partizanske ete Pero Moraa govc*
rio je o vojnoj i politikoj situaciji, te o potrebi izbora NOO, njegovim za
dacima i nainu izbora odbornika. Potom je za svaki zaselak predlagan je
dan po jedan kandidat, poslije ega bi se prisutni izjanjavali o svakom od
njih. U odbor su izabrani: za predsjednika Trivun Cmomarkovi, zvani ulija, za sekretara uro Milinkovi i za lanove: Petar Relji, Samo Perii,
Stojan Luki, Ljubo Ili, Trivo Kondi, Ignjatije Kudra, Milo i Lazo Mudrini, Teofil Malbai, uro Ljuboja, ura Tubin i Todor Tubi.
Poslije izbora odbornika Moraa je sa njima odrao poseban sastanak,
podrobno im objanjavajui njihovu ulogu i zadatke. Odbor je samo dva-tri
dana radio u koli, a onda se premjestio u kuu Pane Marjanovia, U sje
ditu odbora je, uz sekretara, stalno deurao i po jedan odbornik.
Na prvom sastanku odbornika Moraa je predloio da se odmah napravi spisak svih sposobnih ljudi od 18 do 70 godina starosti kako bi se
pravilno rasporeivali na razne dunosti. U selu je tada bilo oko dvjesta
ljudi sposobnih za razne poslove, ne raunajui borce u partizanskoj eti.
Moraa je predloio da se napravi i spisak svih zaprega konja i volova radi
angaovanja za razne potrebe vojske ili odbora. Na spisku se nalo oko tri
deset konjskih i oko sto volovskih zaprega. Odbor je organizovao prolaznu
kuhinju u zgradi kole, koja je kasnije premjetena u zaselak Mijatovie

296

U selu je i dalje djelovala Komisija za prikupljanje namirnica za voj

sku (za ishranu vojske), u kojoj su bili Stevica i Niko Crnomarkovi i biv
i knez Duan Ili. Ona je bila u sastavu Dabarsko-kljevakog voda Sanske
ete, a skupljala je ito i druge potrebe na teritoriji Dabra i slala Sanskoj
eti ili u magacin u Grme.
Selo Dabar je bilo na granici slobodne teritorije, pa se Odbor od pr
vog dana naao u dosta sloenoj situaciji u kojoj je morao da brzo, efikas
no i mobilno djeluje. Jedan od prvih zadataka svakako je bio spaavanje
ljetine sa podruja na koja su ustae i domobrani ee upadali. Radi toga
su mobilisani ljudi i zaprege koji su evakuisali ito i druge namirnice iz
ugroenih podruja. Uz to, dobar broj kua je bio spaljen, pa je brigada o
smjetaju brojnih porodica pogorjelaca stalno zaokupljala sve odbornike.
Odbor je organizovao pruanje pomoi porodicama u sjei i dovoenju gra
e, a potom u pravljenju bajti na zidinama spaljenih kua. Dio stanovnika
je izbjegao u sela koja su bila dublje u slobodnoj teritoriji: Jelainovce,
Tuk-Bobiju, Oti, Gradanovce i druga. No ljud su se i odatle povremeno
vraali na paljevne, na njive i u vonjake, radi skupljanja usjeva i imovine,
pa je i o tom stanovnitvu i njihovim brigama trebalo voditi rauna, pru
ajui im najveu pomo koju su prilike i mogunosti dozvoljavale.
Iako su samo neki zaseoci Kljevaca bili osloboeni, selo Kljevci je, u
novembru, formiralo svoj prvi NOO. U odbor su izabrani: uro Korolija,
Petar Borovnjak, Marko Papri i Petar Zmijanjac. Kao povjerenik neoslo
boenog dijela sela izabran je Dragutin osi, koji je bio ilegalni odbornik,
jer je ivio i javno se kretao na okupiranoj teritoriji.
Odbor je imao zadatak da obezbjeuje ishranu partizana koji su se
nalazili u slobodnom dijelu ovog sela. On je organizovao i civilnu strau na
isturenim mjestima prema neprijatelju. Radio je i na prikupljanju preo
stale ljetine na okupiranoj teritoriji i potom je tajno izvozio u gornji, slo
bodni dio sela (blie Dabru). Odbor je nabavljao i so za stanovnitvo i par
tizane slobodne teritorije odobravajui pojedinim enama da idu na neo
sloboenu teritoriju, u Sanski Most, ili preko onih ljudi i ena koji su jo
ivjeli u neosloboenom dijelu Kljevaca.
Krajem decembra u Grdanovcima je izabran prvi NOO sastavljen od
pet lanova. Predsjednik je bio Mile (Tome) Ani, a lanovi: Mile (Mile)
Miljevi, Mikan (Obrada) Joji, Luka (Marka) Miljevi i Jovo (Nikole) Stupar.
Nakon napada na neprijateljsko uporite u Starom Majdanu, Palan
ski vod je doao u zaselak Borak i tu uspostavio svoj logor. Odatle je po
eo da izvodi napade na neprijatelja koji bi pokuavao s prodorima cestom
od Pobrijeja preko Husimovaca ka Kamengradu; Sanski Most Prijedoi
i Sanski Most Stari Majdan.
Nekoliko dana po odlasku Palanskog voda na Borak odrana je kon
ferencija stanovnika sela Brdara i Devara. Prisustvovali su joj i borci Pa
lanskog voda. O politikoj situaciji i ulozi i zadacima organa nove, narodne
vlasti, govorio je Jovo Pavi, koji je poslije formiranja vodova dobio zada
tak da kao politiki radnik djeluje na terenu sanskog sreza. Prisutni sta
novnici iz ova dva sela odluili su da izaberu zajedniki odbor za Brdare i
Devar. U odbor su izabrani: za predsjednika Mia (Marka) Ili, a za la
nove Marko Bogunovi, Sava (Marka) Ili, sva trojica iz Brdara i Kota Marinkovi. Mile Borenovi i Luka (Stole) Proi, sva trojica iz Devara. Kua

297

Luke Proia bila je na lijevoj obali Majdanske rijeke, dakle na neoslobo

enoj teritoriji, jer tamo partizani jo nisu bili stigli, pa je on, u stvari,
bio ilegalni odbornik, iako je legalno ivio u svom selu.
Odbor se smjesto u kuu Jove Kragulja, koja je bila pusta, dok je u
drugoj, susjednoj bio logor Palanskog partizanskog voda. Nakon izbora Jovo Pavi i politiki delegat Palanskog voda uro trbac okupili su izabrane
odbornike i dali im uputstva kako treba da organizuju i to da rade. Jedan
od prvih zadataka odbora bio je snabdijevanje Palanskog voda hranom i
drugim potrebama. Odbor je organizovao meljavu ita i donoenje drva za
kuhinju partizanskog voda. Organizovao je odmah kurirsku slubu i seoske
strae, koje su osmatrale susjednu neosloboenu teritoriju i pokrete nepri
jatelja oblinjim cestama. Stanovnitvo ovih sela brzo se poinje ukljui
vati i u vojne akcije; pomae partizanima u kidanju tt-stupova, ruenju
cesta i mostova, prekidu elektrinih vodova od Ljubije prema Sanskom Mo
stu i dr.
Poslije zauzimanja Fajtovaca, Kamengrada i okolnih sela partizani su
jedne noi, krajem oktobra doli u Suhau. Prije toga su saznali da se u
tom selu, u koli, zadrava nekoliko ustaa. Ovog puta nisu uspjeli da ih
uhvate, jer su ustae uspjele da pobjegnu.
Ubrzo nakon toga, opet nou, dola je grupa partizana i zapalila kol
sku zgradu i nekadanju upravnu zgradu rudnika uglja, (koja je bila zida
na, pa se nije smjelo dozvoliti da se ustae u njoj utvrde i formiraju upo
rite).
Poslije napada na Stari Majdan partizani su doli u Suhau i tu for
mirali logor. Odatle e narednih mjeseci kretati u brojne akcije protiv ne
prijatelja, na putevima od Sanskog Mosta prema Prijedoru i Starom Maj
danu, kao i prema Luci-Palanci. U ovo selo najprije je stigao Eminovaki
vod i smjestio se u zaselak Kragulji.
Neposredno poslije dolaska voda u Suhau organizovana je konferen
cija stanovnitva sela u kui Mile Dobrijevia. Na tom skupu izvren je iz
bor prvog seoskog NOO ovog sela. Narodu su o vojno-politikoj situaciji,
nainu organizovanja i zadacima NOO, kao organa nove revolucionarne vla
sti, govorili Pero Moraa, Jovo Pavi i politiki delegat Voda Rade Erceg. U
seoski Odbor tada su izabrani: za predsjednika Lazar Miladinovi, za lano
ve: Lazo Zuruni, oro Vukobrat, Tode Dobrijevi i Ilija Plavi. Odbor
se smjestio i due vrijeme radio u kuama Petra Miladinovia i Laze Miladinovia. Eminovaki vod je ostao u ovom selu do prve borbe protiv Italdjana, da bi potom otiao na drugi sektor, a u ovo selo je tada doao Palanski vod.
Narodnooslobodilaki odbor Suhae radio je pod izrazito tekim uslovima, jer je u neposrednoj blizini, u susjednom selu Demievcima bilo jako
ustako uporite. Odatle su ustae povremeno napadale na slobodnu parti
zansku teritoriju. Ipak, i ovaj odbor je, kao i ostali, uspjeno izvravao za
datke u svome selu ve od samog poetka rada.

PRVI ILEGALNI NOO I POVJERENICI

Osim po jednog odbornika koji je ilegalno djelovao u neosloboenom
dijelu sela Kljevci i Devar, postojali su jo jedan ilegalni povjerenik i je
dan ilegalni NOO.

298

U neosloboenom selu Krkojevcima u decembru je nou odran tajni

skup grupe mjetana u kui ure Bjelovuka. Tada je postignut dogovor da
se izabere odbornik sela, koji e organizovati pomaganje NOB-a. Za odbor
nika, a zvali su ga i povjerenik, izabran je uro evi. Poto je ivio u ne
osloboenom selu, svoj rad je obavljao ilegalno, sve do osloboenja Krkojevaca. Prikupljao je hranu i odjevne predmete za partizane i prebacivao
prikupljene priloge u Dabar i Jelainovce.
Nakon dolaska partizanskih jedinica u Suhau i Brdare, selo Koprivna
se nalo pod neposrednim uticajem partizana. Tako je jedne decembarske
noi u selo dola grupa partizana i, tajno, okupila vie mjetana na dogo
vor. Tu je izabran ilegalni NOO u sastavu: predsjednik Milan Kneevi, se
kretar Dragoj a Trkulja i lanovi: Tihomir Todorovi, Mitar urguz, Mladen
Cmomarkovi, Zdravko Lazi i Milo Grujii.
Odbor je, kao i svi ostali, odmah organizovao prikupljanje i slanje na
mirnica i odjevnih predmeta partizanima na slobodnu teritoriju. Radio je i
na upuivanju sposobnih ljudi u partizane.

ODJEK PARTIZANSKIH AKCIJA U NEKIM NEOSLOBOENIM

SELIMA
Ustake vlasti su, kako je ve reeno, pokuavale s politikim smiri
vanjem pobune, oekujui da e to dovesti do mira na teritoriji NDH. Me
utim, to njihovo smirivanje pratili su sve ei napadi partizana na us
tae, domobrane, andarme i okupatorske jedinice. Time i kod stanovnitva
na okupiranoj teritoriji ovog dijela zemlje poinje sazrijevati svjest da ta
borba nije obina pobuna, da se ona nee dati uguiti. Ti ljudi su imali pri
like da vide jedinice ustaa, domobrana, andarma i Italijana, a u aprilu
i Nijemaca. Neosporno, sudei po broju vojnika i naoruanju, to su bile
jake, na prvi pogled i u ovim uslovima nepobjedive jedinice. Ali su, eto, ubr
zo uli i shvatili da se, ipak, gore u selima ispod Grmea nala ustanika
snaga koja ba te i takve Pavelieve i Musolinijeve jedinice pobjeuje i
snano potiskuje u njhova uporita, ne dajui im ni tu mira.
Vojniki uspjesi jedinica ustanka od prvog dana borbe, a naroito u
akcijama izvrenim u oktobru i decembru 1941. godine, presudno su uticali
na promjenu miljenja, pa i odnosa ljudi sa okupirane teritorije prema bor
bi koju su, tako rei, gledali i svim njenim sudionicima. Oni su vidjeli svu
nemo vlasti NDH da ugue pobunu, iako su protiv ustanka kretale brojne
jedinice podrane artiljerijom i avionima. Od prvih dana borbi osvjedoili
su se da ustanici ne ubijaju nevino stanovnitvo, da oslobaaju zarobljene
domobrane, ali da kanjavaju ustae i sve one koji zajedno s njima naoru
ani nasru na sela, pljakaju imovinu i ubijaju nevine ljude osloboenog
podruja.
Privlaenje partizanskih jedinica blie neosloboenim selima i njiho
vo logorovanje na samoj granici osloboene teritorije imalo je velikog od
jeka kod stanovnitva na okupiranoj teritoriji. Samim postojanjem i dje
lovanjem partizanskih logora na Brajia Tavanu i Djedovai od oktobra, a
zatim u Suhai i Brdarima od poetka decembra stvoreni su veoma po
voljni uslovi za irenje uticaja NOP-a na onaj dio stanovnitva koji je jo
bio pod vlau NDH. Mnogi od tih ljudi su se ve od pojave partizana na

299

ovom podruju sklanjali u umarke u selu ili iznad sela. Trebalo je samo
da doe do neke akcije u kojoj e se doi do oruja, pa da se odlue da i
oni krenu u borbu protiv okupatora i njegovih slugu.
Dva dogaaja iz oktobra su, primjera radi, bitno uticala na dranje
Krkojevana prema NOP-u. Napad na eljezniki most na rijeci Dabru po
krenuo je mnoge odrasle Krkojevane da preu u Dabar. Ubrzo je dolo do
formiranja partizanske jedinice u Dabru, pa je i to uticalo na pojedince iz
Krkojevaca, kao i Zdene i Kljevaca da se prebace u Dabar i ukljue u par
tizansku jedinicu. I dalje, kada je izvren napad na voz u Krkojevcima, ne
ke srpske porodice iz ovog sela su izbjegle na Brajia Tavan, gdje je bio lo
gor partizana.
Nakon napada partizana na kuu ustakog zlikovca Grge Mariia, dio
srpskih porodica iz zaseoka Hrast prvih dana decembra prebjegao je u Da
bar, a neke porodice i u Zdenu, gdje su ih Muslimani branili od ustakog
nasilja.
Prvi oruani sukob partizana sa Italijanima sredinom decembra je iza
zvao veoma ivo interesovanje stanovnika sela u blizini mjesta borbe
Zdene, Podluga, Pobreja, Devara, Koprivne i drugih. Sama vijest da su
partizani napali i na italijansku vojsku, snano je odjeknula kod stanovni
tva i poljuljala ustake pozicije u Sanskom Mostu i okolnim selima.
Tako je ishod partizanskih akcija izvedenih u jesen ustanike godine,
to prevashodno znai uspjehe u borbi protiv ustaa i italijanskog okupato
ra, presudno uticao na to da se srpsko stanovnitvo u selima koja su jo
bila okupirana opredijeli za NOB. Mnogi od tih ljudi koji su u jesen i zimu
prve ratne godine jo bili na neosloboenoj teritoriji, kriom su, obino
nou, dolazili na Brajia Tavan, na Djedovau i u Dabar, pa ak i u Jelainovce. Tamo bi prisustvovali konferencijama i upoznavali se sa stvarnom
situacijom u svijetu i zemlji, ali se i prihvatali zadataka da za partizane
prikupljaju ne samo hranu, odjevne predmete i si. ve i podatke o snazi,
rasporedu, pokretima i namjerama neprijatelja. Prve konferencije odrane
su decembra 1941. godine; jedna na Brajia Tavanu, gdje su bili Krkojevani, a druga na Djedovai, kojoj su prisustvovali Zdenjani i grupa ljudi iz
Kruhara.
Veoma uspjele akcije partizanskih jedinica
izvedene tokom zime
1941/42. godine na ovom podruju presudno e uticati na veinu stanovnit
va neosloboenih, ili u tim borbama osloboenih sela da se opredijeli
za NOB.

4. ORGANIZOVANJE I RAD MASOVNIH ANTIFAISTIKIH

POLITIKIH ORGANIZACIJA
ORGANIZOVANJE I RAD OMLADINE
U proglasima CK KPJ i CK SKOJ-a iz juna, jula i avgusta 1941, koji
su predstavljali pozive na ustanak, ne govori se i o tome kako organizovati
odmadinu izvan SKOJ-a. Tek u direktivnom pismu Ive Lole Ribara, s kraja
avgusta, upuenom pokrajinskim rukovodstvima SKOJ-a, prvi put se uka
zuje na potrebu organizovanja mladih rodoljuba i antifaista. Legendarni
voa SKOJ-a, pored ostalog, pie: ... danas je potrebno: udesetostruiti
napore SKOJ-a na strani i pod vodstvom KPJ u akcijama protiv okupatora
i domaih izdajnika, u rasplamsavanju partizanskih borbi i irenju narod
nog ustanka i istovremeno ba radi uspeha ovog zadatka likvidirati slabo
sti naeg politikog rada, svesrdno pojaati isti i poeti ostvarivati na delu
jedinstveni narodnooslobodilaki front mlade generacije. Kroz sve ove ak
cije ne treba ni jednog trenutka zaboraviti na potrebu stalnog irenja re
dova naeg Saveza i uvrenja njegovih rukovodstava i veza .. .10*
U proglasu CK SKOJ-a od 7. novembra 1941. godine spominje se
mlada generacija svih naroda Jugoslavije, pa se s tim u vezi mladim ko
munistima poruuje:
. . . irite i uvrujte jedinstvo omladine, stvarajte Narodnooslobo
dilaki savez mlade generacije! .. .uo
U prvom broju Omladinske borbe, tampanom 17. novembra 1941.
godine u slobodnom Uicu objavljen je lanak povodom stvaranja Srps
kog narodnooslobodilakog omladinskog saveza.111
U Crnoj Gori se od avgusta 1941. godine, na osnovu direktivnog pisma
Pokrajinskog komiteta KPJ, stvaraju organizacije Crnogorske Narodne Om
ladine (CNO),11* dok u Hrvatskoj nema posebnih organizacija z antifai
stiku omladinu, ve se govori o Omladini Hrvatske. U Sloveniji se u no
vembru, odlukom Izvrnog odbora Osvobodilne fronte, osniva Osvobodilna
fronta omladine.11
U organu KPJ za Bosnu i Hercegovinu, u Biltenu broj 1 trai se
stvaranje
Narodnooslobodilakog
saveza
omladine
Bosne
i
Hercegovine,
skraeno NOSOBiH. U tom lanku se kae:
10*

Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, izdanje Istorijskog odeljenja CK NOJ Beograd 1954, tom I, knj. 2, str. 41.
110 Isto, str. 55.
111 Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, izdanje Istorijskog od
jeljenja CK NOJ Beograd 1954, tom I, knj 2, str. 105.
112 Isto, strana 213.
usIsto, strana 161.

... Bosansko-hercegovaki narodnoosloboilaki omladinski savez

ima za zadatak da ujedini sve napore srpske, hrvatske i muslimanske omla
dine u Bosni i Hercegovini, da mobilie njihove mlade snage u borisi protiv
okupatora i njihovih ustakih slugu, da, kroz zajedniku borbu, gaji uza
jamnu ljubav i osjeanje bratstske solidarnosti srpske, muslimanske i hrvat
ske omladine.
lanom BHNOOS moe postati svaki omladinac koji u bratskoj za
jednikoj borbi Srba, Muslimana i Hrvata u Bosni i Hercegovini vidi jedini
put za bolje dane ovoga dijela Jugoslavije, koji tu borbu ve vodi i eli da
je na bilo koji nain razvija i pomae .. .1
Iako od prvih dana ustanka nije bilo direktive kakvu masovnu omla
dinsku organizaciju osnivati na osloboenoj teritoriji, CK KPJ i CK SKOJ-a
su podravali inicijative koje su se u tom smislu u pojedinim krajevima
pojavile. O tome svjedoe i sami razliiti nazivi za tu organizaciju u poje
dinim pokrajinama. To je uslovilo da i partijska i skojevska rukovodstva
na Grmeu nemaju direktive kakvu masovnu omladinsku organizaciju os
nivati, odnosno kakvo joj ime dati. Zato se antifaistika i rodoljubiva om
ladina organizuje u organizaciju koja se, jednostavno, zove Omladina,
Omladinska organizacija, Organizacija omladine.
Prva dva primjerka Omladinske borbe na Grmeu su donijeta tek
poetkom januara,11 a direktivno pismo za stvaranje NOSOBiH-a u febru
aru 1942. godine.116 Meutim, u nastojanjima da se sva rodoljubiva omladi
na obuhvati djelovanjem pod rukovodstvom SKOJ-a i ukljui u pruanje
podrke i pomoi NOB-u, nije se mnogo gledalo na to kako e se ta omla
dinska organizacija zvati, ve ta e da radi, koliko e mladia i djevojaka
okupiti i obuhvatiti svojim aktivnostima.
Na podruju sela zahvaenih ustankom do rata nije bilo nikakve po
litike, sportske, kulturne i druge omladinske organizacije, to znai ni jed
nog aktiva SKOJ-a. I preostalo podruje sanskog sreza do rata je bilo bez
ikakve omladinske organizacije, izuzev to je nekoliko udruenja graana
u Sanskom Mostu obuhvatalo i omladinu (Sokolsko drutvo, Gajret i njego
va itaonica, Naroda uzdanica i nogometni klubovi). Jedino je u Budimli-Japri uiteljica i komunista Fanika Veper,117 za kratko vrijeme pred rat,
okupljala grupu omladinaca i meu njima razvila politiku aktivnost, to
je inila i meu odraslima. Ali, kako je ona septembra 1940. godine prem
jetena iz Budimli-Japre, to je taj znaajan rad time prekinut.
Nekoliko omladinaca iz sanskog sreza bili su studenti, aci srednjih
kola, uenici zanata raznih struka, odnosno trgovaki i zanatski pomonici
u raznim gradovima Jugoslavije. U tim sredinama gdje su se kolovah ili
Dokumenti istorije omladinskog pokreta Jugoslavije, izdanje Istorijskog od
jeljenja CK NOJ Beograd, 1954, tom I, knj. 2, str 186.
115
Iz Podromanije, gdje su bili G NOP odreda i PK KPJ za BiH, autor ovog
rada je sa 13 brojeva lista Borba, donio i prva dva broja Omladinske bor
be, kao i jedan proglas omladini tampan u vidu letka.
u Direktivno pismo za rad s omladinom i stvaranje NOSOBiH u Bosansku kra
jinu je krajem januara, ili prvih dana februara 1942. godine, donio Mile Perkovi, lan PK SKOJ-a za BiH. Kazivanje Mile Perkovia, 24 februara 1964.
godine.
117
Fanika Veper-Novakovi, uiteljica iz Bihaa i lan KPJ, u NOB od 13. jula
1941. godine u Crnoj Gori. S Vrhovnim tabom i grupom proleterskih brigada
u ljeto 1942. dola u Bosansku krajinu; razboljela se u etvrtoj neprijateljskoj
ofanzivi od pjegavog tifusa i poetkom 1943. godine umrla u Vaganu kod
Glamoa.
114

302

radili, upoznali su se sa naprednim, komunistikim idejama i, manje ili vie,

ukljuili se u tamonje omladinske aktivnosti. Tako je Nikica Vukojevi iz
Slatine 12. februara 1940. godine primljen za lana SKOJ-a u fabrici Ika
rus u Beogradu.118 On se nakon kapitulacije bive Jugoslavije vratio kui.
Kada je podignut ustanak ukljuio se u borbu i postao istaknuti borac Majkijaparskog gerilskog odreda, a kasnije i politiki rukovodilac. U selima
zahvaenim ustankom nala su se jo samo dvojica skojevaca: Vaso Prata
lo gimnazijalac iz Pratala i Zdravko Njegovan Bat, gimnazijalac iz Luci-Palanke. Oni su se i ukljuili u politiku aktivnost na uvrivanju ustanka.
U ostalom dijelu sanskog sreza u ljeto 1941. godine bila su jo dva skojev
ca, oba studenti: Mirko Vrani u Sanskom Mostu i Drago Mali, apsolvent
tehnike, u Devaru. Obojica su u SKOJ primljeni na fakultetima. Meutim,
obojica su ubrzo otila iz ovog kraja: Vrani u oktobru u Lijeve Polje, a
Mali u avgustu u Beograd.
Kada su se krajem jula seljaci okupljali za poetak ustanka i napad
na ustaka uporita, meu odraslima su se nali i brojni omladinci, pa i
omladinke. Dok su mnogi omladinci ili sa odraslima i u prve ustanike ju
rie, omladinke su ustanicima donosile vodu za pie, hranu i si., a ponekom
i neku od poljoprivrednih alatki (rogulje, vile, sjekire i si.), s kojima bi ovi
ili u borbu. Bio je to prvi, ali presudan korak u ukljuivanju i omladine
u borbu koja je poinjala.
Iako je kod starijih ustanika bilo shvatanja da borac moe biti samo
onaj ko je sluio vojsku, ovdje se u zapoetu borbu ukljuuju i mnogi om
ladinci po godinama nedorasli za vojsku. Pojedini od njih uspijevaju da
se doepaju i oruja i tako se ve prvih dana ustanka svrstavaju meu nao
ruane borce. Meutim, veina ih je bila sa kopljem, sjekirom, roguljama
i drugim hladnim orujem, odnosno bili su meu bespukarima, odnosno
roguljaima.
Pojedini omladinci su morali da, tog ljeta i jeseni, u napadima ili iz
zasjeda otmu i po dvije-tri puke da bi tek tada od odraslih dobili saglasnost da mogu zadrati za sebe jednu. To se dogodilo nekim omladincima i
u Sanikom vodu, Dabarsko-kljevakom odredu, u nekim jedinicama na budimlijaprankom i drugim sektorima Grmea.
S jeseni ustanike godine lako je bilo uoiti da omladina u veini pri
hvata borbu protiv svakog okupatora, to znai i italijanskog i svih njiho
vih saradnika, da i bolje od starijih shvata i prihvata platformu narodnooslobodilake borbe i politiku liniju KPJ, podravajui sve vojne i politike
akcije i mjere poduzimane radi sprovoenja te platforme i politike linije.
Ali, omladina u najveem broju jo nije imala oruje u rukama i bila je iz
van partizanskih jedinica i eta, kao i izvan sastava svih seoskih povjere
nitva i NOO, mada je tada u svim ovim selima bilo mnogo omladinaca od
18 do 22 godine, koji zbog rata nisu ni sluili vojsku. Tamo, pak, gdje su
omladinci i bili u jedinicama, u to vrijeme nisu imali znaajnijeg uticaja na
ostale, jer su borci starijih godita jo uvijek smatrali da omladna nije do
rasla da vodi borbu, pogotovo ne da bi imala veu ulogu u organizovanju i
voenju te borbe.
Okruni komitet KPJ za Biha (Grme) nakon razmatranja situacije
nastale reokupacijom tree zone od strane italijanskih trupa i prodorom
118

Kazivanje Petra Vukojevia, nosioca Partizanske spomenice 1941. godine.

303

njihove demagoke politike, donio je dalekosenu odluku: organizovati om

ladinske vojno-politike kurseve, na kojima, kroz najkrae mogue vrijeme,
nauiti omladince osnovnim vojnikim vjetinama i rukovanju orujem.
Vrene su i politike pripreme kako bi u to veem broju ili u partizan
ske jedinice.119
Prvi vojno-politiki omladinski kurs na Grmeu odran je u Srednjem
Duboviku novembra 1941. godine, ali na njemu nije bilo omladinaca sa san
skog sreza. Isto tako ni na drugom kursu, odranom u Rujikoj, u periodu
novembardecembar nije bilo Sanjana.12 Meutim, na omladinskom vojno-politikom kursu odranom u Jelainovcima (treem po redu na Grme
u), odnosno u koli u Bojitima (istovremeno kada je radio i kurs u Ruji
koj), dakle u periodu novembardecembar, bili su iskljuivo omladinci iz
Jelainovaca, Dabra, Sanice, Tuk-Bobije, Eminovaca i Otia. Ukupno ih je
bilo 46. Rukovodioci i predavai kursa su bili Mile Ljubii, inenjer i re
zervni oficir za vojnu nastavu, i Drago Lang, lan OK KPJ za Biha (Gr
me) za politiku nastavu. U radu na savlaivanju programa omladinci
ma je pomagao Rajko Stupar, koji je zavrio prvi omladinski kurs u Du
boviku. Komandir kursista bio je Stevo Kukolj, a vodnici Mihajlo Novakovi i Rade Rakovi.121
Na svim ovim kusevima vojna i politika nastava su izvoene po je
dinstvenom programu. Vojni dio programa obuhvatao je: upoznavanje oru
ja i rukovanje njime u borbi, sastavljanje i rastavljanje puke, obuku u ni
anjenju i okidanju, vjebanje napada s bodeom na puci, nain izvoenja
pojedinih vidova borbe (napad, odbrana, izvlaenje i si.), obavljanje straarske slube, patroliranje i izviaku djelatnost, orijentaciju na zemljitu,
obuku u postavljanju zasjeda, pruanje prve pomoi ranjenom borcu itd.
Posebno je obraena obuka u izvoenju iznenadnih napada nou, organizovanju diverzantskih akcija i organizovanom povlaenju iz borbi. Nesumnjivo,
to su bila neka od osnovnih pitanja primjene partizanskog naina borbe.
U politikom radu na kursu su razraivane ove teme: Razrada poziva
Partije, odnosno CK KPJ na ustanak od 4. jula 1941. godine; O pravednim i
nepravednim ratovima; Osnovni pojmovi o razvitku drutva; ta je faizam
i ko su faistiki okupatori; KPJ kao rukovodilac NOB-a; SKOJ kao snani
odred mladih komunista; Uloga Sovjetskog Saveza u borbi protiv faizma;
Bratstvo i jedinstvo kao osnova nae pobjede i zaloga nae budunosti; Ob
janjavanje pozdrava stisnutom pesnicom, znak srpa i ekia i petokrake zvi
jezde; Kakav treba da bude lik narodnog borca.
Osim toga, svakodnevno su itane radio-vijesti, pojedini lanci iz lista
Borba, a zatim i drugi materijali do kojih se tada moglo doi.122
Na kursevima se radilo po itav dan, pune tri nedjelje, koliko je, prib
lino, svaki od njih trajao. Kursiste su posjeivali lanovi okrunih komiteta
119 Hajro

Kapetanovi: Prvi omladinski vojno-politiki kursevi u Podgrmeu, edi

cija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 444445.
120 Isto, str. 447.
121 Kazivanje nosilaca Partizanske spomenice 1941. Mile Ljubiia, 28. maja 1975.
i Rajka Stupara 10. septembra 1975. te Mirka Stania, septembra 1959. godine,
str. 22.
122 Hajro Kapetanovi: Prvi omladinski vojno-politiki kursevi u Podgrmeu, edi
cija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 447.

304

KPJ i SKOJ-a, lanovi taba 1. krajikog NOP odreda i drugi istaknuti par
ti jsko-politiki radnici.
Na kraju kursa omladinci su polagali partizansku zakletvu, dok je go
tovo polovina kursista primana u SKOJ. Potom su omladinci rasporeivani
u partizanske jedinice, gdje su se odmah ukljuivali u vojno-politiki rad i
doprinosili brem uvrivanju partizanskih vodova i eta sa grmekog pod
ruja.
Trei vojno-politiki omladinski kurs je radio u Bojitu. Njime su takoe rukovodili i bih glavni nastavnici Ljubii i Lang. Na zavretku tog
kursa nisu odrani ispiti, ve je samo tokom rada provjeravano znanje omladinaca. Naime, dogodilo se da je dan-dva prije planiranog zavretka rada
ovog kursa, 13. decembra, italijanski avion bombardovao zgradu kole u ko
joj je kurs radio. rtava od bombardovanja istina nije bilo, ali da bi se iz
bjegli eventualni gubici u sluaju ponovnog napada, kurs je istog dana za
vrio rad. Svi omladinci su upueni svojim kuama, s tim da e od partizan
ske komande dobiti poziv kada i u koju jedinicu treba da se jave. Lang i
Stupar predloili su desetak omladinaca za prijem u SKOJ kada dou u par
tizansku jedinicu, jer u Jelainovcima i okolnim selima tada jo nije bilo
skojevske organizacije. Zbog tako naglog prekida rada kursa i upuivanja
omladinaca kuama, nije bilo zavrne sveanosti ni polaganja partizanske
zakletve, iako su se omladinci za to pripremah.128
Neto prije organizovanja prvog omladinskog vojno-politikog kursa na
slobodnoj teritoriji Grmea zapoeo je politiko-vaspitni rad sa omladinom
u selima. Na sanskom srezu su meu omladinom radili Rada Vranjeevi,
Drago Lang, Duanka Kovaevi, Branko Lastri i Ivo Odi, sva petorica ba
njaluki komunisti, zatim Smiljka Raeta i Branko Damjanovi iz Haana
te Rajko Drljaa iz Rujita.
Najprije su odravani sastanci omladine jednog ili vie sela, gdje im
je objanjavana vojno-politika situacija, uloga mladih u drutvu i, poseb
no, u NOB-u. Potom se podrobno razgovaralo i o njihovim zadacima. Obino
se najprije formirao hor i diletantska grupa sa recitatorima, da bi se poste
peno prelazilo na intenzivniji vaspitni i politiki rad sa omladinom. Odmah
se prilazilo ukljuivanju omalidne u svakodnevne akcije prikupljanja hrane
za borce, platna i pekira za ranjenike, kao i vune i prediva, od ega su, organizovano, pleteni puloveri, veste i arape za borce. U nekim selima omla
dina se ve od prvih dana ustanka, ukljuila zajedno s odraslima, u sakup
ljanje ljetine, a kasnije sve organizovanije ide u borbe i skupljanje jesenjih
usjeva, kao i jesenju sjetvu.
*

Prve sastanke omladine obino je sazivala komanda partizanskog voda

ili ete, i to sve dok nisu formirani aktiv SKOJ-a ili omladinska organizacija
sela. Tako je Slobodan Marjanovi sazvao jedan od prvih, ako ne i prvi om
ladinski sastanak u ratu na sanskom srezu. O tome je sauvano njegovo pis
mo vodniku Mrkaljskog voda Duanu Maliu, u kome mu poruuje: Sazovi
sve mladie iz D. Njiva i Boia od 18 do 25 g. koji nisu sluili vojsku a 1
one koji jesu, kao i djevojke, da dou ovdje u kolu za 3 h danas, imamo
123

Kazivanje Rajka Stupara, 10. septembra 1975. godine.

Srez S. Most u NOB

305

omladinski sastanak. Nastoj da svi dou.124 (Podvueno u originalu.) Isto

vremeno, komandir Marjanovi je preko kurira sazvao i omladinke i omla
dince iz Hadrovaca, pa se tog dana, vjerovatno u oktobru, u Osnovnoj koli
u Hadrovcima okupilo oko 80 mladia i djevojaka iz navedenih sela. Bilo
je i starijih ljudi koji su doli da vide ta to hoe da rade sa omladinom.
Omladini je najprije govorio komandir Marjanovi, objanjavajui vojno-politiku situaciju i ukazujui na zadatke omladine u NOB-u. Potom je govorio
i Branko Damjanovi, omladinac iz Haana, predlaui da se formira omla
dinska organizacija, to je jednoduno usvojeno. Za predsjednika omladin
ske organizacije Hadrovci, Mrkalji i zaselaka Boia i Dugih Njiva izabran
je oro Sredi.125
Sredinom oktobra skoro svi odrasliji omladinci iz ovih sela bili su svr
stani u seoske vodove Mrkaljskog partizanskog odreda. I oni su, zajedno sa
starijim ljudima, drali poloaj prema neprijateljskom uporitu u Budimli-Japri. Otuda je razumljivo to se i na ovom sastanku omladine govorilo i o
tome koji su najvaniji zadaci omladinaca, kakvi treba da budu na strai i
u borbi.
Omladinkama je postavljen zadatak da prikupljaju i donose hranu bor
cima na poloaje, da zaponu pripremu i pletenje arapa, pulovera i slino.
Zakljueno je da se sva omladina ovih sela ukljui u jesenju sjetvu, posebno
da pomae siromanijim porodicama. Omladina ovih sela je te jeseni ue
stvovala u iznoenju ita (penice i kukuruza) iz Ilide, zaselaka Slatine i
Antonia Brda, koji su najblie Budimli-Japri. Omladina je zapoela i kulturno-prosvjetni rad, organizovala je hor i diletantsku sekciju, pa je ve u
decembru izvela svoju prvu priredbu za borce i narod u hadrovakoj koli.
Na programu su bili ske, recitacije i pjesme. Poslije izvedenog programa
igralo se i pjevalo do kasno u no.
Na sastanke ove omladinske organizacije vie puta su dolazili
Vranjeevi, Duan Josipovi i omladinski aktivista Branko Damjanovi.

Rada

*
Prvi aktiv SKOJ-a na sanskom srezu, za Hadrovce i Mrkalje, osnovan
je 29. novembra u hadrovakoj koli, vrlo brzo nakon okupljanja omladine
tih sela u omladinsku organizaciju. U Hadrovce su tada doli Smiljka Ra
eta i Branko Damjanovi, oboje iz Haana, i pozvali da na sastanak dou
omladinci oro Sredi i Milan Jelisavac iz Hadrovaca, Milan Kolundija i
Milan Ciganovi iz Mrkalja. S pozvanima su odrali sastanak. Govorili su
im o aktivu SKOJ-a i njegovim zadacima, a na kraju im saoptili da se njih
etvorica primaju u SKOJ, da e oni initi aktiv SKOJ-a. Predloili su da
sekretar aktiva bude oro Sredi, to je usvojeno.
Pri kraju jeseni u taj aktiv SKOJ-a primljeni su Milan Mareti i Bran
ko Jelisavac iz Hadrovaca i Nikica Ciganovi iz Mrkalja. Na jednom skojevskom sastanku odranom u decembru u SKOJ su primljene i prve omladin
ke: Milka Jelisavac i uja Predojevi iz Hadrovaca, Danica Kolundija iz
Mrkalja, a na jednom od narednih sastanaka i Jela Mareti iz Hadrovaca.12*
124 Arhiv Regionalnog
125 Kazivanje Duana

muzeja u Bihau, inv. br. 234.

Sredia, 6. jula 1975. godine i Duana Malia, 25. novembra

1978. godine.
12 Svi navodi o aktivu SKOJ-a prema kazivanjima ora Sredia, 6. jula 1975
godine i Milana Jelisavca, 20. avgusta 1973. godine.

306

Aktiv je sastanke najee odravao u koli u Hadrovcima, gdje su bili

komanda Ljubijsko-prijedorske ete i jedan njen vod, zatim u kui ora
Sredia, u novoj i neuseljenoj kui Sime Marcete, ili u kui Luke Majia.
Kako su tada elije KPJ i aktivi SKOJ-a sastanke odravali tajno, to o tome
ko je lan Partije ili skojevac, gdje dre sastanke i o emu na njima ras
pravljaju, niko osim njih nije smio znati. Toga se drao i hadrovako-mrkaljski aktiv SKOJ-a.
Jedan od zadataka mladih komunista, kako su se s ponosom nazivali
skojevci, bio je da se javljaju za odlazak u partizane. Meutim, svi mladii
skojevci iz ovog aktiva eljeli su da odmah idu u partizane, pa je nastao
problem kako ih zadrati na pozadinskim zadacima, isto tako znaajnim kao
i oni u borbenoj partizanskoj jedinici. Tada se nekako i uspjelo da se ovi
mladi komunisti zadre u pozadini, ali im se prilika ukazala i dolo se do
vie oruja, veina ih je otila u partizane.
Jedan od prvih zadataka tek formiranog skojevskog aktiva u Hadrov
cima bio je rad na pripremi konferencije naroda na kojoj e se izabrati NOO
za Hadrovce, Kozin, Mrkalje i Duge Njive. Bilo je to poetkom novembra.
Kako tada ovdje jo nije bilo organizacije KPJ, na sastanku aktiva skojevci
su se dogovorili koga bi trebalo predloiti u prvi NOO, da to budu poteni,
vrijedni, sposobni i siromani seljaci, sezonski radnici. Na samoj konferen
ciji upravo bogatiji mjetani e se ljutiti zbog toga to se u Odbor predlau
siromani seljaci i radnici, a ne oni. Ipak, zahvaljujui prije svega podrci
omladine, u Odbor su izabrani ljudi koji su kasnijim radom potvrdili isprav
nost kriterija skojevaca.
*
Prvu konferenciju omladine Jelainovaca organizovao je Nikica Pavli,
predratni lan KPJ i rukovodilac agitpropa u tabu 1. krajikog NOP odreda.
On je u to mjesto, u sastavu taba Odreda, stigao poetkom novembra. Kon
ferencija omladine je odrana u koli u Breziku. Pavli je omladini govorio
o ciljevima NOB-a, o tekoama koje predstoje u borbi do konanog oslobo
enja, istiui da omladina u toj borbi treba najaktivnije da uestvuje. Go
vorio je o potrebi stalnog uenja i organizovanog politikog rada, zatim o
snazi Crvene armije. Na kraju je proitao radio-vijesti i letak u kojem su svi
nai narodi pozivani u borbu protiv zajednikog neprijatelja. Letak je sas
tavio i umnoio agitprop taba Odreda.
Konferenciji je prisustvovao samo dio omladine Jelainovaca, pa je na
kraju zakazana jo jedna, s tim da prisutni omladinci pozovu i ostalu om
ladinu iz mjesta i iz susjednih sela Otia i Tuk-Bobije. Na toj drugoj kon
ferenciji, odranoj nakon nekoliko dana bilo je ivlje, veselije. Poslije go
vora i itanja radio-vijesti Nikica Pavli je odmah izdvojio jednu grupu i
poeo s njom uvjebavati horsku recitaciju. Drugima je dao tekstove nekih
pjesmica da ih ue napamet kako bi ih idui put recitovali.1*7
Uslijedile su i druge, jo masovnije omladinske konferencije, jer se i
ostala omladina zainteresovala za te omladinske skupove i priredbe. Drali
su se posebni sastanci sa recitatorima i onima koji su se izdvajali da ue
dobijene tekstove. Ubrzo je nabavljen i radio-aparat, pa su se svako vee
oko njega okupljali ne samo omladinci i omladinke, ve i stariji ljudi i ene
1:7

Kazivanje Mirka Stania, septembra 1959. godine.

307

da bi uli vijesti sa frontova borbe protiv faizma. Juraj Marek, omladinac

iz Drvara, sada na radu u agitpropu, redovno je sluao radio-emisije i hva
tao vijesti Moskve, Londona i Slobodne Jugoslavije. Te vijesti su srei
vane i svakog dana objavljivane u radio-vijestima agitpropa Odreda.
Sa omladinom u Jelainovcima Nikica Pavli je kratko vrijeme radio,
jer je sa Partizanskim obavjetajnim biroom otiao u Rujiku, a taj rad sa
mladima su nastavili Drago Lang, Branko Lastri i Ivo Odi, koji su jo
neko vrijeme ostali u Jelainovcima.
Odrasliji omladinci iz ovih sela, za koje jo nije bilo oruja da bi ili
u partizanske ete, sem u kultumo-prosvjetnom radu, s vremena na vrijeme
su, u smjenama, radili u radnim vodovima. Tu im je zadatak bio da skup
ljaju dobrovoljne priloge za vojsku, uestvuju u sklanjanju ita i drugih na
mirnica sa ugroenih podruja i iz tek osloboenih sela, naroito iz Kljevaca,
Korjenova i Sanice. Omladinci su vie puta ili u Mijaicu, odakle su dono
sili vodovodne cijevi, od kojih su te jeseni i zime u kovanici Luke Rakovia
u Breziku pravljene partizanske rune bombe.
Te jeseni i zime omladinke nisu spremale djevojako ruho, uz obavez
no pjevanje ljubavnih pjesama i zadirkivanje veselih momaka, ve su uz
borbene pjesme prele, tkale, plele i obavljale ostale poslove na spremanju
odjee i obue za partizane.

U Lipniku je te jeseni zapoela aktivnost omladine koja se tokom rata

sve vie razvijala u veoma znaajnu djelatnost za uspjeh NOB-a.
Kada su komandir Majkijapranskog voda Stojan Marjanovi Dolinar
i politiki delegat omladinac Miroslav Majki saznah da se u nekim selima
organizovano okuplja i politiki aktivira i omladina, predloili su da se organizuje i lipnika omladina. Najprije su obezbijedili da se sastavi spisak
svih omladinaca i omladinki, a zatim su zaduili Luku Gluca, trgovakog
pomonika, da zakae konferenciju omladine. U lipnikoj koli se okupilo
preko 100 omladinaca i omladinki iz Gornjeg i Donjeg Lipnika, uria i Bje
lina. Na konferenciji je govrio i Miroslav Majki. Omladina je svesrdno prih
vatila prijedlog da se organizuje, da ima svoju organizaciju. Za predsjednika
Omladine, kako se, jednostavno zvala ta organizacija mladih, izabran je Luka
Gluac, iako je tada imao 29 godina. Odabrano je oko 50 omladinaca i om
ladinki u hor i diletantske grupe. Za rukovodioca hora izabrana je omladin
ka Stojanka Mrda. Dogovor je bio da se sastanci dre dva puta tokom sed
mice i svake nedjelje, pa i drugih dana ako to bude potrebno.128
Na tim sastancima omladine bilo je rijei o ciljevima borbe, o vojno-politikoj situaciji u svijetu i kod nas, itane su radio-vijesti koje su svaki
dan stizale u selo, odgovaralo se na mnogobrojna pitanja koja su postavljali
omladinci i omladinke eljni znanja o svijetu u kome ive, koga su i sami
poeli da mijenjaju. Na sastancima su hor i diletantske grupe uvjebavali
programe; odreivane su grupe koje e skupljati dobrovoljne priloge za voj
sku itd.
Na sastanke omladine ovdje, kao i u drugim selima, u poetku su do
lazili i neki sumnjiavi roditelji, naroito oni ije su se kerke ukljuile u
rad omladine. Posmatrali su ta radi omladina i kako su bili zadovoljni nji
128

Kazivanja Luke Gluca, 19. avgusta 1974. i 29. oktobra 1975. godine.

308

hovim radom i ponaanjem, ubrzo su prestali da dolaze, sem na priredbe

koje je omladina povremeno izvodila.
Omladina oba Lipnika i uria takoe je prikupljala hranu, odjeu,
obuu (opanke, priglavke, arape), razna platna, pekire, vunu i predivo za
borce i ranjenike. Omladinke su organizovale pletenje objee od vune.
Ukljuivanje omladine u aktivnosti koje pomau borbu protiv faista u
ovim selima je bilo veoma brzo i masovno. Meu tom brojnom omladinom
isticala su se nekolicina, pa je Drago Lang, ve u novembru formirao aktiv
SKOJ-a. U njemu su bili: Luka Gluac, sekretar aktiva i lanovi: Vlado Dubaji, Stojanka Mrda, Duan Pratalo i Bogdan Vukovi.
U decembru u Lipnik je doao omladinski aktivista Branko Damjanovi i predloio aktivu da primi u SKOJ jo neke najaktivnije omladince i om
ladinke. Tada je za omladinu organizovana priredba u koli. Uionica je bila
prepuna. Uto se Damjanovi popeo na pozornicu i glasno pozvao: Skojevci,
doite na pozornicu. Imaemo sastanak! Na pozornicu su izali svi skojevci,
njih oko 20, i Damjanovi je otvorio sastanak. Za to vrijeme su sva ostala
omladina i poneki stariji ovjek sluali razgovor skojevaca i ekali dok oni
zavre sastanak, pa da pone priredba. Meutim, uslijedila je intervencija
tek formiranog Okrunog komiteta SKOJ-a za Biha (Grme), pa je ubrzo
iza tog sastanka u aktivu, kako se sjea Luka Gluac, ostalo samo est la
nova i njihovi sastanci su od tada odravani bez prisustva nelanova.
*

Na podruju Luci-Palanke te jeseni i zime takoe je poeo organizovani rad s omladinom. Nakon vie omladinskih sastanaka i aktivnosti iza
brani su najaktivniji i od njih je Drago Lang formirao aktiv SKOJ-a. U ak
tivu su bili: Sejka Vjetica, Angelina Gina Milju, Danica Njegovan, Danica
Bunda, Slavko Njegovan, sekretar aktiva Branko Vukojevi, Petar Mrda i
Zdrava Batas. Prvi sastanak aktiva odran je u kui Nikole Miljua, oca Angelininog. Aktiv je bio sastavljen od skojevaca iz Miljevaca, Glavice, Pratala
i Luci-Palanke.
*
U jesen i potkraj 1941. godine na Brajia Tavanu je boravio Odred
Bravskog Vaganca, u kojem su djelovali partijska elija i skojevski aktiv.
Pod direktnim uticajem njihove politike aktivnosti okupljana je omladina
Brajia Tavana, zaseoka Dabra, kao i oni omladinci koji su izbjegli iz Krkojevaca, Zdene i Kljevaca. Poto se saznalo da meu tom omladinom ima
dosta onih koji ne znaju ni itati ni pisati, skojevci iz Odreda organizovali
su njihovo opismenjavanje. Prvi analfabetski teaj je radio u novembru i de
cembru, na kome je osnovnu pismenost sticalo sedam-osam omladinaca.
*
U novembru je formiran aktiv SKOJ-a za selo Slatinu. Gimnazijalac
Ratko Vojnovi bio je prvi sekretar aktiva, a lanovi: Milica, Milan i Stana
Gluac, oko i Milka Jefti, Slavko Vukojevi, Jovanka Vojnovi i Rajko
Milju. U aktiv je ukljuen i predratni skojevac i metalski radnik Nikica
Vukojevi.

309

Sredinom novembra za Lukavicu i Podvidau formirana je jedinstvena

omladinska organizacija. U pripremi konferencije, na kojoj je i osnovana
omladinska organizacija, uestvovali su politiki radnik Rajko Drljaa i Mi
roslav Majki, politiki delegat Majkijapranskog voda. Oni su objasnili pot
rebu ukljuivanja omladine u borbu i, s tim u vezi, neophodnost formiranja
omladinske organizacije. Za predsjednika Omladine, kako se s poetka zvala
omladinska organizacija, izabran je radnik Rade Njegovan, a za sekretara
gimnazijalac Vlado Damjanovi. Ova omladinska organizacija je, kao i sve
druge na osloboenom podruju, razvila raznoliku aktivnost.
Ubrzo iza organizovanja omladine, ve u decembru formiran je i prvi
aktiv SKOJ-a za ova dva sela. Rajko Drljaa i Miroslav Majki pozvali su na
tajni sastanak est omladinaca i dvije omladinke, koji su se za kratko vri
jeme postojanja omladinske organizacije istakli svojim interesovanjem za
borbu i omladinsku aktivnost. To su bili: Vlada Damjanovi, Ljubica, Milorad i Petar Radakovi, Rade Grkovi, Rade Njegovan, Mile Novakovi i Milka
Stani. Za sekretara aktiva izabran je Damjanovi.129
Zajedno sa omladinskom organizacijom skojevci su razvili svestranu
aktivnost, povezujui se sa omladinom u drugim selima. Tako je polovinom
decembra omladina Majki-Japre dola u Podvidau i u koli dala priredbu
za borce Majkijapranskog voda i naroda ova dva sela. Bio je to podstrek
omladini Podvidae i Lukavice da i ona razvije i kulturno-prosvjetni rad, pa
su i sami, stvarno, odmah zapoeli pripremati program za priredbu.
U to vrijeme NOO ova dva sela radili su na zbrinjavanju mnogih poro
dica kojima su ustae popalile kue. Odbori su prikupljali hranu za partiza
ne, organizovali jesenju sjetvu i dr. U svim tim poslovima veoma veliku po
mo pruala im je omladinska organizacija. Omladinci su se javljali u parti
zane, ali nisu mogli biti primljeni, jer nije bilo oruja. Zato su se i oni uk
ljuili u seosku strau, ili u patrole, bili kuriri, radili u pekari u kojoj je
spreman i peen hljeb za partizane.
Te jeseni i zime i omladina iz svih drugih osloboenih sela sreza poi
nje se ukljuivati u svestrane aktivnosti i akcije iji je cilj bio pomaganje
NOB.

POETAK ORGANIZOVANOG RADA ENA

U odnosima mukaraca prema eni u podgrmekim selima duboke ko
rijene je imalo konzervativno shvatanje o njenoj ulozi u drutvu. Po tim
shvatanjima njeno je mjesto u kui: da raa, kuva, pere i radi druge kune,
pa i poljoprivredne poslove. U najveem broju ene su bile nepismene, jer
su djevojice tek u godinama pred rat poele masovnije pohaati osnovnu
kolu. Do tada o drutvenoj i politikoj aktivnosti ena iz podgrmekih sela
nije bilo ni pomena. Koliko je ena bila zapostavljena najbolje e ilustrovati
ovi primjeri: u razgovorima mukaraca, ene, iako su bile prisutne, najee
nisu uestvovale, ve su u prikrajku i tiho vodile enske razgovore, ili, jo
ee, utale; mukarci su odluivali o svim vanijim pitanjima porodice,
odnosno sela, o izboru mua kerki najee su odluivali roditelji, koji su
129

Kazivanja Danila Radakovia i Nikole Vojnovia, 20. avgusta 1975. i Rade Nje
govana, 7. jula 1975. godine.

310

birali zeta, odnosno snahu... ene pogrmekih sela u takvom drutvenom

poloaju bile su sve do ustanka.. Tada su se, i kad je enski problem u
pitanju, stvari i odnosi iz osnova izmijenili i krenuli drugim tokovima. Na
ime, NOB i revolucija zapoele su s rjeavanjem mnogih istorijskih zada
taka, to je, od prvog dana ustanka, poelo da bitno utie i na mijenjanje
poloaja ene u drutvu, odnosno mijenjanje odnosa prema njoj. Pri tome
se nastojalo da se i ene ravnopravno ukljue u sve aktivnosti kojima je
omasovljavan ustanak i jaan front borbe za slobodu.
Prvi veliki doprinos pogrmekih ena razmahu zapoete borbe bilo je
snabdijevanje boraca hranom. Dalje, prvih dana ustanka ene su izraivale
borcima crvene trake, veliko crveno platno sjekle bi u trake raznih veliina
i obaivale ih ustanicima na revere, kape ili rukave. Neto kasnije one su
izraivale crvene petokrake zvijezde. U dane masovnog kretanja ustanika na
poloaje, prema neprijatelju, na front, kako se tada govorilo, ene su ile
velike jugoslovenske i crvene zastave, koje su se vijorile iznad jedinica usta
nika na poloajima na Vitorogu, prema Fajtovcima, Budimli-Japri i na dru
gim sektorima borbe.
Po nalogu urina Predojevia, Stoja Vjetica iz Luci-Palanke u sep
tembru je napravila mnogo trobojki i crvenih petokraka, koje su borci sta
vili na kape. Tih dana Stoji je doao kurir Marko Brklja sa vijestima da
idu Englezi i nalogom da svi borci treba da imaju crvenu traku, a jedinice
crvene zastave. Stoja je od Pere Batoza, trgovca i krojaa, dobila svilu i sa
lila sedamnaest velikih crvenih zastava. Sedam zastava je odnio Brklja na
poloaj na Vitorogu, a ostale je Stoja predala tabu Palanskog odreda u LuoirPalanci. Ubrzo je doao neko od drugova iz vie komande i rekao: Skidajte
crvene zastave, rano je ... Na to su sve crvene zastave povuene u koman
du.130
Prvih dana ustanka, a i kasnije, podgrmeke ene su ile raspletenih
kosa da se, po narodnom vjerovanju vojsci puti ne zamrse. Mnoge su
raskopavale sve to su na sebi imale zakopano, jer, opet po starom na
rodnom vjerovanju kada se vodi narodna borba ne valja da neto bude sa
peto, ni kosa upletena. Nee dugo proi a ene e zajedno sa omladinom i
ostalima aktivno uestvovati na skupljanju ljetine koja je te ustanike go
dine veoma dobro ponijela, kao i na spaavanju usjeva iz ugroenih pod
ruja.
Ve 21. avgusta, na konferenciji odranoj radi formiranja Komande ge
rilskih odreda srezova Bosanska Krupa Sanski Most, omladinka Stana
Stupar iz Rujike dobila je zadatak da organizira komunistiki rad sa e
nama na cijelom terenu Podgrmea. Stana je zapoela rad na podruju novskog i krupskog sreza, pa tako tek oktobra 1941. godine poela navraati i na
teritoriju sanskog sreza. Tek dolaskom banjalukih komunista Rade Vranje
evi i Duanke Kovaevi na slobodnu teritoriju Grmea, krajem septem
bra, stvoreni su uslovi da otpone iri i organizovaniji rad sa enama i na
sanskom srezu.
Poetak organizovanog politikog rada sa enama i njihovog organizovanja datira od oktobra 1941. godine. Prvo okupljanje i organizovanje ena
na sanskom srezu za sela Hadrovce i Gornje Mrkalje zabiljeeno je oktobra,
u kui Mile Kolundije u Hadrovcima. Konferenciju su sazvale Rada Vranje-

130 Kazivanje Stoje Vjetice, 23. novembra 1960. godine.

311

evi i Stana Stupar. Tada su u odbor ena, kako se u poetku nazivalo

rukovodstvo enske organizaoije u osloboenim selima, izabrane: Jela Sredi,
Olga Jelisavac, Stoja Lui i omladinka uja Predojevi, sve iz Hadrovaca,
a iz Mrkalja Stoja i Jovanka Kolundija, Danica Davidovi i Ana Antoni.
Samo dan kasnije odran je skup ena sa podruja Donjih Mrkalja,
Dugih Njiva i Boia. Sauvan je poziv enama da dou na ovaj skup, koji je
iz Hadrovaca uputio zamjenik komandira Haanskog odreda Duan Ratkovi:
Drugaricama sela D. Njive i Boii
Pozivaju se sve ene sela D. Njive i Boia da dou na skup koji t
odrati dvije drugarice 10. oktobra u petak uli sati prije podne.
Skup e se odrati u kui Trivuna Davidovia.
Izostanak se ne opravdava.131
To je bio jedan od prvih skupova ena na podruju osloboenih sela,
a odran je u Mrkaljima. Iz sadraja poziva vidi se da skup ena saziva ko
manda Partizanskog odreda Haani i da se izostanak ne opravdava. Ovo je,
vjerovatno, naglaeno zbog toga to se raunalo da e mnogi muevi braniti
svojim enama da idu na nekakav skup gdje e samo one da se dogova
raju i razgovaraju.
U veini drugih sela skupove ena nisu sazivale partizanske komande,
ve su se aktivistkinje Rada Vranjeevi, Duanka Kovaevi, Stana Stupar
i druge, obraale onim enama za koje su ule da su poznatije i sposobnije,
da imaju mueve u borbi itd., pa su uz njihovu pomo sazivale konferenciju.
Obraale su se i odborima ili seoskim povjerenicima, tamo gdje su ve bili
imenovani ili izabrani.132
Intenzivniji rad na organizovanju ena uslijedio je tek nakon formira
nja Okrunog komiteta KPJ za Biha (Grme), krajem oktobra. To rukovod
stvo je na jednoj od prvih sjednica, ocijenilo da sa enama treba politiki
raditi, pa su za to podruje djelovanja zaduene Rada Vranjeevi i Duanka
Kovaevi, lanovi Okrunog komiteta.
Ove dvije drugarice, inae iskusni politiki radnici, odluile su da u
vezi s tim zaduenjem, najprije odu u Jelainovce i tamo organizuju i akti
viraju. Obratile su se NOO sa zahtjevom da sazove ene na skup, kod kole
u Bojitu. U elji da doe to vie ena, odbornici su objavili da dolaze dvije
drugarice, jedna ljekar, a druga babica. Tada je nagmulo sve to je bilo bo
lesno, a naroito ene s malom djecom. Kada su to vidjele, Rada i Duanka
su se nale u pravom udu, pa su morale dugo da objanjavaju zato su one
dole, da nisu ni ljekar ni babica, ali i da odgovaraju na mnoga pitanja koja
su im mjetanke postavljale. Tako, po sjeanju Duanke Kovaevi, prvi po
kuaj da se u Jelainovcima sazove skup ena da bi se organizovale, nije
uspio. Odmah potom Rada i Duanka su otile u susjedno selo Tuk-Bobiju.
Tamo su se obratile Stani Cani ulibrk, iji je mu bio partizan, s molbom
da sazove ene na konferenciju. Stani je bilo malo neobino da i ene konferiu, ali su je Rada i Duanka uvjerile da je to u interesu borbe. Nakon
toga Stana i jo nekoliko drugarica obile su selo i pozvale ene na skup.
Vie od 35 ena dolo je na njihov prvi skup u Tuk-Bobiju.13*
131 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 191.
132 Kazivanje Duanke Kovaevi, 12. januara 1976. godine.
133 Stana ulibrk: Aktivnost ena Tuk-Bobije, Jelainovaca i

okolnih sela u prve

dvije ratne godine, edicija Podgrme u NB, knj. 2, str. 2989.

312

Konferencija je odrana u kui Vuena Inia. O politikoj situaciji,

perspektivi borbe i ulozi ene u NOB govorile su rada i Duanka. One su, sem
ostalog, rekle da e ene, pored toga to e davati jo veu pomo boroima,
ii i na front s pukom u ruci da se bore protiv neprijatelja. Govorile su da
e uloga ena i znaaj njihove pomoi NOB zavisiti i od rada odbora koji
treba izabrati. Za rad u odboru, naglaeno je, potrebne su ene dobrovoljci,
jer e biti dosta obaveza. Na to su se za lanice Odbora meu prvima ja
vile Stana ana ulibrk, Boja Mijatovi i Milja Srdi, to su prisutne ene
jednoduno prihvatile. Za predsjednicu Odbora izabrana je ana ulibrk.
Nakon konferencije Rada i Duanka su odrale poseban sastanak sa tri
drugarice izabrane u Odbor i kazale dm ta koja od njih treba da radi. Ob
janjeno im je da predsjednica otvara i rukovodi skupovima ena, govori na
konferencijama i pokree akcije za prikupljanje hrane i dr. Te akcije e,
reeno je, biti sve ee poto partizani nemaju magacina gdje bi se hrana
mogla drati spremljena. Pored hrane ene e skupljati platno za zavoje, od
jeu, obuu i sve to treba vojsci.
Nekoliko dana kasnije odran je skup ena i u Jelainovcdma, gdje je
Duanka Kovaevi, kako se sjea, govorila o politikoj situaciji i, naroito,
ulozi ena u NOB. U Odbor ena tog sela izabrane su: Jovanka Dobrijevi,
za predsjednicu, a Mara apa, Trivuna i Stana Kukolj i Dea Karanovi
Ugrii za lanice.
Na skupu u Otiu u Odbor ena su izabrane: Stana Mati, Milka Munjiza, Savka Miladinovi, Borka Basara i Boja Kukolj.
ene Grdanovaca u svoj Odbor izabrale su Rosu Majki, Kosu Joji,
Trivunu Marjanovi i Stoju Anii.
U Bosanskom Milanovcu tih dana se formira Odbor ena za tri sela:
Bosanski Milanovac, Bonjake i Naprelje, u koji su izabrane: Jelena Veselinovi i Koviljka Adamovi iz Bosanskog Milanovca, Smilja Rodi i Dura Ba
sara iz Bonjaka i Milka Kugi iz Naprelja.
U Majki-Japri ene su takoe formirale svoj Odbor i u njega izabrale
za predsjednicu Miku Kantar i za lanice: Jovanku Dakula, Stoju Bun
dalo, Devu Adamovi, Stanicu Amaut i Joku Maretu.
U Lipniku je prva konferencija ena odrana u novembru. U Odbor e
na su izabrane: Rua Pratalo, omladinka Stojanka Mrda, Milica Kantar i
Jovanka Kora.
ene Slatine takoe su u to vrijeme izabrale svoj prvi Odbor, u sastavu:
Ana i Smilja Mareti, Jela Sredi, Stoja Kolundija, uja Vukojevi i Sta
na Gluac.
U Luci-Palanci je 14. decembra odrana prva konferencija ena ovog i
susjednih sela i u Odbor ena su izabrane: Stoja Vjetica, Jela Tadi, Jo
vanka ai, uiteljica Raana Gagi, Janja Ernaut, Smilja Mrda, Milka Pra
talo i Boja Mrda. Predsjednica je bila Janja Ernaut. Odbor se redovno sas
tajao i odravao skupove ena, a i on je pokrenuo ene na sakupljanje vune,
pekira, arapa, plahta itd. Sve su to skupljale u kolskoj zgradi a kada se
nakupilo dosta vune, organizovano je predenje i pletenje. U tom radu ue
stvovale su mnoge ene iz svih okolnih sela i Luci-Palanke. One su tih dana
isplele 50 pari arapa, 50 pari rukavica, deset dempera, zatim saile deset
pari rublja i sve to predale borcima na poloaju u Brdarima, zajedno sa
hranom i drugim boinim poklonima.

313

Krajem 1941. godine formiran je i Odbor ena sela Halilovaca, izabra

ne su: Mika Radulovi, Danica ivkovi i omladinka Mara kundri.134
U selima gdje su izabrani odbori ene su se brzo i organizovano uklju
ivale u akcije prikupljanja hljeba, krompira, mlijeka i drugih artikala za
borce i ranjenike. Od prvog skupa ene su sastanke odravale redovno, obi
no svakih osam dana. Na tim sastancima one bi najprije sasluale izlaganje
o politikoj i vojnoj situaciji, a onda raspravljale o zadacima koji su bili
pred njima, pa i o tome kako da utiu da to vie ljudi iz sela ode u parti
zane.
Ve od poetka organizovanja ene su sa pripremljenim darovima za
vojsku ile na poloaje vodova i eta. Nosei hranu i druge poklone, one su
ile u grupama, a svaki njihov dolazak u jedinicu ili na poloaj predstavljao
je malu sveanost i za njih i za borce.
Otkako su formirale svoje odbore, ene su masovnim seoskim konfe
rencijama, gdje su bili i mukarci, omladina i partizani, sve znaajnije ispoljavale svoju aktivnost, a njihovo prisustvo tim konferencijama bivalo je
brojnije. Uz to, u izabranim seoskim NOO bila je, obino, po jedna pa i dvije
ene, ime je ena sa podgrmekog podruja ukljuivana u sve one brojne
aktivnosti koje su doprinosile uspjenijem razvoju NOB.
Svi ovi odbori u poetku su nazvani odbori ena, a tek u 1942. go
dini oni e se konstituisati kao odbori Antifaistikog fronta ena (AF).

POCECI KULTURNO-PROSVJETNOG RADA

Masovni ustanak protiv okupatora i ustaa zahvatio je podgrmeka
sela i od prvih dana pruao mogunost za razvijanje raznovrsnih stvarala
kih sposobnosti koje su tinjale, ili samo djelomino bile prisutne u narodu.
Zato se i poeci kulturno-prosvjetnog rada u NOB-u na ovom terenu biljee
ve od prvih dana avgusta. Stvaralake mogunosti izraavale su se ponaj
prije u novim pjesmama koje su ispjevali anonimni narodni pjesnici ili po
jedini borci. Tih dana se Branko opi sjea i po tim pjesmama, pa biljei:
... Propjeva i vojska i pozadina, a to je bio najbolji znak da je itav
narod bio ponesen arom i zanosom pravedne i svete borbe. Otvarala se
napaena dua nacije i progovarala najplemenitijim glasom, jezikom um
jetnosti____13
Ve od samog poetka kulturno-prosvjetna aktivnost je imala mobilizatorsku misiju i politiki znaaj. Ona je na poetku spontana, ali se od
druge polovine septembra na sanskom srezu poinje organizovano razvijati.
Takva ocjena vai za sva osloboena sela, a prije svega za ona u neposrednoj
blizini Majki-Japre, sjedita tabova Krajinske divizije i partizanskih odreda
KrupaSana. lanovi KPJ i SKOJ-a koji su u Podgrme doli iz Banjeluke
bili su pokretai prve organizovane kultumo-prosvjetne aktivnosti u ovom
kraju. eljeli su da ivom rijeju, sa scene mobiliu stanovnitvo za NOB
i doprinesu lakem shvatanju i prihvatanju nekih aktuelnih politikih tema,
134

Podaci o skupovima ena, sastavu njihovih odbora i radu dobijeni su od lica

ija su kazivanja navedena, kao i iz opisa vanijih dogaaja iz ivota i borbe
svakog sela, koje navode uesnici rata, odbornici i odbornice.
135 Branko opi: Kako smo propjevali, edicija Podgrme u NOB, knj. 3. str. 407.

314

koje su se i recitacijom, skeom i si. mogle veoma uspjeno pribliiti masi.

Tako su studentkinja Duanka Kovaevi gimnazijalac Branko Lastri, ak
srednje tehnike kole Ivica Odi, trgovaki pomonik Drago Lang, svi ko
munisti, svoja bogata iskustva iz kulturno-prosvjetnog rada s mladim rad
nicima i acima prenosili na borce i omladinu Podgrmea. Oni su znali
koliko se upravo sadrajnim kulturno-prosvjetnim radom mase mogu revolucionisati, pa su oko sebe okupljali omladince i omladinke iz Majki-Japre
i okolnih sela. Za dosta kratko vrijeme uspjeli su da pripreme program i
organizuju prvu priredbu u ustanku u ovom kraju. To je bilo prvih dana
oktobra. Priredba je data u Karia vonjaku, u Majki-Japri. Pozornica je
improvizovana izmeu stabala sa zrelim krukama i jabukama. Pored pje
vanja revolucionarnih pjesama Crven je istok i zapad, Bileanka, Mitrovanka i jo nekih, hor je recitovao pjesme O klasje moje, Svijetli
grobovi i jo neke. Izveden je i pozorini komad Mati Karela apeka, a
naslovnu ulogu je igrala Duanka Kovaevi.
Najvei broj boraca i rukovodilaca partizanskih jedinica prisutnih na
toj priredbi prvi put je uo tada otpjevane revolucionarne pjesme, koje e
uskoro i oni nauiti i esto ih pjevati.
Druga vea kulturno-prosvjetna priredba organizovana je 16. oktobra
u koli u Donjoj Majki-Japri, poslije sastanka na kojem je grupa aktivi
sta iz Podgrmea (Branko opi, Stojan Maki, Duan Josipovi i drugi)
primljena u lanstvo KPJ. Tom prilikom recitovane su i prve pjesme koje
je Branko opi napisao. Jedna od tih pjesama bila je kasnije veoma po
pularni vrabac, a recitovala ju je omladinka Bosa Majki. Na toj priredbi
recitovana je i pjesma koju je napisao omladinac Stojan Bjelajac. I ovoj
priredbi osim lanova tabova Krajinske divizije i 4. bataljona Slobode,
prisustvovali su mnog borci kao i stanovnici Majki-Japre i susjednih
sela.136
Grupa za kultumo-prosvjetni rad pri tabovima smjetenim u MajkiJapri pripremila je i prve zidne novine. Kratki lanci i vijesti o politikoj
situaciji i o borbama, razmiljanja o zadacima, razne radio-vijesti, prilozi
o pojedinim akcijama itd., bili su izloeni na tim prvim zidnim novinama.
Objavljivane su i prve ratne anegdote, stihovi i krae pjesme. Zidne novine
su bile na tabli napravljenoj od dasaka, pod nadstreicom kraj zgrade u
kojoj je bio tab Krajinske divizije.
Organizatori prvih kulturno-prosvjetnih aktivnosti, grupa banjalukih
komunista, kroz to pripremanje priredaba i, posebno, u kontaktima sa otresitijim omladincima i omladinkama iz partizanskih jedinica i sela podsticali su mlade na organizovanje kulturno-prosvjetnog rada. Omladinske
grupe u Haanima, Suvaji i jo nekim selima vrlo brzo su postigle znaajne
rezultate i bile primjer ostaloj omladini slobodnih sela. Omladinac Branko
Kondi iz Majki-Japre o tome haanskom primjeru je, kako se sjea Bran
ko opi, spjevao pjesmu:
Haanci nam lijep primjer dadoe,
na kulturni rad nas natjerae.
136 Stojan

Maki: Kultumo-prosvjetni i knjievni rad u Podgrmeu u 1941. i poet

kom 1942. godine, edicija Podgrme u NOB, knj 3, str. 410.

315

Primjerom omladine ova dva sela krenuli su i omladinci i omladinke

na sanskom srezu. Dolazak omladinske kulturno-prosvjetne grupe iz Majki-Japre u Podvidau i njihova priredba bio je podsticaj omladini Podvidae
i Lukavice da i ona zapone kulturno-prosvjetnu aktivnost.
Jo dok je bio politiki komesar taba partizanskih odreda Krupa
Sana, krajem septembra, Branko opi je zapoeo da pie pjesme. Svaka
pjesma koju je tada napisao prepisivana je i vrlo brzo je dopirala da naj
udaljenijih sela; pjevali su je ili recitovali borci i omladinke u selima. Ne
ke od tih pjesama narod je prihvatio kao svoje, a bile su i pisane po ug'ledu na narodne, tako da je esto teko razlikovati koju je od njih napisao
Branko opi, a koju neznani narodni pjesnik. Uostalom, ima pjesama za
koje se sigurno zna da ih je napisao Branko opi, ali ih je narod toliko
prihvatio da su u nekim zbirkama objavljene kao narodne pjesme.137
Branko opi je poeo da pie i aljive pjesme, od kojih jednu nakon
neuspjelog neprijateljskog bombardovanja taba gerilskih odreda Krupa-Sana u Majki-Japri. Pisao je i pjesme u kojima je osuivao pojave plja
ke kua, ovinistikog istupanja i si. Takav je bio sluaj paljenja sela Mod
re, to je izvrio konjiki vod, to je bio neposredni povod za rasformiranje ove jedinice. U Raportu grmekih partizana Branko opi je o tom
nemilom dogaaju, kako biljei Stojan Maki, napisao stih:
Prema Sami oganj gori,
Konjika se eta bori,
junaci su, nema ale,
samo kue da ne pale.
Dok je bio na ovom terenu kao politiki komesar, ili lan POB-a, o
pi je, kako je zapisao, obijao brojna pisma iz mnogih sela u kojima se
od njega trailo da im poalje svoje pjesme, pozorine komade i slino. Jed
no od tih pisama je bilo kratko i jasno:
Dragi drue Branko,
Poalji nam za priredbu jednu pjesmicu za pjevanje, jednu za deklamovanje i jedan komad za igranje u kome e moi igrati i enska i muka
omladina.
Uz takva pisma politikom komesaru i partizanskom pjesniku opiu
stizale su, nevjetom rukom napisane, i prve pjesme mladih i starih koji
su propjevali u ustanku.138
Tih dana javio se sa svojim prvim pjesmama i veoma hrabri borac
Jelainovakog odreda, omladinac edo S. Brki. Bio je zamljoradnik sa
etiri razreda osnovne kole, ali veoma bistar. Iako mlad, bio je cijenjen
sagovornik i znatno starijih ljudi. Prema svjedoenju boraca 2. sanske par
tizanske ete, edo Brki je autor i tada veoma popularne pjesme koju su
borci i kasnije esto pjevali, tokom rata. Evo te pjesme:139
137

U zbirci Plameni cvjetovi, nalaze se narodne pjesme o borbi i revoluciji.

Mladost, Zagreb, 1961. godine. Meutim, na str. 112. kao narodna pjesma ob
javljena je Bolna lei omladinka Mara, iako je autor te pjesme Branko
opi.
138 Branko opi: Kako smo propjevali, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 407.
139
Stojan Maki: Kulturno-prosvjetni i knjievni rad u Podgrmeu 1941. i poet
kom 1942. godine, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 427.

316

LISTAJ GORO, TECI VODO

Listaj goro, teci vodo,
gledaj mala kud ja odo.

Suzama se boj ne bije,

ve se vrela krvca lije.

Kad u borbu ja polazim

i zeleno polje gazim,
osta draga da uzdie,
maramicom suze brie.

Mjesto tvoje ruke dvije,

stezae me fieklije.
Mjesto tvojih poljubaca,
brojim ete od boraca.

Nemoj draga, nemoj tako,

ni mom srcu nije lako.

Mjesto tvojih poljubaca,

na me vabo bombu baca.

O ljubavi nema zbora,

u borbu se ii mora.

Mjesto tvoga crnog oka,

neprijatelj tue s boka.

Njegovi drugovi tvrde da je edo napisao i u ratu vrlo popularnu pjes

mu Partizanska truba, to je samo djelomino tano. Naime, pjesmu pod
istim naslovom i s poetnim stihom (naslov i prva tri reda) najprije je na
pisao Milan Majki iz Srednjeg Dubovika,140 dok su ostali stihovi razliiti
kod svakog od njih. Ova edina pjesma glasi:

PARTIZANSKA TRUBA
Sa Grmea truba trubi,
cijelo selo budi:
ustaj, rode moj!
Truba trubi, zvuk se uje,
cijeli narod podvikuje.
Oj narode, poi rodu,
da se bori za slobodu.
Kad je narod trubu uo
Prvog oktobra smrtno je ranjen
vakog partizanskog odreda. Njega je
oma ga zavolio, pa je sada napisao
strofa. U pjesmi opisuje ranjavanje,
Pjesma poinje strofom:

on je gromko uzviknuo:
Svi u borbu, brat do brata,
da skinemo jaram s vrata,
da skinemo jaram kleti,
monarhizam taj prokleti.141
Petar kundri, komandant Jelaino
edo Brki upoznao u ustanku i ve
Pjesmu ranjenog Petra, koja ima 18
patnje i smrt voljenog komandanta.

Taman bitka poe,

pobjedna i slavna,
mladi kundri lei,
jer ga titi rana.
1,0

U listu Mladi Krajinik br. 23, za septembaroktobar 1943. godine, god. I,

pie: Popularnu i poznatu pjesmu Partizanska truba sa Grmea trubi napisao
je omladinac Mile Majki iz Srednjeg Dubovika.
141 Stojan Maki: Kulturnoprosvjetni i knjievni rad u Podgrmeu u 1941. i po
etkom 1942. godine, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 428.

Ranjeni komandant svjestan je da umire pa eli:

Al pre no to umrem,
za momente koje,
da mi je vidjeti
te drugove moje.
Pjesnik, potom, kae da je ranjenik poeo pjevati:
Poe pjevat pjesmu,
punu nekog ara,
to jpotstreka bila
na svakog drugara.
Pjesma se zavrava sledeom strofom:
Neka ti je slava,
mio drue moj,
uvjek kliem: Slava Ti,
drug i partizan tvoj!
Te jeseni i zime, prije odlaska u proleterski bataljon, u kojem je po
ginuo kao komandir ete u Slavoniji, edo Brki je napisao vie pjesama,
meu kojima: Majci Rusiji, zatim Zvjerstva ustaa, Moj partizanski
rastanak, O hrabrom Vojinoviu, pjesmu o Mihajlu kundriu Ponos
Sanske ete. Tekst svih ovih pjesama, kao i jedan od originalnih tekstova
pjesme o smrti Petra kundria, sauvan je na jednom prepisu od 11. de
cembra 1941. godine. Na dva lista papira napisani su tekstovi est pjesama
ede Brkia i pjesma Mirka Stania Oj Nediu i pjesma Branka opia
O garavoj dragani.142 edo je pisao pjesme kratkog i dueg sloga. Duge
slogove imaju pjesme Majci Rusiji, Moj partizanski rastanak i Ponos
Sanske ete. U pjesmi Zvjerstva ustaa edo Brki opisuje njihove zlo
ine i stradanja naroda, pa zavrava pozivom u borbu:
Zato, brao, urno,
stup,te u redove,
jer nas sama pravda,
u redove zove.

Al ne udri opet,
jadanju sirotu,
udri izdajnika,
vrati mu sramotu.

Svoju pjesmu Ponos Sanske ete edo Brki posveuje Mihajlu

kundriu. U njoj velia hrabrost i umjenost u rukovoenju jedinicom
Mihajla kundria, komandira ete. Ova pjesma je znatno prilagoena na
rodnoj pjesmi, za ta, kao ilustraciju, navodimo strofu:
eta gazi, a muzika svira,
to je eta kundria komandira.
H2 Originalni tekstovi u arhivi autora. U najnovija, cjelokupna djela Branka opi
a, tampana 1975. godine, navedena pjesma nije ula, jer je autor nije sauvao.

318

Jedna od najljepih pjesama koju je Cedo Brki napisao jeste:

MOJ PARTIZANSKI RASTANAK
Zbogom sejo, zbogom mila mati,
vie s vama ne mogu ostati.
Ne mislite-nit me vie zovte.
nego zbogom, pa me blagoslovte.
Idem sada u krvav boj!
Prealite mladi ivot moj!
Ura, partizani U bojni red!
Pod crven barjak! Naprijed! Naprijed!
Zbogom ostaj, sejo, zbogom stara nana,
Zbogom ostaj draga. Sunce mojih dana.
Ako padnem ja u ljutom boju,
uvaj draga uspomenu moju.
Nemoj draga alit to u poi
Ako Bog da i natrag u doi.
Ura, partizani U bojni red!
Protiv izdajica! Naprijed! Naprijed!
Gledam Grme i poljane travne,
pa se sjetim na prolosti davne.
Sunce sloge nek nam vjeno sija,
ako padnem: ivjela Rusija!
Skinue se struku tvrdi vez,
kada grokne teki mitraljez.
Ura, partizani U bojni red!
Protiv faizma! Naprijed! Naprijed!
Nekoliko pjesama Brki je napisao dok je bio u Krajikom proleter
skom bataljonu. Meu njima je i pjesma Lijepo ime.143
Prvi komandir Majkijapranskog odreda Stojan Marjanovi Dolinar
rado je, po sjeanju Stojana Makia, pjevao pjesme o Lunetu vojvodi, sa
mo to bi stihove prilagodio narodnooslobodilakoj borbi:
Aj goro, goro razlistana,
puna li si mladih partizana,
Tvoje lie nad nama se vije,
nae glave od ustaa krije.
Ko ne ali mlaan umrijeti,
nek se javi ustanikoj eti.
143 Branko

Vukovi: Prvi krajiki proleterski bataljon. Narodna armija, Beograd,

1971. godine, str. 34.

319

Te prve ratne jeseni javio se s prvim svojim pjesmama i omladinac

Mirko Stani. Nakon to je zavrio graansku kolu u Sanskom Mostu, ra
dio je na nekim umskim radilitima. Poslije aprilskog rata ovaj mladi u
21. godini se kao i mnogi drugi radnici vratio u rodni kraj. Odmah se prik
ljuio ustanicima. Od prvih dana ustanka poeo je da pie pjesme do kraja
1941. godine napisao ih je deset: U boj!, Grme, Na pustoj stazi, Zablistae zvijezda tvoja, Tamo daleko, Zadnji pozdrav (o pogibiji Petra
kundria), U zbjegu, Na hiljade (o nevinim rtvama), Kasna jesen i
Oj Nediu.144
Stanieva pjesma Oj Nediu poinje stihovima:
Oj Nediu, izdajico kleta,
zar te nije sramota od svijeta,
da zbog svoga velikog gospodstva
Svog naroda izdajica posta ...
U jesen i zimu 1941. godine u Jelainovcima i okolnim selima pjevana
je pjesma po mnogo emu slina raportima ili vrapcima koje je pisao
Branko opi. Vjerovatno su i neki opievi vrapci doivjeli izvjesne iz
mjene, s tim to im je anonimni narodni pjesnik dodao koju rije, reenicu
ili strofu. Tako je ostala sauvana strofa jedne takve pjesme:
Misli Ante, zla mu mati,
u Palanci zimovati,
al' se grdno Pjevano
na Kovinama kad je bio,
na Rovinama partizani,
Paveliu, jao nani.

Vidio sam udo

u Mostaru

PaveMa yode

ularu

Pavelia vode
Samar mu se

u
ularu,
pravi u Drvaru.146

U jednom raportu Branko opi ima i strofa o borbama voenim s

neprijateljem u selu Kljevcima:
Na Kljevcima rusvaj ine
partizanske desetine,

Svud ustae bjee mlade

Dragijine se boje brade.148

Te jeseni poinju raditi i prvi analfabetski teajevi organizovani u

ratu na ovom podruju. Jedan od prvih bio je teaj to su ga na Brajia
Tavanu organizovali skojevci iz Odreda Bravski Vaganac. Opismenjavanja
manjih grupa nepismenih boraca te jeseni i zime je organizovano skoro u
svakom vodu i eti, naroito tamo gdje su bili formirani skojevski aktivi,
koji su i bili nosioci tog posla.
Organizatori kulturno-prosvjetnih aktivnosti na terenu bile su omla
dinske organizacije, tada formirane u mnogim slobodnim selima. Upravo
jedan od njihovih prvih aktivnosti bila je kulturno-prosvjetna: organizovanje hora, pjevanje ili recitovanje barbenih pjesama, kao to su: Pjesma o
pjesmi, Svjetli grobovi Jove Jovanovia Zmaja, O klasje moje Alekse
144 Mirko Stani: Ognjeno plamenje, zbirka pjesama, rukopis.
145 Tekst ove pjesme zabiljeen je u Bosanskom Milanovcu.
146 Komandir Sanske partizanske ete Dragija Milainovi imao

320

je gustu bradu.

antica, i dr. S druge strane, rad hora, recitativne ili dramske grupe priv
laio je omladinu u omladinsku organizaciju, itav taj rad, kao i same pri
redbe vaspitno su djelovali i na omladinu i na odrasle koji su ih sluali i
gledali. Najvei broj stanovnika Podgrmea prvi put je upravo u ratu do
ivio kulturno-prosvjetnu priredbu, vidio pozorini komad, uo hor. Iako
ophrvani ratnim nedaama i tekim ratnim zadacima, ljudi su hrlili na pri
redbe, a izvoaima uvijek poruivali: doite nam opet.
Ve do zime 1941/42. godine stvorena je solidna osnova za odvijanje
uspjenog kulturno-prosvjetnog rada, koji e postati jedna od bitnih zna
ajki NOB u Podgrmeu. Tome su, kako je dijelom i navedeno, svojim stva
ralakim radom veoma mnogo doprinijeli pjesnici i knjievnici Hasan Kiki, Skender Kulenovi i Branko opi.

21 Srez S. Most u NOB

321

5.

IZGRADNJA I RAD PRVIH PARTIZANSKIH BOLNICA I

RADIONICA I DRUGE AKTIVNOSTI U PARTIZANSKOJ
POZADINI

PRVA PARTIZANSKA BOLNICA NA GRMEU

Sredinom oktobra, povodom italijanske okupacije tree zone razmat
rana je vojno-politika situacija. Tom prilikom Danko Mitrov predloio je
da se u Grmeu prave baze, gdje bi se u sluaju potrebe mogle povui je
dinice da se u umi sagrade i zgrade za bolnicu. Dotad su dvije seoske kue
u zaseoku Lukii, u Majki-Japri, pod samim Grmeom, sluile za smje
taj ranjenih i bolesnih s itavog grmekog podruja, ali su u novim uslovima postale pretijesne. U tim kuama je tada bila ambulanta taba par*
tizanskih odreda KrupaSana i komandant Mitrov je odredio Stojana Makia i Milu Davidovia da u Grmeu izaberu mjesta gdje e se sagraditi
objekti za prvu partizansku bolnicu u ovom kraju.147
Poznato je da planina Grme nije bogata izvorima pitke vode, a za
bolnicu je trebalo nai mjesto kraj kakvog dobrog izvora. Zbog toga je Da
vidovi predloio da to bude tzv. Zbjeg, nazvan po zbjegovima iz bosanskohercegovakog ustanka, gdje su se seljaci okolnih sela sklanjali ispred tur
skih jedinica, a tako je bilo i prvih dana avgusta 1941. godine, u najnovijem
ustanku naroda ovog kraja. Tu je izvor pitke vode, a mjesto je u uvali ob
rasloj krupnim bukovim stablima. Prilazni umski put, preko Suvopolja,
vodio je ovamo od ceste kod lugareve kue. Stanovnici Majki-Japre, Benakovca, Potkalinja i drugih sela proirili su tu umsku stazu, tako da bi i za
prena kola sa teim ranjenicima i bolesnicima mogla doi do objekata
bolnice u Zbjegu.
Da bi se to prije dolo do bolnike zgrade u Zbjegu za smjetaj ra
njenih partizana, predloeno je da se ve sagraeni magacin za ito, gra
en u periodu septembaroktobar, preuredi u prvu zgradu ovog bolnikog
naselja, a da se za smjetaj ita napravi novi magacin. Uporedo je trebalo
postepeno graditi ostale objjekte neophodne za bolnicu.
tab Krajinske divizije se sloio s izborom mjesta za prvu partizan
sku bolnicu i naredio tabu partizanskih odreda Krupa Sana da mobilie tesare i druge majstore i sagradi potrebne zgrade. Gradnja je poela
oktobra, a dovrena u novembru. Najprije je preureena drvena baraka do
tadanjeg magacina, na kojoj su tokom decembra 1941. i januara 1942. go
dine vrene jo neke dogradnje i popravke, da bi to potpunije mogla da
poslui za bolnicu. Ostali neophodni objekti oko ove prve i najvee zgrade
147 Mile

Davidovi: Stara centralna i jo neke bolnice u Grmeu, edicija Podgrme

u NOB, knj. 2, str. 686.
Stojan Maki: U Majki-Japri, edicija Podgrme u NOB, knj. 1, str. 733.

322

zavreni su aprila 1942. godine, tako da je ova bolnica imala dvanaest sred
njih i veih objekata, ukupne povrine 1.060 kvadratnih metara.148
Dok se prva zgrada za bolnicu jo gradila, poetkom novembra je za
jedno sa tabom tek formiranog 1. krajikog NOP odreda, s podruja Dr
vara na Grme doao i bolniar uro (Vida) Baji.149 Po dolasku u Majki-Japru, Baji je preuzeo rukovoenje ambulantom u Lukiima. Preselje
njem u novu zgradu, januara 1942. godine, ambulanta je dobila naziv bol
nica, a uro Baji postao je njen upravnik, odnosno referent za bol
nicu.150 Uz njega u bolnici su radili Jovan Marjanovi Boljevik iz Majki-Japre i Rade Cvjetianin iz Podvidae,161 koji je do ustanka radio kao bol
niar u rudniku Ljubiji.
Nastojalo se, koliko je god to bilo mogue, da bolnica bude to bolje
ureena. Svaki ranjenik ili bolesnik imao je svoj krevet, odgovarajuu po
steljinu, ormari ili stoi. U nekim odjeljenjima bile su palae (mueme)
sa slamaricama, izmeu kojih su, sa strane, bile daske. Tu su leali laki,
pokretni ranjenici.
Snabdjevanje bolnice namirnicama, posteljinom i si. odvijalo se pre
ko NOO okolnih sela, koji su od stanovnitva prikupljali dobrovoljne pri
loge u raznim namirnicama i stvarima. ene iz okolnih sela, u organizaciji
odbora AF, ranjenicima i bolesnicima su prale posteljinu i rublje. One
su, suoene sa krajnjom nematinom, tkale platno za posteljinu ranjenici
ma i plele im arape, dempere i si.
Od prvih dana postojanja ove bolnice ustalio se obiaj redovnog organizovanja posjeivanja ranjenika i bolesnika u njoj. ene i omladinke iz po
jedinih sela pripremile bi poklone: peeno meso, pite, kolae, sir, kajmak,
voe i si. i u grupama dolazile u bolnicu, obilazile sve ranjenike d bolesnike
i darivale ih ponudama.
Sauvan je samo jedan dokument, iz prvih dana decembra 1941. go
dine, koji govori o snabdijevanju ove bolnice namirnicama. Politiki kome
sar Prijedorsko-ljubijske ete Duan Josipovi pie komandiru Mrkaljskog
voda Duanu Maliu:
Preko Haana mogu da prevezu za bolnicu i to jaja, kokoi, jabuke.,
med, orase a to se tie plahta i ostalog to treba dovesti u etu zajedno sa
Johovicom.. .s
Priloge za bolnicu prikupio je narod Mrkalja, ali i Johovice, pa zato Josi
povi i pie da se prikupljeni prilozi iz vie sela skupe na jednom mjestu i
zajedno dopreme.
Na vojnoj konferenciji 1. krajikog NOP odreda odranoj 22. januara
1942. uro Baji, referent za bolnicu, referisao je:
Bilo je mnogo nedostataka u pogledu organizacije sanitetske slube,
ali se stanje sad popravlja. Bolnica je preseljena negdje u planinu. Sad
imamo 7 ranjenika. Hrana je sada dosta dobra. Od mog dolaska prolo je
148 Mihajlo

kundri: Graevinska djelatnost u Podgrmeu u toku NOR-a, edicija

Podgrme u NOB, knj. 3, str, 376.
Partizanske spomenice 1941, u ljeto 1942. godine iz Podgrmea otiao
na dunost u sanitet 5 krajikog NOP odreda.
150 Zapisnik sa vojne konferencije odrane 22 januara 1942. Zb. IV/3, str. 7677.
151 Januara 1943. godine pratio kolonu ranjenika iz grmekih bolnica, poginuo na
Sutjesci, juna 1943, u sastavu Centralne bolnice Vrhovnog taba NOV i POJ.
152 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 443.
149 Nosilac

kroz bolnicu 20 ranjenika: 10 je ve ozdravilo, 1 partizan je umro, kao i 2

djece ranjenih prilikom bombardovanja. Danas smo dobili lijekova u vri
jednosti preko 100.000 dinara. istoa je osrednja i lagano se popravlja. Bol
nica ima 15 kreveta, a dobili smo materijala za jo 10. Voa ima malo, a
od pokrivaa 30 arava i 6 ebadi. Instrumenata je malo. Radi i bolniki
kurs na kome se spremaju bolniari za pojedine ete. Molim drugove koman
dire eta da vie paze na istou u etama i redovno presvlaenje da bi se
izbjegle zaraze.. .15s
U to vrijeme snabdijevanje bolnice lijekovima bilo je veoma teko.
Kod poginulih ili zarobljenih neprijateljskih vojnika mogao se nai tek po
koji zavoj. Zato se nastojalo da se preko ilegalnih grupa u okupiranim gra
dovima dobiva to je mogue vie lijekova i instrumenata. I lijekovi koje
referent bolnice uro Baji navodi i kae da su u vrijednosti od 100.000 di
nara, dobijeni su od grupe ilegalnih saradnika iz Sanskog Mosta. Nekoliko
dana iza toga od iste grupe saradnika iz Sanskog Mosta dobijen je komplet
hirurkih instrumenata u vrijednosti od oko 500.000 dinara. Meutim, ta
da i narednih nekoliko mjeseci bolnica nije imala ljekara, ve je i dalje
njome rukovodio bolniar uro Baji.
Poto se poetkom 1942. godine prilo organizovanju bataljonskih bol
nica, ova prva bolnica u Grmeu nazvana je Centralna bolnica. A kada je
u ljeto 1942. godine sagraena Nova Centralna bolnica (hiruka), onda je
ova prva, kako kazuje Mihajlo Skundri, dobila naziv Stara centralna bol
nica.

POETAK RADA PARTIZANSKIH RADIONICA

Od prvog dana ustanka bilo je neophodno popravljati oruje koje se
nalo neispravno, ili se u borbi pokvarilo. Uz to, veina ustanika nije imala
vatrenog oruja, pa je bilo potrebno snabdjeti ih kopljima, prepravljenim
roguljama i si. Seoski kovai, naueni da se u svata pomalo razumiju, br
zo su se snali i na ovom novom poslu. Gotovo da nije bilo kvara na pu
kama koji oni za vrlo kratko vrijeme nisu popravili.
Kod boraca je, inilo se, od svega najmanje bilo runih bombi, a njih
je trebalo dosta, izmeu ostalog i da se zaplae ustae, andarmi i domo
brani. Zato se nakon prvih ustanikih juria prilo izradi runih bombi.
One su pravljene od vodovodnih cijevi promjera 57 mm, rezanih na ko
made od 2530 cm. Na jednoj strani cijev je savijena i zatvarana, a unutar
je stavljen dinamit ili barut, obino pola fieka, u koji se uvlaila kapisla
sa kordom. Potom bi se u cijev nabila ilovaa, a kasnije i neto slabija
smjesa cementa. Prve bombe raene na taj nain imale su duu kordu da
bi bomba bio sigurniji. Kasnije duina je smanjena da je neprijatelj ne
moe neeksplodiranu vratiti.
Cijevi od kojih su izraivane bombe naene su kod vodovoda u Miljev
cima, a dinamit, barut i kapisle su dobijeni iz rudnika boksita u Suvaji kod
Bosanske Krupe. Na ovom poslu su se od prvih dana ustanka angaovali
majkijapranski kovai Boo i Kota Majki. U njihovim kovanicama organizovane su prve partizanske radionice za izradu bombi i opravku oruja
i Zb. IV/3, str. 7677.
324

na teratoriji sanskog sreza.154 I oro Milunovi, kova iz Majki-Japre, po

magao je u izradi prvih bombi, a u svojoj kovanici je opravljao i oruje.
Dok su drani frontovi prema neprijateljskim uporitima prvih da
na ustanka, raene su bombe koje su samo jako eksplodirale. Namjena im
je bila da se ustae i domobrani zaplae, kao da ustanici imaju topove. Us
tanici su ih bacali ispred fronta, to je, naroito pri juriima na ustae
imalo efekta. Neto kasnije ustae su saznale da to nisu topovi, ve runo
izraene bombe sa dinamitom, ali su ih se ipak i dalje plaili.
U meuvremenu pribavljene su potrebne kapisle za paljenje udarnom
iglom, pa su kovai prestali da izrauju bombe koje su se palile ibicom,
a pravili bombe ija je eksplozija inicirana udarom udarne igle. Krajem
septembra povuene su jo neupotri jebi jene pripremljene bombe za palje
nje ibicom da bi se prepravile ugradnjom mehanizma sa udarnom kapislom. S tim u vezi vodnik voda Kozin, potpisan kao zamjenik komandan
ta Gerilskog odreda Haani, uputio je 25. septembra raspis vodnicima vo
dova Haanskog odreda u kojem, izmeu ostalog nareuje da odmah po
kupe sve stare bombe koje su se palile sa ibicom, a nalaze se u vodu, stim
da se preprave na udarni upalja. On zahtijeva da se prikupe i upute i sta
re puke, razne cijevi itd.155
Tih dana i komandant Gerilskog odreda Haani, Andrija Novakovi,
sem ostalog, pie vodniku Voda Mrkalji: aljem ti tri bombe na epie.
Ako ima kapisle i epia a ti poalji pa u ti jo poslati. Prave se bombe
svaki dan samo da ima materijala dovoljno.15
Potranja za bombama koje su izraivali majkijapranski i drugi grmeki kovai bila je velika, to se vidi i iz dopisa zamjenika vodnika Geril
skog odreda Kozin, upuenog 29. septembra vodniku Mrkaljskog voda, u
kojem izmeu ostalog pie:
Bombe se prave kod kovaa i im budu gotove poslaemo Vam. Za
puke emo se pobrinuti im doe uitelj157 sa Bravska, jer je otiao po
oruje...
Sauvano je i nekoliko priznanica boraca na rune bombe preuzete od
komandira. Borci ih potpisuju u prisustvu komandira, a na nekim i u pri
sustvu dva svjedoka, preuzimajui svu odgovornost za posljedice nastale
usljed nestrune upotrebe i izjavljujui da bombu nee bez potrebe upotrebiti, odnosno da e je davati drugovima koji znaju da rukuju sa is
tom.158
Opravku oruja, kovanje kopalja i izradu bombi od prvog dana ustan
ka organizovali su i ustanici u Luci-Palanci. Komandant Palanskog odreda
Pero Jelaa pozvao je Jozu aia, Hrvata, stolarskog radnika koji se znat
no prije rata doselio u Luci-Palanku i tu se oenio. Rekao mu je da borci
uludo bacaju dinamit, pa da treba neto korisno napraviti. Majstor Jozo je
154 Stojan

Maki: U Majki-Japri, edicija Podgrme u NOB, knj. 1, str. 732.

Kazivanje Boe Majkia autoru, 1960. godine.
155 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 209.
158 Isto, inv. br. 236.
157 Uitelj je Ljubo Laji, vodnik Kozinskog voda, a otiao je na Bravsko, rau
najui da e tamo moi nabaviti oruje, arhiv Regionalnog muzeja u Bihau,
inv. br. 203.
158 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 197 i 230.

325

sa kovaem Mirkom Pratalom, u njegovoj kovanici u Pratalima, zapo

eo praviti cementne bombe. Cement je izlijevan u etvrtaste kutije koje
su punjene dinamitom. Tako izraena bomba izazvala je jaku eksploziju,
ali je bila teka, pa su i Jozo i Mirko preli na izradu bombi od vodovodnih
cijevi. Oni su te cijevi rezali u komade duine od 10 do 15 cm, punili di
namitom i stavljali kordu, koja je poslije paljenja izazivala eksploziju. Parii eljeza mogli su i da ubiju ovjeka. Ubrzo je ai preao u kovanicu
Milana Miloevia u Luci-Palanci, gdje su zajedno izraivali bombe od vodo
vodnih cijevi i opravljali oruje. I oni su zapoeli da prave bombe na e
pie. One su imale krau kordu, koja je paljena na udar, a ne ibicom. U
toj kovanici radili su sve do ljeta 1942. godine.15
U jesen
ustanike godine Boo Majki
je napravio i dva
topa, bolje
rei
bacaa s obzirom na nain punjenja
granatom. Naime,
u deblju e
ljeznu cijev, s jedne strane zatvorenu stavljan je barut, nabijen pri dnu i
prekriven epom od papira. To je i po izgledu i po nainu aktiviranja bilo
nalik na muare, ili prangije, u doba mira upotrebljavane kod crkava, za pu
canje, ime su obiljeavani crkveni praznici. Pri dnu tog topa, sa gornje
strane bila je
rupica. Kroz nju je uvlaeno
pare korde, koje
bi kad se za
pali
izazivalo eksploziju baruta, a ovaj bi,
pritiskom gasova,
izbacio gra
natu. Granate je Boo Majki izraivao od vodovodne cijevi, i to takvog
promjera da su se lako mogle ugurati u cijev topa. Granate ispaljene iz
ovog topa nisu imale stabilizator, pa su se pri letu kroz vazduh okretale
i postizale domet samo 150 do 200 metara. Ovi topovi isprobani su za vri
jeme blokade Budimli-Japre. Budui da nisu pokazali neko znaajnije djejstvo, odustalo se od njihove ire upotrebe, pa je vie kouljica granata pri
premljenih za punjenje, kako se sjea Boo Majki, ostalo u kovanicama
nedovreno sve do kraja rata. I topove su borci vratili kovaima gdje su
doekali kraj rata.160
Ustanike jeseni u Majki-Japri i jo nekim selima zapoela je i proiz
vodnja puaka jednocijevki. Tanke vodovodne cijevi kovai su preraivali
u puane cijevi i dodavali druge potrebne dijelove. Lovaki patroni bili su
meci, a neto kasnije koritene su i ahure metaka vojnikih puaka u koje
je ugraivana nova kapisla. Napravljeno je samo nekoliko jednocijevnih
puaka koje su date seoskim partizanskim straama. Iz tih puaka uspje
no se djejstvovalo na odstojanju do 200 metara.
S jeseni 1941. godne i u Jelainovcima je formirana partizanska kovanica. Njen zadatak je bio da opravlja oruje, izrauje bombe i si. Kova je
bio Luka Rakovi. On je najprije opravljao oruje, a kada je potkraj jese
ni u Jelainovce doao mainski in. Mile Ljubii Meho,161 po njegovim na
crtima je poeo praviti i prve bombe. Vodovodne cijevi nabavljene su iz
Mijaice, umske manipulacije u Grmeu, iznad Sanice, a dinamit je pri
kupljen od seljaka koji su neto sauvali od prije rata, a neto donijeli iz
Mijaice, poto su ustanici ovu umsku manipulaciju prvih dana avgusta
zauzeli i razruili. Kada su se u komandi Sanske ete osvjedoili da bombe
159 Kazivanje Joze aia autoru, 5. jula 1975. godine.
160 Jedan od ta dva topa je u zbirci Vojnog muzeja JNA,

a drugi u Regionalnom
muzeju u Bihau.
161 Zagrepanin, do ustanka aktivan u ilegalnom revolucionarnom pokretu. Iz i
benika krajem avgusta sa grupom Dalmatinaca doao u Drvar, a u oktobru
u Risovac. Krajem novembra preao u Jelainovce.

326

koje pravi Luka Rakovi neto vrijede, pruili su mu podrku i pomo. Sem
ostalog, poslan mu je kova Duan kundri da njih dvojica zajedniki pra
ve partizanske bombe.
Prve bombe koje su kovai Rakovi i kundri radili bile su sline
bombama iz Majki-Japre: komad vodovodne cijevi duine oko 15 cm, pro
mjera od 34 cm, unakrst je narezivan sa strane da bi se pri eksploziji
rasprskao u vie paradi. U tu cijev su stavljali parad gvoa sa dinami
tom. Obje strane cijevi su vrsto zatvarane tvrdim drvetom. Iz cijevi je vi
rila korda ukupne duine oko 30 cm, koja se u cijevi zavravala kapislom.
Bomba se palila ibicom. No, ubrzo su doli na ideju da prave neto bolju
bombu. Novi tip je bio dug 12 cm; sa jedne strane cijev je rasijecana una
krst, pa su te strane svijene jedna preko druge i tako zatvarale jednu stra
nu cijevi. Unutar je stavljan dinamit, dok je druga strana zatvarana drve
nim epom kroz koji je prolazila korda, a na njenom kraju, u bombi, bila
je kapisla stavljena u dinamit. Ova korda je sada bila duga samo 4 cm, pa
je ostvarena velika uteda, tim prije jer je nije bilo dovoljno. Iz drvenog
epa virila je igla, u stvari obian ekser, a na nju je stavljen metak iz
djeijih pitolja. Pri malo jaem udaru epa u iglu dolazilo je do pras
ka i plamena koji je palio kordu, a ova, kroz 34 sekunde i preko kapisle,
izazivala eksploziju dinamita u bombi. Na svakoj bombi bio je odgovaraju
i zatvara osiguran drvenim poklopcem, tako da se bomba nikako nije mo
gla nehotice aktivirati. Zapravo, da bi se mehanizam aktivirao, trebalo je
prethodno skinuti drveni poklopac, koji je bio tako namjeten da nije mo
gao sam pasti.
U kovakoj radonici Luke Rakovia u Jelainovcima dnevno je izrai
vano po deset komada prvog i drugog tipa bombi.162
Takve bombe na epie radili su i drugi kovai u Podgrmeu.
U Jelainovcima je otprije rata postojao parni mlin Milkana Srdia.
U ustanku on je nastavio radom, pod nadzorom Partizanskog odreda Jela
inovci. Kraj mlina je bila straa na kojoj su se smjenjivah stariji ljudi.
U Luci-Palanci su takoe otprije rata radili parni mlin i pilana, koje
je pokretala lokomotiva, vlasnitvo Pere Jelae. U njima je i za ustanak ra
dilo desetak radnika.
Za ishranu brojnih ustanikih odreda klano je mnogo sitne i krupne
stoke. Tako se i u Majkijapranskom odredu, koji je meu prvim organi
zovao redovnu ishranu boraca po tablici sledovanja, nalo oko 150 jagnjeih i ovijih i nekoliko goveih koa. Tavan kue Marka Majkia ujanovia, u ijem je dvoritu bila vojnika kuhinja, bio je prepun osuenih koa.
Komanda odreda je saznala da u selu ivi izueni koarski radnik Ratko Marii, pa je odluila da od njega trai da te koe tavi i od njih pravi koune
za borce. Marii je pristao, ah je traio plavog kamena, krea, hrastove iarke i jo nekih hemikalija za tavljenje koe, kao i dva bureta od po 300
litara. Preko saradnika u Sanskom Mostu dobavljena su sredstva za tavlje
nje koe, a u selima je nabavljeno sve ostalo to je majstor Ratko traio.
Ve poslije dvadesetak dana prve koe su utavljene, a potom od njih skro
jeni i saiveni prvi kouni. Iz tih kouna se irio nekakav poseban zadah,
pa su borci u ali govorili da se ni vake nee u njima alei, kako je, kau.
i82 Izjava Luke Rakovia, aprila 1958. godine, u arhivu 00 SUBNOR-a SM.

327

i bilo. No najvanije je bilo da je te ustanike jeseni Ratko Marii utavio

na stotine koa i od njih skrojio i na maini saio desetine praktinih kouna.163

PRAVLJENJE TAMBILJA ZA PARTIZANSKE KOMANDE

I USTANOVE
Komande i komandiri na svoje dopise iz prvih dana ustanka nisu stav
ljali nikakve otiske tambilja, jer ih, jednostavno, nisu imali. Ubrzo su se
poeli sluiti tambiljima koje su zaplijenili u prvim borbama. Tako se kra
jem avgusta tek formirana Komanda gerilskih odreda KrupaSana slui
tambiljem andarmerijske stanice u Benakovcu. To se vidi iz najstarijih sa
uvanih dokumenata te komande legitimacija Branka opia i Mile Poznia. Obje su izdate 27. avgusta i nose redni broj 12. Na kraju teksta
legitimacije je parola: ivio radni narod i ujedinite se i potpis koman
danta Jugovia, tj. Petra Vojnovia.164
Na prvim dopisima Voda u Kozinu iz septembra ili nema otiska tam
bilja, ili je to okrugli peat uzet od seoskog starjeine Kozin. Taj peat je
i na dva septembarska dopisa Relejne stanice u Kozinu.165
Na sauvanim dokumentima Partizanskog odreda Jelainovci nema
uopte nikakvog tambilja, ve samo potpis komandira Petra kundria.166
Prve tambilje ustanikih jedinica radili su samouki rezbari, na zaht
jev komandi i tabova. Tako je Nikola Majki ujanovi, samouki rezbar
koji je do rata pravio preslice, vretena, tapove, duvanske kutije i ploke,
ukraavajui ih raznim motivima, izradio prvi tambilj komande Gerilskog
odreda Majki-Japra. Njemu je poetkom avgusta Stevan Dakula stavio u
zadatak da za Odred izradi tambilj, zahtijevajui da ga izrezbari u drvetu.
Majki mu je rekao da e najbolje biti ako se tambilj izradi od gume to
je prihvaeno. Pronali su pare gume od potpetice sa cipela i na njemu je
Nikola Majki izradio traeni tambilj. Rad je potpuno uspio, i to je bio
prvi tambilj koji je on izradio. Bio je etvrtastog oblika, bez petokrake
zvijezde i, koliko se on sjea, otiskivao je tekst Majkijapranski ustaniki
odred.167
Poslije dobro uraenog prvog tambilja Majki je nastavio da pravi
nove. Sljedei je bio za isti odred, ali, po zahtjevu Stojana Makia, politi
kog komesara, sa petokrakom zvijezdom i rijeju gerilski umjesto ustani
ki odred. Potom je Nikola Majki napravio i prve tambilje Komande ge
rilskih odreda KrupaSana, kao i jo nekih jedinica i NOO formiranih te
jeseni. On e tambilje izraivati tokom itavog rata.
Jedan drugi samouki rezbar, Duan Mali, do rata predradnik na iz
gradnji unske pruge, a u ustanku vodnik Mrkaljskog voda, izradio je i prvi
163 Stojan Maki: U Majki-Japri, edicija Podgrme u NOB,
164 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 135 i 266.
1M Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, inv. br. 222 i 224.

knj, 1, str. 736737.

i Dopis komandira partizanskog odreda Jelainovci od 24. septembra

1941. godi
ne komandantu 1. partizanskog bataljona Slobode; Arhiv
VII, k. 1700. f. 5,
br. 171.
167 Nikola Majki: Partizanski peatorezac, edicija Podgrme u NOB, knj. 3. str.

328

tambilj za svoju jedinicu VOD. GER. ODR. MRKALJI (Vod Gerilskog

odreda Mrkalji). Kada su komandiri susjednih jedinica saznali za to, od
mah su i za svoje komande naruili odgovarajue tambilje. Tako vodnik
Kozinskog odreda, uitelj Ljubo Laji, dopisom od 16. septembra, pored
ostalog, od Malia trai da za Kozinski vod napravi peat i tambilj sa da
tumima to je ovaj i uradio.168
Komandir Relejne stanice Kozin takoe trai od Malia da mu izradi
etvrtasti tambilj, sa tekstom: Generalna relejna stanica partizanskog od
reda Kozin. On je to uradio i tim tambiljem relejna stanica se sluila od
6. oktobra.16*
S obzirom na to da je poetkom oktobra promijenjen naziv gerilskih
u partizanske jedinice, trebalo je izrzaditi nove tambilje. Tako je Mali iz
radio okrugle peate: VOD. PAR. ODR. MRKALJI (Vod Partizanskog odre
da Mrkalji), sa petokrakom zvijezdom u sredini i tambilj: KOMANDA
PART. ODR. MRKALJI, sa petokrakom zvijezdom i srpom i ekiem u sre
dini. etvrtaste tambilje je, sa istovjetnim tekstom, radio bez petokrake
zvijezde.
Duan Mali je radio jo neke tambilje tadanjim seoskim odredi
ma, odnosno vodovima i NOO. Kako je prilino dobro radio tambilje, ob
ratio mu se i komandir Partizanskog odreda Haani Andrija Novakovi,
traei da mu napravi tambilj za Cetu, On je na dopisu rukom nacrtao iz
gled tog tambilja. Mali ga je ubrzo izradio sa tekstom:
KOMANDIR PAR. ODREDA HAANI, s petokrakom zvijezdom u sre
dini.170
Duan Mali je i kasnije radio tambilje partizanskim jedinicama i
pozadinskim organima, kad god bi mu se obratili sa zahtjevom.
Zna se da su i u drugim podrujima sanskog sreza samouki rezbari u
1941. godini izraivali tambilje potrebne partizanskim jedinicama, NOO i
drugim pozadinskim ustanovama, ali o tome nema sauvanih dokumenata,
niti sauvanih podataka.

168 Arhiv Regionalnog

169 Arhiv Regionalnog
170 Dopis Voda Mrkalji

muzeja u Bihau, inv. br. 220 i 222.

muzeja uBihau, inv. br. 241.
od 18. oktobra 1941. komandi
Partizanskog odreda Haani,
arhiv Regionalnog
muzeja u Bihau, inv. br. 181, 395 i
442.

VII irenje ustanka na istone dijelove

sreza i razvoj ilegalnog NOP~a u
neosloboenim podrujima do kraja
1941. godine
1. POETAK BORBI NA PODRUJU TRAMONJE, KOZICE
I OKOLNIH SELA
Sela jugoistono od Sanskog Mosta, izmeu rijeke Sane, Zmijanja i Ma
njae, nisu se digla na masovni ustanak ni u avgustu, ni kasnije, to
potvruje i izvjetaj starjeine andarmerijskog voda u Sanskom Mostu.
On 21. avgusta izmeu ostalog javlja:
... Postaja Ilida kod Sanskog Mosta, na podruju ove postaje, do
sada nije bilo nikakvih etnikih ispada. Svi tamonji grkoistonjaci rade
redovito svoje poslove. Za sada se ne opaa nikakav pokret grko-istonjaka
na koje stalno motri .. .i
Zadatak motrenja o kojem se u izvjetaju govori imao je i ustaa
Roko Kruvarac iz Kijeva. On se tog ljeta doselio u selo Ilidu i odatle redov
no izvjetavao andarme i ustae o svemu to se deava u tom i susjednim
srpskim selima. On je tjerao, uz to, Srbe iz ovih sela da preu na katoliku
vjeru, te da mu svako domainstvo plaa danak najprije po 20, pa onda
po 30 dinara mjeseno. Kada su andarmi napustili kasarnu u Ilidi, pobje
gao je i Kruvarac, jedan od posljednjih haralija.2.
Isto tako, sva istraivanja o poecima borbi na podruju sela istono
od rijeke Sane potvrdila su tanost reenog, tj. da u tim selima uopte nije
bilo ustanka u avgustu, odnosno da borbe u njima poinju tek u jesen 1941.
godine.
Prve vijesti o ustanku u drugom dijelu sanskog sreza, grmekom, kao
i na podruju Drvara, uo je samo pokoji stanovnik Tramonje, Kozice, Po
dova, Ilide i Hazia, ali su to primali s velikom nevjericom, a najveim
' Arhiv VII, dok br. 25/22, 1522.
Kazivanje grupe boraca iz Kozice, 12. jula 1975. godine.

331

dijelom i sumnjajui u sve to. Meutim, poto se seljaci tada nisu kretali
daleko od kua, ove prve vijesti o ustanku u susjednim krajevima veoma spo
ro su se prenosile Tramonjom, Kozicom i drugim okolnim selima i jo sum
njiavije su se primale, jer ljudi prosto nisu mogli vjerovati da se netko di
gao na ustanak. Mnogi su, istina, sluali jeku mitraljeza i eksplozije topov
skih granata i avionskih bombi ispod Grmea, oko sela Dabra, prema Luci-Palanci i Bravsku. Oni su vidjeli da gore podgrmeka sela: Dabar, Umci,
Djedovaa i druga. Meutim, smatrali su da to ustae enlue i pale sela,
da vre teror kakav su proljetos inile i nad ovim selima. Tako nisu ni
pomiljali da se neko prethodno ustaama suprotstavio i da protiv njih vodi
borbu.8 Ali, neki su za ustanak saznali od prvih izbjeglih porodica iz sela
zahvaenih ustankom ili borbama, ili porodica koje su bile protjerane sa
svojih ognjita (npr. iz Zdene), a koje su 30. jula morale proi kroz Sanski
Most i doi u sela na desnu obalu rijeke Sane (Luani, Tomina).9 Neki selja
ci Ilide, Kozice i Podova saznali su za ustanak od samih ustaa koje su
2. avgusta dole do kole u Podovima, pa su priale o izvrenom pokolju i o
pobuni seljaka u podgrmekim selima. Prijetili su i ovdje uhvaenim selja
cima, ali su ih pustili kuama.10
Ni krajem septembra nema ustanikih akcija na podruju Kozice i su
sjednih sela, jer se ne spominju ni u jednom ustako-domobranskom ili andarskom izvjetaju iz tog perioda, sve do druge polovine oktobra. Jedino se
u izvjetaju Vrbaskog divizijskog podruja za septembar-oktobar, u nizu in
formacija, javlja i sljedee:
... 29. rujna 1941. dola su 3 komunista, koji su pobjegli u umu, u
selo Kozice, kotara Sn. Most, te u selu zlostavljali pojedine mjetane, zato
to nijesu htjeli s njima poi u umu. Potjera je za istima upuena.11
Ovdje je rije o komunisti Risti Kovaeviu i njegovom roaku Mili,
kao i Mirku Lakiu. Oni su sva trojica do rata bili radnici, a krili su se u
umi Muleu jo od majske pobune. Njih trojica su tada pokuala da jo
neke seljake pokrenu od kua i povedu u borbu protiv ustaa. Meutim,
tada im se niko nije prikljuio, a neki od Koziana ih je odmah tuio ustai
Kruvarcu, ili andarmima u Ilidi, navodei jo da su seljaci zlostavljani
zato to nisu htjeli u borbu. Reeno je to s ciljem da bi lojalnost tih seljaka
prema NDH bila uvjerljivija.1*
Prestraeni njemakim represalijama poslije majske pobune, mnogi se
ljaci Tramonje, Kozice i susjednih sela poeli su se odazivati pozivima an
darmerijske stanice Ilida, gdje su sasluavani, a neki i premlaivani. Neki
se nisu odazivali na te pozive, ali nisu ni bjeali u umu, ostajali su kod kua
i obavljali svakodnevne poslove, skrivajui se u okolini ako bi naila andarmska ili ustaka patrola. U julu i avgustu ustae su, kako se sjea Popovi, odredile i taoce u nekim od ovih sela.
Kazivanje nosilaca Partizanske spomenice 1941 Jove Vidovia, 27. oktobra i
i 19. novembra i Jove Nikolia 29. novembra 1975. godine.
9 Kazivanje Duana
Vukia, 29. septembra 1975. godine, koji
je tada, kao omla
dinac, protjeran s
porodicom iz Zdene uapalj i Luane.
10 Kazivanje uitelja
Boka Vuenovia, 1. avgusta 1975. godine.
11 Zb. NOR, IV/2, str. 283.
12 Kazivanje Duana Popovia, 12. jula 1975. godine.

332

PROLAZAK RIBNIKIH PARTIZANA

Poetkom oktobra u Kozici, Tramonji, Ilidi i Podovima poelo se taj
no priati da se podigao ustanak. Prenosila se vijest da su Srbi digli usta
nak i da vode borbu protiv ustaa. ak se prialo da se i italijanska jedinica,
to je krajem juna otila iz Sanskog Mosta, predala kod Drvara, da i ona
uestvuje u borbama protiv ustaa. Tih dana se po ovim selima poelo po
tajno priati da se pojavila grupa komunista koju predvodi Risto Kovae
vi, radnik iz Kozice, kojeg su zapazili u majskim borbama protiv Nijemaca
na Sjenokosu.13 Meutim, trebalo je da ovaj svijet svojim oima vidi prve
ustanike pa da se i on odlui na borbu protiv ustaa.
Prva grupa naoruanih boraca ustanika koja je prola ovim selima
bila je iz 1. (Crkvenske) ete Ribnikog partizanskog bataljona.11 Nakon
prodora neprijatelja na Otrelj i u Drvar jenjavale su borbe na podruju
Crkvenog, Srnetice i Bravska, na kojem je sektoru i djelovala navedena eta.
Borci su se poeli dosaivati. Tada je komandir ove ete Nikola Vraar
odluio da sa odabranom grupom boraca proe kroz zmijanjska i timarska
sela, jo nezahvaena ustankom i borbama. Zmijanje je podruje izmeu ri
jeke Sane i Vrbasa, a najvanija sela su Donje i Gornje Ratkovo, Striii,
Dujakovac, Sitnica, Sokolovo i jo neka. Timar je podruje sjeverno od
Stratinske i Bronzanog Majdana, sa selima: Marika, Jelika, Gradina, Slavnika, Busnovi, Piskavica i jo neka. Komandir Vraar je glavninu ete, koja
je imala oko 90 boraca, ostavio na podruju Jarica, Bravska i Paunovca, a sa
oko 25 boraca, naoruanih pukama i jednim pukomitraljezom, sve mlaim
ljudima, krenuo ka Zmijanju i Timaru. U grupi su, sem komandira bili pukomitraljezac Mile (Jove) Banjac, vodnik Stevan Vraar, zatim oro, Duan
(zvani adonja) i Ilija Vraar, Dimitrije i Pero Banjac, Ilija i Mladen Gali,
Milo Jurii, Stanko Mitrovi i jo nekoliko boraca.15
Prvom polovinom oktobra grupa je krenula sa Jarica, iznad Kljua.
Ili su preko Zelina, pa Mulea, Kozice, Marike, Omarske i sve do Piska
vice. Usput nigdje nisu naili ni na kakav ustaniki odred, izuzev na Zelinu,
s istone strane Kljua, gdje je bio vod Mika Dakia. Gdje god su se odma
rali, govorili su mjetanima o ustanku i borbama, pozivali ljude u borbu, ali
im se niko nije pridruio. Tada su odluili da od svakog ko ima vojniku
uniformu ili dijelove te uniforme, kao i puku, trai ili da poe u borbu, ili
da to preda borcima Crkvenske ete, koji su bili u opancima ili oputaima
i, najveim dijelom, u seljakoj odjei. Seljaci su nerado davali uniformu, ali
su se, ipak, radije i s njom rastajali nego da i oni krenu u borbu. Na tom
putu do Piskavice svi borci Crkvenske ete obuli su vojnike cipele, a mnogi
obukli vojniku bluzu i pantalone, poneki i kompletnu uniformu. Dobili su
i etiri karabina. Dobro su se obezbjeivali, ali gdje bi veerali, tu ne bi

13 Kazivanje
14
ls

Jove Nikolia, 20. novembra 1975. godine.

Kazivanje Jove Nikolia, Vase Dejanovia i Mile Borenovia, 20. oktobra 1975.
godine.
Kazivanje nosilaca Partizanske spomenice 1941. Nikole Vraara, 23. oktobra
1975, i Pere Banjca 3. aprila 1978. godine. Svi imenovani bili su partizani, a
poginuli su: oro Vraar, na vrhpoljskom mostu, Dimitrije Banjac kao zamjenik komandira ete na Ramia kamenu 1942, Mladen Gali u borbi
za osloboenje Kljua, 1943, Milo Jurii 9. maja 1945. godine.
Imena ostalih boraca anketirani se ne sjeaju.

'

osvanuli, ve tokom noi promijenili boravite. Tako su andarmi i ustae

na dva-tri mjesta uzalud opkoljavali kue u kojima su ovi borci bili na
veeri.16
Pri povratku sa tog pohoda od Jarica do Piskavice grupa Nikole Vra
ara je dola u selo Gornju Tramonju. U zaseoku Bodiroama oko ribnikih
partizana se okupilo mnogo seljana. Kada su vidjeli tako jaku grupu ustanika-partizana veoma su se obradovali. Okupljenom narodu govorio je Niko
la Vraar. Rekao im je gdje se sve vode borbe, da je ustanak zahvatio veliki
dio Jugoslavije, a pozvao je i njih u borbu. Nakon toga crkvenski borci su
krneuli u susjedni Samari, hrvatski zaselak sela Obrovca. Naili su na ne
kog naoruanog slubenika koji je jaio konja i neto seljane obavjetavao.
Ribniani su za njim pojurili, mislei da je neki domobranski ili ustaki1
oficir, ali je ovaj brzo zamakao u oblinju umu i nestao, ostavivi dobrog
jahaeg konja sa lijepim sedlom, to je uzeo za se komandir ete.17 U selu
su nali samo jednu lovaku puku koju je neki ustaa bacio pri bjeanju.
Neki borci su tom prilikom uzeli sebi po seljaku torbu. Odmah poslije tog
upada u zaselak Samari grupa boraca je, preko Tramonje, Kozice i Podova,
krenula ka Ribniku, u sastav svoje ete. Na ovom pohodu zadrali su se do
petnaest dana.18
Na prolazu kroz Donju Kozicu grupa Ribniana je naila na Ristu Kovaevia, koji se pojavio iz ume sa desetak naoruanih ljudi, koji su mu
prili u posljednjih nekoliko sedmica. Kovaevi se interesovao ko su ovi
naoruani doljaci, odakle su doli, kuda idu, kakve se borbe vode na njiho
vom podruju. Risto je pri tom kritikovao borce koji su uzeli arene seljake
torbe. Sa Ribnianima je bio krenuo omladinac Jovo Nikoli, ali ga je Risto
Kovaevi, nakon susreta u Donjoj Kozici, zadrao i ukljuio u svoju grupu
kao kurira.19
Saznavi za upad Ribniana u susjedni hrvatski zaselak Samari, grupa
Srba sa granice sela Tramonje prema Samariu krenula je do kole u Gor
njoj Tramonji da od Ribniana trai da vrate konja, puku i torbe, jer
e, u protivnom, ustae napasti i spaliti njihovo selo. Do tada u ovom kraju
nije bilo borbi. Kako su Ribniani ve bili otili prema Kozici, nekoliko Tramonjana, meu kojima i Vaso Dejanovi, krenuli su za njima i sustigli ih
u Podovima, traei da vrate zaplijenjeno. Vraar i njegovi borci su im odgo
vorili da nee vratiti zaplijenjeno, ve da treba i oni, Tramonjaci, odmah
da krenu u borbu protiv ustaa, kao to su to ve mnogi uradili na podruju
Grmea, oko Kljua, Petrovca, Drvara.20

PRVI USTANICI NA PODRUJU TRAMONJE, KOZICE

I OKOLNIH SELA
im je otila grupa ribnikih partizana. Risto Kovaevi se odluio da
se vie ne skriva, ve da javno djeluje. Odmah je sa svojim borcima krenuo
16 Kazivanje Nikole Vraara i
17 Poslije kapitulacije bive

Pere Banjca.
Jugoslavije ustae su u Banjaluci svojim pristaama
razdijelile mobilisane konje, umjesto da ih vrate vlasnicima. Tako je bilo i sa
konjem zaplijenjenim u Samariu. Nikola Vraar je ovog konja, kako se sjea,
jahao sve do izlaska na ator-planinu, marta 1943. godine, kada je konj ubijen.
18 Kazivanja Nikole Vraara i Pere Banjca.
19 Kazivanje Jove Nikolia, 20. novembra 1975. godine.
20 Kazivanje Vase Dejanovia, 20. oktobra 1975. godine.

334

u Tramonju i grupu smjestio u zgradu Osnovne kole. S njima su tada bili:

Mile Kovaevi, Mirko Laki i Mirko Kaurin, svi iz Kozice, zatim Boo Vujinovi i Jovo Nikoli iz Tramonje i jo etiri-pet boraca. Kada su saznali
da je ika Risto sa svojim borcima u koli u Tramonji, odmah su im se,
kako se sjea Jovo Nikoli, pridruili Mile Gogi, Vid, Kostadin i Nedeljko
akovi, ura Kondi, Duan Stojakovi, Veljko Nani, Duan i Jovo Borenovi, svi iz Tramonje, zatim Duko Maksimovi, Branko Stevi i Stojan
Juki iz Obrovca, Mile Vuli i Neo Bilbija iz Stratinske (Obrovac i Stratinska su pripadali banjalukom srezu). Ova grupa boraca smatrala je Ristu
svojim starjeinom, ali se nisu organizovali ni kao vod, ni kao odred ili eta.
Pojedine patrole iz sastava ove grupe upuivane su i kroz Tramonju, Kozicu
i Ilidu, prema cesti Sanski Most Vrhpolje (srez Klju), sa zadatkom da
paze da neprijatelj ne krene na ova sela. Prilikom jednog od tih patroliranja
dolazi do prvog sukoba ovih boraca i andarma. Nekoliko ustanika iz grupe
Riste Kovaevia je ispalilo vie metaka u pravcu andarmerijske kasarne
u Ilidi. Na to su andarmi hitno, telefonski, traili pomo iz Sanskog Mosta.
Kotarski predstojnik je odmah molio Italijane da poalju pomo andarmima, ali su ovi to odbili.21 Meutim, andarmima nije bilo nita, poto usta
nici nisu ni vrili napad, ve samo ispalili vie metaka da bi im dali do
znanja da i ovdje ima ustanika.

