Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
ZGR ALGAN
KOCAEL - 2006
T.C.
KOCAEL NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS
ZGR ALGAN
ANABLM DALI
: MMARLIK
PRORAMI
: MMARLIK
TEZ DANIMAN
KOCAEL - 2006
T.C.
KOCAEL NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS
Tezi Hazrlayan
: ZGR ALGAN
Tezin Kabul Edildii Enstit Ynetim Kurulu Tarihi ve No: 12/07/2006 2006/13
Yrd.Do.Dr. Deniz
DEMRARSLAN
Yrd.Do.Dr. Sleyman
KIRIMTAYIF
KOCAEL - 2006
Yrd.Do.Dr. Tahsin
CANBULAT
SUNU
Trk toplumunda yaam alkanlklar ve toplum kltr unsurlar evresinde
gelien mobilya, 19.yy Osmanl-Trk yaamnda mobilya kullanm, Tanzimat
fermanyla balayan batllamann Osmanl saraylarndaki mobilyalara yansmas
zellikle Dolmabahe Saray incelenmitir.
Dolmabahe Sarayna giren mobilyalarn bilgilerin gelecek nesillere
aktarlmas iin tez konusu olarak belirlenerek saray ierisinde incelemeler yaplm.
Fotoraf, video v.b. dijital ortama aktarlmtr.
Bu almann seilmesi, yrtlmesi ve ynlendirilmesinde katklar olan
danmanm Yrd.Do.Dr. Deniz DEMRARSLANa, aratrmann srecinde
yardmlarndan dolay Milli Saraylar Daire Bakanl Dolmabahe Saray mobilya
seksitonu Yaar YILMAZa,
II
NDEKLER
SUNU
II
NDEKLER
III
ZET
VI
ABSTRACT
VII
KISALTMALAR
VIII
RESM LSTES
IX
EKL LSTES
XI
TABLO LSTES
XI
1. GR
2. MOBLYA KAVRAMI
YY
OSMANLI
7
SARAY
MOBLYASININ
RDELENMES;
DOLMABAHE SARAYI
12
12
18
18
19
3.1.3.1.Mabeyn-i Hmayun
20
3.1.3.2.Muayede Salonu
24
3.1.3.3.Harem-i Hmayun
25
26
26
26
27
27
27
III
27
32
33
35
36
37
40
43
44
46
47
52
4. DOLMABAHE
SARAYINDAK
MOBLYALARDA
KULLANILAN
65
65
4.1.1. Ahap
65
67
67
4.1.3. Metal
69
4.1.4. Deme
72
4.1.4.1.Mobilya Demecilii
4.1.5. Talar
4.2. Dolmabahe Sarayndaki Mobilyalarn Ssleme Teknikleri
75
77
80
4.2.1. Marketri
80
4.2.2. Kakma
87
4.2.2.1.Gm Kakma
87
4.2.2.2.Aa Kakma
87
88
89
92
4.2.3. Filato
92
93
95
IV
4.2.5. Lake
96
4.2.6. Oyma
97
97
98
100
6. SONU
106
7. KAYNAKA
108
ZGEM
19.YY
BATILILAMA
ETKSYLE OSMANLI
SARAYINA
VI
SUMMARY
n our country when the studies of thesis in bachelars degree abaut the
domestc place are examined, it is seen that humanbeings- place relationship, its
effect on culture, psychology, sociology, comfort- elasticity, aesthrtic sense,
perception in place design, types of places and its elements especi ally on furniture.
However, when the scientific studies abaut the history of furniture are examinrd it is
paid attentin of mechaical, physial and biological conditions on the productin
materials of furniture, on the other hand in our country the hobit ofusing furniture
and the scientifi researches on the culture of furniture in Turkish society are not
equgh. In this research, on one hand, the life hobits in Turkish society and the
concept of furniture which develops with the elements, of the culture of society are
exam.ned in detail Especially in the 19 th century the life of ottomans and Turks the
usage of furniture design and production of furniture were dealt with araund the
otoman Raloces The concep furniture was examined in the example of the palace of
Dolmabahe.
VII
KISALTMALAR
TBMM
MS.
Milli Saraylar
No.
Numara
S.
Sayfa
a.g.k
Ad geen kitap
a.g.m
Ad geen makale
Yzyl
Yay.
Yayn
T.T.K.
VIII
FOTORAF LSTES
Resim 1:
Topkap Saray
Resim 2:
13
Resim 3:
17
Resim 4:
Mefruat Dairesi
18
Resim 5:
Kk Binek Salonu
20
Resim 6:
Muayede Salonu
23
Resim 7:
24
Resim 8:
Tamirhane-i Hmayun
27
Resim 9:
33
Resim 10:
91 Numaral Oda
33
Resim 11:
35
Resim 12:
36
Resim 13:
38
Resim 14:
Krmz Oda
39
Resim 15:
41
Resim 16:
43
Resim 17:
Dedikodu Koltuu
44
Resim 18:
Mzik Odas
45
Resim 19:
48
Resim 20:
Dolmabahe Saray
49
Resim 21:
50
Resim 22:
53
Resim 23:
54
Resim 24:
55
Resim 25:
55
Resim 26:
56
Resim 27:
57
Resim 28:
IX
Resim 29:
59
Resim 30:
Zlvecheyn Salonu
59
Resim 31:
Zlvecheyn Salonu
60
Resim 32:
Zlvecheyn Salonu
60
Resim 33:
61
Resim 34:
Harem Koridoru
61
Resim 35:
62
Resim 36:
Pembe Salon
63
Resim 37:
Caml Kk
64
Resim 38:
Ahap masa
65
Resim 39:
66
Resim 40:
Ahap masa
67
Resim 41:
70
Resim 42:
70
Resim 43:
71
Resim 44:
71
Resim 45:
74
Resim 46:
74
Resim 47:
75
Resim 48:
78
Resim 49:
78
Resim 50:
79
Resim 51:
79
Resim 52:
85
Resim 53:
mcevher dolab
86
Resim 54:
86
Resim 55:
87
Resim 56:
93
Resim 57:
95
Resim 58:
EKL LSTES
ekil 1 :
12
ekil 2:
17
ekil 3:
98
TABLO LSTES
Tablo 1:
29
Tablo 2:
30
BLM 1
1 GR
lkemizde gebe hayatndan yerleik dzene geiin yakn olmas i mekan
ve mobilya kltrmzn batllama dnemine dein dar kapsaml ve az eitlilikte
kalmasna etkili olmutur. Gebe hayatnda adrlar btn ilevlere olanak
salayacak ekilde dzenlenmitir. adr iinde eyalar bir yerden bir yere kolaylkla
tanabilir nitelikte ve az saydadr. Mobilya olarak ise eyalarn konulduu sandktan
baka bir ey kullanlmamtr. Yava yava gebelikten yerleik dzene geilmi
fakat gebe hayatnn alkanlklar yeni dzenin biimlenmesinde etkili olmutur.
Geleneksel mimaride mekanlar yine ok ileve imkan veren ve deiebilen
zelliklerdedir. Mobilya ise yine ok azdr. Mekan iinde sabit oturma (sedir), sabit
dolap ve raflar bulunmakta masa ve yatak grevi gren gibi dier mobilyalar ise
gerektiinde kaldrp tekrar konabilen hareketli eyalardr. Gebe hayatnda
kullanlan hareketli, ok amal mekan anlay uzun sre devam etmitir. Ancak
Osmanllarn son zamannda ve Cumhuriyet dnemi sonrasnda yurt dndan
getirilen mobilyalarla eitlilik olumaya balamtr. Zaman iinde yurtdndan
getirilen ve daha sonra da lkemizde retilen yabanc kaynakl mobilya ve mobilya
anlay hkim olmutur. Yine de lkemize zgn, bir mobilya kullanm ve tasarm
anlay uzun sre eitli nedenlerle ok etkin olamam, gelimemi ve
eitlenememitir.
Son yllarda tm dnyada olduu gibi lkemizde i mimarln nemli bir
tasarm dal haline gelmesi gerek mekn gerekse mobilya konusunda ok hzl
gelime ve deiime neden olmutur. Gnmzde farkl gelir ve kltr gruplar ile
eitli kullanmlara ynelik retilen mobilyalarn tasarm ve retim sreleri birok
bilimsel aratrmaya konu olmutur.
Mobilya tasarm ve mobilya retim teknikleri zerindeki etkilerinin de
tesinde bu konuda tarihi eser nitelii bulunan mobilyalarn bir kltr miras olarak
kabul edilmesi olarak ele alnmal ve bu dorultuda tasarm, tasarm tarihi ve retim
teknikleri asndan nem tayan mobilyalarn incelenmesi, ve tm kapsamlarnn
detaylca irdelenerek nemli alma alanlar oluturulmaldr. Bu almada
yukarda belirtilen amalar dorultusunda belirli alardan eitli niteliklere sahip
mobilyalarn tm ynleriyle tannmas, kullanm alanlar, tasarm ve dnem
asndan
incelenerek
sistematik
almann
ilk
temeli
atlm
ilgili
uzmanlarla
grmeler
yaplarak,
bilgi
edinme
safhas
gerekletirilmitir.
