1915 Ermeni Tehcir Kanunu ve Almanyann Etkisi

1915 Armenian Tehcir Law And The Impact Of Germany

M. Nail Alkan*
zet
1915 ylnda karlan Sevk ve skan Kanunu (Tehcir Kanunu) ile baz Ermenilerin nakledilmesi
srasnda insani kayplar yaanmtr. Yaanan olaylar Trkler ve Ermeniler arasnda cereyan etmi bir
hadise olarak grlse de bu srece giden yolda baka devletlerin etkisi de sz konusudur. Bu makalede
1915 ylna kadar Osmanl mparatorluu ile Ermeniler arasndaki ilikilere deinildikten sonra,
Almanyann Tehcir Kanunu karar alnmas srecinde ve daha sonrasndaki tutumu ve politikalar
incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Tehcir Kanunu, Ermeniler, Osmanl mparatorluu, Almanya, I.
Dnya Sava
Abstract
During the transportation of Armenians according to the Dispatchment and Settlement Law (Tehcir
Law) passed in 1915, lots of people lost their life. While it has seen as an issue between the Turks and
Armenians, other states have effects on this process also. In this article firstly the relations between the
Ottoman Empire and Armenians will be summarized then Germanys policies and attitudes will be
analysed before and after the process of Tehcir Law.
Key Words: Tehcir Law, Armenians, Ottoman Empire, Germany, World War I.

Giri
Ermenilerin, M.. 8. yzylda Anadoluya geldikleri ve Urartu Devletinin yklmasnn ardndan M.. 6. yzyln balarnda, Van Gl ve civarndaki topraklara, Pers Kralnn egemenliini kabul etmek ve vergi demek artyla yerletikleri ifade edilmektedir.1 Ermeniler ok uzun yllar, Anadoluda yklan ve yerine
yenisi kurulan mparatorluklarn himayesinde vergi deyerek yaamaya devam
etmilerdir. Trklerle Ermenilerin ilk mnasebetleri Seluklular dneminde
olmutur. Ancak kimi kaynaklarda ilikilerin balangc daha da gerilere gtrlerek, Trklerin slamiyete giri tarihine kadarki srece iaret etmektedir.
Buna gre Trklerin bir ksm o dnemde Ermenilerin mensup olduu mezheplere girmilerdir.2 Baz kaynaklar Seluk oullarndan ar Beyin 10151021
yllar arasnda Dou Anadolu Blgesine gerekletirdii keif amal seferler
ile Anadoluyu yurt edinen Trklerin, Ermenilerle ilk mnasebetlerinin ba*
1
2

Do. Dr., Gazi niversitesi, ..B.F., Uluslararas likiler Blm Bakan Yardmcs
Ekrem Memi, Ermenilerin Kkeni Ve Gemiten Gnmze Trk-Ermeni likileri (The Origin
of Armenians and Turk-Armenian Relations From Past Until Today), Afyon Kocatepe niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, C.7, Say 1, Haziran 2005, s. 4.
enol Kantarc, 30 Austos 2007, Tarih Boyunca Trk Ermeni likileri Ve Ermeni Sorununun
Ortaya
k,
http://www.turksam.org/tr/makale-detay/761-tarih-boyunca-turk-ermeniiliskileri-ve-ermeni-sorunu-nun-ortaya-cikisi, Eriim Tarihi 23.09.2014.

Akademik
Bak
91

Cilt 8 Say 15
K 2014

M. Nail Alkan

ladn ifade etmektedir.3 Ermeniler Seluklu dneminde itibaren Trklerle

yakn ilikiler gelitirmiler ve daha nce kendilerine kt muamele eden Bizansllarn aksine Trklerden her zaman hogr grmlerdir. yle ki Bizans
mparatorluunun yklmas sonrasnda kurulan Osmanl mparatorluunda
Ermenilerin Anadoluda olduklar sre ierisinde en rahat dnemlerini geirdikleri rahatlkla sylenebilir. Osmanl mparatorluunda Ermeniler ynetimin en st kademelerinde grev almlardr. Hatta Ermeniler, millet-i sdka
(sadk topululuk) sfatyla Osmanl mparatorluunda zimm tabir edilen statde -yani Mslman bir lkenin Gayr-i Mslim vatanda sfatyla- yaamlar
ve dier vatandalara tannan btn hak ve hrriyetlere de sahip olmulardr.
Ancak Ermeniler sahip olduklar bu haklara ramen isyan yolunu semilerdir.
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren dnyada, mparatorluklarn kaderini etkileyen olaylar meydana gelmitir. rnein; sanayi devriminin getirdii hammadde ihtiyac ve retilen mallara pazar bulma abas hzla saniyeleen devletleri smrgeci politikalar izlemeye itmitir. te yandan Fransz htilalinin
etkisiyle ortaya kan milliyetilik akm zellikle mparatorluklarn dalma
srecinde rol oynamtr. Aznlklarn milliyetilik akm ile isyan etmeye balamalar Osmanl mparatorluu gibi ok uluslu mparatorluklar zor bir srece
sokmutur. Bu iki unsur yannda Osmanl mparatorluu ierisinde aktif bir
ekilde srdrlen misyonerlik faaliyetlerinin de Ermenilerin isyan etmesinde
rol olduunu sylemek yanl olmayacaktr.

Akademik
Bak
92

Cilt 8 Say 15
K 2014

Osmanl mparatorluunun 17. yzyldan itibaren eski gcn kaybetmeye balamas, tabiri caizse dnya siyasetini etkileyen deil, bu siyasetten
etkilenen bir konuma gelmeye balamasyla Fransa, ngiltere, ABD, Almanya,
Rusya gibi lkeler Osmanl mparatorluunun i ilerine mdahil olmaya balamlardr. Ermeniler, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonunda, Rusyadan
igal ettii Dou Anadolu topraklarndan ekilmemesini, blgeye zerklik
verilmesini veya Ermeniler lehine slahat yaplmasn talep etmilerdir. Bu
isteklerle birlikte Ermeni sorununun ilk kez ortaya kmaya ve uluslararas
bir ekil almaya balad sylenebilir. 1878 ylnda imzalanan Ayastefanos
Anlamasnn 16. Maddesi ve daha sonra da ayn yl toplanan Berlin Kongresi
sonucunda imzalanan Berlin Antlamasnn 61. maddesi ile Ermeni sorunu tamamen uluslararas bir boyut kazanmtr. ngilizlerin desteini alan Ermeniler
yurt iinde ve dnda birok parti ve dernek kurup Osmanl mparatorluu ierisinde bir Ermeni Devleti kurmak iin terr olaylar ve isyanlar balatmlardr. Ancak Ermeniler bu terr olaylar ve isyanlar ile Trklere yapm olduklar
zulm, dnyaya Trklerin Ermenilere zulm olarak lanse ettirmilerdir. Ermeni
dernekleri ve eteleri zellikle Osmanl mparatorluunun sava halinde olduu dnemlerde -1912-1913 Balkan Savalar gibi- siyasi faaliyetlerini daha
da artrarak katliamlarna devam etmilerdir. Ermenilerin isyan ve katliamlar
3

zgr Yldz ve Gke Akbulut, 1915ten Gnmze Tehcir (Since The Deportation 1915), The
Journal Of Academic Social Sciences Studies, Volume:5, Issue:2, 2012, s.380.