PRVE AKCIJE
Prva organizovana akcija izvrena je na ustae u Rijeci, zaseoku sela
Kijeva, i u dijelu susjedne krljevite. ika Risto je prethodno uputio Veljka
Nania i jo dva borca da izvide stanje u krljevitoj. Tako se dolo do poda
taka gdje se nalaze kue naoruanih ustaa, kuda se kreu, gdje dre strau
i gdje se nalaze nakon njene smjene.
Grupa Kovaevievih ustanika je nou 24/25. oktobra neopaeno ula u
selo krljevitu. Dok su jedni drali strau, druga grupa je dola do kue jed
nog ustae. Probudili su ga i iznenadili, a onda brzo sa zida skinuli puku sa
municijom. Potom su zarobljenom ustai naredili da ih vodi do kue drugog,
kojeg su na isti nain iznenadili i razoruali, zaplijenivi i njegovu puku.
Kada su krenuli ka kui treeg ustae, njegova ena je, posumnjavi u none
posjetioce, opalila iz puke na grupu koja se primicala. To su iskoristila obo
jica uhvaenih ustaa i pobjegli, dok su se ustanici kroz no bez gubitaka vra
tili u Tramonju, sa plijenom od dvije puke i jednog pitolja.22
Dio boraca grupe Riste Kovaevia krenuo je u hrvatski dio sela Kijeva,
gdje je bilo nekoliko naoruanih seljaka ustaa, ali su ovi pobjegli prema
Sasini i Sanskom Mostu. Uskoro iza toga ustae iz Sanskog Mosta, uz pomo
andarma i domobrana, napale su ustanike u Kijevu i poslije borbe koja je
trajala itav dan, ustanici su odbaeni, ali su ponovo, uvee, izvrili protunapad i zauzeli ovaj dio sela. Ustae su opet traile pomo od Italijana, ali
je komandant italijanske jedinice to odbio, uz obrazloenje da nema zapo
vijed za stupanje u akciju .. ,23
21 Arhiv VII, dok. br. 52/41, 221.
22 Kazivanje Jove Vidovia, 19. novembra 1975. godine.
2S Dnevni izvjetaj glavara glavnog stoera domobranstva,

od 26. oktobra 1941.

godine, Arhiv VII, dok. br. 25/11, 3.

335

Nou 27/28. oktobra grupa boraca Riste Kovaevia ponovo je napala

na andarme u Ilidi, ovog puta bolje pripremljeni i organizovani. Napad su
izvrili 27. oktobra uvee u 21 sat. Borba je trajala tokom noi do 1,30 sati.
Ustanici su napad poeli bacanjem bombi u kasarnu, a onda su pucali iz
puaka. Od eksplozije bombi sva su stakla na vojarni popucala, stoji u
izvjetaju 3. orunike pukovnije.24 No, andarmi su se uporno branili i usta
nici su se iza ponoi povukli.
*

Grupa ustanika Riste Kovaevia bila je odluila da likvidira najblia

neprijateljska uporita. Ona je, i pored djeliminog uspjeha na Kijevu i ne
uspjeha pri napadu na andarme u Ilidi, 29. oktobra u 4 sata izjutra kre
nula u prvi napad na neprijateljsko uporite u selu Tomini. Tu je bila jedna
manja domobranska jedinica i grupa ustaa, i oni su uspjeli da, nakon krae
borbe, odbiju napad.
Ustanici su narednog dana ponovo napali na ustae i domobrane u selu
Tomini i vodili s njima borbu od 4 do 7 sati izjutra. Meutim, ustae i
domobrani su uspjeli da i ovaj napad bez rtava odbiju.25

PRVA USTANIKA JEDINICA

Boravei sa svojom grupom u Gornjoj Tramonji, Risto Kovaevi je
nastojao da uspostavi veze i sa susjednim partizanskim komandama. Naj
prije je uspostavio vezu s politikim komesarom Manjakog bataljona 3. kra
jikog NOP odreda, Muhamedom Kazazom, koji se sa svojim tabom najvie
zadravao u koli u Gomjenici, blizu istoimenog manastira. Odatle je Kazaz,
tokom novembra i decembra, ee dolazio i u Tramonju, sa grupom par
tizana.
Na jednom sastanku boraca u koli u Gornjoj Tramonji, odranom
krajem novembra, Kovaevi je predloio da se grupa prebaci u Kmeane
i sa tamonjim partizanima formira vod, iji bi komandir bio Mladen Ljubojevi, trgovac kod manastira Gomjenice (na teritoriji banjalukog sreza).
Borci Mile Kovaevi, Boo Vujinovi i jo neki nisu se sloili s tim prijed
logom, ve traili da se formira vod za Kozicu i da mu sjedite bude u
Kozici. Tada je Risto Kovaevi sa grupom od desetak boraca krenuo u
Kmeane, a ostali su se iste veeri vratili u Kozicu, onda su poli u Tukove
i tu formirali Koziki vod. Za komandira voda izabrali su Milu V. Kovae
via.26
Koziki vod je formiran od boraca s podruja Kozice (etrnaest bora
ca), Ilide (est), Tornine i Kruhara (po jedan) i Kijeva (dva borca).
Grupa boraca Riste Kovaevia je poslije odlaska u Kmeane ila u
akcije koje su organizovane oko Bronzanog Majdana, Obrovca i prema Ba
njaluci. Grupa je, s borcima iz Kmeana, uestvovala i u drugom i treem
napadu na Banjaluki vodovod Suboticu, 8. i 28. decembra 1941. godine. U
meuvremenu vraala se u Tramonju i uestvovala u akciji na neprijatelj
24 Arhiv
25 Isto.
26

VII, k. 143. br. reg. 41.

Kazivanje Jove Vidovia, 27. oktobra i 19. novembra 1975. godine.

336

sko uporite u Tominskoj Palanci, 18. decembra. No, iako je Kovaevi oti
ao u Kmeane, kad god se vraao u Tramonju ili Kozicu, njega su svi borci
doekivali kao starjeinu, sluali ta e da naredi.27
Selo Podovi se od poetka borbi vezalo za susjedno vee selo Sokolovo,
u kojem je bila i ustanika Sokolovaka eta iz sastava Ribnikog bataljona.
U toj eti je bilo i nekoliko boraca iz sela Podova. Jedan vod Sokolovake
ete je krajem 1941. godine drao poloaj u selu Podovi, a povremeno tamo
dolazio i prvih mjeseci 1942. godine. Poto su se neki borci Sokolovake ete
nedolino ponaali prema enama i djevojkama u Podovima, selo je zahtije
valo da se taj vod povue i da umjesto njega doe dio Kozikog voda. Tim
povodom su se u Podovima, u kui Riste Jagodia, sastali Mile Kovaevi i
Jovo Vidovi iz Kozikog voda i Dragutin ukanovi, politiki komesar So
kolovake ete. Oni su se dogovorili da se Sokolovaki vod povue iz Podo
va, a dio Kozikog voda preuzme kontrolu i zatitu i sela Podova.

2ANDARMI NAPUTAJU KASARNU U ILIDI

Nakon nekoliko napada ustanika na kasarnu i okolna uporita, an
darmi u srpskom selu Ilidi napustili su kasarnu i preli u Vrhpolje. Bilo je
to sredinom decembra. uvi da su andarmi otili iz Ilide, ali jo ne zna
jui da li je to potpuno tano, borci Kozikog voda su jedne noi, takoe
sredinom decembra napali na kasarnu. Poto im niko nije odgovarao palj
bom, pribliili su se, a onda i uli u zgradu. Poto nikog nisu nali u zgradi,
polupali su prozore, vrata i namjetaj, da se andarmi, ako se ponovo vrate,
ne mogu smjestiti. Sutradan su seljaci dovrili demoliranje zgrade, odnijevi
ostatke vrata, prozora i namjetaja. Ostale su gole zidine, u koje se an
darmi vie nisu mogli vratiti.28

NAPAD NA NEPRIJATELJSKO UPORITE U TOMINSKOJ PALANCI

Prvom polovinom decembra 1941. godine na podruje Tramonje i Ko
zice stie aktivni porunik bive vojske Vukain Mareti29 sa etnikom
etom Drage Vulina.30 Oni se smjetaju dijelom u Tramonji, a dijelom u
Kozici. Porunik Mareti je bio zarobljen u aprilskom ratu, ali je pristao
da radi za Italijane, pa je osloboen njihovog zarobljenitva i doveden u
Klju. Odande je upuen u manjaka sela da organizovanjem etnikih jedi
nica razbija ustanak. im je doao u Tramonju, Mareti je predloio Risti
Kovaeviu da njihove jedinice zajedniki napadnu na neprijateljsko upo
rite u Tominskoj Palanci, gdje je bio vod domobrana ojaan ustaama. Do
govorili su se da grupa Riste Kovaevia i Koziki vod napadnu od Borenovia, iz pravca Tramonje, a etnici od Kremenca. U toku pregovora oko pri
premanja ove akcije izmeu Kovaevia i Maretia dolo je do une pre
pirke. Rijei izreene u toj unoj prepirci ostale su u sjeanju boraca koji
27 Kazivanje

Jove Nikolia, 20. novembra 1975. godine.

Kazivanje Jove Vulina, 19. oktobra 1975. godine.
28 O dolasku Maretia, komandira etnike ete iz sela Vilusa prema kazivanju
Vase Dejanovia, Jove Vulina i Jove Nikolia, 20. oktobra 1975. godine.
30 Komandir etnike ete iz Gornjeg Ratkova, ubijen u ratu.
28

22 Srez S. Most

u NOB

337

su sluali ta ustanike starjeine jedan drugom govore. Mareti je, po sje

anju Jove Nikolia, Jove Vidovia i Jove Vulina, rekao Kovaeviu:
Ti si, Risto, komunista, vodi boljevizaciju u Jugoslaviji.
Ako sam komunista, nisam izdajnik. Ti si italijanski agent, izdaj
nik ovog naroda, pa e na kraju otii svojim gospodarima, Italijanima, a
ovaj narod ostaviti na cjedilu, odgovorio mu je Kovaevi.
Mareti se protivio tome da se napadnu Italijani, ako bi oni iz San
skog Mosta intervenisali u odbranu ustaa i domobrana. Na to je Risto Ko
vaevi pitao Maretia:
Ko je doveo ustae da kolju srpski narod?
Doli su sami! rekao je Mareti.
Na to je Risto kazao da su ih doveli Italijani.
U toku daljeg ugovaranja akcije Risto Kovaevi je traio da se ne
duni Muslimani ljudi, ene i djeca ne diraju, a svakako ne ubijaju,
pa je kazao:

Ko udari ili opljaka togod, ja u ga strijeljati pred vojskom!

Ustae i druge zarobiti, pa e im se suditi.
I
oko ovog stava nastala je una prepirka, ali se u akciju, ipak, kre
nulo. Ustanici su pripremili i dva pivska bureta, napunili ih kamenjem i
eksplozivom, pa potpalili kordu i otisnuli ih niz brdo prema ustako-domo
branskim poloajima. Jedno bure je eksplodiralo i izazvalo izvjesnu pomet
nju meu ustaama i domobranima, ali je drugo zatajilo, pa su ga ustae
nakon borbe nale i vidjele da se ne radi ni o kakvom posebnom oruju.81
Ustae i domobrani u Tominskoj Palanci pruili su estok otpor, a onda
krenuli u protivnapad. Tada su etnici Vukaina Maretia i Drage Vulina
napustili poloaje i povukli se, to je dovelo u teku situaciju jedan broj
ustanika Kozikog voda, koji su bili opkoljeni na Kremencu. Ali, poto su
dobro poznavali teren, borci su se uspjeli probiti u Tramonju i Kozicu.
U ovom napadu dva borca Kozikog voda, Veljko Nani i Branko Stevi zarobljeni su iznad Tominske Palanke, pa su ih ustae povele sa sobom i
na cesti u Tomini, kod kua Kovaevia ubile. U borbi je ubijen samo jedan
domobran.32 U ovoj borbi tee je ranjen borac Jefto Petri iz Ilide, a lake
Mirko Kaurin iz Kozice. Petri je odvezen u partizansku bolnicu u emernici, u centralnoj Bosni, gdje je bio na lijeenju tri mjeseca.33
Krajem 1941. godine ustae iz Vrhpolja su vie puta prelazile rijeku
Sanu i napadale na selo Sokolovo, gdje je tada djelovala Sokolovaka ustanika eta. Tada bi ustanici iz Kozice bono tukli ustae dok su prelazile
rijeku Sanu pri njihovom polasku u napad, ili u povratku od-Sokolova.
Izuzev uznemiravanja, ti napadi nisu imali veeg znaaja.

NAORUANJE PRVIH USTANIKA

Kada su zapoinjali borbu, oktobra 1941. godine na ovom podruju su
imali puke: Vid, Nedeljko i Uro akovi, Duan Stojakovi, Marko Dardi,
31

Bure koje je eksplodiralo pripremio je Luka akovi; kazivanje grupe boraca

iz Tramonje: ora akovia, Petra Borenovia, Save i Milice Samardi i
Ostoje Kokanovia, 26. novembra 1976. godine.
34 Arhiv Regionalnog muzeja u Bihau, fotokopija dokumenta, film 21/211.
33 Kazivanje grupe boraca iz Kozice, 12. jula 1975. godine.

338

Mile Gogi, Duan Vujanovi, Neo i ura Kondi, Veljko Nani, Jovo Nikoli, svi iz Tramonje, zatim Risto i Mile V. Kovaevi, Mirko Laki, Duan
i Gojko Popovi Milan Seizovi, Nikola Petri Marko Mai, Mirko Simi,
Nikola Nikoli, Mile T. Kovaevi, Mihajlo Laki, uro Kneevi, Ostoja Kaurin, Rade Oljaa, Ostoja Seizovi, Boo i Trivo Vujinovi, svi iz Kozice; Stevan Baji iz Ilide; Branko Stevi i Stojan Juki iz Obrovca i Neo Bilbija i
Mile Vuli iz Stratinske.
Ukupno je bilo oko 34 vojnikih i desetak lovakih puaka, ali se svi
ljudi nisu odmah pojavili s orujem, niti su se prikljuili grupi Riste Kovaevia, ve kada je bila akcija pridruivali bi se ustanicima i ili u borbu.34

ODNOSI USTANIKA TRAMONJE, KOZICE I OKOLNIH SELA

I STANOVNIKA KIJEVA I KAMICKA
U periodu novembar-decembar nije bilo napada iz pravca Kijeva na
sela Tramonju, Kozicu i Ilidu. Ve u oktobru Uzeir Grozdani je poslao
ustanicima Tramonje paket s cigaretama i kancelarijskim materijalom, nu
dei im saradnju. Abid i Zekerija Kurbegovi doturali su ustanicima muni
ciju i druge potreptine. Tada je komandir Domobranske satnije u Kijevu
ve bio Hasan Kiki, knjievnik i komunista, koji je stanovao kod Abida i
Zekerije Kurbegovi i na njih znatno uticao da se opredijele za saradnju s
partizanima.35 Rizo Hadimehmedovi je takoe uspostavo vezu sa ustanici
ma u Kozici i Tramonji. Svi oni su garantovali da iz Kijeva puka nee opa
liti protiv Tramonje i Kozice, a ona, po tvrenju Jove Vidovia, zaista nije
ni opalila. Ova grupa ljudi iz Kijeva je prethodno uspjela da iz sela udalji
etvoricu ustaa, koji su na zahtjev seljana premjeteni negdje drugdje.
Prije rata su Zekerija Kurbegovi iz Kijeva i Jovan Borenovi iz Tra
monje zajedno radili na mnogim radilitima, odlino se poznavali i bili
dobri drugovi. Kurbegovi je bio veoma aktivan u organizaciji sindikata na
tim radilitima. Tako je najprije preko njih dvojice dolo do uspostavljanja
veze izmeu Muslimana iz Kijeva i ustanika u Tramonji i Kozici. Te veze sa
Kijevom odravali su Jovo Borenovi, Rade Savija, Dragutin Piva, Ostoja
Radoni, uro Kneevi i Ilija Vidovi. Oni su nou dolazili u Kijevo ili
Tominu, do kua Kurbegovia, Grozdania ili Hadimehmedovia, prenosili
poruke i pisma, tu dobijali obavjetenje i kakav materijal, pa bi se, tokom
iste noi. vraali u svoja sela.3
Seljaci Podova takoe su uspjeli da ouvaju dobre prijateljske odnose
sa seljacima u Kamiku, odravane jo prije rata, a potvrene najteih dana,
poetkom avgusta, kada je grupa Muslimana iz Kamika dola u Podove i od
ustaa odbranila grupu mjetana Srba koje su ustae htjele da vode i pobiju.
Iako su etnici s Manjae tokom naredne zime, a i kasnije dolazili u Po
dove, Kozicu i Ilidu, elei da napadnu Kamiak, Srbi iz Podova im to
nisu dali. Isto tako, Muslimani iz Kamika nisu dozvolili ustaama da napa
daju na Podove, Kozicu i Ilidu, pa su tokom rata, prema sjeanju Jove
Vidovia, uspjeli da odre dobre odnose bez tete i rtava s obje strane.

34

35
36

Spomenuto kazivanje Vase Dejanovia, Jove Vulina i Jove Nikolia, 20. oktobra
1975. godine.
Kazivanje Abida Kurbegovia, 28. septembra 1975. godine.
Izjava Jove Vidovia.

IZBOR PRVIH POVJERENIKA I NOO

Izvoenjem akcija, poev od 22. oktobra, pa tokom novembra i decem
bra, formirana je slobodna teritorija koja je buhvatala sela: Tramonju Gor
nju i Donju, Kozicu Gornju i Donju, Ilidu, Podove Gornje i Donje i Hazie.
Ova osloboena sela naslanjala su se na slobodu teritoriju koju je drao
Manjaki partizanski bataljon 3. krajikog NOP odreda. Poslije uspostavlja
nja veze sa tabom tog bataljona Risto Kovaevi je poeo dobijati i direk
tive za organizovanje slobodne teritorije, odnosno pozadine kako se to
ovdje u ratu govorilo. Tako je dobio i direktivu da u selima formira povje
renitva ili NOO, tamo gdje postoje uslovi za njihov uspjean rad. Tokom
novembra i decembra, Risto Kovaevi je u svim ovim selima formirao po
vjerenitva, a potom seoske NOO.37
U Gornjij Kozici u NOO tada su izabrani: oro Kovaevi za predsjed
nika, a za lanove: Blagoja Tepi, Ljubomir Nikoli, Dragan Kneevi i Milo
Kovaevi.
U Donjoj Kozici u NOO su izabrani: Mile ukovi za predsjednika, a za
lanove Ostoja ukovi, Mile akovi, Milo Todorovi, Mihajlo Nikoli,
Dako Popovi i Damjan Babi.
U Tramonji su najprije odreeni povjerenici za ishranu, i to: Mile
Vujanovi, Jovan Gogi, Teodor Nini i Vaso akovi. Neto kasnije izabran
je NOO u sastavu: Vaso akovi, predsjednik, a lanovi Petar Samardija,
Duan Devi, Duan Kondi, Vaso Dejanovi i Duan Nini.
U Ilidi su najprije izabrani povjerenici za ishranu: Ostoja Todori,
Kota Baji, Mile Trnini, i Mile Glamoanin, i to za svaki zaselak po jedan
povjerenik.
U Podovima najprije je izabran Odbor za ishranu, tj. povjerenici, a onda
krajem 1941. godine NOO. Za povjerenika je biran Jovan Lukei, ali ga je
vrlo brzo zamijenio Kota Kondi, dok su lanovi bili: Milo Sekuli, Jovan
Lukei, Vlado Jagodi, Vid Toi i Uro Jagodi.
Zadatak ovih povjerenika (povjerenitava), odnosno NOO bio je, kao i
drugdje, prije svega organizovanje ishrane vojske na ovom podruju, odno
sno slanje namirnica borcima koji su s ovog podruja, a bili su u susjednim
jedinicama i selima. Tako je Tramonja slala namirnice svojim borcima,
odnosno jedinici u Kmeane, budui da su se tamo najvie, nalazili. Ova sela
hranila su i borce iz drugih krajeva koji su dolazili ovamo radi izvoenja
akcija, ili da provedu izvjesno vrijeme i prehrane se (najprije grupa bora
ca iz Kmeana, potom etnike ete, a od januara 1942. godine i bataljon iz
Vrbljana). Ovi odbori su snabdijevali hranom i partizanske i etnike jedi
nice, koje su krajem 1941. godine jo uvijek, koliko-toliko, zajedniki djelo
vale na ovom podruju.
Veliki broj izbjeglica iz sela pod ustakom vlau: Kijeva, Kuhara,
Tornine i aplja bio je na brizi stanovnitva slobodnih sela Tramonje, Ko
zice, Ilide i drugih, odnosno na brizi njihovih seoskih odbora. Izbjeglicama
je pomagao da naprave zemunice i sklonita gdje su krili od kue donijete
namirnice i dovedenu stoku, dok su porodice smjetane po kuama Tra
monje i Kozice.
37

Izjava Jove Nikolia. Sastav odbora je dat prema kazivanju grupa navedenih
boraca ovih sela, te prema pregledima dogaaja u pojedinim selim u toku
NOB.

340

Potkraj 1941. godine na ovom podruju jo nema lanova KPJ ili

SKOJ-a, kao ni odbora ena i omladinske organizacije. Izuzev to je Risto
Kovaevi djelovao politiki, ali jo uvijek kao simpatizer KPJ, (neto ka
snije postao lan KPJ) kako na organizovanju vojske tako i pozadine, ni
jednog drugog politikog radnika jo nema u ovim selima sanskog sreza.
Rijetko su se odravale konferencije naroda, samo kada je dolazio Muhamed
Kazaz i uz izbor povjerenika, odnosno lanova seoskih NOO. I nikako vie.
Ni jedan okruni komitet KPJ (a sreskih komiteta na sanskom i susjednim
srezovima tada nije bilo) nije slao svoje lanove ili politike radnike na ovo
podruje. Izostajanje organizovanog politikog rada u selima i meu borci
ma je dosta negativno uticalo na dalji tok razvoja ustanka u ovim selima.

341

2. STANJE NA OKUPIRANOM PODRUJU U PERIODU

AVGUSTDECEMBAR 1941. GODINE
Uporedo s vojnim akcijama protiv ustanika ustae su, poev od 6. avgu
sta, vrile i propagandu. Naime, toga dana je nareeno preduzimanje mjera
za suzbijanje pobune, u koje je spadao i prestanak akcije ienja, tj.
ubijanja Srba. ienje je odgoeno, a onima koji se pokore, garantovan
je ivot i imetak. Zato je tog dana ustaka propaganda (promidba) zapoela
da tampa i razbacuje letke, s pozivima na predaju. Istina, oni su jo 2. avgu
sta bacili prve letke iznad Sanskog Mosta, nastojei da zavaraju narod koji
su vodili na ubijanje, savjetujui mu da bude miran. Sadraj poetne ustake
propagande bile su, zapravo, prijetnje, tampane kao plakati-leci, kojima je
zahtijevano da se do odreenog dana i asa izvri bezuslovna predaja oruja
i municije, kao i kolovoa ustanka. Prijetnje su se zatim redale, ali koristi
za ustae od njih nije bilo. Tako je bilo i sa prijetnjom od 31. avgusta, kojom
je traena bezuslovna predaja do 1. septembra u 12 sati.38
Ovom prijetnjom, bolje rei ultimatumom, ustae zahtijevaju bezuslovnu predaju oruja i municije te pokazivanje propalih srpskih generala, asni
ka,, etnika i etnikih voa ... A ako se to do odreenog asa ne izvri,
ustae prijete da Srbe, pravoslavne i ostale unite do zadnjeg. Pri tome
pod ostale nee da navedu partizane koji nisu Srbi, plaei se da pred
javnou priznaju da borbu vode i mnogi Hrvati i Muslimani, a to bi ve
znailo priznavanje drugog karaktera borbe, to ustae tada nisu htjele
uiniti.
Ustae su uporno tvrdile da ustanak vode srbski generali i astnici
(oficiri), iako meu ustanicima na podruju Bosanske krajine nije bilo ni
jednog generala, niti vieg oficira bive jugoslovenske vojske. Uz to, niko ni
od oficira nieg ranga skoro da nije imao druge sem sporedniju ulogu,
budui da ovdje pobunjeni seljaci i radnici nisu rado primali bive oficire
na rukovodee dunosti u ustanikim jedinicama.
Skoro ni jedan ustanik sa terena sanskog sreza nije posluao ranije
naredbe, odnosno prijetnje. Ovu najnoviju i po tonu najotriju nije poslu
ao doslovno ni jedan. Zbog toga se stanovnitvo Sanskog Mosta i okolnih
sela pod ustakom vlau malo po malo poelo uvjeravati u bespomonost
te vlasti. Istovremeno snano se oglasila i protupropaganda, odnosno propa
ganda ustanika, partizana, koji su poeli pisati i umnoavati letke i poruke
Muslimanima i Hrvatima.38
Da bi koliko-toliko svoje snage pripremilo za odbranu od oekivanog
direktnog napada ustanika na uporite u Sanskom Mostu, a i za upade u
sela koja su partizani ve oslobodili, Ustako kotarsko predstojnitvo je

38
39

Original plakata u arhivu Muzeja Bosanske krajine u Banjaluci.

Opirnije o tome vidi u poglavlju Agitaciono-propagandna aktivnost.

342

naorualo i dio civila, i to sa pukama, ali i sjekirama i slinim oruem.

Graani, a i muhaderi, morali su nou ii na strae postavljene na prilazima
gradu. Svaki, pa i demonstrativni napad partizana na grad unosio je paniku
meu stanovnitvo. Tako je bilo i nou 6/7. septembra, prilikom napada
ustanika na eljezniki most na rijeci Dabru, kada je izbezumljeni narod
bjeao u paninom strahu neznajui kuda, kako navodi kotarski predstoj
nik u Sanskom Mostu u svom izvjetaju do 8. septembra.4
Ustake vlasti su, isto tako, u skoro svim selima naoruale pojedine
civile pukama, a ostalima naredili da uzmu sjekire i si. i sve ih odreivali
da uvaju strau na prilazima selu, ali i da uestvuju u napadima protiv par
tizana i osloboenih sela.
Odredbom od 9. avgusta Paveli, je raspustio divlje ustae, prebacu
jui na njih svu krivicu za zloine ustaa poinjene nad srpskim stanovni
tvom, ali je samo mali dio tih divljih ustaa razoruan. Veina ih je uklju
ena u ustaku vojnicu, dio u tzv. priuvne ustake bojne, jedan broj je
rasporeen u domobranske satnije kada su one formirane i krajem novem
bra u satnije sanske posadne bojne, dok su neki ostali i dalje pod nepo
srednom komandom ustakog logornika i tabornika, nastavljajui zloinako
djelovanje.
Meu ustaama je vrlo brzo dolo do sukoba oko podjele opljakane
imovine. Ve 29. avgusta iz Sanskog Mosta je otputovala u Banjaluku i Za
greb delegacija Muslimana ustaa, sa naelnikom Optine Himzom Reiem
na elu, da bi traila smjenjivanje ustakog logornika Mile Ljevara i zapo
vjednika mjesta satnika Mirka umelja. U posebnom sasluanju Himze Re
ia, koje je po njegovom povratku u Sanski Most 31. avgusta izvrio lan
redarstva iz Banjaluke V. Makar, Rei optuuje ustake dunostnike i
posebno logornika Ljevara da su izvrili najkrupnije pljake i otimaine,
dok se zapostavljao muslimanski stale u Sanskom Mostu i okolici ....
Nadalje, otpuivao je logornika da je sve albe Muslimana bacao u akta i
nije ih rjeavao.41
Satnika, zapovjednika mjesta Rei je optuivao da je Muslimane
izbjeglice iz okolnih sela, istjerivao iz kancelarije i prijetio im zatvorom.
Kako su ustae, u drugoj polovini septembra- spalile vei dio sela Da
bar, zatim Umce i Djedovau, te pobile vei broj ljudi, ena i djece uhvaenih
kod kua, moglo se oekivati da e i ustanici poeti odmazdom paljenja kua
Muslimana i Hrvata u selima koja budu davala otpor, ili iz kojih budu vre
ni napadi na osloboenu teritoriju. Kako je 20. oktobra dolo do navedenog
napada ustanika na neprijateljeve strae u Gorici, Naprelju, Fajtovcima i
Kamengradu, s ustaama je po drugi put izbjeglo sve muslimansko i hrvat
sko stanovnitvo u Sanski Most. Tako se krajem oktobra opet u Sanskom
Mostu naao veliki broj izbjeglica, od kojih je veina po drugi'put napu
stila svoja sela i kue. Toliki broj izbjeglica u Sanskom Mostu, uz sve druge
tekoe grada u ijoj su se neposrednoj blizini esto vodile borbe, stvarao
je sve vee nezadovoljstvo kod stanovnitva, pogoravalo optu situaciju u
gradu i okolini. Kotarski predstojnik i drugi ustaki funkcioneri smatrali
su da je jedino rjeenje za tako teku situaciju u znatnom poveanju broja

40
41

Arhiv VII, dok. br. 47/17261.

.
Izvjetaj lana Ustakog redarstva V. Makara od 1. septembra 1941; isto, dok.
br. 32/1168.

343

vojnika da bi se mogli uspjeno braniti, ali i vratiti zauzete krajeve, kako

to pie u spomenutom izvjetaju kotarskog predstojnika od 8. septembra.
Ovo naoruano mjesno stanovnitvo nazivano je milicija i svrstano u
satnije (ete). Skupa sa domobranskim i ustakim jedinicama ukljuivana je
u borbe protiv partizana. Krajem novembra u gradu je od mjesne milicije,
odnosno od mjesnog stanovnitva, formirana domobranska Sanska posadna
bojna (bataljon) jaine oko 600700 ljudi, koja je trebala da se upotrijebi
u suzbijanju etniko-komunistikih bandi.42
Zapovjest za formiranje Sanske posadne bojne izdao je Glavni stoer
Ministarstva hrvatskog domobranstva 21. novembra, u kojoj se na poetku
kae:
1. U Sanskom Mostu postrojili od stanovnitva kotara Sanskog Mosta
jednu bojnu, koja e nositi naziv Sanska posadna bojna.
Naredbom je odreeno da bojna ima stoer (tab) i etiri streljake
satnije (ete), te da joj lokacija bude Sanski Most. Nadalje, odgovarajuim
odjeljenjem Ministarstva hrvatskog domobranstva se odreuje da za nao
ruanje i opremu bojne obezbijede: 600 puaka, 36 pukomitraljeza, 44 pi
tolja, sedam jahaih, dvadeset tegleih i dvanaest tovarnih konja, zatim
odgovarajuu opremu (odjeu i dr.), hranu, novac, kao i oficire za komandovanje bojnom i satnijama, te jednog ljekara i potreban broj doasnika
(podoficira).3 Prema tome ova bojna je imala 650700 vojnika i oficira, a
njeno organizovanje i formiranje sprovedeno je krajem novembra.
Prva satnija Sanske posadne bojne nakon organizovanja bila je u
Kijevu, a zapovjednik je bio rezervni natporunik Hasan Kiki, uitelj u
Sanskom Mostu. Satnija je imala svoje domobrane rasporeene na vodove
u etiri sela: u Kijevu. Zapovjednitvo satnije i 30 domobrana, u aplju 20,
Tomini 25 i Skrljevitoj 20 domobrana, svega 95 u Satniji. U njoj nije bilo
drugih oficira osim zapovjednika. Na ostalim dunostima su bili podoficiri,
meu njima i Abid Kurbegovi, narednik, u ijoj kui je bila i komanda
Satnije.
Druga i 3. satnija su, vjerovatno, bile u Sanskom Mostu i drugim su
sjednim selima. Jedino se zna da je krajem 1941. i poetkom 1942. godine
2. satnija bila u Donjem Kamengradu, a zapovjednik joj je bio Petar Ilikovi. U komandi satnije tada je bio i natporunik Martin Macan, predsjed
nik Kotarskog suda u Sanskom Mostu.44
etvrta satnija je krajem 1941. godine bila locirana u Starom Majda
nu. Zapovjednik joj je bio rezervni porunik Karlo Baumgertl, uitelj u
Staroj Rijeci.45
Zapovjednik Bojne je bio satnik Petrievi, a njegov zamjenik satnik
Linjak. Komanda bojne je bila u Sanskom Mostu.
Zapovjednik Orunikog voda u Sanskom Mostu, u izvjetaju upue
nom 11. decembra Krilnom orunikom zapovjednitvu Biha, u dijelu Obi
zakljuak pie:
... Mnijenja sam, da e se ovih dana ustrojenom Sanskom posadnom bojnom sa sjeditem u Sanskom Mostu, koja je obrazovana iskljuivo
od ovdanjih domaih ljudi, postignuti dobri rezultati, samo se ne bi
smjelo odlagati sa vrenjem ienja ugroenog podruja.46
42 Mladen Coli: Oruane snage NDH u Bosni i Hercegovini 1941. godine.
Arhiv VII, k. 135, br. reg. 1.
44 Arhiv VII, dok. br. 21/4, 766.
45
Zarobljen 27. juna 1942. godine, prilikom napada partizana na neprijateljska
uporita u Sanskom Mostu, pa puten kui, Ponovo mobilisan u domobrane i
1944. godine partizanima predao domobransku bojnu.
46 Arhiv VII, K. 150-a, br. reg. 25/12.

Zapovjednik je bio samo jedan od mnogih iz aparata NDH sa ovog

podruja koji su vjerovali da e poslije formiranja ove bojne od oko 700
dobro naoruanih domobrana i time znaajnog ojaanja njihovih snaga u
gradu i na okupiranoj teritoriji doi do efikasnog ienja ugroenog po
druja. Meutim, ni boravak italijanskih trupa u gradu( ojaani bataljon,
sa oko 800 vojnika), ni brojno ojaane ustake i domobranske snage nisu

Sanski Most, glavna ulica, predratni snimak.

omoguili da se ugui ustanak u ovom kraju i vrate pod ustaku vlast sela
koja su oslobodili partizani. Naprotiv, uslijedili su novi napadi partizana na
neprijateljeve manje jedinice, uglavnom desetine i vodove, razasute po okol
nim selima, ili upuivale na osiguranje puteva i pruge.
Budui da nisu mogli zauzeti podruje Luci-Palanke, ustake vlasti
su jo 16. avgusta donijele odluku o ukidanju ispostave Kotara Sanski Most
sa sjeditem u Luci-Palanci. Svi poslovi prli su u djelokrug kotarske ob
lasti u Sanskom Mostu.47
Odlukom ministarstva nastave NDH od 21. avgusta zatvorena je Gra
anska kola u Sanskom Mostu, i to sva etiri razreda na samom poetku
nove kolske 1941/42. godine.4 Meutim, novom odlukom ministra nastave,
donijete na intervenciju graana, ova kola je ponovo otvorena, i to sva e
tiri razreda.49 Ali zbog izvanredno teke vojno-politike situacije u gradu,
zbog sve veeg irenja slobodne partizanske teritorije i jaanja partizanskog
pokreta, ta kola kao ni osnovna, nije radila.
List Narodne novine od 16. oktobra 1941. godine.
Isto, 28. avgusta 1941. godine.
4S Isto, 25. septembra 1941. godine.
47
48

345

Na poetku prve ratne zime i ekonomska situacija za neprijatelja, na

roito kada je rije o snabdijevanju stanovnitva, a posebno brojnih izbjeg
lica, bila je veoma teka. Zato je Dravno ravnateljstvo za prehranu 28. no
vembra izdalo okrunicu kojom je od 1. decembra dnevna kvota hrane sma
njena na 150 grama hljeba, odnosno 112 grama brana. Ova naredba je vaila
za sve krajeve juno od sjeverne granice kotara Cazin, Dvor, Bosanski Novi,
Dubica, Bosanska Gradika, Prnjavor, Doboj, Graanica, Tuzla, Zvornik i
Bijeljina, to znai da se odnosila na podruja koja su bila zahvaena ustan
kom i borbama.50 I zbog toga je bila rasprostranjena pljaka u operacionim
podrujima da bi se i na taj nain dolo do potrebnih namirnica neophod
nih za stanovnitvo na podrujima koja su bila pod ustakom vlau.
Poto prvih mjeseci uspostavljanja svoje vlasti ustae nisu uspjele da na
podruju Bosanske krajine organizuje omladinu u Ustakoj mladei, Stoer
Ustake mladei za upe Samu i Luka u Banjaluci i Krbava i Psat u Biha
u u jesen 1941. godine uputio je izaslanstvo u pojedina mesta, pa i u,
Sanski Most, sa zadatkom da organizuje logore i tabore Ustake mladei,51
to je tada i realizirano.
Uvrivanju ustake vlasti, nakon velikih potresa i krize NDH do kojih
je dolo izbijanjem ustanka, trebalo je da doprinesu i inspekcijska putovanja
istaknutih ustakih funkcionera. Tako je krajem oktobra iz Banjaluke pre
ko Prijedora doao u Sanski Most stoernik Velike upe Sana i Luka ustaa
Mirko Beljan. U Sanskom Mostu zadrao se cijeli dan i pregledao rad usta
kog logornika.52 Vjerovatno nezadovoljan aktivnou rukovodstva logora, a
i da bi pridobio Muslimane nezadovoljne radom logornika Mile Ljevara, Be
ljan je ve 2. novembra imenovao Miru Slikovia,53 studenta iz Prijedora,
za privremenog ustakog logornika u Sanskom Mostu, dok se ne imenuju
novi ustaki funkcioneri u itavoj NDH. Stoernik Beljan je, uz to, uputio
proglas stanovnitvu Sanskog Mosta u kojem ih poziva na saradnju.54
Logornik Slikovi je odmah preuzeo rukovoenje ustakim logorom u
Sanskom Mostu, nastojei da postigne to znaajnije uspjehe. Najprije je
nastojao da se rijei svih sumnjivih lica, pa ak i kotarskog predstojnika
Ivice Simeona, otpuujui ga da je nepouzdan i nepovjerljiv, da po kafanama
pria najstroe tajne, karta se i slino. U pismu koje je uputio ustakoj nad
zornoj slubi (tajna policija, prim. B. B.) u Banjaluci, novi logornik je optu
io i Hazima Bilagbegovia, za kojeg kae da je voa komunista u San
skom Mostu, da vrbuje domobranske asnike, odrava tajne sastanke i si.
Potom je otpuio uitelja Boka Vuenovia, apotekara Otona Goldbergera,
Jevrejina, zatim dr Spitzera, rezervnog natporunika, Ijekara Sanske posadne bojne traei da se svi uklone iz Sanskog Mosta, odnosno uhapse.55
Tada nije dolo do hapenja Bilalbegovia i drugih. Po svoj prilici da su
ustake vlasti u Banjaluci smatrale ove manje opasnim nego to je smatrao
ustaki logornik u Sanskom Mostu, pretpostavljajui da uvijek imaju mo
gunosti da ih uhapse i odstrane i uine bezopasnim kako to trai ustaki
logornik.
50

51
52

*8
54
55

Arhiv Hrvatske, Zagreb, Fond Ministarstva za obrt, veleobrt i trgovinu, fase.

113, br. 379/41.
List Ustaa, Zagreb, 2. novembra 1941. godine.
List Ustaa, Zagreb, 2. novembra 1941. godine.
Kao ustaki funkcioner, poginuo u borbi protiv partizana prilikom borbi za oslo
boenje Prijedora 15/16. maja 1942. godine.
List Ustaa, od 9. novembra 1941. godine.
Arhiv VII, K. 170 br. reg. 27/101.

3. POETAK ILEGALNOG RADA ZA NOP NA

OKUPIRANOJ TERITORIJI
Ustanak u grmekim selima i pokolj koji su ustae izvrile prvih dana
avgusta 1941. godine, zakratko su prekinuli veze naprednih Sanjana sa grme
kim selima u kojima su imali i dobrih poznanika ili bliskih prijatelja.
U vrijeme pokuaja primirivanja pobune (ustaki naziv za ustanak),
tokom avgusta i septembra poneki stanovnik iz sela najbliih Sanskom Mo
stu poeo je opet dolaziti u grad. Kada je, sredinom oktobra, ponovno dola
okupatorska italijanska vojska u Sanski Most, tih seljaka koji su dolazili u
grad bilo je sve vie, a pogotovu ena radi nabavke soli, gasa, duvana i
slinih potreba.
Ve sredinom avgusta Hazim Bilalbegovi se susreo sa Petrom Brajiem i Milom amberom, ljudima iz oblinjeg sela Krkojevci, koji su doli
u grad radi kupovine soli, duvana i si. Tada je od njih dobio prve informa
cije o ustanicima, organizatorima ustanka i stanju u osloboenim selima.
Hazim se s njima dogovorio da svaki put kad dou u grad navrate i kod
njega, u Ured za katastar. Dok bi s jednim od njih razgovarao o ilegalnoj
saradnji, na stolu bi drao razastrte katastarske planove toboe radi izrade
izvoda za neku zemlju koju Petar Braji ili Mile amber, navodno, kupuju
ili prodaju. Poto su i drugi seljaci dolazili zbog poslova oko prenosa vlasni
tva na zemlju, ei dolazak ove dvojice nije mogao lako upasti u oi
utakim pijunima. Petar i Mile su, inae, bili napredni zemljoradnici, s
kojima se Hazim Bilalbegovi do rata ee susretao i objanjavao im poli
tiku situaciju i kretanja u zemlji i svijetu. Zahvaljujui i tome Braji je u
politikoj aktivnosti do rata bio antireimski raspoloen, a jedno vrijeme
bio je i seoski knez u Krkojevcima. Sve je to uslovilo da su i u veoma tekoj
situaciji, iza stranih avgustovskih pokolja, imali povjerenja jedan u drugog.
Petar Braji e dolaziti u Sanski Most do potkraj 1941. godine, a poslije vie
nije smio, jer je time biran u NOO, dok je Mile amber i poetkom 1942.
godine nesmetano dolazio u ovaj okupirani grad.56
U poetku je to bila lina i prijateljska veza Bilalbegovia s Brajiem
i amberom, jer oni jo nisu bili kuriri neke partizanske komande. Tek po
etkom novembra formiranjem Sanske partizanske ete, komanda ove jedi
nice poinje organizovano da radi na uspostavljanju i odravanju veza sa
NOP-om u Sanskom Mostu i nekim okupiranim selima. U isto vrijeme i u
Sanskom Mostu dolazi do formiranja organizovane ilegalne grupe, u kojoj
je bio i Hazim Bilalbegovi. Ona preko Brajia i ambera odrava zvanino
veze sa partizanskim komandama u Grmeu.
Nastojanje ustakih vlasti da se pomirljivom politikom likvidira po
buna omoguilo je naprednim Sanjanima da se ve, sredinom avgusta, po
nu sastajati, informisati o stanju u gradu, ustanikim selima i u svijetu. U

56

Kazivanje Hazima Bilalbegovia, 7. septembra 1963. godine.

347

toj grupi bili su Hazim Bilalbegovi, nadcestar Nairn Ibriagi,57 student Mir
ko Vrani, Hase Sarajli i Hasan Kurbegovi, uiteljica Desa Basta i potan
ska slubenica Barbara Kazi.
Sredinom avgusta Hasan Kiki je premjeten na dunost sreskog (ko
tarskog) prosvjetnog referenta u Sanski Most. On je bio napredni knjievnik
i komunista, pisac poznatih romana o ivotu umskih radnika Ho ruk i
Bukve, kao i pria od kojih je sazdana i zbirka Provincija u pozadini.
Izmeu dva rata bio je istaknuti knjievnik. Do rata je saraivao u napred
nim asopisima, a zajedno sa Skenderom Kulenoviem58 i poznatim komu
nistom i marksistikim filozofom Safetom Krupiem,59 afirmisanim knjiev
nikom i komunistom, pokrenuo je u Zagrebu 1937. godine asopis Putokaz.
Do 1940. godine je slubovao u Pisarevini, nedaleko od Zagreba. U meu
vremenu je vanredno diplomirao na beogradskom pravnom fakultetu, ali je
ostao da radi kao uitelj. U godinama pred rat odravao je predavanja u
nekim gradovima u okolini Zagreba, kao i u Bosni (Bosanska Dubica, amac,
Gradaac itd.). Po uspostavljanju Nezavisne Drave Hrvatske on i njegova
supruga Ana, uiteljica, otputeni su s posla. Nekoliko mjeseci prije dolaska
u Sanski Most Hasan Kiki je bio jedan od onih pouzdanih ljudi koji su do
ekivali, ilegalno smjetali i dalje otpremali nae pance koji su se vraali
u zemlju i, po rasporedu dobijenom od CK KPJ, odlazili u krajeve gdje je
poeo ustanak.
Po dolasku u Sanski Most, Hasan Kiki se upoznao sa mjetanima
studentima Hasom Sarajliem i Hasanom Kurbegoviem, a koji dan kasnije,
na osnovu informacije dobijene od njih, potraio je Hazima Bilalbegovia
i s njim se upoznao.6 Hasan Sarajli ga je upoznao i sa uiteljicom Desom
Bastom i potaricom Barbarom Kazi.81 Kiki je Desi Basti rekao da je
Nadcestar iz Banjaluke, u Sanski Most doao 1936. i ostao do avgusta 1943.
godine. Uesnik NOB-a.
68 Nosilac Partizanske spomenice 1941, umro 1977. godine u Beogradu.
59 Profesor rodom iz Bosanske Krupe, do rata ivio u Zagrebu; uhapen u Banja
luci i 8. juna 1941. godine prebaen u ustaki zatvor u Zagrebu, a potom u logor
Jasenovac, gdje je strahovito muen i 14. novembra 1942. godine ubijen.
89 O tome susretu Hazim je zabiljeio:
. . . Bio je to ovjek srednjeg rasta, pun, ali ne debeo. Smea ravna kosa bri
ljivo zaeljana. Na dobro izbrijanom licu zrailo je zdravlje i energija, a kada
je govorio, ukazivali su se nevjerovatno bijeli i zdravi zubi. Imao je energian
izgled ublaen vjeitim osmjehom, a ako ga ovjek malo due slua, primijetice da je sklon humoru. Pokreti su mu bili ivahni i puni tempa, to je oda
valo ovjeka od akcije. Svidio mi se na prvi pogled.
Razgovor izmeu nas protekao je neusiljeno. Ubrzo smo postali veoma bliski
i Kiki mi se obraao kao da smo ve davnanji poznanici. Pa i kad je raz
govor poprimio povjerljiviji karakter, on je zadrao preanji nain ophoe
nja, samo mu je glas postao neto tii.
Dobro, a ima li ti kakvu vezu sa umom?
Svakodnevnu. Dvojica naih redovno odravaju vezu. Uostalom, nadam se
da u te uskoro upoznati sa Brajiem i amberom.
Razgovor se otegao. Radoznalou pravog literate, Kiki se interesovao za stvari
do u sitnice. Dugo sam mu objanjavao politiku situaciju u Sanskom Mostu
i upoznavao ga sa Karakterom ustanka na Podgrmeu. A kada smo se rastali,
shvatio sam da je naa organizacij ojaana starim i iskusnim revolucionarem ...
Iz neobjavljenog rukopisa Hazima Bilalbegovia U predveerje rata, str. 21.
81
Po dolasku ustaa na vlast dva brata Barbare Kazi uhapeni su i u Kerestincu
ubijeni. Ona je to uskoro saznala i jo vre se vezala za NOP. I do tadat
Barbara se druila sa naprednim omladincima.
57

348

prije rata bio iskljuen iz KPJ, ali da je nakon kapitulacije bive Jugoslavije
vraen u KPJ.62
Budui da je Hazim Bilalbegovi znao ko je Hasan Kiki, a ovaj opet
0 Hazimu dobio odgovarajue obavjetenje od spomenutih studenata i Dese
Baste, lako su se sporazumjeli i odmah dogovorili kako i ta da rade. Prvo
pitanje Hasana Kikia je bilo da li Hazim ima vezu sa umom, a kada mu
je to ovaj potvrdio, traio je da se to prije i on upozna s kurirom. Ve
sjutradan susreli su se Petar Braji i Hasan Kiki, posredstvom Hazima
Bilalbegovia i Rasima Hromalia ingera. Tih dana sa Kikiem se upoznao
1 Nairn Ibriagi.
Hasan Kiki je vrlo brzo formirao prvu grupu koja e organizovati
ilegalni rad za NOP u Sanskom Mostu u koju su, osim njega, uli Hazim
Bilalbegovi i Naim Ibriagi. Ve na prvom sastanku dogovorili su se o
nainu ilegalnog rada da e redovno odravati sastanke i tu svaki od
njih podnositi izvjetaj ta je uradio od dobijenih zadataka i si. Sloili su
se da grupom rukovodi Hasan Kiki, a sastajali su se u kancelariji ili stanu
Naima Ibriagia, u hotelu Tahira Hromalia, ili kod Dese Kragulj, gdje
je Kiki stanovao. Da bi Kikiu omoguili to bolje rukovoenje ilegalnim
radom, nisu mu dali da rukovodi nekom posebnom grupom ilegalnih rad
nika, izuzev to je odravao veze sa Desom Bastom. Nju, pak, nije htio da
ukljui u rukovodstvo ilegalne grupe jer je bila Srpkinja, pa bi u tadanjim
uslovima bila lako otkrivena. Hazim i Naim su dobili zadatak da okupe po
dvojicu-trojicu potenih i naprednih Sanjana i da od njih formiraju ilegalne
grupe koje e izvravati odreene zadatke.
Da bi mogli to uspjenije rukovoditi ilegalnim radom, Hasan Kiki
je predloio da sva trojica dobiju ilegalna imena. Tako je on uzeo ime Slo
bodan, Hazim Bilalbegovi Slavko i Naim Ibriagi Milan. Kiki e
pri izlasku na slobodnu teritoriju imenu Slobodan dodati i prezime Aneli.3
Po dolasku u Sanski Most Hasan Kiki je nastavio odravati vezu sa
partijskim rukovodstvom u Zagrebu, te uspostavio vezu sa Prijedorom i,
potom, sa Banjalukom.64
Krajem avgusta 1941. godine uro Pucar Stari je pripremao oblasno
savjetovanje predstavnika ilegalnih partijskih rukovodstava gradova Bosan
ske krajine, pa zbog toga, kao kurira, alje Muhameda Hadihalilovia u
Prijedor, Bosanski Novi, Bosansku Krupu i Biha, sa zadatkom da pozove
predstavnike tamonjih mjesnih komiteta KPJ na sastanak u Banjaluku.
Hadihalilovi je, vjerovatno 28. avgusta, bio u Prijedoru sa Mirom Cikotom,6s a potom, istog dana, produio za Bosanski Novi (zbog blokade grada
nije svraao u Bosansku Krupu), i Biha. Jednog dana izmeu 1. i 4. sep
tembra u Banjaluci je, u inovnikoj menzi, odrano oblasno partijsko sa
vjetovanje, kojem je prisustvovalo sedamnaest drugova i drugarica, od ko

62
63

64
64

Pribiljeka o kazivanju Dese Baste 17. maja 1976. godine.

Po izlasku na slobodnu teritoriju Podgrmea, Hasan Kiki, alijas Slobodan
Aneli, bio je kratko vrijeme zamjenik politikog komesara 2. bataljona 1. kra
jikog NOP odreda.
Prema kazivanju Dese Baste.
Clan, pa sekretar Mjesnog komiteta KPJ za Prijedor, uhvaena i u zatvoru
muena; ubijena od ustaa 1942. godine.

jih je neke saekivao i dovodio na sastanak Muhamed Hadihalilovi.66 Po

slije tog savjetovanja Pucar pie izvjetaj Svetozaru Vukmanoviu Tempu
0 radu partijske organizacije Bosanske krajine i izvrenim akcijama. U tom,
ve citiranom izvjetaju Pucar, pored ostalog, obavjetava delegata CK KPJ
1 o stanju u Sanskom Mostu u kome ima grupa od pet lanova.67
Sadraj ovog dijela Pucarevog izvjetaja ranije je komentarisan, pa
tome ovdje dodajemo da je nedvojbeno da je, s obzirom na navedene i
njenice, Mira Cikota, tada lan ilegalnog Mjesnog komiteta KPJ za Prijedor,
na tom oblasnom savjetovanju referisala i o Sanskom Mostu i dala podatke
koje je Pucar naveo u svom izvjetaju od 4. septembra. Kako je Desa Basta
od poetka 1941. godine odravala veze s prijedorskim komunistima (meu
kojima i sa Veljom Stojniem i Ilijom Stojanoviem, a od avgusta 1941.
godine i sa Ajom Malievi68, najvjerovatnije je tim kanalom Hasan Kiki
i poslao Miri Cikoti podatke koje je saoptila na savjetovanju.
Ostaje da se utvrdi koji su drugovi i drugarice mogli doi u obzir da
se uvrste u ilegalnu grupu od pet lanova, koji su, u interpretaciji Mire
Cikote, naznaeni kao grupa od pet lanova KPJ u Sanskom Mostu. U tu
grupu, svakako, dolaze Hasan Kiki i Desa Basta, lanovi KPJ, zatim Hazim
Bilalbegovi, kandidat za lana Partije, Naim Ibriagi, koji istina nije bio
ni lan, ni kandidat za lana KPJ, ali se nalazio u rukovodstvu koje je organizovalo ilegalni rad, te Mirko Vrani, student, kojeg su prijedorski komu
nisti dobro znali.
U spomenutoj informaciji o Sanskom Mostu znaajan je demanti gla
sina da su partizani vrili nasilje nad muslimanskim i hrvatskim ivljem.
To govori da se o tome tada govorilo u javnosti, da su ustae tu dezinfor
maciju irile, ali da je ova grupa naprednih Sanjana, informiui sekretara
oblasnog rukovodstva KPJ preko Mire Cikote, te vijesti nazvala pravim ime
nom i ocijenila kao podlu klevetu i la Pavelieve propagande.
U spomenutom izvjetaju bila je tana i informacija da ta grupa ima
vezu sa ljudima iz okoline koji se po umama nalaze, ali sam ve naveo
da je ta veza tada bila samo lina.
Septembar i oktobar 1941. godine proli su u organizacionom srei
vanju i jaanju ustanikih gerilsko-partizanskih odreda, formiranju taba
1. krajikog NOP odreda. Okrunog komiteta KPJ i OK SKOJ-a za Grme.
Rad ilegalne grupe u Sanskom Mostu u to vrijeme se svodio na pravilno
informisanje graanstva o situaciji u svijetu i zemlji, a pogotovu na pod
ruju sreza, zatim tumaenja ciljeva ustanka protiv okupatora i ustaa, i
renja istine o partizanima i pobijanja lai koje su ustake vlasti proturale
meu stanovnitvom o ustanicima partizanima. Uz to, grupa je uspjeno
Muhamed Hadihalilovi: Mukotrpna staza kurira oblasnog komiteta, edicija
Podgrme u NOB, knj. 1, str. 207208.
7 Zb. IV/1, str. 193.
os Desa Basta se sjea da je neposredno iza pokolja Srba u Sanskom Mostu, po
etkom avgusta, pokuala da uhvati vezu u Prijedoru sa Veljom Stojniem i
Ilijom Stojanoviem, ali su oni ve bili otili u partizane. Ipak, preko porodice
Velje Stojnia stupila je u vezu sa Ajom Malievi i tako opet povezala sanske
sa prijedorskim komunistima. Poto kao Srpkinja nije mogla ii u Prijedor i
odravati tu vezu, slala je Barbaru Kazi, koja je svoje este odlaske u Prije
dor pravdala lijeenjem zuba kod zubara kojeg tada nije bilo u Sanskom Mostu.
66

350

uticala na mnoge mlae ljude da se ne javljaju u ustae, te da ne uestvuju

u ustakim pohodima na ustanika sela radi ubijanja i pljakanja.
Krajem septembra iz Sarajeva su se u Sanski Most vratili Ahmet Kadi, obuarski radnik, koji je za lana KPJ primljen u Sarajevu decembra
1940. i Hamo ehaji, krojaki radnik, sindikalni aktivista. Obojica su od
mah potraila Hazima Bilalbegovia, ukljuili se u ilegalnu grupu i izvra
vali brojne zadatke. Kako su obojica imali dosta poznanika, naroito meu
mlaim ljudima, najvie su radili na njihovom odvraanju da se ukljue
u ustake formacije i da pljakaju po srpskim selima. Mnogi ljudi, naroito
iz Starog Majdana, istiu da zahvaljujui Kadiu i ehajiu i njihovom ob
janjavanju i ubjeivanju nisu zavedeni ustakom propagandom.

BJEKSTVO DOMOBRANA SA PUKOMITRALJEZOM U PARTIZANE

Septebra ili prvih dana oktobra u Sanski Most je doao Sabit Abdu
zaimovi, mobilisan kao domobran. Rasporeen je na strau u Pobrijeje.
Bio je rodom iz Tenja, bez zanimanja, ali se do rata najvie druio s na
prednim radnicima, acima i studentima.9 Dugo je bio izvan Tenja, pa se
0 njegovom radu i kretanju u rodnom mjestu nije znalo. Po dosaku u San
ski Most brzo se povezao sa Hazimom Bilalbegoviem, kome je najavio da
eli da, sa orujem, prebjegne u partizane. Jednog dana je i najavio svoje
bjekstvo, pa su drugovi iz ilegalne grupe u gradu uputili poruku partizani
ma da na Umcima oekuju izlazak jednog domobrana sa orujem. Nou
10/11. oktobra 1941. godine Sabit Abduzaimovi je od strae u Pobrijeju
uzeo pukomitraljez i dva karabina i 11. oktobra, pored Husimovaca, izbio
na Umce, gdje ga je ekala partizanska patrola, u kojoj je bio i Lazar unica. Sunica je odmah preuzeo pukomitraljez (to e biti prvi pukomi
traljez u Eminovakom vodu), a dvije puke preuzela dva borca roguljaa
1 tako se naoruali. Domobran je upuen u komandu Voda, odatle u tab
ete, pa u tab Krajinske divizije u Majki-Japri.70

09

Prema podacima dobijenim od Optinskog odbora SUBNOR-a Teanj, Sabit

Abduzaimovi je do rata pripadao proletarijatu. Dolazio je u sukob sa ostalim
komunistima, ali se i dalje s njima druio. Navodno, bio je panski borac, ali
o tome nema dokaza. Kada je Sabit izaao sa orujem u partizane, odmah je
izjavio da je panski borac, a to je govorio i drugovima u Sanskom Mostu.
70 Prema sjeanju Slobodana Inia, iz Luci-Palanke, Sabit Abduzaimovi je bio
rasporeen na dunost u intendanturi taba Krajinske divizije, a potom taba
1. odreda, pa Operativnog taba za Bosansku krajinu.
Kada je 2. krajika brigada, krajem avgusta 1942. godine, vodila borbu protiv
Nijemaca i etnika na Manjai, Sabit je dotjerao hranu na Grku Gradinu i
tada pobjegao iz partizana u Banjaluku. Kako se kod ustakih vlasti opravdao
za ranije bjekstvo u partizane sa pukomitraljezom i dvije vojnike puke, nije
poznato, ali je ubrzo mobilisan u domobrane i upuen u borbu protiv partizana
na Kozari.
Oktobra 1942. godine 1. krajiki proleterski bataljon je uspio da se iz Slavonije
prebaci na Kozaru. U jednoj akciji proleteri su zarobili grupu domobrana i
meu njima Sabita Abduzaimovia, kojeg je prepoznao komandant proletera
Huse Hodi, jer su obojica iz Tenja i poznavali su se od prije rata. Sabit
je izrazio elju da ostane u partizanima, dok su ostali domobrani puteni ku
ama. Mi se ranije nismo slagali i utoliko mi je sad milije to je Sabit uvidio
svoju greku i odluio da prie partizanima govorio je Huso drugovima

351

0 tom izlasku, odnosno bjekstvu domobrana u partizane, Stoer vrbaskog divizijskog podruja izvjetava 24. oktobra, slijedee:
. . . 4. Bjegstva iz vojske:
Nou izmeu 10. i 11. listopada 1941. napustio je straarsko mjesto
u zaseoku Pobreje, kotar Sanski Most i otiao u nepoznatom pravcu do
mobran iz sastava ojaane VI bojne 2. p. pukovnije Sabit Abdurlajmovi
(Abduzaimovi, primjedba B. B.) iz Tenja, odnijevi sa sobom puku i 2
karabina svojih drugova. Za imenovanim se traga .. .71
U ranije citiranom pismu ustakog logornika u Sanskom Mostu, od
17. decembra 1941. godine, spominje se takoe bjekstvo ovog domobrana
u partizane i optuuje Hazim Bilalbegovi, zbog toga to nastoji da sa
svakim novim domobr. asnikom stupi u vezu kako'bi ga mogao obraditi
1 da im tako poslui njihovim ciljevima. Pripisuje mu se da je to uinio
sa jednim domobr. (anom) koji je sa mitraljezom pobjegao u umu .. .72

UKLJUIVANJE PORUNIKA VLADIMIRA BELUHANA U ILEGALNU

GRUPU I NJEGOV ODLAZAK U PARTIZANE
Prvih dana oktobra 1941. godine u Sanski Most je doao Vladimir Be
luhan, inenjer agronomije, kao mobilisani rezervni porunik. Do mobilisanja bio je zaposlen u Poljoprivrednoj oglednoj i pokusnoj stanici u Zagre
bu, gdje je, istovremeno, spremao doktorat. Jo kao student agronomije
bio je ukljuen u aktivnost studenata komunista. U kruocima je drao
zapaena predavanja, npr. O agrarnom pitanju u Lenjinovim djelima, O
agrarnom pitanju kod nas, i si. Neposredno pred rat pod svojim imenom
je drao stan iskljuivo za ilegalce komuniste. Krajem septembra Beluhan
je mobilisan u domobrane i odreen mu raspored u satniji u Sanskom Mo
stu. Beluhan je htio izbjei odlazak u domobrane, ali su mu drugovi komu
nisti rekli da treba da ide i da se u Sanskom Mostu povee sa ilegalnom
organizacijom. Pred sam polazak inenjer Moro Magai ga je uputio da
se u Sanskom Mostu obrati knjievniku Hasanu Kikiu.73
Odmah po dolasku u Sanski Most rezervni porunik Beluhan je uspo
stavio vezu sa Hasanom Kikiem, kojeg nije poznavao, ali je Kiki pozna
kako pie Branko Vukovi u knjizi Prvi krajiki proleterski bataljon, izdanje
Narodne armije, Beograd, 1971. godine, str. 1845.
Prema kazivanju Duana Repajia, koji je prisustvovao susretu Huse Hodia
sa Sabitom Abduzaimoviem na Kozari, Sabit je ispriao da je iao po duvan
u Prozor i Ljubuki, da su ga tom prilikom Italijani zarobili, a vlasti NDH
sprovele u Slavonski Brod. On je tada traio da ga puste da ide u Bosansku
Dubicu, da ima tamo roaka. Kada je grupa civila ko zna koji put ponovo
krenula u pljaku u naputena kozarska sela, poao je i Sabit sa vreom na
leima. Dvojica partizanskih kurira su ga zarobila i htjeli odmah ubiti. Tada
je naiao Proleterski krajiki bataljon i dolo je do prepoznavanja Huse Ho
dia i zarobljenog Sabita. Ali, tada je Sabita prepoznao i proleter Joja Stani
i izljubio se s njim, kao i jo neki proleteri sa sanskog sreza. Oni su Husi
ispriali da im je Sabit u jesen 1941. godine donio pukomitraljez i dvije puke.
Nekoliko dana kasnije, 29. oktobra 1942. godine, dok se komandant Huse Hodi umivao, priao mu je Sabit i opalio metak u grudi, a onda i sebi u glavu.
Obojica su pali jedan pored drugog, mrtvi. (Ovaj detalj je zabiljeen 4. febru
ara 1978, a prema kazivanju Duana Repajia, koji je tada preuzeo komandu
nad bataljonom, odnosno izabran za komandanta Proleterskog bataljona.
Zb. NOR, IV/2, str. 348/9.
72 Arhiv VII, k. 170. f. 10, br. reg. 27.
73 Kazivanje Jelene Janji Stare.

352

vao one koji su Beluhana uputili na njega. Ukljuio se u ilegalnu grupu,

pa je, ocijenivi situaciju u Sanskom Mostu i okolini, odluio da to prije
pree u partizane. Zato je ve 28. oktobra kreuo sa vodom domobrana preko
Brajia Tavana ka Dabarskom vrelu i peini, odnosno prema Kljevcima,
raunajui da e na tom putu, kojeg su kontrolisali partizani, naii na par
tizane, sporazumjeti se i itav vod im prevesti. Stvarno, nedaleko od Dabarske peine Beluhan je sa vodom upao u partizansku zasjedu. Tu je
preao na stranu partizana, ali je zarobljeno samo dvanaest domobrana
umjesto itavog voda. Zaplijenjeno je oko dvadeset puaka, dva pukomitra
ljeza i neto druge vojnike opreme i municije.
Domobranska komanda je raunala da je porunik Vlado Beluhan ne
panjom zarobljen, ali je ubrzo saznala da ga partizani ne dre kao zarob
ljenika, ve da je slobodan. Neto kasnije, 1. novembra, kada je uhapena
grupa ilegalnih saradnika NOP-a u Sanskom Mostu, u stanu Barbare Kazi
i Desanke Basta pronaeno je pismo upueno iz Zagreba za Vladu Belu
hana. Tek tada su ustae zakljuile da je on, u stvari, prebjegao u partiza
ne, a ne zarobljen zbog neopreznosti.
* * *

Dana 19. oktobra 1941. italijanska okupatorska vojska ponovo dolazi

u Sanski Most. Time su Srbi koji su preivjeli strahote ustakog pokolja
poetkom avgusta bili neto slobodniji, pa su se poeli vie kretati po gradu.
Neki od njih su se ukljuili u ilegalni rad koji je organizovala, razvila i i
rila grupa naprednih Sanjana sa Hasanom Kikiem na elu. Tada se u ile
galni rad ukljuuju: Stojanka Miljatovi, Milan Miuka Miljevi, Desa Kragulj i Marica Miljatovi. Od mjetana Muslimana u ilegalni rad ukljuuju
se: Bajzo Topalovi, Muhamed Kurbegovi, Ibrahim Aganovi Haimovi,
Abid Kurbegovi, Ibro Karabeg, Muharem Muji, Mustafa Brki, Rasim
Hromali Singer, Esad Alagi, Huse eki, Beo Alagi zv. Majkin i jo neki.

23 Srez S. Most u NOB

353

4. AKTIVNOST ILEGALNE GRUPE U SANSKOM MOSTU

Za kratko vrijeme boravka u Sanskom Mostu Hasan Kiki je stekao
velike simpatije i muslimanskog i srpskog ivlja. On je u rad ilegalne grup
unio bolji metod rada i veu organizovanost. Grupa je radila sa vie siste
matinosti, sa ciljem da ostvari to bolje rezultate sa to manje rtava.
Zato su se sa Kikiem sastajali samo Nairn Ibriagi, Hazim Bilalbegovi,
Desa Basta i Hamo ehaji, kao i pojedinci graani koji jo ustaama nis
bili poznati kao saradnici partizana.
U samom gradu grupa je imala vie ilegalnih punktova meu kojim:
jedan u radnji Ibrahima Alajbegovia, sajdije, gdje su ostavljane i preu
zimane poruke i razni materijal, prije svega onaj pripremljen za prenos
na slobodnu teritoriju; drugi u radnji Ljupka Ljepojevia, obuara, koji je
sluio za skrivanje materijala pripremljenog za partizane; trei u kancela
riji Hazima Bilalbegovia (Ured za katastar); etvrti u hotelu brae Hromali. Ve od poetka okupacije zemlje pristae NOP-a sastajali su se ile
galno u mlinu Ante Vrania oca Mirka Vrania, u kui Marice Miljatovi
majke Stojanke i Brace Miljatovi, zatim u kui Dune Alagi i jo nekih.
Grupa je djelovala i u okolnim selima, pa je ubrzo formirala etiri
ilegalna punkta: jedan u Krkojevcima, pod rukovodstvom Petra Brajia, koji
je imao zadatak da odrava vezu izmeu ilegalne grupe i partizana na slo
bodnoj teritoriji; drugi u Husimovcima, gdje je Ibro Karabegovi rukovodio
grupom pristalica NOP-a i, sem ostalog, obezbjedio skrovita za privremeni
smjetaj sakupljenog materijala za slanje na slobodnu teritoriju; trei u
Kijevu, kojim je rukovodio Abid Kurbegovi, koji je imao zadatak da pridobija domobrane i mjetane za NOP, da odrava vezu sa ustanicima na
podruju TramonjaIlidaKozica i dostavlja im to je potrebno, i et
vrti punkt u Starom Majdanu gdje je Ahmet Kadi formirao grupu ilegalnih
saradnika NOP-a kojom je rukovodio radnik Jusuf Kuruzovi, dok je kao
veza Ahmeta Kadia sa Jusufom Kuruzoviem bio potar Hilmo Avdagi,
tetak Hazima Bilalbegovia.
Ilegalni rad svih ovih pristaa NOP-a obuhvaenim ilegalnim punkto
vima i vezama imao je zadau: stalnu propagandu protiv okupatora i do
maih izdajnika; raskrinkavanje okupatora i ustaa za poinjene zloine;
irenje ilegalne mree protivnika okupatora i domaih izdajnika i njihovo
obuhvatanje ilegalnim radom za NOP; prikupljanje podataka o neprijatelju
to e se naroito razviti u narednoj godini; prikupljanje oruja, municije,
sanitetskog materijala, papira, indiga i drugih kancelarijskih potreptina;
organizovanje i odravanje vie kanala za vezu grada s partizanima na slo
bodnoj teritoriji; uspostavljanje i odravanje veze s ilegalnim saradnicima
NOP-a u Prijedoru; djelovanje meu domobranima da bi se neprijateljske
jedinice iznutra oslabile; odvraanje Muslimana i Hrvata da ne idu na is
toni front, u ustae i druge specijalne okupatorsko-ustake jedinice; ma
terijalno pomaganje srpskih i jevrejskih porodica ije su muke lanove
pobile u ljeto 1941. godine, itd.

354

Ubrzo nakon formiranja 4. ete 4. bataljona Slobode, ilegalna grupa

iz Sanskog Mosta uspostavila je vezu sa komandom Cete, a preko nje i sa
viim partizanskim tabovima na Grmeu. Vie to nije bila veza znanca
sa znancem, ve veza organizovane ilegalne grupe sa partizanskim tabom
kojoj ovaj daje zadatke. Za odravanje te veze 4. a potom Sanske partizan
ske ete s ilegalnom grupom u Sanskom Mostu odgovoran je bio Pero Moraa, koji je ilegalcima pisao poruke i tajno se sastajao s Hasanom Kikiem
i Hazimom Bilalbegoviem. Ali, ve na poetku tako organizovanog rada
ilegalna grupa je doivjela teak udarac. Naime, 1. novembra andarmi u
Sanskom Mostu uhapsili su est lica osumnjienih da pripadaju tajnoj ko
munistikoj organizaciji. U izvjetaju 3. orunike pukovnije od 8. novem
bra, izmeu ostalog, pie:
. . . U posljednje vrijeme komunizam se poeo iriti i meu hrvat
skim puanstvom, a naroito meu Muslimanima. Opaena je komunistika
akcija i meu naim dravnim slubenicima, koji imaju veze sa pobunje
nicima.
Na podruju kotara Sanski Most primjeena je komunistika orga
nizacija, te povodom toga od strane orunike postaje Sanski Most izvren
pretres premetaina kod nekih osoba u Sanskom Mostu, i to: Hazima
Bilalbegovia, namjetenika kod mjesnog katastra, Huse Kurbegovia, stu
denta filozofije, Mirka Vrania, studenta agronomije, Barbare Kazi, inov
nice mjesne pote, Desanke Baste, uiteljice u selu Kljevcima a sa stanom
u Sanskom Mostu, i Vida Mijatovia aka 5. razreda gimnazije.74
Prilikom premetaine kod gore navedenih lica pronaeno je i to: u
stanu Barbare Kazi i Desanke Baste, koje stanuju u jednoj sobi, pronaena
je jedna knjiga pod naslovom J. Staljin, osnovi Lenjmizma. Za ovu knjigu
imenovane izjavljuju da im je zajedniko vlasnitvo. Kod Barbare Kazi
pronaeno je jedno pismo upueno iz Zagreba na ing. priuvnog porunika
Vlatka Beluhana, koji je 28. listopada 1941. od strane pobunjenika zarob
ljen, kako je to pod takom 2. ovog izvjea navedena Ah je po saznanju
puten na slobodu. Kod Vida Mijatovia pronaeno je jedno pismo sa zna
kom u vidu kule i logora, to je svakako sumnjivo, a pisano je jo 24. trav
nja 1941. iz Bos. Novog od neke Jovanke.
Sve napred navedene osobe kod kojih je vrena premetaina liene
su slobode i sa pronaenim kompromitujuim materijalom predane su
kotarskoj oblasti u Sanskom Mostu na dalji zakonski postupak .. .75
Prilikom tog hapenja policajci su vrili premetainu kod svih spome
nutih. U sobi gdje su zajedno stanovale Desa Basta i Barbara Kazi nisu
nita nali, pa su krenuli napolje. Meutim, upravo tada je policajac Salko
Kurumovi zavirio u pe, koja nije bila loena, i iz nje izvukao knjigu^
Osnovi lenjinizma, za ije se posjedovanje i prije rata ilo na robiju. Na
pitanje otkud im ta knjiga, obje su odgovorile da im je to zajedniko vla
snitvo, odlune da krivicu ne bacaju jedna na drugu, niti na nekog treeg.
A istina je bila da je tu knjigu iz Zagreba nabavio Hasan Kiki, kao i jo
neke druge, a potom ih, po kuririma Brajiu i amberu, slao grmekim
partizanima. Ovu je dao Desi i Barbari da je do dolaska kurira proitaju.
One su je itale, a potom ostavljale u furunu, raunajui da tamo niko nee
zavirivati.
Isti dan svi uhapeni su, na intervenciju graana, puteni na slobodu.
Meutim, dan-dva kasnije, Barbara i Desa su ponovo uhapene. Tada ih je
74 Rije je o Vidovoj kerki Stojanki Mijatovi.
Arhiv VII, k. 143, f. 4-1, br. reg. 41.

355

pozvao Stjepan Detoni, predsjednik Kotarskog suda. On je ranije bio radi

evac, poznat kao poten i estit ovjek, protivnik ustaa. On im je tada
rekao: to ste ranije govorile, nije vano, vano je to ete sada kazati i
toga se drite. Svugdje u zatvoru ima pijuna, oni e ih ubacivati, pazite
se. Tada je Barbara Kazi predloila da kau kako im je knjigu ostavio
njen brat Perica Kazi, koji je bio ubijen u Kerestincu. Ti Detonijevi sa
vjeti dobro su doli Desi i Barbari, tim prije jer ranije nisu hapene, pa
nisu znale kako da se ophode u zatvoru, a pogotovu kako da daju izjave.
Dva-tri dana potom andarmi su, preko Prijedora i Bosanskog Novog,
sproveli Barbaru Kazi i Desu Bastu u bihaku kulu, gdje su zatvorene u
dijelu zvanom brigada. Odatle je Barbara odmah pisala svom treem bra
tu o poloaju u kome se njih dvije nalaze, pa je ovaj, uz plaanje, uspio da
neki gestapovac iz Zagreba intervenie kod suda u Bihau. Tako su obje
osloboene optube. Presudom je Barbara Kazi otputena iz dravne slu
be, pa je otila u Zagreb, a Desa Basta je suspendovana, ali se vratila u
Sanski Most, gdje joj je Hasan Kiki obezbijedio sobu u hotelu Tahira
Singera.
Poetkom decembra Hasan Kiki, Desa Basta, Hazim Bilalbegovi i
Rasim Hromali Singer su, u Desinoj sobi, u hotelu, zajedno sa krompirom
pakovali rune bombe i municiju za partizane. Tada je doao Petar Braji
s porukom Pere Morae da Desa Basta odmah doe na slobodnu teritoriju.
Kiki i Hromali to nisu prihvatili, jer je Basta, nakon gotovo mjesec dana
provedenih u bihakoj kuli, bila bolesna. Braji je predvee odnio paket sa
bombama i municijom. I samo to je otiao, a za njim i Kiki, Bilalbegovi
i Hromali, upali su andarmi i uhapsili Desu Bastu. Sjutradan je preba
ena u Biha, u kulu, gdje je zatekla ponovo uhapenu i Barbaru Kazi.
U bihakoj kuli su ostale do marta 1942. godine, ekajui reviziju procesa,
zbog naene knjige. U meuvremenu su ih prebacili u Banju Luku, u zlo
glasnu crnu kuu. Barbarin brat je ponovo novcem podmiivao neke ge
stapovce, pa ih je i prijeki sud u Banjoj Luci oslobodio i pustio iz zatvora.
Barbara je otila u Zagreb, a Desa u Odak.79
Zapovjednik andarmerijskog voda u Sanskom Mostu, u izvjetaju od
11. decembra, meu podacima o situaciji na podruju njegove jedinice na
vodi:
. . . 3) Komunizam: Na podruju ovog voda u oevidnosti se ie
vodilo svega 13 osoba sumnjivih komunizmu. Ovi se strogo nadziru i do
sada se nita stvarnog nije moglo utvrditi o njihovom protudravnom radu.
Nepobitno je utvreno, da etniku akciju na podruju ovog voda
podravaju komunisti, koji su glavni voe ovih bandi .. 77
Meutim, samo nekoliko dana kasnije, nakon organizovanja ramazan
ske priredbe, neto stvarnog se i otkrilo Hazim Bilalbegovi je ponovo
uhapen.
Nekoliko dana nakon to je obukao uniformu natporunika i preuzeo
komandu nad 1. satnijom tek formirane Sanske posadne bojne, Hasan Ki
ki je jedne noi doao u komandu Sanske partizanske ete u Dabru, tra

76

77

Podaci o prvom i drugom hapenju i boravku u zatvorima Barbare Kazi i

Dese Baste, kao i o drugim pojedinostima navedenim u vezi s tim, rekonstruisani na osnovi kazivanja Dese Baste, 17. maja 1976. godine.
Arhiv VII, k. 150a, f. 12, br. reg. 25.

356

ei da odmah ostane u partizanima. On je to, najvjerovatnije, uinio razo

aran sastavom dopunske satnije kojom je komandovao, budui da je u njoj
bilo dosta ustaa i proustakih pristalica, pa je vjerovao da e na slobodnoj
teritoriji moi neto vie uiniti za NOP. Tada je sjedite komande te sat
nije (ete) bilo u Kijevu, u kui Abida Kurbegovia, dok su njeni vodovi
drali poloaje KijevoTominaaplja. Iz Kijeva je potegao i te noi sti
gao u Dabar, o emu je Pero Moraa zapisao:
...Negdje u novembru 1941. uspostavili smo vezu s knjievnikom
Hasanom Kikiem. Poznavao sam Hasana jo prije rata iz Zagreba, iz bo
sanskog akademskog drutva Brazda. itao sam njegove Bukve, Ho-ruk i Provincija u pozadini. Sada sam se s njim sreo pod udnim okol
nostima. Bio je u uniformi domobranskog satnika i na funkciji komandira
satnije u selu aplju. On se, naime, sklonio iz Zagreba u Sanski Most i tu
su ga mobilisali kao rezervnog oficira. Odmah je preuzeo mjere da se po
vee s nama. Poslije prvih dodira, jedne veeri je doao u uniformi satnika
u komandu nae ete u Dabru. Naravno, prvo to nam je rekao bilo je
da eli odmah da doe k nama. Odluku nismo odmah donijeli, jer je tre
balo da se konsultujemo s partijskim rukovodstvom. Znao sam da bi nam,
moda, bilo korisnije da Hasan ostane u uporitu radi raznih potreba
od obavjetajne slube do prikupljanja sanitetskog materijala, u emu smo
sasvim oskudijevali. Obeao je da e preko svojih poznanika iz Zagreba
pokuati da nabavi veu koliinu sanitetskog materijala. Tada mi je, tako
e, rekao da je u Zagrebu Skender Kulenovi, da je bez veze i da bi htio
da doe u partizane, traei nae miljenje o njegovom dolasku k nama.
Naravno, to smo bez dvoumljenja prihvatili i neoekivano se obradovali
Skenderu i kao knjievniku i kao politikom radniku koji e nam mnogo
pomoi, naroito u radu meu Muslimanima i u propagandi bratstva ...
Poslije tog posjeta komandi Sanske partizanske ete, Hasan Kiki se
vratio u Kijevo i sav se usredsredio na organizaciju ilegalnog rada za NOP.
On je tada odluio da odmah organizuje dolazak Skendera Kulenovia iz
Zagreba u Sanski Most, a potom njegovo prebacivanje na slobodnu terito
riju Grmea. Inae, Skenderov bat Muhamed, slikar, ubijen je u Kerestincu, 14. jula 1941. godine, zajedno sa grupom drugih tamo zatoenih komu
nista. Ovdje su se Kiki, Bilalbegovi i Ibriagi dogovorili da Skendera
Kulenovia treba to prije dovesti iz Zagreba u Sanski Most, pa ga odatle
odmah prebaciti na slobodnu teritoriju. U vezi s tim Naim Ibriagi je uzeo
u Kotaru nepopunjenu propusnicu, koju je Hasan Kiki ispunio na ime Sken
dera Kulenovia, a na kraju potpisao neije izmiljeno ime i prezime. Ibri
agi je sutradan odnio pismo i propusnicu u Zagreb, u Hercegovaku ulicu
15, u stan Kikieve drugarice uiteljice Ane. Sa Skenderom Kulenoviem
se naknadno sastao u jednoj kavani, predao mu propusnicu i dogovorili su
se o njegovom putu do Sanskog Mosta. Ibriagi je od Skendera dobio ko
fer, vjerujui da e ga lake prenijeti u Sanski Most i odmah krenuo nazad.
U Prijedoru na stanici bila je premetaina, ustae su pregledale kofere i
tek tada je Ibriagi shvatio da ne zna ta ima u koferu, niti je imao klju.
Utom je naiao njegov prijatelj Mithat Bahtijarevi, eljezniar iz Banjalu
ke. Njemu je predao Skenderov kofer, govorei glasno: Evo ti kofer, donio
sam ti stvari, a apnuo da mu kofer donese na sanski voz. Tako je i bilo.
Sutradan, u Naimovoj kancelariji pored njega bili su i Kiki i Bilalbegovi.
Dogovorili su se ko e da ide pred Skendera na eljezniku stanicu. Hazim
78

Pero Moraa: U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 94.

357

je traio da on ide, a prepoznae ga po opisu koji mu je dao Kiki79. O svom

dolasku u Sanski Most, prvom polovinom decembra 1941. godine, Skender
Kulenovi je zapisao:
. . . Bilo je dogovoreno da me u Sanskom Mostu, na stanici, doeka
Hasan. S gomilom svijeta izaem pred stanicu, spustim kofer, i traim ga
oima na sve strane nema ga. Sta u sad, sad mi valja ii u komandu i
tamo ga traiti. Nita, otii u u hotel i tu se raspitati za njega. Sav se ve
svijet raziao, ostao sam ja i jedan u crnom kaputu, fes, naoare, stoji, gleda
u mene. Poeo mi se primicati. Prie, upita me:
Gospodine, jeste li vi Skender Kulenovi?
Jesam.
Haj sa mnom. Ja sam Slobodanov. Poslao me Slobodan (Hasan
Kiki).
Pa kako me poznade?
Po opisu: visok, brkovi .. .*
Hazim Bilalbegovi je Skendera Kulenovia doveo u kancelariju nadcestara Naima Ibriagia. Nakon pozdrava reeno je da e sutradan doi parti
zanski kurir i izvesti Skendera na osloboenu teritoriju.
Sutradan Kulenovia je trebalo neopaeno izvesti iz hotela i iz Sanskog
Mosta ga prebaciti do sela Krkojevaca. Dogovoreno je da Naim Ibriagi us
takog policajca i pijuna Nalia odvede u gostionu i asti ga rakijom, jer
je ovaj sve pratio i sigurno bi posumnjao u Skendera da ga je susreo, a onda
ga odveo na sasluanje i odatle u zatvor. Dok je Ibriagi zadravao ustakog
policajca u gostionici Stole Todorovia, Hazim je pratio kretanje ljudi na ulici,
a Skender Kulenovi je zajedno sa Rasimom Hromaliem izaao iz hotela.
Idui na desetak koraka iza partizanskog kurira Petra Brajia, proao je kroz
park, onda preko mosta i pored italijanskih straa, pa kroz Muhia mahalu.
Tu se Rasim odvojio, a Skender je produio za Brajiem. O tom izlasku iz
Sanskog Mosta i dolasku na slobodnu teritoriju Skender Kulenovi pie:
. . . Seljak ide kako ide, ne okree se. Kratko se samo osvrnuo kad
smo bili van posljednjih kua, ve u polju.
Idemo tako jo neko vrijeme, dok se on ne zaustavi. Stoji, eka me.
E, grebi ga, dosta je ve kae. Nema ih. Predno se povuku
iz sela.
Sumrak je ve. Rukovasmo se, nepoznati ljudi, i niko nikome ne ree
ni ko je ni ta je, a meni je s njima kao da smo stari znanci, vjerovatno i
njemu tako. Idemo u njegovo selo, koje se lijepo vidi, u polju, pod samim
Grmeom. Selo Krkojevci. Odmah sam poeo da se raspitujem gdje su nai,
odlazi li im, silaze li u selo, i sve tako. On mi pokazuje jedno brdo, kae
ono je granica. Idem i stalno, upravo udno, pogledam u tu granicu.
U selu me uvede u svoju kuu.
Sjedi, kae, odmori se malo. Vi graani niste nauili puno hodati.
Daj ovjeku au varenike, ree eni. Ovaj ovjek doao je da kupi masti,
mi nemamo, zna, pa u ga odvesti gdje znam da ima.
uj, i on masti!...
E, pa da krenemo, boga molei, nije to daleko.
Napolju ve dobar sumrak, uzbrdica je ve, ja opet hou da mi tano
pokae gdje su nai, on mi pokazuje ono golo brdo i kae: ko ima dobre oi,
moe i sad vidjeti na njegovom vrhu nae rovove.
79

80

Kazivanje Hazima Bilalbegovia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 7. septem

bra 1963. godine.
Skender Kulenovi: Neka sjeanja na Podgrme i narodnooslobodilaki rat,
edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 109.

358

Doosmo napokon i do tih rovova. Rovovi! Nekoliko iskopanih zaklona.

Bio sam uzbuen, ovjek kad ne moe da iskae koliko je uzbuen, kae
duboko uzbuen. Punim pluima udahnuh slobodni vazduh, evo me na gra
nici od koje poinje moj novi ivot. Skidoh eir, polegoh i poljubih slobo
dnu zemlju, a moj vodi da crkne od smijeha. Priao je to poslije u tabu
i po vojsci, sa istim smijehom, ni sada ne znam kako je on to shvatio. Bio
je to inae vanredno duhovit ovjek. Kakvih se sve ala od njega nisam na
sluao! Kao teki tifusar zaklan je u krevetu negdje u etvrtoj ofanzivi, ne
znam gdje.
Boga ti, kako je tebi ime? upitah ga, kad krenusmo dalje.
Petar, Petar Braji.
On mene ne pita za ime, ja mu ga kazujem:
Meni je ime Omer emalovi.
Tako sam odluio da se zovem u umi, zbog Haana.1
Krajem novembra Ahmet Kadi i Hamo ehaji su, po dogovoru sa
rukovodstvom ilegalne grupe, otili u Sarajevo i tamo od svojih poznanika,
komunista, dobili dosta informacija o politikom stanju i borbi u Sarajevu
i oko njega. Dobili su i neto letaka, namijenjenih Muslimanima, ilegalno
tampanih u Sarajevu. Po povratku u Sanski Most te letke su izlijepili po
kuama, ili dijelili nekim graanima.82
Tih dana pronio se po gradu glas da Italijani odlaze iz Sanskog Mosta.
Preplaeni za svoju sudbinu Srbi koji su preivjeli strahote ljetonjeg poko
lja, odluie tada da sa enama i djecom napuste Sanski Most i krenu zaje
dno sa Italijanima. Saznavi za to, ilegalna grupa je na sastanku razmatrala
novonastalu situaciju i odluila da Hamo ehaji ode kod ustakih glaveina
i od njih trai garanciju da se u sluaju da Italijani odu srpskim porodicama
nita zlo nee dogoditi. Poto mu je jedan roak bio lan kotarskog ustakog
rukovodstva, Hamo je slobodno istupio i otvoreno vodio razgovor s njima,
a zatim sa Himzom Reiem i Jusom Taliem. Oni su Hamu pitali u ime ko
ga on dolazi. Dolazim u ime muslimanske omladine. Dosta je klanja i pro
gona Srba odgovorio je Hamo, pa nastavio: Sigurno je da ete odgova
rati za zloine koji su se zbili u Sanskom Mostu. To je strahovita ljaga ba
ena na muslimanski i hrvatski ivalj. Oni su na to odgovorili da su bili u
ustakom odboru za vrijeme klanja Srba, ali da je sve o pokolju odlueno
na drugoj strani i da su pokolj izvrile ustae. Ako propadne NDH ostae
Hrvatska bio je njihov naivan zakljuak, i nama se nita nee dogoditi.
Ipak, pristali su da odu kotarskom predstojniku Simeonu i od njega trae
takvu garanciju, koju je ovaj dao, i to je objavljeno u oglasu koji je telai
izvikivao po gradu. Intervencija je uspjela i srpske porodice su odustale od
odlaska sa Italijanima. Meutim, od tada je Hamo ehaji bio pod jo ve
om i stalnom prismotrom, jer su se ustaki funkcioneri, kako u navedenim
sjeanjima kazuju Kadi i ehaji, uvjerili da u Sanskom Mostu ilegalno djeIjuju neke organizovane protivustake snage.
Bilo je dobronamjernih, ali dosta i naivnih pokuaja da se u tom suro
vom vremenu ak i kultumo-zabavnim radom, kroz aktivnost Muslimanske
itaonice, progresivno djeluje na muslimansko stanovnitvo. Dogovoreno je
da se u okviru ramazanskih sveanosti, jedne veeri sredinom decembra, u
hotelu organizuje zabava. Pripremljen je pozorini komad Pokondirena ti

81

82

Skender Kulenovi: Neka sjeanja na Podgrme i narodnooslobodilaki rat,

edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 109.
Kazivanje Ahmeta Kadia i Hame ehajia, nosilaca Partizanske spomenice
1941, 26. jula 1975. godine.

359

kva Jovana Sterije Popovia, kao i jedna aktovka muslimanskog knjiev

nika Namika. U stvari, uzet je samo naslov njegove aktovke, a sadraj je
preradio Hasan Kiki. Izmjena se najvema sastojala u tome da se publici
predoi kako muslimanska sirotinja nema nikakve veze sa bogatakim aginskim i begovskim porodicama, da je i ona itekako potlaena. Hazim Bilal
begovi je igrao ulogu Haana, glavnog lica u aktovki. Na priredbu je, kako
se sjea Hazim Bilalbegovi, dolo graanstvo, ali i italijanski pukovnik,
kotarski predstojnik i jo neki ustaki funkcioneri.
Nekim gledaocima nije bilo teko shvatiti podvalu kroz izmijenjeni
tekst aktovke, a kako je, uz to, jedan od izvoaa bio i ustaki pijun
uvidjelo se ta su izvoai i organizatori priredbe htjeli postii. Za vrijeme
izvoenja Pokondirene tikve dogodio se i mali incident, ali to gledaoci
nisu tako shvatili. Na otvorenoj sceni, dok je jedan glumac govorio o pokondirenoj tikvi, na pozornicu je istrao Hamo ehaji i uzviknuo: U na
eg gradonaelnika je najvea tikva na svijetu! Nastao je smijeh, ali su
gledaoci krivo shvatili da je i on glumac i da je i to u tekstu komedije.
Zbog toga ispada Hamo je samo dobio grdnju od svojih drugova.83 Poslije
programa bilo je veselje, sa plesom. Sutradan su andarmi uhapsili Hazima
Bilalbegovia i odveli ga u svoju stanicu. Tada je u kasarnu doao italijan
ski pukovnik, da bi ironino, na francuskom jeziku, upitao Hazima da li
mu se dopada Sicilija, aludirajui na tamonje koncentracione logore. Me
utim, nakon desetak dana, na upornu intervenciju Hazimovog oca, mje
snog imama, i ostalih vienijih Muslimana, Hazim je puten iz zatvora.
U decembru 1941. godine su iz grupe ilegalnih saradnika NOP-a u San
skom Mostu, da bi izbjegli hapenje izali na slobodnu teritoriju Veselin
Veso Bai84 i Milan Miuka Miljevi. Partizanski kurir Petar amber ih je,
preko Krkojevaca, doveo na Brajia Tavan, gdje je bilo sjedite komande
odreda Bravski Vaganac.
Iskoristivi svoj komandni poloaj, Hasan Kiki je u nekoliko navrata
otpremio partizanima oruje i municiju. Pero Moraa o tome pie:
. . . Jednom nam je u seljakim kolima dovezao nekoliko sanduka
municije i u ali rekao: 'Pola sam municije ostavio mojoj vojsci, a pola sam
dovezao vama, pa da se bijemo. Na strau kod mosta na Sani postavio je
svoje ljude i tako je mogao doi kolima na Brajia Tavan. On nam je po

83
84

Kazivanje Hame ehajia, 26. jula 1975. godine.

Kao tokar radio u fabrici avionskih motora u Rakovici, gdje je, 1929. godine,
prema pismenoj izjavi Todora Vujasinovia, primljen u KPJ. Vie puta hapen
i protjerivan u rodni Sanski Most. Kada je izbio rat, Bai je radio u fabrici
Zmaj u Beogradu, pa je od Stare Pazove do Sanskog Mosta doao pjeice,
zajedno s Milanom Zoricem. Za vrijeme hapenja i ubijanja Srba, poetkom
avgusta 1941. godine, sakrio se u tali. Sredinom avgusta otiao je sestri u
Bosanski Novi, a onda na rad u Njemaku. U oktobru 1941. godine pobjegao
je s rada u Njemakoj i doao u Sanski Most. Odatle je uspostavio vezu s Mi
lanom Zoriem, komandantom Odreda Bravski Vaganac, na Brajia Tavanu.
Od njega je, preko veze u Zdeni, dobijao letke, koje je nou rasturao po gradu,
a jedno prijetee pismo predao na poti, za domobranskog satnika koji je sta
novao u kui njegovog brata, gdje je i on ivio. Tek novembra 1943. godine,
prilikom susreta s Toom Vujasinoviem u Jajcu (s kojim je bio u KPJ za
jedno jo 1929. godine, a jedno vrijeme i u zatvoru), ukljuio se u partijsku
organizaciju. Na pitanje zato se ranije nije partijski povezao, Veso je odgo
vorio Ja sam bio u komunistikoj eliji. Niko mi nije rekao da sam lan KPJ.
Kazivanje Veselina Vese Baia, nosioca Partizanske spomenice 1941, 28. decem
bra 1976. godine.

slao i velike koliine

kupio u Zagrebu .. .85

sanitetskog

materijala

koji

je

preko

poznanika

pri

Vie puta je Kiki partizanima slao oruje, municiju i dr. po svojim

saradnicima. Tako je jednom Abid Kurbegovi, domobranski podoficir, do
tjerao saonice (sa dvostrukim dnom) i ostavio ih u dvoritu kue gdje je
Naim Ibriagi radio i stanovao, kraj hotela i uprave Kotara. Konje je ispregao i vratio u Kijevo, a u tim saonicama bile su dvije puke i tri-etiri
sanduka sa po 1.200 metaka. Naim je u saonice stavio jo i veliki dak pun
ljekova koje je dobio od apotekara Otona Goldbergera. Poto se apotekar
plaio da ne otkriju njegov rukopis, Naim Ibriagi je ispisivao latinske
nazive na flaice i pakete sa lijekovima. Svemu tome Naim je dodao i neke
knjige iz Muslimanske itaonice. Sjutradan je doao Muharem Muji s pa
rom konja, upregao ih u saonice, a Naim sjeo u njih i krenuli su da se
provozaju kroz grad, zapravo da se prosanjkaju. Najprije su malo ili Kljukom ulicom, potom Prijedorskom, a onda se uputili kroz Gornju mahalu
prema Krkojevcima. Tamo su ih doekali Mile Camber i partizan Milan
Miuka Miljevi, koji su se veoma mnogo obradovali oruju i municiji, ali
jo vie lijekovima. O tome dogaaju brzo su saznali partizani i stanovnici
Dabra i okolnih sela. Svi su bili radosni to u Sanskom Mostu ima tako
pouzdanih saradnika NOP-a. Dotadanji rad je bio strogo ilegalan i za njega
stanovnitvo slobodne teritorije nije znalo.86 Bilo je to drugom polovinom
januara 1942. godine. Postoji i jedan podatak koji se, sigurno, odnosi na
ovo prebacivanje oruja i lijekova iz Sanskog Mosta na slobodnu teritoriju.
Naime, na konferenciji vojno-politikih rukovodilaca 1. krajikog NOP od
reda, odranoj 22. januara 1942. godine u Majki-Japri, referent za bolnicu
uro Baji je, prema zapisniku, izmeu ostalog, rekao: Danas smo dobili
ljekova u vrijednosti od preko 100.000 dinara .. .87
Od prvog susreta s partizanima, u komandi Sanske ete, Hasan Kiki je
sa drugovima radio na tome da nabavi hirurke instrumente, prijeko po
trebne prvoj partizanskoj bolnici u Grmeu. Hazim Bilalbegovi je, s tim
u vezi, dobio zadatak da nabavi 400 do 500.000 kuna. Hazim je tada otiao
kod Brace Hasona88 i kazao mu: Nama, crvenim, treba novana pomo.8'
Hason je samo pitao koliko, a odmah dao 150.000 kuna, to je onda bila
povelika suma. Ali, jo bogatiji Isak Atijas,9 jedva mu je dao 500 kuna,
koje je Hazim odmah, pred njim, poderao. Hazim se potom obratio Mu
haremu Mujiu, koji je dao 50.000 kuna, slino je dao i Ibro Karabeg, a
potom i jo neki. Vrlo brzo je sakupio potreban iznos. Tada je Hazim Bi
lalbegovi pozvao svoga zeta, kotarskog pristava Mustafu Brkia i dao mu
Pero Moraa: U Podgrmeu od septembra 1941. do 1. maja 1942, edicija Pod
grme u NOB, knj. 3, str. 95.
86 Kazivanje Naima Ibriagia, 12. marta 1975. godine.
87 Zb. NOR, IV/3, str. 76.
"Trgovac iz Sanskog Mosta, sa sedam lanova porodice i ostalim Jevrejima u
gradu uhapen 2. avgusta 1942. godine; odveden u koncentracioni logor u Jasenovacu i tamo likvidiran.
89
Jednom prije rata Hazim Bilalbegovi je odbranio Bracu Hasona od Ijotievaca, kada su ga napali i pokuali tui. Od tada je Hason Hazima zvao Crve
ni i veoma ga cijenio.
99 Drugog avgusta 1942, sa jo 3 lana porodice, uhapen, odveden u Jasenovac
i ubijen.
84

361

zadatak da ode u Zagreb, odnese pisma koja je Hasan Kiki napisao svo
jim poznanicima i donese neophodne hirurke instrumente. To je Mustafa
i uradio. Instrumenti su kupljeni u Zagrebu, dopremljeni u Sanski Most,
a potom, kako kazuje Hazim Bilalbegovi, prebaeni na slobodnu terito
riju, u partizansku bolnicu u Majki-Japri.

362

VIII Razvoj i dalje uvrivanje ustanka

i narodnooslobodilabe borbe
(januar-juni 1942. godine)

Organizacija KPJ u Podgrmeu i u 1942. godini je orijentisala svoje

lanove na irok i intenzivan politiki rad u partizanskim jedinicama i u
osloboenim selima, na objanjavanje ciljeva i zadataka NOB, razvijanje
bratstva i jedinstva i na razobliavanju etnitva. Takva orijentacija je po
stepeno davala sve vidljivije rezultate, koji su se ogledali u sve vrem i
snanijem opredjeljivanju naroda za NOB.
U prenapregnutom i dinaminom politikom radu i borbi injene su i
greke, ee zbog neznanja i neiskustva. U poetku se prilazilo podgrmekom seljaku na isti nain kao i radnicima proleterima. Trailo se od njih da
za kratko vrijeme razumiju i prihvate klasnu borbu i revolucionarne mjere,
to je moglo da suzi platformu NOB-a. Pa ipak, u Podgrmeu je takvih lije
vih skretanja bilo malo. Intervencija vieg partijskog rukovodstva (davanje
pravilne orijentacije i objanjavanje sutine NOB, prebacivanje nekih kadro
va s tog na druga podruja, dovoenje novih kadrova onemoguila je takvo
skretanje i nepoeljan razvoj. Organizacije i kadrovi su usmjereni na strpljiv
idejno-politiki i vaspitni rad, koji je tokom prve ratne zime urodio velikim
uspjesima.
Zapoeo je intenzivni politiki rad, objanjavanje ciljeva, pravednosti,
opravdanosti i neophodnosti NOB, da se svaki ovjek pridobije i da ue
stvuje na ostvarivanju zadataka koje je oslobodilaka borba nametala. Omla
dina se pripremala za borbu kroz vojno-politike omladinske kurseve, a isto
vremeno je sprovoena orijentacija na vee uee mladih i omladine u par
tizanskim etama. U politikom radu se oslanjalo na napredne radnike i
seljake, borce i odbornike. Na rukovodee dunosti su postavljani domai
ljudi koji su se isticali u radu. Stvarane su organizacije ena. Stvarala se
jedinstvena pozadina u kojoj su sve uspjenije funkcionisali narodnooslo
bodilaki odbori, odbori ena i aktivi omladine. Rukovoeni organizacijama

363

KPJ i SKOJ-a, Podgrmelije su tada izradile vrste temelje za dalje uvri

vanje revolucije i NOB, stvorile uslove za znaajne vojnike akcije koje su
uslijedile poetkom 1942. godine, odluno i nepokolebljivo stale na stranu
revolucije. Podgrme je te prve ratne zime, 1941/42. godine, vrsto pridobijen intenzivnim politikim radom postao snaan partizanski centar, veoma
mnogo doprinosei daljem uspjenom razvoju revolucije i NOR u Bosanskoj
krajini, Bosni i Hercegovini i u Jugoslaviji.
Intenzivan politiko-vaspitni i agitaciono-propagandni rad pratilo je i
odgovarajue organizovanje i reorganizovanje kako partizanskih jedinica ta
ko i pozadine, pratile su brojne manje ili vee akcije. Odrano je vie
znaajnih politikih i vojnih savjetovanja i konferencija za podruje Podgrmea, poev od ve spomenutog vojnog i politikog savjetovanja odranog u
Majki-Japri 15. i 16. decembra 1941. godine.
Prva okruna partijska konferencija (KPJ) odrana je 22. decembra
1941. godine u Haanima, u kui Soje opi. U radu prvog okrunog partij
skog skupa uestvovalo je osamnaest rukovodilaca partijskih organizacija
bihakog, krupskog, novskog i sanskog sreza, politiki komesari odreda i
eta 1. krajikog NOP odreda i svi lanovi Okrunog komiteta KPJ. Konfe
renciji je prisustvovao u ime Oblasnog komiteta KPJ njegov sekretar uro
Pucar, a ispred Oblasnog komiteta SKOJ-a Gojko Rodi.1
Tada u Podgrmeu jo nije bilo optinskih i sreskih partijskih ruko
vodstava. Postojao je samo Okruni komitet KPJ i osnovne partijske orga
nizacije u partizanskim jedinicama i pojedinim selima, jedna za nekoliko
sela. U to vrijeme 1. krajiki NOP odred nije imao bataljonje, nego su ete
bile direktno povezane sa tabom Odreda. Postojali su mnogi seoski NOO,
ali samo dva optinska (u Duboviku i Suvaji).
Konferencija je zakljuila da je najvaniji zadatak stvaranje
stih borbenih partizanskih jedinica, spremnih da tuku svakog neprijatelja.

vr

Popularnost komandanta 2. krajikog NOP odreda dr Mladena Stojanovia proula se i u Podgrmeu, gdje su ga jo pred rat upoznali mnogi
seljaci i radnici kao istaknutog narodnog ljekara, koji je siromane seljake
i radnike besplatno pregledao i lijeio, pa im esto i kupovao potrebne lije
kove. Ocijenivi da bi njegov dolazak u Podgrme mogao mnogo pridonijeti
popularisanju i irenju NOP, tab 1. krajikog NOP odreda i Okruni komi
tet KPJ za Grme odluili su da pozovu proslavljenog komandanta sa Koza
re da doe u Podgrme, proe selima, obie partizanske jedinice i govori
narodu i borcima o ciljevima NOB, borbi protiv neprijatelja i potrebi jaa
nja bratstva i jedinstva.* Mladen je doao krajem decembra 1941. godine
(29. ili 30. decembra) i odmah krenuo u obilazak sela i partizanskih vodova
i eta.

Sefket Maglajli: Partijska organizacija Podgrmea 19411942, edicija Podgrme

u NOB, knj. 2, str. 19.
Dr Moni Levi: Susreti koji se lako ne zaboravljaju, edicija Podgrme u NOB,
knj. 2, str. 390.
Na konferenciji 22. januara 1942. u Majki-Japri, dr Mladen Stojanovi je rekao:
... Ova 24 dana otkako smo ovdje ... Zapisnik sa konferencije vojnih i politi
kih rukovodilaca 1. krajikog NOP odreda, odrane 22. januara 1942. godine,
Zb. IV/3, str. 74.

364

Tokom januara 1942. godine na osloboenom podruju Podgrmea odr

ano je preko dvadeset veoma uspjelih narodnih zborova, smotri partizan
skih vodova i eta, zborova omladine na kojima su govorili dr Mladen Stojanovi i Osman Karabegovi. Ti su zborovi bili velika narodna slavlja, a narod
je s velikom panjom i oduevljenjem sluao rijei komandanta dr Mladena
Stojanovia.4 Na zborovnma u Luci Palanci i Hadrovcima prisustvovalo je
oko 600, u Majki-Japri oko 200, a u Jelainovcima oko 500 ljudi. U Luci
Palanci je odran veliki zbor omladine na kojem je bilo oko 400 prisutnih.5
Iz jednog dokumenta se vidi da je Mladen sa pratnjom doao 18. januara u
Hadrovce i da je odrao zbor.8

Desetodnevni izvjetaj o akcijama taba 1. krajikog NOP odreda od 1226.

januara 1942. godine, Zb. IV/3, str. 92.
Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda o akcijama od 12. decembra 1941. do
26. januara 1942. godine, Zb. IV/3, str. 92.
Zabiljeka Duana Malia, Regionalni muzej Biha, arhiv, dok. br. 431.

1. POLITIKO-ORGANIZACIONA AKTIVNOST
NA SANSKOM SREZU
Dr Mladen Stojanovi obiao je i mnoga sanska sela i partizanske jedi
nice Sanskog bataljona. Na svim ovim zborovima govorili su dr Mladen
Stojanovi i Osman Karabegovi. Mladen je narodu predstavljao Osmana
kao saborca u organizovanju narodnog ustanka na Kozari i u Bosanskoj
krajini, i kao politikog komesara Kozarskog NOP odreda. Uzvici i aplauzi
jo u toku govora i na kraju izlaganja pokazali su koliko ih je narod toplo
i srdano prihvatio, koliko je pravilno shvatio osnovne ciljeve i zadatke svoje
borbe, o kojima su im dr Mladen i Osman govorili. Mnogi su se tada ubijedili da borba u kojoj uestvuju nije samo srpska ve drugih naroda. Bio
je to snaan podstrek borbi za ravnopravnost i bratstvo i jedinstvo naih
naroda, kao preduslovu pobjede u ratu protiv okupatora i njihovih slugu i
budueg ivota u miru. Ovakvi veoma uspjeli zborovi odrani su tokom janu
ara i u mnogim drugim podgrmekim selima krupskog, novskog, bihakog i
kljukog sreza, a potom i petrovakog sreza.
Poslije svakog odranog zbora dr Mladen Stojanovi i ostali iz njegove
pratnje ostajali su u selu gdje je bio zbor i dugo uno razgovarali sa selja
cima, odbornicima i borcima. Nakon odranog zbora u Jelainovcima, zapra
vo u koli u Bojitu, komandir Jelainovakog voda Uro Kukolj, zamolio je
dra Mladena i ostale da posjete borce na poloaju na Meeem Brdu, to su
oni prihvatili. Borci su oistili oruje i prostorije i spremili se za smotru.
Kada je dr Mladen sa grupom drugova stigao pred kue Stevana i Koje Stupara, komandir Voda Uro Kukolj je raportirao dr Mladenu, izvijestivi ga
da vod ima 74 naoruana borca. Poslije pozdrava s vodnikom dr Mladen i
Osman rukovali su se i sa svakim borcem u stroju. Nakon toga odrana je
vodna konferencija na kojoj su govorili dr Mladen i Osman. Poslije njihovih
istupa borci su postavljali pitanja o stanju na svjetskim ratitima, situaciji
u ostalim krajevima okupirane Jugoslavije i o tome kako e se dalje razvi
jati naa NOB.
Dvadeset drugog januara 1942. odrana je u Majki-Japri konferencija
vojnih i politikih rukovodilaca 1. krajikog NOP odreda. U radu konferen
cije su uestvovali lanovi taba 1. krajikog NOP odreda, komandiri i poli
tiki komesari eta, komandiri vodova, te dr Mladen Stojanovi, komandant
i Osman Karabegovi, politiki komesar 2. krajikog NOP odreda i Milorad
Mijatovi, koji je rasporeen na dunost u Podgrme.
Nakon analize vojno-politikog stanja na podruju 1. krajikog NOP
odreda i ocjene da je stanje bolje nego ranije, saopteno je prisutnim da e
se formirati krupski i sanski bataljon. Dotadanji komandant Odreda Ljubo
Babi rasporeen je na drugu dunost, a umjesto njega za komandanta je
postavljen Milorad Mijatovi, Petar Vojnovi je postao zamjenik komandan
ta, Velimir Stojni, politiki komesar i dr Moni Levi zamjenik politikog
komesara Odreda. Dosadanji zamjenik komandanta Odreda Vojo Todoro-

vi postavljen je za komandanta Krupskog bataljona, dok je Mihajlo kun

dri, komandir Sanske ete, odreen za komandanta Sanskog bataljona.
Sredinom februara 1942. i partijsko-politiki kadrovi sa podruja Podgrmea krenuli su na oblasnu partijsku konferenciju, koja je 2123. febru
ara 1942. godine odrana u Skender-Vakufu. Uesnici konferencije razma
trali su vojno-politiku situaciju u Bosanskoj krajini, od ustanka do tad,
analizirali stanje partijskih organizacija i partizanskih odreda, podvrgli kri
tici greke u dosodanjem radu i rukovoenju ustankom i borbom. Konfe
rencija je mnogo doprinijela da partijsko-politiki kadrovi bolje sagledaju i
sutinu NOB i svoje zadatke u daljem radu i borbi.
Iz Podgrmea su na oblasnu partijsku konferenciju krenuli i u njenom
radu uestvovali: dr Mladen Stojanovi, efket Maglajli, Velimir Stojni,
Milorad Mijatovi, Rada Vranjeevi, Duanka Kovaevi, Slobodan Marja
novi, Hajro Kapetanovi, Pero Moraa, Stojan Maki, Rade Erceg, Vojo
Stupar i Stojan Bjelajac. Na ovoj konferenciji prvi put se konstatuje da je
partijska i skojevska organizacija sanskog sreza od Nove godine u sastavu
Grmekog okrunog komiteta KPJ i OK SKOJ-a.

FORMIRANJE I ISPRAAJ GRMEKE PROLETERSKE ETE

Prema odluci Vrhovnog taba NOP i DVJ, u sastavu 1. proleterske
udarne brigade trebalo je da ue i jedan krajiki proleterski bataljon. Par
tijsko rukovodstvo u Bosanskoj krajini je odluilo da taj bataljon ima tri
ete: grmeku, kozarsku i drvarsku proletersku etu, pa su u tom smislu
upuene odgovarajue direktive tabovima na podruje gdje ih je trebalo
formirati.
Najprije je formirana Kozarska proleterska eta 9. februara 1942.
godine u Vinjici nedaleko planine Kozare.7 Drvarska proleterska eta nije
formirana, ve je na Grme upuen najprije jedan vod Petrovana od 44
borca, a potom i vod Drvarana jaine 47 boraca, direktno u centralnu Bo
snu. Na ovom podruju nije se mogla formirati posebna proleterska eta jer
se tih dana, radilo na organizovanju 5. krajikog NOP odreda za podruje
Bosanskog Petrovca, Drvara, Bosanskog Grahova i Glamoa.
Krajem februara 1942. godine, dok su partijski kadrovi Podgrmea bili
na putu za Skender-Vakuf, u tab 1. krajikog NOP odreda je stiglo nare
enje od ure Pucara Starog da se formira grmeka proleterska eta. Iz
partizanskih eta je trebalo izabrati najbolje i najhrabrije partizane, po
mogunosti lanove KPJ ili SKOJ-a, koji bi uli u proletersku etu. Trebalo
je da eta ima tri voda, a u svakom vodu po tri desetine i u svakoj desetini
po jedan pukomitraljez.8 U tabu 1. krajikog NOP odreda su tada bili samo
Branko Vukovi: Prvi krajiki proleterski bataljon, izdanje Narodna armija
Beograd, 1971, str. 1012.
8Dr Moni Levi: Podgrme znaajan centar ustanka u Bosanskoj krajini, edi
cija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 7073. U svom lanku dr Levi pogreno
navodi da je u Srpsku Jasenicu stigla i Proleterska eta 5. krajikog NOP odre
da, jer je stigao samo ojaani vod, 44 borca. Nadalje, prilikom formiranja
Grmeke proleterske ete nije bio prisutan Esad Midi, jer je tada bio poli
tiki komesar Kozarske proleterske ete, koja se ve nalazila u centralnoj
Bosni.
7

367

Petar Vojnovi i dr Moni Levi, koji su odmah krenuli u Bataljon i ete da

izvre izbor boraca.
Kada su borci saznali da se formira grmeka proleterska eta i da e
ona ui u sastav 1. proleterske brigade, mnogi su eljeli da postanu prole
teri i dobrovoljno su se javljali da uu u njen sastav. Izbor je izvren i
odabrani partizani su upueni u Srpsku Jasenicu. Tu je stigao i proleterski
vod s podruja novog 5. krajikog NOP odreda, od 44 borca, koje je pred
vodio Zdravko Celar. Borci ovog voda bili su skoro svi s petrovakog sreza.
Sveano formiranje, smotra i ispraaj Grmeke proleterske ete bili
su 27. februara 1942. godine u Srpskoj Jasenici. Odabrani borci najprije su
postrojeni pred kolskom zgradom. Komandir ete Zdravko Celar predao je
raport, a potom primio proletersku zastavu, pa su svi uli u kolsku uio
nicu, kao i mnogo ljudi, ena i omladine iz ovog i susjednih sela. U ime
taba 1. krajikog NOP odreda proletere je pozdravio dr Moni Levi i saoptio sastav komande ete, a zatim su govorili Zdravko Celar, komandir i
Avdo Cuk, politiki komesar Grmeke proleterske ete. Poslije govora prole
teri su poloili partizansku zakletvu. U stroju je bilo 106 boraca, naoruanih
sa 97 puaka i devet pukomitraljeza. Na svaku puku je dolo po sto, a na
pukomitraljez po trista metaka. Komandir 1. voda je bio Joja Runi, 2. voda
Ratko Marjanovi i komandir 3. voda Boo evi.
S podruja Sanskog sreza u stroju Grmeke proleterske ete u Srpskoj
Jasenici su bili sljedei dobrovoljci: Ani uro iz Otia poginuo u Bijeloj
nedaleko Daruvara, Bjelovuk Mihajlo, Krkojevci, Brki edo Jelainovci,
poginuo 1942. godine u Radlovcu kod Orahovice u Slavoniji, Cvjetianin Dania, Predojevia Glavica, Damjanovi Nikola, Kljevci, Doenovi Mio, Bo
njaci, uri S. Marko, Kozin, poginuo 1942. godine na Motajid, Ini Slobo
dan, Luci Palanka, Ivani Savo, Krkojevci, poginuo u NOB, Ivani Stevo,
Dabar, Kora Trivo, Miljevci, Kragulj . Nikola, Dabar, Majki Milan, Maj
ki Japra, nestao, nepoznata sudbina, Marjanovi L. Mia, Dabar, kao koman
dir ete poginuo 1943. godine kod Varea, Marjanovi J. Ratko, Dabar, Mar
janovi . Spasoja, Majki-Japra, Munjiza S. Dragoljub, Ljubo, Husimovci,
Rakovi . Toma, Oti, Repaji, M. Duan, Halilovci, Relji K. Drago, Dabar,
ranjen na Motajici, poslije prelaska rijeke Save sam se ubio nedaleko Sla
vonske Poege, Simi P. Ilija, Miljevci, Stani . Joja, Jelainovci, Vukojevi
B. Milan, Majki-Japra, poginuo 1942. godine u Noikom na Vrbasu i Vuko
jevi N. Nikica, Slatina, poginuo 15. aprila 1945. godine kod Zagreba kao
politiki komesar bataljona 1. proleterske brigade.
Na prolazu kroz Luci-Palanku Grmekoj proleterskoj eti prikljuili
su se i Kovaevi S. Stevo, Sanica i Jandri Duan, Sanica, oba iz 2. sanske
(Jelainovake) partizanske ete 1. bataljona Petar kundri.
U centralnoj Bosni, u Grmeku etu Krajikog proleterskog bataljona
stupio je i Sanjanin Vrani A. Mirko, Sanski Most.
Osim ovih Sanjana u Krajikom proleterskom bataljonu, u Grmekoj
eti, bili su iz eta Sanskog bataljona i: Redo Terzi, iz Bosanske Krupe,
zamjenik politkomesara Prijedorsko-ljubijske partizanske ete, Rajko opi,
iz Haana, borac Prijedorsko-ljubijske ete, poginuo na emernici, Branko
Desnica, iz Haana, borac Prijedorsko-ljubijske partizanske ete, Svetozar
epa, iz Medenog Polja, Bosanski Petrovac, borac Eminovakog voda i jo
neki ija imena nisu mogla biti utvrena.
Nakon sveane smotre i polaganja zakletve Grmeka proleterska eta
je srdano ispraena iz Jasenice, pa je preko Luci-Palanke, Jelainovaca,

368

Bravska, Ribnika, Sitnice i Surjana otila na Vrbas i pomou malih amaca

u toku dana prela ovu rijeku i u Bocu se susrela s Kozarskom proleter
skom etom.
Prilikom formiranja Krajikog proleterskog bataljona 25. marta 1942.
godine u elincu, za komandira Grmeke proleterske ete je postavljen Jo
van Joja Runi, za politikog komesara Avdo uk, dok su komandiri vodo
va bili Ratko Marjanovi, Boo evi i Drago Relji. Za komandanta Kra
jikog proleterskog bataljona je postavljen Zdravko elar do tada koman
dir Grmeke ete, a za politikog komesara Esad Midi do tada politiki
komesar Kozarske ete. Na svom borbenom putu po centralnoj Bosni i Sla
voniji jo neki Sanjani postali su rukovodioci u Krajikom proleterskom
bataljonu: u Slavoniji su postali vodnici edo Brki i uro Ani, a kada
je Bataljon preao na Kozaru, krajem oktobra 1942. godine, nakon tragine
pogibije Huse Hodia za komandanta Bataljona borci su izabrali Duana
Repajia. U toku puta Krajikog proleterskog bataljona od 25 boraca, s po
druja Sanskog Mosta, poginulo je pet, dok su tokom daljeg ratovanja po
ginula jo etvorica boraca.9
Za vrijeme boravka u elincu, u vrijeme formiranja Krajikog prole
terskog bataljona, edo Brki je napisao pjesmu:
LIJEPO IME
Ima jedno lijepo ime
to je ime proleter,
od ije e ruke pasti
faistika gadna zvjer.

Ima jedno lijepo ime,

to je ime proleter,
od ije e ruke pasti
faistika gadna zvjer.

I sada dunost primam

s kojom u se ponositi,
to je dunost proletera,
to ne moe svako biti.

A u mjesto brae svoje,

sestara i majke,
ja u pasti u zagrljaj
moje puke tanke.

Sad ostavljam selo svoje:

svoju majku, brau, seke,
gazim brda, gazim ume,
i duboke rijeke.

Gazim ume nepoznate,

i ostavljam zaviaj,
samo ne bi 1 naem gadnom
dumaninu doo kraj.

Naa vojska mora biti

vrsta kao Lenjingrad,
od koje e da podlegne
faistiki zlobni gad.
Nakon odlaska Grmeke proleterske ete iz Podgrmea u centralnu
Bosnu uskoro je Branko opi spjevao pjesmu koja je postala veoma po-

Prema spisku boraca Grmeke proleterske ete, objavljenom u spomenutoj

knjizi Branka Vukovia, str. 196201, u ovoj eti je bilo 38 boraca s petrovackog, est s drvarskog sreza i 63 borca s podruja Podgrmea. U centralnoj
Bosni eti se prikljuilo jo devet boraca. Ovdje nisu uzeti u obzir borci Drvar
skog proleterskog voda, koji je naknadno doao u centralnu Bosnu, neposredno
pred formiranje Krajikog proleterskog bataljona.

24 Srez S. Most u NOB

369

pulama i pjevala se ne samo u Podgrmeu nego i u itavoj Bosanskoj

krajini:
PJESMA 0 ZDRAVKU PROLETERU
Snijeg pada i hoe i nee,
Zdravko s etom proletera kree.
Crven barjak, mladi partizani,
sa Zdravkom su momci odabrani.
Snijegom su zametnuti puti,
mrki Grme u maglama uti.

Odoe mu najbolji junaci,

u dalek svijet, studeni konaci.
Sa Grmea odjezdie vuci
u planine, prema Banjoj Luci.
Ide Zdravko, barjak mu se vije,
Vrbas pije i faiste bije ...

Partizanski pjesnik Branko opi inspirisao se formiranjem i borbama

Grmeke proleterske ete, te junatvom i pogibijom njenog komandira
Zdravka elara, pa je napisao i pjesmu Balada o Zdravku proleteru. Vjerovatno pod dojmom sveanog i toplog ispraaja proletera Branko opi je
tada napisao i pjesmu Omladinka Mara, koja je postala toliko popularna
da su je tog ranog proljea i kasnije tokom rata pjevali i borci i omladina
u pozadini. Kako je pjesma pisana po uzoru na narodne pjesme, narod ju
je posvojio i mnogi su mislili da je tvorevina anonimnog narodnog pje1
snika. S proljea 1942. apirografisana je i vrlo brzo stigla u sve krajeve,
sela i vojne jedinice Podgrmea, pa i dalje, i postala jedna od najpopular
nijih pjesama te godine:
OMLADINKA MARA
Bolna lei omladinka Mara
sa starom se majkom razgovara.
Mila majko, budi me u zoru,
primakni me naemu prozoru,
da ja vidim prije bijela dana
proletersku etu partizana,
meu njima i svoga dragana
proleterske ete barjaktara.
Da mu samo vidim kosu plavu
i nad kosom crvenu zastavu.
Da je vidim, da me elja mine,
da mi lice kao nekad sine.

Slavna eto, ti e sjutra proi,

moj dragane, da 1 e natrag doi?
Ako li mi gdje u boju pane,
ne dam suzi da iz oka kane.
S ponosom e spominjati Mara:
Imala sam dragog barjaktara.
Mila majko, budi me u zoru,
primakni me naemu prozoru,
da ja vidim nae desno krilo;
mislim, majko, lake bi mi bilo.
B. opi
Partizan

Znatno kasnije Branko opi napisao je jo jednu pjesmu o krajikim

proleterima, Pjesmu mrtvih proletera, koju su lanovi kulturnih ekipa i
rom zemlje u toku rata veoma esto recitovali.
U ovom periodu radilo se na jaanju postojeih i formiranju novih
partijskih organizacija, u jedinicama i u pozadini. Meutim, iako su se mno
gi borci isticali u borbi, bili neustraivi, disciplinovani i bili spremni da po
ginu (neki su u ovom periodu i poginuli), ipak je malo njih primljeno u
lanstvo KPJ.
U 1. eti (Bravskoj) krajem decembra 1941, ih prvih dana januara
1942, formirana je partijska organizacija, u kojoj su bili Janko Radulovi,
zamjenik politikog komesara, Ilija Latinovi i Lazo Latinovi.

370

U 2. eti 1. bataljona Petar kundri (ranije Jelainovaka), u ovom

periodu u lanstvo KPJ su primljeni: Uro Kukolj, komandir, Milan ali
i Nikola Dobrijevi, politiki delegati. Da bi se pojaao politiki rad, kra
jem marta u ovu etu su premjeteni lanovi KPJ Stojan Maki, Lazo Gajanovi i Branko Medarevi. Maki je primio dunost politikog komesara,
a Medarevi je postavljen za desetara u vodu Miloa Periia.
U Eminovakom vodu, kasnije 3. eti, formirana je partijska organi
zacija, iji je sekretar bio Rade Erceg, najprije politiki delegat, a kada je
formirana eta, onda njen politiki komesar. Pero Moraa i Rade Erceg
pri formiranju elije primili su za lanove KPJ dotadanje kandidate Vladu
Proia, Kostu Banjca i Stanka Marjanovia, a neto kasnije i Svetka epu
i uru Latinovia. Tada je kandidovan za lana KPJ uro Banjac, vodnik,
koji je postao i komandir ete i neposredno potom poginuo na Brievu.
Tokom zime partijska organizacija Palanskog voda primila je za lana
KPJ i Stojana Milinovia.
U partijsku organizaciju Ljubijsko-prijedorske ete poetkom januara
1942. primljeni su Mile Davidovi, komandir, Joja Runi i Nikica Vukojevi,
a neto kasnije Rajko opi, Stevo Vjetica, Miroslav Majki, Luka Majki,
Duan Repaji, Marko uri Bradica, uro uri i Uro Damjanovi.
Poetkom januara 1942. politiki komesar ete Slobodan Marjanovi
organizovao je za sve lanove Partije i kandidate proradu materijala, koja
je trajala dva dana. Komunisti su prouavali lanke kao: ta je Komuni
stika partija Jugoslavije i kakva je njena uloga, ta znai biti lan KPJ,
zatim lanke o NOP i NOB. Na zavretku informisanja kandidatima je sa
opteno da su primljeni u lanstvo KPJ.
Dok su se partijske organizacije u etama postepeno razvijale i jaale,
u pozadini je to ilo sporije. U jedinicama se brzo pokazivalo kakav je ko
borac i koliko se zalae na sprovoenju linije NOB, pa su najbolji primani
za lanove KPJ i SKOJ-a. Meutim, u pozadini se ljudi nisu mogli brzo
procijeniti na konkretnim primjerima i zadacima, pa se desilo napr. da su
u partijsku organizaciju u Luci-Palanci primljeni kao lanovi KPJ neki
ljudi koji po svojoj prolosti i politikom ubjeenju nisu mogli zasluiti
takvo povjerenje i ast. Vrlo brzo se pokazalo da su neki novi lanovi po
litiki neaktivni, da oklijevaju da se prijave u etu, a jedan je imao i ovi
nistiko shvatanje o Muslimanima i Hrvatima. O tome je Duanka Kovaevi, lan OK KPJ referisala na sjednici Okrunog komiteta KPJ. Tada je
zakljueno da se partijska organizacija u Luci-Palanci rasformira, a da se
na sastanak pozovu samo oni koji i dalje mogu biti lanovi KPJ.10
U isto vrijeme je rasputena i partijska organizacija u Majki-Japri.
Okruno partijsko rukovodstvo je bilo nezadovoljno radom lanova KPJ
ovog sela, pa time i radom drutveno-politikih organizacija sela i NOO.
Tek polovinom 1942. ponovo se formira partijska organizacija u ovom selu,
ali niko od ranijih lanova tada nije primljen u KPJ.

PARTIJSKO SAVJETOVANJE U EMINOVCIMA

Nakon povratka sa oblasne partijske konferencije odrane 2123. fe
bruara 1942. godine u Skender-Vakufu, Okruni komitet KPJ za Grme or10

Kazivanje Duanke Kovaevi, 12. januara 1976. godine.

371

ganizovao je prve sreske partijske konferencije na Podgrmeu: za novski

srez 12. marta i za krupski srez 14. marta, na kojem su izabrani i prvi
sreski komiteti KPJ novskog i krupskog sreza. Okruni komitet KPJ je ci
jenio da se jo ne moe odrati prva sreska konferencija KPJ za sanski
srez, pa je umjesto toga organizovao partijsko savjetovanje u Eminovcima.11
Bilo je to drugom polovinom marta 1942. godine, neposredno poslije oslobo
enja Budimli Japre. Na savjetovanje su pozvani komandiri, politiki ko
mesari, politiki delegati, vodnici i borci lanovi KPJ, kao i pozadinski rad
nici. Bila je to prilika da se sekretar Okrunog komiteta efket Maglajli
poblie upozna sa lanovima Partije i stanjem na sanskom srezu i, konano,
to je znailo zvanino ukljuivanje ovog sreza u sastav grmekog okruga.
Posebno se na sastanku razmatrala situacija nastala djelovanjem Italijana
u ovom kraju i problemi nastali pojavom etnitva i njihovih napada na
partizane. Istovremeno je lanstvo upoznato s radom i zakljucima prve
oblasne konferencije KPJ za Bosansku krajinu.
Uesnici savjetovanja su razmatrali i stanje partijskih i skojevskih
organizacija na sanskom srezu i u vojnim jedinicama na ovom sektoru.
Bilo je rijei i o potrebi kandidovanja za lanove KPJ nekih ve istaknutih
komandira i boraca u 1. bataljonu Petar kundri.
U pismu upuenom 5. marta 1942. Pokrajinskom komitetu KP za Bo
snu i Hercegovinu Lepa Perovi, koja se tada nalazila u Bosanskoj krajini,
javila je da Okruni komitet Biha (Grme) ima: dva sreska komiteta (Bo
sanska Krupa i Bosanski Novi), est elija u vojsci, deset elija u pozadini
i 79 lanova KPJ.1* U izvjetaju nisu navedeni podaci za sanski srez, u ko
jem jo tada nije bilo sreskog komiteta KP, ali su postojale partijske elije
u svim etama i u tabu 1. bataljona Petar kundri, kao i bataljonski
biro (lanovi biroa: Pero Moraa i sekretari etnih elija), ukupno est e
lija, i jo jedna elija u pozadini (Luci-Palanka sa est lanova), ukupno
sedam elija sa oko 38 lanova Partije na sanskom srezu.
U tabu 1. bataljona Petar kundri marta 1942. godine lanovi KPJ
su bili: Mihajlo kundri, komandant. Pero Moraa, politiki komesar i
Zdravko Proi, sekretar taba. U 1. eti (Bravska eta) lanovi KPJ su bili:
Duan eko, politiki komesar, Janko Radulovi, zamjenik politikog kome
sara, Ilija Laze Latinovi, Kojo Radulovi i Vlado Oegovi. U 2. eti (Jelainovaka) lanovi KPJ su bili: Uro Kukolj, komandir, Stojan Maki, poli
tiki komesar, Stojan Bjelajac, zamjenik politikog komesara (sekretar e
lije), Milan ali, Nikola Dobrijevi i Mihajlo Bjelovuk, politiki delegati
i Branko Medarevi, desetar, pa vodnik voda. U 3. eti (Eminovakoj): Rade
Erceg, politiki komesar, Vlado Proi, zamjenik komandira, pa komandir
ete, Lazo Gajanovi, zamjenik komesara ete, Svetko epa, uro Latino
vi i Stanko Marjanovi. U 4. eti (Palanskoj) bili su lanovi: uro trbac,
politiki komesar, Stojan Milinovi, vodnik i Zdravko Njegovan, zamjenik

Na zgradi kole u Bosanskom Milanovcu stoji spomen-ploa sa tekstom:

U ovoj koli januara 1942. godine odrano je savjetovanje komunista Podgrmea na kome su doneseni vani zakljuci za dalji razvoj ustanka u ovom
kraju.
Kao to je u tekstu navedeno, savjetovanje je bilo samo za srez Sanski Most,
a ne za Podgrme, i nije odrano januara, ve drugom polovinom marta 1942.
godine.
s Zb. I V/l, str. 133.
11

372

politikog komesara. U 5. eti (Prijedorsko-ljubijskoj) lanovi KPJ su bili:

Mile Davidovi, komandir, Miroslav Majki, politiki komesar, Uro Damja
novi, zamjenik politikog komesara, Ratko Novakovi, operativni oficir i
Nikica Vukojevi politiki delegat.