Ksaca sylemek gerekirse, bu alma sonucunda i mekn-mobilya
stillerinin temel zelliklerinin belirlenmesi, konunun birok ynyle netletirilmesi
ve
bu
konuda
oluturulacak
bilgi
zemini
zerine
katklarn
salanmas
BLM 2:
2. MOBLYA KAVRAMI
Mobilyann grsel ve iitsel bir tasarm olarak zellikle tanmn yapmak ve
gnmze kadar olan oluumunu incelemek gerekmektedir.
Kltrel yapnn temel gstergelerinden biri olan mobilya, farkl kltr, ilev
ve zaman dilimlerinde, toplumlarn yerleik hayata gemeleriyle sadece barnmak ve
zorunlu ihtiyalar karlamak adna deil, sosyallemenin beraberinde getirdii bir
olgu olarak da karmza kar.
lk insann oturma, yatma gibi doal baz ihtiyalarn karlamak iin
kulland elerle balayan mobilya, eitli amalarla kullanlmak zere ta, ahap,
metal, plastik, mermer, cam, kuma, deri gibi malzemelerle yaplan eyadr. 1
ngilizcede mobilya anlamnda kullanlan Furniture kelimesi Furnsh
kelimesinden tremi olup, tehiz etmek, donatmak,2 anlamna gelmektedir.
Almancada Mobel, Franszcada Mobilier olan mobilyann.
Dier tanmlara bakldnda ise;
Deme eyas, mefruat3
Oturulan yerlerin sslenmesine ve trl amalarla donatlmasna yarayan,
tanan eya4
Oturulan, yemek yenilen, allan, yatlan yerlerin denmesine yarayan
tanabilir eyalara verilen genel ad.5 ve
nsann kullanmas iin gerekli olan, tanabilir eyler.6 eklinde
tanmland grlmektedir.
Mobilya kelimesinin kkeninde mobil szc vardr. Mobil Latincede
devingen anlamna gelmektedir.7 Devingen olan, tanabilir her eyi mobil kk ile
aklanabilmektedir. Sonuta mobilya bir mekn insann yaam koullarna
uydurmada ara kesittir. Dolaysyla, bir mekn tamamlayan en nemli olgudur.
13
olduu ilte, yastk, kilim gibi dokumaclk rnleridir. Eyann mimari ile
btnlemesinin ekonomik snrlamalarla bir ilikisi yoktur. Tm bu zellikler
zenginlerin ve sultanlarn saraylarnda izlenebilmektedir.15
Geleneksel Trk Evinde, oturma alanlar, odann yanlarna ekilmitir.
Ortadaki alan ise, ok amal olarak kullanlmak zere bo braklmtr. Bylece
sedirlerin yap iinde deimez bir yeri ve biimi olumutur.
Trk insannn en eski yaantsndan beri aina olduu ilte, yastk ve hal
gibi dokumaclk rnleri ise odann eyasn btnlemekte olup Trk kltrnn
etkisinden dolay Sultanlarn saraylarnda da grmekteyiz. Bilindii zere Osmanl
devletinde slahat ve yenilik hareketleri saraydan kaynaklanmtr. Buna gre batdan
gelen etkiler, alafrangalamaya balayan yaam tarz, padiahlar tarafndan yaplan
XIX. yzyl saraylarnda kendini hissettirir.
2.2. 19.YY. Batllama Etkisiyle Osmanlda Mobilya Kullanm Alkanlnn
Deimesi
19. yzyln sonunda Anadoluda mobilya ve ev eyalarnda batllama
etkisiyle bir deiim meydana geldii grlmektedir. 19. yzyl zellikle Osmanl
bakenti stanbul iin bir dnm dnemiydi. Modernleme/ batllama hareketleri
hz kazanmtr. Bat sermayesinin Osmanl pazarna girii ve artan nfus sosyal
yapda ve ehirde deiikliklere sebep olmutur. Ayn zamanda bu dnm ev
demesine de yansmtr. Avrupallar, aznlklar ve Osmanl sekinleri hep birlikte
bat tarz mobilyalarn kullanmnn yaylmasnda nemli rol oynamlardr. Bu
dnemde apartmanlar ve sra evler gibi yeni bina tipleri de ilk kez grlmeye
balanmtr. zellikleri ve ortaya k hedefleri geleneksel bina tiplerinden
farkldr. Geleneksel Osmanl evinde oda ve sofa en nemli unsurlard. Oda, yemek,
oturmak ve yatmak gibi farkl ilevler iin kullanlmaktayd. Sedir, minder ve ilte
eitli tekstil rtlerle birlikte Osmanl evinin deniinde kullanlan baslca ev
eyalaryd. Ge 19. yzylda odann ok ilevlilik zellii hem geleneksel ev
tiplerinin kullanmnda hem de yeni bina tiplerinde deimeye balamasna neden
olmutur. Byk maazalar, yerel marangozlar ve Mektebe-i Sanayi bat tarz ev
eyalar ve mobilya kullanmnda nemli rol oynamlardr.
15
Kaynak: www.wikipedia.org/wiki/topkap
Topkap Saraynda sembolleen bu geleneksel yaama biimi ve bu sistemi
destekleyen retim dzeni, bata stanbul olmak zere mparatorluun btn
blgelerinde kurulan dzenin desteiyle gelimiti.
Dier yandan, Batdaki Sanayi Devrimi, gl etkilerini 1750li yllardan
sonra Osmanl mparatorluu zerinde de hissettirmeye balamt. III. Selim
dneminde, Avrupa yapm ilk mobilyalar, Topkap Sarayna girmeye balamtr.
Yzlerce yl boyunca bir kimlik olarak gelitirilmi olan hal-sedir-sandk-paravan
drtls, artk iskemle-masa-dolap lsnn oluturduu yeni bir kimlie
dnmtr. Belki Saray iindeki meknlarda geleneksel sistem hala geerliliini
srdrrken yeni ilevler ve meknlar, oralarda ister istemez byk bir deiim
zorunluluu getirmitir.
Topkap Saraynda sembolleen bu geleneksel yaama biimi ve bu sistemi
destekleyen retim dzeni, bata stanbul olmak zere mparatorluun btn
blgelerinde kurulan dzenin desteiyle gelimiti.
Galata ve Pera blgesi, Ofis mobilyalar, iskemleler, koltuklar, dolaplar,
kasalar ve eitli iyeri donanmlar, artk geleneksel hal-kilim-sandk-paravan gibi
mobilyalara uygun deildir.
10
11
12
BLM 3:
3. 19. YY OSMANLI SARAY MOBLYASININ RDELENMES:
DOLMABAHE SARAYI
19.yy.da Bat tarz mobilya ilk olarak Saraylarda ortaya kmtr.
Dolmabahe Saray Bat tarz mobilyann hem retim hem de kullanm andan
byk nem tad iin bu blmde zellikle Dolmabahe Saraynn genel mekan
zelliklerine deinilmitir.
ssleme
ve
T. Gautier
Dolmabahe Saray, TBMM Milli Saraylar Yaynlar st.1995, s.23
13
18
Balyan ailesi be kuak boyunca Osmanl Devletinde mimarlk yapm, Ermeni kkenli bir ailedir.
Geleneksel Osmanl mimarlnn bat semecilii dorultusunda deiimini hzlandrmlardr.
Meremmeti Bali Kalfann olu Krikor Balyan (1764-1831), III. Selim dneminde Hassa mimarl
yapt. Sonralanr II.Mahmudun da gvenini kazanarak nemli yaplar gerekletirdi. Krikor
Balyann lmnden sonra yerini alan olu Garabet Amira Balyan (1800-1866) stanbulun birok
nemli yapsnn mimardr. Bunlar arasnda II.Mahmudun trbesi (1840), Hereke fabrikas (1843),
Ortaky Camisi (Nigoos Balyan ile birlikte 1854), Dolmabahe Saray (Nigoos Balyan ile birlikte
1848-1856), bugnk Mimar Sinan niversitesi olan Cemile ve Mnire Sultan Saraylar (1856-1859)
balca yaplar arasmda yer alr.
Garabet Balyann oullan Nigoos (1826-1858), Sarkis (1831-1899) ve Agop Balyan da (1838)
mimard. Babasnn almalarna katlarak deneyimini arttran Nigoos, Abdlmecidin sanat
danman oldu ve yerli mimarlara Avrupa mimarln tantmak amacyla bir okul kurdu. Nigoosun
nemli yaplar arasnda Dolmabahe Camisi olarak bilinen Bezmialem Valide Sultan Camisi (18521854), Ihlamur Kasr ve Ksu Kasn yer alr.