1915 Ermeni Tehcir Karar ve Almanyann Etkisi

Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savana dahil olmas ertesinde de devam etmi, sz konusu isyan ve katliamlara ilikin alnan blgesel tedbirlerin
yetersiz kald grlmtr. Bu durum karsnda Osmanl mparatorluu 27
Mays 1915 tarihinde Sevk ve skan Kanunu nu uygulamaya koymutur. Osmanl mparatorluu sevk edilen Ermenilerin can gvenliinin salanmas iin
gvenli gzergahlar zerinden gnderilmeleri, salk durumu iyi olmayan Ermenilerin sevk edilmemesi, sevk edilen Ermenilere gelir kayna salanmas
gibi insani tedbirler almtr. Ancak bu tedbirlere ramen istenmeyen birtakm olaylar meydana gelmitir. Ermeni etelerinin, g eden Ermenileri kolluk
kuvvetlerinden zorla almaya almas sonucu kan atmalarda insanlar hayatlarn kaybetmitir. Bunun yannda sava dneminin zor artlar, gda, ila
ve dier imknlarn yetersizlii, iklim koullar ve salgn hastalklar yznden
len insanlar da olmutur.4 Burada zerinde durulmas gereken nemli bir
nokta sadece Ermenilerin deil, iki tarafn da can kayplar yaam olmasdr.
Bu nedenle Ermenilerin yaadklar can kayplarn Trkler tarafndan yaplan
sistemli bir kym olarak nitelendirmeleri mantk ddr. Ermenilerin yalnzca
1915 ylnda yaanan olaylara dikkat ekerek bu srecin ncesi ve sonrasnda
yaanlanlar dile getirmemeleri de olduka ilgin bir durumdur. Zira bu olaylarn yaanmasna sebep olan temel faktr Ermenilerin 1880li yllardan itibaren
Trklere ynelik yapm olduklar katliamlardr. Fakat Ermeniler yaanan olaylar sonucu dnyaya kendilerini zulme ve katliama uram olarak gstererek
hibir siyasi gereklii olmayan bu durumdan pay kartmaya almaktadrlar.
Almanyann Ermenilere Ynelik Politikas
Sevk ve skan Kanunu (Tehcir Kanunu) ile Ermenilerin nakledilmesi srasnda
yaanan olaylar Osmanl mparatorluu ile Ermeniler arasnda cereyan etmi
olsa da perde arkasnda eitli unsurlarn da bu srete etkin rol oynadn
sylemek yanl olmayacaktr. Osmanl mparatorluunu Tehcir Kanununu
hayata geirmeye iten gvenlik ihtiyac yannda I. Dnya Savanda mttefik
Almanya ile sahip olunan askeri ilikilerin Kanunun karlmasna giden srete incelenmesi gerekmektedir. Osmanl mparatorluu ile Almanya arasndaki askeri ilikilere gemeden nce Almanyann Osmanl mparatorluundaki
Ermenilere ynelik politikasna ksaca deinmek yerinde olacaktr. Osmanl
mparatorluu ile Almanya ilikileri kkl bir gemie sahiptir. Tarihsel olarak incelediimizde taraflar arasndaki ilikilerin dostluk esasna dayal olarak gelitii grlmektedir. Otto von Bismarck, 1871de Alman milli birliinin
kurulmas ardndan yeniden bir sava ortamnn olumamas iin Rusya ve
Fransann aksine o dnemin en nemli meselesi olan ark Meselesi ile ilgilenmemi, Alman menfaatleri iin Osmanl mparatorluunun egemenliinin
ve btnlnn korunmas gerektiini dnmtr. Bu grn temelinde
Osmanl mparatorluu paraland takdirde kendisine herhangi bir pay d4

Trkan Erbengi ve Emin Kutlu, Ermenilerin Trklere Yaptklar Katliamlar Ve Tehcir Uygulamalar
Belgeseli, Kasta Yaynevi, stanbul 2006, s.49.

Akademik
Bak
93

Cilt 8 Say 15
K 2014

M. Nail Alkan

meyecei endiesi olduu sylenebilir.5 Ancak 1878 ylnda gerekletirilen ve

Ermeni meselesine uluslararas bir boyut kazandran Berlin Kongresine ev
sahiplii yapan Bismarckn bir sre sonra yava yava bu politikasndan syrld grlmektedir. 19. yzyln sonuna doru sanayi alannda yaanan gelimeler Bismarck daha aktif bir d politika izlemeye itmitir. Rusyaya kar Osmanl mparatorluu ile askeri ilikiler gelitirilmitir. Osmanl mparatorluu
da gerileme dneminde izlemi olduu denge politikas kapsamnda Almanya ile menfaatleri gerei yaknlamtr. Alverin Feigerden aktard ekliyle
Bismarckn Ermeni politikasnn Osmanl ve Rusya politikasna gre belirlendii ifade edilmektedir. Buna gre Bismarck, Osmanl mparatorluunda yaayan Ermenilere yardm edilip edilemeyecei konusunda bu kiilerin Hristiyan
olmas dolaysyla ilgi gsterilebileceini ancak bundan kanlmas gerektiini
dnmtr. Ayrca Bismarck, Osmanl padiahnn otoritesini zayflatmaktan ziyade Ermeni probleminin ertelenerek zlmesine daha scak bakmtr
ve Ermeni sorununun daha ok Avrupann byk devletleri tarafndan zlmesini istemitir.6 Bismarck, sadece Ermeniler lehine reform yapmaktan ziyade, Osmanl tebaasnn tamamnn yaam koullarnn dzeltmesine ynelik
nerilerde bulunmutur.7 Bismarck o dnemde Osmanl mparatorluu ile ilikilerinin bozulmamas iin Ermeniler konusunda sessiz kalmas nedeniyle baz
eletirilere maruz kalmtr.