FORMIRANJE SRESKOG KOMITETA KPJ

Nakon odranog partijskog savjetovanja u Eminovcima, drugom polo
vinom marta 1942. godine, Okruni komitet KPJ za Grme uputio je na san
ski srez grupu lanova KPJ s podruja krupskog, novskog i bihakog sreza
da partijsko-politiki djeluju u sanskom srezu. Tada je OK KPJ Grme u
prvi sreski komitet KPJ za sanski srez imenovao: za sekretara Simu Bjelajca, predratnog lana Partije iz Blatne i za lanove Jelu Perovi, uite
ljicu iz Haana, Duana Stupara Pobru, iz Rujike, Smiljku opi-Raetu,
domaicu iz Haana i Duana Mandia, iz Krupske Suvaje, koji je odreen
i na dunost sekretara Sreskog komiteta SKOJ-a, formiranog tih dana. Po
etkom maja za lana Sreskog komiteta je doao i Branko Brano Todi,
potanski slubenik iz Bosanskog Novog, a od jula-avgusta i Vahida Mglajli, istaknuti aktivista revolucionarnog pokreta iz Banjaluke.1*
lanovi Sreskog komiteta imali su meusobna zaduenja za sektore
rada: Simo Bjelajac i Duan Stupar narodnooslobodilaki odbori, Jela
Perovi, Smiljka Raeta, a potom i Vahida Maglajli rad sa enama, tj.
AF, Duan Mandi SKOJ i omladina. Uz to je svaki lan Sreskog komi
teta imao i odreena sela na kojima je najneposrednije djelovao: Simo Bje
lajac na podruju optine Luci Palanka, Branko Todi najprije na podruju
dabarske i eminovake optine, a nakon osloboenja Prijedora, 16. maja,
na podruju osloboenih sela: Radomirovca, Sokolita, Volara, Mike Glave,
Cikote i Surkovca; poslije prodora neprijatelja u ta sela, tokom ofanzive
na Kozaru, on se vratio na dabarsko-eminovako podruje. Duan Stupar
Pobro sela Sjeverno od Luci-Palanke (Lipnik, Hadrovci i druga), Vahida
Maglajli na podruju halilovake (Budimli-Japra) optine, dok su Jela
Perovi i Smiljka Raeta djelovale meu enama na ostalim podrujima
sanskog sreza.
Sreski komitet se rijetko sastajao i tada, obino, u Lipniku, Skucanom
Vakufu, ali i u Luci-Palanci i Budimli-Japri. Zaduenje za pojedine grupe
sela i optine, ili za pojedine sektore rada upuivalo je svakog lana sre
skog partijskog rukovodstva na samostalno djelovanje i odluivanje. Svaki
lan komiteta na dobijenom podruju imao je veoma mnogo posla, bilo u
organizovanju ili uestvovanju u radu seoskih politikih skupova, bilo u
pomaganju organizovanja brojnih akcija i aktivnosti, odnosno u pamaganju
NOO u njihovom svakodnevnom gradu. Najee su se pri susretu lanovi
komiteta meusobno dogovarali o poslu i raspravljali o problemima, sve
do prve partijske konferencije, odrane 17. septembra 1942. godine.
Sve do juna 1942. godine na sanskom srezu je djelovala Duanka Ko
vaevi, lan OK KPJ i sekretar SKOJ-a za Grme. Kako je kao lan okru
nog partijskog rukovodstva i izgraeniji lan Partije pomagala i sreskom

13

Kazivanje tadanjih lanova Sreskog komiteta KPJ Branka-Brane Todia i Du

ana Mandia autoru.

373

rukovodstvu, u sjeanju mnogih ostalo je da je ona bila i sekretar Sreskog

komiteta KPJ. Meutim, tano je da je Duanka tada bila lan OK KPJ i
od marta 1942. godine OK SKOJ-a, a Simo Bjelajac sekretar SK KPJ, kako
je naprijed navedeno.
Partizanske ete 1. bataljona Petar kundri izvojevale su brojne
pobjede nad neprijateljem i znatno proirile slobodnu teritoriju u dolini
rijeke Sane, te su pred tek formiranim Sreskim komitetom KPJ iskrsli broj
ni i veoma sloeni zadaci. Prije svega, na srezu je bilo veoma malo partij
skih organizacija i jo manje u njima lanova s podruja sanskog sreza.
Od neto oko 32 lana KPJ u etama Bataljona tek esnaest, polovina, bili
su Sanjani, a svi ostali borci iz drugih srezova. Zato je pred Sreskim komi
tetom bio zadatak da ve istaknute i kroz mnoge borbe i aktivnosti provje
rene borce pripremi i primi u lanstvo KPJ. Nadalje, prole jeseni i zime
izabrane seoske narodnooslobodilake odbore trebalo je u nekim selima
popuniti, u njih ukljuiti nove, agilnije ljude, koji e se vie zalagati za vei
doprinos sela NO borbi. Tokom zime 19411942. pokazalo se da se pojedini
odbornici nisu trudili da njihovo selo prema svojim imovnim i drugim mo
gunostima pomae borbu. Pojedini odbornici su uzimali u zatitu svoje ro
ake i bogatije porodice i odreivali im manje obaveze, koje ne odgovaraju
njihovom materijalnom stanju. Iz elje da se odbori ojaaju aktivnijim i
odanijim odbornicima, ali i da se iz njih uklone oni koji se nisu pokazali
aktivnim, ve od januara 1942. godine vrena je dopuna ili izmjena veine
NOO i u ovom srezu, to je zavreno do proljea.
Nadalje, sreski komitet KPJ je razvio agitaciju da stanovnitvo u no
voosloboenim selima (Koprivna, Podlug, Otra Luka, Rasavci, Usorci i dru
ga) evakuie sve vrednije stvari, a naroito ito i druge namirnice, u sela
podno Grme-planine poto je neprijatelj jaim snagama mogao ponovo
okupirati ta sela. A kada je tab 1. bataljona Petar kundri krajem mar
ta 1942. godine bio obavijeten da neprijatelj koncentrie jake snage u San
skom Mostu, onda se veina lanova Sreskog komiteta nala u tim selima
da pomogne da se evakuacija organizovanije izvri.
Seljaci ovih sela zapoeli su ve od januara sklanjati vee koliine ita
i drugog u ranije osloboena podgrmeka sela, kod svoje rodbine i pri
jatelja. Zbog blizine neprijateljevih uporita (Demievci, Stari Majdan i dru
ga) evakuacija je vrena uglavnom tokom noi. Neki seljaci su uspijevali
da sa konjima natovarenim itom i drugim tokom noi odu do Eminovaca
ili Bonjaka i iste se noi vrate. Drugi su u tim selima predanili, a onda
se naredne noi vraali u svoje selo. Zato je evakuacija ita i drugog bila
dosta spora. Meutim, u jeku najveeg angaovanja stanovnitva i boraca
na evakuaciji iz tih sela uslijedio je 11. aprila 1942. godine napad neprija
telja, pa je mnogo ita i drugih namirnica ostalo u kuama koje je nepri
jatelj zapalio ili opljakao.
Sreski komitet je nastojao da se ranije zapoeti rad na organizovanju
ena i omladine intenzivira, jer e oni biti u pozadini najsnanija uporita
NOP, to se svakim danom i potvrivalo.
Iako je od prvog dana ustanka bilo prolo ve devet mjeseci veoma
uspjene borbe, u kojima su partizanske jedinice sanskog sreza postigle
izvanredne rezultate, jo uvijek je bilo pojedinaca kako u etama tako i u
pozadini koji nisu prihvatili, ili u najmanju ruku nisu razumijevali liniju
NO borbe. Dogaaj koji se tih dana, aprila 1942. godine zbio u selu Grda-

374

novcima, bio je jedan od posljednjih sukoba politikih radnika i veine

stanovnitva, s jedne strane, sa onima koji jo tada nisu svesrdno prihvatili
platformu NOB, s druge strane.
Poto je u NOO sela Grdanovaca bilo pojedinaca koji nisu htjeli izvr
avati zadatke koji su od interesa za NOB, i koji su nastojali da njihovoj
selo da to manje priloga za vojsku, Sreski komitet je odluio da se odri
politika konferencija cjelokupnog stanovnitva tog sela na kojoj e se uka
zati na propuste u radu Odbora i predloiti da se izvri izmjena u njegovom
sastavu. U Grdanovcima, u kui ure Aniia bio je i tab 1. bataljona Pe
tar kundri, pa su i lanovi taba doli na ovu konferenciju, zatim Duanka Kovaevi, Simo Bjelajac i jo neki politiki radnici. Bilo je ve pro
ljee, pa se konferencija drala napolju kraj jedne lokve. I dok se veina
stanovnitva okupila oko politikih radnika, pa je konferencija i otvorena,
istovremeno na drugoj strani lokve oko nekih odbornika okupila se manja
grupa Grdanovana, te su i oni drali svoju konferenciju, kojom je ruko
vodio Mile Anii, dotad predsjednik Odbora. Na oba skupa su drani go
vori, ali je veina ipak sluala ta govore lanovi taba Bataljona i politiki
radnici veoj grupi ljudi. Ubrzo je jedan po jedan slualac naputao Ani
ia i prelazio ka veini. Konano su svi preli, pa je okupljeno stanovni
tvo jednoglasno smijenilo Milu Aniia s dunosti predsjednika seoskog
NOO. Umjesto njega za predsjednika je izabran Mile Miljevi. Nakon ove
konferencije i selo Grdanovci je davalo znatno vie priloga za vojsku, izbje
glice, sirotinju.
Tih dana dogodio se jo jedan incident, koji se sticajem okolnosti ipak
sreno okonao. Na seosku konferenciju u Eminovce polovinom aprila bila je
stigla Duanka Kovaevi. Kako je tog dana u ovo selo dola velika masa iz
bjeglica iz Koprivne, Podluga, Otre Luke i drugih sela uz rijeku Sanu, Duanka
Kovaevi je navratila meu njih. U jednoj kui zatekla je veliku grupu ena
sa djecom i ponekim odraslim ovjekom. Zapoela je razgovor, pitala ih jesu li
ta ponijeli sa sobom, na to su ene odgovorile da nisu skoro nita uspjele po
nijeti zbog iznenadnog napada neprijatelja. Tada ih je Duanka podsjetila da su
im savjetovali da sklone sve vrednije stvari. Utom se neka ena, izbjeglica, dobro
zagleda u Duanku, pa viknu da nju zna, da je Turkinja sa Sane. Nastupila je
zakratko tiina. Ipak se razgovor nastavio. Meutim, ubrzo doe jedan odbornik
i upita Duanku da li je ona dola na konferenciju. Duanka potvrdi, a odbornik
je tada pozove da odmah krene u Odbor i oboje odu kroz gaj u drugi dio sela.
Usput se odbornik raspitivao o svemu i svaemu, a kada su doli do zgrade
Odbora, Duanki ree da ue u sobu, a on osta napolju i potom zakljua vrata.
Oko dva sata Duanka Kovaevi je bila zakljuana dok napolju nije ula glas
Petra Vojnovia, pa povie: Petre, Petre! Neko otvori vrata, ue Petar Vojno
vi i iznenaen upita otkud ona tu.14 Nije to bila samo predostronost prema
nepoznatom licu ve i odbomikovo nepovjerenje prema Muslimanima.

NOVI LANOVI I ORGANIZACIJE KPJ

Organizacije KPJ u etama 1. bataljona Petar kundri i u Udarnom
bataljonu, kada je formiran, poklonile su veliku panju moralno-politikom
vaspitanju svih boraca, a posebno omladinaca i onih koji su kandidovani
za lanove KPJ. Meutim, pri odluivanju da li da se neki partizan primi
za lana KPJ ponekad su sitnije slabosti precjenjivane, a nedovoljno su ci

<4 Prema kazivanju Duanke Kovaevi 12. 1. 1976. godine autoru.

375

jenjene mnoge veoma pozitivne osobine (hrabrost, odanost NOB, drugarstvo i si.), pa su pojedinci dugo bili kandidati, ili im je dugo vremena tre
balo da ih uvrste u kandidate. Zato je u prvoj polovini 1942. godine malo
boraca i rukovodilaca primljeno u KPJ, iako su to skoro svim svojim ivo
tom i radom mnogi ve bili zasluili.
Tokom proljea i poetkom ljeta 1942. godine bili su kandidovani, pa
potom primljeni za lanove KPJ u 2. sanskoj eti Jovo Despot, Duan Ga
vran, Rade Brki, Ratko Ili, a kada su se u maju vratili iz Proleterskog
bataljona Stevo Kovaevi, Mihajlo Bjelovuk i Tomo Rakovi i oni su po
stali lanovi KPJ, a potom i Duan Kokanovi i oro Kovaevi. U Udar
nom bataljonu, odnosno etama od kojih je formiran, za lanove KPJ su
primljeni Filip orak, Marko Budimir, Stevo ulibrk i jo neki. I u ostalim
sanskim etama u ovom periodu primljeni su za lanove KPJ poneki naj
istaknutiji borci, ali je jo uvijek bilo i komandira, pa i komandanata bata
ljona koji nisu bili lanovi KPJ, iako su to bili zasluili. Znatno sektatvo
kod nekih partijskih rukovodilaca ometalo je bre omasovljavanje partij
skih organizacija najzaslunijim borcima.
Okruni komitet KPJ za Podgrme je prvom polovinom maja 1942. go
dine organizovao u Benakovcu partijski kurs, koji su pohaali i lanovi KPJ
lucipalanske organizacije: Jozo Sai, Vaso Pratalo Mlai i Ilija Ini.
Po povratku s kursa njih trojica su inila jednu partijsku organizaciju, a
sekretar je bio Jozo ai. Ubrzo ga je zamijenio Ilija Ini. Nakon toga
za lanove KPJ su jo primljeni: Mirko ulibrk iz Pratala i Drago Pratalo
iz Luci-Palanke. Tokom ljeta u ovu organizaciju su ukljueni lanovi KPJ
koji su doli s drugih podruja: Duka Bakonja, Nada Jovovi, Dragomir
Suboti i jo neki.
Ubrzo nakon osloboenja Budimli-Japre formirana je partijska orga
nizacija, jedinstvena za sela: Halilovce, Johovicu, Duge Njive, ele, Budim
li-Japru i Agie. Za sekretara je izabran Petar Medi iz Johovice, dok su
lanovi elije bili: Milan Tintor (Mali), Nikola Sovilj iz Johovice i Nikola
Predojevi iz Agia. Vrlo brzo primljeni su i Milan Repaji iz Halilovaca,
Jovanka Sredi iz Johovice i Ilija Studen, iz ele (japranske).
U junu 1942. formirana je prva partijska organizacija u selu Fajtov
cima. Za lanove su tada primljeni Mile Vukobrat i Branko Doenovi iz
Fajtovaca i Mirko Savi i Mile Saganovi, izbjeglice iz Rasavaca; sekretar
je bio Mirko Savi.

PRVA OKRUNA KONFERENCIJA SKOJ-a

U Luci-Palanci je 21. i 22. marta 1942. godine odrana Prva okruna
konferencija SKOJ-a za grmeki okrug, odnosno za srezove: Bosansku Kru
pu, Sanski Most, Biha i Bosanski Novi.15

15

U zapisniku Prve okrune konferencije SKOJ-a pie da je sanski srez .. .pripao

ovom okrunom komitetu SKOJ-a tek 28. decembra 1941. godine. Nakon okru
ne partijske konferencije, odrane 22. decembra 1941. godine, OK SKOJ-a je
intenzivnije poeo djelovati i na sanskom srezu, iako je njegov lan Drago Lang
i odranije, djelovao na ovom srezu. Dokumenti istorije omladinskog pokreta
Jugoslavije, izd. Istorijsko odjeljenje CK NOJ Beograd, 1954. tom I, knj. 2,
str. 514516.

Konferenciji je prisustvovalo oko 130 delegata iz etiri sreza i jedinica

krajikog NOP odreda. U radu su uestvovali efket Maglajli, u ime OK
KPJ Grme, Mile Perkovi, u ime Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Bosnu
i Hercegovinu, zatim Duanka Kovaevi, lan OK KPJ i Branko opi,
partizanski pjesnik.16
Izvjetaj o radu skojevske organizacije grmekog okruga je podnijela
Rada Vranjeevi. Mile Perkovi je govorio o vojno-politikoj situaciji i o
osnivanju Narodnooslobodilakog saveza omladine Bosne i Hercegovine
1.

Uesnici prve okrune skojevske

1942. godine (snimio Luka Gluac).
16

konferencije

Luci-Palanci,

22.

marta

Boko Kecman: Prva okruna konferencija SKOJ-a za Podgrme, edicija Pod

grme u NOB, knj. 3, str. 476.

(NOSOBiH), objanjavajui ulogu i zadatke ove omladinske

organizacije, koja treba da obuhvati svu antifaistiku omladinu.

antifaistike

Od oktobra 1941. godine, kada je zapoeo rad na organizovanju omla

dine u Podgrmeu, na osloboenoj teritoriji, do 21. marta 1942. godine ostva
reni su veoma znaajni rezultati u svestranom ukljuivanju omladine u par
tizanske jedinice, u politiku aktivnost, ali i u svestrani kulturnoprosvjetni rad.

Iz podataka u zapisniku se vidi da je omladina za est mjeseci rada ostva

rila velike rezultate:
OKRUG:
aktivnost

SREZOVI
sanski

novski

36 AKTIVA SKOJ-a
251 lanova, od toga
193 omladinca
58 omladinki

59
45
10

16
85
56
29

42 VASPITNE GRUPE
607 lanova, od toga
395 omladinaca i
212 omladinki

19
226
176
80

17
345
219
126

13 HOROVA
365 lanova, od toga
210 omladinaca
155 omladinki

3
90
45
45

3
75
45
30

OMLADINSKIH
KONFERENCIJA
4550 uesnika
3100 omladinaca
1450 omladinki

600
300
300

43
2.450
1.750
700

68

2 OMLADINSKA ZBORA
800 uesnika
520 omladinaca
280 omladinki
112 ZABAVA
9.700 prisutnih
6.600 omladinaca
3.100 omladinki
37 KULTURNIH VEERI
3.600 prisutnih
2.400 mukih
1.200 enskih
3 VOJNO-POLITIKA
OMLADINSKA KURSA
195 uesnika
1 OMLADINSKA CETA
84 omladinca i
omladinki

378

80
83
2.000

1.300
700
7

bihaki

10

80
65
15

27
27

36
30

_
_
_

7
200
120

_
_
_

80

15
900
600
300

600
450
150

600
400

_
_
_

_
_
_

200

1
200
120

krupski

11

3.200
2.600
600

18
4.500
2.700
1.800
30
2.400
1.500
900

--

900
300

--

--

1.200

--

Iz ovog pregleda vidi se da je omladina sanskog sreza razvila veoma

raznoliku aktivnost.17 Stalno isticanje koliko je omladinki obuhvaeno odre
enim aktivnostima pokazuje koliko se panje poklanjalo aktiviranju omla
dinki na svim poljima djelatnosti. Treba se podsjetiti na tadanja konzer
vativna i patrijarhalna shvatanja veine stanovnitva o enama, pa tako i
o omladinkama, shvatanja da je njihovo mjesto samo u kui i na njivi. Nije
teko zakljuiti koliko se mnogo postiglo za ovo kratko vrijeme u lomljenju
konzervativnih navika, odnosa i shvatanja i u stvaranju novih.
Prva skojevska konferencija izabrala je Okruni komitet SKOJ-a u sa
stavu: sekretar Duanka Kovaevi, lanovi Slobodan Erceg Braco, Pero
Divjak, Duan Mandi i Boko Kecman.
Po zavretku Konferencije u Luci-Palanci je sutradan odran omla
dinski zbor na koji je dolo oko 1.600 omladinaca i omladinki iz mnogih
podgrmekih sela. Oni su stigli sa zastavama, parolama na transparentima,
pjevajui borbene partizanske i narodne pjesme. Na zboru je govorio novi
lan Okrunog komiteta SKOJ-a Slobodan Erceg Braco. Poslije govora omla
dina se dugo veselila, pjevala, igrala, a onda razila na sve strane u svoja
slobodna podgrmeka sela.

FORMIRANJE SRESKOG KOMITETA SKOJ-a

Nekoliko dana po zavretku Prve okrune konferencije SKOJ-a formi
ran je, poetkom aprila, Sreski kmitet SKOJ-a za sanski srez u sastavu:
sekretar Duan Mandi (koji je ovu dunost primio poslije odlaska Duanke
Kovaevi na novu dunost), lanovi Rajko Drljaa, Duanka Perovi, Zora
Kovaevi, ore Karan i Vaso Pratalo, od kojih je Sanjanin samo Pra
talo.18 Sastanci Sreskog komiteta SKOJ-a su tada odravani u Skucanom
Vakufu, u kui Ilije Divjaka i u Luci-Palanci.
Svaki lan Komiteta je djelovao u sredini u kojoj je ivio, odnosno na
podruju sela gdje je bio rasporeen. Tek na Prvoj oblasnoj skojevskoj kon
ferenciji, 10. novembra 1942. godine, donijee se zakljuak da skojevska
rukovodstva, sreska, okruna i oblasna, biraju biro komiteta, iji lanovi
nee imati odreeni teren, ve e kolektivno rukovoditi cjelokupnom orga
nizacijom. Meutim, u proljee i ljeto 1942. godine jo uvijek je bila praksa
da svaki lan partijskog ili skojevskog rukovodstva bude odgovoran za je
dno selo ili grupu sela (optinu), ili za sektor rada.
Omladinska rukovodstva su razvila vrlo ivu aktivnost u partizanskim
etama i u osloboenim selima. Tokom svih mjeseci mnogi omladinci su
primani u SKOJ, a formirani su i novi aktivi SKOJ-a.
Ve od marta 1942. godine proiren je aktiv SKOJ-a u 2. sanskoj par
tizanskoj eti. Tada su za lanove SKOJ-a primljeni najistaknutiji borci-omladinci, meu kojima: Janko Bjelobrk, Petar Dodik, Mile Bursa, Branko
Cmobmja, Milan, ivko i Stevo Cmomarkovi, Nikola Drljaa, uro Gru17

18

Ovaj pregled aktivnosti podgrmeke omladine do Prve skojevske konferencije

sainjen je na osnovu pojedinanih izvjetaja o radu u svakom srezu navedenih
u zapisniku. Dokumenti istorije omladinskog pokreta, tom 1, knj. 2, str. 514
516.
Sastav Sreskog komiteta SKOJ-a je utvren prema kazivanju Duana Mandia
i Jove Despota.

379

bia, Stevo Ili, Lazo Medi, Petar Mudrini, Duan Kokanovi i oro Ko
vaevi. Vrlo brzo nekoliko skojevaca, meu kojima Duan Gavran, Jovo
Despot, oro Kovaevi i Duan Kokanovi, primljeni su za lanove KPJ,
a kasnije i veina ostalih.
Skojevski aktivi znatno su proireni ili formirani i u ostalim partizan
skim etama 1. bataljona i Udarnog bataljona, ali jo uvijek ne u svim, sa
mo nema podataka koji su sve omladinci tada primljeni u SKOJ.
U prvoj polovini 1942. godine formirani su prvi aktivi SKOJ-a i u ve
likom broju slobodnih podgrmekih sela. Kako je u svakom osloboenom
selu od jeseni postojala omladinska organizacija, koja se nakon direktiva
dobijenih marta 1942. godine postepeno konstituisala u organizaciju NOSOBiH, ve su se mnogi omladinci i omladinke istakli u radu, pa je bilo teko
izmeu mnogo aktivnih izabrati manji broj najaktivnijih i od njih formirati
aktiv SKOJ-a.
U to vrijeme kada su lanovi SKOJ, kao i lanovi KPJ, odravali sa
stanke tajno i katkada kriom u kakvoj tali, umarku, sobi, ak uz obezbjeenje; na slobodnoj teritoriji Podgrmea dogaa se neto sasvim supro
tno: uz prisustvo odraslih i mladih, na masovnim konferencijama sela, vri
se izbor mladia i djevojaka u lanstvo SKOJ; itavo selo odluuje o tome
ko e biti lan SKOJ-a. To se dogaalo u brojnim selima Podgrmea, pa i
na sanskom srezu, u Lipniku, Hadrovcima, Slatini, Dabru, itd., i to ve u
zimu 1941/42. i tokom 1942. godine.
Takva praksa, uslovljena irinom NOP, koji je obuhvatio skoro svu
podgrmeku omladinu, dovela je do toga da su se omladinski kadrovi i omla
dina u cjelini dugo opirali formiranju NOSOBiH-a, smatrajui se skojev
cima iako neki to formalno jo nisu bili. Sve to govori da se irina omla
dinskog antifaistikog pokreta, ostvarena do rata u Bosanskoj krajini, ve
u prvoj godini rata toliko narasla i postigla ve takav kvalitet koji je doveo
do javnosti rada SKOJ-a i njegove uloge u ustanku. To je uticalo na mije
njanje svijesti masa i dovelo do toga da je sve stanovnitvo postalo ivol
zainteresovano za rad omladinske organizacije i za to ko e biti lan SKOJ-a.
Dostizanje takvog kvaliteta u irini i radu antifaistikog omladinskog po
kreta u Podgrmeu, i to ve u prvoj godini revolucije, istorijska je vrijed
nost koja je veoma mnogo uticala na dalji tok borbe.
Duan Mandi, sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a, djelujui na pod
ruju sela Dabra, koje ima jedanaest velikih zaselaka, tokom proljea u sva
kom dabarskom zaseoku formirao je aktiv SKOJ-a, tako da je krajem juna
1942. godine u Dabru bilo preko stotinu skojevaca. U predlaganju omladinaca i omladinki u SKOJ uestvovali su i odrasli ljudi i ene. U svakom
aktivu bilo je 912, pa i 13 i 14 omladinaca i omladinki. Odreen kriterij
je bio i za prijem u omladinsku organizaciju, NOSOBiH; omladinac je mo
rao biti aktivan, a za SKOJ najbolji, najaktivniji i najhrabriji. Ponegdje
su ovi skupovi na kojima je i narod birao omladince i omladinke u SKOJ
bile masovne konferencije, priredbe, pa i zborovi. To nije bio sluaj samo
na podruju Dabra ve i u nizu drugih sanskih sela, kao i sela drugih pod
grmekih srezova.
Kada su u ljeto 1942. godine u Bosansku krajinu doli lanovi Biroa
CK SKOJ-a i CK KPJ, najprije su veoma otro osudili takvu praksu prima
nja u SKOJ na masovnim konferencijama i brojnost skojevaca u aktivima,
i skoro su doveli u pitanje priznavanje takvih aktiva, poistovjeujui ih sa
aktivima NOSOBiH-a. Meutim, vrlo brzo je izmijenjena takva ocjena te

380

pojave i stanja omladinskog pokreta u Podgrmeu, jer su se lanovi CK

SKOJ-a i CK KPJ uvjerili da je irina borbe u Podgrmeu sveobuhvatna, da
je partizanski pokret u ovom podruju bio tako irok i da je bilo teko
primati jedne, a ne primiti i druge isto tako vrijedne i borbene omladince
i omladinke.
Na oblasnoj konferenciji SKOJ-a odranoj 10. novembra 1942. godine
u Bukovai, kod Bosanskog Petrovca, bilo je rijei i o tom legalizovanju
SKOJ-a i takvom javnom izboru omladinaca i omladinki za SKOJ. Duan
Mandi, tada sekretar OK SKOJ-a Podgrme, rekao je: Napravili smo ve
liku greku to smo legalizovali SKOJ, a nismo posvetili dovoljnu panju
NOSOBiH-u .. .18 Meutim, na osnovu izlaganja Ive Lole Ribara, sekretara
CK SKOJ-a, oblasna konferencija je u zakljuke unijela i dio njegovog izla
ganja na tu temu:
. . . Potrebno je danas promijeniti miljenje o karakteru SKOJ-a
kod nas. SKOJ je politika organizacija omladine koja danas treba da ponese,
zajedno sa Komunistikom partijom, glavnu odgovornost za voenje rata. Treba
otvoriti vrata SKOJ-a ire, a unutar organizacije podii organizacionu vrstinu,
svijest i odgovornost .. .20 (podvukao autor).
U Majki-Japri skojevski aktiv formiran je aprila 1942. godine. Prvi
sekretar je bio Ratko Marii, a lanovi Mira Kari, Milan Majki, Duka
Bundalo, Bogdan, Duan i Slobodan Zori.
Za budimlijapranski sektor skojevski aktiv je formiran neposredno
poslije osloboenja Budimli-Japre, a prije Prve okrune skojevske konfe
rencije odrane 21. marta u Luci-Palanci. U aktiv su izabrani omladinci koji
su se istakli svojim radom u toku blokade neprijateljskog uporita u Bu
dimli-Japri, a jo nisu mogli biti primljeni u ete Odreda. Na omladinskoj
konferenciji, kojom je rukovodio Branko Damjanovi, javnim glasanjem su
u prvi skojevski aktiv izabrani: za sekretara Simo kundri, za lanove
Mara kundri, Simo Suevi i Veljko Vukojevi, svi iz Halilovaca, Dragica
Suevi, tada predsjednica omladine ovih sela, Slavko Pavi, Olga i Vlado
Sovilj, Ana i Milka Raenovi, svi iz Budimli-Japre. Jedna od prvih akcija
ovog aktiva bila je prekopavanje cesta koje od Bosanskog Novog preko Suhae i od Starog Majdana i Stare Rijeke preko Podvidae vode prema Bu
dimli-Japri i slobodnoj teritoriji.
Aprila-maja 1942. godine ovdje je boravila Duanka Kovaevi, koja je
podrobnije upoznala lanove aktiva kako treba da radi skojevski aktiv, a
kako omladinska organizacija. Na tom sastanku primljeni su u SKOJ: Janja
i Ljubica Raenovi i Jovo Vojnovi iz Budimli-Japre, Rade Repaji, Smi
lja i Zora Suevi, Bogoljub i Nikola ivkovi, iz Halilovaca. Na proljee
1942. godine aktiv je proiren, pa su tada u SKOJ primljeni: Milan Marja
novi i Nikola Milunovi iz Dugih Njiva, Smilja ivkovi iz Halilovaca, i jo
neki. Aktiv je od dana formiranja imao dosta vrijednih lanova, to je omo
guilo da uticaj i aktivnosti omladine u ovim selima budu veoma znaajni
tokom itavog rata. U ljeto, juna-jula 1942. godine iz tog aktiva su oformlje
na tri nova, i to: u Halilovcima (sekretar Mara kundri), u Budimli-Japri
(sekretar Dragica Suevi) i u elama (sekretar Ilija Studen).
19

20

Zapisnik Prve oblasne konferencije SKOJ-a od 10. 11. 1942. godine, str. 3, Re
gionalni muzej u Bihau, arhiv, m. f. 65, str. 344.
Rezolucija Prve oblasne konferencije SKOJ-a od 10. novembra 1942. godine.
Dokumenta istorije omladinskog pokreta, tom 1, knj. 2, str. 548.

381

Tada su i ovi
omladinke u SKOJ.

aktivi

primili

najistaknutije i najaktivnije omladince i

U Koprivni je skojevski aktiv formiran krajem marta 1942. godine.

Tada je u selu bila 3. eta 1. bataljona Petar kundri. Komandir i poli
tiki komesar ete Vlado Proi i Rade Erceg su formirali skojevski aktiv,
iji je sekretar bio Pero Kneevi, a lanovi Pero Todorovi ak tehnike
kole, Duan Predojevi, gimnazijalac i Jovan Tonti, sekretar 3. ete. Omla
dinski sastanci i konferencije su odravani u kui Boe Radinovia jer je
imala prostranu sobu i nalazila se usred sela. Tih dana na podruje Koprivne doli su partijsko-politiki radnici Ahmet Kadi i Hamo ehaji, koji su
politiki djelovali i meu odraslim i meu omladinom. Meutim, rad ovog
aktiva je trajao manje od mjesec dana. Nakon prodora neprijatelja u ovo
i susjedna sela, 11. aprila 1942. godine, skojevci su poli u slobodna podgrmeka sela, pa su neki odmah stupili u partizanske jedinice, a drugi se pri
kljuili skojevskim aktivima u selima gdje su doli i kasnije su postepeno
odlazili u vojsku.
U Dabru je u svakom zaseoku tokom proljea 1942. godine formiran
po jedan skojevski aktiv. Duan Mandi je preko etiri mjeseca proveo na
politikom radu u ovom najveem selu sanskog sreza. Meu prvim skojev
cima u Dabru bili su i Bogdan N. Cmomarkovi, Bosa L. Buan, Milka, Stana
i Stoja Crnomarkovi, Milan I. Davidovi, Milan J. Ivani, Drena i Petar D.
Milinkovi, Duja, Ljubica, Stoja i Milan Voki, Branko Dai, Marko Stupar,
Mile B. Vuki i Zora B. Vuki. Kako je tada u selu bilo preko sto skojevaca,
od kojih su mnogi odlazili u partizanske jedinice, izmjene u sastavu aktiva
bile su skoro svakodnevne. Aktivi su se popunjavali novim lanovima iz re
dova organizacije NOSOBiH.
U Eminovcima je formiran aktiv SKOJ-a aprila 1942. godine. Tada je
na sanskom podruju politiki djelovala Ivanka Perkovi, lan KPJ, radni
ca omladinka iz Bihaa, koja je pripremala i organizovala ovaj kao i jo
neke aktive u drugim selima na sanskom srezu. Prvom sastanku skojevaca
prisustvovao je i Rade Erceg, politiki komesar 3. ete. Tada su za lanove
SKOJ-a primljeni: Obrad Stupar, Stevo Dragii, Zorka Milojevi, Milo Milinovi i Milan Kovaevi. Ovaj aktiv je pomogao odboru NOSOBiH-a da
formira folklornu grupu, koja je pripremila vrijedan program, pa je zapo
ela davanje priredbi u ovom i susjednim selima. Vrlo brzo, ve maja 1942.
godine, u partizanske ete odlaze Zorka Milojevi, Milan Kovaevi i Stevo
Dragii, pa se tada u aktiv primaju: Drago Dimi, Jovan i Petar Borkovi,
uro Ilije urevi, Pero Majstorovi, Boja i Smilja Savanovi, Milo Stojakovi i Jela Veselinovi. Sekretar aktiva je bio Obrad Stupar.
U Miljevcima je aktiv SKOJ-a formiran maja 1942. godine. Prvi sko
jevci su bili: Zorka Dragievi, Nikola Malievi, Jovanka Milju, Joja Munjiza, Sava Poznanovi i Milka Srdi. Sekretar aktiva je bio Nikola Mali
evi.
U Bonjacima je aktiv SKOJ-a formirala Ivanka Perkovi maja 1942.
godine. Za sekretara je izabran Svetko Rodi, dok su lanovi aktiva bili
Milka Cvitkovi, Mara ankovi, Danica, Trivuna i Zorka urguz, Boja i
Vida Deki, Boo, Nikola i Sava Doenovi, Sava Majstorovi, Milka Marja
novi, Nikola Radoevi, Smilja i Petra Rodi. Prvi sastanak aktiva je bio u
Rodia gaju, usred sela.

382

U Grdanovcima je aktiv SKOJ-a formiran s proljea 1942. godine. Prvi

skojevci su bili Milan Miljevi, Anka i Milka Tonti, Jovanka Todorovi i jo
neki.
U Jelainovcima prvi aktiv SKOJ-a formirao je Vaso S. Pratalo u pro
ljee 1942, i to za Jelainovce, Bojite i Oti. Prvi skojevski sastanak je odr
an u dvoritu kole u Bojitu. Tada su najaktivniji omladinci i omladinke
primljeni u SKOJ. Svetozar Brki, Stanko ulibrk, Obrad Kukolj, Nevenka
Radanovi, Mirko Proi i Zdravko Miji iz Sanice. Sekretar je bio Obrad
Kukolj. Ve na drugi sastanak doli su i novi skojevci: Drago i Milka Brki,
Spaso ulibrk, Persa Kukolj i Mirko Stani. Tada je za sekretara aktiva iza
bran Svetozar Brki. Vrlo brzo ovaj aktiv u svoje redove primio je jo Stevu
Matia, Zdravka Miladinovia, Dmitra Njegovana, Danu Kukolja i Milu Vranjea.
U drugoj polovini juna 1942. godine formiran je Optinski komitet
SKOJ-a za lucipalansku optinu. U njega su uli: Brane Prokopi, sekretar
i kao lanovi Dragomir Drago Brki iz Jelainovaca, Petra Pratalo ispred
Potkraja i Predojevia Glavice i Dmitar Njegovan iz Otia. Prvi sastanak tog
rukovodstva je odran u koli u Luci-Palanci.
U to vrijeme na podruju lucipalanske optine bilo je sedam skojevskih aktiva, iji su sekretari bili: u Luci-Palanci Slavko Vukojevi, u Mi
ljevcima Nikola Malievi, u Otiu Mirko Miladinovi, u Jelainovcima Dra
gomir Brki, u Bojitu Obrad Kukolj, u Pratalima Mirko ulibrk i u Potkraju i Predojevia Glavici Petar Pratalo Mimina.
Sjedite Komiteta je bilo u Miljevcima, u zgradi vodovoda ispod Volodera. Jedan od prvih zadataka ovog skojevskog komiteta je bio pomaganje
Okrunom komitetu SKOJ-a za Podgrme u pripremama organizovanja Prve
okrune skojevske konferencije.

POETAK STVARANJA ORGANIZACIJE NARODNOOSLOBODILACKOG

SAVEZA OMLADINE BOSNE I HERCEGOVINE (NOSOBiH)
Nakon odravanja Prve skojevske okrune konferencije za Podgrme,
21. marta 1942. godine, u slobodnim selima Podgrmea zapoelo je osni
vanje seoskih organizacija NOSOBiH-a, odnosno biranje seoskih odbora
NOSOBiH-a. Tamo gdje su ve protekle jeseni i zime formirane i djelovale
omladinske organizacije sada su one dobijale svoje ime: NOSOBiH, a nji
hova rukovodstva: odbori NOSOBiH-a. Ponegdje su seoski omladinski odbo
ri dopunjavani, jer su odranije imali samo predsjednika i sekretara i dobijali novo ime.
Poetkom aprila 1942. godine odrana je omladinska konferencija sela
Jelainovaca, na kojoj je Vaso Pratalo govorio o ciljevima i zadacima,
NOSOBiH-a. Nakon toga izabran je seoski Odbor NOSOBiH-a od 22 lana.
Za predsjednika Odbora izabran je Mirko Stani a za sekretara Nevenka
Radanovi. lanovi odbora su, izmeu ostalih, bih Drago Brki, Borka Mi
ljevi, Milo Stani, Milan Srdi, Milka Brki, Mile i Dane Kukolj. Vrlo brzo
nakon formiranja ovog odbora veina njegovih lanova, omladinaca, otila je
u partizane, meu kojima i omladinci Duan i Milo Stani i Mile Kukolj.

383

U Luci-Palanci je formiran Odbor NOSOBiH-a i za predsjednika je

biran Vaso Stojana Pratalo, ali ga je, zbog izbora za lana Sreskog komi
teta SKOJ-a zamijenio Milan Pratalo.
U Donjem Lipniku u Odboru NOSOBiH-a su bili, pored drugih, i Milan
Jovanovi i ura Vukovi.
U Eminovcima je krajem marta, ili poetkom aprila, 1942. godine for
miran Odbor NOSOBiH-a i za predsjednika je izabran Stevo Dragii. Ovaj
omladinski odbor organizuje vojne vjebe omladine da bi se pripremili za
to bri odlazak u partizane. Komandir ove omladinske jedinice bio je Jovan
urevi.
U Bonjacima je predsjednica Odbora NOSOBiH-a bila Trivuna urguz.
I u Grdanovcima je aprila 1942. godine osnovana omladinska organizacija
NOSOBiH-a. Predsjednica je bila Anka Tonti.
U Dabru na organizovanju Odbora NOSOBiH-a je radio i Branko Lastri. Krajem marta ili poetkom aprila 1942. godine izabran je Odbor, u
kojem su bili pored drugih, Zorka Vuki i Stevo Kondi.
U Bojitu je za predsjednika omladinske organizacije izabran Spaso
ulibrk, a u Kozinu Lazo Peji.
Omladinska organizacija NOSOBiH-a u Fajtovcima (Gorici i Naprelju)
formirana je juna 1942. godine. Svi omladinci su doli sveano obueni, kao
na zbor. Tada su u Odbor NOSOBiH-a birani Nikola Predojevi, Mile i Mira
Doenovi, Milan Basta, Pava Ivezi, Zora Vukovi i Mara Puhali. Poslije
konferencije Delija Rodi je postrojio omladince i omladinke, pa sa njima
vjebao postrojavanje i mariranje, ali je naiao neprijateljski avion pa se
skup rasturio.
Drago Lang je poruio Milanu Indiu, predsjedniku omladine sela
Devara i Brdara, da dovede grupu omladinaca i omladinki iz ta dva sela
u Luci-Palanku na Prvu skojevsku okrunu konferenciju, odranu 21. mar
ta 1942. godine. Na ovoj konferenciji sa Iniem su bili Milan Joji, Jovanka
Stupar, Jovanka Predojevi, Branko Obad (Damjanovi), Mara Proi i Joka
Mali. Kada su se vratili u svoja sela, oni su uli u tad formiran skojevski
atktiv. Po preporuci Drage Langa, organizovana je omladinska pozadinska
eta, jer nije bilo oruja da se omladinci odmah ukljue u vojnu jedinicu.
U eti je bilo dvadeset omladinaca i omladinki, koji su zapoeli i sa vojnim
vjebama. Komandir ete je bio Milan Ini. Meutim, rad omladine ovih
sela je trajao kratko, do 11. aprila, do prodora ustaa u ova novoosloboena
sela. I u ostalim slobodnim sanskim selima tog proljea reorganizovana je
omladinska organizacija i formirani odbori NOSOBiH-a.
Prilikom formiranja odbora NOSOBiH-a, vodilo se rauna da omladi
nac ili omladinka budu aktivni, jer, po tadanjem shvatanju omladinskih
aktivista Podgrmea, svi omladinci nisu mogli biti ni u NOSOBiH-u. Zato
odbori NOSOBiH-a nisu obuhvatali svu omladinu sela, ve samo onu koja
je aktivna, bilo da dolazi na skupove i konferencije, bilo da uestvuje u
kulturno-prosvjetnom radu na radnim akcijama i si. U nekim veim selima
formiran je i za svaki vei zaselak poseban odbor NOSOBiH-a, na primjer u
Dabru. U svakom selu organizacijom NOSOBiH-a bilo je obuhvaeno 3050
omladinaca i omladinki. Na elu svake seoske organizacije NOSOBiH-a bio
je odbor biran tako da je na svakih est omladinaca-omladinki biran jedan
za lana odbora NOSOBiH-a; zato su ovi odbori bili preveliki, zbog ega
nisu mogli efikasno djelovati. U ljeto 1942. izvrena je reorganizacija odbora
NOSOBiH-a, da bi i njihov rad bio efikasniji i kvalitetniji.

Tog proljea su drane optinske konferencije NOSOBiH-a na kojima se

konstituisala optinska organizacija NOSOBiH-a i biran njen optinski od
bor. Tako je bilo i za podruje optine Luci-Palanka, pa je na omladinskoj
konferenciji u Luci-Palanci za predsjednika Optinskog odbora NOSOBiH-a
izabran Mirko Stani iz Jelainovaca, a za sekretara Milka Panjak iz Pot
kraj a.

FORMIRANJE OPTINSKIH NARODNOOSLOBODILACKIH ODBORA

Prvi optinski NOO na podruju sanskog sreza formiran je polovinom
januara 1942. u Luci-Palanci, a drugi u Hadrovcima.
U tab 1. krajikog NOP odreda bio je pozvan Simuka Pratalo, tada
zamjenik predsjednika NOO Luci-Palanka, koji je obuhvatao devet sela. U
tabu je sa njim vodio razgovor dr Mladen Stojanovi i objasnio zato ga
zovu. Treba da se formira optinski NOO, pa je odlueno da on bude ko
mandant optine. Simuka Pratalo je najprije odbijao da primi tu dunost,
pravdajui se da je nepismen seljak, ali je na nagovor dra Mladena ipak
pristao. Dr Mladen mu je dao upute kako da pripremi izbor optinskog NOO.
Na izbornu konferenciju treba pozvati predsjednike NOO svih sela od Pre
dojevia Glavice i Skucanog Vakufa do Jelainovaca i Dabra, izabrati koman
danta optine, njegovog zamjenika i sekretara.
Polovinom januara 1942. godine u Luci-Palanci je odrana konferen
cija kojoj su prisustvovali predsjednici seoskih NOO: Mio Poznanovi iz
Luci-Palanke, Mirko ori iz Miljevaca, Simuka Pratalo iz Pratala, Mitar
Predojevi iz Predojevia Glavice, Nikola Bundalo Zeina iz Majki Japre,
Petar Milinovi iz Lipnika, Nikola Srdi iz Jelainovaca, Petar Stojinovi iz
Eminovaca, Gojko urguz iz Bonjaka, Trivun Crnomarkovi, zvani ulija,
iz Dabra, Jovo Stupar, zvani Tadi, iz Grdanovaca, Petar Braji iz Krkoje
vaca i Jandrija Cvjetianin iz Lukavice. Konferenciji su prisustvovali i pred
stavnici taba 1. krajikog NOP odreda i Okrunog komiteta KPJ. Nakon
objanjavanja vojno-politike situacije u svijetu i kod nas, te uloge i zada
taka optinskih NOO, za komandanta Optine, kako se tada zvao predsjed
nik NOO, izabran je Simuka Pratalo, za njegovog zamjenika Mirko ori,
a za sekretara Mile Gagi, uitelj. Na rad u Optinu odreeni su: za pisara
Duko Tadi, bogoslov, za magacionera Pera Batas i za ekonoma Mile Doe
novi i Mile Beuk.
Formirana komanda Optine najprije je smjetena u kasarnu (zgrada
andarmerijske stanice u Luci-Palanka), gdje je radila do polovine jula
1942. godine.
Poetkom 1942. godine izabran je i Optinski NOO za hadrovako-japransko podruje. Prethodno je zajedniki Odbor za sela Hadrovce, Mrkalje,
Kozin i Duge Njive reorganizovan u etiri samostalna seoska NO odbora.
U seoskom NOO u Hadrovcima za predsjednika je izabran Mihailo
ipka, a za lanove Lazo Mareta, Olga Jelisavac, Boo Brki, Spaso Sredi
i Mitar opi.
U seoskom NOO Mrkalja za predsjednika je izabran Gavro Kolundija,
za sekretara Mile opi, a za odbornika Nikola Davidovi.
U seoskom NOO Kozin za predsjednika je izabran uro Jaki, a za
odbornike Milan Majki i Dane Davidovi.
25 Srci S. Most u NOB

385

U seoskom NOO Duge Njive za predsjednika je izabran uro Milunovi, za sekretara Nikola Milunovi, a za odbornike Milan Milunovi, Svet
i Trivo Marjanov.
U ostalm selima ovog podruja: Slatini, Halilovcima, Podvidai i Lip
niku (koji se izdvaja iz palanske optine i ukljuuje u hadrovaku) ve ranije
su bili birani seoski NOO. U sastav hadrovakog Optinskog odbora spadala
su i dva sela izmeu Budimli-Japre i Stare Rijeke: Ovanjska i Marini, iako
su bila neosloboena, ali je dio stanovnitva bio izbjegao u Slatinu i Mrka
lje, pa se Optinski odbor morao brinuti i o ljudima iz ta dva sela.
Izborna konferencija je odrana u koli u Hadrovcima. Prisustvovali
su predsjednici seoskih NOO i po jedan odbornik, kao i predstavnici taba
1. krajikog NOP odreda, Okrunog komiteta KPJ i komande Prijedorsko-ljubijske partizanske ete. Za komandanta Optine izabran je uro Jaki, za zamjenika uro uri, dok je sekretar bio Braco Popovi. Optina
se smjestila u zgradu Osnovne kole u Hadrovcima i tu razvila svestranu
aktivnost na mobilisanju naroda za NOB.
Prije formiranja lucipalanske Optine na osloboenom podruju Pod
grmea bile su formirane jo samo dvije optine: u Duboviku, iji je koman
dant bio Simo Bjelajac i u Suvaji, gdje je komandant Optine bio Dane Babi. U vrijeme formiranja hadrovake Optine organizovana je i Optina ti
Srpskoj Jasenici, u kojoj je komandant bio Dako Nedimovi.
Pred novoformiranim NOO optina stajali su brojni sloeni i teki
zadaci. Trebalo je usmjeravati i usklaivati rad seoskih NOO, organizovati
prikupljanje namirnica i drugih potreba za partizane, starati se o smjetaju
i ishrani sve brojnijih izbjeglica, organizovati gradnju bolnikih i drugih
objekata u Grmeu, rjeavati i mnoge druge zadatke uslovljene ratom.
Da bi se meu svim podgrmekim odborima uskladile odluke o raz
mjeni ivotnih namirnica, stoke i drugih dobara, Okruni komitet KPJ je
organizovao nekoliko sastanaka komandanata optina u Srednjem Duboviku.
Tamo je postignut dogovor da dozvole i propusnice za razmjenu dobara da
ju NOO. U propusnici je moralo biti navedeno kuda i zbog ega ide vlasnik
dozvole. Takve propusnice i dozvole morali su imati i oni koji dolaze sa oslo
boenih podruja Petrovca, Drvara, Grahova i Glamoa.
Kako u Podgrmeu nije bilo soli, a seljaci na podruju Petrovca, Drva
ra, Grahova i Glamoa su uspijevali da je nabave iz Dalmacije ili okupira
nih gradova, oni su najee na tovarnim konjima dotjerivali so, ali i odjevn
predmete. Jedan seljak dotjera u Podgrme desetak kilograma soli i za sva
ki kilogram dobije po 13 kg ita (penice ili kukuruza). Meu pojedinim
seljacima to su dovozili so bio je i poneki vercer, ali i italijanski i etniki
agent, to je prilino brzo otkrivano. Tada je so oduzimana u korist vojske
i naroda, a vercer protjerivan i kanjavan.
Juna 1942. godine Sreski komitet KPJ je donio odluku da se hadrovaka
Optina reorganizuje u dvije: Budimli-Japransku i Lipniku. Tada je dota
danja Hadrovaka, sada budimlijapranska Optina preseljena u Budimli-Japru, u bivu andarmerijsku stanicu. Ovoj optini se prikljuuju sela:
Johovica, ele, Agii, dok se selo Kozin izdvaja i prikljuuje novoformiranoj
Optini u Lipniku. Od tada budimlijapranska Optina obuhvata sela: Hadrovce. Mrkalje, Duge Njive, Halilovce, Johovicu, Budimli-Japru, Agie, ele,
Marine i Ovanjsku. Za predsjednika Optine izabran je uro Veki, iz Agia,
a za sekretara omladinac Ilija Studen iz ele.

386

Nakon to su ustae bombardovale Budimli-Japru, u ljeto 1942. godine,

NOO ove optine je preseljen u Halilovce, u kuu Asima Seferagia, kovaa
i lana seoskog NOO. Tada se pri Optinskom odboru organizuje kovanica,
u kojoj je pored Asima radilo jo nekoliko kovaa. Oni su pravili potkove za
konje i opravljali poljoprivredne i druge alatke ne samo za potrebe vojske
ve i stanovnitva.
U formiranu lipniku Optinu su ukljuena sela: Gornji i Donji Lipnik,
urii, Bjeline, Kozin, Slatina, Lukavica, Podvidaa, Modra, Zenkovii i irkii.
Za predsjednika Optinskog NOO je izabran uro uri, invalid NOB,
dosadanji zamjenik predsjednika hadrovakog Optinskog NOO, a za sekre
tara skojevac oko Jefti. Optinski odbor se najprije smjestio u Donji
Lipnik, a poslije mjesec dana preao je u popovu kuu, gdje je ostao do
neprijateljske ofanzive, januara 1943. godine. U istoj kui je bio i poslije
ofanzive, do zavretka rata. Ovaj Optinski NOO je imao svoju strau, iji
je komandir bio Ilija Vojnovi. Organizovana je i radionica za razne poslove
(kovake, stolarske i druge), koja je radila za vojsku i za stanovnike sela.
Krajem maja, ili prvih dana juna, 1942. godine formiran je Optinski
NOO Eminovci, koji je obuhvatao sela Grdanovce, Bonjake, Naprelje, Gori
ce, Fajtovce, Gornji Kamengrad i Eminovce. Za predsjednika Odbora iza
bran je Petar Stojanovi, a za sekretara Spase Veselinovi, ali ga je ubrzo
zamijenila Jelena Veselinovi. Uz Optinski odbor je bila i kurirska Relejna
stanica, iji je komandir bio Mirko Dragii. Optinski odbor je bio smje
ten u zgradu Osnovne kole.
Juna 1942. godine formiran je Optinski NOO Dabar, koji je obuhva
tao sela Dabar, Kljevce, Krkojevce i Djedovau. Za predsjednika Odbora
izabran je Petar Braji, za sekretara Luka Buan, dok su za lanove iza
brani Duan i Mitar Milinkovi, Jovo Avramovi, Stojan i Tode Crnomarkovi, Ljubo Ili, Todor Tubi, Trivo Maljuga, Duan Kljuji i Nikola Dobri.
Optinski odbor se najprije smjestio na Stoitima, a zatim preao u seosku
kolu, pa u kuu Mihajla Marjanovia. Optina je imala svoju strau, (ko
mandir Braco Kondi), kurire i kovaku radionicu u kojoj su radili Stevan
Cali, Svetko Avramovi i Nikola Stupar.
Aprila 1942. selo Majki-Japra je izdvojeno iz nadlenosti lucipalanske
Optine i pripojeno potkalinjskoj Optini.

REORGANIZACIJA, IZMJENE I POPUNE NEKIH SEOSKIH

NARODNOOSLOBODILAKIH ODBORA
Brzi razvoj NOP-a u Podgrmeu nametale su este izmjene u pogledu
teritorije i personalne promjene u sastavu NOO, prije svega onih koji su
formirani za vie sela.
NOO u Luci-Palanci je polovinom januara 1942. godine reorganizovan,
tako da je skoro svako selo izabralo svoj poseban seoski NOO.
U seoskom NOO Luci-palanka bili su svi raniji odbornici koji su bili
i u zajednikom odboru za sela: Milan Marjanovi, Luka Baji, Stoja Vje
tica i Boja Ini. Meutim, ve 15. marta odrana je nova izborna konfe
rencija, kojoj su prisustvovali efket Maglajli, Duanka Kovaevi, Petar
Vojnovi, dr Moni Levi i urin Predojevi. Na konferenciji okupljenom

387

narodu govorili su efket Maglajli, Petar Vojnovi i Duanka Kovaevi.

Nakon toga prisutni stanovnici su u seoski NOO izabrali za predsjednika
urana Novakovia, a za lanove Maru Vjeticu, Joju Radakovi, Milku
Pratalo i za sekretara Iliju Inia. Odbor se smjestio u kuu Mare Vje
tice.
Izbor posebnog seoskog NOO sela Pratala izvren je u kui Mastelice
Mime. Na skupu su se nali svi odrasli stanovnici i omladina. Za predsjed
nika NOO izabran je Bude Pratalo, dok su odbornici bili Mile Bati i Nikola
Ini. Odbor je dopunjen krajem maja izborom Milice Vase Bati, koja je
predstavljala ene i Rue Ini, kao predstavnice omladine.
Potkraj je izabrao svoj Odbor u koji su uli Jovo Predojevi, predsjed
nik i lanovi Lazo Panjak, Trivo Andulajevi, Drago Deli, Marta Kovaevi
i Milka Panjak.
Stanovnici sela Predojevia Glavice su tada izabrali u svoj prvi posebni
NOO: za predsjednika Simu Predojevia, i za lanove Miu Cvjetianina,
Dmitra Predojevia, Stojana Kosovca, Nikolu Miloevia, Milicu Kosovac,
Zorku i Smiljku Mrda.
U Miljevcima su u NOO sela izabrani: Rado Dragievi, za predsjedni
ka i za lanove Mio Poznanovi, Nikola Radoaj, Mara Milju, Trivun Mrda
i Spaso Savi. U Odboru je bio i Nikola Majki iz Skucanog Vakufa, kao
odbornik za izbjeglice iz tog sela.
Za sela Fajtovci, Gorice i Naprelje izabran je zajedniki seoski NOO
u sastavu: Mile Vukobrat, predsjednik, Slavko Rodi, sekretar i lanovi Mi
lan Basta i Rade Rodi. Kada su polovinom aprila u ova sela dole izbejglice
iz Koprivne, Podluga, Brdara i drugih sela u dolini rijeke Sane, po jedan
predstavnik iz svakog sela biran je u fajtovaki NOO. Rasavani su izabrali
Mirka Savia, iz Podluga piru Veselinovia, iz Koprivne Dragoja Trkulju i
iz Brdara Dragana Inia i Miu Ilia. Odbor se smjestio u kui ede Puhalia u Fajtovcima.
U januaru 1942. godine izvrena je izmjena jedinstvenog Narodnooslobodilakog odbora za sela Jelainovce, Tuk-Bobiju i Oti. U organizovanju
izborne konferencije angaovali su se Mihajlo kundri, komandant i Milani Miljevi, zamjenik komandanta 1. bataljona Petar kundri. tab
Bataljona je bio sazvao skup stanovnitva ova tri sela da bi se raspravljalo
0 aktuelnim pitanjima. NOO je tada po prvi put podnio izvjetaj o svom
radu. Odbor je dobio i dosta priznanja za svoj rad, ali je bio i kritikovan
za neke propuste, posebno za slabu evakuaciju ita iz Kljevaca. Zboru su
prisustvovali i partizani iz ova tri sela. Poslije podue rasprave o mnogim
pitanjima narod je izabrao novi NOO, jedinstven za sva tri ova sela u
sastavu: iz Jelainovaca Stevo Predojevi, uro Dobrijevi, Trivun Ljuboja, Duan Miloevi, Jovo Rai i Stanko Kukolj, iz Tuk-Bobije Mile
Mastelica, oro Srdi, Jovan Vojvodi i Milkan Srdi, i iz Otia Ilija
Mati i Petar Basara.
Za predsjednika je izabran Ilija Mati. Sjedite Odbora je i dalje bilo
u Osnovnoj koli. Odbor je imao i svoje straare, bili su to Mirko Bjelobrk
1 Milan Kukolj iz Jelainovaca i Bogdan Vojvodi iz Otia. Uz Odbor je bila
i kurirska Relejna stanica, kojom je rukovodio Duan Miloevi. U radu
Odbora pomagao je i Ivo Odi, koji je prikupio i u jednoj knjiici umnoio
(mainom za pisanje) zbirku narodnih pjesama koje su se tada veoma mno
go pjevale.

388

Tek u maju 1942. godine ovaj Odbor za tri sela razdvaja se u tri po
sebna odbora. Tada u jelainovakom Odboru za predsjednika biraju uru
Dobrijevia, dok su lanovi bili Stevo Predojevi, Trivun Ljuboja, Duan Mi
loevi, Stanko Kukolj i umjesto Jove Raia biran je Simo Novakovi.
Sjedite ovog seoskog Odbora je preseljeno u kuu Mihaila Dobrijevia.
U maju 1942. godine stanovnitvo sela Otia formiralo je svoj posebni
NOO u sastavu: Ilija Mati, predsjednik, Petar Kecman, sekretar i lanovi
Petar Basara, Sava Njegovan, Janko Njegovan, Simo Miljevi i Mio Kukolj.
Odbor je radio u kui Save Miladinovia.
I u selu Tuk-Bobiji je maja 1942. godine izvren izbor posebnog Odbo
ra u sastavu: Jovan Vojvodi, predsjednik, Risto Kukolj, sekretar i lanovi
Stana ulibrk i Mile Mastelica. Straari kod Odbora su bili Nikola Pratalo
i Vid Zori. Sjedite je bilo u kui Vuena Inia.
U proljee 1942. godine, kada je formiran Optinski NOO u Eminovcima, (Bosanski Milanovac) seoski Odbor u ovom selu je reorganizovan, pa je
tada imao sastav: Mile Davidovi, predsjednik, Mirko ukovi, sekretar i
lanovi Ilija urevi, Milo Veselinovi, Mihajlo Stupar i Petar Mareta.
Komandir strae je bio Jovo urevi. Tokom zime i proljea 1942. godine
Odbor je imao i magacine za smjetaj ita i drugih namirnica koje su po
kupljene za vojsku i bolnice. Namirnice su bile smjetene u popovom stanu
i u kuama Obrada i Jove Stupara. U proljee 1942. godine ito i drugo iz
ovih magacina je prenijeto u Grdanovce u kue Mile i Ilije Miljevia. Odbor
je bio organizovao i pekaru, koja je radila do ljeta 1942. godine, kada je
preseljena u Grme, u Korianicu. Do preseljenja magacina i pekare iz ovog
sela je dolo jer je neprijatelj ponekad bombardovao kolu i okolne zgrade
i topovima tukao selo.
U Grdanovcima je aprila 1942. godine odrana konferencija na kojoj je
dotadanji predsjednik Odbora Mile T. Ani smijenjen, a za novog pred
sjednika izabran Mile Miljevi.
Prilikom formiranja Optinskog NOO u Dabru reorganizovan je seoski
NOO u dva: jedan za Gornji, a drugi za Donji Dabar. U NOO sela Gornji
Dabar izabrani su: za predsjednika Duan T. Milinkovi, za sekretara edo
. Milinkovi i za lanove Mitar Milinkovi, Ostoja Kudra, Tode Crnomarkovi, Jovo Kneevi i Milo Kondi. U NOO sela Donji Dabar izabrani su:
za predsjednika Stojan M. Crnomarkovi, za sekretara Duan Tubi, za la
nove Todor Tubi, Petar Relji, Stojan Luki, Glio Banjac i Todor Ili.
Odbor Gornjeg Dabra bio je smjeten u kui Mare i Boe Milinkovia, sve
do zavretka rata a Donjeg Dabra najprije u kui Ratka unice, pa Marka
Marjanovia iz Mrenice.
U Dabru je poetkom 1942. godine formirana i kurirska Relejna sta
nica. Prvi komandir je bio Milan Davidovi, a kasnije Duan Paripovi.
Seoski NOO Dabra imao je svoje skladite za ito i druge namirnice,
najprije u crkvi, a poslije u kui Mile Mijatovia u Cmovodi. Odbor je orga
nizovao i partizansku pekaru u zaseoku Stupari, pekar je bio Pero Stupar
i Vladimir umi.
Ostali seoski NOO su uglavnom ostali u istom sastavu u kakvom su bili
i prilikom svog formiranja krajem 1941. godine. Tek u ponekom je izvr
ena zamjena nekog odbornika koji se nije dovoljno isticao u radu. Umje

389

sto njega je obino biran poznatiji aktivist. Uz to, popuna je vrena i izbo
rom ena, omladinaca i omladinki kao predstavnica odbora ena i omladin
skih organizacija.
Polovniom marta 1942. godine formiran je ilegalni NOO u selu Zdeni,
udaljenom svega dva kilometra od Sanskog Mosta. Ve od jeseni u selo su
poeli dolaziti partizanski kuriri, kriom nou, u kuu Stevana Purkia,
ispod ume koja se protee od edovae do Zdene. Kuriri su tu preuzimali
potu i drugi materijal (kancelarijski pribor, pogdjekad municiju i pokoju
bombu) koji je slala grupa ilegalnih saradnika NOP-a iz grada. Partizanski
kuriri su sve ee dolazili, pa jedno vrijeme i svaki drugi, trei dan. Kra
jem januara 1942. partizanski kuriri, meu kojima je najee bio Petar
Dodik, poeli su dolaziti i danju do kue Stevana Purkia.
Ali i pojedini Zdenjani su nou, kriom, izlazili na slobodnu partizan
sku teritoriju, na Djedovau. Tako su ve u jesen 1941. godine jedne noi iz
Zdene doli na Djedovau Stevan Purki, Mitar Topi, Milan urevi i Hajder Krupi. Doli su da uju od partizana istinite informacije o situaciji u
svijetu i zemlji i o borbama partizana irom Jugoslavije.
Tih dana u Zdenu je stigao iz Srbije Jovo Mandi, radnik. On je elio
da odmah ide u partizane. Dogovor je bio da grupa partizana doe nou u
Zdenu, toboe ga vee i pod straom odvede iz sela, da njegova porodica i
drugi Zdenjani ne bi stradali od okupatora kao pomagai partizana. Neko
liko dana nakon toga u selo je dola grupa partizana, upala u kuu Jove
Mandia, vezala ga i izvela iz sela, gdje je odmah odrijeen, pa je tako postao
borac Sanske partizanske ete.
Polovinom marta 1942. godine s Djedovae se spustila u Zdenu grupa
partizana na elu s komandirom 3. ete urom Banjcem. S njim su jo bili,
pored drugih, Stanko Marjanovi, vodnik, Joja Tonti, sekretar taba ete
i Petar Dodik, kao vodi. U kui Stevana Purkia okupili su se neki mje
tani sela Zdene, pa su s partizanima proveli itav dan, sve do predvee,
razgovarajui o vojno-politikoj situaciji, zato se partizani bore, o NOO.
Od prisutnih mjetana Zdene tada je formiran ilegalni NOO, u kojem su bili:
Milan Davidovi, predsjednik, Milan urevi, Stevan Purki, Pero Kudra, Mi
lo Topi i Mile Todorovi, lanovi. Ovaj ilegalni Odbor je tog proljea u tajno
pomaganje NOP ukljuio nekoliko Muslimana u selu, izmeu ostalih: Hajdera Krupia, Aliju, Mumina i Sulejmana Velia i Jusufa Burnia.
Ilegalni NOO u selu Zdeni bio je jedan od najaktivnijih
ra, znaajan punkt na okupiranoj teritoriji, preko kojeg su
ilegalaca iz grada s partizanima. Jedan ilegalni kanal io je
Purki, a drugi preko Milana urevia. Milica, ena Milana
galnu potu je prenosila u klupku pletiva.

ilegalnih odbo
odravane veze
preko Stevana
urevia, ile

2. VOJNIKA AKTIVNOST (BORBE I AKCIJE)

JANUARAPRIL 1942. GODINE
SANSKI BATALJON
Vijest da e se na osnovu odluka u Stolicama kod Krupnja u Bosan
skoj krajini formirati bataljoni, saoptena je ve sredinom decembra 1941.
godine, pa su poele i odgovarajue pripreme i razgovori kako o sastavu bataljona 1. krajikog NOP odreda tako i o komandnom sastavu. Ali tek na
konfereiciji vojnih i politikih rukovodilaca 1. krajikog NOP odreda, 22. ja
nuara 1942. godine, dr Mladen Stojanovi je saoptio da se osnivaju Krupski i Sanski bataljon.21 Kazao je da e u Sanski bataljon ui tri ete: Jelainovaka, Dabarska i Prijedorsko-ljubijska. Meutim, ni tada, ni kasnije
nije formirana posebna Dabarska eta, ve su Sanski bataljon inile: Bravska, Jelainovaka i Prijedorsko-ljubijska eta. Naime, pred ovu konferen
ciju Bravski vod je reorganizovan u Bravsku etu, dok je Dabarski vod i
dalje bio u sastavu Sanske ete, do formiranja Bataljona nazivane Jelaino
vaka eta.
tab Sanskog bataljona (1. bataljon 1. krajikog NOP odreda) su sai
njavali: Mihajlo Skundri, komandant, Pero Moraa politiki komesar, Milani Miljevi, zamjenik komandanta Zdravko Proi, sekretar taba i in
tendant Stevica Crnomarkovi.
Komandir Bravske ete (1. eta 1. bataljon) je bio Glia Raca, politiki
komesar Duan eko, zamjenik komandira Duan Oegovi i zamjenik po
litikog komesara Janko Radulovi.
Komandir Jelainovake ete (ranije Sanske ete 2. eta 1. bataljo
na) je bio Uro Kukolj, politiki komesar Stojan Bjelajac, zamjenik koman
dira Rade Brki. Komandir 1. voda Jelainovakog je bio Joja Milje
vi, komandir 2. voda Dabarsko-kljevakog Milo Perii, a delegat
Nikola Dobrijevi, komandir 3. voda Eminovakog uro Banjac, a poli
tiki delegat Rade Erceg i komandir 4. voda Palanskog urin Predojevi, a politiki delegat uro trbac.
Komandir Prijedorsko-ljubijske ete (3. eta 1. bataljona) je tada bio
Mile Davidovi, politiki komesar Miroslav Majki, zamjenik komandira Sto
jan Marjanovi Dolinar, zamjenik politikog komesara Redo Terzi, opera
tivni oficir Ratko Novakovi. U ovoj eti su bili vodovi: 1. vod Haanski
komandir Stevo Vjetica, a politiki delegat Uro Damjanovi, 2. vod
Majkijapranski komandir Stojan Marjanovi Dolinar, 3. vod Petrovaki komandir Vlado Baji i politiki delegat Mirko Lazarevi i 4. vod
Zapisnik sa konferencije vojnih i politikih rukovodilaca 1. krajikog NOP
odreda, 22. januara 1942. god., IV/3, str. 75.

391

 Slatinski komandir Mile Vojnovi i politiki delegat Nikica Vukajlovi.

Nakon organizovanja Eminovake i Palanske ete (3. i 4. eta) Prijedorsko-ljubijska, odnosno 3. eta, dobija novi redni broj 5 (5. eta 1. bata
ljona Petar kundri).
Krajem februara 1942. godine, nakon veoma uspjelih akcija u dolini
rijeke Sane, prema Kljevcima i Sanici, gdje je zaplijenjena znatna koliina
oruja i druge rate opreme, skoro svi vodovi Jelainovake ete su toliko
narasli da su neki od njih prerasli u samostalne ete: Eminovaki vod je
postao 3. eta, Palanski 4. eta 1. bataljona Petar kundri. Tada u 2. eti
Jelainovakoj imaju samo tri voda: Saniki komandir Duan Ga
vran, a politiki delegat Jovo Despot, Jelainovaki komandir Joja Miljevi, a politiki delegat Milan ali, Dabarsko-kljevaki komandir Milo
Perii, a politiki delegat Nikola Dobrijevi.
Komandir 3. ete Eminovake postao je uro Banjac, politiki
komesar Rade Erceg, zamjenik komandira Vlado Proi i neto kasnije za
mjenik politikog komesara Lazo Gajanovi.
Komandir 4. ete Palanske postao je urin Predojevi, politiki
komesar uro trbac, zamjenik komandira Nikola Borojevi, zamjenik po
litikog komesara Zdravko Njegovan, zvani Bat.
Nakon formiranja Eminovake i Palanske ete 1. bataljon Petar kun
dri, poetkom marta 1942. godine, ima sljedee ete u svome sastavu:
Bravska, Jelainovaka, Eminovaka, Palanska i Prijedorsko-ljubijska.
Poetkom 1942. godine aktivnost 2. ete, potom Sanskog bataljona, od
nosno 1. bataljona Petar kundri 1. krajikog NOP odreda, bila je usmje
rena u tri pravca;
akcije prema neprijatelju na prostoru Sanski Most Kljevci Hrustovo Sanica Budelj Lanite;

uvrivanje blokade neprijateljskog uporita u Budimli-Japri i

odbijanje neprijateljskih jedinica koje bi kretale u pomo opkoljenom upo
ritu i
prodor u dolinu rijeke Sane prema Koprivni, Otroj Luci i Rasavcima, kao i preko rijeke Sane u rejon Usoraca, Pejia i drugih sela na
desnoj obali rijeke Sane, gdje do tada nije bilo partizanskih akcija, niti
jedinica.
U rejonu juno od Sanskog Mosta, prema Sanici i Kljuu, djelovali su
najprije vodovi: Bravski, Jelainovaki, Dabarsko-kljevaki i povremeno Emi
novaki, a od prerastanja nekih od ovih vodova u etu, na tom pravcu su
djelovali: Bravska, Jelainovaka i povremeno Eminovaka eta.
Neprijateljsko uporite u Budimli-Japri blokirala je bila Prijedorsko-ljubijska eta i Benakovaki vod, iji je komandir bio Petar urainovi, a
uestvovale su povremeno i grupe boraca iz seoskih partizanskih straa okol
nih sela. Tokom januara i prve polovine februara 1942. godine blokadu je
po zadatku vrio i 1. vod Sanske (Jelainovake) ete, sa vodnikom Jojom
Miljeviem. Vod je bio smjeten na Antonia Brdu, a patrole je slao prema
Ovanjskoj, rijeci Japri i Agiima. Polovniom februara na ove poloaje i u
Slatinu je dola grupa od oko dvadeset boraca sa jednim pukomitraljezom
iz Eminovakog voda, kojom je komandovao Ostoja Majki, zvani Major.
Jedna desetina je bila u Slatini, u kui Jeftia, a druga (sa pukomitral jezom)

392

u kui Antonia na Antonia Brdu. Poslije 78 dana desetine su se zamije

nile na poloajima, a anda vratile u sastav Voda. Krajem februara 1942.
Petrovaki vod je izaao iz sastava Prijedorsko-ljubijske ete i vratio se na
podruju Bosanskog Petrovca. Tada se Majkijapranski vod potpuno orijentie na blokadu neprijateljskog uporita u Budimli-Japri. To je omoguilo i
prodor Eminovakog i Palanskog voda prema Koprivni i Otroj Luci.

AKCIJE NA SEKTORU PREMA SANSKOM MOSTU,

KLJEVCIMA I SANICI
U januaru 1942. dolo je na nekoliko mjesta do sukoba sa neprijatelj
skim jedinicama. Tako je jedna neprijateljska jedinica napala Bravski vod
Sanske ete u selu Gornji Budelj. Neprijatelj je izvrio ovaj napad da bi
svojim vojnicima omoguio da nasijeku i odvuku iz ume drva za ogrev.
Bravski vod Sanske ete vodio je sa neprijateljem itav dan borbu i na kraju
jedna desetina ovog voda izvrila je protivnapad na poloaje neprijatelja, ko
ji se tada povukao u Sanicu.22
Saznavi da se logor Bravske partizanske ete nalazi u Gologlavu u Gor
njoj Prisjeci, jedna jaa kombinovana jedinica ustaa i domobrana 6. janu
ara u zoru oko 4 sata opkolila i iznenada napala na Bravsku etu u logoru
na Gologlavu. Partizani su bili iznenaeni napadom, ali su uspjeli zadrati
neprijatelja i poslije vieasovne borbe natjerala ga na povlaenje. Tom pri
likom ustae su zapalile vie kua u Budelju, ubile vei broj ljudi, ena,
djece, i zaplijenile dio arhive Bravske ete. U ovoj borbi poginuo je vodnik
ura Oegovi, a lake ranjen Vojo Kovaevi. Ubijen je jedan ustaa, a
tri domobrana su ranjena.23
Grupa partizana Sanske ete 8. januara spustila se do zapadne perife
rije Sanskog Mosta, napala domobransku strau, koja je pobjegla. Zaplije
njene su tri torbice municije i atorsko krilo.24
Dabarsko-kljevaki vod i dijelovi Jelainovakog voda prodrli su u oku
pirani dio sela Kljevaca i zaplijenili 30 metrikih centi kukuruza u klipu,
koji je sakupljen u selu radi predaje ustakim vlastima u Sanskom Mostu.
Kukuruz je prebaen u umu iznad Jelainovaca i smjeten u magacin 1. ba
taljona.25

22

23

24
25

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda o akcijama 19. januara 1942, Zb.
IV/3, str. 37.
Izvjetaj domobranskog Banjalukog zdruga o borbama u januaru 1942, Zb.
IV/3, str. 145.
U ovom izvjetaju od 7. februara 1942, pogreno stoji da je akcija povedena
prema selu Jelainovcima. I u fusnoti br. 14 na istoj strani Zbornika pie da su
ustae tada bile upale u Jelainovce, to takoe nije tano. Ustae su tada
izvrile napad samo na Gornji Budelj. Vidi lanak Ljubie urguza: Trei bata
ljon, edicija Trea krajika brigada, VIZ Beograd, 1969, str. 50.
Ustae su uspjele da upadnu u Jelainovce samo 7. maja 1942. godine i za
vrijeme etvrte neprijateljeve ofanzive, 12. februara 1943. godine.
Zb. 14/3, str. 37.
Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda o akcijama od 12. decembra 1941. do
26. januara 1942. godine, Zb. IV/3, str. 91.

393

NAPAD NA NEPRIJATELJEVO UPORITE BEGINA GLAVICA

U selu Kljevcima neprijatelj je na nekoliko mjesta drao poloaje, pa
i na Beginoj Glavici. Komanda Jelainovake ete odluila je da izvri na
pad na neprijateljski poloaj na Beginoj Glavici, ali ga je zbog velikog sni
jega koji je te zime bio pao morala odgaati. Ipak, nije se smjelo dalje
drati borce bez aktivnosti, pa je odlueno da se napad izvri nou 7/B.
februara. Prethodno su prikupljeni podaci o neprijatelju: na poloaju se
nalazio vod od oko 25 domobrana, sa jednim tekim mitraljezom, koji je
probio dvije prtine prema rijeci Sani i Vrhpolju.
Partizani su uz velike napore probijali visoki snijeg, stalno se smjenju
jui na elu kolone koja je prilazila neprijateljskom poloaju. Kada su bili
na 200 do 300 metara pred poloajem, izdvojile su se desetine koje su kre
nule na prtine, a glavna je ostala u dubokom snijegu prema kuama u koji
ma je bila neprijateljska jedinica da saeka dok desetine stignu na polo
aje. Potom su i oni krenuli prema uporitu i stigli do kua a da ih nepri
jatelj nije primijetio.
Iznenada je na desnom krilu vie partizana povikalo: drte ih, pobjegoe!, a potom se oglasie i prvi pucnji. Uro Kukolj je tada izdao koman
du za juri. Meutim, neprijatelj se nije oglasio, pa paljba prestade, ali ne
zadugo. Duan Gavran koji je bio polegao u prtini s druge strane Glavice,
pustio je neprijatelja da mu se priblii na desetak metara, a onda rafalima
pukomitraljeza pokosio grupu koja je potom prtinom pokuala da pobjegne
prema Vrhpolju. Ubijeno je est neprijateljskih vojnika, a zarobljeno sedam,
dok se bez borbe predao podoficir vodnik Pero Bakari (rodom iz Zagorja).
Zaplijenjeno je trinaest puaka, municija, neto odijela i devet grla krupne
stoke. Partizani nisu imali gubitaka. Domobrani su pri bjekstvu bili osta
vili teki mitraljez, ali ga partizani u noi nisu uspjeli pronai.
Odmah iza toga je stigao kurir iz taba Sanskog bataljona sa nalogom
da se u Eminovaki vod hitno uputi u Eminovce, to je odmah i uraeno. U
Kljevcima su ostali samo borci Dabarsko-kljevakog voda i grupa boraca Je
lainovakog voda.
Jo dok je trajala borba na Beginoj Glavici, neprijateljske jedinice su
sjednih uporita krenule su u pomo napadnutom vodu. Sjutradan su pro
drle duboko u srpski dio sela Kljevci, gdje su zapalile petnaest kua, plja
kajui sve do eka su doli: stoku, ito i drugo. Partizani iako iznenaeni
napadom neprijatelja, uspjeli su da ga zaustave, a potom protjeraju, otevi
mu sav plijen.
Isti dan svi zarobljeni domobrani su puteni na slobodu, pa su otili
u Sanski Most, a tako i vodnik Pero Bakari. Ovaj vodnik Zagorac ponovo
je zadran u domobranskoj jedinici i rasporeen na strau u Kenjarima
(Kljevci). On je i dalje odravao vezu s partizanima i tokom narednih mjeseci
poslao tri puke i vie puta paketie sa municijom. Seljacima koji su prola
zili njegovim sektorom nikad nije pravio smetnje, pa ak nije ni pokuavao
da pregleda ta prenose sa slobodne teritorije na okupiranu i obratno.
Dabarsko-kljevaki vod prtei visok snijeg uspio je tokom noi 9/10.
februara da doe do eljeznikog mosta na potoku Glibaja u Kljevcima i da
ga porui. Most je bio dug sedam-osam metara. Partizani su istovremeno

394

pokidali linije. Pri povratku vod je u Kljevcima zaplijenio 35 metara ita i

prebacio u bataljonski magacin.26
Isti vod, predvoen Radom Brkiem, postavio je zasjedu kod kue Do
brijevia i doekao jednu manju neprijateljsku jedinicu. Iznenadnom palj
bom partizani su ubili nekoliko neprijateljskih vojnika, a meu njima i usta
u Smaju Fetahovia iz Sanice i zaplijenili njihovo oruje.

BORBA BRAVSKE ETE S ITALIJANIMA U MAJKIIMA

Italijani, stacionirani u Kljuu, povremeno su slali ojaani odred u
okolinu Kljua da nasijee drva. Tako su uradili i 28. februara, ne oekujui
da e ih neko napasti. Odred od oko sto vojnika sa oko trideset mazgi doao
je do sela Majkia, 2 km daleko od Kljua. Odloili su oruje i zapoeli
sjeu stabala. Oficiri i podoficiri su naloili vatru i grijali se.
Bravska eta, nadajui se da e neprijatelj ponovo doi na ovo mjesto
po drva, rano izjutra je postavila zasjedu, dobro prikrivenu granama etine
i snijegom. Komandir Glia Raca s pukomitraljezom u rukama izenadno je
osuo rafal po oficirima i podoficirima oko vatre to je bio znak da i svi
ostali borci otvore vatru iz pukomitraljeza i puaka. Svaki partizan pucao je
na Italijana ispred sebe, kojeg je prethodno drao na nianu, oekujui znak
za napad. Veina Italijana nije uspjela ni da doe do oruja. Samo nekoliko
mitraljeskih rafala je bilo ispaljeno u pravcu partizana, od kojih je poginuo
vodnik Luka Oegovi. U snijegu je lealo sedam mrtvih italijanskih vojni
ka, dok ih je trinaest tee i lake ranjeno. Zarobljeno je devet italijanskih
vojnika, a zaplijenjeno 57 puaka, etiri pukomitraljeza, nekoliko pitolja,
kao i sva municija koju su ponijeli italijanski vojnici. Iz Kljua je odmah
intervenisala italijanska jedinica, ali su partizani uspjeli da evakuiu sav
ratni plijen i povuku se do svog logora.
Poslije ove borbe formiran je 4. vod, koji se naoruao zaplijenjenim
orujem u ovoj borbi, tako da je Bravska eta tada imala etiri voda, svaki
trideset dobro naoruanih boraca.
Devetoricu zarobljenih Italijana Bravska eta je oslobodila, pa su
12.marta otili u Klju.27
Jedna patrola Bravske ete u Kopjenici se sukobila s neprijatelj
skom desetinom i ubila jednog neprijateljskog vojnika. Bravska eta i
1. vod Jelainovake ete 13. marta sruili su i prekopali oko 1.500 metara
ceste u Paunovcu,28 a onda i minirali i zapalili most preko rijeke Dabra.
Bilo je to izvravanje naredbe Operativnog taba NOP odreda za Bosansku
krajinu, koji je krajem februara naredio da se rue svi putevi koji vode pre

20

27

28

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda o akcijama od 28. januara do 10. febru
ara 1942, Zb. IV/3, str. 179. Uro Kukolj: Obraun s posadom Begine Glavice,
ed Podgrme u NOB, knj. 2, str. 250251.
Izvjetaj taba 3. andarmerijskog puka o borbama od 28. januara do 25. marta
1942. godine, Zb. IV/3, str. 574. Ljubia urguz: Trei bataljon, edicija Trea
krajika brigada, str. 50.
Petnaestodneveni izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 21. marta 1942,
Zb. IV/3, str. 346.

395

ma osloboenoj teritoriji, zatim da se rue telefonsko-telegrafske linije i e

ljeznike pruge i mostovi.29
Trinaestog marta u Stab Grmekog NOP odreda stiglo je pismo od
Stojana Kovaevia, politikog komesara Ribnikog bataljona, u kojem izvje
tava da je Dmitar Kovaevi, komandant Ribnikog bataljona pod pritiskom
etnikih elemenata
otiao u Klju Talijanima na pregovore i da je od njih primio i neke
zahtjeve od kojih su neki da se mora mijenjati sastav taba, da im se mora
osigurati put Klju Sana, da im se moramo izviniti zbog napada, da im
se moraju vratiti zarobljenici u potpunoj spremi itd.
Politiki komesar Ribnikog bataljona je traio pomo od taba Grme
kog NOP odreda, pa je ovaj, isti dan, na kljuki sektor uputio 1. etu (Bravsku) sa 82 puke i dva pukomitraljeza, dva voda 2. ete (Jelainovake) sa
ezdeset puaka i jednim pukomitral jezom, trideset partizana iz pozadinske
ete Luci-Palanke i trideset iz pozadinske ete Bravska.
tab Grmekog odreda (rije je o 1. krajikom NOP odredu) je ujedno
zatraio od taba 5. krajikog odreda da na kljuki sektor odmah uputi dio
svojih snaga, pa je na Bravsko doao 1. bataljon (Petrovaki) 5. krajikog
NOP odreda. Ovim snagama je dat zadatak da postave zasjede na cestama
i onemogue prodor Italij anima prema Sani u Paunovcu, ali i da iste teren
od etnikih elemenata u pravcu Ribnika.30
Prva i 2. eta (Bravska i Jelainovaka) bataljona Petar kundri
zajedno sa 1. bataljonom 5. krajikog NOP odreda i dijelovima Ribnikog
bataljona 2. krajikog NOP odreda izvrili su 18. marta napad na neprija
teljska uporita u selima izmeu Kljua i Sanice. Namjeravali su prekinuti
vezu izmeu ta dva jaa nejrijateljska garnizona. Tada su napadnuta nepri
jateljska uporita u Hasiima, astoviima, Velagiima, Budinom Hanu, Vojiima i Bajeru. Neprijatelj je dan ranije saznao za napad, pa je iskopao
rovove i postavio na poloaje dosta automatskog oruja. Uz to mu je stigla
i pomo od Italijana iz Kljua. Partizani su uspjeli da zauzmu uporite u
Hasiima i astoviima, ali kada je neprijatelj izvrio boni napad, oni su se
nakon tri sata borbe morah povui. Takoe su obustavili napad i na nepri
jateljske poloaje kod Bajera, Pudinog hana i Velagia. Partizani su imali
tri mrtva i etiri ranjena borca, meu kojima je bio lake ranjen u ruku i
Pero Moraa, politiki komesar bataljona Petar kundri.
Neprijatelj je takoe imao znatne gubitke.31

NAPAD USTAA NA KLJEVCE

Koncentriui znatne ustake, domokranske i andarmerijske snage s
podruja Sanice, Vrhpolja, aplja i Sanskog Mosta, neprijatelj je 26. marta
izvrio napad na partizane u selu Kljevcima. Napadajui na irokom frontu
od eli-kose, preko Kasapnice i Hrustova do rijeke Sane, uspio je da pro

29
30

31

Regionalni muzej Biha, arhiv, mikro-film, 28, sn. 1300.

Izvjetaj taba 1.
krajikog NOP odreda od 19. marta 1942.godineOperativnom
tabu za Bosansku krajinu, Zb. IV/3, str. 339340.
Izvjetaj taba 5.krajikog NOP odreda o akcijama
od 13. do 27. marta1942,
Zb. IV/3, str. 363.

396

dre u Kljevce. Tada je zapalio oko dvjesta kua srpskog stanovnitva i sve
druge zgrade koje su mogle da se zapale, pobio 23 djece, ena i staraca. Kre
nuo je bio i prema Dabru, zapravo prema Brajia Tavanu, ali su Dabarsko-kljevaki i Jelainovaki vod Jelainovake ete uspjeli da ga zadre, a potom
vrate u Kljevce. Partizani su zaplijenili etiri puke, 400 metaka i vojnu spre
mu (odjeu i obuu).32
Jo u toku borbe srpsko stanovnitvo sela Kljevaca, kupei najnunije
stvari, bjealo je u pravcu Dabra, Jelainovaca i Grdanovaca. Manji dio se
zadrao u Sjenokosima, u umi eli-kose, gdje su neke porodice imale koli
be za stoku, dok su neki noivali u jednoj maloj peini. Od toga dana naj
vei dio sela Kljevaca, srpski zaseoci, je ostao pust, a stanovnitvo izbjeglo
na slobodnu teritoriju Podgrmea.
Neprijatelj je 10. aprila ponovo krenuo u napad na Budelj, gdje ga je
doekala Bravska eta i iznenadila bonim napadom, pa se morao povui u
Sanicu uz gubitke (jedan poginuli, est ranjenih, jedan zarobljen).33

AKCIJE NA SEKTORU BUDIMLI-JAPRE

Neprijateljsko uporite u Budimli-Japri drano je u okruenju od
I. decembra 1941. do 15. marta 1942. godine. Za to vrijeme vreni su brojni
napadi na poloaje neprijatelja u uporitu i voene borbe sa neprijateljskim
jedinicama koje su iz okolnih uporita pokuavale da izvre deblokadu po
sade u Budimli-Japri. Tako je 1. januara 1942. Novska posadna satnija
(eta) iz Suhae krenula prema Budimli-Japri u namjeri da dopre do po
sade i prui joj pomo. Kod Crnog vrha doekana je snanom vatrom parti
zanskih zasjeda, pa se morala vratiti u Suhau. Tom prilikom ubijeno je
pet domobrana, a dva su ranjena.
Neprijatelj s jaim snagama i razraenim planom ponovo kree 2. ja
nuara u napad na partizane. Iz pravca Suhae (novske) krenula je jedna
domobranska eta, ojaana jednim minobacaem. Iz ljubije je krenuo dio
II. satnije (ete) 11. pjeadijske pukovnije, (puka) sa 60 ustaa iz Ljubije i
okolnih sela. Ovoj jedinici bilo je prikljueno i pet pukomitraljeza iz garni
zona Prijedora.34
Nadajui se ponovnom napadu neprijatelja, partizani su na svim pri
lazima Budimli-Japri postavili jake i dobro skrivene zasjede.
im je poela borba sa nailazeim jedinicama, neprijatelj iz Budimli-Japre je izvrio napad i pokuao da probije obru i pomogne prodor jedi
nica koje su nastupale iz Suhae i Ljubije. Krenuo je prema Antonia Brdu,
ali je odmah naiao na snanu vatru desetine Petrovakog voda, kojom je
komandovao Pero Kecman Mukonja. Iznenaen i pretrpjevi gubitke, nepri
jatelj se brzo povukao u Budimli-Japru i u toku dana vie nije ni pokua
vao da potpomae snage koje su nadirale od Suhae i Ljubije.

32
33

34

Zb. IV/4, str. 145.

Izvjetaj Ministarstva domobranstva NDH od 23. aprila 1942. o borbama u
Bosni, Zb. IV/4, str. 335.
Izvjetaj taba 1. domobranskog zbora o borbama u zapadnoj Bosni januara
1942, Zb. IV/3, str. 434 i 442.

Neprijateljsku etu koja je prodirala iz Suhae, u zasjedi je doekao

Haanski vod sa svoje dvije desetine i desetinom Petrovakog voda u rejonu
Crnog vrha i ele. Poslije tri sata borbe neprijatelj je odstupio prema Suhai
sa etiri poginula i dva ranjena vojnika.
Domobrani i ustae iz pravca Ljubije uspjele su da preko Marina i
Ovanjske dopru do Antonia Brda, gdje ih je u zasjedi doekao Petrovaki
vod sa svoje dvije desetine i jednom desetinom Eminovakog voda. Vlado
Baji, komandir Petrovakog voda, organizovao je tri zasjede na ovom prav
cu, na koje su naile kolone ustaa i domobrana iz pravca Ljubije.
Mile pegar sa jednom grupom partizana se nalazio na desnom krilu,
izmeu Antonia Brda i Ovanjske. Neprijatelja, koji se kretao prtinom, pu
stio je na same puane cijevi i plotunom zasuo. Ustae i domobrani su
odmah pobjegli a na prtini ostavili mrtve.
Zasjeda koja je doekala srednju neprijateljsku kolonu, to je nadirala
pravo na Antonia Brdo, pustila je ustae i domobrane na blisko odstojanje
i iznenadnom vatrom nanijela im osjetne gubitke, tako da nisu imali vre
mena ni da iznesu poginule. Ova neprijateljska kolona poto je sklonila
teko ranjenog ustau u jednu kuu, pokuala je da zaobie zasjedu i da se
spusti na cestu to od Budimli-Japre vodi ka Starom Majdanu i Sanskom
Mostu. Nekoliko boraca uspjelo je da zadri neprijatelja, a kada su prisko
ili vodnik Vlado Baji, pukomitraljezac Ilija Bursa i jo nekoliko boraca,
poslije krae borbe neprijatelj je odbaen. Neprijateljska kolona to je nadi
rala od Ljubije imala je est mrtvih domobrana. Partizani su u ovoj borbi
zaplijenili osam puaka i 1.200 puanih metaka.
Zavrnu borbu na desnom krilu, u rejonu Antonia Brda, posmatralo
je oko dvjesta ljudi, ena i djece sa visova sela Slatine, glasovima hrabrei
borce da izdre. Slatinjani su borcima Petrovakog voda nakon borbe, a i
redovno dok su bili na blokadi, donosili mnogo jela i ostalih namirnica,
zahvaljujui im na taj nain za uspjenu odbronu osloboenih sela. I seljaci
sela Marina i Srpskih Agia i iz nekoliko kua koje su bile pred samim polo
ajem ovog Petrovakog voda, snabdijevali su borce raznim namirnicama, a
naroito kuvanim kiselim kupusom, kuvanim sa suvim mesom i slaninom,
koji im je na takvoj hladnoi najvie prijao.35
Odravajui okruenje neprijateljskog uporita u Budimli-Japri, par
tizanske jedinice su istovremeno usmjeravale svoja djejstva prema neoslo
boenim selima u pravcu Stare Rijeke, Ljubije, Suhae. Komanda Prijedorsko-ljubijske partizanske ete organizovala je obavjetajnu mreu na tom
podruju, pa je uspjela dobiti podatke o neprijateljskoj posadi u Rudniku
Ljubija i okolini.
Krajem januara 1942. sa Kozare je dola grupa boraca sa Lazom Laziem da uspostavi vezu sa Grmekim NOP odredom. Lazo Lazi je sa dva
naest boraca doao u Radimirovac, a onda u Agie, gdje je stigla i grupa
partizana Prijedorsko-ljubijske ete, u kojoj su izmeu ostalih bili: Mile
Davidovi, komandir, Redo Terzi, zamjenik politikog komesara i Stevo
Vjetica, komandir Haanskog voda. Sastali su se u kui Milana Gaia i
dogovorili o zajednikim djejstvima u podruju prema Ljubiji. Grupa Kozarana vratila se na Kozaru, a Grmelije u svoju etu na Antonia Brdo.36

35
36

Vlado Baji: Petrovaki vod, Podgrme u NOB, knj. 2, str. 240241.

Lazo Lazi: Radomirovaka eta, edicija Kozara u NOB, VIZ Beograd, 1971,
knj. 3, str. 220.

398

Ubrzo, polovinom februara 1942. tab 1. bataljona 2. krajikog odreda

(Kozarakog) uputio je grupu od oko sedamdeset boraca sa Karana u selo
Radomirovac, na lijevoj obali rijeke Sane. U Radomirovcima je tada for
mirana 5. eta 1. bataljona 2. krajikog NOP odreda, iji je komandir bio
Stevo Rau, politiki komesar Lazo Lazi, zamjenik komandira Duan Egi
i zamjenik komesara Milan Obradovi.37
Nekoliko zasjeda i manjih akcija prema Ljubiji, Staroj Rijeci i Nov
sko j Suhai zajedniki su izveli dijelovi Radomirovake i Prijedorsko-ljubijske partizanske ete. Bile su to prve zajednike akcije podgrmekih i
kozarakih partizana.
Poto nije uspio prodrijeti u blokiranu Budimli-Japru, neprijatelj je
bio primoran da avionima doprema oruje, municiju, namirnice i potu
opkoljenom garnizonu. To je inio sve dok partizani nisu oslobodili Budim
li-Japru.38
Krajem februara, ili poetkom marta, partizani su uspjeli uspostaviti
vezu sa Duanom Vojinoviem, koji je stanovao u opkoljenom uporitu u
Budimli-Japri. Naime, pas Jovana Pavia je dolazio na niiju zemlju, do
izvora, zajedno sa stokom. Partizani su primijetili da se taj pas mota i oko
domobranske kuhinje smjetene u kui Duana Vojinovia. Partizani su na
izvoru uhvatili psa, vezali mu pismo koje je Vojinovi naao i kroz nekoliko
dana na isti nain poslao odgovor. Ubrzo je Vojinovi u ilegalni rad ukljuio
i neke domobrane od kojih je dobio podatke o svim neprijateljevim polo
ajima, brojnom stanju i rasporedu, to je znatno doprinijelo boljem organizovanju napada partizanskih eta na opkoljeni garnizon.39
Rano izjutra, 9. marta oko 4 sata opkoljeni neprijateljski garnizon iz
Budimli-Japre pokuao je da se prikriveno izvue, napusti uporite i krene
prema Ljubiji. Borci 5. ete bataljona Petar kundri su na vrijeme opa
zili namjeru neprijatelja i poslije krae borbe uspjeli da ga prisile na po
vratak u opkoljeni garnizon.
Istog dana neprijateljske jedinice iz Ljubije, Stare Rijeke i okolnih
sela, u jaini jedne ete domobrana i oko 150 ustaa, pole su u dvije kolone
da napadnu na partizanske jedinice koje su drale Budimli-Japru u okru
enju. Ustae i domobrani su nastojali da pod svaku cijenu prodru u opko
ljenu varoicu, ali su ih partizani uspjeno odbijali i nakon borbe od punih
est sati odbili tako da se neprijatelj morao povui ka Ljubiji. Ubijen je
jedan neprijateljski vojnik i osam ranjeno. Omladinac Dane Muti iz Majki
Japre i Marko Bilbija iz Lipnika40 u ovoj borbi poloili su svoje ivote.

OSLOBOENJE BUDIMLI-JAPRE
Neposredne pripreme za likvidaciju neprijateljskog garnizona
enje Budimli-Japre zapoele su kada su 7. marta stigli lanovi taba 1.

37

38
39

40

oslobo

Duan Egi: Radomirovaka eta u borbama na Kozari, Kozara u NOB, knj. 3,

str. 225.
Zb. IV/3, str. 450. i 454.
Mile Davidovi: Akcije Ljubijsko-prijedorske partizanske ete, edicija Podgrme
u NOB, knj. 2, str. 232233.
Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 21. marta 1942, Zb., IV/3, str. 344
346; Boko urainovi: Razoruanje Prekajske ete, edicija Podgrme u NOB,
knj. 2, str. 4014.

krajikog NOP odreda: Milorad Mijatovi, Velimir Stojni, Petar Vojnovi

i komandant 2. bataljona, Vojo Todorovi. Obilazili su poloaje oko Budim
li-Japre, prikupljali podatke i 12. marta doli u Slatinu.
Posadu u opkoljenoj Budimli-Japri sainjavala je jedna domobranska
eta od 196 vojnika, kojom je komandovao nadsatnik (kapetan I klase) Mijo
Haluan, zatim grupa od 3540 andarma u 2andarmerijskoj stanici i grupe
ustaa, ukupno 250 do 300 vojnika naoruanih pukama i sa desetak puko
mitraljeza. Neprijatelj je drao poloaj na brdu Frgelju, Nailovom brdu,
ehia brdu, Alij inom rovu, andarmerijskoj kasarni, koli i u kui Du
ana Vojnovia. Odbrana je bila kruna, sa rovovima, saobraajnicama i
bunkerima, kao i zgradama posebno utvrenim za odbranu.
Budimli-Japra je bila u vrstom obruu koji su oko nje opasali par
tizanski vodovi i seoske strae narodnooslobodilakih odbora. Zima je bila
jaka, snijeg visok, pa se posada dva i po mjeseca nije mogla nikuda kretati,
a potrebno oruje, municiju i hranu dobijala je vazdunim putem. Parti
zani su vodu jednog potoka skrenuli u polje tako da ni vodenice u opko
ljenoj Budimli-Japri nisu mogle da rade.
tab 1. krajikog NOP odreda odluio je da u napadu na opkoljenu
neprijateljevu posadu u Budimli-Japri uestvuju:
Novska eta, 1. krupska eta, bez jednog voda i 3. (Radika) eta,
bez jednog voda, sve tri iz 2. bataljona,
Ljubijsko-prijedorska i Eminovaka eta iz 1. bataljona,
topovsko odjeljenje 5. krajikog NOP odreda i
1. vod 5. ete (Radomirovake) 1. bataljona 2. krajikog NOP odreda
(Kozarakog), sa jednim minobacaem i nekoliko mina.41
Sve ove jedinice, koje su imale oko 450 boraca, stigle su na polazne
poloaje 12. ili 13. marta 1942. godine.
Novska eta je imala zadatak da napadne i zauzme rovove kod Voj
novia kue i kolu, a zatim da napadne andarmerijsku kasarnu. Desno
od Novske ete napadao je Vod Kozarana, s kojima je bilo odjeljenje mi
nobacaa s bacaem mina, do njih 1. krupska eta, zatim Ljubijsko-prije
dorska i Eminovaka eta, dok je Radika eta imala zadatak da napadne
na rovove na brdu Frgelju.
Poetak napada oznaie eksplozija granate ispaljene iz topa, u zoru
14. marta 1942. godine. Partizanski top bio je bez klizaa, pa su ga vezali
za jedno drvo. Kada je u 5 sati top opalio, tako se jako trgnuo da je pre
sjekao drvo, ali izbaena granata nije eksplodirala. Napad je poeo uz vatru
minobacaa, puaka i pukomitraljeza. U silovitom juriu partizani su se
nali u samoj kasabi i poeli zarobljavati pojedince, pa i grupe iznenaenih
domobrana. Cvijo Mazalica, zamjenik komandira Novske ete, sa grupom
boraca upao je u kuu Vojnovia i zarobio osamnaest domobrana, dok su se
drugi dijelovi Novske ete ve primicali koli u kojoj se nalazio i koman
dant uporita. Meutim, sa jakih uporita Frgelja i Alijinog rova neprija
teljski pukomitraljezi su osuli paljbu po partizanima kod Vojnovia kue
i kole, tako da su oni morali uskoiti u zauzete rovove. Partizanski pukomitraljezac je tada osuo paljbu i po Alijinom rovu i po Frgelju. Meutim,

41

Vojo Todorovi: U Krupskom bataljonu, edicija Podgrme u NOB, knj. 2.

str. 582.

neprijateljevi pukomitraljesci su usredotoenom paljbom ubili partizanskog

pukomitraijesca Kazu urka i kurira Novske ete Zdjelara. Tada je Ahmet
ehovi eho epao pukomi trai jez i osuo paljbu po Alijinom rovu i vrlo
brzo ranio neprijateljskog mitraljesca. Partizani su izvrili juri na taj po
loaj i zauzeli ga, zarobivi grupu domobrana i ustaa. U tom vremenu su
i borci Radike ete juriali na Frgelj i poslije krae borbe zauzeli i pobili
ili zarobili ustae i domobrane koji su se tu nalazili.
Nakon zauzimanja Alijinog rova partizanske snage su se skoncentrisale za napad na kolu. U grupi boraca koja je likvidirala bunker kod kole
bili su Mirko Vejnovi, Cvijo Mazalica, Zajko Dizdarevi i jo neki borci.
Partizani su pozvali domobrane u zgradi da se predaju, ali je komandir po
sade Haluan traio da doe partizanski komandant jer nije htio da se pre
da obinom borcu. Vojo Todorovi je tada stao pred kolu i viknuo: ja
sam komandant, to Haluan nije odmah povjerovao, ali kada mu je To
dorovi jo otrije podviknuo, Haluan je predao oruje, a za njim i svi
ostali domobrani.42 Uskoro su partizani likvidirali i posljednje ustake i
andarmerijske poloaje i utvrene zgrade iz kojih su oni davali najei
otpor, plaei se odgovornosti za svoja zlodjela. Oko 12 sati borba je bila
zavrena, uniten je ili zarobljen neprijateljski garnizon, a Budimli-Japra
osloboena. Bila je to najvea varoica na podruju Podgrmea osloboena
od poetka ustanka.
U ovoj borbi poginula su etiri partizana: Kazimir urak, Duan Zec,
Nikola Mandi i kurir Zdjelar. Nekoliko boraca je ranjeno.
Zarobljena su 174 domobrana, ustae i andarma, zajedno sa koman
dirom posade nadsatnikom Mijom Haluanom. Zaplijenjeno je preko dvje
sta puaka, est pukomitraljeza, nekoliko hiljada metaka i dosta drugog
ratnog materijala.43 Svi zarobljeni neprijateljski vojnici prikupljeni su na
Antonia Brdu, gdje ih je vojni sud 1. krajikog NOP odreda pojedinano
sasluavao. Sasluavanje je poelo 14. marta predvee, trajalo itavu no i
sjutradan izjutra zavreno. Poto se 15. marta u Budimli-Japri okupilo
mnogo svijeta, vojni sud je svoju odluku javno saoptio. Na smrt strijelja
njem osueno je oko 25 ustaa i andarma, za koje se dokazalo da su bili
zloinci, pa je isti dan na Frgelju, pred okupljenim narodom, kazna izvrena.
Poslije zavretka borbe 15. marta pojavio se neprijateljski avion koji
je bio poao u izvianje Budimli-Japre. Partizanske jedinice zateene su na
poloajima na Antonia Brdu, u Halilovcima i prema eli otvorile su na
njega vatru iz pukomitraljeza i puaka i on se vratio.44
Iz rejona Bosanskog Novog 16. marta upuene su domobranske i usta
ke jedinice u jaini jednog bataljona prema Budimli-Japri, sa zadatkom
da okupljenu posadu izvuku iz okruenja. Neprijatelj nije znao da je upo
rite dan ranije palo. Na prilazima selu Krlje partizanske zasjede doekale
su neprijateljske jedinice, koje su uspjele da zapale nekoliko kua u Krljama, ali dalje nisu mogle da prodru.45
Ahmet ehovi: U akciji na Budimli-Japru, Podgrme u NOB, knj. 2, str.
409411.
43 Zb., IV/3, str. 346.
Regionalni muzej Biha, arhiv m.f. 51/264.
45 Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 4. aprila 1942. godine, Zb., IV/3,
str. 144145.
42

26 Srez S. Most u NOB

401

Najvei broj zarobljenih, prije svega domobrani, je osloboen. Jedna

grupa od 65 zarobljenika upuena je preko Rujike do aevice, gdje je
putena, pa je 18. marta stigla u Bosanski Novi.48 Druga grupa, vea, je pre
ko Suvaje i Velikog Radia upuena na bihaki sektor, gdje su svi, izuzev
jednog domobrana, puteni, pa su otili u Biha. Navedeni domobran bio
je ustaa koji je u ljeto 1941. godine poinio zlodjela u Velikom Radiu.

Borci 1. KNOP odreda u osloboenoj Budimli-Japri, 14. III 1942. godine.

Njega su ene iz Velikog Radia prepoznale, a i on sam je priznao svoja
zlodjela, pa je strijeljan.
Neposredno po okonanju borbe u Budimli-Japri sleglo se veoma
mnogo stanovnika iz svih okolnih sela u ovu varoicu, pa je isti dan u njoj

48

Regionalni muzej Biha, arhiv, m. f. 51/266.

402

odran
borbe.

zbor

na

kojem

su

govorili

partizanski

rukovodioci

ciljevima

NO

Pljaka i paljenje, osveta bili su sprijeeni od poetka napada, ali se

ipak dogodilo da je jedan seljak, iz sela Johovice, pokuao da pljaka. Uhva
en je na djelu i po kratkoj presudi vojnog suda osuen na smrt i streljan
pred narodom okupljenim na zboru.47
Odmah po osloboenju je imenovan NOO u Budimli-Japri. On je imao
brojne i obimne zadatke. U odboru su bili: Duan Majstorovi, predsjednik,
zatim Muharem ehi, Dedo Buli, amil Budimli, efko Muhadi, air
Bajramovi, Nikola Pavi, ivko ulibrk i Mirko Kecman.
Zaplijenjeno oruje je dodijeljeno najveim dijelom Prijedorsko-ljubijskoj i Novskoj eti, koje su naoruale brojne pripadnike seoskih straa i
omladince, primili ih u ete i tako znatno ojaale. Tada se iz Prijedorsko-ljubijske ete izdvojio Majkijapranski vod i od njega, uz primanje novih
boraca, formirana je nova eta Majkijapranska. Komandu ete su sa
injavali: Stojan Marjanovi Dolinar, komandir, Miroslav Majki, politiki
komesar i Stevo Dakula, zamjenik komandira. I ova eta je kratko vrije
me bila u sastavu 1. bataljona Petar Skundri, zaposjela je poloaje u
Podvidai, a prema neprijateljskom uporitu u Starom Majdanu i Staroj
Rijeci. Poslije je ula u sastav 2. bataljona 1. krajikog NOP odreda.
Ubrzo je komanda Majkijapranske ete izmijenjena, jer je dolo do
sukoba izmeu komandira i njegovog zamjenika. Tada je za komandira ete
postavljen Trivo Majki, zvani Mali, a Stojan Marjanovi Dolinar je postao
borac, da bi ubrzo postao komandir zatitnice taba 1. NOP odreda.
Komandu Prijedorsko-ljubijske ete tada su sainjavali: Stevo Vjeti
ca, komandir, Ratko Novakovi, politiki komesar, Trivo Jelisavac, zamje
nik komandira i Uro Damjanovi, zamjenik politikog komesara. eta je
nakon osloboenja Budimli-Japre otila na novski sektor i zauzela poloaj
na Novskoj planini prema neprijateljskim uporitima u Bosanskom Novom.
Neposredno nakon julskog napada na neprijateljsko uporite
skom Novom, Stevo Vjetica je otiao na dunost u pozadinu, a
dunosti komandira Prijedorsko-ljubijske ete privremeno dolazi
novi, a nakon mjesec dana za komandira Trivo Jelisavac, pa sa
novo dolazi na sanski srez, na Pljeevicu u Brdarima.

u Bosan
za vrioca
Mile Voj
etom po

U ljeto 1942. godine ove ete ulaze u sastav novoformiranog 4. bata

ljona 1. krajikog NOP odreda.

RAZORUAVANJE PREKAJSKE ETE

Dvanaestog marta iz Prekaje je stigla na Podgrme Prekajska eta,
kojoj je komandir bio Mile Stevandi. Imala je 51 borca, naoruana pu
kama i s dva pukomitraljeza. tab Odreda je odluio da njih ukljui u pla
niranu akciju, pa je jedan vod od sedamnaest boraca rasporedio u zaselak
sela Slatine, Miljue, iznad same Budimli-Japre, drugi vod je rasporeen
na Antonia Brdo, u kuu iznad same ceste Budimli-Japra-Stari Majdan,
47

Zb., IV/3, str. 346.

403

a trei vod na vrh Antonia Brda, gdje je smjetena i komanda te ete. Tu

je ve bio i jedan vod Ljubijsko-prijedorske ete pod komandom Mile Vojnovia.
Predvee istog dana stiglo je pismo od taba 5. krajikog NOP odreda
u kojem je stajalo da su saznali da je Prekajska eta bez njihovog znanja
i odobrenja ponovo krenula u Podgrme, i da je njena komanda proetniki orijentisana. lanovi taba 1. krajikog NOP odreda su razmotrili dostav
ljene podatke, kao i ranije ponaanje komandira te ete na podgrmekom
sektoru (sanikom terenu), pa su odluili da je razoruaju, ispitaju kakav
je ko od njenih boraca i, eventualno, kazne neke, a ostale vrate u Prekaju.
Veljo Stojni i Vojo Todorovi poli su 13. marta sa grupom boraca Prijedorsko-ljubijske ete da razoruaju vod u zaseoku Miljui, sela Slatine, Milorad Mijatovi sa pet boraca da razorua vod iznad ceste, a Petar Vojnovi
i Mile Davidovi sa grupom boraca vod i komandu ete, to je i izvreno
13. marta. Bez ikakvog otpora borci su odloili oruje i municiju, pa su
sprovedeni do kole u selu Slatini. Komandir ete Mile Stevandi, naoruan
pukomitraljezom, zajedno s bratom Mirkom i jednim kurirom bio je otiao
u izvianje prema Agiima. im se vratio, Vojo Todorovi ga je pozvao u
kuu gdje je bila komanda Prekajske ete i upitao ga je da li ima naredbu
za dolazak na Podgrme. Stevandi je tada izvadio jedan dopis jo iz okto
bra 1941. godine prema kojem se upuuju kao pomo u Podgrme. Ali on
tada nije htio doi na Podgrme, nego neto kasnije, i to na saniki sektor,
nikom se ne javljajui, odakle je za vrijeme jedne borbe nekud pobjegao.
Vojo Todorovi mu ree da je odobrenje zastarjelo i uz pomo ostalih ra
zoruao Stevandia, njegovog brata Mirka i kurira. Svi razoruani borci
sprovedeni su u Slatinu. Jedino je Mile Stevandi bio svezan i zatvoren u
podrum.48
Oruje oduzeto od Prekajana, dva pukomitraljeza i 42 puke predati
su Novskoj i Prijedorsko-ljubijskoj eti, koje su odmah naoruale borce
koji su bili bez puaka.
U Slatini je 15. marta poelo ispitivanje pripadnika Prekajske ete.
Sa sasluavanja je komandir Mile Stevandi, iako vezanih ruku, uspio da
pobjegne. Kako je bio dubok snijeg, Stevandi se kotrljao niz jednu strmi
nu, pri tom je uspio odrijeiti ruke. Straari su potrali za njim, ali su
upadali u dubok snijeg, pa su tada zapucali i uspjeli da pogode Stevandia,
koji je ostao mrtav na snijegu u dolini. Nakon tog vojni sud 1. krajikog
NOP odreda je iz razoruane Prekajske ete izdvojio est boraca koji su
kao proetniki elementi osueni na smrt, a svi ostali su osloboeni. Date
su im njihove torbe, snabdjeveni su hranom i upueni u Prekaju, gdje su
uskoro stupili u partizane.

OSLOBOENJE STAROG MAJDANA

Iz Budimli-Japre, za vrijeme borbe uspio je pobjei samo jedan usta
a. On je u koulji, gaama i arapama niz rjeicu Graanicu, preko Gaidi-

48

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 21. marta 1942. godine, Zb., IV/3,
str. 346.
Boko urainovi: Razoruanje Prekajske ete, edicija Podgrme u NOB, knj.
2, str. 401404.

404

kao i Poviae, 14. marta uvee stigao u Stari Majdan. Njegov dolazak i
vijest o padu Budimli-Japre izazvali su veliku paniku meu domobranima,
andarmima i ustaama u Starom Majdanu, pa su u toku iste noi pobjegli
prema Staroj Rijeci i Ljubiji. Saznavi za bjekstvo neprijateljske posade iz
Starog Majdana, jedinice 1. bataljona su 15. marta ule u varoicu, gdje su
zatekle dosta muslimanskih porodica, preteno siromanih, koje nisu htjele
bjeati.49
Nakon razgovora sa pojedinim mjetanima odran je zbor na koji su
doli mjetani i mnogi seljaci iz okoline. Potom je izabran NOO u sastavu:
Ilija Vukovi, predsjednik, Uzeir ari, sekretar i lanovi Jevro Dobrijevi,
efko Mehadi, Ljubica Dobrijevi, Hasan Hadibajramovi, Jusuf Talundi i Ilijaz Arnaut. Ovaj NOO u Starom Majdanu odmah je poeo raditi.
On je djelovao sve do prodora neprijateljskih snaga u Stari Majdan, polo
vinom jula 1942. godine.
Osloboenjem Budimli-Japre i Starog Majdana znatno se proirila slo
bodna teritorija Podgrmea. Vojna djejstva su pomaknuta na sjever i sje
veroistok od ova dva mjesta. Neposredno na udaru partizanskih eta i ba
taljona sada su bile Stara Rijeka, Brievo, Ljubija, Suhaa i druga sela u
tom kraju.
Poslije unitenja i protjerivanja neprijateljskih posada iz Budimli-Japre i Starog Majdana prestala je i potreba za danononim patroliranjem
brojnih seoskih partizanskih straa, pa su mnogi njihovi pripadnici stupili
u partizanske ete, dok su se drugi ukljuili u veoma raznovrstan i znaa
jan pozadinski rad, a naroito u pripreme proljetne sjetve.

PRODOR PARTIZANSKIH JEDINICA U DOLINU RIJEKE SANE

Iz Brdara, gdje su imali logor, partizani 4. voda (Palanskog) su tokom
noi 31. decembra i 1. januara 1942. godine proli jo neosloboenom teritorijom kroz Devar, Koprivnu i Otru Luku i uspostavivi vezu sa mjeta
nima Muslimanima bez borbe uli u selo Aliie. Neprijateljski vojnici su
tada bez borbe predali partizanima etrnaest puaka, deset bombi i 700 me
taka. Partizani su okupljenim Aliianima govorili o sebi i o ciljevima NOB.
Bio je to do tad najdublji prodor boraca Sanske ete u neosloboenu te
ritoriju.
Saznavi da skoro svakodnevno iz Sanskog Mosta cestom za Stari Maj
dan prolazi transport sa hranom i vojnom opremom, komanda voda odlui
da postavi zasjedu. Komandir Voda urin Predojevi rasporedio je 8. ja
nuara izjutra borce u tri grupe, neposredno kraj ceste, u dubokom snijegu
i granama. Grupa na desnom krilu, prema Sanskom Mostu imala je zadatak
da propusti neprijatelja i napadne ga s lea, u momentu kada i sa ela bu
de napadnut. U svakoj grupi je bio po jedan pukomitraljez.
Ovog jutra iz Sanskog Mosta krenuo je vei transport vojne opreme
i hrane za Stari Majdan, a pratila ga je jedna eta domobrana. Kada su
domobrani uli u zasjedu i zaelje stiglo nasuprot desnokrilne grupe, pukomitraljezac Trivo Grbi je otvorio vatru po koloni, sa zaelja. Istovremeno

49

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 26. marta 1942. Operativnom tabu
za Bosansku krajinu, Zb., IV/3, str. 357.

405

su i druge dvije grupe otvorile vatru na iznenaene domobrane. Neprijatelj,

dobro naoruan, prihvatio je borbu, ali su partizani ipak uspjeli da ga raz
biju, ubiju dva vojnika, a pet zarobe i zaplijene jedan pukomitraljez, est
puaka i osam vojnikih odijela. Partizani nisu imali gubitaka.
Zasjeda je bila postavljena i na cesti koja od Starog Majdana za San
ski Most prolazi kroz Devar. Nikola Borojevi, zamjenik vodnika, raspore
dio je borce u Maria gaju i pored rijeke Majdanue, dok je jednu grupu
ostavio kod kule u Brdarima, kao obezbjeenje s lea. U zasjedi je bilo i
nekoliko boraca iz Brdara, Koprivne i Devara.
Iz Starog Majdana su naili najprije prednji dijelovi iste jedinice koja
je pola po sljedovanje u Sanski Most. Partizani su je iznenadno napali, raz
bili, ubili dva vojnika i jednog podoficira, a zarobili pet. Zaplijenili su jedan
pukomitraljez, est puaka i neto municije. Ubrzo je, meutim, na popri
te stigla glavnina ete. Njeni dijelovi su krenuli kroz cjelac da bi odsjekli
odstupnicu zasjedi, ali su partizani uspjeli da se probiju kroz duboki snijeg
do Maria kua. Tada se zaula pucnjava i od voraka i Adamovia kua,
odnosno od pravca Sanskog Mosta, odakle je nadirala druga neprijateljska
jedinica. Obje neprijateljske jedinice su se spojile i produile napad na par
tizane u Brdarima. Ustae i domobrani su tada spalili sve kue Maria, Borudija, nekolike kue Trkulja, Dobrijevia, Zurunia i Samardija, ukupno
preko dvadeset kua i sve druge pomone zgrade. Neprijatelj je uspio doi
do brdarskog groblja i tu je kratko stao, a zatim se povukao.50
etvrti vod Sanske ete, zajedno sa omladincima i pozadincima sela
Brdara i Devara, izveo je 18. januara diverziju na cesti, presijecajui tele
fonske veze i dalekovod u rejonu Brdara i Devara. Tom prilikom Kota
Marinkovi je prebacio icu vezanu kamenom preko ica dalekovoda kojim
je Sanski Most dobijao struju iz elektrine centrale u Ljubiji. Kada je ka
men pao na zemlju dolo je do spoja, pa se ula eksplozija u Sanskom
Mostu, koji je odmah utonuo u mrak. Tada su borci i pozadinci posjekli sve
telefonske stubove na raskru puteva za Stari Majdan, Sanski Most i Pri
jedor. Sruena su i dva manja mosta kod Beia stupe i most Kuruzovac
na Majdanui. Miniran je i sruen jedan stup dalekovoda. Iz Sanskog Mosta
je zbog toga sjutradan krenulo oko 150 domobrana i ustaa u dvije kolone
da poprave telefonsku liniju i elektrini dalekovod u rejonu Devara. Par
tizani 4. voda Sanske ete na poloajima u Brdarima na vrijeme su primi
jetili njihov nailazak, postavili zasjedu u zidinama spaljenih kua i kraim
pukaranjem odbili neprijatelja, koji se nije usudio prihvatiti borbu i pro
duiti dalje.51
U ovoj borbi poginuo je partizan Mijo Predojevi iz Koprivne. Pucao
je iz zidine, kroz prozor, ali ga je neprijateljski metak pogodio u vrat. On
je prvi poginuli borac iz ovih novoosloboenih sela.
Komanda 2. ete (Jelainovake) Sanskog bataljona odluila je da slo
mi i uniti neprijateljsko uporite u Demievcima. S dijelovima ete (3. i 4.
vod) izvren je napad 28. januara u 3,30 sati. Borba je trajala do 5 sati po

50
Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda o akcijama od 1. do 9. januara 1942.
godine, Zb., IV/3, str. 37. Izvjetaj taba 2. domobanskog zbora o borbama u
Bosanskoj krajini i tuzlanskoj oblasti od 1. do 15. januara 1942. godine, Zb.,
IV/3, str. "406407.
51 Zb. IV/3, str. 37.

406

slije podne, ali bez uspjeha. Partizani su imali dva ranjena borca, dok je
neprijatelj imao vie mrtvih i ranjenih. Partizani su se morali povui jer
su ustae u ovom uporitu pruile ilav otpor. Dijelovi Sanske ete ponovo
su 31. januara napali neprijateljsko uporite u Demievcima, ali su se i
ovog puta morali povui ne uspjevi izbaciti neprijatelja iz sela.

NAPAD NA STRAE U PEJIIMA I USORCIMA

Komanda Palanskog voda, smjetena u Brdarima, odluila je da ponovo
proe neosloboenom teritorijom i doe u Otru Luku. Po dolasku u Otru
Luku, gdje ih je stanovnitvo najsrdanije primilo i ugostilo, partizani su
nou 1/2. februara preli rijeku Sanu, napali neprijateljsko odjeljenje na
pruzi PrijedorSanski Most i strae na stanicama Pejii i Usorci. U Pejiima je zarobljeno pet domobrana, koji su, poto su upoznati sa ciljevima
NOB, puteni, pa su otili prema Prijedoru. Straa u Usorcima davala je
jai otpor, pa su partizani zapalili zgradu iz koje su neprijateljski vojnici
iskoili kroz prozor i poskakali u rijeku Sanu. Partizani su u ovim borbama
zaplijenili est puaka, oko 1.000 metaka, sedamnaest okvira za pukomitraljeze, mainu za pisanje, kao i drugu vojnu spremu.52
Dan-dva kasnije neprijatelj je prodro u Miljakovce i na Topia Brdo,
ubijao ljude i palio kue. Vidjevi to borci Palanskog voda otvorili su vatru
na neprijatelja preko rijeke Sane, a potom je preli. Kada su doli na To
pia Brdo, ustae su bile ve otile za Prijedor. Partizani su tada naili na
dvije ubijene djevojke: ustae su im kroz prosjeene dojke provukle obje
ruke. Sa Topia Brda Palanski vod se preko Otre Luke vratio u svoj logor
na Brdare.
Komanda Palanskog voda u Koprivni je saznala da neprijateljske je
dinice poesto prolaze prugom Sanski MostPrijedor kroz selo Usorce, gdje
jo nije bilo partizana. Preko saradnika u Sanskom Mostu saznala je da e
jedna eta domobrana sa grupom civila poi prugom Sanski MostPrijedor
da ukloni snijeg koji je ometao saobraaj, pa i snabdijevanje garnizona u
gradu. Komanda Palanskog voda odluila je da sa dijelom voda i sa neko
liko boraca Eminovakog voda, ojaanim pukomitral jezom pree rijeku Sa
nu i neprijatelju postavi zasjedu kraj pruge. U Koprivni je Ilija ulum imao
amac skriven u taglju. Po naredbi urina Predojevia on je amac izvu
kao, ali kada su ga gurnuli u rijeku, u njega je sa svih strana ulazila voda.
Zato je svaki borac uzeo po jedan lonac i dok su se prevozili, izbacivao
vodu iz amca. U amac je moglo da stane samo pet ljudi i jo vesla, vla
snik amca. Kako je amac bio i troan, pa sporo plovio, prebacivanje tri
desetak boraca je trajalo skoro do svanua.

ZASJEDA U USORCIMA
im su preli rijeku Sanu, borci Eminovakog i Palanskog voda, ga
zei duboki snijeg, doli su na brdo zvano Varda, iznad eljeznike pruge

*2

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 12. decembra 1941. do 26. januara
1942. godine, Zb. IV/3, str. 91.

407

i potoka Bukovca i 9. februara rano izjutra postavili zasjedu. Bila je velika

hladnoa, snijeg je padao, pa je vidljivost bila mala. Posljednji borac u ko
loni vukao je granu da brie tragove, prtinu, koju je i novi snijeg jo vie
zasipao.
Prilikom prelaza rijeke borci su se skvasili, pa su prikriveni u dubokom
snijegu cupkali na svojim mjestima i esto povlaili zatvarae oruja da se
ne bi zaledili. Tek oko 10 sati naila je neprijateljska kolona od Sanskog
Mosta, koja se polako primicala mjestu gdje su partizani bili u zasjedi.
Partizani su imali vremena da se meusobno dogovore kako e gaati. Na
desnom krilu pukomitraljezac Trivo Grbi prvim rafalom oborio je nepri
jateljskog pukomitraljesca. Tada je desetar Lazo Latinovi povikao: voj
sko, predaj se, nita vam neemo ... Ali, neko od neprijateljskih vojnika
rafalom je osuo po Lazi i grupi boraca oko njega, pa je borba nastavljena.
Neki neprijateljski vojnici su pali u prtinu, a nekolicina je poela bjeati
nazad, prema Sanskom Mostu. Grupa partizana pojurila je prtinom za nji
ma, ali su ih tri neprijateljska vojnika saekala i spremala da iznenadno
napadnu. Vidjevi zamku, Jovia Mastelica se hitro probio kroz snijeg i br
zom paljbom ubio dvojicu, a treeg ranio, i tako spasio svoje drugove. Do
potoka Bukovca uspjela su da se povuku i pod mostom zauzmu odbranu
samo dvojica poznatih ustaa, ulaga Halilovi iz Kamengrada i Ale Kljuanin iz Trnova. Imali su pukomitraljez i grevito su se branili. ulaga Ha
lilovi je do rata bio poznati siledija i vjerski fanatik. Bio je razvijen i
snaan. Ve u aprilu 1941. godine postao je ustaa i potom se istakao kao
kolja nevinih ljudi, ena i djece. U meuvremenu borci su zarobili nekoliko
neprijateljskih vojnika i prikupljali oruje i opremu. Dok su partizani skup
ljali oruje i opremu na bojitu, a manja grupa drala opkoljene dvojicu
ustakih zlikovaca, iznenada od Prijedora, prugom, pojavi se kolona nekih
vojnika. Partizani su i njima povikali da se predaju, da su opkoljeni i iznad
njih ispalie dva metka. Tada kolona od oko dvanaest vojnika stade i oni
podigoe ruke u vis. Na povik da odbace oruje, odgovorie da ga nemaju.
Nije im se vjerovalo, pa je traeno da odbace torbice, injele to oni odmah
uradie. Na pitanje ko su, odgovorie da idu iz zarobljenitva: bili su to
vojnici bive Jugoslavije, Muslimani i Hrvati iz sela oko Sanskog Mosta i
Sanice koji su se iz njemakog zarobljenitva vraali svojim kuama.53
Napad na dvojicu opkoljenih ustaa predvodio je Ostoja Majki. Bio je
to dvoboj pukomitraljezima: partizan pukomitraljezac Ostoja Majki pro
tiv ustakog pukomitraljesca ulage Halilovia, dvoboj estok, bez milosti.
U jednom momentu ulagi se zakovao pukomitraljez. Ostoja Majki, Lazo
Latinovi, Stanko Marjanovi i jo neki borci to su primijetili i odvano
jurnuli na ustae. Nastalo je hrvanje i guanje u dubokom snijegu, kraj
potoka, pa su partizani uspjeli da savladaju i zarobe ulagu Halilovia i
Alu Kljuanina. Obojica ustaa su svezana i prikljuena ostalim zaroblje
nicima. Tek tada su borci partizani krenuli u oblinje kue sela Usoraca
da se odmore, ugriju i dogovore ta e dalje raditi.
U izvjetaju taba 1. krajikog NOP odreda o ovoj akciji pored osta
log stoji: . . . Nakon borbe od nekoliko asova neprijatelj je imao slijedee
gubitke: 20 mrtvih, 8 zarobljenih.
53

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda o vojnim i politikim akcijama od

28. januara do 10. februara 1942. godine, Zb. IV/3, str. 178.