Sarkis ounlukla Agopun tasarlad binalarn uygulamasn stlendiinden kardeinden daha fazla
tannd. nemli yaplan arasnda Beylerbeyi Saray (1865), raan Saray (1863-1871), Mekteb-i
Tbbiye-i ahane (Bugnk Galatasaray Lisesi), Maka Silahhanesi (Bugnk it Maden fakltesi)
saylabilir.
Balyanlar son dnem Osmanl mimarlnn nde gelen ustalardr. Osmanl mimarlnn gelenekten
uzaklaarak Batya ald 19.yyda zellikle stanbul grnmn deitiren birok byk yapya
imzalarn atmlardr. Avrupa mimarlnda o dnemde geerli olan semeci tutumu benimseyen
Balyanlarn gerekletirdii en nemli ve byk yaplardan biri Dolmabahe Saraydr. Saray Avrupa
mimarlnn belirli etkilerini tamakla birlikte, zellikle plan zmndeki Osmanl-Trk eler
nedeniyle herhangi bir Bat slubuna da tam anlamyla uymaz. Balyanlar yaplarnda Bat
mimarlnn zelliklerini kullanm, ama geleneksel Osmanl-Trk elerini de gz ard
etmemilerdi. Osmanllar Ansiklopedisi,.Yaamlar ve Yaptlaryla, Cilt: 1, s.289-294.
19
Dolmabahe Saray, A.g.k. s.20.-21.
14
20
15
Dolmabahe Saray, byk bir ana ktleyle onu evreleyen ve hem ynetim
hem de sosyal hayat karlamaya ynelik yaplardan olumaktadr. Bu yaplar, ana
ktleyi evreleyen bahelerin yksek duvarlarnn iinde ve dnda olmak zere,
zelliklerine gre bir dalm gsterirler. Asl saray Mabeyn, Hnkar, Muayede
(Bayramlama) salonu, Valide Sultan, Kadnefendiler, ehzadeler dairesi ile Veliaht
dairesini kapsamaktadr. Binalar hari tamam 16670m2 alana yaplan Dolmabahe
Saraynn balant binalar; Hazine, Kzlaraas, Musahipler, Harem Kapclar,
Mefruat daireleri ile Kuluk ve Hareket (Zelzele) kkleridir. atlyeleri,
dkmhane, marangozhane ve ahane binalar 1860-1863 yllarnda II.Abdlmecid
tarafndan Sarkis Balyana yaptrlan 27m yksekliinde 4 cephesinde saat bulunan
saat kulesi, balant binalar arasnda saylabilir.
Ana yap ve evresi u yaplardan olumaktadr:
1. Saat Kulesi
2. Hazine Kap
3. Hazine-i Hassa Dairesi
4. Eski Mefruat Dairesi
5. Saltanat Kap
6. Resmi Daire (Selamlk)
7. Muayede Salonu
8. Harem Dairesi
9. Cariyeler Dairesi
10. Koltuk Kap
11. Uzun Yol
12. Caml Kk
13. Kuluk Binas
14. Kuluk Kk
15. Ku Hastanesi
16. Hazine Dairesi
17. Valide Kap
18. Gedikli Cariyeler Dairesi
19. Kzlaraas Dairesi
20. II. Hareket Kk
21. I.Hareket Kk
16
22. Snnet Kk
23. Sera
24. Sera Kafeterya
25. Veliaht Dairesi
26. Dokumahane
27. Musahiban Dairesi
28. Matbah- Amire
29. Baltaclar Dairesi
30. Agavat Dairesi
31. Bezm-i Alem Valide Sultan Camii
32. Bendegan Dairesi
33. Servis Yaplar
34. Atiyye-i Seniyye Binalar
35. Istabl- Amire
36. Tiyatro Binas
37. Serasker Dairesi
38. Hamlahane
17
18
21
19
yaylm ve iki katldr. Gnmzde ise Milli Saraylar Daire Bakanlna bal olan
Kltr Sanat- Bilim ve Tantm merkezi olarak kullanlmaktadr.
Resim 3Hazine-i Hassa Dairesi
20
ile
bezenmitir.
Salon
duvarlar
yalanc
stunlar,
kemerleri
A.g.k., s.86
Agk., s.86
21
Agk., s.89
Agk., s.89
22
23
A.g.k., s.92
24
27
28
Agk., s.99
Agk., s.100
25
26
27
29
A.g.k., s:108
Musahip: padiahn devlet ileri dnda yanna arp, fikir alveriinde bulunduu, sanatkar
veya ilim erbab kiiler arasndan seilmi kimse
30
28
31
29
Kime Verdii
Kaynak
Olu
Abdrrahime
ondan
yoluyla
Sultana
Yapt bastonlar
Mall gazilere
Bir rahle
Bursa
Ulucami
Dastanl
Kz Aye Osmanoluna ve
yazar Osman Nuriye gre
Refia
mderrisi
Hoca
Sadettin
Efendiye
Sedef kakmal sanduka
Muhammediye
kitabna
mahfaza
Ankara
(Halen
Farkl Kaynaklar
Gl aacndan yazhaneler
Mehmet
Reata
ehzadeliinde verilmitir.
Yazhane
Salon takm
Ethem
zaslann
kaynaklara gre
Bro ve dolap
st. Mftlnde
Gl aacndan rahle
Harita masas
Yldz
Sarayndan
st.
eitli kaynaklardan
n.Kt. Mzesine
30
Kebir kuluk
Cambaz arabas
Top
skemle
Sandk
kafes tel
14
4 ift
3 takm
Halid Ziya UAKLIGL, SARAY VE TES SON HATIRALAR, s.102, inkilap ve Aka
Kitapevleri 1981 stanbul
31
Abdlhamid
saltanatn
son
yllarnda
kendisinin
kurduu
Humayunda
Yldz
Saray
Ktphanesi
iin
yaplan
34
35
32
33
39
34
35
40
41
Kemal DNER, Zafer IIK, Mobilya Sanat Tarihi MEB Basmevi st.1979 s.75
Kemal DNER, Zafer IIK, A.g.k s.75
36
Resim 11: Dolmabahe Saray Valide Sultan Yatak Odas (zgr ALGAN)
42
37
43
44
38
Kabriyal:
Dolmabahe Saray A.g.k. s. 180
47
Kapitone:
46
39
rtlmtr.
Komodin
ve
tuvalet
masalar
yatak
odasnn
dier
nemli
Krmz Oda Harem blmnde olup resmi kabullerin yapld oda olarak tanmlanan odas ise XV. Louis slubundadr. Kanepe, perde ve duvarlar ayn
48
49
40
desendeki ipekli kumala kapldr. Ortadaki siyah masa XV. Louis slubunda olup,
tablas renkli porselen kakmalarla bezelidir. Aralarda ise boulle tekniinde sslemeli
ve masann drt tarafnda yer alan Abdlmecid tural masann ahab abanozdur.
Resim 14: Krmz Oda (zgr ALGAN)
50
41
zerinde
oymalar
vardr.
Kitapln
st
ksm
kapaklar
ereve
42
XIV. Louis slubunda bir yazhane bulunmaktadr. Abanoz zerine baa, pirin ve
altn yaldz bronz sslemelidir.
Resim 15: Dolmabahe Saray Somaki Oda (zgr ALGAN)
43
44
45
46
47
misafirlere ay, ttn, meyve, yer fst ve karpuz ekirdei ikram edilir. inli, aletedevatn saklad kk ekmece ve kutulara da merakldr.
Japon mobilyas plastik form ve profil asndan bir zellik gstermez, fakat
lake tekniinde ileri bir dzeye sahiptir. Japon lakesi yaldzl Aventurin56 teknii ile
daha canlandrlmtr. Erken dnemde arma, rozet motifleri kullanlm, daha sonra
mobilya yzeyleri manzara, ku ve akayk iekleri ile bezenmitir. Hafif, yerinden
kolaylkla oynatlabilen ve birka paradan oluan Japon mobilyasnn modern
Avrupa mobilyasn etkilenmitir.
Osmanl Saraynda Saraya in, Japon mobilyalarnn yan sra bunlarn
Avrupa taklitlerinin de girdiini baz rneklerden saptama olanana sahibiz.
Sslemelerinin ounluu Japon taklidi, fakat form asndan Neo Klasik izgiler
tayan byle bir yazhane rneini bugn Topkap Saray Mecidiye Kknn
mobilyalar arasnda bulmaktayz.