Akademik
Bak
94

Cilt 8 Say 15
K 2014

Bismarcktan sonra baa gelen II. Wilhelme gre Almanya, dikkatini Avrupa zerinde toplayan statkocu politikasndan vazgeip Dnya Politikasna
(Weltpolitik) ynelmeli ve smrgecilie girimeliydi. Bu nedenle II. Wilhelm
Bismarckn risk almay reddeden politikas yerine daha etkin bir d politikay
tercih etmitir. Bu dnemde II. Wilhelm Osmanl mparatorluu ile ilikilerini
gelitirme yoluna gitmitir. Tepekayann Rathmanndan aktard ekliyle II.
Wilhelmin Osmanl ile ilikileri gelitirme nedenleri; Almanyann fabrikalar
iin hammadde ve mamulleri iin pazar bulma ihtiyac, Osmanl topraklarnn
petrol, bakr, krom ve kurun gibi maden yataklar bakmndan zengin olmas,
kurulacak olan Berlin-Badat demiryolu hatt ile Basra Krfezinde etkin olarak
ngiltereye kar avantaj elde etme ve Osmanlnn dalmas durumunda gerekli pay alma dnceleridir.8 II. Wilhelm dneminde Osmanl mparatorluu
ile Almanya arasndaki siyasi, ticari, askeri ilikiler iyice gelimi ve I. Dnya
5
6
7

Karl Helfferich, Die Deutsche Trkenpolitik, Im neuen Deutschland, Grundfragen deutscher Politik in
Einzelschriften, Hrgb. Hermann Jordan, Berlin 1921, s. 8.
Fusn Alver, Ulus tesi Tasarlanm Cemaat Olarak Ermeni Diasporasnn Almanyada
Politik Halkla likiler almalar Ve Geleneksel Ve Yeni Medyay Politik Mcadelede
Arasallatrmas, Uluslararas Kafkasya Kongresi Bildiriler Kitab, Kocaeli 2012, s. 705.
Mustafa Gencer, Mehmet Cebeci; Die Deutsch-Trkischen Beziehungen in der Epoche
Abdlhamids II. (1876-1908). Die Rolle Deutschlands in der Trkischen Auenpolitik unter
Besonderer Bercksichtigung der Bulgarischen, gyptischen und Armenischen Frage, History
Studies, Volume 3/2, 2011, s. 411.
Muzaffer Tepekaya, Osmanl-Alman likileri (1870-1914), Trkler, c.13, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara 2002, s.40.

1915 Ermeni Tehcir Karar ve Almanyann Etkisi

sava ncesi Alman nfuzu Osmanl mparatorluunda doruk noktasna ulamtr. II. Wilhelmin eiyle birlikte ilk resm ziyaretini 1889 ylnda Osmanl
mparatorluuna yapmas zerine II. Abdlhamid, bu ziyaretten olduka etkilenmi ve bu tarihten sonra Almanyann Osmanl mparatorluundaki siyas
ve ticar etkisi gnden gne artmtr. Ermeni meselesi asndan incelediimizde II. Wilhelmin Osmanl mparatorluu ile yakn ilikiler kurmas bir yandan ngiltere, Fransa ve Rusyann yaknlamasna yol aarken dier yandan
bu lkelerin Ermeniler zerinde ortak politikalar retmesine neden olmutur.
I. Dnya Savana doru ngiltere ve Rusya, Ermeniler lehine slahat
gerekletirmek iin Osmanl mparatorluu zerindeki basklarn artrmtr.
ki lkenin asl amalarnn Ermenilerden ziyade, Avrupada kabilecek bir
savata Almanya ile yaknlaan Osmanly iten kertmek ya da zayflatmak
olduu ifade edilmektedir.9 Almanya, ngiltere ve Fransa tarafndan Osmanl
mparatorluuna dayatlan slahatlar tehlikeli bulduu iin benimsememitir.
Bu nedenle zellikle ngilizlere kar Osmanlnn Ermeni politikasn desteklemitir. 1897 ylnda stanbula Alman Bykelisi olarak gnderilen Marschall
von Bieberstein; Kim reformlarla megul olursa, o mparatorluu reform ettirmek istemiyor, bilakis mahvetmek istiyordur diyerek ngilizlerin Ermenilerle ilgili reformlarnn amacnn, Ermenileri alet ederek Osmanl mparatorluunun
paralanmas olduunu belirtmitir.10 Almanyann Osmanl mparatorluu ile
ilikileri geliirken Anadoluda birok Ermeni isyan arka arkaya patlak vermeye balamtr. Bu isyanlarn birden hzl bir ekilde artmasnda, Osmanldaki Alman nfuzundan rahatsz olan ngiltere, Fransa ve Rusya gibi devletlerin
nemli rol olduu sylenebilir. Bu devletler, Anadoludaki Ermeni isyanlarn
destekleyerek ve kkrtarak Almanlarn Osmanl mparatorluundaki demiryolu inas gibi- faaliyetlerini engellemeye almlardr.11 Almanya, Ermeni
politikas hususunda Osmanl mparatorluunun yannda yer alrken zellikle
1895 ylndaki Zeytun syan sonrasnda Ermenilerin masum olduu ve zulm
grd iddiasn ortaya atan yayn ve haberlerden etkilenmeye balamtr.
Burada deinilmesi gereken nemli nokta Almanlarn Ermeniler konusundaki
grlerinin yine bir Alman nedeniyle deimesidir. Bu Alman, rahip Johannes Lepsiustur. Lepsius, daha 1890larda Ermeni meselesinin hararetli bir
savunucusu olmu, 1897 ylnda Armenien Und Europe (Ermenistan ve Avrupa) adl kitabnda grlerini belirtmitir. Ayrca Lepsius, Ermenilere ynelik
yardm kurulular arasnda ilk sray alan, Alman Dou Misyonu (Deutsche
Orient-Mission) ile Alman Ermeni Cemiyetinin (Deutsch-Armenische Gesells9

Veysel Ayhan, Ermeni Kimliinden Ermeni Sorununa Gei Srecinde Rol Oynayan sel Ve
Dsal Faktrler, Uluda niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 24, Say 1, 2005, s. 73.
10 Ramazan alk, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamid Dneminde Ermeni Olaylar, T.C. Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara 2000, s. 63.
11 Yahya Baeci, XIX. Yzyln Sonlarnda Anadoluda kan Ermeni syanlarna Kar Osmanl
Devletinin Ald Askeri Tedbirler, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:24,
2008, s. 320.