408

Zarobljene ustae i domobrane, meu kojima i zlikovce ulagu Halilovia i Alu Kljuanina, partizani su 10. februara uvee prebacili preko ri
jeke Sane u Koprivnu, a odatle u Eminovce.
Politiki delegati vodova Rade Erceg i uro trbac su bili na jednom
savjetovanju i 9. februara su se pridruili borcima u selu Usorci. Oni su
bivim jugoslovenskim vojnicima to su se vratili iz njemakog zaroblje
nitva objasnili vojno-politiku situaciju u svijetu i kod nas, objasnili ko
su partizani, zato se i protiv koga bore, govorili im o ciljevima NOB, sa
vjetujui ih da ne idu u borbu protiv partizana. Poslije tih razgovora, 10.
februara svi su puteni, pa su produili prugom u Sanski Most i dalje svo
jim kuama.
Sjutradan poslije borbe u selo Usorce je doao jedan domobran, Slo
venac i predao vojniku puku i drugu opremu, molei da ga puste da ide
kui, to mu je udovoljeno.
Partizani su razgovarali i sa seljacima sela Usoraca, koji su ih veoma
lijepo primili i ugostili. Objasnili su im zato se bore, pozvali i njih da im
se pridrue. Tog dana je 78 omladinaca zamolilo je partizane da ih prime
u svoje redove, to im je udovoljeno, jer je oruja bilo dosta.

ZASJEDA KRAJ RIJEKE SANE

Dok su se partizani Eminovakog i Palanskog voda odmarali razmje
teni po kuama sela Usoraca, osmatrai su 11. februara oko 11 sati javili
da od sela Aliia, sa suprotne strane rijeke, ide prema Sani kolona vojnika.
Komandir voda urin Predojevi odmah je izdao nareenje da borci pri
kriveno zauzmu poloaj prema rijeci i osmatraju ta e da radi ta nepri
jateljska grupa vojnika. Naprijed je ilo esnaest vojnika, a 50100 metara
iza njih etiri vojnika, koji su vukli teki mitraljez. Prva grupa se skelom
prebacila na desnu stranu rijeke Sane u Usorce, a ona etvorica su ostala
na aliikoj strani i kraj obale postavila teki mitraljez. im su preli ri
jeku, u koloni su krenuli prema selu, isturivi samo jednu patrolu kao iz
vidnicu. Partizani su ih pustili da dou do pruge, a onda ispalili jedan me
tak, oborili prvog vojnika u koloni i povikali:predajte se! Na ovaj povik
svih petnaest neprijateljskih vojnika podiglo je ruke uvis, odbacivi oruje.
Partizani su pritrali, zarobili domobrane, pokupili njihovo oruje, dva pu
komitraljeza i etrnaest puaka, opremu i doveli zarobljenike u selo Usor
ce. Od zarobljenih domobrana saznali su da su oni u Aliiima sluali borbu
voenu 9. februara, ali nisu znali tano ni gdje se vodi, ni ko je vodi. Zato
su preli rijeku Sanu da utvrde o emu se radi. Veina ih je bila iz Her
cegovine.54 Te veeri je i ova grupa zarobljenika upuena preko rijeke Sane,
sela Koprivne i Brdara u Eminovce, gdje su svi sasluani, pa osloboeni i
puteni kuama. Tada je u Eminovcima odrano i suenje zarobljenim usta
ama ulagi Haliloviu i Ali Kljuaninu, pa su, nakon to je utvreno da
su u ljeto 1941. godine i kasnije ubijali nevine ljude, osueni na smrt i stri
jeljani.
54

Zb. IV/3, str. 179.

409

NAPAD NA NEPRIJATELJEVO UPORITE U ALIIIMA

Vrativi se 11. februara u Koprivnu, a poneseni uspjesima u borbama
na podruju Usoraca i Pejia, znatno ojaani zaplijenjenim orujem, svaki
vod je imao po pedeset boraca, komande 3. i 4. voda Sanske ete odluile
su da izvre napad na ustae u selu Aliiima. Iako je bio vrlo visok snijeg
i jaka hladnoa, odluili su se za napad, raunajui da e mjetani opet
predati oruje kao to su ve uradili 1. januara. Uz to od zarobljenih domo
brana u Usorcima partizani su dobili dovoljno podataka o rasporedu i snazi
neprijatelja u selu Aliiima.
Desetine Laze Latinovia i Stojana Milinovia iz Palanskog voda tre
bale su zaobii selo sa zapadne strane i od pravca Prijedora napasti nepri
jateljsko uporite u selu, a desetina Milana Jojia i desetina iz 4. voda na
padati od Otre Luke. Desetina pod komandom Vlade Proia napada od
brda, na zapadnu stranu sela.
Ve pred mrak 13. februara krenule su desetine Latinovia i Milino
via, a malo kasnije i desetina Vlade Proia, dok je iza ponoi krenuo i
komandir 4. voda urin Predojevi sa jednom desetinom. Napad je poeo
14. februara pred zoru, u selo su sa svih strana upali partizani i poeli paliti
neka sijena. Iz uporita je neprijatelj tukao pukomitraljezom. Tada urin
Predojevi krenu prema zgradi u kojoj su bili neprijateljski vojnici. Na putu
se pojavi neki ovjek, pa kad mu urin viknu: hej, drue, ovdje partiza
ni!, on pobjee nazad do strae. Odmah zatim od strae prema partizani
ma krenu jedan vojnik, pozivajui na pregovore radi predaje. Kada je urin
Predojevi sa grupom partizana stigao pred zgradu, ugledao je neprijatelj
ske vojnike postrojene kao da im dolazi njihov starjeina. ak su i ljemove
imali na glavi. urin im naredi da uz zgradu odloe oruje i vrate se u stroj,
to oni odmah uradie. Tada im urin odra govor. Potom su domobranima
govorili Rade Erceg i Vlado Proi. Nakon predaje ove grupe od oko dva
deset domobrana, na pozive partizana da im se nita nee dogoditi, predali
su se i ostali neprijateljski vojnici, njih deset. Tome je pomogao i aliiki
hoda Alija Alii. Svima je govoreno o NOB, pa su potom u koloni po jedan
otpraeni do amca. Partizani su se rukovali sa svima domobranima i oni
su se prebacili na desnu obalu rijeke i otili prema Sanskom Mostu.
Okupljenim mjetanima je reeno da se nita ne boje, da se mirno
kreu i rade. Tada su komandiri vodova i politiki delegati posjedali u saonice i odvezli se u Otru Luku da se odmore. Neke grupe boraca otile su
prema Rasavcima, a neke prema Otroj Luci da se odmore, ugriju, ruaju.
Svi su bili zadovoljni akcijom u kojoj su zarobili trideset neprijateljskih
vojnika i zaplijenili trideset puaka, jedan pukomitraljez i drugu opremu.
Meutim, u blizini damije u Aliiima bio se sakrio jedan ustaa sa puko
mitraljezom. Kada je vidio da se svi predaju partizanima, on se popne na
minare i pone tui po partizanima koji su se slobodno kretali selom. Jedan
metak pogodi desetara Lazu Latinovia i on smrtno pogoen pade. Kada
su se partizani rastrali, obavjetavajui da je poginuo Latinovi, te mnogi
krenue ponovo u Aliie. U meuvremenu u Aliie su bili doli i neki se
ljaci iz okolnih sela. Grupa boraca bila je opkolila damiju, raunajui da
je u njoj vie ustaa, dok su drugi, kivni na ustae iz Aliia za poinjena
ubistva 1941. sa bajonetima na pukama krenuli kroz selo i poeli paliti
kue. U selu se tada nije zadesio ni jedan od vodnika ili politikih delegata.

410

ak ni desetar. Nekoliko boraca pokuavalo je da sprijei osvetu i samo

volju, ali ih razjareni borci nisu htjeli posluati, ve su i njima prijetili.
Dok su kuriri odjurili i obavijestili komande vodova i komandiri i politiki
delegati stigli u Aliie, ve je dosta kua bilo spaljeno jedanaest nevinih
ljudi, ena i djece pobijeno, a neki na zvjerski nain. Pojedini borci svojim
prsima su titili neke ene i djecu ispred razjarenih, razularenih i nerazum
nih boraca. urin Predojevi i ostali iz komandi vodova su dojurili i ener
gino su prekinuli dalje divljanje grupe boraca, odmah postrojili borce po
desetinama i ispitivali kako je dolo do takvog istupa kakav se od prvog
dana ustanka do tad nije dogodio. Meutim, sve je bilo kasno, nanijeta je
takva politika teta NOP-u i partizanima u tom kraju da je trebalo dosta
vremena da bi se dokazalo da partizani tako neto ne rade. Ali, kao nepo
sredna posljedica ovog napada na nedune stanovnike sela Aliia bilo je
odustajanje neprijateljskih posada da se predaju podgrmekim partizanima,
iako su prethodno bile uspostavile vezu i bile spremne da bez borbe pre
daju svoje oruje partizanima (posade u Hambarinama, arakovu, Matarugama i jo neke).
I Hasan Kiki sa grupom ilegalnih saradnika NOP-a u Sanskom Mostu
je imao neprilika zbog ovog nemilog dogaaja u Aliiima. Graanima, s ko
jima je kontaktirao, morao je s mnogo truda objanjavati mogue uzroke
ovakve reakcije neodgovornih boraca u Aliiima.
Isti dan oba voda napustila su Aliie i vratila se u Brdare i Eminovce.
K njima su tada iz taba 1. krajikog NOP odreda, doli Petar Vojnovi i
Moni Levi, da ispitaju cijeli sluaj. Pokazalo se da je do ovog veoma tekog
ispada, kakav se nije dogodio nigdje u Podgrmeu od poetka ustanka, do
lo prije svega zato to su komande vodova napustile borce i otile u su
sjedna sela, umjesto da obezbijede red u osloboenom selu i daju dalje
zadatke borcima. Komande 3. i 4. voda su otro kritikovane za ovaj veliki
propust koji su uinile, a koji je doprinio da su se pojedini borci za zlo
ine ustaa svetili na nedunim stanovnicima.55

FORMIRANJE 3. CETE 1. BATALJONA

Poslije niza uspjenih akcija na neprijatelja na komunikacijama Sanski
MostStari Majdan, Sanski MostPrijedor 3. i 4. vod su imali ukupno
preko 150 boraca. Tada je tab 1. bataljona od ta dva voda formirao novu
etu, 2. sansku etu, koja je postala 3. eta 1. bataljona. Za komandira ete
je postavljen urin Predojevi, a za politikog komesara uro trbac.
Trea eta je s Brdara, krajem februara, usred dana sa razvijenom
zastavom krenula kroz Koprivnu, Otru Luku, Aliie, Kestenar i Nitavce
i dola u Resavce. Smjestila se u kolsku zgradu kraj rijeke, a okolo po
brdima bili su ustae i domobrani na svojim poloajim.
Komanta 3. ete, poto je prethodno uspostavila vezu sa nekim sta
novnicima muslimanskog sela Zecova, uputila je 4. marta u selo 2. vod.58

55

58

Stojan Milinovi: Nezaboravne zasjede i borbe u zimu 194142. godine, edicija

Podgrme u NOB, knj. 2, str. 259260.
urin Predojevi: Zimske akcije, edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 2012.
Stojan Milinovi, spomenuti lanak, str. 2602. Stevo ulibrk: Napad na usta
ko uporite Aliie, edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 2635.

411

Stanovnici su partizane lijepo doekali, pogostili, ali plijena (oruja i si.)

nije bilo. Partizani su stanovnicima sela Zecova govorili o ciljevima NO
borbe i potom osnovali NOO. Nakon toga partizani su napustili Zecove i
spustili se u Rasavce.
Neposredno po odlasku partizana iz Zecova, ustae iz ardaka i Pri
jedora, njih preko dvije stotine, napali su na selo Rasavce, u kojem su tada
bili borci 2. voda 3. ete, koji su doekali neprijatelja, zadrali i potom od
bili. Tom prilikom neprijatelj je uspio prodrijeti u selo Rasavce i zapaliti
oko trideset kua. Neprijatelj je imao pet mrtvih i vie ranjenih.

REORGANIZACIJA 3. ETE U DVIJE SANSKE ETE

Trea eta 1. bataljona u ovakvom sastavu ostala je do 7. marta kad
su od nje formirane dvije ete.57
O
reorganizovanju 3. ete u dvije nove ete 3. i 4. postoji sauvan
podatak u izvetaju taba Grmekog NOP odreda od 19. marta 1942. godine.
U 3. etu 1. bataljona su uglavnom bili ukljueni borci biveg Emino
vakog voda. Za komandira je odreen uro Banjac, za politikog kome
sara Rade Erceg, zamjenik komandira Vlado Proi, zamjenik politikog ko
mesara Lazo Gajanovi, dok su vodnici bili Vlado Proi, Stanko Marjanovi
i Milan Dobrojevi.
etvrta eta je formirana od boraca biveg Palanskog voda. Za koman
dira je odreen urin Predojevi, za politikog komesara uro trbac, za
mjenik komandira je bio Gojko Manojlovi, zamjenik politikog komesara
Zdravko Njegovan, dok su vodnici bili Stojan Milinovi, Milan Joji i Vele
urguz.
Trea eta zaposjela je rejon Brdara, Devara i Koprivne. Svojim akci
jama presjekla je vezu Starog Majdana sa Sanskim Mostom i nala se na
poloajima prema Sanskom Mostu sa sjeverozapadne strane.
etvrta eta je neposredno po formiranju krenula preko rijeke Sane,
kao pojaanje partizanskim jedinicama 2. (kozarskog) NOP odreda na po
druju Miljakovaca i prema Prijedoru i Kozarcu.
Nijemci i ustae su poetkom marta 1942. vrili napade na slobodnu
teritoriju 2. krajikog NOP odreda, zbog ega su se Kozarani obratili ta
bu 1. krajikog NOP odreda traei da im na podruje Miljakovca uputi tri
ete, kako su u to vrijeme 1. i 2. eta 1. bataljona Petar kundri djelo
vale u okolini Kljua, tab 1. krajikog NOP odreda nije mogao uputiti vie

57

U izvjetaju taba 1. krajikog NOP odreda o akcijama i politikom radu od

3. do 18. marta 1942. godine stoji da je ovu akciju na Zecove izveo 2. vod 3. e
te 1. bataljona Petar kundri i da je ta eta isti dan vodila borbu u Rasavcima. Rije je o 3. eti sastavljenoj od boraca Eminovakog voda. Trea eta
je vrlo brzo potom reorganizovana u dvije ete: 3. etu, kojom je komandovao
uro Banjac i 4. etu, iji je komandir bio urin Predojevi, Zb. NOR, IV/3,
str. 334.
U pismu zamjenika komandanta 2. krajikog NOP odreda Josipa Maara oe,
pisanom 8. marta 1942. godine komandi 4. ete 1. bataljona 1. krajikog NOP
odreda, spominje se pismo komande 4. ete od 7. marta. To znai da je prije
7. marta izvrena reorganizacija 2. sanske ete i od nje formirane dvije ete
3. i 4. eta 1. bataljona Petar kundri.

412

od jedne ete. Uputio je 4. etu, koja je prela rijeku Sanu i u selu Miljakovcu zaposjela poloaje prema uporitu u Prijedoru.
Nakon to je 4. eta prela rijeku Sanu i zaposjela poloaje izmeu
Mil jako vaca i Prijedora, 3. eta je privremeno preuzela Rasavce i njene po
loaje u tom selu. Ona je sljedeih dana izvrila nekoliko akcija.
Prvi vod 3. ete 9. marta vrio je pretres sela Usoraca u okolini brda
Varde, gdje su partizani mjesec dana ranije doekali i potukli jednu nepri
jateljsku jedinicu. Tu su pronali dvije puke, 1 pukomitraljez i dva okvira
za pukomitraljez.
Borci 3. ete 10. marta poruili su ispred sela arakova dva mosta na
cesti Sanski MostPrijedor. Tada su jo na dva mjesta prekopali cestu,
da bi onemoguili prodor neprijatelja prema Rasavcima i Sanskom Mostu.
I borci 4. ete, na drugoj strani rijeke Sane, ovog dana su poruili ne
koliko mostova na pruzi izmeu eljeznikih stanica Baltine Bare i Rasavci,
i poruili eljezniku prugu (sruili kolosijek) kod Baltinih Bara.
Uoi 11. marta borci 3. ete isjekli su telefonske ice i poruili tele
fonske stubove od sela Nitavaca do arakova.
Patrolirajui 11. marta kroz selo Aliie jedna grupa boraca 3. ete u
selu je pronala sakrivene dvije puke i 50 metaka.58
Neprijateljska izvidnica iz Brieva, jaine oko dvadeset vojnika, poja
vila se 12. marta u pozadini 3. ete u selu Otra Luka. Jedna desetina 1. voda
3. ete postavila joj je zasjedu u Otroj Luci i razbila izvidnicu, ubila dva
vojnika i vie ranila. Partizani su zaplijenili jednu puku, rezervnu cijev za
pukomitraljez, osam okvira, 500 metaka, injel, ranac, dva para cipela i dr.59

NAPAD NA NEPRIJATELJEVO UPORITE U BRISEVU

Trea eta 1. bataljona Petar kundri izvrila je 20. marta napad
na neprijateljsku posadu u Brievu. Partizani su uspjeli protjerati neprija
telja sa poloaja i ui u selo, ali neprijatelju je vrlo brzo stigla pomo iz
Ljubije, pa su se partizani morali povui. U povlaenju poginuo je koman
dir ete uro Banjac, kojeg su borci iznijeli iz borbe i donijeli u selo Koprivnu, gdje je sutradan sahranjen.60 Od hrabrog komandira ure Banjca,
koji je est mjeseci komandovao partizanskim vodom, pa etom, oprostili
su se njegovi borci i narod Koprivne i okolnih sela. Na dunost komandira
3. ete tada je postavljen Vlado Proi, dotadanji zamjenik komandira. Za
novog zamjenika komandira je postavljen Stanko Marjanovi, koji je ostao
istovremeno i komandir 1. voda.
U meuvremenu se 4. eta vratila u Rasavce i organizovala dalje pri
kupljanje podataka o neprijateljskim posadama u okolini. Komanda ete
je saznala da se na Brievu nalazi neprijateljska posada od oko trideset
naoruanih domobrana, sa dva pukomitraljeza i tekim mitraljezom. Iako
je dan ranije 3. eta izvrila neuspio napad, komanda 4. ete odluila je da
se ipak 21. marta krene u ponovni napad na Brievo. etvrta eta je povela

Zb. IV/3, str. 299.

ZB. IV/3, str. 299300.
ZB. IV/3, str. 3445.
58
50

413

Ivana, zvanog Mlinar, da je kao vodi dovede do domobranskih poloaja.

Ivan Mlinar je krenuo naprijed sa upaljenim fenjerom u ruci, a za njim
komandir ete urin Predojevi. Kada su se primakli domobranskoj strai,
domobran je viknuo: stoj, ko ide? Vodi je odgovorio da ide Ivan Mlinar,
pa su se primakli straaru. Komandir urin je tada viknuo: ne pucaj,
ovdje su partizani. Ovaj povik borci su shvatili kao poziv na juri,
pa su uz poklik juri, ura jurnuli na domobransku strau. Izuzev straara
svi ostali domobrani su bili na spavanju, pa su se bez ispaljenog metka
predali. Bilo ih je 28, zaplijenjeno je sedamnaest puaka, pukomitraljez
i do 3.000 metaka.
Zarobljeni domobrani su bili dovedeni u rasavaku kolu. Data su im
civilna odijela, a vojnika oduzeta. Sa njima je uprilien razgovor, pa su
im urin Predojevi i uro trbac dugo objanjavali ciljeve partizanske
borbe, a potom ih ispratili do Zecova, odakle su otili u Prijedor. Seljaci
su toga dana donijeli dosta peenja, pita i drugih akonija i astili parti
zane, ali i domobrane.
Dok je 1. vod 3. ete prekopavao cestu u Donjem Kamengradu, ustae
iz uporita u Demievcima otvorili su na njih paljbu, pa je borba voena
oko dva sata. Partizani su se nakon borbe povukli. Isti dan ovaj vod 3. ete
je patrolirao u podruju Kamengrada i u jednom mlinu na Bliji zaplijenio
450 kg brana koje je mljeveno za ustae.
Ustae iz uporita u Demievcima bili su 24. marta krenuli u selo Brdare, ali su naili na zasjedu boraca 3. ete, pa su se nakon dva sata borbe
povukli u svoje uporite.
Komanda 4. ete organizovala je 25. marta napad na selo Trnovu, u
kojem su ustae imale svoje uporite. Napad je poeo u 5 sati izjutra i par
tizani su uspjeli upasti u selo. Meutim, ustaama u Trnovu ubrzo je stigla
pomo ustaa i domobrana iz Sanskog Mosta, ehovaca i Sasine, jaine do
200 vojnika. Partizani su se tada povukli u Usorce, ali je neprijatelj pro
duio nastupanje, pa je uspio da dopre do sela Usoraca i zapali pet kua.
Partizani su uspjeli da odbrane selo i vrate neprijatelja nazad. Neprijatelj
je imao nekoliko mrtvih i ranjenih, a partizani samo tri ranjena borca.
Jedna nova neprijateljska jedinica iz uporita u Brievu 27. marta
krenula je bila u napad na Rasavce, Doekao ih je 2. vod 4. ete i nakon
krae borbe vratio u Brievo.61
Ovog dana i neto ranije u Rasavcima je, pored 4. ete 1. bataljona
Petar Skundri bio i jedan vod 5. ete 2. bataljona 2. krajikog NOP od
reda, a jo jedan vod iste ete u Usorcima. Oni su se uskoro vratili u sastav
svoje ete.62
Krajem marta 1942. godine 4. eta 1. bataljona 1. krajikog NOP od
reda se prebacila iz Rasavaca i ponovo zauzela poloaje u selu Brdarima,
dok je 3. eta bila u Kraguljima, ali je djejstvovala i u rejonu sela Koprivne.
Kako je tih dana neprijatelj, naroito Nijemci, vrio prikupljanje svojih
snaga u Prijedoru i poduzimao este akcije protiv jedinica 2. krajikog NOP
odreda, oekivalo se da bi neprijatelj mogao poduzeti napade i protiv je

61

62

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 24. marta 1942. Operativnom tabu
za Bosansku krajinu, Zb. IV/3, str. 351353.
Petnaestodnevni izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 4. aprila 1942, Zb.
IV/3, str. 145146.

414

dinica 1. krajikog NOP odreda na sektoru Stari MajdanKoprivna i Brdari. Jo 20. marta tab 1. bataljona Petar kundri je obavijestio sve ete
da, po obavjetenjima koje ima tab 1. krajikog NOP odreda, neprijatelj
namjerava svoje snage iz Sanskog Mosta, Kljua, Sanice i drugih uporita
koncentrisati u Prijedoru i okolini, tab Bataljona tada nareuje koman
dama eta da postavljaju zasjede i spreavaju prodor neprijatelja na slo
bodnu teritoriju.63
Zbog nastale situacije i mogunosti prodora jaih neprijateljskih snaga
na slobodnu teritoriju, tab 1. krajikog NOP odreda je tih dana naredio
da se izvri evakuacija sveg ita, namirnica i drugog iz Podluga, Brdara,
Devara, Starog Majdana, Koprivne, Otre Luke, Rasavaca, pa i iz sela Uso
raca na desnoj obali rijeke Sane. Na obezbjeenju mnogih grupa seljaka
koji su u organizaciji NOO prevozili ito i drugo prema Luci-Palanci, Milanovcu i dalje, bile su 3. i 4. eta 1. bataljona 1. krajikog NOP odreda.

BORBE SA SANSKOM POSADNOM BOJNOM

Ilegalni saradnici NOP-a iz Sanskog Mosta poslali su 8. aprila 1942.
izvjetaj o koncentraciji neprijateljskih snaga i u ovom gradu, pa je tab
1. bataljona Petar kundri poslao o tome obavjetenje i nareenje potinjenim jedinicama, koje glasi:
Prema izvjetaju koji smo veeras po hitnom kuriru primili od naeg saradnika iz Sanskog Mosta, neprijatelj je skoncentrisao veliki broj vojske iz ap
lja, Tornine i od Kljua u Sanskom Mostu. Prema pomenutom izvjetaju nepri
jateljska vojska se sprema da noas u 2 sata krene da bi se probila prema Pri
jedoru. PAZITE! Namjera neprijatelja se tano ne zna. Reeno je naime da e
prema Prijedoru, ali mi tome ne moramo vjerovati. Neprijatelj moe da udari
i u kom drugom pravcu.
STOGA ISTURITE SVE SVOJE SNAGE KOJIMA RASPOLAETE NA PO
LOAJ KOJI DRITE I BUDITE PRIPRAVNI ZA SVAKI SLUAJ I NA SVOME
MJESTU I TO ODMAH PO PRIJEMU OVOG NAREENJA I OSTANITE TAKO
U PRIPRAVNOM STANJU CIJELU NO.64
U vrijeme najveih poslova oko evakuacije ita, 9. aprila pojavila se
jedna vea neprijateljska kolona od oko 500 vojnika u selu Trnovi. Ona je
istog dana produila u selo Usorce i potom dalje kroz Pejie i Miljakovce
do Baltinih Bara, gdje se prebacila u Hambarine i arakovo. Bila je to
Sanska posadna bojna, (bataljon) koja je imala zadatak da prokrstari spo
menutim selima i da potom iznenadno napadne partizane u selima Kopriv
naDevar, Brdari, Stari Majdan, to je i uinila poslije jednog dana od
mora.65

63

64

65

Dopis komande 5. ete 2. bataljona 2. krajikog NOP odreda od 27. marta 1942.
komandi 4. ete 1. bataljona 1. krajikog NOP odreda, Zb. IV/3, str. 361.
Nareenje taba 1. bataljona Petar kundri komandi 3. i 4. ete, od 20. mar
ta 1942. godine, Zb. IV/3, str. 342343.
U sjeanju stanovnitva ostalo je da su tu neprijateljsku vojsku nazivali Ha
dina vojska, da je njome komanovao neki oficir rodom iz Karlovca, ali je
nastupao kao da je Musliman, iako to nije bio. Meu njima je bilo dosta usta
a, pa neki smatraju da je to bila ustaka bojna, iako u sauvanim dokumen
tima Ministarstva domobranstva NDH stoji da ie 9, 10. i 11. aprila na ovom
podruju djelovala Sanska posadna bojna, Zb. IV/4, str. 337.

415

Bojna ojaana brdskim topovima i bacaima, iz pravca Stare Rijeke,

Ljubije, Brieva i Carakova 11. aprila je napala na Stari Majdan, Devar
i Koprivnu. Neprijatelj je iznenadio mnoge seljake koji su radili na eva
kuaciji ita iz sela, pa je dosta ljudi, ena i djece ubio, a neke zarobio. Ne
prijatelj je tada napao i na 3. etu, koja je bila u Koprivnoj i koja se mo
rala pod borbom povui do Brdara, gdje se nalazila 4. eta. U toku borbe
i ustae iz Demievaca su krenule prema Brdarima. Trea i 4. eta su us
pjele da ih protjeraju nazad u Demievce i da isto tako odbiju dijelove
Sanske posadne bojne dalje od Brdara, pa su oni preko Podluga i Pobrijeja otili u Sanski Most.
U ovoj borbi partizani su ubili sedam neprijateljskih vojnika i zapli
jenili pukomitraljez i dvije puke. Imali su etiri ranjena borca Nikolu
Majkia, Vicu ulibrka, Jovu Trninia i uru Maria. Obje partizanske ete
su se morale povui s podruja Brdara i Suhae.
I dok su ete 1. bataljona Petar kundri vodile borbu, srpsko sta
novnitvo iz Rasavaca, Otre Luke, Koprivne, Devara, Podluga, Brdara i
Suhae, pred navalom neprijateljskih jedinica, bjealo je sa najnunijim
stvarima i hranom prema ranije osloboenim podgrmekim selima. Mnogi
su se probijali kroz umarke i neprijateljske redove i u zadnji as izbjegli
zarobljavanje i smrt. U naputenim selima je poginulo dosta ljudi, ena i
djece. Neprijatelj je popalio mnogo kua. Ve u Brdarima i Suhai okupilo
se vie stotina ljudi, ena i djece iz tih sela.
U to vrijeme u Gornjem i Donjem Kamengradu nalazile su se neke
muslimanske porodice koje su se vratile na svoja imanja i mirno obrai
vale polja, radile oko kua. Kada je ova masa izbjeglica naila kroz Kamen
grad, poela je redom da pali kue i ubija Muslimane koje bi uhvatila, ene,
djecu. Jedna partizanska patrola koja se nalazila u ovom selu, kojom je komandovao Mitar uput iz Hadrovaca, i sama se pridruila palikuama. Ne
ko je tada pozvao u pomo partizansku etu sa Brdara, koja je odmah sti
gla. Tek tada su izbjeglice prestale da pale i ubijaju, a potom su nastavile
put dalje ka Eminovcima i Fajtovcima. U divljanju ubijeno je sedam nevi
nih ljudi i ena iz Kamengrada. Smatrajui da je za divljanje izbjeglica
kriv komandir partizanske patrole Mitar uput, jer se pridruio masi umje
sto da je sprijei, vojni sud 1. krajikog NOP odreda osudio ga je na smrt.
Za vrijeme prodora neprijatelja u sela oko Starog Majdana i selo Koprivna je zapaljeno. Nekoliko kua je ostalo nezahvaeno poarom, a neke
su ugasili lanovi domainstava koji su se sakrili, pa su poslije odlaska
ustaa i domobrana izali i sprijeili da poar ne nanese veu tetu. Tada
su izgorjela sela Rasavci, Otra Luka, Koprivna, Devar i jo neka. Naredni
dan ustae su pljakale po ovim selima. Dolazilo je po nekoliko naoruanih
ustaa i dosta civila sa kolima i konjima, pa su tovarili i odvozili ito, po
kustvo i odgonili stoku. Ve drugog dana jedna grupa partizana je saekala
ustae kod Velike Rijeke u Koprivni, nekoliko ustaa i pljakaa ubila, a
ostale natjerala u bijeg. Od tada pljakai nisu dolazili, a narednih dana
seljaci evakuiu na slobodnu teritoriju, do svojih porodica, sve to se moglo
pokrenuti, a bilo je neophodno porodicama u izbjeglitvu. Mnogi su seljaci
jo ranije sagradili tajna skrovita, gdje su krili namirnice. Pojedini su po
eli na zgaritima da podiu bajte ili preostale zgrade da preureuju za
stanovanje, jer su kue veinom bile spaljene, dok su pomone zgrade osta
le itave. U poetku su ovi pojedinci provodili noi u gajevima ili na pogod
416

nom mjestu skriveni, a po danu radili uz veliki oprez. Njihovi ukuani su

za to vrijeme bili u izbjeglitvu u slobodnim podgrmekim selima, sve do
osloboenja Prijedora, maja 1942. godine, kada su se poeli vraati na zga
rita i obnavljati domainstva.
Pred povlaenje iz Starog Majdana, 11. aprila, 1. vod 4. ete je zapalio
nekoliko tvrih kua koje bi neprijatelj, kada doe, mogao pretvoriti u jaa
uporita ili za logorovanje.
U toku neprijateljske ofanzive na Baniju, Banijski NOP odred se sa
glavninom svojih snaga prebacio preko rijeke Une, 8. i 9. aprila 1942. godi
ne, na slobodnu podgrmeku teritoriju u rejon Rujike. Druga eta 5. bata
ljona Banijskog NOP odreda upuena je na sanski sektor, pa je tab
1.
bataljona Petar kundri organizovao 15. aprila ponovni trei napad
na ustako uporite u selu Demievcima. U ovom selu osim mjetana ivjelo
je i oko trideset muslimanskih porodica iz Gorice i Naprelja, koje su izbje
gle prvog dana ustanka, krajem jula 1941. godine. Oko pedeset naoruanih
Demievana bilo je mobilisano u satniju Sanske posadne bojne, kao i jedan
broj ustaa i ostavljeno da brane svoje selo. Imali su dovoljno oruja i mu
nicije. Bili su napravili krunu odbranu obuhvatajui sve selo na platou
brda. Uporno su i ovoga puta branih selo, pa su se partizanske jedinice
plorale i sada povui bez ikakvog uspjeha.
Budui da je prodorom neprijatelj 11. aprila ponovo zauzeo Stari Maj
dan i niz sela u dolini rijeke Sane, 5. eta 1. bataljona je 15. aprila sruila
jednu manju upriju na cesti koja od Starog Majdana vodi ka Staroj Rijeci,
dok je od Starog Majdana prema Budimli-Japri, u Rukovcu na tri mjesta
prekopala cestu, a izmeu Okanove Bukve i Slatine na devet mjesta. Isto
vremeno je oborno dosta bukava na cestu da bi se sprijeio prodor neprija
teljske motorizacije. Prekopana je cesta od Novske Suhae prema Budim
li-Japri, sruena jedna uprija na rijeci Japri u selu ele i druga na Madanovcu. U svim ovim diverzijama s partizanima je uestvovalo i stanovnitvo
slobodnih sela.88

REORGANIZACIJA SANSKOG BATALJONA I

1. KRAJIKOG NOP ODREDA
Prvom polovinom marta 1942. Sanski bataljon je imao pet eta, a
Krupski etiri ete. Zato je tab 1. krajikog NOP odreda tada, 26. marta
1942. godine, donio odluku da se Sanski bataljon reorganizuje u dva sanska
bataljona. Prvi (sanski) bataljon Petar kundri trebalo je da ostane sa
tri ete: Bravskom, Jelainovakom i Eminovakom. Sastav taba bataljona
i komandi ne bi se mijenjao. U 2. (sanski) bataljon trebalo je da uu: 4. San
ska (Palanska) eta, Prijedorsko-ljubijska partizanska eta i Novska parti
zanska eta. Za komandanta Bataljona je bio predvien urin Predojevi, a
za politikog komesara uro trbac.
Meutim, tada do ove reorganizacije Sanskog bataljona nije dolo jer
je tab Odreda morao hitno da poalje dvije ete u Udarni protuetniki
bataljon na sektor 3. krajikog NOP odreda (Manjaa, Janj, Pljeva). U Pro
si Zb. IV/4, str. 223.
Srez S. Most u NOB

417

tuetniki udarni bataljon krenule su 30. marta 1942. godine sa svojih sek
tora Bihaka partizanska eta, jedan ojaani vod Krupske ete i Novska
partizanska eta.
Kada je polovinom aprila dolo do formiranja jo jedne bihake ete
(2. bihake partizanske ete) i nove Novske ete (2. novske partizanske ete),
tab odreda drugom polovinom aprila reorganizuje Odred u tri bataljona.
Prvi bataljon Petar kundri
Eminovaku i Palansku etu.

imao

je

tada

Bravsku,

Jelainovaku,

Sastav taba Bataljona i komandi eta ostao je isti. U meuvremenu

je za zamjenika politikog komesara Bataljona doao Sveto Liina.
Sektor djejstva 1. bataljona je ostao i dalje prema Sanici, Sanskom
Mostu, dolini rijeke Sane do Stare Rijeke i Rasavaca.
Drugi bataljon je imao krupsku, Novsku
-ljubijsku i Majkijapransku (novoformiranu), etu.

(novoformiranu),

Prijedorsko-

Komandant 2. bataljona je postao Relja Liina, politiki komesar Slo

bodan Erceg Braco, zamjenik komandanta Mile Davidovi i zamjenik polt
tikog komesara Zaim Dizdarevi. Sekretar taba je bio Rade Stupar, a in
tendant Bataljona Kota Drljaa.
U Prijedorsko-ljubij skoj eti izvrena je izmjena u komandi, pa je za
komandira doao Stevo Vjetica, za politikog komesara Ratko Novakovi,
za zamjenika komandira Trivo Jelisavac i za zamjenika politikog komesara
ete Uro Damjanovi. Vodnik 1. voda je bio Mihajlo Peji, vodnik 2. voda
Pero Vukojevi i vodnik 3. voda Trivo Jelisavac (istovremeno i zamjenik
komandira ete).
Sektor djejstva 2. bataljona prostirao
Suhae do Bosanskog Novog i Bosanske Krupe.

se

od

Starog

Majdana,

preko

Prilikom formiranja 3. Bataljon je imao tri ete: Krupsku, Radiku i

Bihaku.
Za komandanta je postavljen Hamdija Omanovi, za politikog kome
sara Uro Bogunovi Roca, za zamjenika komandanta Mio Kolundija i za
zamjenika politikog komesara Slobodan Marjanovi. Sekretar taba je bio
Slobodan Pilipovi, a intendant Aim Raeta. Ovaj bataljon je svojim jedini
cama pokrivao sektor od Bosanske Krupe do Bihaa, odnosno od Puenika
preko Radia, Grabea, Pritoke do Ripa i Raia.
Ve 1. maja 1942. godine Pero Moraa, politiki komesar 1. bataljona
Petar kundri, prekomandovan je za politikog komesara Ribnikog ba
taljona Soko 3. krajikog NOP odreda. Za politikog komesara 1. bataljo
na je tada odreen Rade Erceg, dok je za politikog komesara 3. ete doao
Lazo Gajanovi.
Jedan italijanski avion bombardovao je 6. marta 1942. godine tab
1. krajikog NOP odreda u koli u ukanoviima, zaseoku sela Majki-Ja
pre. Pored kolske zgrade palo je osam bombi, koje su eksplodirale, dok je
neprijateljev avijatiar mitraljeskim rafalima tukao po zgradi i okolnim
kuama u selu, ali rtava nije bilo.
Poto je neprijatelj otkrio lokaciju taba 1. krajikog NOP odreda,
on se poslije ovog bombardovanja premjestio u Benakovac. Tako je poslije
skoro pet mjeseci boravka na sanskom srezu, od svog osnivanja krajem
oktobra 1941. godine tab 1. krajikog NOP odreda preao na krupski srez

418

FORMIRANJE UDARNOG BATALJONA 1. KRAJIKOG NOP ODREDA

Nakon osloboenja Prijedora, 16. maja 1942. godine. tab 1. krajikog
NOP odreda je donio potkraj mjeseca odluku da se iz 1. bataljona izdvoji
4. eta, a iz Prijedorsko-ljubijske ete trideset boraca na elu sa vodnikom
Mihajlom Pejiem, i da se formira posebna 1. omladinska eta od omladi
naca sa vojno-polititikog kursa odranog u Majki-Japri, i od njih formira
Udarni bataljon, to je potkraj maja 1942. uinjeno.
Za komandanta tog Udarnog bataljona je postavljen urin Predojevi,
za politikog komesara uro trbac, zamjenik komandanta je bio Bogdan
Cia (a poslije osloboenja Bosanske Krupe Stevo Samardija), dok je za
mjenik politikog komesara bio Milan Miloevi.
Prvu etu je inila ranija 4. eta, Pilanska 1. bataljona,
komandirje
bio Vele urguz, a politiki komesar Zdravko Njegovan.
Druga eta je formirana od grupe boraca izdvojeno iz Prijedorsko-ljubijske ete, kao i novopridolih, komandir je bio Mihajlo Peji, a poli
tiki komesar Miroslav Majki.
Trea eta je formirana od omladinaca koji su zavrili vojno-politike
kurseve tog proljea, komandir je bio Ahmet ehovi eho, do tada sekretar
Sreskog komiteta KPJ novskog sreza, a politiki komesar Veljko Pjeva,
koji je doao iz Bihake partizanske ete.
Nakon osloboenja Bosanske Krupe i Bosanske Otoke, formirana
je i
2. omladinska eta, koja je postala 4. eta Udarnog bataljona.
Poslije formiranja Udarnog bataljona, krajem maja 1942. godine, 1. ba
taljon Petar kundri je ostao sa samo tri ete: 1. eta (Bravska), koman
dir Glia Raca, politiki komesar Duan eko, zamjenik komandira Duan
Oegovi i Janko Radulovi, zamjenik politikog komesara; 2. eta (Sanska),
komandir Uro Kukolj, politiki komesar Stojan Maki, zamjenik koman
dira Rade Brki, zamjenik politikog komesara Stojan Bjelajac; 3. eta
(Eminovaka), komandir Vlado Proi, politiki komesar Lazo Gajanovi,
zamjenik komandira Stanko Marjanovi i zamjenik politikog komesara Mio Kurida.
tab 1. bataljona Petar kundri tada su sainjavali: Mihajlo kun
dri, komandant. Rade Erceg, politiki komesar, Milani Miljevi, zamje
nik komandanta i Sveto Liina, zamjenik politikog komesara.
U 2. bataljonu su ostale Prijedorsko-ljubijska i Majkijapranska eta.
Sve do ljeta 1942. godine bilo je mogue nazive jedinica zadrati po
teritoriji s koje je bila veina boraca. Meutim, poslije priliva novih boraca
s drugih podruja i dalje reorganizacije starih i formiranja novih jedinica,
jedinice gube u znatnoj mjeri svoje teritorijalno obiljeje, ali dugo, neke
sve do kraja rata, zadravaju i uvaju tradiciju jedinice od koje su se raz
vile.

VOJNI SUD 1. BATALJONA

Jo s jeseni 1941, pri formiranju Sanske ete tab njene komande se
iz logora u umi iznad Jelainovaca prebacio u kolu u selu Dabru, ali je
ubrzo preao u kuu Obrada Cmomarkovia. U vrijeme priprema za organi-

419

zovanje taba bataljona, komanda Sanske ete prebacila se 6. januara u

Grdanovce, u kuu ure Aniia, gdje je drugom polovinom januara prera
sla u Stab Sanskog bataljona, odnosno u tab 1. bataljona Petar Skundri
1. krajikog NOP odreda.
Ve skoro od samog poetka ustanka na slobodnoj teritoriji deavala
su se ponegdje i tea krivina djela, pljaka, napadi, pa i ubistva, koja nisu
istraivali i presuivali NO odbori, ve vojne komande.
Jedne jesenje noi 1941. godine nepoznati razbojnici napali su na kuu
Pane Miloevia, koji je davno prije rata radio u SAD. Ponaali su se kao
ustae, Panu su tukli pitoljem po glavi, jedno dijete ranili i iz kue pokupili
to su mogli ponijeti. Komanda Sanske ete je odmah povela istragu. Nailo
se na trag, pa je komandir ete odredio Gojka Stojanovia, Ljubu Brkia i
jo neke partizane da odu i ispitaju neke seljake u selu Smoljani, s onu
stranu Grmea, na koje se sumnjalo. Patrola je tamo posigumo utvrdila da
je pljaku i napad izvrilo nekoliko seljaka iz Smoljana. Odmah zatim ko
manda Sanske ete je podnijela prijavu partizanskoj komandi na petrovakom srezu.
Te jeseni dogodilo se ubistvo u selu Dabru. Nestalo je bilo Obrada
Oljae, pa se pomiljalo da ga je neko ubio, ali se nije mogao nai ni le,
niti bilo kakav trag ubice. Le Obrada Oljae naen je tek januara 1942.
godine. Komanda Sanske ete je povela istragu, pa se ubrzo ustanovilo da
ga je ubila njegova ena Dosta, uz pomo Mitra utia, Milana Oljae i
Obrada Borovnice, da bi se mogla preudati za drugog. Komanda je odmah
zatvorila Dostu, Mitra i Milana i otpoela sasluavanja. Obrad Borovnica je
u meuvremenu otiao u partizane i kasnije poginuo u borbi.
U to vrijeme, januara 1942. godine, u zatvoru taba Sanskog bataljona,
u podrumu kue Pane Marjanovia u Dabru bilo je vie zatvorenika: neki
Mali i Ostoja iz Brdara, koji su skupljali priloge u hrani i drugom, toboe
za partizane, ali je Ostoja sve odnosio svojoj kui, u zatvoru je bio i Mile
(Vasiljev) amber, zvani Mi, iz Krkojevaca, na kojeg se sumnjalo da je
otkrio neprijatelju partizansku zasjedu koja je bila postavljena kraj pruge
u Krkojevcima 24. novembra 1941. godine; tragalo se i za njegovim bratom
Petrom amberom, ali je on jo u novembru pobjegao u Sanski Most, ali
kada je doao kui u Krkojevce za svoju slavu, bio je uhapen i priveden u
komandu ete na sasluanje.
tab Sanskog bataljona je odluio da se svima zatvorenim sudi. Sue
nje je i odrano 27. januara 1942. godine. Vojni sud su sainjavali Mihajlo
Skundri, komandant i Pero Moraa, politiki komesar Bataljona, Trivun
Cmomarkovi, zvani Sulija, predsjednik NOO sela Dabra i jo nekoliko selja
ka. Suenje je pratila i povea grupa seljaka i poneki borac. Nakon ispitiva
nja optubi, sasluavanja okrivljenih i svjedoka, vojni sud je donio odgova
rajue odluke:
Mile V. amber je poslan u etu da pomae kuvaru da kolje stoku, a
Petar amber je upuen vojnom sudu 1. krajikog NOP odreda, koji ga je
poslije nekoliko dana vratio, sa odlukom da se rasporedi kao borac u etu
i dokae da nije izdajnik. Mali iz Brdara, sluga, osloboen je i upuen u
partizansku etu kao borac, dok je Ostoja osuen na smrt. Istu je sudbinu
doivjelo troje optuenih za svirepo ubistvo Obrada Oljae, Dosta Oljaa,
Mitar uti, i Milanko Oljaa.

420

Bilo je to drugo suenje na sanskom srezu, koje je snano odjeknulo

kod naroda i pravednou presuda i strogou za zloine.

RAZORU2AVANJE I UDALJAVANJE OVINISTA IZ JEDINICA

Stalnim politikim radom i uvrivanjem discipline i sve veim voj
nikim aktivnostima jaane su jedinice, postepeno uklanjana samovolja po
jedinaca i zavoen red kako meu borcima tako i izmeu boraca i stanovni
tva. Pa ipak, nekolicina boraca u ovom bataljonu nije se pokoravala disci
plini. Bilo je samovoljnih, neki su se kartali u novac, imali svoje veze sa
Sanskim Mostom, preuzimali pakete i drugo, ignoriui propise koje su
odreivale Komanda 2. ete, tab 1. bataljona ili tab 1. krajikog odreda.
Po tome su se naroito isticali komandir Dabarsko-kljevakog voda Milo
Perii i zamjenik komandira voda u 4. eti 1. bataljona Gojko Manojlovi.
Milo Perii bio je prilino hrabar, ali nepokoran i svojeglav. Neko
liko veoma otrih primjedbi dobio je od viih komandi: zbog neuestvovanja u napadu na Stari Majdan, kada je sa nekoliko boraca postavio zasjedu
na cesti i pljakao civile koji su bjeali. Napljakao je pun sepeti kuna, pa
se po povratku u Dabar kockao sa svojim borcima. Nije prihvatao politiku
bratstva i jedinstva naih naroda. Odravao je neko vrijeme vezu sa Italija
nima u Sanskom Mostu, od kojih je dobijao pisma, spremao se na prego
vore, ali je u zadnji as bio spreavan intervencijom taba Sanske ete.
Penicu koja je zaplijenjena u Kljevcima je prodao, a u dobijeni novac se
kartao. Dugo je nosio jugoslovensku kokardu, a ne petokraku zvijezdu. Kada
je dr Mladen Stojanovi izvrio smotru dijela Sanske ete, polovinom janu
ara 1942. godine na Meeem Brdu, strgnuo je kokardu s kape Miloa Periia i zgazio je. Kako je Milo Perii bio glavna smetnja da se ovaj vod
sredi, zavede red i disciplina, nije bilo drugog, poto upozorenja nisu pomo
gla, nego da se razorua, to je i uraeno krajem aprila, ili prvih dana maja
1942. godine. Na vodnoj konferenciji su proitane izjave boraca, od kojih ni
jednu Perii nije mogao pobiti, ve je sve priznao. Tada je prihvaena
odluka da Milo Perii odloi oruje i napusti Vod. On je tada otiao i na
razgovor u Komandu 2. sanske ete, gdje mu je reno da moe uestvovati
u borbama, da mu se prua mogunost da se popravi, pa ako to ostvari,
moe opet biti vodnik, pa i komandir. Odatle je otiao i u tab Bataljona,
gdje je s njim razgovarao komandant Mihajlo kundri.*7 Perii je odatle
otiao kui u Dabar, gdje je bio do poetka 1943. godine kada je otiao u
selo Usorce i prikljuio se etnicima, koji su se tada nalazili u tom i susjed
nim selima.
Gojko Manojlovi je potkraj 1941. godine sa jednom desetinom bio na
poloaju u Djedovai. I on je odravao veze sa nekim u Sanskom Mostu i
povremeno dobijao pakete u kojima su bile cigarete, ali i odijela i si. Naj
vei dio je zadravao za sebe, a neto davao ponekom borcu. Komandu ete
nije obavjetavao o tim vezama. I on je nosio jugoslovensku kokardu, pa je
i njemu na Meeem Brdu dr Mladen strgnuo kokardu, bacio na zemlju i

87

Poslije smjenjivanja Miloa Periia za vodnika Dabarsko-kljevakog voda iza

bran je Branko Medarevi, radnik rodom iz Mokronoga kod Drvara, koji je u
Sanskoj eti bio od kraja marta 1942. godine. Bio je vrlo hrabar, poten i omiljen
meu borcima.
421

zgazio. Gojko Manojlovi je bio zadojen ovinizmom, samovoljan, nedisciplinovan, noivao je izvan svoje jedinice, odlazio kad je htio, vraao se po
svojoj volji. Ukazivanje na takvo njegovo ponaanje nije pomagalo, te je
zato u drugoj polovini aprila smijenjen sa dunosti zamjenika komandira
4. ete. Upuen je u Grdanovce, gdje je bio tab Bataljona, odakle je poslije
razgovora otiao kui. Pridruio se borcima kada su u decembru napadali
na Sanski Most, a poslije toga otiao u Usorce i tamo stupio u etnike.
Udaljavanje Miloa Periia i Gojka Manojlovia iz partizanskih jedi
nica i dovoenje dobrih i disciplinovanih boraca za rukovodioce znatno je
doprinijelo brem uvrivanju discipline i moralno-politikom jaanju eta.
Bila su to posljednja ienja jedinica od boraca koji nisu prihvatali poli
tiku bratstva i jedinstva, disciplinu i red.

PROSLAVA PRVOG MAJA 1942. GODINE

Proslava dana meunarodnog proletarijata, Prvog maja sveano je
organizovana na slobodnoj teritoriji, u partizanskim jedinicama i u oslobo
enim selima. Tim povodom tab 1. krajiog NOP odreda izdao je 24. aprila
1942. godine tabovima bataljona i tabovima eta Naredbu povodom pro
slave 1. maja, koja glasi:
I. Prvi maj je dan meunarodnog proletarijata. To je dan smotre
snaga radnike klase i svih njenih saveznika koji ujedinjeni vode borbu
protiv zajednikog neprijatelja.
Ovogodinji 1. Maj treba da bude proslavljen u znaku bratstva svih
naroda uope, a posebno bratstva slovenskih naroda u njihovoj oslobodi
lakoj borbi protiv zlikovakog faizma i svih njegovih pomagaa, u znaku
borbe za narodno osloboenje i u znaku organiziranja narodne vlasti.
Ovogodinji 1. Maj proslavlja se u znaku isticanja i oznaavanja ruko
voditelja i organizatora narodnooslobodilake borbe protiv faizma i oku
patora.
II. U toku ove godine naa narodno-oslobodilaka partizanska vojska
... poela je da postaje prava partizanska vojska koja e biti u stanju da
do kraja izvri svoje zadatke.
Pod vodstvom jedine narodne partije junake Komunistike par
tije Jugoslavije... naa partizanska vojska uspjela je da faistikim bandi
tima nanese velike gubitke, da se naorua prilinim brojem raznovrsnog
oruja...
Ona je iz svojih redova stvorila slavnu I proletersku brigadu i pro
leterske ete, i istovremeno etnike bande, koje su se danas razgolitile kao
glavni pomagai faistikih okupatora i ustaa, kao glavnih neprijatelja nae
narodnooslobodilake borbe.
III.
Povodom ovogodinjeg 1. Maja, nae narodnooslobodilake par
tizanske ete i nai narodnooslobodilaki partizanski bataljoni imaju da
sebi stave kao glavne zadatke:
da se potpuno oiste od svih ostataka etnikih i ostalih neprijatelj
skih elemenata;
da se pretvore u prave partizanske, dobro organizirane i dobro disci
plinirane jedinice;
da podignu politiku svijest svakog partizana do najvieg mogueg
stepena.
Stoga, povodom ovogodinje proslave 1. Maja, tabovi naih eta i
naih bataljona m o r a j u :
I.
organizirati, tamo gdje dozvoljava budnost prema neprijatelju,
zajednike zborove i smotre s narodom.

II. odravati predavanja po najkonkretnijim pitanjima dananje bor

be: Uloga Kompartije Jugoslavije; Sovjetski Savez i Crvena armija u borbi
rotiv faizma; O bratstvu naroda uope, a slavenskih naroda napose u
orbi protiv zajednikog faistikog neprijatelja; O borbi za slobodu naro
da i za bolji ivot. O borbi protiv okupatora i ustaa kao i protiv etnika
kao njihovih glavnih pomagaa i saveznika; O naoj narodnoj vlasti; 0 tome
zato se partizani bore; O 24. godinjici Crvene armije; O tome kako postaje
prava partizanska vojska i kako se vode partizanske akcije...

III. prireivati kulturne proslave sa partizanskim pjesmama, horovima, parolama i priredbama po etama i zajedno s narodom i omladinom;
IV. voditi partizanske akcije i budno paziti na namjere neprijatelja.
0
svemu sprovedenom tano izvjestiti tab ovog odreda.
Na osnovu ove naredbe u svim etama razvio se vrlo iv politiki rad,
svakodnevno odravana predavanja na navedene teme i vrene pripreme za
prvu proslavu praznika rada, 1. maja u slobodi.
Centralna proslava Prvog maja na sanskom srezu bila je u Lipniku,
gdje se okupilo oko 1.100 ljudi, ena i omladine na velikom narodnom zboru.
Okruni komitet KPJ i tab 1. krajikog NOP odreda su se na j neposredni je
angaovali u pripremi ovog zbora, pa su kao govornike odredili Petra Vojnovia, zamjenika komandanta i dra Moni Levija, zamjenika politikog kome
sara 1. krajikog NOP odreda. Na zbor je doao narod iz svih okolnih sela,
pa i onih udaljenijih: Podvidae, Antonia Brda i jo nekih. Dan-dva ranije
formirana je nova, 2. eta 2. bataljona, jer je ranije 2. eta (Novska) otila
u sastav Protuetnikog udarnog bataljona, pa je na ovom zboru u Lipniku
pred okupljenim narodom poloila partizansku zakletvu i potom dobila svo
ju etnu partizansku zastavu. Tada je na zbor stigla jo jedna eta 2. bata
ljona, koja je kretala na vojniki zadatak, stala nasuprot novoformiranoj eti
i gromoglasno joj estitala polaganje zakletve i Prvi maj, a tako isto i
okupljenom narodu estitala praznik.69 Nakon toga lanovi taba Odreda
izvrili su smotru ovih partizanskih eta, a potom su obje ete, prodefilovale ispred Petra Vojnovia i dra Moni Levija. Odmah za etama, samoinici
jativno, postrojio se sav okupljeni narod, najprije omladinci i omladinke,
onda odrasli mukarci i ene i na kraju djeca. Bila je to manifestacija
jedinstva fronta i pozadine, sloge stanovnitva Podgrmea i odanosti NOB.
Petar Vojnovi i dr Moni Levi odrali su govore o Prvom maju, o NOB, o
ulozi KPJ u oslobodilakoj borbi i o vojno-politikoj situaciji u svijetu i
kod nas.
Iako je poela padati kia, a potom i snijeg, okupljeni narod nije se
razilazio, ve se veselio, pjevao, igrao, dok su mnoge porodice donijele obi
lje hrane kojom su poastile okupljene borce.70
Intenzivan politiko-organizacioni rad, organizovanje eta i bataljona
1. krajikog NOP odreda, brojne i uspjene borbe protiv neprijatelja, organizovana nova narodna vlast u svim slobodnim podgrmekim selima i for
miranje optinskih NOO, uinilo je da je itav Podgrme postao ve u pro
ljee 1942. veoma snana i monolitna baza NOP.

Zb. IV/1, str. 2234.

69
Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda za period od 1. do 15. maja 1942.
godine, Zb. IV/5, str. 55.
70
Dr Moni Levi: Proslava Prvog maja 1942. godine u Lipniku, edicija Podgrme
u NOB, knj. 3, str. 236237.

Tog proljea 1942. godine itavim Podgrmeom orila se pjesma, narod

je pjevao borbeno, veselo. Branko opi, u svom raportu, s proljea 1942.
godine, lijepo je kazao o tom novom u Podgrmeu, o ostvarenom tokom ne
pune godine dana borbe:
Oj, proljee, i ti stie,
i pobjeda s tobom blie,
Ljepe si nam nego lani,
primiu se novi dani.

Oj, proljee, ti veselo,

proetaj kroz nae selo,
Kroz krajeve proi ove,
ugledat e stvari nove

A u Pjesmi grmekog partizana, raportu iz tih dana, Branko opi

pjeva i o Grmekoj republici:
Ponosna je Bosna naa,
a zbog svojih roguljaa,
to sruie za tri dana
razbojnika i tirana.

A na ponos, naa dika,

jest Grmeka republika,
Ustaa se pred njom znoji
i sam nas se Hitler boji.

Mi ekali njesmo zgode

da nas drugi oslobode,
sloboda se krvlju stie,
je li tako,moj ratnie ...
Tih dana pjevane su i mnoge pjesme nepoznatih narodnih pjesnika
tom u prvoj ratnoj godini izraslom jedinstvenom Podgrmeu.

424

<5

3. STANJE NA OKUPIRANOM PODRUJU U PERIODU

JANUARMAJ 1942. GODINE
Stanje u Sanskom Mostu i okolnim selima pod ustakom vlau poet
kom 1942. godine bilo je veoma teko. U gradu je bilo mnogo izbjeglica iz
okolnih sela. Kako su mnoge izbjeglice bile bez hrane, odjee, obue, Kotar
sko predstojnitvo se esto obraalo viim vlastima sa zahtjevom za pomo
u novcu, hrani i odjei. Meutim, pomo je veoma rijetko i u minimalnim
iznosima ili koliinama stizala.71
Kada su ete 1. bataljona Petar kundri februara 1942. godine presjekle komunikacije koje od Prijedora vode ka Sanskom Mostu, grad se
naao odsjeen i prema najvanijem pravcu odakle bi mogao dobiti pomo.
U to vrijeme posada u Sanskom Mostu odravala je vezu avionima koji su
se sputali na polju izvan grada nedaleko eljeznike stanice.
Polovinom januara 1942. godine u Sanskom Mostu i neposrednoj oko
lini grad je branila Sanska posadna bojna, zatim 2. satnija 2. bojne 10. pu
kovnije. U gradu je bio i tab 10. pukovnije.
Du pruge do Donje Sanice bila je 10. satnija, a u Kljuu 6 i 7. satnija
10. pukovnije. U Gornjoj Sanici tada je bila itava 3. bojna 10. pukovnije.72
Drugom polovinom februara 1942. u Sanskom Mostu je bila 2. bojna 10. pje
adijske pukovnije, bez dvije ete, zatim dvije ete Sanske posadne bojne.
U Sanici je i dalje bila 3. bojna 10. pjeadijske pukovnije, ali bez jedne
ete.73
U ovo vrijeme bila je vrlo velika oskudica u ivotnim namirnicama. U
svim tadanjim izvjetajima konstatuje se da verc nemilosrdno caruje.74
Istovremeno je traeno da se iz trgovina otetih od Srba i Jevreja sve rublje
ustupi domobranima poto su isti mjesecima bez preobuke.
Sve vei i krupniji uspjesi partizana na ovom podruju: osloboenje
Budimli-Japre, potom Starog Majdana, prodor do samog Prijedora, likvida
cija vie domobransko-ustakih posada u Kljevcima, Usorcima, Brievu i
drugo, poljuljali su vjeru stanovnitva na okupiranom podruju u okupa
torsku i ustaku vlast. U svojim izvjetajima andarmerijska komanda kon
statuje pasivno i rezervisano dranje dijela Muslimana, dok kod Srba na
okupiranom podruju jaa ivahnost i dobro raspoloenje, a u vezi sa ne
koliko postignutih uspjeha pobunjenika u okrajima sa naim oruanim sna
gama. U tim izvjetajima se istie sve vei uticaj partizanske propagande
na stanovnitvo izvan partizanske teritorije.
Znatni uspjesi partizana u neposrednoj okolini grada, i uopte u Bosan
skoj krajini, imali su odjeka kod veine stanovnitva na okupiranoj terito

71
72
73
74

Arhiv VII, k. 160, br. reg. 13/1.

Arhiv, VII, k. 6, br. reg. 14/18.
Arhiv VII, k. 7, br. reg. 19/114.
Isto, k. 160, br. reg. 13/61.

425-

riji, pogorali su situaciju neprijateljskih jedinica i oteali snabdijevanje sta

novnitva. Na okupiranoj teritoriji vlasti NDH su nastojale da do maksi
muma mobiliu stanovnitvo i raspoloiva sredstva za borbu protiv parti
zana, da podignu poljuljani moral kako kod domobrana tako i kod stanov
nitva, ta im se sve strano moe dogoditi ako bi partizani ovladali njiho
vim naseljima i gradom. Izmiljale su se prie o strahotama koje ine parti
zani nad zarobljenim domobranima i uhvaenim civilima. Pravedna presuda
zloincima koje su partizani uhvatili, potom ispitali i osudili, u ustakoj
propagandi i prepisci je nazivana stradanjem rodoljuba NDH, civila i si.,
iako se radilo o zloincima, krivim za smrt nedunih ljudi. Ustaka pro
midba (propaganda) je esto zloine koje su inile ustae pripisivala par
tizanima. Meutim, nemili sluaj u Aliiu, ustaka propaganda je u ovom
vremenu veoma obilato koristila u svojoj neposrednoj agitaciji za borbu pro
tiv partizana, naroito meu domobranima izolovanim u manjim uporiti
ma oko Sanskog Mosta, zatim prema Ljubiji i Prijedoru, podstiui ih u
tom smislu da njihova odbrana uporita bude vrsta, ilavija i dua i da se
tek nakon estoke borbe i neminovnog poraza spasavaju bjekstvom, a ne pre
dajom partizanima.

AKTIVNI SARADNICI I POMAGAI NOP

Zbog uspjeha partizana u neposrndoj okolini i irenja NOP, te uspjeha
NOB, dranje brojnih uglednih graana postajalo je pasivno u odnosu na
okupatora i vlasti NDH. Vremenom oni se postepeno i sve vie ukljuuju u
NOP.
Djelovanje ilegalne grupe u Sanskom Mostu, na elu sa Hasanom Kikiem, sve je bilo znaajnije. Istinito obavjetavanje o vojno politikoj situa
ciji u zemlji i u svijetu i o ciljevima NOB, omoguilo je postepeno ukljuinje u rad za NOP mnogih vienijih Muslimana i Hrvata u Sanskom Mostu,
Starom Majdanu i jo nekim selima.
Uz ve ukljuene u ilegalnu saradnju za NOP, tokom zime i proljea,
naroito nakon neposrednih kontakata stanovnitva Starog Majdana poslije
ulaska partizana u mjesto 15. marta 1942. godine, i ukljuivanja nekih u
NOO, u Starom Majdanu opredjeljuju se za partizanski pokret Omer Paunovi, Hadiibraga Muji, Safet i Fevzija Muji, Ibrahim, zvani Mamin Kuduzovi, Huse Hadiahmetovi i Uzeir ari.
Kako su Kamengrad, Donji i Gornji, ve vie puta oslobaali parti
zani, a u zimu je povremeno i ukljuivan u slobodnu teritoriju, i tamo je
jedan broj domaina ostao kod kua obraivao svoja imanja i povezao se
s partizanima. Saradnju s partizanima su ve tad ostvrili Ago i Ibro Karabeg, Agan i Zajim Badnjevi, Mustafa Halilovi, Ramo, Selim i Danan Rami, Mujo Buri i drugi.
Razgovarajui s mjetanima u Kamengradu, partizani su vjerovatno
ispriali kako je 1941. mnoge prisilno na kuluk povedene Srbe spasio za vri
jeme pokolja cestar Danan Rami. To su ustae kasnije saznale i kad su
poetkom 1942. uhvatile Ramia, odvele su ga u Staru Rijeku i tu zadavile.
U ovo doba su partizani vrlo esto dolazili u Gornji i Donji Kamengrad,
pa su neke muslimanske porodice odluile da se vrate u svoje kue. Tako
se u Kamengrad vratilo desetak porodica, koje su odmah uspostavile vezu

426

s partizanima, odnosno sa NOO u susjednim selima: Suhai i Eminovcima.

Bez ikakvih smetnji ivjeli su i radili u svom selu, sve dok nije polovinom
aprila 1942. masa izbjeglica iz srpskih sela Devara, Koprivne i drugih, bje
ei pred ustaama, napala na kue ovih Kamengraana. Neke porodice su
tada pobjegle u Sanski Most, a nekima je partizanska komanda predloila
da se presele u Vr, jer su im kue bile izgorjele, to su oni i uinili.
U to su vrijeme i neke muslimanske porodice primile u svoje kue svoje
komije Srbe ije su kue bile spaljene. Tako je u Naprelju porodica Mume
Avdia u svoju kuu primila porodicu Mie Ilia, predsjednika iz Brdara, dok
su druge srpske porodice iz tih sela bile smjetene u druge kue Muslimana
u Naprelju i Fajtovcima.
U vrijeme blokade Budimli-Japre tokom zime s partizanima uspostav
lja vezu i Drago (Ive) Jakara iz Stare Rijeke, uesnik oktobarske revolucije.
U Kijevu, gdje se jedno vrijeme nalazio s domabranskom jedinicom,
Hasan Kiki je oko sebe okupio grupu ljudi iz sela. Oni su ve od oktobra
1941. godine uspostavili vezu sa ustanicima na podruju Tramonje. Bili su
to Abid, Muhamed, Mehmed i Zekerijah Kurbegovi, Muho Grozdani, Ibra
him Dananovi i jo neki.
Ilegalna grupa je uspjela da za saradnju s partizanima najvie ljudi
ukljui iz Sanskog Mosta, meu kojima: Marica Miljatovi, Tahir Hromali,
Daferbeg, Adem Huidbeg i Imirbeg Bievi, Huse eki, Salih i Hasan
Kurbegovi, Muhamed Novkini, Ahmet i Muhamed Bilalbegovi, Muhidin
Hamidovi, Hase Sarajli, Ante Marijan, Ivo Mado, Ibrahim Alajbegovi,
Desa Kragulj, Oto Goldberger i jo neki. Iako su njihovo opredjeljenje i
saradnja bili ilegalni, njihove porodice su za to znale, pa su i same bile
ukljuene u rad na pomaganju partizana.
irenjem istine o partizanima, o NOB, saradnici NOP-a su uticali na
mnoge druge da ne idu u ustake i specijalne vojne formacije (legionare
za istoni front i si.). Poslije hapenja pojedinih Sanjana pod optubom da
su saradnici partizana, grupe graana predvoene ovim saradnicima NOP-a
formirale bi delegaciju koja je energino intervenisala i obino uspjeno
spaavala uhapene. Pojedinci su prikupljali oruje, municija, lijekove i dru
go, i to preko ilegalne grupe dostavljali na slobodnu teritoriju. Mustafa
Brki je iao u Zagreb po hirurke instrumente. Marica Miljatovi je neko
liko puta ila u Zagreb radi nabavke dijelova za radio-aparat itd.
Hasan Kiki je istovremeno zadrao i poloaj prosvjetnog referenta.
Tako je u zbornicu kole, gdje je imao kancelariju, poto kola nije radila,
dopremao i municiju za svoju etu. Tu je iz sanduka vadio municiju, pa ju
je sam ili sa saradnicima prenosio u depovima do kancelarije Naima Ibriagia. Odatle su kuriri sve prenosili na slobodnu teritoriju Podgrmea.
Jednom prilikom je Hasan Kiki, u uniformi domobranskog natporunika, putovao u Zagreb. Tamo je preko saradnika NOP-a uspio nabaviti
dvadeset pari cipela i izvjesnu koliinu sanitetskog materijala. Kada je voz
ulazio u eljezniku stanicu Bosanski Novi, Kiki je primijetio da ustae,
andarmi i policajci opkoljavaju stanicu, pa je iskoio iz voza i umijeao se
meu narod na stanici. Poto su ustae i andarmi izvrili pregled, Kiki se
vratio u voz i naao svoje kofere, s kojima je nastavio put do Prijedora i
Sanskog Mosta, odakle je sve to je donio poslao partizanima.
Hasan Kiki je iz Zagreba bio donio i kofer sa stvarima za porunika
Vladu Beluhana, koji je ve bio u partizanima. Kofer je u prvo vrijeme bio

427

smjeten u pojati Ibre Karabega u Kamengrau, gdje je bio skriven i neki

sanitetski materijal, neto municije i dr. Meutim, Italijani su ponali skrovite sa stvarima i koferom i sve to donijeli u komandu, u kuu Marice
Miljatovi. Poto je u koferu bilo i predmeta koji bi mogli otkriti ilegalne
saradnike NOP-a, Hasan Kiki je preko Hazima Bilalbegovia dao zadatak
ilegalnim saradnicima Marici Miljatovi i njenoj kerki Stojanki, koje su se
doepale kofera i predale ga Hazimu, a ovaj ga potom prebacio na bezbjednije mjesto.
Najvei dio saradnika NOP-a davao je i novanu pomo kada je tre
balo kupiti neke stvari neophodne partizanima: papir, indigo, baterije, lije
kove i dr. To je bio sluaj i kada je trebalo skupiti novac za kupovinu u
Zagrebu hirurkih instrumenata za prvu partizansku bolnicu u Grmeu.
Od 19. oktobra 1931. do 24. marta 1942. u Sanskom Mostu su se nala
zili vojnici italijanske okupacione armije. Saradnici NOP-a pokuavali su na
razne naine, i uspijevali, da od njih nabave oruje, a naroito municiju.
Otac Bajze Topalovia je imao aionicu u kojoj je radio i omladinac Bajzo.
Kako su italijanski vojnici vrlo esto navraali u aionicu on im je poeo
davati kolae i od njih traiti municiju i bombe umjesto novca, to su oni
rado prihvatali. Tako je Bajzo Topalovi uspijevao da nabavi dosta muni
cije, koja je potom upuena na slobodnu teritoriju.
Iako je Hasan Kiki bio na slubi u Kijevu, zadrao je svoju sobu u
kui Dese Kragulj. Mnoge susrete sa pojedinim drugovima iz ilegalne grupe,
kao i sa simpatizerima NOP-a, imao je u tom stanu. Desa Kragulj je bila
upuena u ilegalni rad, pa je dosta doprinosila da se on uspjenije realizuje.
Hasan Kiki je jednom precrtao sa vojne karte detaljan plan domobransko-ustakih poloaja u Sanskom Mostu i okolini na tanki papiri i to
poslao tabu 1. bataljona Petar kundri.
U januaru 1942. godine Hasan Kiki je izlazio na slobodnu teritoriju,
u Dabar. Bilo je to u vrijeme kada se i dr Mladen Stojanovi nalazio u ovom
kraju, pa su se obojica susreli. O tom vienju s Mladenom, po povratku
u okupirani grad, Hasan Kiki je s oduevljenjem priao Desi Kragulj i jo
nekim saradnicima.
Ilegalni pokret je okupljao mnoge domaine, a preko njih i njihove
brojne ukuane. Mnogim aktivnostima u Sanskom Mostu neposredno je ruko
vodio Hazim Bilalbegovi, koji je imao suvie otre kriterije u razmatranju
ko moe otii u partizane. U to vrijeme 15 do 18 mladia Muslimana i
Hrvata htjeli su da odu u partizane, ali suvino insistiranje na provjeri da
li je dostojan da bude partizan, da reprezentira grad u partizanima, kako
se tada meu saradnicima NOP-a razgovaralo, ili zadravanje sve dok ne
zaprijeti najneposrednija opasnost od hapenja, oteglo se unedogled, pa su
neki morali otii u domobrane umjesto u partizane.

VEZE ILEGALNE GRUPE S PARTIZANIMA PODGRMEA I

USTANICIMA NA PODRUJU TRAMOSNJE I ODLAZAK HAANA
KIKIA I DRUGIH SARADNIKA NOP-a U PARTIZANE
Poetkom 1942. godine ilegalna grupa iz Sanskog Mosta je poslala pi
smo tabu 1. bataljona u Grdanovce u kojem je predloila da se napie
nekoliko prijeteih pisama ustakim funkcionerima da bi ih zaplaili. Pisma

428

su napisana i preko veze doturena grupi u grad, koja ih je ubacila u po

tansko sandue, pa su ih dobili oni kojima su upuena. Ustae su odmah
izvrile uporeivanja sa rukopisom pojedinih sumnjivih Sanjana, pa su pret
postavile da je sva pisma pisao Muhamed Kurbegovi, iji je rukopis bio
najsliniji onom u pismima- pa je odmah uhapen. Cim je Hazim Bilalbe
govi saznao za razloge hapenja Muhameda Kurbegovia, po kuriru je po
slao poruku Peri Morai da ponovo napie prijetea pisma. U meuvremenu
je Hazim Bilalbegovi angaovao ilegalne saradnike, ugledne mjetane Mu
slimane, koji su okupili i neke druge ljude, pa je delegacija od tridesetak
graana najenerginije intervenisala od kotarskog predstojnika. Suoeni sa
injenicom da pisma i dalje stiu i sa protestom delegacije Muslimana, usta
e su poslije nekoliko dana oslobodile Muhameda Kurbegovia.
Kada bi nekom ilegalcu zaprijetila neposredna opasnost od hapenja,
Hazim Bilalbegovi, koji je o tome dobijao na vrijeme obavjetenja, javljao
je tom ilegalcu da iz grada izae na slobodnu teritoriju. Tako je drugom
polovinom februara 1942. godine kad ga je Mustafa Brki obavijestio da e
ustae uhapsiti Hamu ehajia ovome javio da odmah ode na slobodnu par
tizansku teritoriju. Lijepo obuen, sa fesom na glavi, kao na praznik, Hamo
Cehaji se 20 februara 1942. godine uputio kroz mahalu prema Krkojevcima.
Strai na ivici grada je rekao da ide djevojci u nedaleko izdvojenu kuu.
U Krkojevcima se javio Mili amberu, partizanskom kuriru, koji ga je odveo
u Grdanovce, u tab 1. bataljona Petar kundri. Hamo ehaji je bio
prvi Musliman iz Sanskog Mosta koji je iziao na slobodnu teritoriju, u
partizane. Nekoliko dana kasnije andarmi su traili i Ahmeta Kadia da
ga uhapse, ali se on nije zatekao kod svoje kue. Hazim Bilalbegovi je sa
znao za to, pa mu je po Esadu Alagiu i Ademu Bieviu poruio da odmah
bjei u partizane. On je sutradan izjutra, zajedno sa Ademom Bieviem
i mlaim bratom Hame ehajia Ibrom, lijepo odjeven krenuo iz grada. Ka
da je od domobranske strae odmakao 300 metara, Ademu i Ibri je rekao da
on ide u partizane, a oni da se vrate u grad, ali na drugi ulaz, na Vajzovia
sokak. Kada je urno odmicao prema Krkojevcima, primjeen je, pa je za
njim straar ispalio nekoliko metaka. Mile Camber je i Kadia odveo u tab
Bataljona u Grdanovcima, gdje je zatekao i Hamu ehajia, pa su obojica
produili u tab 1. krajikog NOP odreda. Odatle su upueni do Duanke
Kovaevi, lana OK KPJ, koja ih je ukljuila u politiki rad na sanskom
srezu.
Krajem 1941. godine otiao je u partizane omladinac Filip orak Braco,
mainbravar, koji je u Banjaluci, gdje je uio zanat i radio, bio ukljuen u
napredni pokret. On je ve u proljee 1942. godine, kada su se formirale
omladinske udarne ete, postavljen na dunost zamjenika politikog kome
sara ete. Nekoliko mjeseci kasnije i njegov brat Milan, Mio dolazi u par
tizane.
Dragutin (Franje) Jakara, rezervni domobranski podoficir iz Stare Ri
jeke, doao je u partizane, u Podvidau, u vrijeme blokade Budimli-Japre,
poetkom 1942. godine. Sa sobom je donio puku sa municijom. Do mobili
zacije u domobrane Jakara je u Staroj Rijeci drao gostionu. Za vrijeme
prvog svjetskog rata bio je zarobljenik u Rusiji, gdje je doivio oktobarsku
revoluciju. Izlazak Dragutina Jakare u partizane snano je odjeknuo kako
kod njegovih suseljana u Staroj Rijeci tako i kod stanovnitva Podvidae,
gdje je najprije doao, ali i okolnih sela. Neto kasnije na slobodnu parti

429

zansku teritoriju dolazi i njegova ena sa djecom: kerkom i sinom Jozom,

koji te 1942. godine odlazi u partizansku jedinicu.
Nakon soloboenja Prijedora iz domobrana je 16. maja 1942. godine
preao u partizane i Ivo (Davida) Tomi Kando iz Batkovca. Rasporeen je
u etu gdje su ga borci, mnogi njegovi poznanici, veoma lijepo primili.
U vrijeme uestalih napada partizanskih jedinica na ustako-domobranska uporita u podruju sela Kljevaca i Krkojevaca, februara 1942.
godine, ilegalna grupa u Sanskom Mostu tee je ostvarila vezu s tabom
1.
bataljona u Grdanovcima, odnosno s partizanima u Podgrmeu. Stoga
Hasan Kiki s drugovima pokuava i uspostavlja vezu s ustanicima na po
druju Tramonje i Kozice. Hasan Hiki je poslao poruku u Tramonju tra
ei da se nae s nekim od ustanikih rukovodilaca. Ovu poruku Jovi Vidoviu je donio Jovan Borenovi. Na sastanak u Tomini, u kojoj su domobra
ni imali svoje uporite, Hasan Kiki je doao nou. Sastanak je odran u
kui Ilije i Jove Radonia, izvan neprijateljskog uporita.
Vidovi je upoznao Haana Kikia sa situacijom na ovom sektoru, da
ee navraaju i povremeno u ovim selima borave etnici od Gornjeg Ratkova i Vilusa, da su tu i borci iz Vrbljana. Kiki je predloio da Vidovi
prijee rijeku Sanu i uspostavi vezu s podgrmekim partizanima, s kojima
je u to vrijeme veza bila prekinuta. Kroz nekoliko dana Hasan Kiki je opet
doao u Tominu, ovoga puta do kua Vujanovia. Tada je Jovi Vidoviu
donio jednu domobransku uniformu. Nekoliko dana kasnije Kiki opet poru
uje Vidoviu da nema veze s podgrmekim partizanima, a trebalo je pri
premiti i izvriti napad na neprijateljsko uporite u Tominskoj Palanci, gdje
bi Kiki organizovao predaju domobrana bez otpora. Poslana je poruka i
vodniku Dabarsko-kljevakog voda da i Podgrmelije uestvuju u toj akdji,
to su ovi i prihvatili.
Tih dana, jedne noi, Hasan Kiki je s Abidom Kurbegoviem doao
u Gornju Tominu u kuu Domazeta. Sa sobom su donijeli dvije puke i 300
metaka. Tu su zatekli etnikog vou Vukaina Maretia i jo neke. Uz
rakiju i kafu razgovarali su o borbi. Vukain Mareti je htio da zarobi
Haana Kikia i Abida Kurbegovia, ali ih je spasio uitelj Jovo Gaea,75
koji je obojicu izveo iz sela, a onda su sami produili nazad prema Kijevu.
Meutim, pri povratku na Kijevskoj Rijeci susretnu se sa domobranskim
straarem. Kako su Kiki i Kurbegovi znali lozinku, domobran ih pusti, a
oni mu kau da su iz Tornine, od domobranske jedinice poprijeko udarili i
tako naili na njega. Ipak o tome sazna komanda domobranske Sanske
posadne bojne, pa, ne odluivi se jo da sasluavaju Kikia, pozovu u
komandu samo Abida Kurbegovia. Sasluavali su ga satnici Petrievi i
Lisnjak, u prisustvu fra eremeta. Pitali su ga kuda su ili, pa je Kurbego
vi i njima ponovio priu koju su on i Hasan ranije ispriali straaru. Ko
manda Sanske posadne bojne tada premjesti narednika Abida Kurbegovia
u domobransku posadu koja je kao pojaanje ustaama bila na poloajima
u selu Demievcima. Saznavi od Kurbegovia da su ga sasluavali, Kiki
ubrzava pripremu akcije ustanika na neprijateljsko uporite u Tominskoj
Palanci i to skoriji bijeg iz domobrana u partizane.
7

Jovo Gaea, uitelj, rodom s Kozare, nalazio se na podruju Tramonje i Kozi

ce, ali je krajem 1941. godine dolazio u Sanski Most gdje je imao neke pozna
nike. U vrijeme pueva napustio ova sela i poao prema Kozari, gdje mu se
gubi trag.

430

U napad na neprijateljsko uporite u Tominskoj Palanci 2. marta

uvee poli su od Tramonje etnici Vukaina Maretia, ali su ispalili samo
nekoliko metaka i povukli se. Ni ostale grupice nisu krenule u odluan na
pad, pa je akcija propala. Dijelovi 1. bataljona Petar kundri preli su
rijeku Sanu nedaleko aplja, a poto nisu uspjeli uhvatiti vezu sa kozikim
borcima vratili su se u Kljevce.
Prema dogovoru izmeu Haana Kikia i Jove Vidovia 2. marta 1942.
godine, trebalo je da grupa boraca s Jovom Vidoviem na kijevskom putu,
na raskru u Luanima, saeka Haana Kikia, koji e naii sa jo tri
domobrana, toboe u izvianje. U grupi partizana Kozike ete koja e ga u
zasjedi saekati, bili su pored ostalih Jovo Vidovi, Rajko Borenovi, Duan
Praa, Dragan Popovi, Mirko Joki. Oni su zasjedu postavili u snijegu.
Kada je naila grupa s Hasanom Kikiem, borci su iskoili iz zaklona na
domobrane, dok je Vidovi Haana Kikia odmah zaklonio iza sebe. Jedan
domobran je trgnuo puku, pa je ubijen, drugi je uspio pobjei, dok je trei
zarobljen i ve sutradan puten, pa je otiao u Sanski Most. Kiki je s
Jovom Vidoviem i grupom boraca krenuo do kua Borenovia u Gornjoj
Tramonji. Bilo je dogovoreno da podgrmeki partizani preu Sanu i doe
kaju Haana Kikia i prevedu ga u Kljevce. Pod komandom Milania Miljevia oni su bili preli rijeku Sanu nasuprot Tornine, ali nisu uspjeli uhvatiti
vezu s borcima Kozice. Tog dana uslijedio je koncentrian napad neprijatelja
od Tornine, Luana, aplja i Vrhpolja, pa su se podgrmeki partizani bez
borbe povukli ka rijeci, posjedali u amce i vratili u Kljevce.
Tokom te noi vratili su se u Borenovie i Vukain Mareti, Ratkovaka etnika eta, Viluska etnika eta, zatim Partizanska eta iz Donjeg
Ratkova, koju je predvodio komandir Gavro Vojvodi,78 a sutradan izjutra
stago je i Uro Drenovi sa svojom pratnjom. Drenovi, Mareti i drugi
dugo su razgovarali sa Hasanom Kikiem. Uro Drenovi je tada otiao iz
Tramonje i vratio se na Manjau, a Hasan Kiki je ostao u kui Raj ka
Borenovia, gdje je bila etnika komanda Vukaina Maretia. Tu su se
nalazili i Jovo Vidovi, Jovo Gaea, Rade Savija i jo neki. Haana Kikia
su sutradan ispratili za Gomjenicu Jovo Vidovi, Rajko Borenovi i jo neki,
dok su ga Jovo Gaea, Rade Savija i Savan Voki (iz Kruhara) pratili sve
do Gomjenice.
Vijest da se Hasan Kiki ne nalazi u partizanima, ve na podruju gdje
su etnici, Abid Kurbegovi je brzo dobio i o tome odmah obavijestio Hazima Bilalbegovia u Sanskom Mostu, a ovaj preko veze tab 1. bataljona
Petar kundri.
Kada su u tabu 1. bataljona i u tabu 1. krajikog NOP odreda sa
znali da Hasan Kiki nije doao na podgrmeku stranu, ve da se nalazi u
Tramonji, uplaili su se za njegovu sudbinu. Zato je tab 1. bataljona odmah
uputio Milana Miuku Miljevia sa kurirom Ostojom Deviem do Gomjenice
da utvrde ta je sa Kikiem, da ga pronau i dovedu u Podgrme.
Milan Miljevi Miuka i Ostoja Devi su preko Busnova doli do Jelike, a odatle sa kozarakim kuririma doli u Gomjenicu, u tab Manjakog
partizanskog bataljona. Muhamedu Kazazu, politikom komesaru Bataljona,
predali su pismo taba 1. bataljona Petar kundri i usmeno objasnili da

76

Gavro Vojvodi iz Donjeg Ratkova, poginuo kao komandir partizanske ete

prilikom oslobaanja Kljua 27/28. jula 1942. godine.

431

je Hasan Kiki trebao da izae u partizane, ali da su ga vjerovatno zarobili

etnici na podruju Tramonje. Meutim, ve tog dana uvee stigao je Hasan
Kiki sa Jovom Gaeom, Radom avijom i Savom Vokiem u Gomjenicu.77
Tokom iste noi u Gomjenicu stignu drugi kuriri koje je uputio tab
1. krajikog NOP odreda, s porukom da Hasan Kiki odmah krene u Pod
grme. Sutradan, tj. 10. marta 1942. godine u pratnji kurira Hasan stigne u
Benakovac, u tab 1. krajikog NOP odreda, gdje su se mnogo obradovali nje
govom dolasku.
Izvjetavajui Operativni tab za Bosansku
godine, tab 1. krajikog NOP odreda pie i sljedee:

krajinu

24.

marta

1942.

... Drug Slobodan Aneli, knjievnik iz Sanskog Mosta, stigao je k

nama. On je bio u rukama Drenovievih bandita, ali je uz pomo nekog
uitelja Gaee uspio da im umkane, te je zdrav i iv stigao ovamo. Mi vas
molimo, u koliko Vam je mogue, da nam ga barem za jedno vrijeme osta
vite kod nas, jer ovi krajevi ovdje oskudijevaju sa politikim snagama. On
bi nam mogao dosta koristiti a moe odavde da alje iscrpne dopise za
Krajiki partizan .. 78
Hasan Kiki, koji se tada sluio pseudonimom Slobodan Aneli, raspo
reen je na dunost zamjenika politikog komesara 2. bataljona 1. KNOP
odreda, pa je iz Benakovaca otiao u Rujiku, gdje se nalazio tab ovog
bataljona79. Meutim, Hasan je uporno traio da mu se omogui da ode do
Oblasnog komiteta KPJ, koji se tada nalazio u Aginom selu kod Boca, da
raspravi o nekim pitanjima u vezi sa svojim partijskim statusom. Poto je
bilo opasno ii preko Manjae sa manjom pratnjom, nije mu to dozvoljeno.
A im je formiran Protuetniki udarni bataljon, Kiki je postavljen na du
nost operativnog oficira u tabu te udarne jedinice, koja je prvih dana
aprila 1942. g. otila iz Podgrmea i zapoela borbe protiv etnika na po
druju izmeu rijeka Sane i Vrbasa. Kratko vrijeme je bio u Udarnom
bataljonu, pa je otiao u Agino selo, gdje je rasporeen u Agitprop Oblasnog
komiteta KPJ. Kada je poetkom maja 1942 sa jednim kurirom iao iz
Aginog sela kroz planinu emernicu prema Skender-Vakufu, etnika zasje
da ga je saekala i ubila. Kurir, jedan nijemi borac sa Kozare, bio je jedini
svjedok njegove pogibije, pa je prvi donio vijest i svojim jezikom ispri
ao o pogibiji uitelja, pravnika, knjievnika i komuniste Hasana Kikia.
U izvjetaju 3. orunike pukovnije u Banjaluci, od 14. marta 1942.
godine dogaaj je opisan onako kako se zbio.8 Dok se u tom izvjetaju
govorio o zarobljavanju Hasana Kikia, dotle u izvjetaju Sanske posadne
bojne sumnjaju da je to bilo zarobljavanje. Izmeu ostalog u tom izvje
taju se kae:
Dne 2. oujka 1942. godine zarobljen je od strane pobunjenika pri
uvni nadporunik Hasan Kiki... Kako postoji jaka indicija da imenova
ni nije zarobljen, nego da se je predao, a osim toga prema dobivenim podat
cima postoji mogunost da e imenovani pod zatitom astnike odore pre
baciti se i otputovati preko Banje Luke u Zagreb, mogue sa nekom nan>
itom misijom, to molimo da imenovanog evidentirate i ukoliko se pojavi
tamo da ga se zatvori.

77
78
79
80

Kazivanje Milana Miljevia Muuke.

Zbornik IV/3, str. 351.
Institut za istoriju Sarajevo, kat br. 151.
Arhiv VII, k. 144, br. reg. 14/31.

432

Nekoliko dana prije njegovog pada u zarobljnitvo poslao je kriom

jedno pismo na svoju suprugu Anku Kiki.81 Zagreb, Hercegovaka ulica
broj 15.
Napominje se da je imenovani kao knjievnik suraivao stalno u
marksistikim asopisima.82
im se saznalo da Hasan Kiki nije zarobljen, ve da je prebjegao par
tizanima, komanda Sanske posadne bojne pozvala je Abida Kurbegovia s
Demievaca, razrijeila ga dunosti i poslala u artiljerijsku jedinicu u Prije
doru. Komanda Sanske posadne bojne je uputila komisiju, u kojoj je bio
i Martin Macan, u kuu Dese Kragulj da popie svu Kikievu imovinu, koja
je tu ostala. A da bi to due drao ustae u ubjeenju da je zorobljen, Kiki
je u stanu ostavio sve svoje stvari, pa i najmanju sitnicu, gdje je komisija
popisala i sve sa sobom nekud odnijela.
Poslije odlaska Hasana Kikia u partizane rukovoenje ilegalnim ra
dom grupe suradnika NOP-a u Sanskom Mostu ponovo preuzima Hazim
Bilalbegovi. Tada su u rukovodstvu ilegalnog rada bili jo Naim Ibriagi
i; omladinka Stojanka Miljatovi, koja se sve vie aktivirala, zajedno s maj
kom Maricom i bratom Bracom, iako su i ona i itava porodica stalno bili
na prismotri, zbog odranije ispoljene aktivnosti protiv ustake vlasti.
Ve 3. marta 1942, ustae su poele hapsiti Srbe u Gornjem Kijevu i
Tomini. Ali Ibrahim Dananovi83 iz Kijeva, iji je brat aban poginuo kao
domobran prilikom prelaska Hasana Kikia u partizane, otiao je ustakim
vlastima i rikao im: Moj brat je poginuo. Ja im opratam, pa zato pustite
sve ljude koje ste pohapsili. Ova odluna i odvana intervencija Ibrahima
Dananovia je uspjela, nekoliko uhapenih ljudi je puteno, a dalja hape
nja su prekinuta.

HAPENJE HAZIMA BILALBEGOVIA I GRUPE SARADNIKA NOP

Negdje prvih dana maja 1942. godine Hazim Bilalbegovi je neodlono
morao otii na slobodnu teritoriju u Djedovau, radi dogovora sa tabom
l. bataljona Petar-kundri nekim poslovima obavjetavanja o stanju i
rasporedu neprijateljskih jedinica. Bio je to trei ili etvrti njegov izlazak
na slobodiu teritoriju od poetka 1942. godine. Obino je uvee prikriveno
odlazio preko sela Zdene i vraao se rano. Jo dok je iao na Djedovau, pri
izlasku iz Zdene, primijetio ga je muktar Dafer Ceri i odmah odjurio ko
tarskom predstojniku Ivici Simeonu i obavijestio ga, na to je ovaj naredio
Eandarmima da uhapse Hazima Bilalbegovia. Pored Hazima andarmi su
uhapsili i njegovog roaka Hilmiju Avdagia, koji je tog dana doao iz Sta
rog Majdana, gdje je ivio, susreo se s Hazimom i s njim sjedio u kavani.
Dan-dva kasnije obojicu su prebacili u zatvor Kotarskog predstojnitva.
Nakon desetak dana provedenih u zatvoru ustae su u pono dole u zatvor.

81

2
83

Anka Niki je poslije Hasanovog odlaska u partizane putem partizanskih veza

prebaena u rodno Kikievo mjesto, Gradaac, gdje se ukljuila u rad NOP-a i
kasnije postala lan Okrunog NOO za Trebavu i Posavinu.
Arhiv VII, k. 162, br. reg. 14/11.
Ibrahim Dananovi je prilikom izbora prvih NOO u
ovim selimapostao odbor
nik Kijeva, a potom i
lan optinskog NOO u Tomini, veoma mnogo
sezalagao
za NOP, za bratstvo i
jedinstvo meu stanovnitvom ovih sela.

28 Srez S. Most u NOB

433

vezale zajedno Hazima Bilalbegovia i Hilmiju Avdagia i izveli u park u

mrak. Tamo su kraj dvojih vojnikih konjskih kola stajala tri andarma i
jedan ustaa, koji su tih dana uvali uhapene: Ibru Karabega, Muharema
Bege Mujia, Husniju Paalia, Antu Marijana i Adema Bievia. Svu sed
moricu potrpali su u kola, pa su krenuli cestom prema Kljuu.. U Vrhpolju,
pred andarmerijskom stanicom su zaustavili kola, istjerali uhapene i
strpali u neku talu, zatvor. Utom neki andarmerijski podoficir ubaci metak
u cijev puke, stade pred zatvor zaprijeti komandiru stanice Iveziu i osta
lim da e ubiti svakog ko pokua pobiti ove ljude. Zatraio je da se kada sva*
ne razgovara sa Sanskim Mostom, pa tek onda vidi ta e biti sa uhape
nima. andarmerijski komandir i ostali bili su zapanjeni, ali nita nisu
poduzeli protiv tog podoficira, koji se zvao Bajramovi, a bio je rodom iz
Cazinske krajine.84
Dok je Hazim Bilalbegovi bio jedan od rukovodilaca ilegalne grupe,
poznati komunista, a Ibro Karabeg, Muharem Muji, Ante Marijan i Adem
Bievi saradnici NOP-a, to ustae nisu znale, dotle je Hilmija Avdagi bio
politiki neopredijeljen. Intervencija podoficira Bajramovia ih je te noi
spasila sigurne smrti. Jo tokom noi u Sanskom Mostu se saznalo da su
ustae i andarmi otjerali grupu uhapenih Muslimana i Hrvata Antu Mari*
jana, pa se rano izjutra pred Kotarskim povjerenitvom, na inicijativu sa
radnika NOP-a, okupilo oko pet stotina ljudi iz grada, kao i muhadera.
Jedna delegacija predvoena Mustafom Brkiem otila je kotarskom pred*
stojniku i energino zahtijevala da se za jedan sat vrate svi uhapeni u San*
ski Most, u protivnom masa okupljenih sama e rijeiti ovo pitanje. Suo
en sa mogunou sukoba sa uzbuenom masom, kotarski predstojnik je
telefonom naredio da se iz Vrhpolja vrate uhapeni, koji su u grad stigli
ubrzo. Okupljena masa ih je saekala pred Kotarskim predstojnitvom. Pred1
stojnik je okupljenom narodu odmah rekao da je bila zabuna, da je kriv
samo Hazim Bilalbegovi, koji e u zatvor, a svi ostali mogu ii kuama.
Hazim Bilalbegovi je iz zatvora poruio svom ocu, gradskom imamu*
-matiaru, da od kotarskog predstojnika trai da ga odmah privede pred
Kotarski sud, to je ovaj uradio i postigao. Pred Kotarski sud Hazim je elio
izai zato to je u njemu od jeseni 1941. godine bio predsjednik Stjepan
Detoni,8* poten i estit ovjek, protivnik ustaa. Nastojao je da pomogne
uhapenima, kad god je mogao oslobaao uhapene protivnike ustaa i oku*
patora, ili izricao veoma blage kazne. Zbog toga je bio veoma cijenjen kod
graanstva. Naizgled odavao je utisak ovjeka kojeg nita ne interesuje.
Meutim, ve po dolasku u Sanski Most upoznao se sa Hazimom Bilalbego*
viem, koji mu je otvoreno govorio o svom radu za partizane. Zato im je
Hazim Bilalbegovi bio priveden u zatvor Kotarskog suda, pozvao ga je pred1
sjednik i pustio na slobodu, savjetujui mu da bezuvjetno ode u parti
zane, jer e ga drugi put teko moi bilo ko spasiti. Detoni je samo molio
da Hazim ne bjei odmah, ve da saeka koji dan, da ne bi sumnja pala na
njega da mu je omoguio da ode u partizane.
Hazim Bilalbegovi je ocijenio da vie ne smije ostati u Sanskom Mo*
stu. Isti dan se naao sa Naimom Ibriagiem, predao mu dalje rukovoenje
ilegalnim radom u gradu i okolini, upoznao ga sa vezama zo slobodnu teri

84

84

Hazim Bilalbegovi je pokuao poslije rata da pronae Bajramovia, ali u tome

nije uspio.
Stjepan Detoni, pravnik, poslije rata radio u tuilatvu u Karlovcu.

434

toriju i krenuo. Hazim Bilalbegovi je, odjeven u ensku narodnu nonju,

otiao u mlin Trive Marjanovia u Zdeni, a onda u njegovu kuu, gdje je
ostao do mraka. Preko Duje Marjanovi je tab 1. bataljona bio obavijeten
da e Hazim Bilalbegovi izai u partizane, pa su, kad je pala no, do kue
Stevana Purkia doli Vlado Proi, komandir 3. ete i Miuka Miljevi, obavjetajac, sa nekoliko partizana. Tada je Stevan Purki otiao do kue Trive
Marjanovia i otud doveo svojoj kui Hazima Bilalbegovia. U meuvreme
nu je u kuu Stevana Purkia stigla i Stojanka Miljanotiv, jer je i ona
morala bjeati iz grada, poto je obavijetena da su ustae donijele odluku
da je ponovo uhapse. Tako su te veeri, polovinom maja, stigli u partizane
i Hazim Bilalbegovi i Stojanka Miljatovi, pa je od rukovodilaca ilegalaca
u gradu ostao jo samo Naim Ibriagi. Po dolasku na slobodnu teritoriju
Hazim Bilalbegovi je rasporeen na dunost obavjetajca 1. bataljona Pe
tar kundri, a Stojanka Miljatovi politikog radnika meu omladinom,
na podruju optina Dabar i Bosanski Milanovac.

435

4. RAZVOJ SITUACIJE NA SEKTORU TRAMONJE

I OKOLNIH SELA
(januarmaj 1942. godine)
Krajem decembra 1941. godine, ili prvih dana januara 1942. godine,
rukovodioci Kozikog partizanskog voda Jovo Vidovi i Duan Popovi odu
u Ribnik da uspostave vrsti kontakt sa tabom Ribnikog bataljona. Tamo
su Vasu Butozana, Voju Mitrova, Gojka Zajelca i Mitra Kovaevia upo
znali sa situacijom na podruju Kozice i Tramonje, a ovi su im pored osta
log dali upute za rad. Po povratku u Kozicu izvrene su pripreme, pa je
Koziki vod reorganizovan u Koziku etu. Za komandira ete je izabran
Duko Popovi, za politikog komesara Jovo Vidovi, dok su vodnici bili
Nikola Petri, Stevan Baji i Mile Kovaevi.

BORBA U KRLJEVITOJ I TRAMONJI

Prvih dana 1942. godine stigao je u Gornju Tramonju Uro Drenovi
s jednom etnikom jedinicom. Napali su na krljevitu, ali ne da bi likvi
dirali ustako uporite, ve da bi napljakali stoke i ita. Oko 10. januara
1942. godine etnici ponovno napadnu na krljevitu, prodru u selo, oplja
kaju neke kue i povuku se prema Tramonji, a onda odu prema Vilusima.
Saznavi za upad etnika u krljevitu, a oekujui da e ustae izvriti
koncentraciju snaga i napasti Tramonju, Risto Kovaevi, politiki kome
sar 6. ete Manjakog partizanskog bataljona, dovede jedan vod iz Kmeana,
kojim je komandovao Stojan Juki i zauzme poloaje izmeu Tramonje i
krljevite. Ustae tada krenu prema Tramonji, ali ih doekaju partizani i
odbiju. Dan kasnije ovaj vod postavi zasjedu u krljevitoj na oria kosi
i Erakovcu. Izjutra ustae napadnu partizane, koji prihvate borbu tukui se
s ustaama nekoliko sati. Meutim, ustaama je stiglo pojaanje iz Razboja
i od Stratinske, Sasine i jo nekih sela. Partizani se tada povuku u Gornju
Tramonju. Vodei borbu na oria kosi, poginuo je borac Mitar ankovi, pa su ga borci mrtvog donijeli u Tramonju i unijeli u kuu Luke Gogia. Jedna grupa partizana sa oria kose povukla se niz zaselak Rasoje,
dok se grupa sa Erakovca povukla do kue Popovia, pa su iz zidanog po
druma tukli ustae rafalima iz italijanskog pukomitraljeza. Ustae i an
darmi su ipak uspjeli da odbace partizane, prodru u Suhodol i zapale oko
dvadeset kua. Tom prilikom u kui Luke Gogia izgorio je i le poginulog
Mitra ankovia. Ustae su pokuale da prodru i dublje, da zaobiu Tra
monju, na Verie i cestom na Kozicu, ali ih je doekao partizanski vod Sto
jana Jukia, gdje je bio i Risto Kovaevi. Borba je voena prsa u prsa na
Ljepovcu i ustae dalje od Suhodola nisu uspjele prodrijeti. U ovoj borbi
partizani su ubili etvoricu ustaa.

436

BATALJON VRBLJANANA U TRAMONJI

I
Poto su se etnici vratili u svoja sela oko Vilusa i na Manjau, a
jedan partizanski vod nije uspio da odbrani selo, pa je izgorio Suhodol,
pojedini ljudi eljeli su da u ova sela doe neka jaa jedinica koja e ih
titi od ustaa. Stevan Baji tada nagovori uru Kneevia i Duana Popovia da odu do Ribnika i da odatle dovedu neku etu ni partizane, ni
etnike so kako je on tada rekao. Kneevi i Popovi produe iz Ribnika u
Vrbljane i dogovore se s Vrbljananima da oni dou u Kozicu i Tramonju
i da u tim selima dre poloaje prema Sanskom Mostu i selima u kojima su
ustae i domobrani imali svoja uporita, a narod e ih hraniti.
Oko 20. januara 1942. godine iz Vrbljana je krenulo oko 150 pripad
nika vojnog Dobrovoljakog bataljona Mrkonji.87 Komandant Bataljona
je bio Mladen Joki, zvani Kranjac. Bataljon je imao dvije ete: komandir
1. ete je bio Ljuban Tomi, a komandir 2. ete Marko Ciganovi.88 Prva
eta zauzela je poloaje u Gornjoj Tramonji prema Obrovcu, Stratinskoj,
Sasini i krljevitoj, a 2. eta u Donjoj Tramonji, prema Tominskoj Palanci,
Tomini i Vrhpolju. Imali su svoje isturene dijelove na Kremencu, Mariima,
Podovima.
Kada je Risto Kovaevi, tada politiki komesar 6. ete Manjakog
partizanskog bataljona, saznao da su Koziani ili i doveli Vrbljanane,
otro je kritikovao Stevana Bajia i druge zbog toga. Meutim, Vrbljanani
su ve bili tu i drali poloaje. Vrbljananski bataljon je s manjim gru
pama izviao prema neprijateljskim uporitima, ali za sve vrijeme boravka
na ovom sektoru, do kraja marta 1942. godine, nisu izveli ni jednu znaaj
niju akciju, napad, na neprijateljska uporita.

KONCENTRACIJA ETNIKA NA SEKTORU TRAMONJE I KOZICE

Sektor Tramonje, Kozice i okolnih sela bio je pod znatnim pritiskom
zbivanja na Manjai, gdje su pored partizanskih postojale i etnike jedi
nice. etnike jedinice su esto navraale u ova bogatija sela da bi se pre
hranile, ali i da bi se prehranile, ali i da bi stanovnike ovih sela pridobili za
svoj pokret. Kako su s druge strane rijeke Sane u Podgrmeu bile iskljuivo
partizanske jedinice i slobodna partizanska teritorija, za etnike je bilo veo
ma vano da Tramonju, Kozicu i okolna sela pridobiju i da u njima imaju
svoje jedinice. Poto u ovim selima nije bilo ni jednog lana KPJ, osim Riste
Kovaevia, koji se najvie nalazio sa komandom ete u Gomjenici, nekog
iole znaajnijeg rada sa stanovnitvom nije moglo ni biti, Zato su se ovdje
prelamali i sukobljavali uticaji i partizana i etnika. A kako su etnici
poetkom 1942. godine svoj uticaj sve vie irili na manjaka sela i tamonje
ete, to je u dobroj mjeri imalo odraza i na ova sela, pogotovo to su u Tra
monji i Kozici etnike jedinice provele cijelu zimu. Najdue je tu bio et
nik Vukain Mareti sa etnikom etom Drage Vulina iz Gornjeg Ratkova,
jo od novembra 1941. godine; zatim tu su bili etniki rukovodioci Stanislav
Marii, etnika eta iz Vilusa, a u dva navrata je dolazio s nekom etni
kom jedinicom i Uro Drenovi. Krajem marta 1942. na ovo podruje stigao

86
87
88

Kazivanje Vase Dejanovia.

Kazivanje ure Mihaljia iz Vrbljana, nosioca partizanske spomenice 1941.
Mladen Joki i Ljuban Tomi su kasnije poginuli, kao etniki rukovodioci, a
Marko Ciganovi je preao u partizane.

437

je i etniki bataljon iz Medne i Pecke pod komandom Slobodana Lisice.

Iako su na ovom sektoru bile dosta jake etnike snage, one u ovom periodu
nisu izvele ni jednu znaajniju akciju, ne raunajui nekoliko manjih neu
spjelih pljakakih upada u krljevitu i Stratinsku. Bila je to poznata tak
tika etnika: prikupljati snage, odvajati narod i vojne jedinice od uticaja
partizana i ekati! A za to vrijeme daleko manje snage, samo dvije ete:
3. i 4. eta 1. bataljona Petar kundri na lijevoj obali Sane izvele su niz
uspjelih akcija, zarobile i razoruale preko dvije stotine domobrana, zapli
jenile brojno oruje i oslobodile niz sela u dolini rijeke Sane, pribliivi se
Prijedoru na desetak kilometara i presjekavi komunikaciju Prijedor
Sanski Most, ugrozile su Sanski Most na najvanijem pravcu njegovog snab
dijevanja.
Upravo u vrijeme takve koncentracije etnikih snaga ugovarana je
akcija napad na Tominsku Palanku. Na neprijateljsko uporite u tom
selu ispaljeno je samo nekoliko metaka i etnici su se povukli. Ovakvo
okupljanje etnikih snaga na sektoru Tramonje i Kozice nije moglo proi
bez promjena i u Kozikoj eti, koja je bila samostalna i nije ulazila u sastav,
nijednog partizanskog bataljona. Umjesto Duana Popovia za komandira je
odreen Stevan Baji, koji je ve ranijim traenjima ni etnike, ni parti
zanske jedinice u stvari naginjao vie etnicima, omoguavao jai uticaj i
razvoj etnitva.
Risto Kovaevi, politiki komesar 6. ete Manjakog partizanskog
bataljona, navraao je u ova sela, ali je s etom najvie bio u Gomjenici i
otud odlazio u akcije najee na domobranske jedinice oko Bronzanog Maj
dana i Razboja. Zbog toga, i pored velikog autoriteta koji je imao i kod sta
novnitva i kod boraca, nije mogao povremenim dolaenjem ostvarivati pre
sudan uticaj na ljude ovog kraja. Koliko je jo uvijek bio jak autoritet Riste
Kovaevia kod boraca ovih ali i susjednih sela, ilustruje dogaaj na cesti u
Stratinskoj. Poslije etnikog napada na Bronzani Majdan etnici su poeli
da pale i ubijaju i ene i djecu, a mnoge muslimanske porodice skoro bose
i gole pobjegle su iz kua u snijeg i krenule cestom prema Stratinskoj i San
skom Mostu. Druga etnika jedinica pola je za njima da ih napadne na
cesti i pobije. Tu su se nali i dijelovi 6. ete, pa su partizani pohitali da
spasavaju ene i djecu. Jedan etnik se spremao da postavi pukomitraljez
i pokosi izbjeglice, ali su mu partizani zaprijetili Ristom Kovaeviem. On
je uz psovku, ali zastraen, uzeo pukomitraljez i povukao se s ceste. Grupa
partizana je tada sve te izbjeglice uvela u kolu, istina veoma oteenu,
donijela drva, naloila i zatitila ih od eventualnih napada etnika. U meu
vremenu je Risto Kovaevi bio obavijeten o zbivanjima na cesti, pa je
zaduio trojicu mladih boraca Jovu Nikolia, Lazu Karlaa i Miloa Makivia da obezbijede nesmetan odlazak tih izbjeglica u Sanski Most, to su oni
i uinili.

ETNIKI PUEVI
Ubrzo iza ovih dogaaja sve etnike ete napustile su sektor Tramonje
i Kozice i otile dublje u Zmijanje i na Manjau. Prvi opti pu etnika na
podruju Manjae, koji se dogodio 18/19. marta 1942. godine nije mnogo uti
cao na tok zbivanja na podruju sanskih sela. Svakako i zbog toga to su se

438

etnike jedinice nalazile podalje od ovih sela, pojaava se partizanski uticaj na stanovnike, jer se 6. eta prebacila na ovaj sektor.
U to vrijeme tab Bataljona 2. krajikog NOP odreda (Kozarskog) i
tab Manjakog partizanskog bataljona odluuju da se u Kozici u koli organizuje vojno-politiki omladinski kurs. Na ovaj kurs dolaze omladinci s
podruja potkozarskih sela izmeu Prijedora i Piskavice, odnosno Miljakovaca i Marike. Imali su pet puaka, a ostali drvene puke za vjebu.
U vrijeme od 25. do 30. aprila 1942. godine dolo je do drugog pua na
Manjai, ovog puta po etama, etnici su organizovali hvatanje i ubijanje
komunista po etama. U Kmeanima je uhvaen Muhamed Kazaz, politiki
komesar Manjakog partizanskog bataljona i ubijen. Tada Risto Kovaevi
sa grupom boraca koji su sve vrijeme od ustanka bili s njim, Lazo Karla,
Jovo Nikoli, Vid akovi, Marko Dardi i jo s nekim, ode u susret Protuetnikom udarnom bataljonu koji je 1. krajiki NOP odred (grmeki)
1. aprila 1942. godine uputio u borbu protiv etnika na podruju Janja,
Pljeve i Manjae. Tih dana oko 110 boraca iz ovih sela krilo se po Tramonji
j Kozici, ne opredjeljujui se ni za partizane, ni za etnike, ali odravajui
neku meusobnu vezu, a posebno s komandirom Dragutinom Sekuliem, ko
ji poalje poruku Risti Kovaeviu da eli da se preda partizanima. Protuetniki udarni bataljon (Grmeki) tih dana stie u Gornju Tramonju. Na
poljani akovia bila je postrojena eta od boraca s ovog sektora. Oni su po
skidali kokarde i stavili petokrake. Dragutin Sekuli je predao raport Risti
Kovaeviu.
ete Udarnog bataljona okrue sa svih strana kozike borce da bi izbje
gli svako iznenaenje. Na elu udarnog bataljona vijorile su se dvije zasta
ve: jugoslovenska i crvena. Nakon toga borcima Kozike ete govorili su
komandant i zamjenik politikog komesara Udarnog bataljona Vojo Todo
rovi i Velimir Stojni. Govorili su o ustanku, NOB, etnicima, izdaji koju
su etnici izvrili i pozvali ih da se od sada estito bore protiv svih nepri
jatelja slobode. Potom je Risto Kovaevi krenuo pored postrojenih boraca
i govorio: skini puku, skini ti i tako redom89. Dvadesetak boraca je razo
ruano. Jedino su Duanu Popoviu rekli da ide kui, ali mu nisu uzeli
oruje. Saopteno je borcima da komandu ete sainjavaju: komandir
Dragutin Sekuli, politiki komesar Risto Kovaevi, dok su za vodnike
odreeni Gojko Markovi, Vid akovi i jedan Vilusanin. Poslije toga reorganizovana Kozika eta doe u Kozicu u zaselak uuri. Komanda ete se
smjesti u kuu Gavre uura. Borci zaposjednu poloaje na Kremencu, jedna
desetina kod kua Vujnovia, druga kod kue ure Markovia i trea dese
tina u Borenoviima kod Sjenokosa. Jedan vod je zauzeo poloaj na Podo
vima kod kue kneza Pere Tepia, a 3. vod u selu Kozici. Protuetniki udar
ni bataljon nastavio je pokret i akcije na podruju Manjae, ostavivi ovu
reorganizovanu etu.

DRUGI PU U KOZIKOJ ETI I UBISTVO RISTE KOVAEVIA

Razoruani borci dan-dva su bili s etom, bez oruja, a onda ne odu
svojim kuama, ve na Manjau etnicima Vukaina Maretia, kome ispri
aju ta im se dogodilo. Mareti na to na sektor Kozice i Tramonje uputi

t> Kazivanje Jove Nikolia.

439

etnika Dragomira Sekulia i etnikog porunika Stanislava Maretia sa

jednim vodom viluskih etnika da ponovo izvre pu u ovoj Kozikoj eti.
Oni su tajno doli 6. maja 1942. godine u Kozicu i nagovorili Dragutina Sekulia, komandira ete, Dragomirovog strievia, da sa etom opet pree na
stranu etnika. Tog dana Risto Kovaevi se s pratiocem Lazom Karlaom
nalazio u Gornjoj Kozici. Borci opet poskidaju petokrake i stave kokarde.
etnici toga dana uhapse Jovu Nikolia, koji je bio pratilac Riste Kovaevia, pa su ga dvojica viluskih etnika, Duan Biseri i ivko abi90 dugo
tukli. Komandir Dragutin Sekuli nije dozvolio da ga ubiju.
Sutradan, 7. maja, kada se Risto Kovaevi sa Lazom Karlaom vraao
iz Gornje Kozice, etnici su mu postavili zasjedu na raskrsnici puteva za
Kmeane, Viluse, Tramonju i Kozicu i uhvatili, svezali i tukli, pa ga poveli
u Kozicu.91 Istog dana etnici odu do Kozike kole, gdje je bio omladinski
vojno-politiki kurs, razoruaju omladince, oduzmu im pet puaka. Omladin
ci se razbjegnu i kroz ume odu u svoja potkozarska sela.
Ristu Kovaevia je iz Donje Kozice Stanislav Marii sa etnicima
odveo u Dujakovac, gdje su ga etniki koljai ivko abi i Stanko Paradivac,92 nakon zvjerskog muenja, ubili 12. maja 1942. godine. Za vrijeme
muenja Risto Kovaevi je imao junako dranje, a kada su ga izveli na
strijeljanje, okupljenim etnicima je uzviknuo: ivjela Komunistika par
tija Jugoslavije, dolje etnici, narodni izdajnici, kojim e narod suditi i izrea zasluenu kaznu!
U vrijeme drugog etnikog pua u Kozikoj eti jedan dio boraca ne
htjedne ostati u etnikoj jedinici, ve ode kuama, dok su oni koji su se
istakli kao partizani i nosili petokrake pobjegli na susjedna partizanska po
druja. Jovo Vidovi je ranije preko Gomjenice, Usoraca i Koprivne otiao U
Podgrme, gdje se javio partizanskom tabu. Na Kozaru su u 4. bataljan
2. krajikog NOP odreda tih dana uspjeh pobjei Vid akovi, Jovo Nikoli,
Mladen akovi, Mirko Laki i Marko Dardi, dok je pored rijeke Sane na
Donje Ratkovo u Ribnik uspio pobjei Jovo Vulin sa manjom grupom bora
ca. Nekoliko Boraca prebjeglo je tada u Podgrme.
Vrlo brzo iza ovih pueva u Kozici se istie okupljanjem etnika Stevan
Baji, koji postaje komandir etnike ete, jer je Dragutin Sekuli otiao
u svoj kraj. Tada se formiraju po selima etniki odbori. Seoski odbornici
etnikih odbora u ovim selima prikupljaju hranu i drugo za etnike, to su
neki od njih radili i tokom zime kada su mnoge etnike jedinice bile u
ovim selima.

90

Duan Biberi i ivko abi uhvaeni su kasnije i osueni na smrt.

Jove Nikolia, Jove Vulina i drugih.
92 Stanko Paradivac, etniki komandir i kolja, ubijen u borbi nove Kozike par
tizanske ete sa etnicima 1944. godine.
81 Kazivanje

440

5. ODLAZAK ITALIJANSKIH I DOLAZAK NJEMAKIH

JEDINICA U BOSANSKU KRAJINU
Sporazum izmeu Italije i Njemake dolo je do povlaenja italijanskih trupa iz tzv. Tree zone, u koju je spadalo i podruje Grmea. Na
mjesto njih tu teritoriju zaposjedaju njemake okupacione trupe, domo
brani i ustae.
Italijanske jedinice napustile su Sanski Most. 24. marta 1942. godine i
otile u Klju, gdje su uskoro stigle i jedinice stacionirane u Mrkonji-Gradu, tako da se poetkom maja u Kljuu nalo nekoliko hiljada neprija
teljskih vojnika. Oni su 3. maja poeli povlaenje preko Bravskog i Drvara
u Knin.

BORBE S ITALIJANIMA
Nadirui sa nekoliko hiljada vojnika preka Paunovca u Bravsko, itali
janske jedinice su isturile jake pobonice, koje su u svom sastavu imale oko
300 vojnika. Prva eta 1. bataljona Petar kundri iz zasjede je napala jed
na italijansku pobonicu, ubila i ranila vie italijanskih vojnika, ali do pli
jena nije mogla doi zbog velike nadmonsoti neprijatelja. Italijani su tada
pljakali i palili kue dok nisu doli u Bravsko, gdje su zalogorovali.83
Saznavi za ovo nadiranje Italijana iz Kljua preko Bravska i za palje
nje sela, tab 1. krajikog NOP odreda odmah je na to podruje uputio 2. i
3. etu 1. bataljona Petar kundri, a tab 5. krajikog NOP odreda jednu
etu 2. bataljona.
Italijanske trupe jaine 2.0003.000 vojnika 5. maja krenule su iz Brav
ska prema Bosanskom Petrovcu. U rejonu Janjilskog polja partizanske jedi
nice 1. i 5. krajikog NOP odreda, u jaini etiri ete, napale su neprija
telja. Borba je poela u 11,30 sati i trajala do 16 sati. Italijani su tukli topo
vima i minobacaima, ali su partizani ipak natjerali okupatorske vojnike u
bijeg. Partizani su u ovoj borbi ubili nekoliko desetina okupatorskih vojni
ka, od kojih su Italijani veinu uspjeli potovariti u kamione i odvesti u Bo
sanski Petrovac, dok su 25 poginulih sahranili partizani. Zaplijenjeno je dva
desetak puaka, jedan pukomitraljez, municija i druga ratna sprema, kao
i dvanaest bicikla. U ovoj veoma estokoj borbi partizani su imali samo jed
nog poginulog (ura Peanac,84 zamjenik komesara Voenike ete) i jed
nog ranjenog.95
83

Izvjetaj 1. krajikog NOP odreda za period od 115. maja 1942. g., Zb. IV/5,
str. 54.
94 uro urekan S. Peanac, kasnije je proglaen za narodnog heroja.
Izvjetaj taba 5. krajikog NOP odreda za period od 29. aprila do 14. maja
1942. godine, Zb. IV/5, str. 81.
441

Prva eta i dijelovi 2. i 3. ete 1. bataljona Petar kundri i 2. eta

bataljona 5. krajikog NOP odreda iz zasjede su 7. maja napale veu gru
pu italijanskih vojnika u podruju obotovca. Neprijatelj je poloaje parti
zana tukao artiljerijom, a onda i bono napao jaim snagama. U estokoj
borbi ubijen je vei broj neprijateljskih vojnika. Partizani su zaplijenili
pukomitraljez, 28 puaka, 56 bombi, konjski pribor, 95 uturica, dvije mazge, jedne kare i drugu ratnu opremu.
U svim ovim borbama sa Italijanima, u rejonu Bravska, od 3. do 7.
maja 1942. godine partizani su izbacili iz stroja oko 400 neprijatejskih voj
nika.88
Namjesto italijanskih jedinica teritoriju Bosanske krajine zaposjedaju
njemake okupacione jedinice i znatno jae reorganizovane domobranske i
ustake jedinice, koje e u narednom periodu preduzimati mnoge bolje organizovane akcije i bre e intervenisati u sluaju partizanskih napada.
1.

UPAD NEPRIJATELJA U JELAINOVCE

Komanda neprijateljske posade u Gornjoj Sanici poto je saznala da
je glavnina partizanskih jedinica s Meeeg brda i Jelainovaca otila na
Bravsko, odlui se da sa oko stotinjak vojnika neopaeno proe Meee
brdo, upadne u Jelainovce i tamo uniti partizansku radionicu oruja. Rano
izjutra 7. maja ova neprijateljska grupa prela je Meee Brdo i pred Jelainovcima se podijelila u dva dijela, koji su u streljakom stroju okruili
selo, a potom se spojili kod kole. Pojava ove vojske u selu, u rano jutro,
kod stanovnitva je izazvala zbunjenost. Po odjei, naoruanju, brzom kre
tanju, sve je govorilo da je to neprijatelj, ali kako nikog nisu dirali pri
susretu, pa ni pucali na one koji su bjeali od kua, mnogi su mislili da su
to partizani. Svi koji su smatrali da je to neprijatelj, bjeali su od kua no
sei najnunije stvari; drugi, koji su se dvoumili, ili su po sokacima ne
odluujui se ta da rade.
To jutro u partizansku radionicu za opravak oruja bio je dotjeran je
dan brdski top na popravak. S topom je bio Mi jat Karaka sa jo jednim
partizanom. Kada su saznali da se u selu nalazi neka nepoznata vojska, brzo
su se, za svaki sluaj, udaljili od kovanice i sakrili brdski top.
Dok se nepoznata vojska kretala prema selu i kroz selo, partizan Milan
Novakovi i predsjednik optinskog NOSOBiH Mirko Stani pojahali su neosedlane konje, koje su zatekli na livadi i odjurili u Grdanovce. Meutim,
tamo nije bilo taba 1. bataljona, pa su produili za Dabar, gdje su nali
komandu 2. ete 1. bataljona i obavijestili je da je neprijatelj u Jelainovcima. Komandir ete Rade Brki je mogao na Meee brdo da uputi samo
dvije desetine 3. voda, da saekaju neprijatelja pri povlaenju. Istovreme
no je neko odjurio u Luci-Palanku i obavijestio optinski NOO da je nepri
jatelj u Jelainovcima. Telefonom je obavjetenje prenijeto tabu 1. kraji
kog NOP odreda u Benakovac, koji je odmah formirao etu od komandira,
politikih komesara eta i zamjenika komandira eta, koji su pohaali vojno-politiki kurs u benakovakoj koli. U ovu na brzinu formiranu etu
98

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda za period 115. maja 1942. godine,
Zb. IV/5, str. 55.

442

ukljuili su i sve polaznike partijskog kursa koji su pohaali pozadinski

politiki radnici. Na brzinu je naeno i desetak kola u koja su posjedali ovi
kursisti i urno krenuli ka Luci-Palanci i Jelainovcima.
Od kolske zgrade neprijateljska vojska je produila do radionice za
opravku oruja, u kojoj su radili Luka Rakovi i Duan Skundri. Primije
tivi nepoznate vojnike Duan Skundri je odmah pobjegao i sakrio se neda
leko od kovanice, a Luka Rakovi, mislei da su to partizani, ostaje u
kovanici. U tom momentu je naiao i partizan Ljubo Brki, kojeg domo
brani odmah zarobe. Kako jo uvijek nepoznata vojska ni na kog nije pu
cala, niti dirala, Duan Skundri izae iz skrovita, ali tada prepozna domo
brane pa pone bjeati i tek tada neprijateljski vojnici zapucaju za njim i
dvojicom izbjeglica iz Drvara, i svu trojicu ubiju. Pokuao je i Luka Rako
vi da bjei, ali su ga neprijateljski vojnici uhvatili i poeli tui. Traili su
od njega bombe. U kovanici je bilo osamnaest gotovih runih bombi, koje
je domobranski kapetan podijelio vojnicima s napomenom da ih ne diraju,
jer s njima ne znaju rukovati. Potom su pronali i dvije puke i tri pitolja,
koji su bili na popravci. Neprijateljski vojnici su tada pokupili i sav dina
mit, kordu, kapsle i epove koji su se nali u kovanici. Polupali su i dva radio-aparata i odnijeli sav vredniji kovaki alat. Luki Rakoviu su zaprijetili
da e ga ubiti ako se bude jo bavio pravljenjem bombi i opravkom oruja
i krenuli su nazad za Sanicu. Nedaleko kovanice neki domobrani su odmah
bacili bombe koje su ponijeli, valjda plaei se da im ne eksplodiraju u
depu. Neprijateljski vojnici su sa sobom poveli i zarobljenog partizana Lju
bu Brkia. Ponijeli su i etiri puke, pa i neku arhivu koju je imala radio
nica, naredbe za opravku oruja i izradu bombi.
U vrijeme kada se neprijateljska jedinica ve pela uz brda prema Meeem brdu, u Palansko polje stigla je eta sa kursistima iz Benakovca,
razvila se u strijelce i tako ila prema Jelainovcima, a ve na prilazima selu
partizani su saznali da se neprijatelj povukao preko Meeeg Brda u Sanicu.
U zasjedi na Meeem brdu neprijateljsku jedinicu doekale su dvije
desetine 3. voda 2. ete 1. bataljona, otvorile vatru i ranile nekoliko domo
brana. Iste veeri, 7/8. maja, patrola 2. ete (Sanske) dola je u Korjenovo i
iz sela izvela kneza Marka Mile Paviia97 i jo dvojicu seljana i dovela ih na
Meee Brdo. Milani Miljevi i Rade Brki naredili su knezu da ode u
Sanicu i na bilo koji nain spasi Ljubu Brkia. Ako to ne uradi, partizani e
uhapsiti nekoliko ljudi iz Korjenova i s njima uiniti ono to domobrani i
andarmi urade sa Ljubom Brkiem. Dovedeni ljudi tokom noi vrtate se u
svoje selo, a knez ve izjutra produi u Sanicu, do satnika anteka, kojem
objasni da e njegova i ostale porodice u Korjenovu stradati ako se to
dogodi zarobljenom partizanu Ljubi Brkiu. Nakon toga satnik antek i
knez Pavii odu do andarmerijske stanice gdje je bio pritvoren Ljubo
Brki. antek naredi komandiru stanice da u toku noi omogui bjekstvo
zarobljenom partizanu. Ovaj razgovor je iskoristio Pavii da stavi do znanja
Ljubi Brkiu da e mu se pruiti mogunost da ve narednu vee pobjegne.
Tu je stajao i andarm u rezervi, Adii Ibre Mehmedovi,98 koji je odranije

97

98

Marko Mile Pavii, Hrvat iz Korjenova, uspostavio je vezu sa partizanima od

prvih dana ustanka i sa cijelom porodicom pomagao NOP. U ljeto 1944. izabran
je za lana Sreskog odbora NOF-a.
Adii Ibre Mehmedovi je kasnije takoe priao NOP-u i bio lan NOO u
Sanici.

443

poznavao Brkia. Kada je pala no, Adii Mehmedovi je rekao Ljubi Brkiu
da bjei prema Korjenovu, a on e pucati na drugu stranu i dii uzbunu kada
Ljubo bude dovoljno odmakao. Tako je Brki pobjegao u jednom pravcu, a
andarm je digao uzbunu, pucajui u drugom pravcu. Nakon bjekstva Brki
je doao najrije u Korjenovo, u kue Banjaca, a potom produio do koman
de 2. ete u Dabar.
Poslije ovog prodora neprijatelja u Jelainovce, partizanska radionica
je prestala da radi, ostala je kovanica u kojoj je Luka Rakovi popravljao
samo poljske alatke.

USTAKO-ETN1KI SPORAZUMI ZA BORBU PROTIV PARTIZANA

Prestraen za sudbinu svoje etnike organizacije u podruju Mrkonji-Grada, Manjae i Jan ja zbog djelovanja Protuetnikog bataljona, formira
nog od boraca 1. i 5. NOP odreda Uro Drenovi se brzo odluio na posljed
nji korak u izdaji. Zajedno sa Todorom Mitroviem Drenovi je 24. aprila
1942. godine otiao u Mrkonji-Grad i u Kotarskom predstojnitvu sklopio
sporazum o obustavljanju borbi izmeu etnika i ustako-domobranskih jedi
nica. Za pregovarakim stolom nali su se, s jedne strane, etnike kolovo
e Uro Drenovi i Todor Mitrovi, koji su neto ranije napali i spalili mu
slimansko selo Grad i hrvatsko selo Prisjeku, a s druge strane zloglasni usta
ki bojnik Emil Rataj, koji je rukovodio pokoljem srpskog stanovnitva na
ovom sektoru, zatim predstojnik kotarskog suda Konstantin Urumovi i ko
tarski predstojnik Marko Jungi.
Potpisujui sporazum o saradnji u borbi protiv partizana, etnici su
priznali ustaku NDH, obavezali se da e zajedno sa hrvatskim oruanim
snagama, tj. sa ustaama, domobranima i andarmima vodili borbu protiv
partizana. I zavrni lan toga sporazuma opet utanauje da sve akcije oko
unitenja komunistikih bandi vrit e se po sporazumu zapovjednika hrvat
skih oruanih snaga i zapovjednika etnikih organizacija.
Polovinom maja 1942. godine Uro Drenovi, Vukain Mareti i Jovo
Mii dolaze u Banjaluku, gdje takoe potpisuju sporazum sa ustaama. Na
suprot etnikim zloincima za pregovarakim stolom bih su ustaki gene
ral Brozovi, komandant Banjalukog zdruga, Mirko Beljan, ustaki stoer
nik za upu Sana i Luka, njegov pomonik Bla Guti, upravnik banjaluke
policije Drai i veliki upan dr Grozdi. Tada je potpisan sporazum kojim
ovi etniki banditi u ime razbijene bive jugoslovenske vojske kao pred
stavnici vlasti na teritoriji izmeu Banje Luke, Mrkonjia, Kljua i Bronzanog Majdana ugovorno priznanju VRHOVNITVO NEZAVISNE DR2AVE
HRVATSKE na tome podruju i zakljuuju zajedniku borbu protiv parti
zana i komunista,9 kako to u svom komentaru ovog sporazuma navodi Par
tizanski obavjetajni biro Operativnog taba za Bosansku krajinu.
Tri dana iza toga u Banjaluku dolaze i etniki komandanti iz centralne
Bosne, da bi se oni prikljuili potpisnicima ovog sporazuma. Od tada nao
ruani etnici se slobodno etaju Banjalukom, Mrkonji-Gradom i drugim
okupiranim gradovima.100 Sprovodei u ivot odluke ovih sporazuma, ve
"Zbornik IV/5, str. 161.
x Isto, str. 156157.