II. Abdlhamid dneminde Yldz Saraynn salonlarndan birinde grlen
sakslklar, bugn Dolmabahe Saray Mavi salonunun merdiven giriinde yer
almaktadr. Siyah lake, fildii ve kemik yapm olan bu eya Hobosai takma adyla
tannan Mitsuaki shikawa isimli ahap ve fildii ustasnn eseridir.57
56
57
48
60
61
49
Harem
Dairesinin
Cariyeler
Blmnde
kullanlmak
zere
62
50
19.Yy. Osmanl saraylarna giren Oryantalist rnekler Bat yolu ile gelmi
olan mobilya rnekleridir. Dou ile Bat arasnda kltr ilikileri bir bakma ticaret
ve savalar ile 15. ve 16. yzylda Avrupaya, ncelikle de Venedike tanmtr. 64
inde 15. yzyldan beri uygulanan lake, Venedikte 17. yzylda uygulanmaya
balam, Lake mobilya Rokoko dneminde Avrupada sevilen bir ssleme ve cila
teknii olmutur.65 Mobilya stne lake teknii ile yaplan resimlere, Dou-Bat
arasndaki kltr ilikisinin sslemedeki yansmas olarak grlebilir. Ancak in ve
Venedik lakesinde uygulanan teknik ilk bakta benzer olmakla beraber, farkllklar,
kullanlan malzemelerden kaynaklanmaktadr.
Japon mobilyasnda paravana, ok ynl kullanm olan bir mobilya
rneidir. Dolmabahe Saraynn eitli mekanlarnda ok sayda paravana rnei
64
65
51
isimleri
ve
imzalarn
tamakla
beraber,
retildikleri
yerler
66
Metin SZEN, Uur TANYEL, Sanat Kavram ve Terimler Szl, st.1986, s.52
Soner TURGUT, stanbul 19.yy Osmanl Mimarlnda Oryantalist Akm, yaynlanm yksek
Lisans Tezi, T Fen Bilimleri Enstits, st. 1988
68
Aye OSMANOLU, Babam Abdlhamid, st. 1960, s. 26
69
Dolmabahe Saray Arivi
70
ule YUM A.g.m.
67
52
53
bitkisel formlar, pastel, ucukan renkler Art Nouveaunun ana hatlar arasnda
saylmaktadr74. Mimaride ou yerde yalnzca dekoratif unsur olarak grlen Art
Nouveaunun, kullanm eyasnda sslemenin yan sra genel formun oluumunda da
etkili olduu grlmektedir.
Art Nouveaunun sanatlar, bu yeni anlay el oymas ahaptan dkme
demire, afiten kumaa kadar her yere uygulamlardr. Amalar saf ve temiz
grdkleri bu anlayla oluturduklar mekanlar slupsal adan temiz tutmakt.
Duvar katlar, aydnlatma elemanlar, mobilyalar, yemek takmlar, vazolar, stma
aralar iin zgn tasarmlar yapmlardr.75
Resim 22: Dolmabahe Saray Harem Koridoru ( zgr ALGAN )
Feryal REZ, Art Nouveau ve Art Deca Mobilyalar Antik Dekor s.84
F. Yaar YILMAZ, A.g.m. s.68
54
55
56
Namaz Odasnn duvarnda yer alan varakl ereve de tipik zellikler tayan
keleri yumuatlm, kvrml hatlar arasnda motiflemi ieklerle bezelidir.
Cariyeler blmnde baz odalarda bulunan lavmanann76 ahap oymalarnda
olduu gibi mermer tablann st ksmna rastlayan blmdeki inilerinde de Art
Nouveau hatlar bulunmaktadr.
Resim 26: Dolmabahe Saray 159 Nolu odada Bulunan Lavmana
76
Lavmana: 19.yy. yatak odalarnda ska kullanlan mobilyadr. El yz ykamak iin, zerine seyyar
leen, ibrik takmlaryla kullanlmak zere yaplm dolap.
57
77
58
desenlerinde
anlalmaktadr.
de
tercih
edildii
saraydaki
kullanmndan
79
79
80
59
60
Sarayn 57nolu harem koridorunda tik aacndan mamul, Hint ii bir dolap
ile, Giritli Mustafa imzal Trk tarznda ahap zerine sedef kakmal bir sehpa da o
devrin demesindeki slup karmaasn gzler nne seren birer rnektirler.
61
81
62
Valide Sultann zel konuklarn arland salon tam bir slup karmaas
gsteren XV. Louis-Regence Neo-Gotik-Trk Pembe Salonun deniz tarafnn iki kesinde Fransz Regence dnemi sanatkarlarndan Cressent'in bureau-plat'larn
hatrlatan yaz masalarnn arkalarnda tipik birer XIX. yzyl mobilyas bulunur.
Pembe Salonun deniz tarafnda yer alan Osmanl armal Neo- gotik tarzdaki form
olarak Trk ke sedirlerinden esinlenilmi olan bu oturma mobilyalarnn ahap
zerine altn yaldzl sslemelerinde gotik formlar hakimdir.
63
64
ve
MAISON
PSALTY-CONSTANTINAPLE
yaptrlmtr.
Resim 37: Caml Kk
etiketleri
65
Blm 4:
4. Dolmabahe Sarayndaki Mobilyalarn Malzeme Ve Yapm
Yntemleri
4.1. Malzeme eitleri
Dolmabahe
Saraynda
kullanlan
mobilyalarn
ounluunu
ahap
Ahap, doada devaml yetimekte olan aalardan elde ettiimiz nemli bir
yap malzemesidir82. Organik esasl, boluklu, deien bir dokuya sahip olup
heterojen yapldr. Doal ahap yap malzemeleri, Aalar sertlik, yumuaklk ve
dayankllk gibi zellikler tarlar. Yumuak ve ekil vermesi kolay aalar, hlamur,
82
66
akasya, sert ve dayankl aalar mee, kestane, grgen, karaaa, deerli aalar ise
ceviz, dibudak, gl, abanoz ve maundur. Dolmabahe Saraynda kullanlan aalar
ise abanoz, ceviz, maun, tikaac, zeytin aac, hlamur aalar kullanlmtr.
Resim 39: Mavi Salonda Bulunan Koltuun Konstrksiyonu ( zgr ALGAN )
67
Nazan ANIVAR, Aa leri st yzey lemleri, Milli Eitim Basmevi, st. 1997 s.164
68
84
69
Tombak: 18.yy. ekonomik nedenlerle altn ve gm eserlerin yapmnn azalmasyla ortaya kan
altn grnml tombaklarn; altn- civa karm ile kaplanm bakr ve bakr alam pirin, gnlk
yaamda ve dinsel yaplarda kullanlan eyalarda ska kullanlmtr.
70
71
Resim 44: Veliaht Dairesindeki Dolapta Kullanlan Metal Tel (zgr ALGAN)
72
4.1.4. Deme
Szck anlam olarak dokuma maddesi ve rn86 olarak tanmlanan
kuma gerek mekan dekorasyonunda gerekse giyimde ihtiyalar sonucunda var
olmu ve teknolojik gelimelerle kendini yenilemi ok uzun zamandr kullanlmakta
olan bir malzemedir. Eski alardan bu yana rtnmenin yannda giyene itibar
kazandrmak ve dier insanlardan farklln vurgulamak iin bir ara olmutur.
Giyimin dnda kuma, mekanda koltuk, sandalye, yatak gibi mobilyalarn
demelerinde, demelik kuma olarak ta, perde ve rt eklinde kullanlmaktadr.
Dokumacln gemii, tarih ncesi alara dayanmaktadr. Dokuma
trleri, kam, saz ya da benzeri esnek malzemelerden rlen sepetler ve tek bir lifin
kendi stne ilmeklenmesiyle elde edilen alardr. 6000lerde Anadolu
kltrlerinin gelitirdii ilk dokuma rnekleri de bunlardr87.
Eski Msr da dokuma malzemesi olarak pamuk, ipek, yn ve keten lifleri
kullanlmakta, 3000lerde Hindistanda pamuk liflerinden yararlanlyor. inde
ise ipek retilmekteydi.
Ortaan balarnda Trk boylar ise dokumaclk hayvancla bal olarak
gelimi en eski el sanatlarndan biridir. Trk dokumaclna ilikin bilgiler
Uygurlarla balar. Gebe Trkler, evleri konumundaki adrlar, yk tamak iin
kullandktan uvallar, giyim kuam iin gerekli olan kumalar ve bezleri, gnlk
yaamda nemli bir yeri olan hal, kilim el tezgahlarnda dokurlard.
Mezopotamyada
Smerlerin
koyun
ynnden
dokuma
kumalar
Mobilya ECZACIBAI Sanat Ansiklopedisi, cilt no.2, Hrriyet ofset stanbul:1997, sayfa:1276
Nurhan ATASOY, Walter DENNY, Louise MACK, Hlya TEZCAN pek Osmanl Dokuma
Sanat TEB Yaynlar st. 2001s.11
88
Trk Kuma Sanat Osmanl Ansiklopedisi s.330
87
73
ipek kumalar
al,
kadife,
atma
kadife,
ipekli
kadife,
kullanlmaktadr.