Akademik
Bak
95

Cilt 8 Say 15
K 2014

M. Nail Alkan

Akademik
Bak
96

Cilt 8 Say 15
K 2014

chaft) yneticisi olarak grev yapmtr.12 Lepsius, hayat boyunca almalarn Ermeniler zerine younlatrm, Ermenilerin en byk savunucularndan
biri olmu ve Avrupada Ermenilerin koruyucu melei olarak adlandrlmtr.
Lepsiusun Avrupa kamuoyunu etkilemek iin Ermeni meselesini bir Hristiyan
meselesi olarak lanse etmeye alt ifade edilmektedir.13 Sosyal yardm almalar yetimhaneler ve klinikler kurulmas gibi- yannda bir yandan misyonerlik faaliyetleri yrten Lepsiusun yazd yazlar aslsz ve tamamen kendi
duygu ve dncelerinden ibaret olmasna ramen, bugn maalesef halen birok Bat lkesi tarafndan kullanlarak, aslsz Ermeni iddialarnn en temel kaynan oluturmaktadr. lgin olan ey bugn birok Alman yazarn Lepsiusun
grleri ve raporlarnn yalan ve sahte bilgiler zerine ina edildiini sylemesidir.14 Birok kaynak II. Wilhelmin Lepsiusun propagandalarndan olduka
etkilendiini belirtmektedir. yle ki II. Wilhelmn 1895 Ermeni isyan ile ilgili
okuduu bir rapor zerine; Bu artk fazla oluyor. Zira onlar da Hristiyan diyerek tepki gsterdii belirtilmektedir. Baz kaynaklarda da II. Wilhelmin konuyla
ilgili olarak annesi Prenses Victoriadan etkilendii sylenmektedir. mparatorun annesinin; Trkiyedeki Hristiyan katliam ok iren. Btn Hristiyan
lkelerinin grevi, bu katliamda akan Hristiyan kannn intikamn Trkiyeden
almak olmaldr szleriyle mparatoru etkiledii belirtilmektedir.15 Ancak I.
Dnya Savana doru ilikiler yeniden rayna oturmutur. II. Wilhelm 1898
ylnda stanbul-Kuds ziyaretine kmtr. Bu gezi Alman basnnda baz tartmalara neden olmutur. Ortaylnn aktard ekliyle, milliyeti-liberal bir
Alman gazetesi olan Badische Landeszeitung Sultan Abdlhamiti kastederek;
Elleri Ermeni kanna bulanm bir adamn elini imparator nasl skacak? Bu
gezide yatn kmr masraflarn hametmeab kendi tahsisatndan m, yoksa
devlet kasasndan m dyor? diye sert bir eletiride bulunmutur.16 Bir baka
liberal gazete ayn yazya; Ermeniler kendileri sulu, Abdlhamit olmasa Trkiye ayakta duramaz. Akll bir diplomattr. Gerekte babakan da kendisidir.
Snrlar dnda bile Halife olarak hrmet grr. mparatorun byle bir Sultana
misafir olmas nemli olaydr diyerek cevap vermitir.17 1898 ylnda Alman
gazeteci yazar Hans Barth tarafndan kaleme alnan Trke Wehre Dich (Trk
12 Ayrntl bilgi iin bkz: Selami Kl, Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr.
Johannes Lepsius, T.C. Babakanlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, http://www.
atam.gov.tr/dergi/sayi-51/Ermeni-dostu-olarak-taninan-bir-alman-din-adami-dr-johanneslepsius, Eriim Tarihi 15.05.2014.
13 Hans Barth, Trk Savun Kendin, (ev. Seluk nl), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul
1988, s. 16.
14 Christian Johannes Henrich,, Die Armenische Minderheit im Untergehenden Osmanischen
Reiht, Christian Johannes Henrich, Wolfgang Gieler, ed., Trkisches Europa- Europische Trkei,
Bonn 2008, s. 201.
15 alk, a.g.e., s. 64.
16 lber Ortayl, kinci Abdlhamid Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 479, 100. Doum Ylnda Atatrke Armaan
Dizisi: 24, Ankara 1981, s. 55.
17 Ibid.

1915 Ermeni Tehcir Karar ve Almanyann Etkisi

Savun Kendini) adl kitapta Batnn, Anadoludaki Ermenileri kendi menfaatleri iin bir ara olarak kulland ifade edilmekte ve hatta bu durum Sekizinci
Hal Seferi olarak tanmlanmaktadr.18
Osmanl Ordusunda Alman Etkisi
Osmanl mparatorluu-Almanya ilikileri 20.yzyln bana kadar derinleerek devam etmitir. Bu dnemde Osmanl mparatorluunun gerilemesinin
nedenini iyi ynetilmemesi olarak gren ttihat ve Terakki Cemiyeti ats altnda ortak hareket eden muhalifler, 1908de II. Abdlhamite kinci Merutiyeti
ilan ettirmi, 1909da ise 31 Mart Vakasnda rol olduu gerekesiyle II.
Abdlhamiti tahtndan indirmilerdir. II. Abdlhamitin tahttan indirilmesiyle Almanya stanbuldaki en nemli mttefikini kaybetmitir. 1908 ylnda Avusturya-Macaristan mparatorluunun Bosna-Herseki ve 1911 ylnda
talyann Trablusgarp igal etmesi olaylarnda Almanyann Osmanl mparatorluu karsnda yer almas ilikilerin gerilmesine neden olmutur. ki taraf
arasnda ilikilere zarar veren bir dier gelime de Balkan Savalar nedeniyle 1912 ylnda toplanan Londra Konferansnda Almanlarn ilk defa Osmanl
mparatorluunun topraklarnda kendilerine bir nfuz alan oluturulmas iin
ngilterenin rzasn alma abasdr.19 Fakat nne kan frsatlar iyi deerlendiren Alman diplomasisi zellikle Ermeni konusunda Osmanldan yana
tavrn devam ettirince ve Osmanl ordusunun reformu iin Alman subaylarn
stanbula gelmesiyle ilikiler dzelmeye balamtr. Bu arada ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurucular arasnda bulunan Enver Paann Almanyaya duyduu yaknln da Almanya-Osmanl ilikilerinin olumlu seyretmesine katks
olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
19. yzyldan itibaren Osmanl ordusunda grev alan Alman heyetleri
gerek ordunun modernlemesi gerekse Osmanl-Almanya ilikileri asndan
nemli rol oynamlardr. Helmut von Moltke, Johannes Kaehler, Colmar von
der Goltz liderliindeki askeri heyetler Osmanl mparatorluunda reformlara
katkda bulunmu ve sz konusu komutanlar orduda yksek rtbelere sahip
olmulardr. rnein; 1913 ylnda Limon von Sandersin bakanlndaki Alman askeri uzmanlar stanbula gelmi ve Sanders, Boazlarn ve stanbulun
savunmasn da stlenen Osmanl Birinci Ordusunun bana kumandan olarak atanmtr. Bu durum Almanya kart devletlerin tepkisine neden olmu
ve kriz yaanmtr. Daha sonra Sandersin ordu genel mfettilii grevine
getirilmesi ile kriz sona ermitir.20 Makalenin konusu asndan Gol Paa olarak bilinen Colmar von der Goltz zerinde durmak yerinde olacaktr. Goltzun
Dou Anadolu blgesindeki Ermenilerin yerlerinden iskan edilmesi gerektiini stratejik bir plan olarak ilk defa ortaya atan kii olduu iddia edilmektedir.
18 Mustafa olak, Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi, History Studies, Special Issue on
Balkan Wars (Balkan Savalar zel Says), Cilt:5, Say:6, Ankara 2013, s. 150.
19 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt No:8, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2011, s. 352.
20 Ibid.