444

29. maja 1942. godine etnici, ustae i domobrani zajedniki su napali Ribnik
i Busije.
Da bi odredbe etniko-ustakog sporazuma o zajednikoj borbi protiv
partizana proirili i na sanski i kljuki srez, u Kljuu je 1. juna odrana
konferencija. Sastali su se zapovjednici ustako-domobranskih posada, u
Kljuu Dizarevi, Sanskom Mostu satnik Petrievi i u Gornjoj Sanici sat
nik antek, zatim naelnik sanske Optine Himzo Rei, kotarski predstoj
nik Kljua Kulenovi i jo neki, a s etnike strane Uro Drenovi i neki
njegovi pomonici. I na ovom sastanku je utanaen sporazum o zajedni
kom radu protiv partizana,101 kako u svom izvjetaju javlja ustaki general
Brozovi.
Iza toga u Sanski Most dolazi Uro Drenovi, komandant etnikog
odreda sa svojim komandirima Dragomirom Sekuliem i Duanom Biseriem, pa sa Nijemcima i ustaama iz Sanskog Mosta zakljuuju dogovor o
zajednikim akcijama protiv partizana. Nakon dogovora i ruka na kojem
su izmijenjali zdravice izali su u gradski park i za uspomenu na taj dogovor
fotografisali se. I to u parku gdje su Nijemci i ustae, godinu dana ranije,
objesili 27 nevinih ljudi.
Poslije svih ovih dogovora i sporazuma izmeu etnika, s jedne strane,
i ustaa i Nijemaca, s druge, i etnici s podruja Tramonje, Kozice i okol
nih sela slobodno, naoruani, dolaze u Sanski Most. Komandant ovih etnika
Stevan Baji sastaje se sa ustaama, domobranima i Nijemcima.
Od sklapanja ovih sporazuma izmeu etnika, ustaa i Nijemaca et
nike jedinice u ovim krajevima iskljuivo vode borbu protiv partizana, sa
mostalno ili u zajednici sa njemakim, ustakim i domobranskim jedinicama.
To, pored ostalog, potvruje i izvjetaj Zapovjednitva 3. domobranskog zbo
ra u Sarajevu, od 26. juna 1942. godine, u kojem stoji i ovo:
... Pojedine grupe etnika pristale su na sporazum da sa naim sna
gama zajedniki poduzmu akciju ienja ugroenih prostorija od partizana.
Naroito u ovom pogledu etnici grupe Drenovi, Teanovi, Mareti i Trifuni su aktivne na podruju I. zone i to u prijedjelu oko Skender Vakufa,
planine emernice, Varcar Vakufa, Dragnia Podova, te oko Kljua i sje
verno prema Banja Luci. Ujedno nastoje promidbom, odravanjem sasta
naka da privedu vei broj pravoslavnog puanstva pokoravanju naim vla
stima. Do sada su ispunjavali sve lojalno i savjesno .. .102
Stvoren je novi front borbe i u Bosanskoj krajini, oekivan jo od jese
ni 1941. godine nakon etnikog konfrontiranja partizanima u Srbiji, Crnoj
Gori, istonoj Bosni, Hercegovini, Lici i Dalmaciji. Novi front borbe angaovao je najbolje snage Kozare, Podgrmea, Drvara i drugih krajeva u bor
bama protiv etnika na Manjai, Janju, oko Grahova, Knina, Glamoa, i u
centralnoj Bosni.
Sklapajui ove sporazume etnici su od naroda krili uslove dogovora,
ali se dogodilo da je 1. krajika NOU brigada nekoliko dana nakon formi
ranja, u prvim borbama prema Mrkonji-Gradu, krajem maja 1942. godine
zaplijenila tekst prvog sporazuma sklopljenog u Mrkonji-Gradu. Partizan101 Bojna relacija Banjalukog zdruga za juni 1942. godine, Zb. IV/6, str. 264.
102 Izvjetaj taba 3. domobranskog zbora od 16. juna 1942. godine, Zb.

str. 436.

IV/5,

445
L.

ski obavjetajni biro (POB) je sadraj sporazuma, kao i druge informacije

dobijene od ilegalnih saradnika partizana iz Banjaluke, objavio u prvom bro
ju Krajikih partizanskih novina, 3. juna 1942. godine.103 Tako se odmah
saznalo za etniku izdaju borbe protiv okupatora i njihovih slugu, tako se
i u Bosanskoj krajini otvorio novi front protiv kojeg su partizanske jedinice
morale da od proljea 1942. godine vode borbe i u ovim podrujima.
Rukovodstvo ustanka u Bosanskoj krajini od poetka je uspjelo da
organizuje vojnu i politiku protivakciju protiv svih neprijatelja koji su se
pojavljivali, borbu najprije protiv jednih domobranskih i ustakih jedi
nica, potom i protiv drugih italijanskog okupatora, onda i protiv treih
njemakog okupatora i, konano, protiv etvrtih etnika, a tada i protiv
svih njih istovremeno, na itavom podruju Bosanske krajine. Ali, u ljeto
1942. godine NOP u Bosanskoj krajini ve je bio mona snaga koja se mogla
uhvatiti ukotac sa svim tim neprijateljima istovremeno.
NOP u Bosanskoj krajini svaki put po izlasku iz tekoa bivao je jai
i sposobniji za sve teu i sloeniju borbu za slobodu. U savlaivanju svih
ovih tekoa, i onih iz prvih dana ustanka i onih s jeseni i zime, i ovih iz
prve polovine 1942. godine, bila je presudna uloga svjesnih snaga pokreta
otpora: KPJ, SKOJ-a, zatim ukljuivanje omladine u partizanske jedinice,
kao i niz drugih objektivnih i subjektivnih faktora, o kojima je rije u ovoj
knjizi.

103

Zbornik IV/5, str. 159.

IX Razvoj dogaaja maja i juna

1942. godine
1. BORBA ZA OSLOBOENJE PRIJEDORA
U Majki-Japri je krajem aprila 1942. godine odran sastanak rukovo
dilaca s podruja Grmea i Kozare, kojem su prisustvovali s Kozare Branko
Babi, sekretar i Boko Siljegovi, lan OK KPJ za Kozaru i Josip Maar
oa, zamjenik komandanta 2. krajikog NOP odreda Dr Mladen Stojanovi, zatim efket Maglajli, sekretar OK KPJ za Grme, Milorad Mijatovi,
komandant i Petar Vojnovi, zamjenik komandanta 1. krajikog NOP odre
da. Predstavnici dva partizanska podruja analizirali su vojno-politiku situ
aciju. S obzirom na jainu partizanskih snaga i injenicu da se nalaze na
prilazima Prijedoru sa svih strana, odlueno je da se izvri napad i oslobodi
grad. Za pripremu napada i za rukovoenje jedinicama formiran je privre
meni Meuodredski operativni tab, u koji su uli predstavnici oba odreda
i predstavnici okrunih komiteta KPJ. Neposrednu zadau za pripremu napa
da dobili su Josip Maar Soa i Milorad Mijatovi.
Poslije nekoliko dana na podruje 2. krajikog NOP odreda kod Kozarca stigao je Kota Na, komandant Operativnog taba NOP i DV za Bosan
sku krajinu, i u dogovoru sa predstavnicima oba odreda izdao zapovijest za
napad na Prijedor, koju su potpisali i predstavnici 1. i 2. krajikog NOP
odreda.1
Prema informacijama koje su prikupili partizanski obavjetajci, u Pri
jedoru je bilo 1.200 domobrana i legionara, etrdeset ustaa i trinaest
andarma. U Ljubiji su bile tri ete, a u selima izmeu Ljubije i Prijedora:
arakovo Hambarine Mataruge bilo je oko 200 puaka kod ustaa i
mjesne milicije.
Odlueno je da u napadu na Prijedor uestvuju etiri bataljona 2. kra
jikog NOP odreda, prvi bataljon 1. krajikog NOP odreda, jedna eta 2. ba1

Zapovijest Operativnog taba NOP i DV za Bosansku krajinu od 14. maja 1942.

za napad na Prijedor, Zb. IV/5, str. 3847.

447

taljona 1. krajikog NOP odreda i ete grmekog Udarnog protuetnikog

bataljona i kozarskog Udarnog protuetnikog bataljona, koji su ve tada
zajedno inili udarnu jedinicu, nazivanu Udarna polubrigada.
Jedinice 1. krajikog NOP odreda imale su zadatak da se ubace izmeu
neprijateljskih poloaja u Tukove izmeu grada i hambarina, da likvidiraju
neprijateljsku posadu u Baltinim Barama i da onemogue izvlaenje nepri
jateljskog garnizona iz grada preko rijeke Sane i Tukova, odnosno da spri
jee dolazak pojaanja opkoljenom garnizonu iz pravca Ljubije i Hamba
rina.
Prvi bataljon Petar kundri, sa oko 400 boraca, (u svakom vodu su
bila po dva pukomitraljeza), prebacio se u Miljakovce, a onda pored rijeke
Gomjenice ponovo preko rijeke Sane na njenu lijevu obalu, u Tukove, gdje
se prikrio, ekajui poetak napada.
Prvi bataljon je imao i top koji je posuen od 5. krajikog NOP odre
da. Top je bio bez ureaja za ublaavanje trzaja i bez nianskih sprava, ali
sa 35 granata. Komandir topovskog odjeljenja je bio Dane Milju. amcem
su prevezli top preko Sane i Usore, a onda seljakim kolima do Miljakovaca.
Po dogovoru s Kozaranima, top je postavljen iznad Baltinih Bara. Da se ne
bi prevrtao, vezan je lancima za stablo ljive. Kada je zapoeo napad, iz ovog
topa je ispaljeno oko 25 granata na Prijedor, a onda je na traenje Koste
Naa prebaen u grad, gdje je tukao kuu u kojoj su bili posljednji branioci
grada.
im je u pono poeo napad partizana na Prijedor, ustae i domobrani
iz Ljubije i Hambarina su pohitali u pomo garnizonu, ali ih je u Tukovima
doekivao i odbijao njihove napade 1. bataljon Petar kundri. Zbog veo
ma jake neprijateljske vatre borci su se zakopavali u zemlju, mnogi golim
rukama, bez ikakvog alata. Bataljon je tokom dana izdrao i odbio est vrlo
jakih juria. Tada je borcima ponestalo municije. Komandant Bataljona Mi
hajlo kundri i kurir Peanac prevezli su se amcem, dosta uzvodno od
mosta koji su drali domobrani, i od kozarskih partizana dobili sanduk mu
nicije. Brzo su se vratili nazad preko rijeke Sane u Tukove i podijelili bor
cima dobijenu municiju. Bataljon je morao da dijelom snaga dri pod vat
rom i neprijatelja koji je drao obje strane mosta. Zato je tab Bataljona
odluio da se izvri juri na most. U juri je polo deset pukomitraljezaca
i trideset boraca s pukama, koji su otvorili koncentrinu vatru na neprija
telja na mostu. Paklena vatra je toliko oamutila neprijateljske vojnike da
se vei dio predao, vie od sedamdeset vojnika, dok su ostali pobjegli u grad.
Dio boraca 1. bataljona je tada preao most, uao u grad i zapoeo osvajati
pojedine utvrene zgrade i poloaje na desnoj obali rijeke Sane, u samom
gradu: kod pravoslavne crkve, kue dra Mladena Stojanovia i jo nekih. U
crkvenom dvoritu 1. bataljon Petar kundri je zaplijenio dvije teke
haubice, pedeset konja, dvadeset zaprenih kola, veliku koliinu artiljerijske,
minobacake i puane municije i velik broj puaka i druge ratne spreme.
Kada je zauzeo most i preao dijelom snaga u grad, tab Bataljona je
povukao iz Tukova borce i zauzeo poloaje blie mostu, skraujui front i
oslanjajui se desnim i lijevim krilom na rijeku Sanu.
im su zaplijenili topove i drugo oruje, partizani su okrenuli topov
ske cijevi prema Hambarinama i zasuli topovskim granatama poloaje nepri
jatelja u selu. To je unijelo toliku pometnju meu neprijateljske vojnike, da
su sve neprijateljske jedinice sa sektora izmeu Prijedora, Ljubije i Stare

Rijeke panino pobjegle prema Blagaju i Bosanskom Novom. Probijajui se

iz obrua prema Bosanskom Novom, ustae i domobrani su imali pedeset
mrtvih. Partizani su pritom zaplijenili pedeset puaka i tri pukomi trai jeza.2
Neprijateljska posada u Baltinim Barama, im je poeo napad u grad,
pobjegla je prema Sanskom Mostu, gdje je stigla bez smetnje, poto parti
zanske snage nisu drale zasjede na desnoj obali rijeke Sane u podruju sela
Miljakovaca, Pejia i Usoraca.
Zadnje neprijateljsko uporite u Prijedoru je bilo u zgradi Gimnazije,
koje je pred no likvidirano direktnim pogocima iz topova. Zapovjednik
grada pukovnik Zlobec je u borbi ubijen, dok se ustaa Miro Slikovi, Paveliev izaslanik, opkoljen u Gimnaziji sam ubio. Posljednja uporita su lik
vidirana nakon dvadeset sati borbe.3.
U borbama za Prijedor jedinice 1. i 2. krajikog NOP odreda, u jaini
od 2.000 partizana, zarobile su oko 1.100 domobrana, oko 200 ustaa, zapli
jenile oko 1.200 puaka, dvije haubice, pet bacaa mina, osam tekih mitra
ljeza, petnaest pukomitraljeza, preko 100.000 puanih metaka, velike koli
ine sanitetskog materijala, radio-stanicu, 4,000.000 kvrna i 2,000.000 u srebru
i mnogo druge ratne spreme.
U borbama za Prijedor partizani su imali 30 mrtvih i 60 ranjenih. Meu
poginulim su bili hrabri zamjenik komandira ete Ostoja Majki, zvani Ma
jor u borac Jovo Mandi.
Podgrmeki borci dobili su dio plijena, a izmeu ostalog i jednu
haubicu 105 mm, sa oko 50 sanduka granata (oko 150 komada). Iz Prijedora
haubica je preko Rasavaca, Otre Luke i Borka prevuena u Fajtovce.
Osloboenjem Prijedora i okolnih sela prvi put su se povezale slobod
ne teritorije Grmea i Kozare. Ulazak partizana u Prijedor, Ljubiju i okolna
sela izazvao je paniku u Sanskom Mostu, koji je bio opkoljen i koji je svaki
as oekivao napad partizana. Ustaka vlast i vojska u itavoj Bosanskoj
krajini bile su uplaene pobjedama partizana, koje su se redale jedna za
drugm ovih proljetnih mjeseci.
U izvjetaju velike upe Sana i Luka od 27. maja 1942. godine stoji,
pored ostalog, i ovo:
... Rezultati pada Prijedora su strani.
Prema pokupljenim izvjetajima partizani su zaplijenili 3_ haubice,
5 minobacaa, 8 tekih strojnica, 24 strojnice, 1.200 puaka, 600 runih bom
bi, oko 120.000 puanih metaka, 1 kompletna radio-stanica, te drugih ma
terijalnih i ivenih namirnica. Zarobljeno je oko 1.000 vojnika ,te mnogo
poubijano ustaa i orunika.4
U panici su pobjegle i neprijateljske posade iz Starog Majdana, Stare
Rijeke, arakova, Ljubije, Hambarina i svih drugih sela oko Prijedora. Jedi
nice 1. krajikog NOP odreda 17. maja su ule u Stari Majdan, Staru Rijeku,
arakovo, Rudnik Ljubiju, a jedinice 2. krajikog NOP odreda u Hambarine
i Islam Ljubiju.
Trei dolazak partizana u Stari Majdan doekala je delegacija mje
tana Muslimana na elu sa hodom, koji su pozdravili oslobodioce. Zamje

2
3

Izvjetaj Ministarstva vojske NDH od 19. maja 1942. godine, Zb. IV/5, str. 380.
Saoptenje Oper, taba NOP i DV za Bosansku krajinu od 17. maja 1942. o
rezultatima borbe za Prijedor i Ljubiju, Zb. IV/5, str. 60.
Zb. IV/5, str. 393.

29 Srez S. Most u NOB

449

nik politikog komesara 1. krajikog NOP odreda dr Moni Levi i Mile Davi
dovi, zamjenik komandanta 2. bataljona porazgovarali su sa delegacijom, ko
ja je saoptila da neprijatelja nema u mjestu, da je pobjegao prema Staroj
Rijeci.
Dio Omladinske udarne ete je iz stare Rijeke produio napredovanje
i uao u Rudnik Ljubiju, koji je takoe neprijatelj napustio.5

Dopis taba 1. bataljona Petar kundri od 12. V 1942.

Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu 18. maja naredbom je
pohvalio jedinice 1. i 2. krajikog NOP odreda, udarne polubrigade i prve
banijske proleterske ete koje su uestvovali u osloboenju Prijedora i okol
nih sela.
Odmah poslije osloboenja Prijedora i okoline, naredbom Operativnog
taba NOP i DV za Bosansku krajinu 21. maja 1942. godine formirana je
1.
udarna brigada narodnooslobodilake partizanske vojske na tlu Bosanske
krajine. Za komandanta brigade postavljen je Ivica Marui Ratko, za
politikog komesara Veljo Stojni, za zamjenika komandanta Vojo Todorovi
i zamjenika politikog komesara brigade Savo Kesar. Brigada je formirana
u selu Lomovita.7
Na Urije nedaleko slobodnog Prijedora 23. maja spustila su se dva
aviona vazduhoplovstva NDH sa tri pilota. U avionu tipa Potez bio je Fra

6
7

Dr Moni Levi: Susret s Ivicom Maruiem Ratkom, edicija Podgrme u NOB,

knjiga 2, str. 4323.
Regionalni muzej u Bihau, mikrofilm 31/226.
Naredba Operativnog taba za Bosansku krajinu od 23. maja 1942. godine o
osnivanju 1. krajike NOU brigade, Zb. IV/5, str. 89.

450

njo Kluz, a u avionu tipa Brege bili su Rudi ajavec i Milutin Jazbec. Bili
su to prvi partizanski avioni. U avionima zastavnika Franje Kluza bilo je
sedam puaka, dva sanduka municije, konzerve i drugo namijenjeno za po
sadu u opkoljenom Sanskom Mostu. U avionu Rudija ajaveca, porunika,
bio je sanduk municije i 100 kg soli, namijenjeno posadi u Gornjoj Sanici.8

DOLAZAK RATE DUGONJIA U BOSANSKU KRAJINU

Neposredno pred napad na Prijedor iz istone Bosne, preko centralne
Bosne i Manjae, stigao je Rato Dugonji, lan Biroa CK SKOJ-a. On je po
red ostalog trebao da uhvati vezu sa krajikim partizanima i prenese direk
tivu komandanta Glavnog taba NOP i DV za Bosnu i Hercegovinu, da kra
jiki proleterski bataljon krene u istonu Bosnu i ue u sastav 1. proleterske
brigade. Direktiva da se proleterski bataljon uputi u istoiu Bosnu nije se
mogla sprovesti jer ni Operativni tab za Bosansku krajinu tada nije imao
veze s njim. Bataljon se tada nalazio u podruju Prnjavora.
Rato Dugonji se zadrao nekoliko dana u osloboenom Prijedoru,
prisustvovao skojevskim-sastancima u nekim etama i bataljonima i potom
doao u Luci-Palanku, u Podgrme. Dugonji je u Podgrmeu prisustvovao
sjednici Okrunog komiteta SKOJ-a, nekim sastancima aktiva SKOJ-a u seli
ma i jedinicama pa krenuo prema Vrhovnom tabu da referie o stanju u
krajevima kroz koje je proao.

Izvjetaj Operativnog taba za Bosansku krajinu od 23. maja 1942. godine Glav
nom tabu NOP i DV za BiH, Zb. IV/5, str. 112. i izvjetaj taba 3. oru. pukov
nije od 26. maja 1942, isto, str. 389.

2. NAPADNA DJEJSTVA U CILJU POMOI OPKOLJENIM

PARTIZANIMA NA KOZARI
Njemaka okupatorska komanda nije mogla dozvoliti da se tako iri
partizanska slobodna teritorija, da se poveu slobodne teritorije Kozare i
Grmea, da prestane eksploatacija rude u Ljubiji, pa je pripremala i zapo
ela sa oko 75.000 vojnika, avijacijom, tenkovima i rijenim monitorima,
napad u pravcu Prijedora, uz opkoljavanje Kozare, odnosno podruja 2. kra
jikog NOP odreda. Njemako-ustake-domobranske snage krenule su 10. ju
na 1942. godine s poloaja u Ivanjskoj prema Prijedoru i s pet tenkova i
nekoliko kamiona probile se u grad, iz kojeg su se povukle partizanske sna
ge. Dan kasnije, 11 juna, neprijateljske snage zauzele su Ljubiju, Stari Maj
dan i druga sela izmeu Prijedora i Ljubije. Istovremeno je neprijatelj kre
nuo u napad i s pravca Bosanskog Novog dolinom rijeke Sane, a zatim i iz
svih drugih pravaca, opkoljavajui podruje 2. krajikog NOP odreda.
Sve partizanske snage u ovom podruju tih dana pojaale su napade
na neprijatelja da bi ga sprijeile u namjeri da uniti partizane na Kozari.
Udarni bataljoni 1. i 2. krajikog NOP odreda 10. juna izvrili su napad
na Suhau (novsku), u kojoj je bilo oko 300 Nijemaca i oko 400 ustaa,
domobrana i mjesne milicije. Borba je bila veoma estoka i trajala je od
2 sata izjutra do 20 sati uvee. Ubijeno je dvanaest njemakih vojnika i
esnaest domobrana, dok ih je vie ranjeno. Zaplijenjen je pukomitraljez,
est puaka i neto ratne opreme. Partizani su imali deset poginulih, petna
est ranjenih i 9 nestalih boraca.9
Prvi bataljon 1. krajike NOU brigade 15. juna u 02.30 sati izjutra iz
vrio je napad na neprijatelja u uporitu Debeljak, izmeu sela Sasine i
Skrljevite. Partizani su juriem uspjeli da istjeraju ustae i domobrane iz
prve linije rovova. Meutim, neprijatelj je u drugoj liniji rovova pruio jak
otpor, borba je trajala do mraka, pa su se partizani povukli. Neprijatelji
je imao nekoliko mrtvih i ranjenih, a partizani jednog poginulog i est ra
njenih boraca, dok je jedan borac nestao u borbi prsa u prsa u rovovima.10
Oko 20.30 sati eta prateih orua 1. krajike NOU brigade pod ko
mandom Slavka Obajdina iz bacaa je tukla grad Sanski Most. Izbacili su
etiri mine i kod stanovnitva izazvali paniku. Komanda sanske posade Da
bi se izbjeglo dalje slabljenje morala kod puanstva i kod domobrana, od
mah je traila da joj se poalju minobacai, pa su im narednih dana poslali
avionom minobaca od 80 mm i tri minobacaa od 44 mm da bi posada
imala ime da odgovara na vatru partizanskog bacaa.11

9
10

11

Zb. IV/5, str. 232, 441 i 442.

Bojna relacija Banjalukog zdruga za juni 1942, Zb. IV/6, str. 368 i 369.
Arhiv VII, k. 161, br. 5/1-1.
Isto.

452

OSLOBOENJE BOSANSKE KRUPE

Da bi rasteretile partizanske snage na Kozari, na koje su napadale ve
oma jake okupatorsko-ustake snage, Operativni tab za Bosansku krajinu
je sa Udarnim i 3. bataljonom 1. NOP odreda organizovao napad na nepri
jateljsko uporite u Bosanskoj Krupi. Napad je poeo nou 19/20. juna i
poslije pet sati borbe partizani su slomili otpor posade i oslobodili grad sa
okolnim selima. Neprijatelj je imao vie mrtvih i ranjenih, dok je jedan
dio uspio pobjei prema Bosanskom Novom i Cazinu. Partizani su zarobili
jednu domobransku etu, vei broj ustaa i oficira. Zaplijenjeno je oko 500
puaka i velika koliina municije, jedan top sa granatama, dosta automat
skog oruja i druge ratne opreme. U Vanrednom saoptenju Operativnog
taba NOP i DV za Bosansku krajinu od 20. juna 1942. posebno je reeno
da U ovoj junakoj borbi za osloboenje Bosanske Krupe naroito se je
istakao svojom hrabrou Udarni bataljon 1. krajikog NOP odreda...
Poslije osloboenja Bosanske Krupe partizanske jedinice nastavile su
napredovanje dolinom rijeke Une, pa su isti dan razoruale domobranske
posade kod velikog tunela na pruzi koja vodi od Bosanske Krupe prema
Bihau, zatim su prema Bosanskom Novom oslobodile: Blatnu (22. juna),
Otoku (23. juna), Rudice (23. juna), prugu i cestu od Bosanske Krupe prema
Bosanskom Novom. Tada je zaplijenjenim orujem naoruano oko osam
deset omladinaca, od kojih je formirana 2. omladinska udarna eta, koja je
ula u sastav Udarnog bataljona 1. krajikog NOP odreda, kao njegova et
vrta eta, dok su ostale ete brojno i orujem ojaane.12
Neprijateljski avioni su 22. juna bombardovali i mitraljirali Gornju
Suvaju, Srpsku Jasenicu i Luci-Palanku, sa ciljem da unite partizanski
avion, ali ga tada nisu uspjeli pronai.13

PRVI NAPAD NA GARNIZON U SANSKOM MOSTU

Ve prvih dana juna Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu
je bio planirao napad na neprijateljsko uporite u Sanskom Mostu. Bio je
ak izdao i zapovijest 10. juna14, kojom je reeno da e se dan i sat poetka
napada naknadno odrediti. U napadu na Sanski Most po toj zapovijesti
predvieno je da uestvuju snage 1. i 2. krajikog NOP odreda i 1. udarne
krajike brigade. Meutim, tog dana, kada je izdata ova zapovijest, uslijedio
je napad i prodor Nijemaca u Prijedor, zapoela je neprijateljska ofanziva
na Kozaru, pa je napad odloen.
Na osnovu iskustva iz napada na Prijedor, predvieno je da se i napad
na Sanski Most vri sa tri klina, s ciljem da se eone snage tih klinova to
prije dohvate glavnih neprijateljskih uporita i centra grada, kako bi se ne
prijateljske snage odmah u poetku pocijepale, razbile i unitile. Kada je
ponovo odluio da se izvri napad na Sanski Most 27. juna 1942. godine,

12

13
11

Saoptenje Operativnog taba NOP i DV za Bosansku krajinu od 20. juna 1942.

g. o osloboenju Bos. Krupe, Zb. IV/5, str. 28.
Regionalni muzej u Bihau, mikrofilm 38/204.
Zapovijest Operativnog taba za Bosansku Krajinu od 10. juna 1942. Zb. IV/5,
str. 192201.
453

Operativni tab je mogao da za napad izdvoji samo: 1. bataljon Petar kun

dri, Udarni bataljon, 3. etu 2. bataljona i 3. etu (Radiku) 3. bataljona,
svi iz 1. krajikog NOP odreda, 4. bataljon 2. krajikog NOP odreda, dakle
samo nepuna etiri bataljona, umjesto est, kako je bilo predvieno nared
bom od 10. juna. Zbog svega toga znatno je izmijenjen plan napada, pa su
raspoloivim snagama dati sljedei zadaci:
Trea eta 1. bataljona Petar kundri iz Djedovae treba da bez
borbe neopaeno prodre u grad do mosta na rijeci Sani, gdje treba neto
da zapali i d signal za poetak opteg napada;
Prva eta 1. bataljona napada desno od 3. ete sa zadatkom da na svom
pravcu likvidira neprijateljska uporita i dopre do 3. ete i potom zajed
niki nastave borbu;
Druga eta 1. bataljona postavlja zasjede prema Sanici i Vrhpolju
i spreava dolazak pomoi iz tog pravca neprijateljskom garnizonu u San
skom Mostu;
Udarni bataljon prelazi rijeku Sanu uzvodno od grada i potom kre
e prema istonom dijelu grada, odakle napada na neprijateljska uporita
na desnoj oblali rijeke, sa zadatkom da likvidira ta uporita i zauzme taj
dio grada;
Radika eta 3. bataljona s polovinom ete ostaje u rezervi i u za
titi Operativnog taba i topa na Djedovai, dok drugom polovinom ete
napada lijevo od 3. ete na pravcu Zdena-most na rijeci Sani;
Trea eta 2. bataljona probija se pored Pobreja prema uu Blije
u Sanu, odakle napada lijevom obalom rijeke Sane uzvodno prema staroj
stonoj pijaci i itnom magacinu, odnosno prema mostu u centru grada;
etvrti bataljon 2. krajikog NOP odreda napada neprijateljsko upo
rite u Sasini, a zatim produava na Trnovu, ehovce i Poljak, obezbjeujui
grmeki Udarni bataljon s te strane.
Napad partizanskih eta potpomagae partizanski top sa Djedovae,
gdje su bili i tabovi: Operativni tab za Bosansku krajinu i tab 1. kraji
kog NOP odreda, odnosno njihovi komandanti.
U gradu i okolnim selima, osim Sanske posadne bojne, bila je i 1. jurina bojna, koja je nakon borbi s 1. krajikom udarnom brigadom na Rakitovai i Radosavskoj kod Bronzanog Majdana uspjela 20. juna da prodre
u Sanski Most. To je znailo znatno pojaanje posade, to partizanski tab,
kada je organizovao napad, nije znao. Ova jurina bojna bila je locirana
u Sasini.15

TOK NAPADA
Svi tabovi bataljona i eta upoznali su borce sa zadacima u napadu
i izvrili potrebne pripreme. Angaovani su vodii za svaku etu i obja
njeno je borcima kako treba da se ponaaju za vrijeme borbe i u osvoje
nom gradu. Kad je pao mrak, 26. juna, jedinice su krenule na izvravanje
zadatka. Trea eta 1. bataljona krenula je s Djedovae i neopaeno se pri
bliila neprijateljskim rovovima na periferiji grada. Tada su se borci puzei

15

Bojna relacija Banjalukog zdruga za juni 1942. godine, Zb. IV/6, str. 369. i 371.

454

provlaili izmeu neprijateljskih rovova. elo kolone ove ete nailo je na

sam neprijateljski rov u kojem je bio pukomitraljez. Jednim rafalom i bom
bom ubijen je pukomitraljezac. Potom se eta probila kroz naselja, gdje
je ve pod borbom morala da kri put do mosta. Bio je 1 sat poslije ponoi
kada su zapoele prve borbe. Trea eta je uspjela da zaposjedne lijevu
obalu rijeke Sane i most na toj strani. Borci su zapalili jednu pekaru, da
jui znak da su stigli u centar grada, kraj mosta.
Prva eta, desno od 3. ete, uspjela je da ovlada samo perifernim djelovima grada, ali nije mogla da potisne neprijatelja i dopre do rijeke i
mosta.
Borci 3. ete zaustavljali su neprijateljeve vojnike koji su trali po
gradu na lijevoj obali rijeke i razoruavali ih. Tako se predao i deurni ofi
cir grada, komandir 4. domobranske satnije Sanske posadne bojne.16
Lijevo od 3. ete i zajedno s njom u grad su upali i dijelovi 3. ete
(Radike) 3. bataljona.
_
Trea eta 2. bataljona iz rejona Suhae i Brdara nou je krenula na
zadatak. Prikriveno je dola preko Podluga do blizu ua rijeke Blije u Sa
nu, prela Bliju i kada je 3. eta 1. bataljona ve bila u centru i zapoela
borbu, i borci 3. ete 2. bataljona krenuli su u napad i uspjeli da prodru
do itnog magacina. Usput su meu partizane upala etvorica domobrana,
koji su bjeali pred 3. etom 1. bataljona, koji su odmah razoruani.17
Najtei zadatak je imao Udarni bataljon, koji je morao da se sa tri ma
la amca prebaci za najkrae vrijeme preko rijeke Sane na desnu obalu.
U svaki amac je moglo da stane etiri-pet boraca. Prvi amac se bio pre
vrnuo, pa se nekoliko boraca utopilo, jer nisu znali plivati. Tada je urin
Predojevi uao u sljedei amac i svojim primjerom uticao da se i ostali
borci odlue na prevoenje preko rijeke, iako veina nisu znala plivati. Ipak
je Udarni bataljon uspio da se za dva sata sav prebaci s lijeve na desnu
obalu nabujale rijeke Sane. Prebacivanje je izvreno uzvodno od eljezni
kog mosta, odnosno u rejon sela Krkojevaca.
Trea eta, omladinska, po prelazu rijeke dobila je zadatak da zauzme
eljezniki most i da potom produi cestom pored rijeke u grad do mosta
i centra. Desno od Omladinske ete bila je 2. udarna eta, a jo dalje i de
sno od nje 1. udarna eta. Bilo je dogovoreno da se u sluaju neuspjeha
akcije borci povuku preko eljeznikog mosta na lijevu obalu rijeke Sane.
Sve tri ete Udarnog bataljona bile su na svojim polaznim poloajima kada
je dolo do borbe u centru grada na lijevoj obali rijeke.
Omladinci udarnici su ve prvim juriom zauzeli eljezniki most i raz
bili neprijateljsku strau kod njega. Potom su produili cestom u grad. Ne
prijatelj je tukao nasumice prema partizanima i povlaio se ka centru gra
da. Tada se magla poela sputati, pa je nastao mrak iako je trebalo da se
razdanjuje.
Prva i 2. eta Udarnog bataljona su ve u 2,00 sata zauzele katoliku
crkvu, neki borac se popeo na toranj i zvonjavom uzbudio grad. Borci su
potom zauzeli i stan kotarskog predstojnika, Potu, kasarnu 3. satnije San-

16

17

Stanko Marjanovi: Prvi napad na Sanski Most, edicija Podgrme u NOB, knj.
2, str. 481484.
Mile Davidovi: Dijelovi 2. bataljona u borbi za Sanski Most juna 1942. godine,
edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 489490.

455

ske bojne (bivi Sokolski dom) i jo neke kue graene od tvreg materi
jala, da bi iz njih vrili dalje napade, odnosno branili se. U tim borbama
Udarni bataljon je zarobio dosta ustaa i domobrana.18
U to vrijeme poela je kia da pada i da se sputa magla, to je ote
alo odravanje veze izmeu eta i vodova Udarnog bataljona. Tada su se
poele sreivati i domobranske jedinice i prelaziti u protivnapad. U tom
su iz pravca Sasine, odnosno Poljaka i ehovaca, pristizale ustae koje su
napale na partizane s lea. Na tom pravcu tab Udarnog bataljona, za osi
guranje od Sasine, bio je rasporedio samo tri desetine. Raunalo se da e
4. bataljon 2. krajikog NOP odreda izvriti svoj zadatak, napasti na selo
Sasinu i druga okolna uporita. Meutim, iz pravca Sasine, osim mjesnih
ustaa napala je i 1. jurina bojna, za koju partizani uopte nisu znali. Te
jedinice su s lea napale Udarni bataljon u svanue, pa su partizani morali
da se povlae iz grada.
Neprijateljske snage iz pravca Pobreja i Demievaca su se strelja
kim strojem kretale prema gradu, a njima u susret iz grada iao je drugi
streljaki stroj. Borci 3. ete 2. bataljona su tada zauzeli poloaj na nasipu
industrijske pruge i na ivici jednog umarka. Kada su se neprijateljevi stre
ljaki strojevi dovoljno pribliili, partizani su otvorili vatru i prema jednom
i prema drugom neprijateljevom streljakom stroju. Iako je imao i mrtvih
i ranjenih, neprijatelj je nastavio nastupanje. Kako je partizanima pone
stalo municije, zamjenik komandanta 2. bataljona Mile Davidovi, koji je
bio s ovom etom, naredio je odstupanje preko nabujale rijeke Blije, kroz
Podlug, istim pravcem kojim su stigli prema Brdarima i Suhai.
Jedan dio 3. ete, omladinske, koji se bio najdublje probio u grad,
bio je skoro opkoljen u nekoj kui. Kada su primijetili da ih neprijatelj
opkoljava, vod se s tekom mukom probio tuen od dva neprijateljska stre
ljaka stroja, jedan je bio iza nasipa eljeznike pruge na desnoj obali ri
jeke, a drugi sa lijeve obale rijeke. Vod je uz borbu, izgubivi nekoliko bo
raca, stigao do eljeznikog mosta u sastav svoje omladinske ete. Meutim,
na mostu je bila bodljikava ica, a s druge strane rijeke neprijatelj je ve
bio zaposjeo poloaj, tako da se nije moglo povlaiti preko mosta. Zato se
omladinska eta povlaila prema junom dijelu sela Kruhara, uz potok
Glamonicu, gdje se na jednom proplanku susrela s komandantom Udarnog
bataljona urinom Predojeviem i urom trpcem, politikim komesarom
Udarnog bataljona, koji su bili sa dijelovima 1. i 2. udarne ete. Grupe i
pojedinci borci uz dozivanje su se probijah iz grada i ravnice prema selu
Kruharima.
Poto je neprijatelj odbacio Udarni bataljon, a kasnije i 2. etu 2. ba
taljona, sve svoje snage skoncentrisao je za izbacivanje 3. ete 1. bataljona
iz centra grada, od mosta i rijeke. Tada je komanda 3. ete donijela odluku
da se povue, pa je titei bokove izvukla etu iz grada. To je uinila i 1.
eta na njenom desnom krilu.
Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu nije imao tane infor
macije o toku borbi, a niti veze sa Udarnim bataljonom. Ipak se nadao da

18

urin Predojevi: Udarni bataljon 1. odreda, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,

str. 477478.
Duan Uzelac: Udarni bataljon u napadu na Sanski Most 1942. godine, ista
edicija, str. 485488.

456

e se ete uspjeti srediti i preduzeti novi napad na grad.1 Meutim, nakna

dna analiza situacije i gubljenje veze sa Udarnim bataljonom, pokazali su
da se napad na Sanski Most sa raspoloivim snagama ne moe obnoviti.
Nareeno je da se jedinice povuku na polazne poloaje.
U ovim borbama neprijatelj je imao sedamnaest ubijenih, meu kojim
jednog porunika, dva podoficira, trinaest domobrana i jednog andarma,
dok su ranjena dva oficira, est podoficira, 26 domobrana i jedan andarm.
Partizani su zarobili deurnog oficira garnizona komandira 4. satnije poru
nika Karla Baumgertla i osam domobrana. U borbama su poginula i tri gra
anina, dok ih je osamnaest ranjeno.20
U izvjetaju Zapovjednitva 3. orunike pukovnije od 2. jula 1942.
godine o upadu komunista u grad Sanski Most stoji:
Dne 27. lipnja 1942. godine oko 1 sat, komunistike naoruane snage,
njih oko 600700 sa desne i oko 500600 sa lijeve strane rijeke Sane, iz
vrile su jak oruani napad na grad Sanski Most, gdje su uspjeli probiti
se kroz nae domobranske i orunike redove i u sam grad.
Komunisti su najprije uspjeli iskoriavajui no i kiovito vrijeme,
izbaciti iz rovova nae strae kod eljeznike postaje i rimokatolikog ure
da na desnoj obali rijeke Sane, te zauzeti ove objekte, pa i obranbeni pro
stor od oko 400 metara. Nae oruane snage na ovome sektoru vodile su
estoku borbu sa komunistima sve do 8,45 sati, kada im je uspjelo na juri
izbaciti protivnika i ponovno zauzeti svoje poloaje.
Isto tako i na lijevoj strani rijeke Sane komunisti su uspjeli izbaciti
nau strau sa uporita (Muhii), te se probiti u sami centar grada sve d<3
glavnog betonskog mosta, zauzevi zgradu u kojoj je smjeten potanski
ured, dravna umarija obina Sanski Most.
Borbe na uporitima i uline borbe protiv partizana koji su uspjeli
se uvui u grad na ovoj strani trajale su sve do 4,30 sati, kada su nae
snage uspjele izbaciti neprijatelja iz grada i uporita te ponovo zauzeti svo
je poloaje za obranu.
Komunisti su u borbi upotrijebili i 12 bacaa koji su tukli na grad
sa Sanskih brda. Izbacili su oko 40 mina, ali bez tete na stambenim zgra
dama i bez rtava.
Meu poginulim partizanima je bio i Filip orak, zamjenik politikog
komesara Omladinske ete i pet omladinaca iz Jelainovaca: Duan, uro i
Milo Stani, Milan Dobrijevi i Mile Ilije Skundri, a Milo Medi je za
robljen.21 Poginula su i dva biva domobrana koji su kod Otoke dobrovoljno
preli u partizane, obojica su bila iz Zagreba, jedan metalski radnik, a drugi
tramvajski slubenik. Bili su u 3. eti 2. bataljona. Kada su dva neprijatelj
ska streljaka stroja napala na ovu etu kod rijeke Blije, obojica su stojei
pucala, pa su tada i poginula. Poginuli su i borci Savo Tadi, Mitar Vranjkovi i Luka Mudrini.
NOO oblinjih sela Dabra, Eminovaca, a potom i Jelainovaca i drugi
organizovali su prevoenje poginulih boraca u njihova sela, kao i ranjenih
boraca do partizanske bolnice u Grmeu.
Nakon napada na Sanski Most Operativni tab NOP i DV za Bo
sansku krajinu je izdao saoptenje u kojemu, pored ostalog, stoji:
Snage Prvog krajikog NOP odreda napale su 26. i 27. juna u noi
Sanski Most. Nai hrabri partizani u roku od 1 sata bili su ve u gradu i
unitili mnoga ustaka uporita.

19

20
21

Izvjetaj komandanta Operativnog taba NOP i DV za Bosansku krajinu od

27. juna 1942. g. o napadu na Sanski Most, Zb. IV/5, str. 324.
Bojna relacija Banjalukog zdruga za juni 1942. g., Zb. IV/6, str. 371.
Odveden u logor Jasenovac i ubijen.

457

U tom junakom napadu istakli su se svojom odlunou i hrabrou

borci 3. ete Prvog bataljona Petar kundri koji su u roku od pola sata
bili u centru grada zarobili deurnog oficira i vise ustaa. Naa artiljerija
sigurnim i snanim pogodcima poruila je veliki broj zgrada i napravila
meu vojskom i civilnim stanovnitvom stranu paniku. Kad smo ve bili
skoro gospodari grada i kad se je trebalo da uniti poslednje neprijatelj
sko uporite bolnica sa legionarima, spustila se je u gradu gusta magla
koja je onemoguila vezu naih jedinica jedne s drugom. Nae snage za
davi neprijatelju snaan udarac i nanijevi mu velike gubitke povukle su
se iz grada. Ovaj napad na Sanski Most poslije osloboenja Krupe jo je
dno je junako dijelo partizana Prvog odreda koji iz dana u dan juriom
na neprijatelja u gradovima uspjeno pomau razbijanje neprijateljske ofan
zive na nau Krajinu...
... Ovim zajednikim junakim borbama odgovaraju svi krajiki par
tizani na zloinaku ofanzivu njemako-italijanskog okupatora udruenog
sa ustako-etnikim banditima. Partizani nae Krajine pokazuju svojim
djelima da e junaki izdrati u ovoj velikoj borbi za slobodu svoga naroda
i svoje rodne grude.22
Nakon zavretka napada posada je traila pomo, pa je isti dan iz Bronzanog Majdana doao u Sanski Most bataljon domobrana sa vodom haubica.
Stigla je i 9. eta 10. pjeadijske pukovnije, te dopremljena municija za do
punu one koja je utroena u borbi.
ete 4. bataljona 2. krajikog NOP odreda su tek 28. juna izvrile na
pad, ali ne na Sasinu, kako je bilo nareeno, ve samo na Trnovu. Napad
je trajao oko dva sata i u 4 sata izjutra partizani su se morali povui. U
borbi je ranjen samo jedan domobran. Isti dan u 14 sati i 45 minuta u San
ski Most je dola jedna eta njemakih vojnika, ali se pred vee vratila u
Staru Rijeku, gdje je ostala kao posada.23
Dvadeset osmog juna, u 23 sata, dio snaga koje su dan ranije uestvo
vale u napadu na Sanski Most, izvrile su napad na ustako-domobranska
uporita u Demievcima i Pobrijeju. Naredni dan izjutra oko 4 sata par
tizani su se povukli. Neprijatelj je imao samo jednog ranjenog. U noi 28/29.
juna napadnuti su Kruhari, 5 km istono od Sanskog Mosta, ali bez ikakvog
rezultata.24
Meu zarobljenim neprijateljskim vojnicima i uhvaenim civilima bilo
je i zlikovaca, ustaa. Zato je tab 1. krajikog NOP odreda formirao vojni
sud u sastavu: Petar Vojnovi, zamjenik komandanta, dr Moni Levi, zamje
nik politikog komesara taba Odreda i Hazim Bilalbegovi, obavjetajac
1. bataljona. Svi zarobljenici su dovedeni u Eminovce, gdje su sasluani i
veina je osloboena, pa su otili svojim kuama na neosloboenu terito
riju. Osloboen je i domobranski porunik, deurni garnizona u Sanskom
Mostu. Samo nekoliko zarobljenika je osueno, za koje je utvreno i doka
zano da su vrili zloine.

POVRATAK UDARNOG BATALJONA IZ SANSKOG MOSTA

Okupivi veinu boraca Udarnog bataljona na jednom brdu u blizini
sela Kuhara, tab Bataljona je odluio, poto nema mogunosti da se pree
22

23
24

Izostavljeni su dijelovi Saoptenja u kojima se govori o borbi 2, 3. i 5. krajikog

NOP odreda, Zb. IV/5, str. 330331.
Zbornik, 1V/6, str. 371.
Izvjetaj taba 3. orunike pukovnije od 15. jula 1942. g. Zbornik IV/6, str. 375.

458

rijeka Sana na mjestu gdje su je no ranije preli, da preko sela Tramo

nje, Kozice, Sokolova dou u Ribnik, a onda preko Bravska i Meeeg
Brda u Jelainovce. tab je znao da su na sektoru sela Tramonje, Kozice
i Sokolova etnike jedinice i da treba dugo ii do Ribnika, gdje je tek
partizanska teritorija, ali drugog izlaza nije bilo. Bataljon je u jednoj ko
loni krenuo prema Tramonji, zatim Kozici. Usput je susreo neprijateljske
kolone koje su od Vrhpolja hitale u pomo sanskom garnizonu. Jedni na
druge su ispalili pokoji hitac ili rafal, ali bez uputanja u borbu.
Bataljon je usiljenim marom iao itav dan 27. juna, zatim itavu no.
Borci su bili premoreni, neispavani, gladni. Nisu poznavali put, pa su svaki
as zastajali, lijegali i padali u san i onda ponovo ustajali i kretali naprijed.
Bili su pokisli, ranjavih nogu, ali su i dalje usiljenim marom ili za elom
kolone. Kada su 28. juna, na Vidovdan, izbili nad jednu dolinu, dolje kod
crkve vidjeli su mnogo svijeta okupljenog na vidovdanskom zboru. Tu su
bili i etnici, koji kad ugledae partizansku kolonu, zapucae, a zbor se
razbjea.
Popodne 28. juna kad se Bataljon spremao da pree rjeicu Banicu,
s druge strane obale pojavio se partizan Ribnikog bataljona. On je dalje
bio vodi, pa su se borci iste veeri nali u Ribniku. Nakon kraeg odmora
u Ribniku Udarni bataljon je preko planine ie krenuo za Bravsko. Pro
lazili su dosta blizu neprijateljskih poloaja, pa je ustaki pukomitraljezac
osuo rafalom po koloni i ranio Bou Mru. Bataljon je produio na Brav
sko i tu prenoio. Sutradan je stigao u Jelainovce, gdje ga je doekalo
mnogo svijeta sa darovima. Bilo je mnogo suza radosnica, jer se sve do
dolaska kurira, dan ranije, nije znalo za sudbinu boraca Udarnog bataljona.
Mnogi su smatrali da je bataljon u takvom kraju gdje su jake ustake i et
nike snage stradao. Zato kada se bataljon pojavio na padinama Meeeg
Brda, veselju nije bilo kraja. Jedino je radost zbog povratka bataljona mu
tila tuga za poginulim borcima. Udarni bataljon je 1. jula produio u Luci-Palanku, gdje ga je saekalo preko sto seljakih kola, kojima su se borci
odvezli na krai odmor u Srpsku Jasenicu.
Nekoliko boraca Udarnog bataljona nije se uspjelo prikljuiti svom
bataljonu i preko Ribnika doi u Podgrme. Borac Milan Tadi je bio ra
njen, pa se krio petnaest dana u umi izmeu Kijeva i Tramonje. Tada su
ga pronali seljaci, odveli i skrili u kui Petra i Bogomira Samardije,
gdje su ga njegovali i lijeili, a onda prebacili do kue Rajka Borenovia.
I borac Milan Gavrilovi se krio kod seljaka u Tramonji, te jo pet bora
ca, pa su svi tokom ljeta doli u Podgrme.

459

3. AKTIVNOST I IVOT NA SLOBODNOJ TERITORIJI

U PRVOJ POLOVINI 1942. GODINE
OPERATIVNI TAB NOP I DV ZA BOSANSKU KRAJINU
U LUCI-PALANCI
Jo prije dolaska u Bosansku krajinu, dok je Operativni tab bio u
centralnoj Bosni, bilo je govora da se on premjesti u podruje Drvara ili
Podgrmea. Nakon osloboenja Prijedora i posjete Podgrmea, Kota Na
je odluio da se tab smjesti u Luci-Palanci25. Iz Luci-Palanke vodili su
najkrai putevi i prema Bihau, i Drvaru, i Kozari, i Kljuu i prema Manjai. U to vrijeme u Podgrmeu je sluba veze preko kurirskih relejnih sta
nica bila vrlo dobro organizovana i povezivala je sve njegove krajeve, ali i
susjedna podruja. Podgrme je tada imao i telefonske veze do svih tabova
bataljona prema Bosanskoj Krupi i Bosanskom Novom, Ljubiji i Sanskom
Mostu. tab 1. krajikog NOP odreda je tada bio u Benakovcu, gdje su se
stjecale sve telefonske veze.

Kua Sime Pratala u Luci-Palanci u kojoj se 1942. godine nalazio Opera

tivni tab NOP i DV Bosanske krajine (sadanji snimak).

460

Operativni tab se smjestio u kuu Sime Pratala. Zgrada se nalazila

na istini, bila je veoma uoljiva iz vazduha. Svakodnevno su tu stizali broj
ni kuriri iz svih krajikih i susjednih jedinica, kao i vojni i politiki ruko
vodioci, veinom na konjima. Skoro stalno se okupljao i narod pred ta
bom, da bi porazgovarao sa lanovima taba, ili uo ta ima novog na na
im i ostalim frontovima. Uz to u ovoj kui Operativni tab je doivio dva
bombardovanja, prvo 22. juna i drugo 6. jula 1942. godine.
Da bi se izbjegla takva uoljivost taba, odlueno je da se za nj uredi
bezbjednije mjesto u umi nedaleko od Luci-Palanke. Izbor je pao na Vo
dice, oko kilometar i po jugozapadno od Luci-Palanke. Za potrebe Opera
tivnog taba u Vodicama je sagraeno osam manjih ili veih objekata, uku
pne povrine oko 770 kvadratnih metara. Glavna zgrada za tab imala je
tri etae: podrum, prizemlje i tavan. Svi objekti su graeni od rezanih je
lovih brvana. Krov je bio od indre, pod i tavan od dasaka, a zidovi su bili
obloeni celuloznim karton papirom donijetim iz Tvornice celuloze u Dr
varu. Sve zgrade imale su elektrinu rasvjetu, koja se dobijala od struje
jednog benzinskog motora i dinamo maine.26
Operativni tab je i dalje zadrao kuu Sime Pratala za svoje potrebe,
kao i jo neke zgrade u Luci Palanci, posebno za intendanturu, za smjetaj
namirnica, oruja, municije i si.

uro Pucar Stari i lanovi Operativnog taba NOP i DV Bosanske krajine

sa borcima Zatitnice, u ljeto 1942. godine, u Vodicama kod Luci-Palanke.

25

26

Kota Na: Dolazak i neke borbe u Krajini, edicija Podgrme u NOB, knjiga 3,
str. 4748.
Mihajlo kundri: Graevinska djelatnost u Podgrmeu u toku NOR-a, edicija
Podgrme u NOB, knj. 3, str. 379.

461

Za novi smjetaj Operativnog taba znao je sav narod okolnih sela, ali
nikog nisu htjeli upuivati direktno tabu, ve Komandi mjesta, ili Optinskom odboru u Luci-Palanci, odakle je, ako je bilo potrebno, stranac sprovoen u tab u Vodice.
Sve do dolaska Vrhovnog taba u Bosansku krajinu, u Luci-Palanci,
a potom u Vodicama, zajedno su bili i Oblasni komitet KPJ i Operativni
tab NOP odreda za Bosansku krajinu. A tada, krajem avgusta 1942. godine.
Oblasni komitet KPJ je preao u Bosanski Petrovac. Meutim, sekretar Ob
lasnog komiteta KPJ uro Pucar Stari i lanovi komiteta i poslije preselje
nja sjedita Komiteta u Bosanski Petrovac esto su dolazili i boravili u sje
ditu Operativnog taba u Vodicama. Ovdje u Vodice dolazili su i koman
danti ili lanovi tabova i susjednih partizanskih jedinica, iz Banije, Kor
duna, Like, Dalmacije, kao i Glavnog taba NOP odreda Hrvatske.
Skoro svaki dan, naroito nedjeljom, brojni seljaci-domaini, prazniki
obueni, dolazili su u tab i Oblasni komitet KPJ da porazgovaraju sa u
rom Pucarom, Kostom Nadom, Osmanom Karabegoviem, a kada njih nije
bilo, onda i s nekim od lanova komiteta ili Operativnog taba. Tu su sa
znavali novosti o dogaajima u svijetu, sluali radio-vijesti, dobijali uputstva kako dalje da organizuju pozadinu da uspjenije sarauje s vojskom
u borbi za slobodu. Seljaci bi obino donijeli bocu rakije, voa i neki drugi
dar, kao kad idu u posjetu najdraim prijateljima.

Borci Zatitnice Operativnog taba NOP i DV za Bosansku krajinu u Vodica

ma kod Luci-Palanke, u ljeto 1942. godine.
U vrijeme dolaska Operativnog taba iz Ljubije u Luci-Palanku pada
i prebacivanje partizanskog aviona, kojim je pilotirao Franjo Kluz, u polje
juno od Luci Palanke. Odatle je avion kretao u nekoliko akcija. Nepri
jateljska avijacija nakon unitenja aviona u kojem su bili Rudi ajavec i
Dragutin Jazbec, kod Banjaluke 4. juna, nastojala je da pronae i drugi par-

462

tizanski avion. Zato je nasumice bombardovala 22. juna i Luci-Palanku,,

pored Srpske Jasenice, Suvaje i jo nekih slobodnih podgrmekih sela, ali
bez uspjeha. Meutim, prilikom drugog bombardovanja Luci-Palanke, 6. ju
la 1942. godine, neprijateljski avijatiar, njemaki porunik Pumb, je otkrio
mjesto gdje se nalazio avion i mitraljeskim rafalima ga zapalio, te je izgorio.
A upravo se Franjo Kluz spremao da dva dana kasnije, 8. jula bombarduje
Bosanski Novi i tako pomogne partizanske ete i bataljone u napadu na
to jako neprijateljsko uporite.
U borbama voenim za Prijedor, Sanski Most, Bosanski Novi partizan
ske jedinice su zaplijenile preko 2000 puaka i drugog oruja. Sav viak
oruja predan je Operativnom tabu u Luci-Palanci, koji ga je dodjeljivao
pojedinim partizanskim odredima za naoruavanje novih boraca, prije sve
ga omladinaca. Tako su 16. jula 1942. godine u Luci-Palanku dole dvije
ete od oko 230 omladinaca s podruja 5. krajikog NOP odreda. Operativni
tab im je dodijelio 205 puaka, pukomitraljez zbrojovku, etiri pukomi
traljeza Breda, teki mitraljez Maksim, sedam sanduka municije, 102
fieklije i 67 noeva. Naoruani omladinci vratili su se na podruje Petrov
ca gdje su ukljueni u sastav 5. krajikog NOP odreda.

FORMIRANJE PRVE PARTIZANSKE KRAJIKE BATERIJE I

RADIONICE OPERATIVNOG TABA U SUVAJSKOM MEUGORJU
U vrijeme dolaska Operativnog taba u Luci-Palanku formirana je i
prva partizanska baterija u Podgrmeu. Imala je dvije haubice jednu dobijenu od Petog krajikog NOP odreda, komandir odjeljenja je bio Petrovanin Marko Atlagi, i drugu zaplijenjenu u Prijedoru, komandir odjeljenja
je bio Petar Bukva iz Rasavaca. Za komandira baterije odreen je Dane
Milju. Baterija se smjestila u Fajtovce. Uestvovala je najprije u napadu
na Bosansku Krupu, 20. juna, potom na Sanski Most, 27. juna, zatim na
Bosanski Novi 7. jula 1942. godine. Baterija je bila u sastavu 1. krajikog
NOP odreda.
Kada su partizani zauzeli Rudnik Ljubiju, u njegovim pogonima for
mirana je partizanska radionica. Inenjer Mile Ljubii, tehniar Ivo-Io
Odi i grupa radnika napravila je tada oklopni automobil naoruan mitra
ljezima. Kozaraki partizani su ga iskoristili u prvim borbama polovinom
juna 1942. godine, ali su ga Nijemci uspjeli opkoliti, posada je tada napustila
vozilo i potom su partizani u kola ubacili bombe, koje su ga raznijele.
Tu su izraene i bombe koje su prvi partizanski piloti Franjo Kluz,
Rudi ajavec i Dragutin Jazbec bacali na neprijateljsku kolonu kod Ora
hove na putu Bosanska DubicaBosanska Gradika, zatim na neprijateljske
kasarne u Banjaluci. U radionici je opravljeno i oruje koje je zaplijenjeno,
ili se u borbi otetilo.
im se saznalo da neprijatelj jaim snagama napada prema Prijedoru,
Operativni tab je naredio da se iz Rudnika Ljubije evakuie sve to se moe
pokrenuti, a to e biti potrebno jednoj partizanskoj radionici za opravku
i izradu oruja, bombi i si. Seljakim kolima su evakuisani strojevi i ma
terija i dopremljeni u Luci-Palanku.
Nekoliko dana po dolasku inenjera Mile Ljubiia, tehniara Ive Odia i drugih radnika iz Ljubije, u Palanku je dopremljen jedan protivtenkov463

ski top bez zatvaraa. Nareeno je da se napravi zatvara i top osposobi

za djejstvo. Mile Ljubii nikad ranije nije vidio takav zatvara, ali je ipak
izradio crte zatvaraa. Na osnovu crtea kova Mirko Pratalo je u kovanici rukom i ekiem izradio odgovarajui zatvara koji je potpuno zamije
nio pravi, fabriki. Top je otpremljen u brigadu, na poloaj, gdje je uspje
no tukao.
Polovinom juna 1942. Oblasni komitet KPJ i Operativni tab su odluili
da na jednom bezbjednom mjestu organizuju partizansku radionicu za opravak i izradu oruja. U Meugorju je izabrano mjesto za podizanje zgrade
za smjetaj radionice Operativnog taba NOP za Bosansku krajinu. Odmah
je organizovano podizanje objekata, a potom su svi strojevi i evakuisani
materijal iz Ljubije prebaeni iz Luci-Palanke u Meugorje, gdje je avgusta
1942. poela rad ova radionica.

SNABDIJEVANJE PARTIZANSKIH JEDINICA

Jedan od najznaajnijih zadataka partizanske slobodne teritorije bio
je snabdijevanje partizanskih jedinica hranom i drugim potrebama. U svom
izvjetaju tab 1. krajikog NOP odreda 4. aprila konstatuje: ... Ishrana
ljudstva je prilina. Poelo se planski da stvaraju rezerve hrane kojima
rukovodi intendant odreda preko svojih organa i intendanata bataljona i
etnih ekonoma. Partizani jedu triput dnevno: doruak, ruak i veera.
Najvie se jede: grah, krompir i kupus sa frikim ili suvim mesom, a kadkada i bez mesa. Hljeb je veinom kukuruzni, a teak je neto ispod kilo
grama.27
Na konferencijama vojnih i politikih rukovodilaca 1. krajikog NOP
odreda 15. decembra 1941. i 22. januara 1942. godine u Majki-Japri, odlu
eno je da se radi stvaranja rezervi namirnica vri otkup ita, pa je ve u
prvo vrijeme otkupljeno najvie kukuruza, zobi i graha, a neto malo i pe
nice28. Od tada do proljea svi bataljoni, pa i neke ete u Podgrmeu spre
mili su rezerve hrane. Iz ugroenih sela u dolini rijeke Sane (Koprivne i
drugih), koja su bila na udaru neprijatelja, ve u martu 1942. je poela
evakuacija hrane u sela koja su se nalazila u dubokoj pozadini.
U tom periodu sakupljeno je kupovinom i dobrovoljnim prilozima
oko 90.000 kg kukuruza, penice, graha, zobi, koju je Podgrme ustupio
tabu 5. krajikog NOP odreda ... Na taj nain smo uspjeli da naem
drugarskom tabu 5. odreda pomognemo u ishrani i da mu olakamo dalj
nje voenje akcije protiv okupatora i njegovih saveznika, stoji u izvjetaju
taba 1. krajikog NOP odreda. Znatne koliine hrane sakupljene su u slo
bodnim selima sanskog sreza.
Stab 1. krajikog NOP odreda odobrio je iz vojnih rezervi 15.000 kg
kukuruza, neto graha i neto penice za ishranu hrvatskih i dalmatinskih
partizana, koji vode borbe protiv etnika Kninskog i Grahovskog sreza.29
Vrena je i razmjena soli za kukuruz i penicu. Tako je pored drugih,
u proljee 1942. godine u Luci-Palanku doao i Josip Cazi, politiki kome
Zb. IV/4, str. 147.
ss Zb. IV/3, str. 76.
29
Pismo taba 1. krajikog NOP odreda od 20. maja 1942. tabu 5. krajikog NOP
odreda o pruanju pomoi hrvatskim partizanima, Zb. IV/5, str. 87.
27

464

sar 3. likog partizanskog odreda sa karavanom od dvadesetak tovarnih ko

nja. Dotjerao je so i istu zamjenio za kukuruz jedan kilogram soli za
etiri kilograma kukuruza30.
tab 1. krajikog NOP odreda je 20. maja 1942. godine odobrio iz voj
nih rezervi 15.000 kg kukuruza, neto graha i neto penice za ishranu
hrvatskih i dalmatinskih partizana, koji vode borbe protiv etnika Knin
skog i Grahovskog sreza.31
Peti krajiki NOP odred je slao karavane od po trideset konja, sa prat
njom do magacina smjetenih u Grmeu, gdje je preuzimao namirnice i pre
bacivao preko svoje teritorije do grahovskog i kninskog sektora. I kasnije,
sve do neprijateljske ofanzive na Podgrme, krajem januara 1943. godine,
narod ovog kraja slao je pomo u hrani partizanskim jedinicama na pod
ruju Petrovca, Drvara, Grahova, Glamoa, Dalmacije i Like. Neke partizan
ske brigade formirane u ljeto i jesen 1942. godine imale su svoje magacine
i skladita hrane u Podgrmeu, odakle je karavanima prebacivana na polo
aje gdje su vodili borbe: na Manjai, oko Mrkonji-Grada, Jajca, Kupresa
i drugih mjesta.

IZGRADNJA MAGACINA U GRMEU

Jo u oktobru 1941. godine u tabu Krajinske divizije se raspravljalo
o potrebi gradnje magacina u Grmeu, pa je ona i zapoeta. Kada je pak
stigla, u martu 1942. godine, naredba Operativnog taba za Bosansku kra
jinu32, odlueno je da se sagradi vie magacina u umama Grmea, u koje
e se sklanjati ito i druge namirnice vojnih jedinica ali i stanovnitva po
jedinih sela i optina. U proljee i ljeto 1942. godine na sanskom podruju
sagraeni su magacini za ito i druge namirnice, osim magacina u Podgori,
sagraenog u jesen 1941. godine, jo: magacin i kukuruzana u Mednjai
iznad Luci-Palanke, magacin u Vriu iznad Luci-Palanke, vojni mlin i ma
gacin u Velikoj Vodi i magacin i kukuruzana u Velinoj Vodi kod Meeeg
Brda.
Optinski NOO Luci-Palanka je preuzeo magazu Obrada Daljevia,
organizovao njeno demontiranje i prenos u Mednjau, 200 m jugozapadno
od k. 571, jugozapadno od Luci-Palanke. Tamo je magaza montirana i u nju
smjeteno ito s podruja lucipalanske optine. NOO optine Luci-Palanke
je organizovao odrasle ljude i omladinu, pa je za 24 sata iz magaze iznijeto
ito i prebaeno u Mednjau, a odmah zatim demontirana je magaza, graa
pretjerana i magaza ponovo montirana, sada u umu. Kada je predsjednik
Optine Simuka Pratalo o tom referisao na konferenciji u Operativnom
tabu, dobio je na poklon sat od Operativnog taba. Uz ovaj magazin u Med
njai su sagraene jo tri kukuruzane, tako da su sva etiri objekta imala
92 kvadratna metra povrine.
U vrijeme gradnje novih magazina u Grmeu su sagraena i dva maga
zina ukupne povrine 200 kvadratnih metara. U njih je smjetena mast,
Kazivanje Ahmeta Kadia autoru, 22. januara 1980. godine.
Pismo taba 1. krajikog NOP odreda od 20. maja 1942. g. tabu 5. krajikog
NOP odreda o pruanju pomoi hrvatskim partizanima, Zb. IV/5, str. 87.
sa Zb. IV/3, str. 238.
30
31

30 Srez S. Most u NOB

meso i jo neke namirnice, koje su potom dostavljane partizanskim jedini*

ama irom Bosanske krajine, pa i dalje.
U Jelainovcu je do rata postojao vei parni mlin Milkana Srdia, koji
je nastavio raditi i nakon poetka ustanka. Kada se u ljeto 1942. godine
prilo gradnji novih magacina i bolnica u Grmeu, odlueno je da se ovaj
mlin premjesti iz Jelainovaca u Grme. To je uraeno i zbog toga to je
mlin zbog dima i pare bio uoljiv iz aviona, pa je ee napadan. Kako nije
bilo puta do Velike Vode, mlin je morao biti prevuen preko Luci-Palanke
i Koranice do umske pruge, a onda prugom do Velike Vode, 200 metara
daleko do eljeznike stanice Velika Voda, tj. oko 1200 m sjeverno od Ja*
vornjae, kota 1407. Mjestimino je parni kotao mlina vuklo i deset pari
konja. Za smjetaj parnog kotla, mlina i elektrine centrale sagraena je
odgovarajua zgrada. Tu su sagraene zgrade za vojnu pekaru i tri velika
magacina za smjetaj ita. Ukupna povrina svih pet objekata je bila 340
kvadratnih metara. Mlin sa ureajima je vrlo brzo prebaen i montiran,
tako da je za rekordno kratko vrijeme proradio u Velikoj Vodi, a tako isto
i pekara i elektrina centrala, koja je davala rasvjetu mlinu i pekari. Ove
zgrade u Velikoj Vodi su podignute od grae demontiranih objekata u Mijaici koja je doveena umskom prugom do Velike Vode. Iz ovog mlina
veoma mnogo samljevenog ita je tovareno u vagone, pa preko Bravska
otpremano na podruje oko Kljua, Petrovca, Drvara, Glamoa i Mr konji*
-Grada partizanskim i proleterskim jedinicama koje su se na tim sektorima
borile. Mlinom je i dalje rukovodio njegov vlasnik Milkan Srdi, koji je
organizovao i premjetanje postrojenja iz Jelainovaca u Veliku Vodu u
Grme.
Tokom ljeta i jeseni 1942. godine u Veljinoj Vodi, oko 500 metara sje*
verno od k. 1122, ispod Dujanovca, sagraeni su jedan magacin i trinaest
kukuruzana, ukupne povrine 435 kvadratnih metara. Nedaleko od ovog ma
gacina ima izvor pitke vode, Veljina Voda.
Neprijatelj prilikom prodora u ove osloboene krajeve, januarafe
bruara 1943. godine, nije otkrio ovo mjesto, pa su magacini i kukuruzane
koriteni sve do zavretka rata. U ove kukuruzane smjetan je kukuruz eva*
kuisan iz osloboene sanike doline.
Svi ovi kao i drugi objekti sagraeni u Grmeu bili su dobro kamu
flirani da ih neprijatelj ne bi mogao otkriti iz vazduha. Svaki objekt je
imao i svoj broj, a do njih su ila samo odreena lica. Straa kod objekata
bila je brojno mala, jer je stanovnitvo u selima podno ume bilo najbolji
uvar ovih bolnica i magacina. Po danu je upotrebljavan samo drveni ugalj
(umur), jer daje slab dim, a po noi je loeno ogrevno drvo. Zbog toga je
bila organizovana svakodnevna proizvodnja drvenog umura da bi ga bilo
dovoljno i u rezervi za predstojeu jesen i zimu. Paljenje umura je organizovano daleko od podignutih objekata.33

33

Mihajlo kundri: Graevinska djelatnost u Podgrmeu u toku NOR-a, edicija

Podgrme u NOB, knj. 3, str. 367391.
Mihajlo kundri je u 1942. godini, kao komandant Podgrmekog podruja, ru
kovodio gradnjom novih vojnih objekata u Grmeu. Poslije rata on je prikupio
obilje podataka o toj aktivnosti tokom rata i u ediciji Podgrme u NOB ob
javio sve najvanije podatke na osnovu kojih su napisana poglavlja o bolnica
ma i magacinima i u ovoj knjizi.

466

VOJNO-POLITIKI KURSEVI
(april juni 1942. godine)
U prvoj polovini 1942. godine nastavljen je rad omladinskih vojno-politikih kurseva. etvrti po redu omladinski vojno-politiki kurs zavren je
24. aprila 1942. godine. Sauvan je izvjetaj taba 1. bataljona Petar kun
dri, kojim izvjetava tab 1. krajikog NOP odreda da je 24. aprila 1942.
g. zavren vojno-politiki kurs i da su omladinci ve rasporeeni po eta
ma.34 Kako je o zavretku kursa javljao tab 1. bataljona, sigurno je da je
odran na sanskom srezu, najvjerovatnije u Jelainovcima. Na zavretku
kursa omladinski rukovodilac Vaso Pratalo je govorio omladincima i po
zvao ih da se dobrovoljno jave za prenoenje namirnica, da svaki od njih
ponese po 10 kg brana iz palanskog mlina do Protuetnikog udarnog ba
taljona. Javilo se oko 70 omladinaca koji su preuzeli brano i iz Luci-Palanke preko Jelainovaca, Sanice, Bravska, Crkvenog, Ribnika, Slatine, a
avice i Sitnice odnijeli ga do Donjeg ljivna, gdje su nali Protuetniki
udarni bataljon. Omladincima su se tada zahvalili Vojo Todorovi, koman
dant i Velimir Stojni, zamjenik politikog komesara Bataljona. Istim pu
tem omladinci su se vratili u Jelainovce, a potom otili u jedinice prema
rasporedu.
Peti kurs je vjerovatno odran majajuna 1942. g., ali o njemu nema
podataka, esti omladinski vojno-politiki kurs zavren je 5. jula. Obavje
tavajui Operativni tab za Bosansku krajinu o organizovanju omladinskih
vojno-politikih kurseva, tab 1. krajikog NOP odreda pie:
Juer, 5. VII, zavren je esti omladinski vojno-politiki kurs I Kraj.
odreda koji je odran u Lipniku. Kurs je zavrilo 62 omladinca. Zakletva
je poloena sveano pred narodom i omladinom. Povodom polaganja za
kletve odran je veliki narodni zbor sa omladinskom priredbom. Odran
je zajedniki ruak naroda i omladine koja je zavrila kurs. U toku dana
njeg dana bie omladinci rasporeeni po jedinicama.35
Ovaj kurs su pohaali omladinci sa Kozare, koji su u ofanzivi preli
u Podgrme. Pred zavretak ovog, estog po redu omladinskog vojno-politikog kursa, u Lipniku je poeo sedmi Kratki kurs od 10 dana, koji je
pohaalo trideset omladinaca iz Ribnika. Ovi omladinci, po zavretku kur
sa, vjerovatno 9. jula, vratili su se u Ribnik, gdje su rasporeeni u parti
zanske ete.
Spomenutim dopisom tab 1. krajikog NOP odreda izvjetava da e
od 10. jula istovremeno poeti raditi dva omladinska vojno-politika kursa,
jedan u Benakovcu, a drugi u Jasenici, i da e na svakom kursu biti po
120 omladinaca.
Sauvana spomenuta dva dokumenta, izvjetaj taba 1. bataljona Pe
tar kundri od 24. aprila i izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od
6.
jula, potvruju da su se etvrti, peti i esti kurs odrali na sanskom
srezu, u Jelainovcima, Majki-Japri i Lipniku.
Poto su za nastavnike kurseva u Benakovcu i Srpskoj Jasenici odre
eni za vojnu nastavu Stevo Samardija, Ilija ia, Milutin aponja i Franc

34
35

Regionalni muzej Biha, mikrofilm.

Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 6. jula 1942. godine, Zb. IV/6, str.
46-47.

467

Ivanu, a za politiku nastavu Branko Mihajlovi, jo jedan drug iz Banije,

jer su oni bili nastavnici na sva tri omladinska kursa odravana od aprila
do jula 1942. godine.
Tokom aprila 1942. godine tab 1. krajikog NOP odreda organizovao
je prvi petnaestodnevni vojno-politiki kurs za komandni kadar eta i ba
taljona u koli u Benakovcu. Ovaj prvi kurs komandira i politikih kome
sara iz Sanskog bataljona pohaali su: Milani Miljevi, zamjenik koman
danta bataljona, Mile Davidovi, komandir Prijedorsko-ljubijske ete, Rade
Erceg, politiki komesar 3. ete, Ilija Latinovi, zamjenik komandira ete
iz Bravska, Ostoja Majki, zvani Major, zamjenik komandira ete, Stojan
Bjelajac i Janko Radulovi, zamjenici politikih komesara eta, Mihajlo
Peji, zamjenik komandira ete, Sveto Liina i jo neki. Po zavretku kursa
Mile Davidovi je rasporeen na dunost zamjenika komandanta 2. bata
ljona, Sveto Liina (koji je na kurs doao iz Novske ete) rasporeen je na
dunost zamjenika politikog komesara 1. bataljona, a ostali su se vratili
na dunosti na kojima su se nalazili prije dolaska na kurs.
Drugi vojno-politiki kurs za komandni kadar je odran tokom maja
1942. godine, isto u koli u Benakovcu. Kurs je poeo 2. maja, ali je bio
prekinut dva-tri dana pred akciju napad na Prijedor, pa je nastavljen po
slije osloboenja Prijedora i trajao jo etiri-pet dana, ukupno oko petnaest
dana. Ovaj kurs pohaali su pored ostalih Vlado Proi i Stevo Vjetica,
komandiri eta, Rade Brki, zamjenik komandira 2. ete, Stojan Maki,
politiki komesar 2. ete i jo neki komandiri i komesari sa sanskog sektora.
Svi oni su se vratili na svoje dunosti.
Na oba ova kursa vojno-strune predmete predavao je Petar Vojnovi,
a politike dr Moni Levi.

468

X Razvoj NOB u drugoj polovini

1942. godine
1. DOLAZAK VRHOVNOG TABA I GRUPE PROLETERSKIH
BRIGADA U BOSANSKU KRAJINU
Razvoj situacije u Bosanskoj krajini, a time i na teritoriji sreza Sanski
Most, u drugoj polovini ratne 1942. godine neodvojivo je vezan za zbivanja
na jugoslovenskom ratitu, a pogotovu na njegovom centralnom i sjevero
zapadnom dijelu, za tokove i rezultate irenja NOB, koju je godinu dana
ranije pokrenula i njome neprekidno i pouzdano rukovodila KPJ. A da bi
se ti dogaaji na naem tlu mogli ire shvatiti i lake dovesti u kontekst
cjelokupnih napora i rezultata borbe antihilterovske koalicije, potrebno je,
bar u najkraem, uiniti osvrt na zbivanja na svjetskim prostranstvima iz
tog vremena.
Sredinom ratne 1942. godine njemake trupe, potpomognute italijanskim, maarskim i rumunskim vojnim formacijama, zapoele su novu veli
ku ofanzivu na Istonom frontu, sve dublje prodirui na jugu Sovjetskog
Saveza. Svijetom su prijetee odjekivale vijesti: Nijemci zauzeli Pjatigorsk,
Sevastopolj, Rostov, izbili na desnu obalu Volge sjeverno od Staljingrada,
alpinistike jedinice Vermahta istakle zastavu sa kukastim krstom na sam
vrh Elbrusa, najvii vrh Kavkaza ...
Na afrikom ratitu njemako-italijanske snage zauzimaju Tobruk i El
Alamejn, odbacujui britanske trupe do blizu Aleksandrije i Sueca...
SAD su se grevito borile da uspostave ravnoteu snaga u hrvanju sa
carskim, imperijalistikim Japanom, lanom Trojnog pakta...
Antihitlerovska koalicija se tada nalazila pred veoma tekim ratnim
problemima i sa svojim snagama uglavnom u povlaenju. U takvoj situaciji,
radi obezbjeivanja sopstvenih interesa, Moskva, London i Vaington nekim
svojim potezima, objektivno oteavaju NOB u Jugoslaviji: eril i Rusvelt u
svojoj deklaraciji podravaju kralja Petra i izjavljuju svoju elju da u slo
bodnoj Evropi vide obnovljenu i sreenu Jugoslaviju, a zvanine agencije

469
I

tih zemalja objavljuju i pozdravljaju ukaz o imenovanju Drae Mihajlovia

za naelnika taba Vrhovne komande Jugoslavnske vojske u otadbini,
koja, kako i dalje uporno navode, vodi borbe protiv Nijemaca, mada su
upravo tada objelodanjeni i prvi sporazumi izmeu etnika i ustaa, kao
osvjedoenih kvislinga, za borbu protiv NOP-a, i mada je tada Musolini, na
sastanku sa svojim komandantima u Gorici, pored nareenja da jo bre,
gvoem i vatrom, uspostavimo mir u Dalmaciji i Sloveniji, odobrio saradnju svih trupa sa etnicima Drae Mihajlovia. Tih dana i sovjetska
vlada sa jugoslovenskom kraljevskom vladom u Londonu potpisuje spora
zum o podizanju jugoslovenskog poslanstva u Moskvi na stepen ambasade.1

MAR GRUPE PROLETERSKIH BRIGADA ZA BOSANSKU KRAJINU

Drugom polovinom juna 1942. godine, nakon dvomjesenih iscrpljujuih borbi u treoj neprijateljskoj ofanzivi, Vrhovni tab NOP i DV Jugosla
vije i CK KPJ su se, sa pet brigada 1. i 2. proleterska, 3. sandaka i 4. i 5.
crnogorska) i Hercegovakim odredom nalazili na podruju Zelengore, na
tromei Crne Gore, Srbije i Bosne i Hercegovine. Tu su Vrhovni tab i
CK KPJ 19. juna odrali sjednicu na kojoj je analizirana vojno-politika
situacija u podruju Crne Gore, Sandaka i Hercegovine, kao i situacija na
podruju gdje je sada vodstvo revolucije bilo sa pet brigada. Razmatrani su
mogui pravci prodora ove grupe. Bila su mogua tri rjeenja: odlazak u
Srbiju, odlazak u istonu Bosnu, ili odlazak u zapadnu Bosnu. U procjeni
se polo od toga da su u Srbiji okupatori i izdajnici veoma jaki pa se gru
pacija od oko 6.000 partizana ne bi mogla uspjeno odrati i obnoviti usta
nak. Nije dolazila u obzir ni istona Bosna gdje su okupatori, zajedno sa
ustaama i etnicima, uspjeli da razbiju nekoliko partizanskih odreda, uspo
stave jake garnizone i znatno ih uvrste, dok su partizanske snage bile malo
brojne i u veoma tekoj vojnikoj situaciji, stalno napadane od Nijemaca,
ustaa i etnika. Jedini povoljan pravac za nastupanje proleterskih i udar
nih brigada bila je zapadna Bosna, odnosno Bosanska krajina. Vrhovni tab je
imao obavjetenje da su se partizanske snage odrale i veoma razvile na
podruju Kozare, Grmea, Bosanskog Petrovca i Drvara, etniki sporazumi
sa ustaama, puevi na Manjai i u centralnoj Bosni, kao i jaanje etnika
oko Knina i Grahova nisu uspjeli da zadre ofanzivu krajikih partizana,
naroito poslije zauzimanja Prijedora i Ljubije. Cijenei vojno-politiku situ
aciju Vrhovni tab i Centralni komitet su donijeli jedino mogue ispravno
rjeenje sa brigadama
krenuti u Bosansku krajinu.2
Znatno poslije rata,
aprila 1961. godine, u lanku Sjeanje
narodnooslobodilakog rata i revolucije Josip Broz Tito je zabiljeio:

na dane

... Rekao sam

da treba ii tamo gdje emo ih
(brigade prim.
B. B.) omasoviti, gdje je arite najjaeg
partizanskog razmaha, a to je

Svi podaci o vojno-politikim dogaajima u svijetu i podrci zapadnih savezni

ka Drai Mihajloviu prema Hronologiji oslobodilake borbe naroda Jugo
slavije 19411945, dogaaji opteg karaktera za jun, jul 1942, VI, Beograd,
1964.
Mio Lekovi: Ofanziva proleterskih brigada u leto 1942, VII, Beograd, 1965.
godine, str. 2230.

470

zapadna Bosna. Mi smo tano znali ta stoji dalje... Ja sam rekao da emo
mi sa pet brigada, ovako vojniki, ratniki prekaljenih, moi tako ogromno
mnogo da uinimo, da emo moi popuniti brigade i stvoriti vie vojske.3
Dvadesetog juna u Vrhovni tab, u selo Vrbnicu pozvani su tabovi
2, 3. i 4. proleterske brigade. Saoptena im je odluka o maru u Bosansku
krajinu, koji e poeti 24. juna 1942. godine. Peta crnogorska udarna brigada
je ostala sa bolnicom i Hercegovakim odredom, da bi u Bosansku krajinu
krenula neto kasnije.
etiri brigade su na poetku mara imale oko 3.800 boraca naoruanih
sa oko 3.050 puaka, 138 pukomitraljeza, 37 tekih mitraljeza, est tekih i
devet lakih minobacaa, brdskim topom i topom pito itd. Uz tako brojno
i jako naoruanje ila je i velika koliina municije. Svaki trei proleter je
bio lan KPJ, a ostali kandidati za lana Partije ili skojevci.4
Ova grupacija je, pod komandom Vrhovnog taba, sa Zelengore prema
Bosanskoj krajini nastupala preko planine Treskavice, pored Kalinovika,
preko planine Bjelanice, zatim preko pruge arajevo-Mostar u rejonu Blauj-Konjic, a potom preko Prozora, ita, Gornjeg Vakufa u rejon Livna,
Bugojna i Donjeg Vakufa. Na tom pobjedonosnom maru tokom jula bri
gade su zauzele Tarin, Pazari, Hadie, Kreevo, Konjic, ebei kod Trav
nika, Gornji Vakuf, ujicu, Duvno i Livno.
Peta crnogorska brigada je, poslije jakog napada neprijatelja na njene
poloaje i bolnicu krenula, zajedno sa Hercegovakim odredom, za grupaci
jom Vrhovnog taba, pa su 5. avgusta stigli u rejon osloboenog Prozora.
1,

VOJNO-POLITIKA SITUACIJA U BOSANSKOJ KRAJINI

SREDINOM 1942. GODINE
Dok se grupa proleterskih brigada nalazila na Zelengori, u Bosanskoj
krajini i graninim dijelovima Hrvatske postojala je velika slobodna terito
rija. U Bosanskoj krajini ona je obuhvatala itavu Kozaru (do ofanzive ne
prijatelja na Kozaru junajula 1942. godine), itav Podgrme (bez gradova),
itavo podruje Bosanskog Petrovca i Drvara, kao i dijelove teritorije kljukog, grahovskog, glamokog, jajakog i mrkonjikog sreza, a u Hrvatskoj
vei dio Banije i Korduna, skoro cijelu Liku, dijelove Dalmacije, Gorskog
kotara i Pokuplja. Partizani su u svojim rukama drali gradove: Bosanski
Petrovac, Drvar, Srb, Donji Lapac i Korenicu, zatim, od 20. jula, Glamo,
a jedno vrijeme i Prijedor, Bosansku Krupu, Veliku Kladuu i Mrkonji-Grad. Na tim podrujima su tada djejstvovale jake partizanske snage.
U Bosanskoj krajini su se nalazili: 1. krajiki NOP odred u Podgrmeu,
2. krajiki NOP odred na Kozari, 5. krajiki NOP odred na podruju Petrov
ca i Drvara, te, neto manji, 3. krajiki NOP odred u Janju i Pljevi i 6. kra
jiki NOP odred na sektoru Kljua i Mrkonji-Grada. Tu je u to vrijeme bila
i 1. krajika NOU brigada.
U Hrvatskoj su u to vrijeme grupe likih i kordunakih NOP odreda,
te Banijski, 1. i 2. primorsko-goranski, Sjeverno-dalmatinski i umberako-pokupski NOP odred.

3
4

Komunist, 6. aprila 1961. godine.

M. Lekovi, n. d., str. 40.

471
i

Drugovi krajinici, budite ponosni to se

za slobodu, kako u vojsci tako i u pozadini!

nalazite

prvim

redovima

borbe

Iz Titovog govora odranog na smotri 4. krajike NOU

divizije u Jasenici 7. januara 1943.

Marujui na elu grupe proleterskih brigada ka Bosanskoj krajini,

Vrhovni tab je 26. jula stigao na Cincar-planinu, u logor Livanjskog NOP
odreda. Dan prije toga vrhovni komandant Josip Broz Tito je u Donjem
Malovanu dobio izvjetaj taba 2. proleterske brigade o susretu sa starje
inama i borcima 3. krajikog NOP odreda kod Donjeg Vakufa. Istog dana
u Donji Malovan je stigao Rade Marjanac, komandant 3. krajikog NOP
odreda, koji je detaljnije upoznao Vrhovnog komandanta i lanove Vrhov
nog taba sa situacijom u Bosanskoj krajini.
O
nastupanju Vrhovnog taba sa grupom proleterskih brigada prema
Bosanskoj krajini u Operativnom tabu za Bosansku krajinu nije se nita
znalo sve do njihovog dolaska na sektor 3. krajikog NOP odreda. Tek
26. jula, neposredno po izdavanju zapovijesti za napad na neprijatelja u
Kljuu, Kota Nad, komandant Operativnog taba, dobio je obavijest da
odmah krene na Cincar-planinu, do Vrhovnog taba. Istovremeno je krenuo
i uro Pucar Stari, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu.
Tri dana kasnije stigli su na planinu Cincar, gdje su zatekli Vrhovni tab i
vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita. uro Pucar je podnio izvjetaj o
politikoj, a Kota Nad o vojnoj situaciji u Bosanskoj krajini. Komandant
Operativnog taba je raportirao da u Bosanskoj krajini ima 14.000 naoru
anih boraca.5
Neosporno, to je svjedoilo o snanom razmahu borbe u ovom dijelu
zemlje, ali e se dolaskom Vrhovnog taba i grupe proleterskih brigada
borbe jo vie razbuktati, narodna vlast proiriti i ojaati politike organi
zacije se omasoviti, i to ne samo na podruju Bosanske krajine ve i Like,
Korduna, Banije i Dalmacije. Time su stvoreni svi uslovi za dalje razvijanje
NOB-a i irenje NOP-a, to e rezultirati stvaranjem veoma prostrane oslo
boene teritorije i Prvim zasjedanjem AVNOJ-a u Bihau, 26. i 27. novem
bra 1942. godine. Uz to, pojava proleterskih brigada u podrujima pod et
nikom vlau izazvala je krizu u njihovim redovima, a neki su pokuavah
da uspostave kakve-takve veze s proleterskim brigadama, oekujui da e se
tako iskupiti za zloine koje su ve poinili.6
Budui da su se pridole proleterske brigade u prvom trenutku zadr
ale na podruju Livna, Bugojna i Donjeg Vakufa,7 tj. juno od demarkaclone linije izmeu okupacionih zona Njemake i Italije, Nijemci nisu intervenisali protiv njih, oekujui, vjerovatno, da e Italijani i ustae sami spri
jeiti dalje nadiranje partizana na sjever. Meutim, komandant borbene gru
pe Zapadna Bosna general-major tal, u izvjetaju njemakom generalu
u Zagrebu, tih dana, izmeu ostalog, pie:
... Slabe hrvatske snage koje se sada bore u III zoni, uprkos mno
gim lijepim uspjesima, nisu u stanju da zaustave, a kamoli unite, parti
zane koji se pribliavaju kao val za valom ...
... postoji vjerovatnoa da e se bande okrenuti plodnim podruji
ma zapadne Bosne i time u dogledno vrijeme stupiti u vezu sa dobro organizovonim snagama u Grmeu, pa tako znatno promijeniti situaciju u ju
nom dijelu podruja. Jasni znaci za ovakav razvoj situacije su napadi na
Kota Na: Raport drugu Titu o stanju u Bosanskoj krajini, edicija Podgrme
u NOB, knj. 3, str. 151.
6 Izvjetaj taba 3. krajikog NOP odreda od 27. jula 1942. zamjeniku komandan
ta Operativnog taba za Bosansku krajinu, Zb. IV/6, str. 144.
7 Isto.
5

474

hrvatska uporita izmeu Sanskog Mosta i D. Vakufa, to je, izmeu osta

log, dovelo i do gubitaka G. Sanice i Kljua *
Dana 14. avgusta 1942. godine Banjaluki zdrug u svom izvjetaju
Zapovjednitvu 2. domobranskog zbora pie i sljedee:
U toku ovih borbi, zapaeno je:
Partizani, poslije poraza na Kozari, rade po jednom boljem planu.
Ne uputaju se u pojedinane napade slabijim snagama, ve za napad na
pojedine posade prikupljaju sve raspoloive snage, a samo sa manjim dije
lovima vre demonstrativne napade na oblinje posade, da bi sprijeili oda
iljanje pomoi stvarno napadnutim posadama.
Kako su u zadnje vrijeme dobili jaka pojaanja iz Like, a navodno i
iz Crne Gore, partizanske bande iz Grmea, u stanju (su) da za odluni
napad na jednu posadu, bez velikih potekoa prikupe snage od 4 do 5.000
naoruanih ljudi ...

8 Arhiv VII, k. 8, br. reg. 13/1.

Zb. IV/6, str. 474.

2. ORGANIZOVANJE NOVIH PARTIZANSKIH JEDINICA

FORMIRANJE 4. BATALJONA 1. KRAJIKOG NOP ODREDA
U julu 1942. godine u selu Slatini, zaselak Jeftii, formiran je 4. bata
ljon 1. krajikog NOP odreda. U njegov sastav ule su Prijedorsko-ljubijska,
Omladinska (novoformirana) i Majkijapranska. U sastav Omladinske e
te uglavnom su uli omladinci koji su tokom proljea zavrili vojno-politiki
omladinski kurs, a veina ih je bila rodom s podruja sanskog sreza.
Svaka eta imala je oko 120, a bataljon oko 420 boraca. Sve tri ete su
imale ukupno pet pukomitraljeza, dok je pri tabu Bataljona bio Mitralje
ski vod sa dva teka mitraljeza.
Krae vrijeme, u periodu jul- avgust,
bila je i jedna eta kozarakih partizana
Kozare za vrijeme neprijateljeve ofanzive.
Mandiima, u Podvidai, a drala je poloaje na

pod komandom taba 4. bataljona

koji su uspjeli da se prebace s
eta Kozarana je logorovaia u
uelu i Rukovcu.

tab 4. bataljona su sainjavali: komandant Bogdan ia, politiki ko

mesar Ratko Novakovi, zamjenik komandanta Vlado Proi, zamjenik poli
tikog komesra Rajko Jovi, obavjetajac Milo Predojevi, sekretar Radosav Resanovi, intendant Ilija Mareti i bolniarka Zora Krea. Ve u sep
tembru na dunost politikog komesara doao je Joakim Jaa Rajter (pseu
donim Luka Raji), dok je Ratko Novakovi otiao na novu dunost.
Komandir 1. ete bio je Trivo Jelisavac, njegov zamjenik Pero Vukojevi i politiki komesar Uro Damjanovi. U 2. eti komandir je bio Mirko
Vejnovi, njegov zamjenik Boo ia i politiki komesar Ivo Oroz. U 3. eti
komandir je bio Trivo Majki, njegov zamjenik Stevo Dakula i politiki
komesar uro Raeta. Kako je poetkom jeseni Trivo Jelisavac otiao za ko
mandira strae pri Komandi mjesta u Budimli-Japri, za komandira 1. ete
doao je Milo Predojevi.
tab 4. bataljona najprije se smjestio u kuu Duana Majkia u Had
rovcima, a ubrzo preao u Lukavice i smjestio se u jednu naputenu kuu.
Novoformirani bataljon je najprije vodio borbe prema Agiima, eli i
na Antonia brdu, a potom preao na podruje sela Slatine i Podvidae i
djejstvovao sa poloaja prema Starom Majdanu i Staroj Rijeci.
Snabdijevanje bataljona hranom organizovali su NOO Slatine, Podvidae i okolnih sela, kao i Muslimani Budimli-Japre, Zenkovia i irkia.
Dok je ovaj bataljon boravio u Lukavicama, Podvidai i drugim selima,
odrano je vie zajednikih konferencija partizana i stanovnitva ovog kraja.

476

KONFERENCIJA RUKOVODILACA JEDINICA 1. KRAJIKOG

NOP ODREDA
tab 1. krajikog NOP odreda je 16. jula, s poloaja, uputio poziv ta
bovima bataljona i komandama eta da dou na konferenciju koja e se
19. jula odrati u Lipniku, sa sljedeim dnevnim redom:
1. Izvjetaj tabova bataljona i eta o vojnoj i pol. situaciji.
A) Vojna situacija: brojno stanje oruja i municije, brojno stanje ljud
stva po etama i bataljonima, stanje odjee i obue, zdravstveno
stanje, stanje ishrane, borbena gotovost jedinica, disciplina i smje
taj (logorovanje), izvjetaj o akcijama posljednjih mjesec dana.
B) Politika situacija: politika svijest jedinica, politika bratstva, odnos
prema etnicima, borba protiv pijunae, borbenost i moral jedinica,
rad pol. komesara eta i bataljona, odnos vojske i naroda, pozadina
u slubi vojske itd.1
Na kraju su podnijeti izvjetaji
a u zakljuku su dati budui zadaci.

rukovodilaca

intendanture

saniteta,

Poziv su potpisali komandant i politiki komesar odreda Milorad Mija

tovi i Veljo Stojni. Konferencija je zakazana na inicijativu Operativnog
taba za Bosansku krajinu. Meutim, ona nije odrana u Lipniku, ve u
zgradi kole u Bosanskom Milanovcu. Prisustvovali su komandiri i politiki
komesari eta, komandiri i politiki komesari bataljona i lanovi taba
1. krajikog NOP odreda, te Kota Na, komandant i Osman Karabegovi,
politiki komesar Operativnog taba.
U sklopu najavljenog dnevnog reda teini zadatak ove konferencije bio
je da izvri analizu akcija za osloboenje Prijedora i Bosanske Krupe, kao
i neuspjelog napada na neprijateljska uporita u Sanskom Mostu i Bosan
skom Novom.
Na zavretku rada konferencije Kota Na je upitao prisutne da li ko
od njih ima kakvih pitanja, na ta se oglasio Glia Raca, komandir 1. ete
(Bravske) 1. bataljona Petar kundri i predloio da se napadne na nepri
jateljsko uporite u Kljuu. On je rekao da je Klju, i pored toga to ga
neprijatelj smatra jednim od svojih najjaih uporita, mogue zauzeti za
24 sata. Komandant Na je zadrao komandira Racu, a ostalima rekao da
mogu ii. Tada se Na podrobno informisao o jaini neprijatelja u Kljuu,
njegovim najjaim utvrenjima i moguim pravcima napada. Na kraju je
komandiru Bravske ete naredio da ide u etu i dovede je na Crkveno,
kamo je i on krenuo.11
Tako je jo jedna vana konferencija komandi i tabova partizanskih
jedinica Podgrmea odrana na podruju sanskog sreza, u Bosanskom Mila
novcu (Eminovcu). U kratkom ratnikom predahu, izmeu znaajnih akcija
voenih tokom maja, juna i u prvoj polovini jula i onih koje e uslijediti
partizanski komandanti, komandiri i politiki komesari Podgrmea ana
lizirali su stanje i spremnost jedinica za jo tee i krupnije borbe koje su
im predstojale.

10
11

Arhiv VII, k. 1072, br. reg. 8/12.

Kazivanje Glie Race autoru, 15. januara 1979. godine.

FORMIRANJE 2. KRAJIKE NOU BRIGADE

Nakon upoznavanja vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita i Vrhov
nog taba sa vojno-politikom situacijom u ovom dijelu zemlje, Operativni
tab za Bosansku krajinu je, na osnovu dobijene saglasnosti, priao formi
ranju novih brigada na svom podruju. Tako je ve 2. avgusta 1942. godine
izdata naredba za formiranje 2. krajike NOU brigade. Tim povodom u Eminovcima (Bosanskom Milanovcu) 9. avgusta je odrana konferencija na kojoj
su uestvovali: Osman Karabegovi, politiki komesar i Slavko Rodi, za
mjenik komandanta Operativnog taba, Milorad Mijatovi, komandant, Veli
mir Stojni, politiki komesar i dr Moni Levi, zamjenik politikog komesara
1 krajikog NOP odreda, urin Predojevi, komandant i uro trbac, poli
tiki komesar Udarnog bataljona 1. krajikog NOP odreda. Ranko ipka,
komandant i Niko Jurini, politiki komesar Udarnog bataljona 2. kraji
kog NOP odreda.12

Stab 2. KNOU brigade s grupom boraca, u Podgrmeu, ljeto 1942. godine.

urin Predojevi ui (bez kape).
Ukazujui na politiku i vojnu potrebu formiranja 2. krajike NOU bri
gade, Osman Karabegovi je govorio o vojnikim prednostima brigada nad
odredima. On je naglasio da je 1. krajika NOU brigada formirana od eta
koje su se tada mogle izdvojiti iz odreda, dok e sljedea biti sastavljena
od udarnih bataljona 1. i 2. i udarnih eta 5. krajikog NOP odreda. A da bi
ta nova brigada bila kompletna, ljudstvo za popunu e dati i 4. bataljon
2. odreda i 1. odred. U prvo vrijeme nova brigada bi djelovala sa podruja
1. krajikog NOP odreda, dakle sa Podgrmea.
12

Regionalni muzej u Bihau, m. f. 31/76 i 77.

478

Niko Jurini je istakao da su borci oduevljeni to e ui u sastav

nove brigade; komandni sastav je vrlo dobar, meutim, borci su slabo odje
veni i obuveni.
Ranko ipka je izvijestio da bataljon kojim komanduje ima 280 bora
ca, a od naoruanja 26 pukomi trai jeza, teki mitraljez i mali minobaca sa
sedam mina, bataljon ima 50 puaka u rezervi, pa mu treba 50 nenaoruanih
boraca radi popune ete.
urin Predojevi je rekao da njegov bataljon ima tri streljake i pra
teu etu, a od naoruanja 310 vojnikih puaka, trinaest pukomitraljeza,
etiri teka mitraljeza i tri minobacaa sa sedam mina. Meutim, 85 puaka
lei u magacinu, jer su od etiri ranije ete formirali tri, a borce nesposobne
za udarnu brigadu uputili u odrede. Zbog toga je ovom bataljonu potrebna
popuna novim sposobnim borcima. U akcijama voenim od formiranja Udar
nog bataljona (Bosanska Krupa, Sanski Most, Bosanski Novi) imali su znatan
broj poginulih ili ranjenih boraca. Iznio je da je samo 1. udarna eta u tri
akcije imala 70 boraca izbaenih iz stroja. Polovina ukupnog broja boraca
je dobro odjevena i obuvena, ali meu drugom polovinom ima i bosih.
Usvojeno je da 1. krajiki NOP odred d pedeset, a 5. krajiki NOP
odred sto boraca za popunu bataljona novoformirane 2. krajike NOU briga-

Dimitrije Bajalica i Ratko Martinovi u Glamou na putu Podgrme radi

preuzimanja novih dunosti. U sredini Ivica Marui Ratko, komandant 1.
KNOU brigade, avgusta 1942. godine.
479

de. Nadalje, odlueno je da u svakoj eti ili bataljonu bude ravnomjeran

broj automatskog oruja i minobacaa.
U nastavku konferencije Osman Karabegovi je saoptio odluku Ope
rativnog taba o imenovanju taba Brigade i taba bataljona. Na sugestiju
Vrhovnog taba, za komandanta novoformirane Brigde postavljen je Ratko
Martinovi.13 Za politikog komesara brigade odreen je Niko Jurini, a
za zamjenika komandanta i politikog komesara urin Predojevi i Duan
Misiraa. Na dunost sanitetskog referenta Brigade imenovan je Morie Levi,
student medicine, a zakljueno je da se odmah pronae sposoban ovjek
za intendanta.
Na konferenciji je zakljueno da se za komandanta Grmekog udar
nog bataljona, umjesto urina Predojevia, koji preuzima dunost u tabu
Brigade, postavi Ahmet ehovi. Razmatrana je i popuna taba Kozarakog
udarnog bataljona. Na kraju je proitan Statut proleterskih NOU brigada,
uz odgovarajui komentar.
Nakon konferencije i u skladu sa zakljucima usvojenim na njoj, ubr
zano je organizovanje 2. krajike NOU brigade, zavreno reorganizovanje
Grmekog udarnog bataljona, dopunjeni sastavi tabova, jedinice popunje
ne novim borcima, a iz njih u odrede upueni bolesni i nesposobni za duge
mareve. Obavljene su i druge neophodne radnje da bi Brigada bila sprem
na za akcije koje su joj predstojale.
U vrijeme formiranja 2. udarnu brigadu su inila samo dva udarna ba
taljona Kozaraki i Grmeki. Brigada je tada bila locirana u Bonjacima,
gdje se privodilo kraju organizovanje njenih jedinica i slubi. tab Brigade
se nalazio u istom selu, u kuama Rodia.
Ve 11. avgusta popodne u Bonjacima je odrana konferencija svih
vojnih i politikih rukovodilaca jedinica Brigade od desetara do koman
danta. Komandni kadar je upoznat sa odlukom o formiranju novih brigada,
pa i njihove, 2. krajike NOU brigade. Raspravljalo se o dunostima svakog
vojnog i politikog starjeine u Brigadi, istaknuta je potreba vre disci
pline. Objanjeno je kakav ivot boraca treba da bude u logoru, kakav u
maru i borbi. tab Brigade je istog dana obavijestio Operativni ktab da je
u detalje pretresao kakav mora da bude vojni i politiki ivot svakog poje
dinog partizana u udarnim jedinicama.14 Konferencija je iskoritena i za
meusobno upoznavanje cjelokupnog komandnog kadra, kao i za analizu
dotadanjih akcija i cjelokupnog djelovanja udarnih bataljona koji su uli u
sastav Brigade.
U meuvremenu je Operativni tab za Bosansku krajinu u sastav novo
formirane Brigade uputio 4. bataljon 2. krajikog NOP odreda, koji je sada
postao njen 3. bataljon.
Najvaniji i najprei poslovi oko formiranja Brigade zavreni su 16.
avgusta, kada je krenula na svoju prvu akciju, napad na neprijateljsko
uporite u Vrhpolju, koju e izvesti 18/19. avgusta.
Prilikom formiranja Brigade u tabovima bataljona su bili:
^Aktivni oficir, do rata na dunosti u Banjaluci. Poetkom 1942, s grupom Vlade
Zeevia iz Srbije prebacio se u istonu Bosnu, u sastav grupe Vrhovnog taba
NOP i DV Jugoslavije.
Regionalni muzej u Bihau, m. f. 65/212 i 213.

480

 Prvi (Kozaraki) udarni bataljon: komandant Ranko ipka, politiki

komesar Idriz ejvan, zamjenik komandanta Milan Muharem i zamjenik po
litikog komesara Milan Vukovi;
Drugi (Grmeki) udarni bataljon: komandant uro trbac, politiki
komesar Mile Mileevi, zamjenik komandanta Stevo Samardija i zamjenik
politikog komesara Rajko Radeti.
Grmeki bataljon je imao tri ete, ije su komande sainjavali:

Prva eta: komandir Veljkina Miljevi, politiki komesar Zdravko

Njegovan, zamjenik komandira Stojan Milinovi i zamjenik politikog kome
sara Petar Kneevi;

Druga eta: komandir Mihajlo Peji i politiki komesar Miroslav

Majki;

Trea eta: komandir Lazo Mareta i politiki komesar Veljko

Pjeva.
Komandant Brigade Ratko Martinovi na dunost je stigao dok je prigada bila u Bonjacima, prije akcije na neprijateljsko uporite u Vrhpolju;
Munib Maglaj lij a je u Brigadu doao krajem avgusta, na Manjai, dok Rei ja
Luki, predvien za dunost politikog komesara Kozarakog udarnog bata
ljona, nije uopte doao u Brigadu, jer se nalazio u bolnici, kao i Ahmet
ehovi, koji je kao teak bolesnik leao u bolnici u Grmeu.

31 Srez S. Most u NOB

481

3. AKTIVNOST NEPRIJATELJA U SANSKOM MOSTU I OKOLINI

Neposredno poslije odbijanja napada partizanskih snaga na Sanski
Most, ustake vlasti u gradu prile su boljem organizovanju odbrane, a prije
svega uklanjanju iz grada svih saradnika i simpatizera partizana. Tridesetog
juna andarmerijski narednik Durakovi, upuuje pismo kotarskoj oblasti
Sanski Most kojim trai da se u sabirne i radne logore uputi 26 mjetana
Sanskog Mosta, Zdene i Podluga, i to: Ante Marijan, Veljko Mareta, Mile
Topi, Desa Radi, Marija Mrda, Milka Vasi, Mara Todi, Mile Todorovi,
Stevan Purki, Nikola Marjanovi, Persa Prgomelja, Ana Miljakovac, Mika
Radovi, Persa Braji, Kristina Petkovi, Petar Kantar, Mirko orokalo, Du
an Todi, Nikola Radi, Svetko Kragulj, Vaso Majki, Lazar ivkovi, Mu
hamed Bilalbegovi, Smilja Sakradija i Saveta Proi.
Rije je o etrnaest mukaraca i dvanaest ena, od kojih su dva Hrva
ta, jedan Musliman, a ostali Srbi. Narednik optuuje imenovane graane da
su tajno pomagali i pomau partizane, da su se veselih napadu partizana na
grad, a raalostili kada taj napad nije uspio. Meutim, iz nepoznatih razloga
tada nije dolo do hapenja ovih graana.15

HAPENJE JEVREJA I UPUIVANJE U KONCENTRACIONI LOGOR

U toku jula u Sanski Most je dola manja njemaka jedinica, iji je
tab preuzeo komandu nad svim ustako-domobranskim i andarmerijskim
jedinicama u gradu i okolini. Jedan od prvih koraka njemake komande
bio je da se iz Sanskog Mosta uklone svi Jevreji. Zato su naredili Kotar
skom predstojnitvu, a ovo 2. avgusta andarmerijskoj stanici, odnosno nje
nom zapovjedniku na ruke, da se odmah uhapse svi Jevreji u gradu i po
tom smjeste u andarmerijsku stanicu. U sauvanoj naredbi o tome stoji:
preporuka da se hapenje obavi nou kad bude najmanje svijeta na ulici,
a za isto upotrijebiti najvei broj obhodnji, kako bi se hapenje izvrilo to
urnije i neprimjetnije. Po hapenju zapeatiti stanove istih, da ne bi bilo
pljake ili krae.18
Sjutradan je zapovjednik andarmerijske stanice Sanski Most obavije
stio Kotarsku oblast da je izvrio nareenje, te prethodne noi, u 20 sati,
izvrio hapenje po spisku koji prilae:

15

18

Od 26 imenovanih otpremljeni su u logor Marija Mrda, Mile Todorovi, Stevan

Purki i Nikola Marjanovi, gdje su ubijeni, dok su Desa Radi, Persa Prgo
melja, Kristina Petkovi, Petar Kantar i Mirko orokalo bili u zatvoru u San
skom Mostu, pa kasnije osloboeni.

Arhiv VII, k. 164, br. reg. 51/61.

482

Ime i prezime
Eleizer Levi
Isak Atijas
Mazalta Atijas (Avramova)
Cevi Atijas (kod Mazalte)
David Baruh
Benijamin Otri17
Benjamin Rajh
Davida Kabilja ena
Samuel Atijas
Juso Rapi19
Doja Haj ma Hasona
David Atijas
Braco Hason
Jakov Levi
Alberta Albaharija ena2o

Broj
lanova
4
4
2

Mukih

enskih

Djece

3
4

4
4

_
_
_
----1

---

53

18

19

U stanovima nekih od ovih Jevreja zateene su jo neke porodice ili

pojedinci, uglavnom njihovi roaci, koji su se kod njih sklonili, raunajui da
e im tu biti sigurnije. Tako su, prema istom izvjetaju, uhapeni:
1.) Salomon Baruh, rodom iz Dervente, koji se je nalazio kod Davida
Baruha.
2.) Sarina Atijas, rodom iz Bihaa, sa 3 lano obitelji.
3.) Atijas Sinka, rodom iz Bihaa, sa 1 lanom obitelji.21
Svi uhapeni Jevreji zadrani su dva dana u zatvoru u Sanskom Mostu,
a onda upueni u Banjaluku, odakle je, prema jednom sauvanom dokumen
tu, trebalo da budu prebaeni u koncentracioni logor u Jasenovcu. Meutim,
nakon kraeg zadravanja u Banjaluci prebaeni s u koncentracioni logor u
Staroj Gradiki, gdje su svi pobijeni.
Kada su ustae dole na vlast, opljakale su imovinu i oduzele trgovin
ske i druge radnje od Jevreja u Sanskom Mostu, a tri mjeseca kasnije u vri
jeme masovnog pokolja, ubile su i dva ugledna sanska Jevreja: sajdiju Alber
ta Albaharija i trgovca i rabina Davida Kabilja. Sada je ovo bilo konano
likvidiranje Jevreja u Sanskom Mostu. Samo nekoliko Jevreja i Jevrejki iz
Sanskog Mosta preivjelo je rat i strahote koje je njihov narod doivio za
vrijeme drugog svjetskog rata, i to oni koji su se zatekli u drugim krajevima.

HAPENJE ILEGALNIH SARADNIKA NOP

Nakon to su pohapeni svi Jevreji i upueni u koncentracioni logor,
zapovjednik andarmerijske stanice u Sanskom Mostu naredenik Durakovi
8. avgusta ponovo predlae da se 28 Sanjana i Sanjanki uputi u sabirne i radBenjamin Ovic, a ne Otri.
is David Kabiljo, do rata trgovac i rabin, ustae ga ubile u ljeto 1941. godine.
19 Josef Papo, zvani Juso Papi, brico.
20 Albert Albahari, sajdija, ustae su ga ubile u ljeto 1941. godine.
21 Arhiv VII, k. 164, br. reg. 51/61.
17

483

ne logore. Ovoga puta on se istovremeno obraa isljedniku njemakog vojnog

zapovjednitva u Sanskom Mostu, Zapovjednitvu posade Sanski Most, Kotar
skoj oblasti Sanski Most, predlaui da se uhapse: Ana Miljkovi, Ana Runjak, Desa Kragulj, Persa Braji, Kristina Petkovi, Stevan Purki, Mile Todorovi. Jela Novakovi, Goja Gvozden, Nada Gvozden, Petar Kantar, Lazo ivkovi, Ante Marijan, Marta Vasi, Mica Vasi, Muharem Muji, Ibro Karabeg,
Beo M. Alagi, Saveta Proi, Radmila Tonti, Branko Miljevi, Marko Bra
ji, Persa Grbi i Mara Grbi.
U ime veine stoji da su odravali tajnu vezu s partizanima, ili da su
simpatizeri i partizana i komunista. Na primjer, za Antu Marijana, Hrvata,
navodi se da se druio sa simpatizerima komunizma, te je na vijest da su
Nijemci preoteli Prijedor od partizana rekao: Nije istina da su Nijemci po
vratili Prijedor od partizana, nije ih niko danas u stanju iz Prijedora istje
rati; za Beu M. Alagia se kae da se druio s Ahmetom Kadiem i Hamom
Cehajiem prije njihovog odlaska u partizane i pretpostavlja se da i sada po
mae partizane; a za trgovca Marka Brajia navodi se da je potajno pomagao
partizane, da im je poslao pola litre joda, to je utvreno iz jednog pisma
naenog kod partizana prilikom napada domobrana na Kljevce, marta 1942.
godine, zbog ega je Braji tada bio uhapen, ali ga je Kotarski sud oslobodio
krivnje.22
Narednik Durakovi dostavlja prednje izvjee na dalju odluku, napo
minjui da bi svaki daljnji obstanak imenovanih u mjestu bio tetan.
Ustake i njemake vlasti u Sanskom Mostu tada su uhapsile ne samo
sve navedene ve i jo neke druge Sanjane. Od imenovanih, zapravo, nisu
uhapsili samo djevojku Nadu Gvozden. Uhapene su smjestili u barake kod
eljeznike stanice, gdje su veinu tukli. U zatvoru su samo prenoili, a onda
je veina putena kui, uz prijetnju da nikom ne smiju priati ta se tokom
noi zbivalo u barakama. U zatvoru su zadrani samo uhapeni Zdenjani:
Stevan Purki (lan ilegalnog NOO), njegova ena Jelena i dvije kerke, dje
vojice od osam i deset godina, Mile Todorovi (lan ilegalnog NOO) i nje
gova ena Rua, koja je bila nosea, njegov brat Uro sa enom Milicom i
malim djetetom, Pera Kudra i njegova ena Mara sa sinom i kerkom, braa
Milan (predsjednik ilegalnog NOO u Zdeni) i Duan Davidovi, Mirko Mandi
i njegova ena Sava sa dva sina, mladia, Bojana Topi i njen sin Mitar (lan
ilegalnog NOO), Stevo Vuini i njegova ena Stana, ker Stoja i snaha Dara,
Du ja Marjanovi, njena ker Zora, djevojka i svekar Nikola. Ovoj grupi od
28 uhapenih Zdenjana ustae i Nijemci su prikljuili i Mariju Mru, koja
je bila na Durakovievom spisku. Sve zajedno uputili su u koncentracioni
logor Stara Gradika, gdje su svi zvjerski pobijeni. Glavni organizator ovih
hapenja bio je ustaa Pero imi, inspektor politikog odjeljenja Zatitnog
redarstva iz Banjaluke.
Krajem avgusta uhapena je jo jedna grupa Sanjana i otpremljena u
logor. O tome je u dopisu Zatitnog redarstva za grad Banjaluku od 21. de
cembra 1942. godine zapisano:
... Veli Alija, Mumin i Sulejman, Burni aban i Jusuf, ljivar Meho,
Rizvi Mumin i Krupi Hajdar, uhieni su po ovome redarstvu u Sanskom
Mostu 28. VIII 1942. godine, u vezi ienja pozadine prilikom voenja ope
racija na Grmeu. Isti su bili sumnjivi da odravaju vezu sa pobunjenicima
pa ih je ovo redarstvo uhitilo u dogovoru sa njemakim vojnim zapovjedni
22

Arhiv VII, k. 151, br. reg. 18/291.

484

tvom i obim opunomoenikom vlade N. D. H. u Banjoj Luci. Budui da je

to isto bila velika grupa od 70 uhienika nisu voeni nikakvi izvidi t. j.
nisu sastavljeni zapisnici nego je sve odpremljeno u sabirni logor St. Gra
dika, dok traju na ovome podruju nemir a saveznoj brzojavnoj odluci za
povjednika U. N. S.23 od 30. VII 1942.. 24
U navedeni broj od 98 uhapenih Sanjana (a ne oko 70, kako stoji u
citiranom dopisu) tokom avgusta 1942. treba ubrajati uhapene Jevreje, za
tim Zdenjane, dvije Sanjanke i grupu od osam Muslimana iz sela Zdene.
Salko Veli, otac uhapenih Velia, inae bogati seljak, odmah je stupio u
akciju, pa je potplaujui ustake funkcionere uspio da krajem 1944. godine
oslobodi iz koncentracionog logora sve uhapene Muslimane Zdenjane, izuzev
Sulejmana Velia, kojeg su ustae u logoru ubile.
Sanjanka Marija Dodig-Doen, borac 1. krajike NOU brigade, leala je
teko ranjena u obje noge u partizanskoj bolnici u Boiima, kod Prijedora.
Tu su je Nijemci, u ofanzivi na Kozaru, juna 1942. godine uhvatili, odveli u
Banjaluku, osudili na zatvor u koncentracionom logoru u Staroj Gradiki, gdje
su je poetkom 1943. godine ubili.
Poslije navedenih hapenja i upuivanja grupa Sanjana i Sanjanki u
koncentracioni logor, ustae su 1942. godine uhapsile i Jusufa Kuruzovia i
Safeta Mujia iz Starog Majdana, ilegalne saradnike NOP-a i uputili ih u kon
centracioni logor Dahau u Njemakoj, gdje je Kuruzovi ubijen, dok je Muji
ostao iv. Nakon izvjesnog vremena ustae su uhapsile u Starom Majdanu
Ibrahima Kuduzovia, Fevzu Mujia i Husu Hadiahmetovia i otjerali ih u
koncentracioni logor, gdje su sva trojica ubijeni.
Poslije navedenih hapenja i upuivanja grupa Sanjana i Sanjanki u
koncentracioni logor, ustae su 1942. godine uhapsile i Jusufa Kuruzovia i
Safeta Mujia iz Starog Majdana, ilegalne saradnike NOP-a i uputili ih u kon
centracioni logor Dahau u Njemakoj, gdje je Kuruzovi ubijen, dok je Muji
ostao iv. Nakon izvjesnog vremena ustae su uhapsile u Starom Majdanu
Ibrahima Kuduzovia, Fevzu Mujia i Husu Hadiahmetovia, i otjerali ih u
koncentracioni logor, gdje su sva trojica ubijena.
Prvih dana avgusta 1942. ustae su uhapsile i sve lanove NOO u Sta
rom Majdanu: Iliju Vukovia, Uzeira aria, Jevru Dobrijevia, efku Mehadia, Ljubicu Dobrijevi, Haana Hadibajramovia, Jusufa Talundia i Ilijaza Arnauta, jer su ostali kod svojih kua i nisu se povukli na slobodnu
teritoriju. Oni su u zatvoru u Sanskom Mostu ostali oko mjesec dana, a onda
je uslijedila intervencija grupe uglednih graana Muslimana i ovi su oslobo
eni. Meutim, neki odbornici se nisu smjeli vratiti u Stari Majdan, plaei
se ponovnog ustakog progona, veu su se krili u oblinjim selima.

IZGRADNJA I POSJEDANJE ZATITNOG BEDEMA

(POSTAV JUGOZAPAD)
Komandant borbene grupe Zapadna Bosna, njemaki general-major
Stai ocijenio je, kako je reeno, da se glavnini partizanskih snaga, tj. grupi
proleterskih brigada nisu mogle efikasno oduprijeti ni italijanske, ni ustako-domobranske snage. Suoen sa injenicom da je glavnina tih snaga ve

23
24

Skraenica za naziv zloglasne Ustake nadzorne slube.

Arhiv VII, k. 168. br. reg. 38/61.

485

stigla i u podruje tzv. Tree zone i pridruila se tamonjim partizanskim

snagama, te da lako mogu da tako udrueno krenu i preko demarkacione
linije, zakljuio je da ni postojee njemake snage nisu sposobne da se su
protstave partizanima s podruja juno od demarkacione linije. Zato ve
poetkom avgusta 1942. godine predlae da se du demarkacione linije u
zapadnoj Bosni podigne zatitni bedem, ili Postav Jugozapad, koji treba
da zatiti njemako okupaciono podruje dok ne pristignu jae njemake i
kvislinke snage za vei poduhvat protiv partizana.25
Tako se u periodu avgust-septembar 1942. godine izgrauje i utvruje
prva i, u ovom ratu na tlu okupirane Jugoslavije, jedina utvrena linija koju
je okupator podigao na granici prema slobodnoj partizanskoj teritoriji. Ovaj
zatitni bedem protezao se od Bosanskog Novog i Rudica preko Novske
planine Suhae Pivnice Hozia kamena Table (trig. 315) sela
Mike Glave Vinogradina (k. 348) sela urkova sela Ivelia Klupe
Rudnika Ljubije Runjevice (trig. 527) sela Digalovca Stare Rije
ke Ratkovca Starog Majdana Karaule Igralita Demievaca
Donjeg Kamengrada Djedovae Braji-Tavana ua rijeke Dabar
u Sanu Vrhpolja. Na nekim dijelovima ove utvrene linije su neprekidni
rovovi kao na dijelu kod Suhae preko Table i Pivnice do Hozia kamena,
dok su najveim dijelom bile izgraene tri linije ovih rovova sa bunkerima,
povezanim rovovima, a ispred njih su bile prepreke od bodljikave ice i min
ska polja.26

Poetak podizanja utvrene

van, u ljeto 1942. godine.
25

linije

Bosanski

NoviMika

GlavaBrajia

M. Lekovi, n. d., str. 502.

Morie Levi: U izvianju neprijateljskih poloaja, edicija Podgrme u NOB, knj.
2, str. 5267.

486

Ta

Ovaj zatitni bedem protezao se priblinim pravcem njemako-itali

janske demarkacione linije. Od Starog Majdana bedem je skrenut pravo
na jug, umjesto preko rijeke Sane, jer je trebalo zatititi sam grad Sanski
Most i okolna ustako-domobranska uporita.
Prodiranje neprijateljskih jedinica iz Sanskog Mosta prema Brajia Ta
vanu i Djedovai, prema Kamengradu, Brdarima i Batkovcima uslovilo je,
na drugoj strani, da su partizanske jedinice, tokom avgusta-septembra i
dalje zauzele i drale poloaje nasuprot ovoj neprijateljskoj utvrenoj liniji.
Izgradnja i zaposjedanje zatitnog bedema kroz sela Batkovce, Brdare, Kamengrad, Krkojevce, Djedovau i Brajia Tavan dovelo je i do toga
da je stanovnitvo tih sela napustilo ta podruja i povuklo se dublje u sela
slobodne podgrmeke teritorije. Kako se vremenom front stabilizovao na
toj izgraenoj utvrenoj liniji, to su spomenuta i jo neka sela potpuno
opustjela. Prolazak pojedinaca sa slobodne teritorije u sela i do kua ili
zgarita u naputenim selima Podlugu, Brdarima, Koprivni, Krkojevcima i
drugim bio je skoro nemogu.

Dio utvrene linije koju je neprijatelj

Podgrmea, ljetojesen 1942. godine.

podigao

nasuprot

slobodnoj

teritoriji

Jedini lan ilegalnog NOO sela Zdene koji je hapenje izbjegao bjea
njem u umu iznad sela, Milan urevi, u vrijeme izgradnje i posjedanjs
utvrene linije na Djedovai uspio se odrati prikriven izmeu neprijatelj
skih poloaja i Zdene. Ostao je neprimijeen sve do drugog partizanskog
napada na Sanski Most, 10. decembra 1942. godine.

48

NEPRIJATELJ ZAPOSJEDA DJEDOVACU I BRAJIA TAVAN

Gradnju odbrambene linije neprijatelj je zapoeo na sektoru Sanskog
Mosta. Ocijenivi da se od napada partizana ne moe braniti iz ravnice, iz
samog Sanskog Mosta i neposredne okoline, ustako-domobranska komanda,
po nareenju njemakog zapovjednitva u gradu, odluila je da zaposjedne
i utvrdi najblie visove, udaljene 23 km od samog grada.
Obavjetajni oficir 1. bataljona Petar Skundri Hazim Bilalbegovi
javio je 4. avgusta tabu 1. krajikog NOP odreda, na osnovu informacija
dobijenih od svojih povjerenika iz Sanskog Mosta,27 da neprijatelj utvruje
uke oko grada, da je ispod Djedovae dotjerao est kola bodljikave ice,
da 2030 civila kopa rovove, da neprijatelj priprema gradnju utvrenja od
Kljujia kue, zdenskog groblja Magarice pa do zdenskog mlina. Prema tim
informacijama, neprijatelj je 3. avgusta zaposjeo poloaj na Marici, gdje je
ve iskopao rovove i sada ih oplie icom. Posada u gradu je znato ojaana,
tako da je tada imala i pet topova i osam minobacaa. Iz tih orua su i danju i nou tukli prema slobodnoj teritoriji, a naroito Djedovau, rauna
jui da su tu najistureniji partizanski poloaji. Tokom avgusta neprijatelj
je zaposjeo Djedovau i Brajia Tavan i odmah zapoeo i ubrzo sagradio
rovove i bunkere i ispred njih postavio bodljikavu icu. Ustako-domobran
ska i njemaka komanda u Sanskom Mostu raunala je da e time obezbijediti odbranu grada od eventualnog napada partizana. Neprijatelj je tih dana
znatno ojaao i svoje uporite u Pobrijeju i Vrhpolju, stvarajui tako jaku
odbranu grada.
etvrtog avgusta neprijatelj je jakim snagama napao na Djedovau sa
ciljem da je zauzme. To mu je i uspjelo, jer je glavnina partizanskih snaga
ve bila usmjerena prema Vrhpolju. Snage 1. bataljona Petar Skundri,
uz pomo jedne udarne ete iz sastava 2. krajikog NOP odreda, predvee su
u pro tu juriu uspjele da zbace neprijatelja sa zauzetog poloaja na Djedovai.28
Sjutradan je neprijatelj ponovo krenuo u napad na Djedovau. Pret
hodno je artiljerijom tukao partizanske poloaje, dok su dva aviona mitra
ljirala i bombardovala podruja Djedovae i Brajia Tavana. Potom je znat
no jaim snagama nego prethodnog dana krenuo u napad. Nakon krae bor
be uspio je da potisne partizanske ete i zauzme Djedovau, a potom i Bra
jia Tavan. Uvee su partizanske ete pokuale da protuudarom zbace nepri
jatelja sa Djedovae i Brajia Tavana, ali nisu uspjele. U tim borbama par
tizani su imali dvanaest ranjenih i jednog poginulog borca.29
Nakon to je osvojio Djedovau i Brajia Tavan, neprijatelj je odmah
zapoeo utvrivati zauzete poloaje; kopao je rovove, pravio bunkere i po

27

28

29

Ove informacije, kao i mnoge druge, Bilalbegovi je dobio od ilegalnih sarad'

nika NOP-a u selu Zdeni: Stevana Purkia, Mile Todorovia, Milana Davidovia
brae Alije, Mumina i Sulejmana Velia, te abana i Jusufa Bumia, i to nepo
sredno pred njihovo hapenje i otpremanje u koncentracioni logor u Staru
Gradiku.
Izvjetaj zajednikog taba 1. i 2. krajikog NOP odreda od 6. avgusta 1942.
godine Operativnom tabu za Bosansku krajinu o borbama kod Agica i Djedo1
vae, Zb. IV/6, str. 205.
Izvjetaj zajednikog taba 1. i 2. krajikog NOP odreda od 6. avgusta 1942.
godine Operativnom tabu za Bosansku krajinu o borbama kod Aeia i Diedo
vae, Zb. IV/4, str. 205.

488

vezivao ih saobraajnicama, postavljao bodljikavu icu s minama. U organizovanju ovih akcija, pa i u izradi utvrene linije i zaposjedanju Djedovae
i Brajia Tavana angaovali su se njemaki general tal, ustaki vojskovo
a Slavko Kvaternik i general Brozovi, koji su 2. avgusta 1942. godine po
sjetili Sanski Most. S njima je stigla i jedna eta Nijemaca. Za rukovoenje
akcijom protiv partizana na ovom sektoru u gradu je ostao ustaki general
Brozovi.
U izvjetaju upskog redarstva u Banjaluci od 13. avgusta sem ostalog
se navodi:
Prvi cilj akcije bio je zauzet Sanska brda u emu je i uspjela, a sada
naa vojska zauzima Dabar. Otpor partizana je vrlo estok, ali je na svim
poloajima slomljen. Sada su partizani daleko od S. Mosta i opasnosti za
grad vie nema.