89
Rice, T.,T., BZANSTA GNLK YAAM. Gebe Yay. st. 1998 s: 154
Goblen:
91
Damasko: ounlukla demelik olarak kullanlan, keten ve ipek karm bir tr kuma
90
74
75
pek
ounun
desenlerinde Bat tarz bir saray olan Dolmabahenin tarzna uymas iin Batl
unsurlara yer verilmise de geleneksel Osmanl kumalarna paralel pek ok rnek de
grlmektedir.
4.1.4.1. Mobilya Demecilii
Mobilya Demecisi, her tr mobilyann deme hazrlama, deri ve kuma
eitleri ile kaplama ve montajna ilikin ilemleri, kendi bana ve belirli bir sre
ierisinde yapma bilgi ve becerisine sahip nitelikli kiidir.
76
Mobilya demecilii meslek dal, mobilyaclk meslek dalndan ayr bir alan
olmakla beraber, birbirlerinin tamamlaycs durumdadr. Bu sebeple, mobilyaclk ve
mobilya demecilii srekli olarak birbirleri ile iliki ierisindedir.
Mobilya demecilii, nceden yaplm plan dahilinde, tabure, puf,
sandalye, koltuk, ilte, yatak vb. gibi eitli oturma, dinlenme, uzanma ve yatma
mobilyalarnn eitli dolgu gereleri ve yz kaplama gereleri ile kaplanarak,
mobilyalara ekil verilmesi sanatdr.
Demeci ise bu retimi yapan kalifiye elemana denir. Demeci, deme
projelerini ve montaj resimlerini okur, inceler, yeni proje izer. in retilebilmesi
iin gerekli olan gerekli olan malzeme listesini karr. in yaplmasn planlar.
Farkl stil deme mobilyalarn retimini teknik kurallara uygun olarak yapar.
retim aamasnda gerekli tm alet, makine ve takmlar tekniine ve amacna uygun
olarak kullanr. Makine ve takmlarn bakmn yapar ve iyerinde gerekli gvenlik
nlemlerini alr.
Cumhuriyet dneminde yenileme ilemi olabildiince mevcut Hereke
kumann kullanlmas tercih edilerek srmtr. Hereke Fabrikasnn Milli
Saraylara balanana kadar geirdii dnemde retim renk ve eit zenginliini
koruyamam, kayplar olmutur. Mobilyalarda yenileme uygulamasnda orijinal
kuma bulunamad zaman kuma sklmeden stne yeni kuma kaplanmtr.
Gnmzde onarm vb. nedenlerle mobilya stnden demelik skldnde
altndan birka kat halinde farkl kumalar kabilmektedir. Bu durumda
olabildiince en alt katmanda yer alan kuman temini ve yenilemenin bu kumala
yaplmas yoluna gidilmektedir. zgn kuman mevcut olmad durumlarda
ambarda mevcut dokumalar arasndan bir seim yaplarak uygun bulunan kumala
yenileme yaplmtr. Balangta mekanlarda perdelik ve demelik bir rnek
kumatan kullanlm fakat pek ok mekanda zaman iinde bu birlik kaybolmutur.
Mobilyann istee bal olarak tanr durumda olmas perde deme birliini bozan
sebeplerden biridir. Demelik kumalar kullanm biimiyle perdeye oranla daha
abuk ypranmlar ve yenilenmeleri gerekmitir. Eya stnde kullanlan kuman
ayns bulunamad zaman baka bir kumaa bavurulmu olmas da perde deme
birliini bozmutur. Demelik kumalara oranla daha az yprandklar iin bugn
perdelerde mobilyalara gre daha ok eitli kuma rnei grlebilmektedir.
77
4.1.5. Talar
Mermer, bulur tanecikli bir eit kire tadr. Byk basnlarla, ok yksek
s sonucunda deimeye uram kalkerdir. Bu deiim srasnda kalkerler yeniden
kristallenir ve ilerinde yeni minareller oluur. Kristalleri iri ise, mermer dili ve
kabadr. Bunlarn d etkilere kar direnci azdr. Tane aplar kldke ve
kenetlenme arttka diren fazlalar ve d etkilerden bozulma azalr.
Mermerin iinde Kalsiyum karbonat ve dolomi billurlar bulunur. Renkleri
beyazdr. Mermerin rengi de bunlarn saflk derecesine baldr. eker mermeri
denilen bu tr genel olarak heykeltralkta kullanlr. Mermerin iinde, kalsiyum ve
dolomiden baka maddeler bulunuyorsa bu yabanc maddelerin renklerine gre
deiik renkler alr. Siyah, kuruni, kahverengi, pembe, krmz, yeil, alacal
olmaktadr. Renkli mermerlere Somaki denilmekte ve Dolmabahe Saraynda
Somaki Oda olarak adlandrlmas odann mermerle kapl olmasndandr. Renkli
mermerlerdeki yabanc maddeler kalsiyum karbonat ve dolomi billurlarnn arasna
geliigzel karmsa o mermerler ya benekli ya da damarl olur. Krmz mermere
rengini veren kalsiyum karbonatla dolomi billurlarnn arasna karm hematit
denen demir filizlerinin paracklardr.
Mermerin ateten sudan zarar grmemesi, deiik renk ve dokular ile
homojen bir yap gstermesi nedeniyle, mimari yap ve sslemelerinin ana
elemanlarndan biri olmu, mermerden yaplm pek ok tarihi ant, yap ve sanat
eserleri gnmze kadar kalabilmitir.
Osmanllar Dnemi; Erken dnem Osmanl mimarisinde, Bursa, Amasya,
Manisa, Edirnedeki zm araylar Mimar Sinan yaptlar ile byk aamalar
kaydetti. Amasya, Yrg, Paa ve Bursa Yeil Camii, Erken Osmanl mimarisinde
mermerin en bol gsterili olarak iki rnektir. Ykselen mparatorluk ile birlikte
camii, hamam, kpr, saray, medrese, han, eme ve konaklar bata stanbul olmak
zere Asya, Avrupa ktalar zerinde boy vermeye balamtr.
78
Resim 49: Krmz Odadaki Orta Masann Mermer Olan st Tablas (zgr
ALGAN )
79
80
81
Daha sonra
Avrupallarnda kullandklar
bu
sslemelere ait pek ok rnei yurdumuzda cami, mze, trbe gibi yerlerde grmek
mmkndr.
Osmanl mimarlar zellikle Sinan ve rencileri Davud, Mehmet, Dalg
Ahmet gibi ustalar ssleme sanatlar iinde kakmacla nem veriyorlard. Topkap
saray bahesinde kakmacl gelitiren nemli bir atlye vard ve bu atlyede
devrin sekin rencileri yap sanatnn bir kolu olarak ta ve tahta zerine
kakmaclk metodlarn gelitirmilerdir.95
Osmanl aa iiliinde, fildii ve sedef bezemelere, ilk kez 15. yzyln
ikinci yarsna ait mimari eserlerde rastlanmaktadr. Fatih Sultan Mehmed dnemine
ait Balkesirdeki Zanos Paa Camiinin kapsnda fildii bezemelere yer
94
95
82
verilmitir.96 16. yzyl balarna ait, ustas ve yapm tarihi bilinen en eski fildii
kakma ahap eser, bir Kuran mahfazasdr. Sultan II. Bayezidin Kuran saklamak
iin yaptrtt sandk olduunu ifade eden ve 911 (1505-6) tarihini veren kitabesi
bulunan, bu mahfazann altgen gvdesi, kemerli ve alt ayakl ksa bir kaide zerine
oturur. Eserin kitabesinde, ustasnn ad: Ahmed bin Hasan Kalbifani olarak
fildiinden oyularak yazlmtr. Kapan ortasnda, on iki keli kasnak zerinde
ykselen sivri ats vardr. Yer yer abanozun da kullanlm olduu bu mahfaza,
ceviz kaplama zerine gmme fildii sslemelidir. atsnda yukardan aaya
doru, iki sra halinde dikey olarak yerletirilmi fildii pafta ve madalyonlarn
ileri, oyma rumi, hatay ve kvrm dallarla bezenmitir. Kubbe etei ve kasna da,
fildii yaz paftalaryla evrelenir. Bu paftalara sls hatla zemin oyularak
Kurandan ayetler yazlmtr. Yan yzlere de, fildii eritler araclyla, yatay
dikdrtgen panolar izilmi ve kelerine oyma rumili gen paralar konmutur.