Akademik
Bak
97

Cilt 8 Say 15
K 2014

M. Nail Alkan

yle ki, Deutsche Rundschau dergisinde yer alan bir yazsnda Goltz Paa,
Osmanl devletinin jeopolitik yapsnn korunmas iin, anlan devletin sadece
slami ve Asyal unsurlardan olumas gerektiini ve bu sebepten Hristiyan
Ermeni elere Osmanl devleti topraklar iinde yer olmadn savunmaktadr.21 Wolfgang Gustun Der Vlkermord an den Armeniern 1915/16 (Ermenilere Uygulanan Soykrm 1915/16) adl kitabnda von Vahakne N. Dadrian
tarafndan kaleme alnan giri ksmnda Goltz Paann Ermenileri Osmanl iin
stratejik bir tehdit olarak ifade ettii ve etnik unsur olarak tanmlad Anadolu Ermenilerinin Ruslarn doal yandalar olduklarndan, Trklerin savaa
girmeleri halinde, Rusyaya snr Dou Anadoludan Mezopotamya llerine
srlmelerinin Rusyaya kar etkili bir savunma yaplabilmesi iin kanlmaz
olduunu savunduu ifade edilmektedir.22 I. Dnya Savann ilk yllarnda Osmanl ordusunda grevli bir deniz subay olan Amiral Guido von Usedomun
gnlnde, Ermenilerin Almanlarn baars iin bir engel tekil ettii bu nedenle Ermenilerin uzaklatrlmas gerektii belirtilmektedir.23

Akademik
Bak
98

Cilt 8 Say 15
K 2014

Buchmanna gre Ermeniler Osmanl mparatorluunda ok rahat bir

ekilde yaadklar iin ayaklanmaya gerek duymamalarna ramen Rusyann
kkrtmalar sonucu ayaklanmaya balamlardr. Osmanl topraklarnda yzyllar boyunca sren Ermeniler, Araplar ve Trklerin bar ortamnn I. Dnya
Sava karlar uruna bozulduu ifade edilmektedir.24 Ruslarn o dnemde
bir Ermenistan devleti kurulmasn istemedii ancak Akdenize ini iin tek yol
olarak Dou Anadolu topraklar grldnden Ermenilerle ibirliine giriildii belirtilmektedir. I. Dnya Sava srasnda Osmanl ordusunun en st mevkilerinde danman ya da kumandan olarak Alman subaylar yer almaktayd.
Sava ortamnda Alman subaylarn Ermenilerin Ruslarla olan ibirliinden rahatsz olduklar iin Tehcir Kanununun karlmasna n ayak olduklar belirtilmektedir. Osmanl mparatorluunun cephe gerisinde askeri adan sakncal
bulduu blgelerdeki Ermenilerin, lke topraklar iinde, atmann olmad
daha emniyetli blgelere gnderilmesi kararnn, komuta kademesinde ve karagahlarda alan Alman subaylarn teklif ve nerileriyle verildii ifade edilmektedir.25 Hatta bu kararn uygulanmas srecinde birok Alman konsolosun
da ynetici ve teviki olarak bu srece katld ileri srlmektedir.26
Sevk ve skan Kanununun uygulamaya konulmas kararnn alnd dnemde Almanyann iki ynl bir politika izlediini sylemek yanl olmayacaktr. Bu erevede Almanyann bir yandan Osmanl mparatorluu ile mttefik
21 Collmar Freiherr von der Goltz, Strke und Schwche des trkischen Reiches, Deutsche
Rundschau, Cilt No: LXXXXIII, Ekim-Kasm-Aralk 1897, s. 95-119.
22 Ibid.
23 Ibid.
24 Bertrand Michael Buchmann, sterreich und das Osmanische Reich. Eine bilaterale Geschichte, Viyana
1999, s. 261.
25 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfusu, 9. Bask, Alkm Yaynlar, stanbul, 2006, s. 154.
26 Ibid.

1915 Ermeni Tehcir Karar ve Almanyann Etkisi

olarak, savataki durum erevesinde ilikilerini iyi tutmaya alrken bir yandan da Ermeniler hakknda alnan karar dorultusunda tilaf Devletlerine kar
kendisini savunmak durumunda olduu ifade edilmektedir.27 nk tilaf Devletleri Tehcir Kanununun esasen Osmanl ordusunda grevli Alman subaylar
tarafndan alndna dair bir kanaate sahipti.28 Alman Bykeli Hans Freiherr
von Wangenheim, I. Dnya Sava devam ederken Osmanl mparatorluuna
yollam olduu bir memorandum ile Ermenilere kar alnan askeri tedbirleri desteklemeye devam ettiklerini ifade etmitir.29 Tehcir Kanununun alnmasyla birlikte Ermenilerin ba savunucularndan Alman rahip Lepsius yeniden sahneye kmtr. Lepsiusun 29 Temmuz 1915 tarihli raporunda Tehcir
Kanununu bahane ederek Osmanlnn topraklarndaki btn Hristiyanlar
ya ldrerek ya da ge zorlayarak yok etmek istedii iddia edilmektedir.30 Bu
balamda Lepsiusun Samuel Huntingtondan nce Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda bir din atmas olaca tezini ortaya attn syleyebiliriz.
Tehcir Kanunu Ertesinde Almanyann Tutumu
I. Dnya Savann Almanyann yenilgisiyle sonulanmasnn ardndan
Almanyann Ermenilerin iskan edilmesi konusunda tutumunu tam anlamyla
deitirmi olduunu grmekteyiz. Sava dneminde Almanya, Ruslarla ibirlii yapmasn engellemek amacyla Ermenilerin iskan edilmesini desteklerken
sava sonrasnda Ermenilerin iskan konusunda kendini aklama politikas yrtmtr. Sava sonrasnda Almanyaya dikte edilen Versailles (Versay) Bar
Antlamasndan dolay tilaf devletleri Almanyay tazminat demek zorunda
brakmlar, ayrca Alman toplumunun kolaylkla stesinden gelemeyecei ar
artlar dayatmlar.31 Antlamann getirdii bu ar ykten dolay Almanya, I.
Dnya Sava sonras Ermeniler konusunda ikinci bir ykn altna girmek istememitir. Bu nedenle dnemin Almanya Dileri Bakanl Mstear Dr.
Wilhelm Solf, 1918 ylnda Johannes Lepsiusa bir grev vererek Lepsiusun
Ermenilerin iskan srasnda yaanan olaylar dolaysyla Almanyann susuzluunu kantlamasn istemitir. Bunun zerine Lepsius o dnemde Almanya
Dileri Bakanlnn arivlerindeki konuyla ilgili tm yazmalar elden geirerek Almanya Dileri Bakanl adna Mays 1919da bir kitap yaynlamtr.32 Almanya Dileri Bakanlnn esasen bu almann neticesinde iki tane
sonu grmek istediini syleyebiliriz. lk olarak bu alma ile Almanyann
susuzluunun kantlanmas ve konuyla ilgili hi bir sorumluluu olmad27
28
29
30