STANJE U DOMOBRANSKIM I ETNIKIM JEDINICAMA

Iako je dovoenjem njemakih i domobranskih jedinica neprijatelj
znatno ojaao svoja uporita u Sanskom Mostu i okolini, moralo-politiko
stanje u njegovim jedinicama, posebno meu domobranima, bilo je veoma
slabo. Tome su doprinosili skoro svakodnevni porazi i veliki gubici u borba
ma s partizanima. O tome e Jovo Vidovi, obavjetajni oficir Krajike polubrigade (kasnije 7. krajike NOU brigade), dostavljajui podatke o neprija
telju u Sanskom Mostu i okolnim uporitima, 8. septembra pisati:
...Kako mi saradnik javlja, neprijateljska vojska na svim poloajima
izgubila je svaku mo i nadu, morala uopte nemaju. Vojnici koji su iz Sla
vonije javno govore: 'to nema partizana da nas izbave ovih muka i javno
govore narodu da se ne uzda u Nijemce ni najmanje, sva naa borba protiv
partizana uzaludna je.3
Izvjetavajui o stanju
Vidovi u tom izvjetaju pie:

na

podrujima

koja

etnici

kontroliu,

Jovo

... etnike bande po ovim selima: Sokolovu, Kozici, Tramonji i

drugim tuku narod, siluju ene i svako bezakonje vre. Budu li ovako pro
duili jo, moi u uspjeti da dignem iz ovih sela sve sa kukom i motikom
na njih...
Takvo stanje bilo je narednih mjeseci, naroito zbog krajnje oskudice
u hrani i slabe odjee. Iako je godina ovdje bila rodna, snabdijevanje domo
branskih jedinica bilo je veoma slabo. Jedan zarobljeni ustaa iz Stratinske
poetkom oktobra je izjavio da ustae i domobranski oficiri imaju poseban
smjetaj za spavanje i izdvojene kuhinje, da vojnici domobrani dobijaju na
dan 40 dekagrama hljeba. Redovno im se kuhala orba od krompira ili gra
ha, dok su rijetko dobijali meso. Najee su im kuhane misirae. Mnogi
domobrani su nosili civilno odijelo, jer nije bilo dovoljno vojnikih. Zbog
slabog moralno-politikog stanja u domobranskim jedinicama, iza svake do
mobranske satnije ide grupa od 1520 andarma, koji odravaju red u vojsci
i u pozadini.31
* Arhiv VII, k. 1702, br. reg. 34/13.
Iz sedmodnevnog izvjetaja obavjetajne slube 3. krajike NOU brigade od
7. oktobra 1942. godine; Zb. IV, str. 208.

31

489

Poslije zauzimanja Kljua i sela sve do pred Vrhpoljem, u Sanskom

Mostu je bilo veoma mnogo izbjeglica, koje su ostale bez hrane. Zato je iz
Sanskog Mosta otila ... deputacija u Zagreb i zatraila pomo da bi se
mogla probiti do Kljua da se doepaju kukuruza, jer su ostali bez hrane,
kako izvjetava obavjetajni oficir 1. bataljona Petar kundri, na osnovu
podataka dobijenih krajem septembra od ilegalnih saradnika iz grada.32

32

Arhiv VII, k. 11, br. reg. 485.

4. VOJNE AKCIJE U PERIODU JUL-SEPTEMBAR 1942. GODINE

ZAJEDNIKI STAB 1. I 2. KRAJIKOG NOP ODREDA
U toku neprijateljeve ofanzive na Kozaru i neposredno iza nje, veliki
broj boraca 2. krajikog NOP odreda prebacio se preko Sane na slobodnu
podgrmeku teritoriju. Od svih tih boraca formirana su tri bataljona, od
kojih je jedan bio udarni. Neprijatelj je neto o tome saznao, jer je zapo
vjednik posade u Sanskom Mostu izvijestio kako je dobio sigurne podatke
o tome da je 20. jula 1942. godine u Luci-Palanku dolo iz Like oko 5.000
partizana i da vjerovatno predstoji napad na Sanski Most.33 Meutim, tada,
a ni kasnije, u Luci-Palanku nisu nikada dolazile like partizanske jedinice,
ve se ta informacija, oevidno, odnosi na dolazak kozarskih partizana na
podruje Podgrmea, jer su se oni, nakon proboja sa Kozare, okupljali u
Luci-Palanci i njenoj okolini.
Da bi se uskladilo djelovanje 1. i 2. krajikog NOP odreda, drugom po
lovinom jula formiran je meuodredski tab, koji su sainjavali lanovi
tabova oba odreda koji su se nalazili u Podgrmeu.34 Ovaj zajedniki tab
1. i 2. odreda rukovodio je borbama prema Sanskom Mostu, Ljubiji i Bosan
skom Novom, pri emu je raspored kozarakih bataljona bio: Udarni prema
Sanskom Mostu, 4. prema Starom Majdanu i Ljubiji i 3. prema Suhai i Bo
sanskom Novom.
Zajedniki tab djelovae samo do poetka avgusta, kada e Udarni i
4. bataljon 2. krajikog NOP odreda ui u sastav 2. krajike NOU brigade,
a preostale snage se vratiti na podruje Kozare, u sastav odreda.
Djelujui na podruju sanskog sreza, snage Podgrmea i Kozare tokom
jula i avgusta izvele su vie zajednikih napadnih akcija i uestvovale u
nekoliko odbrambenih borbi.

GODINJICA USTANKA
Prva godinjica ustanka na Podgrmeu je obiljeena napadima na vie
neprijateljskih uporita i mnogim zborovima naroda i vojske irom ovog
slobodnog podruja. Tim povodom Operativni tab za Bosansku krajinu
uputio je estitku za dan slave velikih naih uspjeha i pobjeda, GODI
NJICU USTANKA, itavom narodu Bosanske krajine i naoj dinoj i ju
nakoj partizanskoj vojsci.35

33
34
35

Zb. IV/6, str. 467.

Zb. IV/6, 123.
Regionalni muzej u Bihau, n. f. 31/244.

491
i

U estitki se podsjea na sve zloine koje su dumani poinili nad na

im narodima, to treba da napaja mrnjom prema okupatorima i izdaji
cama. Narod i partizanska vojska se pozivaju da neustraivo i visoko dre
zastavu narodnog osloboenja, da neumorno rade na jaanju jedinstva voj
ske i naroda, to e dovesti do konanog osloboenja ispod tuinskog jarma.
Borci se pozivaju da uvrste svoje redove i na pojaavanje sveopteg
rata protiv neprijatelja.
Stanovnitvo slobodnih sela, majke, sestre i junaka omladina poziva
ju se da jo vie prionu na rad i ispune veliku poruku naeg Vrhovnog
taba: ,Ni zrna ita okupatoru, ni otkos sijena, ni grlo stoke. Nadalje se
konstatuje da je godinjica ustanka obiljeena velikim pobjedama, oslo
boenjem Kljua, Glamoa i Sanice.
Ovdje treba napomenuti da se u svim ratnim godinama ustanak u Bo
sanskoj krajini vezivao za 2. avgust, iako je on ovdje faktiki poeo 27. jula
1941. godine, napadom na Drvar, odnosno u Podgrmeu 29. jula, napadom
na andarmerijske kasarne i optine, a na Kozari 30. jula, napadom usta
nika na andarme. Razlog za to je, vjerovatno, injenica da su 2. avgusta
voene mnoge borbe na granici tek osloboenih sela, a prema oblinjim
neprijateljevim uporitima u Sanskom Mostu, Bosanskom Novom, Bosan
skoj Krupi, Bosanskom Petrovcu, Bosanskoj Dubici, Bihau i drugim.

OMETEN PARADNI MARS DOMOBRANA

Tokom jula 1942. na podruju Bosanske krajine izvedeno je vie zna
ajnih akcija: osloboen je Dobrljin, napadnuta su neprijateljeva uporita
u Bosanskom Novom i okolini, osloboeni Glamo i Klju. Za to vrijeme i
na sanskom sektoru voeno je vie znaajnih borbi.
Nou 14/15. jula partizani su, poev od 3 sata iza ponoi, s podruja
Djedovae i Sanskih brda jakom mitraljeskom vatrom tukli Sanski Most,
ali ne kreui u napad. Tek oko 6 sati izjutra obostrano pukaranje je pre
stalo, bez gubitaka na obje strane.38
Krajem jula neprijatelj je upuivao znatna pojaanja posadi u San
skom Mostu. Da bi kod stanovnitva i sanske posade podigao moral i vjeru
u snagu vojske NDH, obino bi na prilazu samom gradu, od Pobreja, po
strojavali ete za paradni mar i tako ulazili u grad. Tako su 28. jula iz
Prijedora kamionima pred Sanski Most dole tri ete. Bilo je to pojaanje
koje je iz Banjaluke krenulo toga dana kao pomo njihovom upravo napad
nutom garnizonu u Kljuu. Pred gradom su ete, po obiaju, postrojene za
paradni mar i samo se oekivao dolazak oficira iz Sanskog Mosta radi pri
jema raporta. Ali, upravo kada su ete bile spremne za raport i pozdrav, a
k njima se pribliavali oficiri na konjima, borci Udarnog bataljona 1. kra
jikog NOP odreda su sa breuljaka iznad Zdene otvorili iznenadnu mitraIjasku i puanu vatru po etama i pristiglim oficirima. Domobrani su se
razbjeali, tako da do predaje raporta i pozdrava nije ni dolo.57
Kako su ustake vlasti u Sanskom Mostu obavijetene da je Klju ve
pao u ruke partizana, ovaj bataljon ostao je kao pojaanje njihovog gami-

3o Zb. IV/6, str. 467.

Arhiv VII, 161 A, br. reg. 2/4.

37

492

zona u Sanskom Mostu, koji je, prema izvjetaju

14. avgusta, svaki dan oekivao novi napad partizana.38

Banjalukog

zdruga

od

PETI NAPAD NA USTAKO-DOMOBRANSKO UPORITE

U DEMIEVCIMA
Kada je Udarni bataljon 2. krajikog NOP odreda upuen na poloaje
prema Sanskom Mostu, tamo je zatekao grmeki Udarni bataljon. im su
se sastali tabovi dvaju udarnih bataljona, domaini su upoznali Kozarane
s poloajem neprijateljskih uporita na ovom sektoru. urin Predojevi je,
izmeu ostalog, kazao da su etiri puta napadali na neprijatelj evo uporite
u selu Demievcima, ali da ga nisu mogli zauzeti. Ranko ipka, komandant
bataljona kozarskih udarnika na to je odmah predloio da se pripremi i
peti, zajedniki napad. Njegov bataljon e, rekao je, napadati direktno na
uporite u Demievcima, a Grmelije treba da ga tite od Sanskog Mosta,
napadom na Pobrijeje, gdje je tada neprijatelj takoe imao jako uporite.
Peti napad na neprijatelj evo uporite u Demievcima izveden je 28/29.
jula i trajao je vie sati. Kozarani su uspjeli da protjeraju neprijatelja iz
rovova ali se neprijatelj utvrdio u zidane kue odakle je davao estok ot
por. Neprijatelju su pristigla i pojaanja iz Trnave i Sane, a pored toga
sama artiljerijska vatra i minobacai tukli su izmeu naih jedinica. Po
paljene su sve zgrade izuzev utvrenih odakle su se branili .. .39
Dok su Kozarani napadali na neprijateljsko uporite u Demievcima,
grmeki udarnici napadali su na Pobrijeje i oblinja uporita prema San
skom Mostu. I oni su uspjeli da izbace neprijatelja iz rovova, ali ne i izi
zidanih kua i jo nekih utvrenih otpornih taaka.
U toku borbe posade neprijateljevih uporita u Pobrijeju i Demiev
cima dobile su znatna pojaanja iz uporita u selu Trnovi i iz Sanskog Mo
sta, to im je bilo mogue zbog toga to partizani na uporita u Pobrijeju
i Demievcima nisu napadali i sa pravca rijeke Sane, odnosno od Podluga.
Pred zoru oba udarna bataljona su se povukla na polazne poloaje,
uz osjetne gubitke: Grmelije su imale osam poginulih i 25 ranjenih, a Ko
zarani sedam poginulih i 28 ranjenih boraca. Broj od 68 udarnika izbae
nih iz stroja govorio je o estini tih borbi. Zbog tako velikih gubitaka za
jedniki tab 1. i 2. krajikog NOP odreda naredio je tabovima udarnih
bataljona da odmah izvre popunu jedinica.
Neprijatelj je u ovim borbama imao etiri poginula i petnaest ranjenih
vojnika. U navedenom izvjetaju Banjalukog zdruga od 14. avgusta navodi
se da su posade nakon borbe pronale osam poginulih partizana.4
Naredne noi, 29/30. jula oba udarna bataljona su, u tri navrata, otva
rala jaku mitraljesku i puanu vatru na Sanski Most. Neprijatelj je imao
samo jednog ranjenog vojnika, ali je postignut glavni cilj, ovo je bilo jo
jedno od mnogih uznemiravanja neprijateljskog garnizona u gradu i okol
nim selima, to je pojaavalo veliku nesigurnost u redovima domobranske
vojske.

ss Zb. IV/6, str. 470.

Arhiv VII, k. 161 A, br. reg. 2/4.
4" Zb. IV/6, str. 473.
30

OSLOBOENJE GORNJE SANICE I SANICKE DOLINE

Nakon zauzea neprijateljskog uporita u Kljuu odlueno je da se
nastavi gonjenje neprijatelja i napadnu njegova uporita u Gornjoj Sanici
i okolnim selima.
U Gornjoj Sanici neprijateljska posada je imala jedan bataljon (bojnu)
jaine oko 470 vojnika.41 Dio te bojne, jaine oko 80 vojnika, pod komandom
satnika (kapetana) Tome anteka, pritekao je u pomo napadnutom garni
zonu u Kljuu, ali se morao povui u Gornju Sanicu.42 Bojna je od naoru
anja imala dva minobacaa, etiri teka mitraljeza i dosta pukomi trai jeza.
U sastavu posade je bilo i oko sto ustaa. Za odbranu mjesta i itave doline
neprijatelj je iskopao rovove i sagradio zemljane bunkere. Najjaa uporita
su mu bila na k. 271, juno od Gornje Sanice, zatim kod grupe kua prema
Donjem Budelju, na samoj eljeznikoj stanici Gornja Sanica, na Zolakovom brijegu i jo nekim dominantnim visovima.4* Ustako-domobranska po
sada u Gornjoj Sanici i okolnim selima je bila veoma aktivna: vrila je
ispade u okolna slobodna sela, napadala na Meee Brdo, prema Gornjem
Budelju i Bravsku, a 7. maja 1942. godine prodrla je ak u Jelainovce.
Ustaki poglavnik Ante Paveli je za Sanicu rekao da je po znaaju tree
ustako uporite. Borbe protiv ustako-domobranske posade u Sanici vo
ene su od prvog dana ustanka: najprije je napadao Jelainovaki odred,
potom Sanska eta, a onda 1. i 2. eta 1. bataljona Petar kundri. Zbog
jaine tih neprijateljskih uporita dotad nije izvedena akcija radi zauzima
nja Sanice i okolnih sela.
Naredbom Operativnog taba za Bosansku krajinu za napad na nepri
jateljska uporita u sanikoj dolini angaovane su: 1. krajika NOU brigada,
1. bataljon 1. krajikog NOP odreda i Petrovaki bataljon 5. krajikog NOP
odreda.
Prema usvojenom planu napada, zadaci jedinica su bili: 1. brigada, sa
dva bataljona, nastupajui od tek osloboenog Kljua, pa preko Ramia,
Kopljenice i Prisjeke napada Donji Budelj, dok njen 1. bataljon preko Biljana prodire u Donju Sanicu; Petrovaki bataljon, nastupajui preko Media glavice, napada na Donji Budelj, a potom u pravcu optine u Gornjoj
Sanici, bataljon Petar kundri sa 1. etom preko Mahale nastupa prema
zgradi Optine i eljeznike stanice, sa 2. etom od Korjenova napada na
eljezniku stanicu i prodire prema zgradi Optine, dok njegova 3. eta ima
dva zadatka dijelom snaga pravi zasjedu izmeu Gornje i Donje Sanice
i odatle obezbjeuje ete koje napadaju na Gornju Sanicu i spreava neperijatelja da bjei prema Donjoj Sanici, a drugim dijelom pravi zasjedu
na Korjenovu i spreava dolazak pomoi neprijateljskom garnizonu iz prav
ca Vrhpolja i Sanskog Mosta. U napadu je uestvovala i baterija haubica
105 mm 1. krajikog NOP odreda.
Tokom 30. jula u svim etama koje su, prema planu, trebale da ue
stvuju u napadu odrani su sastanci na kojima je vrena politika priprema
boraca za predstojeu akciju. Posebno je objanjavano kakav treba da bude

41
42
43

Zb. IV/6, str. 473.

Zb. IV/6, str. 473.
Stevo Kovaevi: Osloboenje Gornje Sanice 1942. godine i formiranje Prve
omladinske radne brigade, edicija Podgrme u NOB, knj. 2, str. 504

494

odnos partizana prema mjesnom stanovnitvu i zarobljenicima, pri emu je

strogo podvueno da ni jedan partizan ne smije samovoljno presuivati
uhvaenim zlikovcima, ve ih treba predavati organima vlasti radi preslu
avanja i predaje narodnom sudu; borci ne smiju nita sami da uzimaju,
izuzev vojnike opreme i oruja.
Nou 30. jula sve jedinice su zaposjele polazne poloaje za napad i
tano pola sata iza ponoi, izvrile napad na neprijateljska uporita u Gor
njoj Sanici i okolnim selima. Najprije su bombai zasuli bombama nepri
jateljske bunkere i druge utvrde, na to je neprijatelj odgovorio puanom
i mitraljeskom vatrom. Partizani su se, prikrivajui se iza zaklona, brzo i
vjeto prebacivali, pribliavajui se neprijateljskim otpornim takama i zasipajui ih bombama, mitraljeskom i puanom vatrom. Ubrzo su grupice
neprijateljskih vojnika poele da se prikriveno izvlae iz obrua i bjee
prema Donjoj Sanici. Usput su vikali: Zaokoli, Donja Sanica to je meu
neke partizane unijelo kratkotrajnu zabunu, jer su pomislili da neprijatelju
iz Donje Sanice dolazi pojaanje. Meutim, komanda 2. ete Bataljona Pe
tar Skundri vrlo brzo je ocijenila da se radi o varci i da neprijatelj, u
stvari, pokuava da pobjegne. Zbog toga je sa etom krenula na juri kako
bi zarobila neprijateljske vojnike koji odstupaju. Uz povike: Juri!, Ura!,
Razbucaj, Stevanijo!, Nagari, nagari!, Rodi, godino! borci su silovito
juriali na grupice neprijatelja i jednu po jednu likvidirali.44
Za nepunih pet sati borbe sve partizanske jedinice razbile su neprija
teljsku odbranu, zauzele sva uporita i likvidirale veliki broj ustaa i do
mobrana. Shvativi da je svaki dalji otpor uzaludan, kapetan antek je iz
dao zapovijest za povlaenje prema Vrhpolju i odmah spalio arhivu. I taman
to je iz svoga taba krenuo prema grupi od oko trideset domobrana, pred
zgradom je pogoen metkom. Posljednji otpor, u rovu kod eljeznike sta
nice, pruao je porunik Luki, koji je tu ubijen zajedno sa veinom do
mobrana koji su se estoko branili.45
Borci 2. ete Bataljona Petar Skundri primijetili su da grupa Mu
slimanki bjei niz rijeku Sanicu, pa su im vikali da ne bjee, da partizani
ne napadaju ene. Na to bi one malo zastajale, ali potom produavale
da bjee. Borci su ih sustigli i primijetivi da nekako udno izgledaju, pre
tresli: pod arom su otkrili poznate ustake zlikovce i odmah ih zarobili.
Dogodilo se da je komandant Bataljona Mihajlo Skundri u toku borbe
zarobio dvojicu ustaa, i to upravo one koji su ubili njegovog oca i bacili
ga niz stijenu. Predao ih je patroli da ih sprovede, da bi im se sudilo.
U likvidiranju bunkera kraj mosta na Sanici istakla se grupa bombaa
koju je predvodio desetar Mile Mijatovi. S njim su bili bombai: Duan
Kokanovi, Slobodan Stupar, Nikola Vukovi-Nebesilo, Janko Bjelobrk i
jo neki borci. Mile Mijatovi je kroz otvor na bunkeru, pored same cijevi
ustakog pukomitraljeza ubacio bombu od koje je poginulo pet ustaa,
dok su ostali istrali napolje i dali se u bjekstvo, ali su poubijani oko
bunkera.
Druga eta Bataljona Petar Skundri tokom borbe ubila je oko 36
ustaa i domobrana i zarobila 83. Prva (Bravska) eta ubila je oko 20 nepri

44

45

Stojan Maki: Osloboenje Gornje Sanice, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,

str. 512.
Zb. IV/6, str. 473.

495

jateljskih vojnika i isto toliko zarobila. Kada je svanulo, borba je ve bila

zavrena. Tada su borci zali po umarcima i grmlju i traili razbjegle ne
prijateljske vojnike. Neki su pokuali da prue otpor, pa su tada ubijena
jo 23 neprijateljska vojnika, dok ih je 20 zarobljeno. Vea grupa neprija
teljskih vojnika, bjeei prema Vrhpolju, kod zaseoka Kordia, u Donjoj
Sanici, naila je na zasjedu dva voda 3. ete i jednog voda 2. ete Bataljona
Petar kundri. Partizani su ih zasuli bombama, a potom izvrili juri.
Tako je grupa razbijena, jedan dio zarobljen, a drugi pobijen.
U ovoj borbi, pored ve spomenutih, junatvom su se istakli svi borci
i rukovodioci, a naroito Rade Brki, komandir 2. ete, zatim Lazo Medi,
Rade Manojlovi, Duan Gavran, Cvijo Kukolj, Joj a Miljevi, Milan ali,
Ratko Ili, Tomo Rakovi, Duan Bodiroa, te Kojo i Stevan Stupar. Nakon
zavretka borbe borci 2. ete okupili su se na Korjenovu, gdje je izvrena
smotra jedinice. Poslije kraeg osvrta na tek zavrenu uspjenu akciju, sa
mi borci su odali priznanje komandiru Radi Brkiu i politikom komesaru
Stojanu Makiu za inicijative i hrabro dranje u ovoj borbi, darujui ih
lijepim primjercima zaplijenjenog oruja i opreme.
Samo 1. bataljon Petar kundri likvidirao je oko 120, a zarobio
jo toliko neprijateljevih vojnika. Zaplijenio je 146 puaka, etiri pukomi
traljeza, deset pitolja, preko 25.000 metaka i dosta druge ratne opreme.
Bataljon je imao dva ranjena i jednog poginulog borca, dok je 1. krajika
NOU brigada imala samo etiri ranjena borca.40
Partizanske jedinice nastavile su gonjenje razbijenog neprijatelja, pa
su nakon Gornje Sanice oslobodile i Donju Sanicu, Biljane, Ramie, Krasulje i sva druga sela sve do blizu neprijateljskog uporita u Vrhpolju, gdje
su se, pak, okupili svi izbjegli neprijateljski vojnici iz Gornje Sanice i Kljua.
Tim povodom je Operativni tab za Bosansku krajinu izdao saoptenje o likvidaciji ustakih uporita, a na kraju i dodatak:
Iza zauzea Kljua krajike udarne i partizanske snage nastavile su
svoje pobjedonosno napredovanje, i u silnom naletu zauzele su, nakon kr
vave borbe, ustako uporite Sanicu i okolna ustaka gnijezda Ramie, Bi
ljane, Donju i Gornju Sanicu i jo neka.
Pala je Sanica, ... tree ustako uporite, kako je to izjavio zlo
glasni Ante Paveli ...
Na kraju zakljuuje:
Prilikom zauzea pomenutih ustakih uporita zaplijenjeno je dosta
oruja, municije i ostale vojnike spreme, a pohvatano je i mnogo ustaa
koji e svojim ivotima platiti svu krv koju su prolili i sve muke koje smo
propatili.47

SUENJE ZAROBLJENIM USTAAMA PRED NARODNIM SUDOM

U JELAINOVCIMA
Za vrijeme borbi za osloboenje Sanice
inovce uputili preko 120 ustaa, domobrana
NOP odreda formirao je vojni sud u kojem
nik komandanta i dr Moni Levi, zamjenik
i Hazim Bilalbegovi, obavjetajni oficir 1.
Zb. IV/6, str. 173.
47 Zb. IV/6, str. 176.
496

partizani su zarobili i u Jela

i andarma. tab 1. krajikog
su bili: Petar Vojnovi, zamje
politikog komesara tog odreda
bataljona Petar kundri. U

zgradi kole u Jelainovcima sasluani su svi zarobljeni, a potom je izvr

ena provjera svih izjava. Nakon sasluavan ja i istrage sud je 1. avgusta
odrao zasjedanje. Utvreno je da je 41 neprijateljski vojnik kriv, da su
zloinci koji su se ogrijeili o narod i ciljeve NOB, zbog ega su osueni na
smrt strijeljanjem. Drugog avgusta 1942. godine, na Meeem Brdu je vojni
sud okupljenom narodu i zarobljenom ljudstvu saoptio presudu i za sva
kog osuenog podrobno naveo njegovu krivicu. Nakon toga svi osueni su
strijeljani.
Vie od 80 zarobljenih i od suda sasluanih neprijateljskih vojnika i
andarma osloboeno je krivice, pa su puteni da idu svojim kuama. Tada
je Ljubo Brki prepoznao Adila (Ibre) Mehmedovia, rezervnog andarma,
koji mu je pomogao u bjekstvu iz ustakog zatvora. Sud je odmah oslobodio
Adila, pa je ovaj otiao svojoj kui u selo, gdje je uskoro biran u NOO
Sanice.
Vijest da su partizani osudili samo zlikovce, a sve ostale zarobljene
oslobodili i pustili kuama brzo se ula u Vrhpolju i Sanskom Mostu.
Na to su se mnoge porodice koje su iz Sanice i ostalih sela bile pobjegle
zajedno sa ustaama i domobranima vratile svojim kuama, nastavljajui
prekinute poljske radove.

FORMIRANJE NOVE 1. CETE BATALJONA PETAR KUNDRI

Neposredno poslije napada na Sanicu 1. (Bravska) eta 1. bataljona
i. krajikog NOP odreda, odlukom Operativnog taba, ukljuena je u sastav
Petrovakog bataljona 5. krajikog NOP odreda. To su bili iskusni borci,
koji su se borili ve punu godinu dana, najprije u sastavu Jelainovakog
odreda, potom u Bravskom vodu Sanske ete i zatim u Bravskoj eti u sa
stavu 1. bataljona Petar kundri.
Orujem zaplijenjenim u napadu na Sanicu naoruano je preko 110
omladinaca, koji su dobrovoljno izjavili elju da se bore, a rodom su bili
iz Gornje Sanice, Jelainovaca i Dabra. Od njih je formirana nova eta ba
taljona Petar kundri. Za komandira ete postavljen je Stevo Kovae
vi, do tada zamjenik politikog komesara 2. ete, za politikog komesara
Milo obot, iz sastava 3. ete, za zamjenika komandira Duan Gavran i za
zamjenika politikog komesara Duan Kokanovi. Na dunost vodnika u
formiranoj eti doli su ore Kovaevi, Lazar unica i Milan Damjanovi, a za politike delegate vodova Kota Runi, Milan ali i Hamo ehaji. Tako je 1. bataljon, kako je zapisao Stojan Maki, opet imao tri ete.

SUKOBI S NEPRIJATELJEVIM JEDINICAMA

Utvrdivi se na Djedovai i Braji-Tavanu, neprijatelj je 11. avgusta
sa manjom jedinicom od Brajia-Tavana i preko Doca streljakim strojem
krenuo ka dabarskoj crkvi i koli. Tako je preko zaseoka Ilia stigao do
Vukovia i Tubia kua. Patrole 1. bataljona Petar kundri primijetile
su neprijatelja i to javile tabu. Ovaj je odmah prema neprijatelju uputio
dvije ete, jednu da mu zae iza lea, na njegovom lijevom krilu (prema
vrelu Dabra) i otud ga napadne, a drugu da ga napadne od pravca Rujna.
32 Srez S. Most u NOB

497

Neprijatelj je, meutim, primijetio pokret ovih partizanskih eta i u trku

se vratio preko Doca u svoje uporite na Brajia-Tavanu.
Istovremeno je i neprijatelj iz Vrhpolja sa dvije ete krenuo prema
Hrastovu i Jezercu, ali ga je, iz zasjede na poloajima, saekala 2. eta 1.
bataljona Petar kundri, otvorila na njega paljbu i, nakon krae borbe,
vratila u njegovo uporite.
Istog dana neprijatelj je i iz uporita u Demievcima manjim snaga
ma krenuo prema Pljeevici (Brdari), ali su ga borci 4. bataljona 1. kraji
kog NOP odreda vratili na polazne poloaje.
Ovim ispadima izvedenim istog dana na tri pravca ojaani neprijatelj
ski garnizon u Sanskom Mostu i posade okolnih uporita ispitivali su jainu
partizanskih snaga na ovom sektora.

PRVI NAPAD NA NEPRIJATELJSKO UPORITE U VRHPOLJU

Neposredno poslije zauzimanja Sanike doline, Operativni tab je potinjenim tabovima na sektoru prema Vrhpolju izdao nareenje da u slu
aju povoljne situacije napadnu neprijatelja u uporitu Vrhpolje. Meutim,
zbog prodora neprijateljskih jedinica na Djedovau i Brajia Tavan i nji
hovih ispada prema Dabru, dijelovi 1. bataljona Petar kundri su se mo
rali rokirati ulijevo, u selo Dabar, pa je na poloajima prema Vrhpolju ostao
samo 2. bataljon Zdravko elar 5. krajikog NOP odreda, pod komandom
Milana Zoria.
Po ovom nareenju Operativnog taba, u napadu na Vrhpolje trebalo
je da uestvuje novoformirana 2. krajika NOU brigada. Zato su 13. avgusta
komandant Ratko Martinovi i njegov zamjenik urin Predojevi sa ko
mandantima bataljona Rankom ipkom, urom trpcem i Mladenom Obradoviem izvrili izvianje neprijateljskog uporita u Vrhpolju.48 Tri dana
kasnije Operativni tab je izdao zapovijest za napad na to neprijateljsko
uporite.48
U uvodnom dijelu zapovijesti se navodi da se u selu nalazi neprijatelj
jaine oko 600 ustaa i domobrana, a da su oko sela iskopani rovovi. Po
sebno su utvrene zgrade eljeznike stanice i kole, duan kraj nje i da*
mija. Najblia uporita od kojih neprijatelj moe oekivati pomo su na
Djedovai i Brajia Tavanu, zatim na lijevoj obali rijeke Sane, u Kljevcima
i u Tominskoj Palanci. Iz ovih uporita neprijatelj stalno ugroava slobodnu
teritoriju i, istovremeno, obezbjeuje izvoenje ita iz doline Sane. Potom
je izloen plan napada, u kome je precizirano:

Drugi bataljon Zdravko elar 5. krajikog NOP odreda, koji se

nalazio u selu Pei, na poloajima prema Vrhpolju, sa dvije ete napada
Tominsku Palanku i potom postavlja zasjedu na cesti, ime e sprijeiti
dolazak pojaanja neprijatelju od Sanskog Mosta, a sa 3. etom napada
most na Sani i Vrhpolju;
Tri bataljona 2. krajike NOU brigade napadaju na Vrhpolje, i to:
1. bataljon iz pravca Kamika, 2. bataljon preko Hrastova i rijeke Sanice,
a 3. bataljon od Golaje, izmeu ceste i rijeke Sanice;

48

Regionalni muzej, Biha, m. f. 65/231.

Zb. IV/6, str. 233236.

498

 Prvi bataljon Petar Skundri izvodi demonstrativni napad na ne

prijateljsko uporite na Brajia Tavanu;
Baterija 1. krajikog NOP odreda dobila je zadatak da tue Bra
jia Tavan, Djedovau i Sanski Most.
Napad na neprijatelj evo uporite u Vrhpolju izveden je 18. avgusta
1942. godine. Meutim, u napad su krenuli samo 1. i 3. bataljon i jedna
eta 2. bataljona 2. krajike NOU brigade. Ove snage su u potpunosti izvr
ile svoje zadatke: iz preko 150 zaklona, u roku od pola sata, juriem su
istjerale neprijatelja i zauzele Vrhpolje, te spalile one objekte koje je ne
prijatelj upotrijebio kao otporne take. Partizani su u kuama iz kojih se
pucalo nalazili ene i djecu, ali nikom od njih nita nisu inili, ve produavali da gone ustae i domobrane.
Bataljon Petar Skundri izvrio je demontrativni napad na Brajia
Tavan, ali bez znaajnijeg rezultata.
U zoru neprijatelj je, dobivi pojaanje, izvrio protivnapad, pa su
partizanske jedinice morale da se pod otrom borbom povlae iz Vrhpolja.
U ovim borbama poginulo je vie desetina neprijateljskih vojnika, za
plijenjeno pet puaka i oko dvjesta grla krupne stoke i neto ovaca.50
Drugi bataljon 5. krajikog NOP odreda nije izvrio svoj zadatak. Uz
to, dvije ete 2. bataljona 2. krajike NOU brigade nisu mogle prei rijeku
Sanicu; voda je bila duboka, a one nisu imale amaca, pa zato nisu izvrile
postavljeni zadatak. Time se pokazalo da nije bilo dovoljno priprema za
organizovanje prelaska eta preko rijeke. To je reeno i u analizi propusta
u ovoj akciji, izvrenoj na konferenciji rukovodeeg kadra 2. krajike NOU
brigade.

DRUGI NAPAD NA NEPRIJATELJSKO UPORITE U VRHPOLJU

Druga krajika NOU brigada, nakon djejstva na podruju izmeu ri
jeke Sane i Manjae, ponovo je, 28. avgusta uvee, izvrila novi napad na
neprijateljsko uporite u Vrhpolju. Ali, kako se neprijatelj poslije prvog
partizanskog napada znatno utvrdio, ogradio bodljikavom icom i ojaao
novim jedinicama, napad nije uspio. Borci su bili spremni za juri, ali tab
Brigade to nije dozvolio jer bi, s obzirom na jainu uporita, mnogo boraca
stradalo.51
Rezultati i ove akcije pokazali su da se neprijatelj, utvren u upori
tima i du izgraenog zatitnog bedema od Vrhpolja i rijeke Dabra pre
ko Brajia Tavana Djedovae Kamengrada Starog Majdana Batkovca i dalje prema Bosanskom Novom, ne moe napadati manjim snaga
ma, izvoenjem manjih akcija. Za postizanje uspjeha bilo je neophodno da
se koncentriu jae snage i sa njima se, na osnovi dobro razraenih pla
nova akcije, ide u napad na neprijateljska uporita. Zato u narednim da
nima na ovom sektoru i nema eih partizanskih akcija. Neprijatelj, pak,
upravo u to vrijeme gotovo svakodnevno je vrio ispade iz svojih uporita
prema osloboenim selima i poloajima partizanskih jedinica.

50
51

Regionalni muzej, Biha, m. f. 65/231.

Iz izvjetaja taba 2. krajike NOU brigade Operativnom tabu za Bosansku
krajinu o borbama i politikom radu od 16. avgusta do 5. septembra 1942. go
dine, Zb. IV/7, str. 30.
j

499

Neprijatelj iz Vrhpolja je 9. septembra najprije tukao artiljerijom i

minobacaima okolne partizanske poloaje, a onda jaim snagama krenuo
iz uporita da bi zatitio izvlaenje ita s oblinjih njiva. Tri ete 6. kra
jikog NOP odreda, koje su na Krasuljama, Pitanici i Peima drale polo
aje prema ovim uporitima, neprijateljsku pjeadiju su doekale vatrom
i nakon krae borbe natjerale ju u bjekstvo i povratile je u uporite. Ne
prijatelj je imao vie mrtvih i ranjenih, a partizani nisu imali gubitaka.53
Iz uporita na Djedovai neprijatelj je 13. septembra jednom etom
iz sastava 10. pjeadijske pukovnije vrio nasilno izvianje u pravcu kote
424, zaseoka Milinkovii u Dabru. Sa tih poloaja jedna eta partizana, na
oruana i sa tri pukomi trai jeza, doekala je ovu etu. Meutim, partizani
su se morali povui ka zaseoku Stupari u selu Eminovcu. Poginuo je jedan
domobran, a jedan je ranjen.53
Neprijatelj sa Djedovae 14. septembra je ponovo krenuo iz svog upo
rita. Prethodno je artiljerija iz Sanskog Mosta tukla u pravcu Dabra i Emi
novaca. Partizani su bili prinueni na izvjesno odstupanje, ali neprijatelj
nije dalje kretao. Jedan domobran je tee ranjen, dok o gubicima partiza
na nema podataka.
eta domobrana sa Brajia Tavana 18. septembra je krenula u akciju
borbenog izvianja partizanskih poloaja, kreui se pravcem: k. 412 k. 417
Rujan, ne nailazei na jai otpor partizana. Meutim, kada su se domo
brani vraah nazad, partizani su ih tukli jakom mitraljeskom i pukomitraljeskom vatrom, pa su ovi pourili na polazni poloaj. U ovoj borbi dva
domobrana su ranjena.
eta domobrana iz uporita u Vrhpolju 22. septembra krenula je u
borbeno izvianje u pravcu sela Podovi, gdje je bila manja partizanska je
dinica, koja se povukla prema Sokolovu. U toj borbi neprijatelj je uspio
da zarobi pet boraca i zaplijeni jednu puku.54
Neprijatelj iz Sansko Mosta, idui po ito, pokuao je 26. septembra
da proe selom Kljevci, ali su ga borci 1. bataljona Petar kundri izne
nadno napali iz zasjede. Ubijena su dva neprijateljska vojnika, a jedan je
ranjen, dok su partizani imali jednog ranjenog. Kako su domobrani tjerah
nekoliko kola, partizani su zaplijenili dva para volova sa kolima i etiri
para konja.
Istog dana neprijatelj je jakim snagama krenuo i iz Vrhpolja, sa na
mjerom da proe kroz Hrastovo. I ovdje su ga partizani 1. bataljona Pe
tar kundri doekah iz zasjede, tako da se morao povui. Neprijatelj je
imao vie mrtvih i ranjenih vojnika, a partizani dva lake ranjena borca.
Zaplijenjeno je neto oruja.55
Oko 17 sati 28. septembra neprijateljska grupacija, sastavljena od oko
700 domobrana i 600 Nijemaca, ojaana sa dva tenka i blindiranim kolima,
Iz izvjetaja taba 6. krajikog NOP odreda od 26. septembra 1942. godine
Operativnom tabu za Bosansku krajinu o stanju i akcijama odreda, Zb. IV/7,
str. 151.
ss Bojna relacija Drugog domobranskog zbora za septembar 1942. godine, Zb. IV/7,
str. 466.
54
Bojna relacija 2. domobranskog zbora za septembar 1942. godine, Zb. IV/7,
str. 466 i 467.
55
Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 28. septembra 1942. godine Opera
tivnom tabu za Bosansku krajinu o borbama kod Kljevaca, Zb. IV/7, 158.
52

500

krenula je u prodor iz Vrhpolja, cestom prema Kljuu. Sa poloaja u Pe

ima i Krasuljama doekale su je jedinice 6. krajikog NOP odreda. Borbe
su voene i narednog dana, pri emu je neprijatelj i dalje prodirao, tako
da je 30. septembra dospio do Pudin-Hana, a potom uao i u Klju.58
Prodorom cestom u Klju neprijatelj je ugrozio Saniku dolinu i eteoce Prve poljoprivredne omladinske radne brigade. Zbog toga prodora i
1. bataljon Petar kundri morao se sa glavninom locirati u podruje sela
Korjenova, dok je Bataljon Zdravko elar zauzeo poloaje od Donjeg Budelja do Paunovca.57

NAPAD NA NEPRIJATELJEVA UPORITA U STAROJ RIJECI

I STAROM MAJDANU
Jedinice 4. bataljona 1. krajikog NOP odreda nou 28/29. septembra
napale su ustako-domobransku posadu u Staroj Rijeci. Partizani su prodrli
u selo i zapalili sve zgrade u kojima je ustako-domobranska jedinica imala
svoje poloaje, ili u kojima su vojnici stanovali, kao i zgradu uprave Rud
nika Goldvin. Njihov pokuaj da zauzmu i sam Rudnik nije uspio, jer je
prilaz k njemu bio miniran sa svih strana. U to je iz Ljubije stigla pomo
neprijateljskoj jedinici, i to tenkovi i dvije ete, pa su se partizani morali
povui. U borbi su zarobljena etvorica ustaa.
Iste veeri dijelovi 3. bataljona 1. krajikog NOP odreda (s krupskog
podruja prebaen na sanski sektor) napali su Stari Majdan. Meutim, ne
prijatelj je i ovdje brzo dobio pomo iz susjednih uporita, pa su se parti
zani morali povui.
U ovim borbama partizani su jedan tenk unitili, a drugi teko otetili.
Zaplijenjeno je neto ratne opreme. Jedanaest partizana iz oba bataljona
je ranjeno.58

55
57

58

Isto, str. 159, 169, 174. i 467.

Izvjetaj taba 1. bataljona Petar kundri od septembra 1942. godine Ope
rativnom tabu za Bosansku krajinu, Zb. IV/7, str. 178.
Izvjetaj taba 1. krajikog NOP odreda od 30. septembra 1942. godine i Bojna
relacija 2. domobranskog odbora za septembar; isto, str. 171. i 467.

501

5. OMLADINSKI I VII VOJNO-POLITICKI KURSEVI

ODRANI U LJETO I JESEN 1942. GODINE
Osmi i deveti omladinski vojno-politiki kurs odrani su od 10. jula
do 31. avgusta 1942. godine u Benakovcu i Srpskoj Jasenici. Pohaali su ih
oko 300 omladinaca i omladinki rasporeenih u est eta. Jedna od eta u
svom sastavu imala je 76 djevojaka. Na ovom omladinskom kursu bilo je
i oko 60 mladia s podruja Tornine, Kozice, Tramonje, Podova i Sokolova.
Oni su najprije bili u Zatitnoj eti taba 6. krajikog NOP odreda u Ribniku, odakle su upueni na omladinski vojno-politiki kurs u Benakovcu.
Nakon povratka sa kursa dvadeset mladia je otilo u 1. proletersku NOU
brigadu, a ostali u bataljone 6. krajikog NOP odreda.

Omladinci, uesnici 8. i 9. vojno-politikog kursa na smotri i zboru u Elezovcu.

Na ljetnom kursu pri Vojno-politikoj koli Operativnog taba u Be
nakovcu i Srpskoj Jasenici bilo je dosta omladinaca s podruja sanskog
sreza, pa su po zavretku kursa rasporeeni u razne jedinice.
Na zavretku rada ova dva omladinska vojno-politika kursa i na po
etku rada vieg vojno-politikog kursa, u Elezovcu, nedaleko od Srpske
Jasenice, (danas Jasenice), odran je veliki narodni zbor, uz prisustvo oko

502

30.000 ljudi i ena s podruja itavog slobodnog Podgrmea. Smotru omla

dinaca koji su zavrili kurs izvrio je uro Pucar Stari, a potom su omla
dinci i omladinke poloili zakletvu. Nakon toga govorili su uro Pucar i
Dako Nedimovi, predsjednik i Stevo Stupar, zamjenik predsjednika Optinskog NOO Srpska Jasenica, koji su najneposrednije radili na snabdije
vanju omladine na kursevima hranom i drugim potrebama. Zboru i smotri
omladinaca prisustvovale su i one starjeine koje su dole na prvi vii voj
no-politiki kurs, odran 14. avgusta do 23. septembra 1942. godine. Ovaj
kurs pohaalo je 47 desetara, vodnika, zamjenika komandira i komandira
eta s podruja Bosanske krajine. Meu njima je bilo i osam partizana iz
Sanskog Mosta na kursu osposobljenih i postavljenih na razne dunosti:
Milan Damjanovi iz Kljevaca za zamjenika komandanta bataljona, Mile
Vojinovi iz Slatine, Stojan Milinovi iz Predojevia Glavice i Simo Pekir
iz Dabra za komandire eta, Pero Vukojevi iz Slatine, Mile Mijatovi iz
Kljevaca, Milan Crnomarkovi iz Dabra i Luka Manojlovi iz Djedovae
za zamjenika komandira eta.
Svi polaznici vieg teaja Vojno-politike kole Operativnog
Bosansku krajinu vraeni su u jedinice iz kojih su i doli u kolu.

taba

za

Krajem septembra i tokom oktobra odran je i drugi vii teaj vojno-politike pole, ali nema sauvanih dokumenata o polaznicima.
U toku avgusta, septembra i prvih dana oktobra 1942. godine u Jela
inovcima je radio deseti i po broju uesnika jedan od najveih omladin
skih vojno-politikih kurseva odranih na sanskom srezu i u Podgrmeu.
Na kursu je bilo oko 600 omladinaca, od kojih su etiri bili iz Podgrmea
(tri iz Jelainovaca i jedan iz Potkraja) i nekoliko djevojaka s podruja Dr
vara i Bosanskog Petrovca. Svi ostali su bili s podruja Janja, Pljeve i Kupresa.
Kurs je bio organizovan kao bataljon i imao je ete sa svojim ko
mandnim kadrom, dok su vodnici i desetari bili kursisti. Komandant kursa
bio je Ilija Cia, politiki komesar Enver Redi, zamjenik politikog kome
sara Zora Nikoli, nastavnik za vojnu obuku Milutin aponja, a intendant
Petar unica. Svaka eta je imala komandira. Milutin aponja i koman
diri drali su vojnu nastavu. Politiku nastavu je drao Enver Redi, a pro
gram je sadravao desetak tema: o politikom stanju u staroj Jugoslaviji,
o borbi KPJ protiv svih oblika socijalnog i nacionalnog ugnjetavanja, o fa
izmu, o ustanku i NOB pod rukovodstvom KPJ, o liniji KPJ u NOB, po
litici Partije u vezi sa nacionalnim pitanjem, o ulozi SSSR u borbi protiv
faistikih zavojevaa, o antihitlerovskoj koaliciji i dr. Svaka eta je imala
svoj skojevski aktiv, a kurs i partijsku organizaciju, kojom je rukovodila
Zora Nikoli.
Kursisti su svako jutro rano odlazili na Poljance u Grme, na mjesto
gdje je u poetku ustanka bio logor Jelainovakog odreda. Tamo su imali
nastavu i izvodili vjebe, gdje im je dopremana i hrana u kazanima. Na
mirnice je obezbjeivao NOO Jelainovaca i okolnih sela. Voda za pie dovoena je u buradima na kolima sa vrela iljeva.
Kursiste su posjeivali komandant i politiki komesar Operativnog
taba za Bosansku krajinu Kota Na i Osman Karabegovi, a jednom Vla
do Zeevi, lan Vrhovnog taba NOP i DVJ. Dolazili su i drugi vojni i po
litiki rukovodioci sa podruja Podgrmea i Bosanske krajine.
j

503

Na zavretku ovog najmasovnijeg omladinskog kursa organizovan je

narodni zbor, na kome je odrana smotra omladinaca. Narodu i omladini
govorili su uro Pucar Stari, Kota Na i Osman Karabegovi. Narod Jelainovaca i okolnih sela pripremio je omladincima i ostalim gostima bogatu
trpezu, sa eljom da i tako nagradi trud omladinaca i poasti ih pred nji
hov odlazak u brigade, u borbu. Omladinci s podruja Kupresa, Janja i
Pljeve traili su da budu rasporeeni u 3. krajiki NOP odred, jer su bili
saznah da e se od tog odreda formirati 7. krajika NOU brigada, a preo
stali omladinci i omladinke otili su u druge krajike brigade.
Drugom polovinom 1942. godine jo nekoliko grupa omladinaca s po
druja Tramonje, Kozice, Podova, Ilide i Sokolova otilo je na omladin
ske vojno-politike kurseve odrane u Podgrmeu. No i etnici su tog ljeta
pripremili odravanje omladinskog vojnog teaja u zgradi kole u Kozici,
i za to okupili dvadesetak mladia. Meutim, partizanski obavjetajac Jovo
Vidovi je nagovorio te mladie da svi pobjegnu s teaja, pa su preli rijeku
Sanu i, preko Sanice, doli na partizanski kurs u Jasenicu. Tako e se de
siti da krajem 1942. godine bude malo kua u Kozici i ostalim selima iz
kojih nije bio bar jedan omladinac koji je zavrio kurs u Podgrmeu i za
tim se borio u krajikim ili proleterskim brigadama.

504

6. FORMIRANJE 6. KRAJIKE NOU BRIGADE

Nakon odlaska Udarnog bataljona u sastav novoformirane 2. krajike
NOU brigade, 1. krajiki NOP odred je imao etiri bataljona, od kojih su
1. i 4. djejstvovali na sanskom, 2. na novsko-japranskom i 3. na krupskom
sektoru. U meuvremenu dolo je do formiranja novih eta, meu kojima
i ve spomenuta 1. eta 1. bataljona, ali i do popune novim borcima svih
drugih eta.
Dolo je do izvjesne izmjene i u sastavu taba 1. krajikog NOP odre
da. Tako je naredbom Operativnog taba za Bosansku krajinu od 12. avgu
sta za zamjenika politikog komesara tog odreda postavljen Dimitrije Ba
jalica,59 do tada politiki komesar zatitne jedinice Vrhovnog taba, dok je
dotadanji zamjenik politikog komesara Odreda dr Moni Levi otiao na
dunost upravnika bolnice u Lastvama.6" Meutim, krajem septembra je
Velimir Stojni, politiki komesar 1. krajikog NOP odreda, izabran za la
na Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, pa je na tu dunost po
stavljen Dimitrije Bajalica, a na njegovo mjesto Uro-Roca Bogunovi, do
tada politiki komesar 3. bataljona ovog odreda.

Brojno stanje i naoruanje 1. krajikog NOP odreda

pred reorganizaciju
Drugom polovinom septembra, ili prvom polovinom oktobra,
krajikog NOP odreda izradio je pregled Brojno stnje ljudstva, naoruanja
Jedinice naziv
Stab odreda
Intendantura
Sanitet
I bataljon
II bataljon
III bataljon
IV bataljon
Baterija
Vod za vezu
SVEGA:

59

60

boraca
na licu u rashodu

7,9

47
151
239
450
472
520
415
52
65

36
16
31
242
287
303
275
32
17

271

2411

1239

63
73
90
34

2140

11

1.

puaka
svega

38
151
239
387
399
430
381
52
65

Stab

ital.

ostai.

SVEGA

37
34
46
242
305
311
275
32
17

11

49

1299

3
4

15
15

15
4

Dimitrije Bajalica Baja, uitelj, lan KPJ otprije rata, 1936. godine hapen zbog
revolucionarnog rada. U ustanku politiki komesar bataljona u Mavanskom
NOP odredu. Februara 1942. godine sa grupom Vlade Zeevia preao Drinu i
prikljuio se Vrhovnom tabu, gdje je, sve do dolaska u Glamo, bio politiki
komesar zatitne jedinice.
Regionalni muzej, Biha, m. f. 20/346.

>

505-

tab odreda
Intendantura
Sanitet
I bataljon
II bataljon
III bataljon
IV bataljon
Baterija
Vod za vezu

7
5
12
4

11

28

municija za karabine
Naziv jedinica

7,9

i tal.

tab odreda
Intendantura
Sanitet
I bataljon
II bataljon
III bataljon
IV bataljon
Baterija
Vod za vezu

1830
690
1022
7350
7220
15060
6560
1600
620

20
49

120

SVEGA:

41952

269

ost.

svega

revolvera

H
O
*0
o
p
brdski

100 mm
2

29

75

-------------

Svega te. m. lak. m. p. mit. oe Svega

1850
954
1677

7350
128
7468
80 15220

6560

1600
620

215
655

80

1078 43299

450
500
2450
2170

5570

67

SVEGA:

67

60

500

500

5379

60 11509

22

50
70
120
50
30

460

bojna
komora

-------

830
1469
2610
470

za kuh.

metaka za
revolver

jahai

granate za
brdski top

granate
100 mm

24
94

Stab odreda
Intendantura
Sanitet
I bataljon
II bataljon
III bataljon
IV bataljon
Baterija
Vod za vezu

1340
1969
5060
3140

Brojno stanje konja

_
-----

Naziv jedinice

8
5
12
4

municija za mitraljeze

granata za topove

svega

oe
1
-------------

4
17
4
7
10
18
9
6

svega

SVEGA:

1
3
5
2

zbroj.

Jedinice naziv

i laki
mitralj.

te.
mitralj.

puko mitralj.

3
15

2
5
2
2

10

2
5

2
2

1
22

17
3
24

20

26

31

77

9
4

506
1

i konja,81 koji nije bio potpun, jer, kao to se na kraju pregleda, u napo
meni kae, nisu uraunati svi partizani u zatitnicama tabova, magacina i si.
Iz pregleda se vidi da je po broju boraca 1. bataljon bio na treem,
a 4. bataljon, u kojem su bile dvije ete sa teritorije sanskog sreza, na
etvrtom mjestu u Odredu. Dalje, na jednu puku 1. bataljona prosjeno
je dolazilo 30 metaka, a u 4. bataljonu 23 (u Odredu 33). Na jedan teki
mitraljez u 1. bataljonu dolazilo je 450 metaka, a u 4. bataljonu 1.170 (u
Odredu 506). Jednom pukomitraljezu u 1. bataljonu pripadala su 104 met
ka, a u 4. bataljonu 117 (u Odredu 187).
Municija zaplijenjena u nekim borbama, a naroito prilikom zauzima
nja Prijedora i Budimli-Japre, brzo je troena u mnogim napadnim, a
pogotovo odbrambenim akcijama izvedenim tokom juna i jula. Znatne ko
liine municije utroene su u prvom napadu na Sanski Most, a da pri tom
partizani nisu uspjeli zaplijeniti nove koliine. Rezervama municije koje su
uvane na podruju 1. krajikog NOP odreda, zapravo u Luci-Palanci i magacinima u Grmeu, raspolagao je Operativni tab za Bosansku krajinu.
No i one su poetkom avgusta 1942. godine predate proleterskim brigadama,
koje su tokom nastupnog mara i borbi od Zelengore do Bosanske krajine
ostale s veoma malo municije. Upravo tih dana tab I operativne zone NOP
odreda Hrvatske obratio se Operativnom tabu za Bosansku krajinu sa mol
bom da mu se poalje municija, a ovaj ga 11. avgusta izvjetava: Svu nau
rezervnu municiju 7,9 mm stavili smo na raspolaganje proleterskim briga
dama .. ,62
Iz pregleda se vidi da je Odred imao samo dvije haubice i
Prije toga je top marke pito, zaplijenjen u Bosanskoj Krupi
upuen Vrhovnom tabu, radi predaje nekoj proleterskoj brigadi.
ni jednog minobacaa, jer su dva ranije zaplijenjena dodijeljena
Udarnom bataljonu 2. krajike NOU brigade.

brdski top.
20. juna,
Nije imao
grmekom

Prvih dana oktobra u svim etama 1. krajikog NOP odreda vrena

je politika priprema boraca u vezi sa najavom da e se Odred uskoro preformirati u brigadu. Svaki borac se osjeao ponosnim to e i njegov Odred
postati udarna brigada, a on njen borac. Formiran u drugoj polovini oktobra
1941. godine, ovaj Odred je, pod rukovodstvom Partije, djejstvovao punu
godinu dana, ostvarivi velike uspjehe. Razvijajui svestrane aktivnosti, on
je od Podgrmea stvorio jedno od najjaih partizanskih uporita ne samo
u Bosanskoj krajini ve i u zemlji.

NAREDBA O FORMIRANJU 6. KRAJIKE NOU BRIGADE

Preformiranje 1. krajikog NOP odreda u 6. krajiku NOU brigadu
izvreno je na osnovi naredbe Operativnog taba za Bosansku krajinu od
14. oktobra 1942. godine. To je, kako se navodi, izvreno po ukazanoj potrebi
i u saglasnosti sa Vrhovnim tabom. Nakon to je, u prvoj taki, reeno da
e poslove pozadine obavljati novoformirana Komanda podruja u Benakovcu, u naredbi se navodi:

81

Arhiv VII, k. 1702, dok. 26/21.

82

Regionalni muzej, Biha, m. f. 31/233.

J

507

2) Za komandanta VI krajike N. O. P. U. brigade postavlja se drug

Milorad Mijatovi, dosadanji komandant I K. N. O. P. odreda.
Za zamjenika komandanta VI K. N. O. P. U. brigade postavlja se drug
Petar Vojnovi, dosadanji zamjenik komandanta I K. odreda.
Za politikog komesara VI K. N. O. P. U. brigade postavlja se drug
Dimitrije Bajalica, dosadanji pol. komesar I K. odreda.
Za zamjenika politi. komesara VI K. N. O. P. U. brigade postavlja se
drug Uro Bogunovi, dosadanji zamj. pol. komesara I. K. Odreda.
P.S.
3) Starije i fiziki slabe borce izdvojiti iz odreda i predati ih Koman
di podruja za razne pozadinske slube i strae.
4) Za sanit. referenta VI kraj. N. O. P. U. brigade odreuje se drug
Dane Maar.83

Formiranje 6. krajike NOU brigade izvreno je 16. oktobra u Lipniku,

neposredno po dobijanju naredbe za pretvaranje odreda u brigadu. Prvo
sjedite taba brigade bilo je u Lipniku, u kolskoj zgradi.
Prilikom formiranja 6. krajike NOU brigade dolo je do izvjesne iz
mjene u sastavu dotadanjih tabova bataljona. Kako je Mihajlo kundri
postavljen na dunost komandanta Podgrmekog podruja, za komandanta

Pogrmeki partizani sa zaplijenjenim lakim minobacaem u ljeto 1942. god.

63

Tekst pod P. S. dopisan rukom, Zb. IV/7, str. 247.

508

1. bataljona Petar kundri odreen je Milani Miljevi, dotadanji zamje

nik komandanta bataljona, a na njegovo mjesto Rade Brki.
Tih dana Brigada je primila dosta novih boraca, tako da je 1. novem
bra po broju boraca bila najjaa brigada pod komandom Operativnog taba
za Bosansku krajinu, inei gotovo etvrtinu tog sastava. Ona je tada imala
2.259 boraca, od kojih 105 ena, dok je 391 borac bio u rashodu (u bolnici,
na oporavku, na kraem odmoru i si). Od naoruanja imala je 1.299 puaka,
pet automata, jedanaest tekih mitraljeza, 29 pukomitraljeza, dvije hau
bice, brdski top i 75 pitolja. Poreenja radi, tada su ostale jedinice pod
komandom Operativnog taba imale: 1. krajika NOU brigada 1.052 bora
ca, Druga 1.285, Trea 870, etvrta 1.092 i Peta 1.401.M
U vrijeme formiranja 6. krajike NOU brigade sastav tabova njenih
bataljona je bio:

Prvi bataljon Petar kundri: komandant Milani Miljevi, politiki

komesar Rade Erceg, zamjenik komandanta Rade Brki, zamjenik politikog
komesara Sveto Liina, intendant Stevica Crnomarkovi i sekretar taba
Zdravko Proi;
Drugi bataljon: komandant Mio Kolundija, politiki komesar Trivo
Bogunovi, zamjenik komandanta Mile Davidovi, zamjenik politikog ko
mesara Zaim Dizdarevi, intendant Kota Drljaa i sekretar taba Rade
Stupar;
Trei bataljon: komandant Hamdija Omanovi, politiki komesar Ratko Novakovi, zamjenik komandanta Uro Kukolj, zamjenik politikog ko
mesara Redo Terzi, intendant Savo igi i sekretar taba Ilija Studen;
etvrti bataljon: komandant Bogdan ia, politiki komesar Luka Raji (pravo ime Joahim Jaa Rajter), zamjenik komandanta Vlado Proi,
zamjenik politikog komesara Rajko Jovi, intendant Ilija Mareti i se
kretar taba Radoslav Resanovi.
Do sredine januara 1943. godine, u toku formiranja 8. krajike NOU
brigade, kojoj je kao jezgro posluio 3. bataljon 6. krajike NOU brigade,
dolo je do izmjena u sastavu tabova tri prva po redu bataljona 6. brigade.
Tako je za zamjenika politikog komesara 1. bataljona postavljen Lazo Gajanovi, za politikog komesara 2. bataljona Stanko Marjanovi )do tada ko
mandir 3. ete 1. bataljona), za zamjenika komandanta Lazo ukovi i za
zamjenika politikog komesara Sveto Liina (dotad na istoj dunosti u
1. bataljonu).
Do izmjena u tabu 4. bataljona dolo je poetkom decembra 1942.
godine. Razrijeeni su dunosti i otili na druge dunosti komandant Bogdan
ia, politiki komesar Luka Raji i zamjenik politikog komesara Rajko
Jovi. Tada je za komandanta Bataljona odreen Vlado Proi, za zamje
nika komandanta Ratko Marjanovi, za politikog komesara Ivo Oroz i za
zamjenika politikog komesara Adem Kovaevi.
U komandama eta jo vie je dolazilo do izmjena, a najee zbog
toga to su komandiri i politiki komesari ginuli ili ranjavani. Zbog toga
je bilo teko utvrditi sastav komandi eta.

Zb. IV/8, str. 1011.

509

7. FORMIRANJE KOMANDE PODGRMEKOG PODRUJA

Uvoenju u ivot ovog najvieg organa pozadinske vojne vlasti u oslo
boenom Podgrmeu, to je uslijedilo nakon dolaska proleterskih brigada
u Bosansku krajinu, prethodilo je formiranje i veoma korisno djelovanje
vie komandi mjesta.
Poslije drugog osloboenja Budimli-Japre formirana je komanda mje
sta. Tokom ljeta 1942. godine komandant Komande mjesta bio je Relja
Liina, njegov zamjenik Broi, a politiki komesar Rihard. U jesen 1942.
godine premjeteni su Broi i Rihard, a za pomonika komandanta je po
stavljen Hazim Bilalbegovi. O radu ove komande sauvana su dva doku
menta. Na starijem, pisanom 2. oktobra, stoji otisak okruglog peata sa pe
tokrakom zvijezdom u sredini i tekstom KOMANDA MJESTA BUD. JAPRA.
Drugi dokument je od 14. januara 1943. godine, a potpisao ga je pomonik
komandanta Hazim Bilalbegovi, sa peatom i zvijezdom petokrakom u sre
dini i tekst: PARTIZANSKA KOMANDA MJESTA U BUDIMLI-JAPRI. Iz
dokumenta se vidi da je komandir partizanske strae pri ovoj komandi bio
Trivo Jelisavac.
Nekoliko dana nakon drugog osloboenja Starog Majdana formirana je
Komanda mjesta, pa je za komandanta odreen Hazim Bilalbegovi, koji je
upravo izbjegao iz Sanskog Mosta. Djelovanje ove komande bilo je kratko,
jer se poslije prodora Nijemaca u Prijedor (10. juna), a potom u Ljubiju,
Staru Rijeku i Stari Majdan, partizanska komanda mjesta morala evakuisati, a onda i rasformirati:
Kada se, poetkom juna 1942. godine, smjestio u Luci-Palanku, Ope
rativni tab za Bosansku krajinu dao je nalog tabu 1. krajikog NOP odre
da da u tom mjestu formira komandu mjesta. Tada je za komandanta mje
sta odreen Dragomir Suboti, Pa Nikola Romevi, a za politikog kome
sara Vaso Pratalo Mlai. Sjedite Komande je bilo u kui Nikole Miljua.
Neposredno poslije osloboenja Gornje Sanice (31. jula) formirana je
Komanda mjesta; komandant je bio Stevo Crnomarkovi.
Na osnovi naredbe Vrhovnog komandanta NOP i DV Jugoslavije Josipa
Broza Tita, izdate septembra 1942. godine, prilo se organizovanju pozadin
skih vojnih vlasti na osloboenoj teritoriji. Po toj naredbi na podruju
jednog partizanskog odreda formira se komanda podruja, u osloboenim
mjestima komanda mjesta, na vanijim takama i raskrima partizan
ska straa, u selima seoska straa. Ovom naredbom predvieni su slje
dei zadaci komandi podruja:
nosti;

... a) mobilizacija ljudstva za NOP i DVJ i pozadinske vojne du

b) staranje o ishrani, snabdijevanju i smjetaju operativnih grupa i

pozadinskih vojnih snaga, pribiranje hrane u magacine;
c) obrazovanje vojnih radionica i slagalita i rukovanje njima; orga
nizovanje javnih radova u sporazumu sa NOO-ima;

d)
sanitetska sluba u pozadini, obrazovanje sanitetskih ustanova,
rukovanje i staranje o njima;
e) uspostavljanje i regulisanje svih vrsti saobraaja; staranje o tran
sportu trupa i materijala;
f) staranje o redu i poretku na teritoriji podruja; borba protiv pete
kolone, izdajstva, panikerstva i sabotae, protiv pijunae i svakog oblika
sluenja neprijatelju; kontrola nad rukovanjem konfiskovanom imovinom
narodnih neprijatelja; vrenje vojne sudske vlasti;
g) organizacija obavjetajne slube;
n) postavljanje i kontrolisanje komandi mjesta i partizanskih straa;
i)
odravanje tijesnog dodira i saradnje sa NOO-ima i staranje o
privoenju u djelo odluka ovih odbora.. .05
Sve formirane komande podruja u Bosanskoj krajini stavljene su pod
direktnu komandu Operativnog taba.
Nakon formiranja Komande podruja za teritoriju 5. krajikog NOP
odreda. Operativni tab je izdao naredbu o formiranju Komande podgrmekog podruja, upuenu tabu 6. krajike NOU brigade i Komandi podruja
u formiranju:
Po ukazanoj potrebi, na osloboenoj teritoriji sjeverno od Grmea
osniva se Podgrmeka komanda podruja sa sjeditem u Benakovcu.
U rejon Pogrmeke komande podruja spadae sva sela na oslobo
enoj teritoriji od San. Mosta do Bihaa, ukljuujui i optinu Ripa i dio
bihake optine koji je osloboen.
Za komandanta podruja postavlja se drug kundri Mihajlo, dosa
danji komandant bataljona I K. N. O. odreda.
Za zamjenika komandanta podruja postavlja se drug Velimir Milu
tin, dosadanji sekretar taba I K. N. O. P. odreda.
Za sekretara komande podruja postavlja se drug Stojan Kovaevi.
Podgrmeka komanda podruja imae komande mjesta: u Luci-Palanci i Sanici.
Komandni kadar komandi mjesta u L. Palanci i Sanici ostaje isti.
Komanda podruja podijelie rejone ovih dviju komandi mjesta i
izvrie njihova razgranienja, formirae zatitnicu i sreske, optinske i seo
ske strae i drae ih pod svojom kontrolom, odnosno pod kontrolom ko
mande mjesta.
Za potrebno ljudstvo i oruje komanda podgrmekog podruja obratie se VI krajikoj N. O. P. U. brigadi (bivem I K. N. O. odredu).
tab VI K. N. O. P. U. brigade (I K. N. O. P. odreda) i novoosnovana
Komanda podgrmekog podruja izvrie formiranje komande podruja do
25. oktobra t. g. i podnijee nam pismeni izvjetaj.
Komanda podgrmekog podruja se smjestila u selu Benakovcu, u
zgradu gdje je dotad bio tab 1. krajikog NOP odreda, koji se poslije for
miranja 6. krajike NOU brigade, premjestila u Lipnik, a potom u Majki-Japru.
Osim u Luci-Palanci i Sanici, u vrijeme formiranja Komande podgr
mekog podruja postojala je i Komanda mjesta u Budimli-Japri, koja je
takoe potpala pod ovu komandu.
Osloboenjem Bosanske Krupe (5. novembra) formirana je i Komanda
mjesta u ovom osloboenom gradu, koja je takoe potpala pod nadlenost
Komande podgrmekog podruja.
Zbornik Bihaka republika, knj. 2. Muzej Avnoja i Pounja u Bihau, 1965.
godine, str. 173175.
Zb. IV/7, str. 277.

05

Petkom decembra 1942. godine, prema uputstvu Vrhovnog taba, na

reeno je da se pri svim komandama imenuje pomonik, a negdje i zamje
nik komandanta. Dunost pomonika komandanta mjesta, odnosno podruja,
bila je da organizuje obavjetajnu slubu na teritoriji komande.67
S obzirom na to da su se operativne jedinice (ete, bataljoni, odred i
brigade) nalazili, uglavnom, na poloajima, na granici slobodne teritorije,
komande mjesta su vrlo brzo postale znaajni punktovi preko kojih se, i u
kojim se odvijao znaajan organizaciono-mobilizacijski i politiki rad u na
seljima slobodne teritorije. Dalje, im je formirana Komanda podgrmekog
podruja je zajedno sa Komandom mjesta, preuzela dalju brigu o dovrenju
gradnje bolnica u Grmeu, zatim magacina za smjetaj ita i drugih namir
nica.
Komande su obavljale i druge zadatke koji su im dati odlukom o osni
vanju: obezbjeenje bolnica i magacina, skupljanje namirnica i drugih po
treba za vojsku, mobilizacija ljudstva za partizanske jedinice, kontrola kre
tanja ljudi slobodnom teritorijom itd.
Komande mjesta, naroito ona u Budimli-Japri, razvijale su veliku
aktivnost na sakupljanju obavjetajnih podataka o neprijatelju. Pomonik
komandanta Komande mjesta Budimli-Japra Hazim Bilalbegovi organi
zovao je vie ilegalnih obavjetajnih punktova na neosloboenoj teritoriji u
selima prema Ljubiji, Prijedoru, Suhai (novskoj), Bosanskom Novom i Sta
rom Majdanu. Za odravanje veze sa ovim ilegalnim punktovima uspostav
ljene su ilegalne relejne stanice, sa kuririma koji su prenosili poruke-pisma
ilegalnim saradnicima NOP-a na neosloboenoj teritoriji i od njih donosili
obavjetenja. Jedna od takvih ilegalnih relejnih stanica bila je u selu Joho
vici, kojom je rukovodio rudar Nikola Drljaa, koji se pred rat vratio iz
Amerike. A kuriri su najee bile ene, preteno Muslimanke, zatim stariji
ljudi, zapravo starci Muslimani, koji su svoj dolazak na okupiranu teritoriju
pravdali kupovinom eera, soli, duvana, petroleja i si. Ovi kuriri, kao i ile
galne relejne stanice, imali su zadatak i da osmatraju kretanje neprijatelja,
te da o tome hitno i detaljno izvjetavaju. Zahvaljujui takvoj organizaciji
prikupljanja podataka o neprijatelju, skoro redovno su dobijani izvanredno
vrijedni podaci o neprijatelju u uporitima na utvrenoj liniji i u pojedi
nim uporitima iza nje. Uz pomo ove ilegalne mree saradnika blagovreme
no su prikupljeni podaci pred proboj zatitnog bedema i za napad na
neprijateljski garnizon Bosanski Novi, a potom na utvrenu liniju prema San
skom Mostu i na uporite u samom gradu.
Osim ilegalnih relejnih stanica, punktova i kurira postojale su i javne
relejne stanice preko kojih su, irom slobodne teritorije, prenoeni pota,
obavjetenja, pozivi na sastanke i si.
Komande mjesta su organizovale i otkrivanje neprijateljskih pijuna
koji su ubacivani na osloboenu teritoriju, ili su ranije zavrbovani da rade
za neprijatelja. Istina, takvih primjera bilo je malo, jer je ogromna veina
stanovnitva Podgrmea bila vrsto na liniji NOP-a, pa je pojava svakog iole
sumnjivog neznanca bila brzo otkrivena. Tako bi svaki pijun odmah bio
uhvaen i ve u poetku sprijeen da neto uini protiv NOB.

67

Raspis Komande podruja 5. krajikog NOP odreda od 1. decembra 1942. godine

o organizaciji i zadacima komandi mjesta, Zb. IV/8, str. 239240.

512

8. AKTIVNOSTI I DOGAAJI NA SLOBODNOJ TERITORIJI

U LJETO I JESEN 1942. GODINE
SAKUPLJANJE LJETINE I FORMIRANJE PRVE KRAJIKE
UDARNE POLJOPRIVREDNE BRIGADE
U ljeto 1942. godine, nakon zavretka ofanzive na Kozaru, Nijemci, usta
e, domobrani i etnici koncentrisali su brojne snage u pojedinim uporiti
ma oko Podgrmea: u Sanskom Mostu, Prijedoru, Ljubiji, Suhai, Bosan
skom Novom i drugdje. Na osnovu procjene takve situacije u Operativnom
tabu dolo se do zakljuka da e doi do napada veih razmjera i na slo
bodni Podgrme. Shvatajui veliki znaaj blagovremenog i potpunog spaa
vanja ljetine, Operativni tab za Bosansku krajinu ve poetkom jula 1942.
godine intenzivno je radio na organizovanju svih snaga slobodnog Podgr
mea radi izvrenja tog zadatka. U ovom izvjetaju Vrhovnom tabu pisanom
26. jula. Operativni tab, pored analize vojno-politike situacije u Bosanskoj
krajini i oekivanja veeg napada na Grme, pie:
Pogrmeki kraj, tj. teren I odreda vrlo je itan kraj, kojega mi ne
smijemo pustiti da neprijatelj ponje ve dozrelu penicu. Pogotovo kada je
neprijatelj prisvojio ito itave kozarske oblasti. U cilju daljnjeg otpora
neprijatelju organizovali smo zajedniki tab I i II odreda. Organizovali
smo takoe preko odbora i uz pomo vojske vridbu ita i etvu. Tu pe
nicu odmah emo smestiti u grmeke magacine .. .es
Tog ljeta strvno ito je bilo rodilo kao rijetko koje godine, a isto tako
kukuruz, povre i voe. Zato su od jula pa do kraja oktobra glavne preoku
pacije i aktivnosti kako Sreskog komiteta KPJ za sanski srez tako i svih
optinskih i seoskih NOO, bili etve, vridbe, berba kukuruza i voa, spre
manje povra i smjetanje ljetine na sigurno mjesto, gdje je neprijatelj
nee lako nai. U sakupljanju izvanredno bogate etve Podgrmelijama su
pomagali i mnogi ljudi i ene s podruja 5. krajikog NOP odreda, koji su,
prije svega, radili na podruju jae ugroenih sela oko Bosanske Krupe,
eljeznike pruge Bosanska Krupa Bosanski Novi i prema Novskoj Suhai.
U tom vremenu sagraeno je vie magacina i dosta koeva za kukuruze u
planini Grme. U njih je spremano ito (vlasnitvo domainstava pojedinih
optina), o emu je voena evidencija. Iz tih magacina porodice su, po po
trebi, podizale ito i drugo to su u njih spremile.
Tog ratnog ljeta izgledalo je kao da je sve stanovnitvo slobodnih sela
na nogama. njelo se na brzinu, a usjevi otpremani danju i nou sa njiva
u slobodnoj teritoriji, ali i sa njiva i iz vonjaka neposredno pred neprija
teljskim uporitima. Zahvaljujui takvoj aktivnosti, na sigurnim mjestima

88

Izvjetaj Operativnog taba za Bosansku krajinu od 26. jula 1942. godine Vrhov
nom tabu, Zb IV/6, str. 1356.

33 Srez S. Most

u NOB

513

su spremljene vee koliine penice, kukuruza, jema, zobi, graha, zatim

pobranog voa, a posebno ljive, od kojih je dobar dio preraen u pekmez,
a od dijela pripremljen kom i ispeena rakija. Rakija je otpremljena bol
nicama za dezinfekciju rana, hirurkih instrumenata i ruku sanitetskog
osoblja, jer drugih dezinfekcionih sredstava nije bilo, ili bar ne dovoljno.
Prilikom zauzimanja Sanike doline, krajem jula 1942, brojne porodice
su zavedene ustakom propagandom pobjegle u Vrhpolje, Sanski Most i sela
izmeu ta dva mjesta. Iza njih su ostale njive pod dozrelom penicom i dru
gim usjevima. Trebalo je ito brzo ponjeti i prebaciti da ne bi neprija
telju palo u ruke. Tada dolazi do okupljanja etelaca s podruja Podgrmea,
Bosanskog Petrovca, Drvara i Glamoa i njihovog angaovanja na prikuplja
nju ljetine u tim tek osloboenim selima. Uz omladinu, preteno ensku,
dolaze i odrasli ljudi i ene, najee sa zapregama ili tovarnim konjima,
da bi plodove s ugroenih podruja izvlaili u Grme i dalje po potrebi.69
U Sanicu je est dana nakon njenog osloboenja najprije dolo neko
liko stotina omladinaca i omladinki iz Jelainovaca, Luci-Palanke, Tuk-Bobije, Dabra i drugih sanskih sela Podgrmea, kao i iz sela Sanike doline,
Ribnika i Kljua. Potom je stigla i omladina s petrovakog sreza, a zatim s
podruja Drvara, Glamoa i Grahova. Omladina je bila formirana u ete
i bataljone, a sredinom avgusta 1942. godine formirana je 1. krajika udarna

Grupa omladinki i
u ljeto 1942. godine.

69

omladinaca

dobrovoljne

radne

ete

Sanikoj

dolini,

Hajro Kapetanovi: Prva krajika udarna poljoprivredna brigada, edicija Pod

grme u NOB, knji. 3, str. 533573.

514

poljoprivredna brigada.70 u sastavu 1. bataljona ove brigade bile su i dvije

omladinske radne ete sa podruja sanskog sreza: eta iz Jelainovaca i
eta iz Luci-Palanke. Komandir Jelainovake omladinske radne ete bio
je Mio Karanovi, a politiki komesar Dara Radulovi, omladinka sa Ko
zare. Komandir Lucipalanske omladinske radne ete bio je Joja Tima, a
politiki komesar Petar Mrda. Vodnici su bili: Bogdan Miljevi, Milan Srdi
i Stevo Stanivukovi. U ovim etama bili su i skojevci: Milka Panjak, Seka
Vjetica, Gina Milju, Nevenka Radanovi, Danica Njegovan, Jovan i uro
Pratalo, Duan teti, Stanko ulibrk, Mile Vranje, uro Radinovi Borka
i Bogdan Miljevi, Mile Miloevi, Jovanka Basara, Jovanka i ivko Munjiza,
Persa i Borka Kukolj, Bogdan Basara, Sava Vojvodi, Mirko Njegovan, Mir
ko Miladinovi, Savo Kora, Sava Poznanovi, Nikola Milievi i Drago Br
ki. U tabu 1. (saniko-sanskog) omladinskog radnog bataljona bili su i
skojevci Dmitar Njegovan i Mirko Stani, lanovi Optinskog komiteta
SKOJ-a.
Brigada je tog ljeta i jeseni, sve do kraja godine, pod izvanredno tekim
uslovima, nerijetko ometana neprijateljskim napadima, mitraljirana i bombardovana iz neprijateljskih aviona, uspjeno izvravala postavljeni zadatak
i spasila usjeve sa svih tih prostora.
Zajedno s omladincima i mnogim radnicima na ovom veoma znaaj
nom zadatku angaovali su se i brojni partijsko-politiki radnici. Rad omla
dinskih brigada i vozarskih jedinica obezbjeivale su partizanske brigade i
bataljoni.
Sakupljena ljetina sa sanskog, sanikog, novskog i krupskog podruja
te jeseni i zime je, dobrim dijelom, otpremana Vrhovnom tabu, proleter
skim i krajikim brigadama koje su operisale' na pasivnim podrujima, ali
i jedinicama 5. krajikog NOP odreda, Dalmacije i Livna. Znatnu pomo u
itu i drugoj hrani dobili su omladinci i odrasli iz pasivnih krajeva koji su
uestvovali u akciji sakupljanja usjeva, tako da su mogli mirnije oekivati
narednu zimu.
PRVA SRESKA KONFERENCIJA KPJ
Juna 1942. godine Duan Mandi je izabran za sekretara Okrunog
komiteta SKOJ-a za Podgrme, pa je razrijeen dunosti sekretara Sreskog
70
Prva krajika udarna poljoprivredna brigada formirana je 14. ili 16. avgusta
1942. godine. Imala je pet bataljona: 1. sansko-saniki, sa etama: Jelainovaka, Lucipalanska i dvije sanike, 2. Petrovaki, sa pet eta, 3. Drvarsko-glamoki, sa etiri ete, 4. Grahovski, sa etiri ete. U sastavu 3. bata
ljona bile su i samostalne ete sastavljene od omladine s podruja Kljua, Ribnika i sela izmeu Kljua i Sanice.
Brigada je imala transportno-vozarski bataljon, grupu za vridbu, grupu za organizovanje ishrane u Brigadi i grupe za kuvanje pekmeza, sabiranje voa i pee
nje rakije.
tab Brigade je bio u sastavu: Ilija Bursa, komandant, Ljuban kundri, poli
tiki komesar, Duan Tomovi, zamjenik komandanta, Zora Popovi, zamjenik
politikog komesara, Kota Kecman, intendant, Savo Milju, nadzornik za pri
jem i smjetaj hrane, Milutin Vujovi, odgovoran za kulturni i prosvjetni rad.
Pri tabu Brigade bilo je i nekoliko instruktora SKOJ-a i omladinskih rukovo
dilaca.
Podaci preuzeti iz navedenog lanka H. Kapetanovia, koji je kao sekretar
Okrunog komiteta KPJ Klju-Mrkonji-Grad, bio jedan od rukovodilaca akcije
pribiranja ljetine u Sanikoj dolini.
J

515

komiteta SKOJ-a i lana Sreskog komiteta KPJ. Za sekretara Sreskog komi

teta SKOJ-a izabran je Jovo Despot, koji je, istovremeno, postao i lan Sre
skog komiteta KPJ. Krajem avgusta na rad na podruju sanskog sreza raspo
reena je i Nada Jovovi, lan KPJ od marta 1940. godine. Ta Crnogorka tih
dana je sa proleterskim brigadama stigla u Bosansku krajinu. Ona je raspo
reena na dunost lana Sreskog komiteta KPJ, pa je tokom ljeta, jeseni i
zime preteno djelovala na podruju lucipalanske optine.
Od avgusta 1942. do pred etvrtu neprijateljsku ofanzivu (januar 1943.
godine) Sreski komitet KPJ je radio u sljedeem sastavu: sekretar Bjelajac
i lanovi: Jela Perovi, Smiljka Raeta, Vahida Maglajli, Nada Jovovi, Du
an Stupar Pobro i Jovo Despot, odnosno od oktobra Rajko Stupar. Branko
Todi je krajem septembra otiao na partijski rad na podruju kljukog
sreza.
Poetkom juna Sreskom komitetu KPJ sanskog sreza na vezu su stav
ljena i neka tek osloboena sela oko Ljubije. Upravo 10. juna, na dan ulaska
Nijemaca u Prijedor Sreski komitet je drao sjednicu u Budimli-Japri, ras
pravljajui o tekuim pitanjima i pravei novi raspored lanova za rad u
pojedinim dijelovima sreza. Branko Brano Todi, koji je do tada djelovao
na podruju sela Dabra i Grdanovaca, dobio je za rad osloboena sela Srpske
Agie, elu, Miku Glavu, urkovac i jo neka. Simo Bjelajac je djelovao na
podruju palanske optine. Jela Perovi i Nada Jovovi (kada je stigla)
Ahmet Kadi, Esad Ceri, Vaso S. Pratalo kao i omladinski politiki radmeu omladinom. Ubrzo poslije ove sjednice, za lana Sreskog komiteta
KPJ dola je Vahida Maglajli, koja je djelovala meu enama, prije svega
u muslimanskim selima Modroj, Zenkoviima, Vru, Okreu i Kamengradu.
Duan Stupar Pobro je politiki radio na podruju budimlijapranske, od
nosno halilovake optine,
Sreski komitet KPJ nije imao sjedite, nego se sastajao po potrebi i
skoro uvijek u drugom mjestu. lanovi Komiteta su skoro redovno prisu
stvovali i sjednicama optinskih i seoskih NOO.
lanovima Sreskog komiteta u politikom i organizacionom radu na
podruju slobodnih sela sanskog sreza pomagali su i drugi politiki radnici
koji su djelovali na ovom podruju meu kojima su bili Branko Lastri,
Ahmet Kadi, Esad Ceri, Vaso S. Pratalo kao i omladinski politiki rad
nici: Branko Prokopi, Stojanka Miljatovi, Dobrila Grubor i jo neki.
Prva sreska konferencija KPJ je odrana u etvrtak 17. septembra
1942.
godine u Bonjacima. Konferenciji je prisustvovalo est partijskih
rukovodilaca iz okruga: efket Maglajli, sekretar Oblasnog komiteta KPJ
za Podgrme, Marko Radovi,71 lan tog rukovodstva, Dimitrije Bajalica
Baja, politiki komesar 1. krajikog NOP odreda, Slobodan Marjanovi, lan
i rukovodilac Agitpropa Oblasnog komiteta, Slobodan Braco Erceg, sekretar
Oblasnog komiteta SKOJ-a za Bosansku krajinu i Duan Mandi, sekretar
Okrunog komiteta SKOJ-a za Podgrme. Zatim, tu su bili svi lanovi tada
njeg Sreskog komiteta KPJ: Simo Bjelajac, Brano Todi, Jela Perovi, Smi
lja opi-Raeta, Vahida Maglajli, Nada Jovovi, Duan Stupar Pobro i Jovo
Despot. Od 78 lanova KPJ sa podruja Sanskog sreza, prisutnih na ovoj

71

Predratni lan KPJ, iz Titograda (ranije Podgorica), u Bosansku krajinu doao

krajem avgusta 1942. godine sa 5. crnogorskom brigadom. Poetkom septembra
rasporeen na dunost lana OK KPJ za Podgrme, poginuo u NOB-u.

516

konferenciji, u radu su, kako se vidi iz zapisnika, uestvovali: Sveto Liina,

zamjenik politikog komesara 1. bataljona i Rajko Jovi, zamjenik poli
tikog komesara 4. bataljona 1. krajikog NOP odreda, zatim politiki ko
mesari eta: Stojan Maki, Lazo Gajanovi i Dragoljub Oljaa, onda Milan
i Miljevi, zamjenik komandanta bataljona, pa Ratko Marjanovi, koman
dir 3. ete 4. bataljona, uro Jaki, predsjednik Optinskog NO, te Esad
Ceri, Rajko Drljaa, uro Sovilj, Branko Brano Lastri, Nikola Tankosi,
uro Latinovi i Obrad obot. Imena ostalih uesnika ove prve partijske
konferencije sanskog sreza nisu zapisana, ali se uesnici sjeaju da su tu
bili Rade Erceg i jo neki drugovi.
Sauvan je zapisnik o radu konferencije, a vodila ga je Jela Perovi.
Pisan je veoma skraeno, pa se zato iz njega ne vidi koje odgovarao na
postavljena pitanja, ali se ponegdje moe zakljuiti kome je pitanje bilo
upueno, pa je sigurno, taj i dao odgovor.
Prema podacima iz izvjetaja sekretara bataljonskih biroa i podatku
o broju prisutnih, Sreski komitet KPJ za sanski srez u svom sastavu je imao
partijske organizacije u 1. i 4. bataljonu 1. krajikog NOP odreda, u odredskoj bateriji (iji lanovi nisu prisustvovah konferenciji), u bolnicama na
sanskom podruju Staroj i Novoj centralnoj bolnici i Korianici, te u
osloboenim selima sreza. Kako je partijskoj konferenciji prisustvovalo est
lanova sreskog komiteta i 78 ostalih komunista, te kako iz 4. bataljona nije
dolo dvanaest lanova, zatim niko iz haubike baterije, a vjerovatno je i iz
drugih elija odsustvovao poneki lan, moe se izvesti zakljuak da je na
terenu sanskog sreza krajem septembra 1942. godine djelovalo neto preko
sto lanova i oko pedeset kandidata za lanove KPJ.
Iz izlaganja prisutnih vidi se da se tada prilo formiranju ilegalnih
partijskih organizacija u nekim selima. Treba rei da tada, kao i kroz itav
rat, a jedno vrijeme i poslije rata, KPJ nije radila javno, mada su borci i na
rod najee znali ko su sve lanovi KPJ. Meutim, poto se tada, poslije
ofanzive na Kozaru, oekivala jaa ofanziva neprijatelja i na Podgrme,
predviala se mogunost da se partizanske snage povuku iz nekih sela u
kojima je za tu situaciju trebalo imati lanove KPJ o kojima niko, osim par
tijskog rukovodstva, nee znati. Njihova bi zadaa bila da ilegalno djeluju
na tom podruju za sluaj da bude okupirano. No, kako do takvog veeg
napada neprijatelja na Podgrme tada nije dolo, i ovi ilegalni lanovi
brzo su se eksponirali svojim radom, tako da nije poznat sluaj da je neko
od njih kasnije, prvom polovinom 1943. godine ostao na okupiranoj terito
riji i tamo ilegalno djelovao.
Prema veoma otroj kritici stanja i rada na terenu sreza, konstatovanoj
u zapisniku, stie se utisak da je to stanje bilo veoma slabo. Meutim,
radilo se o tada uobiajenoj praksi da su partijski aktivisti i svi drugi la
novi KPJ najee bili nezadovoljni ostvarenim, pa su, ne birajui rijei,
otro kritikovali negativne pojave, prije svega samokritiki se osvrtali. Na
dalje, bilo je i davanja ocjena na osnovu sporadinih pojava, pojedinanih
sluajeva, ili slabosti. Otuda ocjene: slabi su odbori, politika situacija
osrednja, odbori nisu svjesni svoje dunosti, nar. osi. vlast u Sanici ne
valja nikako i si. Uostalom, otkud se od odbora u tek osloboenim selima
moglo traiti da rade isto onako dobro kao i odbori u selima koji su posto
jali skoro godinu dana? Ili, to to je jedan ovjek biran u odbor da bi mu
se osvetilo i da je on najgori nije se mogla sticati slika o sastavu i

517

radu NOO i odbornika. To to su neki odbornici upueni u etu, nije znailo

da su loi ljudi, nego da nisu znali ili mogli dobro raditi u odboru, pa su,
razumljivo, bili upueni u etu, jer su po godinama starosti i zdravlju bili
sposobni za borce.
Od propusta i slabosti o kojima se na konferenciji raspravljalo, navo
dimo samo neke: ito u Srpskim Agiima jo nije ponjeveno, aktiv SKOJ-a
u Luci-Palanci nije dobro organizovao uee omladine u etvi, pa je rasfor
miran i uskoro formiran novi, Sreski komitet KPJ nije uspio da ostvari
rukovodeu ulogu u svim aktivnostima na itavom srezu, sem ostalog i zbog
toga to je po broju lanova bio mali za tako veliku teritoriju (od Dabra i
Meeeg Brda do Volara i Radomirovaca), a jo nije bilo ni Sreskog NOO,
pa Komitet nije mogao izbjei ulogu i usmjerivaa rada optinskih i seoskih
NOO, i to svakog odbora posebno.
Iz zapisnika se vidi da se tada bilo prilo i formiranju tzv. skojevskih
jezgara od tri do est lanova, i to stoga to su drugovi ovdje pretrpjeli kri
tiku od strane pokrajinskog rukovodstva i nekih lanova CK SKOJ-a, zbog
navodno velike brojnosti lanova u skojevskim aktivima na podruju Podgr
mea, o emu je bilo rijei u prethodnom poglavlju. U jezgru su birani naj
aktivniji i politiki najsavjesniji skojevci. Meutim, takav nain organizo
vanja trajao je veoma kratko, jer je zrelost, borbenost i aktivnost i svih
ostalih skojevaca bila na zavidnoj visini, tako da se ideja o stvaranju
SKOJ-a u SKOJ-u nije realizirala.
Koliko je tada bilo skojevaca na teritoriji sreza, teko je utvrditi, ali
s obzirom na to da ih je samo u 4. bataljonu bilo 90, moe se zakljuiti da
ih je na terenu i spomenuta dva bataljona bilo preko 500.
Na zavretku rada Konferencije izabran je Sreski komitet KPJ, skoro
u ranijem sastavu: sekretar Simo Bjelajac i lanovi: Jela Perovi, Smiljka
opi-Raeta, Vahida Maglajli, Nada Jovovi, Jovo Despot i Duan Stupar
Pobro, dok je Branko Todi, kako je reeno, poslije Konferencije otiao na
novu dunost, u Sreski komitet KPJ za Klju.
Iz zapisnika o radu Konferencije vidi se da je bilo rijei i o pripremi
za izbore novih odbora, iji e mandat trajati est mjeseci, kao i o istovre
menoj pripremi za formiranje optinskih i sreskih NOO. Rije je o tuma
enju i prenoenju naredbe Vrhovnog komandanta o izborima NOO. U toj
naredbi tano je objanjeno na koji nain treba da se izvri izbor NOO sela,
optine i sreza, koji su njihovi zadaci. Objanjeno je kakva je uloga NOO u
snabdijevanju NOV, ta initi sa zaplijenjenom imovinom narodnih nepri
jatelja, ko upravlja javnim zgradama i objektima (eljeznicom, putevima,
preduzeima, bolnicama i dr.), itd.
Sadraj naredbe je protumaen na konferenciji, pa i onaj dio gdje se
predvia da u svakom optinskom NOO mora postojati naronooslobodilaki fond (NOF). Naredbom je predvieno ta sve ulazi u NOF i kako se
prikupljena dobra dijele, pa su, u skladu s tim, Operativni tab i Oblasni
komitet KPJ za Bosansku krajinu odluili da se 25% ita, namirnica i drugog
upuuje Operativnom tabu (za njegove neposredno potinjene jedinice i za
pomo drugim jedinicama), 5/ se predaje partizanskoj vojsci na terenu sela,
optine i sreza, a 25% ostaje optinskom fondu za raspodjelu sirotinji i iz
bjeglicama. Na osnovu direktive dobijene na ovoj konferenciji prilo se tak
vom organizovanju NOF-a i pripremi izbora novih odbora i na sanskom sre
zu Meutim, sami izbori bie sprovedeni tri mjeseca kasnije, krajem decem
bra 1942. i prvih dana januara 1943. godine.

518

BJEKSTVO GRUPE BORACA U ETNIKE

Na sreskoj partijskoj konferenciji bilo je rijei i o nekim borcima koji
su pobjegli u etnike, te o hapenju nekih harangera. Rije je o tome da je
grupa od devet boraca iz 2. bataljona 2. krajike NOU brigade 29/30. avgu
sta za vrijeme boravka i borbi na Manjai pobjegla u etnike.7 Bili su
to: Pavao (Laze) Muti, iz Luci-Palanke, pisar u 1. eti 2. bataljona, Lazo
(Mile) Mareta, iz Eminovaca, komandir 3. ete 2. bataljona, Milan (Miloa)
Dobrijevi, iz Brdara, Nikola (Jove) Proi, iz Otia, Glio (Laze) Milinkovi,
iz Dabra; Mihajlo (Nikole) Babi, iz Rasavaca; Mile Jove Vruini, iz Zecova;
Luka Vidov Kecman, iz Otia i Stojan Save Veselinovi, iz Eminovaca. Za
ovim licima tab 2. krajike NOU brigade 4. septembra je raspisao potjer
nicu, dostavljajui Operativnom tabu za Bosansku krajinu spisak i lini opis
svakog od njih traei da se potjernica raspie preko tabova svih odreda
i NOO.7
Bjekstvo ovih boraca u etnike prvi je takav sluaj na podruju Pod
grmea, pa je vijest o tome pristigla sa Manjae veoma iznenadila borce i
narod ovog kraja. Istina, poneki su znali za kolebljiv i kritizerski stav Pavla
Mutia, koji je bio i slab borac. Taj aktivni narednik bive Jugoslovenske
vojske vie je volio da bude pisar u eti nego na komandnoj dunosti. On
je, znalo se, bio idejni zaetnik bjekstva ove grupe u etnike. Teke i napor
ne borbe voene s Nijemcima, ustaama, domobranima i etnicima na
Manjai pokolebale su i ostale navedene borce, pa i komandira ete Lazu
Maretu, seljaka koji je dotadanjom borbom stekao veliki ugled i postao
lan KPJ. Njega su pretpostavljeni do tada esto hvalili i isticali kao pri
mjer ostalim vodnicima i komandirima. Moda mu je sve to udarilo u gla
vu, pa je smatrao da bi trebalo da ima viu funkciju, to je oekivao meu
etnicima. Ostali borci su se poveli za svojim komandirom i nou prebjegli
meu etnike na Manjai. Veina porodica ovih odbjeglih boraca, izuzev
porodice Laze Marete, bile su partizanske, pa ih je izdajstvo njihovih naj
bliih veoma ogorilo i uvrijedilo.
Poto su prebjegli meu etnike na Manjai, izgleda da su lanovi gru
pe Mutia i Marete uspjeli da stupe u vezu sa Gojkom Manojloviem, koji
je tada bio kod svoje kue i jo s nekima. Saznavi neto o toj vezi, tab
2. krajike NOU brigade 14. septembra pie Operativnom tabu da bi tre
balo preduzeti potrebne mjere za otkrivanje te veze i njenih aktera.74
Neposredno po dobivanju vijesti o bjekstvu ove grupe boraca u etnike,
predlaete su mjere za onemoguavanje irenja izdaje, a u sklopu toga i dje
lovanja pojedinaca u Luci-Palanci koji su bili poznati kao italijanai i
protivnici NOB. Odmah su uhapeni Slavko Pratalo, aktivni narednik-pilot
bive jugoslovenske vojske i lugar Nikola ubrilo. Oni su ivjeli kod kue,
a optueni su, pored drugog, da su otkrili mjesto gdje se nalazio partizanski
avion, u polju nedaleko od Luci-Palanke, pa ga je neprijateljski pilot lako

"2
73

74

Zb. IV/7, str. 32.

Arhiv Instituta za istoriju Sarajevo, fond Operativnog taba za Bosansku kra
jinu, br. 718.
Pismo taba 2. krajike NOU brigade od 14. septembra 1942. Operativnom ta
bu za Bosansku krajinu, Regionalni muzej Biha, m. f. 19/225.

>

519

pronaao i zapalio 6. jula 1942. godine. Obojica su sredinom septembra stri

jeljana.75
Septembra 1942. godine uhapeni su i Mile Mareta, otac odbjeglog ko
mandira Laze, te Gojko Kruni i Uro Veselinovi, sva trojica iz Bosan
skog Milanovca. Prilikom pretresa kue Mile Marcete pronaeni su mauzerka sa 423 metka, oficirska sablja, vojniki ranac, fieklije, uvijai, jedan
dobar i drugi raiven injel, dvije polovne uniforme, dva vojnika ebeta i
pitolj gaser bez metaka.78 U to vrijeme jo uvijek je bilo veoma znaajno
da svaka puka i metak budu kod boraca u eti, na poloaju, a Mile Mareta je, eto, krio puku sa toliko metaka koliko ih nije imao ni pukomitraljezac, to mu je uzeto kao oteavajua okolnost. Poslije sasluavanja sva
trojica su osuena na smrt i strijeljana.
Da je veina odbjeglih bez razmiljanja prela etnicima potvruje i
to to su se iz te grupe, trojica vrlo brzo vratila u partizane, i to Nikola
(Jove) Proi, Luka (Vida) Kecman i Stojan (Save) Veselinovi. Proi je
bio borac NOV do zavretka rata, a Kecman i Veselinovi su poginuli kao
partizani.
U etnicima su ostali do kraja Lazo Mareta, koji e avgusta 1944.
godine poginuti u borbi s partizanima i Pavao Muti, koji se krio u umi i
poslije rata, pa je ubijen tek 1946. godine. Kao etnik poginuo je i Glio L.
Milinkovi.77 Poslije rata uhvaen je i etnik Milan Dobrijevi.
Bjekstvo grupe boraca u etnike je, kako se vidi, izazvalo dojam kao
da se peta kolona pojavila na podruju Luci-Palanke,78 odnosno da je ne
prijatelj uspio ostvariti svoj uticaj na neke borce i u jednom broju sela
sanskog sreza. Meutim, kasniji dogaaji, a prije svega povratak jednog
broja tih boraca ponovo u partizane i njihovo primanje za borce, pokazalo
je da se uopte nije radilo o nekom djelovanju spoljnjeg neprijatelja, ve
da je to bjekstvo izvreno pod uticaj em dva-tri nezadovoljnika i ovini
stika elementa.
U to vrijeme otkrivena je neprijateljska djelatnost Lazara Ilia iz Da
bra, a borac Duan Samardija uspostavio je vezu sa etnikom grupom Laze
Marete. Obojica su uhapena, pa ih je vojni sud 1. krajikog NOP odreda
sasluao, ispitao svjedoke i osudio na smrt, objavivi 20. septembra presudu.
U njoj se navodi da je Lazar Ili, seljak iz Dabra, osuen na smrt strijelja1njem zbog toga to je, kao Srbin, bio u slubi neprijatelja i dostavljao
redovno izvjetaje ustakim i okupatorskim vlastima u Sanski Most, odlazio
je na neprijateljsku teritoriju i pored blokade koju su vrili partizani i
odnosio izvjetaje o naim snagama;79 u pozadini je sabotirao, vodio haran*

75

78

77

78

79

Pismo Operativnog taba od 10. septembra 1942. godine upueno tabu 3. kraji
ke NOU brigade; Regionalni muzej Biha, m. f. 65/282.
Pismo taba 1. krajikog NOP odreda od 2. oktobra 1942. Operativnom tabu za
Bosansku krajinu, Arhiv VII, br. reg. 39/12.
U dokumentu 2. krajike NOU brigade pogreno pie Milinovi (Laze) Glio, a
treba da pie Milinkovi (Laze) Glio.
Dopis Operativnog taba od 10. septembra poinje rijeima: Uslijed situacije
koja je nastala u Palanci, pojavom pete kolone i hapenja petokolonaa, bivih
italijanskih agenata iz zimske afere u Palanci, na ijem je elu stajao ilas, po
znati ubojica, i Slavko Pratalo...
Vjerovatno je Ili dao i podatak o koncentraciji partizanskih snaga u Luci-Palan
ci o emu izvjetava zapovjednik domobranske posade u Sanskom Mostu 20. jula
navodei da je dobio sigurne podatke o dolasku 5000 partizana iz Like i da
vjerovatno predstoji napad na Sanski Most, Zb. IV/6, str. 467.

520

gu protiv narodnih boraca i javno se izjanjavao da bi bilo bolje da su dole

ustae nego partizani, napisao je i potpisao pismo koje je naeno na stolu
kotarskog predstojnika u Sanskom Mostu, u kome je iznio podatke o sna
gama partizana,80 a u Sanskom Mostu esto se sastajao sa Naliem, najve
im krvnikom srpskog naroda i najveim djecoubicom. Duan Samardija81
osuen je to je kao borac pravio harangu, bio u vezi sa grupom boraca koja
je iz partizana pobjegla u etnike, a nije htio otkriti svojim starjeinama;
opijao se, zbog ega je dva puta bio razoruavan i opominjan; napao jednu
porodicu u selu; svim svojim postupcima potvrdio da je nepopravljiv i kao
takav tetan za narodno-oslobodilaku borbu.82
Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu, na svojoj sjednici odra
noj 27. i 28. septembra 1942, analizirao je ove pojave neprijateljskog dje
lovanja na terenu sanskog sreza. U zakljucima sjednice je, sem ostalog,
konstatovano: Peta kolona prila je, u zadnje vrijeme, organizovanju svojih
banditskih redova i uspjelo joj je da stvori uporite ak u nekim vojnim
jedinicama (sluaj Mareta). Grmeka partijska organizacija mora imati u
vidu da se ova aktivnost petokolonaa pojavljuje u momentu poleta naeg
ustanka na Krajini, kao i to da podgrmeki kraj jo uvijek nije provjeren
kroz jednu teu krizu.. ,83
Tako se partijska organizacija sanskog sreza neposredno po zavretku
Prve sreske konferencije KPJ suoila sa pojavama kakvih do tada u Pod
grmeu nije bilo: bjekstvom grupe boraca u etnike na susjedno, manjako
podruje, izdajom pojedinaca i njihovim sluenjem okupatorima i ustaa
ma, i to u vrijeme sve znaajnijih uspjeha partizana u borbi protiv svih
neprijatelja. Meutim, sva vojna aktivnost partizanskih jedinica sanskog
sreza 1. i 4. bataljon, i mnogih boraca u drugim paratizanskim jedini
cama, posebno u 2. krajikoj NOU brigadi, bila je posve zadovoljavajua,
to se izraavalo kroz visoku svijest i spremnost veine stanovnitva i bora
ca na nove borbe i rtve. Ali, pojava makar jednog sluaja izdajstva, a pogo
tovo grupe odmetnika pa makar ti odmetnici bili na Manjai, jer ih na
samom Podgrmeu nije bilo nametala je pred sve partijske organizacije
vei i osmiljeniji politiki rad i ire djelovanje, veu budnost, jo vee akti
viranje svih rodoljubivih snaga na slobodnoj teritoriji, prije svega omladine
i ena okupljenih u njihove organizacije, NOSOBiH i AF, zatim svih NOO
i cjelokupnog stanovnitva, ukljuenog u mnoge oblike aktivnog doprinosa
optoj pobjedi. Razvoj dogaaja u narednim mjesecima i borbe voene na
ovom podruju pokazali su da je pojava odmetanja grupe boraca u etnike
izdaja dvojice-trojice pozadinaca bio i ostao usamljen sluaj.

AKTIVNOST ORGANIZACIJE ANTIFAISTIKOG

FRONTA ENA (AF)
U proljee 1942. godine u Luci-Palanci je odrana konferencija ena
na kojoj su bile predstavnice odbora ena iz devet sela: Luci-Palanke, TukIlegalni saradnici NOP-a iz Sanskog Mosta dostavili su partizanskoj komandi i
ovaj podatak o izdaji Lazara Ilia.
81 Duan Samardija je bio rodom iz petrovakog sreza.
82
Original u Muzeju revolucije Sarajevo, fotokopija u Regionalnom muzeju Biha,
m. f. 71/338.
83
Arhiv Instituta za istoriju BiH, fond OK KPJ B. K., br. 793.

80

>

521

-Bobije, Jelainovaca, Otia, Miljevaca, Skucanog Vakufa, Glavice, Potkraja

i pratala. Nakon razmatranja dotadanjeg rada ena, na konferenciji je iza
bran prvi Optinski odbor AF, u koji je iz svakog sela ula po jedna akti
vistkinja. Za predsjednicu je izabrana Stana-ana ulibrk, do tada pred
sjednica ena sela Tuk-Bobije, za sekretaricu Milka Novakovi i za lanice:
janja Emaut, ujka ai, Sava Beukovi, Milja uak (izbjeglica iz Pod
luga) i jo neke drugarice.
Novoformirani Optinski odbor AF svoje prvo sjedite imao je u kui
uuke Ernaut, gdje je bilo sjedite i Optinskog komiteta KPJ. lanice
odbora su skoro sve vrijeme provodile u organizovanju ena na zadacima
jaanja NO pokreta.
Poto su bolnice u Grmeu ve, uglavnom, bile zavrene i u njih smje
teni ranjenici, ene su organizovale redovnu posjetu ranjenicima. Sveano
odjevene, ene su svakog dana, ile u bolnicu. Nedjeljom bi, pak, ile ene
iz dva od ukupno devet sela. One bi prethodno spremile hranu (kajmak,
meso, pite, kolae i dr.), zatim pripremale arape, priglavke, pekire, kou
lje i slino. Svaka kua je, obino davala po nekoliko punih torbi, u teini
od desetak kilograma, punih hrane i drugih potreba. Obino bi se iskupilo po
pedeset ena u jednu povorku, sa crvenom zastavom na elu, i sveano
odjevene krenule bi ka Korianici. Svaka je nosila svoju teku torbu, a
poneka i torbu svoje kominice, koja, iz nekog razloga, toga dana nije mo
gla poi do bolnice. Sjeajui se tih posjeta ranjenicima. Stana ulibrk je
zapisala:
Jedne nedjelje polo je preko 50 ena samo iz Jelainovaca. Svaka
je ponijela to je ljepe i bolje imala. Trebalo je da se dogovorimo i ta
emo rei ranjenicima. U Karakaevom gaju smo zastale da predahnemo.
Prila sam Jovanki Dobrijevi, predsjednici Odbora ena iz Jelainovaca i
rekla da bi trebalo rei enama kako da se ponaaju i da pozdrave ranje
nike. Pristala je. Uze zastavu i pope se na jedan panj. Samo to je poela
da govori, kad naie jedan njemaki avion. Letio je sasvim nisko. ene polijegae, a ona ni da mrdne. Ostala je onako na onom panju s razvijenom za
stavom u ruci. Jedna ena joj povie neka bar savije zastavu, jer je crvena
i vidi se iz daljine. Tek tada je sklonila zastavu..
Kada bi ene stigle u bolnicu, posjetile bi svakog ranjenika, porazgovarale s njim, darivale ga pekirom, maramicom, arapama, rukavicama,
jabukom i si., dok su ono to su spremile i donijele svim ranjenicima pre
davaie upravi, koja je to rasporeivala ranjenim drugovima, osoblju bolnice
i zatitnici.
Stana ulibrk u istom sjeanju navodi:
Najvie i najbolje su spremale ene Jelainovaca. I Palanka je lijepo
pripremala, ali ne ovako. Od jelainovakih ena osobito su se isticale: Trivuna, majka Uroa Kukolja i Jovanka Dobrijevi. Nikada nam se nije desilo da
neka ena odbije da pomogne ili poe u akciju.
Pri povratku iz bolnice ene su odnosile zaprljano rublje, posteljinu,
zavoje i dr. To su organizovano prale i potom slale u bolnicu. U Korianici
je bilo malo iste vode, pa se zato tamo nije moglo prati.

84

Stana ulibrk: Aktivnost ena Tuk-Bobije, Jelainovaca i okolnih sela u prve

dvije ratne godine, edicija Podgrme u NOB, knj. 3, str. 299300.

522

Ovakve posjete ranjenima organizovane su vie od est mjeseci, i to

doslovno svaki dan, sve do evakuacije ranjenika iz bolnice, krajem januara
1943. godine, pod udarima etvrte neprijateljske ofanzive.
ene drugih sela sanskog sreza na isti nain su organizovale redovne
posjete Novoj centralnoj bolnici. Takoe su i ene iz ostalih podgrmekih
sela organizovale posjete ovim i drugim bolnicama u Grmeu.
ene palanske optine uestvovale su i u sabiranju ljetine sa napute
nih njiva i vonjaka Gorice, Naprelja i Fajtovaca, od Optinskog NOO su
dobile samo burad u koje je moglo stati po 50 kg pekmeza. Same su morale
da dovlae drva, loe vatre, beru ljive, peru ih i pripremaju za kuvanje
pekmeza. Po cijele dane i noi loene su vatre na kojima se kuvao pekmez
u erpama od petnaest do dvadeset litara. lanice AF su tada skuvale toli
ko pekmeza da su napunile preko sto buradi, odnosno obezbijedile preko
5.000 kg pekmeza. Kako nije bilo itavih kua u Goricama, one su spavale
po vonjacima, uz vatre na kojima su neprekidno kuvale pekmez.
Istovremeno, ene su organizovale i vaenje krompira iz naputenih
bata i njiva ovih sela, otpremajui na desetine kola tog proizvoda u magacine u Grmeu.
Poslije zauzimanja Bihaa i Bosanske Krupe, Optinski odbor AF
Luci-Palanke dobio je 60 paketa pamuka. ene su se odmah prihvatile po
sla i od tog pamuka svaka je otkala po vie desetina metara platna za svoje,
a neka i po stotinu. Dragojla ulibrk je takoe bila uzela pamuka na tkanje,
ali se razboljela i do napada neprijatelja, krajem januara 1943. godine, nije
stigla da otka i preda platno. A kada je zaprijetila opasnost da neprijatelj
prodre u selo, ona je najprije sve otkano platno, preu, vratilo i ostalo sta
vila u dak i objesila o kronju jedne ljive, pa tek potom poela da spasava
stvari svoje porodice. Kada je neprijatelj, poetkom februara 1943. godine,
prodro i u Tuk-Bobiju, opljakao je sve iz Kue Dragojle ulibrk, ali dak
na ljivi nije otkriven, pa je Dragojla otkala platno i predala ga partizan
skoj bolnici za zavoje.
U vrijeme pripreme i odravanja optih izbora, ene su bile veoma aktiv
ne na izbornim konferencijama, pa su se izborile da u svakom seoskom i
optinskom NOO bude bar po jedna, a negdje i dvije-tri ene ili omla
dinke.
S jeseni i zimi 1942/43. godine odbori AF su gotovo svako vee organizovali prela, na kojima su ene zajedno prele vunu i od nje plele arape,
dempere, rukavice, priglavke i dr. za borce. Sve opletene predmete ene su
predavaie optinskom NOO, koji je potom sve predavao Komandi pogrmekog podruja, radi raspodjele.
Nema mnogo sauvanih dokumenata o aktivnosti odbora AF, pa ni o
prikupljenim dobrovoljnim prilozima, jer je veina podgrmeke arhive za
vrijeme etvrte neprijateljske ofanzive nestala. U jednom prilogu listu Bor
ba, zapisano je da je Komanda podgrmekog podruja u vremenu od
1. novembra do 26. decembra 1942.
godine dobila brojne
darove za vojsku
ododbora AF i Saveza omladine. Dio tog priloga glasi:
... AF i Savez omladine L. Palanka: 27 pari
arapa, 3 koperte,
3 plahte, 5 jastuka, 1 biljac, 1 par rukavica, 3 para priglavaka,
19pekira,
1 maramicu i 2 klupka vunenog prediva; kasnije omladina: 153 para arapa
i 15 pari rukavica a AF: 1 ebe, 36 pari arapa, 3 para narataka, 7 pari
rukavica, 15 pekira, 1 koulja, 1 plahtu, 1 klupko konca i omot duvana...

523

AF Fajtovci: 1 vreu vune, 20 jastuka, 9 biljaca, 13 plahta, 17

pekira, 1 maju, 2 maramice, 32 para arapa, 3 para rukavica i 5 narataka...
AF Jelainovci: 9 jastuka, 6 biljaca, 20 plahta, 63 para arapa,
2 para rukavica i 28 pekira.. .85
Svakako, ovo je tek mali dio onoga to je stanovnitvo osloboenih
sela sanskog sreza dobrovoljno dalo za NOV u 1942. godini.
Iz zapisnika sa prve Sreske partijske konferencije odrane 17. septem
bra 1942. godine, vidi se da je ve tada postojao Sreski odbor AF. Poseban
izvjetaj o radu organizacije AF tada je podnijela Jela Perovi, koja je bila
i predsjednica Sreskog odbora AF.
Podatak zabiljeen u tom zapisniku da izmeu Sreskog i seoskih
odbora AF ne postoji veza zapisan rukom Jele Perovi (ona je vodila zapi
snik), bila je preotra samokritika. Jer, i ona, kao predsjednica, i sve ostale
lanice Sreskog odbora AF neprekidno su djelovale meu enama, prisu
stvovale sjednicama optinskih i seoskih odbora AF, organizovale veoma
este konferencije. Tako se moe rei da je u to vrijeme rad ena u slobod
nim selima sanskog sreza bio svestran, irok i svakodnevan.
Uskoro poslije odravanja prve Sreske partijske konferencije Jela Popovi je izabrana za sekretara Inicijativnog okrunog odbora AF za Pod
grme, pa je otila sa terena sanskog sreza, a za predsjednicu Sreskog odbo
ra AF je izabrana Stana ulibrk.

NOVE ORGANIZACIJE I AKTIVNOSTI SKOJ-a I USAOJ-a

Oblasni komitet SKOJ-a za Bosansku krajinu 4. jula 1942. izvjetava
pokrajinsko skojevsko rukovodstvo da sanski srez ima Sreski komitet
SKOJ-a, ali da optinska skojevska rukovodstva jo nisu formirana, ve se
tom poslu tek prilo. Sreski komitet SKOJ-a za Sanski Most ojaan je s
nekoliko skojevskih aktivista iz drugih srezova, pa je radio u sastavu: sekre
tar Jovo Despot i lanovi: Rajko Drljaa, Vaso S. Pratalo, ore Karan,
Stojanka Miljatovi i Veljko Vejinovi. Od navedenih su Drljaa, Karan i
Vejinovi doli s novskog sreza (Vejinovi krajem avgusta). Vaso Pratalo je
tada bio na dunosti politikog komesara Komande mjesta Luci-Palanka.
Sreski komitet je najprije formirao Optinski komitet SKOJ-a za po
druje Luci-Palanke. Sekretar tog rukovodstva bio je Branko Prokopi, a
lanovi Drago Brki, Petra Pratalo i Dmitar Njegovan. Sekretar Prokopi se
u toku neprijateljske ofanzive, krajem juna ili poetkom jula, prebacio s
kozarskog podruja u Podgrme, a u oktobru i novembru bio je na skojevskom kursu u Majki-Japri, odakle je otiao najprije za lana, a potom se
kretara Okrunog komiteta SKOJ-a za Kozaru.
Za podruje optina Bosanski Milanovac i Dabar formiran je jedan
Optinski komitet SKOJ-a i za njegovog sekretara odreena je Stojanka
Miljatovi.
Za podruje Halilovake optine Optinski komitet SKOJ-a formiran
je u sastavu: sekretar Milan Kolundija i lanovi Anka Antoni iz Mrkalja,
Jovanka Sredi iz Johovice, Simo kundri iz Halilovaca i jo jedan skoje-

84

Istorijski arhiv KPJ, Borba 194243, tom I, knj. 2, str. 343.

524

vac iz Hadrovaca. Ve za vrijeme etve Kolundija je otiao za lana Optinskog komiteta KPJ iste optine, pa je njegovu dotadanju dunost preuzeo
Simo Skundri.
Za lipniku optinu nema sauvanih podataka, ak ni u sjeanju uesni
ka tih zbivanja, o tome da li je tada i u njoj formiran optinski komitet
SKOJ-a i u kakvom sastavu je djelovao.
Kada je oktobra-novembra u Majki-Japri organizovan kurs za skojevske rukovodioce Bosanske krajine (predavanja im je odrao Dobrivoje Vidi
Baja), Jovo Despot je otiao na taj kurs, a po njegovom zavretku raspo
reen je za lana Okrunog komiteta SKOJ-a za Podgrme. Dok je bio na
kursu, na dunosti sekretara Sreskog komiteta ga je zamjenjivao Rajko
Drljaa, koji je, konano, na tu dunost i postavljen novembra 1942. godine.
Oktobra 1942. godine Sreski komitet SKOJ-a je zapoeo pripremu za
formiranje Sreskog odbora NOSOBiH. U vezi s tim za rad odbora i orga
nizacija NOSOBiH na teritoriji sreza zaduen je Veljko Vejnovi. Meutim,
do organizovanja optinskih i Sreskog odbora NOSOBiH dolo je tek po
slije prvog omladinskog kongresa, odnosno nakon formiranja Ujedinjenog
saveza antifaistike omladine Jugoslavije (USAOJ). Skojevska rukovodstva
su se tada pojavila kao organizatori veoma uspjelih pretkongresnih takmi
enja mladih. Masovnosti tog takmienja svakako je doprinijelo i to da je
drugom polovinom 1942. u svim slobodnim selima Podgrmea bilo dosta
omladinaca i omladinki koji jo nisu bili stupili u borbu, ponajprije zato
to nije bilo dovoljno oruja, ali i zato to su mnogi imali tek 15 ili 16 go
dina, pa rukovodstva nisu eljela da tako mladi idu u borbene jedinice.
Uz to, trebalo je, u to vrijeme znatno vie nego drugdje, i dosta radnih
ruku na slobodnoj teritoriji u poljoprivredi i drugim radovima. Omladina
je tih takmiarskih dana skupljala za jedinice i bolnice arape, obuu, od
jeu, hranu i dr. Rezultati su bili izvanredni, pa su se u Lipniku, u Jela
inovcima, Majki-Japri, Bosanskom Milanovcu, Dabru, hadrovcima i dr.
povremeno nalazile velike koliine raznih predmeta i namirnica koje je omla
dina, kao dobrovoljni prilog, sakupila u tom svom sveobuhvatnom pretkongresnom takmienju.
U ikarama, izmeu Lipnika i Skucanog Vakufa, 7. decembra 1942
godine odran je veliki sreski omladinski zbor na koji je, sa zastavama i
transparentima, dola omladina iz svih sanskih podgrmekih optina. Su
mirani su dotadanji rezultati omladinskog takmienja, a bilo je govora i o
predstojeem omladinskom kongresu mladih Jugoslavije i narednim zada
cima omladine. Omladini su govorili Simo Bjelajac i omladinski rukovo
dioci Rajko Drljaa, ura Vukovi, Nevenka Novakovi i Veljko Vejnovi.
Na zboru je sanska omladina izabrala i svoje delegate za prvi omladinski
kongres: Rajka Drljau, ura Vukovia, Veljka Vejnovia, Nevenku Nova
kovi, Petra Pratala, Bogdana Crnomarkovia i jo nekoliko drugih omla
dinaca i omladinki. Iz vojske je delegiran Rade Erceg, politiki komesar
1. bataljona. Na zavretku zbora omladinske kulturne ekipe Luci-Palanke,
Lipnika i Hadrovaca izvele su prigodan kulturno-zabavni program.
Po povratku sa Prvog kongresa USAOJ-a, odranog od 27. do 29. decem
bra 1942. godine u Bihau, sanski delegati su s puno ara i oduevljenja
priali kako su vidjeli i doivjeli vrhovnog komandanta druga Tita, susreli
se s omladinom iz svih krajeva zemlje, saznali za aktivnosti i borbe omla
dine drugih podruja. Delegati su to svoje vienje prvog omladinskog kon
i

525

gresa, rezultata tadanje borbe i uloge omladine u njoj na brojnim omla

dinskim sastancima prenijeli i na sve ostale omladince i omladinke san
skog sreza.
Tada se formiraju Sreski odbor USAOJ-a, s predsjednikom Veljkom
Vejnoviem, i optinski odbori USAOJ-a u svim optinama. U tim odbori
ma su, uglavnom, bili skojevci. Ve od jeseni 1941. godine u svim sanskim
osloboenim selima djelovali su odbori omladine, ubrzo nazivam odbori
NOSOBiH, a sada, nakon Kongresa u Bihau odbori USAOJ-a.
Tokom etve se dogodilo da je Sreski komitet SKOJ-a donio odluku
i raspustio skojevski aktiv u Luci-Palanci. To je konstatovano i na prvoj
sreskoj partijskoj konferenciji. O tom aktivu, njegovom neradu i neizvra
vanju zadataka raspravljali su, nekoliko puta, i Optinski i Sreski komitet
SKOJ-a. Veina lanova aktiva bile su djevojke koje su imale svoje momke
u partizanskim jedinicama. One su se s njima revnosno dopisivale, ali i ma
lo radile. Tada je odran sastanak tog aktiva u zgradi kole u Luci-Pa
lanci. Doli su Simo Bjelajac, sekretar Sreskog komiteta KPJ, Jovo Despot,
sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a i jo neki omladinski aktivisti. Izlaganje
Sime Bjelajca na tom sastanku bilo je veoma zanimljivo i pouno. Jovo
Despot se sjea da je Simo izlaganje poeo rijeima:
Znate, drugarice, ja u vam morati neto rei. Vi znate da je u Bu
dimli-Japri bila jedna dobra i vrijedna skojevka, dopisivala se s nekim
drugom, komesarom ete ili bataljona, ali bila veoma slaba u aktivu, slabo
radila.
avo htio, pa se bataljon naao u selu i komesar se sastao sa svojom
djevojkom. Pitao je kako je aktivna i kada je uo da ne radi, da nije ak
tivna omladinka, on joj je vratio pisma i rekao da nee da uje za nju.
Ja bih vam savjetovao da se vie aktivirate, jer ako ne budete aktiv
ne i vrijedne, neete moi dobiti ne samo komesara ve ni borca-partizana:
nee vas uzeti.
Nakon toga
aktiv rasputen i
ran je novi aktiv
aktivni. Vrlo brzo
su se tog ljeta
pred omladinu.

omladinkama i omladincima je saopteno da je njihov

da vie nisu skojevci. Meutim, drugi ili trei dan formi
u koji su uli oni skojevci iz starog aktiva koji su bili
aktiv se proirio novim omladincima i omladinkama, koji
odlino pokazali na mnogobrojnim zadacima postavljenim

POETAK ORGANIZOVANJA I IROKA AKTIVNOST PIONIRA

Vidjevi kako u pozadini rade njihova starija braa i sestre i svjesni
svog dijela odgovornosti u borbi za slobodu, djeaci i djevojice od 15, 14
pa i 13 godina spontano su se, kao pioniri, poeli ukljuivati u razne aktiv
nosti radi pomaganja borbe i NOP-a. Najprije su mnogi od njih znatieljno
prisustvovali raznim skupovima organizovanim po kuama ili gajevima. Naj
vei broj je sa djeijom radoznalou sluao ta stariji govore, kako se do
govaraju da urade ovaj ili onaj posao koristan za borbu partizana protiv
neprijatelja. Ubrzo su, malo po malo, i pioniri poeli preuzimati neke oba
veze i, zajedno sa starijima, izvravati sve krupnije zadatke. Najprije je to
moglo biti da trknu do kue i pozovu onog ko je bio neophodan, potom
prenesu neku usmenu poruku do komija, a onda i pismo, i to ne samo u
susjedno selo ve i do sjedita optinskih rukovodstava.

526

Mnogi pioniri i pionirke oduevili su se i prvim priredbama organizovanim u zimu 1941/42. godine, prvim partizanskim pjesmama koje su brzo
i oni nauili i pjevali. A kada su vidjeli da omladinci u sklopu ostalih broj
nih mjera organizuju kurseve na kojima stiu vojna i politika znanja neop
hodna da bi mogli stupiti u partizanske jedinice, nije im bilo teko da se
i oni, uz pomo omladinskih aktivista, tako organizuju da bi to vie po
magali starijim, da bi svaki od njih doao na red u izvravanju nekog zna
ajnijeg zadatka, a ne samo pioniri ija je kua najblia odboru ili nekoj
vojnoj ustanovi i jedinici.
Odlazak na prve narodne zborove, organizovane s proljea 1942. godi
ne, bio je neposredni povod da se u mnogim selima Podgrmea, pa tako i
sanskog sreza, pioniri organizuju po uzoru na vojne jedinice. Jer, trebalo
je organizovano, a to je znailo postrojeni u desetinu, vod, etu, ili odred
doi na zbor, s pjesmom, marirajui kao pravi vojnici, s drvenim pukama
na ramenima i trorogim kapama na glavi. Te kape su im najee ile nji
hove jedva neto starije sestre, i na njih stavljale dosta nevjeto izrezane
crvene petokrake zvijezde, pa je sve to bilo razliitog izgleda, ali njima i
narodu veoma drage, jer je svjedoilo o masovnosti.
Obino je jedno selo, a ponegdje i dva, pa i tri, formiralo pionirski
odred koji je imao desetare, vodnike, komandire i komandanta, pa, razu
mije se, i politikog komesara. Te dunosti su dobijali najbolji u izvrava
nju zadataka, pa su na rukave svojih kaputia, majica, kounia i si. stav
ljali i odgovarajuu oznaku, po uzoru na oznake partizanskih starjeina.
Odlazei na razne skupove, zborove, zadatke, pioniri su pjevah poznate
partizanske i neke narodne pjesme, ali i pokoju svoju, koju su oni prila
godili svom uzrastu, svojim osjeanjima i poimanjem dogaaja ili situacije
o kojima pjevaju. Najee je to bilo velianje borbe i pobjeda partizana,
ali i izrugivanju neprijatelja, a naroito ustaa, njihovog poglavnika Ante
Pavelia, etnika, te njemakih i italijanskih faista. Bile su to kratke pje
smice, od svega dvije-tri strofe, esto sa sonim zavretkom kada je
rije o neprijatelju. Dogaalo se da pioniri raporte koje je pisao Branko
opi malo prerade i dodaju im ono to oni misle da bi trebalo rei o ne
prijatelju.
Jedan od prvih pionirskih odreda na teritoriji sanskog sreza formiran
je u Tuk-Bobiji. Odred je imao oko trideset pionira i pionirki, a koman
dant im je bio Duan, sin tada poznatog partizana Steve Karakaa. Odred
je stalno bio spreman da pomogne NOO, odboru AF i omladinskoj orga
nizaciji, kao i partizanima na prolazu kroz njihova sela. Nebrojeno puta su
pioniri ovog odreda pozivali narod na konferencije, odnosili potu do bol
nice u Korianici ili do Nove centralne bolnice, do neke ustanove u Luci-Palanci itd. Naroito su se istakli u snabdijevanju ranjenih i bolesnih par
tizana u Korianici jagodama i voem. U Grmeu, iznad njihovog sela Tuk-Bobije nalazila se najprije manja, a potm velika partizanska bolnica. Pio
niri bi nabrali jagode i onda, postrojeni u odred i sa sudovima punim ja
goda, pjevajui odlazili do ranjenika i predavali im svoj dar. Najvei broj
pionira i pionirki je bio bos, ali im to nije smetalo da po umarcima i ka
menjaru uvaju stoku i beru jagode, ponekad uopte i ne okusivi ni jednu
jedinu, ve su sve odnosili u bolnicu. Odrasli su tog proljea i ljeta esto
imali priliku da u umi iznad sela zateknu itav pionirski odred, okupljen
oko svog komandanta, sa sudovima punim jagoda u rukama. Komandant
odreda Duko Karaka bi se obino popeo na kakav panj ili kladu, dok su
j

527

pioniri sjedili na zemlji, i govorio im onako kako to i odrasli ine na sku

povima. Govorio je da pioniri treba i na ovaj nain da pomau borbu, da
bi ranjenici bre ozdravili i ponovo otili da se bore. Znao je kazati da sjutra i njihovi oevi ili starija braa i roaci mogu biti ranjeni, pa e pioniri
sela gdje se nalazi bolnica, u kojoj e se oni lijeiti, nositi njima darove
kao to to oni ovdje ine. Na kraju komandant bi svoj odred pozdravio sa
Smrt faizmu, na ta bi proplankom odjeknuo odgovor pionira Sloboda
narodu!. Hitro bi tada poskakali sa zemlje, pazei da ni jedna jagoda ne
ispane iz suda, i postrojeni krenuli poznatim im putem do bolnice. Ranje
nici i osoblje bolnice uvijek su ih radosno primali, ozbiljno s njima vodili
razgovore dok su obilazili ranjenike i srameljivo se raspitivali gdje su ra
njeni, kako im je, odakle su.
Slino su, u ljeto 1942. godine, bili organizovani pioniri i u nizu dru
gih osloboenih sanskih sela. Tako su na podruju Mrkalja i Hadrovaca
pioniri bili organizovani u vodove i ete i imali jedinstven odred za ta dva
sela. Komandant odreda je bila Danica Kolundija, koja je sa petnaest godi
na primljena u SKOJ, a istovremeno je bila i lan seoskog NOO, odbora
AF sela i predsjednik omladinske organizacije. Komandir hadrovake pio
nirske ete bio je Pero Mareta, djeak od dvanaest godina, a mrkaljske
ete Milan Ciganovi Mali. Ove pionire neki seljak je nazvao pripeka, i taj
im je nadimak ostao tokom itavog rata. A dobili su ga po tome to su po
itav dan, pjevali i razgovarali, pa su time starije seljake podsjeali na one
cvrke pripeke to se po vas bogovetni ljetnji dan oglaavaju.
Pioniri ovih eta su redovno odravali svoje sastanke na koje su do
lazili i omladinski aktivisti, pa im govorili kakvi treba da budu, ta treba
da rade i kako da i oni, iako maleni, pomognu borbu protiv okupatora i
domaih izdajica. Dogodilo se tako da se jedan pionir poalio da mu otac
ne da da dolazi na sastanke pionira i radi u pionirskoj organizaciji. Dok
se on tako alio, njegov otac je, skriven iza ivice, posmatrao ta djeca rade
i oslukivao o emu priaju. Kada je uo kako je komandant odreda Ko
lundija objasnila kakav treba da bude pionir, da je njegov najvaniji za
datak da slua roditelje, da bude dobar sin i da jedino tada i moe biti i
dobar pionir, da treba da uradi poslove oko kue, pa e mu roditelji do
zvoliti da uestvuje i u radu pionirske organizacije, otac je otiao prezado
voljan onim to je uo i vidio. Poslije je po selu priao kako se djeca i pio
nirskoj organizaciji dobro vaspitavaju.
Pionirski odred Hadrovaca i Mrkalja u 1943. godini i kasnije nazivali
su i pionirski bataljon, jer su se u njega ukljuili i pioniri jo nekih susjed
nih sela.
S obzirom na to da se omladina u ljeto i s jeseni 1942. godine veoma
masovno ukljuivala u akcije sakupljanja ljetine, i pioniri su to odmah
uinili, pomaui u etvi, berbi voa i povra i obavljanju mnotva drugih
sitnih ali vrijednih poslova. Poto nisu mogli eti i vezivati ito u snopove,
oni su sakupljali preostalo klasje da ni zrno ita ne ostane na njivi.
Pioniri su se naroito angaovali u berbi voa, pomaui lanicama
AF u spremanju pekmeza, donosili su suvarke, podjarivali vatru, pribav
ljali vodu i radili sve to bi se od njih trailo, presretni to i oni, eto, mogu
neim pridonijeti borbi protiv neprijatelja. A kada je organizovana berba
kukuruza, pioniri su se masovno nali i na tom vanom poslu, naroito u
vrijeme komuanja.