Ortalarna yerletirilen yazlar, eserin kitabesini verir. Yivli ve boumlu at
alemi, abanoz ve fildiindendir. Kapak kenarnda mozaik ssleme ve kfi yazl
bezemeler vardr. Kaidenin kemer dolgularna da, yeil boyal fildii zerine mozaik
ssleme uygulanmtr. i gzl olan bu mahfazann kapann ii, ak tarni,
yeil boyal ve boyasz fildii, abanoz ve altn, mozaik sslemelidir.97 Osmanl ahap
ve fildii iiliinin en gzel eserlerinden abanoz
98
bezemeli ahap bir baka Kuran cz mahfazas da, Kanuni Sultan Sleyman
dnemine 1520-1566 tarihlenir. 16. yzyln ilk yarsna ait olduu sanlan bu
mahfaza, Sultan I.Mahmudun yaptrtt Ayasofya Ktphanesinden Trk ve slam
Eserleri Mzesindedir. Ksa ayakl, drt keli ve yuvarlak kubbe kapakldr. Yan
yzler bir kitap kapa gibi tasarlanmtr. Abanoz kaplama zerine salbekli emse,
kebentler ve iki utaki in bulutlar fildii kakmadr. Ayrca boluklara drt adet
ileri gm, yeil boyal ve boyasz fildii ve abanozla mozaik yaplm, altgen
panolar yerletirilmitir. Salbeklerin ortas arusek99 kk palmetler, bordr ve
ayaklar rumili dallar ve kk mozaik dolgulu altgenlerle ssldr. Kapak pervazn
sls hatl, oyma fildii yaz paftalar ve oyma rumi motifi kk madalyonlar
evirir. Zeminleri koyu yeile boyanmtr. Kapak st ve kasnak, fildii kakma
96
83
kvrm dal, rumi ve mozaik dolgulu altgenlerle ssldr. Kubbe balksrt desenli,
fildii ve abanoz bantlarla kapldr. Tepesi fildii ve ahap ters ynde sralanan
palmet sras ve mozaik dolgulu altgenler, kk arusek palmetlerle bezelidir. i
be gzl olan bu mahfazann yzey deerlendirmesi, formu, teknii ve ahabn
dengeli kullanm, 16. yzyln ilk yarsnda geerli olan ahap iiliinin
zelliklerine uygundur.100
Fildii, sedef ve abanozun dengeli kullanld 16. yzyl Osmanl aa
iiliinin grkemli bir rnei de, Topkap Saray Mzesi Hazine seksiyonunda
sergilenen TSM 2/2879 nolu demirba olarak sergilenen Sultan IV. Muradn Badat
Seferinde kullanm olduu portatif sefer tahtdr. Yatay kanape biiminde, gen
ayakl ve ceviz zerine abanoz kaplama olan bu tahtn oturma yeri kirli sar renge
boyanm ve zerine kalemii siyah kaplan postu deseni yaplmtr. Tahtn arka
etei ve yanlarnn d ksm, geometrik, on iki kollu yldz desenli, fildii kakma
sslemelidir. gen arkaln n ve arka yz ayn ekilde bezenmitir. Kenarlar
palmet formlaryla talanr. Arkaln ortasn iri bir madalyon kaplar. Sedef kakma
olan madalyon stilize iri bir iek ve palmetlerden oluur. Ortasnda kat kat altn
yuva biiminde iri bir firuze vardr. Madalyonun iki yannda, fildiinden ortas
hafife bask elips hatlarn kesimesiyle oluan emseler yer alr. Abanoz zemine
ileri ayl benek (intemani) motifleri serpitirilmitir. Arkaln alt ve yanlar
yuvarlak ve uzun, ileri fildii kakma rumili panolarla bezenmitir. Yer yer kenarlara
mozaik dolgulu kk geometrik bezemeler yerletirilmitir. Ularda fildii babalar
grlr ve tahtn ayaklarnn kenarndaki kk dolgular da in bulutlaryla
ssldr.101 Sultan I.Ahmedin Trbesinde bulunarak, Trk ve slam Eserleri
Mzesine alnan, bu drt ekmeceli sandk eklindeki alma rahlesinin tm
yzeyleri fildii sslemelidir.
16. yzyln ikinci yarsndan itibaren, ahap eser bezemeciliinde, fildiinin
yerini sedef almaya ve yan sra baann kullanlmaya balandn, mimari eserlerin
kap, pencere kanatlar gibi elerinde, sedef bezemecilii yaygnlamtr.
17. yzyl Osmanl aa iiliinin balca ssleme malzemesiyse, sedef ve
baadr. Ahaba hemen hemen hi yer verilmeden, btn yzey bu malzemeyle
100
Filiz aman, a.g.e., E.76 Trkische Kunst und Kultur aus Osmanischer Zeit, 1985, 8/2
Can Kerametli, Osmanl Devri Aa ileri, Tahta Oyma, Sedef, Baa ve Fildii Kakmalar, Trk
Etnografya Dergisi, Say: IV (1961), Ankara 1962
101
84
103
103
85
eserler arasnda, Mimar Mehmed Tahir Aann ina ettii Zeynep Sultan Camii ile
Beylerbeyi Camiini belirtmek mmkndr.105
Yldz Saray ale Kk 14 numaral yemek salonunda yer alan sedef
kakmal kap ve dolap kapaklar 19. yzyl sedef iilii rneklerindendir. Sultan
Abdlhamidin Yldz Saraynda kurduu Tamirhane-i Humayunda yaplan
eserlerdir. Ayrca Dolmabahe Saray Valide Sultan Yatak Odasnda bulunan ahap
zerine fildii ve sedef kakmal, 15 ekmeceli mcevher dolab yine Tamirhane-i
Hmayunda retilmitir.106 Bat tarz yaam biimini benimsemi olan Osmanl
saraylarnda kullanlmaya balayan mobilyalara da, sedef kakma bezemeler
uygulanmaya balam ve raan Saraynda kullanlm olan bu tarz sedef-baa
iiliindeki mobilyalarn, halen stanbulun on dokuzuncu yzyl saraylarna
dalm durumda olduu tespit edilmi bulunmaktadr.107
Resim 52: Sarayn 63 Nolu Valide Sultan Yatak Odas ( zgr ALGAN )
105 Beylerbeyi Camine vakfedilmi fildii bezemeli bir rahle iin bkz. Cevdet (lpan, a.g.e., tes. 32
106
107
86
Resim 53: Dolmabahe Saray 63 Nolu Valide Sultan Yatak Odas'nda bulunan
mcevher dolab
87
4.2.2. Kakma
4.2.2.1. Gm Kakma
Maden ileme tekniklerinden biri olan gm kakmaclk rnekleri amdan,
ibrik, fskiye vb. rnlerde grlebilir.
4.2.2.2. Aa Kakma
Aa ilerinde kakma; masif veya kaplamal yzeylere renkli kaplama, sedef,
fildii, baa, kemik, formika, metal vb. malzemelerin bir kompozisyon oluturacak
88
kompozisyona
malzemeler
hazrlanmasnda;
fon
olarak
Hakan KESKN, Mehmet ASARCIKLI., Ahap Ssleme Teknikleri Gazi Kitapevi Ankara 2002
s.188
89
nce zmpara ile yzeye fazla bastrlmadan zmparalanarak dolgu vernii ile
verniklenir. Birinci kat iyice kuruduktan sonra son kat vernikleme 1-2 kat olarak
uygulanr.
4.2.2.2.2. Kaplama Kakma
Fon olarak seilen ince masif levha bime kaplama veya aa kaplama
dilme kaplama ile farkl renk ve desenlerde ince masif levha veya kaplamalarn bir
desen oluturacak biimde birbiri iine yerletirme sanatdr109.
Masif kakma tekniindeki uygulamalarn aynsdr. Yalnz farkl olarak renkli
kakma uygulamalar mmkndr. Renk eidine gre:
ki renkli kakma; iki eit veya renkteki kaplamadan elde edilen kakmaya
denir. ki renkli kaplama kakma almasn alt ve st koruma kaplamas
kullanmadan da yapmak mmkndr. Bunun iin; zt renkli iki kaplamaya ok
sulandrlm plastik tutkal yardmyla arasna kaplama byklnde teksir kad
koyarak birbirine yaptrlr. Arada kat olacak ekilde birbirine tutkallanm iki
kaplamadan birinin yzne sulandrlm tutkal yardmyla 1/1 lekli kakma resmi
yaptrlr. Resmin stne ve alttaki kaplamann altna teksir kad olacak ekilde 2
yardmc tabla arasna koyarak cilt presinde yardmyla presleyerek kurumas
beklenilir. Birbirine yapm olan kaplamalar bak yardmyla birbirinden
ayrtlarak bantsz yzlerdeki kat ve tutkal artklar temizlenir. Zt renkli
kaplamalar birbiri iine yerletirerek bir yzden bantlanlr.
Resim byklndeki yapay levha ya da kontrplan bir yzne tutkal
srerek, hazrlanm kakmann bantl yz ste gelecek ekilde yaptrlr. Ayn
tablann dier yzne tutkal srerek astar kaplamay yaptrp, her iki yze teksir
kad koyarak, preste kaymamas iin drt kenardan birbirine bantlayarak iki
yardmc tabla arasnda preslenir. Kuruyunca presten alnan iin yzndeki bantlar
sklr ve her iki yz nce sistre sonra ince zmpara yardmyla st yzey ilemine
hazrlanr. Dolgu vernii ile verniklenir. Son kat verniklemeyi birinci kat iyice
kuruduktan sonra 1-2 kat olarak uygulanr.
ok renkli kakma; veya daha ok sayda eit ve renkteki kaplamadan
elde edilen kakmaya denir. ok renkli kaplama kakma (3 ve 4 renk) ilemini iki
109
90
renkli kakmada uygulanan ilem sras takip edilir. Daha fazla renkteki kakmalar iin
ayr ayr kesim yaplmas gerekmektedir.