olak, a.g.m., s. 154.

Ibid.
Ibid.
Mustafa olak, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat -Johannes Lepsius rnei -,
Belleten Dergisi, Cilt: LXVI, Say: 247, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2002, s. 968.
31 Mary Fulbrook, Almanyann Ksa Tarihi (ev. Sabri Grses), Boazii niversitesi Yaynevi,
stanbul 2011, s. 159.
32 Johannes Lepsius (ed.), Deutschland und Armenien, 1914-1918:Sammlung diplomatischer Aktenstcke,
Tempelverlag, Potsdam 1919.

Akademik
Bak
99

Cilt 8 Say 15
K 2014

M. Nail Alkan

nn ortaya karlmas; ikinci olarak da belgeler nda tm sorumluluun

Osmanlda olduunun ifade edilmesidir. Lepsius bu iki sonucu da baar
ile ortaya karmtr. Bahsi geen konu ile ilgili aratrmalar yapan Wolfgang
Gust, Lepsiusun 1919 ylnda Almanya Dileri Bakanl adna yaynlad
kitap iin ilgin saptamalar yapmtr. Gusta gre, Lepsiusun konuyla ilgili
yaynlad 444 belge orjinal belgelerle karlatrldnda birtakm farkllklar
ortaya kmaktadr. Gust ak bir ekilde belgelerin maniple edildiini ifade
etmektedir. Fakat bu maniplasyonu Lepsiusun deil Lepsiusa Almanya Dileri Bakanl arivlerini aan ve bu belgeleri nne sunan Alman Dileri
Bakanlnn yaptn belirtmektedir.33 Ayn iddiay Yeni Lepsius olarak ifade edilen Alman sosyolog Tessa Hofmann34 da tekrarlamtr.35 Wolfgang Gust
bu erevede Lepsiusun grevini drt cepheli bir yapya benzetmektedir. Buna
gre ilk cephe Almanyay aklamak, ikinci cephe Osmanly sulamak, nc
cephe Almanya Dileri Bakanlnn belge ihtiyacn salamak ve son cephe
de Ermenilerin gvenini kazanmaktr.36
I. Dnya Savann sona ermesinin ardndan Almanyada Ermeni iskan
srasnda yaanan olaylar her daim gndemde kalmaya devam etmitir. 15 Mart
1921 tarihinde Talat Paann Berlinde bir Ermeni olan Soghomon Tehlirian
tarafndan ldrlmesi zerine grlen davann Almanlarn Ermeni iskanna
ilikin bak asn ifade ettiini syleyebiliriz. Dava Talat Paa Davas olarak
Alman ve dnya basnnda yer almtr. Sank olan Tehliriann adnn davaya
verilmesi gerekirken Almanlar davaya Talat Paann adn vermeyi uygun grmlerdir.37 Almanyada Ermeni iskanyla ilgili tartmalar 1960larn sonundan itibaren Alman Ermeni Cemiyetinin yeniden faaliyete gemesiyle tekrar
ba gstermitir.38 Almanyadaki Ermeni kurulularn almalar neticesinde
Ermenilerin iskan konusu Alman Parlamentosuna tanmtr. Almanyann
bu konuda kendini aklama almalar 2000li yllardan gnmze kadar halen
devam etmektedir. CDU/CSU (Hristiyan Demokrat Birlii / Hristiyan Sosyal
Birlii) partileri tarafndan 22 ubat 2005 tarihinde Alman parlamentosuna
Akademik
Bak
100

Cilt 8 Say 15
K 2014

33 WolfgangGust,Verffentlichungen:WermanipuliertedieDokumenteinDeutschlandundArmenien?,
http://www.wolfgang-gust.net/armenocide/gusthome.nsf/d3cb8075f11223b4c12572ef004f2e81/e2914
56a34f282aec12572cd004dbc56!OpenDocument, Eriim tarihi 31.10.2014.
34 Ayrntl bilgi iin bkz: Tessa Hofmann, Die Armenier. Schicksal, Kultur, Geschichte, Das Andere,
Nrnberg 1993.
35 Bar zdal, Dou Sorunu kapsamnda Almanyann Ermenilere ynelik izledii politikalarTessa Hofmann ddialarnn Analizi ve Kritii, Metin Hlag, akir Batmaz, Glbadi Alan
(Yayna Hazrlayanlar), Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, Cilt:1, Erciyes niversitesi Yaynlar,
Say:163, Kayseri 2009, s. 315.
36 Wolfgang Gust, Magisches Viereck Johannes Lepsius, Deutschland und Armenien http://
www.armenocide.de/armenocide/armgende.nsf/GuidesView/MagischesViereckDe?OpenDocu
ment, Eriim Tarihi: 28.08.2014.
37 Mustafa olak, Talat Paa Davas kararna Berlindeki Mslmanlarn Tepkisi ve Alman
Hkmetinin Tutumu http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-63/talat-pasa-davasi-kararina-berlindekimuslumanlarin-tepkisi-ve-alman-hukumetinin-tutumu
38 Jrgen Gottschlich, Schweigsamer waffenbruder http://www.taz.de/!144780/