528

Ni djeje igre nisu vie bile u Podgrmeu kao ranije. Djeca su se igrala
rata, naoruana drvenim pukama i kamenicama (umjesto bombi). Ona su
vidjela kako omladinci na vojno-politikim kursevima ue naine prebaci
vanja preko istine, pretravanje brisanim prostorom, napadaju iz strelja
kog stroja itd., pa su u slobodnim asovima tako radila igrajui se. Po
esto, kad se nau ma i tri-etiri djeteta, igrala bi se i konferencije.
Sjeajui se upravo jednog takvog ratnog susreta s pionirima Podgr
mea, Dimitrije Bajalica, politiki komesar 1. krajikog NOP odreda zapi
sao je:
. . . U jesen 1942. godine susreo sam takvog jednog 12-godinjaka.
uvao je nekoliko ovica. Popeo se na jedan povii hrastov panj. Pred njim
je sjedilo na travi troje-etvero manje djece. Podigao je odsjeno aku i
pozdravio. Drugovi i drugarice, pozdravljam vas naim borbenim pozdra
vom ... itd. I jo mnogo drugih poznatih nam reenica. On je govorio kao
mi na konferenciji. Djeca su govorila kao pravi. Prava politika konferen
cija. Tako se inilo meni koji sam prikriveno sve to sluao i gledao. U to
su bili uvjereni i sluaoci i govornik. Nije se to meni priinilo. To je bilo
istinski tako. Iz daljine uo se avion. Govornik je brzo skoio sa 'tribine'.
Svi su poeli da razgone ovce. Sklonili su se pod drvee. Avion je u blizini
bacao bombe. Mitraljirao je takoe. A zatim je poeo da baca letke. Djeca
su izvirivala. Onda izala. 'Govornik' je prvi ugledao letak.
'A, majku ti Antinu ... sad si s ... pa hoe da lie ... Evo ti na.
Odmahnuo mu je rukom. Popeo se na panj.
'Drugovi i drugarice, nastavlja se konferencija... Drugovi i drugari
ce, kada je prokleti Hitler ...
Sreo sam to u Podgrmeu. Takav je on bio u ratu. Na partizanski.
Od poetka do kraja. Od starca do djeteta .. .8
Podgrmeki pioniri su bili poznati i po tome to su svi bili uvari slo
bodne teritorije, osmatrai kretanja nepoznatih ljudi i postojani uvari voj
nih tajni, to je ushiivalo svakog partizana koji bi stigao na Podgrme.
Iako su znali gdje je koja partizanska jedinica, gdje su tabovi, partizanske
bolnice i pozadinske ustanove, podgrmeki pioniri to nikada nepoznatom
ovjeku nisu htjeli rei. Naizgled bi se udili kako to da putnik trai ope
rativni tab, bolnicu, komandu ili neku pozadinsku ustanovu kad ni u
njihovom ni u susjednim selima tako neto ne postoji. Znali su tako vjeto
ispitivati nepoznatog doljaka da su neki smatrali da se ova djeca s njima
izigravaju. A tek kada se vrsto uvjere da je putnik zaista partizan, da tre
ba da doe do traenog taba ili ustanove, provjeravali bi mu propusnicu
i, uvjereni da doljak dobro poznaje drugove koje trai, vodili bi ga do
traene komande, koja, pogdjekad, nije bila ni sto-dvjesta koraka dalje od
mjesta gdje su dotad vodili razgovor. Ponekad bi nepoznatog radije vodili
do odbora ili komande mjesta nego izravno do bolnice, taba ili neke usta
nove, preputajui starijim da jo jednom provjere ko je taj to tako upor
no trai put do dobro uvanih partizanskih komandi i ustanova.
Ne mali broj pionira i pionirki je zbog svog rada za NOP toliko bio
cijenjen da su ve u jesen 1943. godine sa petnaest godina ivota primani
u SKOJ, da bi ve naredne godine postajali i sekretari skojevskih aktiva,
a ubrzo zatim i lanovi KPJ. Mnogi su u tim godinama stupili u partizan
ske jedinice. No veina takvih je prethodno zavravala omladinski vojno-politiki kurs. Naroito mnogo ih je stupilo u partizane za vrijeme zimske
8

Dmitar Bajalica: Susreti; lanak u knjizi Krajike brigade, izdanje 1954, str. 188.

J4 Srez S. Most u NOB

529

ofanzive, januara-februara 1943. godine, iako nisu imali vie od etrnaest,

petnaest ili esnaest godina.
Meutim, ne treba smetnuti s uma jo jednu veoma znaajnu ulogu
pionira i omladine Podgrmea da su bili ti koji su i u svom vlastitom
domu, ve u zimu 1941/1942. godine, djelovali na prihvatanju linije NOP-a,
zapravo svojim radom, djelovanjem i rezonovanjem doprinosili da i stariji
ukuani shvate vrijeme i dogaaje u kojem su i s kojima su ivjeli. Zato
se ne treba uditi ni tome da u jednoj tako patrijarhalnoj sredini kakvo je
bilo podgrmeko selo ak i pionirka od petnaest godina postane linost
ija se rije sve paljivije slua, potuje i izvrava. Kakav je to bio preokret
u porodinim odnosima moe se suditi i na osnovu istine da se do tada ni
starije ene nisu mnogo pitale, ve su o svemu odluivah mukarci, i to oni
najstariji u kui. Meutim, rijei pionir i pionirka u Podgrmeu su ve
s proljea 1942. godine postajale sve prisutnije u ivotu i sa svim onim to
su znaile bile sve prisnije i sve cjenjenije od starijih.
Omladinske i skojevske organizacije
skim organizacijama, a
pojedini skojevci i
kao sektor djelovanja rad sa pionirima.

pruale su veliku
omladinci imali su

pomo pioniri zaduenje,

Ovakav rad i razvoj pionirske organizacije na teritoriji sanskog sreza

kao dijelu ustanikog Podgrmea, kao i u susjednim slobodnim krajevima
Drvaru, Lici, Kordunu,
Baniji, Kozari itd.,
uslovilisu da se Prvi kongres
antifaistike omladine
Jugoslavije, odran krajem
decembra 1942. godine
u Bihau, pozabavi i problemima organizovanja pionira i djelovanja pio
nirske organizacije. Tom prilikom je usvojena i odluka o osnivanju Saveza
pionira Jugoslavije, u sklopu USAOJ-a. To se pokazalo kao neophodno jer
se pionirska organizacija tako razvila i toliko ojaala da je samim svojim
prisustvom zahtijevala da se, na najirem planu, donese odgovarajua od
luka o njenoj antifaistikoj organizaciji. Ta odluka je u narednim ratnim
godinama imala velikog znaaja za jo snaniji i svestraniji rad najmlaih
aktivista na pomaganju NOB.

530

9. VOJNE AKCIJE U OKTOBRUNOVEMBRU

U periodu oktobarnovembar 1942. godine voene su najkrupnije bor
be od poetka ustanka u ovom dijelu zemlje. Rije je o zauzimanju Bihaa,
Cazina i Bosanske Krupe, unitenju neprijateljeve utvrene zatitne linije
od Bosanskog Novog do Djedovae i Vrhpolja, borbama za Bosanski Novi
i nizu drugih borbi na ovim prostorima. Narasle snage NOV Bosanske kra
jine, do poetka novembra formirane u brigade, a od tada u krajike divi
zije i 1. bosanski korpus, omoguavale su velike koncentracije partizanskih
snaga, nasuprot jakim neprijateljevim snagama u njegovim brojnim upori
tima i na utvrenoj liniji Postav Jugozapad.

JAINA I RASPORED NEPRIJATELJEVIH UPORITA

Izvjetavajui tab 1. krajikog NOP odreda o rasporedu i jaini neprijateljevih uporita od Sanskog Mosta do Ljubije i Blagaja, obavjetajni
oficir 4. bataljona Milo Predojevi javljao je 4. oktobra da se u urkovcu
nalazi domobranska pukovnija, kod Janjoa u Miskoj Glavi njemaka ba
terija, a na Malinia Brdu domobranska baterija. U Miskoj Glavi, kod Radlovia, bila je 3, na Kestenaru 4, a na Papiu brdu 2. bojna domobranske
pukovnije. Njemaki tab koji je komandovao ovim jedinicama bio je u
Ravskoj. U Matijeviima je bilo sedam njemakih tenkova, u Ljubiji pet
tenkova, dva teka i tri oklopna automobila, u Usorcima 35 etnika po danu
dre poloaj, a nou odlaze u Sasinu na odmor; oko pruge Sanski Most
Prijedor neprijatelj sijee umu i na svakoj uki kopa rovove, u rovu kod
miljakovake kole su dva teka mitraljeza i trideset andarma, u Pejiima
25 domobrana itd.87
Kako su napadi partizana na sektoru prema Sanskom Mostu pojaa
vani, tako je i neprijatelj pojaavao svoje snage u gradu i na okolnim upo
ritima. Povremeno su kroz Sanski Most prolazile i jake neprijateljeve sna
ge za Vrhpolje, odakle su poduzimale napade prema Kljuu. Zbog sve veeg
znaaja Sanskog Mosta kao uporita za odbranu ire teritorije pod vlau
NDH, u tom vremenu u ovom gradu najee se nalazio i domobranski ge
neral Brozovi, koji iz Sanskog Mosta poduzima akcije prema slobodnom
partizanskom Podgrmeu, ali i organizuje odbranu uporita u dolini rijeke
Sane.
Obavjetajni oficir 6. krajikog NOP odreda Jovo Vidovi 16. oktobra
javlja o rasporedu i jaini neprijateljskih snaga u Sanskom Mostu i okol
nim uporitima. Prema podacima koje je dobio od svojih ilegalnih sarad
nika s okupirane teritorije, u gradu je bilo pedeset Nijemaca, koji su logorovali u Sokolskom domu, i sto domobrana smjetenih u bolnici. Grupa
67

Regionalni muzej Biha, m. f. 19/237.

531

od 20 andarma je u njihovoj stanici, a 8 kod pote na lijevoj obali Sane.

Rovovi i bunkeri su se protezali od rijeke Sane prema katolikoj crkvi i
eljeznikoj stanici i od bolnice do eljeznike stanice, a onda prugom od
rijeke Sane. Rovovi su jedan od drugog udaljeni 20 do 30 m, a ispred njih
su iane prepreke visine 120 sm. Kod katolike crkve su etiri italijanska
topa i jedna haubica. Slagalita municije su u Sokolskom domu i bolnici,
kao i u zgradi Osnovne kole (dva vagona municije).
Na Djedovai i Brajia Tavanu neprijatelj ima oko sto vojnika, u Sasini 150, u aplju etrdeset vojnika sa dva teka mitraljeza, iznad sela jo
petnaest vojnika sa jednim minobacaem. U Kijevu je etrdeset vojnika sa
tekim mitraljezom i oni su, kako cijeni ovaj obavjetajac, morala vrlo sla
bog. U Palanci Tominskoj je etrdeset vojnika, a toliko je i na tominskom
groblju, gdje imaju minobaca i teki mitraljez. U Tomini, kod optinske
zgrade dvadeset je vojnika sa tekim mitraljezom. U Reievoj magazi u
aplju je skladite municije. etnici svoja uporita imaju u Sitnici (600
etnika sa Ozrena, iz istone Bosne, i sa njima 300 domobrana).88 Podaci
o detaljnom rasporedu neprijateljskih snaga na ovom sektoru pokazuju da
je partizanski obavjetajac u Sanskom Mostu i okolnim selima imao dosta
svojih ilegalnih saradnika, pristalica NOP-a koji su ga redovno i iscrpno
obavjetavali o svemu onome to bi interesovalo partizane.
Jaina i raspored neprijateljskih jedinica mijenjali su se prema situ
aciji, zbog ega obavjetajni oficir 2. bataljona polubrigade (kasnije 7. kra
jike NOU brigade) ve desetak dana kasnije, 28. oktobra, izvjetava da u
Sanskom Mostu ima sto Nijemaca u Sokolskom domu, gdje im je i predajna radio-stanica, da u gradu ima trista domobrana, veinom rodom iz
Slavonije i Srema, vrlo slabog borbenog morala. U gradu neprijatelj ima
dvije haubice i est protuoklopnih topova (dva kod sanskog groblja, dva na
eljeznikoj stanici i dva na lijevoj obali Sane). Jedna haubica je u aplju.
Neprijatelj kopa rovove i gradi bunkere u podruju Kruhara i unjara.
Prema tom izvjetaju, u Starom Majdanu su tri satnije legionara i do
mobrana sa jednim minobacaem, u Vrhpolju tri satnije, u Sasini oko osam
deset vojnika. Cijela sanska posada, dakle u gradu i okolini ima oko 3.000
vojnika. U gradu ima oko est vagona municije. etnici iz istone Bosne
koji su bili u Sitnici, vratili su se na Ozren.

PONOVNO OSLOBOENJE KLJUA

etvrtog oktobra jake partizanske snage su se, kako Vrhovni tab tog
dana izvjetavaju tabovi 1. i 2. krajike NOU brigade, skoncentrisale za
akcije na podruju KljuSanski Most. Bile su tu 1. proleterska i 1, 3. i 4.
krajika NOU brigada, 6. krajiki NOP odred sa tri bataljona i 1. bataljon
Petar kundri 1. krajikog NOP odreda.89
Tri dana kasnije 1. proleterska brigada je, sa jedinicama 6. krajikog
NOP odreda, nakon krae borbe ponovo oslobodila Klju. U borbi je ubi
jeno oko osamdeset ustaa i toliko zarobljeno. Poslije zauzimanja Kljua
dio partizanskih snaga gonio je neprijatelja prema Sitnici, a drugi dio pre-

s Zb. IV/7, str. 269/270.

8 Zb. IV/7, str. 201.
532

ma Vrhpolju. U gonjenju neprijatelja prema Vrhpolju, kako Vrhovnom ta

bu javlja Operativni tab za Bosansku krajinu, ukljuena je i 3. krajik;
NOU brigada, koja je u selu Pei zaposjela poloaje prema ovom neprija
teljskom uporitu.90
Prema istom izvoru, 2. krajika NOU brigada upuena je ovog dan
na sektor Starog Majdana da presjee komunikaciju San. Most Prijedoi
i od San. Mosta ka Palanci, sve ovo sa snagama I kraj. odreda. U isto vri
jeme 4. krajika NOU brigada upuena je na sektor Bihaa.
Koristei se podacima dobijenim preko obavjetajaca i izvianjem c
kretanju neprijatelja, 2. eta Bataljona Petar kundri 8. oktobra je po
stavila zasjedu u Dabru, juno od obanovia glavice. Ubrzo je iz uporite
na Brajia-Tavanu i Djedovai krenula neprijateljska jedinica prema Dabru
i upala u zasjedu. Iznenadnom vatrom eta je razbila neprijateljsku je
dinicu, ubila deset vojnika i zaplijenila tri pukomitraljeza oa i devet
puaka. U borbi je poginuo borac edo Kovaevi, a smrtno je ranjen veo
ma hrabri desetar Vaso Dobrijevi. Od paradi granata ranjeni su politiki
komesar ete Stojan Maki, vodnik Tomo Rakovi i borci uro Vranjkovi
i Jovan Dobri.
Na lijevom krilu 2. ete u istoj zasjedi je bio i 2. vod 3. ete pod ko
mandom vodnika Mie Doenovia. I borci ovog voda iznenadno su napali
neprijatelja. U toku borbe poginuo je borac Pero Basara iz Bonjaka, a
smrtno su ranjeni Slavko Milinovi i Milan Kovaevi, obojica iz Bosan
skog Milanovca.
Toga dana, ili dan kasnije, jedinice 1. krajikog NOP odreda su, kako
pie u izvjetaju Operativnog taba za Bosansku krajinu, 10. oktobra upu
enom Vrhovnom tabu, doekale i razbile neprijateljsku satniju koja je
iz Sanskog Mosta pola za Stari Majdan. U borbi su unitena dva njemaka
tenka.91
Neprijatelju u uporitu Vrhpolje 10. oktobra stiglo je pojaanje od
900 do 1000 vojnika, koji su bili na poloajima od Sanskog Mosta i Sasine
do Prijedora. Nakon kraeg odmora ove snage su izvrile napad prema selu
Pei, s namjerom da prodru u Klju, gdje su poloaj drale ete 1. i 2. ba
taljona 3. krajike NOU brigade. Neprijatelj je, sem ostalog, imao tenk i
dva brzometna topa, iz kojih je tukao partizanske poloaje. Napad je poeo
u 13 sati i borba je voena do kasno u no. Iako su neprijateljska artilje
rija i minobacai tukli partizane na poloajima, oni su ostali na svojim
mjestima, saekah neprijatelja i iznenadno ga zasuli mitraljeskom i puanom vatrom. Neprijatelj je imao dosta poginulih i ranjenih vojnika, koje
je, pod zatitom artiljerije, uspio skupiti i utovariti na kamione, pa odvesti
za Vrhpolje. Partizani su imali dva poginula i devet ranjenih boraca.92

PROBOJ 5. KOZARSKE BRIGADE S KOZARE U PODGRME

Nekako u to vrijeme odvijala se nova neprijateljska ofanziva na Ko
zaru, u kojoj su uestvovale 714. njemaka divizija i jake domobranske i
ustake snage, 5. krajika (kozarska) NOU brigada je uspjela da probije
00
Zb. IV/7, str. 206.
01
Zb. 14/7, str. 227.
= Zb. IV:7, str. 242.
J

533

taj obru i, nou 21/22. oktobra, prebacila se pravcem Gornji Garevci Do

nji Garevci ele Miljakovci Otra Luka. U rejonu izmeu Starog Maj
dana i Devara probila se kroz neprijateljski zatitni bedem i 22. oktobra,
u 4 sata izjutra, sa tri bataljona stigla u Brdare i Suhau. Sa borcima se
probilo i oko 150 ljudi, ena i djece. Jedinice 2. krajike brigade, koje su
drale poloaje prema neprijatelju na poloajima oko Starog Majdana, pri
hvatile su Kozarane u rejonu Fajtovaca i Gorice,93 a narod okolnih sela pri
premio im je veoma srdaan doek, to je snano uticalo na borce i narod
Kozare, koji su po drugi put u etiri mjeseca morah da naputaju svoj kraj
i preu u Podgrme.
Dva dana kasnije s Kozare se u rejon Rujike prebacio i 1. bataljon
5. kozarske brigade. Kako su mnogi borci sa Kozare imali lou obuu, orga
nizacije ena u podgrmekim selima skupile su i predale im 600 pari obu
e i arapa.94

PONOVNI NAPAD NA NEPRIJATELJEVA UPORITA U STAROJ

RIJECI I STAROM MAJDANU
Operativni tab za Bosansku krajinu naredio je tabu 2. krajike NOU
brigade da 23/24. oktobra zajedno sa 4. bataljonom 6. krajike NOU bri
gade napadne neprijatelja u uporitima u Staroj Rijeci i Starom Majdanu.
Ova uporita bila su dio utvrene linije koja se protezala od Bosanskog
Novog, preko Suhae i Mike Glave do Brajia Tavana i ua Dabra u
Sanu.
Naredbom od 23. oktobra tab 2. krajike NOU brigade odredio je da
1. bataljon, s jednom etom iz 3. bataljona, napadne Stari Majdan, u ko
jem su, prema podacima, bile dvije satnije, dok e jedna eta biti u zasjedi
kod Devara. Drugi bataljon sa dvije ete napada na Staru Rijeku (u kojem
je bila jedna satnija), a jednom etom na Rudnik Kozin. Trei bataljon sa
dvije ete probie se izmeu Starog Majdana i Stare Rijeke i obezbijediti
uesnike napada od intervencije neprijatelja s pravca Brieva i Koprivne.
etvrti bataljon 6. krajike NOU brigade sa jednom etom uestvuje u na
padu na Kozin, dok sa dvije ete postavlja zasjedu na cesti prema Ljubiji.
Pratea eta 2. brigade iz dva minobacaa s poloaja na Rukovcu tue Ko
zin, a iz protivtenkovskog topa zgrade u tom rudniku i tenkove ako se po
jave na cesti. Zadatak jedinica je i da spale i porue sve one zgrade u tim
mjestima koje bi mogle posluiti za smjetaj neprijateljske vojske. Poetak
napada je odreen za 22 sata 23. oktobra.95
Napad je izvren prema predvienom planu. Dvije ete 4. bataljona
brigade neprimjetno su se provukle kroz neprijateljske poloaje i izbile
na cestu izmeu Stare Rijeke i Ljubije, te tu prekinule telefonske linije i
minirale put.
6.

Miniran je i stub iare: dvije avionske bombe od po 14 kg postav

ljene su na sam vrh stuba, a jedna (od 12 kg) u njegovo podnoje. Od

os Zb. IV/7, str. 306.

94
Lj.
Borojevi

D.
Samardija

Beograd, 1972, str. 467.

95 Arhiv Instituta za istoriju BiH, fond II KNOUB, br. 892.

R.

Bai:

Peta

kozaraka

brigada,

izd.

VIZ

534
i

eksplozije tri najdeblja konopca su potrgana i oko 300 korpi, natovarenih

ili praznih, survalo se lomei mnoge stubove.
Ostale snage koje su napadale na Staru Rijeku i Stari Majdan, u toku
podilaenja su naile na neprijateljske patrole, koje su alarmirale posadu.
Neprijatelj je pustio partizane na oko 300 metara, a onda ih snanom va
trom zasuo i odbio, uzvikujui: Hodite ovamo, redenici su uvueni! Samo
ste se prevarili ovdje nisu kajkavci, ve ustae iz Majdana! U prvom
juriu dva partizana su poginula i etiri ranjena. U ponovljenom juriu po
ginula su jo dva partizana, a tri teko ranjena. Borba je trajala od 21,45 sati
uvee 23. oktobra do 3 sata ujutro 24. oktobra, kada su tabovi brigada
naredili povlaenje. Neprijatelj je tukao jakom mitraljeskom i minobaca
kom vatrom, iz bunkera i rovova, pa po mjeseini, koja je obasjavala po
prite, nije bilo mogue ponovo ii u napad.66
Nakon povlaenja u Skucanom Vakufu je odrana konferencija svih
tabova bataljona i komande pratee ete 2. krajike NOU brigade. Sastali
su se u 19 sati, u kui Divjaka. Analizirane su borbe voene tog i prethod
nih dana, kao i pripreme boraca i jedinica za pokret na sektor Bihaa.
Operativni tab za Bosansku krajinu je, u okviru priprema za napad
na neprijateljev garnizon u Bihau i okolna uporita, 29. oktobra naredio
da poloaje kod Vrhpolja preuzmu 1. bataljon 6. i dijelovi 4. krajike NOU
brigade i krajika polubrigada, dok je 3. krajika NOU brigada ubrzanim
marem sa tih poloaja krenula na sektor Bihaa.97
Na osnovu naredbe Vrhovnog taba Operativni tab za Bosansku kra
jinu izdao je 31. oktobra zapovijest za napad na Biha i njegovu iru oko
linu. U napadu uestvuju: 1, 2, 3. i 5. krajika NOU brigada, 2. i 3. bataljon
6. krajike NOU brigade, 2. lika, 4. kordunska i 8. hrvatska udarna briga
da, potpomognute sa dvije haubice sa Grabea.
Neprijatelj je u uporitima predvienim za napad imao jake snage:
u Bihau pukovniju domobrana, lovaku bojnu, dvije ustake bojne, e
tiri haubice, tri protukolska topa, brdski top i dva minobacaa, u Likom
Petrovom Selu bojnu ustaa sa 20 do 30 domobrana, haubicu, protukolski top i dva minobacaa, u Ostrocu 150 domobrana sa 2 teka mitra
ljeza; u Cazinu 118 domobrana i oko dvadeset andarma i policajaca, sa
dva teka mitraljeza, u Bosanskoj Krupi liku ustaku bojnu, trideset
legionara, ezdeset naoruanih civila i oko ezdeset andarma, te dvije hau
bice, brdski top i 2 minobacaa. Ukupna jaina neprijatelja: oko 4.500 do
bro naoruanih vojnika, ne raunajui brojne grupe andarma, policajaca i
naoruanih mjetana u ovim uporitima, te neprijateljske snage u susjednim
uporitima Peigradu, Velikoj Kladui, Slunju, Bosanskoj Otoci i dr.98
98 Zb. IV/7, str. 343.
VIEDNEVNE BORBE PROTIV NEPRIJATELJA KOJI JE ZAPOSJEO
LINIJU BOSANSKI NOVISUHACADJEDOVAAAPLJE
S poloaja na Umcima neprijatelj je 2. novembra, dakle u isto vrijeme
kad su partizanske snage otpoele izvoenje bihake operacije, ali kako e
se vidjeti, neovisno od nje, krenuo prema Eminovcima i zaposjeo uke
96
97

Zb. IV/7, str. 3145.

Zb. IV/7, str. 332.

>

535

Kaja, Nagli i am, gdje su ga napali dijelovi 1. bataljona 6. krajike NOU

brigade. Neprijatelj sa uke Kaja protjeran je do Veselinovia kua.
Glavnina neprijateljskih snaga od etiri satnije angaovanih u napadu,
krenula je iz Sanskog Mosta cestom kroz Kamengrad i stigla do Fajtovaca.
Odatle su satnije otile prema lukavikoj crkvi. Za to vrijeme je neprija
teljska artiljerija sa Rukovca tukla sela Slatinu i Lipnik."
Istog dana u 21,30 sati uvee poeo je koncentrini napad partizanskih
snaga na neprijatelja u Bihau i okolnim uporitima.
Neprijatelj je 3. novembra u napad krenuo na vie pravaca prema
slobodnoj teritoriji Podgrmea. Iz Kralja je prodirao na Plavia Brdo i
prema Budimli-Japri. Trea eta 4. bataljona 6. krajike NOU brigade do
ekala je i napala neprijatelja, ali je pod pritiskom jaih snaga morala od
stupiti.
Neprijteljske snage od etiri satnije, mitraljeske satnije i etiri topa
domobranskog zdruga koje su prethodne noi stigle u Lukavicu i tu zano
ile, krenule su u napad prema koli u Podvidai, na Gaidik i Antonia
Brdo. Bez borbe su stigle na Vujasinovu glavicu, iznad ceste Stari Majdan
Budimli Japra, iznenadivi borce 4. bataljona 6. krajike NOU brigade.
Bila je gusta magla, a padala je i kia sa snijegom, pa je neprijatelj prM
kriveno, bez borbe napredovao i ovladavao dominantnim visovima. Tek oko
podne tab 4. bataljona je saznao za pribliavanje neprijatelja, i to kada je
ovaj, ovladavi kotama, poeo da pukara i baca rakete. Na to je 1. eta
krenula u susret neprijatelju. Grupa boraca, predvoena obavjetajnim ofi
cirom Miloem Predojeviem, naoruana pukomitraljezom zaobila nepri
jatelja, zala mu za lea i postavila zasjedu, na koju je naila grupa nepri
jateljskih vojnika, sa etiri arca. Milan Mareti je o toj borbi, pored
ostalog, zabiljeio:
. . . Nai borci pritajili su se u zasjedi da im se neprijatelj priblii,
a onda je Milo otvorio vatru iz svog pukomitraljeza. Ve prvi rafal ih je
proredio. Bilo je i mrtvih i ranjenih.>00
Nakon ovog iznenadnog napada partizana s lea i poslije napada 1. i
2. ete s ela, neprijatelj se povukao sa Vuj asino ve glavice i otiao sve do
Tromee. U brobi na Vujasinovoj glavici poginuli su skojevci Milan Rajli
iz Podvidae i Mio Davidovi iz Lipnika i jo jedan borac, dok su trojica
boraca podlegla ranama na putu do bolnice.
Neprijateljeve snage koje su sa Umaca doprle do Eminovaca napad
nute su od dijelova 1. bataljona, ali napad nije uspio. Oko 9 sati neprija
teljske snage, meu kojima su bili i etnici, krenule su cestom od Fajto
vaca prema Luci-Palanci. Dvije ete 1. bataljona su se, kako svjedoi Milan
Mareti, rokirale na cestu, izbile pred neprijatelja i prihvatile borbu, za
dravajui ga u Fajtovcima.
Po nareenju Operativnog taba, iz snaga angaovanih u napadu na
Biha i okolna uporita, izvuen je 3. bataljon 5. krajike (kozarske) NOU
brigade i usiljenim marem upuen ka Luci-Palanci i Fajtovcima, da bi
pojaao snage koje zadravaju napade neprijatelja na ovom pravcu.
9 Arhiv VII, k. 161 A, br. reg. 9/7.
100 Milan Mareti: Protunapad odgovor na iznenaenje, edicija Podgrme u
NOB, knj. 2, str. 559.

536

Poto je neprijatelj nadirao ka Budimli-Japri, mnogi Muslimani iz

Zenkovia i Budimli-Japre su, prema Maretievom sjeanju, pobjegli pre
ma Starom Majdanu. Borci 4. bataljona tada su spalili kue u ovim se
lima.101
Borba za osloboenje grada Bihaa zavrena je 4. novembra u 16 sati.
Neprijateljski garnizon je uniten i Biha osloboen. Bila je to najvea bor
ba i najvea pobjeda koju je naa revolucionarna vojska, ostvarila od po
etka ustanka.
Sjutradan je 1. bataljon 6. krajike NOU brigade uspio da vrati ne
prijateljske snage koje su bile prodrle do Eminovaca, Fajtovaca i Dabra.
Neprijatelj je imao vie poginulih i ranjenih vojnika. Partizani su razbili
neprijateljsku komoru.
Neprijatelj je iz pravca Podvidae krenuo ka Lipniku. Doekao ga je
3. bataljon 5. brigade i napao i poslije borbe od nekoliko sati protjerao
u Kamengrad. nanijevi mu znatne gubitke. U ovoj borbi tee je ranjen
Petar Borojevi, zamjenik komandira ete i lan KPJ, koji je na putu do
bolnice umro. Dva borca su lake ranjena. Gonei neprijatelja, razbijenog u
borbama za osloboenje Bihaa, partizanske brigade su 5. novembra zau
zele Cazin i ule u Bosansku Krupu.
S bojita kod Bihaa otiao je na sanski sektor Kota Na, komandant
Operativnog taba da bi organizovao protunapad partizanskih jedinica i
protjerivanje neprijatelja sa dostignutih pozicija.
estog novembra 4. bataljon 6. krajike NOU brigade postavio je za*
sjedu u Lukavici i na nju je naiao neprijatelj. Potuen, on se, uz znatne
gubitke i sa poginulima i ranjenima, povukao iz borbe.10*
Prvi bataljon 5. krajike brigade takoe je stigao u podruje Lipnika,
radi pojaanja partizanskih snaga koje su imale zadatak da onemogue da
lje prodiranje neprijatelja prema Luci-Palanci.
Iz nekoliko sauvanih dokumenata o prodoru neprijatelja na ovom
pravcu i borbama koje su protiv njega vodile partizanske snage, vidi se sva
ozbiljnost tadanje situacije na sanskom sektoru. O tome svjedoi i sadraj
pisma naelnika Operativnog taba za Bosansku krajinu Branka Poljanca,
upuenogzamjeniku komandanta 6.
krajike NOU brigade, Vojnoviu:
1) Primili smo ovog asa
va izvjetaj bez datuma i asa.
2) Jutros u 4h krenuo je I
bataljon V kraj. Kozarske Brigade u prav
cu Lipnika, da se povee s vama i
da vam pomogne.
3) Jutros smo dobili preko taba III bat. VI Kr. Brig, vezu sa dru
gom Miloradom103 i tabom V brigade. Poslali smo ih odmah k vama, s
tim da odmah i ostala dva bataljona V Brigade dou vama u pomo i oni
su na putu.
im stignu i ostali bataljoni V Brigade preko Lipnika, treba nai
naina da se pronau prikriveni prolazi pa da se nepr. udari s lea ili s bo.
ka. Treba s fronta napadati s manjim snagama, a s boka i lea, pravei
klinove, teiti za unitavanjem nepr. grupa. Frontalno potiskivanje ne vodi
ka cilju, a samo se troi municija.
V Brigadu ne bi trebalo suvie rasparavati frontalno i kordonski
(svud jednako jako i svud jednako slabo), ve treba s njom dobro udariti
ii Zb. IV/8, str. 59.
i2 Arhiv VII, k. 161 A, br. reg. 9/7.
103
Milorad Mijatovi, komandant 6. krajike NOU brigade.
i

537

na nekom sektoru tako razvuenog neprijatelja. 0 svemu se dogovorite sa

drugom Miloradom i Soom1^ (tabom V Brig), a I Bat. V Brig, upotrebite i pre njihovog dolaska ili pre dolaska ostalih dvaju bat. V Brigade,
gde bude trebalo.
4) I Bat. VI Kraj. Brigade izvestio je da je preko Kamengrada po
tisnuo nepr. snage u San. Mostu i da je tom prilikom ubijeno preko 50
nepr. vojnika, a jo vie ranjeno. Sad je taj bat. na svom sektoru i dri
vezu sa IV Bat. VI Brig, preko Fajtovaca.
5) II Kraj. Brigada ula je jue u Bos. Krupu, koju je nepr. napustio,
odveo stanovnitvo i mnogo popalio. II Kraj. Brigadi je nareeno da isti
Otoku, a VIII Hrv. Brigadi i II Likoj da oiste Ostroac, Gatu i Cazin.
Osloboen je Biha, 70 sela, Bos. Krupa, Liko Petrovo Selo odakle je pobeglo samo 20 ustaa, iz Drenika, Vaganca i Rakovice nepr. snage su pobegle u pravcu Slunja odvodei svo sposobno muko stanovnitvo. Tamo
ih gone dve brigade prema Slunju.
6) 6) Oekujemo da ete biti lukaviji od neprijatelja i da ete mu
naneti velike gubitke i da ete oistiti sve ono to je sada zauzeo (Bud.
Japru, M. Rujiku itd.).
o*
7) Poslali smo 4 sanduka municije preko IV Bat. za IV i I Bat. VI
Brig. ujemo da je ta municija (za) austnsku puku. Ako nemate municiju
pozajmite od oe, odmah emo vratiti njemu.15
Nemajui drugog papira, ta li, Petar Vojnovi u produetku
napisanog dopisa odmah odgovara Operativnom tabu, takoe rukom:

rukom

Vodimo estoke borbe sa prilino uspjeha. Neprijatelj je do danas

napadao, ali je odbijen. Prvi bataljon je odbio neprijatelja u S. Most. et
vrti bataljon i V Kozarski isto je izvrio svoj zadatak. Lino sam uestvo
vao u prvim redovima za vreme borbe. Vrlo je mali broj ranjenih i mrtvih
sa nae strane, a kod neprijatelja ima ih mnogo mrtvih i ranjenih.
Nain same borbe vri se probijanjem nepr. fronta klinovima i uda
rom u bokove, u emu smo i uspjeli. Nastojaemo da se neprijatelj uniti
i pro ter a.
0 situaciji nastaloj u Luci-Palanci i okolnim selima u vrijeme kada
je neprijatelj prodirao prema ovom kraju, svjedoi pismo koje je 6. novem
bra Kota Na uputio politikom komesaru i zamjeniku komandanta Ope
rativnog taba Osmanu Karabegoviu i Slavku Rodiu:
Dragi drugovi, ja sam stigao do Operativnog taba.1 Na ovom sek
toru je vladao prilian haos i panika. Stanovnitvo je ve bjealo iz Palanke
1 oblinjih sela, a niko nije preduzimao mjere da to stanovnitvo umiri.
Situacija je ovdje sada slijedea:
Neprijatelj je u jaini najvie do 2.000 vojnika pokuao prodore iz
S. Mosta i sektora Ljubija Suhaa. Kod Sanskog Mosta uspio je da doe
do Fajtovaca, a od Suhae doao je do kole u M. Rujiku i pred Budimli
Japru. Preduzete su mjere da se neprijatelj razbije na tom sektoru.
Do sada je neprijatelj istjeran od Fajtovaca do Kamengrada, a isto
tako kod Bud. Japre i Rujike je potisnut. Osjea se zbunjenost kod nepri
jatelja usljed nae ofanzive kod Bihaa...
Sad je ba doao izvjetaj da je neprijatelj napustio i Kamengrad i
odstupio prema S. Mostu .. .107
Devetog novembra jedna neprijateljska jedinica je iz Okrea dola na
Fajtovce i zanoila u Trivia Gaju.108 Tri dana kasnije, praena baterijom
Josip Maar oa, komandant 5. krajike (kozarske) NOU brigade.
Arhiv VII, k. 161 A, br. reg. 13/6.
106
Sjedite Operativnog taba bilo je u umi nedaleko od Luci-Palanke.
107 Arhiv VII, k. 161 A, br. reg. 1/7.
108 Arhiv VII, k. 161 A, br. reg. 9/7.
104

105

538

topova, krenula je iz pravca Ljubije, prema Slatini jedna neprijateljska

bojna. Nju su doekali dijelovi 6. krajike NOU brigade i poslije dvoasovne
borbe neprijatelj se u neredu povukao odnosei poginule i ranjene.
Neprijateljska kola natovarena municijom naila su na minu na cesti
Suhaa Budimli-Japra koju su postavili partizani, pa su odletjela u vazduh. Tada je poginulo pet, a ranjeno sedam neprijateljskih vojnika.
Partizani su protjerali neprijatelja sa Vujasinove glavice, iznad rjeice
Japrice i zauzeli ovu vanu kotu.!09
Zapovjednitvo Banjalukog zdruga, dostavljajui opu bojnu relaci
ju za novembar 1942. godine o ovim borbama, voenim poetkom novem
bra, javlja sljedee:
1. do 8. studenog 1942. g.
U ovom vremenu izvoena je akcija u podruju Ovanjske (20 km.
j.z. od Prijedora), a pod zapovjednitvom njemake 714. pjeake divizije.
Od postrojbi ovog zdruga su u ovoj akciji uestvovale sve raspolo
ive snage...
... U toku ove akcije, dolazilo je samo do slabijih sukoba sa parti
zanima, koji se uope nisu uputali u borbu.
Po zavrenoj akciji, izvreno je posjedanje postave Jugozapad na
crti: k. 294 (3,5 km. j. od Bos. Novog) Suhaa Surkovac Prav. Ljubija Tromea (505) St. Rieka Rukovac (562) D. Kamengrad
Djedovaa (444) Brdo (332) aplje k. 311 (Palanka) (6,5 km. j. i. od
Sanskog Mosta).
Sve postrojbe zdruga, koje su uestvovale u akciji upotrebljene su
za posjedanje pomenutog postava .. .u
Poto je cilj bio zaposjedanje i ojaanje spomenute linije, neprijatelj
ske jedinice nisu mnogo ni nastojale da prodiru dublje u slobodnu terito
riju. Svakako, tome je doprinijelo i to to niko nije obavijestio neprijatelja
o odlasku glavnine partizanskih snaga u akciju na Biha. Otuda u izvje
taju i ocjena da se partizani oupe nisu uputah u borbu, odnosno da
nisu poduzimali vee akcije protiv jedinica banjalukog zdruga, iako je,
kao to je naprijed navedeno, bilo znatnih i tekih borbi. Zbog posjedanja
navedene utvrene linije, iz Vrhpolja i Tornine su se povukle dvije domo
branske satnije u aplje, na odreenu liniju, a satnija, sa naoruanim mjetanima, ostala je na strai kod Vrhpoljskog mosta na rijeci Sani. O tome
izvjetava i obavjetajni oficir 7. krajike polubrigade, koji na osnovi po
dataka dobijenih od jednog domobrana koji je, prilikom odlaska satnija
iz Vrhpolja, 14. novembra prebjegao partizanima.111
Sve ove neprijateljske snage nastavile su utvrivati posjednute linije.
Zapovjednitvo nije imalo u rezervi ni jednu satniju da bi moglo intervenisati na pojedinim sektorima gdje bi partizani izvrili napad. Uz to, ni
jedna satnija nije imala vie od jednog oficira, a mnogi rezervni oficiri
nisu bili sposobni za komandovanje satnijom, kako se to navodi u neprijateljevim dokumentima.
>0 Arhiv VII, k. 161 A, br. reg. 9/7.
uoZb. IV/8, str. 5767.
111
Stab 1. bosanskog korpusa 18. novembra 1942. godine saoptava da su nepri
jateljske posade danas pobegle iz sviju sela od Vrhpolja do Sanskog Mosta.
Informacija je, oevidno, bila pogrena, jer, kao to se vidi iz teksta, rije je
bila o povlaenju isturenih jedinica na utvrenu liniju, tj. na poloaje u ap
lju, Zb. IV/8, str. 83. i 93.
*

539

PRVE AKCIJE 4. NOU DIVIZIJE

Naredbom Vrhovnog komandanta NOP i DVJ br. 93 od 9. novembra
formiran je, kao prvi u Jugoslaviji, 1. bosanski NOU korpus. U njegov sa
stav ule su sve jedinice pod komandom ranijeg Operativnog taba za Bo
sansku krajinu. Bile su to novoformirane 4. i 5. NOU divizija, 6. istonobosanska NOU brigada i svi partizanski odredi na teritoriji Bosne. Za ko
mandanta Korpusa odreen je Kota Na, za politikog komesara Osman
Karabegovi i za naelnika taba Branko Poljanac.
Istom naredbom Vrhovnog taba formirana je 4. NOU divizija, kao
prva u Bosni i Hercegovini i etvrta u Jugoslaviji, u sastavu: 2, 5. i 6. kra
jike NOU brigade. Komandant Divizije bio je Josip Maar oa, dotadanji
komandant 5. krajike (kozarske) NOU brigade, a politiki komesar Milinko
Kui, dotadanji komandant 1. krajike NOU brigade.
Ovom naredbom Vrhovnog taba formirana je i 5. NOU divizija, u sa
stavu: 1, 4. i 7. krajika NOU brigada. Za komandanta Divizije imenovan
je Slavko Rodi, dotadanji zamjenik komandanta Operativnog taba, a za
politikog komesara Ilija Doen, dotadanji zamjenik politikog komesara
Operativnog taba.112
Prvi zadatak koji je novoformirana 4. NOU divizija dobila bio je da
probije neprijateljevu utvrenu liniju na sektoru SuhaaMika Glava
urkovacLjubija. Zapovijest za taj napad izdao je tab 1. bosanskog NOU
korpusa, 15. novembra 1942. godine. Na poetku zapovijesti se naglaava da
je Vrhovni tab jedinicama ovog korpusa stavio u zadatak da nakon likvi
dacije neprijateljskog garnizona u Bihau i okolnim uporitima nadire ka
liniji Bosanski NoviLjubijaSanski Most. Likvidacija neprijateljevih jedi
nica na ovoj liniji omoguila bi dalje prodore partizanskih brigada i divi
zija prema Prijedoru, Bosanskom Novom i Sanskom Mostu.113
Dostavljajui i Vrhovnom tabu jedan primjerak zapovijesti za napad
na ovu utvrenu neprijateljsku liniju, tab Korpusa 17. novembra naglaava
da napad na Bosanski Novi sada ne moe doi u obzir, jer tab I opera
tivne zone Hrvatske nije u mogunosti da odmah u akciju uputi brigadu
odgovarajue jaine, ve tek za deset dana, pa nastavlja:
. . . Da ne bi ekali bez akcije to vrijeme od 510 dana, kao i da
bi nastavili sa ofanzivom na dosta demoralisanog neprijatelja i da bi sadejstvovali s hrvatskim brigadama i I i II divizijom, mi smo preduzeli
akciju na meuprostoru Bos. Novi Sanski Most.114
Prema procjeni neprijatelja navedenoj u zapovijesti, na dijelu utvrene
linije koju je trebalo napasti nalazila se jedna pukovnija jaine etiri bojne,
sa oko 2.000 vojnika. Na pojedinim odsjecima utvrene linije neprijatelj je
imao rovove i utvrene bunkere.
Dogodilo se da je neprijatelj 16. novembra, dakle dva dana prije nego
to e partizani napasti ovaj sektor, povukao zdrug domobrana i uputio ga u
Bosanski Novi i Dvor. Posljednja bojna ovog zdruga iz Ljubije je krenula
18. novembra u tri sata izjutra, dok je ovaj sektor na Miskoj Glavi i ur-

112
113
114

Zb. NOR, II/l, str. 198199.

Institut za lstoriju Sarajevo, fond 1. korpusa NOV, dok. br. 991.
Arhiv VII, k. 406, br. reg. 13/12.

540

kovcu preuzela jedna ustaka bojna.115 Poloaje u Suhai zaposjela je 1.

bojna 1. pjeake bjelovarske pukovnije, koja je na ove poloaje stigla 14.
novembra.116
Tek kada su partizanske jedinice napale neprijatelja na utvrenoj lini
ji, utvrdilo se da je postav Jugozapad mnogo jae utvren nego to su pri
kupljeni obavjetajni podaci kazivali, tj. da su izgraene tri linije rovova i
bunkera, a ne jedna. Rovovi su bili bez prekida od Suhae preko Table i
Pivnice do iza Hozia Kamena i dalje. Tri linije, jedna iza druge, bile su
povezane mnogobrojnim saobraajnicama i dobro utvrenim bunkerima.117

ZADACI BATALJONA I BRAGADA

Prvi bataljon 6. krajike brigade dobio je zadatak da poloaj prema
Sanskom Mostu preda 4. bataljonu 4. krajike NOU brigade, pa je tako ovaj
17. novembra posjeo poloaje u Dabru, Eminovcima i Fajtovcima, dok se
1. bataljon pomjerio prema Starom Majdanu i Staroj Rijeci.
etvrti bataljon 6. krajike brigade dobio je zadatak da se neopaeno
probije kroz neprijateljevu liniju odbrane, postavi zasjede i zatvori pravce
od Muslimanske Ljubije i Rudnika Ljubije prema urkovcu, Staroj Rijeci
i neprijatelj evo j liniji.
Peta krajika NOU brigada dobila je zadatak da prodorom izmeu Nov
ske planine i Suhae s boka i s lea likvidira neprijateljska uporita Suhau, Pivnicu, Vraniu, Hozia Kamen i Antonie.
Druga krajika NOU brigada trebalo je da prodorom izmeu Mike
Glave i Vranovine i Mike Glave i Pania, a zatim izmeu Ljubije i Surkovca
likvidira Miku Glavu, k. 348 kod crkve, Jano, bezimenu kotu 600 m
istono od kote 303, a zapadno od potoka Stankovac, Papie i urkovac.
Zajedno s ovom brigadom napadae i 4. bataljon 6. krajike NOU brigade.
Zadatak dviju partizanskih haubica bio je da s pogodnog mjesta i u
vrijeme poetka napada ispale po dvije granate na svako od uporita koje
e partizani napasti.
Probojem neprijateljeve utvrene linije treba Rudnik Ljubiju sistemat
ski popaliti i onesposobiti za dalji rad.
Poetak napada 18. novembra 1942. godine u 2 sata.
Komandno mjesto taba koji e rukovoditi svim jedinicama koje ue
stvuju u akciji odreeno je ispod Antonia Brda, prema Miskoj Glavi.118

TOK NAPADA
Prvi bataljon 2. krajike NOU brigade prodro je preko uporita Milojice, odakle je neprijatelj pobjegao, pa je bataljon produio prema urkovcu.
Drugi bataljon ove brigade probio je neprijateljevu liniju na Gradini, istje
115

116

117
118

Izvjetaj taba 2. krajike NOU brigade od 18. novembra 1942. upuen tabu
1. korpusa o napadu na Rudnik Ljubija, Zb. IV/8, str. 91.
Izvjetaj taba 5. krajike brigade od 18. novembra 1942. tabu 1. korpusa
o rezultatu napada na utvrenu liniju Suhaa Hozia Kamen Pivnica,
Zb. IV/8, str. 96.
Zb. IV/8, str. 97.
Institut za istoriju Sarajevo, fond I korpusa NOV, dok. br. 991.

>

541

rao posade iz bunkera i bunkere zapalio. Potom je bataljon nastavio obuhvatnim napadom na Jano i Malinia Brdo, tab brigade je, kako je izvje
tavao tab Korpusa, ostavio dvije ete da likvidiraju Milojice i Tromeu,
a s glavninom brigade produio u napad na Rudnik Ljubiju.119
Istovremeno, 1. i 2. bataljon 5. kozarske brigade prodro je na sektoru
Suhae, likvidirao neprijateljsko uporite u tom selu i produio s prodorom
prema Islam-Ljubiji. I 4. bataljon ove brigade protjerao je neprijatelja sa
Hozia i nastavio sa gonjenjem razbijenih jedinica. Ve u tom prvom suko
bu s neprijateljem Brigada je zarobila jednog oficira, 109 domobrana i
jednog ustau, zaplijenila dva teka mitraljeza, 109 puaka, nekoliko puko
mitraljeza i tri automata, sa dosta municije i ostale ratne opreme. Brigada
je imala tri poginula i dvanaest ranjenih boraca.12 Do 18 sati istog dana bri
gada je zauzela neprijateljeva uporita u Suhai, Pivnici, Tabli i vei dio
Hozia Kamena. U jednom od uporita na Hozia Kamenu drala se grupa
od 40 do 50 ustaa, koju su dijelovi ove brigade blokirali i napali. Do tad
je bilo est zarobljenih oficira, 452 domobrana i petnaest ustaa. Neprijatelj,
a prije svega ustae, imao je dosta mrtvih i ranjenih. Brigada je zaplijenila
veliki i mali minobaca, tri teka mitraljeza, dvadeset pukomitraljeza i pre
ko 400 puaka, mnogo municije i druge ratne opreme. Brigada je do tad
imala pet poginulih i sedamnaest ranjenih boraca.121
Ovoga dana 1. bataljon 6. i 4. bataljon 4. krajike brigade vrili su de
monstrativne napade na neprijateljska uporita na Rukovcu, prema Starom
Majdanu, Demievcima i Sanskom Mostu, koja su drale dvije neprijateljeve
bojne.122
Dijelovi 2. krajike brigade ovoga dana su napali i zauzeli eljezniku
stanicu i mjesto Islam-Ljubiju. Stanica je zapaljena, a pruga razorena. Me
utim, uvee, kada je naila neprijateljska kolona od Prijedora, kao pomo
Ljubiji, partizani su se povukli na brda iznad Islam-Ljubije.
Druga krajika brigada oko 19 sati napala je na rudnik Ljubiju, tukui
iz minobacaa zgradu Zapovjednitva Postav Jugozapad, pa je od pareta
mine poginuo natporunik Vlatkovi.123 Druga brigada je napadala sve do
21 sat kada se morala povui, jer je neprijateljskoj posadi stiglo pojaanje
u dvije kolone, cestom od Prijedora i arakova, u kojem je bilo i Nijemaca.
Jedinice Brigade su zaposjele poloaje iznad Islam-Ljubije i Rudnika Lju
bije.124
Ovoga dana partizani su razbili 1. bojnu 1. pjeake divizije od koje je
samo jedan asnik i oko sto domobrana izbjeglo zarobljavanje, zatim razbili
6.
ustaku bojnu, 1. satniju pripremne ustake bojne i 18. satniju 10. pje
ake pukovnije.123
Prodirui preko Dolovljana, prema Ekiima, partizani su ovog dana
zarobili i jednog natporunika, te domobranskog potpukovnika Ivana SeveZb. IV/8, str. 91.
Isto, str. 95.
121
Zb. IV/8, str. 96. i 97.
i Bojna relacija zapovjednitva o borbama oko Suhae, Ljubije i dr., Zb. IV/8,
str. 577.
123
Isto.
124
Izvjetaj naelnika taba 1. bosanskog korpusa od 9. novembra tabu kor
pusa o stanju u Ljubiji i okolini Zb. IV/8, str. 98.
125
Navedena bojna relacija zapovjednitva Banjalukog zdruga za novembar
1942. godine.
119

120

rovia,12 komandanta pozadine Postav Jugozapad. Kod njega je zateen

bogat arhiv s veoma vanim dokumentima o domobransko-ustakim snaga
ma na ovom prostoru, ali i vanim podacima o partizanskim jedinicama.127
Peta brigada je 19. novembra, prodirui streljakim strojem, istila
teren Suhaa Pivnica Hozia Kamen Mika Glava. Tom prilikom je
uhvatila dvadeset legionara i ustaa, istoga dana u vie juria pokuao je ne
prijatelj iz pravca Stare Rijeke da prodire prema Podvidai, ali ga je 1. ba
taljon 6. krajike NOU brigade svaki put odbio.128
Dijelovi 2. krajike NOU brigade drali su poloaje iznad Islam-Ljubije
i rudnika Ljubije, dok su etiri ete ove brigade napadale izolovanog nepri
jatelja na uporitu Tromea, gdje je bio vei dio 6. ustake bojne.129 Prva
satnija 18. domobranske bojne i 3. satnija 8. ustake bojne, zbog snanog
napada partizana, povukle su se sa uporita na koti 345, u Miskoj Glavi i
zauzele poloaje kilometar junije od rudnika Ljubije, na kotama 492 432.
Ovoga dana neprijatelj je imao tri poginula, dva tee i osam lake ranjenih
vojnika.
Dijelovi 2. i 5. krajike brigade 20. novembra su napali neprijatelja u
uporitima na Tromei, k. 505, koju je branila 2. bojna 5. pjeake pukov
nije. Poslije nekoliko sati borbe bojna je napustila uporite i povukla se u
neposrednu okolinu Rudnika Ljubije. Bojna je, kako se navodi u spomenutoj
bojnoj relaciji, imala dva poginula, etiri teko i devet lake ranjenih do
mobrana.
Toga dana 3. bataljon 5. brigade vodio je borbu s neprijateljem na
pravcu od Islam-Ljubije prema Prijedoru i kod s. Ljeskara.
Drugi bataljon 4. krajike brigade krenuo je u napad na neprijateljsko
uporite u Vrhpolju. Na putu se sukobio sa etom domobrana koja je bje
ala sa Sitnice (koju su 1. proleterska, 3. sandaka i 1. krajika brigada
upravo tog jutra i zauzele). U kraoj borbi u kojoj je, iz zasjede kod Podova,
uestvovala i 3. eta 3. bataljona 4. krajike NOU brigade, zarobljeni su
65 domobrana i dva natporunika, sa svom ratnom spremom. Zaplijenjen
je pukomitraljez, dva automata, 65 puaka, etiri pitolja i dr. Poginulo
je petnaest, a ranjeno dvadeset domobrana.130
Drugi dio razbijene posade Sitnice, dvadesetak pripadnika 714. njema
ke divizije i domobrana, razbijen u grupice, uspio je da se probije prema
selu Podovima. Njemaki oficir je raunao da se nalazi na etnikom
podruju, pa je prvog seljaka kojeg je sreo. Vida Toia, odbornika iz Po
dova, pitao za etniku komandu. Ovaj je njemakog oficira uputio ka kui
Pere Topia u Kozici, znajui da se tamo nalazi partizanski obavjetajac
Jovo Vidovi. Sam je, pak, prijekim putem, doao do Vidovia i obavijestio
ga da ide njemaki oficir. Na ulazu u kuu Vidovi je razoruao njemakog
oficira, oduzevi mu automat, pitolj i municiju. U to su primijetili da kui

128

127
128
129

139

Ubrzo razmijenjen za partizanke Berku Karabegovi i Jelicu Erceg; ponovo je

bio na komandnim poloajima u domobranstvu, kao pukovnik; jedinice NOVj
su ga zarobile maja 1945. godine u Sloveniji. Vojni sud ga je osudio kao ratnog
zloinca (izjava Mie Doenovia).
Zb. IV/8, str. 98 i 99.
Institut za istoriju Sarajevo, fond 1. korpusa NOV, dok. br. 1002.
Izvjetaj taba 2. krajike brigade od 19. novembra o neuspjelom napadu na
Ljubiju, Zb. IV/8, str. 99.
Institut za istoriju Sarajevo, fond 1. korpusa NOV, dok. br. 1126.
j

543

prilaze jo trojica njemakih vojnika, pa je Vidovi svoju puku predao

Jovanu Aneliu, a tu su se nali i Nikola Petri, sa karabinom, Hamza
Kumali, te stariji seljak sa sjekirom u ruci. Kada su naili njemaki voj
nici Jovo Vidovi je iziao iz kue i, iznenada, viknuo Nijemcima da se
predaju. Partizanski obavjetajac i njegovi drugovi brzo su svezali etvoricu
Nijemaca.131
Druga krajika brigada drala je 21. novembra poloaje Tromea
Milojica Jano, a 5. krajika NOU brigada na Vinogradini, prema Paniu
i prema Suhai i Budimli-Japri.132
Neprijatelju u Ljubiji stiglo je kao pojaanje 3. bojna 3. gorskog zdru
ga, pa su potisnuli partizanske jedinice i zaposjeli liniju: k. 400 k. 429
Runjavica (527) k. 492 432 (kilometar juno od Rudnika Ljubija). Tom
prilikom su, prema navedenoj bojnoj relaciji poginula dva domobrana, a
jedan teko i dva lake ranjena.
I u podruju Suhae neprijatelj je dobio pojaanje, pa je prodro na
desnu obalu rijeke Japre. Zato se 1. bataljon 5. krajike brigade povukao u
pravcu Mike Glave. Partizani su, kako je tab 2. brigade izvjestio tab
Korpusa, imali tri poginula i jednog ranjenog borca.
Drugi bataljon 2. krajike brigade 22. novembra je, rano izjutra, izveo
napad na Tromeu, koju je neprijatelj dan ranije ponovo posjeo. Neprija
telj je protjeran s poloaja i gonjen prema Staroj Rijeci i Ljubiji. Partizani
su imali etiri ranjena borca.133
Dijelovi 5. krajike NOU brigade u zoru su izvrili napad na neprija
telja na liniji od Pivnice do Buline Glave. Istovremeno su 6. krajika bri
gada i 2. bataljon 5. krajike brigade napadali na neprijatelja rasporeenog
na lijevoj obali rijeke Japre. Partizani su uspjeli da protjeraju neprijatelja
samo sa Buline Glave. Neprijatelj je uspio odbiti partizane sa Pivnice i
Niana i prodrijeti do Sokolita, gdje je zapalio vie kua. Partizani su u tim
borbama, sudei prema izvjetaju taba 5. brigade od 22. novembra, imali
tri poginula i osamnaest ranjenih boraca. Ovoga dana neprijatelj je 3. gorski
zdrug, koji se bio uputio za Bosanski Novi i Dvor, vratio na ove poloaje i
uveo u borbu protiv partizanskih brigada.
Partizanske snage su 23. novembra uspjele da protjeraju neprijatelja
sa Novske planine i djelimino zauzmu Suhau, ali su tokom dana odstupile
iz sela.
U 20 sati snage 2. i 5. krajike brigade ponovo su napale na Islam-Ljubiju i Rudnik Ljubiju. Peta brigada napadala je na urkovac, Panie,
Volar, Ljeskare i Islam-Ljubiju, dok su 2. krajika NOU brigada i 4. bataljon
6.
krajike brigade napadali Rudnik Ljubiju i uporita oko njega. U napadu
je uestvovalo est bataljona. Peta brigada je uspjela da protjera neprija
telja iz Muslimanske Ljubije i okolnih uporita, spalili neke vojne zgrade
i
poruili prugu. Neprijateljska posada iz Muslimanske Ljubije dijelom se
povukla u Prijedor, a dijelom u Rudnik Ljubiju, gdje je pojaala tamonji
garnizon. Posada sa k. 492. povukla se na Runjevicu (k. 527). Tada je uslije

131

132
133

Prema izvjetaju taba 4. krajike brigade tabu 1. bosanskog korpusa, pisa

nom 21. novembra o borbama oko Vrhpolja. U napomeni uz izvjetaj pogreno
je napisano ime obavjetajca Branko umjesto Jovo Vidovi. Zb. 4/8, str. 14 i
kazivanje Jove Vidovia, 24. oktobra 1976. godine.
Zb. IV/8, str. 108.
Zb. IV/8, str. 120 i 124.

544

dilo pet uzastopnih juria partizana na Rudnik Ljubiju. Partizani su popalili

mnoge zgrade i otporne take, pa i logor njemake i domobransko-ustake
vojske. Nijemci su u borbu ubacili i svoje tenkove. Dajui ogoren otpor i
uz pomo susjednih uporita, Nijemci su uspjeli odbiti partizane, koji su se
u zoru 24. novembra povukli iz Ljubije. Ubijeno je pet domobrana, dok su
tri teko i etrnaest lake ranjena. Druga brigada i 4. bataljon 6. brigade,
kako izvjetava komandant 1. bosanskog korpusa o rezultatima napada na
Ljubiju, imali su est poginulih i esnaest ranjenih boraca.134
0 ovim danononim i veoma estokim borbama koje su vodile jedinice
4. krajike divizije u Biltenu Vrhovnog taba NOV i POJ za septembaroktobar-novembar 1942. godine objavljeno je sljedee saoptenje:
... Divizije I bosanskog korpusa u svom nastupanju ka sjeveru raz
bile su neprijateljske snage na poloaju Suhaa urkovac Ljubija, na
lijevoj obali rijeke Sane. Tom prilikom zarobljeno je: jedna cijela domo
branska bojna od 500 domobrana, 20 ustaa, 16 legionara i 6 oficira. Potpu
no je razbijena jedna ustaka bojna koja je ostavila na bojitu 200 mrtvih
vojnika. Zaplijenjeno je: 600 puaka, 30 pukomitraljeza, 10 tekih mitra
ljeza jedan teki baca, 4 laka bacaa, velika koliina municije i ostale rat
ne spreme. U ovoj estokoj borbi, u kojoj je trebalo likvidirati 100 bunkera
1 rovova, partizani su imali 30 mrtvih i 70 ranjenih... 135
U spominjanoj bojnoj relaciji Zapovjednitva Banjalukog
ovim borbama se u dijelu teksta nazvanom Zapaanja kae:

zdruga

Partizani raspolau jakim snagama i dobro su naoruani. Imaju to

pove i bacae, a naroito je zapaeno da imaju dosta automatskog naorunja. Strieljiva takoer imaju dosta, jer ga prilikom napada ne tede.
Napade vre uvijek u jakim skupinama i na uem frontu, sa ciljem
izvrenja proboja, a tek zatim se ire napadajui ostale dielove postave sa
lea. Kako napade vre u glavnom nou, skoro uviek uspievaju da bez veli
kih rtava postignu cilj.
Kod manjih posada, gdje im je mogue, izvre najprije obkoljavanje posade, na jednom mjestu izvre proboj, a zatim napadnu sa svih stra
na i stvore zabunu kod ostalih dielova posade.
U isto vrijeme su ostale jedinice 1. bosanskog NOU korpusa, zajedno s
dijelovima 6. i 7. NOU hrvatske divizije, od 26. do 30. novembra, vodile bor
be oko Bosanskog Novog i Dvora. U petodnevnim borbama neprijatelju su
nanijele velike gubitke u ljudsvu i materijalu. Sem ostalog, zarobljeno je
850 neprijateljskih vojnika i trinaest oficira, a iz stroja izbaeno preko 1.500.
Zaplijenjeni su: etiri haubice, dva brdska topa, 100 mitraljeza, 700 granata
za haubicu, 850 puaka i mnogo drugog materijala. U borbi su ubijena
2 njemaka i 2 ustaka komandanta. Partizanske divizije u ovim borbama
imale su 40 mrtvih i 120 ranjenih boraca.136
Po ondanjem obiaju da se sroi pjesma o svakom znaajnom doga
aju ili tekoj situaciji, narod sanskog sreza je i u vrijeme ovih krupnih
jesenjih borbi oko Sanskog Mosta pjevao pjesme, meu kojima i ovu svog
nepoznatog pjesnika:

1________
134
141 Zb. IV/8, str. 124 i 138.
135
Zb. II/8, str. 216217.
iso Zb. II/8, str. 217.
35 Srez S. Most u NOB

545

PRIUVAJ SE, SANSKI MOSTE

Priuvaj se, Sanski Moste,

idemo ti mi u goste,
Sanski Moste, jo od lani
u tebi su ljudi klani.

U umi je etnik spavo,

u umi se izleavo,
kokoima glave sjeko,

etnik ide s lea nama

i pomae ustaama.
U gradu je etnik bio,
s ustaama vino pio.

Oj, etnici, crnovrani,

crni su vam doli dani!
Vie za vas pljake nema,
crni vam se petak sprema.

seljacima janjce peko.

Ovakve pjesme su se prenosile usmeno, pa su im mnogi pjevai,

kolu ili na mjestu zastanka jedinice, poneto dodavali i prilagoavali ih ne
kom novom dogaaju ili situaciji. Na alost, tih narodnih pjesama nastalih
u ovom vremenu kao svojevrsnih svjedoanstava o ljudima i dogaajima,
malo je sauvano, jer ih niko nije biljeio.
Ova pjesmica bila je i narodno prokletstvo izdaje, prijetnja izdajicama
i najava novih napada, ak i na Sanski Most, u kojima e Nijemci i sve
njihove sluge platiti za sve zloine.

546

10. BORBE U DECEMBRU ZA SANSKI MOST I OKOLINU

U borbama voenim od 2. do 15. novembra osloboeni su Biha, Liko
Petrovo selo, Cazin, Bosanska Krupa, Velika Kladua, Slunj i stotine sela u
tom podruju. Nakon toga, u borbama voenim od 18. do 23. novembra,
probijen je i razbijen neprijateljski Postav Jugozapad utvrena linija od
Bosanskog Novog do Suhae, Ljubije i urkovca. I u borbama voenim od
26. do 30. novembra, a pogotovu u napadu na Bosanski Novi i okolna upo
rita, partizanske divizije su takoe postigle uspjehe. Nakon toga teite
borbi se, ve poetkom decembra 1942. godine, prenijelo u srednji tok Sane,
u podruje Sanskog Mosta i okolnih naselja.
U to vrijeme 1. proleterska divizija djejstvovala je u pravcu Jajca i u
Centralnoj Bosni, 2. proleterska divizija u podruju Bosanskog Grahova i Kupresa, a 3. udarna divizija od Jajca prema Travniku. Nakon popune borcima
na podruju Bosanske krajine, ove divizije su krenule u ofanzivne akcije ra
di irenja slobodne teritorije u prostorima izmeu rijeka Vrbasa i Bosne,
kao i u prostoru izmeu Bosanske krajine, Dalmacije, Hercegovine i cen
tralne Bosne. Bila je to snana ofanziva divizija NOV na podruju Bosne. U
isto takvoj ofanzivi bile su tada i divizije brigada NOV i na podruju Hrvat
ske (u Baniji, Kordunu, Lici i Gorskom Kotaru). Tokom svih tih operacija
NOV, u toku novembra i decembra 1942. i prvih dana januara 1943. godine
ozbiljno su poljuljani temelji kvislinke tvorevine Nezavisne Drave Hrvat
ske.

KORPUSNA ZAPOVIJEST ZA DRUGI NAPAD NA SANSKI MOST

Odluivi se da teite napada iz doline Une i s podruja Bosanskog
Novog prenese u srednji tok rijeke Sane i na Sanski Most, tab 1. bosan
skog NOU korpusa 6. decembra je izdao zapovijest za napad, koju zbog nje
nog znaaja donosimo u irim izvodima:
1) Akcija injen znaaj:
Vrhovni tab Narodno oslobodilake vojske i partizanskih odreda Ju
goslavije stavio nam je u zadatak, posle osloboenja Bihaa i okoline i
ienje meuprostora Bosanski Novi Ljubija, da likvidiramo neprija
teljska uporita u Sanskom Mostu i okolini i da oslobodimo Sanski Most.
Ova akcija pretstavlja nastavak i gonjenje razbijenih neprijateljskih
snaga na prostoriji Biha Slunj i meuprostoru izmeu Bosanskog Novog
i Ljubije i od izuzetnog je vojnikog i politikog znaaja. Ona je u planu na
e uspene ofanzive na svim stranama kako na sektoru Bosanske krajine,
tako i na sektorima Kninske krajine, Hrvatske, Dalmacije i Centralne Bo
sne. Ona pada u vreme velikih pobeda herojske Crvene Armije na Staljingradskom, Kavkaskom i Centralnom frontu i u vreme pobede saveznike
vojske u Sevemoj Africi, ona je u duhu dnevne zapovesti naoj vojsci na
eg Vrhovnog komandanta druga Tita, povodom proslave velike Oktobarske
revolucije.

Unitavanjem neprijateljskih uporita u Sanskom Mostu i okolini

nastavit emo delo osvete nad faistikim zloincima, okupatorskom voj
skom, etnicima i ustaama, koji su izvrili toliko nedela u Kozari, Janju,
po itavoj Bosanskoj krajini, Hrvatskoj, Dalmaciji, Crnoj Gori i Srbiji. Oslo
boenjem Sanskog Mosta i okoline unitit emo jedan klin, koji je duboko
zabijen u nau osloboenu teritoriju i koji je dugo vremena sluio kao ne
prijateljsko uporite za preduzimanje mnogobrojnih of anzi va protiv oslobo
ene teritorije, unitit emo uvene ustake zlikovce sa prostorije Klju
Sanski Most.
Naa borba i ove nae pobede protivu svih neprijatelja naih naro
da, u vremenu velikih pobeda ujedinjenih naroda i u vremenu velike sla
bosti faistikih okupatora i njihovih slugu, najbolji su odgovor izdajnikoj
i izbeglikoj etnikoj jugoslovenskoj vladi u Londonu, jer nasuprot nje
nom pozivu da jo nije vreme137 i nasuprot klanju nevinog hrvatskog ivlja
po Lici i Dalmaciji od strane etnika i njenog ministra Drae Mihajlovia, mi
oslobaamo sve nove i nove gradove i krajeve i stvaramo nau slobodnu
Jugoslaviju.
Ova naa akcija predstavlja najbolju pomo i sadejstvo naim ju
nakim proleterskim divizijama, koje dejstvuju oko Livna, Travnika, D.
Vakufa, Kotor Varoi i ostalim naim jedinicama u svim krajevima nae
zemlje.
Borci koji su se do sada toliko puta istakli u borbi protiv svih nepri
jatelja, koji su se proslavili u borbama oko osloboenja Jajca, Bihaa i oko
line i ostalih mesta Krajine, koji su u silovitim naletima likvidirali jako
utvrenu neprijateljsku liniju od Ljubije do Bos. Novog, ti borci su u sta
nju i izvriti e u potpunosti i ovaj zadatak, koji pred nas postavlja na
Vrhovni komandant drug Tito . . . 1 3 8
Prema navodima u dijelu zapovijesti Podaci o neprijatelju, jaina
neprijateljskih uporita u Sanskom Mostu i okolini je bila:
Sanski Most: oko 30 Nijemaca i oko 200 domobrana, od naoruanja
dvije haubice i dva protivtenkovska topa;
Djedovaa i Brajia Tavan oko jedna bojna domobrana; uporite je
jako utvreno, a njihov tab je u kui Kljujii;
aplje oko 500 domobrana i 6 Nijemaca, rasporeenih od Brine
preko Luana prema krljevitoj, imaju i protukolski top;
Tomina 40 domobrana i osam andarma;
Sasina oko 300 domobrana i naoruanih mjetana;
Skrljevita oko
300 domobrana i naoruanih mjetana;
Bronzani Majdan oko 40 domobrana; u Melini i Pervanu
su

etnici.
Za Kozicu, Tramonju i Kruhare navodi se prazni su.138
Na Manjai oko 160
etnika, na Striiima i u Dujakovcu;
U Demievcima jako neprijateljsko uporite nepoznate jaine,
Trnavi i Pobreju.

kao i u

U neprijateljskim uporitima Ljubija Stara Rijeka Stari Majdan

nalaze se dvije do tri bojne sa neto Nijemaca i ustaa.
tab 1. bosanskog NOU korpusa odredio je sljedee zadatke divizi

jama:
etvrta NOU divizija blokira neprijateljska uporita u Bosanskom No

vom, i to sa june i istone strane, prekida komunikacije Prijedor Bosan

ski Novi i za vrijeme napada naih snaga na neprijateljeva uporita u SanJugoslovenska kraljevska vlada u izbjeglitvu i tada je govorila da jo uvijek
nije vrijeme za poinjanje borbe protiv okupatora.
138
Arhiv VII, k. 406. br. reg. 1/33.
>3 U ovim selima stanovnitvo je bilo kod kua, ali tada u selima nije bilo ni et
nika, ni ustaa, pa zato pie prazni su.
137

548

skom Mostu i okolini izvri demonstrativni napad na Bosanski Novi radi

vezivanja neprijateljskih snaga za to mjesto;

manjim snagama blokira neprijateljska uporita u Ljubiji i oko

Tromee i vri demonstrativan napad ali no prije poetka akcije na Sanski Most;

blokira neprijatelja u Starom Majdanu i presijeca komunikaciju

Stari Majdan Sanski Most i Prijedor Sanski Most u podruju Koprivne, pri emu e pripremiti sredstva za borbu protiv tenkova, bezuvjetno
onemoguavajui prodor neprijatelja tim pravcima;
sa izvjesnim snagama upada u grad, probijajui se izmeu Demievaca i Djedovae;

napada i likvidira neprijateljska uporita na Djedovai i Brajia

Tavanu, ali poslije estoke artiljerijske pripreme i uz primjenu estokog
djejstva iz bacaa; akciju treba da izvode prodorima, kroz koje (prodore) e
ubacivati snage za dalje napredovanje i druge snage s kojima e izvriti
napad na Djedovau i Brajia Tavan, s boka i s lea; to prije prodrijeti do
taba koji komanduje neprijateljskim snagama u oba ova uporita.
Peta NOU divizija: manjim snagama zatvara pravac Banjaluka Sit
nica;
jednom kolonom napada neprijateljsko uporite u aplju i oko nje
ga i likvidira ga, odsjecajui ga od Sanskog Mosta;
jednom jaom kolonom napada neprijateljska uporita u istonom
dijelu grada- teei da prodire klinovima i da kroz klinove (prodre) ubaci
dovoljno snaga kako za frontalno napredovanje tako i za likvidaciju lini
je rovova i bunkera istono od bolnice i eljeznike stanice, s boka i s
lea;

likvidira, ili, u krajnjem sluaju, blokira neprijateljsko uporite u

selu Sasini;
obezbjeuje se s pravca Banjaluka Bronzani Majdan Sanski
Most.
Na zavretku ovog dijela zapovijesti nareuje se:
Napad sviju naih jedinica treba da se odlikuje silovitou i esti
nom, tako da bi se likvidacija Mosta mogla izvriti za jednu no. Zbog toga
je potrebno izvriti sve pripreme, a isto tako i borce pripremiti za ovu
vrstu napada.
Prvi divizion korpusa: da izabere pogodne poloaje i osmatranice za
tuenje glavnih ciljeva u Sanskom Mostu, Djedovai i Brajia Tavanu, u
Demievcima i aplju, uzimajui potrebne elemente za ciljeve;
da artiljerijski napad (priprema) pone 10. decembra 1942. godine
u 23.00 sata i da traje jedan sat.
Zapovijeu je jo odreeno:
poetak napada 10. decembra 1942. godine u 23.00 sata;
komandno mjesto korpusa u poetku e biti u Kamiku, a potom
na liniji Kamiak Vrhpolje Sanski Most;
komandno mjesto 5. NOU divizije u poetku borbe na koti 608, Glamoanska glava, a poslije na liniji k. 608. Sanski Most;
komandno mjesto taba 4. NOU divizije u poetku borbe na pogod
noj koti oko Eminovaca, a poslije se, s napredovanjem njenih jedinica,
pomijera prema Sanskom mostu;

telefonsku vezu sa tabom Korpusa uspostavie tabovi divizija i

diviziona, a pored toga e u tab Korpusa poslati i po dva kurira.

549

Pripremajui napad na neprijateljska uporita u Sanskom Mostu i okolini,

tab 1. bosanskog NOU korpusa je 7. XII 1942. godine uputio proglas Na
rodu Sanskog Mosta i okoline.

550

tabovi divizija e obezbijediti dovoljno putovoa za svaku kolonu kako

bi jedinice stigle pravim putem i u odreeno vrijeme poele napad.
Korpusni sanitet bie uz tab Korpusa, hirurka ekipa 4. divizije u
koli u Eminovcima, a 5. divizija na sjevernim padinama Mulea. Brigadne
trijane stanice imae mjesta prema naredbi tabova divizija, u saglasnosti
sa tabovima brigada i brigadnih saniteta. Evakuaciju ranjenika vrie bataljonska previjalita i trijane stanice.
Plijen iz uporita zapadno od rijeke Sane to prije evakuisati u Luci-Palanku, a s podruja istono od rijeke u selo Kamiak i dalje. Posebno je
skrenuta panja da se pojedinim borcima zabranjuje uzimanje plijena, od
nosno da e se svako neorganizovano uzimanje plijena smatrati pljakom.
Zarobljenike treba evakuisati istim pravcima kao i plijen, prema LuciPalanci i Kamiku.
Svaki borac mora biti snabdjeven suvom hranom za jedan dan (hljeb
i meso).
Zapovijeu je odreen raspored jedinica poslije izvrenja akcija. Na
kraju su odreeni borbeni znaci od 9. do 12. novembra, te regulisano da se
napredovanje snaga NOV obiljeava vatrama.
Da bi se prikrila koncentracija jedinica dviju divizija NOV oko San
skog Mosta, nareeno je da se trajnost priprema ouva i tako to e borci
govoriti da se spremaju za odlazak na Travnik i Donji Vakuf.
Uz zapovijest za napad na Sanski Most i okolna neprijateljska
uporita priloene su dvije skice: jedna razmjere 1 : 50.000 obuhvatila je
sva naselja Korjenova, Kamika i Mulea na jugu do Starog Majdana,
Koprivne i Trnove na sjeveru, zatim od Husimovaca i Dabra na zapadu
do krljevite i Tramonje na istoku i, druga predstavljala je plan grada
Sanski Most u razmjeri 1 : 50.000, sa ucrtanim neprijateljskim uporitima.

551

ZAPOVIJESTI TABOVA 4. I 5. DIVIZIJE

Na osnovu ove korpusne, tabovi divizija su izdali odgovarajue svoje
zapovijesti za ovu akciju.
tab 5. divizije naredio je da se napada u tri kolone:
lijeva kolona, sastava 4. krajika brigada sa tri bataljona (bez 1.
bataljona) i sa dva bacaa, s komandantom Milutinom Moraom i politikim
komesarom Nikolom Kotle na elu sa prostora Ljevari utani Pod
napada aplje, a potom, nakon zauzimanja tog mjesta, krene preko Sasine
prema Bronzanom Majdanu;
srednja kolona, sastav 1. krajika brigada i 1. bataljon 4. brigade,
sa tri bacaa, s komandantom Vojom Todoroviem, zamjenikom komandanta
Stevom Rauem i zamjenikom politikog komesara Milosavom Milosavljeviem na elu sa prostorije Ljevari utani Pod upada u Sanski
Most sa istone strane, prodirui klinovima, tako da se napadom na rovove
s boka i s lea, jo u toku noi likvidiraju glavna neprijateljska uporita,
pri emu s jednim bataljonom od Kruhara napasti prema Trnovi i presjei
prugu Prijedor Sanski Most;
desna kolona, sastava jedan bataljon 7. krajike brigade sa jednim
bacaem, s komandantom Milanom Zoriem na elu sa podruja Ljevar

utani Pod napada neprijateljsko uporite u Sasini i onemoguuje

neprijatelju povlaenje ka Sanskom Mostu, a poslije izvrenja tog zadatka
prebacuje se u rejon Donjeg ljivna, sa zadatkom da dri komunikaciju
Banjaluka Sitnica. Jedan bataljon 7. krajike NOU brigade, pod koman
dom politikog komesara Ljube Babia, postavlja zasjedu na cesti Banja
luka Sitnica, u predjelu Grke gradine.14
tab 4. divizije naredio je da 6. krajika brigada napadne na utvre
nu liniju rijeka Dabar Brajia Tavan Djedovaa i potom upadne u
grad. Prvi bataljon 6. brigade dobio je zadatak da napadne neprijatelja na
dijelu utvrene linije od rijeke Dabar, k. 329, zatim na Brajia Tavan,
Drugi bataljon e napadati u pravcu Djedovae, a 4. bataljon na Umce, pro*
duavajui potom prema Pobrijeju i Demievcima, da bi potom postavio
zasjedu na cesti od Sanskog Mosta prema Prijedoru i sprijeio pristizanje
neprijateljskih jedinica u pomo napadnutom garnizonu. Nakon ovladavanja
ovim neprijateljevim uporitima, odnosno dijelom utvrene linije kao spol]*
nom odbranom grada Brigada napada na sam Sanski Most.
Druga krajika brigada je imala zadatak da likvidira neprijateljska
uporita Umci Kamengrad Mikanovo Brdo, izbije na Brdare, Devar i
Koprivnu, blokira Stari Majdan i presijee veze izmeu Sanskog Mosta i
Prijedora. Njen 2. bataljon ima zadatak da se preko Umaca probije u Husi*
movce u Zdenu i, brzim prodorom, dopre u zapadni dio grada. Trei bata
ljon je imao zadatak da, nakon ovladavanja dijelom utvrene linije, izbije
na cestu Prijedor Sanski Most, postavi zasjedu i sprijei dolazak pojaa
nja napadnutom neprijateljskom garnizonu u Sanskom Mostu.
Peta krajika brigada (bez 1. bataljona koji se nalazio u podruju Karana na Kozari) vri demonstrativne napade na utvrenu liniju Rukovac *Stara Rijeka Tromeu, pa do Novske planine.

140

552

Institut za istoriju Sarajevo, fond 1. bosanskog NOU korpusa, dok. br. 1076,

Komandno mjesto taba 4. divizije bilo je u kuama u Bonjacima.141

Naredbom taba 1. bosanskog korpusa od 5. decembra neposredno
pred akciju na Sanski Most formiran je 1. artiljerijski divizion sastava tri
baterije, u svakoj po dvije haubice kalibra 100 mm. Komandant Diviziona je
bio Ante (Mate) Kraljevi,142 politiki komesar Stanko R. Vasiljevi i zamje
nik komandanta Dane S. Milju. Narednog dana Divizion je dobio naredbu sa
zadacima za napad na Sanski Most.

VOJNO-POLITIKE PRIPREME BORACA I STARJEINA ZA NAPAD

Po prijemu naredbe za napad na Sanski Most, u svim jedinicama, eta
ma i bataljonima, izvrena je vojno-politika priprema boraca i starjeinskog kadra za akciju. Politiki komesari brigada i bataljona govorili su
borcima o znaaju akcije, kako se treba drati u osvojenom gradu, a koman
danti i komandiri o nainu voenja borbe u napadu na utvrenu liniju i
utvreno naseljeno mjesto. I najmanjoj jedinici odreen je konkretan zada
tak i data uputstva kako ga izvriti. Komandni kadar je izvrio izvianje
terena na pravcima napada. Tako pripremljene jedinice i borci 4. i 5. divi
zije krenuli su u akciju.
Zbog tako solidno izvrenih vojno-politikih priprema, napad na nepripateljska utvrenja oko Sanskog Mosta i na sam grad poeo je na vrije
me i uspjeno. Tano u 23.00 asa 10. decembra artiljerija je poela snano
da tue neprijateljsku utvrenu liniju i sam grad, odnosno utvrene take
u njemu. Istovremeno su se borci privlaili do prvih neprijateljevih vatre
nih taaka. Zapaljene vatre na pojedinim mjestima oznaavale su da su
borci zauzeli ta uporita, pa je artiljerija vatru prenosila na druge take.

PODVIG 1. BATALJONA PETAR KUNDRI

U ovoj velikoj akciji partizani su najprije savladali neprijatelja u upo
ritima na Brajia Tavanu. Naime, borci 2. ete Bataljona Petar kundri
su znatno prije poetka opteg napada na neprijateljska utvrenja krenuli
na posadu tog uporita. Predvodio ih je komandir Branko Medarevi, a
krenuli su u oputaima i arapama, da se ne bi uli. Pored rijeke Dabra
provukli su se iza lea neprijateljskom uporitu na koti 329, iznenadili straara i likvidirali ga, a potom upali u rovove i meu zidove bunkera, izne
nadivi domobrane. Na elu ete ili su Mile Mijatovi, Nikola Luki, Duan
Damjanovi i Gojko Camber.143
Dok se 2. eta tako neprimijetno probijala za lea neprijatelju na
Brajia Tavanu, 1. i 3. eta su se neprijateljskom utvrenju pribliavale s

141

142

Nije sauvana naredba taba 4. divizije za napad na Sanski Most, ali su ovi
zadaci citirani u izvjetaju o akciji, pisanom 15. decembra 1942. godine, Arhiv
VII, k. 406, br. reg. 33/1.
Ante (Mate) Kraljevi, Stjepan, rudarski ininjer iz akova, Slavonija, poginuo
16. avgusta 1943. kao ef Obavjetajnog centra 12. KNOU brigade prilikom nerijateljskog bombardovanja taba Brigade.
opis Desimira Brkia, borca 1. ete 1. bataljona 6. krajike NOU brigade upu
en 13. januara 1943. godine u listu Borba nije objavljen Arhiv VII, k. 1978,
br. reg. 16/43.

fronta. Kad su borci bili na jurinom odstojanju, neprijateljski straar je

primijetio jednog partizana i otvorio vatru. Tada su komandiri 1. i 3. ete
Duan Gavran i Stanko Marjanovi komandovali juri. Borci su prihvatili
komandu i otvorili estoku vatru po neprijateljskim utvrenjima, krenuvi
na juri.
Ubrzo potom su i borci 2. ete, probivi se neprijatelju za lea krenuli
na juri na neprijatelja razmjetenog po rovovima, saobraajnicama i bunke
rima. Bombai su bacali bombe na bunkere i rovove, pukomitraljesci su
tukli po domobranima koji su iznenaeni napadom s lea poeli bjeati.
Neprijateljski vojnici su nasumice nalijetali na puane cijevi boraca 2. ete.
Na nekim otpornim takama neprijatelj je pokuavao da se odupre, ali su
borci 1. bataljona smjelim upadima u rovove i bunkere uspjeli da sva upo
rita na Brajia Tavanu likvidiraju za nepuna dva sata borbe.
U borbi za osvajanje uporita na Brajia Tavanu 1. bataljon je imao
samo jednog poginulog borca, omladinca Duana Dunju Doenovia. Ranjeni
su u ruku komandir ete Branko Medarevi i vodnik Mile Mijatovi.
Na Brajia Tavanu zaplijenjeno je dosta oruja, pa i nekoliko mino
bacaa i jedan brdski top. Borci su se okupili oko topa. Komandant Bataljona
Milani Miljevi je stao iza njega i pokrenuo zatvara. Neki od boraca je
stavio granatu u cijev. Komandant je vie pipajui i prema odsjaju eksplo
zije stao pomjerati cijev uvis. Odjednom je grunuo snaan, izenadan pucanj.
U tamnoj noi granata zazvida visoko preko Dabra i Mrijenice. Sve je oko
punjenja i ispaljivanja uraeno kako valja, samo se u onoj urbi i veselju
zbog pobjede zaboravilo da su prethodni rukovaoci topa njegovu cijev okre
nuli prema slobodnoj teritoriji i Grmeu. Sljedee granate su, razumije se,
padale gdje je trebalo na Sanski Most.

LIKVIDACIJA UPORITA NA DJEDOVACI I UMCIMA

Dok se odvijala borba za Brajia Tavan, 2. i 4. bataljon 6. Krajike
brigade izvrili su napad na Djedovau i Umce, ali s poetka bez uspjeha.
Tek nakon likvidiranja uporita na Brajia Tavanu 1. bataljon je napao
bono i s lea na neprijatelja u
uporitima
Djedovae, a 2. bataljon fron
talno, pa su za jedan sat borbe likvidirana i
sva uporita na ovom vanom
dominantnom visu iznad sanske doline.
etvrti bataljon 6. krajike brigade i 2. bataljon 2. krajike brigade
imali su zadatak da ovladaju neprijateljevom utvrenom linijom na Umcima,
od Djedovae pa sve do ceste u Donjem Kamengradu. Prije nego to je par
tizanska artiljerija i poela tui Sanski Most i pojedina vanjska uporita,
borci ova dva bataljona su preli Dolac, dosta duboku dolinu koja se pro
tee od izvora rijeke Dabra do Kamengrada, zapadno od utvrene linije, od
Brajia Tavana, Djedovae i Umaca. Prilino brzo su savladali najprije pa
dinu, pa onda dolinu i poeli se peti prema visovima Umaca. im je parti
zanska artiljerija poela tui neprijatelja i borci ova dva bataljona krenuli
su na juri. Pobacali su bombe na neprijatelja na visovima, a rafalima iz
pukomitraljeza poeli tui njegova uporita. Meutim, nisu mogli dalje, jer
ih je
doekala bodljikava ica, a
makaza za
sjeenje nisu imali. Morali su
alei na smrznutu zemlju, dok
su neprijateljski vojnici
sa visova bacali
bombe koje su se i po sto metara kotrljale niz padine pa tek onda eksplo
dirale. Zbog toga 2. bataljon 2. brigade nije uspio da se preko Umaca pro

554

bije iza neprijateljske linije i u grad, ve je i on prikovan leao na padina

ma Umaca, ispod neprijateljskih utvrenja. Obostrano pukaranje i bacanje
bombi trajalo je nekoliko sati. Tek kada je Bataljon Petar kundri osvo
jio Brajia Tavan i potom Djedovau (na kojoj su se pojavile vatre, znak
da su dotle stigli partizani), borci 1. i 2. bataljona su poeli tui bonom
vatrom, sa Djedovae.144 Ubrzo se osjetilo da otpor neprijatelja na Umcima
jenjava i potom prestaje. Tada su borci probili icu i upali u prazne rovove
i bunkere, jer su neprijateljski vojnici im su vidjeli da su partizani zauzeli
Brajia Tavan i Djedovau, pobjegli prema Sanskom Mostu. U rovovima i
bunkerima, kao i u posebnim sklonitima, borci 4. bataljona su na Umcima
nali dosta municije, ebadi i druge vojne opreme.
Na sektoru napada 2. bataljona 2. brigade, u nastojanju da se to prije
savlada neprijatelj na Umcima, partizani su pokazali dosta snalaljivosti, o
emu pie i uro trbac, komandant tog bataljona:
...Poslije vie neuspjelih naih pokuaja da osvojimo bunkere, vod
nik Popovi, rodom iz Hrgara, dosjetio se kako da zaslijepi neprijatelja i
omogui naim snagama napad i prodor kroz utvrenu liniju branioca. Pre
ma neprijatelju je uputio jednu grupu bombaa i onih koji e sjei icu,
a on je u bunkere i rovove ispaljivao raketu za raketom. Zaslijepljen jakom
svjetlou, neprijatelj nije mogao vidjeti nau grupu bombaa. Ona se pri
vukla bodljikavoj ici, presjekla je, prila rovovima i bunkerima i pobacala
u njih bombe. Poslije toga smo brzo zauzeli itavu nej rij atei jevu utvrenu
liniju na sektoru napada naeg bataljona i pod borbom, gonei neprijatelja,
produili prema gradu .. .14
Zahvaljujui brzom ovladavanju Brajia Tavanom i Djedovaom, slom
ljen je otpor jakog neprijatelja i na Umcima. Pred bataljonima na ovom
sektoru sada je neprijatelj bio samo dolje u dolini i u gradu. Bataljoni su
do trenutka kada se poeo dijeliti dan od noi ovladali svim neprijateljskim
poloajima od Brajia Tavana preko Djedovae i Umaca do Kamengrada.
Borci su krenuli naprijed, ali dok su stigli u Krkojevce i Zdenu, ve je bio
dan, pa dalje, prema gradu, nisu mogli. Borci 1. i 2. bataljona zadrali su se
na ivici brda ispod Djedovae 4. bataljon je produio na Demievce. Drugi
bataljon 2. brigade, ne mogavi prodrijeti preko Umaca i upasti u zapadni
dio grada po noi, nakon protjerivanja neprijatelja sa Umaca napao je ne
prijatelja u podruju Kamengrada. Ovaj je preplaen padom Djedovae i
Umaca i napustio poloaje i pobjegao preko Husimovaca i Demievaca u
Sanski Most, ili prema Prijedoru. Drugi bataljon se tada prikljuio svojoj
brigadi, koja je glavninom napadala na Mikanovo Brdo i Stari Majdan.

PRVI IZVJETAJ KOMANDANTA 4. DIVIZIJE

Komandant 4. divizije Josip Maar oa u svom prvom izvjetaju o
prvim rezultatima napada na Sanski Most 11. decembra u 4 sata ujutro
javlja tabu Korpusa:

144

145

Naredba 4. KNOU divizije od 15. decembra 1942. godine, str. 2. Arhiv VII,
k. 406, br. reg 33/11.
uro trbac: U Drugoj krajikoj brigadi, edicija Podgrme u NOB, knj. 2,
str. 600.

555

Likvidirani Brajia Tavan, Djedovaa, Krkojevci.

Zarobljeno do sada 1 protukolski, 1 brdski (top, napomena B. B.),
nekoliko bacaa i druge spreme.
Nisu likvidirani Umci.
II
Brigada naila na veliki otpor. Likvidirala desetak bunkera na
Mikanovom Brdu, ali ponovo nailazi na estok otpor, tj. zasjede se nisu jo
probile do svog poloaja.
Izdato je nareenje II Bat. VI Br. da pomogne likvidaciju Umaca i
IV Bat. VI Br. a I Bat. VI da produi napredovanje u grad, dok je II.
(Brigadi) javljeno da se rokira u desno i preko oiene Djedovae i even
tualno zajedno likvidiranih Umaca baci preko Pobreja u Brievo.
...Veza telefonska koja se uspostavlja ve 3 dana nije uspostavljena
radi duine kabla i teine terena (Sanica) koje su podcjenjene kao teko
e. . .<8
Ubrzo nakon slanja ovog izvjetaja, partizanske snage su uspjele da
razbiju neprijatelja na Umcima i zaposjednu njegove utvrene poloaje.
U jednom od izvjetaja o borbama 2. krajike NOU brigade, pisanom 19. de
cembra, stoji slijedee:
. . . Posle nekoliko juria oko 3 h ujutro probijena je uglavnom ne
prijateljska linija na itavom sektoru gde je napadala ova Brigada. Probi
janje neprijateljske linije na ovom sektoru bilo je olakano padom nepri
jateljskih uporita na Brajia Tavanu i Djedovai odakle su se primeivale
vatre od zapaljenih neprijateljevih bunkera. Ipak je probijanje nepr. linije
na ovome sektoru bilo oteano jakim nepr. bunkerima i isprepletenom icom
ispred bunkera, radi ega se nije mogao vriti nikakav proboj u klinu ili
zalamanje neprij. iza lea, ve se napad morao vriti frontalno. Radi svega
toga jedinice ove Brigade nisu mogle iste noi izvriti proboj linije i upad
u grad .. .147

BJEKSTVO NEPRIJATELJA IZ POBRIJEJA I DEMIEVACA

Zbog zadravanja boraca na liniji pred Umcima, u Docu, nije dolo do
proboja jedinica u grad, to je bio glavni zadatak 2. bataljona 2. krajike
NOU brigade. Nakon likvidiranja Brajia Tavana to nije uinio ni 1. bata
ljon 6. brigade, jer je morao bono napasti Djedovau, da bi neprijatelj i sa
tog poloaja bio protjeran. Padom Djedovae pala su i neprijateljska upo
rita na Umcima, pa su tri bataljona tek tada mogla da krenu prema gradu,
Meutim, ve je svanulo, a izgubljen je i kontakt s neprijateljem, pa je bilo
riskantno povesti bataljone preko polja ka periferiji utvrenog grada.
Poslije pada Umaca 4. bataljon je dopro do Zdene, gdje je kraj puta
naao ispravan protukolski top 45, mm, koji su neprijateljski vojnici u bjeanju ostavili. Odatle je bataljon krenuo prema Pobrijeju i Demievcima.
U polju je bila magla i tu i tamo se ula pucnjava. Borci 4. bataljona su se
kretali u streljakom stroju i preko polja prema Pobrijeju, u kojem nije
bilo neprijatelja. Dok su se borci kretali preko polja, jedan nasumce ispa
ljeni metak, vjerovatno iz zatitnice koja je bjeala prema Sanskom Mo
stu, pogodio je u plua komandira 2. ete, rudara Miloa Predojevia. Teko
ranjenog komandira grupa boraca je odmah odnijela na Djedovau, a odatle
u Dabar, gdje je istog dana umro. Komandu nad etom odmah je preuzeo
politiki komesar ete Mio Doenovi.

147

Zb. IV/8, str. 340.

Arhiv VII, k. 986, br. reg. 81.

556

Bataljon je preko brda, kosom od Pobrijeja krenuo na Demievce, s

pukom na gotovs. Borci su se kretali veoma oprezno, ali na njih niko nije
pucao. Stigli su do rovova, ali u njima nije bilo ni ustaa, ni domobrana.
Selo je bilo prazno, nigdje ive due. Bio je to esti napad partizana na ovo
jako neprijateljsko uporite, iz kojeg su ustae punu godinu dana vrile
ispade na slobodnu teritoriju i vrile velike zloine. Uporite je, evo, palo,
ali bez borbe u selu.
Poslije ovladavnja Pobrijejem i Demievcima, 4. bataljon 6. krajike
brigade, bez neposredne veze sa ostalim bataljonima, zaposjeo je poloaje na
padinama Demievaca i Pobrijeja, iznad ceste to od Sanskog Mosta vodi
ka Prijedoru, ali je bez kontakta sa neprijateljem bio sve do kasnih poslije
podnevnih asova.

USPJESI 5. DIVIZIJE
Jedinice 5. divizije krenule su u odreeno vrijeme u napad na neprija
teljska uporita na desnoj strani rijeke Sane.
Prvi bataljon 4. krajike brigade napao je neprijateljska uporita u selu
aplju, od Okrajka pa do ceste. Ve u poetku borbe zauzeti su prvi nepri
jateljevi rovovi, ali je tada poginuo komandant Bataljon Simo E|aji, a njegov
zamjenik je ranjen. U tom asu neprijatelju je stigla pomo iz Kijeva, pa je
on poao u snaan protivnapad. Ostavi bez vojnih rukovodilaca, Bataljon
se neorganizovano povlai na polazne poloaje.
Trei bataljon 4. krajike brigade koji je napadao uporita u selu ap
lju, od ceste do rijeke Sane, neprijatelj je doekao snanom vatrom, pa se
i on morao povui na polazne poloaje.
etvrti bataljon 4. krajike brigade poslije dva i po sata estoke borbe
razbio je neprijatelja u Kijevu, koji zahvaljujui noi, manjim dijelom
bjei prema krij evito j i Tomini, a glavninom u apalj, gdje pojaava upori
ta. Nakon toga Bataljon uspostavlja vezu s 1. krajikom brigadom, koja je,
u naletu, razbila neprijateljska uporita u Kruharima i, kako je pisalo!
u izvjetaju taba 5. divizije od 25. decembra o borbama na Sanskom Mo
stu, odmah produila prodor u sam grad.148
Prvi i 2. bataljon 1. krajike brigade i 2. bataljon 4. krajike brigade
napali su grad Sanski Most, dok je 3. bataljon 1. krajike brigade jednu' etu
poslao na osiguranje prema Sasini, a sa dvije ete napao Trnovu i ehovce.
Prvi i 2. bataljon su upali u grad sa zakanjenjem od dva sata. Prvi bata
ljon je prodro od crkve i Kurbegovia kue, a 2. bataljon do eljeznikog
mosta. Nalet ovih bataljona je bio estok, pa su tokom noi likvidirani ne
prijateljski bunkeri u ovom kraju grada, zatim Bolnica, andarmerijska sta
nica, kua Te je Prae i stara Pota. Tako je neprijatelj ve nakon dva i po
sata borbe bio sabijen u tri utvrene zgrade. Njemu su kao pojaanje poeli
stizati vojnici koji su pred naletom 6. i 2. krajie brigade, pobjegli u grad
s Brajia Tavana, Djedovae, Umaca, Kamengrada, Pobrijeja i Demievaca.
U meuvremenu su jedinice 3. bataljona 1. krajike brigade likvidirale
neprijateljsko uporite u ehovcima i pokidale kilometar pruge, ostavile
zasjedu prema Trnovi i bono osiguranje prema Sasini.

s Zb. IV/8, str. 4678.

557

PRODOR U GRAD USTAA I DOMOBRANA IZ SASINE

Kada je, zbog stalnih napada partizana, u istonom dijelu grada nepri
jatelj bio ve pred slomom, u najkritinijem trenutku stigla mu je pomo:
dolazei iz Sasine i prodirui prema crkvi, dvije satnije ustaa, domobrana
i neto etnika napali su s lea partizane. Da bi ih odbio, i sam tab 1.
krajike brigade je, sa grupom kurira i bolniara, dva puta vrio uspjene
protivnapade na lijevom krilu prodora ovog pojaanja, ali je neprijatelj
usmjerio snage na svom desnom krilu i uspio da, pored crkve, prodre u
grad. Upravo u to vrijeme 1. bataljon 1. krajike brigade vodio je estoke
borbe kod zgrade Osnovne kole, gdje je bila domobranska komanda i oko
Sokolskog doma, gdje su bili Nijemci, pa ga je prodor neprijatelja iz Sasine
znatno zbunio. Tada su i grupe neprijateljskih vojnika iz tri opkoljene zgra
de, potpomognute pristiglim pojaanjem, izvrile protivnapad na 1. bataljon,
pa se on, oko osam sati ujutro, pod tekom borbom morao povui iz grada.
Dvije ete 2. bataljona 1. krajike brigade i 2. bataljon 4. krajike bri
gade ostali su u gradu do 13 sati, kada su se poslije tri neprijateljska protivnapada, vodei borbu prsa u prsa, morali povui.149

IZVJETAJ TABA 1. KORPUSA VRHOVNOM TABU

Izvjetavajui Vrhovni tab NOV i POJ o toku borbi za Sanski Most,
tab 1. bosanskog NOU korpusa 11. decembra u 14 sati javlja depeom
telefonom:
Prema planu otpoela je 10-XII o. g. u 23 asa akcija na Sanski Most.
Ve za 1 sat probio se je I bataljon VI brigade na utvrenju Brajia Ta
vana, koji sa Djedovaom, Umcima, Kamengradom, Mikanovim Brdom
sa zapadne strane i apljem, Kruharima, Sasinom i Trnovom sa is
tone strane ini utvreni vanjski sistem obrane S. Mosta. Ova utvrenja
spadaju u sistem zemljano-drvenih utvrenja, pojaan na mjestima sa du
plim preprekama od ice ispred bunkera. Nai bombai, uz sadejstvo hau
bica, uinili su svoje. Poslije 2 sata likvidiran je Brajia Tavan poslije 3
sata Djedovaa. Nakon 5 sati i 5 uzastopnih juria pali su Umci, Mikanovo
Brdo, Kamengrad, aplje, Kruhari i uveni po utvrenjima i zloinima Demievci. Dosada napadani 3 puta bez uspjeha.15 Nakon 7 sati bataljoni I
krajike, VI Grmeke i II Krajike brigade borili su se u periferijskim
kuama grada. Borba postaje ea radi bjega veine snaga, ustaa i Ni
jemaca, legionara, domobrana i etnika u sam grad.
Zarobljeno je prema nepotpunim podacima dosada 34 protukolska
topa, isto toliko bacaa, kao i tekih mitraljeza, mnogo puaka, municije i
ostale spreme. Zarobljeno je oko 150200 domobrana (zatitnica taba V
divizije zarobila je sama 45 domobrana), neto Nijemaca, legionara i ustaa.
Neprijatelj je imao mnogo mrtvih i ranjenih, dok nai gubici iznose do
sada 22 mrtva i do 100 ranjenih. Predala se je jedna eta, kompletna ze
lenog kadra etnika.151
Zasjede prema St. Majdanu, Prijedoru, krljevitoj i Sasini vodile su
u toku itavog dana snane borbe, a naroito na cesti Prijedor S. Most,
Sve o ovim borbama jedinica 1. krajike NOU brigade u Sanskom Mostu na
osnovi izvjetaja njenog taba upuenog 20. decembra tabu 5. krajike divi
zije, Arhiv VII, k. 787, br. reg. 332.
15 U stvari, pet puta: 28. i 31. januara, 15. aprila, 28. juna i 28/29. jula 1942. godine.
151 Kozika etnika eta Stevana Bajia predala se jedinicama 5. krajike NOU
divizije.
148

558

gdje je neprijatelj nadirao u jaini od 1 bojne uz pomo tenkova i poku

pruiti pomo napadnutom garnizonu, to su zasjede uspjeno odbijale i
tjeravi neprijatelja u bijeg.
Borbe u gradu, na cesti S. Most Prijedor i S. Most Sasina i dal
se nastavi jaju.152
Ve prvog dana borbi neprijatelj je na podruju Sanskog Mosta ime
znatne gubitke. O tome podatke daje i domobranski oficir za vezu pri 71
njemakoj diviziji, u svom izvjetaju od 14. decembra. Nijemci su ima
tri poginula, osamnaest ranjenih i tri nestala vojnika, a domobrani: 38 pog
nulih, 70 ranjenih i 350 nestalih vojnika. Nijemci su unitili jedan proti
kolski top i jedan teki minobaca da ne bi pali u ruke partizanima. Dome
brani su izgubili est tekih minobacaa, pet automata i dr., dok su dv;
protutenkovska topa unitili, i zatvarae triju haubice bacili u Sanu.155
Dogodilo se da je za vrijeme ovog napada na Sanski Most u gradu bi
i domobranski general Brozovi. Iznenaen estinom napada partizana, oi
se sklonio u jednu kuu i legao u krevet, izigravajui tekog bolesnika oc
tifusa. Kada su borci 1. krajike brigade upali u ovu kuu i pitali ko je ta
bolesnik, domaica je kazala da je njen ujak i partizani su otili, a sutra
dan se avion dvokrila spustio na improvizovani aerodrom, pa je njime ge
neral Brozovi pobjegao u Banjaluku.
*
Ocijenivi da ne moe napadati grad dok se ne likvidira jako neprija
teljsko uporite u Sasini, tab 5. krajike divizije odluio je da 12. decem
bra sa 1. i 4. bataljonom najprije napadne na to jako uporite, pa tek poto
ga likvidira da obnovi napad na Sanski Most. Izvjetavajui o situaciji i o
toj odluci, tab Divizije je, 11. decembra u 20 sati, javio tabu 1. bosanskog
korpusa:
1. Primili smo vau depeu od 11-XII u 16,00 h.
2. Nae snage u toku borbe su zarobile oko 300 domobrana, 2 Ni
jemca, 3 oficira domobrana puke i automatsko oruje nije prebrajano.
U gradu su bila zaplijenjena 2 protukolska topa, 1 haubica, zauzet magacin
sa 8 vagona municije i dr. Grad je veim dijelom bio u naim rukama, kao
i uprija.
3. Meutim, poslije podne neprijateljske snage u Sasini, zajedno sa
snagama od B. Luke, uspjele su da potisnu bataljon Polubrigade i da udare
naima u lea u samom gradu. Po izvjetaju taba I brigade snage su se
povukle iz grada uz osjetne gubitke.
4. Kod ovakve situacije naredili smo sledee:
a) Da IV krajika sa dva bataljona ponovi napad na nelikvidirani
deo aplja (noas).
b) Da I krajika probije prema Trnovi i da se povee sa III bata
ljonom sa kojim je ojaana.
c) Da se sutra koncentriu snage obaviju brigada istono od grada
S. M. odakle emo sa djelovima ovih brigada poi u napad na Sasinu i pot
puno je spaliti i unititi, a izvjesne djelove ovih brigada ostaviti u blokadi
grada. Nikako se ne moemo osloniti na zasjedu 2 bataljona prema Sasini
dok napadamo grad.
Javite nam da li se slaete sa naim mjerama.154
i Zb. IV/8, str. 3312.
155
Isto, str. 567.
154 Arhiv VII, k. 404, br. reg. 35/11.
i

559

U noi izmeu 11. i 12. decembra neprijateljska posada u uporitima

sela aplja napustila je poloaje, prela rijeku Sanu i lijevom obalom po
bjegla u grad.
Odmah po povlaenju partizana iz Sanskog Mosta komanda garnizona
organizovala je popravku i izgradnju novih otpornih taaka uz uu odbranu
grada. Postavljene su barikade po ulicama i poljanama, minirani neki pri
lazi gradu i posebno uvrene raskrsnice.

PRODOR NEPRIJATELJA OD PRIJEDORA

im je njemaka komanda u Prijedoru saznala za napad partizana na
Sanski Most, uputila je kao pomo ugroenom garnizonu jednu jau motorizovanu kolonu: etiri tenka, dva topa i osamnaest kamiona punih Nije
maca, ojaanih sa dvije satnije ustaa i legionara koji su sa poloaja oko
Sanskog Mosta uspjeli pobjei prema Prijedoru. Zasjedu u podruju Ko
privne postavio je 3. bataljon 2. krajike brigade, koji je na cesti prikrio
nekoliko mina.155
Zanimljivo je da je Vrhovni tab NOV i POJ ve u 9 sati istog dana,
11. decembra, saznao da je neprijatelj uputio pojaanje iz Prijedora, pa je
odmah poslao tabu 1. bosanskog korpusa sljedeu depeu:
Sada smo saznali da je neprijatelj uputio pojaanje iz Prijedora
posadi Sanskog Mosta i to u bornim kolima i neto pjeadije. Na pogod
nom poloaju saekajte ove snage i odbacite ih ka sjeveru.15
Komandant 1. bosanskog korpusa sa ovom depeom se upoznao ve
u 9,50 sati.
Istoga dana, u 13,30 sati, Vrhovni tab alje i drugu depeu tabu 1.
bosanskog korpusa, obavjetavajui ga o namjerama komande 714. njemake
divizije u Prijedoru:
Ovoga momenta saznali smo sledee:
1) Neprijateljska pojaanja u jaini jedne njemake satnije i jedne
domobranske bojne stigla su u 11,45 asova juno od sela Trkulja (zaselak
sela Koprivne, prim. B. B.), nosei sobom municiju za posadu Sanskog
Mosta.
2) Trea nemaka bojna 714-te nemake divizije pred Prijedorom bie
prebaena danas do navee, takoe sa municijom.
Nareuje se posadi Sanskog Mosta od strane taba nemake divizije
da odri uporite sa novopostrojenim hrvatskim etama.
3) tab dotine nemake divizije nareuje posadi u Sanskom Mostu:
da postave platno za sputanje aviona radi prenosa ranjenika, da letilite
osiguraju i, ako stave platno, smatrae da je osiguranje izvreno.
Avioni e doneti takoe sa sobom municiju.
U Sanskom Mostu komandant posade je general Brozovi, koji se
jo tamo nalazi.
Prednje podatke odmah iskoristiti u cilju potpunog likvidiranja San
skog Mosta i daljeg rastrojstva neprijatelja.157
155
156
157

Arhiv VII, k. 406, br. reg. 33/11.

Zb. II/7, str. 27.
Zb. II/7, str. 289.

560

Trei bataljon 2. krajike brigade nakon razbijanja utvrene neprija

teljske linije na podruju Kamengrad Mikanovo Brdo uspio je da se pro
bije do sela Koprivne i, nad cestom to od Prijedora vodi ka Sanskom Mo
stu, postavi zasjedu. Pojaanje neprijateljskom garnizonu u Sanskom Mostu
koje je stizalo iz Prijedora, nailo je na zasjedu ovog bataljona i tu zadr
ano. Bataljon je uporno odbijao napade njemako-ustako-domobranske
motorizovane kolone, koju su potpomagali tenkovi i topovi. Tako je do iza
podne 11. decembra zadrao ovu neprijateljsku kolonu u predjelu Koprivne,
zaselak Trkulje. Jedan njemaki tenk na cesti je naiao na minu. Tada je
neprijatelj u napad krenuo streljakim strojem i, potpomognut vatrom iz
dva topa i tri tenka, uspio da potisne ovaj bataljon. Potom je produio pre
ma Sanskom Mostu.
U rejonu sela Brdara neprijatelj je naiao na lijevo krilo zasjede 4. ba
taljona 6. krajike brigade. Tenkovi su ili cestom, a streljaki stroj vojnika
desno i lijevo. Borci bataljona su otvorili jaku vatru po neprijateljskoj pje
adiji, ali ona nije prihvatila borbu; neprijatelj je nastojao da, uz pomo
i zatitu tenkova, to prije prodre u grad. Ve je pala no kada je ova ko
lona prola Pobrijeje i potom ula u Sanski Most.
Dobivi nareenje i pojaanje od 714. njemake divizije, neprijatelj je
u Sanskom Mostu, pod komandom njemakih oficira, konsolidovao odbranu
grada i nastavio uvrivati uporita. Njegova avijacija je tokom dana tukla
bombama i mitraljirala poloaje oko grada, za koje su pretpostavljah da su
posjednuti partizanima.

BORBE OKO SANSKOG MOSTA

Dva bataljona 1. krajike brigade 12. decembra su ponovo napadala na
Sanski Most, ali su se morala povui. Izvjetavajui tab 1. bosanskog kor
pusa o neuspjelom napadu, tab 5. divizije pie:
Ovo objanjavamo s tim to je neprijatelj u gradu jai i raspolae
sa 24 tenka, a i dva bataljona su bila malo.158
Kako pie u istom izvjetaju, toga dana u 12 sati 3. i 4. bataljon 4.
krajike brigade uli su u aplje, koje je neprijatelj prethodne noi na
pustio.
U 10,00 sati 7. polubrigada je napala na neprijateljsko uporite Debe
ljak. Borba je voena do uvee, kada je neprijateljska posada razbijena i
uporite zauzeto. Neprijatelj je uspio da pobjegne u Omarsku, pretrpjevi
gubitke od 40 poginulih i osam ranjenih vojnika.159
U toku dana bataljoni 2. krajike brigade razbili su neprijatelja u Sta
rom Majdanu i Staroj Rijeci i uli u ova mjesta. Neprijatelj je pobjegao
prema rudniku Ljubiji. Stari Majdan i Stara Rijeka su spaljeni da ne
prijatelj ne bi mogao u njima ponovo organizovati uporite.160
Prvi artiljerijski divizion je tokom dana tukao haubicama grad San
ski Most.
Arhiv VII, k. 781, br. reg. 142.
Bojna relacija 2. domobranskog zbora za decembar 1942. godine, Zb. IV/8,
str. 616.
i Zb. IV/8, str. 352.

158
159

36 Srez S. Most u NOB

U borbama oko Sanskog Mosta zakljuno sa tim danom 5. divizija je,

kako je njen tab javljao tabu 1. bosanskog korpusa, imala sljedee gu
bitke: 1. krajika brigada 17 poginulih i 50 ranjenih; 4. krajika brigada
esnaest poginulih i 25 ranjenih, bataljon 7. polubrigade jednog pogi*
nulog i jedanaest ranjenih; divizija je ukupno imala 34 poginula i 86 ran je*
nih boraca.

Izvjetaj Josipa Maiara Soe, komandanta 4. NOU divizije, od 13. XII 1942.
godine o borbama tokom decembra i unitenju neprijateljskih uporita U
Starom Majdanu i Staroj Rijeci.
U isto vrijeme jedinice divizije su zarobile oko 300 neprijateljskih voj*
nika, dok su 250300 ubile u borbi i vei broj ranile. Divizija je zaplijenila
jedan brdski i jedan protuoklopni top bez zatvaraa i dva minobacaa.1*1
Tokom istog dana 6. krajika brigada je, sa 1. i 2. bataljonom, bila na
padinama ispod Djedovae i u Zdeni, a 4. bataljon je ostao na poloaju iz
nad ceste u Pobrijeju i Demievcima. Brigada se pripremala za obnavlja1
nje napada na sam grad.
PONOVNI NAPAD NA NEPRIJATELJEVO UPORITE
U SANSKOM MOSTU
Nou 12/13. decembra, u 22 sata, nakon krae artiljerijske pripreme
6. krajika brigada je zapoela novi napad na Sanski Most.

i1 Arhiv VII, k. 781, br. reg. 142.

562

Prvi bataljon sa svojim etama napadao je od Krkojevaca i padina

Djedovae, odnosno Zdene. Na desnom krilu od Krkojevaca, preko polja
Bristoje, napadala je 2. eta, lijevo od nje, preko Stubova, 1, a od Zdene
3. eta.
Drugi bataljon sa svojim etama napadao je od Zdene prema mostu,
dok je 4. bataljon napadao od Pobrijeja cestom to vodi u grad. Desno
od ceste bila je njegova 1. eta, lijevo 2, dok je 3. eta bila pozadi, u rezervi.
Neprijatelj je oekivao napad partizana od pravca Krkojevaca i Zdene,
pa je neprekidno to podruje zasipao topovskom i minobacakom vatrom i
tukao mitraljeskim rafalima. Meutim, ete 1. bataljona su veoma brzo i
odvano ile naprijed i stigle do neprijateljevih utvrenja, opasanih bodlji
kavom icom. Druga i 3. eta su uspjele da prilino brzo probiju neprijateljevu odbranu i upadnu u njegove rovove, dok je 1. eta zadrana ispred ica
i
rovova. Iako je neprijateljska vatra nanosila znatne gubitke borcima 1.
bataljona, uslijedio je snaan prodor najprije 3, pa 2. ete, a onda i 1. e
te. Tako se 1. bataljon Petar Skundri naao na ulicama Sanskog Mosta,
zapadno od rijeke, u neposrednoj blizini mosta. Neprijateljski vojnici su bili
ili ubijeni ili zarobljeni, a najveim dijelom su preko mosta pobjegli na
istonu stranu grada.
etvrti bataljon, sa etama u streljakom stroju krenuo je prema gra
du im je pala no. Oko prvih gradskih kua nije bilo jaeg neprijatelja, i
poslije kraeg okraja manji dijelovi neprijateljskog garnizona pobjegli
su prema centru grada, gdje su ve 1. i 2. bataljon vodili estoke borbe.
Na elu prodora ka mostu i rijeci Sani bila je 3. eta 2. bataljona,
kojoj su se vrlo brzo pridruile i 1. i 2. eta. Neprijatelj je branio svaku

Centar Sanskog Mosta, poetak Kljuke ulice (danas Ulica narodnog heroja
Petra kundria), predratni snimak.

>

563

tvru kuu, postepeno se povlaei prema mostu, a onda i preko njega, u

istoni dio grada. Na elu 2. ete bio je njen komandir Branko Medarevi.
S pitoljem u ruci, jer je bio ranjen, vodio je etu ulicama grada, raspore
ivao borce, sve dok nije pogoen mitraljeskim rafalom. U tom prodoru do
mosta, predvodei 1 etu, poginuo je i njen komandir Duan Gavran. U
borbama na ulicama zapadnog dijela grada poginuo je i komandir 3. ete
2. bataljona Duan Mileevi.
U prodoru do mosta borci su u mnogim podrumima i prizemljima
kua nalazili i po 3050 ena i djece,, a i ljudi uglavnom izbjeglice iz
okolnih sela. Ustae su im stalno govorile kako e ih partizani sve pobiti ako
ih uhvate. Meutim, svi borci su lijepo postupali sa ovim izbjeglicama i
ostalim stanovnitvom na koje su nailazili u svom prodoru kroz grad. Savje
tovali su ih kako da se kriju, da ne izlaze dok borba traje, umirivali ih, hra
brili pa je to veoma povoljno djelovalo na ove prestraene i napaene ljude,
ene i djecu.
Tri bataljona 6. krajike brigade uspjela su da u toku noi zauzmu
itav zapadni dio Sanskog Mosta. Tada su mnogi borci pokuavali da se pre
bace na desnu obalu rijeke. Meu prvim koji su pokuali doi na most bili
su desetar Ilija Milanovi iz Koprivne i pukomitraljezac Milo Dragii,
ali ih je neprijatelj mitraljeskom vatrom vratio nazad. Jo jednom su poku
ali da preu ali bezuspjeno. Kada je Ilija Milanovi ponovo krenuo u izvi
anje, pogoen je neprijateljskim metkom. Teko ranjen otpremljen je u
bolnicu, gdje je ubrzo umro. Bio je omiljen kod boraca, naroito mlaih,
koje je poduavao kako se treba boriti, a bio je i dobar strijelac, njegov
metak je rijetko promaivao.162
Trinaestog decembra u svanue tab 6. krajike brigade povukao je
4. bataljon iz grada i uputio ga ponovo na Pobrijeje, Demievce i Brdare,
sa zadatkom da sprijei dolazak pojaanja neprijateljskom garnizonu od
Prijedora. Isti zadatak imao je i 3. bataljon 2. krajike brigade, koji se nala
zio u zasjedi u selu Koprivni.
Njemaka komanda u gradu uspjela je tog dana izjutra da koordinira
djejstva svih svojih jedinica: pjeadije, automatiara, artiljerije, tenkova i
avijacije, koja je itav dan napadala partizane na ulicama i na prilazima
gradu. U tim okrajima partizani su uspjeli da granatom iz protuoklopnog
topa unite jedan tenk. I pored sve estine pritiska i otpora neprijatelja,
1. 2. bataljon 6. krajike brigade uspjeli su se odrati u zapadnom dijelu
grada sve do 17 sati 13. decembra, kada su se nakon jednog veoma snanog
protivnapada neprijatelja, povukli na okolna brda prema Djedovai i Bra
jia Tavanu.
Partizanske haubice, topovi i minobacai te veeri i itavu no nepre
kidno su zasipali neprijatelja u Sanskom Mostu granatama i minama.163
Nakon protjerivanja neprijatelja iz Starog Majdana i s Mikanovog
brda 2. krajika brigada je zauzela poloaje prema Staroj Rijeci i u Ko
privni.
U noi izmeu 12. i 13. decembra, u 23,00 sata, 1. krajika brigada je
ponovo krenula u napad na istoni dio grada, trei po redu u tri dana. Me

Kazivanje Milana Inia, recenzija od 8. oktobra 1979. godine.

>s Zb. IV/8, str. 350 i 352.
162

564

utim, naila je na obnovljena utvrenja i veoma jak otpor, pa je odstupila

na polazne poloaje.164 Upravo to povlaenje 1. krajike brigade iz borbe i
iz grada omoguilo je neprijateljskoj komandi da usredsredi glavninu svojih
snaga u napad preko mosta na 6. krajiku brigadu u zapadnom dijelu grada
i da je, konano, odbaci na polazne poloaje.
Istovremeno s ponovljenim napadom na Sanski Most, 1, 3. i 4. bata
ljon 4. krajike brigade su, u noi 12/13. decembra, napali jaka neprija
teljska uporita u Sasini i krljevitoj. Poslije vieasovne borbe neprijatelj
je razbijen. Nakon toga partizani su spalili oba ova sela da ubudue ne
mogu posluiti neprijatelju za formiranje uporita.
Drugi bataljon 4. krajike brigade bez borbe je uao u ehovce, ote
tio prugu, a potom zaposjeo poloaje u Trnovi.
Prvi bataljon Polubrigade razbio je etnike i zauzeo njihovo i domo
bransko uporite u Razboju.105
U ovim borbama partizani su otetili jedan neprijateljski avion, kada
se spustio na improvizovani aerodrom nedaleko od eljeznike stanice u
Sanskom Mostu.

IZVJETAJ VRHOVNOM TABU O REZULTATIMA BORBI

ZA SANSKI MOST
Neprijatelj je mogao organizovati ovako uspjenu odbranu od napada
krajikih jedinica na Sanski Most jer je raspolagao sa oko 2.000 domobrana,
400 Nijemaca, 5060 ustaa, zatim nekoliko tenkova, znatnim brojem topo
va i minobacaa, a imao je vrlo dobru podrku avijacije.108
Iako partizanske divizije nisu uspjele zauzeti Sanski Most, one su, ipak,
ostvarile znaajne rezultate u etvorodnevnim danononim borbama u San
skom Mostu i brojnim neprijateljevim uporitima oko tog grada u dolini
rijeke Sane. Obavjetavajui Vrhovni tab NOV i POJ o rezultatima tih
borbi, komandant 1. bosanskog korpusa Kota Na, u izvjetaju od 14. de
cembra u 3,30 sati, kae:
Dosadanji uspesi u akciji na Sanski Most koja traje ve pet dana
sastoje se u sledeem:
Slomljena je utvrena linija odbrane Sanskog Mosta, Ljubije i Prije
dora sa june strane, dobivena je ogromna osloboena teritorija sa nie
navedenim selima: Dabar, Zagrada I i II, Zagrada,107 Mrkojevii,108 Djedovaa, Umci, Zdena, Pobreje, Demievci, Kamengrad, Suhaa, Stari Majdan,
Devar, Koprivna, Otra Luka, Skakavci100 sa leve obale Sane, Tomina, ap
lje, Kijevo, Kruhari, krljevita i Sasina sa desne obale Sane. Preseen je
saobraaj cestom Sanski Most Prijedor i Sanski Most Ljubija, kao i
Sanski Most Banja Luka preko Bronzanog Majdana, dok je Sanskom
Isto, strana 471.
Zb. IV/8, str. 471.
100 Zb. IV/8, str. 3501.
107
Kako je izvjetaj diktiran preko telefona, a vjerovatno je lice koje je diktiralo
reklo zagrada, kao znak u tekstu, a onaj koji je pisao zabiljeio je to kao
ime sela, mada sela sa tim imenom nema na ovom podruju.
108
Selo pod ovim imenom ne postoji na ovom podruju, vjerovatno
jerije o
Krkojevcima.
189
u ovom kraju ne postoji selo pod nazivom Skakavac, ali postoji naziv Blijin
skok, za teren gdje je veliki vodopad Blije, kod Fajtovaca.
104

105

Mostu ostala samo veza eljeznicom sa Prijedorom sa desne strane Sane.

Prekinuta je isto tako eljeznika veza Ljubija Prijedor (potrgana pruga
i most na Sani). Zarobljeno je oko 350 domobrana, oficira, etnika, Nemaca,
legionara i ustaa. Zaplenjeno je 4 protivkolska topa i jedan brdski top,
45 bacaa, vie tekih i lakih mitraljeza, puaka, municije i druge vojnike
opreme. Uniteno je: dva tenka (jedan od nagazne mine, a jedan protivtenkovskim topom u gradu), manji deo Sanskog Mosta od nae artiljerije
(sedam topova i tri bacaa tukla su tri dana grad), kao i paljenjem obje
kata do kojih se moglo doi, a koji su sluili kao stalna i tvrda uporita
(javne zgrade u Sanskom Mostu), sela Demievci, Sasina i Stari Majdan i
Stara Rijeka takoe su spaljena i unitena. Oteen je jedan avion na aero
dromu u Sanskom Mostu.
Ranjeno je i poginulo oko 300 neprijateljskih vojnika. Nai gubici:
jedan protivtenkovski top, oko trideset mrtvih, 5060 ranjenih, za koje emo
naknadno izvestiti .. .170
U borbama za Sanski Most, predvodei svoje jedinice, junaki su pogi
nuli: Simo Baji, komandant 1. bataljona 4. krajike brigade, etiri koman
dira eta iz 6. krajike brigade: Branko Medarevi, Duan Gavran, Duan
Miloevi i Milo Predojevi, te komandir ete iz 5. krajike brigade Tomica
panovi. Za svoja izvanredna junaka, herojska djela Baji (Stevana) Simo,
Gavran (Mile) Duan i panovi (Vase) Tomica posmrtno su proglaeni za
narodne heroje Jugoslavije.
Za vrijeme napada na Bosanski Novi, 28. novembra, Veljkina (Veljko)
Miljevi komandir ete 2. bataljona 2. krajike brigade, bio je ranjen. U
bolnici se brzo oporavljao pa je, saznavi za napad na Sanski Most, bez
dozvole ljekara, dojurio u svoj bataljon i uestvovao u nekoliko juria na
Nijemce, ustae, legionare i domobrane. Meutim, kako inje bio izlijeen,
rana se dala nazlo, pa je iz borbe otpremljen kui. Umro je nakon nekoliko
dana. Za svoja herojska djela posmrtno je proglaen za narodnog heroja. U
napadima na uporite u Sanskom Mostu i na okolna uporita istakli su se
mnogi partizani. Borac Dragomir (Desimir) Brki u dopisu za list Borba,
pie da su se istakli vodnik Joja Miljevi, omladinac ivko Crnomarkovi,
zamjenik komandira ete Simo obot, desetar Drago Utjeinovi, kao i
stari borac Slobodan Stupar, koji je bacao vie komada bombi na tenk iz
vrlo male blizine.171.
Za vrijeme borbi u gradu prve noi, 10. na 11. decembar .jedan parti
zan iz 1. krajike brigade teko je ranjen. Pretvarajui se da je mrtav, tri
dana je leao meu poginulim i ranjenim na ulici. Za vrijeme posljednjeg
prodora partizana u grad ovaj ranjeni partizan je spasen. Ispriao je tada
ta je sve doivio dok je leao na ulici, pa i to kako su ustae, prolazei
pokraj mrtvih Nijemaca koji su leali oko njega, dobacivali: Neka lee nje
make mrcine.172
Jedan omladinac iz 6. krajike brigade bio je zarobljen prilikom jednog
protuudara Nijemaca i ustaa preko mosta, bio je bolestan i nije mogao
17<>
171
172

Zb. IV/8, str. 3578.