Dz hatl kakma; kakmay oluturan desenin yalnz dz hatlardan meydana
gelmesidir.
Eri hatl kakma; kakmay oluturan desenin eri hatlardan meydana
gelmesidir. Dz ve eri hatt desenlerden oluan kakmay (kesme ileminde seilen
arac eri hatlarn kesimine uygun sememiz ve kakmann tmnde ayn kesme
aracn kullanmamz gerekeceinden) eri hatl kakma grubunda sayabiliriz.
Kesim tekniine gre; fon zemin ve deseni oluturacak kaplamalar,
aralarnda tekrar birbirinden ayrlabilmesi iin kat olacak ekilde st ste kota ve
sulandrlm tutkal ile yaptrlp stteki kaplama zerine izilen veya yaptrlan
desen hatlarndan kesilirken ya dik ya da eik kesim teknii uygulanr.
Dik kesim teknii; deseni dz hatl kakmalarda kakma ba ile kesim
yaplrken bak kaplama yzeyi ile 90 derecelik a yapacak ekilde tutulur. Deseni
eri hatl kakmalarda kesme ilemi kl testeresi ile yaplr.
Fon ve deseni zt renklerden oluan iki tane kakma ii elde ederek kaplama
firesiz kullanlmak istendiinde kl testere ucu (kl) kaplama yzeyi ile 90 derecelik
a yapacak ekilde tutularak dik kesim teknii uygulanr. Ancak fon ve desenin
birleim hatlarnda kl testere ucunun kard tala genilii kadar bir boluk
meydana gelir. Bu boluun genilii kakma ii bir tabla zerine preslenirken
kaplamann yaylmasyla ksmen azalsa da tam kapanmaz. Fon ve desenin birleim
hatlarnda hi boluk olmamas istendiinde eik kesim teknii uygulanr.
Eik kesim teknii; kl testerisi ile yaplan kesme ileminde kaplama kalnl
ve kl testere ucunun kard tala geniliine bal olarak yaklak 80-85 derecelik
bir a altnda kesme ilemi yaplarak fon ve desen kaplamasnn birleme yerlerinde
meydana gelecek boluk kapatlr.
Bu teknikle kesilen iki ve ok renkli kakmada yalnz bir kakma ii elde
edilebilir. zellikle ok renkli kakmada st ste yaptrlan kaplama says arttka
kesme ii gleeceinden kaplama saysnn 4 gememesi gerekmektedir.
Kaplama kakma tekniinde kukusuz kullanlan kaplamann tekstr ve rengi
nemlidir. Bu teknikte en ok tercih edilen kaplama eitleri; gl, ceviz, akaaa,
am, sedir, douglasie, maun, kayn, mee, armut, kiraz, elma, dibudak, audire,
91
zerleri kaba
kat,
vinilex
v.b.
yumuak
gereler
konularak
preslenmelidir.
Temizlik ve Son Yzey lemleri; Masif kakmal ilerde sslenen yzeylerin
temizlenmesi iin bant zmpara makineleri kullanlabilir. Ayrca kalnlk fark ok
olan ilerde perdah rendesi de kullanlabilir. ift rende t taklm bir dili rende ile
zellikle kalnlk fark ok olan kakma iler kusursuz olarak temizlenebilir.
Kaplama ile yaplan kakma ilerde renk verici (boyayc) etkisi fazla olan
kaplamalar kullanlm ise zmpara ile temizlik yapmak sakncaldr. rnein, ayn
yzeyde kullanlan ceviz, paduk gibi kaplamalardan yaplm kakma iin
temizliinde zmpara kullanlacak olursa beyaz olan akaaata kahverengi veya
krmz renkte lekeler oluur. Bu sakncay gidermek iin bu tip kakma ilerde iyi
bilenmi ve ince kla verilmi bir sistire ile yzey dzeltilir. , cila vernie
hazrlanr.
Yzey daha sonra gomalak cilas yaplacak veya cila topu ile sellozik vernik
yaplacak ise nce fra ile vernik srlr veya vernik pskrtme tabancas ile ince
bir kat vernik pskrtlr. Sonra kabaran lifler 280-320 numara zmpara ile alnr,
yzey gomalak cilas ile cilalanr ya da verniklenir. Renk verecek kakma paralar
bulunan yzeylere vernik atlrken ve verniin kurumas esnasnda tabla yzeyinin
92
yatay olmas gerekir. Aksi halde yzeyde aknt yapan vernik renk verecek kaplama
parasnn kenarndan akarak dier kaplamalar boyayabilir.
Boyama tehlikesi olmayan kakma ilerin verniklenmesi normal ilemlerle
yaplabilir. Kad temizlenip sistire ve zmparas yaplan ie ilk olarak dolgu vernii
yaplarak kurumas beklenir. 280- 320 numara zmpara ile kabaran lifleri alnan iin
son kat vernii yaplarak yzey parlatlr.
ok eski zamanlardan beri uygulanan marketri yapm teknii gnmzde
hala canlln korumaktadr. Ancak gelien teknoloji ve teknikler yeni makinalarn
kullanlmas marketriilie yeni boyutlar kazandrmtr. Bir sanat deeri olmasa da
deiik renkte boyalarla yaplan basklar ile kakma grnts verilen deiik ilere
gnmzde ska rastlanmaktadr. Gnmzde hala kullanlan marketri teknii
mobilya ve dekorasyonda vazgeilmez bir ssleme sanatdr.
4.2.2.3. Sedef, Fildii Kakma Uygulamas
Mimarinin ahap ksmlarnda, mobilyalarda ve kk el sanat eserlerin
bezenmesinde sedef nemli yer tutar. Ayrca fildii, kemik, baa (deniz
kaplumbaas kabuu), altn, gm gibi maden, yakut, zmrt vb. kymetli talarla
pelesenk, imir, sandal aac, maun gibi aa trleri kullanlmtr.
Sedef kakma veya gmme; genellikle kompozisyonu geometrik ekillerin
oluturduu yerlerde kullanlr. Sedef paralar alan oyuklar iine gmlr.
Sedef mozaik; zemin, geometrik biimlerde kesilmi ve kenarlar birbirine
tamamen uyan sedeflerle kaplanr. Buna yaptrma teknii de denir. Bu teknik dier
bir ekilde baa zeminli yaplr. Sedeften motifler arasnda bo braklan alanlar baa
ile doldurulur.
4.2.3. Filato:
Bir veya birka eitli aalarn kaplamalarnda elde edilen dz yada desenli
eritlerdir.110 Filato yan yana gelmi iki farkl kaplamann ek yerlerindeki hatay
gidermek ve geni yzeyleri daraltmak iin uygulamalar kullanlmaktadr.
110
93
ssleme
sanatlarnda
kullanlan
altn
varak,
kle
altnn
haddehaneden silindirden geirilmesi ve daha sonra altn eritin ince tireler (parmen) ve srn krbarsandan elde edilen zarlar arasnda dvlerek ok ince bir
kat grnmndeki levha haline getirilmesine "Altn varak" denir111.
Altn varan bilinen ilk kullanm Msr el yazmalar ve mumya
kurularndaki bugne kadar dklmemi sslemelerdir. Altn varan sva zerine ilk
gerek uygulamasn yapan Romallar, vara baz heykeller, mobilyalar ve kaplarda
kullanmlardr. Romallarn ortaada tahta stne heykelcilik ve demecilikte
uyguladklar cva usuln daha sonra Araplar da kullanmlardr.
Altn varak Bizans dneminde zellikle mozaik, fresko ve el yazmalarnda,
15. ve 16. yy.da mobilya ve dekorasyonda kullanlmtr. Ayn devirde talyada
fayans stne altn berat alnmadan yz yl nce, Delfi'de seramik dekorlarnda altn
varak uygulanmtr. 14. ve 15. Louis zamanlarnda deme ilerinde ahap zerine
altn ii ar basm ve l6.Louis dneminde boyanm ahapla varakl ahap ii ciddi
111
94
bir rekabete girmitir. l8.yyn sonunda ise mobilyalarn bronz paralar, aplikler ve
rakkaslar mat olarak varaklanmtr.