1915 Ermeni Tehcir Karar ve Almanyann Etkisi

Ermenilere Kar 24 Nisan 1915de Balayan Srgn ve Katliamlarn 90. Yldnmn Anma / Almanya, Trkler ve Ermenilerin Birbirlerini Affetmelerine
Katk Salamal balkl bir nerge verilmitir. Bu nerge 15 Haziran 2005 tarihinde 1915 Ylnda Ermenilerin Tehcir ve Katledilmesini Hatrlama ve Anma
/ Trkler ve Ermeniler Arasnda Barn Salanmasna Almanya Katkda Bulunmak Zorundadr balyla Parlamentodaki tm siyasi partiler tarafndan kabul edilmitir.39 Alman Parlamentosunun kabul ettii sz konusu nerge incelendiinde dikkat eken bir husus gze arpmaktadr. nerge iinde Lepsiusa
drt kez atfta bulunulmutur. Bu erevede nergenin tek tarafl bir gr ekseninde yazld sylenebilir. Lepsiusun grlerinin ne kadar yanl olduu
ortadayken Almanyann konuyla ilgili kabul ettii nergede halen Lepsiusa
atfta bulunmas eletirilere maruz kalmaktadr.
Sonu
Ermeniler Osmanl mparatorluunda dier aznlklar ve gayri mslimler gibi
hogr ortamnda yaamlardr. mparatorluun st kademelerinde nemli
grevler almlardr. Ancak Osmanl mparatorluunun gerileme srecinde,
sanayi devrimi ile lkelerin yneldii smrgeci politikalar ve milliyetilik
akmnn etkisiyle Ermeniler isyan faaliyetleri balatm ve bu isyanlar katliamlara dnmtr. Osmanl mparatorluunun Ermenilerin isyan ve katliamlarna kar alm olduu blgesel gvenlik tedbirlerinin yetersiz kalmaya
balamas zerine 1915 ylnn Mays aynda Sevk ve skan Kanunu karlarak
Ermenilerin nakledilmesi ngrlmtr. Nakil srasnda yaanan ve iki taraftan da can kayplarna neden olan olaylar sebebiyle Tehcir Kanunu gnmze kadar sren tartmalar beraberinde getirmitir. Tehcir Kanunu Osmanl
mparatorluunun alm olduu bir gvenlik tedbiri olmasnn yannda bu
tedbirin alnmas srecine etki eden en nemli unsurlardan biri de Almanya olmutur. Alman imparatorlarnn Osmanlda yaayan Ermenilere ynelik
politikalar uluslararas karlar erevesinde deime gstermitir. Bismarck,
Osmanl mparatorluu ile ilikilerin bozulmamas adna Ermeniler konusunda
daha ihtiyatl bir politika izlerken, II. Wilhelm zellikle Alman rahip Lepsiusun
Ermeniler lehine yazd kitaplardan etkilenerek Osmanl mparatorluunun
Ermenilere ilikin politikalarn eletirmitir. Ancak ilikiler I. Dnya Savana
doru yeniden rayna oturmu, iki taraf mttefik olarak I. Dnya Savana dahil
olmutur. I. Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluu-Almanya ilikileri
zirveye kmtr. zellikle askeri ilikiler bu dnemde n plana km, Osmanl ordusunun modernizasyon almalar Alman askeri heyetlerine teslim edilmitir. Yzba Helmut Von Moltke ile balayan bu sre Mareal Liman Von
Sanderse kadar gelierek devam etmitir. Bu srete kimi Alman askerlerin
Osmanl ordusunda en yksek rtbelere kadar kt grlmektedir. Osman39 Deutscher Bundestag 15. Wahlperiode, Drucksache 15/5689, 15. 06. 2005, Erinnerung und
Gedenken an die Vertreibungen und Massaker an denArmeniern 1915 Deutschland muss zur Vershnung
zwischen Trken und Armeniern beitragen.

Akademik
Bak
101

Cilt 8 Say 15
K 2014

M. Nail Alkan

l mparatorluunda Alman askerlerin etkisi aratrldnda I. Dnya Sava

dneminin en tartlan sre olduu gzkmektedir. zellikle savan balangcndan ksa bir sre sonra Ruslarla ibirlii yapmalarnn engellenmesi
amacyla Ermenilerin iskan edilmesine Alman askerlerinin etkisiyle karar verildiine ilikin gelimeler iskan srasnda can kaybna neden olan olaylarla ilgili
olarak Almanyann da sorumluluu bulunmas durumunu ortaya karmtr.
zellikle 1914-1918 yllar arasnda Almanlarn Osmanl ordusundaki etkisi
yadsnamaz bir durum olarak ortaya kmaktadr. Konu ile ilgili saysz kaynak
ve aratrma sz konusu iken Almanya bugn halen olaylar hakknda herhangi
bir sorumluluk stlenmemekte ve kendisini bu olaylarn dnda tutmaya almaktadr. I. Dnya Sava srasnda Almanya, mttefiki Osmanlnn desteini
kaybetmemek iin Ermeni iskan kararn desteklerken, sava sonrasnda zellikle tilaf Devletlerinin kendisini sulamas zerine Lepsius, Hoffman ve Gust
gibi konuyla ilgilenen yazarlarla kendisini aklamaya almtr. Eer Almanya,
Ermeniler ile Trkler arasnda konu ile ilgili bir uzla yaratmak istiyorsa Lepsisus kadar Trk bilim insanlarnn eserlerini de dikkate almaldr.
Kaynaklar

Akademik
Bak
102

Cilt 8 Say 15
K 2014

ADANIR Fikret, Die armenische Frage und der Vlkermord an den Armeniern im Osmanischen Reich. Betroffenheit im Reflex nationalistischer Geschichtsschreibung, in: Loewy, H. und Moltmann, B. (Hg.), Erlebnis-GedchtnisSinn. Authentische und konstruierte Erinnerung, Frankfurt 1996.
ALVER Fusn, Ulus tesi Tasarlanm Cemaat Olarak Ermeni Diasporasnn
Almanyada Politik Halkla likiler almalar Ve Geleneksel Ve Yeni Medyay
Politik Mcadelede Arasallatrmas, Uluslararas Kafkasya Kongresi Bildiriler
Kitab, Kocaeli, 2012, s. 702-230.
AYHAN Veysel, Ermeni Kimliinden Ermeni Sorununa Gei Srecinde Rol
Oynayan sel Ve Dsal Faktrler, Uluda niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 24, Say 1, 2005, s. 45-81.
BAEC Yahya, XIX. Yzyln Sonlarnda Anadoluda kan Ermeni syanlarna Kar Osmanl Devletinin Ald Askeri Tedbirler, Erciyes niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi, Say:24, 2008, s. 317-331.
BARTH Hans, Trk Savun Kendini (ev. Seluk nl), Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf, stanbul 1988.
BAYHAN Ersen, Ermeni Sorunu ve Bugnk Alman Politikas, Tarihten Gncellie Ermeni Sorunu Tahliller-Belgeler-Kararlar-, Kaynak Yaynlar, stanbul 2001.
BERL Mehmet, Alman Belgelerine Gre Ermeni Meselesi ve Avrupa Emperyalizmi, 18781896, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say:125, Nisan 2000,
s.83-97.
ALIK Ramazan, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamid Dneminde Ermeni Olaylar, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000.