Arhiv VII, k. 1978, f. 3. br. reg 16/4.
Arhiv Instituta za istoriju Sarajevo, fond 1. bosanskog NOU korpusa, br. 1114.
Prema kazivanju Mirka Stania, rije je o borcu Duanu Oljai iz Dabra. Njega
je metak pogodio ispod lijevog oka i iziao na potiljak. Pri zadnjem povlae
nju iz grada iznijeli su ga drugovi, mislei da je mrtav. Dugo je bio u nesvi
jesti dok je leao na ulici i kasnije u bolnici, a samo povremeno je dolazio
svijesti. Ostao je iv i doekao slobodu. Pismo Mirka Stania, od januara 1980.
godine.

566

trati, pa su ga Nijemci uhvatili. Muili su ga, batinali i uporno traili po

datke o partizanima. Mladi partizan im je samo prkosno rekao: Moete
raditi od mene to hoete, ali nita vam neu rei ... Nakon toga Nijemci
su ga ubili.175

ZAROBLJENICI I PLIJEN
U ovim borbama zarobljeno je oko 350 domobrana, od kojih je dio
sa poloaja aplja, Djedovae, Brajia Tavana i lijeve obale Sanskog Mosta
upuen u Luci-Palanku. Sasluani su u komandi mjesta. Iz sauvanih
spiskova zarobljenih i sasluanih domobrana i etnika vidi se da je tada bio
zarobljen i Martin Macan, predsjednik Kotarskog suda u Sanskom Mostu.
Zarobili su ga borci 1. bataljona 6. krajike brigade. Predan je Vojnom sudu,
koji ga je, nakon ispitivanja i provjere navoda za saradnju s okupatorima,
za uee u ustakom odboru prilikom masovnog ubijanja nevinog stanov
nitva u ljeto 1941. godine osudio na smrt. Presuda je izvrena174
Zanimljiva je izjava domobranskog podnarednika Fehima Latifa Dedia rodom iz sela Crljeni, komandira voda u aplju. Kada su partizani na
pali Capalj, on se sa vodom naao u Tomini, pa je odmah produio prema
Kozici i predao cijeli vod: 48 domobrana naoruanih pukama, bombama i
dva pukomitraljeza. Objanjavajui ovu svoju odluku, Dedi je izjavio:
Da
ovo
uradim
nagnala
me
je
nepravda
koja
je
vladala
u
Nezavisnoj
Dravi
Hrvatskoj,
jer
sam
vidio
da
je
ta
drava
bila
samo
dobra
za
ustae,
dok
smo
svi
mi
drugi,
i
vojnici
i
narod,
patili
i
gladovali.
Sem
toga,
usta
novio
sam
da
se
narodno
oslobodilaka
vojska
bori
za
bolji
ivot
svih
naro
da
Jugoslavije,
bez
obzira
na
vjeru
i
nacionalnost,
i
radi
toga
elim
ja
da
poput
mojih
drugova
Muslimana
uzmem
uea
u
N.
O.
borbi
i
doprinesem
da
se
kazne
i
porobljivai
nae
zemlje
i
oni
koji
su
inili
narodu
neprav
du ...

Domobranski porunik Josip Teodora Ili, odravao je vezu jo u Ba

njaluci sa Franjom Kluzom. Izjavljuje da su Nijemci bili postavili tzv. in
struktore u domobranske jedinice, ali da su to zapravo bili gestapovski
pijuni koji su kontrolisali rad i izjave svakog domobrana. Svojim vojnici
ma je rekao da se, im partizani napadnu, razbjee kud koji, to su i uinili,
a on je u jednoj kui u aplju saekao partizane i predao se. Izjavio je da
eli stupiti u liku partizansku brigadu, kamo je i upuen.175
Jo izvjestan broj domobrana i etnika, koji su se predali, veina bez
borbe, donosei sa sobom mitraljeze i pukomitraljeze, a neki i runih
bombi, izrazio je elju da stupi u NOV. Bili su to ljudi uglavnom iz sela
koja su partizani tek oslobodili, pa su molili da prethodno zbrinu porodice.
Osim ve navedenog plijena u oruju i municiji, samo brigade 5. divi
zije su u toku borbe za Sanski Most i okolna neprijateljska uporita zapli
jenile 1.000 grla krupne stoke, preko 2.000 ovaca, oko 500 svinja i preko dva
deset vagona ita. Ovaj plijen je evakuisan s poprita tako da su partizanske

175

Arhiv Instituta za istoriju Sarajevo, fond 1. bosanskog NOU korpusa, br. 1114.
Arhiv VII, k. 766, br. reg. 21/4 i 102/4.
175
Fehim
Dedi
je
1943.
godine
stupio
u
partizane
iz
invalid; izjava u Arhivu VII, k. 1929. br. reg. 11/27.

174

rata

izaao

kao

ratni

vojni

567

intendanture bile obezbijeene za predstojeu zimu dovoljnim brojem sto*

ke za klanje.178
Ne mogavi evakuisati sav plijen iz grada, borci 5. divizije su zapalili
u Sanskom Mostu oko etiri vagona artiljerijske, minobacake i puane mu
nicije, zatim tri vagona graha i tri vagona penice.

BLOKADA NEPRIJATELJEVOG UPORITA U SANSKOM MOSTU

Uvidjevi da je pri postojeem odnosu snaga nemogue likvidirati neprijateljev garnizon u Sanskom Mostu, tab 1. bosanskog korpusa je odlu
io da se prekinu dalji napadi, ali da se grad vrsto blokira:

5. divizija je dobila zadatak da to uini s june, istone i sjevero

istone strane, a 4. divizija sa zapadne i sjeverozapadne strane.177
tab 5. divizije naredio je da 1. krajika brigada, sa dva bataljona, biokira grad sa sjeveroistone strane i da djejstvuje iz topova i minobacaa,
onemogui sputanje neprijateljskih aviona i dovlaenje pomoi u oruju,
hrani i dr. Jedan bataljon 1. i jedan bataljon 4. krajike brigade dobili su
zadatak da djeluju na podruju Usoraca, Miljakovaca, Rakelia, Tomaice i
Busnova, osloncem na Behremaginicu, i da zatvore pravac od Prijedora,
blokirajui grad sa istone strane. etvrtoj krajikoj brigadi je nareeno
da dri poloaje sjeverno od krljevite i Sasine, zatvarajui pravac od Bronzanog Majdana prema Sanskom Mostu i djelujui prema Marikoj i Bronzanom Majdanu. Sedma krajika brigada je dobila zadatak da sa prostora
Hazii-Pavii djeluje prema Vilusima i Kadinoj Vodi, protiv etnikog puka
Vukaina Maretia.
U poetku blokade Sanskog Mosta tab 5. divizije smjestio se u selu
Tomini.178
tab 4. divizije naredio je 6. krajikoj brigadi da blokira Sanski Most
sa zapadne strane, spreava i onemoguava prodor neprijatelja prema slo
bodnoj teritoriji kao i cestom prema Prijedoru, te da na svom lijevom krilu
djeluje u rejonu Demievaca, Brdara i Koprivne, sadjejstvujui u tom rejo
nu sa 2. krajikom brigadom. Druga krajika brigada dobila je zadatak da
blokira rudnike Kozin i Ljubiju od Koprivne, Otre Luke pa do Agieva
Majdana i kote 439, te da, zajedno sa dijelovima 6. krajike brigade prodire
prema Brievu, Resavcima i arakovu. Petoj krajikoj brigadi je nareeno
da blokira Bosanski Novi, i to od Blagaj Japre preko Novske planine do
Rudica, a sa jednim bataljonom da blokira Ljubiju sa zapadne strane, od
Tromee do Miloj ica.
tab 4. divizije smjestio se u Majki-Japru, u kuu Duana Majkia,
gdje je dotad bilo sjedite taba 6. krajike brigade, koji se pomjerio blie
bataljonima na blokadi Sanskog Mosta, u selo Bonjake.179
Organizujui viednevnu blokadu neprijateljskih garnizona u Sanskom
Mostu, Ljubiji i jo nekim uporitima, snage 1. bosanskog korpusa su, to
kom narednih dana, vodile svakodnevno borbe, pri emu je neprijatelj upor
no pokuavao da probije blokadu i otvori prolaz od Banjaluke i Prijedora.
17
177
178
179

Zb. IV/8, str. 393.

Zb. IV/8, str. 358.
Zb. IV/8, str. 3945.
Arhiv Vii, k. 406, br. reg. 33/11.

568

15. decembra: Odmah iza ponoi, izmeu 14. i 15. decembra, dijel
2. krajike brigade izvrili su demonstrativni napad na staru Rijeku.
Iz pravca Bronzanog Majdana naila je neprijateljska kolona ja
oko 500 ustaa i domobrana. U podruju Stratinske borci 1. i 4. bataljc
4. krajike brigade iz zasjede su saekali neprijatelja i nakon sedam s
borbe, prisilili ga na povlaenje prema Omarskoj. Ubijena su tri i ranje
est domobrana.180
16. decembra: tab njemake 714. divizije formirao je u Prijedoru s]
cijalnu kombinovanu jedinicu od Nijemaca, legionara, ustaa i domobra
sa zadatkom da uspostavi vezu sa Sanskim Mostom. Dio ove jedinice jai
oko 700800 vojnika, od kojih 200 Nijemaca, krenuo je iz Prijedora sa ;
datkom da zatiti radni bataljon dok opravlja most na eljeznikoj pruzi
Ljubiju. Zasjeda 3. bataljona 2. krajike brigade je saekala neprijatelj
zasula ga iznenadnom vatrom i nanijela mu znatne gubitke, tako da je poj
nule i ranjene morao da odveze u tri kamiona. Partizani su imali sedai
poginulih i sedam ranjenih boraca.
Iz Sanskog Mosta je krenuo voz u Prijedor. Kada se naao u Trnov
protukolski top 2. krajike brigade, djejstvujui s lijeve obale Sane, oteti
je lokomitvu pa je voz stao. Domobrani koji su se nalazili u vozu produi
su pjeice prema Prijedoru.
I
od Prijedora je istog dana pola jedna kompozicija s dvije lokom<
tive i 23 vagona prema Sanskom Mostu. Minobacako odjeljenje 2. krajik
brigade je otvorila paljbu na kompoziciju i otetilo jednu lokomotivu, dok s
druga lokomotiva s nekoliko vagona odmah vratila u Prijedor. Borci 5. div
zi je su se spustili iz Pejia do oteene lokomotive i vagona pa ih spalili
Jedinice 5. divizije su istog dana uvee zapalili sela ehovce i aplje.
Iz Sanskog Mosta, u rejonu djelovanja 5. divizije, mnogi civili su po
bjegli na slobodnu teritoriju. Oni su priali o izgledu razruenog i opkolje
nog grada i velikoj oskudici u hrani.
17. decembra: Iz Prijedora je cestom prema Sanskom Mostu krenuh
neprijateljska kolona od oko 1.000 vojnika. Dijelovi 1. i 4. brigade su posta
vili zasjedu na desnoj obali rijeke Sane, u Usorcima, nasuprot sela Aliia
Kada je ova kolona stigla u Aliie, partizani su otvorili paljbu iz est mino
bacaa, desetak tekih mitraljeza i vie pukomitraljeza i primorah nepri
jatelja da se vrati u Prijedor. Nijemci su imali tri poginula, osam ranjenih
i pet nestalih vojnika, a domobrani jednog poginulog i pet ranjenih vojnika.
Istovremeno su Nijemci nadirali prema Pejiima, ali su i na tom sektoru
odbaeni nazad u Prijedor, pretrpjevi gubitke od nekoliko mrtvih, meu
kojima su bila i dva oficira.181
Istog dana jaa neprijateljska jedinica ponovo je iz Sanskog Mosta
napala na poloaj 4. bataljona u Pobreju i Demievcima i nakon otre bor
be odbacila Bataljon prema Brdarima. Tada je neprijatelj ponovo ovladao
Demievcima. etvrti bataljon 6. krajike brigade je toga dana zaposjeo po
180

181

Izvjetaj taba 5. divizije

od 25.
korpusa u borbama od 10.
do 19.
2. domobranskog zbora za decembar, isto str. 617.
Izvjetaj taba 5. divizije
od 25.
korpusa o borbama od 10.
do 19.
2.
domobranskog
zbora
za
decembark. 766.

decembra
decembra,

1942. godine
Zb IV/8, str.

tabu 1. bosanskog
472, i Bojna relacija

decembra 1942. godine

tabu 1. bosanskog
decembra, Zb. IV/8, str.
472 i Bojna relacija
isto,
str.
617
i
Arhiv
VII,
dok.
br.

71,

loaj na liniji Brdari Suhaa Gornji Kamengrad, na kojima e ostati

sve do druge polovine januara 1943. godine.

18. decembar: tab njemake 714. divizije u Prijedoru ponovo je upu

tio jau kolonu (preko 2.000 Nijemaca, legionara, ustaa i domobrana) s
ciljem da prodre do opkoljenog Sanskog Mosta. Trei bataljon 1. krajike
brigade i 2. eta 3. bataljona 4. krajike brigade doekali su u zasjedi kod
zaseoka Mitrovia, izmeu Pejia i Usoraca, ovu jaku neprijateljsku zdru
enu jedinicu. Iznenadnom vatrom neprijatelj je razbijen i poslije krae
borbe, da bi izbjegao opkoljavanje, vratio se u Prijedor. Ubijeno je pet, a
ranjeno deset domobrana i sedamnaest Nijemaca.
Dijelovi 6. krajike brigade su napali neprijatelja koji je ponovo zapo
sjeo poloaje u Demievcima. Otpor neprijatelja je bio jak pa je partizan
ski bataljon, poslije due borbe, morao da se povue na polazne poloaje.
Gubici neprijatelja: dva poginula i trinaest ranjenih domobrana i jedan Ni
jemac.182
19. decembra: Iz Prijedora preko Rudnika Ljubije krenula je prema
Sanskom Mostu jedna neprijateljska jedinica. Kod zaseoka Marini, sjeverno
od Brieva, dolo je do krae borbe. Partizani su se povukli, a neprijatelj se
spustio s brda k cesti, u selo Rasavce, obustavivi dalje nastupanje prema
Sanskom Mostu.183 Istovremeno druga, jaa njemako-ustako-domobranska
kolona je krenula iz Prijedora prema Sanskom Mostu eljeznikom prugom,
desnom obalom rijeke Sane. Kod zaseoka Mitrovii, izmeu Pejia i Usoraca,
3. bataljon 1. krajike brigade i 2. eta 3. bataljona 4. brigade doekali su ko
lonu u zasjedi, pustili je na blisko odstojanje i snanom vatrom iznenadili.
Neprijatelja koji je odstupao u neredu, partizani su gonili od Mitrovia do
Topia brda, oistili Rakelie i razbili etnike. U ovoj vieasovnoj borbi za
robljeno je est Nijemaca, poginulo oko pedeset dok ih se oko trideset koji
su pokuali da pod partizanskom vatrom preplivaju Sanu uguilo u rijeci;
zaplijenjena su etiri mitraljeza arca, jedan mali minobaca sa 122 gra
nate, pet pukomitraljeza, pet pitolja parabeluma, nekoliko puaka, san
duk runih bombi, dosta municije, est konja sa samarima, kola sa zapre
gom i dr. Partizani su u ovoj borbi imali jednog poginulog i sedamnaest ra
njenih boraca.
20. decembra: Nastojei da iz Prijedora prodre do Sanskog Mosta, ne
prijatelj je ponovo krenuo u napad i stigao da zaseoka Mitrovia. Uz podrku
avijacije i artiljerije uspio je da potisne partizane koji su se povukli na
obronke Behremaginice. Neprijatelj je u ovoj borbi imao jednog poginulog
i devet ranjenih Nijemaca i dva poginula i devet ranjenih domobrana.
Istovremeno je neprijateljska posada iz Sanskog Mosta uputila jau
jedinicu, koja je iznenadno napala partizane u selu ehovcima i potisnula
ih prema Sasini. U ovoj borbi ranjeni su njemaki vojnik i tri domobrana.184
Neprijateljska jedinica jaine 150200 vojnika pokuala je da iz San
skog Mosta izae u pravcu Kruhara i Sasine, ali je uz znatne gubitke odba
ena nazad u grad.
182
183

184

Zb .IV/8, str. 618

Izvjetaj
taba
5.
divizije
od
25.
decembra
1942.
korpusa o borbama od 10. do 19. decembra, Zb. IV/8, str. 472 i Bojna relacija
2. domobranskog zbora za decembar; isto, str. 617
Izvjetaj
3.
bataljona
1.
krajike
brigade,

Zb.
izvjetaj 2. domobranskog zbora od 27. decembra, isto, str. 600; Bojna relacija
2. domobranskog zbora za decembar, isto, str. 618.

570

godine

IV/8,

tabu

str.

1.

412-413;

bosanskog

Dnevni

Opkoljenom garnizonu u Sanskom Mostu avion je bacio pet dakova

hljeba; etiri daka su uhvatili partizani.185

21. decembra: Neprijateljska kolona, koja je dan ranije od Prijedora

stigla do Mitrovia, uspjela je da cestom prodre u Sanski Most. S ovom
kolonom jaine oko 2.000 vojnika, sadjejstvovala je druga kolona koja je
nadirala od Ljubije i Rasavaca, jaine 1.500 vojnika, kao i neprijateljske
snage iz opkoljenog Sanskog Mosta.
Neprijatelj je zaposjeo sve vanije kote iznad ceste Sanski Most
Prijedor. I od Bronzanog Majdana neprijatelj je pokuao da prodre prema
Sanskom Mostu, ali su ga partizanske jedinice odbile, a potom razbile i
protjerale iz uporita u Bronzanom Mazdanu.188

22. decembra: Dijelovi 6. i 2. krajike brigade probili su neprijateljske

poloaje izmeu Starog Majdana i Stare Rijeke i prodrli do ceste Sanski
Most Prijedor. Neprijatelj je tokom dana skoncentrisao jake snage i po
slije estoke borbe uspio da potisne partizane prema podvidai. Nijemci su
imali etrnaest poginulih, 84 ranjena i 29 nestalih vojnika, a domobrani 58
poginulih i 171 ranjenog vojnika. Izvjetavajui o ovoj borbi, 2. domobran
ski zbor, pored njemakih i domobranskih gubitaka navodi da su Protiv
niki gubici: 851 ubijenih, naeno na mjestu borbe,187 to je neistinito.
Nikada partizani u jednoj borbi u Bosanskoj krajini nisu imali toliko pogi
nulih, pa ni tada. Radilo se o tome da je komanda Banjalukog zdruga da bi
opravdala svoje velike gubitke, navela da je protivnik, tj. partizani, imao jo
vee. A da bi taj podatak zvuao to vjerovatnije, dodala je naeno na mje
stu borbe.
Jedna neprijateljska jedinica je pokuala da iz opkoljenog Sanskog
Mosta prodre prema Sasini. Borci 1. krajike brigade su je doekali, ubili
preko dvadeset vojnika, i odbacili nazad u grad.

23. decembra: oko 500600 Nijemaca, ustaa i domobrana ponovo je

krenulo iz opkoljenog Sanskog Mosta prema Sasini, prethodno tukui jakom
vatrom iz topova i minobacaa partizanske poloaje. Borci 1. krajike bri
gade su pustili neprijatelja na blisko odstojanje, a onda ga zasuli bombama,
mitraljeskim rafalima i plotunima. Neprijatelj je bio prisiljen da se povu
e nazad, u grad, uz gubitke od 5060 poginulih i ranjenih vojnika.
S poloaja u Koprivni i Podlugu neprijatelj se prebacio preko rijeke
Sane; zaposjeo dominantne kote u s. Trnovi188 i ponovo zauzeo Bronzani
Majdan.188
24. decembra: Jaa neprijateljska kolona iz Prijedora, kao i jedinica
koja se dan ranije prebacila u Trnovu, krenule su prema Sanskom Mostu.
Borci 1. i 4. krajike brigade su obje grupe odbacili: prvu su vratili u Pri
jedor, a drugu protjerali iz Trnove preko Sane u Koprivnu i Podlug. Prva i
185

Izvjetaj
taba
1.
bosanskog
korpusa
i POJ o borbama na Sanskom Mostu, Zb. IV/8, str. 415.

188

Izvjetaj
taba
1.
bosanskog
borbama oko Sanskog Mosta, isto, str. 451.

18'
188

Zb. IV/8, str. 412413.

Zb. IV/8, str. 451 i 466.

18 Zb. IV/8, str. 412413.

korpusa

od
od

20.
23.

decembra
decembra

Vrhovnom
Vrhovnom

tabu
tabu

NOV

4. krajika brigada ponovo su zaposjele poloaje na liniji Miljakovci Rakelii Marika.180

25.
decembra: Dijelovi 4. krajike brigade napali su u 3 sata izjutra
neprijatelja u Bronzanom Majdanu. Opazivi pribliavanje partizana, nepri
jateljska posada, jaine oko 400 domobrana i ustaa, u panici je pobjegla iz
Bronzanog Majdana prema Piskavici. Partizani su tukli neprijatelja u bjekstvu iz tekih mitraljeza, i uspjeh da zarobe jednog domobrana, dok ih je
56 nestalo.191

27. decembra: Istovremeno sa napadom od Prijedora, i iz Sanskog

Mosta neprijatelj je pokuao da razbije blokadu grada na desnoj obali rije
ke Sane, gdje su bile jedinice 5. divizije. Poslije borbe koja je voena neko
liko sati, partizanske brigade su uspjele da na oba pravca odbace neprija
telja na polazne poloaje. Ubijeno je preko 50, a zarobljeno pet Nijemaca
i osam domobrana koji su napadali od Prijedora i plijen: minobaca sa mi
nama, dva teka mitraljeza, pukomitraljez, dva automata, neto mimici je
i opreme. Neprijateljska jedinica koja je napadala iz Sanskog Mosta, pre
trpjela je gubitke po dvadeset mrtvih neto ranjenih.
Partizani su poslije odbijanja neprijatelja ponovo poruili dio pruge
izmeu Sanskog Mosta i Prijedora koji je neprijatelj dan ranije bio po
pravio.
Jedan bataljon 7. krajike brigade 2. januara 1943. godine progonio je
etnike i, potom napao jednu njihovu grupu u selu Vilusi. Partizani su et
nike razbili i rastjerali. U borbi su ubili nekoliko etnika, meu kojima i
komandira etnike ete Dragutina Sekulia.192 On je ranije bio komandir
reorganizovane Kozike partizanske ete, ali je u njoj 6. maja 1942. godine
izvrio pu i preao na stranu etnika. U pomenutom puu ubijen je
lan KPJ Risto Kovaevi.

4.
januara: Neprijatelj iz Sanskog Mosta je iznenadnim juriem poku
ao da probije blokadu i u istonom dijelu grada. Borci 1. krajike brigade
5. divizije izvrili su kontrajuri i poslije estoke borbe odbacili neprijatelja
nazad u grad. Na mjestu borbe ostalo je trideset poginulih i dvadeset ranje
nih Nijemaca i ustaa. Partizani su imali tri poginula i etiri ranjena borca.193
Ovo je bila posljednja znaajnija borba partizana s neprijateljem na
podruju Sanskog Mosta pred veliku neprijateljsku ofanzivu na slobodnu te
ritoriju.

190
191

192
193

Izvjetaj taba 5. divizije od 26. decembra tabu 1. bosanskog korpusa o

borbama kod Sanskog Mosta, Zb. IV/8, str. 477.
Izvjetaj taba 5. divizije od 26. decembra tabu 1. bosanskog korpusa o
borbama kod Sanskog Mosta, Zb. IV/8, str. 477 i 600.
Arhiv VII, k. 407 A, br. reg. 26/12.
Arhiv VII, k. 407 A, br. reg. 26/12.

572

11. ZABRINUTOST U REDOVIMA OKUPATORA I KVISLINGA

Ocjenjujui borbe i napade partizana tab
divizije ve 21. novembra 1942. godine konstatuje:

njemake

714

pjeadijsk

... Namjesto dosadanjeg naina borbe, izbjegavanja njemakih

nadmonijih snaga, nastupila je potvrena elja za napadima iz ega s
moe zakljuiti da postoje jae formirane jedinice sa odreenim napadai
kim namjerama. Zbog skoro potpune nestaice u sopstvenim rezervama
nemogue je aktivno suzbijanje veih jedinica ustanika.. .I9
Prestraen napadima partizana tokom novembra 1942. godine, nare
ito nakon proboja utvrene linije na sektoru Mike Glave i Ljubije (18
novembra), kotarski predstojnik u Sanskom Mostu Ivica Simeon pie 20
novembra 1942. godine Velikoj upi Sane i Luka, pored ostalog:
... Kad se uzmu u obzir sve okolnosti, kao snaga partizana, koji si
ta su god naumili i izvrili, koje su god mjesto napali zauzeli su ga, njiho
va kuraa napasti onako, po Nijemcima utvrenu Ljubiju, a s druge stran
kad se pogledaju nai domobrani, koji nemaju odjee, nemaju obue, a da
o zimskim kabanicama i ne govorim, sve to zabrinjava, sve to daje povoda
strahu, da se ni Sanski Most nee moi odrati u sluaju kakvog ozbiljnijeg
napada...
Teki se asovi pribliavaju, a perspektive nisu ni malo ruia
ste. . .i5
Obavjetavajui o tako tekoj situaciji u kojoj se naao Sanski Most
polovinom novembra 1942. godine, kotarski predstojnik trai dozvolu da se
evakuie civilno stanovnitvo Sanskog Mosta. Kako se moglo i oekivati,
ovaj zahtjev su nadlene ustake vlasti u Banjaluci, i vie vlasti u Zagrebu,
odbile.
Doivjevi napad partizana na Sanski Most, izvren 10. decembra uve
e, i borbe 12. i 13. decembra, kotarski predstojnik je 13. decembra avionom
odletio u Banjaluku, gdje je traio pomo i u upskom redarstvu dao izjavu.
Iz ove izjave se vidi da je dosta ljudi, ena i djece iz okolnih sela pobjeglo u
Sanski Most, gdje je ve bilo mnogo izbjeglica odranije, to je znatno ote
alo situaciju. Dosta ih se razbjealo po umama u svojim selima. Grad je
ostao sa veoma malo hrane.196
Kotarski predstojnik i 26. decembra izvjetava Veliku upu Sanu i
Luku o situaciji u Sanskom Mostu, da partizani ponovo tuku topovima i
bacaima grad, da partizani dre visove koji dominiraju gradom, udaljenim
i manje od kilometra, pa pie:
... Zavladala je velika panika meu narodom.
Hrane nestaje, iako narodu dijelimo dnevno najmanje obroke.
194

Zb. t. IV/8, str. 530.

Arhiv VII, k. 87, br. reg. 22/451.
><h> Arhiv VII. k. 87, br. 56/452.

195

>

573

U
sporazumu
s
pusnice
svakom
ko
eli
naroda, te da bi hrana dulje trajala.
Izbjeglice,

po

naim
putovati

nareenju

i
iz

njemakim
Sanskog

njemake

vojnim
vlastima,
Mosta,
kako
bi

komande,

aljem

izdajem
bilo
to

dnevno

pro
manje

za

Pri

mno

se

ve

osjea

grad

nema,

jedor.
Privatne
kue
su
mnogo
stradale,
te
na
gi su krovovi porueni od topova. Takoe je dosta kua i izgorilo.

nijednoj

U
trgovinama
nema
nita,
sve
su
opljakane,
nestaica soli, petroleja (elektrini vod je potrgan) i ostalih potreba.
Kako
su
sva
sela
u
rukama
te Sanskom Mostu prijeti neminovna glad.. .197

partizana,

to

tako

dovoza

nema
da
hrane

stakla,

I
u ovom dopisu kotarski predstojnik trai evakuaciju civilnog sta
novnitva da bi vojska lake mogla operisati. Ali, ni ovoga puta nije dato
odobrenje za evakuaciju civilnog stanovnitva iz Sanskog Mosta.
Njemaki oficiri, koji su se zatekli u gradu, kao i oni koji su doli sa
kolonom koja se u grad probila 11. decembra uvee, odluno su komandovali posadom u gradu i uspjeli se odrati. Zapovjednik domobranskih jedi
nica je bio bojnik uro ukovi, koji na toj dunosti, uporno branei grad
od partizana, ostaje sve do oktobra 1943. godine.
Nijemci i ustake vlasti u Sanskom Mostu namjeravali su da ba u
ovom periodu pohapse neke Sanjane i otpreme ih u koncentracioni logor.
Meutim, to zbog blokade grada od strane jedinica NOV nisu mogli uiniti.
Neki Sanjani su i u toku blokade slali partizanima neophodnu zimsku
odjeu. Dogodilo se, meutim, da su ustae otkrile jedan od kanala kojim
su Sanjani, preko Zdene, slali pakete. Pri tom su dole i do spiska daroda
vaca, pa su naloili predsjedniku Kotarskog suda Stjepanu Detoniju da ih
pozove, saslua i kazni. Detoni je pozvao samo neke sa spiska: Stolu Todorovia, njegovu enu Grozdu i Milenu Mitu Bai. Na Detonijeve rijei da su
slali stvari partizanima, sve troje je odluno reklo da to nisu inili. Na to
im je Detoni odgovorio: Evo vaeg originalnog spiska! Na spisku su, stvar
no, bila imena sve troje pozvanih, to znai i Mite Bai. Milena Bai,
poznatija pod nadimkom Mita, rekla je da ona nije Mita, ve Milena. Kad
je na jo jedno pitanje da li ona, stvarno, nije Mita, odgovorila da nije,
Detoni je rekao: Onda moramo napisati zapisnik. Kada je zapisnik sa tom
konstatacijom bio napisan, sasluana ga je potpisala sa Mita Bai. Tada
je Detoni uzeo zapisnik, poderao ga i bacio u korpu za otpatke, a privedene
pustio kui.

i7 Arhiv VII, k. 87, br. reg. 34/1F. 45e.

574
i

12. SITUACIJA U TRAMONJI I OKOLNIM SELIMA

Nakon

etnikog

1942.

godine,

neke

jedinice

sastavu

te

naoruana
partizani
dinci

sa

70

1.
etnici

iz

Podovima
je

eta

Njome

terenom,

etnici

partizanskoj

Ilidi,
kojim

kao

puaka.

ovim
i

Kozikoj

puka

jedinice,

oko

kao

Tramonji,

etnikog
etnike

nailazili
su,

pua

Kozici,

drugih

je
eta

bataljona,
ete

koje

ih

su

6.

su

Vukain
bila

komandovao
ove

izvrenog

Haziima

komandovao

1.

iz

eti,
i

na

eta,

Kada

napadali,

djelovale

Kozika

Baji.

nisu

nalazile

Mareti.

je

Stevan

maja

se

su

ali

ovom

poje

podruju,

vrili ubistva i pljakali porodice koje su imale nekog lana u partizanima.

Izvjetavajui

Operativni

tab

situaciji

tim

selima,

partizanski

oba

vjetajac Jovo Vidovi 8. avgusta 1942. godine pie:

Izvjetavam
gornji
naslov
o
radu
u
selima
Tramonji,
Kozici,
Podova,
Ilide i Sokolova.
U
ovim
selima
bila
je
I
eta
I
bataljona
Maretia
puka.191*
Isti
su
svi stupili u borbu protiv ustaa. Brojno stanje ove ete je 70 puaka.
Jedna
etnika
eta
koja
je
dola
ovih
dana
u
gore
navedena
sela
da
dri
poloaj
prema
II
bataljonu
Zdravko
elar199
zadrala
se
je
tri
dana.
Pozadina
ovih
sela
nije
dala
hranu
ovoj
etnikoj
eti.
Ova
je
eta
pokuala
da
na
silu
dobije,
pozadina
je
cela
skoila,
oduprla
se
njihovom
navaljivanju
na
selo. Kada
je vidila da je narod protiv njih i
da im neda hranu ona je
otila put Banja Luci.
..
.
II
bataljon Zdravko elar V K. N. O. P. odreda koji se nalazi u
Peima
dobiva
hranu
od
navedene
pozadine
bez
traenja.
Narod
je
oduev
ljen za narodno oslobodilaku borbu i narodni front.
Partizani
su
popularni
u
ovim
krajevima
i
narod
ima
jedino
u
njih
povjerenje.
Iz
ovih
krajeva
javilo
se
dobrovoljno
masa
boraca
koji
bi
radi
pri
miti
oruje
i
boriti
se
na
ma
kom
sektoru.
Mi
smo
ih
mnoge
odbili
rauna
jui na to da se prethodno treba vama obratiti.
Ovih
15
drugova
kojih
se
nisam
mogao
otresti
nego
su
poli
i
bez
vaeg
odobrenja
sa
eljom
da
se
jave
vama
neposredno,
da
zavre
vojno-politiki kurs.
Moli
se
naslov
da
zadovolje
ove
drugove
sa
vojnopolitikim
kursem,
poslije
kursa
po
mogunosti
da
naorua
i
dostavi
nekoj
naoj
partizanskoj
jedinici.. .200
Tada

je

Jovo

Vidovi

uputio

grupu

omladinaca,

koja

je,

nakon

zavret

ka vojno-politikog kursa, rasporeena u krajike partizanske jedinice.

Poto
zeta

sva

su
okolna

prilikom
sela

napada
i

njih

na

Sanski

smjeteni

Most,
partizanske

decembra
jedinice

198

Vukain
Mareti
je
bio
komandant
etnikog
korpusa,
druju Zmijanja, odnosno Manjae; Sokolovaka eta je jedno vrijeme bila
1. eta 1. bataljona Maretievog puka i svi njeni borci su stupili u partizane.

199

Drugi
bataljon
Zdravko
elar
je
partizanski
bataljon
5.
da
koji
je
tada,
nakon
osloboenja
Sanike
doline,
drao
jateljskom uporitu u Vrhpolju, i branio slobodnu teritoriju.

1942.
i

godine,

tabovi,

formiranog

zau

dolo

na

krajikog
NOP
poloaje
prema

je

po

odre
nepri

a Arhiv VII, k. 161, br. reg. 132/4.

575

do obnove rada nekih ranijih seoskih NOO u Tramonji, Kozici, Ilidi, Podo
vima. Tada se formira i Optinski NOO za sela Tramonju, Kozicu, Ilidu
i Podove. Za predsjednika je biran Milo Todorovi. Tih dana se formira i
jedinstven NOO za sela Tominu, apalj, Luane, Kijevo i Tominsku Palanku,
sa sjeditem u Tomini, koji je imao funkciju Optinskog NOO. Predsjednik
ovog NOO je bio Nikola Vujinovi, a lan Sava Vidovi. Arif Keri Kumali,
air Aganovi iz Kijeva i drugi.
Ovi odbori su radili samo do poetka velike neprijateljske ofanzive na
slobodnu teritoriju, sredinom januara 1943. godine. Tada i u ova sela pro
dire neprijatelj, naroito etnici, tako da ponovo prestaje rad NOO.
etnika eta Stevana Bajia, kako je ve reeno, nije napadala par
tizane, a prilikom napada partizana na Sanski Most, Baji se sa etom pre
dao partizanima i svoje ljudstvo dao za vodie bataljonima 5. divizije.
Zanimljiv je i jedan izvjetaj ustakog pijuna, dostavljen marta 1943.
godine, ustakom uredu u Banjaluci, sa potpisom Pladanj. U njemu se
navodi Stevan Bai, komandant etnika Tramonje, Kozice, Podova, Torni
ne, Kruhara, itd. pa onda daje prezime, ime oca i ime i godine starosti s 32
borca (11 Ninia, 16 Kondia, tri Popovia i dva Simia). pijun Pladanj
potom pie:
Svi
gore
navedeni
jesu
iz
Tramonje,
jesu
etnici
a
kad
je
na
S.
Most
onda
su
partizani,
to
mi
je
vrlo
poznato
i
prava
je
istina
vie
zna
njihovih
komija
katolika
iz
krljevite,
Kijeva,
Stratinske,
i Kruhara .. .201

napad
i
to
Sasine

U sastavu tog pijunskog izvjetaja javlja se da je grupa tih boraca

19. decembra 1942. godine dovela sedam zarobljenih Nijemaca u Kruhare i
da su ih ubili.

Arhiv VII, k. 197, br. reg. 18/381.

576

13. IZBOR, SASTAV I RAD ORGANA NARODNE VLASTI

Krajem 1942. godine na podruju sanskog sreza, u svakom od 45 slo
bodnih sela, djelovao je seoski NOO, iji su rad objedinjavali pet optinskih
NOO: Luci-Palanka, Halilovci,202 Lipnik, Bosanski Milanovac i Dabar.

POZIV NARODU NA IZBORE

Poto je Vrhovni tab, septembra 1942. godine, izdao naredbu o izbo
rima NOO, dolo je do neospornog poleta u radu i organa nove narodne vla
sti i na ovom podruju Bosanske krajine. Ipak, da sve to nije ni lako, ni
brzo, svjedoi ocjena Izvrnog odbora AVNOJ-a, koji je, neposredno po for
miranju, analizirao kako se sprovodi ta naredba vrhovnog vodstva revolu
cije. Ocijenjeno je da su pojedini seoski NOO postavljeni od strane vojnih
komandi, ili birani od naroda na brzinu, neposredno po osloboenju sela,
pa su se pokazali neefikasnim u radu. Nadalje, konstatovano je da se jo
nigdje nisu sproveli izbori za NOO po postojeim propisima, kako bi sei
narodu dala mogunost da kroz ire slobodne izbore doe do izraaja, radi
biranja predstavnika za svoju narodnu vlast.20* Dalje se konstatuje da se
pravilno funkcionisanje seoskih NOO ne moe ostvariti sve donde dok se
ne izvre izbori i optinski NOO, pa zakljuuje da su neophodni izbori i
sreskih NOO. Zbog svega toga je Izvrni odbor AVNOJ-a sredinom decembra
1942. godine, donio odluku da se na svoj slobodnoj teritoriji izvre izbori za
seoske, optinske i sreske NOO. Izbore odbornika za seosko NOO trebalo je
obavljati 27. decembra 1942. godine, a odbornika u optinske i seoske NOO
odbore 5. januara 1943. godine.
Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu 23. decembra 1942. godine
uputio je proglas Narodu Podgrmea i drvarsko-petrovakog sreza, u ko
jem je dao kratak pregled borbi i uspjeha za proteklih 18 mjeseci, iznosei
kao svojevrsne, revolucionarne uspjehe, to da je u vatri oslobodilake bor
be narod stekao velika politika iskustva, da je stvoren AVNOJ, znatno pro
irena slobodna teritorija, i dr., pa zakljuuje:
Takve prilike postavile su danas pred narod potrebu i stvorile naj
povoljniju mogunost da izvri izbor Narodnooslobodilakih odbora koji ce
biti jo vri i stalni organi narodne vlasti, izabrani iz redova onih rodo
ljuba koji su se u toku ove duge i mune borbe pokazah kao najbolji, naj
poteniji i najodaniji stvari narodne slobode.
Ovi izbori najslobodniji su izbori koje je uopte na narod imao. Oni
su upravo onakvi kakve je narod elio. Nema vie kupovanja glasova i anU to vrijeme Optinski NOO za budimlijapransko podruje nosio je naziv
Halilovaki i sjedite mu je bilo u Halilovcima.
203Edicija Bihaka republika, knj. II, str. 252.
202

yi Srez S. Most u NOB

577

darskih
kundaka.
Pravo
birati
i
biti
biran
imaju
ljubi
bez
razlike
narodnosti
i
vjere,
svi
mukarci
je navrila 18 godina, svi borci nae oslobodilake vojske...24

svi
poteni
i
i
ene,
sva

estiti
rodo
omladina
koja

Na osnovu ovlatenja koja je Izvrni odbor AVNOJ-a prenio na koman

de podruja, Komanda podgrmekog podruja je 22. decembra 1942. godine
naimenovala sreske izborne komisije, koje treba da rukovode cjelokupnim
izborima na podruju sreza. Za lanove Sreske izborne komisije Sanskog
sreza imenovani su: Simo Bjelajac, Stana ulibrk (Tuk-Bobija), Ilija Majstorovi (Eminovci), Mirko Drljaa (Halilovci) i Duan Pratalo (Lipnik).205
U pripremama i organizovanju izbora angaovale su se sve partijske i
skojevske organizacije, odbori AF, kao i postojei seoski i optinski NOO.

IZBORI SEOSKIH NOO

Izbori odbornika za seoske i optinske NOO su, izvreni 27. decembra
1942. godine. Ovi izbori su objavljeni samo u slobodnim selima na podruju
podgrmekog dijela sanskog sreza, dok u selima Kozici, Tramonji i drugim
na istonoj strani rijeke Sane nisu izvreni. Veliki broj ranijih odbornika,
poto je veoma dobro radio, ponovo je biran u seoske NOO. Sastav izabra
nih odbora je bio:
Liuci-Palanka predsjednik Nikola Lapac,206 lanovi Dragomir Nova
kovi, sekretar, Sejka Seja Vjetica (omladinka), Ilija Ini i Joja Radakovi;
Skucani Vakuf predsjednik Ilija Divjak i lanovi: Jovo Bogdanovi,
uro Grubi, Petar Deli i Boja Majki;
Pratali Predsjednik Duan Pratalo-Vasili, sekretar Bude Pratalo
i lanovi Mile Bati, Trivuna Pratalo i Duan teti (omladinac);
Eminovci (Bosanski Milanovac) predsjednik Milo Veselinovi, se
kretar Obrad Stupar i lanovi Ilija Majstorovi, Jela Veselinovi, Rade Vese
linovi, Dragojla Milinovi i Mihajlo Stupar;
Bonjaci predsjednik Vid Marinkovi, sekretar Mile Dragii, bla
gajnik Smilja Rodi i lanovi Rade Adamovi i Mihajlo Milinovi;

Grdanovci predsjednik Maksim (Stevana) Joji i lanovi Nikola Maj

ki i Mio Tonti.

Gorice, Naprelje i Fajtovci (zajedniki odbor) predsjednik Mile Vu

kobrat, sekretar Slavko Rodi i lanovi Milan Basta, Rade Rodi, Dragan
Ini (izbjeglica iz Devara), Mirko Savi (izbjeglica iz Rasavaca), piro Ve
selinovi (izbjeglica iz Podlugova), Dragoj a Trkulja (izbjeglica iz Koprivne) i
Mia Ili (izbjeglica iz Brdara);
Lukavice predsjednik Luka Stani.
Dabar Gornji predsjednik Duan (Tome) Milinkovi, sekretar edo
(ura) Milinkovi i lanovi Mitar Milinkovi, Ostoja Kudra, Tode Crnomarkovi, Jovo Kneevi i Milo Kondi;
204 Arhiv Instituta za istoriju Sarajevo, fond: leci i proglasi, br. 1156.
205

200

Arhiv
Instituta
za
br. 1153.
Za
prvog
predsjednika
mogao primiti dunost.

578

istoriju
je

bio

Sarajevo,
biran

Marko

fond:

Komanda

Budimir,

ali

podgrmekog
je

bio

ranjen,

podruja,
pa

nije

Dabar Donji predsjednik Stojan (Mile) Crnomarkovi, sekretar Du

an Tubi i lanovi Todor Tubi, Petar Relji, Stojan Luki, Glio Banjac i
Todor Ili;
Djedovaa predsjednik ura Tubin.
Jelainovci predsjednik, uro Dobrijevi, sekretar

Mirko

Bjelobrk

i lanovi Stevo Predojevi, Trivun Ljuboja, Duan Miloevi, Stanko Kukolj,

Mihajlo Miljevi i Simo Novakovi;

Oti predsjednik Ilija Mati, sekretar Petar Kecman i lanovi Petar

Basara, Sava Njegovan, Janko Njegovan, Simo Miljevi i Mio Kukolj;
Bojite (Tuk-Bobija) predsjednik Stevo
Karaka i lanovi Mile Mastelica i Rade Kukolj;

ulibrk,27

sekretar

Mihajlo

Mrkalji ponovo je biran raniji odbor: predsjednik Gavro Kolundija,

sekretar Mile opi i lan Nikola Davidovi.
Hadrovci predsjednik Lazo Mareta i lanovi Olga Jelisavac, Boo
Brki, Stevo Karan, Mitar opi, Jela Sredi i Jovan Stojanovi;
Kozin predsjednik Milan Majki.
U selu Vr na ovim izborima je izabran prvi NOO u sastavu: predsjed
nik Alija Gazibara, sekretar Osman Gazibara i lanovi Dervi i Zaim Badnjevi i Huse Husi.
Selo Zdena ponovo je bilo slobodno kada su krajike brigade izvrile
drugi napad na neprijateljska uporita u Sanskom Mostu, decembra 1942.
godine. Selo je potom povremeno bilo poluosloboeno. Tada je obnovljen
seoski NOO, jer su svi raniji lanovi, izuzev Milana urevia, uhapeni av
gusta 1942. godine i otjerani u koncentracioni logor. U novi odbor sela
Zdena izabrani su: za predsjednika Milan urevi, za sekretara Jovo Jaki
i za lana Vico Vrke. I sa ovim odborom ilegalno su saraivali mnogi
Muslimani iz ovog sela.
U NOO sela Majki-Japre, koje je pripadalo optini Potkalinje, na de
cembarskim izborima birani su: za predsjednika Trivo Majki (istovremeno
je bio i sekretar partijske organizacije), za sekretara Milan Davidovi i za
lanove Vlado Kari,28 Milan Majki, Milja Kari, Jovanka Dakula, Aleksa
Davidovi i Vaso Muti.
Za ostala sela na slobodnoj teritoriji sreza nema tanih podataka o
sastavu odbora izabranih na ovim izborima, izuzev to je poznato da su u
nekim selima ostali isti odbornici (Majki-Japra, Predojevia Glavica, Mi
ljevci i druga).
Izbori odbornika za seoske NOO vreni su na zboru sela, kojem su pri
sustvovali svi mjetani i mjetanke sa navrenih 18 godina starosti. Biranje
je, nakon predlaganja i rasprave o svakom kandidatu, vreno dizanjem ruke.
U odbor su birani kandidati koji bi dobili najvie glasova. Interesovanje
stanovnitva za ove izbore bilo je veliko, a zborovima su prisustvovali skoro
svi odrasli stanovnici sela i oni borci koji su se zatekli u selu, ili na prolazu.

207

Ubrzo
po
njegovom
prelasku
u
Optinski
NOO
za
Kukolj.
sos
Tada
je
u
Optinski
NOO
Potkalinje
za
lana
biran
odboru ostao do kraja rata, kao lan Izvrnog odbora.

predsjednika
Vlado

Kari,

je

izabran
pa

je

Risto
u

tom

IZBORI OPTINSKIH NOO

Naredbom o izborima bilo je odreeno da se prilikom izbora odbor
nika optinskog NOO odrava jedinstven zbor svih glasaa sa podruja do
tine optine. Meutim, to je u ratnim uslovima bilo teko sprovesti, pa su
izbori odbornika za organe optinske vlasti vreni na zborovima u selima,
kada su birani i seoski odbornici. Prema ranije utvrenom broju i rasporedu
odbornikih mjesta za pojedina sela, izvren je izbor odbornika za optinski
odbor NOO. Na tim izborima uz izbor optinskih odbornika istovremeno je
vren i izbor delegata za plenum sreskog NOO.
Na sanskom srezu i dalje je ostalo samo pet optinskih NOO.

Optinski NOO Luci-Palanke obuhvatao je sela: Jelainovce, Tuk-Bo

biju, Oti, Pratale, Predojevia Glavicu, Potkraj, Luci-Palanku, Miljevce i
Skucani Vakuf. Na izborima za predsjednika Optinskog NOO izabran je Slo
bodan Ini, koji se tada nalazio na lijeenju u bolnici Konanica. Meu
tim, naredbom taba 1. bosanskog korpusa on je postavljen na dunost
komandanta 4. bataljona 2. krajike brigade, pa je dunost predsjednika pre
uzeo Sima Andulajevi. Za potpredsjednika je izabran Stevo ulibrk, a za
lanove Ilija Mati, uro Dobrijevi, Bude Pratalo, Lazo Panjak, Aleksa
Kondi, Mirko ori i jo nekoliko drugova i drugarica. Ovaj Optinski NOO
radio je u kui biveg optinskog blagajnika Laninika u Luci-Palanci. Od
bor je imao svoju strau i kurire.
Optinski NOO Bosanski Milanovac obuhvatao je sela: Grdanovce, Bo
njake, Naprelje, Gorice, Fajtovce, Gornji Kamengrad s Vrem i Eminovce
(Bosanski Milanovac). Na izborima za predsjednika je biran Mile Davidovi,
za sekretara Mirko urkovi i za lanove Petar Korica i Petar Stojanovi
iz Eminovaca, Rade Adamovi iz Bonjaka i jo neki iz ostalih sela.
Optinski NOO Dabar obuhvatao je sela: Gornji i Donji Dabar, Kljevce,
Krkojevce i Djedovau. Na izborima za predsjednika je ponovo izabran Pe
tar Braji, za sekretara Luka Buan i za lanove: Duan i Mitar Milinkovi,
Stojan i Tode Crnomarkovi, Jovo Avramovi, Nikola Dobri, Ljubo Ili,
Trivo Maljuga i Todor Tubi. Ovaj odbor je imao sjedite u zgradi Osnovne
kole. Imao je svoju strau, kurire i kovaku radionicu, u kojoj je poprav
ljan poljoprivredni alat i druge alatke stanovnitva s podruja optine.
Optinski NOO Halilovci obuhvatao je sela: Mrkalje, Halilovce, Duge
Njive, Budimli-Japru, Ovanjsku, Marine, Hadrovce, ele, Johovicu i Agie.
Na decembarskim izborima za predsjednika je biran Mirko Drljaa, za se
kretara Ilija Studen i za lanove (u isto vrijeme i predsjednici seoskih NOO):
Petar Vukovi (ele), Trivo ivkovi (Halilovci), uro Veki (Agii), uro
Milunovi (Duge Njive), Gavro Kolundija (Mrkalji), Lazo Mareta (Hadrov
ci), Pero Umievi (Johovica), Duan Majstorovi (Budimli-Japra), Ivo Avra
movi (Ovanjska) i Simo Marin (Marini), te Jela Sredi u ime AF i Simo
kundri ispred omladine. Tada su u Sreski NOO birani Petar Vukovi i
air Varii-Bajramovi.
Optinski NOO Lipnik obuhvatao je sela: Gornji i Donji Lipnik, urie,
Bjeline, Modru, Zenkovie, Slatinu, Kozin, Lukavice, Podvidau, irkie i
Okre. Za predsjednika je ponovo izabran uro uri, za sekretara oko
Jefti i za lanove Boo Mareta (Slatina), Jovan Muti (D. Lipnik), Milan
Majki (Kozin), Luka Stani (Lukavice) i jo neki.
580

IZBOR PRVOG SRESKOG NOO

Da bi se izvrile pripreme za izbor prvog sreskog NOO za sanski srez,
formiran je Inicijativni (pripremni) odbor u sastavu: Simo Bjelajac, vije
nik AVNOJ-a, tada sekretar Sreskog komiteta KPJ, Nikola Srdi, vijenik
AVNOJ-a, Nikola Mareti, lan KPJ iz Slatine i Stana ulibrk, predsjedni
ca Optinskog odbora AF2. Odbor je imao zadatak da izvri sve organizaciono-kadrovske, agitacione i tehnike pripreme. Uz konsultacije na terenu,
Odbor je predloio i listu kandidata za odbornike sreskog NOO. Na predizbornoj skuptini svake optine isticana
je kandidatska lista, o kojoj
su
prisutni raspravljali i nakon diskusije jeusvajali. Nakon
toga napisani su
oglasi o kandidovanju odreenih drugova i drugarica na podruju pojedinih
optina, tako da je stanovnitvo znalo ko
su kandidati za prvi sreski NOO,
pa su o njima i raspravljali na zborovima i
konferencijama.
Nekoliko dana nakon izbora odbornika, 5. januara 1943. godine, u zgra
di Osnovne kole u Luci-Palanci odrana je prva plenarna sjednica na ko
joj je konstituisan prvi Sreski NOO za sanski srez. Izvrni odbor je izabran
u sastavu: predsjednik Simo Bjelajac, potpredsjednik Jovan Sakradija (Lip
nik), sekretar Mirko Stani (Jelainovci) i lanovi Stana ulibrk (Tuk-Bobija), Petar Vojnovi (zamjenik komandanta 6. krajike brigade pred
stavnik vojske) i Nikola Mareti (Slatina).
Na prvoj sjednici Sreski NOO je razmotrio svoje zadatke, analizirao
najvanije probleme, raspravljao kako da radi i rjeava zadatke koji pred
njim stoje. Raspravljalo se i o odnosu i saradnji Sreskog NOO sa optinskim NOO, komandama mjesta i Komandom podgrmekog podruja, kao i
sa organizacijama AFZ i USAOJ.

Dio partizanske Nove

u ljeto 1942. godine.

centralne

bolnice

Grmeu,

nedaleko

Luci-Palanke,

Novoformirani Sreski NOO prvo sjedite je imao u zgradi bive Pote

u Luci-Palanci. Prvi slubenik je bio Alojz Dujmi, Slovenac.
U slobodnom Bihau 15. januara 1943. godine odrano je savjetovanje
komandi podruja i mjesta i predstavnika sreskih NOO sa cijelog podruja
Bihake republike. Savjetovanje su organizovali Izvrni odbor AVNOJ-a
i Odsjek Vrhovnog taba NOV i POJ za vojne vlasti u pozadini. Na savje
tovanju su pretresena opta pitanja iz rada komandi podruja i mjesta i
NOO. Ukazano je i na zadatke koji stoje pred narodom na slobodnoj teri
toriji i organima njegove vlasti. Raspravljalo se i o razmjeni dobara izmeu
pojedinih osloboenih okruga. Na tom savjetovanju su uestvovah i Nikola
Mareti, lan Izvrnog odbora i Mirko Stani, sekretar Sreskog NOO San
ski Most. Po povratku sa savjetovanja oni su, na sjednici Sreskog NOO,
upoznali odbornike sa radom i zakljucima tog vanog skupa. Sem ostalog,
odmah je upueno pismo Sreskom NOO u Livnu, sa prijedlogom za razmje
nu dobara. Meutim, tih dana je uslijedila etvrta neprijateljska ofanziva
na slobodnu teritoriju, pa se dobar dio znaajnih zakljuaka savjetovanja
u Bihau nije mogao sprovesti.

582

14. DJELOVANJE SRESKOG KOMITETA KPJ

Nakon odravanja Prve sreske konferencije KPJ za Sanski Most (17.
septembra 1942) Sreski komitet Partije pregao je na posao da se to uspje
nije razvija i djeluje partijska organizacija i organizuje rad svih drutveno-politikih organizacija i stanovnitva na srezu. Sama injenica da se me
u politikim radnicima na teritoriji sanskog sreza nalazilo i nekoliko Mu
slimana pruala je mogunost za iri rad meu muslimanskim stanovni
tvom osloboenih sela Modre, Zenkovia, Okrea, Vra i drugih. Tako je
sekretar Simo Bjelajac traio od Esada Ceria da ode petkom u damiju
Vra i Okrea i tamonjim Muslimanima u damiji govori o borbi, bratstvu
i jedinstvu, o okupatorima i njihovim slugama. Ceri je otiao u ta sela,
ali je prethodno obiao neke uticajnije ljude u selu, izvrio pripreme i prvog
narednog petka otiao u damiju. Po zavrenoj molitvi hoda je odrao vaz
(govor, propovijed u damiji) o nekom optem, neutralnom pitanju iz ob
lasti morala i na kraju najavio Esada Ceria, partizana, veoma korektno ga
preporuujui kao govornika. Ceri je odrao govor koji su prisutni redom
odobravali. Sljedeeg petka Ceri je ponovo doao u damiju i odrao
govor. Hoda je takoe govorio. Ovog puta o uvanju bratstva i jedinstva,
nalazei u Kuranu oslonac za svoje izlaganje. Iako je u svom govoru davao
vjersku, ponekad i uproenu, pa i primitivnu formu obrazloenja, opti
efekat hodinog govora je bio pozitivan. Pokazalo se da insistiranje sekre
tara Sime na tome da Esad Ceri ode u damiju i tamo govori ima re
zultata. Tim putem je hodi i uticajnijim ljudima iz ovih sela pruena mo
gunost da se opredijele i aktiviraju u pokretu protiv okupatora i njihovih
slugu.
U politikom radu se nailazilo na zaostalost, nerazumijevanje kod di
jela seoskog stanovnitva slobodne teritorije i pogrena shvatanja koja je
trebalo kriti, te prihvatati istinska, jedino ispravna. Upornim, svakodnev
nim djelovanjem partijskih i skojevskih aktivista, politikih radnika, poste
peno su se mijenjala shvatanja o ivotnim pitanjima, odbacivana nazadna
i primitivna, a prihvatala nova, koja su doprinosila zbliavanju svih naih
naroda.
Velik broj lanova KPJ iz partijskih rukovodstava sanskog sreza, sreskih i optinskih komiteta i pojedinih elija, kao i omladinskih aktivista
koji su bili lanovi KPJ, uestvovao je u radu Druge okrune partijske kon
ferencije, odrane septembra 1942. u Srpskoj Jasenici. Na toj konferenciji,
pored analiza proteklog rada na Podgrmeu, te vojno-politike situacije u
okrugu, bilo je dosta rijei i o sektaenju, tj. o veoma sporom primanju
zaslunih boraca u lanstvo KPJ, o predugom kandidatskom stau pojedi
nih rukovodilaca itd. Tek tog ljeta, nakon godinu dana borbi, nekoliko is
taknutih vojnih rukovodilaca Podgrmea primljeno je u lanstvo KPJ: u
rin Predojevi je primljen za lana KPJ dan pred formiranje 2. krajike
brigade, u kojoj je preuzeo dunost zamjenika komandanta brigade; Milanj

582

i Miljevi, tada zamjenik komandanta 1. bataljona, primljen je u KPJ

avgusta 1942. godine, a primio ga je Dimitrije Bajalica neposredno po do
lasku u Podgrme na dunost zamjenika politikog komesara 1. krajikog
NOP odreda; Petar Vojnovi, na dunosti zamjenika komandanta 1. kraji
kog odreda, primljen je u lanstvo KPJ tog ljeta. Mnogi omladinski aktivisti su sporo primani u lanstvo KPJ, kao to su sporo primani i koman
diri, vodnici i borci u etama iz odreda i brigada. Takav odnos je bio, manje-vie, u itavom Podgrmeu i Bosanskoj krajini, zbog ega je partijska
okruna konferencija posebno ukazala na tu slabost, sugeriui bri prijem
u lanstvo KPJ svih odanih i zaslunih boraca i aktivista.
Jedan od prvih zadataka nakon sreske i okrune partijske konferen
cije bio je organizovanje optinskih komiteta KPJ, koji dotada uopte nisu
postojali. Meu prvima je organizovan Optinski komitet KPJ za teritoriju
koju su pokrivale optine Luci-Palanka, Bosanski Milanovac i Dabar. Prvi
sekretar tog komiteta je bio Esad Ceri, omladinac, do dolaska u Podgrme
sekretar Optinskog komiteta SKOJ-a na podruju Miljakovaca (teren 4. ba
taljona 3. krajikog odreda). On se za vrijeme neprijateljske ofanzive na
Kozaru prebacio u Podgrme, a zatim radio kao politiki radnik, preteno
u muslimanskim selima sanskog sreza i u Sanici, za vrijeme etve. lan
ovog komiteta je bila i Milena Prokopi, koja je takoe dola s podruja
Kozare, dok se imena ostalih nisu mogla ustanoviti.
Oktobra 1942. godine i Ceri je otiao na kurs skojevskih rukovodilaa, u Majki-Japru, a nakon zavretka kursa rasporeen je za sekretara
brigadnog komiteta SKOJ-a 7. krajike brigade. Dunost sekretara Optin
skog komiteta KPJ za Luci-Palanku, Bosanski Milanovac i Dabar preuzela
je tada Milena Prokopi, dok su lanovi bili Dragan Suboti, komandant i
Nikola Ronevi, politiki komesar Komande mjesta u Luci-Palanci, Mirko
ulibrk, tada sekretar elije u Pratalima, Duka Bakonja, omladinka iz
Drvara, tada sekretar elije u Bosanskom Milanovcu i Vlado Dai, sekretar
elije u Dabru.
Prvih dana novembra 1942. godine na dunost sekretara Optinskog
komiteta KPJ za Luci-Palanku, Bosanski Milanovac i Dabar doao je Stevo
ulibrk, koji je povuen iz brigade, gdje je bio borac. Tada je i Stojanka
Miljatovi prebaena iz Dabra na dunost lana ovog optinskog komiteta,
tako da je do velike neprijateljeve ofanzive, januara 1943. godine i tokom
nje, ovaj Optinski komitet bio u sastavu: sekretar Stevo ulibrk i lanovi
Dragan Suboti, Nikola Ronevi, Mirko ulibrk, Duka Bakonja, Vlado Da
i, Milena Prokopi i Stojanka Miljatovi.
U jesen 1942. formiran je i Optinski komitet KPJ za podruje halilovake optine. Sekretar je bio ore Sredi, a lanovi Milan Kolundija i
Rajko Predojevi.
Kada je, prvih dana januara 1943. godine Simo Bjelajac izabran za
predsjednika prvog Sreskog NOO sanskog sreza, dunost sekretara Sreskog
komiteta KPJ preuzeo je Stojan Maki, dotad politiki komesar 2. sanske
ete, koji je te jeseni u jednoj borbi bio ranjen, pa se dotada lijeio u bol
nici Korianici. lanovi Sreskog komiteta KPJ tada su bili: Simo Bjelajac,
Smilja opi-Raeta, Vahida Maglajli, Duan Stupar Pobro, Nada Jovovi
i Rajko Drljaa, tada sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a, dok su te jeseni
Jela Perovi, Vahida Maglajli i Jovo Despot otili na druge dunosti: Jela
u Inicijativni okruni odbor AF za Podgrme, Vahida Maglajli u novo

584

osloboeni Cazin za politikog radnika, a Jovo za lana OK SKOJ-a za Po

grme.
U ovom periodu Sreski komitet KPJ je, zajedno sa optinskim kon
tetima, partijskim elijama, NO odborima i vojnopozadinskim organima (k
mandama mjesta) sanskog sreza veoma mnogo radio na ukljuivan;
svih sposobnih ljudi u brigade. U akcijama na Biha, Bosanski Novi, ut\
enu liniju i Sanski Most jedinice 4. divizije su imale nekoliko stotina b
raca izbaenih iz stroja. Zato je tab 4. divizije, predloio Oblasnom kon
tetu KPJ za Bosansku krajinu i Okrunom komitetu KPJ za Podgrme
se izvri mobilizacija ljudstva za brigade ove divizije.28 Mnogi Podgrmeli
su se tada dobrovoljno javili u vojsku, naroito omladina, a neki su bili
mobilisani, o emu izvjetava i tab 1. bosanskog korpusa 30. januara 194
godine Vrhovnom tabu: . . . Na sektoru Podgrmea Sana, mi ve izvi
dimo mobilizaciju 218 Popunjavanje brigada je nastavljeno naroito tokoi
neprijateljeve ofanzive na slobodnu teritoriju, pa su brigade 4. divizije ti
da, a i kasnije, po broju bile meu najjaim u NOV Jugoslavije. Prvog ji
nuara 1943. godine 1. bosanski korpus je imao 8.677 ljudi, a njegova 4. d
vizija 4.705 boraca.211

20 Regionalni muzej u Bihau, m. f. 65/365.

218
211

Zb. IV/9, str. 347.

Brojno
stanje
ljudstva
godine, Zb. IV/9, str. 14.

ubojne

spreme

>

1.

bosanskog

korpusa

1.

januara

1943.

585

15. DALJI RAZVOJ SANITETSKE SLUBE U PODGRMEU

IZGRADNJA PARTIZANSKIH BOLNICA
Nakon izgradnje potrebnih objekata u Zbjegu, gdje je januara 1942.
godine smjetena stara centralna bolnica, prilo se organizovanju i izgradnji
jo nekoliko bolnica u umama Grmea na sanskom podruju.
tab 1. bataljona Petar kundri tokom marta je organizovao svoju
bolnicu u kui Bojana Popovia u Jelainovcima. tab 1. krajikog NOP
odreda tada je raspolagao sa tri bolnice, i to: Centralna bolnica odreda sa
preko dvadeset kreveta, i dvije bataljonske bolnice sa etrnaest kreveta
ukupno. U lijeenju ranjenika su pomagali NOO, odbori ena, pioniri.
Kasnije, u avgustu, zavrena je gradnja znatno bezbjednije bolnice, u
Korianici (br. 3). To je, u stvari, bio kompleks od devetnaest bolnikih i
drugih zgrada, podignutih u umi, od kojih su neke imale prizemlje i sprat.
Ukupna povrina svih zgrada ove bolnice bila je neto preko 2.700 kvadrat
nih metara.2** Bolnica je imala ekonomiju, elektrinu rasvjetu, vodu i si.
U izvjetaju referenta saniteta 1. krajikog NOP odreda od 6. septem
bra, za period od 15. do 31. avgusta 1942. godine, o ovoj bolnici pie:
...
Bolnica
u
Korianici
gotovljena,
u
blizini
te
bolnice,
gotovljeni
paviljon
gradit
e
se
na
dogotovljena
je
zgrada
za
graani moi imati potpuni komfor.2^

je
posve
dogotovljena
a
uskoro
e
biti
do
bolnica
I
krajike
udarne
brigade.
Uz
do
jo
jedan
paviljon
iste
veliine,
a
ovih
da
personal
i
lijenike.
Tako
e
sada
lijenici

U isto vrijeme je graen jo jedan bolniki centar, Nova centralna

bolnica (br. 2), na mjestu Metla, blizu izvora Zbjega, juno od zaseoka Majkia. Zbog sabiranja ljetine rad na njoj je neto jenjao, ali je sredinom
avgusta pojaan. O tome u navedenom izvjetaju referenta saniteta 1. kra
jikog NOP odreda pie:
Izgradnja
naih
bolnica
tee
sada
prilino
normalnim
tokom,
jer
se
svrila
etva
i
vridba,
dobivamo
sa
sela
vie
radne
snage.
Centralna
bolnica
smjetena
je
u
4
paviljona
a
u
izgradnji
se
nalaze
jo
dva
velika
paviljona
od
25
mtr-a
na
kat,
tako
da
e
Centralna
bolnica
moi
primiti
preko
200
ranjenika
i
bolesnika.
U
sklopu
bolnikih
zgrada
izgraena
je
i
drutvena
zgrada
gdje
e
se
osoblje
koje
nije
na
dunosti
moi
preko
dana
zadravati a sluit e ujedno kao uiona i zgrada za odravanje sastanaka.

Prema tom izvjetaju, Nova centralna bolnica je krajem avgusta 1942.

godine imala 79 ranjenika, a u njoj su radila tri ljekara i osamnaest la
nova pomonog osoblja. Bolnicu je obezbjeivala zatitnica od dvadeset par
tizana. Ukupna povrina svih trinaest izgraenih objekata u Novoj central

512

2>s

Izvjetaj
referenta
saniteta
1.
krajikog
NOP
dine o gradnji bolnica i stanju saniteta u odredu, Zb. IV/7, str. 43.
Zb. IV/7, str. 43.

586

odreda

od

6.

septembra

1942.

go

noj bolnici iznosila je 1.426 kvadratnih metara.214 Zgrade Nove centralne

bolnice bile su smjetene u dubini guste, visoke ume, tako da se iz zraka
nikako nisu mogle vidjeti. I u ovu bolnicu, kao i u bolnicu br. 3, dolazili
su ranjenici i bolesnici ne samo iz podgrmekih i krajikih partizanskih
jedinica ve i iz drugih brigada i odreda susjednih podruja.
Bolnica je dobila naziv Nova centralna bolnica (br. 2), jer je postala
centralna bolnica gdje su vrene najtee hirurke operacije, dok stara cen
tralna bolnica (br. 1) to vie nije bila.
U vrijeme organizovanja Nove centralne bolnice, u koju su prebaeni
svi tei ranjenici, Stara centralna bolnica je jedno krae vrijeme bila pre
tvorena u Invalidski dom. Drugom polovinom avgusta u Staroj centralnoj
bolnici bilo je 35 ranjenika, jedan ljekar, etrnaestoro ljudi i ena kao po
mono osoblje i zatitnica sa deset straara. U ovo vrijeme bolnica je re
novirana, jer je ponovo pretvorena u bolnicu, dok su invalidi prebaeni u
Srednji Dubovik, gdje je, u tamonjoj kolskoj zgradi organizovan novi In
validski dom. Zato se i navodi da se u bolnici nalazi 35 ranjenika, kojima je
potrebno lijeenje, a ne invalida. Tada, a i kasnije, u ovu bolnicu su upui
vani i oboljeli partizani kojima nije bila potrebna hirurka intervencija, ili
je ona ve obavljena u nekoj drugoj bolnici, pa je samo trebalo da operisani bude pod lijenikim nadzorom.
Sanitet 1. krajikog NOP odreda organizovao je zdravstvenu slubu i
u pozadini, jer tada jo nije bilo orunih odbora, niti odgovarajuih poza
dinskih sanitetskih ustanova. Jedna od prvih ambulanti u podgrmekim se
lima organizovana je u ljeto 1942. godine u Luci-Palanci, a druga u Bena
kovcu. Formiranjem ovih ambulanti nastojalo se rasteretiti bolnice, krcate
ranjenicima i oboljelima iz sela. Pregled bolesnih seljaka se od tada vrio
u ovim ambulantama, a samo u sluajevima kada je trebalo bolesniku pru
iti veu lijeniku pomo, izvriti operaciju i si. upuivan je u jednu od
spomenutih partizasnkih bolnica.

RJEAVANJE OSNOVNIH PROBLEMA SANITETA

Nakon zavretka gradnje osnovnih objekata pojedinih bolnica u Grme
u Stare centralne, Nove centralne (nazivane i Hirurka bolnica, jer su
u njoj vrene najtee hirurke intervencije), na Korianici, u Risovcu i u
Lastvama drugom polovinom 1942. godine su dgoraivani postojei i gra
eni neki novi objekti. Kako su svi objekti bolnica graeni od sirovih obli
ca, one su se sasuile na vjetru i suncu, pa su se pojavile velike pukotine
izmeu njih u zidovima. Zato je Slavko Rodi, zamjenik komandanta Ope
rativnog taba za Bosansku krajinu, ve 8. avgusta 1942. godine zatraio od
taba 5. krajikog odreda da iz skladita tvornice celuloze u Drvaru poa
lje izvjesne koliine celuloznog kartona. Tada su svi unutranji zidovi u bol
nikim zgradama oblijepljeni bijelim kartonom, to je znatno poboljalo uslove boravka u njima.
I
pored znatnog broja bolnikih objekata u Grme-planini, i dalje su,
tokom jeseni i zime, kao i kasnije, koriene mnoge seoske kue za smje
taj lakih ranjenika i bolesnika. Te pomone i prihvatne bolnice i ambu

214

M. kundri, navedeni lanak, str. 378.

J

587

lante skoro stalno su se nalazile u seoskim kuama u Jelainovcima, Dabru,

Tuk-Bobiji, Majki-Japri, Lipniku, Bonjacima, Bosanskom Milanovcu (Eminovcu) i jo nekim selima.
Uporedo s razvojem jedinica NOV, stvaranjem brigada, divizija i kor
pusa, napredovala je i organizacija partizanskog saniteta. Poto su izvoene
sve vee, sloenije i krupnije akcije, dolo je do formiranja i hirurke ekipe
divizija. Hirurka ekipa 4. divizije je uestvovala u akciji na Biha (tada
je jo imala naziv Prva hirurka ekipa), u napadu na Bosanski Novi, potom
u proboju neprijateljeve utvrene linije na sektoru SuhaaMika Glava
urkovacLjubija, zatim u drugom napadu na neprijateljska uporita u
Sanskom Mostu i okolini.215 Ova hirurka ekipa je imala oslonac na Novu
centralnu bolnicu, gdje su bila hirurka odjeljenja.
Najvei problem je predstavljalo brzo prebacivanje ranjenika sa bo
jita do hirurke ekipe i potom do odgovarajue bolnice. Predloeno je da
svaka divizija formira posebnu bolniku etu, ija bi odjeljenja pri svakoj
veoj akciji bila dodjeljivana brigadama i btaljonima sa zadatkom da brzo
izvlae ranjenike s bojita i otpremaju ih do hirurke ekipe. Meutim, do
formiranja tih eta nije dolo, ali je poboljana organizacija saniteta od
ete do divizije. ete su imale po dva bolniara i etiri nosaa ranjenika,
a u svakom bataljonu je organizovano bataljonsko previjalite sa neophod
nim brojem bolniara i bolniarki. Pri tabovima brigade i odreda postav
ljeni su referenti saniteta.
Da bi se poboljao sastav sanitetskog kadra u etama i bataljonima,
u Novoj centralnoj bolnici je odran kurs kojim je rukovodio dr Herbert
Kraus, ljekar pri Sanitetu Vrhovnog taba NOV i POJ. Kurs je pohaalo
trinaest drugova i drugarica, od kojih je samo sedam ocijenjeno prolaz
nom ocjenom. Ostali nisu posjedovali neophodno predznanje, a kurs je mo
rao biti prekinut za vrijeme akcije na Biha, u kojoj su uestvovali i kursisti. Kurs naknadno nije produen. Kursisti koji nisu dobili prolaznu ocje
nu, upueni su na dunost etnih bolniara, a oni to su poloili, u bataljone.218
U osloboenom Bihau sanitet NOV se snabdio mnogim instrumenti
ma, lijekovima i zavojima, to je znatno poboljalo rad ljekarskog osoblja
u bolnicama i ambulantama. Meutim, velike borbe voene u novembru i
decembru 1942. godine iscrpile su te rezerve, pa se moralo prii izradi za
voja od domaeg platna, ili se tkao pamuk, pa od tog materijala pravljeni
neto bolji zavoji. Na tim poslovima bile su angaovane ene preko odbora
Antifaistikog fronta ena.
Sredinom septembra 1942. godine donijeta je odluka da se pri sanitetu
Operativnog taba za Bosansku krajinu, u Lukiima, formira supervizitna
komisija, koja je dobila zadatak da pregleda ranjene i bolesne partizane,
koji, prema miljenju brigadnog referenta saniteta ili bolnikog ljekara, ni
su sposobni za pokretne jedinice. Supervizitnu komisiju su sanjivali jedan
delegat Operativnog taba, jedan lan taba 1. krajikog NOP odreda i lje-

215

210

Izvjetaj Kirurke ekipe 4. divizije od 16. decembra 1942. godine referentu sa

niteta 1. bosanskog korpusa, Regionalni muzej u Bihau, m. f. 24/1051.
Izvjetaj rukovodioca Kursa za pomonike bataljonskih ljekara Operativnom
tabu za Bosansku krajinu, od 13. novembra 1942. godine, isto, m. f. 30/344.

588

kar Nove centralne bolnice. Komisija je radila svakog ponedjeljka i petka

u prihvatnoj bolnici u Lukiima.
Iz izvjetaja referenta saniteta 1. bosanskog korpusa dra Vase Butozana, dostavljenog 9. januara 1943. godine referentu saniteta pri Vrhovnom
tabu NOV i POJ, vidi se da je kroz Centralnu bolnicu br. 1 (Nova centralna
bolnica) i Centralnu bolnicu br. 3 (Korianica), obje u Grmeu i na sanskom
srezu, tokom 1942. godine prolo 1893 ranjenika i 953 bolesna partizana. Za
to vrijeme umro je svega 151 ranjenik ili bolesni borac, to govori o velikoj
brizi koju su Ijekari i bolniko osoblje poklanjali ranjenim i oboljelim.
U bolnicama Grmea lijeili su se ranjeni borci ne samo Podgrmea
i Bosanske krajine ve i iz Banije, proleterskih brigada i mnogi civili ra
njeni ili oboljeli u ono ratno vrijeme.
Medicinsko osoblje u partizanskim bolnicama Grmea radilo je pod
izvanredno tekim uslovima, prije svega zbog nedostatka lijenikih instru
menata i lijekova. Tu oskudicu nadoknaivala je velika panja svih ruko
vodilaca partizanskih jedinica i partijsko-politikih rukovodstava, te, pose
bno, neizmjerna panja i briga cjelokupnog stanovnitva slobodnog Podgr
mea za ranjenike.
Bolnice u poetku nisu imale kvalifikovanog medicinskog osoblja, izu
zev ponekog iskusnog bolniara, ali tokom 1942. godine u grmeke bolnice
stiu i prvi medicinari, a potom i prvi Ijekari pa i hirurzi.
Upravnik Stare centralne bolnice je najprije bio uro Baji, potom,
sredinom 1942, medicinar Kreo Majer, pa zatim medicinar Kazimir Barila,
a jedno vrijeme i medicinar Dane Maar. Krae vrijeme u njoj je radio i
dr Zvonko Vajs, koji je ubrzo preao u bolnicu smjetenu u naputenim
kuama Jurjevia, kod Risovca, a potom u Novu bolnicu u Lastvama. Kada
je stara centralna bolnica pretvorena u invalidski dom, pa potom, krajem
1942. opet u bolnicu za ranjene i bolesne partizane; upravnik je bio dr Stje
pan Polak.
U Novoj centralnoj bolnici upravnik je najprije bio medicinar Kazimir
Barila, a potom Kreo Majer, dok su kao lijenici radili dr Hinko Gosti
(doao iz osloboene Bosanske Krupe) i dr Zdenko Kraus, hirurg (doao sa
Kozare), zatim dr Milan poljar (takoe doao iz osloboene Bosanske Kru
pe) i dr Koargin (ime nepoznato), te kratko vrijeme medicinar Marijan
Kveder, koji je u avgustu otiao na dunost referenta saniteta u 2. krajikoj
NOU brigadi. U ovoj bolnici je radio i dr Drago Herlinger, hirurg, koji je
do osloboenja Bihaa bio u tamonjoj bolnici, kao i dr Izidor Levi, koji je
doao iz osloboenog Cazina i u januaru 1943. godine bio jedini ljekar u
ovoj bolnici, dok su svi ostali bili rasporeeni u druge bolnice, brigade i
divizije, odnosno u divizijske hirurke ekipe.
Kada je sagraena Centralna bolnica u Korianici, u ljeto 1942, za nje
nog upravnika je doao dr Moni Levi, do tad zamjenik politikog komesara
1. krajikog NOP odreda, a iz nove Centralne bolnice preao je i dr Hinko
Gosti, koji je jedno vrijeme bio i upravnik ove bolnice.
Skoro sve vrijeme ljeta i jeseni u Majki-Japri je bila prihvatna bol
nica (ambulanta), uz koju je oktobra 1942, formirana i civilna ambulanta.
U ovoj bolnici i ambulanti je radio dr Teodor Radonji, koji je odreenih
dana odlazio i u druge, susjedne civilne ambulante, a kada se pojavio pje
gavi tifus, onda i u mnoga udaljenija sela da bi organizovao suzbijanje
te opasne epidemije.
j

589

Svaka bolnica je imala upravu, koju su inili upravnik (ljekar ili me

dicinar), politiki komesar i intendant (ekonom). U staroj Centralnoj bol
nici, u proljee 1942, politiki komesar je bio Smajo Ibrahimbegovi, a od
kraja maja Joakim Jaa Rajter, koji je imao pseudonim Luka Raji. U ljeto
1942. godine formirana je Centralna uprava grmekih bolnica, iji je uprav
nik bio Tvrtko Matijevi, politiki komesar Joakim Rajter i intendant Lazo
Mekterovi iz Prekaje. Veoma neposredno je rad ovih bolinca objedinjavao
Kazimir Barila, referent sanitet 1. krajikog NOP odreda.
Prvi bolniari u grmekim bolnicama bili su Jovan Marjanovi Bolje
vik iz Majki-Japre, Rade Cvjetianin iz Lukavice (koji je do rata bio bolni
ar u Rudniku Ljubija), Milo Jaki iz Zdene, Vaso Davidovi iz MajkiJapre i jo neki. Bolniarke su bile Draginja Baji, njena sestra Jovanka
Maran i Rada Bogdanovi-Trnini, sve tri iz Prijedora, zatim Ana Kljaji,
Nada zvana Kneopoljka, bolinarka Bara (prezime nije utvreno) i Crna
Kata (prezime takoe nije moglo biti utvreno), koje su dole s banijskim
partizanima aprila 1942. godine. I pojedine partizanke, koje su bile ranjene
a poslije izlijeenja, zavrivi sanitetski kurs, ostajale su ovdje kao bolni
arke, Bejza Kobiljagi iz Bosanske Krupe. U ovim bolnicama su radile i
supruge nekih ljekara, kao to su Lilika Kraus, Gracija Polak, Klara Levi,
zatim Rifka i Regina majka i sestra dr Izidora Levija i jo neke.
U Centralnoj apoteci grmekih partizanskih bolnica, radilo je nekoliko
apotekara, meu kojima i Alija Kurbegovi, koji je iz osloboenog Bihaa
1942. godine stupio u partizane, pa je rasporeen u centralnu apoteku.217

POJAVA PJEGAVOG TIFUSA

Sredinom 1942. godine u nekim okupiranim gradovima i neprijatelj
skim garnizonima pojavio se, kao epidemija, pjegavi tifus. Izbio je prvo me
u muhaderima (izbjeglicama) koji su ivjeli u najteim uslovima. Bolest
se pojavila u Sanskom Mostu i jo nekim okupiranim naseljima. Da bude
i gore, ta opaka bolest se ubrzo prenijela i na slobodnu teritoriju...
Oktobra 1942. godine dr Teodor Raonji218 formirao je u Majki-Japri
civilnu ambulantu i odmah zapoeo pregledati mjetane, ali i mnoge druge
itelje slobodnog Podgrmea. Odlazio je i u okolna sela, da i tamo vri pre
gled bolesnika. Tako je pregledajui stanovnitvo u Slatini otkrio prvi slu
aj pjegavog tifusa na slobodnoj podgrmekoj teritoriji, a slina oboljenja
su se tada pojavila i u jo nekim slobodnim selima prema Sanskom Mostu.
Meutim, sudei po spoljnim manifestacijama ove bolesti i nemajui isku
stva sa tifusom, ljekari su ta oboljenja smatrali gripom, tanije poetkom
217

Kadrovski sastav partizanskih bolnica Grmea rekonstruisan je na osnovu

lanaka dra Vase Butozana, Mile Davidovia, Kree Majera, Jae Rajtera, dra
Kazimira Barila, Bejze Kabiljagi, i dra Izidora Levija, objavljenih u ediciji
Podgrme u NOB, knj. 2, str. 677733.
218
Do rata sreski ljekar-referent u Bosanskoj Dubici. U toku NOB-a radio naj
prije na Kozari, odakle je, u ljeto 1942. godine doao na Podgrme. Najprije
je radio u osloboenom Mrkonji-Gradu, a onda, oktobra 1942. godine, dobio
je zadatak da u Majki-Japri oformi civilnu ambulantu i u njoj radi. Prvom
polovinom 1943. godine rasporeen ie na dunost u 10. diviziju.
Podaci o pojavi pjegavog tifusa u Podgrmeu dati su na osnovu originalnog
rukopisa dra T. Radonjia.
590

epidemije gripe. Tada je dr Radonji obiao Jelainovce, Dabar, Bosanski

Milanovac i jo neka od sela prema Sanskom Mostu u kojima je bilo bo
lesnika sa istim simptomima. I svugdje je utvrdio da se radi o pojavi i pje
gavog tifusa, a ne samo gripe. Istraujui kako se pjegavac pojavio u ovim
selima, on je ustanovio da se bolest najprije javljala na pravcima prodora
i ispada neprijateljskih jedinica prema Dabru, Bosanskom Milanovcu i jo
nekim selima. Naime, neprijateljski vojnici, ve inficirani tom boleu, os
tavljali su vai u kuama gdje su spavali. kako su vai prenosnici bolesti,
najprije su zaraavani ukuani, a potom i partizani kada bi navraali u
te kue.
Mada nije imao vrih dokaza o tome da je rije o pjegavom tifusu
dr Radonji se pozivao na predratno iskustvo, a i teorijski je poznavao
simptome ove bolesti, koja brzo prerasta u epidemiju. On je hitno traio
izolaciju u kojima se pojavila ta bolest, da bi, u novembru, ponovo obiao
Dabar, gdje je pregledao oko 110 bolesnika. U nekim kuama je zatekao i
po tri-etiri bolesnika. Pregledom je utvrdio da je vie od polovine oboljelih
imalo pjegavac i da se bolest upravo iz ovog sela proirila na itav Podgrme
i na neke jedinice NOV.
Shvatajui teinu situacije, dr Radonji je hitno obiao i bolnice u
Grmeu i bolnika odjeljenja smjetena u Jelainovcima, Tuk-Bobiji i jo
nekim selima ispod planine. I svugdje je otkrio sluajeve oboljelih od pjegavca. Meutim, drugi ljekari su i dalje tvrdili da je to grip, a neki, kao
dr Stjepan Poljak, da je u pitanju trbuni tifus. Teka opomena je bila to
to se upravo dr Poljak tih dana razbolio i ubrzo umro od pjegavca. Ta
da je doktor Radonji ponovo pregledao sve sumnjive i utvrdio meu njima
devet oboljelih od pjegavca. Tek tada je odlueno da se oboljeli izoluju, pa
je dat nalog da se brzo sagradi posebno, zarazno odjeljenje, kapaciteta 20
do 30 kreveta. Gradnja je obavljena u toku novembra i decembra, za veoma
kratko vrijeme. Ve u decembru u novi objekat smjeteni su prvi bolesnici
oboljeli od pjegavca.
Sauvano je pismo koje je dr Vaso Butozan pisao komandi podruja
u Benakovcu:
Upuuje Vam se drug Jovan Marjanovi koji rukovodi sa izgradnjom
civilne bolnice u Majki Japri. Imenovanom drugu treba pruiti svu po
mo, kako bi se ta bolnica to pre osposobila da primi bolesne i ranjene
civile na leenje.
Imenovani e izloiti potrebe te bolnice, pa mu je potrebno izii u
susret.2'
Razumije se, izalo mu se ususret, jer su ve sve snage bile mobili
sane u borbi za spreavanje epidemije, ali je bolesnika bilo vie, pa je od
lueno da se i jedna zgrada u Benakovcu pretvori u zaraznu bolnicu u koju
su smjeteni oboljeli od pjegavca, i civili i borci. Bolnice su bile pune obo
ljelih svih uzrasta. Svi su imali visoke temperature i sve druge simptome i
posljedice karakteristine za ovu teku bolest, a smrtnost je u poetku bila
oko etiri odsto.
Da bi se epidemija pjegavog tifusa suzbila, odrano je vie sastanaka,
savjetovanja i dogovora, kojima su prisustvovali i predstavnici Sanitetskog
sia Ovjeren prepis originalnog dokumenta kod autora.
J

591

odjeljenja Vrhovnog taba, meu kojima i dr Voja ukanovi. To odjelje

nje je u Podgrme uputilo ekipe za dezinfekciju sa deset partizanskih buradi. Ekipe su odmah upuene na podruje Dabra i Bosanskog Milanovca,
gdje je bilo najvie oboljelih. Istovremeno, sve vojne jedinice su organizovale ekipe koje su, iz dana u dan, parile odjeu boraca radi unitavanja
vai, glavnog prenosnika ove zarazne bolesti.
Pjegavi tifus se irio i tako to su ranjeni borci ili oboljeli od neke
druge bolesti dobijali i pjegavac. Kao to je poznato, najtea situacija u
tom pogledu nastae u toku etvrte neprijateljske ofanzive na slobodnu te
ritoriju Podgrmea, u januaru i februaru 1943. godine, da bi kulminacija
nastala nakon te ofanzive, u periodu martmaj iste godine.

592

SMOTRA 4. NOU DIVIZIJE

U vrijeme velikih ofanzivnih akcija brigada i divizija NOVJ, na prijed
log Josipa Maara oe, komandanta 4. NOU divizije, organizovana je smotra
jedinica te divizije. Sloili smo se u tome da je oa kao rijetko ko od nas
znao to smotra znai za nae borce i za njihovu borbenost, kada vide jedni
kod drugih naoruanje i opremu, kada vide sa ime i sa kime ulaze u nove
bitke pred kojima smo stajali, zabiljeio je politiki komesar 6. krajike
NOU brigade Dimitrije Bajalica Baja.22

Josip Maiar Sosa, komandant 4.

divizije 7. I 1943. godine u Jasenici.

NOU

divizije

pred

postrojenim

brigadama

Smotra i veliki narodni zbor odrani su 7. januara 1943. godine u Srp

skoj Jasenici. Bila je to najvea sveanost ratnikog Podgrmea, prvi sve
arski sastanak grmekih i kozarskih brigada. Na poloajima prema Bosan220

Dimitrije Bajalica: Smotra etvrte NOU divizije, edicija Podgrme u NOB, knj.
3, str. 603.

58 Srez S. Most u NOB

'

593

skom Novom, Ljubiji i Sanskom Mostu ostali su samo 8. krajika NOU bri
gada, upravo tada u formiranju i 2. bataljon 6. krajike NOU brigade. Takoe na zbornom mjestu nala se glavnina 4. NOU divizije: 2, 5. i 6. kraji
ka NOU brigada i Artiljerijski divizion 1. bosanskog korpusa. A za briga*
dama je, kao i u borbi, pohrlio narod slobodnog Podgrmea, sa razvijenim
zastavama, sa pjesmom i poklonima, sa eljom da vidi i pozdravi Kostu
Naa, Slavka Rodica, Josipa Maara i ostale slavom ovjenane krajike ko*
mandante, a pred njima voljenog druga Tita ...
Za tu smotru se danima ivjelo, o njoj prialo, za nju spremalo, sem
ostalog bila je to prilika da se voi revolucije jo jednom da zavjet Pod*
grmea da se u borbi nee posustati, da e se za nju davati keri i sinovi
i sve to se ima.
Raport vrhovnom komandantu NOV i POJ drugu Titu predao je Josip
Maar oa, komandant Divizije. Potom je vrhovni komandant Tito izvrio
smotru postrojenih brigada. Pratili su ga dr Ivan Ribar, predsjednik AVNOJ-a>
pop Vlado Zeevi, lan Vrhovnog taba, uro Pucar, sekretar Oblasnog ko*
miteta KPJ za Bosansku krajinu, Kota Na, komandant 1. bosanskog kor*
pusa, kao i Slavko Rodi i Ilija Doen, komandant i politkomesar 5. NOU
divizije. Tom prilikom su i komandanti brigada Ratko Martinovi, Milo
iljegovi, Milorad Mijatovi, Hamdija Omanovi i komandant diviziona Ante

Tito i gosti na sveanoj tribini.

594

Kraljevi predali raport Vrhovnom komandantu, upoznavi ga sa brojem

boraca i naoruanjem jedinice kojom komanduju.
Izlazak Vrhovnog komandant i ostalih gostiju na iskienu tribinu
razdragani narod i njegova vojska pozdravili su borbenim poklicima, pjes
mom, suzama radosnicama. Kada su se ovacije stiale, oglasio se, kratkim
pozdravnim govorom, politiki komesar 1. bosanskog korpusa Osman Karabegovi. Tada je u znak jedinstva vojske i naroda Jasenice opet odjeki
vala od pjesama, poklika, zavjeta na borbu bez posustajanja, na rtve u
bitkama za slobodu ...
Drug Tito se obratio borcima i narodu toplo, drugarski, kao narodni
voa i izabranik svojim vjernim saborcima. Narod je oduevljeno prihvatio
rijei druga Tita koje su bile priznanje herojskoj Krajini i pobjedama nje
ne vojske:

... Mogu rei da sam bio iznenaen ali i ponosan da ste vi, sinovi
dostojnih vaih junakih predaka, ostali na vaoj rodnoj grudi i borili se
tako uporno za slobodu svog napaenog naroda. Mrski neprijatelj je htio
da istrijebi sve Srbe u Bosni i poeo je od Krajinika. Vi ste se digli na
ustanak skoro goloruki, osvajali ste u borbi oruje koje i sada imate, i na
taj nain vi ste spasili srpski narod u Bosanskoj krajini od pokolja i zvjer
stava neprijatelja. A ta bi bilo da niste uzeli puke u ruke? Tijela vaih
sestara, majki i drugarica, vae djece, punila bi jame i bosanske gudure.
Ali ne samo to vi ste postigli velike pobjede i uspjehe u toj borbi, vi ste
svojom borbom zadivili cijeli svijet. Vi ste znali da razlikujete krivce od
nedunih, vi ste znali da odvojite krvnika Pavelia i njegove ustae od po
tenog hrvatskog naroda i to je takoe jedna velika zasluga u da
nanjoj borbi .. ,221
Nakon govora druga Tita i dra Ivana Ribara, Danica Medan je, u ime
Antifaistikog fronta ena Podgrmea, pozdravila Vrhovnog komandanta i
kao izraz narodne ljubavi, predala mu darove: narodnu vezenu koulju, dem
per, prsluk, rukavice i arape. Tada je grupa ena prila Titu, dru Ribaru,
popu Zeeviu, komandantima Nau, Maaru Soi, Rodiu i ostalima i pre
bacila im vezene pekire preko ramena i prsa. Za to vrijeme su ene i dje
vojke kitile borce u stroju. Bilo je to svojevrsno izraavanje jedinstva voj
ske i naroda.
Narod slobodnog Podgrmea spremio je bogate darove borcima bri
gada. Svako slobodno selo iz sanskog sreza dopremilo je hranu i pie, ali
je i svako domainstvo jo donijelo ili poslalo po jednu ili vie torbi sa pe
enjem, pitama, kolaiima, sirom, kajmakom i drugim ponudama. Narod
sa sanskog sreza ovdje je predvodio Simo Bjelajac, predsjednik Sreskog
NOO sa grupom lanova Izvrnog odbora i Sreskog komiteta KPJ.
Nakon smotre jedinica i odranih govora za goste je u zgradi Osnovne
kole pripremljen bogat ruak. Tu su, za narodnom trpezom Vrhovnog ko
mandanta redom pozdravljali politiki komesari krajikih brigada: Niko Jurini, arko Zgonjanin, Dimitrije Bajalica i Avdo uk. Na ruku su, uz
goste, bili i lanovi tabova brigada i diviziona, zatim po jedan predstavnik
svakog bataljona 2, 5, 6. i 8. krajike NOU brigade, te predstavnici naroda
podgrmekih optina i srezova. Za rukom ponovo je govorio vrhovni ko
mandant, Tito. Za to vrijeme narod je gostio borce svih brigada, za bogatim
trpezama, kakve samo Podgrmelije znaju da pripreme.

221

Tito Krajinicima, broura, izdanje Bosanskog udarnika iz 1943, str. 910.

Defile jedinica 4. NOU divizije ispred

Josipa Broza Tita, Jasenica, 7. I 1943. god.

596

vrhovnog

komandanta

NOV

POJ

Nakon ruka u kolskoj zgradi Vrhovni komandant je zaao me b

ce i narod, zdravio se s njima, paljivo ih sluao, pa i zaigrao u kozarskom
kolu. Tada su borci ponovo uzdigli svog Vrhovnog komandant na tribinu
te je trei put toga dana odjeknuo njegov glas:
... Prolazei kroz Podgrme ja nisam vidio popaljenih kua, a to
je veliki rezultat vae borbe da sauvate vae gole ivote, svoja sela i do
move. Ja sam isto tako uvjeren, da ste vi spremni da oslobodite i pomog
nete ostalim krajevima nae zemlje, da pomognete Srbima, Hrvatima i
ostalim naim narodima, da na svojim popaljenim domovima, da na zga
ritima izgrade nove domove i bolji i sreniji ivot.
Drugovi i drugarice, ja sam radostan to mogu da vidim vau ogrom
nu ljubav i povjerenje prema naoj narodnooslobodilakoj vojsci, prema
naem velikom savezniku Sovjetskom Savezu. Ja vam kaem da niko
nije pokazao toliko portvovanje i ljubav prema ovoj naoj borbi kao vi.
Ja gledam vae ene kako iznose i poklanjaju svoje rukotvorine vojsci,
rukotvorine koje su one radile uz svjetlost lojanica. Recite mi, drugovi,
koja je armija doivjela tako neto u naoj zemlji, osim nae? Tako jedin
stvenog bloka fronta i pozadine nikada nije bilo u istoriji naih naroda.
A to je veliki zalog za nau pobjedu...
Drugovi i drugarice, vi ste stub i temelj nae narodnooslobodilake
vojske u ovom sudbonosnom asu............. Drugovi Krajinici, budite ponosni
to se nalazite u prvim redovima borbe za slobodu, kako u vojsci tako i u
pozadini.. .***
Narod slobodnog Podgrmea i nekoliko hiljada boraca 4. krajike NOU
divizije 7. januara 1943. godine imali su slavlje kako kod nas u ratu nikad
i nigdje vie nije organizovano. Meu sobom su vidjeli, pozdravili i sluali
rijei svog Vrhovnog komandanta, sreli ostale najodgovornije rukovodioce
NOP-a u Jugoslaviji i u Krajini. Skoro da nije bilo podgrmekog sela, a da
iz njega ovdje nije bila bar grupa mjetana, uveliavajui ovaj izuzetan na
rodni zbor. Svi su oni po povratku u svoja sela sa najveim oduevljenjem
priali ta su uli i vidjeli na zboru u Jasenici. Susret sa Vrhovnim koman
dantom, susreti grmekih i kozarskih brigada, raspjevana kozaraka kola
i ratnike podgrmeke i kozarske pjesme o slobodi ostali su u neizbri
sivom sjeanju svih onih koji su imali sreu da tog dana budu svjedoci
neviene ratne manifestacije jedinstva rodoljubivog i slobodarskog naroda
Podgrmea, jedinstva naroda i boraca u krvi potvrenog, odlunosti Kraji
nika da istraju u neravnopravnoj borbi, i budu primjer bratstva i jedinstva.
Niko na taj dan slavlja Krajine krvave haljine, niti u dane kada
su prepriavane pojedinosti tu i tada doivljene i zauvijek ponesene u srcu,
nije ni slutio da se tom najveom sveanou slobodarskog Podgrmea za
vrava jedan veoma znaajan i pobjedama bogat period NOB Bosanske kra
jine. Niko nije ni slutio da se narod i borci jedinstvene i veoma prostrane
slobodne teritorije u Bosanskoj krajini, Lici, Kordunu, Baniji i Dalmaciji
nalaze pred dotad najveom neprijateljskom ofanzivom na, kako je nepri
jatelj zvao tu slobodnu teritoriju u srcu porobljene Evrope, Titovu komu
nistiku dravu, odnosno od naroda iz ljubavi nazvanu i u istoriji crvenim
slovima zapisanu Bihaku republiku.
Jo uvijek pod snanim utiscima iz susreta sa borcima i narodom Pod
grmea i Kozare u Srpskoj Jasenici, Vrhovni komandant NOV je, nekoliko
dana kasnije, napisao lanak Uloga Bosanske krajine u narodno-oslobodi-

222

Tito Krajinicima, broura, izdanje Bosanskog udarnika iz 1943, str. 2122.

597

lakoj borbi, u kojem jo jednom daje visoku ocjenu rezultata dotadanje

narodnooslobodilake borbe u Bosanskoj krajini, pa izmeu ostalog, pie:
Ve 18 mjeseci u Bosanskoj krajini traje narodni ustanak svom e
stinom i dapae sve se vie razvija. Moe se rei da je ustanak u Bosanskoj
krajini do sada bio uspjeniji no to je to u mnogim drugim krajevima.
Osloboena je najvea teritorija, osloboeno je mnogo gradova, voene su
bitke velikih razmjera, razbijene su velike neprijateljske snage, iako je esto
neprijatelj bio nadmoniji kako brojano tako i u tehnici. U Bosanskoj
Krajini postoji osloboena teritorija gdje neprijateljska pogana noga u to
ku itavog oslobodilakog rata nije uspjela da stane. Sta je to to je narod
i borce Bosanske krajine uinilo tako upornim i tako izdrljivim u ovoj narodno-oslobodUakoj borbi? To je, prvo, zbog toga to su okupatorski plae
nici ustae od samog poetka podvrgli srpski ivalj u Bos. Krajini zvjer
skom istrebljivanju, jer je pokolj srpskog stanovnitva bio masovniji no u
drugim krajevima. Drugo, zbog toga to je bolje nego u ma kojoj drugoj
pokrajini, osim Like, moda, bila povezana fronta sa pozadinom, jer narod
Bosanske krajine u pozadini, naroito ene i omladina, ini nadovjeanske
napore da pomogne svojim borcima na frontu. Tree, zbog toga to je kroz
ovaj dugotrajni proces borbe sve vie i vie sazrijevala svijest, ne samo kod
boraca nego i kod itavog naroda Bos. krajine, da je ta njihova borba sa
stavni dio openarodnog ustanka u svim zemljama Jugoslavije i da ju je
potrebno, uprkos svim rtvama i tekoama, dovesti do pobjedonosnog svr
etka. etvrto, zato to podlim izdajnikim etnicima nije uspjelo da unesu
razdor u redove krajikih boraca, kao to im je to uspjelo u Istonoj Bosni,
u Crnoj Gori, Srbiji, Hercegovini i u drugim krajevima. Narod Bos. Krajine
je na vrijeme prozrio njihove izdajnike namjere, uvidio je njihovo bratim
ljenje sa najveim krvnicima srpskog naroda ustaama. Peto, zbog toga
to su u toku ove velike oslobodilake borbe dole do punog izraaja one
vrline junatva koje su vjekovima resile slobodarski narod Bos. Krajine,
esto, zbog toga to Komunistika partija u Bos. Krajini ima dubokog ko
rijena u narodu, to je dala u Krajini takve legendarne junake kao to je
bio olaja, Stojanovi i mnogi drugi, koji su dali svoje ivote za slobodu
i sreu svoga naroda. Evo ,to su razlozi zato ustanak u Bos. Krajini nije
bio uguen, ve se naprotiv sve vie razvija.. .***

223

Josip Broz Tito: Uloga Bosanske krajine u narodnooslobodilakoj borbi. Bi

haka republika, tom II, str. 160161.

Sadraj:

Strana

i VOJNO-POLITIKA SITUACIJA I PRIPREME USTANKA

1. VOJNO-POLITIKA SITUACIJA.............................................................
Organizovanje ustake vlasti u sanskom srezu i prvi otpori
Majski otpor stanovnitva Tramonje i okoline .
.
.
.

9
10
13

Prve rtve ustakog terora............................................................... 15

Trei sukob s ustaama i prva borba s Nijemcima
... 16
Borba s ojaanim njemakim bataljonom........................................17
Hapenje talaca ............................................................................. 18
Vjeanje strijeljanih.........................................................................19
Razvoj situacije poslije majske pobune............................................22

II

2. PRIPREME USTANKA U BOSANSKOJ KRAJINI

... 28

3. PRIPREME USTANKA U SREZU SANSKI MOST

... 31

USTANAK
1. U BOSANSKOJ KRAJINI................................................................. 37
2. USTANAK NA SANSKOM SREZU.....................................................40
Na podruju Luci-Palanke............................................................. 41
Na podruju Jelainovaca i Dabra...................................................53
599

Na podruju Meeeg Brda............................................................ 58

Na podruju Majki-Japre i Budimli-Japre................................... 60
Zbor ustanika pred napad na neprijatelj evo uporite u Bu
dimli-Japri ........... .......................................................................63
Napad na ustae i andarme u Budimli-Japri
.
.
.
.

64

Prva ustanika komanda mjesta...................................................... 66

Zbor u Lipniku............................................................................... 67
Povratak neprijatelja u Budimli-Japru........................................... 68
Lane optube i suenje Stojanu Makiu......................................69
Puk ustanikih snaga.................................................................. 70
Lukavice i Podvidaa u ustanku..................................................... 72
Naoruanje ustanika u vrijeme pokretanja ustanka
III

...

74

TEROR I ZLOINI OKUPATORA I USTASA U LJETO

1941. GODINE
1.

PLAN ISTREBLJENJA SRBA.......................................................... 77

2.

PRISILNI RAD ...............................................................................79

3. MASOVNA HAPENJA I UBIJANJA................................................82

Svjedoenje preivjelih rtava
Ustaki zloin u Sanskom Mostu....................................................84
Veina odraslih Kljevana je poubijana...........................................87
Istrebljenje nedunih ljudi aplja, Luana i
Kasapniice
.
.
Stradanje Podluana.......................................................................91
Ubijanje nedunih ljudi u Starom Majdanu i
okolnim selima

89
92

Zloini ustaa u Usorcima.............................................................. 93

Svjedoanstva oevidaca.................................................................93
Zvanini ustaki izvjetaji o zloinima............................................ 96
Izvrioci zloina genocida................................................................98

IV

4.

PRIMJERI ZATITE SRBA.............................................................102

5.

PRISILAN PRELAZAK SRBA NA KATOLIKU

VJERU

105

RAZVOJ USTANKA AVGUSTAOKTOBRA 1941. GODINE

1. USTAE SU PROMIJENILE TAKTIKU..................................... 109

2. IENJE TERENA PREMA LUCI-PALANCI .

. 111

Borba juno od Budimli-Japre.............................................. 111

Borba u rej onu Naprelja i Miljevaca.......................................112
Borba oko Sanice................................................................... 116
Posljedice nove ustake taktike............................................. 119
600

3. FORMIRANJE PRVIH USTANIKIH ODREDA

Ustaniki odred Majki-Japra............................................................ 123
Gerilski odred Jelainovci.................................................................. 126
Prve akcije ........................................................................................ 129
Veze s ustanicima iz Luci-Palanke....................................................130
Polaganje zakletve..............................................................................131
Zasjeda u Janjilima......................................................... ......

132

4. FORMIRANJE KOMANDE GERILSKIH ODREDA

KRUPASANA I NJEN RAD............................................................... 139
Opta sjednica predstavnika svih gerilskih odreda .

. 141

Ustaniki odred Luci-Palanka.......................................................... 147

Formiranje seoskih vodova.................................................................153
5. DOLAZAK TABA PARTIZANSKIH ODREDA ZA BOSAN
SKU KRAJINU I SAVJETOVANJA U MAJKI-JAPRI .

. 155

Formiranje novih vodova i odreda...................................................... 158

6. AKTIVNOST GERILSKIH PARTIZANSKIH ODREDA
(Septembaroktobar 1941. godine)................................................... 165
Zasjeda kod Naprelja i Fajtovaca........................................................165
Napad na strau kod dabarskog mosta.............................................. 165
Ruenje pruge....................................................................................166
Paljenje Skucanog Vakufa..................................................................167
Napad na neprijatelja na brdu Turi.................................................. 168
Vod Jelainovakog gerilskog odreda u Rujikoj .

169

Napad na neprijatelja u Budimli-Japri............................................. 169

Sahrana Petra kundria komandanta Partizanskog odreda
Jelainovci.........................................................................................171
Dolazak drvarsko-petrovakih odreda i eta....................................... 172
Pregled naoruanja ustanikih odreda u sanskom srezu, 1941.
godine................................................................................................ 175
Akcije u oktobru 1941. godine........................................................... 176
Zasjeda na pruzi u Gornjoj Sanici...................................................... 176
Napad na neprijateljeve strae u Gorici, Naprelju, Fajtovcima i Gornjem Kamengradu................................................................ 177
Napad na ustako uporite u Kljevcima............................................. 179
Prelazak porunika Beluhana u partizane......................................... 181
V UVRIVANJE USTANKA I AKCIJE USTANIKA U
RAZDOBLJU OKTOBARDECEMBAR 1941.
1. PRVA REORGANIZACIJA USTANIKIH JEDINICA
(oktobar 1941)................................................................................... 183
Formiranje brigada i Krajinske divizije............................................... 183

601

Formiranje eta i bataljona................................................................ 186

Prvi sastanak komunista grmekog podruja..................................... 188
Sastanak vojnih i politikih rukovodilaca...........................................189
etvrti bataljon Slobode.................................................................. 190
Ljubijsko-prijedorska partizanska eta.............................................. 191
etvrta eta 4. bataljona Slobode.....................................................192
Polaganje partizanske zakletve u Dabru.............................................193
2. DRUGA REORGANIZACIJA PARTIZANSKIH JEDINICA
(poetak novembra 1941.)..................................................................196
Formiranje 1. krajikog NOP odreda.................................................. 196
tab 1. krajikog NOP odreda na grmekom sektoru .

. 198

Reorganizacija 4. partizanske ete..................................................... 201

Reorganizacija Ljubijsko-prijedorske ete...........................................202
Nastanak i djelovanje seoskih partizanskih straa .
.
. 203
3. EKONOMSKO-POLITIKO STANJE NA SLOBODNOJ TERI
TORIJI I NEKE POJAVE U PARTIZANSKIM JEDINICAMA
(septembardecembar 1941.)............................................................210
4. AKCIJE U PERIODU NOVEMBARDECEMBAR 1941. GOD. 221
Zasjeda u Husimovcima.....................................................................221
Zasjeda u kljevakoj crkvi.................................................................. 221
Napad na prugu i zasjeda u Krkojevcima........................................... 223
Akcija Haanskog voda...................................................................... 225
Napad na neprijateljevo uporite u Starom Majdanu

. 225

Odbijanje napada ustaa na Meee Brdo......................................... 229

Prva borba protiv Italijana na teritoriji sanskog sreza
.
. 230
Zasjeda u Devaru............................................................................. 234
5. BLOKADA NEPRIJATEUEVOG UPORITA U BUDIMLIJAPRI ................................................................................................236
6.

PARTIZANSKE RELEJNE STANICE.................................................... 241

7. TABOVI I KOMANDE USTANIKIH, GERILSKIH I PAR

TIZANSKIH JEDINICA NA SANSKOM PODRUJU U 1941.
GODINI .............................................................................................244
VI

ORGANIZACIJA RADA I 2IVOTA NA OSLOBOENOJ

TERITORIJI
1. FORMIRANJE I RAD PRVIH PARTIZANSKIH ORGANIZA
CIJA I RUKOVODSTAVA.................................................................... 249
Prvi lanovi i organizacije KPJ na podruju sanskog
Formiranje Okrunog komiteta KPJ za Biha (Grme).

602

sreza 250
.
. 252

2. SITUACIJA NASTALA USLJED PRODORA ITALIJANSKOG

OKUPATORA I NJEGOVE DEMAGOKE POLITIKE .

. 256

Borba protiv italijanskog okupatora na podruju Grmea .

258
Spreavanje uticaja italijanskog okupatora na teritoriji sanskog sreza..................................................................................... 261
Konferencija vojno-politikih rukovodilaca 1. krajikog NOP
odreda u Majki-Japri................................................................... 266
Agitaciono-propagandna aktivnost.................................................267
3. ORGANIZOVANJE VLASTI NA OSLOBOENOJ TERITORIJI

272

Formiranje prvih organa nove vlasti na teritoriji sanskog sreza

273
Izbor i rad narodnooslobodilakih odbora na osloboenoj te
ritoriji ........................................................................................... 281
Prvi ilegalni NOO i povjerenici........................................................298
Odjek partizanskih akcija u nekim neosloboenim selima
. 299
4. ORGANIZOVANJE I RAD MASOVNIH ANTIFAISTIKIH
POLITIKIH ORGANIZACIJA ........................................................ 301
Organizovanje i rad omladine........................................................ 301
Poetak organizovanog rada ena.................................................. 310
Poeci kulturno-prosvjetnog rada.................................................. 314
5. IZGRADNJA I RAD PRVIH PARTIZANSKIH BOLNICA I RA
DIONICA I DRUGE AKTIVNOSTI U PARTIZANSKOJ POZA
DINI ............................................................................................. 322
Prva partizanska bolnica na Grmeu............................................. 322
Poetak rada partizanskih radionica..............................................324
Pravljenje tambilja za partizanske komande i ustanove
. . 328

VII IRENJE USTANKA NA ISTONE DIJELOVE SREZA I RAZ

VOJ ILEGALNOG NOP U NEOSLOBOENIM PODRUJIMA
DO KRAJA 1941. GODINE
1. POETAK BORBI NA PODRUJU TRAMOSNJE, KOZICE I
OKOLNIH SELA.............................................................................331
Prolazak ribnikih partizana..........................................................333
Prvi ustanici na podruju Tramonje, Kozice i okolnih
sela
334
Prva ustanika jedinica................................................................. 336
andarmi naputaju kasarnu u Ilidi............................................ 337
Napad na neprijateljsko uporite u Tominskoj Palanci
. . 337
Naoruanje prvih ustanika............................................................ 338
j

603

Odnosi ustanika Tramonje, Kozice i okolnih sela i stanovni

ka Kijeva i Kamika....................................................................... 339
Izbor prvih povjerenika i NOO....................................................... 340
2. STANJE NA OKUPIRANOM PODRUJU U PERIODU AV
GUSTDECEMBAR 1941. GODINE.............................................. 342
3. POETAK ILEGALNOG RADA ZA NOP NA OKUPIRANOJ
TERITORIJI .................................................................................. 347
Bjekstvo domobrana sa pukomitraljezom u partizane
. . 351
Ukljuivanje porunika Vladimira Beluhana u ilegalnu grupu
injegov odlazak u partizane............................................................352
4. AKTIVNOST ILEGALNE GRUPE U SANSKOM MOSTU

VIII

354

RAZVOJ I DALJE UVRIVANJE USTANKA I NOB

januar juni 1942. godine................................................................363
1. POLITICKO-ORGANIZACIONA AKTIVNOST NA SANSKOM
SREZU ..............................................................................................366
Formiranje i ispraaj Grmeke proleterske ete .

367

Partijsko savjetovanje u Eminovcima................................................. 371

Formiranje sreskog komiteta KPJ.......................................................373
Novi lanovi i organizacije KPJ........................................................... 375
Prva okruna konferencija SKOJ-a.....................................................376
Formiranje sreskog komiteta SKOJ-a................................................ 379
Poetak stvaranja organizacije Narodnooslobodilakog saveza
omladine Bosne i Hercegovine (NOSOBiH).......................................... 383
Formiranje optinskih narodnooslobodilakih odbora .
. 385
Reorganizacija, izmjene i popune nekih seoskih narodnooslo
bodilakih odbora...............................................................................387
2. VOJNIKA AKTIVNOST (BORBE I AKCIJE)
januar april 1942. godine...............................................................391
Sanski bataljon .................................................................................391
Akcije na sektoru prema Sanskom Mostu, Kljevcima i
Napad na neprijateljevo uporite Begina Glavica .

Sanici 393
..394

Borba Bravske ete s Italijanima u Majkiima .

.
.
.
395
Napad ustaa na Kljevce.................................................................... 396
Akcije na sektoru Budimli-Japre...................................................... 397
Osloboenje Budimli-Japre.............................................................. 399
Razoruavanje Prekajske ete............................................................ 403
Osloboenje Starog Majdana..............................................................404
Prodor partizanskih jedinica u dolinu rijeke Sane .
..405

604

Napad na strae u Pejiima i Usorcima.............................................. 407

Zasjeda u Usorcima........................................................................... 407
Zasjeda kraj rijeke Sane.....................................................................409
Napad na neprijateljevo uporite u Aliiima .
.
.
.
410
Formiranje 3. ete 1. bataljona.......................................................... 411
Reorganizacija 3. ete u dvije sanske ete.......................................... 412
Napad na neprijateljsko uporite u Brievu........................................413
Borbe sa Sanskom posadom bojnom..................................................415
Reorganizacija Sanskog bataljona 1. krajikog NOP odreda .
417
Formiranje Udarnog bataljona 1. krajikog NOP odreda .

419

Vojni sud Prvog bataljona.................................................................. 419

Razoruavanje i udaljavanje ovinista iz jedinice .
.
. 421
Proslava Prvog maja 1942. godine......................................................422
3. STANJE NA OKUPIRANOM PODRUJU
(januarmaj 1942.

godine)......................................................... 425

Aktivni saradnici i
pomagai NOP...............................................426
Veze ilegalne grupe s partizanima Podgrmea i ustanicima na
podruju Tramonje i odlazak Hasana Kikia i drugih saradnika NOP-a u partizane......................................................................428
Hapenje Hazima Bilalbegovia i grupe saradnika NOP
.
. 433
4. RAZVOJ SITUACIJE NA SEKTORU TRAMONJE I OKOL
NIH SELA
(januarmaj 1942.
godine)......................................................... 436
Borba u krljevitoj
i Tramonji................................................... 436
Bataljon Vrbljanana u Tramonji......................................................437
Koncentracija etnika na sektoru Tramonje i Kozice
.
. 437
etniki puevi .................................................................................. 438
Drugi pu u Kozikoj eti i ubistvo Riste Kovaevia
.
. 439
5. ODLAZAK 1TALIJANSKIH I DOLAZAK NJEMAKIH JEDI
NICA U BOSANSKU KRAJINU............................................................441
Borbe s Italijanima.............................................................................441
Upad neprijatelja u Jelainovce..........................................................442
Ustako-etniki sporazumi za borbu protiv partizana
.
. 444

IX RAZVOJ DOGAAJA MAJA I JUNA 1942. GODINE

1. BORBA ZA OSLOBOENJE PRIJEDORA...........................................447
Dolazak Rate Dugonjia u Bosansku krajinu....................................... 451

605

2. NAPADNA DJEJSTVA U CILJU POMOI OPKOLJENIM

PARTIZANIMA NA KOZARI......................................................452
Osloboenje Bosanske Krupe................................................. 453
Prvi napad na garnizon u Sanskom Mostu............................. 453
Tok napada ........................................................................... 454
Povratak Udarnog bataljona iz Sanskog Mosta

458

3. AKTIVNOST I IVOT NA SLOBODNOJ TERITORIJI U PR

VOJ POLOVINI 1942. GODINE............................................... 460
Operativni tab NOP i DV za Bosansku krajinu u Luci-Palanci

460

Formiranje prve partizanske krajike baterije i radionice Ope

rativnog taba u Suvajskom Meugorju..................................463
Snabdijevanje partizanskih jedinica........................................464
Izgradnja magacina u Grmeu................................................ 465
Vojno-politiki kursevi (apriljuli 1942. godine)
.
.
.

467

RAZVOJ NOB U DRUGOJ POLOVINI 1942. GODINE

1. DOLAZAK VRHOVNOG TABA I GRUPE PROLETERSKIH
BRIGADA U BOSANSKOJ KRAJINI......................................... 469
Mar grupe proleterskih brigada za Bosansku krajinu
Vojno-politika situacija u Bosanskoj krajini sredinom 1942.
2. ORGANIZOVANJE NOVIH PARTIZANSKIH JEDINICA .
Formiranje 4. bataljona 1. krajikog NOP odreda .
.
Konferencija rukovodilaca jedinica 1. krajikog NOP odreda
Formiranje 2. krajike NOU brigade........................................478

471
.

476

476
477

3. AKTIVNOST NEPRIJATELJA U SANSKOM MOSTU I OKO

LINI ....................................................................................... 482
Hapenje Jevreja i upuivanje u koncentracioni logor .
Hapenje ilegalnih saradnika NOP-a....................................... 483
Izgradnja i posjedanje zatitnog bedema (Postav Jugoza
pad) ...................................................................................... 485
Neprijatelj zaposjeda edovau i Brajia Tavan
.
.
.
Stanje u domobranskim i etnikim jedinicama
.
.
.
4. VOJNE AKCIJE U PERIODU JULSEPTEMBAR 1942. GOD.

482

.
.

488
489
491

Zajedniki tab 1. i 2. krajikog NOP odreda...........................491

Godinjica ustanka ................................................................491
Ometen paradni mar domobrana.......................................... 492
Peti napad na ustako-domobransko uporite u Demievcima
Osloboenje Gornje Sanice i Sanike doline............................494
Suenje zarobljenim ustaama pred narodnim sudom u Jela
inovcima .............................................................................. 496

493

606
i

Formiranje nove 1. ete bataljona Petar kundri

. 497

Sukobi s neprijateljevim jedinicama...................................................497

Prvi napad na neprijateljsko uporite u Vrhpolju .
.
. 498
Drugi napad na neprijateljsko uporite u Vrhpolju .
.
. 499
Napad na neprijateljska uporita u Staroj Rijeci i Starom
Majdanu ........................................................................................... 501
5. OMLADINSKI I VII VOJNO-POLITIKI KURSEVI ODRA
NI U LJETO I JESEN 1942. GODINE................................................. 502
6.

FORMIRANJE 6. KRAJIKE NOU BRIGADE .

Brojno stanje i naoruanje 1. krajikog NOP odreda pred re

organizaciju ...................................................................................... 505
Naredba o formiranju 6. krajike NOU brigade .

507

7. FORMIRANJE KOMANDE PODGRMEKOG PODRUJA

8.

. 510

AKTIVNOSTI I DOGAAJI NA SLOBODNOJ TERITORIJI U

LJETO I JESEN 1942. GODINE......................................................... 513
Sakupljanje ljetine i formiranje Prve krajike udarne poljo
privredne brigade...............................................................................513
Prva Sreska konferencija KPJ ........................................................... 515
Bjekstvo grupe boraca u etnike........................................................ 519
Aktivnost organizacije Antifaistikog fronta ena (AF) .

9.

521

Nove organizacije i aktivnosti SKOJ-a i USAOJ-a

. 524

Poetak organizovanja i iroka aktivnost pionira

. 526

VOJNE AKCIJE U OKTOBRUNOVEMBRU .

531

Jaina i raspored neprijateljevih uporita.......................................... 531

Ponovno osloboenje Kljua............................................................... 532
Proboj 5. kozarske brigade s Kozare u Podgrme
. .
. 533
Ponovni napad na neprijateljska uporita u Staroj Rijeci i
Starom Majdanu ............................................................................... 534
Viednevne borbe protiv neprijatelja koji je zaposjeo liniju
Bosanski Novi Suhaa edovaa aplje
. .
. 535
Prve akcije 4. NOU divizije................................................................. 540
Zadaci bataljona i brigada..................................................................541
Tok napada .......................................................................................541
10. BORBE U DECEMBRU ZA SANSKI MOST I OKOLINU .
Korpusna zapovijest za drugi napad na Sanski Most .

547

547

Zapovijesti tabova 4. i 5. divizije....................................................... 552

Vojno-politike pripreme boraca i starjeina za napad .
. 553
Podvig 1. bataljona Petar kundri.................................................. 553
Likvidacija uporita na Djedovai i Umcima....................................... 554
Prvi izvjetaj komandanta 4. divizije...................................................355
*

607

Bjekstvo neprijatelja iz Pobrijeja i Demievaca

.
.
.
.
556
Uspjesi 5. divizije...........................................................................557
Prodor u grad ustaa i domobrana iz Sasine..................................558
Izvjetaj aba 1. korpusa Vrhovnom tabu.................................... 558
Prodor neprijatelja od Prijedora..................................................... 560
Borbe oko Sanskog Mosta..............................................................561
Ponovni napad na neprijateljevo uporite u Sanskom
Mostu
562
Izvjetaj Vrhovnom tabu o rezultatima borbe za Sanski Most

565

Zarobljenici i plijen........................................................................ 567

Blokada neprijateljevog uporita u Sanskom Mostu .

568

11. ZABRINUTOST U REDOVIMA OKUPATORA I KVISLINGA 573

12. SITUACIJA U TRAMONJI I OKOLNIM SELIMA ...
13. IZBOR, SASTAV I RAD ORGANA NARODNE VLASTI .

575
.

577

Poziv narodu na izbore.......................................................................

577

Izbori seoskih NOO........................................................................ 578

Izbori optinskih NOO................................................................... 580
Izbor prvog sreskog NOO............................................................... 581
14. DJELOVANJE SRESKOG KOMITETA KPJ..................................... 583
15. DALJI RAZVOJ SANITETSKE SLUBE U PODGRMEU

Izgradnja partizanskih bolnica ......................................................586

Rjeavanje osnovnih problema saniteta......................................... 587
Pojava pjegavog tifusa ...................................................................590
16. SMOTRA 4. NOU DIVIZIJE............................................................ 593

608

586

Izdava
SKUPTINA OPTINE SANSKI MOST

Tira 7000 primjeraka

Tehniki urednik
NAIL REDI

Korektor
NAIL REDI

tampa
NIGRO GLAS, OOUR tamparija, Banjaluka 1980.
Za tampariju
JOSIP TEMBERGER

ISPRAVKE
MOLIMO ITAOE DA UVAE NIE
SREZ SANSKI MOST U NOB PRVI DIO.
18. strana
3. red odozdo
23. strana
8. red odozdo
24. strana
15. red odozgo
30. stranaiza 7. reda odozgo
31. strana
34. strana
48. strana

7. red odozdo
16. red odozgo
24. red odozgo

68. strana
69. strana
76. strana
126. strana
140. strana
157. strana
174. strana
181. strana
196. strana

19. red odozdo

2. red odozdo
20. red odozgo
25. red odozgo
2. red odozdo
9. red odozgo
23. red odozgo
10. red odozgo
24. red odozgo

200. strana

6. red odozgo

207. strana
211. strana

NAVEDENE

pie:
br. 4
tvu Starog Majdana
Oovan i
treba dodati novi red
jer je izostavljen:
partizanske elije
Nikici Vujeviu
koji poinje rijeima:
ljudi na Vitorog . . .
treba brisati, umjesto njega
dolazi:
u pravcu
Memoarska gradnja
Oti: vojnike puke 4
i Vodenice
62 kao i napomena 1
29. novembra
delegati i
sedam i to
Jugoslavije a tabovi
komesara 1. sanske ete

19. red odozgo

iz Majki-Japre
1. red odozgo
oko etiri
2. red odozgo i Budimli-Japre (brisati iz teksta)
211. strana
10. red odozdo
Mrkalji 663
212. strana
22. red odozdo
stanovnitva
216. strana
2. red odozdo
Boe Bunde
222. strana
10. red odozdo
i Ratko Mrdalj.
230. strana
5. red odozdo
149 Izvjetaj Sime Dobrijevia.. .
(brisati ovu fusnotu)
230. strana3. i 2. red odozdo
150 Izvjetaj Sime . . .
(brisati ovu fusnotu)
233. strana
24. red odozgo
i Umci
237. strana
6. red odozgo
Dane Paue
263. strana
11. red odozgo
(neprijatelj-)skih razbijanja
270. strana
272. strana
273. strana
281. strana
297. strana
347. strana
366. strana
372. strana
374. strana
389. strana
392. strana
397. strana
412. strana
423. strana
428. strana
435. strana
437. strana
437. strana
441. strana
444. strana
448. strana
449. strana

ISPRAVKE

KNJIZI

treba:
broj 5,
tvu delegacije Starog Majdana
Jovan i
Bosanske krajine. Ve 17. jula
je
odran sastanak u selu Rainovcu, nedaleko
partijske elije
Nikici Vukoieviu
ljudi iz Grdanovaca i Gornjih
Bonjaka su s visova brda
Oti i Volodez osmatrali
iz pravca
Memoarska graa,
Oti: Vojnike puke
i Vodenice
62 kao i napomena 60.
29. septembra
delegat i
sedam sela i to
Jugoslavije se reorganizuju
u Vrhovni tab NOPO Jugosla
vije, a tabovi
komesara Krupske partizanske
ete.
iz Budimli-Japre
oko tri
Mrkalji 63
domainstva
Boe Mre
i Ratko Ili.
149 Kazivanje Mie Doenovia,
autoru, 13. avgusta 1975.

150 Zb IV/2, str. 562

i Umcima
Dane Poue
(neprijatelj-)skih pokuaja
razbijanja
5. red odozgo
u Trusku . . . truskih
u Tursku . . . turskih
22. red odozgo
nekoliko drugova:
nekoliko odbora:
11. i 12. red odozgo vlasti narodnog odbora85
vlasti radnog naroda.65
5. red odozdo
fronta
fonda
11. red odozgo
pa je brigada o
pa je briga o
14. red odozdo
jer je time biran
jer je te zime biran
11. red odozgo
srpska ve drugih
srpska ve i drugih
17. red odozgo
Ilija Laze Latinovi,
Ilija i Lazo Latinovi,
3. red odozgo
1942. godine OK SKOJ-a,
1942. godine sekretar OK SKOJ-a,
4. red odozdo
Vladimir umi,
Vladimir umi.
1. red odozgo
Nikica Vukajlovi.
Nikica Vukojevi.
18. red odozgo
1. decembra 1941.
24. decembra 1941.
9. red odozdo
Eminovakog voda.
Eminovakog i Palanskog voda.
5. red odozdo
68 Zb. N/4 str. 2234
68 Zb. IX/I str. 2234
13. red odozgo
od 19. oktobra 1931. do
od 19. oktobra 1941. do
8. red odozgo
Stojanka Miljanotiv
Stojanka Miljatovi
5. red odozgo
titi od
tititi od
19. red odozdo
hranile, ali i da bi se prehranile, hranile, ali i da bi stanovnike
ali i da bi stanovnike
3. red odozgo
sporazum izmeu
sporazumom izmeu
25. red odozgo
vodili borbu
voditi borbu
17. red odozgo
Sane i Usore
Sane u Usorce,
4. red odozdo
(izostavljena napomena)
2 Mihajlo kundri:
Prvi bataljon Prvog KNOP
odreda u napadu na Prijedor
1516. maja 1942. godine,
Podgrme u NOB, knj. 2, str,
430.
2 Izvjetaj Ministarstva ...
3 Izvjetaj Ministarstva itd.

pie:
449. strana
463. strana
483. strana
484. strana
486. strana
488. strana
516. strana

treba:

3. i 2. red odozdo 3 Saoptenje . . .

3. red odozdo
(ma-)terija i
16. red odozgo
Alberta Albaharija ena20..............
9. red
14. red
13. red
22. red

odozgo
odozgo
odozgo
odozgo

523. strana
549. strana
549. strana
551. strana
572. strana

21. red odozgo

23. red odozgo
19. red odozdo
4. red odozgo
17. red odozgo

576. strana
577. strana
578 strana
584. strana
587. strana
591. strana
606. strana

17. red odozgo

22. red odozgo
14. red odozgo
17. red odozgo
22. red odozgo
14. red odozgo
17. red odozgo

U ime veine
sela urkova
na Marici
koji poinje rijeima:
Ahmed Kadi, brisati itav red
platna za svoje
(prodre)
likvidacija Mosta
a 5. divizija na
gubitke po 20 mrtvih
neto ranjenih.
s 32
i seoske NOO
su objavljeni
3. krajikog odreda).
orunih odbora,
izolaciju u kojima
BRIGADA U BOSANSKOJ
KRAJINI

U ISPRAVKE nismo unijeli slovne,

mijenjaju smisao rijei.

(brisati itavu napomenu 3)

(ma-)terijal i
Alberta Albaharija ena20
Uz ime veine
sela urkovca
na Magarici,
umjesto tog reda dopisati:
angaovale su se meu enama,
dok je Jovo Despot, kao zadu
enje imao rad
platna za zavoje,
(prodore)
likvidacija Sanskog Mosta
a 5. divizije na
gubitke od 20 mrtvih i neto
ranjenih.
za 32
i sreske NOO
su obavljeni
2. krajikog odreda).
okrunih odbora,
izolaciju zaselaka u kojima
BRIGADA U BOSANSKU
KRAJINU

a ni pravopisne greke, ukoliko iste ne