Osmanllar da minyatr, tezhip, hat, zellikle bakr zerine uygulanarak
"tombak" eserlerde ve sim olarak ilemelerde kullanlan altn varan merkezi
stanbul Kapal arnn iindeki ya da evresindeki hanlar ve iliklerdir. O dnemde
zellikle Kapal arda Sandal Bedesteni yaknndaki Varak Handa bu sanatn
merkezlerindendir. Devletin altn ve gm tketimini dolaysyla da altn varakl
stanbul kadsyla denetim altna tuttuu dnemde varaklar bazen byk kalplarla
alm, bu yzden de altn fiyatlarnda yapay bir ykselme gzlenmitir. Devlet;
Hassa (saray) nakkalarnn varak sknts ekmemesi iin her varaknn haftada
drt deste vara esnaf yiitbalarna teslim etmelerini ve saray iin buradan satn
alnmasnn uygun grmtr.19.yyn sonuna doru Avrupadan ithal edilen
fabrikasyon varakla rekabet edemeyen Osmanl Altn Varakl terk edilmeye
balanmtr.
lk yllarda elle dvlerek yaplan altn varak eserler daha sonralar el yapm
altn varak iilii ve atlyeleri dier sanat dallar gibi teknolojinin ve seri retiminin
etkisiyle kaybolmutur.
Ahap zemine klasik tarz altn varak uygulan; Altn varak uygulanacak
ahap zerine nce benmari usul erittiimiz tavan tutkaln ahabn cinsine gre bir
veya birka kat srlr. Kuruduktan sonra bolonya als ile tavan tutkalnn
benmar usul eriterek frayla srlebilir kvamda al yzeye uygulanr. Obje
zerine srlen al katlar kuruduktan sonra yzeyde atlaklar meydana gelmemesi
iin ayn ilem tekrar uygulanr. Bologna als kuruduktan sonra zmpara yardmyla
yzey dzeltilir. Sar bolodi armena tek fra darbesiyle objemizin zerine iki kat
srlr. Kuruduktan sonra ayn ekilde krmz bolodi armenas iki kat srlr. Sar
bolodi armenas srldkten sonra yzeyin iyice kurumas iin beklenerek altn
yaptrlacak zeminin przsz olmas salanr. Sar bolodi armenas zerine bir ka
kat krmz bolodi armenas srlr. En son kat krmz armena bolodisi srlp,
parlatma ilemi yapldktan sonra objemiz zerine altn varak yaptrlr.
Ceylan derisi zerinde a1tn varan kesilmesi ilemi yaplrken altn varan
umamas iin bir nefesimizin tutulmas, varak altnn baa yapmamas iinde her
defasnda kesici aznn tebeirli bir cuha ile silinmesi gerekmektedir. Kesilme ilemi
tamamlanarak fra ile altn varak paras alnarak objenin zerine alkoll su
95
96
97
4.2.6.Oyma
Yzey oyma; masif yzeye izilen bir desenin istenmeyen ksmlarnn dz
kalem, delik kalemi veya oyma kalemleri, ile boaltlmasyla boya, cila ve
glgelendirme gibi teknikler kullanlarak hareketli, zengin ve estetik bir grnm
elde etmek iin yaplan almaya yzey oyma ya da rlyef ad verilir.113
Yzey oymay, oymann yzeyden olan derinliine gre iki gruba ayrabiliriz.
4.2.6.1. Alak yzey oyma
Derinlii, yzeyden 3-4mm kadar olan rlyeflere alak yzey oyma alak
kabartma ad verilir114. Uygulanan desenlerin (yaprak, kenar ss, geometrik vb.)
iyi sonu vermesi iin ana hatlaryla aslna uygun ilenmesi gerekir. Kolay
uygulanabilmesi, cilalannca estetik bir grnm elde edilmesi ve derin oymaya
oranla kullanmda kolay temizlenebilmesi oka tercih edilmesini salar.
Rlyef oyma ilemi aamalarndan aralarn hazrlanmas; oyma kalemlerinin
azlarn bileme as bozulmayacak ve azlarnda kla kalmayacak biimde
bilenmesi gerekmektedir. Gerelerin hazrlanmas; zerine oyma yaplacak ahap
gerecin yllk halkalarnn liflerinin dzgn birbirine paralel olas tercih
edilmelidir. Gere zerine yzne uygulanacak oyma desenini ve oyma derinliini
gerecin yan yzlerine izilir ya da kopyalanr. Desenin nce d hatlarn sonra i
hatlarn, yzeye dik olarak oyma kalemi kullanarak belirlenen derinlie kadar
boaltlr.
Desen
yzeyini
ekillendirerek
oyma
ilemini
tamamlanarak
113
114
98
Resim 58: Dolmabahe Saray Sakal- erif Odas Bulunan Oyma Mobilya (
zgr ALGAN )
Kullanlacak aralar
tahta,
37x24x2
boyutlarnda (1 adet)
veya
99
Seilmi olan sert aa (kayn, ceviz vb) gerecin n, arka ve kalnlk yzlerini
nce kaln sonra ince zmpara ile zmpara takozu kullanarak lifleri ynnde
zmparalanr. Parasnn btn kelerini ince zmpara ile 45 derecelik a ile
pahlama ilemi yaplr ve temiz olan yz st yz olarak seilir. Seilen st yze iin
1/1 leinde desen izilir ve desen stte gelecek ekilde alma tezgahna kk
ikence ile balanmaldr. Dz kalemi dik ve al az boaltlacak tarafa gelecek
ekilde tutarak hafif tokmak darbesiyle desenin btn kenarlar kestirilir ve tokmak
yardmyla desen kenarlarndan yzeyin her taraf ayn olacak ekilde 2-3mm
derinlie inene kadar kk talalar kopartlr. Oyulmu yzeyi, kumlama aletini dik
tutarak ve ekile eit iddetteki darbelerle ayn derinlik ve sklkta kumlanlr ve
parann st yzeyini cumba ve maktalarn zmpara yaplr.
100
BLM 5:
Dolmabahe Sarayndaki Somaki Oda,
101
102
103
104
105
106
SONU
Trk insan gebe yaantdan dolay yerleik dzene geiine kadar geen
sre ierisinde mobilyaya ok fazla ihtiya duymamtr. Trk insannn yerleik
dzene gemesi ve batllama etkisiyle sosyal yaamnda baz deiiklikler yaamas
mobilyaya da yansmtr. Bu deiim taburelerden mimari yapya bal kalnan sabit
ve ok ilevli sedirlere; sedirlerden ise haraketli ve bamsz mobilya anlayna
doru ynelmitir. Hi kukusuz bu deiimin ynlendiricisi Saraylar olmutur.
Tanzimat Fermanna kadar Padiahlarn kullandklar sediri andran sultan
tahtlar geiin bir anda olmadn gstermektedir. Tanzimat Fermanyla balayan
batllama sreci sonunda stanbulda ok sayda bat rn mobilyalarn
kullanlmaya balanmas Saraya da yansmtr. Saraylarda Avrupa tarz mobilyalarn
kullanlmaya balanmas ise zellikle Dolmabahe Saraynda grlmektedir. Bu
dnemde Avrupadan getirilen mobilyalar yannda Tamirhane-i Hmayunun nemi
byktr. nk Bat tarz mobilyalar reterek Sarayn ihtiyacn karlamakta;
ayrca stanbulda alan mobilya maazalar da sarayn ihtiyacn karlamaktayd.
Yaplan kapsaml inceleme sonucunda Dolmabahe Saraynda kullanlan
mobilyalarn Osmanl Ve Trk, Barok, Regence, XV.Louis, Rokoko, XVI. Louis,
Neo klasik, Uzakdou, Oryantalist, Art Nouveou slub zelliklerini tad,
mekanlarda
uyumunun
dnlerek
tasarland
grlmtr.
Dolmabahe
107
oluan
hasarlarn
bakm,
onarm
restorasyon
almalar
108
KAYNAKLAR:
Feryal REZ, Art Nouveau ve Art Deca Mobilyalar Antik Dekor s.84
109
smail NAL
Kemal DNER, Zafer IIK, Mobilya Sanat Tarihi MEB Basmevi stanbul
1979
Meydan Larousse
Nuri BLGN, eitli Sosyo-Kltrel Gruplarda Eya Sistemleri ve nsanEya likileri, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, No:28, zmir,
1983.
ule YUM Osman Hmdi Bey ve Dnemi Tarih Vakf Yurt Yaynlar st.
1993
110
www.kultur
www.tbmm.gov.tr/saraylar/
tr.wikipedia.org/wiki/Dolmabahe_Saray
www.kulturturizm.gov.tr
www.mobilyadergisi.com.tr
111
ZGEM
1976 Ylmda domuum. lk, orta, lise eitimini Trabzonda tamamladktan sonra
Karadeniz Teknik niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Mimarlk
Blmnde 2001 ylnda mezun oldum ayn yl Lam naat firmasnda mimari
departmannda restorasyon ve i mimarlk almalarnda bulundum. 2003 ylnda
Kocaeli niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mimarlk Blmnde Aratrma
Grevlisi kadrosunda grev almaya baladm ve ayn grevde almaya devam
etmekteyim