1915 Ermeni Tehcir Karar ve Almanyann Etkisi

ALIK Ramazan, Armeniermorde im Jahre 1915?, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XVI, S. 46, Mart 2000, http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIce
rik&IcerikNo=304,
OLAK Mustafa, Mttefik Almanya le htilaf: Ermeni Meselesi, History Studies,
Special Issue on Balkan Wars (Balkan Savalar zel Says), Cilt:5, Say:6,
Ankara 2013, s.149-164.
OLAK Mustafa, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat -Johannes
Lepsius rnei, Belleten Dergisi, Cilt: LXVI, Say: 247, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2002, s. 967-990.
DEUTSCHER BUNDESTAG, 15. Wahlperiode, Drucksache 15/5689, Erinnerung und
Gedenken an die Vertreibungen und Massaker an denArmeniern 1915 Deutschland muss zur Vershnung zwischen Trken und Armeniern beitragen, 2005.
ERBENG Trkan ve Emin Kutlu, Ermenilerin Trklere Yaptklar Katliamlar Ve Tehcir Uygulamalar Belgeseli, Kasta Yaynevi, stanbul 2006.
FULBROOK Mary, Almanyann Ksa Tarihi (ev. Sabri Grses), Boazii niversitesi Yaynevi, stanbul 2011.
GENCER Mustafa ve Mehmet Cebeci, Die Deutsch-Trkischen Beziehungen in
der Epoche Abdlhamids II. (1876-1908), Die Rolle Deutschlands in der Trkischen
Auenpolitik unter Besonderer Bercksichtigung der Bulgarischen, gyptischen
und Armenischen Frage, History Studies, Volume 3/2, 2011, s. 409-413.
GUST Wolfgang, Verffentlichungen: Wer manipulierte die Dokumente in Deutschland und Armenien, http://www.wolfgang-gust.net/armenocide/gusthome.nsf/d3cb8075f11223b4c12572ef004f2e81/e291456a34f282aec12572cd004db
c56!OpenDocument , 31.10.2014.
GUST Wolfgang, Magisches Viereck Johannes Lepsius, Deutschland und Armenien, http://www.armenocide.de/armenocide/armgende.nsf/GuidesView/
MagischesViereckDe?OpenDocument, 28.08.2014.
GM Burak, Alman Federal Meclisinin Szde Ermeni Soykrmn Tanmasnn Nedenleri ve Siyasal Protestanln Rol zerine, Ermeni Aratrmalar,
Say 2021, K 2005-lkbahar 2006, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr
&Page=DergiIcerik&Icerik No=398, 25.10.2014..
HENRICH, Christian Johannes, Die Armenische Minderheit im Untergehenden Osmanischen
Reich, Christian Johannes Henrich, Wolfgang Gieler
(ed.), Trkisches Europa- Europische Trkei, Bonn, 2008, s. 183-208.
HOFMANN Tessa (ed), Der Vlkermord an den Armeniern vor Gericht - Der Proze
Talaat Pascha, Reihe Progrom, Gttingen 1980.
HOFMANN Tessa, Die Armenier: Schicksal, Kultur, Geschichte, Das Andere Verlag,
Nmberg 1993.
HOFMANN Tessa, Armenier und Armenien, Heimat und Exil, Rowohlt Verlag, Hamburg 1994.

Akademik
Bak
103

Cilt 8 Say 15
K 2014

M. Nail Alkan

Akademik
Bak
104

Cilt 8 Say 15
K 2014

HOFMANN Tessa, Die Armenier. Schicksal, Kultur, Geschichte, Das Andere Verlag,
Nrnberg 1993.
KANTARCI enol, Tarih Boyunca Trk Ermeni likileri Ve Ermeni Sorununun
Ortaya k, 30 Austos 2007, http://www.turksam.org/tr/makale-detay/761tarih-boyunca- turk-ermeni-iliskileri-ve-ermeni-sorunu-nun-ortaya-cikisi,
23.09.2014.
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Cilt No:8, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2011.
KILI Selami, Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr. Johannes Lepsius, T.C. Babakanlk Atatrk Kltr, Dil Ve Tarih Yksek Kurumu,
http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-51/ermeni-dostu-olarak-taninan-bir-almandin-adami-dr-johannes-lepsius, 15.05.2014.
LEPSIUS Johannes, Deutschland und Armenien 1914-1918 Sammlung Diplomatischer Aktenstcke-, Donat und Temmen, Bremen 1986.
LEPSIUS Johannes (ed.), Deutschland und Armenien, 1914-1918:Sammlung diplomatischer Aktenstcke, Tempelverlag, Potsdam 1919.
MEM Ekrem, Ermenilerin Kkeni Ve Gemiten Gnmze Trk-Ermeni likileri (The Origin of Armenians and Turk-Armenian Relations From Past Until
Today), Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:7, Say:1, Haziran
2005, s. 1-11.
ORTAYLI lber, kinci Abdlhamid Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 479, 100. Doum
Ylnda Atatrke Armaan Dizisi: 24, Ankara 1981.
ORTAYLI lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfusu, 9. Bask, Alkm Yaynlar,
stanbul, 2006.
ZDAL Bar, Dou Sorunu Kapsamnda Almanyann Ermenilere Ynelik zledii Politikalar- Tessa Hofmann ddialarnn Analizi ve Kritii, Metin Hlag, akir Batmaz ve Glbadi Alan (Yayna Hazrlayanlar), Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler Cilt:1, Erciyes niversitesi Yaynlar, Say:163, Kayseri 2009.
ZGNL Cem, Der Mythos Eines Vlkermordes, nel Verlag, Kln 2006.
SAUPP Norbert, Das Deutsche Reich und die Armenische Frage 1878-1914,
Kln 1990.
SCHAEFGEN Annette, Schwieriges Erinnern: Der Vlkermord an den Armeniern, Metropol Verlag, Berlin 2006.
SYLEMEZOLU ahin Ali, Die Andere Seite Der Medaille, nel Verlag, Kln 2005.
TEPEKAYA Muzaffer, Osmanl-Alman likileri (1870-1914), Trkler, Cilt:13,
Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s. 40-50.
VON DER GOLTZ Collmar Freiherr, Strke und Schwche des trkischen Reiches, Deutsche Rundschau, Cilt No: LXXXXIII, Ekim-Kasm-Aralk, Berlin 1897,
s. 95-113.
YILDIZ zgr ve Gke Akbulut, 1915ten Gnmze Tehcir (Since The Deportation 1915), The Journal Of Academic Social Sciences Studies, Volume:5, Issue:2,
2012, s. 379-393.